Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...
Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...
Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO<br />
EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA<br />
Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL<br />
DE LA CORONA DE ARAGÓN*<br />
JOSEFINA PLANAS BADENAS I UNIVERSIDAD DE LLEIDA<br />
La Biblioteca d<strong>el</strong> Cabildo Metropolitano <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> alberga <strong>en</strong>tre sus fondos<br />
un ejemplar <strong>de</strong> la obra Summa Grammaticalis o Catholicon (ms. 10-8),<br />
redactada por <strong>el</strong> dominico Juan Balbi <strong>de</strong> Génova, <strong>códice</strong> que hasta la fecha ha<br />
pasado prácticam<strong>en</strong>te inadvertido por parte <strong>de</strong> los investigadores, salvo una cita<br />
a pie <strong>de</strong> página efectuada por Pere Bohigas 1 y una reproducción publicada <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> catálogo <strong>de</strong> la exposición La Palabra Iluminada. Manuscritos Iluminados<br />
<strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> Aragón. 2 Esta indifer<strong>en</strong>cia quizás ha sido producto d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sfase<br />
historiográfico exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tierras <strong>de</strong> Aragón con respecto al estudio d<strong>el</strong> libro<br />
iluminado, circunstancia manifiesta por parte <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico Torralba Soriano y<br />
María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Lacarra Ducay <strong>en</strong> la voz correspondi<strong>en</strong>te a Miniatura <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
octavo volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> la Gran Enciclopedia Aragonesa. 3<br />
El <strong>códice</strong> que acoge <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Juan Balbi <strong>de</strong> Génova está compuesto por<br />
cuatroci<strong>en</strong>tos cuar<strong>en</strong>ta y un folios <strong>de</strong> pergamino, caligrafiados <strong>en</strong> letra gótica<br />
* Deseo dar mi reconocimi<strong>en</strong>to a la profesora María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Lacarra Ducay, catedrática <strong>de</strong> Historia<br />
d<strong>el</strong> Arte <strong>de</strong> la <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong>, por invitarme a participar <strong>en</strong> este interesante curso y facilitarme<br />
una serie <strong>de</strong> datos r<strong>el</strong>acionados con la antigua colegiata <strong>de</strong> Santa María d<strong>el</strong> Pilar, imprescindibles<br />
para este estudio.<br />
1<br />
Bohigas se refiere a este manuscrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> su magna obra, c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
período gótico y r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to, por parte <strong>de</strong> este investigador, <strong>de</strong> clasificar estilísticam<strong>en</strong>te<br />
un conjunto <strong>de</strong> <strong>códice</strong>s que muestran un tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración marginal propia d<strong>el</strong> Principado <strong>de</strong> Cataluña.<br />
Pere Bohigas, La Ilustración y la <strong>de</strong>coración d<strong>el</strong> libro manuscrito <strong>en</strong> Cataluña. Contribución al estudio<br />
<strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> la miniatura catalana, Período gótico y R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, I, Asociación <strong>de</strong> Bibliófilos<br />
<strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Barc<strong>el</strong>ona 1965, p. 28, nota 18 y vol. II, p. 151, n.° 65.<br />
2<br />
La Palabra Iluminada. Manuscritos Iluminados <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> Aragón, <strong>Zaragoza</strong> 2009, p. 16.<br />
3<br />
Fe<strong>de</strong>rico Torralba Soriano y María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Lacarra Ducay, «Miniatura», Gran Enciclopedia Aragonesa,<br />
vol. III, <strong>Zaragoza</strong> 1984, pp. 2.248-2.250. Este com<strong>en</strong>tario, efectuado <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido lato, no impi<strong>de</strong><br />
reconocer la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudios r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong> las características d<strong>el</strong> efectuado por María Pilar Falcón<br />
Pérez, Estudio artístico <strong>de</strong> los manuscritos iluminados <strong>en</strong> la catedral <strong>de</strong> Tarazona (análisis y catalogación),<br />
Colección Estudios y Monografías, 22, <strong>Zaragoza</strong>, 1995.<br />
[ 157 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
cursiva a dos columnas 4 por un amanu<strong>en</strong>se que redactó un colofón ceñido a<br />
las fórmulas habituales <strong>de</strong> la época:<br />
«Qui scribsit, scribat Semper cum domino vivat<br />
Manus scriptoris requiescat fessa laboris<br />
Scriptor sum talis <strong>de</strong>mostrat littera qualis» 5<br />
En <strong>el</strong> primer folio, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las palabras Incipit summa que vocatus catholicam<br />
edita a fratres Johannes <strong>de</strong> Ianua ordinis predicatorum, emerge una letra<br />
capital que circunscribe <strong>en</strong> su interior al autor d<strong>el</strong> tratado <strong>de</strong> gramática vestido<br />
con hábito dominico 6 (fig. 1). Juan Balbi se si<strong>en</strong>ta sobre una cátedra, proyectada<br />
con cierta profundidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio compositivo, cubierta por un baldaquino<br />
<strong>de</strong> color gris. 7 Este mueble, por sus formas, recuerda a la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino perceptible <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> un Breviario<br />
que pert<strong>en</strong>eció a la reina Isab<strong>el</strong> la Católica (Real Biblioteca d<strong>el</strong> Monasterio d<strong>el</strong><br />
Escorial, ms. a III. 3, fol. 93v) 8 (fig. 2). Su cabeza tonsurada se ro<strong>de</strong>a con un<br />
nimbo, mi<strong>en</strong>tras se inclina ligeram<strong>en</strong>te hacia <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> que con cubiertas <strong>de</strong><br />
color carmesí, sosti<strong>en</strong>e abierto <strong>en</strong>tre sus manos. La utilización <strong>de</strong> una gama<br />
cromática con predominio <strong>de</strong> los tonos past<strong>el</strong> y la aplicación <strong>de</strong> suaves y fluidas<br />
pinc<strong>el</strong>adas, conectan a esta ilustración con otros ejemplos miniados <strong>en</strong> la<br />
Corona <strong>de</strong> Aragón, datados a fines d<strong>el</strong> siglo XIV o principios d<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te.<br />
Esta afirmación se hace ext<strong>en</strong>siva a la tipología tridim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> la capital<br />
«P» que lo conti<strong>en</strong>e, dispuesta sobre una superficie <strong>de</strong> oro bruñido. Los caracteres<br />
<strong>de</strong> esta palabra, inicio <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos redactados por Juan Balbi <strong>de</strong><br />
Génova «Prosodia quedam pars gramatice…», quedaron reducidos a un bosquejo<br />
pr<strong>el</strong>iminar hecho a tinta, <strong>en</strong> una fase previa a la aplicación <strong>de</strong> color. 9 El<br />
4 N.° <strong>de</strong> registro 595. V+441+V folios. Encua<strong>de</strong>rnación <strong>en</strong> pi<strong>el</strong> restaurada. Medidas <strong>de</strong> la <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación:<br />
465 x 340 mm. Caja <strong>de</strong> escritura: 300 x 215 mm. Medidas <strong>de</strong> la página: 438 x 330 mm. No posee<br />
números <strong>de</strong> foliación. Caligrafía: letra gótica cursiva <strong>en</strong> tinta negra organizada <strong>en</strong> dos columnas. Títulos<br />
y corond<strong>el</strong>es <strong>de</strong> color carmín. Está formado por treinta y siete cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> seis bifolios que se alternan<br />
con otros quinternos (núms. 26, 27 y 30), y dos irregulares (núms. 31 y 37). En todas las ocasiones los<br />
reclamos se sitúan <strong>en</strong> <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> inferior d<strong>el</strong> folio, ro<strong>de</strong>ados por una sobria <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> filigranas. En<br />
<strong>el</strong> folio 75 una mano d<strong>el</strong> siglo XV anotó: Blasius Stephani.<br />
5 Charles Samaran y Robert Marichal, Catalogue <strong>de</strong>s manuscrits <strong>en</strong> écriture latine portant <strong>de</strong>s indications<br />
<strong>de</strong> date, <strong>de</strong> lieu ou copiste, 3 vols., París, 1962. Colophons <strong>de</strong>s manuscrits occid<strong>en</strong>taux <strong>de</strong>s origines<br />
au XVIe siècle a cargo <strong>de</strong> los Bénédictins du Bouveret, Fribourg, Ed. <strong>Un</strong>iversitaires Fribourg Suisse, 1965.<br />
6 En <strong>el</strong> pie <strong>de</strong> la fotografía que ilustra <strong>el</strong> catálogo <strong>de</strong> la exposición La Palabra Iluminada. Manuscritos<br />
Iluminados <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> Aragón, se confun<strong>de</strong> su personalidad con la <strong>de</strong> Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino.<br />
La Palabra Iluminada. Manuscritos Iluminados <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> Aragón, p. 16.<br />
[ 158 ]<br />
7 Las dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> esta ilustración son: 125 x 83 mm.<br />
8 Josefina Planas, «El estilo Internacional y la ilustración d<strong>el</strong> libro <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón: estado<br />
<strong>de</strong> la cuestión», Boletín d<strong>el</strong> Museo e Instituto «Camón Aznar», XCII (2003), pp. 210-211.<br />
9<br />
Jonathan J. G. Alexan<strong>de</strong>r, Medieval Illuminators and Their Methods of Work, New Hav<strong>en</strong> y Londres,<br />
1992, pp. 40-42.
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 1. Juan Balbi <strong>de</strong> Génova. Catholicon. Cabildo Metropolitano <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (ms. 10-8, fol. 1).<br />
[ 159 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
s<strong>en</strong>tido arquitectónico <strong>de</strong> la letra capital, aparte <strong>de</strong> remitir a ejemplos <strong>de</strong> la<br />
categoría d<strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong> Aragón (París, BnF, ms. Rothschild<br />
2529) (ca. 1400), 10 o la copia <strong>de</strong> Valerio Máximo D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong> romans (Barc<strong>el</strong>ona,<br />
AHCB, ms. L/35) (ca. 1408), subraya esta singularidad situando un conjunto<br />
<strong>de</strong> vigas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> baldaquino prismático y <strong>el</strong> ductus <strong>de</strong> la inicial. Las estilizadas<br />
hojas <strong>de</strong> acanto, metamorfoseadas cromáticam<strong>en</strong>te, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
testimonio directo <strong>de</strong> esta filiación estilística.<br />
El resto <strong>de</strong> iniciales <strong>de</strong> este tratado –veintinueve <strong>en</strong> total, más las letras d<strong>el</strong><br />
alfabeto– manti<strong>en</strong><strong>en</strong> las particularida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>unciadas, ofreci<strong>en</strong>do un claro contraste<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> texto, caligrafiado con una ágil letra cursiva y las espléndidas<br />
letras capitales que prologan sus trazos por los márg<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> folio, convertidas<br />
<strong>en</strong> un reclamo visual para <strong>el</strong> lector. En líneas g<strong>en</strong>erales, su campo está formado<br />
por pan <strong>de</strong> oro t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te a crear esquemas geométricos regulares, a los que se<br />
superpone un ductus formado por <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos tridim<strong>en</strong>sionales u hojas <strong>de</strong> acanto<br />
policromadas, <strong>de</strong> cuyos extremos surg<strong>en</strong> otras formaciones vegetales que se<br />
<strong>de</strong>sbordan por los márg<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> folio, culminando, <strong>en</strong> ocasiones, <strong>en</strong> flores trilobuladas<br />
11 (fig. 3).<br />
Otra categoría <strong>de</strong> letras capitales son las que ocupan tres o cuatro líneas <strong>de</strong><br />
la caja <strong>de</strong> escritura. Estas letras su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>de</strong> color carmín o azul y la <strong>de</strong>coración<br />
que les ro<strong>de</strong>a, formada por sofisticadas filigranas, <strong>de</strong> color contrario. Su<br />
niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ejecución, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los primeros folios d<strong>el</strong> manuscrito, es <strong>de</strong>stacable<br />
y se asemejan a las reproducidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong><br />
Aragón (París, BnF, ms. Rothschild 2529, fols. 88v-101; 111-133) o <strong>en</strong> la obra <strong>de</strong><br />
Guill<strong>el</strong>mus a Me<strong>de</strong>rio Cal<strong>en</strong>darium sive Commemorationes sanctorum monachorum<br />
(París, BnF, ms. lat. 5264). 12 Este tipo <strong>de</strong> ornam<strong>en</strong>tación, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
<strong>el</strong>aborada por <strong>el</strong> propio calígrafo, se reconoce por incorporar rasgueos e imbricaciones<br />
sobre los márg<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> folio. En la docum<strong>en</strong>tación se les d<strong>en</strong>omina<br />
«lletres floreja<strong>de</strong>s» y todo parece indicar que existieron amanu<strong>en</strong>ses <strong>de</strong>dicados<br />
exclusivam<strong>en</strong>te a esta tarea. <strong>Un</strong> ejemplo sería Simón Ballester qui<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Noviembre<br />
<strong>de</strong> 1402, cobró <strong>el</strong> importe correspondi<strong>en</strong>te por capletrar d atzur et<br />
verm<strong>el</strong>ló un breviario <strong>en</strong>cargado por la reina María <strong>de</strong> Luna. 13 Junto a estos<br />
profesionales existieron miniaturistas capacitados para compaginar sus aptitu<strong>de</strong>s<br />
10<br />
Josefina Planas, «El alfabeto gótico d<strong>el</strong> estilo Internacional <strong>en</strong> Cataluña», Fragm<strong>en</strong>tos, 17-18-19<br />
(1991), pp. 72-84.<br />
11<br />
Estas iniciales aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los folios 7, 12v, 16v, 39v, 57, 69v, 70, 98v, 107v, 152v, 169v, 188, 208,<br />
217, 225, 246, 246v, 264v, 291, 302, 314v, 355, 358v, 368, 404v, 420, 439, 439v y 440.<br />
12<br />
Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano, un <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />
Val<strong>en</strong>cia, Publicacions <strong>de</strong> la <strong>Un</strong>iversitat <strong>de</strong> València, 2009, p. 33.<br />
13<br />
Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, Lleida,<br />
<strong>Un</strong>iversitat <strong>de</strong> Lleida, 1998.<br />
[ 160 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 2. Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino. Breviario (Real Biblioteca d<strong>el</strong> Monasterio d<strong>el</strong> Escorial, ms. a.III.3, fol. 99v).<br />
[ 161 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
artísticas con la caligrafía. Por ejemplo, <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to fechado <strong>en</strong> 1411 se<br />
cita a Joan <strong>de</strong>z Vall «floreiatur librarum» (AHPB Simón Carner, leg. 1, man. 1408,<br />
fol. 86), escriba al que se había calificado, <strong>el</strong> día 21 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1407, como<br />
«iluminador real» <strong>en</strong> una carta <strong>en</strong>viada por <strong>el</strong> monarca Martín <strong>el</strong> Humano. 14 Guillem<br />
Salvatge es otro amanu<strong>en</strong>se, autor <strong>de</strong> un <strong>el</strong>evado número <strong>de</strong> «letras floreija<strong>de</strong>s»<br />
situadas <strong>en</strong> un breviario promovido por la reina María. 15<br />
En <strong>de</strong>finitiva, <strong>el</strong> Catholicon custodiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cabildo Metropolitano <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong><br />
(ms. 10-8) es una obra ejecutada a principios d<strong>el</strong> siglo XV, período <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
que las formas artísticas d<strong>el</strong> gótico Internacional, gestadas <strong>en</strong> las cortes principescas<br />
ultrapir<strong>en</strong>aicas, habían p<strong>en</strong>etrado <strong>en</strong> los territorios <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón.<br />
La recepción y asimilación d<strong>el</strong> nuevo estilo contó <strong>en</strong>tre sus protagonistas<br />
con Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts, exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te pintor y miniaturista que había realizado <strong>en</strong>cargos<br />
para cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la categoría <strong>de</strong> la realeza y <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s pr<strong>el</strong>ados <strong>de</strong> la iglesia,<br />
<strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> papa aviñonés, Pedro Martínez <strong>de</strong> Luna. 16 Otra<br />
personalidad artística r<strong>el</strong>evante fue <strong>el</strong> <strong>en</strong>igmático Juan M<strong>el</strong>ec «presbyter oriundus<br />
Britaniae», calígrafo d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>ominado Misal <strong>de</strong> San Cugat (Barc<strong>el</strong>ona, ACA, ms.<br />
14) (1402) a qui<strong>en</strong> se han atribuido las ilustraciones surgidas <strong>de</strong> los pinc<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />
un exquisito miniaturista <strong>de</strong> formación sept<strong>en</strong>trional, exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te intérprete <strong>de</strong> los<br />
mod<strong>el</strong>os impuestos por Jean <strong>de</strong> Toulouse durante su estancia <strong>en</strong> la ciudad papal<br />
<strong>de</strong> Aviñón 17 (fig. 4). Resulta significativo <strong>de</strong>stacar la b<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> sus imág<strong>en</strong>es y las<br />
escasas consecu<strong>en</strong>cias directas <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>guaje figurativo sobre la producción d<strong>el</strong><br />
libro miniado <strong>en</strong> Cataluña. 18<br />
14<br />
Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 41-42.<br />
Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, II, Barc<strong>el</strong>ona, 2000 (edición<br />
facsímil), p. 368, doc. CCCLXXXI.<br />
15<br />
Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, p. 41,<br />
nota 106. <strong>Un</strong> docum<strong>en</strong>to, datado <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1389, especifica que <strong>el</strong> calígrafo Alá «lo Ros» acogerá <strong>en</strong><br />
su obrador a «Stephanus Truilini, illuminator tam <strong>de</strong> p<strong>en</strong>na quam <strong>de</strong> pins<strong>el</strong>lo», oriundo <strong>de</strong> la población<br />
francesa <strong>de</strong> Vill<strong>en</strong>euve-le-Roi. J. Antoni Iglesias, Le Statut du scripteur <strong>en</strong> Catalogne (XIVè-XVè siècles):<br />
une aproche, «Le Statut du scripteur au Moy<strong>en</strong> Age», Actes du XIIè colloque sci<strong>en</strong>tifique du comité International<br />
<strong>de</strong> Paléographie latine, París, 2000, p. 242.<br />
16<br />
Josefina Planas, «El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV», pp.<br />
87-91. Ea<strong>de</strong>m, Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts (h. 1375 [¿]-m. 1443/1445). Santa màrtir. Sant Miqu<strong>el</strong>, Convidats<br />
d’Honor. Exposició conmemorativa d<strong>el</strong> 75è aniversari d<strong>el</strong> MNAC, Barc<strong>el</strong>ona 2009, pp. 158-163. «B<strong>en</strong>edicto<br />
XIII y <strong>el</strong> scriptorium papal instalado <strong>en</strong> Peñíscola: nuevas reflexiones», Libri miniati per la chiesa, per la<br />
città, per la corte in Europa: lavori in corso, Padua, 2010 (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
17<br />
Francesca Manzari, La miniatura ad Avignone al tempo <strong>de</strong>i Papi (1310-1410), Mód<strong>en</strong>a, 2006,<br />
pp. 252-257.<br />
18<br />
Josefina Planas, «El misal <strong>de</strong> Sant Cugat i les difer<strong>en</strong>ts personalitats artístiques que intervinguer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> la seva il.luminació», XLII Assemblea Intercomarcal d’Estudiosos, Sant Cugat d<strong>el</strong> Vallès, 23-25 <strong>de</strong> Octubre<br />
<strong>de</strong> 1998, pp. 429-441. Entre las personalida<strong>de</strong>s anónimas r<strong>el</strong>evantes, id<strong>en</strong>tificadas <strong>en</strong> los inicios d<strong>el</strong><br />
gótico Internacional catalán, por su conocimi<strong>en</strong>to directo <strong>de</strong> las formas artísticas creadas más allá <strong>de</strong> los<br />
Pirineos, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> la ilustración que inaugura <strong>el</strong> Llibre <strong>de</strong> capbreus i prestacions d’aniversaris<br />
(Barc<strong>el</strong>ona, <strong>Archivo</strong> <strong>Capitular</strong>, ms. 119, fol. 1). Otro ejemplo significativo d<strong>el</strong> que solo existe un testimo-<br />
[ 162 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 3. Catholicon. Cabildo Metropolitano <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (ms. 10-8, fol. 1).<br />
[ 163 ]
[ 164 ]<br />
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
Fig. 4. Epifanía. Misal <strong>de</strong> San Cugat.<br />
(Barc<strong>el</strong>ona, ACA, ms. 14, fol. 33).<br />
nio fotográfico, provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> un manuscrito <strong>de</strong>saparecido durante la guerra civil española. Se trata d<strong>el</strong><br />
Llevador d<strong>el</strong> plat d<strong>el</strong>s pobres vergonyants, libro <strong>de</strong> la confraternidad que registraba <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> los<br />
pobres asistidos por la iglesia <strong>de</strong> Santa María d<strong>el</strong> Mar <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona. En uno <strong>de</strong> sus folios, la repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> María con <strong>el</strong> Niño bajo un baldaquino gótico, combina un original esquema iconográfico<br />
y una refinada técnica <strong>en</strong> grisaille que <strong>de</strong>riva claram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las aportaciones francesas. Esta<br />
imag<strong>en</strong> guarda un estrecho paral<strong>el</strong>ismo con una ilustración similar, ejecutada <strong>en</strong> un libro <strong>de</strong> bocetos por<br />
un miniaturista próximo a Jacquemart <strong>de</strong> Hesdin (Nueva York, Pierpont Morgan Library, ms. 346), puesta<br />
<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia por Millard Meiss. Las manifiestas analogías plantean la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
inspiración común para ambas creaciones, también perceptible <strong>en</strong> un dibujo ejecutado a principios d<strong>el</strong><br />
siglo XV <strong>en</strong> Suabia. In August Company. The Collections of The Pierpont Morgan Library, Nueva York,<br />
1993, pp. 95-96, n.° 21. Robert W. Sch<strong>el</strong>ler, Exemplum. Mod<strong>el</strong>-Book Drawings and the Practice of Artistic<br />
Transmission in the Midlle Ages (ca. 900-ca. 1470), Amsterdam 1995, p. 223, figs. 106 y 110. Josefina<br />
Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 136-138. Ea<strong>de</strong>m, «El<br />
estilo Internacional y la ilustración d<strong>el</strong> libro <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón: estado <strong>de</strong> la cuestión», Boletín d<strong>el</strong><br />
Museo e Instituto «Camón Aznar», pp. 206-208. De la misma autora, «Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts. <strong>Un</strong> protagonista<br />
d<strong>el</strong> gotico Internazionale», Alumina. Pagine miniate, 20 (2008), pp. 20-21. Philippe Lor<strong>en</strong>tz, «Carnet <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>ssins», Paris. 1440. Les arts sous Charles VI, París 2004, p. 306, n.° 189.
