26.04.2013 Views

Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...

Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...

Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO<br />

EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA<br />

Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL<br />

DE LA CORONA DE ARAGÓN*<br />

JOSEFINA PLANAS BADENAS I UNIVERSIDAD DE LLEIDA<br />

La Biblioteca d<strong>el</strong> Cabildo Metropolitano <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> alberga <strong>en</strong>tre sus fondos<br />

un ejemplar <strong>de</strong> la obra Summa Grammaticalis o Catholicon (ms. 10-8),<br />

redactada por <strong>el</strong> dominico Juan Balbi <strong>de</strong> Génova, <strong>códice</strong> que hasta la fecha ha<br />

pasado prácticam<strong>en</strong>te inadvertido por parte <strong>de</strong> los investigadores, salvo una cita<br />

a pie <strong>de</strong> página efectuada por Pere Bohigas 1 y una reproducción publicada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> catálogo <strong>de</strong> la exposición La Palabra Iluminada. Manuscritos Iluminados<br />

<strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> Aragón. 2 Esta indifer<strong>en</strong>cia quizás ha sido producto d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sfase<br />

historiográfico exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tierras <strong>de</strong> Aragón con respecto al estudio d<strong>el</strong> libro<br />

iluminado, circunstancia manifiesta por parte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico Torralba Soriano y<br />

María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Lacarra Ducay <strong>en</strong> la voz correspondi<strong>en</strong>te a Miniatura <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

octavo volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> la Gran Enciclopedia Aragonesa. 3<br />

El <strong>códice</strong> que acoge <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Juan Balbi <strong>de</strong> Génova está compuesto por<br />

cuatroci<strong>en</strong>tos cuar<strong>en</strong>ta y un folios <strong>de</strong> pergamino, caligrafiados <strong>en</strong> letra gótica<br />

* Deseo dar mi reconocimi<strong>en</strong>to a la profesora María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Lacarra Ducay, catedrática <strong>de</strong> Historia<br />

d<strong>el</strong> Arte <strong>de</strong> la <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong>, por invitarme a participar <strong>en</strong> este interesante curso y facilitarme<br />

una serie <strong>de</strong> datos r<strong>el</strong>acionados con la antigua colegiata <strong>de</strong> Santa María d<strong>el</strong> Pilar, imprescindibles<br />

para este estudio.<br />

1<br />

Bohigas se refiere a este manuscrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> su magna obra, c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

período gótico y r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to, por parte <strong>de</strong> este investigador, <strong>de</strong> clasificar estilísticam<strong>en</strong>te<br />

un conjunto <strong>de</strong> <strong>códice</strong>s que muestran un tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración marginal propia d<strong>el</strong> Principado <strong>de</strong> Cataluña.<br />

Pere Bohigas, La Ilustración y la <strong>de</strong>coración d<strong>el</strong> libro manuscrito <strong>en</strong> Cataluña. Contribución al estudio<br />

<strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> la miniatura catalana, Período gótico y R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, I, Asociación <strong>de</strong> Bibliófilos<br />

<strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Barc<strong>el</strong>ona 1965, p. 28, nota 18 y vol. II, p. 151, n.° 65.<br />

2<br />

La Palabra Iluminada. Manuscritos Iluminados <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> Aragón, <strong>Zaragoza</strong> 2009, p. 16.<br />

3<br />

Fe<strong>de</strong>rico Torralba Soriano y María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Lacarra Ducay, «Miniatura», Gran Enciclopedia Aragonesa,<br />

vol. III, <strong>Zaragoza</strong> 1984, pp. 2.248-2.250. Este com<strong>en</strong>tario, efectuado <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido lato, no impi<strong>de</strong><br />

reconocer la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudios r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong> las características d<strong>el</strong> efectuado por María Pilar Falcón<br />

Pérez, Estudio artístico <strong>de</strong> los manuscritos iluminados <strong>en</strong> la catedral <strong>de</strong> Tarazona (análisis y catalogación),<br />

Colección Estudios y Monografías, 22, <strong>Zaragoza</strong>, 1995.<br />

[ 157 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

cursiva a dos columnas 4 por un amanu<strong>en</strong>se que redactó un colofón ceñido a<br />

las fórmulas habituales <strong>de</strong> la época:<br />

«Qui scribsit, scribat Semper cum domino vivat<br />

Manus scriptoris requiescat fessa laboris<br />

Scriptor sum talis <strong>de</strong>mostrat littera qualis» 5<br />

En <strong>el</strong> primer folio, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las palabras Incipit summa que vocatus catholicam<br />

edita a fratres Johannes <strong>de</strong> Ianua ordinis predicatorum, emerge una letra<br />

capital que circunscribe <strong>en</strong> su interior al autor d<strong>el</strong> tratado <strong>de</strong> gramática vestido<br />

con hábito dominico 6 (fig. 1). Juan Balbi se si<strong>en</strong>ta sobre una cátedra, proyectada<br />

con cierta profundidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio compositivo, cubierta por un baldaquino<br />

<strong>de</strong> color gris. 7 Este mueble, por sus formas, recuerda a la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino perceptible <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> un Breviario<br />

que pert<strong>en</strong>eció a la reina Isab<strong>el</strong> la Católica (Real Biblioteca d<strong>el</strong> Monasterio d<strong>el</strong><br />

Escorial, ms. a III. 3, fol. 93v) 8 (fig. 2). Su cabeza tonsurada se ro<strong>de</strong>a con un<br />

nimbo, mi<strong>en</strong>tras se inclina ligeram<strong>en</strong>te hacia <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> que con cubiertas <strong>de</strong><br />

color carmesí, sosti<strong>en</strong>e abierto <strong>en</strong>tre sus manos. La utilización <strong>de</strong> una gama<br />

cromática con predominio <strong>de</strong> los tonos past<strong>el</strong> y la aplicación <strong>de</strong> suaves y fluidas<br />

pinc<strong>el</strong>adas, conectan a esta ilustración con otros ejemplos miniados <strong>en</strong> la<br />

Corona <strong>de</strong> Aragón, datados a fines d<strong>el</strong> siglo XIV o principios d<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te.<br />

Esta afirmación se hace ext<strong>en</strong>siva a la tipología tridim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> la capital<br />

«P» que lo conti<strong>en</strong>e, dispuesta sobre una superficie <strong>de</strong> oro bruñido. Los caracteres<br />

<strong>de</strong> esta palabra, inicio <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos redactados por Juan Balbi <strong>de</strong><br />

Génova «Prosodia quedam pars gramatice…», quedaron reducidos a un bosquejo<br />

pr<strong>el</strong>iminar hecho a tinta, <strong>en</strong> una fase previa a la aplicación <strong>de</strong> color. 9 El<br />

4 N.° <strong>de</strong> registro 595. V+441+V folios. Encua<strong>de</strong>rnación <strong>en</strong> pi<strong>el</strong> restaurada. Medidas <strong>de</strong> la <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación:<br />

465 x 340 mm. Caja <strong>de</strong> escritura: 300 x 215 mm. Medidas <strong>de</strong> la página: 438 x 330 mm. No posee<br />

números <strong>de</strong> foliación. Caligrafía: letra gótica cursiva <strong>en</strong> tinta negra organizada <strong>en</strong> dos columnas. Títulos<br />

y corond<strong>el</strong>es <strong>de</strong> color carmín. Está formado por treinta y siete cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> seis bifolios que se alternan<br />

con otros quinternos (núms. 26, 27 y 30), y dos irregulares (núms. 31 y 37). En todas las ocasiones los<br />

reclamos se sitúan <strong>en</strong> <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> inferior d<strong>el</strong> folio, ro<strong>de</strong>ados por una sobria <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> filigranas. En<br />

<strong>el</strong> folio 75 una mano d<strong>el</strong> siglo XV anotó: Blasius Stephani.<br />

5 Charles Samaran y Robert Marichal, Catalogue <strong>de</strong>s manuscrits <strong>en</strong> écriture latine portant <strong>de</strong>s indications<br />

<strong>de</strong> date, <strong>de</strong> lieu ou copiste, 3 vols., París, 1962. Colophons <strong>de</strong>s manuscrits occid<strong>en</strong>taux <strong>de</strong>s origines<br />

au XVIe siècle a cargo <strong>de</strong> los Bénédictins du Bouveret, Fribourg, Ed. <strong>Un</strong>iversitaires Fribourg Suisse, 1965.<br />

6 En <strong>el</strong> pie <strong>de</strong> la fotografía que ilustra <strong>el</strong> catálogo <strong>de</strong> la exposición La Palabra Iluminada. Manuscritos<br />

Iluminados <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> Aragón, se confun<strong>de</strong> su personalidad con la <strong>de</strong> Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino.<br />

La Palabra Iluminada. Manuscritos Iluminados <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> Aragón, p. 16.<br />

[ 158 ]<br />

7 Las dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> esta ilustración son: 125 x 83 mm.<br />

8 Josefina Planas, «El estilo Internacional y la ilustración d<strong>el</strong> libro <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón: estado<br />

<strong>de</strong> la cuestión», Boletín d<strong>el</strong> Museo e Instituto «Camón Aznar», XCII (2003), pp. 210-211.<br />

9<br />

Jonathan J. G. Alexan<strong>de</strong>r, Medieval Illuminators and Their Methods of Work, New Hav<strong>en</strong> y Londres,<br />

1992, pp. 40-42.


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 1. Juan Balbi <strong>de</strong> Génova. Catholicon. Cabildo Metropolitano <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (ms. 10-8, fol. 1).<br />

[ 159 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

s<strong>en</strong>tido arquitectónico <strong>de</strong> la letra capital, aparte <strong>de</strong> remitir a ejemplos <strong>de</strong> la<br />

categoría d<strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong> Aragón (París, BnF, ms. Rothschild<br />

2529) (ca. 1400), 10 o la copia <strong>de</strong> Valerio Máximo D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong> romans (Barc<strong>el</strong>ona,<br />

AHCB, ms. L/35) (ca. 1408), subraya esta singularidad situando un conjunto<br />

<strong>de</strong> vigas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> baldaquino prismático y <strong>el</strong> ductus <strong>de</strong> la inicial. Las estilizadas<br />

hojas <strong>de</strong> acanto, metamorfoseadas cromáticam<strong>en</strong>te, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

testimonio directo <strong>de</strong> esta filiación estilística.<br />

El resto <strong>de</strong> iniciales <strong>de</strong> este tratado –veintinueve <strong>en</strong> total, más las letras d<strong>el</strong><br />

alfabeto– manti<strong>en</strong><strong>en</strong> las particularida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>unciadas, ofreci<strong>en</strong>do un claro contraste<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> texto, caligrafiado con una ágil letra cursiva y las espléndidas<br />

letras capitales que prologan sus trazos por los márg<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> folio, convertidas<br />

<strong>en</strong> un reclamo visual para <strong>el</strong> lector. En líneas g<strong>en</strong>erales, su campo está formado<br />

por pan <strong>de</strong> oro t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te a crear esquemas geométricos regulares, a los que se<br />

superpone un ductus formado por <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos tridim<strong>en</strong>sionales u hojas <strong>de</strong> acanto<br />

policromadas, <strong>de</strong> cuyos extremos surg<strong>en</strong> otras formaciones vegetales que se<br />

<strong>de</strong>sbordan por los márg<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> folio, culminando, <strong>en</strong> ocasiones, <strong>en</strong> flores trilobuladas<br />

11 (fig. 3).<br />

Otra categoría <strong>de</strong> letras capitales son las que ocupan tres o cuatro líneas <strong>de</strong><br />

la caja <strong>de</strong> escritura. Estas letras su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>de</strong> color carmín o azul y la <strong>de</strong>coración<br />

que les ro<strong>de</strong>a, formada por sofisticadas filigranas, <strong>de</strong> color contrario. Su<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ejecución, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los primeros folios d<strong>el</strong> manuscrito, es <strong>de</strong>stacable<br />

y se asemejan a las reproducidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong><br />

Aragón (París, BnF, ms. Rothschild 2529, fols. 88v-101; 111-133) o <strong>en</strong> la obra <strong>de</strong><br />

Guill<strong>el</strong>mus a Me<strong>de</strong>rio Cal<strong>en</strong>darium sive Commemorationes sanctorum monachorum<br />

(París, BnF, ms. lat. 5264). 12 Este tipo <strong>de</strong> ornam<strong>en</strong>tación, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong>aborada por <strong>el</strong> propio calígrafo, se reconoce por incorporar rasgueos e imbricaciones<br />

sobre los márg<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> folio. En la docum<strong>en</strong>tación se les d<strong>en</strong>omina<br />

«lletres floreja<strong>de</strong>s» y todo parece indicar que existieron amanu<strong>en</strong>ses <strong>de</strong>dicados<br />

exclusivam<strong>en</strong>te a esta tarea. <strong>Un</strong> ejemplo sería Simón Ballester qui<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Noviembre<br />

<strong>de</strong> 1402, cobró <strong>el</strong> importe correspondi<strong>en</strong>te por capletrar d atzur et<br />

verm<strong>el</strong>ló un breviario <strong>en</strong>cargado por la reina María <strong>de</strong> Luna. 13 Junto a estos<br />

profesionales existieron miniaturistas capacitados para compaginar sus aptitu<strong>de</strong>s<br />

10<br />

Josefina Planas, «El alfabeto gótico d<strong>el</strong> estilo Internacional <strong>en</strong> Cataluña», Fragm<strong>en</strong>tos, 17-18-19<br />

(1991), pp. 72-84.<br />

11<br />

Estas iniciales aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los folios 7, 12v, 16v, 39v, 57, 69v, 70, 98v, 107v, 152v, 169v, 188, 208,<br />

217, 225, 246, 246v, 264v, 291, 302, 314v, 355, 358v, 368, 404v, 420, 439, 439v y 440.<br />

12<br />

Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano, un <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />

Val<strong>en</strong>cia, Publicacions <strong>de</strong> la <strong>Un</strong>iversitat <strong>de</strong> València, 2009, p. 33.<br />

13<br />

Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, Lleida,<br />

<strong>Un</strong>iversitat <strong>de</strong> Lleida, 1998.<br />

[ 160 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 2. Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino. Breviario (Real Biblioteca d<strong>el</strong> Monasterio d<strong>el</strong> Escorial, ms. a.III.3, fol. 99v).<br />

[ 161 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

artísticas con la caligrafía. Por ejemplo, <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to fechado <strong>en</strong> 1411 se<br />

cita a Joan <strong>de</strong>z Vall «floreiatur librarum» (AHPB Simón Carner, leg. 1, man. 1408,<br />

fol. 86), escriba al que se había calificado, <strong>el</strong> día 21 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1407, como<br />

«iluminador real» <strong>en</strong> una carta <strong>en</strong>viada por <strong>el</strong> monarca Martín <strong>el</strong> Humano. 14 Guillem<br />

Salvatge es otro amanu<strong>en</strong>se, autor <strong>de</strong> un <strong>el</strong>evado número <strong>de</strong> «letras floreija<strong>de</strong>s»<br />

situadas <strong>en</strong> un breviario promovido por la reina María. 15<br />

En <strong>de</strong>finitiva, <strong>el</strong> Catholicon custodiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cabildo Metropolitano <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong><br />

(ms. 10-8) es una obra ejecutada a principios d<strong>el</strong> siglo XV, período <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que las formas artísticas d<strong>el</strong> gótico Internacional, gestadas <strong>en</strong> las cortes principescas<br />

ultrapir<strong>en</strong>aicas, habían p<strong>en</strong>etrado <strong>en</strong> los territorios <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón.<br />

La recepción y asimilación d<strong>el</strong> nuevo estilo contó <strong>en</strong>tre sus protagonistas<br />

con Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts, exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te pintor y miniaturista que había realizado <strong>en</strong>cargos<br />

para cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la categoría <strong>de</strong> la realeza y <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s pr<strong>el</strong>ados <strong>de</strong> la iglesia,<br />

<strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> papa aviñonés, Pedro Martínez <strong>de</strong> Luna. 16 Otra<br />

personalidad artística r<strong>el</strong>evante fue <strong>el</strong> <strong>en</strong>igmático Juan M<strong>el</strong>ec «presbyter oriundus<br />

Britaniae», calígrafo d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>ominado Misal <strong>de</strong> San Cugat (Barc<strong>el</strong>ona, ACA, ms.<br />

14) (1402) a qui<strong>en</strong> se han atribuido las ilustraciones surgidas <strong>de</strong> los pinc<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

un exquisito miniaturista <strong>de</strong> formación sept<strong>en</strong>trional, exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te intérprete <strong>de</strong> los<br />

mod<strong>el</strong>os impuestos por Jean <strong>de</strong> Toulouse durante su estancia <strong>en</strong> la ciudad papal<br />

<strong>de</strong> Aviñón 17 (fig. 4). Resulta significativo <strong>de</strong>stacar la b<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> sus imág<strong>en</strong>es y las<br />

escasas consecu<strong>en</strong>cias directas <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>guaje figurativo sobre la producción d<strong>el</strong><br />

libro miniado <strong>en</strong> Cataluña. 18<br />

14<br />

Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 41-42.<br />

Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, II, Barc<strong>el</strong>ona, 2000 (edición<br />

facsímil), p. 368, doc. CCCLXXXI.<br />

15<br />

Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, p. 41,<br />

nota 106. <strong>Un</strong> docum<strong>en</strong>to, datado <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1389, especifica que <strong>el</strong> calígrafo Alá «lo Ros» acogerá <strong>en</strong><br />

su obrador a «Stephanus Truilini, illuminator tam <strong>de</strong> p<strong>en</strong>na quam <strong>de</strong> pins<strong>el</strong>lo», oriundo <strong>de</strong> la población<br />

francesa <strong>de</strong> Vill<strong>en</strong>euve-le-Roi. J. Antoni Iglesias, Le Statut du scripteur <strong>en</strong> Catalogne (XIVè-XVè siècles):<br />

une aproche, «Le Statut du scripteur au Moy<strong>en</strong> Age», Actes du XIIè colloque sci<strong>en</strong>tifique du comité International<br />

<strong>de</strong> Paléographie latine, París, 2000, p. 242.<br />

16<br />

Josefina Planas, «El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV», pp.<br />

87-91. Ea<strong>de</strong>m, Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts (h. 1375 [¿]-m. 1443/1445). Santa màrtir. Sant Miqu<strong>el</strong>, Convidats<br />

d’Honor. Exposició conmemorativa d<strong>el</strong> 75è aniversari d<strong>el</strong> MNAC, Barc<strong>el</strong>ona 2009, pp. 158-163. «B<strong>en</strong>edicto<br />

XIII y <strong>el</strong> scriptorium papal instalado <strong>en</strong> Peñíscola: nuevas reflexiones», Libri miniati per la chiesa, per la<br />

città, per la corte in Europa: lavori in corso, Padua, 2010 (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />

17<br />

Francesca Manzari, La miniatura ad Avignone al tempo <strong>de</strong>i Papi (1310-1410), Mód<strong>en</strong>a, 2006,<br />

pp. 252-257.<br />

18<br />

Josefina Planas, «El misal <strong>de</strong> Sant Cugat i les difer<strong>en</strong>ts personalitats artístiques que intervinguer<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> la seva il.luminació», XLII Assemblea Intercomarcal d’Estudiosos, Sant Cugat d<strong>el</strong> Vallès, 23-25 <strong>de</strong> Octubre<br />

<strong>de</strong> 1998, pp. 429-441. Entre las personalida<strong>de</strong>s anónimas r<strong>el</strong>evantes, id<strong>en</strong>tificadas <strong>en</strong> los inicios d<strong>el</strong><br />

gótico Internacional catalán, por su conocimi<strong>en</strong>to directo <strong>de</strong> las formas artísticas creadas más allá <strong>de</strong> los<br />

