21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

RADIO SAN GABRIEL<br />

“INSTITUTO RADIOFONICO DE PROMOCION AYMARA”<br />

(IRPA)<br />

Republicado por<br />

INSTITUTO DE LAS LENGUAS Y LITERATURAS<br />

ANDINAS-AMAZÓNICAS (ILLA-A)<br />

TRANSCRIPCIÓN DEL<br />

VOCABULARIO<br />

DE LA LENGUA<br />

AYMARA<br />

P. LUDOVICO BERTONIO<br />

1612


Derechos Reservados<br />

Radio San Gabriel<br />

Departamento de Lengua Aymara<br />

Sistema de Autoeducación de Adultos a Distancia (SAAD-RSG)<br />

Septiembre de 1993<br />

Republicado en forma digital por:<br />

Instituto de Lenguas y Literaturas Andinas-Amazónicas (ILLA-A)<br />

Ave. Arce No.2047, planta alta,<br />

La Paz, Bolivia<br />

web: http://www.illa-a.org<br />

Octubre de 2011


2 Ludovico Bertonio<br />

Contenido<br />

PREFACIO<br />

Nota de la ILLA-A 3<br />

L uqtäwi (Dedicatoria)<br />

4<br />

Presentacion y A gradecimiento<br />

4<br />

J allallt'äwi (Agradecimiento)<br />

6<br />

Aymar A run S aräwipa ( A ntecedentes)<br />

7<br />

Amtäwinaka (Objetivos)<br />

8<br />

E nfoque G eneral del T rabajo<br />

9<br />

Guía de la P resente E dición<br />

10<br />

D ecreto Supremo No. 20227<br />

12<br />

Alfabeto Ú nico O ficial<br />

13<br />

Bibliografía usada para la T ranscripción<br />

14<br />

I NTRODUCCIÓN por Felix Layme y Xavier Albó 15<br />

El Mundo Aymara 15<br />

La Nación Lupaqa 15<br />

Los jesuítas y las culturas andinas 16<br />

Los jesuítas en él mundo Lupaqa 17<br />

Juan Ludovico Bertonio 18<br />

Las obras de Bertonio 21<br />

Bertonio como lingüista 26<br />

a) Método 26<br />

b) Sociolingüística 27<br />

c) Fonología y alfabeto 28<br />

d) Gramática 30<br />

Bertonio como etnógrafo 32<br />

El misionero de ayer y los Aymara de hoy 33<br />

M arkasan A rupat Y atxatañataki<br />

34<br />

Bibliografía 36<br />

PRIMER PARTE DEL VOCABULARIO 40<br />

A los S acerdotes y C uras de la Nación A ymara<br />

43<br />

A lgunas A notaciones para S aberse<br />

48<br />

Anotación III de A lgunas C osas M enudas<br />

51<br />

De los V erbos de L levar y de M ovimiento<br />

53<br />

A 55 F 174 LL 207 Q 258 Y 301<br />

B 96 G 179 M 210 R 261 Z 302<br />

C 105 H 184 N 224 S 272<br />

CH 134 J 194 Ñ 228 T 282<br />

D 135 I 196 O 229 U 293<br />

E 154 L 201 P 233 V 295<br />

SEGUNDO PARTE DEL VOCABULARIO<br />

304<br />

A 307 K 375 N 415 QH 453 T' 491<br />

CH 322 KH 381 Ñ 418 Q' 457 U 496<br />

CHH 329 K' 384 P 420 R 461 W 504<br />

CH' 331 L 389 PH 433 S 461 Y 517<br />

I 340 LL 397 P' 441 T 476<br />

J 348 M 404 Q 444 TH 486<br />

LAUS DEO 522


Vocabulario de la Lengua Aymara 3<br />

Nota de la ILLA-A<br />

La presente edición es un republicación de la edición publicada por Radio San Gabriel de La Paz en 1993, que<br />

fue transliterada al Alfabeto Oficial Único de aymara.<br />

Esta edición fue digitalizado por la labor voluntaria de Marisol Medina Ayala y Victoria Tinta Quispe del<br />

Instituto de Lenguas y Literaturas Andinas-Amazónicas (ILLA-A). Gracias a su dedicación y pasión esta edición<br />

fue puesto al alcance de la comunidad de aymara hablantes. Fue reformateado por Amos Batto para publicarla en<br />

el internet en http://www.illa-a.org/cd y diccionarios electrónicos.<br />

Este diccionario está disponible en los formatos de ODT (OpenOffice.org y LibreOffice), PDF (Adobe Acrobat)<br />

y DOC (MS Word) para imprimir o leer en la computadora. También el diccionario puede ser utilizado en los<br />

diccionarios electrónicos de StarDict y Babiloo, que son aplicaciones libres del escritorio que no necesita un<br />

conexión de internet.<br />

El equipo de la ILLA-A ha corregido algunos errores en la transliteración de Radio San Gabriel, consultando una<br />

edición transcrita que fue publicada por Ediciones El Lector en 2005. Las correcciones son anotadas en<br />

comentarios en el texto. Para verlos en OpenOffice.org o LibreOffice, hay que habilitar comentarios en Ver ><br />

Comentarios.<br />

Para facilitar el uso del diccionario, el latín fue puesto en texto verde y las siguientes abreviaciones fueron<br />

expandidas o puestas en una forma estándar:<br />

I., Id. => Idem<br />

V., Vi. => Vide<br />

v.m. => vuestra merced<br />

ut sup. => ut supra<br />

n., nu., num., núm. => no.<br />

G. => Partícula general:<br />

Además, puntos fueron insertados y algunas comas fueron reemplazado con puntos para separar los términos<br />

claves de sus definiciones. Referencias a la conjugación de verbos y otras notas de gramática fueron movidas de<br />

los términos claves a sus definiciones. El negrito también fue alterado para reflejar estos cambios.<br />

Por ejemplo:<br />

Äqaña, 3 äqi. Desviar o apartar esas cosas<br />

largas.<br />

Ätataña, Neutro. Esparcirse la multitud;<br />

cuando es activo tender cosas largas.<br />

=> Äqaña. 3 äqi. Desviar o apartar esas cosas largas.<br />

=> Ätataña. Neutro. Esparcirse la multitud; cuando es<br />

activo tender cosas largas.<br />

Agradecimientos:<br />

• A Felix Laime Pairumani por facilitarnos una fotocopia de la página del diccionario original que faltaba<br />

en la edición de Radio San Gabriel.<br />

• A Xavier Albó por sus palabras alentadoras cuando hemos discutido este proyecto.<br />

• A los profesoras de aymara de la UPEA que nos han animado e inspirado con su amor a la lengua<br />

aymara.


4 Ludovico Bertonio<br />

LUQTÄWI<br />

(Dedicatoria)<br />

Sistema de Autoeducación, de Adultos a Distancia (SAAD) wakicht'äwixa, San Gabriel Radio taypinkiwa. Ukan<br />

imaqirinakaw aka aru piwrx taqi qullan markan utjirinakataki, Ludovico Bertonio Tatakuran qillqatapat<br />

waraqt'as chiqancht'anipxsma.<br />

Juk'ampis aka aru piwraxa, aymar arsur jilanak kullakanakan wawanakapan wawanakapatakiwa.<br />

Qillqakipirinaka<br />

PRESENTACION Y AGRADECIMIENTO<br />

Nuestro primer intento fue presentar la TRANSCRIPCION DEL DICCIONARIO DE BERTONIO con motivo<br />

del 500 aniversario del Descubrimiento de América. Razones que escapan a nuestra voluntad, nos impidieron<br />

cumplir nuestro deseo.<br />

Este año de 1993, en que se cumplen los 381 años de que Bertonio sacara a luz pública, la impresión de un<br />

trabajo realizado pacientemente durante años, sea, para Radio San Gabriel, un momento para exaltar la figura de<br />

este eximio misionero jesuíta y su aporte imponderable a la lengua y al Pueblo Aymara.<br />

Sabemos que, hacer algo por una lengua es contribuir al desarrollo de la cultura,de la que es su florecimiento y<br />

del pueblo que lo ha creado. Rescatar una lengua es rescatar una cultura; es rescatar un pueblo. Y, hablando del<br />

Pueblo Aymara, sabemos también que se trata de un pueblo de larga trayectoria y de un pueblo con profunda<br />

huella histórica; de un pueblo poseedor de una lengua de riqueza extraordinaria, dada su estructura algorítmica;<br />

lengua que contribuye al desarrollo de la inteligencia del que la habla, por la exigencia que le impone el manejo<br />

de cientos de sufijos y por la inmensa gama de variables, para un solo vocablo.<br />

Es por eso que, acercarse al Bertonio. es redescubrir una rica mina.<br />

Es admirable el grupo de Maestros Rurales que, temerosamente y tras muchas vacilaciones, se ha abocado a la<br />

tan colosal tarea de transcribir el Bertonio. ¿Habrán logrado sacar de esa mina un metal fino o sólo un mineral de<br />

baja ley? De todas maneras, nos han ayudado a dar un paso más, de acercamiento a la lengua y a la cultura del<br />

Pueblo Aymara. Han vencido muchos obstáculos, han demostrado la tenacidad del aymara y están poniendo en<br />

manos de su pueblo y de los estudiosos e investigadores, un instrumento para conocer mejor su mentalidad y<br />

cosmovisión.<br />

¡ Cuánto ya se ha hecho desde ese memorable 1612!<br />

- Habrá que profundizar en lo que Emeterio Villamil de Rada (1872) y los Padres Franciscanos del Perú (1905) y<br />

los Hermanos Evangélicos, desde 1937 y el XXVII Congreso Peruano, han ido aportando al estudio de esta<br />

lengua.<br />

- Habrá que tener en cuenta los estudios del III Congreso Indigenista Internacional, que dió pie a la dictación del<br />

D.L. 03820 del uno de septiembre de 1954; de la "Mesa Redonda" del Ministerio de Cultura, Información y<br />

Turismo, tenido en 1968 y de cuyos esfuerzos nació el D.S. 08483, del 18 de septiembre del mismo año; del<br />

"Seminario hacia una Educación Intercultural y Bilingüe", tenido en Cochabamba, en agosto de 1983 y a las<br />

Jornadas de Estudio, de La Paz, a que dió lugar dicho Seminario y tras las cuales salió el D.S. 20227. del nueve<br />

de mayo de 1984. aprobando el Alfabeto Oficial Unico, del que se hizo eco el Gobierno Peruano, dictando la


Vocabulario de la Lengua Aymara 5<br />

R.S. 1218 del 18 de noviembre de 1985.<br />

También habrá que considerar los esfuerzos hechos por los Padres de Maryknoll y las Universidades Mayor de<br />

San Andrés, de La Paz y Tomás Frías, de Potosí y el riquísimo aporte de lingüistas como Juan de Dios Yapita e<br />

Iván Guzmán de Rojas, que siguen explotando esta mina, incluso con perspectivas a la "traducción simultánea",<br />

que inmortalizaría a la lengua aymara.<br />

Es notorio cómo el D.L. de 1954, tiene más en cuenta a los aymara hablantes; el de 1968,a los castellano<br />

hablantes y el de 1984,a los aymara-quechua y castellano hablantes. Ojalá que el del 2000 supere las deficiencias<br />

de los anteriores. Toda lengua es viva, y, como tal, es un proceso que hay que impulsar.<br />

Ahora, con el Bertonio en las manos y con grupos cada vez más numerosos que leen y escriben aymara y<br />

castellano, el horizonte se presenta más prometedor.<br />

Para terminar y por ser muy de justicia, queremos felicitar y agradecer al Grupo de Maestros Aymaras - tanto<br />

transcriptores como Equipo Técnico - que han hecho el esfuerzo admirable de transcribir, palabra por palabra, las<br />

mil páginas del original.<br />

Nuestro agradecimiento al Instituto Boliviano de Cultura, por el apoyo legal con que han animado nuestro<br />

trabajo. A la Imprenta Don Bosco, por darnos autorización para realizar nuestro trabajo en base a la Edición<br />

Facsimilar, publicada en 1956, por la Tipografía Don Bosco, de La Paz. A Xavier Albó y a Félix Layme, por el<br />

gesto de permitimos colocar, en el cuerpo de nuestra edición, sus valiosos aportes de la Introducción que<br />

pusieron a la re-edición de 1984.<br />

Un agradecimiento muy especial a la Conferencia Episcopal Italiana; a su Excia. Mons. Giovanní Tonucci,<br />

Nuncio de S.S. en Bolivia y al Hno. José Diez de Medina, Provincial de los Hermanos de La Salle, en Bolivia,<br />

por su aporte económico para el financiamiento del presente trabajo.<br />

Gracias también y felicitaciones a Creaciones y Producciones AGUILA, por el esfuerzo en hacer una edición<br />

bilingüe, venciendo los obstáculos que esta clase de trabajos presenta.<br />

La Paz. mayo de 1993<br />

Hno. Jaime Calderón Manrique<br />

Director Pedagógico RSG.


6 Ludovico Bertonio<br />

JALLALLT'ÄWI<br />

(AGRADECIMIENTO)<br />

Ch'amanchirinaka:<br />

Hno. José Canut Saurat, Director General de Radio San Gabriel.<br />

Hno. Jaime Calderón Manrique, Director Pedagógico de P S G y Asesor del SAAD.<br />

Chiqancht'irinaka (Equipo Técnico):<br />

Qalltat tukuykam amtäwina-karjam chiqancht'as qillqakipirinaka.<br />

Yatichiri: Tomás Quispe Huañapaco<br />

Yatichiri: Apolinar Condori Loza<br />

Yatichiri: Eusebio Clares Cutili<br />

Yatichiri: Francisco Quispe Monzón<br />

Yatichiri: Germán Vergas Carazani<br />

Qillqakipirinaka (Transcriptores):<br />

Nayrir qillqakipäwin ya-napt'asirinaka.<br />

Yatichiri: Franz Pacheco Cordero<br />

Yatichiri: Alicia Quispe Misto<br />

Yatichiri: Gualberto Sirpar Flores<br />

Yatichiri: Fructuoso Apaza Gutiérrez<br />

Yatichiri: Jorge Aruquipa Catari<br />

Yatichiri: Julio Mita Sucojayo<br />

Yatichiri: S. Amalia Guarachi Cachaca<br />

Yatichiri: Silverio Godoy Villca<br />

Yatichiri: M. Marino Quispe Cornejo<br />

Yatichiri: Víctor Quispe Colque<br />

Yatichiri: Máximo Espejo Quispe<br />

Yatichiri: Mery Pinedo Ponce<br />

Yatichiri: Ignacio Mendoza Tumirí<br />

Yatichiri: Abraham Huiza Guarachi<br />

Yatichiri:, Ángel Quintanilla Alanoca<br />

Yatichiri: Froilán Mendoza Rojas<br />

Yatichiri: Guillermo Balboa Mamani<br />

Yatichiri: Irma Quispe Copa<br />

Yatichiri: Gregorio Quino Pinto<br />

Yatichiri: Adán Mamani Quino<br />

Yatichiri: Edmundo Santander Mollo<br />

Yatichiri: Pascual Gutiérrez<br />

Jamuqirinaka (Dibujantes):<br />

Yatichiri: Macario R. Quino Choque<br />

Yatichiri: Honorio Limachi Choque<br />

Yatichiri: Víctor Mamani Ramírez<br />

Juan H. Quispe Mamani<br />

Jupanakarusti, aymar markan sutipxarux taqi munasiñ chuymampiw jallallt'atäpxaraki.