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
La ilustración <strong>de</strong> Juan Balbi <strong>de</strong> Génova localizada <strong>en</strong> la Summa Catholica<br />
(fol. 1) (<strong>Zaragoza</strong>, Biblioteca d<strong>el</strong> Cabildo Metropolitano, ms. 10-8) pres<strong>en</strong>ta notables<br />
analogías con uno <strong>de</strong> los miniaturistas que <strong>de</strong>coraron <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey<br />
Martín <strong>el</strong> Humano (París, BnF, ms. Rothschild 2529) (c. 1400). Se trata <strong>de</strong> un<br />
artista anónimo d<strong>en</strong>ominado Maestro <strong>de</strong> San Cugat, artífice que tratamos <strong>de</strong><br />
perfilar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la etapa <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> nuestra tesis <strong>de</strong> doctorado, 19 asignándole<br />
este ap<strong>el</strong>ativo, acuñado con anterioridad por Pere Bohigas, <strong>de</strong>bido a las<br />
similitu<strong>de</strong>s establecidas con un libro <strong>de</strong> horas proced<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>obio b<strong>en</strong>edictino<br />
<strong>de</strong> San Cugat d<strong>el</strong> Vallés (Estocolmo, Museo Nacional, ms. B 1792). 20 En<br />
torno a este miniaturista se agrupan un conjunto <strong>de</strong> miniaturas dispuestas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Breviario regio que, a pesar <strong>de</strong> no ser estrictam<strong>en</strong>te homogéneas, compart<strong>en</strong><br />
unos esquemas formales análogos. Nos referimos a las ilustraciones d<strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario,<br />
d<strong>el</strong> libro <strong>de</strong> los salmos y todas las letras capitales que integran <strong>el</strong> Santoral.<br />
A estos gran<strong>de</strong>s conjunto icónicos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> añadir las esc<strong>en</strong>as correspondi<strong>en</strong>tes<br />
al rey David (fol. 17v), Isaías (fols. 105 y 105v), Natividad (fol. 134),<br />
Epifanía (fol. 145) y Natividad <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> (fol. 381v) situada esta última <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Santoral. 21<br />
Este amplio repertorio <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es es obra <strong>de</strong> un miniaturista o <strong>de</strong> un taller<br />
que conecta, <strong>de</strong> forma más directa, con la escu<strong>el</strong>a catalana y <strong>en</strong> concreto, con<br />
artistas <strong>de</strong> la categoría <strong>de</strong> Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts, sin alcanzar las <strong>el</strong>evadas cotas <strong>de</strong><br />
lirismo y expresividad manifiestas <strong>en</strong> la producción artística <strong>de</strong> este artista barc<strong>el</strong>onés.<br />
22<br />
El Maestro <strong>de</strong> San Cugat fue receptivo a las aportaciones efectuadas <strong>en</strong> la<br />
ilustración d<strong>el</strong> libro francés a través d<strong>el</strong> contacto directo con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
crea ción artística d<strong>el</strong> país vecino o <strong>de</strong> la consulta <strong>de</strong> algún mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong>saparecido.<br />
Esta casuística queda manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario regio, ilustrado con un<br />
original programa iconográfico d<strong>el</strong> que sólo exist<strong>en</strong> anteced<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un reducido<br />
número <strong>de</strong> <strong>códice</strong>s franceses. El l<strong>en</strong>guaje formal <strong>de</strong> estas repres<strong>en</strong>taciones<br />
19<br />
Josefina Planas, La miniatura catalana d<strong>el</strong> período internacional. Primera g<strong>en</strong>eración, tesis doctoral<br />
inédita leída <strong>en</strong> la <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Barc<strong>el</strong>ona 1991, vol. I, pp. 304-309.<br />
20<br />
Solo existe un matiz: este investigador consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> Maestro <strong>de</strong> San Cugat iluminó la totalidad<br />
<strong>de</strong> las ilustraciones d<strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529). Pere Bohigas, La<br />
Ilustración y la <strong>de</strong>coración d<strong>el</strong> libro manuscrito <strong>en</strong> Cataluña. Contribución al estudio <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong><br />
la miniatura catalana, Período gótico y R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, I, pp. 233-245; II, p. 18.<br />
21<br />
Josefina Planas, «El breviario d<strong>el</strong> rey Martín y la promoción artística <strong>de</strong> una obra regia vinculada<br />
a Poblet», Imág<strong>en</strong>es y promotores <strong>en</strong> <strong>el</strong> arte medieval. Misc<strong>el</strong>ánea <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>aje a Joaquín Yarza Luaces,<br />
B<strong>el</strong>laterra, <strong>Un</strong>iversitat Autònoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, 2001, pp. 585-598.<br />
22<br />
Debemos hacer constar que la bibliografía específica <strong>de</strong>dicada al análisis estilístico d<strong>el</strong> Breviario<br />
d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529) y a la figura <strong>de</strong> este miniaturista aparece consignada <strong>en</strong><br />
nuestra obra: Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio<br />
<strong>de</strong> Poblet, pp. 139-148.<br />
[ 165 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
se id<strong>en</strong>tifica por la aplicación <strong>de</strong> sutiles pinc<strong>el</strong>adas que modulan los volúm<strong>en</strong>es<br />
concediéndoles plasticidad y por <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> recursos cromáticos<br />
habituales <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón, con la única salvedad <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al Breviario d<strong>el</strong> rey Martín I, la gama cromática adquiere<br />
unas tonalida<strong>de</strong>s más t<strong>en</strong>ues, por estar sujeto a una concepción formal <strong>de</strong> signo<br />
nórdico. Otra particularidad característica <strong>de</strong> este miniaturista es la recreación<br />
correcta <strong>de</strong> los ámbitos tridim<strong>en</strong>sionales 23 (fig. 5).<br />
Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> esta figura, perfilada a partir d<strong>el</strong> análisis directo d<strong>el</strong> Breviario<br />
d<strong>el</strong> rey Martín <strong>el</strong> Humano (París, BnF, ms. Rothschild 2529) se han aglutinado<br />
una serie <strong>de</strong> <strong>códice</strong>s. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista estético <strong>de</strong>stacan dos ilustraciones<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a un libro <strong>de</strong> horas que <strong>el</strong> día 2 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1960 fue<br />
adquirido por <strong>el</strong> Museo Nacional <strong>de</strong> Estocolmo (ms. B 1792). La asociación <strong>de</strong><br />
esta lectura pía con <strong>el</strong> monasterio b<strong>en</strong>edictino <strong>de</strong> San Cugat d<strong>el</strong> Vallés o con<br />
algún priorato <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> él, se ha basado <strong>en</strong> la lectura <strong>de</strong> su cal<strong>en</strong>dario.<br />
En él se caligrafiaron festivida<strong>de</strong>s propias d<strong>el</strong> santoral barc<strong>el</strong>onés y d<strong>el</strong> Principado<br />
<strong>de</strong> Cataluña, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las la c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> San Cucufate (Cugat), <strong>el</strong> día 25<br />
<strong>de</strong> julio, junto al apóstol Santiago. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la traslación <strong>de</strong> las r<strong>el</strong>iquias<br />
<strong>de</strong> San Severo a la catedral <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, solemne acontecimi<strong>en</strong>to que tuvo<br />
lugar <strong>el</strong> día 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1405, por <strong>de</strong>seo expreso d<strong>el</strong> rey Martín I, establece<br />
un límite cronológico final bastante preciso. 24<br />
Las dos repres<strong>en</strong>taciones citadas manti<strong>en</strong><strong>en</strong> estrechas conexiones estilísticas<br />
con <strong>el</strong> d<strong>en</strong>ominado Maestro <strong>de</strong> San Cugat. La miniatura <strong>de</strong> San Cristóbal (fol.<br />
19) (fig. 6), se erige <strong>en</strong> una <strong>de</strong> las más logradas d<strong>el</strong> manuscrito y d<strong>el</strong> período<br />
analizado, y la Adoración <strong>de</strong> los Magos (fol. 25) es producto d<strong>el</strong> mismo miniaturista,<br />
artífice que seguram<strong>en</strong>te reg<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> taller don<strong>de</strong> se iluminó <strong>el</strong> Breviario<br />
d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529), localizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> monasterio<br />
cisterci<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet. 25 Mayores problemas plantea la esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />
la Anunciación (fol. 28), situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pequeño Oficio <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong>, por la t<strong>en</strong>sión<br />
exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre la artificialidad expresiva <strong>de</strong> la esc<strong>en</strong>a y la espléndida <strong>de</strong>coración<br />
marginal formada por motivos vegetales, inspirados <strong>en</strong> hojas <strong>de</strong> acanto,<br />
sobre los que se dispon<strong>en</strong> con s<strong>en</strong>tido lúdico un conjunto <strong>de</strong> cupidones<br />
que conectan con <strong>de</strong>terminadas orlas d<strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF,<br />
ms. Rothschild 2529). 26 Estos com<strong>en</strong>tarios se hac<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sivos a la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> la<br />
23 Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />
p. 140. Ea<strong>de</strong>m, «Il Gioi<strong>el</strong>lo d<strong>el</strong>la Corona. Il Breviario di re Martino I d’Aragona», Alumina. Pagine<br />
miniate, n.° 32 (2011), pp. 20-21.<br />
24<br />
Juan Ainaud <strong>de</strong> Lasarte, En Katalansk handskrift i Stockholm, «Stora spanska mästare» (Arsbok för<br />
Sv<strong>en</strong>ska Konstsamligar, VIII) Estocolmo, 1960, pp. 37-50.<br />
25<br />
Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 78-87.<br />
[ 166 ]<br />
26 Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, p. 83.
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 6. San Cristóbal. Libro <strong>de</strong> Horas.<br />
(Estocolmo, Museo Nacional, ms. B 1792, fol. 19).<br />
Fig. 5. Cal<strong>en</strong>dario. Breviario d<strong>el</strong> rey Martín.<br />
(París, BnF, ms. 2529, fol. 2v).<br />
[ 167 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
Maiestas Domini, ro<strong>de</strong>ada por <strong>el</strong> tetramorfos, 27 reproducida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Libro <strong>de</strong> Horas<br />
<strong>de</strong> Estocolmo (Estocolmo, Museo Nacional, ms. B 1792, fol. 133). En este folio<br />
la ornam<strong>en</strong>tación marginal sustituye a estos putti por una serie <strong>de</strong> aves <strong>de</strong> b<strong>el</strong>la<br />
ejecución (fig. 7) similares a las situadas <strong>en</strong>tre la <strong>de</strong>coración vegetal que <strong>de</strong>cora<br />
<strong>el</strong> Breviario regio y a las reproducidas <strong>en</strong> un tapiz confeccionado, con toda<br />
probabilidad <strong>en</strong>tre 1387 y 1406, para la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist, fundada por <strong>el</strong><br />
[ 168 ]<br />
Fig. 7. Cristo <strong>en</strong> Majestad (Estocolmo, Museo Nacional, ms. B 1792, fol. 133).<br />
27 Mich<strong>el</strong> Fromaget, Maiestas Domini. Les Quatre vivants <strong>de</strong> l’Apocalypse dans l’art, Turnhout, 2003.
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
rey Martín y su esposa María <strong>de</strong> Luna (Barc<strong>el</strong>ona Arxiu Mas, número digital<br />
IM. 041 9006). 28<br />
Las similitu<strong>de</strong>s observadas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín y <strong>el</strong> escritorio<br />
<strong>de</strong> San Cugat adquier<strong>en</strong> una nueva dim<strong>en</strong>sión ante una fu<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tal que<br />
ha llegado hasta nuestros días. El docum<strong>en</strong>to, redactado <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> día 17<br />
<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1403, es <strong>en</strong> realidad una carta <strong>en</strong>viada por <strong>el</strong> monarca Martín I<br />
<strong>de</strong> Aragón a Ber<strong>en</strong>guer <strong>de</strong> Rajad<strong>el</strong>l, abad d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> San Cugat solicitándole<br />
un miniaturista con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> finalizar un breviario que se supone<br />
es <strong>el</strong> analizado. A su vez <strong>el</strong> monarca se compromete a <strong>en</strong>viar un miniaturista al<br />
abad Rajad<strong>el</strong>l cuando se hubiera concluido la obra regia.<br />
«Honrat abat: Nos hauriem gran plaer <strong>de</strong> fer acabar un nostre breviari <strong>de</strong> algunes<br />
istories que n son fort necessaries. Per que us pregam affectuosam<strong>en</strong>t que<br />
<strong>en</strong>s trametats <strong>en</strong>contin<strong>en</strong>t lo vostre illuminador per ajudar e acabar les dites istories;<br />
e apres com sia acabat, nos trametrem vos lo nostre illuminador per ajudar<br />
e acabar la vostra obra que fa lo vostre illuminador. e aço no haja falla, car servir<br />
nos <strong>en</strong> farets». 29<br />
Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> las dudas suscitadas por este docum<strong>en</strong>to que impid<strong>en</strong> afirmar<br />
con rotundidad si se alu<strong>de</strong> al breviario <strong>conservado</strong> <strong>en</strong> la Bibliothèque Nationale<br />
<strong>de</strong> France (ms. Rothschild 2529), y si realm<strong>en</strong>te se consumó <strong>el</strong> intercambio<br />
<strong>de</strong> miniaturistas, 30 las similitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong>tre las creaciones miniadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
scriptorium <strong>de</strong> San Cugat d<strong>el</strong> Vallés y <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet<br />
se adviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>códice</strong>s realizados por artistas que trabajaron simultáneam<strong>en</strong>te<br />
para la corona y altos pr<strong>el</strong>ados <strong>de</strong> la Iglesia, manifestando una cierta movilidad<br />
que dificulta su adscripción a un c<strong>en</strong>tro monástico o catedralicio específico.<br />
Esta razón crea dificulta<strong>de</strong>s a la hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir con niti<strong>de</strong>z <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje formal<br />
empleado <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> estos núcleos <strong>de</strong> creación artística. 31 A<strong>de</strong>más, las<br />
miniaturas que <strong>de</strong>coran <strong>el</strong> manuscrito <strong>de</strong> Estocolmo no tuvieron un orig<strong>en</strong> co-<br />
28<br />
El tratami<strong>en</strong>to naturalista <strong>de</strong> esta fauna ha permitido t<strong>en</strong><strong>de</strong>r puntos <strong>de</strong> contacto con la <strong>de</strong>coración<br />
marginal que ornam<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> primer folio d<strong>el</strong> Misal <strong>de</strong> Galcerán <strong>de</strong> Vilanova (Seu d’Urg<strong>el</strong>l, Museo<br />
Diocesano, ms. 503). Josefina Planas, «El Obispo Galcerán <strong>de</strong> Vilanova y la promoción d<strong>el</strong> libro ilustrado:<br />
<strong>el</strong> misal <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> la Seu d’Urg<strong>el</strong>l», Hom<strong>en</strong>atge a mossèn Jesús Tarragona, Ajuntam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Lleida<br />
1996, pp. 289-304. Marçal Olivar, Els tapissos francesos d<strong>el</strong> rei En Pere <strong>el</strong> Cerimoniós, s.d., pp. 50-53.<br />
Ama<strong>de</strong>o Serra Desfilis; Matil<strong>de</strong> Miqu<strong>el</strong> Juan, «La capilla <strong>de</strong> San Martín <strong>en</strong> la Cartuja <strong>de</strong> Vall<strong>de</strong>crist: construcción,<br />
<strong>de</strong>voción y magnifici<strong>en</strong>cia», Ars Longa, 18 (2009), pp. 77-78.<br />
29<br />
Antoni, Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, I, p. 424, doc.<br />
CCCCLXXXIV.<br />
30<br />
Josefina Planas, «Recepción y asimilación <strong>de</strong> formas artísticas francesas <strong>en</strong> la miniatura catalana<br />
d<strong>el</strong> estilo Internacional y su proyección <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia», Actas d<strong>el</strong> VIII Congreso Español <strong>de</strong><br />
Historia d<strong>el</strong> Arte (CEHA), Mérida, 1992, p. 121, nota 20.<br />
31<br />
Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 65-87.<br />
Ea<strong>de</strong>m, «El breviario d<strong>el</strong> rey Martín y la promoción artística <strong>de</strong> una obra regia vinculada a Poblet», pp.<br />
585-598. De la misma autora, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio<br />
<strong>de</strong> Poblet, p. 143.<br />
[ 169 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
mún y con toda probabilidad, <strong>de</strong>bieron ser reunidas para formar <strong>el</strong> libro <strong>de</strong><br />
horas actual, fruto <strong>de</strong> una remod<strong>el</strong>ación posterior, que tuvo como objetivo incluirlo<br />
<strong>en</strong> los circuitos comerciales. Incluso la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
poco acor<strong>de</strong>s con los recursos expresivos d<strong>el</strong> siglo XV, induc<strong>en</strong> a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong><br />
una interv<strong>en</strong>ción posterior a la fecha <strong>de</strong> realización d<strong>el</strong> <strong>códice</strong> (ca. 1405). 32<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este contexto, no <strong>de</strong>bemos omitir que las r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre la monarquía<br />
<strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón y <strong>el</strong> abad populetano Vic<strong>en</strong>ç Ferrer fueron un<br />
tanto problemáticas. El abad Ferrer recibió d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong> Aragón órd<strong>en</strong>es<br />
muy severas r<strong>el</strong>ativas a la obedi<strong>en</strong>cia que los monjes <strong>de</strong> Poblet <strong>de</strong>bían al papa<br />
Pedro Martínez <strong>de</strong> Luna, con motivo <strong>de</strong> la c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> Año Santo <strong>en</strong> 1400.<br />
Esta postura refractaria a los papas <strong>de</strong> Aviñón pudo ser <strong>el</strong> <strong>de</strong>tonante que precipitó<br />
su r<strong>en</strong>uncia a la mitra. Vic<strong>en</strong>ç Ferrer abandonó <strong>el</strong> abadiato <strong>en</strong> 1409 y su<br />
cargo fue ocupado por un monje <strong>de</strong> Poblet, Jaume Carbó, sin que mediara para<br />
su nombrami<strong>en</strong>to la acostumbrada <strong>el</strong>ección por parte <strong>de</strong> la comunidad monástica.<br />
33<br />
La estrecha colaboración manifiesta <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> rey Martín I <strong>el</strong> Humano y los<br />
aba<strong>de</strong>s <strong>de</strong> San Cugat fue perdurable <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, cuando se constata que <strong>en</strong><br />
1407 <strong>el</strong> rey, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>viaba un salterio al obispo barc<strong>el</strong>onés Joan Erm<strong>en</strong>gol<br />
para que lo <strong>de</strong>corase su miniaturista. 34 Si recordamos que este había<br />
sido abad d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>obio vallesano hasta <strong>el</strong> día 11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1398, fecha<br />
<strong>en</strong> la que fue promovido a la se<strong>de</strong> <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y nombrado consejero real,<br />
gracias a los <strong>de</strong>sv<strong>el</strong>os d<strong>el</strong> rey Martín y <strong>de</strong> su esposa María <strong>de</strong> Luna 35 y que<br />
pocos años <strong>de</strong>spués fue promotor d<strong>el</strong> Misal <strong>de</strong> Santa Eulalia (Barc<strong>el</strong>ona, <strong>Archivo</strong><br />
<strong>Capitular</strong>, ms. 116) (1403), 36 uno <strong>de</strong> los ejemplos más significativos d<strong>el</strong> góti-<br />
32 Josefina Planas, La miniatura catalana d<strong>el</strong> período internacional. Primera g<strong>en</strong>eración, tesis doctoral<br />
inédita leída <strong>en</strong> la <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Barc<strong>el</strong>ona, 1991, vol. I, pp. 297-322. Ea<strong>de</strong>m, El espl<strong>en</strong>dor<br />
d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 78-87.<br />
33 Enrique Miralb<strong>el</strong>l Con<strong>de</strong>minas y José M.ª Sagalés Fontcuberta, El Real Monasterio <strong>de</strong> Santa María<br />