Pirineos, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> la ilustración que inaugura <strong>el</strong> Llibre <strong>de</strong> capbreus i prestacions d’aniversaris<br />

(Barc<strong>el</strong>ona, <strong>Archivo</strong> <strong>Capitular</strong>, ms. 119, fol. 1). Otro ejemplo significativo d<strong>el</strong> que solo existe un testimo-<br />

[ 162 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 3. Catholicon. Cabildo Metropolitano <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (ms. 10-8, fol. 1).<br />

[ 163 ]


[ 164 ]<br />

JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

Fig. 4. Epifanía. Misal <strong>de</strong> San Cugat.<br />

(Barc<strong>el</strong>ona, ACA, ms. 14, fol. 33).<br />

nio fotográfico, provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> un manuscrito <strong>de</strong>saparecido durante la guerra civil española. Se trata d<strong>el</strong><br />

Llevador d<strong>el</strong> plat d<strong>el</strong>s pobres vergonyants, libro <strong>de</strong> la confraternidad que registraba <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> los<br />

pobres asistidos por la iglesia <strong>de</strong> Santa María d<strong>el</strong> Mar <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona. En uno <strong>de</strong> sus folios, la repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> María con <strong>el</strong> Niño bajo un baldaquino gótico, combina un original esquema iconográfico<br />

y una refinada técnica <strong>en</strong> grisaille que <strong>de</strong>riva claram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las aportaciones francesas. Esta<br />

imag<strong>en</strong> guarda un estrecho paral<strong>el</strong>ismo con una ilustración similar, ejecutada <strong>en</strong> un libro <strong>de</strong> bocetos por<br />

un miniaturista próximo a Jacquemart <strong>de</strong> Hesdin (Nueva York, Pierpont Morgan Library, ms. 346), puesta<br />

<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia por Millard Meiss. Las manifiestas analogías plantean la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

inspiración común para ambas creaciones, también perceptible <strong>en</strong> un dibujo ejecutado a principios d<strong>el</strong><br />

siglo XV <strong>en</strong> Suabia. In August Company. The Collections of The Pierpont Morgan Library, Nueva York,<br />

1993, pp. 95-96, n.° 21. Robert W. Sch<strong>el</strong>ler, Exemplum. Mod<strong>el</strong>-Book Drawings and the Practice of Artistic<br />

Transmission in the Midlle Ages (ca. 900-ca. 1470), Amsterdam 1995, p. 223, figs. 106 y 110. Josefina<br />

Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 136-138. Ea<strong>de</strong>m, «El<br />

estilo Internacional y la ilustración d<strong>el</strong> libro <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón: estado <strong>de</strong> la cuestión», Boletín d<strong>el</strong><br />

Museo e Instituto «Camón Aznar», pp. 206-208. De la misma autora, «Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts. <strong>Un</strong> protagonista<br />

d<strong>el</strong> gotico Internazionale», Alumina. Pagine miniate, 20 (2008), pp. 20-21. Philippe Lor<strong>en</strong>tz, «Carnet <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ssins», Paris. 1440. Les arts sous Charles VI, París 2004, p. 306, n.° 189.


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

La ilustración <strong>de</strong> Juan Balbi <strong>de</strong> Génova localizada <strong>en</strong> la Summa Catholica<br />

(fol. 1) (<strong>Zaragoza</strong>, Biblioteca d<strong>el</strong> Cabildo Metropolitano, ms. 10-8) pres<strong>en</strong>ta notables<br />

analogías con uno <strong>de</strong> los miniaturistas que <strong>de</strong>coraron <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey<br />

Martín <strong>el</strong> Humano (París, BnF, ms. Rothschild 2529) (c. 1400). Se trata <strong>de</strong> un<br />

artista anónimo d<strong>en</strong>ominado Maestro <strong>de</strong> San Cugat, artífice que tratamos <strong>de</strong><br />

perfilar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la etapa <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> nuestra tesis <strong>de</strong> doctorado, 19 asignándole<br />

este ap<strong>el</strong>ativo, acuñado con anterioridad por Pere Bohigas, <strong>de</strong>bido a las<br />

similitu<strong>de</strong>s establecidas con un libro <strong>de</strong> horas proced<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>obio b<strong>en</strong>edictino<br />

<strong>de</strong> San Cugat d<strong>el</strong> Vallés (Estocolmo, Museo Nacional, ms. B 1792). 20 En<br />

torno a este miniaturista se agrupan un conjunto <strong>de</strong> miniaturas dispuestas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Breviario regio que, a pesar <strong>de</strong> no ser estrictam<strong>en</strong>te homogéneas, compart<strong>en</strong><br />

unos esquemas formales análogos. Nos referimos a las ilustraciones d<strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario,<br />

d<strong>el</strong> libro <strong>de</strong> los salmos y todas las letras capitales que integran <strong>el</strong> Santoral.<br />

A estos gran<strong>de</strong>s conjunto icónicos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> añadir las esc<strong>en</strong>as correspondi<strong>en</strong>tes<br />

al rey David (fol. 17v), Isaías (fols. 105 y 105v), Natividad (fol. 134),<br />

Epifanía (fol. 145) y Natividad <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> (fol. 381v) situada esta última <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Santoral. 21<br />

Este amplio repertorio <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es es obra <strong>de</strong> un miniaturista o <strong>de</strong> un taller<br />

que conecta, <strong>de</strong> forma más directa, con la escu<strong>el</strong>a catalana y <strong>en</strong> concreto, con<br />

artistas <strong>de</strong> la categoría <strong>de</strong> Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts, sin alcanzar las <strong>el</strong>evadas cotas <strong>de</strong><br />

lirismo y expresividad manifiestas <strong>en</strong> la producción artística <strong>de</strong> este artista barc<strong>el</strong>onés.<br />

22<br />

El Maestro <strong>de</strong> San Cugat fue receptivo a las aportaciones efectuadas <strong>en</strong> la<br />

ilustración d<strong>el</strong> libro francés a través d<strong>el</strong> contacto directo con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

crea ción artística d<strong>el</strong> país vecino o <strong>de</strong> la consulta <strong>de</strong> algún mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong>saparecido.<br />

Esta casuística queda manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario regio, ilustrado con un<br />

original programa iconográfico d<strong>el</strong> que sólo exist<strong>en</strong> anteced<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un reducido<br />

número <strong>de</strong> <strong>códice</strong>s franceses. El l<strong>en</strong>guaje formal <strong>de</strong> estas repres<strong>en</strong>taciones<br />

19<br />

Josefina Planas, La miniatura catalana d<strong>el</strong> período internacional. Primera g<strong>en</strong>eración, tesis doctoral<br />

inédita leída <strong>en</strong> la <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Barc<strong>el</strong>ona 1991, vol. I, pp. 304-309.<br />

20<br />

Solo existe un matiz: este investigador consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> Maestro <strong>de</strong> San Cugat iluminó la totalidad<br />

<strong>de</strong> las ilustraciones d<strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529). Pere Bohigas, La<br />

Ilustración y la <strong>de</strong>coración d<strong>el</strong> libro manuscrito <strong>en</strong> Cataluña. Contribución al estudio <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong><br />

la miniatura catalana, Período gótico y R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, I, pp. 233-245; II, p. 18.<br />

21<br />

Josefina Planas, «El breviario d<strong>el</strong> rey Martín y la promoción artística <strong>de</strong> una obra regia vinculada<br />

a Poblet», Imág<strong>en</strong>es y promotores <strong>en</strong> <strong>el</strong> arte medieval. Misc<strong>el</strong>ánea <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>aje a Joaquín Yarza Luaces,<br />

B<strong>el</strong>laterra, <strong>Un</strong>iversitat Autònoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, 2001, pp. 585-598.<br />

22<br />

Debemos hacer constar que la bibliografía específica <strong>de</strong>dicada al análisis estilístico d<strong>el</strong> Breviario<br />

d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529) y a la figura <strong>de</strong> este miniaturista aparece consignada <strong>en</strong><br />

nuestra obra: Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio<br />

<strong>de</strong> Poblet, pp. 139-148.<br />

[ 165 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

se id<strong>en</strong>tifica por la aplicación <strong>de</strong> sutiles pinc<strong>el</strong>adas que modulan los volúm<strong>en</strong>es<br />

concediéndoles plasticidad y por <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> recursos cromáticos<br />

habituales <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón, con la única salvedad <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al Breviario d<strong>el</strong> rey Martín I, la gama cromática adquiere<br />

unas tonalida<strong>de</strong>s más t<strong>en</strong>ues, por estar sujeto a una concepción formal <strong>de</strong> signo<br />

nórdico. Otra particularidad característica <strong>de</strong> este miniaturista es la recreación<br />

correcta <strong>de</strong> los ámbitos tridim<strong>en</strong>sionales 23 (fig. 5).<br />

Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> esta figura, perfilada a partir d<strong>el</strong> análisis directo d<strong>el</strong> Breviario<br />

d<strong>el</strong> rey Martín <strong>el</strong> Humano (París, BnF, ms. Rothschild 2529) se han aglutinado<br />

una serie <strong>de</strong> <strong>códice</strong>s. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista estético <strong>de</strong>stacan dos ilustraciones<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a un libro <strong>de</strong> horas que <strong>el</strong> día 2 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1960 fue<br />

adquirido por <strong>el</strong> Museo Nacional <strong>de</strong> Estocolmo (ms. B 1792). La asociación <strong>de</strong><br />

esta lectura pía con <strong>el</strong> monasterio b<strong>en</strong>edictino <strong>de</strong> San Cugat d<strong>el</strong> Vallés o con<br />

algún priorato <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> él, se ha basado <strong>en</strong> la lectura <strong>de</strong> su cal<strong>en</strong>dario.<br />

En él se caligrafiaron festivida<strong>de</strong>s propias d<strong>el</strong> santoral barc<strong>el</strong>onés y d<strong>el</strong> Principado<br />

<strong>de</strong> Cataluña, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las la c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> San Cucufate (Cugat), <strong>el</strong> día 25<br />

<strong>de</strong> julio, junto al apóstol Santiago. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la traslación <strong>de</strong> las r<strong>el</strong>iquias<br />

<strong>de</strong> San Severo a la catedral <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, solemne acontecimi<strong>en</strong>to que tuvo<br />

lugar <strong>el</strong> día 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1405, por <strong>de</strong>seo expreso d<strong>el</strong> rey Martín I, establece<br />

un límite cronológico final bastante preciso. 24<br />

Las dos repres<strong>en</strong>taciones citadas manti<strong>en</strong><strong>en</strong> estrechas conexiones estilísticas<br />

con <strong>el</strong> d<strong>en</strong>ominado Maestro <strong>de</strong> San Cugat. La miniatura <strong>de</strong> San Cristóbal (fol.<br />

19) (fig. 6), se erige <strong>en</strong> una <strong>de</strong> las más logradas d<strong>el</strong> manuscrito y d<strong>el</strong> período<br />

analizado, y la Adoración <strong>de</strong> los Magos (fol. 25) es producto d<strong>el</strong> mismo miniaturista,<br />

artífice que seguram<strong>en</strong>te reg<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> taller don<strong>de</strong> se iluminó <strong>el</strong> Breviario<br />

d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529), localizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> monasterio<br />

cisterci<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet. 25 Mayores problemas plantea la esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />

la Anunciación (fol. 28), situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pequeño Oficio <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong>, por la t<strong>en</strong>sión<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre la artificialidad expresiva <strong>de</strong> la esc<strong>en</strong>a y la espléndida <strong>de</strong>coración<br />

marginal formada por motivos vegetales, inspirados <strong>en</strong> hojas <strong>de</strong> acanto,<br />

sobre los que se dispon<strong>en</strong> con s<strong>en</strong>tido lúdico un conjunto <strong>de</strong> cupidones<br />

que conectan con <strong>de</strong>terminadas orlas d<strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF,<br />

ms. Rothschild 2529). 26 Estos com<strong>en</strong>tarios se hac<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sivos a la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> la<br />

23 Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />

p. 140. Ea<strong>de</strong>m, «Il Gioi<strong>el</strong>lo d<strong>el</strong>la Corona. Il Breviario di re Martino I d’Aragona», Alumina. Pagine<br />

miniate, n.° 32 (2011), pp. 20-21.<br />

24<br />

Juan Ainaud <strong>de</strong> Lasarte, En Katalansk handskrift i Stockholm, «Stora spanska mästare» (Arsbok för<br />

Sv<strong>en</strong>ska Konstsamligar, VIII) Estocolmo, 1960, pp. 37-50.<br />

25<br />

Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 78-87.<br />

[ 166 ]<br />

26 Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, p. 83.


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 6. San Cristóbal. Libro <strong>de</strong> Horas.<br />

(Estocolmo, Museo Nacional, ms. B 1792, fol. 19).<br />

Fig. 5. Cal<strong>en</strong>dario. Breviario d<strong>el</strong> rey Martín.<br />

(París, BnF, ms. 2529, fol. 2v).<br />

[ 167 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

Maiestas Domini, ro<strong>de</strong>ada por <strong>el</strong> tetramorfos, 27 reproducida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Libro <strong>de</strong> Horas<br />

<strong>de</strong> Estocolmo (Estocolmo, Museo Nacional, ms. B 1792, fol. 133). En este folio<br />

la ornam<strong>en</strong>tación marginal sustituye a estos putti por una serie <strong>de</strong> aves <strong>de</strong> b<strong>el</strong>la<br />

ejecución (fig. 7) similares a las situadas <strong>en</strong>tre la <strong>de</strong>coración vegetal que <strong>de</strong>cora<br />

<strong>el</strong> Breviario regio y a las reproducidas <strong>en</strong> un tapiz confeccionado, con toda<br />

probabilidad <strong>en</strong>tre 1387 y 1406, para la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist, fundada por <strong>el</strong><br />

[ 168 ]<br />

Fig. 7. Cristo <strong>en</strong> Majestad (Estocolmo, Museo Nacional, ms. B 1792, fol. 133).<br />

27 Mich<strong>el</strong> Fromaget, Maiestas Domini. Les Quatre vivants <strong>de</strong> l’Apocalypse dans l’art, Turnhout, 2003.


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

rey Martín y su esposa María <strong>de</strong> Luna (Barc<strong>el</strong>ona Arxiu Mas, número digital<br />

IM. 041 9006). 28<br />

Las similitu<strong>de</strong>s observadas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín y <strong>el</strong> escritorio<br />

<strong>de</strong> San Cugat adquier<strong>en</strong> una nueva dim<strong>en</strong>sión ante una fu<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tal que<br />

ha llegado hasta nuestros días. El docum<strong>en</strong>to, redactado <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> día 17<br />

<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1403, es <strong>en</strong> realidad una carta <strong>en</strong>viada por <strong>el</strong> monarca Martín I<br />

<strong>de</strong> Aragón a Ber<strong>en</strong>guer <strong>de</strong> Rajad<strong>el</strong>l, abad d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> San Cugat solicitándole<br />

un miniaturista con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> finalizar un breviario que se supone<br />

es <strong>el</strong> analizado. A su vez <strong>el</strong> monarca se compromete a <strong>en</strong>viar un miniaturista al<br />

abad Rajad<strong>el</strong>l cuando se hubiera concluido la obra regia.<br />

«Honrat abat: Nos hauriem gran plaer <strong>de</strong> fer acabar un nostre breviari <strong>de</strong> algunes<br />

istories que n son fort necessaries. Per que us pregam affectuosam<strong>en</strong>t que<br />

<strong>en</strong>s trametats <strong>en</strong>contin<strong>en</strong>t lo vostre illuminador per ajudar e acabar les dites istories;<br />

e apres com sia acabat, nos trametrem vos lo nostre illuminador per ajudar<br />

e acabar la vostra obra que fa lo vostre illuminador. e aço no haja falla, car servir<br />

nos <strong>en</strong> farets». 29<br />

Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> las dudas suscitadas por este docum<strong>en</strong>to que impid<strong>en</strong> afirmar<br />

con rotundidad si se alu<strong>de</strong> al breviario <strong>conservado</strong> <strong>en</strong> la Bibliothèque Nationale<br />

<strong>de</strong> France (ms. Rothschild 2529), y si realm<strong>en</strong>te se consumó <strong>el</strong> intercambio<br />

<strong>de</strong> miniaturistas, 30 las similitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong>tre las creaciones miniadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

scriptorium <strong>de</strong> San Cugat d<strong>el</strong> Vallés y <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet<br />

se adviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>códice</strong>s realizados por artistas que trabajaron simultáneam<strong>en</strong>te<br />

para la corona y altos pr<strong>el</strong>ados <strong>de</strong> la Iglesia, manifestando una cierta movilidad<br />

que dificulta su adscripción a un c<strong>en</strong>tro monástico o catedralicio específico.<br />

Esta razón crea dificulta<strong>de</strong>s a la hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir con niti<strong>de</strong>z <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje formal<br />

empleado <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> estos núcleos <strong>de</strong> creación artística. 31 A<strong>de</strong>más, las<br />

miniaturas que <strong>de</strong>coran <strong>el</strong> manuscrito <strong>de</strong> Estocolmo no tuvieron un orig<strong>en</strong> co-<br />

28<br />

El tratami<strong>en</strong>to naturalista <strong>de</strong> esta fauna ha permitido t<strong>en</strong><strong>de</strong>r puntos <strong>de</strong> contacto con la <strong>de</strong>coración<br />

marginal que ornam<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> primer folio d<strong>el</strong> Misal <strong>de</strong> Galcerán <strong>de</strong> Vilanova (Seu d’Urg<strong>el</strong>l, Museo<br />

Diocesano, ms. 503). Josefina Planas, «El Obispo Galcerán <strong>de</strong> Vilanova y la promoción d<strong>el</strong> libro ilustrado:<br />

<strong>el</strong> misal <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> la Seu d’Urg<strong>el</strong>l», Hom<strong>en</strong>atge a mossèn Jesús Tarragona, Ajuntam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Lleida<br />

1996, pp. 289-304. Marçal Olivar, Els tapissos francesos d<strong>el</strong> rei En Pere <strong>el</strong> Cerimoniós, s.d., pp. 50-53.<br />

Ama<strong>de</strong>o Serra Desfilis; Matil<strong>de</strong> Miqu<strong>el</strong> Juan, «La capilla <strong>de</strong> San Martín <strong>en</strong> la Cartuja <strong>de</strong> Vall<strong>de</strong>crist: construcción,<br />

<strong>de</strong>voción y magnifici<strong>en</strong>cia», Ars Longa, 18 (2009), pp. 77-78.<br />

29<br />

Antoni, Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, I, p. 424, doc.<br />

CCCCLXXXIV.<br />

30<br />

Josefina Planas, «Recepción y asimilación <strong>de</strong> formas artísticas francesas <strong>en</strong> la miniatura catalana<br />

d<strong>el</strong> estilo Internacional y su proyección <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia», Actas d<strong>el</strong> VIII Congreso Español <strong>de</strong><br />

Historia d<strong>el</strong> Arte (CEHA), Mérida, 1992, p. 121, nota 20.<br />

31<br />

Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 65-87.<br />

Ea<strong>de</strong>m, «El breviario d<strong>el</strong> rey Martín y la promoción artística <strong>de</strong> una obra regia vinculada a Poblet», pp.<br />

585-598. De la misma autora, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio<br />

<strong>de</strong> Poblet, p. 143.<br />

[ 169 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

mún y con toda probabilidad, <strong>de</strong>bieron ser reunidas para formar <strong>el</strong> libro <strong>de</strong><br />

horas actual, fruto <strong>de</strong> una remod<strong>el</strong>ación posterior, que tuvo como objetivo incluirlo<br />