Vocabulario de la Lengua Aymara 7<br />

AYMAR ARUN SARÄWIPA<br />

(ANTECEDENTES)<br />

Aymar aruxa, nayra laq'a achachilanakasatpachaw ar. sutätayna. ukampirus janiw ullañ qillqañax<br />

utjkarakitaynati. Ukjamïpanw tatakuranakax Diosan arunakap yatichañatakix aymar arsuñ qillqañ nayraqatax<br />

yatiqapxatayna.<br />

Mä qawqha maranakatsti, mäkirakiw Diosan arunakap qillqapxatayna. Uka qhipa maranakatsti, Ludovico<br />

Bertonio tatakuraw yaqha masinakapamp yanapt'ayasis aru pirwa qillqatayna. Ukax, khä 1612 maranw jan ch'am<br />

jiwt'ayasis qillqt'arakitäna. Vocabulario Aymara sata. Uka aru pirwa qillqañatakixa, Ludovico Bertonio tatakurax<br />

taqiwjchiqanakw aymar arsur jilanakar kullakanakar jiskhir sarnaqirïtayna, ukjamat mayj mayj arunak<br />

tinkt'ayañataki. Ukampirus jupax aymar aru jan sumpach yatkasaxa, mä qawqha arunakx janiw sumpach<br />

katuqatapäkarakïnti, ukatpï ist'ataparjamak qillqt'arakpachänxa. Ukataw aru pirwa qillqatapanx mä qawqha<br />

arunakax pantjat uñstaraki.<br />

Akatuqit juk'amp yatxatañ munirinakaxa. "Vocabulario Aymara de Ludovico Bertonio", nayrir qillqatanakap<br />

uñxatt'apxañapawa.<br />

Aymar arusaxa. khä 1612 marat jichhapachkamaw qillqirinakax kunayman qillqanakamp taqimaynis<br />

munañaparjam amuyuparjam qillqapxatäna. Uk uñjasaw khä 1984 maranxa, walja wakicht'at tamanakat mä<br />

Jach'a tantachäwir qillqañxat aruskipt'añatak sarthapipxäna. Uka marat aksaruw aymar arusax qhip qhipa<br />

askicht'at qillqanakamp qillqatäxaraki.<br />

Perú markankir "Franciscanos" sat tatakuranakat amtañax wakisirakiwa. Jupanakaw khaya 1905 maratpachaxa.<br />

Aymar aru qillqatäñapatakix ch'amt'awayapxarakitayna. Juk'amppachasa, Comisión de Alfabetización y<br />

Literatura Aymara (CALA) ukankir jilat kullakanakaw jallällt'ataraki; jupanakaw 1937 maratpachax Aymar arus<br />

qillqañatakix "alfabeto CALA" uka uñstayawayapxatayna. Jichhürkamas uka qillqanakax taqiwjan<br />

uñt'atakïskarakiwa. Nayrapachanakanx aymar arusax janiw akch'as amxasitaskäna. Jichhürunakanxa,<br />

sarnaqäwisas jan ukax achachilanakasan saräwipas aymar arutw niya qillqasiskaraki. Uka kipkarakiw jach'a<br />

yatiqañ utanakans (Universidades y Normales), San Grabriel Radions jan ükax yaqhawjanakans k'achat k'achat<br />

aymar arusatx ullañ qillqañx yatichasipkaraki.


8 Ludovico Bertonio<br />

AMTÄWINAKA<br />

(Objetivos)<br />

Jichhürunakanxa, aymar arusat ullañ qillqañ ya-tichäwix janiw sumpach utjkiti. Markas irpirinakaxa, ja-niw<br />

aymar arut yatichäwinak mäpit utt'ayañ munapka-rakiti. Ukampirus jiwasanakan chiqpach aru pirwasas<br />

(diccionario) janiw qillqatax sumpach utjkarakiti. Utjch ukasa, kunayman qillqanakamp qillqt'atarakiwa. Bertonio<br />

tatakuran aru pirwapas nayrapach jan ullt'añjam qillqt'atarakiwa. Ukampins uka aru pirwa qillqatanxa, walja<br />

chiqpach aymar arunakaw jan amtat ikiskaraki. Uka arunak lantixa, jichürunakanx castellano arut mayt'asisakiw<br />

arsxapxaraktan qillqxapxaraktansa. Ukja-matxa. juk'amp aru manunikiw uñjasxapxaraktanxa.<br />

Jiwasanakati uka arunak jan wasitat amthapip-kañäni, arsupkañäni, qillqapkañänisa, jiwaspachas aru-samp chik<br />

chhaqtañ munapksna ukjamäxarakispawa. Juk'ampis qhipa askicht'at qillqanakamp (Alfabeto oficial) ullañ<br />

qillqañ yatxasaxa, janikiw Bertonio tatakuran qill-qatapax arsuyañjamäkxiti; ukjamatx jan yäqatar<br />

uñjatakíxarakiwa.<br />

Aymar arut yatxatirinakas tamanakasa, janirakiw Ludovico Bertonio tatakuran aru pirwa qillqatapx jichha-pach<br />

askicht'at qillqanakar jaqukipañx mäpit amtapkara-kiti.<br />

Taqi ukanak amuyt'asaw SAAD-Radio San Gabriel taypin irnaqir yatichirinakaxa. askicht'at qillqanakar mäpit<br />

kipstayxapxarakta. Ukjamat taqinins ina jasak ullapxañasataki, ukjamarak armt'at arunaks arsupxañasatakiraki.<br />

Juk'ampirus nanakax amuyapxtwa, khitinakatï aymar arut juk'amp yatxatapk ukanakan sumpach<br />

amuyt'añapatakiw nayrapach aru pirwax jichha qillqanakar kipstayata. Ukxaruxa. 1612 marat jichhürkamax<br />

kunjamarus arusax tukuski uk juk'at juk'at sumpach yatxatañatakirakïspawa. Ukanak amuyt'asaw nanakax akjam<br />

amtäwinak phuqhasiñapatak qillqakipt'apxta:<br />

1. Markasax aymar arusampix juk'amp ch'amancht'atäñapataki.<br />

2. Aymar arusax taqinins chiqpach wakiskir arut qillqt'atäxañapataki, uñt'atäxañapataki. ukjamarak<br />

yäqatäxañapatakisa.<br />

3. Taqinins jasak ullt'apxañasataki.<br />

4. Armt'at arunak amthapisin arsuñasataki, ukjamarak machaq arunak uñstayañasataki.<br />

5. Taqi chiqans ullt'asir qillqt'asirixapxañasataki.<br />

6. Sarnaqäwinakasar juk'amp thurunchapxañasataki.<br />

7. Arusxat juk'amp yatxatäwir p'arxtapxañanakasa-taki.<br />

8. Aymar arusat yatiqäwir juk'amp yanapt'apxañanakasataki.<br />

Equipo técnico<br />

Dpto. Lengua Aymara R.S.G.


Vocabulario de la Lengua Aymara 9<br />

ENFOQUE GENERAL DEL TRABAJO<br />

Los profesores que. trabajamos en la implementación del Sistema de Autoeducación de Adultos a Distancia<br />

(SAAD), de Radio San Gabriel, hemos realizado el presente trabajo de transcripción del "Vocabulario de la<br />

Lengua Aymara". del Padre Ludovico Bertonio, al actual Alfabeto Oficial Unico, porque tenemos el<br />

convencimiento de que, un pueblo engendra una cultura y dentro de ella genera una Lengua. Defender una<br />

lengua es defender una cultura o defender un pueblo. La lengua aymara es eminentemente formativa, por su<br />

carácter de lengua aglutinante y algorítmica y por su estructura lógica interna que la lleva a una extraordinaria<br />

simplicidad. Por eso queremos que esta obra llegue a todas las personas que tengan interés en estudiar, investigar<br />

y aprender la Lengua Aymara como tal.<br />

Gracias a la aprobación de un "Alfabeto Oficial Unico" se está dando con seguridad el paso de una Cultura Oral<br />

a una Cultura Escrita. Además nos permite dar pasos más confiables en el aprendizaje de la lecto-escritura de la<br />

Lengua Aymara. Para esta actividad, previamente nos hemos planteado algunas reglas, con la participación del<br />

Personal Transcriptor y el Equipo de Lengua Aymara; las mismas que sufrieron muchas modificaciones y<br />

enriquecimientos, a medida que íbamos avanzando el trabajo.<br />

Para aclarar mejor todas estas reglas, las detallamos en las siguientes páginas. Este trabajo de transcripción no<br />

consistió en cambiar, modificar, ni actualizar el significado de los vocablos, sino que, simplemente se ha<br />

transcrito en el alfabeto oficial único, de acuerdo a las reglas que mencionaremos posteriormente.<br />

Finalmente, expresamos nuestra esperanza, porque el producto de este trabajo sea de provecho muy<br />

significativo, especialmente para el pueblo aymara.


10 Ludovico Bertonio<br />

GUÍA DE LA PRESENTE EDICIÓN<br />

• En la primera parte del Vocabulario Aymara, algunos vocablos españoles han sido trasladados a sus<br />

lugares<br />

• correspondientes, de acuerdo al orden alfabético, porque en el original encontramos escrituras diferentes<br />

a la actual como: valde - balde, quadro - cuadro, buelta - vuelta, etc.<br />

• Para ordenar los vocablos españoles, sólo se ha podido tomar en cuenta hasta las dos primeras letras del<br />

vocablo en cuestión,<br />

• Algunas palabras españolas escritas como: pornan, deste, del, della, poprio, etc.; hemos tratado de<br />

actualizarlas de la siguiente manera: pondrán, de éste, de él, de ella, propio, etc. lo mismo las letras, q.,<br />

q, quato, etc, significa qui, que, cuanto en castellano; mientras que en aymara ki, qi.<br />

• En el diccionario original, lo más difícil del trabajo de transcripción, tal vez, ha sido distinguir si los<br />

fonemas: c, cc, k, kh, de la escritura aymara, son velares o postvelares; aún más difícil cuando van<br />

acompañadas antes y después de la vocal a. Para esto tenemos en cuenta el contexto de la palabra, la<br />

ubicación, su significado, su sentido lógico y su uso actual.<br />

• Cuando c, cc, k, kh, van acompañados, antes o después, por las vocales abiertas (e,o), sabemos que se<br />

trata de un fonema postvelar q. qh, q', x, porque además comparten algunos rasgos fonéticos. De la<br />

misma manera, cuando van acompañados antes o después por las vocales cerradas (i, u). aseguramos que<br />

es un fonema velar k, kh, k' j.<br />

• También encontramos las letras g, gh, que de acuerdo al alfabeto oficial único, representan al fonema /j/;<br />

pero cuando la gh. va acompañada por las vocales a. o; funciona como el fonema postvelar /x/.<br />

• En el diccionario original, en los vocablos aymaras hemos encontrado la h en lugar de j. En esta edición<br />

utilizamos exclusivamente la j, aunque este fonema en posición inicial es muda en aymara.<br />

• El fonema u. en el diccionario original equivale como u, v y b.<br />

• De la misma manera encontramos que los signos ff. fs, f, y s; equivalen al fonema /s/.<br />

• En la parte de la escritura en castellano, en lugar de z, se utilizó Ç.<br />

• En el proceso de transcripción hemos encontrado muchos signos y abreviaturas, los mismos que están<br />

explicados en la anotación III del diccionario. Sin embargo existen otros que a continuación explicamos:<br />

Id., I.: Son abreviaciones de Idem, que significa "lo mismo como lo anterior".<br />

Vid., Vi. V.: Son abreviaciones de Vide, que significa "ver".<br />

v.g.: Abreviación de verbi gratia, que significa "por ejemplo".<br />

Vel : Conjugación "o".<br />

& : Conjugación "y"<br />

&c : "etc." y otros.<br />

)( : Antónimo. El significado contrario a lo anterior.<br />

§ : Es el signo que indica el inicio de un nuevo párrafo.<br />

[ ] : Este signo encierra las palabras que no hemos podido interpretar ni traducir correctamente.<br />

" " : Las comillas los utilizamos para encerrar las palabras o expresiones latinas.<br />

Así mismo algunas reglas explicativas han sido excluidas o reformuladas, por no tener relación con el uso actual<br />

del Alfabeto Oficial Único.


Vocabulario de la Lengua Aymara 11<br />

MODO DE<br />

ARTICULACIÓN<br />

OCLUSIVOS<br />

SIMPLES<br />

OCLUSIVOS<br />

ASPIRADOS<br />

OCLUSIVOS<br />

GLOTALIZADOS<br />

(EXPLOSIVOS)<br />

AFRICADO<br />

SIMPLE<br />

AFRICADO<br />

ESPIRADO<br />

AFRICADO<br />

GLOTALIZADO<br />

(EXPLOSIVO)<br />

CUADRO DE EQUIVALENCIA DEL ALFABETO DE<br />

BERTONIO AL ALFABETO OFICIAL UNICO<br />

PUNTO DE ARTICULACIÓN<br />

LABIAL DENTAL PALATAL VELAR POSTVELAR<br />

pa = pa<br />

pe-pi = pi<br />

po-pu = pu<br />

pha = pha<br />

phe-phi = phi<br />

pho-phu = phu<br />

ppa = p'a<br />

ppe-ppi = p'i<br />

ppo-ppu = p'u<br />

ta = ta<br />

te-ti = ti<br />

to-tu = tu<br />

tha = tha<br />

the-thi = thi<br />

tho-thu = thu<br />

tta = t'a<br />

tte-tti = t'i<br />

tto-ttu = t'u<br />

FRICATIVOS ſſa-ſsa-ſa-sa = sa<br />

ſſe-ſse-ſi-si = si<br />

ſo-ſu-ſo-ſu = su<br />

NASALES ma = ma<br />

me-mi = mi<br />

mo-mu = mu<br />

na = na<br />

ne-ni = ni<br />

no-nu = nu<br />

LATERALES la =la<br />

le-li = li<br />

lo-lu = lu<br />

VIBRANTES ra = ra<br />

re-ri = ri<br />

ro-ru = ru<br />

ua-hua-va = wa<br />

hui-vi-ve-ui = wi<br />

vu-vo = wu<br />

VOCALES ALARGAMIENTO<br />

VOCÁLICO<br />

ANTERIOR<br />

ALTA MEDIA<br />

e - i = i<br />

ii = ï<br />

cha = cha<br />

che-chi = chi<br />

cho-chu = chu<br />

chha = chha<br />

chhe-chhi = chhi<br />

chho-chhu = chhu<br />

ccha = ch'a<br />

cche-cchi = ch'i<br />

cchc-cchu = ch'u<br />

tha-ña = ña<br />

ñe-ñi = ñi<br />

ño-ñu = ñu<br />

lla = lla<br />

lle-lli = lli<br />

llo-llu = llu<br />

ya = ya<br />

ye-yi = yi<br />

yo-yu = yu<br />

ca = ka<br />

qui = ki<br />

cu = ku<br />

cca = kha<br />

qhui = khi<br />

ccu = khu<br />

ka = k'a<br />

ki = k'i<br />

ku = k'u<br />

kha-ha-gha = ja<br />

khi-hi-ghi = ji<br />

khu-hu-ghu = fu<br />

g = j<br />

CENTRAL BAJA POSTERIOR<br />

ALTA MEDIA<br />

a = a<br />

aa = ä<br />

o - u - v = u<br />

uu = ü<br />

ca = qa<br />

que = qi<br />

co = qu<br />

cca = qha<br />

qhue = qhi<br />

cco = qhu<br />

ka = q'a<br />

ke = q'i<br />

ko = q'u<br />

kha=xa<br />

khe = xi<br />

gho-kho = xu<br />

En este cuadro presentarnos dos tipos de alfabetos; el alfabeto utilizado por el Padre Bertonio y el Alfabeto<br />

Oficial Unico que utilizamos en la presente edición. Para diferenciar ambos, el primero está con letras<br />

corrientes y el segundo con letras negritas.