<strong>de</strong> Poblet a través <strong>de</strong> su abaciologio heráldico, Barc<strong>el</strong>ona, 1950, pp. 159-162.<br />
34<br />
Los fragm<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> citado salterio han sido id<strong>en</strong>tificados <strong>en</strong> base a unos folios miniados <strong>conservado</strong>s<br />
<strong>en</strong> la colección Lázaro Galdiano <strong>de</strong> Madrid y a un folio interpolado <strong>en</strong> un Libro <strong>de</strong> Horas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te<br />
al Museo Episcopal <strong>de</strong> Vic. Josefina Planas, «Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts una miniatura inédita <strong>en</strong> un libro<br />
<strong>de</strong> horas d<strong>el</strong> Museo Episcopal <strong>de</strong> Vic», D’Art, 14 (1988), pp. 73-81. Ea<strong>de</strong>m, «Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts y unos<br />
“membra disjecta” <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> la Fundación Lázaro Galdiano», Goya, núms. 271-272 (1999), pp.<br />
194-202. De la misma autora, «El “Libro <strong>de</strong> Horas d<strong>el</strong> obispo Morga<strong>de</strong>s”: precisiones estilísticas y análisis<br />
iconográfico», Libro <strong>de</strong> Horas d<strong>el</strong> obispo Morga<strong>de</strong>s, volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> la edición facsímil, Barc<strong>el</strong>ona,<br />
Editorial Mill<strong>en</strong>nium Liber, 2009, pp. 1-68.<br />
35<br />
Sebastián Puig y Puig, Episcopologio <strong>de</strong> la se<strong>de</strong> barcinon<strong>en</strong>se, Barc<strong>el</strong>ona, Biblioteca Balmesiana,<br />
Serie Histórica, I, n.° 1, 1929, pp. 276-280. Josefina Planas, «El po<strong>de</strong>r r<strong>el</strong>igiós: llibres il∙luminats per als<br />
bisbes catalanas baixmedievals», Ars Longa (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
36<br />
Josefina Planas, «El Misal <strong>de</strong> Santa Eulalia», Boletín d<strong>el</strong> Museo e Instituto Camón Aznar, n.° XVI<br />
(1984), pp. 33-62.<br />
[ 170 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
co Internacional <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón, verificaremos la efervesc<strong>en</strong>cia artística<br />
<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los scriptoria más importantes asociado a la casa real. 37<br />
<strong>Un</strong> tríptico custodiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> monasterio cisterci<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet,<br />
consolida la pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> «Maestro <strong>de</strong> San Cugat» <strong>en</strong> dicho c<strong>en</strong>obio. La<br />
pintura <strong>en</strong> cuestión se conserva <strong>en</strong> <strong>el</strong> museo habilitado <strong>en</strong> las antiguas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
d<strong>el</strong> palacio d<strong>el</strong> rey Martín, inaugurado <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1978 38 y se<br />
expone <strong>en</strong> una <strong>de</strong> las vitrinas <strong>de</strong> la Sala III o Sala <strong>de</strong> las damas 39 (fig. 8).<br />
En nuestra obra El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para<br />
<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet 40 efectuamos esta filiación estilística. Con anterioridad,<br />
Josep Gudiol y Santiago Alcolea i Blanch habían adscrito esta pintura a la labor<br />
conjunta <strong>de</strong> Bernat <strong>de</strong>s Puig y Jaume Cirera, 41 haciéndose eco <strong>de</strong> la opinión<br />
emitida años atrás por Chandler Rafton Post. 42<br />
Las vicisitu<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> tríptico populetano han sido narradas, con ciertas dosis<br />
<strong>de</strong> amargura, por parte <strong>de</strong> Eduard Toda i Gü<strong>el</strong>l, egregia figura <strong>de</strong> la «R<strong>en</strong>aix<strong>en</strong>ça»<br />
catalana, qui<strong>en</strong> cuando todavía era un adolesc<strong>en</strong>te se preocupó por <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>stino incierto que esperaba a la abadía <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet y a los<br />
37 Los vínculos establecidos <strong>en</strong>tre la monarquía y <strong>el</strong> monasterio situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> antiguo Castrum<br />
Octavianum no quedaban circunscritas al plano artístico: <strong>en</strong> 1408 se c<strong>el</strong>ebraron cortes g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
interior <strong>de</strong> su recinto y tres años antes, <strong>en</strong> 1405, se habían trasladado las r<strong>el</strong>iquias <strong>de</strong> San Severo a la<br />
catedral <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, <strong>de</strong> acuerdo con la voluntad d<strong>el</strong> monarca, a pesar d<strong>el</strong> voto realizado por la comunidad<br />
<strong>de</strong> no ce<strong>de</strong>r ni alinear ninguna <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s. José <strong>de</strong> Peray y March, San Cugat d<strong>el</strong> Vallés.<br />
Su <strong>de</strong>scripción y su historia, Barc<strong>el</strong>ona, 1931 (2ª ed.), pp. 150-152. Josefina Planas, El misal <strong>de</strong> Sant<br />
Cugat i les difer<strong>en</strong>ts personalitats artístiques que intervinguer<strong>en</strong> <strong>en</strong> la seva il.luminació, pp. 429-441.<br />
38<br />
Jesús M.ª Oliver Salas, Guía d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Poblet, Publicacions <strong>de</strong> l’Abadia <strong>de</strong> Poblet, 1982, pp.<br />
14-16. Con respecto a la creación <strong>de</strong> la primitiva se<strong>de</strong> d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Poblet, vi<strong>de</strong> Eduard Toda i Gü<strong>el</strong>l,<br />
«El Museu <strong>de</strong> Poblet», Butlletí Arqueològic, 47 (1934), pp. 4-6, extraído <strong>de</strong> Eduard Toda i Gü<strong>el</strong>l, El Monestir<br />
<strong>de</strong> Poblet (S<strong>el</strong>ecció d’articles, 1883-1936), edición anotada i introducción a cura <strong>de</strong> G<strong>en</strong>er Gonzalvo<br />
i Bou, Montblanc, C<strong>en</strong>tre d’Estudis <strong>de</strong> la Conca <strong>de</strong> Barberà, 2005, pp. 95-98. El palacio se había<br />
construido <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> antiguo lagar hasta la cubierta <strong>de</strong> la galilea, don<strong>de</strong> había una salita con una<br />
v<strong>en</strong>tana abierta bajo <strong>el</strong> gran rosetón, que se utilizaba para seguir las ceremonias c<strong>el</strong>ebradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior<br />
<strong>de</strong> la iglesia. Joan Bassegoda Non<strong>el</strong>l, Restauración <strong>de</strong> Poblet. Destrucción y reconstrucción <strong>de</strong> Poblet,<br />
Publicacions Abadia <strong>de</strong> Poblet, 1983, pp. 108-109.<br />
39<br />
Jesús M. Oliver, Abadía <strong>de</strong> Poblet, Barc<strong>el</strong>ona, 1991, p. 58.<br />
40<br />
Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />
p. 197, nota 493.<br />
41<br />
Josep Gudiol; Santiago Alcolea i Blanch, Pintura gótica catalana, Barc<strong>el</strong>ona, 1986, p. 137 n.°<br />
414, fig. 695. Conocemos la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un Jaume Cirera que ejerció la profesión <strong>de</strong> miniaturista, pero<br />
no sabemos si se correspon<strong>de</strong> con la misma personalidad d<strong>el</strong> pintor. No obstante, no se percibe <strong>el</strong> estilo<br />
<strong>de</strong> este último <strong>en</strong> <strong>el</strong> tríptico analizado. J. Antoni Iglesias, Le Statut du scripteur <strong>en</strong> Catalogne (XIVè-<br />
XVè siècles): une aproche, p. 256.<br />
42<br />
Chandler Rafton Post, A History of spanish painting, vol. VI, Cambridge-Massachusetts, 1930-1966,<br />
p. 536, fig. 234. El tríptico <strong>en</strong> cuestión aparecía reproducido, sin ningún tipo <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tario, <strong>en</strong> la obra<br />
<strong>de</strong> Dom Bernardo Morga<strong>de</strong>s, Guía d<strong>el</strong> Real Monasterio Cisterci<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet, Barc<strong>el</strong>ona,<br />
1946, p. 173.<br />
[ 171 ]
[ 172 ]<br />
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
Fig. 8. Tríptico (Museo d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet).<br />
bi<strong>en</strong>es que albergaba. Estas inquietu<strong>de</strong>s quedaron reflejadas <strong>en</strong> la monografía<br />
Poblet. Descripción histórica (Reus, 1870). 43 De acuerdo con sus palabras, hacía<br />
años que <strong>el</strong> monasterio había sido abandonado por los monjes y todavía los<br />
cuadros permanecían <strong>en</strong> sus lugares <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, pero hacia 1845, a raíz <strong>de</strong> algunas<br />
<strong>de</strong>sapariciones d<strong>en</strong>unciadas por varios anticuarios, <strong>el</strong> Jefe Político <strong>de</strong><br />
Tarragona <strong>en</strong>vió una ord<strong>en</strong> a los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las localida<strong>de</strong>s próximas a Poblet,<br />
ord<strong>en</strong>ándoles que <strong>en</strong>tregaran a los tribunales a cuantas personas fueran sor-<br />
43 Joan Bassegoda Non<strong>el</strong>l, Restauración <strong>de</strong> Poblet. Destrucción y reconstrucción <strong>de</strong> Poblet, pp. 96-97.
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
pr<strong>en</strong>didas llevándose pinturas u otros objetos. 44 En 1846, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do conocimi<strong>en</strong>to<br />
que las autorida<strong>de</strong>s vecinas habían recogido cuadros proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Poblet<br />
y Santes Creus, <strong>el</strong> gobernador ord<strong>en</strong>ó su <strong>en</strong>vío inmediato a Tarragona, a disposición<br />
<strong>de</strong> la Comisión <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos. Pero estos <strong>de</strong>sv<strong>el</strong>os fueron infructuosos<br />
y sólo dos pinturas ingresaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Museo Provincial: <strong>el</strong> tríptico gótico<br />
m<strong>en</strong>cionado y una tabla <strong>de</strong>corada con la procesión <strong>de</strong> Jueves Santo. Según <strong>el</strong><br />
testimonio <strong>de</strong> Eduard Toda, ambas fueron tratadas con muy poca consi<strong>de</strong>ración<br />
y <strong>el</strong> tríptico estuvo durante años bajo una gotera que <strong>de</strong>terioró con especial<br />
virul<strong>en</strong>cia la tabla c<strong>en</strong>tral. En 1900, cuando <strong>el</strong> daño era ya irreversible, se<br />
colocó <strong>en</strong> un lugar más idóneo para su conservación. 45 Finalm<strong>en</strong>te, fue restaurado<br />
<strong>en</strong> una fecha próxima al día 29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1997 <strong>en</strong> <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San<br />
Dani<strong>el</strong> <strong>de</strong> Girona. 46<br />
La lectura iconográfica <strong>de</strong> este tríptico comi<strong>en</strong>za <strong>en</strong> la tabla c<strong>en</strong>tral con la<br />
repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>en</strong>tronizada adorada por áng<strong>el</strong>es, advocación que<br />
se avi<strong>en</strong>e con los postulados <strong>de</strong> la ord<strong>en</strong> cisterci<strong>en</strong>se. María se cubre pudorosam<strong>en</strong>te<br />
con un v<strong>el</strong>o y sobre su cabeza se dispone una corona <strong>de</strong> factura similar<br />
a otros ejemplos coetáneos, <strong>de</strong> las características d<strong>el</strong> tríptico atribuido a Joan<br />
Mates, proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la capilla <strong>de</strong> Serratosa (Museo Episcopal <strong>de</strong> Vic). 47 <strong>Un</strong>o <strong>de</strong><br />
los aspectos más significativos <strong>de</strong> la composición populetana, que <strong>en</strong> la actualidad<br />
permanece incompleta, 48 es <strong>el</strong> magnífico trono rematado por un baldaquino<br />
muy similar al mismo tipo <strong>de</strong> mobiliario sobre <strong>el</strong> que Cristo presi<strong>de</strong> la<br />
asamblea <strong>de</strong> Todos los Santos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong> Aragón (París,<br />
BnF, ms. Rothschild 2529, fol. 399v).<br />
A ambos lados <strong>de</strong> la tabla c<strong>en</strong>tral y <strong>en</strong> s<strong>en</strong>dos compartim<strong>en</strong>tos situados sobre<br />
las puertas, se observa la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> San Pedro y San Pablo, id<strong>en</strong>tificados por<br />
adoptar unos rasgos faciales consolidados durante los siglos medievales y por<br />
44 <strong>Un</strong>a publicación que reproduce y trata <strong>de</strong> reconstruir los valiosos objetos que formaban parte <strong>de</strong><br />
la riqueza d<strong>el</strong> monasterio, actualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>saparecidos, es <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Eduard Toda, Poblet. Recorts <strong>de</strong> la<br />
Conca <strong>de</strong> Barbera, Barc<strong>el</strong>ona, Impr<strong>en</strong>ta Estampa <strong>de</strong> la R<strong>en</strong>aix<strong>en</strong>sa, 1883.<br />
45 Eduard Toda i Gü<strong>el</strong>l, La Destrucció <strong>de</strong> Poblet 1800-1900. Ocurrències al Monastir, fugi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />
comunitat, dispersió <strong>de</strong> les riqueses lleg<strong>en</strong><strong>de</strong>s d<strong>el</strong>s tresors <strong>en</strong>terrats, Monestir <strong>de</strong> Poblet, 1935, pp. 285-286.<br />
Juan Serra y Vilaró, La Comisión <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos Históricos y artísticos <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Tarragona ante<br />
las ruinas d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet, Tarragona, 1946, p. 141.<br />
46<br />
Agra<strong>de</strong>zco al padre Jesús M.ª Oliver esta información y la amabilidad con la que siempre ha<br />
resu<strong>el</strong>to mis dudas.<br />
47<br />
La primera imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Maria Regina fue pintada <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los muros <strong>de</strong> la iglesia <strong>de</strong> Santa<br />
María Antigua <strong>de</strong> Roma, durante la primera mitad d<strong>el</strong> siglo VI. La Virg<strong>en</strong> ataviada con las insignias <strong>de</strong><br />
un monarca secular contemporáneo, proclama un concepto teocrático <strong>de</strong> la Iglesia que ha pervivido a<br />
través <strong>de</strong> los siglos. Marina Warner, Tú sola <strong>en</strong>tre las mujeres. El mito y <strong>el</strong> culto <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> María, Madrid<br />
1991, pp. 150 y ss.<br />
48<br />
En reproducciones previas a la restauración, se lee la inscripción: «Sociedad Arqueológica 3122».<br />
[ 173 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
mostrar sus atributos más característicos: las llaves y la espada 49 (fig. 9). De nuevo,<br />
las afinida<strong>de</strong>s más estrechas se establec<strong>en</strong> con <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín<br />
(París, BnF, ms. Rothschild 2529). En especial, con la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> San Pedro<br />
plasmada <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero (fol. 2v) y con la <strong>de</strong> San Pablo pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al<br />
Santoral (fol. 345). La gama cromática aplicada recuerda a la utilizada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Breviario regio, como se observa <strong>en</strong> la tonalidad rosada que tiñe <strong>el</strong> manto d<strong>el</strong><br />
apóstol oriundo <strong>de</strong> Tarso, muy semejante a la paleta empleada por <strong>el</strong> Maestro<br />
<strong>de</strong> San Cugat. En este compartim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>staca la utilización <strong>de</strong> un recurso compositivo<br />
que consiste <strong>en</strong> situar un muro bajo, interpretado con un cierto s<strong>en</strong>tido<br />
plástico, que fragm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> fondo dorado.<br />
<strong>Un</strong>a técnica similar, un tanto más compleja, se emplea <strong>en</strong> <strong>el</strong> compartim<strong>en</strong>to<br />
superior izquierdo, ocupado por San Gabri<strong>el</strong>. El espacio que acoge al arcáng<strong>el</strong><br />
se cubre con una cubierta <strong>de</strong> casetones, inspirada <strong>en</strong> mod<strong>el</strong>os arquitectónicos<br />
<strong>el</strong>aborados <strong>en</strong> la Antigüedad. El m<strong>en</strong>sajero c<strong>el</strong>estial, vestido con una dalmática,<br />
se dirige hacia la Virg<strong>en</strong> María sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una filacteria, para comunicarle la<br />
Bu<strong>en</strong>a Nueva. San Gabri<strong>el</strong>, situado <strong>de</strong> perfil, establece puntos <strong>de</strong> contacto con<br />
la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> rey David que ilustra <strong>el</strong> salmo número 20 (fol. 25), correspondi<strong>en</strong>te<br />
al Breviario regio (París, BnF, ms. Rothschild 2529). En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong><br />
la letra capital «D», primera letra <strong>de</strong> dicho salmo, <strong>el</strong> monarca <strong>de</strong> Isra<strong>el</strong>, cubierto<br />
con una lujosa indum<strong>en</strong>taria, se postra <strong>de</strong> hinojos fr<strong>en</strong>te a la divinidad, mi<strong>en</strong>tras<br />
sus <strong>de</strong>dos tañ<strong>en</strong> m<strong>el</strong>odiosam<strong>en</strong>te un arpa. 50 La <strong>el</strong>egancia emanada por las<br />
manos d<strong>el</strong> rey David, se imita <strong>en</strong> <strong>el</strong> gesto casi manierista esbozado por <strong>el</strong> arcáng<strong>el</strong><br />
San Gabri<strong>el</strong>.<br />
En <strong>el</strong> otro extremo d<strong>el</strong> tríptico, María ora fervorosam<strong>en</strong>te ante un pequeño<br />
oratorio doméstico, mi<strong>en</strong>tras lee las profecías <strong>de</strong> Isaías caligrafiadas <strong>en</strong> un libro<br />
<strong>de</strong> oraciones. La t<strong>el</strong>a que cubre <strong>el</strong> reclinatorio, <strong>el</strong> <strong>el</strong>egante vestido <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong><br />
y <strong>el</strong> cortinaje que p<strong>en</strong><strong>de</strong> sobre su lecho son adamascad--os, convertidos <strong>en</strong> fi<strong>el</strong><br />
reflejo d<strong>el</strong> refinami<strong>en</strong>to exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los interiores burgueses <strong>de</strong> la época. Esta<br />
esc<strong>en</strong>a se reviste con mayor complejidad espacial: sobre la pared <strong>de</strong> fondo se<br />
abre una v<strong>en</strong>tana por la que p<strong>en</strong>etra la paloma d<strong>el</strong> Espíritu Santo y <strong>de</strong>trás <strong>de</strong><br />
María se adivina una estancia compuesta por diversos planos <strong>de</strong> profundidad. 51<br />
El Calvario situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo superior es una <strong>de</strong> las composiciones más<br />
logradas <strong>de</strong> este tríptico (fig. 10). Se trata <strong>de</strong> una esc<strong>en</strong>a presidida por Cristo<br />
49 <strong>Un</strong>a <strong>de</strong> las capillas situada <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong> la iglesia d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet<br />
está <strong>de</strong>dicada a esta doble advocación. Joaquín Guitert y Fontseré, Poblet. Guía, Notas Histórico-Artísticas<br />
d<strong>el</strong> Monasterio. Ley<strong>en</strong>das y Tradiciones, Barc<strong>el</strong>ona, 1921, p. 119.<br />
50<br />
Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />
p. 67.<br />
51<br />
D. M. Robb, «The iconography of the Annunciation in the fourte<strong>en</strong>th and fifte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>turies», The<br />
Art Bulletin, vol. XVIII-1 (1936), pp. 480-522.<br />
[ 174 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 10. Calvario<br />
(Museo d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa<br />
María <strong>de</strong> Poblet).<br />
Fig. 9. San Pablo Apóstol (Museo d<strong>el</strong> monasterio<br />
<strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet).<br />
[ 175 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
susp<strong>en</strong>dido sobre la cruz, inmerso <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario compuesto por personajes<br />
que asist<strong>en</strong> al dramático acontecimi<strong>en</strong>to, tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> la iconografía cristiana.<br />
A los lados id<strong>en</strong>tificamos al c<strong>en</strong>turión Longinos y al porta-esponja Stephaton. En<br />
primer término, la Virg<strong>en</strong> María, transida <strong>de</strong> dolor, es asistida por <strong>el</strong> coro <strong>de</strong> santas<br />
mujeres y por San Juan Evang<strong>el</strong>ista. Los rostros <strong>de</strong> los soldados se mol<strong>de</strong>an<br />
con un tipo <strong>de</strong> expresividad <strong>de</strong>forme que asocia la maldad d<strong>el</strong> pueblo judío con<br />
la fealdad <strong>de</strong> unos rasgos étnicos distorsionados, perceptibles <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> las<br />