<strong>en</strong> los circuitos comerciales. Incluso la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

poco acor<strong>de</strong>s con los recursos expresivos d<strong>el</strong> siglo XV, induc<strong>en</strong> a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong><br />

una interv<strong>en</strong>ción posterior a la fecha <strong>de</strong> realización d<strong>el</strong> <strong>códice</strong> (ca. 1405). 32<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este contexto, no <strong>de</strong>bemos omitir que las r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre la monarquía<br />

<strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón y <strong>el</strong> abad populetano Vic<strong>en</strong>ç Ferrer fueron un<br />

tanto problemáticas. El abad Ferrer recibió d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong> Aragón órd<strong>en</strong>es<br />

muy severas r<strong>el</strong>ativas a la obedi<strong>en</strong>cia que los monjes <strong>de</strong> Poblet <strong>de</strong>bían al papa<br />

Pedro Martínez <strong>de</strong> Luna, con motivo <strong>de</strong> la c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> Año Santo <strong>en</strong> 1400.<br />

Esta postura refractaria a los papas <strong>de</strong> Aviñón pudo ser <strong>el</strong> <strong>de</strong>tonante que precipitó<br />

su r<strong>en</strong>uncia a la mitra. Vic<strong>en</strong>ç Ferrer abandonó <strong>el</strong> abadiato <strong>en</strong> 1409 y su<br />

cargo fue ocupado por un monje <strong>de</strong> Poblet, Jaume Carbó, sin que mediara para<br />

su nombrami<strong>en</strong>to la acostumbrada <strong>el</strong>ección por parte <strong>de</strong> la comunidad monástica.<br />

33<br />

La estrecha colaboración manifiesta <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> rey Martín I <strong>el</strong> Humano y los<br />

aba<strong>de</strong>s <strong>de</strong> San Cugat fue perdurable <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, cuando se constata que <strong>en</strong><br />

1407 <strong>el</strong> rey, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>viaba un salterio al obispo barc<strong>el</strong>onés Joan Erm<strong>en</strong>gol<br />

para que lo <strong>de</strong>corase su miniaturista. 34 Si recordamos que este había<br />

sido abad d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>obio vallesano hasta <strong>el</strong> día 11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1398, fecha<br />

<strong>en</strong> la que fue promovido a la se<strong>de</strong> <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y nombrado consejero real,<br />

gracias a los <strong>de</strong>sv<strong>el</strong>os d<strong>el</strong> rey Martín y <strong>de</strong> su esposa María <strong>de</strong> Luna 35 y que<br />

pocos años <strong>de</strong>spués fue promotor d<strong>el</strong> Misal <strong>de</strong> Santa Eulalia (Barc<strong>el</strong>ona, <strong>Archivo</strong><br />

<strong>Capitular</strong>, ms. 116) (1403), 36 uno <strong>de</strong> los ejemplos más significativos d<strong>el</strong> góti-<br />

32 Josefina Planas, La miniatura catalana d<strong>el</strong> período internacional. Primera g<strong>en</strong>eración, tesis doctoral<br />

inédita leída <strong>en</strong> la <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Barc<strong>el</strong>ona, 1991, vol. I, pp. 297-322. Ea<strong>de</strong>m, El espl<strong>en</strong>dor<br />

d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 78-87.<br />

33 Enrique Miralb<strong>el</strong>l Con<strong>de</strong>minas y José M.ª Sagalés Fontcuberta, El Real Monasterio <strong>de</strong> Santa María<br />

<strong>de</strong> Poblet a través <strong>de</strong> su abaciologio heráldico, Barc<strong>el</strong>ona, 1950, pp. 159-162.<br />

34<br />

Los fragm<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> citado salterio han sido id<strong>en</strong>tificados <strong>en</strong> base a unos folios miniados <strong>conservado</strong>s<br />

<strong>en</strong> la colección Lázaro Galdiano <strong>de</strong> Madrid y a un folio interpolado <strong>en</strong> un Libro <strong>de</strong> Horas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te<br />

al Museo Episcopal <strong>de</strong> Vic. Josefina Planas, «Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts una miniatura inédita <strong>en</strong> un libro<br />

<strong>de</strong> horas d<strong>el</strong> Museo Episcopal <strong>de</strong> Vic», D’Art, 14 (1988), pp. 73-81. Ea<strong>de</strong>m, «Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts y unos<br />

“membra disjecta” <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> la Fundación Lázaro Galdiano», Goya, núms. 271-272 (1999), pp.<br />

194-202. De la misma autora, «El “Libro <strong>de</strong> Horas d<strong>el</strong> obispo Morga<strong>de</strong>s”: precisiones estilísticas y análisis<br />

iconográfico», Libro <strong>de</strong> Horas d<strong>el</strong> obispo Morga<strong>de</strong>s, volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> la edición facsímil, Barc<strong>el</strong>ona,<br />

Editorial Mill<strong>en</strong>nium Liber, 2009, pp. 1-68.<br />

35<br />

Sebastián Puig y Puig, Episcopologio <strong>de</strong> la se<strong>de</strong> barcinon<strong>en</strong>se, Barc<strong>el</strong>ona, Biblioteca Balmesiana,<br />

Serie Histórica, I, n.° 1, 1929, pp. 276-280. Josefina Planas, «El po<strong>de</strong>r r<strong>el</strong>igiós: llibres il∙luminats per als<br />

bisbes catalanas baixmedievals», Ars Longa (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />

36<br />

Josefina Planas, «El Misal <strong>de</strong> Santa Eulalia», Boletín d<strong>el</strong> Museo e Instituto Camón Aznar, n.° XVI<br />

(1984), pp. 33-62.<br />

[ 170 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

co Internacional <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón, verificaremos la efervesc<strong>en</strong>cia artística<br />

<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los scriptoria más importantes asociado a la casa real. 37<br />

<strong>Un</strong> tríptico custodiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> monasterio cisterci<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet,<br />

consolida la pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> «Maestro <strong>de</strong> San Cugat» <strong>en</strong> dicho c<strong>en</strong>obio. La<br />

pintura <strong>en</strong> cuestión se conserva <strong>en</strong> <strong>el</strong> museo habilitado <strong>en</strong> las antiguas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

d<strong>el</strong> palacio d<strong>el</strong> rey Martín, inaugurado <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1978 38 y se<br />

expone <strong>en</strong> una <strong>de</strong> las vitrinas <strong>de</strong> la Sala III o Sala <strong>de</strong> las damas 39 (fig. 8).<br />

En nuestra obra El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para<br />

<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet 40 efectuamos esta filiación estilística. Con anterioridad,<br />

Josep Gudiol y Santiago Alcolea i Blanch habían adscrito esta pintura a la labor<br />

conjunta <strong>de</strong> Bernat <strong>de</strong>s Puig y Jaume Cirera, 41 haciéndose eco <strong>de</strong> la opinión<br />

emitida años atrás por Chandler Rafton Post. 42<br />

Las vicisitu<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> tríptico populetano han sido narradas, con ciertas dosis<br />

<strong>de</strong> amargura, por parte <strong>de</strong> Eduard Toda i Gü<strong>el</strong>l, egregia figura <strong>de</strong> la «R<strong>en</strong>aix<strong>en</strong>ça»<br />

catalana, qui<strong>en</strong> cuando todavía era un adolesc<strong>en</strong>te se preocupó por <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>stino incierto que esperaba a la abadía <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet y a los<br />

37 Los vínculos establecidos <strong>en</strong>tre la monarquía y <strong>el</strong> monasterio situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> antiguo Castrum<br />

Octavianum no quedaban circunscritas al plano artístico: <strong>en</strong> 1408 se c<strong>el</strong>ebraron cortes g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

interior <strong>de</strong> su recinto y tres años antes, <strong>en</strong> 1405, se habían trasladado las r<strong>el</strong>iquias <strong>de</strong> San Severo a la<br />

catedral <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, <strong>de</strong> acuerdo con la voluntad d<strong>el</strong> monarca, a pesar d<strong>el</strong> voto realizado por la comunidad<br />

<strong>de</strong> no ce<strong>de</strong>r ni alinear ninguna <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s. José <strong>de</strong> Peray y March, San Cugat d<strong>el</strong> Vallés.<br />

Su <strong>de</strong>scripción y su historia, Barc<strong>el</strong>ona, 1931 (2ª ed.), pp. 150-152. Josefina Planas, El misal <strong>de</strong> Sant<br />

Cugat i les difer<strong>en</strong>ts personalitats artístiques que intervinguer<strong>en</strong> <strong>en</strong> la seva il.luminació, pp. 429-441.<br />

38<br />

Jesús M.ª Oliver Salas, Guía d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Poblet, Publicacions <strong>de</strong> l’Abadia <strong>de</strong> Poblet, 1982, pp.<br />

14-16. Con respecto a la creación <strong>de</strong> la primitiva se<strong>de</strong> d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Poblet, vi<strong>de</strong> Eduard Toda i Gü<strong>el</strong>l,<br />

«El Museu <strong>de</strong> Poblet», Butlletí Arqueològic, 47 (1934), pp. 4-6, extraído <strong>de</strong> Eduard Toda i Gü<strong>el</strong>l, El Monestir<br />

<strong>de</strong> Poblet (S<strong>el</strong>ecció d’articles, 1883-1936), edición anotada i introducción a cura <strong>de</strong> G<strong>en</strong>er Gonzalvo<br />

i Bou, Montblanc, C<strong>en</strong>tre d’Estudis <strong>de</strong> la Conca <strong>de</strong> Barberà, 2005, pp. 95-98. El palacio se había<br />

construido <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> antiguo lagar hasta la cubierta <strong>de</strong> la galilea, don<strong>de</strong> había una salita con una<br />

v<strong>en</strong>tana abierta bajo <strong>el</strong> gran rosetón, que se utilizaba para seguir las ceremonias c<strong>el</strong>ebradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior<br />

<strong>de</strong> la iglesia. Joan Bassegoda Non<strong>el</strong>l, Restauración <strong>de</strong> Poblet. Destrucción y reconstrucción <strong>de</strong> Poblet,<br />

Publicacions Abadia <strong>de</strong> Poblet, 1983, pp. 108-109.<br />

39<br />

Jesús M. Oliver, Abadía <strong>de</strong> Poblet, Barc<strong>el</strong>ona, 1991, p. 58.<br />

40<br />

Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />

p. 197, nota 493.<br />

41<br />

Josep Gudiol; Santiago Alcolea i Blanch, Pintura gótica catalana, Barc<strong>el</strong>ona, 1986, p. 137 n.°<br />

414, fig. 695. Conocemos la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un Jaume Cirera que ejerció la profesión <strong>de</strong> miniaturista, pero<br />

no sabemos si se correspon<strong>de</strong> con la misma personalidad d<strong>el</strong> pintor. No obstante, no se percibe <strong>el</strong> estilo<br />

<strong>de</strong> este último <strong>en</strong> <strong>el</strong> tríptico analizado. J. Antoni Iglesias, Le Statut du scripteur <strong>en</strong> Catalogne (XIVè-<br />

XVè siècles): une aproche, p. 256.<br />

42<br />

Chandler Rafton Post, A History of spanish painting, vol. VI, Cambridge-Massachusetts, 1930-1966,<br />

p. 536, fig. 234. El tríptico <strong>en</strong> cuestión aparecía reproducido, sin ningún tipo <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tario, <strong>en</strong> la obra<br />

<strong>de</strong> Dom Bernardo Morga<strong>de</strong>s, Guía d<strong>el</strong> Real Monasterio Cisterci<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet, Barc<strong>el</strong>ona,<br />

1946, p. 173.<br />

[ 171 ]


[ 172 ]<br />

JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

Fig. 8. Tríptico (Museo d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet).<br />

bi<strong>en</strong>es que albergaba. Estas inquietu<strong>de</strong>s quedaron reflejadas <strong>en</strong> la monografía<br />

Poblet. Descripción histórica (Reus, 1870). 43 De acuerdo con sus palabras, hacía<br />

años que <strong>el</strong> monasterio había sido abandonado por los monjes y todavía los<br />

cuadros permanecían <strong>en</strong> sus lugares <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, pero hacia 1845, a raíz <strong>de</strong> algunas<br />

<strong>de</strong>sapariciones d<strong>en</strong>unciadas por varios anticuarios, <strong>el</strong> Jefe Político <strong>de</strong><br />

Tarragona <strong>en</strong>vió una ord<strong>en</strong> a los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las localida<strong>de</strong>s próximas a Poblet,<br />

ord<strong>en</strong>ándoles que <strong>en</strong>tregaran a los tribunales a cuantas personas fueran sor-<br />

43 Joan Bassegoda Non<strong>el</strong>l, Restauración <strong>de</strong> Poblet. Destrucción y reconstrucción <strong>de</strong> Poblet, pp. 96-97.


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

pr<strong>en</strong>didas llevándose pinturas u otros objetos. 44 En 1846, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do conocimi<strong>en</strong>to<br />

que las autorida<strong>de</strong>s vecinas habían recogido cuadros proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Poblet<br />

y Santes Creus, <strong>el</strong> gobernador ord<strong>en</strong>ó su <strong>en</strong>vío inmediato a Tarragona, a disposición<br />

<strong>de</strong> la Comisión <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos. Pero estos <strong>de</strong>sv<strong>el</strong>os fueron infructuosos<br />

y sólo dos pinturas ingresaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Museo Provincial: <strong>el</strong> tríptico gótico<br />

m<strong>en</strong>cionado y una tabla <strong>de</strong>corada con la procesión <strong>de</strong> Jueves Santo. Según <strong>el</strong><br />

testimonio <strong>de</strong> Eduard Toda, ambas fueron tratadas con muy poca consi<strong>de</strong>ración<br />

y <strong>el</strong> tríptico estuvo durante años bajo una gotera que <strong>de</strong>terioró con especial<br />

virul<strong>en</strong>cia la tabla c<strong>en</strong>tral. En 1900, cuando <strong>el</strong> daño era ya irreversible, se<br />

colocó <strong>en</strong> un lugar más idóneo para su conservación. 45 Finalm<strong>en</strong>te, fue restaurado<br />

<strong>en</strong> una fecha próxima al día 29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1997 <strong>en</strong> <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San<br />

Dani<strong>el</strong> <strong>de</strong> Girona. 46<br />

La lectura iconográfica <strong>de</strong> este tríptico comi<strong>en</strong>za <strong>en</strong> la tabla c<strong>en</strong>tral con la<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>en</strong>tronizada adorada por áng<strong>el</strong>es, advocación que<br />

se avi<strong>en</strong>e con los postulados <strong>de</strong> la ord<strong>en</strong> cisterci<strong>en</strong>se. María se cubre pudorosam<strong>en</strong>te<br />

con un v<strong>el</strong>o y sobre su cabeza se dispone una corona <strong>de</strong> factura similar<br />

a otros ejemplos coetáneos, <strong>de</strong> las características d<strong>el</strong> tríptico atribuido a Joan<br />

Mates, proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la capilla <strong>de</strong> Serratosa (Museo Episcopal <strong>de</strong> Vic). 47 <strong>Un</strong>o <strong>de</strong><br />

los aspectos más significativos <strong>de</strong> la composición populetana, que <strong>en</strong> la actualidad<br />

permanece incompleta, 48 es <strong>el</strong> magnífico trono rematado por un baldaquino<br />

muy similar al mismo tipo <strong>de</strong> mobiliario sobre <strong>el</strong> que Cristo presi<strong>de</strong> la<br />

asamblea <strong>de</strong> Todos los Santos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong> Aragón (París,<br />

BnF, ms. Rothschild 2529, fol. 399v).<br />

A ambos lados <strong>de</strong> la tabla c<strong>en</strong>tral y <strong>en</strong> s<strong>en</strong>dos compartim<strong>en</strong>tos situados sobre<br />

las puertas, se observa la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> San Pedro y San Pablo, id<strong>en</strong>tificados por<br />

adoptar unos rasgos faciales consolidados durante los siglos medievales y por<br />

44 <strong>Un</strong>a publicación que reproduce y trata <strong>de</strong> reconstruir los valiosos objetos que formaban parte <strong>de</strong><br />

la riqueza d<strong>el</strong> monasterio, actualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>saparecidos, es <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Eduard Toda, Poblet. Recorts <strong>de</strong> la<br />

Conca <strong>de</strong> Barbera, Barc<strong>el</strong>ona, Impr<strong>en</strong>ta Estampa <strong>de</strong> la R<strong>en</strong>aix<strong>en</strong>sa, 1883.<br />

45 Eduard Toda i Gü<strong>el</strong>l, La Destrucció <strong>de</strong> Poblet 1800-1900. Ocurrències al Monastir, fugi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />

comunitat, dispersió <strong>de</strong> les riqueses lleg<strong>en</strong><strong>de</strong>s d<strong>el</strong>s tresors <strong>en</strong>terrats, Monestir <strong>de</strong> Poblet, 1935, pp. 285-286.<br />

Juan Serra y Vilaró, La Comisión <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Históricos y artísticos <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Tarragona ante<br />

las ruinas d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet, Tarragona, 1946, p. 141.<br />

46<br />

Agra<strong>de</strong>zco al padre Jesús M.ª Oliver esta información y la amabilidad con la que siempre ha<br />

resu<strong>el</strong>to mis dudas.<br />

47<br />

La primera imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Maria Regina fue pintada <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los muros <strong>de</strong> la iglesia <strong>de</strong> Santa<br />

María Antigua <strong>de</strong> Roma, durante la primera mitad d<strong>el</strong> siglo VI. La Virg<strong>en</strong> ataviada con las insignias <strong>de</strong><br />

un monarca secular contemporáneo, proclama un concepto teocrático <strong>de</strong> la Iglesia que ha pervivido a<br />

través <strong>de</strong> los siglos. Marina Warner, Tú sola <strong>en</strong>tre las mujeres. El mito y <strong>el</strong> culto <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> María, Madrid<br />

1991, pp. 150 y ss.<br />

48<br />

En reproducciones previas a la restauración, se lee la inscripción: «Sociedad Arqueológica 3122».<br />

[ 173 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

mostrar sus atributos más característicos: las llaves y la espada 49 (fig. 9). De nuevo,<br />

las afinida<strong>de</strong>s más estrechas se establec<strong>en</strong> con <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín<br />

(París, BnF, ms. Rothschild 2529). En especial, con la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> San Pedro<br />

plasmada <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero (fol. 2v) y con la <strong>de</strong> San Pablo pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al<br />

Santoral (fol. 345). La gama cromática aplicada recuerda a la utilizada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Breviario regio, como se observa <strong>en</strong> la tonalidad rosada que tiñe <strong>el</strong> manto d<strong>el</strong><br />

apóstol oriundo <strong>de</strong> Tarso, muy semejante a la paleta empleada por <strong>el</strong> Maestro<br />

<strong>de</strong> San Cugat. En este compartim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>staca la utilización <strong>de</strong> un recurso compositivo<br />

que consiste <strong>en</strong> situar un muro bajo, interpretado con un cierto s<strong>en</strong>tido<br />

plástico, que fragm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> fondo dorado.<br />

<strong>Un</strong>a técnica similar, un tanto más compleja, se emplea <strong>en</strong> <strong>el</strong> compartim<strong>en</strong>to<br />

superior izquierdo, ocupado por San Gabri<strong>el</strong>. El espacio que acoge al arcáng<strong>el</strong><br />

se cubre con una cubierta <strong>de</strong> casetones, inspirada <strong>en</strong> mod<strong>el</strong>os arquitectónicos<br />

<strong>el</strong>aborados <strong>en</strong> la Antigüedad. El m<strong>en</strong>sajero c<strong>el</strong>estial, vestido con una dalmática,<br />

se dirige hacia la Virg<strong>en</strong> María sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una filacteria, para comunicarle la<br />