12 Ludovico Bertonio<br />

DECRETO SUPREMO No. 20227<br />

CONSIDERANDO:<br />

HERNAN SILES ZUAZO<br />

PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA REPUBLICA<br />

Que Bolivia es un país plurícultural y plurilingüe con una población mayorítaria de orígenes quechua y aymara,<br />

cuyas culturas e idiomas se mantienen vigentes:<br />

Que la verdadera integración del país debe partir del reconocimiento y respeto de nuestra nacionalidad,<br />

incluyendo sus diversas expresiones culturales y lingüísticas;<br />

Que se debe apoyar y fomentar para ello, la creatividad y la expresión literaria en las diversas lenguas<br />

nacionales;<br />

Que la resolución ministerial 795 de 3 de septiembre de 1983 del Ministerio de Educación y Cultura, establece la<br />

enseñanza del quechua y el aymara en el sistema educativo;<br />

Que se ha utilizado hasta el presente diversos alfabetos quechua y aymara, obstaculizando innecesariamente la<br />

expresión y comunicación escrita en estos idiomas;<br />

Que los organismos pertinentes del Ministerio de Educación y Cultura, la Confederación Sindical Unica de<br />

Trabajadores Campesinos de Bolivia y las principales instituciones públicas y privadas vinculadas con este<br />

problema han unificado criterios y han llegado a un acuerdo sobre el alfabeto único;<br />

Que el alfabeto único esta basado y aprobado por el II Congreso Indigenista Interamericano realizado en La Paz,<br />

en 1954, con el uso internacional más difundido.<br />

EN CONSEJO DE MINISTROS:<br />

DECRETA:<br />

ARTICULO 1o.- Declárese oficial el adjunto ALFABETO UNICO, para la escritura de los idiomas quechua y<br />

aymara.<br />

ARTICULO 2o.- Toda obra científica, literaria asi como pedagógica y, en general, todo uso escrito de los<br />

idiomas quechua y aymara debe utilizar el allabeto único indicado en el artículo anterior.<br />

ARTICULO 3o.- Se deroga todas las disposiciones contrarias al presente decreto supremo.<br />

El señor Ministro de Estado en el Despacho de Educación y Cultura, queda encargado de la ejecución y<br />

cumplimiento del presente decreto supremo.<br />

Es dado en el Palacio de Gobierno de la ciudad de La Paz, a los nueve días de mes de mayo de mil novecientos<br />

ochenta y cuatro años.<br />

FDO. HERNAN SILES ZUAZO, Federico Alvarez Plata, Manuel Cárdenas Mallo, Min. RR.FF. y Culto a.i.,<br />

Flavio Machicado Saravia, Ernesto Aranibar Quiroga, Freddy Justiniano Flores, Alfonso Camacho Peña,<br />

Hernando Poppe Martínez, Javier Torres Goitia, Horst Grebe López, Carlos Carvajal Nava, Luis Saucedo<br />

Jusliniano, Guillermo Capobianco Rivera, Antonio Amez Camacho, Mario Rueda Peña, Jorge Agreda<br />

Valderrama, Miguel Urioste F. deC.


Vocabulario de la Lengua Aymara 13<br />

VOCALES:<br />

Alargamiento vocálico es /¨/: ï, ü, ä.<br />

ALFABETO ÚNICO OFICIAL<br />

Anterior i<br />

Cerrada<br />

u Posterior<br />

Cerrada<br />

Semi abierta [e] [o] Semi abierta<br />

a<br />

Central Abierta<br />

(+) Las vocales i, u, en cercanía de las consonantes q, qh, q', x; tienen sonido alofónico; la i suena como [e] y la<br />

u suena como [o].<br />

CONSONANTE.: (++)<br />

MODO DE<br />

ARTICULACIÓN<br />

PUNTO DE ARTICULACIÓN<br />

Bilabiales Dentales Alveolares Palatales Velares Post-velares<br />

Oclusivas simples P T K Q<br />

Oclusivas espiradas PH TH KH QH<br />

Oclusivas glotalizadas P' T' K' Q'<br />

Africada simple CH<br />

Africada espirada CHH<br />

Africada glotalizada CH'<br />

Fricativa S J X<br />

Laterales L LL<br />

Nasales M N Ñ<br />

Semiconsonantes W Y<br />

Vibrante simple R<br />

(++) Para el quechua hay todavía discusión en el uso de la x. También en el quechua se usa fricativa palatal sh.


14 Ludovico Bertonio<br />

BERTONIO, Ludovico.<br />

1612 Vocabulario de la Lengua Aymara.<br />

Ediciones CERES<br />

Cochabamba - Bolivia. 1984<br />

BIBLIOGRAFÍA USADA<br />

PARA LA TRANSCRIPCIÓN<br />

LLANQUE CHANA, Domingo.<br />

1984 Diccionario Aymara Castellano<br />

Proyecto Experimental de Educación Bilingüe Peruanos, Lima - Puno.<br />

GEMINIS 2.<br />

1986 Diccionario Ilustrado<br />

Editorial Geminis - Panamá<br />

Impreso en España - Printed in Spain<br />

GARCIA, Pelayo Ramón y Gross.<br />

1991 Pequeño Larousse Ilustrado<br />

Ediciones Larousse.<br />

Impreso en Colombia - Printed in Colombia.<br />

DE LUCCA D., Manuel.<br />

1974 Diccionario Aymara - Castellano, Castellano - Aymara.<br />

Impreso en Bolivia. Comisión de Alfabetización y Literatura Aymara C.A.L.A.<br />

La Paz - Bolivia.<br />

EMILIO M. MARTINEZ, Amador.<br />

1974 Diccionario Gramatical y dudas del idioma.<br />

Editorial Ramón Sopena, S.A.<br />

Impreso en España - Printed in Spain.


Vocabulario de la Lengua Aymara 15<br />

Agradecemos a los amigos Manuel Posnansky,<br />

Marcos Recolons, superior de la comunidad Jesuíta<br />

de La Paz y Gunnar Mendoza, director de la<br />

Biblioteca Nacional de Sucre, por habernos facilitado<br />

el acceso a publicaciones originales de Bertonio.<br />

Teresa Gisbert de Mesa nos ha permitido consultar<br />

un trabajo aún no publicado sobre Bertonio, y los PP.<br />

Enrique Fernández y Antonio de Egaña, responsables<br />

de la edición de Monumenta Peruana (en adelante<br />

MP), del Archivo Histórico de la Compañía de Jesús<br />

en Roma, nos han proporcionado nuevas<br />

informaciones sobre la vida de Bertonio. A todos ellos<br />

nuestra gratitud.<br />

El Mundo Aymara<br />

La lengua aymara es hasta ahora la segunda mas<br />

importante del mundo andino, y la tercera en<br />

importancia numérica entre las lenguas autóctonas en<br />

Sudamérica. Es hablada en un sector del mundo<br />

andino especialmente importante por la vitalidad que<br />

en él tienen las formas culturales andinas.<br />

En el pasado el Aymara o Jaqi Aru 'lengua humana'<br />

fue hablado en una extensión mucho mas amplia. Hay<br />

indicios de su presencia en el actual Ecuador; hasta<br />

hoy se habla una lengua hermana, el Jaqaru, en<br />

serranías del departamento de Lima. No se trataba de<br />

una región continua en que se hablara exclusivamente<br />

Aymara, sino que esta lengua y los grupos étnicos que<br />

la hablaban compartían el espacio geográfico con<br />

otros grupos de habla Quechua -o Runa Simi, que<br />

significa también en su idioma "lengua humana"<br />

Pukina, Uru y probablemente otras. Esta<br />

interdigitación, parecida a la de un tejido con distintos<br />

colores, era el resultado de típica organización social<br />

y económica del mundo andino, tan variado en alturas<br />

y topografía por la que cada ayllu o jatha procuraba<br />

asegurar su acceso directo a los diversos climas y<br />

terrenos que pudieran garantizarle una producción<br />

diversificada y completa. Bajo ciertos aspectos el<br />

conocimiento de esta porción Aymara de los pueblos<br />

andinos prehispanos tiene también un interés<br />

particular, por mostrarnos cómo discurrió la vida de<br />

esta sociedad, única en sus logros, mas abajo de las<br />

burocracias estatales del Tawantinsuyu.<br />

No entraremos en esta introducción a mayores<br />

detalles contextuales sobre las características sociales<br />

y culturales de este mundo Aymara. Remitimos para<br />

INTRODUCCIÓN<br />

Félix Layme<br />

ello a obras dedicadas directamente al tema. 1 Sólo<br />

queremos recordar que a principios del siglo XVII,<br />

momento en que se escribió el vocabulario que ahora<br />

reeditamos, la expansión de la lengua Aymara seguía<br />

siendo mayor que en la actualidad, como indican,<br />

entre otros, algunos textos del propio Ludovico<br />

Bertonio, a los que nos referimos mas adelante y<br />

dentro de Charcas, el mapa de Thérese Bouysse<br />

Cassagne, con datos de 1582. Por el Norte, la región<br />

Aymara llegaba por lo menos hasta las puertas del<br />

Cusco; por el Sur, hasta más allá de Potosí; es decir,<br />

cubría la mayor parte del antiguo Qullasuyu. El<br />

corazón de toda esta región, entonces como ahora, era<br />

el Altiplano, especialmente sus áreas más densamente<br />

pobladas en torno al Lago Titicaca, Allí se encuentra<br />

la nación Lupaqa, la que conoció y describió el padre<br />

Ludovico Bertonio.<br />

La Nación Lupaqa<br />

Los Lupaqa tuvieron su núcleo geográfico central a lo<br />

largo de la orilla occidental del Lago Titicaca,<br />

repartidos en siete markas o pueblos, desde<br />

Chukuwitu el principal, cerca de Puno- hasta Sipita,<br />

junto al Desaguadero. Toda la región, como tantas<br />

partes del Tawantinsuyu, estaba cruzada por una<br />

división social entre la parcialidad de arriba Alasaya<br />

(Hanansaya, en el Quechua colonial) y Masaya<br />

(Urinsaya), la parcialidad de abajo. Este núcleo<br />

central estaba ubicado a su vez en la macroregión<br />

conocida como Urqusuyu: el lado agreste, montañoso,<br />

masculino. Pero los Lupaqas tenían además terrenos<br />

en el lado opuesto, al otro lado del Lago y más allá de<br />

la Cordillera Real,<br />

donde los valles son verdes y húmedos, región<br />

conocida como Umasuyu; el lado fértil, acuoso,<br />

femenino. Sus avanzadas en esos valles los llevaban a<br />

los Manqha Yunka (Yungas de "abajo" o de "adentro")<br />

hacia las vertientes amazónicas. Allí tenían<br />

asentamientos con cocales en lugares como<br />

Chicaloma (Coripata?) y Capinota (Capiñata?). Por el<br />

otro lado avanzaban también hasta los Ala Yunka (de<br />

"arriba") hacia las vertientes del Pacífico en los<br />

1 La recopilación más reciente está en vías de ser<br />

publicada por la UNESCO Cubre las principales áreas<br />

temáticas, con trabajos de etnohistoriadores y de<br />

antropólogos contemporáneos. Remitimos a esta obra y<br />

a su bibliografía.


16 Ludovico Bertonio<br />

actuales departamentos de Tacna y Moquegua. Según<br />

Murra (1954: 429) estas distancias podían implicar<br />

viajes de hasta mes y medio de duración, para<br />

recorridos de hasta 250 kms.<br />

Por suerte contamos para esta región con un material<br />

caracterizado por John Murra (1964: 425) como "la<br />

fuente más antigua y más detallada del siglo XVI que<br />

se ha encontrado hasta el momento para el<br />

Qullasuyu": la Visita hecha a la Provincia de<br />

Chucuito, por Garci Diez de San Miguel, en el año<br />

1567, es decir, apenas 35 años después de la llegada<br />

de los invasores españoles al Perú, y poco antes de<br />

que el Virrey Toledo llegara y pusiera en marcha su<br />

masivo plan desestructurador y colonizador de las<br />

sociedades andinas. Esta visita es de un valor hasta<br />

ahora insustituible para comprender los aspectos<br />

demográficos, económicos y socio-culturales de la<br />

nación Lupaqa y a través de ella, del mundo Aymara y<br />

andino no estatal Pero resulta débil para comprender<br />

adecuadamente las dimensiones ideológicas y<br />

superestructurales de esta misma sociedad. Es<br />

cabalmente en este campo donde contamos con un<br />

material complementario, aunque más tardío, de una<br />

riqueza igualmente excepcional: los estudios<br />

lingüísticos y semánticos de Ludovico Bertonio, en<br />

esta misma región Lupaqa.<br />

Los jesuítas y las culturas andinas<br />

La obra de Bertonio es una expresión de la presencia<br />

jesuítica en la región. La compañía de Jesús, nueva<br />

orden nacida con el Renacimiento, la Contrarreforma<br />

y la expansión española en ultramar, llegó tardíamente<br />

al Perú. Cuando por fin consiguió permiso para unirse<br />

a las otras órdenes religiosas, desembarcó en Lima<br />

recién en 1568, sólo un año antes del ya citado Virrey<br />

Toledo. Tres años después el último Inka, Tupaj<br />

Amaru I, y sus capitanes son "catequizados" en<br />

quechua por dos jesuítas antes de ser ejecutados por<br />

Toledo en el Cusco. 2 Era un símbolo de la<br />

ambigüedad de toda aquella acción misionera; un gran<br />

celo para evangelizar, lo cual implicaba un mayor<br />

conocimiento del pueblo andino, sus lenguas y<br />

costumbres; pero también una concepción que en<br />

última instancia redundaba en favor de los invasores<br />

coloniales.<br />

2 Fueron instruidos primero por el H. Gonzalo Ruiz,<br />

quechuista de Chachapoyas, y después por el P. Alfonso<br />

de Barzana que bautizó a Tupaq Amaru poco antes de su<br />

ejecución. Ver Vargas (1963: I 79, 147-148) y (MP 1:<br />

490-491)<br />

La presencia jesuítica creció rápidamente. En 1576 ya<br />

eran 75: en 1600 llegaban a 282 esparcidos desde<br />

Quito hasta Santiago de Tucumán (MP 7: 355J. El año<br />

1576 marca un hito importante en su enfoque: se<br />

reunieron en congregación provincial en la que, entre<br />

otros puntos, decidieron dar un fuerte impulso a su<br />

acción con la población andina y señalaron los<br />

lineamientos principales que ésta debía tener.<br />

Son varios los jesuítas que nos han legado<br />

informaciones sobre las lenguas y las sociedades<br />

andinas de aquellas décadas, incluyendo datos<br />

importantes - sobre la cultura Aymara. La llegada<br />

tardía de la orden al Perú, suponía una desventaja para<br />

una comprensión cabal de la sociedad precolonial. Su<br />

vivencia no puede compararse, por ejemplo, con la del<br />

fray Domingo de Santa Tomás. Pero al mismo tiempo,<br />

al no haber participado en la fase de conquista, este<br />

retraso posibilitó traer aire fresco y , nuevas<br />

perspectivas frente al incipiente problema "indio" de<br />

la nueva sociedad colonial Son interesantes, por<br />

ejemplo, los contrastes que presenta el indio colonial<br />

Waman Puma entre el enfoque de los jesuítas y los de<br />

otros clérigos más tradicionales. Para ubicar mejor la<br />

obra de Bertonio, haremos aquí un brevísimo recuento<br />

de las principales contribuciones de otros colegas y<br />

coetáneos suyos. 3<br />

En el campo más global de la cultura y sociedad<br />

andina sobresale en la primera época Blas Valera uno<br />

de los primeros mestizos aceptados para la orden y el<br />

sacerdocio. El Inca Garcilaso cita constantemente sus<br />

escritos perdidos; algunos le identifican también como<br />

el "Jesuíta Anónimo" en las tres relaciones publicadas<br />

por Jiménez de la Espada, Joseph de Acosta escribió a<br />

niveles<br />

más globales sobre todo el Nuevo Mundo y además<br />

sobre el enfoque evangelizador, dentro de una<br />

perspectiva misionológica muy avanzada para su<br />

época; el fue el principal ideólogo en el nuevo<br />

enfoque de la orden en el Perú. Ya en el siglo XVII la<br />

principal figura es Bernabé Cobo, cronista tardío pero<br />

considerado por muchos como el principal<br />

sintetizador de lo conocido hasta entonces. Pablo José<br />

Arriaga nos legó información importante sobre la<br />

religiosidad andina clandestina, aunque fuera para<br />

buscar mayor eficiencia en su agresiva y etnocéntrica<br />

campaña para la "extirpación de la idolatría".<br />

3 Para esté resumen nos basamos en Vargas (1963 I),<br />

Torres Saldamando (1882), Rivet (1951 I). Albó (1966)<br />

y los documentos de MP.