esc<strong>en</strong>as que <strong>de</strong>coran <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529),<br />
<strong>en</strong> especial la que reproduce la disputa <strong>de</strong> San Esteban y un grupo <strong>de</strong> hebreos<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> la sinagoga (fol. 293v). 52 El tono épico <strong>de</strong> la Crucifixión queda<br />
subrayado por las líneas verticales que g<strong>en</strong>eran las lanzas, cuya silueta se recorta<br />
sobre <strong>el</strong> paisaje <strong>de</strong> fondo, integrado por <strong>el</strong> circo <strong>de</strong> montañas y cumbres escarpadas<br />
que evocan, <strong>de</strong> forma expresiva, <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario natural d<strong>el</strong> Gólgota.<br />
El tema <strong>de</strong> Santa Ana triple (Anna S<strong>el</strong>bdritt), se plasma <strong>en</strong> una <strong>de</strong> las puertas<br />
d<strong>el</strong> tríptico. Este motivo iconográfico que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter matrilinear <strong>de</strong><br />
la g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> Jesús Niño 53 es fruto d<strong>el</strong> particular interés mostrado hacia los<br />
ancestros <strong>de</strong> Jesús durante los últimos siglos medievales. En <strong>el</strong> postigo contrario<br />
aparce Santa Inés, jov<strong>en</strong> donc<strong>el</strong>la martirizada a los trece años <strong>de</strong> edad, v<strong>en</strong>erada<br />
particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet. 54 La dulzura <strong>de</strong> su rostro, más<br />
sus rasgos faciales, interpretados <strong>en</strong> clave «mor<strong>el</strong>liana», conectan con otras figuras<br />
fem<strong>en</strong>inas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild<br />
2529), <strong>en</strong> especial a las matronas repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> la Epifanía (fol. 145) y<br />
<strong>en</strong> la Natividad <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> (fol. 381v) (fig. 11).<br />
Se supone que este tríptico pert<strong>en</strong>eció a la antigua comunidad <strong>de</strong> monjes,<br />
pero Eduard Toda afirmó, sin pruebas fehaci<strong>en</strong>tes, que procedía d<strong>el</strong> palacio d<strong>el</strong><br />
abad. 55 Por sus características y dim<strong>en</strong>siones parece más a<strong>de</strong>cuado consi<strong>de</strong>rar<br />
que sería utilizado <strong>en</strong> la intimidad <strong>de</strong> un pequeño oratorio privado, apreciación<br />
que <strong>de</strong>scarta su adscripción a uno <strong>de</strong> los diecisiete altares <strong>de</strong> la iglesia, <strong>de</strong>corados<br />
con retablos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o esculpidos <strong>en</strong> piedra. 56 Este tipo <strong>de</strong> trípticos<br />
52<br />
B., Blum<strong>en</strong>kranz, Le juif medieval au miroir <strong>de</strong> l’art chréti<strong>en</strong>, París, 1966, p. 30. Ruth M<strong>en</strong>linkoff,<br />
Outcats: Signs of Otherness in Northern European Art of the Late Middle Ages, Berk<strong>el</strong>ey, <strong>Un</strong>iversity of<br />
California Press, 1993, pp. 113 y ss.<br />
53<br />
Pam<strong>el</strong>a Sheingorn, «Appropriating The Holy Kinship. G<strong>en</strong><strong>de</strong>r and Family History», Interpreting<br />
Cultural Symbols. Saint Anne in Late Medieval Society, editado por Kathle<strong>en</strong> Ash<strong>el</strong>y and Pam<strong>el</strong>a Sheingorn,<br />
Ath<strong>en</strong>s and London, The <strong>Un</strong>iversity of Georgia Press, 1990, pp. 175-176.<br />
54<br />
Jesús M.ª Oliver, Guía d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Poblet, p. 24.<br />
55<br />
Jesús M.ª Oliver, Guía d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Poblet, p. 24.<br />
56<br />
En <strong>el</strong> atrio <strong>de</strong> la iglesia existía una capilla <strong>de</strong>dicada a Nuestra Señora <strong>de</strong> los Ang<strong>el</strong>es, fr<strong>en</strong>te a la<br />
d<strong>el</strong> Santo Sepulcro adosada al muro <strong>de</strong> la epístola. Jaime Finestres y <strong>de</strong> Monsalvo, Historia d<strong>el</strong> Real<br />
Monasterio <strong>de</strong> Poblet, I, Cervera, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Joseph Barber, 1753, p. 274. Alexandre Masoliver, L’art<br />
gòtic a Poblet, s.l. 2000, p. 5.<br />
[ 176 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 11. Santa Inés (Museo d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Poblet). Natividad <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong>. Breviario d<strong>el</strong> rey Martín.<br />
(París, BnF, ms. 2529, fol. 381v).<br />
se abrían cuando <strong>el</strong> fi<strong>el</strong> realizaba sus oraciones, d<strong>el</strong> mismo modo que un libro<br />
<strong>de</strong> horas. 57 <strong>Un</strong> emblema heráldico situado junto al trono <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong>, formado<br />
por un mont-floré sobre campo dorado, se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> un esquema<br />
circular bastante <strong>de</strong>teriorado. El mont-floré está consi<strong>de</strong>rado un mueble<br />
propio <strong>de</strong> la heráldica catalana, y por esa razón id<strong>en</strong>tifica a varias familias <strong>en</strong><br />
calidad <strong>de</strong> emblema parlante, 58 no obstante, pese a su prodigalidad ha resultado<br />
imposible establecer un vínculo <strong>de</strong> unión directo con algún miembro integrante<br />
<strong>de</strong> la comunidad monástica <strong>de</strong> Poblet hacia 1400.<br />
57<br />
H<strong>en</strong>k van OS et altera, The Art of Devotion in the Late Middle Ages in Europe 1300-1500, Amsterdam,<br />
1994, p. 130.<br />
58<br />
Martí <strong>de</strong> Riquer, Heràldica catalana <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’any 1150 al 1550, I, Barc<strong>el</strong>ona, 1983, p. 261.<br />
[ 177 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
La exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong><br />
Aragón (Poblet, Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio) permite perfilar la personalidad<br />
artística d<strong>el</strong> Maestro <strong>de</strong> San Cugat. Se trata <strong>de</strong> un original rollo <strong>de</strong> pergamino,<br />
inv<strong>en</strong>tariado a raíz <strong>de</strong> la muerte d<strong>el</strong> rey Martín I, que se <strong>de</strong>positó <strong>en</strong>tre<br />
los bi<strong>en</strong>es r<strong>el</strong>ictos <strong>conservado</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> Palacio Mayor <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona: «una carta<br />
plega<strong>de</strong> <strong>en</strong> un tros <strong>de</strong> basto ab un tros <strong>de</strong> s<strong>en</strong>dat vert on son tots los Reys<br />
Darago e comtes <strong>de</strong> Bachinona figurats». 59 Se <strong>de</strong>sconoce la fecha exacta d<strong>el</strong><br />
ingreso <strong>de</strong> esta obra <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>obio cisterci<strong>en</strong>se, sólo sabemos que a raíz <strong>de</strong><br />
la <strong>de</strong>samortización fue trasladada al Museo Arqueológico <strong>de</strong> Tarragona, si<strong>en</strong>do<br />
restituida al archivo monástico <strong>en</strong> 1933. 60 En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es<br />
d<strong>el</strong> Príncipe <strong>de</strong> Viana se citan las G<strong>en</strong>ealogías «usque ad Karolum Regem<br />
Navarre <strong>en</strong> hun rotol <strong>de</strong> pregami», que por sus características <strong>de</strong>bieron ser<br />
similares al rollo populetano. 61 En <strong>el</strong> catálogo <strong>de</strong> la biblioteca <strong>de</strong> Don Pedro<br />
Con<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Portugal observamos la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> «un rotol <strong>de</strong> pergami<br />
<strong>en</strong> lo qual es lavologia d<strong>el</strong>s Reys <strong>de</strong> Ffrança», es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> un pergamino<br />
don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>bería repres<strong>en</strong>tar, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido secu<strong>en</strong>cial, la g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> los<br />
reyes <strong>de</strong> Francia. 62<br />
Durante los siglos d<strong>el</strong> gótico la g<strong>en</strong>ealogía se convirtió <strong>en</strong> un importante<br />
tema <strong>de</strong> interés, traducido <strong>en</strong> la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estructuras gráficas arraigadas<br />
<strong>en</strong> la m<strong>en</strong>talidad <strong>de</strong> la sociedad medieval que establecía <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> sucesión<br />
<strong>de</strong> un linaje o una dinastía pronunciándose sobre la legitimidad dinástica. 63<br />
<strong>Un</strong>o <strong>de</strong> los aspectos fundam<strong>en</strong>tales fue la creación <strong>de</strong> una composición arbórea,<br />
inspirada <strong>en</strong> la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> árbol <strong>de</strong> Jesé, concepto que no tuvo<br />
trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia icónica hasta <strong>el</strong> siglo XI. Desconocemos las modificaciones operadas<br />
<strong>en</strong> la iconografía d<strong>el</strong> árbol <strong>de</strong> Jesé, estructurado <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te, con<br />
respecto a la iconografía d<strong>el</strong> Comp<strong>en</strong>dium <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong> Poitiers o <strong>de</strong> las Cróni-<br />
59<br />
J. Masso i Torr<strong>en</strong>ts, «Inv<strong>en</strong>tari d<strong>el</strong>s b<strong>en</strong>s mobles d<strong>el</strong> Rey Martí d’Aragó», Revue Hispanique, 12<br />
(1905), pp. 413-590.<br />
60<br />
B. Hernán<strong>de</strong>z Sanahuja; A. d<strong>el</strong> Arco y Molinero, Catálogo d<strong>el</strong> Museo Arqueológico <strong>de</strong> Tarragona,<br />
Tarragona, 1894, p. 256, n.° 1894. Josep Gudiol, Els Tresc<strong>en</strong>tistes. La pintura mig-eval catalana, II, Barc<strong>el</strong>ona,<br />
pp. 19 y 304. Josefina Planas, La miniatura catalana d<strong>el</strong> período internacional. Primera g<strong>en</strong>eración,<br />
II, p. 615, nota 2.<br />
61 Próspero <strong>de</strong> Bofarull, «Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Príncipe <strong>de</strong> Viana», Docum<strong>en</strong>tos <strong>inédito</strong>s d<strong>el</strong><br />
<strong>Archivo</strong> <strong>de</strong> Arte G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón, vol. XXVI, Barc<strong>el</strong>ona, 1864, p. 142.<br />
62<br />
Andrés Balaguer y Merino, «D. Pedro <strong>el</strong> Con<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Portugal, consi<strong>de</strong>rado como escritor,<br />
erudito y anticuario. Estudio Histórico-Bibliográfico», Revista <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Históricas, n.° 2 (1881), p. 408.<br />
63<br />
Jonathan J. G. Alexan<strong>de</strong>r, «Iconography and I<strong>de</strong>ology: uncovering social meanings in Western<br />
Medieval Christian Art», Studies in Iconography, 15 (1993), pp. 1-44. Anne Rudloff Stanton, «La g<strong>en</strong>ealogie<br />
com<strong>en</strong>ce: Kinship and differ<strong>en</strong>ce in the Que<strong>en</strong> Mary Psalter», Studies in Iconography, n.° 17 (1996), pp.<br />
177-214. W.H. Monroe, «Two medieval g<strong>en</strong>ealogical roll-chroniques in The Bodleian Library», Bodleian<br />
Library Record, 10 (1981), pp. 215-221. Colette Beaune, L’art <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>luminure au Moy<strong>en</strong> Age. Le miroir<br />
du Pouvoir, París, 1989, p. 146.<br />
[ 178 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
cas <strong>Un</strong>iversales organizadas <strong>de</strong> modo contrario, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> señalar <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los here<strong>de</strong>ros. 64<br />
Los diversos ejemplares d<strong>el</strong> Com<strong>en</strong>tario al Apocalipsis d<strong>el</strong> Beato <strong>de</strong> Liébana<br />
habían difundido una breve repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la par<strong>en</strong>t<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Cristo. La unión<br />
<strong>de</strong> estas dos tipologías iconográficas <strong>de</strong>scritas se produjo con la aparición <strong>de</strong><br />
<strong>códice</strong>s jurídicos y la fusión <strong>de</strong> un esquema geométrico proced<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> mundo<br />
romano, sintetizado <strong>en</strong> dos imág<strong>en</strong>es: las tabulae consanguineitatis y las tabulae<br />
affinitatis. 65 El carácter utilitario <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>ealogía se consolidó <strong>en</strong> <strong>el</strong> dominio<br />
d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> las pret<strong>en</strong>siones políticas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Francia, don<strong>de</strong><br />
estos <strong>de</strong>bates g<strong>en</strong>ealógicos alcanzaron notorio protagonismo durante la Guerra<br />
<strong>de</strong> los Ci<strong>en</strong> Años. A esta lectura <strong>de</strong> signo pragmático se <strong>de</strong>be añadir <strong>el</strong> carácter<br />
sagrado otorgado a la monarquía a imitación <strong>de</strong> las g<strong>en</strong>ealogías bíblicas. 66<br />
Sobre tres fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pergamino se repres<strong>en</strong>tan, sigui<strong>en</strong>do un s<strong>en</strong>tido<br />
secu<strong>en</strong>cial, las imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
«Guifré primer comte <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona» y «Remir, primer rey d’Aragó», insertas <strong>en</strong><br />
medallones circulares <strong>de</strong> color verdoso. 67 La lectura cronológica comi<strong>en</strong>za con<br />
la repres<strong>en</strong>tación simultánea <strong>de</strong> las dos sagas g<strong>en</strong>ealógicas, uni<strong>en</strong>do a los sucesores<br />
<strong>de</strong> ambas mediante líneas <strong>de</strong> color carmín. Entre estos vástagos, precedi<strong>en</strong>do<br />
a cada uno <strong>de</strong> los círculos, se especifica <strong>el</strong> par<strong>en</strong>tesco exist<strong>en</strong>te y <strong>el</strong><br />
nombre <strong>de</strong> cada monarca o con<strong>de</strong>. La unión <strong>de</strong> la monarquía aragonesa con<br />
los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, gracias al matrimonio <strong>de</strong> Petronila <strong>de</strong> Aragón y Ramón<br />
Ber<strong>en</strong>guer IV, <strong>de</strong>sembocó <strong>en</strong> la creación <strong>de</strong> una sola serie formada por<br />
diez medallones que culminan con <strong>el</strong> primogénito <strong>de</strong> Aragón, Martín <strong>el</strong> Jov<strong>en</strong><br />
rey <strong>de</strong> Sicilia, cuyo óbito acaecido <strong>el</strong> día 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1409, sirve para fijar <strong>el</strong><br />
límite cronológico d<strong>el</strong> rollo <strong>de</strong>scrito.<br />
64<br />
Pam<strong>el</strong>a Sheingorn, «Appropriating the Holy Kinship. G<strong>en</strong><strong>de</strong>r and Family History», Interpreting<br />
Cultural Symbols. Saint Anne in Late Medieval Society, ed. Kathle<strong>en</strong> Ashley y Pam<strong>el</strong>a Sheingorn, Ath<strong>en</strong>s<br />
and London, The <strong>Un</strong>iversity of Georgia Press, 1990, pp. 170-171.<br />
65<br />
Laura Carlino, Cronache <strong>Un</strong>iversali in Rotulo n<strong>el</strong> Tardo Medioevo. La storia per immagini n<strong>el</strong> ms.<br />
258 d<strong>el</strong>la Biblioteca statale di Cremona, Roma, Istituto Poligrafico e zecca d<strong>el</strong>lo Stato, 1997, pp. 13 y ss.<br />
66<br />
Christiane Klapisch-Zuber, L’ombre <strong>de</strong>s ancêtres. Essai sur l’imaginaire medieval <strong>de</strong> la par<strong>en</strong>té,<br />
Fayard 2000, pp. 174-176. I<strong>de</strong>m: «La g<strong>en</strong>èse <strong>de</strong> l’arbre généalogique», L’arbre. Histoire natur<strong>el</strong>le et symbolique<br />
<strong>de</strong> l’arbre, du bois et du fruit au Moy<strong>en</strong> Age, París, Éditions Le Léopard d’Or, 1993, pp. 41-81. Javier<br />
Martínez <strong>de</strong> Aguirre, «En torno a la iconografía <strong>de</strong> la familia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Occid<strong>en</strong>te medieval», La familia <strong>en</strong> la<br />
Edad Media, XI Semana <strong>de</strong> Estudios Medievales, Nájera, 2000, pp. 413-453.<br />
67<br />
Está formado por cuatro piezas <strong>de</strong> pergamino cuyas dim<strong>en</strong>siones son las sigui<strong>en</strong>tes: 895 x 2225<br />
mm.; 820 x 235 mm; 825 x 215 mm y 885 x 225 mm. Agustí Altis<strong>en</strong>t, «Rotlle g<strong>en</strong>ealògic d<strong>el</strong>s comtes <strong>de</strong><br />
Barc<strong>el</strong>ona i Reis d’Aragó», MILLENUM. Historia y arte <strong>de</strong> la iglesia catalana, Barc<strong>el</strong>ona, 1989, p. 405, n.°<br />
321. Francisco Gim<strong>en</strong>o Blay; Ama<strong>de</strong>o Serra Desfilis, Repres<strong>en</strong>tar la dinastía. El manuscrito g<strong>en</strong>ealógico<br />
d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Poblet, Val<strong>en</strong>cia, 1997. Ama<strong>de</strong>o Serra, «La historia <strong>de</strong> la dinastía <strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es: Martín <strong>el</strong><br />
Humano y <strong>el</strong> Rollo G<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón», Locus Amo<strong>en</strong>us, 6 (2002-2003), pp. 57-74.<br />
[ 179 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
La escasa importancia concedida al color, obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> base a la técnica <strong>de</strong><br />
la grisalla con toques a la aguada, vincula a este docum<strong>en</strong>to con manifestaciones<br />
artísticas francesas contemporáneas <strong>de</strong> las características d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>ominado<br />
Param<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Narbona (París, Museo d<strong>el</strong> Louvre), atribuido a Jean d’Orléans,<br />
o la Biblia historiada <strong>de</strong> Carlos V (París, Bibl. <strong>de</strong> l’Ars<strong>en</strong>al, ms. 5212). 68 Estas<br />
analogías también se hac<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sivas al salterio iluminado por André Beauneveu<br />
<strong>en</strong> 1402 para Juan, duque <strong>de</strong> Berry (París, BnF, ms. fr. 13091), formado<br />
por una serie <strong>de</strong> apóstoles y profetas, mod<strong>el</strong>ados mediante una gradación<br />
monocroma que sugiere la concepción <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve, d<strong>el</strong> mismo modo que <strong>en</strong> las<br />
esculturas obradas por este versátil artista. Las similitu<strong>de</strong>s compositivas se hac<strong>en</strong><br />
más pat<strong>en</strong>tes cuando comparamos la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Martín I <strong>de</strong> Aragón,<br />
<strong>el</strong> único monarca que aparece s<strong>en</strong>tado sobre un trono gótico, con <strong>el</strong><br />
profeta Jo<strong>el</strong> realizado por Beauneveu (fol. 19). 69 Según <strong>el</strong> cronista Pere Miqu<strong>el</strong><br />
Carbon<strong>el</strong>l <strong>el</strong> rey Martín I era «Home <strong>de</strong> poca estatura e molt gros e gras era<br />
cognom<strong>en</strong>at lo ecclesiastich tal nom imposat per quant cascun dia ohia tres<br />
misses e <strong>de</strong>ya axi hores e officis com un prevere». 70 Estas inquietu<strong>de</strong>s espirituales<br />
le <strong>de</strong>bieron inducir a repres<strong>en</strong>tarse con un libro <strong>de</strong> oraciones abierto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
que se podía leer, antes <strong>de</strong> su <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong>saparición: «Miserere mei», primeras<br />
palabras <strong>de</strong> un salmo no id<strong>en</strong>tificado, dado su carácter fragm<strong>en</strong>tario 71 que lo<br />
r<strong>el</strong>acionarían con <strong>el</strong> rey David (fig. 11 bis), d<strong>el</strong> mismo modo que se había<br />
hecho <strong>en</strong> <strong>el</strong> Salterio interpolado <strong>en</strong> su Breviario (París, BnF, ms. Rothschild<br />
2529). 72<br />
El Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón (Poblet,<br />
Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio) se inscribe d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la política iniciada por Pedro IV<br />
<strong>el</strong> Ceremonioso consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> consolidar la soberanía regia y prestigiar la ins-<br />
68 Till-Holger Borchert, «Color Lapidum: una aproximación a las repres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> grisalla <strong>en</strong> la<br />
Baja Edad Media», Jan Van Eyck. Grisallas, Madrid, Museo Thyss<strong>en</strong>-Bornemisza, 2010, pp. 13-49.<br />
69<br />
Millard Meiss, Fr<strong>en</strong>ch painting in the time of Jean <strong>de</strong> Berry. The late XIV c<strong>en</strong>tury and the patronage<br />
of the Duke, I, Nueva York, 1969, pp. 135-154; 331-332. Marc<strong>el</strong> Thomas, The Gold<strong>en</strong> Age. Manuscript<br />