Bu<strong>en</strong>a Nueva. San Gabri<strong>el</strong>, situado <strong>de</strong> perfil, establece puntos <strong>de</strong> contacto con<br />

la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> rey David que ilustra <strong>el</strong> salmo número 20 (fol. 25), correspondi<strong>en</strong>te<br />

al Breviario regio (París, BnF, ms. Rothschild 2529). En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong><br />

la letra capital «D», primera letra <strong>de</strong> dicho salmo, <strong>el</strong> monarca <strong>de</strong> Isra<strong>el</strong>, cubierto<br />

con una lujosa indum<strong>en</strong>taria, se postra <strong>de</strong> hinojos fr<strong>en</strong>te a la divinidad, mi<strong>en</strong>tras<br />

sus <strong>de</strong>dos tañ<strong>en</strong> m<strong>el</strong>odiosam<strong>en</strong>te un arpa. 50 La <strong>el</strong>egancia emanada por las<br />

manos d<strong>el</strong> rey David, se imita <strong>en</strong> <strong>el</strong> gesto casi manierista esbozado por <strong>el</strong> arcáng<strong>el</strong><br />

San Gabri<strong>el</strong>.<br />

En <strong>el</strong> otro extremo d<strong>el</strong> tríptico, María ora fervorosam<strong>en</strong>te ante un pequeño<br />

oratorio doméstico, mi<strong>en</strong>tras lee las profecías <strong>de</strong> Isaías caligrafiadas <strong>en</strong> un libro<br />

<strong>de</strong> oraciones. La t<strong>el</strong>a que cubre <strong>el</strong> reclinatorio, <strong>el</strong> <strong>el</strong>egante vestido <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong><br />

y <strong>el</strong> cortinaje que p<strong>en</strong><strong>de</strong> sobre su lecho son adamascad--os, convertidos <strong>en</strong> fi<strong>el</strong><br />

reflejo d<strong>el</strong> refinami<strong>en</strong>to exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los interiores burgueses <strong>de</strong> la época. Esta<br />

esc<strong>en</strong>a se reviste con mayor complejidad espacial: sobre la pared <strong>de</strong> fondo se<br />

abre una v<strong>en</strong>tana por la que p<strong>en</strong>etra la paloma d<strong>el</strong> Espíritu Santo y <strong>de</strong>trás <strong>de</strong><br />

María se adivina una estancia compuesta por diversos planos <strong>de</strong> profundidad. 51<br />

El Calvario situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo superior es una <strong>de</strong> las composiciones más<br />

logradas <strong>de</strong> este tríptico (fig. 10). Se trata <strong>de</strong> una esc<strong>en</strong>a presidida por Cristo<br />

49 <strong>Un</strong>a <strong>de</strong> las capillas situada <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong> la iglesia d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet<br />

está <strong>de</strong>dicada a esta doble advocación. Joaquín Guitert y Fontseré, Poblet. Guía, Notas Histórico-Artísticas<br />

d<strong>el</strong> Monasterio. Ley<strong>en</strong>das y Tradiciones, Barc<strong>el</strong>ona, 1921, p. 119.<br />

50<br />

Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />

p. 67.<br />

51<br />

D. M. Robb, «The iconography of the Annunciation in the fourte<strong>en</strong>th and fifte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>turies», The<br />

Art Bulletin, vol. XVIII-1 (1936), pp. 480-522.<br />

[ 174 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 10. Calvario<br />

(Museo d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa<br />

María <strong>de</strong> Poblet).<br />

Fig. 9. San Pablo Apóstol (Museo d<strong>el</strong> monasterio<br />

<strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet).<br />

[ 175 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

susp<strong>en</strong>dido sobre la cruz, inmerso <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario compuesto por personajes<br />

que asist<strong>en</strong> al dramático acontecimi<strong>en</strong>to, tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> la iconografía cristiana.<br />

A los lados id<strong>en</strong>tificamos al c<strong>en</strong>turión Longinos y al porta-esponja Stephaton. En<br />

primer término, la Virg<strong>en</strong> María, transida <strong>de</strong> dolor, es asistida por <strong>el</strong> coro <strong>de</strong> santas<br />

mujeres y por San Juan Evang<strong>el</strong>ista. Los rostros <strong>de</strong> los soldados se mol<strong>de</strong>an<br />

con un tipo <strong>de</strong> expresividad <strong>de</strong>forme que asocia la maldad d<strong>el</strong> pueblo judío con<br />

la fealdad <strong>de</strong> unos rasgos étnicos distorsionados, perceptibles <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> las<br />

esc<strong>en</strong>as que <strong>de</strong>coran <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529),<br />

<strong>en</strong> especial la que reproduce la disputa <strong>de</strong> San Esteban y un grupo <strong>de</strong> hebreos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> la sinagoga (fol. 293v). 52 El tono épico <strong>de</strong> la Crucifixión queda<br />

subrayado por las líneas verticales que g<strong>en</strong>eran las lanzas, cuya silueta se recorta<br />

sobre <strong>el</strong> paisaje <strong>de</strong> fondo, integrado por <strong>el</strong> circo <strong>de</strong> montañas y cumbres escarpadas<br />

que evocan, <strong>de</strong> forma expresiva, <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario natural d<strong>el</strong> Gólgota.<br />

El tema <strong>de</strong> Santa Ana triple (Anna S<strong>el</strong>bdritt), se plasma <strong>en</strong> una <strong>de</strong> las puertas<br />

d<strong>el</strong> tríptico. Este motivo iconográfico que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter matrilinear <strong>de</strong><br />

la g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> Jesús Niño 53 es fruto d<strong>el</strong> particular interés mostrado hacia los<br />

ancestros <strong>de</strong> Jesús durante los últimos siglos medievales. En <strong>el</strong> postigo contrario<br />

aparce Santa Inés, jov<strong>en</strong> donc<strong>el</strong>la martirizada a los trece años <strong>de</strong> edad, v<strong>en</strong>erada<br />

particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet. 54 La dulzura <strong>de</strong> su rostro, más<br />

sus rasgos faciales, interpretados <strong>en</strong> clave «mor<strong>el</strong>liana», conectan con otras figuras<br />

fem<strong>en</strong>inas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild<br />

2529), <strong>en</strong> especial a las matronas repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> la Epifanía (fol. 145) y<br />

<strong>en</strong> la Natividad <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> (fol. 381v) (fig. 11).<br />

Se supone que este tríptico pert<strong>en</strong>eció a la antigua comunidad <strong>de</strong> monjes,<br />

pero Eduard Toda afirmó, sin pruebas fehaci<strong>en</strong>tes, que procedía d<strong>el</strong> palacio d<strong>el</strong><br />

abad. 55 Por sus características y dim<strong>en</strong>siones parece más a<strong>de</strong>cuado consi<strong>de</strong>rar<br />

que sería utilizado <strong>en</strong> la intimidad <strong>de</strong> un pequeño oratorio privado, apreciación<br />

que <strong>de</strong>scarta su adscripción a uno <strong>de</strong> los diecisiete altares <strong>de</strong> la iglesia, <strong>de</strong>corados<br />

con retablos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o esculpidos <strong>en</strong> piedra. 56 Este tipo <strong>de</strong> trípticos<br />

52<br />

B., Blum<strong>en</strong>kranz, Le juif medieval au miroir <strong>de</strong> l’art chréti<strong>en</strong>, París, 1966, p. 30. Ruth M<strong>en</strong>linkoff,<br />

Outcats: Signs of Otherness in Northern European Art of the Late Middle Ages, Berk<strong>el</strong>ey, <strong>Un</strong>iversity of<br />

California Press, 1993, pp. 113 y ss.<br />

53<br />

Pam<strong>el</strong>a Sheingorn, «Appropriating The Holy Kinship. G<strong>en</strong><strong>de</strong>r and Family History», Interpreting<br />

Cultural Symbols. Saint Anne in Late Medieval Society, editado por Kathle<strong>en</strong> Ash<strong>el</strong>y and Pam<strong>el</strong>a Sheingorn,<br />

Ath<strong>en</strong>s and London, The <strong>Un</strong>iversity of Georgia Press, 1990, pp. 175-176.<br />

54<br />

Jesús M.ª Oliver, Guía d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Poblet, p. 24.<br />

55<br />

Jesús M.ª Oliver, Guía d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Poblet, p. 24.<br />

56<br />

En <strong>el</strong> atrio <strong>de</strong> la iglesia existía una capilla <strong>de</strong>dicada a Nuestra Señora <strong>de</strong> los Ang<strong>el</strong>es, fr<strong>en</strong>te a la<br />

d<strong>el</strong> Santo Sepulcro adosada al muro <strong>de</strong> la epístola. Jaime Finestres y <strong>de</strong> Monsalvo, Historia d<strong>el</strong> Real<br />

Monasterio <strong>de</strong> Poblet, I, Cervera, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Joseph Barber, 1753, p. 274. Alexandre Masoliver, L’art<br />

gòtic a Poblet, s.l. 2000, p. 5.<br />

[ 176 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 11. Santa Inés (Museo d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet). Natividad <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong>. Breviario d<strong>el</strong> rey Martín.<br />

(París, BnF, ms. 2529, fol. 381v).<br />

se abrían cuando <strong>el</strong> fi<strong>el</strong> realizaba sus oraciones, d<strong>el</strong> mismo modo que un libro<br />

<strong>de</strong> horas. 57 <strong>Un</strong> emblema heráldico situado junto al trono <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong>, formado<br />

por un mont-floré sobre campo dorado, se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> un esquema<br />

circular bastante <strong>de</strong>teriorado. El mont-floré está consi<strong>de</strong>rado un mueble<br />

propio <strong>de</strong> la heráldica catalana, y por esa razón id<strong>en</strong>tifica a varias familias <strong>en</strong><br />

calidad <strong>de</strong> emblema parlante, 58 no obstante, pese a su prodigalidad ha resultado<br />

imposible establecer un vínculo <strong>de</strong> unión directo con algún miembro integrante<br />

<strong>de</strong> la comunidad monástica <strong>de</strong> Poblet hacia 1400.<br />

57<br />

H<strong>en</strong>k van OS et altera, The Art of Devotion in the Late Middle Ages in Europe 1300-1500, Amsterdam,<br />

1994, p. 130.<br />

58<br />

Martí <strong>de</strong> Riquer, Heràldica catalana <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’any 1150 al 1550, I, Barc<strong>el</strong>ona, 1983, p. 261.<br />

[ 177 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

La exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong><br />

Aragón (Poblet, Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio) permite perfilar la personalidad<br />

artística d<strong>el</strong> Maestro <strong>de</strong> San Cugat. Se trata <strong>de</strong> un original rollo <strong>de</strong> pergamino,<br />

inv<strong>en</strong>tariado a raíz <strong>de</strong> la muerte d<strong>el</strong> rey Martín I, que se <strong>de</strong>positó <strong>en</strong>tre<br />

los bi<strong>en</strong>es r<strong>el</strong>ictos <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> Palacio Mayor <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona: «una carta<br />

plega<strong>de</strong> <strong>en</strong> un tros <strong>de</strong> basto ab un tros <strong>de</strong> s<strong>en</strong>dat vert on son tots los Reys<br />

Darago e comtes <strong>de</strong> Bachinona figurats». 59 Se <strong>de</strong>sconoce la fecha exacta d<strong>el</strong><br />

ingreso <strong>de</strong> esta obra <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>obio cisterci<strong>en</strong>se, sólo sabemos que a raíz <strong>de</strong><br />

la <strong>de</strong>samortización fue trasladada al Museo Arqueológico <strong>de</strong> Tarragona, si<strong>en</strong>do<br />

restituida al archivo monástico <strong>en</strong> 1933. 60 En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es<br />

d<strong>el</strong> Príncipe <strong>de</strong> Viana se citan las G<strong>en</strong>ealogías «usque ad Karolum Regem<br />

Navarre <strong>en</strong> hun rotol <strong>de</strong> pregami», que por sus características <strong>de</strong>bieron ser<br />

similares al rollo populetano. 61 En <strong>el</strong> catálogo <strong>de</strong> la biblioteca <strong>de</strong> Don Pedro<br />

Con<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Portugal observamos la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> «un rotol <strong>de</strong> pergami<br />

<strong>en</strong> lo qual es lavologia d<strong>el</strong>s Reys <strong>de</strong> Ffrança», es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> un pergamino<br />

don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>bería repres<strong>en</strong>tar, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido secu<strong>en</strong>cial, la g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> los<br />

reyes <strong>de</strong> Francia. 62<br />

Durante los siglos d<strong>el</strong> gótico la g<strong>en</strong>ealogía se convirtió <strong>en</strong> un importante<br />

tema <strong>de</strong> interés, traducido <strong>en</strong> la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estructuras gráficas arraigadas<br />

<strong>en</strong> la m<strong>en</strong>talidad <strong>de</strong> la sociedad medieval que establecía <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> sucesión<br />

<strong>de</strong> un linaje o una dinastía pronunciándose sobre la legitimidad dinástica. 63<br />

<strong>Un</strong>o <strong>de</strong> los aspectos fundam<strong>en</strong>tales fue la creación <strong>de</strong> una composición arbórea,<br />

inspirada <strong>en</strong> la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> árbol <strong>de</strong> Jesé, concepto que no tuvo<br />

trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia icónica hasta <strong>el</strong> siglo XI. Desconocemos las modificaciones operadas<br />

<strong>en</strong> la iconografía d<strong>el</strong> árbol <strong>de</strong> Jesé, estructurado <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te, con<br />

respecto a la iconografía d<strong>el</strong> Comp<strong>en</strong>dium <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong> Poitiers o <strong>de</strong> las Cróni-<br />

59<br />

J. Masso i Torr<strong>en</strong>ts, «Inv<strong>en</strong>tari d<strong>el</strong>s b<strong>en</strong>s mobles d<strong>el</strong> Rey Martí d’Aragó», Revue Hispanique, 12<br />

(1905), pp. 413-590.<br />

60<br />

B. Hernán<strong>de</strong>z Sanahuja; A. d<strong>el</strong> Arco y Molinero, Catálogo d<strong>el</strong> Museo Arqueológico <strong>de</strong> Tarragona,<br />

Tarragona, 1894, p. 256, n.° 1894. Josep Gudiol, Els Tresc<strong>en</strong>tistes. La pintura mig-eval catalana, II, Barc<strong>el</strong>ona,<br />

pp. 19 y 304. Josefina Planas, La miniatura catalana d<strong>el</strong> período internacional. Primera g<strong>en</strong>eración,<br />

II, p. 615, nota 2.<br />

61 Próspero <strong>de</strong> Bofarull, «Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Príncipe <strong>de</strong> Viana», Docum<strong>en</strong>tos <strong>inédito</strong>s d<strong>el</strong><br />

<strong>Archivo</strong> <strong>de</strong> Arte G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón, vol. XXVI, Barc<strong>el</strong>ona, 1864, p. 142.<br />

62<br />

Andrés Balaguer y Merino, «D. Pedro <strong>el</strong> Con<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Portugal, consi<strong>de</strong>rado como escritor,<br />

erudito y anticuario. Estudio Histórico-Bibliográfico», Revista <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Históricas, n.° 2 (1881), p. 408.<br />

63<br />

Jonathan J. G. Alexan<strong>de</strong>r, «Iconography and I<strong>de</strong>ology: uncovering social meanings in Western<br />

Medieval Christian Art», Studies in Iconography, 15 (1993), pp. 1-44. Anne Rudloff Stanton, «La g<strong>en</strong>ealogie<br />

com<strong>en</strong>ce: Kinship and differ<strong>en</strong>ce in the Que<strong>en</strong> Mary Psalter», Studies in Iconography, n.° 17 (1996), pp.<br />

177-214. W.H. Monroe, «Two medieval g<strong>en</strong>ealogical roll-chroniques in The Bodleian Library», Bodleian<br />

Library Record, 10 (1981), pp. 215-221. Colette Beaune, L’art <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>luminure au Moy<strong>en</strong> Age. Le miroir<br />

du Pouvoir, París, 1989, p. 146.<br />

[ 178 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

cas <strong>Un</strong>iversales organizadas <strong>de</strong> modo contrario, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> señalar <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los here<strong>de</strong>ros. 64<br />

Los diversos ejemplares d<strong>el</strong> Com<strong>en</strong>tario al Apocalipsis d<strong>el</strong> Beato <strong>de</strong> Liébana<br />

habían difundido una breve repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la par<strong>en</strong>t<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Cristo. La unión<br />

<strong>de</strong> estas dos tipologías iconográficas <strong>de</strong>scritas se produjo con la aparición <strong>de</strong><br />

<strong>códice</strong>s jurídicos y la fusión <strong>de</strong> un esquema geométrico proced<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> mundo<br />

romano, sintetizado <strong>en</strong> dos imág<strong>en</strong>es: las tabulae consanguineitatis y las tabulae<br />

affinitatis. 65 El carácter utilitario <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>ealogía se consolidó <strong>en</strong> <strong>el</strong> dominio<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> las pret<strong>en</strong>siones políticas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Francia, don<strong>de</strong><br />

estos <strong>de</strong>bates g<strong>en</strong>ealógicos alcanzaron notorio protagonismo durante la Guerra<br />

<strong>de</strong> los Ci<strong>en</strong> Años. A esta lectura <strong>de</strong> signo pragmático se <strong>de</strong>be añadir <strong>el</strong> carácter<br />

sagrado otorgado a la monarquía a imitación <strong>de</strong> las g<strong>en</strong>ealogías bíblicas. 66<br />

Sobre tres fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pergamino se repres<strong>en</strong>tan, sigui<strong>en</strong>do un s<strong>en</strong>tido<br />

secu<strong>en</strong>cial, las imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

«Guifré primer comte <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona» y «Remir, primer rey d’Aragó», insertas <strong>en</strong><br />

medallones circulares <strong>de</strong> color verdoso. 67 La lectura cronológica comi<strong>en</strong>za con<br />

la repres<strong>en</strong>tación simultánea <strong>de</strong> las dos sagas g<strong>en</strong>ealógicas, uni<strong>en</strong>do a los sucesores<br />

<strong>de</strong> ambas mediante líneas <strong>de</strong> color carmín. Entre estos vástagos, precedi<strong>en</strong>do<br />

a cada uno <strong>de</strong> los círculos, se especifica <strong>el</strong> par<strong>en</strong>tesco exist<strong>en</strong>te y <strong>el</strong><br />

nombre <strong>de</strong> cada monarca o con<strong>de</strong>. La unión <strong>de</strong> la monarquía aragonesa con<br />

los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, gracias al matrimonio <strong>de</strong> Petronila <strong>de</strong> Aragón y Ramón<br />

Ber<strong>en</strong>guer IV, <strong>de</strong>sembocó <strong>en</strong> la creación <strong>de</strong> una sola serie formada por<br />

diez medallones que culminan con <strong>el</strong> primogénito <strong>de</strong> Aragón, Martín <strong>el</strong> Jov<strong>en</strong><br />

rey <strong>de</strong> Sicilia, cuyo óbito acaecido <strong>el</strong> día 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1409, sirve para fijar <strong>el</strong><br />

límite cronológico d<strong>el</strong> rollo <strong>de</strong>scrito.<br />

64<br />

Pam<strong>el</strong>a Sheingorn, «Appropriating the Holy Kinship. G<strong>en</strong><strong>de</strong>r and Family History», Interpreting<br />

Cultural Symbols. Saint Anne in Late Medieval Society, ed. Kathle<strong>en</strong> Ashley y Pam<strong>el</strong>a Sheingorn, Ath<strong>en</strong>s<br />

and London, The <strong>Un</strong>iversity of Georgia Press, 1990, pp. 170-171.<br />

65<br />

Laura Carlino, Cronache <strong>Un</strong>iversali in Rotulo n<strong>el</strong> Tardo Medioevo. La storia per immagini n<strong>el</strong> ms.<br />

258 d<strong>el</strong>la Biblioteca statale di Cremona, Roma, Istituto Poligrafico e zecca d<strong>el</strong>lo Stato, 1997, pp. 13 y ss.<br />