Vocabulario de la Lengua Aymara 17<br />

Es normal que una orden religiosa, concentrada en la<br />

evangelización, se interesara sobre todo en el tema de<br />

las lenguas indígenas, por la importancia única que<br />

este aspecto revestía en la predicación, confesión,<br />

catequética y en general el "ministerio de la palabra".<br />

Desde un principio los jesuítas se caracterizaron por<br />

su interés en dominar las lenguas del lugar, y se<br />

glorían de ello en sus informes. En 1600 sabemos que<br />

eran 80 los que sabían lenguas indígenas, sobre 282<br />

entre sacerdotes, coadjutores y estudiantes. La<br />

mayoría de ellos llegaron a dominar la lengua pero no<br />

nos dejaron escritos sobre ella. Se nos dice, por<br />

ejemplo, que en Juli el que mejor hablaba el Aymara<br />

no era Ludovico Bertonio. sino otro italiano, el P.<br />

Pedro Vicente Pizuto, al que Bertonio dedica grandes<br />

alabanzas. 4 Nos fijaremos aquí en los que llegaron a<br />

escribir textos.<br />

Antes de la Llegada de los jesuítas al Perú, según<br />

Rivet (1951 I 1-4) los dominicos eran los únicos que<br />

habían escrito algo en lenguas indígenas. De ello lo<br />

principal y lo único que ha llegado hasta nosotros, era<br />

la gramática y vocabulario Quechua de Domingo de<br />

Santo Tomás. Se habla de otra gramática, vocabulario<br />

y oraciones manuscritas, también en Quechua, y de<br />

oraciones y catecismo en Quechua y Aymara que<br />

habrían sido preparadas por el orden del I Concilio<br />

Limense.<br />

La primera noticia de un jesuíta conocedor de lenguas<br />

andinas se refiere a Alonso de Barzana, miembro de la<br />

segunda expedición al Perú en 1569. Ya estudió<br />

Quechua en el barco, posiblemente con los textos<br />

impresos de Domingo de Santo Tomás. Al fin de sus<br />

días dominaba nueve o quizás once lenguas,<br />

incluyendo las tres generales del Perú, sobre las que<br />

dejó escritos lamentablemente perdidos. Pero la mano<br />

de Barzana (junto con la de valera y otros) está, por<br />

ejemplo, en las diversas obras y anotaciones<br />

lingüísticas emergentes del célebre III Concilio<br />

Limense, publicadas en los años 1584 y 1585 (Torres<br />

Saldamando 1882: 23).<br />

Los otros dos lingüistas jesuítas más conocidos de la<br />

época son Diego González Holguín y Diego de Torres<br />

Rubio. Holguín llegó al Perú junto con Bertonio.<br />

4 Bertonio habla de él a Aquaviva en carta del 8-III-1896<br />

(MP 6: 158-159; ver infra. El superior de Juli. Nicolás<br />

Durán (o Mastrili) incluso en 1601 -cuando Bertonio ya<br />

tenia su gramática lista para la imprenta y otras obras<br />

adelantadas- insiste en señalar al P. Vicente como "el<br />

mejor lengua aimará que ay en esta provincia" (MP 7:<br />

277; cf. 260 y 274).<br />

Enseguida pasó al Cusco, donde se ordenó, y de ahí a<br />

Juli. En 1586 pasó a fundar el colegio de Quito y en<br />

1592 al Paraguay, de donde ya no retornó a la región<br />

andina. Pese a esos itinerarios, nos ha dejado una de<br />

las prtncipales obras coloniales sobre Quechua. Diego<br />

de Torres Rubio (que no debe confundirse con varios<br />

Diego de Torres de la misma época) había llegado<br />

poco antes al Perú, en 1577. y pronto fue a Charcas,<br />

viviendo la mayor parte del tiempo en Potosí y La<br />

Plata, donde tuvo la cátedra de Quechua y Aymara<br />

durante años. Parece que también sabía Pukina (MP 5:<br />

772). Sus principales obras se refieren al Quechua Sin<br />

embargo la primera lengua que aprendió fue el<br />

Aymara, en Potosí (Torres Saldamando 1882: 79-81).<br />

y sobre esta lengua publicó gramática, vocabulario y<br />

textos religiosos, que no llegan por mucho a la calidad<br />

de la obra de Bertonio.<br />

El otro gran lingüista jesuita de la época es Ludovico<br />

Bertonio. Pero antes de ocuparnos de él, veamos en<br />

mayor detalle el contexto en que transcurrió la mayor<br />

parte de su vida.<br />

Los jesuítas en él mundo Lupaqa<br />

Una de las principales resoluciones de la<br />

congregación provincial de 1576, que sentó las bases<br />

de la presencia de la orden en el mundo andino fue la<br />

aceptación de las cuatro doctrinas de Juli en el<br />

corazón de la nación Lupaqa Los jesuítas llegaron allí<br />

en noviembre del mismo año. Anteriormente los<br />

Lupaqa habían sido evangelizados principalmente por<br />

los dominicos, dentro del estilo más convencional de<br />

"doctrinas" muy ligadas al poder colonial Pero los<br />

recién llegados, inspirados en gran medida por Joseph<br />

de Acosta, entonces provincial, hicieron<br />

planteamientos innovadores entre los que sobresalía<br />

prohibir que "español ninguno ni soltero ni casado<br />

viva en el pueblo de Juli, porque son la polilla de los<br />

indios". 5 Al ser Juli un pueblo de paso obligado en la<br />

ruta de Lima y Cusco hacia La Paz, Charcas y sobre<br />

todo Potosí la medida no pudo implementarse con el<br />

rigor que tuvo años más tarde en las célebres misiones<br />

-reducciones jesuíticas en los llanos. 6 Pero se estaban<br />

sentando ya los antecedentes de un modelo de<br />

sociedad cristiano-indígena con cierta autonomía<br />

5 Crónica anónima de 1600 (ed. Mateos 1944) II 407.<br />

Para un análisis más completo de la experiencia<br />

jesuítica en Juli, remitimos a Echánove (1955-1956),<br />

Albo (1966), y a los documentos del MP.<br />

6 Moxos y Chiquitos en el actual Oriente boliviano; los<br />

distritos de Misiones en el actual Paraguay y Norte<br />

argentino; y partes del Brasil y Uruguay.


18 Ludovico Bertonio<br />

frente a los poderes coloniales. La influencia de los<br />

padres era sobre todo intensa en la esfera religiosa,<br />

con largas sesiones diarias de doctrina, e incluía un<br />

fuerte poder real en la vida ordinaria de la población.<br />

Pero por otra parte, el modelo permitió una<br />

conservación de las sociedades previamente<br />

establecidas, quizás mayor que en otras regiones<br />

andinas sujetas al poder directo de corregidores y<br />

encomenderos, e incluso muchísimo más que en las<br />

misiones jesuítas de los llanos orientales, donde se<br />

"reducían" diversas naciones dispersas a nuevos<br />

poblados centrales de organización y costumbres<br />

notablemente distintas.<br />

Pese a la distinción hecha por los misioneros entre<br />

ellos y los "españoles", hay evidencias de que los<br />

Lupaqa no siempre compartieron esta diferencia,<br />

diversos documentos jesuíticos se quejan de la<br />

necesidad de recurrir a los azotes y a otras medidas<br />

coercitivas; el mismo padre Bertonio se quejó de ello<br />

en 1590 en una carta que escribió al general de la<br />

orden en Roma (MP 4: 713-714).<br />

Un informe de 1578 sobre la misión de Juli tomada<br />

poco antes, nos indica que dicho lugar tenia entonces<br />

3150 "indios de tasa", los cuales no estaban todos.<br />

"porque tiene otro pueblo de las salinas, ocho<br />

leguas de Juli, que ganan su vida de aquello; y otros<br />

de urus. dos leguas de aquí, que ganan su vida de<br />

pescar, y proveen el pueblo, y otro pueblo cuatro<br />

leguas de aquí, que tienen sus sementeras allí; y sin<br />

éstos, la mucha gente que está en la puna con sus<br />

ganados" (Carta del P. Diego Martínez al<br />

provincial, 1-VIII-1578; MP 2: 358; cf. p.p. 357-<br />

369).<br />

Por otros informes y relaciones, que abarcan también<br />

la época posterior en que Bertonio residió en Juli<br />

sabemos también otros detalles de interés como los<br />

siguientes: los misioneros debían utilizar no sólo la<br />

lengua Aymara, sino también el Quechua, el Uru y el<br />

Pukina. 7 Además de los ya citados Uru, de vida<br />

lacustre, seguían existiendo al menos hasta 1589 los<br />

Larilari, como grupo étnico diferenciado dedicado a la<br />

caza de vicuñas y venados silvestres, y caracterizado<br />

como "agreste, bárbaro y nómada". 8 Sabemos también<br />

7 Blas Valere, cit. en los Comentarios Reales del Inka<br />

Garcilaso III c. 4; carta de Nicolás (Durán) Mastrili 15-<br />

VII-1601, MP 7: 281.<br />

8 MP 4: 682. Es un texto latino cuyo original de 1590 se<br />

ha perdido. En él se indica además que seis principales<br />

de aquella gente entraron de acuerdo con los jesuítas de<br />

Juli para reducirse a uno de los pobladores de la zona,<br />

que se mantenían los esquemas migratorios hacia los<br />

lejanos Yúnka, principalmente en los años más<br />

estériles, como el año agrícola 1596 -1597. parte de<br />

un ciclo agrícola malo que probablemente duró varios<br />

años. 9<br />

Con referencia a nuestro tema, Juli adquirió ademas<br />

una importancia particular por ser el "seminario para<br />

hazer lenguas para todo este distrito de los aymaras" 10<br />

Poco después de la llegada de los Jesuítas a la nueva<br />

fundación, el general de la orden, P. Mercuriano, ya<br />

escribió al P. Acosta en los siguientes términos:<br />

"Propónese que para deprender la lengua de los<br />

indios sea conveniente que los Nuestros en casa se<br />

la hablassen; y parece que en las residencias que<br />

están entre indios, como en la de Juli, se debería<br />

procurar que los Nuestros usasen esa lengua entre<br />

sí". (25-XI-1578; MP 2: 400).<br />

Este es el contexto en el que transcurrió la mayor<br />

parte de la vida de Bertonio. Allí aprendió lo que nos<br />

sigue enseñando hasta el día de hoy.<br />

Juan Ludovico Bertonio<br />

Había nacido en Roca Contrada (hoy Arcevia 11 ) en la<br />

Marca de Ancana (Italia) en 1557. 12 A sus 17 años, el<br />

29 de octubre de 1574, entró en la compañía de Jesús.<br />

Cuatro años después, el 25 de septiembre de 1578,<br />

siendo aún estudiante y sin saber aún la lengua<br />

castellana, fue destinado al Perú (MP 2: 402) Ya en<br />

1576, y como consecuencia de la satisfactoria<br />

experiencia con el célebre hermano coadjutor y pintor<br />

Bernardo Bitti, los superiores del Perú presionaron en<br />

Roma para conseguir más personal especificando:<br />

"Destos podrían ser algunos italianos,<br />

especialmente para obreros en los naturales, que es<br />

lo más necesario, porque toman bien la lengua de<br />

acá, y con su habilidad y suavidad se entiende<br />

junto con sus 60 familias. Ver Larilari en el presente<br />

Vocabulario II 191.<br />

9 En 1576 un padrón indicó la existencia de 14.000<br />

personas "sin las que estaban fuera en diversas partes"<br />

(Acosta al general 11-IV-1579, MP 2: 620). Sobre 1596-<br />

1597, ver MP 6: 361-362. Bertonio (1603: 11) también<br />

se refiere a este ciclo de escasez.<br />

10 Diego Martínez 1-VIII-1578, MP 2: 359.<br />

11 Agradecemos este y otros detalles biográficos a una<br />

comunicación del P. Enrique Fernández (19-II-1984).<br />

hecha en consulta con el P. Antonio de Egaña, editores<br />

de Monumento Peruano.<br />

12 El año de 1552, citado por algunos, es un evidente error<br />

que escurrió en el texto de Torres Saldamando (1882: 71<br />

).