painting at the time of Jean, Duke of Berry, Nueva York, 1979, p. 63. Albert Chât<strong>el</strong>et, L’Âge d’or du<br />
manuscript à peintures <strong>en</strong> France au temps <strong>de</strong> Charles VI et les Heures du Maréchal Boucicaut, Dijon,<br />
2000, pp. 54-57.<br />
70<br />
Pere Miqu<strong>el</strong> Carbon<strong>el</strong>l, Chroniques <strong>de</strong> Espanya fins ací no divulga<strong>de</strong>s que tracta d<strong>el</strong>s Nobles e<br />
Invictissims Reys d<strong>el</strong>s Gots y gestes <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>ls y d<strong>el</strong>s Comtes <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona e Rey <strong>de</strong> Arago amb moltes coses<br />
dignes <strong>de</strong> perpetua memoria, Barc<strong>el</strong>ona, 1547, fol. CCVII.<br />
71<br />
Francisco M. Gim<strong>en</strong>o Blay, «El Manuscrito: un producto <strong>de</strong> la Cancillería Real», Repres<strong>en</strong>tar la<br />
dinastía. El manuscrito g<strong>en</strong>ealógico d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Poblet, p. 37.<br />
72<br />
Josefina Planas, «Culto e iconografía regia: El Breviario <strong>de</strong> Martín I <strong>de</strong> Aragón y <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> los<br />
salmos», Rivista di Storia d<strong>el</strong>la Miniatura, n.° 11 (2007), pp. 191-202. Marta Serrrano, por su parte, propone<br />
otras acepciones semánticas a esta imag<strong>en</strong>. Marta Serrano Coll, La imag<strong>en</strong> figurativa d<strong>el</strong> rey <strong>de</strong><br />
Aragón <strong>en</strong> la Edad Media (Estudio), tesis doctoral inédita, leída <strong>en</strong> la <strong>Un</strong>iversidad Rovia i Virgili, Tarragona,<br />
2005, I, pp. 510-511.<br />
[ 180 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 11 bis. Martín I <strong>de</strong> Aragón. Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón<br />
(Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet).<br />
titución que él repres<strong>en</strong>taba. 73 D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta línea <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong>bemos<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> la historia y d<strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido dinástico que emana. Resulta<br />
significativo recordar que <strong>el</strong> pergamino <strong>de</strong>scrito se conservaba <strong>en</strong> Poblet, monasterio<br />
r<strong>el</strong>acionado estrecham<strong>en</strong>te con la corona, monum<strong>en</strong>to que <strong>el</strong> monarca<br />
Pedro IV <strong>el</strong> Ceremonioso había <strong>de</strong>seado convertir <strong>en</strong> panteón real, que por<br />
estas fechas contaba con un scriptorium <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a actividad artística, don<strong>de</strong> no<br />
se <strong>de</strong>scarta que fuera iluminado. 74 La docum<strong>en</strong>tación informa, con cierta prodigalidad,<br />
sobre las obras caligrafiadas <strong>en</strong> este c<strong>en</strong>tro r<strong>el</strong>igioso y la fluida comunicación<br />
exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre la biblioteca d<strong>el</strong> monasterio y la monarquía <strong>de</strong> la Co-<br />
73 Juan Vic<strong>en</strong>te García Marsilla, «Le immagini d<strong>el</strong> potere e il potere d<strong>el</strong>le immagini. I mezzi iconici<br />
al servizio d<strong>el</strong>la monarchia aragonese n<strong>el</strong> basso medievo», Rivista Storica Italiana, CXII-2 (2000), p. 579.<br />
74<br />
Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />
p. 14.<br />
[ 181 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
rona <strong>de</strong> Aragón. 75 Sin olvidar que este s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to dinástico también fue<br />
compartido por <strong>el</strong> Breviario regio (París, BnF, ms. Rothschild 2529), mediante la<br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un obituario caligrafiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario (fols. 2v-14).<br />
Esta obra muestra analogías con dos <strong>códice</strong>s miniados: uno ilustrado para la<br />
realeza y <strong>el</strong> otro para <strong>el</strong> gobierno municipal <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona. El primer investigador<br />
que señaló estos contactos fue François Avril <strong>en</strong> <strong>el</strong> catálogo <strong>de</strong> los manuscritos<br />
proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica, custodiados <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional<br />
<strong>de</strong> Francia. 76 Se trata d<strong>el</strong> ejemplar <strong>de</strong> Guillermo <strong>de</strong> Miers y otros textos misc<strong>el</strong>áneos:<br />
Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum. Missa et<br />
officium sanctarum r<strong>el</strong>iquiarium. Officia sancti Georgii et sanctae Marinae<br />
(París, BnF, ms. lat. 5264), inv<strong>en</strong>tariado <strong>en</strong>tre los bi<strong>en</strong>es muebles <strong>de</strong>positados <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> Palacio Mayor <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona 77 y <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Publio Valerio Máximo D<strong>el</strong>s dits i<br />
fets d<strong>el</strong>s romans (De dictis et factis romanorum) (Arxiu Històric <strong>de</strong> la Ciutat <strong>de</strong><br />
Barc<strong>el</strong>ona, ms. L/35), <strong>en</strong>cargado por los miembros d<strong>el</strong> consejo municipal barc<strong>el</strong>onés,<br />
al calígrafo Arnau <strong>de</strong> Coll, <strong>en</strong> 1408. 78<br />
El Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum. Missa et<br />
officium sanctarum r<strong>el</strong>iquiarium. Officia sancti Georgii et sanctae Marinae<br />
(París, BnF, ms. lat. 5264), se ilustra con tres imág<strong>en</strong>es. La primera (fol. 3) (fig.<br />
12) se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> una «R» tridim<strong>en</strong>sional, <strong>en</strong> cuyo interior Cristo,<br />
<strong>en</strong>tronizado y con <strong>el</strong> libro abierto, aparece ro<strong>de</strong>ado por ocho monjes que<br />
oran arrodillados fr<strong>en</strong>te a él, r<strong>el</strong>igiosos que parec<strong>en</strong> aludir a la comunidad<br />
<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> culto <strong>en</strong> la capilla d<strong>el</strong> Palacio Real Mayor <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona,<br />
ámbito sagrado al que estaba <strong>de</strong>stinado este manuscrito <strong>de</strong> lujo. La<br />
segunda repres<strong>en</strong>tación ilustra <strong>el</strong> Officium beati georgii con la imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong><br />
santo oriundo <strong>de</strong> Capadocia montando un caballo tordo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> que alan-<br />
75<br />
Lluís Dom<strong>en</strong>ech y Montaner, Historia y Arquitectura d<strong>el</strong> Monestir <strong>de</strong> Poblet, Barc<strong>el</strong>ona 1925, pp.<br />
150-151.<br />
76<br />
François Avril et altera, Manuscrits <strong>en</strong>luminés <strong>de</strong> la Péninsule Ibérique, París, Bibliothèque Nationale,<br />
1982, p. 109. François Avril, «Guillaume <strong>de</strong> Miers, Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum<br />
monachorum. Missa et officium sanctorum r<strong>el</strong>iquiarum. Officia sancti Georgii et sanctae Marinae», El R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to<br />
Mediterráneo. Viajes <strong>de</strong> artistas e itinerarios <strong>de</strong> obras <strong>en</strong>tre Italia, Francia y España <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />
XV, Madrid-Val<strong>en</strong>cia, 2001, pp. 183-185, n.° 9. Sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, esta importante aportación queda<br />
r<strong>el</strong>egada al olvido <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio que G. Escayola <strong>de</strong>dica al ejemplar <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> Publio Valerio Máximo<br />
custodiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Archivo</strong> Histórico <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona (ms. L/35). Gemma Escayola Rifà, «Estudi<br />
d<strong>el</strong>s Valeri Màxim L-35 I L-36 (AHCB). Còpia i mod<strong>el</strong> d’un mateix text», Lambard: Estudis d’Art Medieval,<br />
XVI (2003-2004), pp. 11-46.<br />
77<br />
J. Masso Torr<strong>en</strong>ts, Inv<strong>en</strong>tari d<strong>el</strong>s b<strong>en</strong>s mobles d<strong>el</strong> rey Martí d’Aragó, pp. 486-487 n.° 642.<br />
78<br />
Ese mismo año había copiado unos Privilegios <strong>de</strong> la Ciudad y dos años más tar<strong>de</strong> un misal<br />
<strong>de</strong>stinado a la nueva capilla <strong>de</strong> la Casa d<strong>el</strong> Concejo <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona. José M.ª Madur<strong>el</strong>l Marimon,<br />
«El pintor Lluís Borrassà, su vida, su tiempo, sus seguidores y sus obras», Anales y Boletín <strong>de</strong> los<br />
Museo <strong>de</strong> Arte <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, X (1952), p. 201, doc. 645 y pp. 201-202, doc. 646. I<strong>de</strong>m «Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts<br />
sacerdote y miniaturista», Scrinium, fascículos XI-XIV, <strong>en</strong>ero-diciembre <strong>de</strong> 1954, p. 2.<br />
[ 182 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 12. Cristo <strong>en</strong>tronizado. Guillermo <strong>de</strong> Miers. Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum<br />
(París, BnF, ms. lat. 5264, fol. 3).<br />
[ 183 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
cea al dragón (fol. 55v). Las numerosas refer<strong>en</strong>cias heráldicas dispersas por <strong>el</strong><br />
arnés <strong>de</strong> San Jorge y una serie <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacan <strong>el</strong> estandarte,<br />
<strong>el</strong> escudo y la brida <strong>de</strong> la montura, r<strong>el</strong>acionan al miles Christi con <strong>el</strong><br />
i<strong>de</strong>ario r<strong>el</strong>igioso propugnado por la monarquía <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón. <strong>Un</strong>a<br />
<strong>de</strong> las miniaturas más hermosas y versátiles es la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Santa Marina,<br />
dispuesta al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su oficio (fol. 74) (fig. 13). La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta<br />
santa, justificada por la propia r<strong>el</strong>igiosidad d<strong>el</strong> rey Martín I <strong>de</strong> Aragón y por<br />
la pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> Santa Marina <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> r<strong>el</strong>iquias v<strong>en</strong>eradas<br />
<strong>en</strong> la capilla real <strong>de</strong> Bar c<strong>el</strong>ona, se traduce <strong>en</strong> una ilustración don<strong>de</strong> la<br />
santa viste un hábito monacal b<strong>en</strong>edictino, <strong>en</strong> sintonía con su r<strong>el</strong>ato hagiográfico.<br />
Su rostro se inclina hacia <strong>el</strong> niño que sujeta afectuosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre sus<br />
manos, mi<strong>en</strong>tras permanece a su lado un cervatillo. Estos personajes se dispon<strong>en</strong><br />
sobre un fondo neutro <strong>de</strong> formas reticulares, interrumpido a cierta altura<br />
por un muro bajo, cuya misión consiste <strong>en</strong> evocar un espacio tridi m<strong>en</strong>sional, <strong>de</strong><br />
forma verosímil, d<strong>el</strong> mismo modo que se hace <strong>en</strong> las repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> San<br />
Pedro y <strong>de</strong> San Pablo reproducidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tríptico d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Santa María<br />
<strong>de</strong> Poblet. 79<br />
La imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>scrita se aproxima a la ilustración <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> y <strong>el</strong> Niño que<br />
<strong>en</strong>cabeza la oración correspondi<strong>en</strong>te a la Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> María<br />
(fol. 312) <strong>en</strong> <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín <strong>el</strong> Humano (París, BnF, ms. Rothschild<br />
2529) (fig. 14). Estas afinida<strong>de</strong>s resultan obvias cuando se analiza <strong>el</strong> ejemplar <strong>de</strong><br />
Valerio Máximo D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong>s romans (Arxiu Històric <strong>de</strong> la Ciutat <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona,<br />
ms. L/35) (1408), traducido <strong>en</strong> 1395 por <strong>el</strong> padre dominico Antoni Canals,<br />
a instancias <strong>de</strong> Jaime <strong>de</strong> Aragón, card<strong>en</strong>al-arzobispo <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. El texto<br />
d<strong>el</strong> autor clásico contabiliza un total <strong>de</strong> nueve iniciales historiadas, situadas al<br />
fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los libros, más <strong>el</strong> prólogo que les prece<strong>de</strong>, iluminado<br />
con una esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicación, cuyos oríg<strong>en</strong>es iconográficos remontan a la Antigüedad.<br />
En esta miniatura, fra Antoni Canals, autor <strong>de</strong> tratados teológicos y<br />
temas clásicos interpretados <strong>en</strong> clave medieval, se inclina respetuosam<strong>en</strong>te hacia<br />
Jaime <strong>de</strong> Aragón, transmiti<strong>en</strong>do unos valores psicológicos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otras<br />
esc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> este <strong>códice</strong>. El resto <strong>de</strong> ilustraciones recrean, mediante motivos<br />
medievales, valores int<strong>el</strong>ectuales y poéticos <strong>de</strong> la literatura clásica aportando<br />
una rica iconografía profana. Entre estos exempla <strong>de</strong>staca la imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> Libro<br />
Sexto De Pudicia o Castitat (fol. 128), protagonizado por Lucrecia, <strong>el</strong> primer<br />
mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> castidad d<strong>el</strong> pueblo romano. La dama, s<strong>en</strong>tada sobre <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, escon<strong>de</strong><br />
con <strong>de</strong>sesperación su rostro, a la vez que se da muerte con un puñal,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber sido sometida a la pasión <strong>de</strong> Sexto Tarquinio (fig. 15). Esta<br />
79 Estas reflexiones refer<strong>en</strong>tes al texto misc<strong>el</strong>áneo Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum<br />
monachorum. Missa et officium sanctarum r<strong>el</strong>iquiarium. Officia sancti Georgii et sanctae Marinae (París,<br />
BnF, ms. lat. 5264) las habíamos vertido con anterioridad <strong>en</strong> Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong><br />
Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet, pp. 144-148.<br />
[ 184 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 13. Santa Marina. Guillermo <strong>de</strong> Miers. Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum<br />
(París, BnF, ms. lat. 5264, fol. 74).<br />
Fig. 14. Virg<strong>en</strong> María con <strong>el</strong> Niño. Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. 2529, fol. 312).<br />
[ 185 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
dramática composición manti<strong>en</strong>e afinida<strong>de</strong>s con otras repres<strong>en</strong>taciones fem<strong>en</strong>inas<br />
d<strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín <strong>el</strong> Humano (París, BnF, ms. Rothschild 2529),<br />
<strong>de</strong> las características <strong>de</strong> Santa Lucía, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Santoral (fol. 415) (fig. 16).<br />
La ilustración correspondi<strong>en</strong>te al Libro Primero Títol <strong>de</strong> R<strong>el</strong>igió (fol. 2) acoge<br />
la figura <strong>de</strong> un emperador, con toda probabilidad Julio César, divinizado por <strong>el</strong><br />
panteón romano con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> recordar que <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Roma v<strong>en</strong>ía d<strong>el</strong><br />
respeto a su r<strong>el</strong>igión (fig. 17). El dignatario, <strong>de</strong> acuerdo con los planteami<strong>en</strong>tos<br />
propios d<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> disyunción <strong>en</strong>unciado por Erwin Panofsky, se cubre<br />
con una capa <strong>de</strong> armiño y exhibe una serie <strong>de</strong> atributos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r habituales<br />
<strong>en</strong> la monarquía contemporánea, es <strong>de</strong>cir, espada, corona y pomum (globo <strong>de</strong><br />
oro) <strong>de</strong> forma similar a las imág<strong>en</strong>es reproducidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los<br />
con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón (Poblet, Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio). 80 En<br />
concreto, se aproxima a la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> rey Sancho Ramírez, hijo y sucesor<br />
<strong>de</strong> Ramiro I, con la salvedad <strong>de</strong> que todos los monarcas <strong>de</strong> Aragón, m<strong>en</strong>os<br />
<strong>el</strong> rey Pedro <strong>el</strong> Ceremonioso, sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su mano <strong>de</strong>recha un cetro rematado<br />
por una flor <strong>de</strong> lis y <strong>en</strong> la izquierda un pomo con la cruz <strong>de</strong> Sobrarbe. 81<br />
En <strong>el</strong> Libro Tercero De jov<strong>en</strong>t virtuosa se narran las vicisitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Emilio<br />
Lépido qui<strong>en</strong>, cuando todavía era niño, asesinó a uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>emigos d<strong>el</strong> estado.<br />
Para v<strong>en</strong>erar su memoria, <strong>el</strong> S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> Roma erigió una escultura <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Capitolio. En la miniatura (fol. 50) (fig. 18), un hombre jov<strong>en</strong> vestido con un<br />
jubón <strong>de</strong> color carmín y calzas <strong>de</strong> color ver<strong>de</strong>, monta un caballo alazán ricam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>jaezado. Esta esc<strong>en</strong>a recuerda a la miniatura que ilustra <strong>el</strong> Oficio <strong>de</strong><br />
San Jorge (fol. 55v) caligrafiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> Guillermo <strong>de</strong> Miers, abad<br />
<strong>de</strong> San Pablo extramuros, y otros textos r<strong>el</strong>igiosos: Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes<br />
sanctorum monachorum. Missa et officium sanctarum r<strong>el</strong>iquiarium.<br />
Officia sancti Georgii et sanctae Marinae (París, BnF, ms. lat. 5264) (1400-1410) 82<br />
(fig. 19).<br />
* * *<br />
80 Antonio Durán Gudiol, «El rito <strong>de</strong> la Coronación d<strong>el</strong> rey <strong>en</strong> Aragón», Arg<strong>en</strong>sola (1989), pp. 17-39.<br />
81<br />
Ama<strong>de</strong>o Serra Desfilis, «La serie dinástica <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón», Repres<strong>en</strong>tar la dinastía. El<br />
manuscrito g<strong>en</strong>ealógico d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Poblet, p. 68. Clara D<strong>el</strong>gado Valero, «El cetro como insignia <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r durante la Edad Media», Actas d<strong>el</strong> X Congreso d<strong>el</strong> CEHA. Los clasicismos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Arte español, Madrid,<br />
1994, pp. 45-52.<br />
82<br />
Josefina Planas, «El alfabeto gótico d<strong>el</strong> estilo Internacional <strong>en</strong> Cataluña», Fragm<strong>en</strong>tos, núms. 17-<br />
18-19 (1991), pp. 73-84. Ea<strong>de</strong>m, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV,<br />
pp. 131-137. «Repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> tema clásico <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón: <strong>códice</strong>s miniados hacia 1400»,<br />
Rivista di Storia d<strong>el</strong>la Miniatura, n.° 4 (1999), pp. 105-120. «El estilo Internacional y la Ilustración d<strong>el</strong><br />
libro <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón: estado <strong>de</strong> la cuestión», p. 220. «D<strong>el</strong>s dits i fets memorables d<strong>el</strong>s romans»,<br />
La Llum <strong>de</strong> les Imatges. Lux Mundi, Catálogo <strong>de</strong> la exposición c<strong>el</strong>ebrada <strong>de</strong> abril a diciembre <strong>de</strong> 2007,<br />
Xàtiva, 2007, pp. 428-431, n.° 124. El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio<br />
<strong>de</strong> Poblet, p. 148.<br />
[ 186 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 15. Lucrecia. Publio Valerio Máximo. D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong>s romans (AHCB, ms. L/35, fol. 128).<br />
Fig. 16. Santa Lucía. Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. 2529, fol. 415).<br />
[ 187 ]
[ 188 ]<br />
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
Fig. 17. Julio César. Publio Valerio Máximo. D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong>s romans (AHCB, ms. L/35, fol. 2).