66<br />

Christiane Klapisch-Zuber, L’ombre <strong>de</strong>s ancêtres. Essai sur l’imaginaire medieval <strong>de</strong> la par<strong>en</strong>té,<br />

Fayard 2000, pp. 174-176. I<strong>de</strong>m: «La g<strong>en</strong>èse <strong>de</strong> l’arbre généalogique», L’arbre. Histoire natur<strong>el</strong>le et symbolique<br />

<strong>de</strong> l’arbre, du bois et du fruit au Moy<strong>en</strong> Age, París, Éditions Le Léopard d’Or, 1993, pp. 41-81. Javier<br />

Martínez <strong>de</strong> Aguirre, «En torno a la iconografía <strong>de</strong> la familia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Occid<strong>en</strong>te medieval», La familia <strong>en</strong> la<br />

Edad Media, XI Semana <strong>de</strong> Estudios Medievales, Nájera, 2000, pp. 413-453.<br />

67<br />

Está formado por cuatro piezas <strong>de</strong> pergamino cuyas dim<strong>en</strong>siones son las sigui<strong>en</strong>tes: 895 x 2225<br />

mm.; 820 x 235 mm; 825 x 215 mm y 885 x 225 mm. Agustí Altis<strong>en</strong>t, «Rotlle g<strong>en</strong>ealògic d<strong>el</strong>s comtes <strong>de</strong><br />

Barc<strong>el</strong>ona i Reis d’Aragó», MILLENUM. Historia y arte <strong>de</strong> la iglesia catalana, Barc<strong>el</strong>ona, 1989, p. 405, n.°<br />

321. Francisco Gim<strong>en</strong>o Blay; Ama<strong>de</strong>o Serra Desfilis, Repres<strong>en</strong>tar la dinastía. El manuscrito g<strong>en</strong>ealógico<br />

d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Poblet, Val<strong>en</strong>cia, 1997. Ama<strong>de</strong>o Serra, «La historia <strong>de</strong> la dinastía <strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es: Martín <strong>el</strong><br />

Humano y <strong>el</strong> Rollo G<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón», Locus Amo<strong>en</strong>us, 6 (2002-2003), pp. 57-74.<br />

[ 179 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

La escasa importancia concedida al color, obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> base a la técnica <strong>de</strong><br />

la grisalla con toques a la aguada, vincula a este docum<strong>en</strong>to con manifestaciones<br />

artísticas francesas contemporáneas <strong>de</strong> las características d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>ominado<br />

Param<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Narbona (París, Museo d<strong>el</strong> Louvre), atribuido a Jean d’Orléans,<br />

o la Biblia historiada <strong>de</strong> Carlos V (París, Bibl. <strong>de</strong> l’Ars<strong>en</strong>al, ms. 5212). 68 Estas<br />

analogías también se hac<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sivas al salterio iluminado por André Beauneveu<br />

<strong>en</strong> 1402 para Juan, duque <strong>de</strong> Berry (París, BnF, ms. fr. 13091), formado<br />

por una serie <strong>de</strong> apóstoles y profetas, mod<strong>el</strong>ados mediante una gradación<br />

monocroma que sugiere la concepción <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve, d<strong>el</strong> mismo modo que <strong>en</strong> las<br />

esculturas obradas por este versátil artista. Las similitu<strong>de</strong>s compositivas se hac<strong>en</strong><br />

más pat<strong>en</strong>tes cuando comparamos la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Martín I <strong>de</strong> Aragón,<br />

<strong>el</strong> único monarca que aparece s<strong>en</strong>tado sobre un trono gótico, con <strong>el</strong><br />

profeta Jo<strong>el</strong> realizado por Beauneveu (fol. 19). 69 Según <strong>el</strong> cronista Pere Miqu<strong>el</strong><br />

Carbon<strong>el</strong>l <strong>el</strong> rey Martín I era «Home <strong>de</strong> poca estatura e molt gros e gras era<br />

cognom<strong>en</strong>at lo ecclesiastich tal nom imposat per quant cascun dia ohia tres<br />

misses e <strong>de</strong>ya axi hores e officis com un prevere». 70 Estas inquietu<strong>de</strong>s espirituales<br />

le <strong>de</strong>bieron inducir a repres<strong>en</strong>tarse con un libro <strong>de</strong> oraciones abierto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se podía leer, antes <strong>de</strong> su <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong>saparición: «Miserere mei», primeras<br />

palabras <strong>de</strong> un salmo no id<strong>en</strong>tificado, dado su carácter fragm<strong>en</strong>tario 71 que lo<br />

r<strong>el</strong>acionarían con <strong>el</strong> rey David (fig. 11 bis), d<strong>el</strong> mismo modo que se había<br />

hecho <strong>en</strong> <strong>el</strong> Salterio interpolado <strong>en</strong> su Breviario (París, BnF, ms. Rothschild<br />

2529). 72<br />

El Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón (Poblet,<br />

Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio) se inscribe d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la política iniciada por Pedro IV<br />

<strong>el</strong> Ceremonioso consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> consolidar la soberanía regia y prestigiar la ins-<br />

68 Till-Holger Borchert, «Color Lapidum: una aproximación a las repres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> grisalla <strong>en</strong> la<br />

Baja Edad Media», Jan Van Eyck. Grisallas, Madrid, Museo Thyss<strong>en</strong>-Bornemisza, 2010, pp. 13-49.<br />

69<br />

Millard Meiss, Fr<strong>en</strong>ch painting in the time of Jean <strong>de</strong> Berry. The late XIV c<strong>en</strong>tury and the patronage<br />

of the Duke, I, Nueva York, 1969, pp. 135-154; 331-332. Marc<strong>el</strong> Thomas, The Gold<strong>en</strong> Age. Manuscript<br />

painting at the time of Jean, Duke of Berry, Nueva York, 1979, p. 63. Albert Chât<strong>el</strong>et, L’Âge d’or du<br />

manuscript à peintures <strong>en</strong> France au temps <strong>de</strong> Charles VI et les Heures du Maréchal Boucicaut, Dijon,<br />

2000, pp. 54-57.<br />

70<br />

Pere Miqu<strong>el</strong> Carbon<strong>el</strong>l, Chroniques <strong>de</strong> Espanya fins ací no divulga<strong>de</strong>s que tracta d<strong>el</strong>s Nobles e<br />

Invictissims Reys d<strong>el</strong>s Gots y gestes <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>ls y d<strong>el</strong>s Comtes <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona e Rey <strong>de</strong> Arago amb moltes coses<br />

dignes <strong>de</strong> perpetua memoria, Barc<strong>el</strong>ona, 1547, fol. CCVII.<br />

71<br />

Francisco M. Gim<strong>en</strong>o Blay, «El Manuscrito: un producto <strong>de</strong> la Cancillería Real», Repres<strong>en</strong>tar la<br />

dinastía. El manuscrito g<strong>en</strong>ealógico d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Poblet, p. 37.<br />

72<br />

Josefina Planas, «Culto e iconografía regia: El Breviario <strong>de</strong> Martín I <strong>de</strong> Aragón y <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> los<br />

salmos», Rivista di Storia d<strong>el</strong>la Miniatura, n.° 11 (2007), pp. 191-202. Marta Serrrano, por su parte, propone<br />

otras acepciones semánticas a esta imag<strong>en</strong>. Marta Serrano Coll, La imag<strong>en</strong> figurativa d<strong>el</strong> rey <strong>de</strong><br />

Aragón <strong>en</strong> la Edad Media (Estudio), tesis doctoral inédita, leída <strong>en</strong> la <strong>Un</strong>iversidad Rovia i Virgili, Tarragona,<br />

2005, I, pp. 510-511.<br />

[ 180 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 11 bis. Martín I <strong>de</strong> Aragón. Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón<br />

(Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet).<br />

titución que él repres<strong>en</strong>taba. 73 D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta línea <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong>bemos<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> la historia y d<strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido dinástico que emana. Resulta<br />

significativo recordar que <strong>el</strong> pergamino <strong>de</strong>scrito se conservaba <strong>en</strong> Poblet, monasterio<br />

r<strong>el</strong>acionado estrecham<strong>en</strong>te con la corona, monum<strong>en</strong>to que <strong>el</strong> monarca<br />

Pedro IV <strong>el</strong> Ceremonioso había <strong>de</strong>seado convertir <strong>en</strong> panteón real, que por<br />

estas fechas contaba con un scriptorium <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a actividad artística, don<strong>de</strong> no<br />

se <strong>de</strong>scarta que fuera iluminado. 74 La docum<strong>en</strong>tación informa, con cierta prodigalidad,<br />

sobre las obras caligrafiadas <strong>en</strong> este c<strong>en</strong>tro r<strong>el</strong>igioso y la fluida comunicación<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre la biblioteca d<strong>el</strong> monasterio y la monarquía <strong>de</strong> la Co-<br />

73 Juan Vic<strong>en</strong>te García Marsilla, «Le immagini d<strong>el</strong> potere e il potere d<strong>el</strong>le immagini. I mezzi iconici<br />

al servizio d<strong>el</strong>la monarchia aragonese n<strong>el</strong> basso medievo», Rivista Storica Italiana, CXII-2 (2000), p. 579.<br />

74<br />

Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />

p. 14.<br />

[ 181 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

rona <strong>de</strong> Aragón. 75 Sin olvidar que este s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to dinástico también fue<br />

compartido por <strong>el</strong> Breviario regio (París, BnF, ms. Rothschild 2529), mediante la<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un obituario caligrafiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario (fols. 2v-14).<br />

Esta obra muestra analogías con dos <strong>códice</strong>s miniados: uno ilustrado para la<br />

realeza y <strong>el</strong> otro para <strong>el</strong> gobierno municipal <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona. El primer investigador<br />

que señaló estos contactos fue François Avril <strong>en</strong> <strong>el</strong> catálogo <strong>de</strong> los manuscritos<br />

proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica, custodiados <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional<br />

<strong>de</strong> Francia. 76 Se trata d<strong>el</strong> ejemplar <strong>de</strong> Guillermo <strong>de</strong> Miers y otros textos misc<strong>el</strong>áneos:<br />

Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum. Missa et<br />

officium sanctarum r<strong>el</strong>iquiarium. Officia sancti Georgii et sanctae Marinae<br />

(París, BnF, ms. lat. 5264), inv<strong>en</strong>tariado <strong>en</strong>tre los bi<strong>en</strong>es muebles <strong>de</strong>positados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Palacio Mayor <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona 77 y <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Publio Valerio Máximo D<strong>el</strong>s dits i<br />

fets d<strong>el</strong>s romans (De dictis et factis romanorum) (Arxiu Històric <strong>de</strong> la Ciutat <strong>de</strong><br />

Barc<strong>el</strong>ona, ms. L/35), <strong>en</strong>cargado por los miembros d<strong>el</strong> consejo municipal barc<strong>el</strong>onés,<br />

al calígrafo Arnau <strong>de</strong> Coll, <strong>en</strong> 1408. 78<br />

El Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum. Missa et<br />

officium sanctarum r<strong>el</strong>iquiarium. Officia sancti Georgii et sanctae Marinae<br />

(París, BnF, ms. lat. 5264), se ilustra con tres imág<strong>en</strong>es. La primera (fol. 3) (fig.<br />

12) se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> una «R» tridim<strong>en</strong>sional, <strong>en</strong> cuyo interior Cristo,<br />

<strong>en</strong>tronizado y con <strong>el</strong> libro abierto, aparece ro<strong>de</strong>ado por ocho monjes que<br />

oran arrodillados fr<strong>en</strong>te a él, r<strong>el</strong>igiosos que parec<strong>en</strong> aludir a la comunidad<br />

<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> culto <strong>en</strong> la capilla d<strong>el</strong> Palacio Real Mayor <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona,<br />

ámbito sagrado al que estaba <strong>de</strong>stinado este manuscrito <strong>de</strong> lujo. La<br />

segunda repres<strong>en</strong>tación ilustra <strong>el</strong> Officium beati georgii con la imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong><br />

santo oriundo <strong>de</strong> Capadocia montando un caballo tordo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> que alan-<br />

75<br />

Lluís Dom<strong>en</strong>ech y Montaner, Historia y Arquitectura d<strong>el</strong> Monestir <strong>de</strong> Poblet, Barc<strong>el</strong>ona 1925, pp.<br />

150-151.<br />

76<br />

François Avril et altera, Manuscrits <strong>en</strong>luminés <strong>de</strong> la Péninsule Ibérique, París, Bibliothèque Nationale,<br />

1982, p. 109. François Avril, «Guillaume <strong>de</strong> Miers, Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum<br />

monachorum. Missa et officium sanctorum r<strong>el</strong>iquiarum. Officia sancti Georgii et sanctae Marinae», El R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to<br />

Mediterráneo. Viajes <strong>de</strong> artistas e itinerarios <strong>de</strong> obras <strong>en</strong>tre Italia, Francia y España <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XV, Madrid-Val<strong>en</strong>cia, 2001, pp. 183-185, n.° 9. Sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, esta importante aportación queda<br />

r<strong>el</strong>egada al olvido <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio que G. Escayola <strong>de</strong>dica al ejemplar <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> Publio Valerio Máximo<br />

custodiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Archivo</strong> Histórico <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona (ms. L/35). Gemma Escayola Rifà, «Estudi<br />

d<strong>el</strong>s Valeri Màxim L-35 I L-36 (AHCB). Còpia i mod<strong>el</strong> d’un mateix text», Lambard: Estudis d’Art Medieval,<br />

XVI (2003-2004), pp. 11-46.<br />

77<br />

J. Masso Torr<strong>en</strong>ts, Inv<strong>en</strong>tari d<strong>el</strong>s b<strong>en</strong>s mobles d<strong>el</strong> rey Martí d’Aragó, pp. 486-487 n.° 642.<br />

78<br />

Ese mismo año había copiado unos Privilegios <strong>de</strong> la Ciudad y dos años más tar<strong>de</strong> un misal<br />

<strong>de</strong>stinado a la nueva capilla <strong>de</strong> la Casa d<strong>el</strong> Concejo <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona. José M.ª Madur<strong>el</strong>l Marimon,<br />

«El pintor Lluís Borrassà, su vida, su tiempo, sus seguidores y sus obras», Anales y Boletín <strong>de</strong> los<br />

Museo <strong>de</strong> Arte <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, X (1952), p. 201, doc. 645 y pp. 201-202, doc. 646. I<strong>de</strong>m «Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts<br />

sacerdote y miniaturista», Scrinium, fascículos XI-XIV, <strong>en</strong>ero-diciembre <strong>de</strong> 1954, p. 2.<br />

[ 182 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 12. Cristo <strong>en</strong>tronizado. Guillermo <strong>de</strong> Miers. Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum<br />

(París, BnF, ms. lat. 5264, fol. 3).<br />

[ 183 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

cea al dragón (fol. 55v). Las numerosas refer<strong>en</strong>cias heráldicas dispersas por <strong>el</strong><br />

arnés <strong>de</strong> San Jorge y una serie <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacan <strong>el</strong> estandarte,<br />

<strong>el</strong> escudo y la brida <strong>de</strong> la montura, r<strong>el</strong>acionan al miles Christi con <strong>el</strong><br />

i<strong>de</strong>ario r<strong>el</strong>igioso propugnado por la monarquía <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón. <strong>Un</strong>a<br />

<strong>de</strong> las miniaturas más hermosas y versátiles es la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Santa Marina,<br />

dispuesta al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su oficio (fol. 74) (fig. 13). La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta<br />

santa, justificada por la propia r<strong>el</strong>igiosidad d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong> Aragón y por<br />

la pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> Santa Marina <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> r<strong>el</strong>iquias v<strong>en</strong>eradas<br />

<strong>en</strong> la capilla real <strong>de</strong> Bar c<strong>el</strong>ona, se traduce <strong>en</strong> una ilustración don<strong>de</strong> la<br />

santa viste un hábito monacal b<strong>en</strong>edictino, <strong>en</strong> sintonía con su r<strong>el</strong>ato hagiográfico.<br />

Su rostro se inclina hacia <strong>el</strong> niño que sujeta afectuosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre sus<br />

manos, mi<strong>en</strong>tras permanece a su lado un cervatillo. Estos personajes se dispon<strong>en</strong><br />

sobre un fondo neutro <strong>de</strong> formas reticulares, interrumpido a cierta altura<br />

por un muro bajo, cuya misión consiste <strong>en</strong> evocar un espacio tridi m<strong>en</strong>sional, <strong>de</strong><br />

forma verosímil, d<strong>el</strong> mismo modo que se hace <strong>en</strong> las repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> San<br />

Pedro y <strong>de</strong> San Pablo reproducidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tríptico d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María<br />

<strong>de</strong> Poblet. 79<br />

La imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>scrita se aproxima a la ilustración <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> y <strong>el</strong> Niño que<br />

<strong>en</strong>cabeza la oración correspondi<strong>en</strong>te a la Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> María<br />

(fol. 312) <strong>en</strong> <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín <strong>el</strong> Humano (París, BnF, ms. Rothschild<br />

2529) (fig. 14). Estas afinida<strong>de</strong>s resultan obvias cuando se analiza <strong>el</strong> ejemplar <strong>de</strong><br />

Valerio Máximo D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong>s romans (Arxiu Històric <strong>de</strong> la Ciutat <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona,<br />

ms. L/35) (1408), traducido <strong>en</strong> 1395 por <strong>el</strong> padre dominico Antoni Canals,<br />

a instancias <strong>de</strong> Jaime <strong>de</strong> Aragón, card<strong>en</strong>al-arzobispo <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. El texto<br />

d<strong>el</strong> autor clásico contabiliza un total <strong>de</strong> nueve iniciales historiadas, situadas al<br />

fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los libros, más <strong>el</strong> prólogo que les prece<strong>de</strong>, iluminado<br />

con una esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicación, cuyos oríg<strong>en</strong>es iconográficos remontan a la Antigüedad.<br />

En esta miniatura, fra Antoni Canals, autor <strong>de</strong> tratados teológicos y<br />

temas clásicos interpretados <strong>en</strong> clave medieval, se inclina respetuosam<strong>en</strong>te hacia<br />

Jaime <strong>de</strong> Aragón, transmiti<strong>en</strong>do unos valores psicológicos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otras<br />

esc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> este <strong>códice</strong>. El resto <strong>de</strong> ilustraciones recrean, mediante motivos<br />

medievales, valores int<strong>el</strong>ectuales y poéticos <strong>de</strong> la literatura clásica aportando<br />

una rica iconografía profana. Entre estos exempla <strong>de</strong>staca la imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> Libro<br />

Sexto De Pudicia o Castitat (fol. 128), protagonizado por Lucrecia, <strong>el</strong> primer<br />

mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> castidad d<strong>el</strong> pueblo romano. La dama, s<strong>en</strong>tada sobre <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, escon<strong>de</strong><br />

con <strong>de</strong>sesperación su rostro, a la vez que se da muerte con un puñal,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber sido sometida a la pasión <strong>de</strong> Sexto Tarquinio (fig. 15). Esta<br />

79 Estas reflexiones refer<strong>en</strong>tes al texto misc<strong>el</strong>áneo Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum<br />

monachorum. Missa et officium sanctarum r<strong>el</strong>iquiarium. Officia sancti Georgii et sanctae Marinae (París,<br />

BnF, ms. lat. 5264) las habíamos vertido con anterioridad <strong>en</strong> Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong><br />

Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet, pp. 144-148.<br />

[ 184 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 13. Santa Marina. Guillermo <strong>de</strong> Miers. Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum<br />

(París, BnF, ms. lat. 5264, fol. 74).<br />

Fig. 14. Virg<strong>en</strong> María con <strong>el</strong> Niño. Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. 2529, fol. 312).<br />