Vocabulario de la Lengua Aymara 19<br />

harían mucho fruto" (Memorial de los P.P. Plaza,<br />

Acosta y Piñas, 12-XII-1576; MP 2: 104).<br />

Efectivamente el joven Bertonio y otros dos, 13 junto<br />

con el catalán P. Piños, procurador del Perú,<br />

desembarcan en Alicante el 22 de diciembre del<br />

mismo año, después de 18 días "con grandissimas<br />

tempestades". De ahí pasan a Sevilla, y casi un año<br />

después, el 20 de septiembre de 1580, se embarcan en<br />

Sanlúcar de Barrameda en la 6a. expedición de<br />

jesuítas al Perú. De los 20 inicialmente destinados,<br />

sólo se embarcan 16 y 3 mueren en el trayecto (MP 2:<br />

343 nota 6; 575). En la misma expedición viajaba<br />

Santo Toribio de Mogrovejo, el futuro quechuista<br />

Gonzáles Holguín, y Diego de Torres Bollo, que<br />

posteriormente trasladará y ampliará la experiencia de<br />

Juli en la nueva provincia de Paraguay. 14<br />

Llegado a Lima en mayo de 1581, allí mismo fue<br />

ordenado "de epístola, evangelio, y de Misa" solo<br />

unos meses después, el 31 de marzo de 1582, de<br />

manos del mismo fray Toribio de Mogrovejo. 15 Este<br />

dato ya nos indica que fueron pocos los años que<br />

Bertonio dedicó a los estudios formales para el<br />

sacerdocio. Sólo habían transcurrido 5 años y medio<br />

desde que había concluido el noviciado y además<br />

habia perdido prácticamente un año o más en viajes y<br />

trámites. Poco después, según un catálogo de enero de<br />

1583, sigue en la Ciudad de los Reyes, y se dice de él<br />

que estudió letras humanas por cuatro años, que tiene<br />

buenas fuerzas, y que se dedica a confesor y a "lector<br />

de humanidades y mayores" es decir, profesor de<br />

aquel nivel de la gramática latina "en que se estudia el<br />

arte de hacer versos latinos" (MP 3: 226, 675).<br />

Pero los deseos que habían llevado a Bertonio al Perú,<br />

eran otros. Los logró satisfacer finalmente en 1585,<br />

cuando fue destinado a Juli. Con este motivo su<br />

provincial, Juan de Atienza, escribió al general<br />

Aquaviva en los siguientes términos:<br />

"Al Padre Luis Bertonio, que lehía de mayores,<br />

embié a Juli porque deseaba mucho ocuparse con<br />

los indios, es un ángel y tiene mucha aptitud para<br />

13 Hacia 1600 eran ya 12 los jesuítas italianos en el Perú<br />

(MP 7: 104). Aparte de Bertonio y Bitti, fue también<br />

famoso Agnello Oliva, autor de una Historia del Reino y<br />

Provincias del Perú en cuatro tomos, de la que sólo uno<br />

llegó a ser publicado en 1631. Italianos fueron también<br />

dos superiores de Bertonio en Juli: el citado aymarista<br />

Pedro Vicente Pizuto y el P. (Durán) Mastrili.<br />

14 MP 2: 343, 576; García Irigoyen (1906: I 256-262, cit.<br />

por Enrique Fernández); Porras Barrenechea (1952: 21).<br />

15 García Ingoyen, ibid.<br />

ayudarles" (7-VIII-1585, MP 3: 675).<br />

Allí se encontró con dos de sus antiguos compañeros<br />

de viaje; Diego de Torres Bollo, ahora su superior, y<br />

Gonzáles Holguín, que al año siguiente iba a partir a<br />

Quito. Hacia 1591 coincidió también con el pintor<br />

italiano H. Bitti. Le habían precedido en Juli pocos<br />

años antes Blas Valera y Alonso de Barzana, entre<br />

otros. La primera actividad de Bertonio en Juli fue la<br />

misma de Lima: confesor y lector de humanidades.<br />

Pero poco a poco se fue concentrando en la lengua<br />

Aymara y en las actividades con indios.<br />

La incorporación definitiva de Bertonio en la<br />

Compañía de Jesús, sus últimos votos, tuvieron lugar<br />

en esa misma población altiplánica que iba a ser la<br />

residencia de Bertonio por más de treinta años. El 29<br />

de septiembre de 1588 fue propuesto al P. general para<br />

los últimos votos en el grado de "coadjutor espiritual",<br />

el ínfimo para los sacerdotes. Con él se proponían<br />

para este grado a otros 6 (incluido Arriaga), frente a 5<br />

para el grado intermedio de "profesos de 3 votos", y<br />

otros 9 para el superior de "profesos de cuatro votos "<br />

(MP 4: 427). La razón de habérsele propuesto a este<br />

grado mínimo es, sin duda, la brevedad de sus<br />

estudios formales. El mismo Bertonio se sentía poco<br />

preparado y por eso en marzo de 1590 escribió dos<br />

cartas al P. General expresando su "perplejidad" y<br />

hasta "escrúpulos"... "en que algunas veces se halla<br />

por no haber tenido tiempo de estudiar las materias<br />

que a un operario son necesarias". El P. General<br />

Aquaviva apoyó desde Roma esta solicitud en cartas<br />

de agosto de 1592 (¡así andaban los correos!) y al<br />

mismo tiempo alababa la religión e indiferencia" de<br />

Bertonio. 16 No sabemos cuándo llegó esta respuesta a<br />

Lima ni las provisiones que se tomaron, aunque<br />

posteriormente aparece ya con estudios de moral (MP<br />

5: 778, año 1595). Pero después de relativamente<br />

poco tiempo, el 1 de noviembre de 1593, Bertonio.<br />

ante su provincial Juan Sebastian en la iglesia de San<br />

Pedro de Juli, celebra su incorporación definitiva a la<br />

Compañía de Jesús, ya no como, "coadjutor<br />

espiritual!', sino en el grado intermedio de "profeso de<br />

tres votos". 17 Es posible que en el cambio haya<br />

influido la constatación de los talentos lingüísticos de<br />

16 MP 5: 141-142, 162. Se han perdido estas y otras cartas<br />

de Bertonio a su general en Roma, pero se saben los<br />

contenidos gracias a las respuestas de éste. Ver el<br />

interesante análisis de Gisbert (en prensa) en su noticia<br />

biografía de Bertonio.<br />

17 Se conserva el documento en el Archivo Romanos s.j.<br />

códice Hisp. 36, folios 40-41. Comunicación de Enrique<br />

Fernández.