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 18. Emilio Lépido. D<strong>el</strong>s dits i fets d<strong>el</strong>s romans (AHCB, ms. L/35, fol. 50).<br />
Fig. 19. San Jorge. Guillermo <strong>de</strong> Miers. Cal<strong>en</strong>darium sive commemorationes sanctorum monachorum<br />
(París, BnF, ms. lat. 5264, fol. 55v).<br />
[ 189 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
En suma, <strong>de</strong>seamos incluir <strong>en</strong> este repertorio <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong><br />
torno al Maestro <strong>de</strong> San Cugat, la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> padre dominico Juan<br />
Balbi <strong>de</strong> Génova († 1298), autor <strong>de</strong> la Summa Grammaticalis o Catholicon (c.<br />
1286). Esta obra, que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva es un comp<strong>en</strong>dio <strong>en</strong>ciclopédico <strong>de</strong> tratados<br />
<strong>de</strong> orthographia, prosodia, etimología, diasinthastica y lexicon, alcanzó gran<br />
difusión durante los siglos bajomedievales, convertida <strong>en</strong> un libro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
que llegó a t<strong>en</strong>er vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Francia hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado <strong>el</strong> siglo XVIII. En<br />
la actualidad se conservan un total aproximado <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tos ejemplares manuscritos.<br />
Su pres<strong>en</strong>cia se justifica porque <strong>en</strong> las se<strong>de</strong>s catedralicias existían las d<strong>en</strong>ominadas<br />
«escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> gramática», c<strong>en</strong>tros que impartían las disciplinas <strong>en</strong>globadas<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Trivium y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Quadrivium. 83 El comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> Iohannes Balbus<br />
pert<strong>en</strong>ece al tipo <strong>de</strong> gramática <strong>de</strong>scriptivo-normativa, impartida <strong>en</strong> estas escu<strong>el</strong>as<br />
bajomedievales, que recoge la tradición <strong>de</strong> la Antigüedad Tardía impuesta<br />
por los manuales <strong>de</strong> Donato y Prisciano. Aunque su diccionario es la culminación<br />
<strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> vocabularios, estandarizados <strong>en</strong>tre los siglos XI y XIII que<br />
incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> Elem<strong>en</strong>tarium doctrine erudim<strong>en</strong>tum o Vocabularium <strong>de</strong> Papías<br />
(mediados d<strong>el</strong> siglo XI), las Derivationes <strong>de</strong> Hugución <strong>de</strong> Pisa (1130-1210) y <strong>el</strong><br />
Doctrinal <strong>de</strong> Alexandre <strong>de</strong> Villa<strong>de</strong>i (siglo XIII). 84<br />
La docum<strong>en</strong>tación exhumada informa sobre la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos ejemplares<br />
<strong>de</strong> este texto <strong>en</strong> la biblioteca d<strong>el</strong> con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Urg<strong>el</strong> 85 y otro <strong>en</strong> la catedral <strong>de</strong><br />
Barc<strong>el</strong>ona, guardado <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los dos armarios próximos a la cátedra d<strong>el</strong><br />
coro, 86 sin especificar si habían sido iluminados. En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la biblioteca<br />
papal <strong>de</strong> Peñíscola, redactado a la muerte d<strong>el</strong> Papa B<strong>en</strong>edicto XIII (1423), se<br />
inv<strong>en</strong>tariaron tres ejemplares <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> Johannes Balbi <strong>de</strong> Ianua, uno <strong>de</strong> los<br />
cuales, a juzgar por <strong>el</strong> importe abonado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su v<strong>en</strong>ta, pudo estar<br />
83<br />
Susana Guijarro González, Maestros, escu<strong>el</strong>as y libros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Un</strong>iverso cultural <strong>de</strong> las catedrales <strong>de</strong><br />
la Castilla Medieval, Madrid, Biblioteca d<strong>el</strong> Instituto Antonio <strong>de</strong> Nebrija <strong>de</strong> Estudios sobre la <strong>Un</strong>iversidad<br />
n.° 14, 2004, pp. 297-298.<br />
84<br />
Carm<strong>en</strong> Codoñer, «Léxico y Gramática <strong>en</strong> la Edad Media, <strong>el</strong> Catholicon», Voces, 8-9 (1997-1998),<br />
pp. 97-120. Solo a finales d<strong>el</strong> siglo XV surg<strong>en</strong> gramáticas redactadas por humanistas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las las Regulae<br />
grammaticales <strong>de</strong> Guarino <strong>de</strong> Verona (1374-1460) y la gramática cast<strong>el</strong>lana <strong>de</strong> Elio Antonio <strong>de</strong><br />
Nebrija (1444-1522). Susana Guijarro González, Maestros, escu<strong>el</strong>as y libros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Un</strong>iverso cultural <strong>de</strong> las<br />
catedrales <strong>de</strong> la Castilla Medieval, p. 298.<br />
85<br />
Josep M. Llobet i Port<strong>el</strong>la, «Notícies <strong>de</strong> llibres als docum<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> Cervera», Arxiu <strong>de</strong> Textos Catalans<br />
Antics, 21 (2002), p. 696, n.° 21.<br />
86<br />
En la biblioteca <strong>de</strong> la cartuja <strong>de</strong> Montealegre también consta la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un Catholicon.<br />
Jesús Alturo i Perucho, Història d<strong>el</strong> llibre manuscrit a Catalunya, Barc<strong>el</strong>ona, G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya,<br />
Col∙lecció Textos i Docum<strong>en</strong>ts n.° 23, 2003, pp. 159 y 170. En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la biblioteca <strong>de</strong> la catedral<br />
<strong>de</strong> Palma <strong>de</strong> Mallorca se lee: «Item, unum librum Cathalicon, pulchrum, cohopertum <strong>de</strong> nigro. J. N. Hillgarth,<br />
Rea<strong>de</strong>rs and Books in Majorca 1229-1550, II, París, CNRS, 1991, p. 374, C n.° 6.<br />
[ 190 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
ilustrado. 87 Por su parte, <strong>el</strong> rey Martín <strong>el</strong> Humano ord<strong>en</strong>aba al abad <strong>de</strong> Poblet <strong>en</strong><br />
1404, que <strong>en</strong>viara al monasterio <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Montserrat <strong>el</strong> Catholicon que<br />
había sido d<strong>el</strong> rey Pedro IV <strong>el</strong> Ceremonioso. 88 <strong>Un</strong>a noticia extraída d<strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario<br />
<strong>de</strong> los libros exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la cámara regia <strong>de</strong> Alfonso, realizado <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>el</strong><br />
15 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1417, constata la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ejemplar <strong>de</strong> este tratado <strong>de</strong><br />
gramática iluminado con una esc<strong>en</strong>a que, a juzgar por la <strong>de</strong>scripción, resulta<br />
próxima a la analizada:<br />
«Item .i. libre, scrit <strong>en</strong> pergamins, a corand<strong>el</strong>ls, ap<strong>el</strong>lat Catholicon ab posts <strong>de</strong><br />
fust. Cubert <strong>de</strong> cuyro verm<strong>el</strong>l, empremtat, ab .i. cuberta <strong>de</strong> cuyro verm<strong>el</strong>l, ab .iiii.<br />
gaffets e .iiii. scu<strong>de</strong>ts <strong>de</strong> leuto, lo qual com<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> letres verm<strong>el</strong>les, “incipit summa<br />
que vocatur” e, <strong>en</strong> letres negres, «prosodia quedam pars dramatice», la dita P es<br />
un gran capletra e dins la qual ha .i. maestre qui lig a .vi. escolans, e f<strong>en</strong>eix, <strong>en</strong><br />
letres negres, “explicit liber catholicon am<strong>en</strong>”». 89<br />
Con respecto al Catholicon <strong>conservado</strong> <strong>en</strong> la Biblioteca d<strong>el</strong> Cabildo Metropolitano<br />
<strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (ms. 10-8), se <strong>de</strong>sconoce la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos concerni<strong>en</strong>tes<br />
a su promotor o a la fecha <strong>de</strong> ingreso d<strong>el</strong> <strong>códice</strong> <strong>en</strong>tre los fondos d<strong>el</strong><br />
archivo cesaraugustano. 90 <strong>Un</strong>a inscripción, caligrafiada con letra gótica cursiva<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> folio 440v, ratifica la pres<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1411, <strong>de</strong> este manuscrito <strong>en</strong> la librería<br />
<strong>de</strong> la iglesia <strong>de</strong> Santa María:<br />
«Este libro compro dona Mayor <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>qua, ama o partera? sobre <strong>el</strong> qual<br />
son asignados dos aniversarios los quales ha <strong>de</strong> pagar la obra ffasta que sian<br />
comprados, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> lugar seguros, et ffaz<strong>en</strong>se los dictos aniversarios <strong>el</strong> dia <strong>de</strong><br />
Sant Andreu et otro dia. Et costó <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>t liura Mil X solidos. A x días d<strong>el</strong> mes<br />
<strong>de</strong> março anno a nativitate domini M.CCCC.XI. Et asignaron a la dicha Dona<br />
Mayor sepultura <strong>en</strong> la claustra <strong>de</strong>vant Sant Ffe. Et son los aniversarios <strong>de</strong> cada<br />
XV solidos». 91<br />
87<br />
Josep Perarnau i Esp<strong>el</strong>t, «Darrer inv<strong>en</strong>tari <strong>de</strong> la biblioteca privada <strong>de</strong> B<strong>en</strong>et XIII (1423). Barc<strong>el</strong>ona,<br />
Biblioteca <strong>de</strong> Catalunya, ms. 235», Arxiu <strong>de</strong> Textos Catalans Antics, 6 (1987), p. 224, núms. 288 y 289,<br />
p. 263, n.° 552. Ann<strong>el</strong>iese MAIER, «Die “Bibliotheca Minor” B<strong>en</strong>edikts XIII (Petrus <strong>de</strong> Luna)», Archivum<br />
Historiae Pontificiae, 3 (1963), p. 183. P. Martí <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, «La Biblioteca Papal <strong>de</strong> P<strong>en</strong>yiscola», Estudios<br />
Franciscanos, XXIX (1923), p. 268, n.° 516.<br />
88<br />
Damià Roure, La biblioteca <strong>de</strong> Montserrat. <strong>Un</strong> àmbito cultural a lo largo <strong>de</strong> los siglos, Barc<strong>el</strong>ona,<br />
Publicacions <strong>de</strong> l’Abadia <strong>de</strong> Montserrat, 2007, p. 17.<br />
89<br />
Ramon D’Alós, «Docum<strong>en</strong>ti per la storia d<strong>el</strong>la biblioteca d’Alfonso il Magnanimo», Misc<strong>el</strong>lanea Francesco<br />
Ehrle, Scritti di Storia e Paleografia, V, Roma, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1934, p. 399, n.° 24.<br />
90<br />
Des<strong>de</strong> finales d<strong>el</strong> siglo XIII, don Xim<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Luna, obispo <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong>, anterior canónigo d<strong>el</strong><br />
Salvador, había dispuesto que todos los libros que estuvies<strong>en</strong> <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> los canónigos al morir,<br />
pasaran a la Librería d<strong>el</strong> Cabildo. En 1429 aparece una nota <strong>en</strong> <strong>el</strong> Libro <strong>de</strong> la M<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Fábrica dici<strong>en</strong>do<br />
que ya había librería sobre <strong>el</strong> Refectorio, cuyos locales caían, poco más o m<strong>en</strong>os, sobre la actual biblioteca.<br />
Francisco Oliván Baile, Historia <strong>de</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong> la Seo <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (texto mecanografiado).<br />
Agra<strong>de</strong>zco a don Isidoro Migu<strong>el</strong> García, canónigo archivero bibliotecario d<strong>el</strong> Cabildo Metropolitano<br />
<strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong>, haberme facilitado amablem<strong>en</strong>te esta información.<br />
91<br />
Deseo hacer ext<strong>en</strong>sivo mi reconocimi<strong>en</strong>to a Joan Busqueta i Riu, profesor <strong>de</strong> Historia Medieval<br />
<strong>de</strong> la <strong>Un</strong>iversidad <strong>de</strong> Lleida, por transcribir estas líneas. <strong>Un</strong>a noticia que abunda <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido aunque<br />
[ 191 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
La inscripción hace refer<strong>en</strong>cia a una capilla situada <strong>en</strong> una <strong>de</strong> las galerías<br />
d<strong>el</strong> claustro gótico que estaba adosado al muro sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> la iglesia que<br />
daba cobijo al edículo d<strong>el</strong> Pilar, <strong>en</strong> la colegiata <strong>de</strong> Santa María la Mayor <strong>de</strong><br />
<strong>Zaragoza</strong>. Este oratorio se hallaba fr<strong>en</strong>te a la capilla <strong>de</strong> Santa Fe, Santa Lucía y<br />
San Martín, que <strong>en</strong> fechas más tardías albergó un retablo d<strong>el</strong> pintor aragonés<br />
Blasco <strong>de</strong> Grañén. 92<br />
Los datos expuestos quedan confirmados por un docum<strong>en</strong>to <strong>conservado</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> <strong>Archivo</strong> Histórico <strong>de</strong> Protocolos <strong>de</strong> <strong>Zaragoza</strong> (Martín <strong>de</strong> Tarba, 1411, fols.<br />
119v-122v), publicado por Asunción Blasco Martínez. 93 En este instrum<strong>en</strong>to se<br />
especifica que <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1411, reunido <strong>el</strong> capítulo según su costumbre, y<br />
tras consi<strong>de</strong>rar la gran <strong>de</strong>voción que doña Mayor <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca profesaba hacia la<br />
Virg<strong>en</strong> María y la g<strong>en</strong>erosidad mostrada por esta dama hacia <strong>el</strong> Cabildo al que,<br />
aparte <strong>de</strong> otras muchas dádivas, ese mismo día había donado mil su<strong>el</strong>dos con<br />
los que se había adquirido «hun libro clamado Catholicon que ya estaba <strong>en</strong> la<br />
librería <strong>de</strong> la dita iglesia», los allí pres<strong>en</strong>tes acordaron incluirla <strong>en</strong> sus oraciones,<br />
como b<strong>en</strong>eficiaria distinguida que era, y asignarle «huna sepultura <strong>en</strong> la claustra<br />
<strong>de</strong> la dita eglesia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> claustro do yes edifficada et construida la capi<strong>el</strong>la <strong>de</strong><br />
Santa Fe, et <strong>de</strong>vant la puerta <strong>de</strong> la dita capi<strong>el</strong>la, et affru<strong>en</strong>ta con sepultura <strong>de</strong><br />
don Martin Gil <strong>de</strong> Fu<strong>en</strong>tes et con sepultura <strong>de</strong> don Pedro Calvo, canonge <strong>de</strong> la<br />
dita eglesia», para su propio uso, <strong>el</strong> <strong>de</strong> su hermana –María Ferrán<strong>de</strong>z– y los<br />
hijos <strong>de</strong> ésta. D<strong>el</strong> mismo modo que se acuerda <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>códice</strong> analizado, se comprometieron<br />
a c<strong>el</strong>ebrar anualm<strong>en</strong>te dos aniversarios: uno <strong>el</strong> día que se produjera<br />
su <strong>de</strong>función y otro <strong>el</strong> día <strong>de</strong> San Andrés, con misa <strong>de</strong> réquiem cantada <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> altar mayor y posterior visita <strong>en</strong> procesión con cruz alzada, hasta la tumba<br />
<strong>de</strong> la finada para recitar los responsos <strong>de</strong> rigor. 94<br />
Esta práctica que consiste <strong>en</strong> conce<strong>de</strong>r un lugar <strong>de</strong> sepultura a cambio <strong>de</strong> la<br />
adquisición <strong>de</strong> libros se volvió a efectuar <strong>en</strong> otra ocasión, esta vez a requerimi<strong>en</strong>to<br />
d<strong>el</strong> canónigo y camarero Antón <strong>de</strong> Alpartil, mediante una serie <strong>de</strong> estipulaciones<br />
que incluían la sepultura <strong>de</strong> Antona <strong>de</strong> Alpartil y sus hijos <strong>en</strong> la<br />
puerta <strong>de</strong> la capilla <strong>de</strong> Santa Ana, y la c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> un aniversario anual <strong>el</strong><br />
día <strong>de</strong> San Braulio, para lo cual aseguraban una r<strong>en</strong>ta anual <strong>de</strong> veinte su<strong>el</strong>dos<br />
<strong>el</strong> protagonista pert<strong>en</strong>ezca a una profesión liberal, es un docum<strong>en</strong>to fechado <strong>el</strong> día 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1384<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que consta la donación <strong>de</strong> un ejemplar d<strong>el</strong> Catholicon a la catedral <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, por parte <strong>de</strong><br />
Bernat Conamina, hijo y albacea <strong>de</strong> Ferrer <strong>de</strong> Conamina, notario y ciudadano <strong>de</strong> la misma ciudad. Josep<br />
Hernando, Llibres i lectors a la Barc<strong>el</strong>ona d<strong>el</strong> segle XIV, II, Barc<strong>el</strong>ona, 1995, pp. 523-524, n.° 355.<br />
92<br />
María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> Lacarra Ducay, Blasco <strong>de</strong> Grañén, pintor <strong>de</strong> retablos (1422-1459), <strong>Zaragoza</strong>,<br />
Institución «Fernando <strong>el</strong> Católico» (CSIC), 2004, pp. 231-232, n.° 43.<br />
93<br />
Asunción Blasco Martínez, «Nuevos datos sobre la advocación <strong>de</strong> Nuestra Señora d<strong>el</strong> Pilar y su<br />
capilla (<strong>Zaragoza</strong> siglos XIV-XV)», Aragón <strong>en</strong> la Edad Media, XX (2008), p. 128.<br />
94<br />
Asunción Blasco Martínez, «Nuevos datos sobre la advocación <strong>de</strong> Nuestra Señora d<strong>el</strong> Pilar y su<br />
capilla (<strong>Zaragoza</strong> siglos XIV-XV)», p. 128.<br />
[ 192 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
jaqueses. A cambio, <strong>el</strong> canónigo se comprometía a <strong>en</strong>tregar a la iglesia dos libros<br />
<strong>de</strong> su propiedad «clamados Glosas et Exposiciones <strong>de</strong> Sant Agostin sobr<strong>el</strong><br />
Salterio, <strong>en</strong> pergamino scriptos, cubiertos <strong>de</strong> cuero berm<strong>el</strong>lo con sus guaffetes<br />
et <strong>en</strong> cada una taula <strong>de</strong> las cubiertas con cada cinquo claues grosos…», valorados<br />
<strong>en</strong> ci<strong>en</strong> florines. Ese mismo día, Antón <strong>de</strong> Alpartil donaba a la iglesia tres<br />
<strong>de</strong> sus libros más preciados: un Decreto, unas Decretales d<strong>el</strong> papa Gregorio, y<br />