[ 185 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

dramática composición manti<strong>en</strong>e afinida<strong>de</strong>s con otras repres<strong>en</strong>taciones fem<strong>en</strong>inas<br />

d<strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín <strong>el</strong> Humano (París, BnF, ms. Rothschild 2529),<br />

<strong>de</strong> las características <strong>de</strong> Santa Lucía, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Santoral (fol. 415) (fig. 16).<br />

La ilustración correspondi<strong>en</strong>te al Libro Primero Títol <strong>de</strong> R<strong>el</strong>igió (fol. 2) acoge<br />

la figura <strong>de</strong> un emperador, con toda probabilidad Julio César, divinizado por <strong>el</strong><br />

panteón romano con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> recordar que <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Roma v<strong>en</strong>ía d<strong>el</strong><br />

respeto a su r<strong>el</strong>igión (fig. 17). El dignatario, <strong>de</strong> acuerdo con los planteami<strong>en</strong>tos<br />

propios d<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> disyunción <strong>en</strong>unciado por Erwin Panofsky, se cubre<br />

con una capa <strong>de</strong> armiño y exhibe una serie <strong>de</strong> atributos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r habituales<br />

<strong>en</strong> la monarquía contemporánea, es <strong>de</strong>cir, espada, corona y pomum (globo <strong>de</strong><br />

oro) <strong>de</strong> forma similar a las imág<strong>en</strong>es reproducidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los<br />

con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón (Poblet, Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio). 80 En<br />

concreto, se aproxima a la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> rey Sancho Ramírez, hijo y sucesor<br />

<strong>de</strong> Ramiro I, con la salvedad <strong>de</strong> que todos los monarcas <strong>de</strong> Aragón, m<strong>en</strong>os<br />

<strong>el</strong> rey Pedro <strong>el</strong> Ceremonioso, sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su mano <strong>de</strong>recha un cetro rematado<br />

por una flor <strong>de</strong> lis y <strong>en</strong> la izquierda un pomo con la cruz <strong>de</strong> Sobrarbe. 81<br />

En <strong>el</strong> Libro Tercero De jov<strong>en</strong>t virtuosa se narran las vicisitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Emilio<br />

Lépido qui<strong>en</strong>, cuando todavía era niño, asesinó a uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>emigos d<strong>el</strong> estado.<br />

Para v<strong>en</strong>erar su memoria, <strong>el</strong> S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> Roma erigió una escultura <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Capitolio. En la miniatura (fol. 50) (fig. 18), un hombre jov<strong>en</strong> vestido con un<br />

jubón <strong>de</strong> color carmín y calzas <strong>de</strong> color ver<strong>de</strong>, monta un caballo alazán ricam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>jaezado. Esta esc<strong>en</strong>a recuerda a la miniatura que ilustra <strong>el</strong> Oficio <strong>de</strong><br />

San Jorge (fol. 55v) caligrafiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> Guillermo <strong>de</strong> Miers, abad<br />

<strong>de</strong> San Pablo extramuros, y otros textos r<strong>el</strong>igiosos: Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes<br />

sanctorum monachorum. Missa et officium sanctarum r<strong>el</strong>iquiarium.<br />

Officia sancti Georgii et sanctae Marinae (París, BnF, ms. lat. 5264) (1400-1410) 82<br />

(fig. 19).<br />

* * *<br />

80 Antonio Durán Gudiol, «El rito <strong>de</strong> la Coronación d<strong>el</strong> rey <strong>en</strong> Aragón», Arg<strong>en</strong>sola (1989), pp. 17-39.<br />

81<br />

Ama<strong>de</strong>o Serra Desfilis, «La serie dinástica <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón», Repres<strong>en</strong>tar la dinastía. El<br />

manuscrito g<strong>en</strong>ealógico d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Poblet, p. 68. Clara D<strong>el</strong>gado Valero, «El cetro como insignia <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r durante la Edad Media», Actas d<strong>el</strong> X Congreso d<strong>el</strong> CEHA. Los clasicismos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Arte español, Madrid,<br />

1994, pp. 45-52.<br />

82<br />

Josefina Planas, «El alfabeto gótico d<strong>el</strong> estilo Internacional <strong>en</strong> Cataluña», Fragm<strong>en</strong>tos, núms. 17-<br />

18-19 (1991), pp. 73-84. Ea<strong>de</strong>m, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV,<br />

pp. 131-137. «Repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> tema clásico <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón: <strong>códice</strong>s miniados hacia 1400»,<br />

Rivista di Storia d<strong>el</strong>la Miniatura, n.° 4 (1999), pp. 105-120. «El estilo Internacional y la Ilustración d<strong>el</strong><br />

libro <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón: estado <strong>de</strong> la cuestión», p. 220. «D<strong>el</strong>s dits i fets memorables d<strong>el</strong>s romans»,<br />

La Llum <strong>de</strong> les Imatges. Lux Mundi, Catálogo <strong>de</strong> la exposición c<strong>el</strong>ebrada <strong>de</strong> abril a diciembre <strong>de</strong> 2007,<br />

Xàtiva, 2007, pp. 428-431, n.° 124. El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio<br />

<strong>de</strong> Poblet, p. 148.<br />

[ 186 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 15. Lucrecia. Publio Valerio Máximo. D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong>s romans (AHCB, ms. L/35, fol. 128).<br />

Fig. 16. Santa Lucía. Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. 2529, fol. 415).<br />

[ 187 ]


[ 188 ]<br />

JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

Fig. 17. Julio César. Publio Valerio Máximo. D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong>s romans (AHCB, ms. L/35, fol. 2).


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 18. Emilio Lépido. D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong>s romans (AHCB, ms. L/35, fol. 50).<br />

Fig. 19. San Jorge. Guillermo <strong>de</strong> Miers. Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum<br />

(París, BnF, ms. lat. 5264, fol. 55v).<br />

[ 189 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

En suma, <strong>de</strong>seamos incluir <strong>en</strong> este repertorio <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong><br />

torno al Maestro <strong>de</strong> San Cugat, la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> padre dominico Juan<br />

Balbi <strong>de</strong> Génova († 1298), autor <strong>de</strong> la Summa Grammaticalis o Catholicon (c.<br />

1286). Esta obra, que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva es un comp<strong>en</strong>dio <strong>en</strong>ciclopédico <strong>de</strong> tratados<br />

<strong>de</strong> orthographia, prosodia, etimología, diasinthastica y lexicon, alcanzó gran<br />

difusión durante los siglos bajomedievales, convertida <strong>en</strong> un libro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

que llegó a t<strong>en</strong>er vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Francia hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado <strong>el</strong> siglo XVIII. En<br />

la actualidad se conservan un total aproximado <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tos ejemplares manuscritos.<br />

Su pres<strong>en</strong>cia se justifica porque <strong>en</strong> las se<strong>de</strong>s catedralicias existían las d<strong>en</strong>ominadas<br />

«escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> gramática», c<strong>en</strong>tros que impartían las disciplinas <strong>en</strong>globadas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Trivium y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Quadrivium. 83 El comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> Iohannes Balbus<br />

pert<strong>en</strong>ece al tipo <strong>de</strong> gramática <strong>de</strong>scriptivo-normativa, impartida <strong>en</strong> estas escu<strong>el</strong>as<br />

bajomedievales, que recoge la tradición <strong>de</strong> la Antigüedad Tardía impuesta<br />

por los manuales <strong>de</strong> Donato y Prisciano. Aunque su diccionario es la culminación<br />

<strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> vocabularios, estandarizados <strong>en</strong>tre los siglos XI y XIII que<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> Elem<strong>en</strong>tarium doctrine erudim<strong>en</strong>tum o Vocabularium <strong>de</strong> Papías<br />

(mediados d<strong>el</strong> siglo XI), las Derivationes <strong>de</strong> Hugución <strong>de</strong> Pisa (1130-1210) y <strong>el</strong><br />

Doctrinal <strong>de</strong> Alexandre <strong>de</strong> Villa<strong>de</strong>i (siglo XIII). 84<br />

La docum<strong>en</strong>tación exhumada informa sobre la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos ejemplares<br />

<strong>de</strong> este texto <strong>en</strong> la biblioteca d<strong>el</strong> con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Urg<strong>el</strong> 85 y otro <strong>en</strong> la catedral <strong>de</strong><br />

Barc<strong>el</strong>ona, guardado <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los dos armarios próximos a la cátedra d<strong>el</strong><br />

coro, 86 sin especificar si habían sido iluminados. En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la biblioteca<br />

papal <strong>de</strong> Peñíscola, redactado a la muerte d<strong>el</strong> Papa B<strong>en</strong>edicto XIII (1423), se<br />

inv<strong>en</strong>tariaron tres ejemplares <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> Johannes Balbi <strong>de</strong> Ianua, uno <strong>de</strong> los<br />

cuales, a juzgar por <strong>el</strong> importe abonado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su v<strong>en</strong>ta, pudo estar<br />

83<br />

Susana Guijarro González, Maestros, escu<strong>el</strong>as y libros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Un</strong>iverso cultural <strong>de</strong> las catedrales <strong>de</strong><br />

la Castilla Medieval, Madrid, Biblioteca d<strong>el</strong> Instituto Antonio <strong>de</strong> Nebrija <strong>de</strong> Estudios sobre la <strong>Un</strong>iversidad<br />

n.° 14, 2004, pp. 297-298.<br />

84<br />

Carm<strong>en</strong> Codoñer, «Léxico y Gramática <strong>en</strong> la Edad Media, <strong>el</strong> Catholicon», Voces, 8-9 (1997-1998),<br />

pp. 97-120. Solo a finales d<strong>el</strong> siglo XV surg<strong>en</strong> gramáticas redactadas por humanistas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las las Regulae<br />

grammaticales <strong>de</strong> Guarino <strong>de</strong> Verona (1374-1460) y la gramática cast<strong>el</strong>lana <strong>de</strong> Elio Antonio <strong>de</strong><br />

Nebrija (1444-1522). Susana Guijarro González, Maestros, escu<strong>el</strong>as y libros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Un</strong>iverso cultural <strong>de</strong> las<br />

catedrales <strong>de</strong> la Castilla Medieval, p. 298.<br />

85<br />

Josep M. Llobet i Port<strong>el</strong>la, «Notícies <strong>de</strong> llibres als docum<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> Cervera», Arxiu <strong>de</strong> Textos Catalans<br />

Antics, 21 (2002), p. 696, n.° 21.<br />

86<br />

En la biblioteca <strong>de</strong> la cartuja <strong>de</strong> Montealegre también consta la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un Catholicon.<br />

Jesús Alturo i Perucho, Història d<strong>el</strong> llibre manuscrit a Catalunya, Barc<strong>el</strong>ona, G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya,<br />

Col∙lecció Textos i Docum<strong>en</strong>ts n.° 23, 2003, pp. 159 y 170. En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la biblioteca <strong>de</strong> la catedral<br />

<strong>de</strong> Palma <strong>de</strong> Mallorca se lee: «Item, unum librum Cathalicon, pulchrum, cohopertum <strong>de</strong> nigro. J. N. Hillgarth,<br />

Rea<strong>de</strong>rs and Books in Majorca 1229-1550, II, París, CNRS, 1991, p. 374, C n.° 6.<br />

[ 190 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

ilustrado. 87 Por su parte, <strong>el</strong> rey Martín <strong>el</strong> Humano ord<strong>en</strong>aba al abad <strong>de</strong> Poblet <strong>en</strong><br />

1404, que <strong>en</strong>viara al monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Montserrat <strong>el</strong> Catholicon que<br />

había sido d<strong>el</strong> rey Pedro IV <strong>el</strong> Ceremonioso. 88 <strong>Un</strong>a noticia extraída d<strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario<br />

<strong>de</strong> los libros exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la cámara regia <strong>de</strong> Alfonso, realizado <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>el</strong><br />

15 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1417, constata la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ejemplar <strong>de</strong> este tratado <strong>de</strong><br />

gramática iluminado con una esc<strong>en</strong>a que, a juzgar por la <strong>de</strong>scripción, resulta<br />

próxima a la analizada:<br />

«Item .i. libre, scrit <strong>en</strong> pergamins, a corand<strong>el</strong>ls, ap<strong>el</strong>lat Catholicon ab posts <strong>de</strong><br />

fust. Cubert <strong>de</strong> cuyro verm<strong>el</strong>l, empremtat, ab .i. cuberta <strong>de</strong> cuyro verm<strong>el</strong>l, ab .iiii.<br />

gaffets e .iiii. scu<strong>de</strong>ts <strong>de</strong> leuto, lo qual com<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> letres verm<strong>el</strong>les, “incipit summa<br />

que vocatur” e, <strong>en</strong> letres negres, «prosodia quedam pars dramatice», la dita P es<br />

un gran capletra e dins la qual ha .i. maestre qui lig a .vi. escolans, e f<strong>en</strong>eix, <strong>en</strong><br />

letres negres, “explicit liber catholicon am<strong>en</strong>”». 89<br />

Con respecto al Catholicon <strong>conservado</strong> <strong>en</strong> la Biblioteca d<strong>el</strong> Cabildo Metropolitano<br />

<strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (ms. 10-8), se <strong>de</strong>sconoce la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos concerni<strong>en</strong>tes<br />

a su promotor o a la fecha <strong>de</strong> ingreso d<strong>el</strong> <strong>códice</strong> <strong>en</strong>tre los fondos d<strong>el</strong><br />

archivo cesaraugustano. 90 <strong>Un</strong>a inscripción, caligrafiada con letra gótica cursiva<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> folio 440v, ratifica la pres<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1411, <strong>de</strong> este manuscrito <strong>en</strong> la librería<br />

<strong>de</strong> la iglesia <strong>de</strong> Santa María:<br />

«Este libro compro dona Mayor <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>qua, ama o partera? sobre <strong>el</strong> qual<br />

son asignados dos aniversarios los quales ha <strong>de</strong> pagar la obra ffasta que sian<br />

comprados, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> lugar seguros, et ffaz<strong>en</strong>se los dictos aniversarios <strong>el</strong> dia <strong>de</strong><br />

Sant Andreu et otro dia. Et costó <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>t liura Mil X solidos. A x días d<strong>el</strong> mes<br />

<strong>de</strong> março anno a nativitate domini M.CCCC.XI. Et asignaron a la dicha Dona<br />

Mayor sepultura <strong>en</strong> la claustra <strong>de</strong>vant Sant Ffe. Et son los aniversarios <strong>de</strong> cada<br />

XV solidos». 91<br />

87<br />

Josep Perarnau i Esp<strong>el</strong>t, «Darrer inv<strong>en</strong>tari <strong>de</strong> la biblioteca privada <strong>de</strong> B<strong>en</strong>et XIII (1423). Barc<strong>el</strong>ona,<br />

Biblioteca <strong>de</strong> Catalunya, ms. 235», Arxiu <strong>de</strong> Textos Catalans Antics, 6 (1987), p. 224, núms. 288 y 289,<br />

p. 263, n.° 552. Ann<strong>el</strong>iese MAIER, «Die “Bibliotheca Minor” B<strong>en</strong>edikts XIII (Petrus <strong>de</strong> Luna)», Archivum<br />

Historiae Pontificiae, 3 (1963), p. 183. P. Martí <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, «La Biblioteca Papal <strong>de</strong> P<strong>en</strong>yiscola», Estudios<br />

Franciscanos, XXIX (1923), p. 268, n.° 516.<br />

88<br />

Damià Roure, La biblioteca <strong>de</strong> Montserrat. <strong>Un</strong> àmbito cultural a lo largo <strong>de</strong> los siglos, Barc<strong>el</strong>ona,<br />

Publicacions <strong>de</strong> l’Abadia <strong>de</strong> Montserrat, 2007, p. 17.<br />

89<br />

Ramon D’Alós, «Docum<strong>en</strong>ti per la storia d<strong>el</strong>la biblioteca d’Alfonso il Magnanimo», Misc<strong>el</strong>lanea Francesco<br />

Ehrle, Scritti di Storia e Paleografia, V, Roma, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1934, p. 399, n.° 24.<br />

90<br />

Des<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XIII, don Xim<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Luna, obispo <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong>, anterior canónigo d<strong>el</strong><br />

Salvador, había dispuesto que todos los libros que estuvies<strong>en</strong> <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> los canónigos al morir,<br />

pasaran a la Librería d<strong>el</strong> Cabildo. En 1429 aparece una nota <strong>en</strong> <strong>el</strong> Libro <strong>de</strong> la M<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Fábrica dici<strong>en</strong>do<br />

que ya había librería sobre <strong>el</strong> Refectorio, cuyos locales caían, poco más o m<strong>en</strong>os, sobre la actual biblioteca.<br />

Francisco Oliván Baile, Historia <strong>de</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong> la Seo <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (texto mecanografiado).<br />

Agra<strong>de</strong>zco a don Isidoro Migu<strong>el</strong> García, canónigo archivero bibliotecario d<strong>el</strong> Cabildo Metropolitano<br />

<strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong>, haberme facilitado amablem<strong>en</strong>te esta información.<br />

91<br />

Deseo hacer ext<strong>en</strong>sivo mi reconocimi<strong>en</strong>to a Joan Busqueta i Riu, profesor <strong>de</strong> Historia Medieval<br />

<strong>de</strong> la <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Lleida, por transcribir estas líneas. <strong>Un</strong>a noticia que abunda <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido aunque<br />

[ 191 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

La inscripción hace refer<strong>en</strong>cia a una capilla situada <strong>en</strong> una <strong>de</strong> las galerías<br />

d<strong>el</strong> claustro gótico que estaba adosado al muro sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> la iglesia que<br />

daba cobijo al edículo d<strong>el</strong> Pilar, <strong>en</strong> la colegiata <strong>de</strong> Santa María la Mayor <strong>de</strong><br />

<strong>Zaragoza</strong>. Este oratorio se hallaba fr<strong>en</strong>te a la capilla <strong>de</strong> Santa Fe, Santa Lucía y<br />

San Martín, que <strong>en</strong> fechas más tardías albergó un retablo d<strong>el</strong> pintor aragonés<br />

Blasco <strong>de</strong> Grañén. 92<br />

Los datos expuestos quedan confirmados por un docum<strong>en</strong>to <strong>conservado</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>Archivo</strong> Histórico <strong>de</strong> Protocolos <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (Martín <strong>de</strong> Tarba, 1411, fols.<br />

119v-122v), publicado por Asunción Blasco Martínez. 93 En este instrum<strong>en</strong>to se<br />

especifica que <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1411, reunido <strong>el</strong> capítulo según su costumbre, y<br />

tras consi<strong>de</strong>rar la gran <strong>de</strong>voción que doña Mayor <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca profesaba hacia la<br />

Virg<strong>en</strong> María y la g<strong>en</strong>erosidad mostrada por esta dama hacia <strong>el</strong> Cabildo al que,<br />

aparte <strong>de</strong> otras muchas dádivas, ese mismo día había donado mil su<strong>el</strong>dos con<br />

los que se había adquirido «hun libro clamado Catholicon que ya estaba <strong>en</strong> la<br />

librería <strong>de</strong> la dita iglesia», los allí pres<strong>en</strong>tes acordaron incluirla <strong>en</strong> sus oraciones,<br />

como b<strong>en</strong>eficiaria distinguida que era, y asignarle «huna sepultura <strong>en</strong> la claustra<br />

<strong>de</strong> la dita eglesia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> claustro do yes edifficada et construida la capi<strong>el</strong>la <strong>de</strong><br />