20 Ludovico Bertonio<br />

Bertonio, pues -como enseguida veremos no mucho<br />

después, a principios de 1595, el mismo provincial ya<br />

hace referencia a sus obras.<br />

Por algunas otras cartas suyas sabemos que el "ángel<br />

Bertonio se preocupaba más que otros de los indios, y<br />

conocemos su juicio sobre las actitudes de algunos<br />

colegas jesuítas frente a ellos: en 1590 se quejaba de<br />

que en Juli algunos no acudían a los indios tanto como<br />

convenía, y también de las formas que se usaban para<br />

corregir a los indios, mediante castigos (MP 4: 713<br />

714). En cambio años después, el 8 de marzo de 1596.<br />

se alegraba por el nombramiento del mejor aymarista<br />

de la orden, su paisano el P. Vicente, como superior de<br />

la casa con lo que se consolaba al ver "quan en<br />

augmento van las cosas de los indios". Asimismo<br />

tomó parte a favor de una distribución equitativa de<br />

beneficios a los indios de las diversas parroquias en<br />

una larga controversia sobre los rebaños que la<br />

residencia de Juli mantenía en la región. 18<br />

A comienzos del siglo XV7/ Bertonio pasó unos<br />

pocos años en Potosí que ya entonces se encontraba<br />

en pleno auge minero, y a donde acudían anual mente<br />

miles de comunarios de casi todo el antiguo<br />

Qullasuyu para cumplir con la mit'a. Por eso era<br />

importante tener allí a buenos "lenguas". Unos años<br />

antes le habían precedido otros lingüistas; el P.<br />

Barzana, y más recientemente el P. Torres Rubio,<br />

transferido poco antes a la Plata. No sabemos cuando<br />

se trasladó Bertonio a la Villa Imperial, pero figura ya<br />

allí en el catalogo de 15 de marzo de 1601. Contaba<br />

entonces 44 años, seguía con buenas fuerzas, y tenía<br />

como ocupación principal "operario de indios". Aparte<br />

de encargado de los asuntos domésticos de la<br />

comunidad (ministro). Anexo al catálogo citado hay<br />

un informe confidencial de sus superiores en el que se<br />

nos adjuntan los siguientes rasgos de Bertonio:<br />

Ingenio: bueno<br />

Juicio: bueno<br />

Prudencia: buena<br />

Experiencia de cosas: bastante.<br />

Aprovechamiento: muy bueno en letras humanas<br />

mediano en los demás<br />

Complexión natural: colérico sanguíneo moderado<br />

Talento para ministerios: para obrero de españoles e<br />

18 MP. 3: 362-363 (año 1584); 3: 590-592 (1585); 4: 778-<br />

779 (1590); 5: 711-712 (1595); 6: 158 (1596).<br />

indios aventajado. 19<br />

Estos años en Potosí dieron a Bertonio la oportunidad<br />

de confrontar el Aymara Lupaqa, que ya dominaba,<br />

con el de casi todas las demás regiones en que se<br />

seguía hablando dicha lengua,, información que<br />

después aprovechará en la versión final de sus<br />

trabajos. Siguió allí hasta 1602, pero en 1603 está de<br />

nuevo en Juli. 20<br />

Retomado a Juli siguió allí mientras le acompañaron<br />

las fuerzas, según parece por la información<br />

actualmente asequible. Los primeros años de su<br />

reincorporación al mundo Lupaqa fueron los de<br />

mayor actividad intelectual de Bertonio. Aunque,<br />

como veremos, la gramática y parte de los otros<br />

materiales ya habían sido trabajados durante la<br />

estancia anterior en Juli, en esta nueva etapa se perfiló<br />

el conjunto de su obra hasta su publicación definitiva<br />

y simultánea en 1612.<br />

Pocos años después, en 1615, convivió en la misma<br />

casa con el joven Bernabé Cobo, que hizo allí la<br />

"tercera probación", la última etapa de la formación<br />

jesuítica. Cobo inquieto investigador, habrá charlado<br />

horas con Bertonio sobre el mundo aymara.<br />

Pero poco sabemos de la vida de Bertonio a partir de<br />

1613. En el prólogo a dos de las obras entonces<br />

publicadas ya dejó constancia de que este trabajo "de<br />

muchos años" lo pasó "en companía de muchas<br />

enfermedades" (Vocabulario), debiendo realizarlo "sin<br />

rendirme a la flaqueza de mi poca salud"<br />

(Confesionario). Probablemente Bertonio dedicó los<br />

años siguientes a sus tareas ordinarias de "aventajado<br />

operario de indios". ¿Habrá anotado por escrito<br />

algunas nuevas palabras y observaciones descubiertas<br />

durante estas actividades?<br />

Cuando seguramente ya era sexagenario tuvo, que<br />

abandonar Juli afectado por un reuma agudo o, según<br />

otros por, el mal de gota. Fue trasladado primero al<br />

colegio de Arequipa y después a la casa de estudiantes<br />

de Lima, conocida como colegio máximo de San<br />

Pablo. Allí murió el 3 de agosto de 1625. a los 68 años<br />

de edad y poco antes de cumplir sus 51 años como<br />

19 MP. 7: 254, 271 cf. 233. La "complexión natural"<br />

señalada para Bertonio es la que más abunda en los<br />

informes de otros jesuítas. Las otras categorías<br />

manejadas eran flemático y melancólico. Otras<br />

referencias menos significativas Bertonio: MP 4: 367,<br />

427; y 5: 141 -142, 162, 78.<br />

20 Comunicación de Enrique Fernández.


Vocabulario de la Lengua Aymara 21<br />

jesuita. 21<br />

Las obras de Bertonio<br />

Pese a sus escrúpulos por la débil preparación<br />

académica que había tenido, Bertonio se lanzó a<br />

escribir en aquel campo en que era "aventajado": el<br />

mundo de "sus indios". Después de cuatro siglos sus<br />

trabajos en ese campo resultan aún insuperados bajo<br />

muchos aspectos.<br />

Las primeras noticias sobre los escritos en Aymara de<br />

Ludovico Bertonio se remontan a 1595, diez años<br />

después de su llegada y permanencia continuada en<br />

Juli. 22 El 12 de marzo de dicho año el P. Juan<br />

Sebastián, entonces provincial del Perú, escribía al<br />

general Aquaviva en los siguientes términos:<br />

"Los Padres de Juli tienen començado un libro de<br />

sermones y otro de exemplos en la lengua aymara.<br />

que es la segunda general desta tierra, y también<br />

tienen hecho un bocabulario y parece seria util que<br />

se imprimiesse, y porque no habrá allá. [Roma]<br />

quien pueda censurar y aprobar este libro, pido a<br />

VP. que, pareciendo convenir la dicha im presión.<br />

remita la licencia para ella al Provincial futuro. A<br />

muchos Padres antiguos y a mí nos ha parecido que<br />

no tendrían inconveniente esta impressión". (MP 5:<br />

709).<br />

No sabemos con precisión a qué obras se refiere la<br />

carta ni qué padres son sus autores. Pero llama la<br />

atención que el Texto se refiera precisamente ya en<br />

esa fecha temprana- a un vocabulario y a libros<br />

religiosos, que son precisamente los que sólo serán<br />

impresos en 1612. No menciona, en cambio la<br />

gramática. Dejemos constancia también del uso del<br />

plural "padres" al hablar de los autores. El mismo<br />

Bertonio, que posteriormente aparecerá como autor de<br />

todos los trabajos, dejó constancia en el prólogo del<br />

Vocabulario de que se había ayudado "de los travajos<br />

que algunos Padres desta Casa versados en esta<br />

lengua habían puesto en recoger cosas tocantes a<br />

ella". El P. Vicente fue seguramente uno de los que<br />

más le ayudó. Tal vez encontró en Juli apuntes del P.<br />

Barzana, que vivió allí años antes. Es probable que las<br />

diversas obras ya se estuvieran gestando a uno u otro<br />

nivel de elaboración desde años atrás, como ayudas<br />

21 Fejér (1982: 26). Torres Saldamando (1882: 72). Vargas<br />

(1963: I 384-385).<br />

22 Vargas (1963): I 243) habla de una solicitud de<br />

publicación de esta y otras obras ya en 1585 o 1586.<br />

Pero en estas fechas Bertonio recién había llegado a<br />

Juli.<br />

siquiera manuscritas para la predicación y para el<br />

aprendizaje de la lengua en aquel "seminario de<br />

lenguas" que era Juli. Como enseguida veremos, en<br />

este trabajo en equipo participaron ciertamente varios<br />

indios Aymaras aventajados.<br />

Un año más tarde, el 6 de marzo de 1596 el mismo<br />

Bertonio escribe personalmente al general<br />

solicitándole permiso para publicar sus trabajos. El 6<br />

de octubre del mismo año Aquaviva le respondía en<br />

forma positiva:<br />

"Ya le he avisado al P. Provincial que nos parece<br />

bien se estampase lo que V.R. ha escrito en la<br />

lengua de la tierra para ayuda de los naturales de la,<br />

que espero será trabajo bien empleado y que el<br />

señor será servido con ello" (MP 6: 158-159).<br />

y poco después, ampliaba al provincial Juan<br />

Sebastían:<br />

"La licencia que V.R. pide para que el Padre<br />

Ludovico Bertonio estampe esas cosillas que ha<br />

hecho en la lengua de los indios, VR. la dé no sólo<br />

para eso, sino solicitud de publicación de esta y<br />

otras estas fechas Bertonio recién había llega<br />

aposentos que se requieren. Y para que después de<br />

acabado se logre bien el edificio, y no sea ocioso y<br />

baldío llama a la gente de su casa para que viva en<br />

él, gozando del fructo de su trabajo".<br />

Efectivamente, con el Vocabulario habría juntado los<br />

materiales; con el Arte y la Silva de phrases, los<br />

habría ido "trabajando"; la Vita Christi sería el<br />

coronamiento de la obra, y el Confessionario y demás<br />

ejercicios de devoción, la vida practicada con este<br />

conjunto.<br />

Es claro, pues, el objetivo pedagógico y evangelizador<br />

de toda la obra de Bertonio. El anterior fue también el<br />

orden de publicación de los cinco trabajos. Pero desde<br />

el punto de visla de un estudio lingüístico, tal vez<br />

deberíamos invertir el orden: las dos últimas obras<br />

con textos en Aymara fueron en gran parte los<br />

cimientos -el corpus, diríamos ahora- a partir de los<br />

cuales se analizó el idioma y pudieron escribirse los<br />

instrumentos mas formales de tipo léxico y<br />

gramatical.<br />

Echemos un rápido vistazo a estos cinco trabajos, y a<br />

la manera en que fueron preparados:<br />

Vocabulario de la lengua aymara, con dos partes:<br />

español-aymara (474 páginas) y aymara-español (399<br />

páginas), más una introducción. Esta obra, que en este<br />

volumen, volvemos a reproducir, es sin duda la más


22 Ludovico Bertonio<br />

célebre y la más lograda de Bertonio. Resulta<br />

interesante e importante señalar la metodología<br />

seguida por el autor para la impresionante<br />

recopilación léxica que ha conseguido. En el prólogo<br />

nos cuenta lo siguiente:<br />

"En este pueblo de Juli (cuyas parrocchias de<br />

treynta y cinco años a esta parte y más han estado a<br />

cargo de nuestra compañía de Jesús) algunos indios<br />

desde su niñez se han criado con la leche de la<br />

doctrina cristiana... Echando pues de ver esta<br />

misericordia, procuramos que escribiessen en su<br />

lengua Aymara. con la mayor propiedad que fuesse<br />

possible...<br />

numerosos textos, vinculados casí todos con la tarea<br />

evangelizadora. Lograron en esa tarea -según<br />

Bertonio- "tanta propiedad y elegancia, que es cosa de<br />

admiración para los que la intienden". Y prosigue:<br />

"Acabada de hacer esta diligencia, comencé a<br />

rebolver todo lo escrito desta lengua, y a sacar cada<br />

vocablo que en cada rengión topava, y todas las<br />

phrasis, y modos de hablar elegantes... y después de<br />

averiguada la significación, assi delos vocablos,<br />

como de las phrasis con mucho trabajo, me puse a<br />

ordenar por sus letras el presente vocabulario... Y<br />

no contento con esto... junte otra gran multitud de<br />

vocablos que sirven para diversos géneros de<br />

cosas". (pg. 1 y 2)<br />

El corpus así logrado tuvo indudablemente graves<br />

deficiencias, que han sido señaladas por Briggs (1976:<br />

48) : la fuente de muchos vocablos son textos (o al<br />

menos sugerencias y conceptos) traducidos del<br />

castellano al Aymara; no al revés. En su prólogo<br />

Bertonio reconoce incluso que no ha pretendido<br />

anotar todos los vocablos "porque no es necessario<br />

saberlos todos para enseñar nuestros sagrados<br />

misterios". Sin embargo, y pese a la limitación<br />

impuesta por los condicionamientos ideológico<br />

metodológicos en que se movían aquellos primeros<br />

misioneros, pudo más el espíritu escudriñador y en<br />

última instancia científico de Bertonio. Para la<br />

composición de su Vocabulario hurgó mucho más allá<br />

de los textos escritos. El cuidado y respeto con que<br />

analizaba las frases escritas en que resultaba difícil<br />

"entender a qué tiran", lo tuvo también en la<br />

averiguación de significados "con mucho trabajo" y<br />

en la búsqueda complementaria de la "otra gran<br />

multitud de vocablos". Como veremos mas adelante,<br />

cuando se empiezan a explorar áreas semánticas, los<br />

resultados muestran consistencia dentro de categorías<br />

claramente andinas. Briggs tiene también razón<br />

cuando añade: "Sin embargo, Bertonio fue un<br />

observador cuidadoso, y un organizador incansable de<br />

su material". (ibid, pg. 46).<br />

Arte de la Lengua Aymara con una silva de frases de<br />

la misma lengua. En realidad se trata de dos obras<br />

distintas, cada una con su propia numeración, pero<br />

empastadas y tituladas conjuntamente. Las<br />

analizaremos por separado.<br />

El Arte es la refundición abreviada, revisada y<br />

corregida de la gramática copiosa impresa en Roma.<br />

En el prólogo el autor precisa los alcances del nuevo<br />

trabajo:<br />

"Como aquel Arte se imprimió en Roma sin asistir<br />

a la corrección de la imprenta alguno que tu" viesse<br />

noticia desta lengua, salió con muchas erratas, y sin<br />

la ortografia necesaria para distinguir la<br />

significación de inumerables vocablos. Viendo,<br />

pues, que no se habia conseguido el intento que<br />

deseaba, puseme de nuevo a trabajar, atendiendo a<br />

dos cosas, a corregir las erratas de aquella pri mera<br />

Gramática, y a cercenar muchas cosas, que por<br />

justas causas se, habian tractado muy por extenso".<br />

El resultado es un texto de 135 páginas, en<br />

comparación a las 348 de la edición romana.<br />

Desaparecen muchos matices interesantes, pero<br />

también los errores.<br />

Las tres obras restantes del paquete del 1612 son<br />

probablemente parte del corpus de textos preparados<br />

junto con talentosos Aymaras en ese sin gular taller<br />

lingüístico misionero que fue la cuádruple doctrina de<br />

Juli. De ellas las más importantes desde el punto de<br />

vista lingüístico son la Silva y la Vita Christi.<br />

La Silva de Phrases es una obra muy importante que<br />

por lo general ha pasado inadvertida a los estudiosos.<br />

Consiste en 264 páginas de frases organizadas en<br />

torno a un vocabulario selecto de unas 300 palabras,<br />

más un doble índice de términos en Aymara y en<br />

castellano. Muchas de las frases han sido inspiradas<br />

por el objetivo evangelizador de todos esos lingüistasmisioneros.<br />

Pero se incluyen al mismo tiempo<br />

numerosas frases hechas y construcciones idiomáticas<br />

de la época. En gran parte esta Silva es un elogio a la<br />

estética más formal de lo que podríamos llamar la<br />

literatura oral Aymara del siglo XVI; a lo que<br />

Bertonio -por muchos años profesor de humanidades-<br />

llama las "galas", los "afeytes del bien dezir" y los<br />

"muchos modos y muy galanos" de la lengua Aymara.<br />

Las frases provienen fundamentalmente de las mismas


Vocabulario de la Lengua Aymara 23<br />

fuentes del Vocabulario. Son textos escritos por<br />

Aymaras, hecho al que Bertonio da suma importancia.<br />

"Porque no me atreviera a ofrecerte (amigo lector)<br />

en este género cosa que de los mismo indios no<br />

uviese tomado, pues ellos son los autores a quien en<br />

el uso de su lengua debemos seguir".<br />

E insiste en el tema: en la Silva hay muchas frases:<br />

"cuyos vocablos, aunque sean claros, no se acierta<br />

facilmente a darles el sentido que tienen, ni a<br />

entender a que tiran: y para que se perciba lo que<br />

por aquel modo quieren decir los indios para otra<br />

cualquiera cosa que sea de esa suerte en utilidad de<br />

los indios y entre lengua dellos." (21-X-1596, MP<br />

6: l71).<br />

Sin embargo, y pese a ese acuerdo inicial entre todas,<br />

pasan los años y por algún motivo no explicado, nada<br />

se imprime. En agosto de 1601 Bertonio ya ha sido<br />

trasladado a Potosí, y Aquaviva vuelve a escribirle<br />

desde Roma sobre el tema, precisando esta vez que se<br />

refiere a la gramática.<br />

"Del Arte de V.R. yo pensé ya allá la havrán<br />

impreso; haga diligencia, que no faltará allá<br />

recaudo y comodidad para imprimirla, que acá no<br />

veo cómo se puede imprimir ni para qué fin, porque<br />

estamparla acá y embiarla allá, seria una gran cosa<br />

y manifactura". (MP 7: 545).<br />

¿Qué frenaba la publicación en el Perú?<br />

probablemente dificultades prácticas, pues en todos<br />

esos años hasta 1606 no nos consta de ninguna<br />

impresión hecha por los jesuítas en el Perú sobre<br />

lenguas indígenas. De hecho, cuando Aquaviva<br />

escribía a Bertonio, el manuscrito de su gramática ya<br />

estaba en alta mar, rumbo a Roma. Lo llevaba Diego<br />

de Torres Bollo, antiguo superior de Juli que estaba<br />

viajando como "procurador" en representación de toda<br />

la provincia. Llevaba también otros manuscritos en<br />

Quechua y Aymara de su homónimo el lingüista<br />

Diego de Torres Rubio. El procurador es quien se<br />

encargó del cuidado de la edición.<br />

Aquaviva, en respuesta a dos cartas de Bertonio<br />

volvió a escribirle a Potosí el 10 de marzo de 1603,<br />

cuando la impresión de la gramática ya estaba<br />

avanzada, en los siguientes términos:<br />

Particular consuelo he recebido con las de V.<br />

Reverencia de febrero de 601 y 602, assi por<br />

entender lo bueno que me avisa de lo spiritual dese<br />

collegio... como por verle tan dado al ministerio de<br />

los indios como muestra la Arte que envió de la<br />

lengua aymara, la cual llevará estampada el Padre<br />

Diego de Torres, junto con algunas advertencias<br />

para alentar lo tocante al bien desa gente tan<br />

necesitada de obreros, de que espero no abrá en<br />

adelante tanta falta." 23<br />

Efectivamente, en el curso del mismo año 1603<br />

aparecen publicadas en Roma dos versiones de la<br />

esperada gramática: El Arte Breve y el Arte y<br />

Grammática muy copiosa de la Lengua Aymara,<br />

compuestas por el P. Ludovico Bertonio "Romano".<br />

Por las mismas fechas en la misma imprenta de Luis<br />

Zanneti, en otra innominada también de Roma, y en<br />

Sevilla se publicaron también otros trabajitos en<br />

Quechua y Aymara de Diego de Torres Rubio, y se<br />

reimprimieron varios de los materiales del III<br />

Concilio Limense de 1583.<br />

Aquaviva tenía razón. Imprimir en Roma sin la ayuda<br />

de un buen aymarista era muy arriesgado. Diego de<br />

Torres Bollo había vivido muchos años en Juli, pero<br />

no dominaba suficientemente el tema para una tarea<br />

de ese calibre. El cuidadoso y detallista Bertonio<br />

quedó francamente descontento con el número de<br />

erratas de esta edición romana. Por eso ya de retorno<br />

en Juli fue preparando las nuevas ediciones, que<br />

estuvieran bajo su directo control. Por fin en 1612 sale<br />

publicado de golpe un paquete completo de cuatro<br />

libros, que en realidad contienen cinco obras. Parece<br />

que todas ellas estaban ya prácticamente listas en<br />

1610, y que dos de ellas en realidad sólo salieron a la<br />

luz pública recién en 1613. 24 Según el pie de imprenta,<br />

23 Archivo Romano s.j. Perú 1 folio 168 v, a ser publicado<br />

en MP 8. El 9-II-1604 Aquaviva escribió a Bertonío, de<br />

nuevo a su antigua dirección de Juli. Comunicación de<br />

Enrique Fernández.<br />

24 Los cuatro libros tienen autorización del Virrey con la<br />

misma fecha 24-IX-1610, que indica que los<br />

manuscritos estaban fundamentalmente listos por lo<br />

menos desde dos años antes. Dos prólogos de Bertonio<br />

están fechados: el Vocabulario, "de Juli y Julio" 10 de<br />

1611; la Vita Christi, también en Juli el 15-I-1611. Esta<br />

última, junto con el Confessionario fueron<br />

probablemente las últimas en salir de la Imprenta, pues<br />

llevan su fe de erratas fechada en Lima el 10-VII-1613.<br />

La Vita Christi lleva, entre otras, dos aprobaciones<br />

fechadas en La Paz y firmadas por dos buenos<br />

aymaristas que ya conocemos: el P. Vicente y el P.<br />

Diego de Torres Rubio. Este último aclara que conoce y<br />

ha leído el manuscrito "de espacio mucho tiempo atrás"<br />

Torres Rubio es también quien hizo las últimas<br />

correcciones del Vocabulario, confrontando los pliegos<br />

impresos con el original: su fe de erratas está fechada en<br />

Lima a 21-VIII-1612.