un volum<strong>en</strong> que cont<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> Sexto y las Constituciones Clem<strong>en</strong>tinas, a cambio<br />
<strong>de</strong> dos mil su<strong>el</strong>dos. 95<br />
La voluntad <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>terrado cerca <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>iquia d<strong>el</strong> Pilar y <strong>el</strong> arraigo que<br />
tomó esta <strong>de</strong>voción a lo largo d<strong>el</strong> siglo XIV y principios d<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te, propició<br />
que los f<strong>el</strong>igreses con solv<strong>en</strong>cia económica, a los que se sumaban <strong>el</strong> prior y los<br />
canónigos <strong>de</strong> la iglesia, se inhumaran <strong>en</strong> <strong>el</strong> claustro junto a la Santa Capilla,<br />
g<strong>en</strong>erando una topografía <strong>de</strong>vocional que solo se pue<strong>de</strong> reconstruir a través <strong>de</strong><br />
la docum<strong>en</strong>tación exhumada. 96<br />
* * *<br />
El artífice d<strong>en</strong>ominado Maestro <strong>de</strong> San Cugat es un miniaturista que actuó<br />
<strong>de</strong> nexo <strong>de</strong> unión <strong>en</strong>tre las formas artísticas catalanas y <strong>el</strong> estilo internacional<br />
proyectado <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. 97 Su influ<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>ja s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> obras <strong>de</strong><br />
las características d<strong>el</strong> Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (Val<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>Archivo</strong> <strong>Capitular</strong>, ms. 162), un tratado <strong>de</strong> Egidio Romano Regimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Príncipes<br />
(Madrid, Bibl. Nac. <strong>de</strong> España, ms. 9236) 98 al que le fueron añadidas cuatro<br />
miniaturas surgidas <strong>de</strong> los pinc<strong>el</strong>es <strong>de</strong> este mismo artista y un ejemplar <strong>de</strong><br />
la obra <strong>de</strong> Marco Tulio Cicerón De officiis, De s<strong>en</strong>ectute, y pro Marc<strong>el</strong>lo, traducida<br />
por Alonso <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a, <strong>de</strong>corada con siete iniciales historiadas (Londres,<br />
British Library, ms. Harley 4796). 99<br />
95<br />
Asunción Blasco Martínez, «Nuevos datos sobre la advocación <strong>de</strong> Nuestra Señora d<strong>el</strong> Pilar y su<br />
capilla (<strong>Zaragoza</strong>, siglos XIV-XV)», pp. 128-129.<br />
96<br />
Con respecto a la muerte y a sus ritos <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Aragón, vi<strong>de</strong> María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong> García<br />
Herrero, «La muerte y <strong>el</strong> cuidado d<strong>el</strong> alma <strong>en</strong> los testam<strong>en</strong>tos zaragozanos <strong>de</strong> la primera mitad d<strong>el</strong> siglo<br />
XV», Aragón <strong>en</strong> la Edad Media (1984), pp. 209-245.<br />
97 Josefina Planas, Recepción y asimilación <strong>de</strong> formas artísticas francesas <strong>en</strong> la miniatura catalana<br />
d<strong>el</strong> estilo Internacional y su proyección <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, pp. 119-127. Ea<strong>de</strong>m, El Breviario d<strong>el</strong> rey<br />
Martín y la promoción artística vinculada a Poblet, pp. 585-598. El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong><br />
<strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet, pp. 139-158.<br />
98<br />
«<strong>Un</strong> ejemplar d<strong>el</strong> Regimine Principum <strong>de</strong> Egidio Romano <strong>en</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> Pedro Fernán<strong>de</strong>z<br />
<strong>de</strong> V<strong>el</strong>asco, con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Haro», Lecturas <strong>de</strong> Historia d<strong>el</strong> Arte, Ephialte n.° IV (1994), pp. 130-141.<br />
99<br />
Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet,<br />
p. 149. A este mismo artífice se atribuye una ilustración situada <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los dos volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
un Breviario que pert<strong>en</strong>eció a la reina Isab<strong>el</strong> la Católica (Real Biblioteca d<strong>el</strong> Monasterio d<strong>el</strong> Escorial, ms.<br />
a.III.3, fol. 93v). Josefina Planas, «El estilo Internacional y la ilustración d<strong>el</strong> libro <strong>en</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón:<br />
estado <strong>de</strong> la cuestión», pp. 210-211.<br />
[ 193 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
En torno a la personalidad que ilustró <strong>el</strong> Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (Val<strong>en</strong>cia, <strong>Archivo</strong> <strong>Capitular</strong>, ms. 162) (fig. 20) –r<strong>el</strong>acionado con Domingo<br />
Adzuara– se agrupa un conjunto <strong>de</strong> manuscritos custodiados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Archivo</strong><br />
<strong>Capitular</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> estos ejemplares es un breviario (ms. 81), <strong>códice</strong><br />
<strong>de</strong> lujo al que le fueron sustraídas un <strong>el</strong>evado número <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es, que sería<br />
<strong>el</strong>aborado <strong>en</strong> una fecha próxima a 1409. En este conjunto se integra un Misal<br />
val<strong>en</strong>tino (ms. 75) brutalm<strong>en</strong>te mutilado, datado alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1417, aun cuando<br />
su carácter misc<strong>el</strong>áneo dificulta una afirmación taxativa al respecto. 100<br />
Exist<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias docum<strong>en</strong>tales que avalan la estancia <strong>de</strong> artistas val<strong>en</strong>cianos<br />
<strong>en</strong> la Ciudad Condal, uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los será <strong>el</strong> citado Domingo Adzuara, yerno<br />
<strong>de</strong> Domingo Crespí, miembro fundador <strong>de</strong> la familia <strong>de</strong> miniaturistas más importante<br />
<strong>de</strong> la primera mitad d<strong>el</strong> siglo XV <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. 101 Simón<br />
Llobregat es otro iluminador val<strong>en</strong>ciano que pasó por Barc<strong>el</strong>ona <strong>en</strong>tre 1435 y<br />
1437. Con anterioridad ya lo había hecho Pedro Soler, firmando <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong><br />
testigo <strong>en</strong> una apoca fechada <strong>el</strong> día 16 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1393 (Arxiu Històric <strong>de</strong><br />
Pro tocols <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona) (Juan Exim<strong>en</strong>is, leg. 16, man. 1391-1393, fols. 54v a<br />
56). 102 La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este dato permite pon<strong>de</strong>rar la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una etapa <strong>de</strong><br />
formación <strong>en</strong> la Ciudad Condal, a la sazón principal c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> creación artística<br />
<strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón. Quizás <strong>de</strong> los tres miniaturistas citados, <strong>el</strong> mejor consi<strong>de</strong>rado<br />
fue Pedro Soler († 1438), qui<strong>en</strong> había realizado para la reina María <strong>de</strong><br />
Luna un breviario, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1402, 103 y un libro <strong>de</strong> oraciones. 104 De<br />
acuerdo con los testimonios aportados por los libros <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas fechados <strong>en</strong>tre<br />
los años 1411 y 1413, 105 Pedro Soler fue <strong>el</strong> miniaturista mejor pagado d<strong>el</strong> escritorio<br />
papal instalado <strong>en</strong> Peñíscola, gracias a las inquietu<strong>de</strong>s bibliófilas <strong>de</strong> Pedro<br />
Martínez <strong>de</strong> Luna (B<strong>en</strong>edicto XIII). El aprecio <strong>de</strong> la realeza hacia su labor continuó<br />
con <strong>el</strong> adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la dinastía Trastámara, confeccionando <strong>en</strong> colaboración<br />
con otro afamado miniaturista y pintor val<strong>en</strong>ciano –Domingo Adzuara–<br />
100<br />
Josefina Planas, El Breviario d<strong>el</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong><br />
Poblet, pp. 149-150.<br />
101 Nuria Ramón Marques, El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la familia Crespí: iluminadores val<strong>en</strong>cianos, Segorbe, 2002.<br />
Ea<strong>de</strong>m, La iluminación <strong>de</strong> manuscritos <strong>en</strong> la Val<strong>en</strong>cia gótica (1290-1458), Val<strong>en</strong>cia, 2007.<br />
102<br />
Josefina Planas, La miniatura catalana d<strong>el</strong> período Internacional. Primera g<strong>en</strong>eración, I, pp.<br />
109-110.<br />
103<br />
Parece ser que Simón Ballester había interv<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>códice</strong> realizando una serie <strong>de</strong> iniciales<br />
caligráficas con tinta azul o carmín. Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana<br />
mig-eval, vol. II, Barc<strong>el</strong>ona, 2000 (edición facsímil), p. 368, doc. CCCLXXXI, nota I. A. L. Javierre Mur,<br />
María <strong>de</strong> Luna, reina <strong>de</strong> Aragón, Madrid, 1942, p. 251, doc. LXXIV.<br />
104<br />
Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, vol. II, p. 373,<br />
doc. CCCLXXXVII. A. L. María <strong>de</strong> Luna, reina <strong>de</strong> Aragón, p. 272, doc. CII. J. Antoni Iglesias, Le Statut du<br />
Scripteur <strong>en</strong> Catalogne (XIV-XVè siècles) une approche, p. 257.<br />
105<br />
Josep Perarnau, «Tres notes <strong>en</strong>torn <strong>de</strong> la Biblioteca papal. III “Scriptores (illuminatores) librorum<br />
domini nostri pape” a P<strong>en</strong>íscola, 1411-1413», Arxiu <strong>de</strong> Textos Catalans Antics, n.° 6 (1987), pp. 309-310.<br />
[ 194 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 20. Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (Val<strong>en</strong>cia, <strong>Archivo</strong> <strong>Capitular</strong>, ms. 162, fol.1).<br />
una Summa predicabilium para la reina María <strong>de</strong> Castilla, esposa <strong>de</strong> Alfonso V<br />
<strong>de</strong> Aragón, <strong>en</strong> 1429. 106<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta nómina <strong>el</strong> <strong>códice</strong> que acoge las obras <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Gales y<br />
Aristót<strong>el</strong>es Summa Collectionum, sive communiloquium; Breviloquium <strong>de</strong> virtutibus<br />
antiquorum principum ac philosophorum (Palermo, Bibl. Naz., ms. XIII.<br />
F. 15) 107 (fig. 21), es <strong>el</strong> que se aleja <strong>en</strong> mayor medida d<strong>el</strong> vocabulario formal<br />
<strong>de</strong>scrito. De todos modos, se abre otro campo <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s cuando obser-<br />
106<br />
Josep Gudiol, Els Tresc<strong>en</strong>tistes. La pintura mig-eval catalana, 2ª parte, Barc<strong>el</strong>ona, s.d. (1926),<br />
p. 337.<br />
107<br />
Josefina Planas, El Breviario d<strong>el</strong> rey Martín y la promoción artística..., p. 595. Ang<strong>el</strong>a Daneu fue<br />
la primera investigadora que r<strong>el</strong>acionó <strong>el</strong> <strong>códice</strong> <strong>conservado</strong> <strong>en</strong> Palermo con <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje formal d<strong>el</strong> Liber<br />
Instrum<strong>en</strong>torum. Ang<strong>el</strong>a Daneu Latanzi, «<strong>Un</strong> manoscritto miniato da artista val<strong>en</strong>zani n<strong>el</strong> primo quarto<br />
d<strong>el</strong> siglo XIV», Bibliofilia, n.° LXI (1959), pp. 157-175. Ea<strong>de</strong>m, I manoscritti ed incunaboli miniati d<strong>el</strong>la<br />
Sicilia, Roma 1965, pp. 83-86. Esta noticia fue reproducida por Pere Bohigas, «La Obra d<strong>el</strong> Maestro d<strong>el</strong><br />
Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia», Martínez Ferrando, Archivero. Misc<strong>el</strong>ánea <strong>de</strong> estudios<br />
<strong>de</strong>dicados a su memoria, Madrid, 1968, pp. 53-64. Ibí<strong>de</strong>m, «Analogies <strong>en</strong>tre les obres d<strong>el</strong>s miniaturistes<br />
d<strong>el</strong> temps d<strong>el</strong> rei Martí i les d<strong>el</strong> Mestre d<strong>el</strong> Liber Instrum<strong>en</strong>torum <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> València, segui<strong>de</strong>s<br />
d’algunes indicacions codicològiques», Primer Congreso <strong>de</strong> Historia d<strong>el</strong> País Val<strong>en</strong>ciano, vol. II, <strong>Un</strong>iversidad<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1980, pp. 693-700.<br />
[ 195 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
vamos que la inicial que <strong>de</strong>cora <strong>el</strong> prólogo previo a cada una <strong>de</strong> las siete partes<br />
que compon<strong>en</strong> la Suma <strong>de</strong> Colaciones muestra similitu<strong>de</strong>s con la repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> San Jerónimo situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> la epístola dirigida al Papa<br />
Dámaso <strong>en</strong> las Vitae summorum Pontificum. Martinus Polonus. Crónica (París,<br />
BnF, ms. lat. 5142) 108 (primer cuarto d<strong>el</strong> siglo XV, ca. 1410-1415?), copiada por<br />
Antonio Sánchez para <strong>el</strong> papa B<strong>en</strong>edicto XIII (Pedro Martínez <strong>de</strong> Luna) (fig.<br />
22). El autor <strong>de</strong> esta ilustración fue un artista <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón, as<strong>en</strong>tado<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> scriptorium <strong>de</strong> Peñíscola al que se han asociado otros <strong>códice</strong>s. 109<br />
<strong>Un</strong>a posición intermedia <strong>en</strong>tre las manifestaciones artísticas gestadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje expresivo catalán, 110 se advierte <strong>en</strong> los Privilegios<br />
<strong>de</strong> la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist (Barc<strong>el</strong>ona, Bibl. <strong>de</strong> Catalunya, ms. 947)<br />
(c. 1404), iluminado con tres iniciales historiadas que repres<strong>en</strong>tan al rey Pedro<br />
<strong>el</strong> Ceremonioso (fol. 1), y a sus hijos Juan I (fol. 6) y Martín <strong>el</strong> Humano (fol.<br />
31). 111 El estilo <strong>de</strong> estas ilustraciones, aparte <strong>de</strong> ser una versión reductiva <strong>de</strong><br />
la ornam<strong>en</strong>tación que <strong>de</strong>cora <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms.<br />
Rothschild 2529), pone <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> Segorbe y Altura, localida<strong>de</strong>s<br />
próximas a la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist, residían miniaturistas acreditados por la<br />
docum<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los diversos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la familia Crespí, oriundos<br />
<strong>de</strong> Altura. Este linaje contó con miembros <strong>de</strong>stacados como Domingo<br />
Crespí, al que se consi<strong>de</strong>ra padre <strong>de</strong> Pedro y <strong>de</strong> Leonardo Crespí, a pesar <strong>de</strong><br />
que no existe unanimidad por parte <strong>de</strong> los investigadores. 112 Pedro Crespí<br />
compaginó las tareas <strong>de</strong> iluminación con la <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación <strong>de</strong> manuscritos y<br />
formó parte d<strong>el</strong> scriptorium creado <strong>en</strong> <strong>el</strong> castillo-fortaleza <strong>de</strong> Peñíscola por <strong>el</strong><br />
108<br />
A. Bernal Palacios, «Les obres canòniques <strong>de</strong> Martin <strong>de</strong> Troppau», Archivium fratrum predicatorum,<br />
61 (1991), pp. 89-126.<br />
109 Josefina Planas, «<strong>Un</strong> manuscrito <strong>de</strong>sconocido pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a la Biblioteca Pontificia <strong>de</strong> Pedro<br />
Martínez <strong>de</strong> Luna (B<strong>en</strong>edicto XIII)», Boletín d<strong>el</strong> Museo e Instituto «Camón Aznar», núm. 108 (2011) pp.<br />
285-329. Ea<strong>de</strong>m, «B<strong>en</strong>edicto XIII y <strong>el</strong> scriptorium papal instalado <strong>en</strong> Peñíscola: nuevas reflexiones» Libri<br />
miniati per la chiesa, per la città, per la corte in Europa: lavori in corso, Padua, 2010 (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
110 Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 136-<br />
137, nota 369. Ea<strong>de</strong>m, El Breviario d<strong>el</strong> rey Martín y la promoción artística vinculada a Poblet, pp. 585-<br />
598. El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet, p. 200, nota 541.<br />
111<br />
Francisco M. Gim<strong>en</strong>o Blay, «Los <strong>códice</strong>s <strong>de</strong> fundación <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist», Boletín <strong>de</strong> la Sociedad<br />
Cast<strong>el</strong>lon<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Cultura, LXI (1985), pp. 503-554. Ibí<strong>de</strong>m, El llibre d<strong>el</strong>s privilegis <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist (ms.<br />
947) <strong>de</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> Catalunya, Barc<strong>el</strong>ona s. XIV-XV, Borriana, 1992. El<strong>en</strong>a, Sánchez Alm<strong>el</strong>a, «Códices<br />
<strong>de</strong> la fundación <strong>de</strong> la Vall <strong>de</strong> Crist», La luz <strong>de</strong> las imág<strong>en</strong>es. Segorbe, G<strong>en</strong>eralitat Val<strong>en</strong>ciana, Val<strong>en</strong>cia<br />
2001, n.° 11, pp. 258-259.<br />
112<br />
Amparo Villalba Dávalos, La miniatura val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> los siglos XIV y XV, Val<strong>en</strong>cia, Institución<br />
«Alfonso <strong>el</strong> Magnánimo», 1964, p. 51. Por otra parte, L. Cerveró Gomis consi<strong>de</strong>ra que Domingo<br />
y Pedro eran hermanos. Luis Cerveró Gomis, «Pintores val<strong>en</strong>tinos. Su cronología y docum<strong>en</strong>tación»,<br />
<strong>Archivo</strong> <strong>de</strong> Arte Val<strong>en</strong>ciano (1965), p. 25. Nuria Ramón Marques, El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la familia Crespí: iluminadores<br />
val<strong>en</strong>cianos, p. 51. Ea<strong>de</strong>m, La iluminación <strong>de</strong> manuscritos <strong>en</strong> la Val<strong>en</strong>cia gótica (1290-<br />
1458), pp. 147-150.<br />
[ 196 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
Fig. 21. Juan <strong>de</strong> Gales. Summa Collectionum sive communiloquium; Breviloquium <strong>de</strong> virtutibus antiquorum<br />
principum ac philosophorum (Palermo, Bibl. Naz., ms. XIII, F. 15, fol.15).<br />