Santa Fe, et <strong>de</strong>vant la puerta <strong>de</strong> la dita capi<strong>el</strong>la, et affru<strong>en</strong>ta con sepultura <strong>de</strong><br />

don Martin Gil <strong>de</strong> Fu<strong>en</strong>tes et con sepultura <strong>de</strong> don Pedro Calvo, canonge <strong>de</strong> la<br />

dita eglesia», para su propio uso, <strong>el</strong> <strong>de</strong> su hermana –María Ferrán<strong>de</strong>z– y los<br />

hijos <strong>de</strong> ésta. D<strong>el</strong> mismo modo que se acuerda <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>códice</strong> analizado, se comprometieron<br />

a c<strong>el</strong>ebrar anualm<strong>en</strong>te dos aniversarios: uno <strong>el</strong> día que se produjera<br />

su <strong>de</strong>función y otro <strong>el</strong> día <strong>de</strong> San Andrés, con misa <strong>de</strong> réquiem cantada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> altar mayor y posterior visita <strong>en</strong> procesión con cruz alzada, hasta la tumba<br />

<strong>de</strong> la finada para recitar los responsos <strong>de</strong> rigor. 94<br />

Esta práctica que consiste <strong>en</strong> conce<strong>de</strong>r un lugar <strong>de</strong> sepultura a cambio <strong>de</strong> la<br />

adquisición <strong>de</strong> libros se volvió a efectuar <strong>en</strong> otra ocasión, esta vez a requerimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> canónigo y camarero Antón <strong>de</strong> Alpartil, mediante una serie <strong>de</strong> estipulaciones<br />

que incluían la sepultura <strong>de</strong> Antona <strong>de</strong> Alpartil y sus hijos <strong>en</strong> la<br />

puerta <strong>de</strong> la capilla <strong>de</strong> Santa Ana, y la c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> un aniversario anual <strong>el</strong><br />

día <strong>de</strong> San Braulio, para lo cual aseguraban una r<strong>en</strong>ta anual <strong>de</strong> veinte su<strong>el</strong>dos<br />

<strong>el</strong> protagonista pert<strong>en</strong>ezca a una profesión liberal, es un docum<strong>en</strong>to fechado <strong>el</strong> día 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1384<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que consta la donación <strong>de</strong> un ejemplar d<strong>el</strong> Catholicon a la catedral <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, por parte <strong>de</strong><br />

Bernat Conamina, hijo y albacea <strong>de</strong> Ferrer <strong>de</strong> Conamina, notario y ciudadano <strong>de</strong> la misma ciudad. Josep<br />

Hernando, Llibres i lectors a la Barc<strong>el</strong>ona d<strong>el</strong> segle XIV, II, Barc<strong>el</strong>ona, 1995, pp. 523-524, n.° 355.<br />

92<br />

María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Lacarra Ducay, Blasco <strong>de</strong> Grañén, pintor <strong>de</strong> retablos (1422-1459), <strong>Zaragoza</strong>,<br />

Institución «Fernando <strong>el</strong> Católico» (CSIC), 2004, pp. 231-232, n.° 43.<br />

93<br />

Asunción Blasco Martínez, «Nuevos datos sobre la advocación <strong>de</strong> Nuestra Señora d<strong>el</strong> Pilar y su<br />

capilla (<strong>Zaragoza</strong> siglos XIV-XV)», Aragón <strong>en</strong> la Edad Media, XX (2008), p. 128.<br />

94<br />

Asunción Blasco Martínez, «Nuevos datos sobre la advocación <strong>de</strong> Nuestra Señora d<strong>el</strong> Pilar y su<br />

capilla (<strong>Zaragoza</strong> siglos XIV-XV)», p. 128.<br />

[ 192 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

jaqueses. A cambio, <strong>el</strong> canónigo se comprometía a <strong>en</strong>tregar a la iglesia dos libros<br />

<strong>de</strong> su propiedad «clamados Glosas et Exposiciones <strong>de</strong> Sant Agostin sobr<strong>el</strong><br />

Salterio, <strong>en</strong> pergamino scriptos, cubiertos <strong>de</strong> cuero berm<strong>el</strong>lo con sus guaffetes<br />

et <strong>en</strong> cada una taula <strong>de</strong> las cubiertas con cada cinquo claues grosos…», valorados<br />

<strong>en</strong> ci<strong>en</strong> florines. Ese mismo día, Antón <strong>de</strong> Alpartil donaba a la iglesia tres<br />

<strong>de</strong> sus libros más preciados: un Decreto, unas Decretales d<strong>el</strong> papa Gregorio, y<br />

un volum<strong>en</strong> que cont<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> Sexto y las Constituciones Clem<strong>en</strong>tinas, a cambio<br />

<strong>de</strong> dos mil su<strong>el</strong>dos. 95<br />

La voluntad <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>terrado cerca <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>iquia d<strong>el</strong> Pilar y <strong>el</strong> arraigo que<br />

tomó esta <strong>de</strong>voción a lo largo d<strong>el</strong> siglo XIV y principios d<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te, propició<br />

que los f<strong>el</strong>igreses con solv<strong>en</strong>cia económica, a los que se sumaban <strong>el</strong> prior y los<br />

canónigos <strong>de</strong> la iglesia, se inhumaran <strong>en</strong> <strong>el</strong> claustro junto a la Santa Capilla,<br />

g<strong>en</strong>erando una topografía <strong>de</strong>vocional que solo se pue<strong>de</strong> reconstruir a través <strong>de</strong><br />

la docum<strong>en</strong>tación exhumada. 96<br />

* * *<br />

El artífice d<strong>en</strong>ominado Maestro <strong>de</strong> San Cugat es un miniaturista que actuó<br />

<strong>de</strong> nexo <strong>de</strong> unión <strong>en</strong>tre las formas artísticas catalanas y <strong>el</strong> estilo internacional<br />

proyectado <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. 97 Su influ<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>ja s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> obras <strong>de</strong><br />

las características d<strong>el</strong> Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (Val<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>Archivo</strong> <strong>Capitular</strong>, ms. 162), un tratado <strong>de</strong> Egidio Romano Regimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Príncipes<br />

(Madrid, Bibl. Nac. <strong>de</strong> España, ms. 9236) 98 al que le fueron añadidas cuatro<br />

miniaturas surgidas <strong>de</strong> los pinc<strong>el</strong>es <strong>de</strong> este mismo artista y un ejemplar <strong>de</strong><br />

la obra <strong>de</strong> Marco Tulio Cicerón De officiis, De s<strong>en</strong>ectute, y pro Marc<strong>el</strong>lo, traducida<br />

por Alonso <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a, <strong>de</strong>corada con siete iniciales historiadas (Londres,<br />

British Library, ms. Harley 4796). 99<br />

95<br />

Asunción Blasco Martínez, «Nuevos datos sobre la advocación <strong>de</strong> Nuestra Señora d<strong>el</strong> Pilar y su<br />

capilla (<strong>Zaragoza</strong>, siglos XIV-XV)», pp. 128-129.<br />

96<br />

Con respecto a la muerte y a sus ritos <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Aragón, vi<strong>de</strong> María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> García<br />

Herrero, «La muerte y <strong>el</strong> cuidado d<strong>el</strong> alma <strong>en</strong> los testam<strong>en</strong>tos zaragozanos <strong>de</strong> la primera mitad d<strong>el</strong> siglo<br />

XV», Aragón <strong>en</strong> la Edad Media (1984), pp. 209-245.<br />

97 Josefina Planas, Recepción y asimilación <strong>de</strong> formas artísticas francesas <strong>en</strong> la miniatura catalana<br />

d<strong>el</strong> estilo Internacional y su proyección <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, pp. 119-127. Ea<strong>de</strong>m, El Breviario d<strong>el</strong> rey<br />

Martín y la promoción artística vinculada a Poblet, pp. 585-598. El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong><br />

<strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet, pp. 139-158.<br />

98<br />

«<strong>Un</strong> ejemplar d<strong>el</strong> Regimine Principum <strong>de</strong> Egidio Romano <strong>en</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> Pedro Fernán<strong>de</strong>z<br />

<strong>de</strong> V<strong>el</strong>asco, con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Haro», Lecturas <strong>de</strong> Historia d<strong>el</strong> Arte, Ephialte n.° IV (1994), pp. 130-141.<br />

99<br />

Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />

p. 149. A este mismo artífice se atribuye una ilustración situada <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los dos volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

un Breviario que pert<strong>en</strong>eció a la reina Isab<strong>el</strong> la Católica (Real Biblioteca d<strong>el</strong> Monasterio d<strong>el</strong> Escorial, ms.<br />

a.III.3, fol. 93v). Josefina Planas, «El estilo Internacional y la ilustración d<strong>el</strong> libro <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón:<br />

estado <strong>de</strong> la cuestión», pp. 210-211.<br />

[ 193 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

En torno a la personalidad que ilustró <strong>el</strong> Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (Val<strong>en</strong>cia, <strong>Archivo</strong> <strong>Capitular</strong>, ms. 162) (fig. 20) –r<strong>el</strong>acionado con Domingo<br />

Adzuara– se agrupa un conjunto <strong>de</strong> manuscritos custodiados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Archivo</strong><br />

<strong>Capitular</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> estos ejemplares es un breviario (ms. 81), <strong>códice</strong><br />

<strong>de</strong> lujo al que le fueron sustraídas un <strong>el</strong>evado número <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es, que sería<br />

<strong>el</strong>aborado <strong>en</strong> una fecha próxima a 1409. En este conjunto se integra un Misal<br />

val<strong>en</strong>tino (ms. 75) brutalm<strong>en</strong>te mutilado, datado alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1417, aun cuando<br />

su carácter misc<strong>el</strong>áneo dificulta una afirmación taxativa al respecto. 100<br />

Exist<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias docum<strong>en</strong>tales que avalan la estancia <strong>de</strong> artistas val<strong>en</strong>cianos<br />

<strong>en</strong> la Ciudad Condal, uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los será <strong>el</strong> citado Domingo Adzuara, yerno<br />

<strong>de</strong> Domingo Crespí, miembro fundador <strong>de</strong> la familia <strong>de</strong> miniaturistas más importante<br />

<strong>de</strong> la primera mitad d<strong>el</strong> siglo XV <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. 101 Simón<br />

Llobregat es otro iluminador val<strong>en</strong>ciano que pasó por Barc<strong>el</strong>ona <strong>en</strong>tre 1435 y<br />

1437. Con anterioridad ya lo había hecho Pedro Soler, firmando <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong><br />

testigo <strong>en</strong> una apoca fechada <strong>el</strong> día 16 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1393 (Arxiu Històric <strong>de</strong><br />

Pro tocols <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona) (Juan Exim<strong>en</strong>is, leg. 16, man. 1391-1393, fols. 54v a<br />

56). 102 La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este dato permite pon<strong>de</strong>rar la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una etapa <strong>de</strong><br />

formación <strong>en</strong> la Ciudad Condal, a la sazón principal c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> creación artística<br />

<strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón. Quizás <strong>de</strong> los tres miniaturistas citados, <strong>el</strong> mejor consi<strong>de</strong>rado<br />

fue Pedro Soler († 1438), qui<strong>en</strong> había realizado para la reina María <strong>de</strong><br />

Luna un breviario, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1402, 103 y un libro <strong>de</strong> oraciones. 104 De<br />

acuerdo con los testimonios aportados por los libros <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas fechados <strong>en</strong>tre<br />

los años 1411 y 1413, 105 Pedro Soler fue <strong>el</strong> miniaturista mejor pagado d<strong>el</strong> escritorio<br />

papal instalado <strong>en</strong> Peñíscola, gracias a las inquietu<strong>de</strong>s bibliófilas <strong>de</strong> Pedro<br />

Martínez <strong>de</strong> Luna (B<strong>en</strong>edicto XIII). El aprecio <strong>de</strong> la realeza hacia su labor continuó<br />

con <strong>el</strong> adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la dinastía Trastámara, confeccionando <strong>en</strong> colaboración<br />

con otro afamado miniaturista y pintor val<strong>en</strong>ciano –Domingo Adzuara–<br />

100<br />

Josefina Planas, El Breviario d<strong>el</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong><br />

Poblet, pp. 149-150.<br />

101 Nuria Ramón Marques, El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la familia Crespí: iluminadores val<strong>en</strong>cianos, Segorbe, 2002.<br />

Ea<strong>de</strong>m, La iluminación <strong>de</strong> manuscritos <strong>en</strong> la Val<strong>en</strong>cia gótica (1290-1458), Val<strong>en</strong>cia, 2007.<br />

102<br />

Josefina Planas, La miniatura catalana d<strong>el</strong> período Internacional. Primera g<strong>en</strong>eración, I, pp.<br />

109-110.<br />

103<br />

Parece ser que Simón Ballester había interv<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>códice</strong> realizando una serie <strong>de</strong> iniciales<br />

caligráficas con tinta azul o carmín. Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana<br />

mig-eval, vol. II, Barc<strong>el</strong>ona, 2000 (edición facsímil), p. 368, doc. CCCLXXXI, nota I. A. L. Javierre Mur,<br />

María <strong>de</strong> Luna, reina <strong>de</strong> Aragón, Madrid, 1942, p. 251, doc. LXXIV.<br />

104<br />

Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, vol. II, p. 373,<br />

doc. CCCLXXXVII. A. L. María <strong>de</strong> Luna, reina <strong>de</strong> Aragón, p. 272, doc. CII. J. Antoni Iglesias, Le Statut du<br />

Scripteur <strong>en</strong> Catalogne (XIV-XVè siècles) une approche, p. 257.<br />

105<br />

Josep Perarnau, «Tres notes <strong>en</strong>torn <strong>de</strong> la Biblioteca papal. III “Scriptores (illuminatores) librorum<br />

domini nostri pape” a P<strong>en</strong>íscola, 1411-1413», Arxiu <strong>de</strong> Textos Catalans Antics, n.° 6 (1987), pp. 309-310.<br />

[ 194 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 20. Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (Val<strong>en</strong>cia, <strong>Archivo</strong> <strong>Capitular</strong>, ms. 162, fol.1).<br />

una Summa predicabilium para la reina María <strong>de</strong> Castilla, esposa <strong>de</strong> Alfonso V<br />

<strong>de</strong> Aragón, <strong>en</strong> 1429. 106<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta nómina <strong>el</strong> <strong>códice</strong> que acoge las obras <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Gales y<br />

Aristót<strong>el</strong>es Summa Collectionum, sive communiloquium; Breviloquium <strong>de</strong> virtutibus<br />

antiquorum principum ac philosophorum (Palermo, Bibl. Naz., ms. XIII.<br />

F. 15) 107 (fig. 21), es <strong>el</strong> que se aleja <strong>en</strong> mayor medida d<strong>el</strong> vocabulario formal<br />

<strong>de</strong>scrito. De todos modos, se abre otro campo <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s cuando obser-<br />

106<br />

Josep Gudiol, Els Tresc<strong>en</strong>tistes. La pintura mig-eval catalana, 2ª parte, Barc<strong>el</strong>ona, s.d. (1926),<br />

p. 337.<br />

107<br />

Josefina Planas, El Breviario d<strong>el</strong> rey Martín y la promoción artística..., p. 595. Ang<strong>el</strong>a Daneu fue<br />

la primera investigadora que r<strong>el</strong>acionó <strong>el</strong> <strong>códice</strong> <strong>conservado</strong> <strong>en</strong> Palermo con <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje formal d<strong>el</strong> Liber<br />

Instrum<strong>en</strong>torum. Ang<strong>el</strong>a Daneu Latanzi, «<strong>Un</strong> manoscritto miniato da artista val<strong>en</strong>zani n<strong>el</strong> primo quarto<br />

d<strong>el</strong> siglo XIV», Bibliofilia, n.° LXI (1959), pp. 157-175. Ea<strong>de</strong>m, I manoscritti ed incunaboli miniati d<strong>el</strong>la<br />

Sicilia, Roma 1965, pp. 83-86. Esta noticia fue reproducida por Pere Bohigas, «La Obra d<strong>el</strong> Maestro d<strong>el</strong><br />

Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia», Martínez Ferrando, Archivero. Misc<strong>el</strong>ánea <strong>de</strong> estudios<br />

<strong>de</strong>dicados a su memoria, Madrid, 1968, pp. 53-64. Ibí<strong>de</strong>m, «Analogies <strong>en</strong>tre les obres d<strong>el</strong>s miniaturistes<br />

d<strong>el</strong> temps d<strong>el</strong> rei Martí i les d<strong>el</strong> Mestre d<strong>el</strong> Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> València, segui<strong>de</strong>s<br />

d’algunes indicacions codicològiques», Primer Congreso <strong>de</strong> Historia d<strong>el</strong> País Val<strong>en</strong>ciano, vol. II, <strong>Un</strong>iversidad<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1980, pp. 693-700.<br />

[ 195 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

vamos que la inicial que <strong>de</strong>cora <strong>el</strong> prólogo previo a cada una <strong>de</strong> las siete partes<br />

que compon<strong>en</strong> la Suma <strong>de</strong> Colaciones muestra similitu<strong>de</strong>s con la repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> San Jerónimo situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> la epístola dirigida al Papa<br />

Dámaso <strong>en</strong> las Vitae summorum Pontificum. Martinus Polonus. Crónica (París,<br />

BnF, ms. lat. 5142) 108 (primer cuarto d<strong>el</strong> siglo XV, ca. 1410-1415?), copiada por<br />

Antonio Sánchez para <strong>el</strong> papa B<strong>en</strong>edicto XIII (Pedro Martínez <strong>de</strong> Luna) (fig.<br />

22). El autor <strong>de</strong> esta ilustración fue un artista <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón, as<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> scriptorium <strong>de</strong> Peñíscola al que se han asociado otros <strong>códice</strong>s. 109<br />

<strong>Un</strong>a posición intermedia <strong>en</strong>tre las manifestaciones artísticas gestadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje expresivo catalán, 110 se advierte <strong>en</strong> los Privilegios<br />

<strong>de</strong> la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist (Barc<strong>el</strong>ona, Bibl. <strong>de</strong> Catalunya, ms. 947)<br />

(c. 1404), iluminado con tres iniciales historiadas que repres<strong>en</strong>tan al rey Pedro<br />

<strong>el</strong> Ceremonioso (fol. 1), y a sus hijos Juan I (fol. 6) y Martín <strong>el</strong> Humano (fol.<br />

31). 111 El estilo <strong>de</strong> estas ilustraciones, aparte <strong>de</strong> ser una versión reductiva <strong>de</strong><br />

la ornam<strong>en</strong>tación que <strong>de</strong>cora <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms.<br />

Rothschild 2529), pone <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> Segorbe y Altura, localida<strong>de</strong>s<br />

próximas a la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist, residían miniaturistas acreditados por la<br />

docum<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los diversos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la familia Crespí, oriundos<br />

<strong>de</strong> Altura. Este linaje contó con miembros <strong>de</strong>stacados como Domingo<br />

Crespí, al que se consi<strong>de</strong>ra padre <strong>de</strong> Pedro y <strong>de</strong> Leonardo Crespí, a pesar <strong>de</strong><br />

que no existe unanimidad por parte <strong>de</strong> los investigadores. 112 Pedro Crespí<br />

compaginó las tareas <strong>de</strong> iluminación con la <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación <strong>de</strong> manuscritos y<br />

formó parte d<strong>el</strong> scriptorium creado <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo-fortaleza <strong>de</strong> Peñíscola por <strong>el</strong><br />

108<br />

A. Bernal Palacios, «Les obres canòniques <strong>de</strong> Martin <strong>de</strong> Troppau», Archivium fratrum predicatorum,<br />

61 (1991), pp. 89-126.<br />

109 Josefina Planas, «<strong>Un</strong> manuscrito <strong>de</strong>sconocido pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a la Biblioteca Pontificia <strong>de</strong> Pedro<br />

Martínez <strong>de</strong> Luna (B<strong>en</strong>edicto XIII)», Boletín d<strong>el</strong> Museo e Instituto «Camón Aznar», núm. 108 (2011) pp.<br />