24 Ludovico Bertonio<br />

todas y solamente estas obras fueron impresas en la<br />

casa de los Jesuítas de Juli De esta forma habría sido<br />

más fácil para Bertonío supervisar todo el trabajo sin<br />

rendirse a "la flaqueza de su poca salud". Pero el tema<br />

de si hubo o no tal imprenta en Juli ha sido objeto de<br />

controversias. 25<br />

El breve prólogo "de la última de las obras impresas,<br />

el Confessionario, nos señala la lógica interna y la<br />

coherencia de todo el paquete:<br />

"He sacado a la luz este presente año, quatro libros<br />

en lengua Aymara, cuya connexión, y utilidad se<br />

podrá entender por estas breves razones que aquí<br />

diré. Cuando alguno quiere labrar algún edificio de<br />

importancia, primero junta los materiales<br />

necessarios para la obra; después va levantando y<br />

travando las paredes donde se encierran las<br />

25 La controversia, recordada recientemente por Gisbert<br />

(en prensa), es sobre si los libros fueron Impresos en<br />

Jull, como indican sus carátulas, o si se trata de una<br />

ficción premeditada. Torres Saldamando 118R2: 74-78,<br />

394) llegó a la conclusión de que el presunto Impresor<br />

Francisco del Canto no estuvo en Juli ni él ni su<br />

Imprenta, pero que "desde 1610 hasta 1614 funcionó la<br />

Imprenta de Juli, al mismo tiempo que Canto trabajaba<br />

la suya en Lima". Sus pruebas son otro texto Impreso<br />

por Canto en Lima en 1612 (era entonces la única<br />

imprenta en la capital) y las provisiones reales para la<br />

imprenta de Juli, ademas una serie de detalles de la<br />

solicitud hecha por los Jesuítas a Canto para los cuatro<br />

libros en Aymara, parecen indicar que lo único que él<br />

completó en Lima fue un aumento de la tirada de 812<br />

ejemplares hasta 825, más incluir en todo el material el<br />

'primer pliego, con todas las aprobaciones y el titulo. En<br />

1916 Carlos Romero defendió la tesis contraria: la<br />

imprenta de Juli seria sólo una ficción, pues no se<br />

publicaron oíros libros allí; Además por aquellos años<br />

Canto estaba preso por deudas y quería evitar una<br />

intervención de los acreedores sobre sus bienes. Por eso<br />

habría impreso clandestinamente en su imprenta de<br />

Lima, pero aparentando hacerlo en Juli. Posteriormente<br />

el historiador jesuíta Rubén Vargas (1963: I 384)<br />

defiende de nuevo que el grueso de la Impresión se hizo<br />

en Juli "con material tipográfico que proporcionó del<br />

Canto y con alguno o algunos oficiales del mismo,<br />

aunque prestaron su ayuda algunos hermanos<br />

coadjutores que allí moraban. De este modo el mismo P.<br />

Bertonio pudo vigilar la impresión" Francisco del Canto<br />

ya habia publicado en Lima para los jesuítas en 1606-<br />

1608 varias obras en lenguas, de Chile y el arte y<br />

diccionario Qüechua de Gonzáles Holguin. Desde 1613<br />

volvió a publicar regularmente en Lima. incluyendo la<br />

nueva edición peruana de la obra Aymara de Torres<br />

Rubio, fechada el año 1616.<br />

moradas y podamos también nosotros<br />

aprovecharnos del a sus tiempos, ponemos; la<br />

declaración y explicación..."<br />

En síntesis, pues, este trabajo que nunca ha sido<br />

reeditado desde 1612 constituye en realidad un<br />

importante y selecto corpus Aymara del primer siglo<br />

colonial, que va mucho más allá de simples frases y<br />

traducciones escritas por algún agudo misionero<br />

europeo.<br />

La Vida y Milagros de Nuestro Señor Jesucristo,<br />

citada comúnmente como la Vita Christi, es a primera<br />

vista una simple traducción de un popular texto<br />

castellano: La vida de Cristo, escrita por el licenciado<br />

Alfonso de Villegas, como introducción a su<br />

igualmente popular Flos sanctorum. Pero en realidad<br />

es algo más creativo. La traducción es sumamente<br />

libre. En ella hay que tomar muy en serio la<br />

advertencia incluida también en el titulo: "quitadas y<br />

añadidas algunas cosas, y acomodado a la capacidad<br />

de los indios... en muchos párrafos habría sido quizás<br />

más exacto decir "respetando la gran capacidad<br />

lingüística de los indios".<br />

Una vez más resulta ilustrativo indicar la metodología<br />

seguida por Bertonio, explicada<br />

en el prólogo de la obra. Allí queda claro que. aparte<br />

de su obvia finalidad evangelizadora. el libro tiene<br />

también un objetivo lingüístico. Diego de Torres<br />

Rubio el lingüista- en la aprobación del libro,<br />

considera que el libro será<br />

"muy útil para todos aquellos que quisieran<br />

aprender la lengua Aymara. cuya propiedad,<br />

elegancia y claridad se hecha [sic] bien de ver en<br />

todo lo que el libro contiene: y no poco ayuda para<br />

aprenderla, ser el Romance conforme al phrasi<br />

Aymara".<br />

Bertonio nos aclara estos aspectos en sus propias<br />

palabras introductorias. Empieza como pidiendo<br />

excusas:<br />

"Ningún Español avrá, por poco que sepa, después<br />

que hubiere passado los ojos por alguna plana deste<br />

libro, no diga averse hecho muy grande injuria a su<br />

lengua".<br />

La razón es que, pese a tratarse en última instancia de<br />

una traducción libre de la obra de Villegas, el texto en<br />

gran parte ha sido pensado por un Aymara y en<br />

Aymara. Bertonio vuelve a un tema que ya<br />

mencionaba a propósito de su silva copiosa de frases,


Vocabulario de la Lengua Aymara 25<br />

y que según parece era casi, una obsesión central en<br />

su metodología:<br />

"Acerca de la elegancia de lo que aquí escribimos<br />

en la lengua Aymara es necessario que sepas,<br />

Amigo Lector, que no la he sacado de mi oficina,<br />

pues no he nacido en esta tierra, sino en Italia, y por<br />

mucho que hubiera aprendido della no presumiera<br />

tanto de mi que me atreviera a ofrecerme por<br />

maestro de la elegancia con que los indios la<br />

hablan".<br />

Acepta incluso que es más fácil hacer una gramática y<br />

un vocabulario, obras que, según aclara, alistó en "los<br />

años pasados"- sin hablar "con aquella summa<br />

elegancia que los naturales della". Este supuesto,<br />

seleccionó a quien debe considerarse como el<br />

verdadero escritor de esa Vita Christi Aymara, que es<br />

"don Martin de Santa Cruz Hanansaya del ayllu Cara,<br />

bien conocido en esta provincia". Fue escogido tanto<br />

por su plena interiorización en la lengua castellana y<br />

doctrina cristiana (se había criado en la escuela de<br />

niños) como por su reconocida habilidad en su lengua<br />

materna Aymara. El texto original iba siendo<br />

interpretado y modificado, , quitando o añadiendo,<br />

"según que a los padres desta casa mejor nos parecía"<br />

a don Martín se le controlaba sobre todo para que "no<br />

dixese cosa que desdixesse de la doctrina Católica y<br />

verdadera"; pero en el aspecto lingüístico se le<br />

encareció mucho<br />

"que saliesse a la luz con la mayor elegancia, y<br />

claridad que en su lengua materna puede pedirse".<br />

Supuesta la finalidad complementaria de texto<br />

lingüístico pedagógico para el aprendizaje del Aymara<br />

por parte de los nuevos misioneros, la equivalencia<br />

castellana también se rehizo. Se dejó a un lado el<br />

texto original de Villegas y se rehizo una nueva<br />

traducción del Aymara al castellano, no totalmente<br />

literal pero fundamentalmente fiel a lo ya escrito en<br />

Aymara. De ahí la tosquedad e "injuria a la lengua<br />

castellana" de que se excusaba Bertonio al principio<br />

del prólogo. Es que le importaba más salvar la<br />

"elegancia" del Aymara. Tanto desde un punto de vista<br />

lingüístico como pastoral, sería sumamente<br />

interesante una reedición y estudio del texto y triple<br />

columna; con el original castellano de Villegas, la<br />

traducción o reinterpretación Aymara de Don Martin<br />

Santa Cruz Hanansaya, y la nueva versión castellana<br />

de este texto Aymara.<br />

El confessionario muy copioso... y otras varias cosas<br />

como puede verse por la tabla del mismo libro es una<br />

especie de Vademecum práctico para los misioneros:<br />

contiene instrucciones sobre los sacramentos, un<br />

catecismo para rudos, guías para atender a enfermos y<br />

moribundos, oraciones devotas, una larga guía para<br />

confesar, los misterios del rosario, y finalmente unas<br />

150 páginas con "ejemplos" sobre temas devotos.<br />

Esta es la obra más inaccesible de Bertonio 26 y<br />

probablemente fue la más utilizada por los curas,<br />

porque les resultaba necesaria "aunque uno no sepa<br />

bien la lengua". Pero desde el punto de vista<br />

lingüístico es la de menor interés, pues gran parte del<br />

material son traducciones muy ligadas a rúbricas y<br />

cánones. Un alto porcentaje del texto es monolingüe<br />

en Aymara. La parte en que los colaboradores<br />

Aymaras tuvieron mayor libertad para dar vuelo a su<br />

lengua son los "exemplos" de la segunda mitad,<br />

muchos de los cuales parecen casi cuentos de<br />

extradición popular, pero con temática sacadas<br />

directamente de libros europeos.<br />

Torres Saldamando (1882: 74), citado también por<br />

Rivet (1951: I 127) menciona una última obra "en 40"<br />

de Bertonio: sermones u doctrina cristiana. Pero no<br />

existen más referencias sobre este trabajo inédito.<br />

Toda esta producción de Bertonio supuso un hito<br />

importante. Le siguió un gran vacio en los siglos<br />

siguientes, vació sólo parcialmente superado en la<br />

segunda mitad del siglo XX. 27<br />

La calidad intrínseca de la obra de Bertonio y la<br />

ausencia de otros trabajos posteriores comparables, ha<br />

estimulado varias reediciones y adaptaciones de sus<br />

dos obras lingüísticas de mayor alcance: la<br />

Grammatica copiosa de Roma y el Vocabulario de<br />

26 Rivet (1951: I 55) sólo logra detectar cuatro ejemplares<br />

en el mundo. Gracias a la amabilidad de don Manuel<br />

Posnansky hemos podido consultar el único ejemplar<br />

existente en Bolivia. Lamentablemente le falta una<br />

sección, al parecer robada por algún investigador sin<br />

escrúpulos.<br />

27 La principal estimuladora de los estudios lingüísticos<br />

del Aymara en el siglo XX ha sido Martha Hardman de<br />

la universidad de Florida, en torno a la que se ha<br />

formado una escuela lingüista, en la que sobresale Lucy<br />

T. Briggs. En La Paz existen ILCA e INEL, con<br />

lingüistas de origen Aymara como Juan de Dios Yapita,<br />

Juana Vásquez (ambos antiguos coinvestigadores de<br />

Florida), Juan Carvajal y Félix Layme. En Francia<br />

Liliane Porterie Gutiérrez ha concentrado sus estudios<br />

en las variantes actuales de la región Lupaqa. El<br />

Vocabulario de Bertonio sigue, sin embargo,<br />

insuperado.