[ 197 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
Fig. 22. San Jerónimo. Vitae summorum Pontificum. Martinus Polonus. Crónica (París, BnF, ms. lat. 5142, fol. 102).<br />
pontífice Pedro Martínez <strong>de</strong> Luna. 113 Las tres imág<strong>en</strong>es regias que <strong>de</strong>coran los<br />
Privilegios <strong>de</strong> la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist (Barc<strong>el</strong>ona, Bibl. <strong>de</strong> Catalunya, ms.<br />
947) tra<strong>en</strong> a la memoria <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje formal <strong>de</strong>sarrollado por Domingo Crespí<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Llibre d<strong>el</strong> Consolat <strong>de</strong> Mar (Val<strong>en</strong>cia, <strong>Archivo</strong> Histórico Municipal, ms. F.<br />
15), pero la <strong>el</strong>egancia manifiesta <strong>en</strong> la figura <strong>de</strong> Pedro <strong>el</strong> Ceremonioso, soberano<br />
que viste una <strong>el</strong>egante ropa <strong>de</strong> tejido adamascado, <strong>de</strong>ja <strong>en</strong>trever la exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> otra personalidad artística, quizás miembro <strong>de</strong> la misma familia o <strong>de</strong><br />
su próspero taller, que reinterpreta con mayor sutileza las claves figurativas<br />
d<strong>el</strong> fundador <strong>de</strong> la dinastía.<br />
El Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> confirmación <strong>de</strong> los Privilegios d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> la Vall <strong>de</strong><br />
Crist (Segorbe, <strong>Archivo</strong> <strong>de</strong> la catedral, ms. I-4), validado <strong>el</strong> día 10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong><br />
1405 <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona, es <strong>de</strong> factura similar al docum<strong>en</strong>to anterior. En <strong>el</strong> manuscrito<br />
proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la biblioteca instalada <strong>en</strong> la cartuja <strong>de</strong> Vall <strong>de</strong> Crist se observa<br />
113 Josefina Planas, «B<strong>en</strong>edicto XIII y <strong>el</strong> scriptorium papal instalado <strong>en</strong> Peñíscola: nuevas reflexiones»<br />
Libri miniati per la chiesa, per la città, per la corte in Europa: lavori in corso, Padua, 2010 (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
[ 198 ]
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
al rey <strong>de</strong> Sicilia, Martín <strong>el</strong> Jov<strong>en</strong> (fol. 1), <strong>de</strong> acuerdo con unas pautas repres<strong>en</strong>tativas<br />
alejadas <strong>de</strong> ciertos conv<strong>en</strong>cionalismos que lo aproximan a otras imág<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> la monarquía citadas a lo largo <strong>de</strong> nuestro discurso. En especial, con la<br />
repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> rey Baltasar, arrodillado fr<strong>en</strong>te a Jesús, <strong>en</strong> la esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> la<br />
Epifanía (fol. 145) pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te al Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms.<br />
Rothschild 2529), posible efigie d<strong>el</strong> primogénito que nada ti<strong>en</strong>e que ver con la<br />
imag<strong>en</strong> reflejada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong><br />
Aragón (Poblet, Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio). 114 En esta serie icónica viste armadura<br />
con y<strong>el</strong>mo y grebas. Sobre <strong>el</strong> y<strong>el</strong>mo se dispone una corona real con cinco<br />
florones y sobre <strong>el</strong> pavés, sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> la mano izquierda, campean las armas<br />
d<strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Sicilia. En la mano contraria sujeta un estandarte <strong>de</strong>corado con la<br />
insignia <strong>de</strong> San Jorge, patrón y protector d<strong>el</strong> reino 115 (fig. 23).<br />
* * *<br />
El Maestro <strong>de</strong> San Cugat compaginó la iluminación <strong>de</strong> libros con otras manifestaciones<br />
artísticas, <strong>en</strong> este caso la pintura <strong>de</strong> retablos, actividad compartida<br />
por artistas <strong>de</strong> la <strong>en</strong>vergadura <strong>de</strong> Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts, qui<strong>en</strong> contrató <strong>el</strong> día 7 <strong>de</strong><br />
julio <strong>de</strong> 1425 la realización <strong>de</strong> un retablo, bajo la advocación <strong>de</strong> las Once Mil<br />
Vírg<strong>en</strong>es y Santa Úrsula con Jaume Oliveres, presbítero <strong>de</strong> la iglesia <strong>de</strong> Sant Boi<br />
<strong>de</strong> Llobregat. 116 Debemos recordar que a principios d<strong>el</strong> siglo XV se antoja más<br />
suger<strong>en</strong>te la iluminación <strong>de</strong> manuscritos fr<strong>en</strong>te a la tarea secundaria <strong>de</strong> pintor,<br />
acor<strong>de</strong> con <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> protagonista adquirido por la ilustración d<strong>el</strong> libro, convertida<br />
<strong>en</strong> ámbito propicio para la recepción <strong>de</strong> nuevas formas expresivas proyectadas<br />
hacia otro tipo <strong>de</strong> disciplinas artísticas.<br />
Otro ejemplo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación interdisciplinar <strong>en</strong>tre pintura y miniatura es <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
Joan Pascasii, calificado «pintor e iluminador» <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to fechado <strong>en</strong><br />
1440 (<strong>Archivo</strong> Histórico <strong>de</strong> Protocolos <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Juan Franch [mayor] leg. 19,<br />
114<br />
Josefina Planas, El Breviario <strong>de</strong> Martín <strong>el</strong> Humano. <strong>Un</strong> <strong>códice</strong> <strong>de</strong> lujo para <strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong><br />
Poblet, p. 184, nota 277.<br />
115<br />
Ama<strong>de</strong>o Serra Desfilis, «La serie dinástica <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón», Repres<strong>en</strong>tar la dinastía. El<br />
manuscrito g<strong>en</strong>ealógico d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> Poblet, pp. 69-70.<br />
116<br />
Otras activida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>os ambiciosas como <strong>el</strong> repintado, junto a Bernat Martor<strong>el</strong>l, <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong><br />
titular d<strong>el</strong> retablo <strong>de</strong> la Seu V<strong>el</strong>la <strong>de</strong> Lleida, parec<strong>en</strong> fruto <strong>de</strong> la inseguridad o d<strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
compromisos personales con otros artistas. José M.ª Madur<strong>el</strong>l Marimon, «El pintor Lluís Borrassà, su vida,<br />
su tiempo, sus seguidores y sus obras», Anales y Boletín <strong>de</strong> los Museo <strong>de</strong> Arte <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, X (1952), p.<br />
239, doc. 703. Francesc FITE; Carm<strong>en</strong> Berlabe, «L’estada a Lleida <strong>de</strong> Bernat Martor<strong>el</strong>l i Rafa<strong>el</strong> Gregori i<br />
la policromia d<strong>el</strong> retaule major <strong>de</strong> la Seu V<strong>el</strong>la», Locus Amo<strong>en</strong>us, 2 (1996), p. 106. Otra noticia docum<strong>en</strong>tal<br />
exhumada reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te informa sobre las activida<strong>de</strong>s profesionales <strong>de</strong> Rafa<strong>el</strong> Destorr<strong>en</strong>ts <strong>en</strong> la<br />
ciudad <strong>de</strong> Lleida, aunque hasta la fecha no se ha id<strong>en</strong>tificado ningún <strong>códice</strong> iluminado <strong>de</strong> su autoría.<br />
Francesc Fité; Albert V<strong>el</strong>asco, «De scriptoribus, illuminatoribus i librateriis a la Lleida baixmedieval», XV<br />
Congreso Nacional <strong>de</strong> Historia d<strong>el</strong> Arte (CEHA), Palma, octubre <strong>de</strong> 2004, p. 1523. Mucho más interesante<br />
es la propuesta que lo vincula con <strong>el</strong> retablo <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong> arcáng<strong>el</strong> proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ermita <strong>de</strong> P<strong>en</strong>af<strong>el</strong><br />
(Barc<strong>el</strong>ona, MNAC). Francesca Español, L’Art gòtic català, Manresa 2002, p. 302.<br />
[ 199 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
man. 29). En <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Leonardo Crespí, afamado miniaturista, cultivó<br />
ambas disciplinas, según informa un docum<strong>en</strong>to fechado <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> 28<br />
<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1455, don<strong>de</strong> se le cita explícitam<strong>en</strong>te: «Leonardus Crespí, illuminator<br />
et pictor, civis Val<strong>en</strong>cie». 117 La versatilidad <strong>de</strong> los iluminadores les permitió<br />
aceptar otro tipo <strong>de</strong> ofertas laborales, reiteradas por la docum<strong>en</strong>tación, que no<br />
han llegado hasta nuestros días, <strong>en</strong>tre las que <strong>de</strong>stacan la <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> pequeñas<br />
pinturas <strong>de</strong>votas realizadas sobre pergamino o los d<strong>en</strong>ominados «draps<br />
<strong>de</strong> pinz<strong>el</strong>l» v<strong>en</strong>didos directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> taller d<strong>el</strong> artista. 118<br />
Los iluminadores <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón se vieron obligados a salvar un<br />
obstáculo importante: la crisis <strong>de</strong> la banca <strong>de</strong>bido a la pobreza <strong>de</strong> la corona,<br />
117<br />
Amparo Villalba Davalos, Miniatura val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> los siglos XIV y XV, Val<strong>en</strong>cia, 1964, p. 252,<br />
doc. 90. Destacan algunos datos que muestran la flexibilidad <strong>de</strong> este artista <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> otras disciplinas<br />
paral<strong>el</strong>as a la iluminación <strong>de</strong> manuscritos, sigui<strong>en</strong>do unas pautas observadas <strong>en</strong> otros miniaturistas<br />
bajomedievales <strong>de</strong> la Corona <strong>de</strong> Aragón. <strong>Un</strong>o <strong>de</strong> <strong>el</strong>los nos informa que Leonard Crespí cobró<br />
cuatro su<strong>el</strong>dos y seis dineros por restaurar la cabeza y las manos d<strong>el</strong> áng<strong>el</strong> <strong>de</strong> plata que ost<strong>en</strong>taba <strong>el</strong><br />
r<strong>el</strong>icario con la Espina <strong>de</strong> Cristo, custodiado <strong>en</strong> la catedral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Para esta institución r<strong>el</strong>igiosa<br />
también <strong>el</strong>aboró unos <strong>en</strong>cerados que hacían las veces <strong>de</strong> vidrieras, <strong>de</strong>corados con imág<strong>en</strong>es sagradas.<br />
118<br />
Josefina Planas, El espl<strong>en</strong>dor d<strong>el</strong> gótico catalán. La miniatura a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> siglo XV, pp. 38-39.<br />
[ 200 ]<br />
Fig. 23. Martín <strong>el</strong> Jov<strong>en</strong>, rey <strong>de</strong> Sicilia. Rollo g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> los con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona y reyes <strong>de</strong> Aragón<br />
(Biblioteca d<strong>el</strong> monasterio <strong>de</strong> Poblet).
UN CÓDICE INÉDITO CONSERVADO EN EL ARCHIVO CAPITULAR DE ZARAGOZA Y SU FILIACIÓN CON EL GÓTICO INTERNACIONAL…<br />
uno <strong>de</strong> sus principales cli<strong>en</strong>tes. Martín I <strong>de</strong> Aragón sufrirá <strong>en</strong> diversas ocasiones<br />
las complicaciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> la falta <strong>de</strong> numerario. Cuando era duque <strong>de</strong><br />
Montblanc redactó una carta firmada <strong>en</strong> Monzón (1389) a fra Bernat Ça-Fàbrega<br />
anunciándole <strong>el</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> unos Evang<strong>el</strong>ios y unas Constituciones, por la aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> miniaturistas para ilustrarlos. 119 El mismo problema le acuciaba cuando,<br />
si<strong>en</strong>do rey y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> día 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1403 solicitaba un iluminador<br />
al abad <strong>de</strong> San Cugat d<strong>el</strong> Vallés para concluir con premura un breviario<br />
id<strong>en</strong>tificado con <strong>el</strong> Breviario d<strong>el</strong> rey Martín (París, BnF, ms. Rothschild 2529),<br />
para que, una vez finalizado, este miniaturista regresara a San Cugat acompañado<br />
por <strong>el</strong> iluminador regio y <strong>de</strong> este modo concluir la obra iniciada <strong>en</strong> <strong>el</strong> scriptorium<br />
d<strong>el</strong> Vallés. 120 El día 23 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1407, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> rey mandaba<br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>er al copista Pere Blanch que había huido con la cantidad que se le había<br />
abonado para copiar un breviario <strong>en</strong>cargado por María <strong>de</strong> Luna. 121 Con anterioridad,<br />
Pere Blanch había caligrafiado un salterio para esta reina sin problema<br />
alguno. 122<br />
<strong>Un</strong>a noticia docum<strong>en</strong>tal, publicada <strong>en</strong> numerosas ocasiones, que adquiere<br />
una nueva dim<strong>en</strong>sión a raíz <strong>de</strong> la id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> una obra d<strong>el</strong> Maestro <strong>de</strong> San<br />
Cugat <strong>en</strong> <strong>Zaragoza</strong>, es la correspondi<strong>en</strong>te al día 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1403, cuando <strong>en</strong><br />
otra carta real se alu<strong>de</strong> a un tal «Johanni iluminador francés» que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
haber prometido servir al rey Martín se había dado a la fuga, localizándose <strong>en</strong><br />
<strong>Zaragoza</strong> al servicio d<strong>el</strong> arzobispo –por estas fechas García Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Heredia–<br />
«<strong>en</strong> companyia <strong>de</strong> un bretón qui lo ha torbado». 123 El monarca, molesto por<br />
119 José M.ª Madur<strong>el</strong>l Marimon, «Il.luminadors, escrivans <strong>de</strong> lletra rodona formada i <strong>de</strong> llibres <strong>de</strong><br />
cor», Gesamm<strong>el</strong>te Aufsätze zur Kulturgeschichte Spani<strong>en</strong>s, I (1960), p. 156, doc. 10.<br />
120<br />
Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, I, p. 424, doc.<br />
CCCCLXXXIV.<br />
121<br />
Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, II, pp. 387-388,<br />
doc. CDVIII.<br />
122<br />
Antoni Rubio i Lluch, Docum<strong>en</strong>ts per a l’estudi <strong>de</strong> la cultura catalana mig-eval, II, p. 362, doc.<br />
CCCLXXIV. Este mismo iluminador aparece <strong>en</strong> 1414 caligrafiando e iluminando un <strong>códice</strong> para la comunidad<br />
r<strong>el</strong>igiosa <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>ló <strong>de</strong> Empúries. M.ª Rosa Ferrer, «Confecció <strong>de</strong> Cò<strong>de</strong>x a Cast<strong>el</strong>ló d’Empúries<br />
1411-1423», Hom<strong>en</strong>atge a mossèn Jesús Tarragona, Lleida, 1996, pp. 480-484.<br />
123<br />
Josep Gudiol, Els Tresc<strong>en</strong>tistes. La pintura mig-eval catalana, II, p. 326. La figura d<strong>el</strong> bretón<br />
trató <strong>de</strong> asociarse, por parte <strong>de</strong> Pere Bohigas, con Juan M<strong>el</strong>ec, calígrafo d<strong>el</strong> Misal <strong>de</strong> San Cugat (Barc<strong>el</strong>ona,<br />
ACA, ms. 14) (1402). Pere Bohigas, La Ilustración y la <strong>de</strong>coración d<strong>el</strong> libro manuscrito <strong>en</strong> Cataluña,<br />
II-1, pp. 280-281. En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> cosas, recordamos la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Joan <strong>de</strong> Brux<strong>el</strong>les, pintor <strong>de</strong> la<br />
casa d<strong>el</strong> rey Martín, cuando todavía era infante y su <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to, diez años antes, a Aragón, junto a<br />
Nicolau <strong>de</strong> Brux<strong>el</strong>les, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los <strong>en</strong>cargos d<strong>el</strong> arzobispo zaragozano López Ximénez. Esta situación<br />
parece un pr<strong>el</strong>udio <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos ocurridos <strong>en</strong> 1403 por <strong>el</strong> miniaturista <strong>de</strong> nacionalidad<br />
extranjera que huyó <strong>de</strong> la corte d<strong>el</strong> rey Martín para servir clan<strong>de</strong>stinam<strong>en</strong>te al arzobispo cesaraugustano.<br />
José Luis Hernando Garrido, «Los artistas llegados al foco barc<strong>el</strong>onés durante <strong>el</strong> gótico internacional<br />
(1390-1450): proced<strong>en</strong>cia, actividad y posible as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Aspectos docum<strong>en</strong>tales», Lambard, vol. VI<br />
(1994), p. 376.<br />
[ 201 ]
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
esta acción, <strong>en</strong>carga al arzobispo que ret<strong>en</strong>ga al citado miniaturista. 124 Sabemos<br />
que <strong>en</strong> 1402 un tal Mestre Joan –iluminador– <strong>de</strong>coraba <strong>el</strong> título d<strong>el</strong> cirio Pascual.<br />
La id<strong>en</strong>tidad d<strong>el</strong> nombre es significativa, pero no sirve para aunar bajo un<br />
mismo patronímico dos personalida<strong>de</strong>s que pudieron ser difer<strong>en</strong>tes. 125<br />
En suma, Martín I <strong>de</strong> Aragón, d<strong>el</strong> mismo modo que su hermano y pre<strong>de</strong>cesor<br />
Juan I, tuvo que cont<strong>en</strong>er sus inclinaciones estéticas y la promoción<br />
sistemática <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> lujo por la falta <strong>de</strong> numerario. Esta contradicción explica<br />
que algunos <strong>de</strong> estos miniaturistas, equiparables <strong>en</strong> cuanto a calidad<br />
estética a los <strong>de</strong> otras cortes europeas, llevaran a cabo un número reducido<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>cargos, si<strong>en</strong>do por tanto <strong>de</strong>saprovechados <strong>en</strong> un contexto económico<br />
<strong>de</strong>sfavorable.<br />
[ 202 ]<br />
124 Josep Gudiol, Els Tresc<strong>en</strong>tistes. La pintura mig-eval catalana, II, p. 326.<br />
125<br />
Josep Mas, «Notes sobre antichs illuminadors a Catalunya», Boletín <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>as<br />
Letras, II (1903-1904), pp. 280-281.