285-329. Ea<strong>de</strong>m, «B<strong>en</strong>edicto XIII y <strong>el</strong> scriptorium papal instalado <strong>en</strong> Peñíscola: nuevas reflexiones» Libri<br />

miniati per la chiesa, per la città, per la corte in Europa: lavori in corso, Padua, 2010 (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />

110 Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 136-<br />

137, nota 369. Ea<strong>de</strong>m, El Breviario d<strong>el</strong> rey Martín y la promoción artística vinculada a Poblet, pp. 585-<br />

598. El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet, p. 200, nota 541.<br />

111<br />

Francisco M. Gim<strong>en</strong>o Blay, «Los <strong>códice</strong>s <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist», Boletín <strong>de</strong> la Sociedad<br />

Cast<strong>el</strong>lon<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Cultura, LXI (1985), pp. 503-554. Ibí<strong>de</strong>m, El llibre d<strong>el</strong>s privilegis <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist (ms.<br />

947) <strong>de</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> Catalunya, Barc<strong>el</strong>ona s. XIV-XV, Borriana, 1992. El<strong>en</strong>a, Sánchez Alm<strong>el</strong>a, «Códices<br />

<strong>de</strong> la fundación <strong>de</strong> la Vall <strong>de</strong> Crist», La luz <strong>de</strong> las imág<strong>en</strong>es. Segorbe, G<strong>en</strong>eralitat Val<strong>en</strong>ciana, Val<strong>en</strong>cia<br />

2001, n.° 11, pp. 258-259.<br />

112<br />

Amparo Villalba Dávalos, La miniatura val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> los siglos XIV y XV, Val<strong>en</strong>cia, Institución<br />

«Alfonso <strong>el</strong> Magnánimo», 1964, p. 51. Por otra parte, L. Cerveró Gomis consi<strong>de</strong>ra que Domingo<br />

y Pedro eran hermanos. Luis Cerveró Gomis, «Pintores val<strong>en</strong>tinos. Su cronología y docum<strong>en</strong>tación»,<br />

<strong>Archivo</strong> <strong>de</strong> Arte Val<strong>en</strong>ciano (1965), p. 25. Nuria Ramón Marques, El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la familia Crespí: iluminadores<br />

val<strong>en</strong>cianos, p. 51. Ea<strong>de</strong>m, La iluminación <strong>de</strong> manuscritos <strong>en</strong> la Val<strong>en</strong>cia gótica (1290-<br />

1458), pp. 147-150.<br />

[ 196 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

Fig. 21. Juan <strong>de</strong> Gales. Summa Collectionum sive communiloquium; Breviloquium <strong>de</strong> virtutibus antiquorum<br />

principum ac philosophorum (Palermo, Bibl. Naz., ms. XIII, F. 15, fol.15).<br />

[ 197 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

Fig. 22. San Jerónimo. Vitae summorum Pontificum. Martinus Polonus. Crónica (París, BnF, ms. lat. 5142, fol. 102).<br />

pontífice Pedro Martínez <strong>de</strong> Luna. 113 Las tres imág<strong>en</strong>es regias que <strong>de</strong>coran los<br />

Privilegios <strong>de</strong> la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist (Barc<strong>el</strong>ona, Bibl. <strong>de</strong> Catalunya, ms.<br />

947) tra<strong>en</strong> a la memoria <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje formal <strong>de</strong>sarrollado por Domingo Crespí<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Llibre d<strong>el</strong> Consolat <strong>de</strong> Mar (Val<strong>en</strong>cia, <strong>Archivo</strong> Histórico Municipal, ms. F.<br />

15), pero la <strong>el</strong>egancia manifiesta <strong>en</strong> la figura <strong>de</strong> Pedro <strong>el</strong> Ceremonioso, soberano<br />

que viste una <strong>el</strong>egante ropa <strong>de</strong> tejido adamascado, <strong>de</strong>ja <strong>en</strong>trever la exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> otra personalidad artística, quizás miembro <strong>de</strong> la misma familia o <strong>de</strong><br />

su próspero taller, que reinterpreta con mayor sutileza las claves figurativas<br />

d<strong>el</strong> fundador <strong>de</strong> la dinastía.<br />

El Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> confirmación <strong>de</strong> los Privilegios d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> la Vall <strong>de</strong><br />

Crist (Segorbe, <strong>Archivo</strong> <strong>de</strong> la catedral, ms. I-4), validado <strong>el</strong> día 10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong><br />

1405 <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona, es <strong>de</strong> factura similar al docum<strong>en</strong>to anterior. En <strong>el</strong> manuscrito<br />

proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la biblioteca instalada <strong>en</strong> la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist se observa<br />

113 Josefina Planas, «B<strong>en</strong>edicto XIII y <strong>el</strong> scriptorium papal instalado <strong>en</strong> Peñíscola: nuevas reflexiones»<br />

Libri miniati per la chiesa, per la città, per la corte in Europa: lavori in corso, Padua, 2010 (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />

[ 198 ]


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

al rey <strong>de</strong> Sicilia, Martín <strong>el</strong> Jov<strong>en</strong> (fol. 1), <strong>de</strong> acuerdo con unas pautas repres<strong>en</strong>tativas<br />

alejadas <strong>de</strong> ciertos conv<strong>en</strong>cionalismos que lo aproximan a otras imág<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> la monarquía citadas a lo largo <strong>de</strong> nuestro discurso. En especial, con la<br />

repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> rey Baltasar, arrodillado fr<strong>en</strong>te a Jesús, <strong>en</strong> la esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> la<br />

Epifanía (fol. 145) pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms.<br />

Rothschild 2529), posible efigie d<strong>el</strong> primogénito que nada ti<strong>en</strong>e que ver con la<br />

imag<strong>en</strong> reflejada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong><br />

Aragón (Poblet, Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio). 114 En esta serie icónica viste armadura<br />

con y<strong>el</strong>mo y grebas. Sobre <strong>el</strong> y<strong>el</strong>mo se dispone una corona real con cinco<br />

florones y sobre <strong>el</strong> pavés, sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> la mano izquierda, campean las armas<br />

d<strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Sicilia. En la mano contraria sujeta un estandarte <strong>de</strong>corado con la<br />

insignia <strong>de</strong> San Jorge, patrón y protector d<strong>el</strong> reino 115 (fig. 23).<br />

* * *<br />

El Maestro <strong>de</strong> San Cugat compaginó la iluminación <strong>de</strong> libros con otras manifestaciones<br />

artísticas, <strong>en</strong> este caso la pintura <strong>de</strong> retablos, actividad compartida<br />

por artistas <strong>de</strong> la <strong>en</strong>vergadura <strong>de</strong> Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts, qui<strong>en</strong> contrató <strong>el</strong> día 7 <strong>de</strong><br />

julio <strong>de</strong> 1425 la realización <strong>de</strong> un retablo, bajo la advocación <strong>de</strong> las Once Mil<br />

Vírg<strong>en</strong>es y Santa Úrsula con Jaume Oliveres, presbítero <strong>de</strong> la iglesia <strong>de</strong> Sant Boi<br />

<strong>de</strong> Llobregat. 116 Debemos recordar que a principios d<strong>el</strong> siglo XV se antoja más<br />

suger<strong>en</strong>te la iluminación <strong>de</strong> manuscritos fr<strong>en</strong>te a la tarea secundaria <strong>de</strong> pintor,<br />

acor<strong>de</strong> con <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> protagonista adquirido por la ilustración d<strong>el</strong> libro, convertida<br />

<strong>en</strong> ámbito propicio para la recepción <strong>de</strong> nuevas formas expresivas proyectadas<br />

hacia otro tipo <strong>de</strong> disciplinas artísticas.<br />

Otro ejemplo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación interdisciplinar <strong>en</strong>tre pintura y miniatura es <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

Joan Pascasii, calificado «pintor e iluminador» <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to fechado <strong>en</strong><br />

1440 (<strong>Archivo</strong> Histórico <strong>de</strong> Protocolos <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Juan Franch [mayor] leg. 19,<br />

114<br />

Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong><br />

Poblet, p. 184, nota 277.<br />

115<br />

Ama<strong>de</strong>o Serra Desfilis, «La serie dinástica <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón», Repres<strong>en</strong>tar la dinastía. El<br />

manuscrito g<strong>en</strong>ealógico d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Poblet, pp. 69-70.<br />

116<br />

Otras activida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>os ambiciosas como <strong>el</strong> repintado, junto a Bernat Martor<strong>el</strong>l, <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong><br />

titular d<strong>el</strong> retablo <strong>de</strong> la Seu V<strong>el</strong>la <strong>de</strong> Lleida, parec<strong>en</strong> fruto <strong>de</strong> la inseguridad o d<strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

compromisos personales con otros artistas. José M.ª Madur<strong>el</strong>l Marimon, «El pintor Lluís Borrassà, su vida,<br />

su tiempo, sus seguidores y sus obras», Anales y Boletín <strong>de</strong> los Museo <strong>de</strong> Arte <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, X (1952), p.<br />

239, doc. 703. Francesc FITE; Carm<strong>en</strong> Berlabe, «L’estada a Lleida <strong>de</strong> Bernat Martor<strong>el</strong>l i Rafa<strong>el</strong> Gregori i<br />

la policromia d<strong>el</strong> retaule major <strong>de</strong> la Seu V<strong>el</strong>la», Locus Amo<strong>en</strong>us, 2 (1996), p. 106. Otra noticia docum<strong>en</strong>tal<br />

exhumada reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te informa sobre las activida<strong>de</strong>s profesionales <strong>de</strong> Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts <strong>en</strong> la<br />

ciudad <strong>de</strong> Lleida, aunque hasta la fecha no se ha id<strong>en</strong>tificado ningún <strong>códice</strong> iluminado <strong>de</strong> su autoría.<br />

Francesc Fité; Albert V<strong>el</strong>asco, «De scriptoribus, illuminatoribus i librateriis a la Lleida baixmedieval», XV<br />

Congreso Nacional <strong>de</strong> Historia d<strong>el</strong> Arte (CEHA), Palma, octubre <strong>de</strong> 2004, p. 1523. Mucho más interesante<br />

es la propuesta que lo vincula con <strong>el</strong> retablo <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong> arcáng<strong>el</strong> proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ermita <strong>de</strong> P<strong>en</strong>af<strong>el</strong><br />

(Barc<strong>el</strong>ona, MNAC). Francesca Español, L’Art gòtic català, Manresa 2002, p. 302.<br />

[ 199 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

man. 29). En <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Leonardo Crespí, afamado miniaturista, cultivó<br />

ambas disciplinas, según informa un docum<strong>en</strong>to fechado <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> 28<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1455, don<strong>de</strong> se le cita explícitam<strong>en</strong>te: «Leonardus Crespí, illuminator<br />

et pictor, civis Val<strong>en</strong>cie». 117 La versatilidad <strong>de</strong> los iluminadores les permitió<br />

aceptar otro tipo <strong>de</strong> ofertas laborales, reiteradas por la docum<strong>en</strong>tación, que no<br />

han llegado hasta nuestros días, <strong>en</strong>tre las que <strong>de</strong>stacan la <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> pequeñas<br />

pinturas <strong>de</strong>votas realizadas sobre pergamino o los d<strong>en</strong>ominados «draps<br />

<strong>de</strong> pinz<strong>el</strong>l» v<strong>en</strong>didos directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> taller d<strong>el</strong> artista. 118<br />

Los iluminadores <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón se vieron obligados a salvar un<br />

obstáculo importante: la crisis <strong>de</strong> la banca <strong>de</strong>bido a la pobreza <strong>de</strong> la corona,<br />

117<br />

Amparo Villalba Davalos, Miniatura val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> los siglos XIV y XV, Val<strong>en</strong>cia, 1964, p. 252,<br />

doc. 90. Destacan algunos datos que muestran la flexibilidad <strong>de</strong> este artista <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> otras disciplinas<br />

paral<strong>el</strong>as a la iluminación <strong>de</strong> manuscritos, sigui<strong>en</strong>do unas pautas observadas <strong>en</strong> otros miniaturistas<br />

bajomedievales <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> <strong>el</strong>los nos informa que Leonard Crespí cobró<br />

cuatro su<strong>el</strong>dos y seis dineros por restaurar la cabeza y las manos d<strong>el</strong> áng<strong>el</strong> <strong>de</strong> plata que ost<strong>en</strong>taba <strong>el</strong><br />

r<strong>el</strong>icario con la Espina <strong>de</strong> Cristo, custodiado <strong>en</strong> la catedral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Para esta institución r<strong>el</strong>igiosa<br />

también <strong>el</strong>aboró unos <strong>en</strong>cerados que hacían las veces <strong>de</strong> vidrieras, <strong>de</strong>corados con imág<strong>en</strong>es sagradas.<br />

118<br />

Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 38-39.<br />

[ 200 ]<br />

Fig. 23. Martín <strong>el</strong> Jov<strong>en</strong>, rey <strong>de</strong> Sicilia. Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón<br />

(Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet).


UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />

uno <strong>de</strong> sus principales cli<strong>en</strong>tes. Martín I <strong>de</strong> Aragón sufrirá <strong>en</strong> diversas ocasiones<br />

las complicaciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> la falta <strong>de</strong> numerario. Cuando era duque <strong>de</strong><br />

Montblanc redactó una carta firmada <strong>en</strong> Monzón (1389) a fra Bernat Ça-Fàbrega<br />

anunciándole <strong>el</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> unos Evang<strong>el</strong>ios y unas Constituciones, por la aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> miniaturistas para ilustrarlos. 119 El mismo problema le acuciaba cuando,<br />

si<strong>en</strong>do rey y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> día 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1403 solicitaba un iluminador<br />

al abad <strong>de</strong> San Cugat d<strong>el</strong> Vallés para concluir con premura un breviario<br />

id<strong>en</strong>tificado con <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529),<br />

para que, una vez finalizado, este miniaturista regresara a San Cugat acompañado<br />

por <strong>el</strong> iluminador regio y <strong>de</strong> este modo concluir la obra iniciada <strong>en</strong> <strong>el</strong> scriptorium<br />

d<strong>el</strong> Vallés. 120 El día 23 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1407, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> rey mandaba<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>er al copista Pere Blanch que había huido con la cantidad que se le había<br />

abonado para copiar un breviario <strong>en</strong>cargado por María <strong>de</strong> Luna. 121 Con anterioridad,<br />

Pere Blanch había caligrafiado un salterio para esta reina sin problema<br />

alguno. 122<br />

<strong>Un</strong>a noticia docum<strong>en</strong>tal, publicada <strong>en</strong> numerosas ocasiones, que adquiere<br />

una nueva dim<strong>en</strong>sión a raíz <strong>de</strong> la id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> una obra d<strong>el</strong> Maestro <strong>de</strong> San<br />

Cugat <strong>en</strong> <strong>Zaragoza</strong>, es la correspondi<strong>en</strong>te al día 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1403, cuando <strong>en</strong><br />

otra carta real se alu<strong>de</strong> a un tal «Johanni iluminador francés» que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

haber prometido servir al rey Martín se había dado a la fuga, localizándose <strong>en</strong><br />

<strong>Zaragoza</strong> al servicio d<strong>el</strong> arzobispo –por estas fechas García Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Heredia–<br />

«<strong>en</strong> companyia <strong>de</strong> un bretón qui lo ha torbado». 123 El monarca, molesto por<br />

119 José M.ª Madur<strong>el</strong>l Marimon, «Il.luminadors, escrivans <strong>de</strong> lletra rodona formada i <strong>de</strong> llibres <strong>de</strong><br />

cor», Gesamm<strong>el</strong>te Aufsätze zur Kulturgeschichte Spani<strong>en</strong>s, I (1960), p. 156, doc. 10.<br />

120<br />

Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, I, p. 424, doc.<br />

CCCCLXXXIV.<br />

121<br />

Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, II, pp. 387-388,<br />

doc. CDVIII.<br />

122<br />

Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, II, p. 362, doc.<br />

CCCLXXIV. Este mismo iluminador aparece <strong>en</strong> 1414 caligrafiando e iluminando un <strong>códice</strong> para la comunidad<br />

r<strong>el</strong>igiosa <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>ló <strong>de</strong> Empúries. M.ª Rosa Ferrer, «Confecció <strong>de</strong> Cò<strong>de</strong>x a Cast<strong>el</strong>ló d’Empúries<br />

1411-1423», Hom<strong>en</strong>atge a mossèn Jesús Tarragona, Lleida, 1996, pp. 480-484.<br />

123<br />

Josep Gudiol, Els Tresc<strong>en</strong>tistes. La pintura mig-eval catalana, II, p. 326. La figura d<strong>el</strong> bretón<br />

trató <strong>de</strong> asociarse, por parte <strong>de</strong> Pere Bohigas, con Juan M<strong>el</strong>ec, calígrafo d<strong>el</strong> Misal <strong>de</strong> San Cugat (Barc<strong>el</strong>ona,<br />

ACA, ms. 14) (1402). Pere Bohigas, La Ilustración y la <strong>de</strong>coración d<strong>el</strong> libro manuscrito <strong>en</strong> Cataluña,<br />

II-1, pp. 280-281. En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> cosas, recordamos la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Joan <strong>de</strong> Brux<strong>el</strong>les, pintor <strong>de</strong> la<br />

casa d<strong>el</strong> rey Martín, cuando todavía era infante y su <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to, diez años antes, a Aragón, junto a<br />

Nicolau <strong>de</strong> Brux<strong>el</strong>les, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los <strong>en</strong>cargos d<strong>el</strong> arzobispo zaragozano López Ximénez. Esta situación<br />

parece un pr<strong>el</strong>udio <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos ocurridos <strong>en</strong> 1403 por <strong>el</strong> miniaturista <strong>de</strong> nacionalidad<br />

extranjera que huyó <strong>de</strong> la corte d<strong>el</strong> rey Martín para servir clan<strong>de</strong>stinam<strong>en</strong>te al arzobispo cesaraugustano.<br />

José Luis Hernando Garrido, «Los artistas llegados al foco barc<strong>el</strong>onés durante <strong>el</strong> gótico internacional<br />

(1390-1450): proced<strong>en</strong>cia, actividad y posible as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Aspectos docum<strong>en</strong>tales», Lambard, vol. VI<br />

(1994), p. 376.<br />

[ 201 ]


JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />

esta acción, <strong>en</strong>carga al arzobispo que ret<strong>en</strong>ga al citado miniaturista. 124 Sabemos<br />

que <strong>en</strong> 1402 un tal Mestre Joan –iluminador– <strong>de</strong>coraba <strong>el</strong> título d<strong>el</strong> cirio Pascual.<br />

La id<strong>en</strong>tidad d<strong>el</strong> nombre es significativa, pero no sirve para aunar bajo un<br />

mismo patronímico dos personalida<strong>de</strong>s que pudieron ser difer<strong>en</strong>tes. 125<br />

En suma, Martín I <strong>de</strong> Aragón, d<strong>el</strong> mismo modo que su hermano y pre<strong>de</strong>cesor<br />

Juan I, tuvo que cont<strong>en</strong>er sus inclinaciones estéticas y la promoción<br />

sistemática <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> lujo por la falta <strong>de</strong> numerario. Esta contradicción explica<br />

que algunos <strong>de</strong> estos miniaturistas, equiparables <strong>en</strong> cuanto a calidad<br />

estética a los <strong>de</strong> otras cortes europeas, llevaran a cabo un número reducido<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>cargos, si<strong>en</strong>do por tanto <strong>de</strong>saprovechados <strong>en</strong> un contexto económico<br />

<strong>de</strong>sfavorable.<br />

[ 202 ]<br />

124 Josep Gudiol, Els Tresc<strong>en</strong>tistes. La pintura mig-eval catalana, II, p. 326.<br />

125<br />

Josep Mas, «Notes sobre antichs illuminadors a Catalunya», Boletín <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>as<br />

Letras, II (1903-1904), pp. 280-281.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!