26 Ludovico Bertonio<br />

Juli.<br />

Las demás obras, pese a los valores complementarios<br />

que presentan y que aquí hemos señalado, han<br />

quedado lamentablemente sepultadas en los<br />

departamentos de libros raros de unas pocas<br />

bibliotecas.<br />

Julio Platzmann fue el primero que publicó una<br />

reedición facsimilar de la Grammatica copiosa y del<br />

Vocabulario en Leipzig el año 1879. Al no ser una<br />

edición propiamente fotostática, sino una imitación en<br />

el formato, se le escaparon algunas erratas; pero en<br />

conjunto se trata, sin duda, de una edición de<br />

excelente calidad y fácil lectura. El vocabulario<br />

empezó a ser publicado de nuevo por Arthur<br />

Posnansky en el Boletín de la sociedad Geográfica de<br />

La Paz (Bolivia), pero sólo salieron dos fascículos<br />

(años 1945 y 1954). sin llegar más allá de la letra A.<br />

Sin embargo, poco después, en 1956, todo el<br />

vocabulario fue publicado en una edición fotostática<br />

del original de 1612, a cargo de la Editorial Don<br />

Bosco de La Paz. La Gramática copiosa de 1603 no<br />

ha sido objeto de otras reediciones, propiamente<br />

dichas, pero si ha sido la base de otras dos gramáticas.<br />

En 1891 el alemán Erns Middendorf publicó Die<br />

Aimará-Sprache, que, como él indica en el prólogo,<br />

reparó fundamentalmente cotejando los datos de un<br />

ejemplar de la gramática de Bertonio con algunos<br />

abogados que habían vivido en el campo de La Paz y<br />

afirmaban conocer bien la lengua. Algún tiempo<br />

después en 1917 el P. Juan Antonio Garda publicó en<br />

La Paz su gramática Aymara sobre la base de una<br />

edición antigua. La edición antigua es cabalmente el<br />

ejemplar de la gramática copiosa de Bertonio que se<br />

conserva en el colegio de jesuítas de La Paz, en que se<br />

observan incluso algunas de las anotaciones a lápiz<br />

hechas probablemente por García. Esta nueva<br />

gramática intenta hacer una adaptación al tipo de<br />

Aymara hablado en La Paz a principios del presente<br />

siglo, por lo que todos los cambios del texto resultan<br />

significativos. Pero se mantiene una gran parte del<br />

libro el texto inalterado de Bertonio, indudablemente<br />

bastante más allá de lo que hubiera requerido la<br />

adaptación, pretendida. La comparación entre los<br />

datos de Bertonio, Middendorf y García, junto con los<br />

del concienzudo estudio dialectal contemporáneo de<br />

Brigs (1976) -que nunca olvida a Bertonio- nos<br />

permiten analizar la revolución filogenética del<br />

Aymara desde el siglo XVI.<br />

Bertonio como lingüista<br />

Al igual que los demás misioneros coloniales<br />

dedicados a escribir obras lingüisticas, Bertonio tenía<br />

dos grandes limitaciones de entrada; en primer lugar,<br />

la concepción misionera de la época obligaba casi por<br />

necesidad a concentrarse en la temática<br />

evangelizadora; a traducir o adaptar textos religiosos;<br />

a dar a los demás misioneros Instrumentos para la<br />

predicación en una determinada lengua. Todo ello<br />

reducía las áreas semánticas, limitaba las<br />

posibilidades de creación propia, y llevaba a la<br />

conformación de esa norma lingüística artificial y<br />

distorsionante que la escuela de Florida llama el<br />

"dialecto misionero". En segundo lugar, al entrar ya al<br />

área del análisis lingüístico, el único modelo teórico y<br />

práctico disponible era la gramática latina, o quizás<br />

griega, con sus propios paradigmas, conceptos y<br />

estructura. Faltaban aún varios siglos para que la<br />

lingüística moderna ampliara y flexibilizara ese<br />

arsenal teórico.<br />

Sin embargo, el genio de Bertonio se observa en la<br />

forma en que logró romper esos moldes estructurales,<br />

pese a que ejercieron un indudable influjo sobre toda<br />

su obra. Ya hemos visto que toda su obra está señalada<br />

por las prioridades misioneras y que sus corpus tienen<br />

un contenido casi exclusivamente religioso. Asimismo<br />

sus gramáticas están llenas de paradigmas e incluso<br />

glosas sacadas directamente de la gramática latina.<br />

Pero hay que distinguir entre la impresión inicial en<br />

base a esos limitantes superficiales y los contenidos<br />

más de fondo. Allí es donde surge el genuino<br />

Bertonio.<br />

a) Método<br />

Bertonio vale en gran medida porque supo encontrar<br />

su método, esbozado principalmente en los prólogos<br />

ya citados a sus diversas obras. De ellos y de los<br />

resultados logrados se puede reconstruir una<br />

metodología consistente y avanzada con respecto a su<br />

tiempo sobre el aprendizaje de otros idiomas.<br />

Señalemos sucintamente algunos de sus rasgos<br />

característicos:<br />

Partir de textos de buena calidad, elaborados por<br />

hablantes maternos del idioma, debidamente<br />

seleccionados. Evidentemente, hubiéramos preferido<br />

una mayor variedad y espontaneidad en los<br />

contenidos de este corpus. Por ejemplo, la inclusión<br />

de diálogos, narraciones, cuentos de la vida ordinaria.<br />

Pero la calidad de material es indudable, como<br />

ilustraremos con alguna muestra sacada de la Vita


Vocabulario de la Lengua Aymara 27<br />

Christi.<br />

No contentarse con los esquemas mínimos, sino busca<br />

además los matices, tanto en la estilística gramatical,<br />

como en los contenidos semánticos de cada vocablo y<br />

forma compuesta. Ahí está la "elegancia" en que<br />

insiste tan machaconamente en todos sus textos.<br />

Gracias a ella logramos penetrar en todo aquello<br />

peculiar de la lengua, mucho más allá de los<br />

artificiales moldes del modelo latino. Percibir y usar<br />

en la práctica lo que posteriormente se llamará el<br />

"relativismo cultural", siquiera al nivel del idioma. En<br />

su prólogo a la Vita Christi Bertonio expresa este<br />

principio en los siguientes términos:<br />

"Esta elegancia no se ha de medir por el estilo tosco<br />

de que yo uso en la traducción en romance. Pues lo<br />

que en este suena mal en aquel Aymara es muy<br />

elegante por ser propio y ordinario, como el vestido<br />

galano: (pongamos por ejemplo) de los Flamencos<br />

es galano entre ellos, por ser a su modo, y esse<br />

mismo en España causaría risa, y no pequeña a los<br />

Españoles, que no acostumbran aquel modo de<br />

galas". (p. 5-6).<br />

Una vez aceptado este principio. ya resulta más fácil y<br />

obvio dejarse llevar por la propia lógica de los<br />

hablantes nativos de la lengua.<br />

Es específicamente interesante la aplicación de este<br />

principio a la teoría de la traducción esbozada por<br />

Bertonio en el mismo prólogo citado. Para él, existe<br />

tres formas de traducción, que podríamos nosotros<br />

llamar la literal la libre y la intermedia. La primera,<br />

queda totalmente rechazada por Bertonio:<br />

"La una es, volver palabra por palabra las claúsulas,<br />

y razones de aquella lengua, sin atender a la<br />

claridad del sentido que resulta de aquellas<br />

palabras, que no llevan otra orden, sino yrse por las<br />

mismas pisadas que lleva la lengua que se traduce y<br />

si esto se hiziera en la traducción de la lengua<br />

Latina en la nuestra española: pudiera en alguna<br />

manera tolerarse por la semejansa muy grande que<br />

entre las dos hallamos. Pero si esto se hiziera de la<br />

Aymara en la Española, cierto es que no pudiera<br />

entenderse concepto alguno... Y assi fuera trabajo<br />

inutil", (pg. 2-3).<br />

La ideal es la libre, de modo que "lo que esta bien<br />

dicho en una lengua, se vuelva con mucha elegancia<br />

en la otra", aunque se deban "trocar muy a menudo<br />

una parte de la oración por otra". Esta ha sido la<br />

tendencia de Bertonio al escribir en Aymara, incluso<br />

textos religiosos consagrados. Es interesante, con<br />

todo, que en el texto castellano de la Vita Christi<br />

prefirió la tercera vía: una traducción del Aymara que,<br />

sin ser del todo literal refleje en lo posible la<br />

estructura del texto aymara para facilitar así el<br />

aprendizaje de la lengua.<br />

En las próximas páginas indicaremos algunos de los<br />

logros más significativos de Bertonio siguiendo esta<br />

metodología. Señalaremos también algunas de sus<br />

limitaciones más notorias.<br />

b) Sociolingüística<br />

Ante todo, Bertonio percibió las variantes dialectales<br />

del Aymara principalmente a través de su estancia en<br />

Potosí, donde afluían mitayos de todo el Qullasuyu.<br />

Deja claro que sus textos se refieren<br />

fundamentalmente a las variedades Lupaqa, donde<br />

estaba ubicado Juli, el único lugar en que pudo<br />

adentrarse a fondo en la lengua. Pero añade que ello<br />

no impide la comprensión de y en las demás variantes.<br />

Las unidades de análisis son todavía en tiempo de<br />

Bertonio las diversas "naciones" que componen la<br />

"nación" Aymara:<br />

"Muchos Padres de la Compañía, y yo mismo entre<br />

ellos, no hemos aprendido la lengua Aymara sino en<br />

este pueblo de Juli, que es de la Provincia de<br />

Chucuyto. o Lupaca; y salidos después a otros<br />

pueblos, y especialmente a la Villa de Potosí, donde<br />

por causa de las Minas hay gran concurso de<br />

Indios, y particularmente de la nación Aymara: sin<br />

estudiar otra lengua hemos predicado a muchos<br />

millares de indios, y oydo grandissimo número de<br />

confessiones: y aunque ellos eran de diversas<br />

provincias, como Canas, Canchis. Pacases,<br />

Carangas, Quillaguas, Charcas, etc., Facílmente<br />

entendíamos y eramos entendidos de todos aquellos<br />

indios, por ser todos aymaraes, aunque de diversas<br />

provincias; diferenciandonos solamente en cuál y<br />

cuál vocablo... Luego uno que sabe bien la lengua<br />

de alguna Provincia Aymara, especialmente de la<br />

Provincia Lupaca, sabra sin falta la de toda la<br />

nación Aymara, excepto algunos vocablos<br />

particulares, bien pocos, como dijimos". (Prólogo<br />

vocabulario, p. A2)<br />

En el prólogo de la Grammática de 1603, escrita como<br />

sabemos varios años antes, y por consiguiente antes<br />

de su traslado a Potosí Bertonio era menos optimista<br />

sobre la cercanía de los diversos dialectos Aymaras:<br />

"Hay muchas naciones de indios Aymaraes como<br />

son Canchis, Canas, Collas, Collaguas, Lupacas,<br />

Pacases, Carangas, Charcas y otros, los cuales asi<br />

como son diferentes en nombres, así los que son


28 Ludovico Bertonio<br />

también en las lenguas". (p. 10).<br />

Estas citas ya nos dan pistas sobre la extensión del<br />

habla Aymara a principios del siglo XVII, mucho<br />

mayor que en la actualidad: de las naciones citadas.<br />

Canas, Canchis y Charcas son ahora de habla<br />

quechua, salvo pequeños enclaves. Por otra parte,<br />

como ha observado Teresa Gisbert (en prensa), llama<br />

la atención que Bertonio no cite varias de las naciones<br />

mencionadas entre otros por Capoche e incluidas por<br />

Bouysse en sus estudios. Pero al mismo tiempo deja<br />

claro que los indios que acuden a la mit'a de Potosí<br />

provenientes de casi todo el Qullasuyu, son<br />

"particularmente de la nación Aymara", La aprobación<br />

de la Vita Christi por parte del Doctor Gómez Hidalgo<br />

añade otra confirmación, al señalar que es "tan<br />

menesterosa la Aymara en los Obispados de los<br />

Charcas Chuquiabo y mayor parte del Cuzco". Dejan<br />

abiertos estos textos varias incognitas<br />

sociolingüísticas: ¿Por qué el Aymara fue perdiendo<br />

terreno frente al Quechua? ¿Qué rol jugó en ello la<br />

evangelización?<br />

¿Habrá funcionado la cosmopolita y populosa urbe de<br />

Potosí como una lima normalizadora de los diversos<br />

dialectos del Aymara? ¿O incluso como una<br />

promotora del Quechua?<br />

El mencionado prólogo a la Gramática copiosa nos da<br />

otro dato sociolingüistíco: el habla de Pacajes (o<br />

Pakasa) es la norma:<br />

"... La pacasa, que entre todas las lenguas<br />

aymaraicas tiene el primer lugar; y es mucho más<br />

elegante, que todas las demás, que arriba hemos<br />

nombrado. La razón de esto puede ser: porque<br />

ordinariamente hablan mejor la lengua materna los<br />

que estan en los extremos, como es verdad que<br />

mejor se habla en Toledo la lengua castellana que<br />

en otros pueblos de España: mejor en Florencia la<br />

lengua italiana que en los demás. pueblos de Italia,<br />

por esta el uno de ellos en medio de España, y el<br />

otro en medio de Italia; como estan los Pacases y<br />

Lupacas en medio de los Aymaraes". (p. 10-11)<br />

La apreciación de Bertonio queda corroborada con los<br />

datos del mapa étnico lingüístico preparado por<br />

Thérese Bouysse (1976) en base a la tasación<br />

ordenada por el Virrey Toledo en 1582. En él se ve<br />

que la única región de Charcas (y del antiguo<br />

Qullasuyu) en que hay una mayor homogeneidad<br />

Aymara, rota sólo por una presencia mínima de los<br />

Uru en el "eje acuático" del rio Desaguadero, es<br />

cabalmente la nación Pakasa (ver también Wachtel<br />

1978).<br />

Bertonio complementa su apreciación comparando a<br />

los Lupaqa con esa norma de Pakasa:<br />

"Principalmente se enseña en esta parte la lengua<br />

Lupaca, la cual no es inferior a la Pacasa... pero los<br />

Lupacas en esto se aventajan sobre todos, en que<br />

tienen pueblos mayores". (p. 10-11)<br />

Si la,norma es Pakasa, la fuerza demográfica está en<br />

los Lupaqa, que hablan de forma muy cercana a la<br />

norma.<br />

Son muchas las variantes dialectales que podríamos<br />

encontrar en Bertonio, y muchos también los vocablos<br />

que ahora parecen perdidos en muchas regiones pero<br />

que se encuentran en otras. He aquí algunos ejemplos,<br />

sacados del Vocabulario:<br />

moriptatha, ablandarse la tierra (I 4: aún se usa en<br />

prov. Aroma)<br />

kata. algún tanto (138 id. San Andrés de Machaqa)<br />

lattatha, andar a gatas (I 26,50; id Aroma)<br />

messayppu, anoche (I 54: id prov. Ingavi: otros<br />

dicen masayp'u, wasayp'u).<br />

cayca, quanto (II 39; en otras partes dicen qawqa).<br />

hisqui, vel asqui, bien (I 92).<br />

niccara, agora poco ha (I 26; otros dicen ninkhara)<br />

Véase también el fin de la anotación 1 del<br />

Vocabulario que reeditamos.<br />

De todos modos, el vocabulario de Bertonio no es, ni<br />

mucho menos, ínter-dialectal. Si no expresa lo<br />

contrario, se refiere fundamentalmente a las variantes<br />

habladas por los Lupaqa. Para hablantes actuales<br />

resulta también un estímulo para la recuperación de<br />

vocablos que parecen perdidos pero siguen vigentes<br />

en algunas regiones. 28<br />

c) Fonología y alfabeto<br />

Aunque muy condicionado por la escritura española,<br />

en aquellos siglos en que no existía aún "la ciencia<br />

lingüistica, Bertonio fue el primer intento serio de<br />

fijar la escritura del Aymara principalmente en las<br />

obras publicadas en 1612. Es también un precursor,<br />

28 El trabajo más sistemático publicado hasta el presente<br />

para cotejar el Vocabulario de Bertonio con el habla<br />

actual según regiones es el diccionario de Manuel de<br />

Lucca (1983). Pero, según algunos Aymaras<br />

consultados, se han deslizado errores. Es lástima,<br />

además que haya utilizado la ortografía castellanizante<br />

CALA, ya superada, que violenta el sistema fonémico<br />

Aymara.


Vocabulario de la Lengua Aymara 29<br />

seguido recién en el siglo XX, para animar a la<br />

población andina a escribir consistentemente en su<br />

propia lengua materna Parece estar criticando el<br />

sistema escolar rural actual, cuando se expresa en los<br />

siguientes términos al final de su prólogo a Vita<br />

Christi. hablando del verdadero autor del texto:<br />

"Don Martin de Santa Cruz, aunque es tan<br />

aventajado en su lengua, pero todo lo que escribiera<br />

en ella, lo escribiera como si se hubiera de<br />

pronunciar en romance: lo cual causara tanto<br />

confunsión al que comienza a estudiar esta lengua,<br />

que sin falta perdiera la esperanza de poderla<br />

aprender... de donde resultara que los indios se<br />

rieran de nosotros por ver los yerros que hacemos<br />

en hablar su lengua, como nos reimos nosotros<br />

cuando yerran ellos hablando en la nuestra." (p. 6-7<br />

)<br />

Y en seguida nos da la verdadera solución:<br />

"Cada lenguaje así como tiene particular modo de<br />

pronunciar, assi llene también particular modo de<br />

escribir... por ejemplo. ni el Español entendera lo<br />

que quiere dezir vignia, ni viña el Italiano".<br />

... que aplicó eficazmente el caso Aymara como<br />

primicia de la alfabetización en la propia lengua:<br />

"Fue necesario pues establecer la ortographia desta<br />

lengua para que se acierte, a distinguir sus vocablos<br />

y a pronunciarlos. Y para que se tenga satisfacción<br />

que la deste libro y la del Vocabulario es bien<br />

tragada, di a entender al Indio la pronunciación que<br />

tengo aplicada a cada letra,... y enterado dello el<br />

mismo Indio después sin dezirle yo nada escribía<br />

los vocablos con la letra que su pronunciación<br />

pedia y no con la confusión que antes solía".<br />

El sistema diseñado por Bertonio ciertamente tiene<br />

muchos logros, incluso más que los de algunos<br />

escritores contemporáneos. El cuadro adjunto al fin de<br />

esta introducción compara la escritura de Bertonio<br />

con el sistema fonémico actualmente más aceptado 29 y<br />

29 Sobre los diversos alfabetos utilizados en Aymara, ver<br />

Layme (1980), aquí nos referimos al alfabeto único<br />

adoptado en Bolivia y Perú desde 1983, como resultado<br />

de un acuerdo de especialistas e instituciones tanto<br />

públicas como privadas relacionadas con el tema Con<br />

pocas excepciones retoma el aprobado en el III<br />

Congreso Indigenista de 1954 y el oficial del Perú para<br />

que el Quechua, sólo se diferencia del alfabeto pionero<br />

que propuso el lingüista Aymara Juan de Dios Yapita en<br />

1968 en el uso de /h/ en vez de /"/ para las oclusivas<br />

aspiradas, y en una mayor flexibilidad para la ortografía<br />

de préstamos no Aymaras.<br />

muestra sus logros y sus deficiencias.<br />

Donde se perdió más Bertonio, como él mismo<br />

reconoce, es en el complejo sistema de velares y<br />

postvelares /k,q,/, con ocho fonemas distintos:<br />

"en otras no se ha podido hazer más por evitar<br />

confusión, especialmente en la c, que tiene mucha<br />

variedad de pronunciaciones" (ibid.)<br />

En este tema especifico la com plejidad del castellano,<br />

-que al terna ca, co cu con que, qui acabó de<br />

complicarle la solución. A ello se sumó la dificultad<br />

lingüística de no haber captado el contraste entre una<br />

serie velar /k/ y otra postvelar /q/,pese a que en el caso<br />

de las fricativas sí fue consistente en distinguir entre<br />

/j/ y /x/, que Bertonio escribe respectivamente h y kh.<br />

Al no captar el contraste /k,q/ le resultó también<br />

imposible al autor percibir consistentemente que el<br />

Aymara sólo tiene tres vocales fonémicas /a,i,u/. Pero<br />

sí anotó la confusión entre e-i y o-u:<br />

"Es de saver que la e, y la i muchas vezes son tan<br />

semejantes en la pronunciación, que apenas se<br />

distinguen, y lo mesmo acontece en la o, y u, las<br />

quales muchas vezes se pueden poner a una en<br />

lugar dela otra". (Grammatica 1603: 19: ver<br />

Vocabulario II 99, 237).<br />

... pero le desconcertaba al mismo tiempo el<br />

fenómeno de los que ahora llamaríamos alófonos<br />

sistemáticamente abiertos [e.o] de las mismas /i, u/,<br />

junto a las postvelares:<br />

"... aunque otras vezes cada una se distingue muy<br />

bien de la otra". (ibid).<br />

Precisamente por detectar allí esa clara diferencia de<br />

[e,o] vs. [i,u] no pudo percibir el verdadero contraste<br />

entre las series velar /k/ y postvelar /q/. Para suerte<br />

nuestra lo que fue una falla lingüística nos resulta<br />

ahora una excelente clave interpretativa para<br />

refonemizar en forma moderna muchos vocablos de<br />

Bertonio precisamente en aquel punto en que su<br />

alfabeto resulto deficiente: cuando aparece e, o en<br />

asociación con alguna variante de c, qu, k podemos<br />

estar casi seguros de que estas consonantes<br />

corresponden a la serie postvelar /q/, mientras que si<br />

aparece i,u, se trata de la serie velar /k/. La duda<br />

permanece entonces únicamente junto a la vocal a.<br />

La escritura adoptada por Bertonio nos permite<br />

incluso reconstruir algunos aspectos de reconstrucción<br />

silábica morfofonémica (ver el uso del puntito entre<br />

consonantes, anotación 1 del vocabulario) o el uso de


30 Ludovico Bertonio<br />

ciertos alófonos (ver ghi gra, ibid.). Pero no podemos<br />

extendernos aquí en esos matices para especialistas.<br />

Resulta también interesante la manera -bastante<br />

científica y moderna- en que Bertonio maneja la<br />

paulatina incorporación de préstamos castellanos en el<br />

Aymara, medio siglo después de la conquista.<br />

Algunos, ya fuertemente injertados en la lengua, los<br />

escribe (casi) en su forma aymarizada. Pero hay otros,<br />

probablemente menos arraigados, en que mantiene la<br />

ortografía original castellana. Este último criterio lo<br />

mantiene también para algunos nombres religiosos ya<br />

consagrados. He aquí algunos ejemplos sacados del<br />

Vocabulario:<br />

Oveja de Castilla ouisa /uwisa/ I 341<br />

naranja laransa /laransa/ I 191<br />

açadón açarona /asaruna/ I 15<br />

abito de Religioso Padre isi I 3<br />

gracia de Dios Diosana graciapa I 252<br />

Finalmente en otros casos de importancia para la<br />

predicación, se plantea el uso de neologismos o<br />

ampliaciones semánticas de palabras aymaras ya en<br />

uso:<br />

Juyzio universal, taripaña pacha ("tiempo de<br />

averiguar los delitos" I 276: II 338)<br />

Juyzio final, pachacuti "tiempo de guerra + Y<br />

también agora la toman para significar el Juyzio<br />

final" II 242<br />

d) Gramática<br />

En la gramática la "camisa de fuerza" del latín, con<br />

sus paradigmas consagrados de casos, tiempos, modos<br />

.y partes de la oración, pesaba más que en ningún otro<br />

punto sobre esos pioneros de la era pre-lingüística. En<br />

Bertonio esa camisa aprieta sobre todo en el Arte<br />

Breve de Roma, donde debía dar fórmula rápidas a<br />

estudiosos superficiales. Sigue pesando también en la<br />

Grammatica copiosa de Roma, sobre todo en la parte<br />

I y las primeras secciones de la parte II.<br />

Sin embargo el genio de Bertonio aparece sobre todo<br />

en la manera en que logró sacudirse de esta camisa<br />

para explicar muchas peculiaridades del Aymara. Así<br />

ocurre ya en la parte final de su grammatica romana.<br />

Pero el esfuerzo realizado se nota aún más al<br />

comparar aquel primer producto con el Arte final<br />

publicado en Juli pese al carácter abreviado de este<br />

último. Es significativo, por ejemplo, que en la<br />

edición de Juli la gramática se reduce a sólo dos<br />

partes, una primera en que se rinde pleitesía a los<br />

esquemas latinos, y una segunda totalmente centrada<br />

en las partículas, en que Bertonio, dentro de sus<br />

limitaciones, se deja llevar en gran medida por la<br />

estructura interna del Aymara. Recordemos lo que nos<br />

decía en el prólogo de Vita Christi al hablar de su<br />

teoría sobre las traducciones: buscar paralelos entre<br />

castellano y latín es posible; pero "si esto se hiziera<br />

dela Aymara en la Española, cierto es que no pudiera<br />

entenderse concepto alguno".<br />

Sin llegar a los niveles de sistematización de los<br />

lingüistas modernos, Bertonio percibió características<br />

importantes de la gramática Aymara como las<br />

siguientes: el sistema de personas y de transiciones<br />

entre sujeto / objeto; la riqueza de sufijos<br />

derivacionales verbales, incluyendo muchos ahora<br />

perdidos, 30 la necesidad de distinguir diversos tipos de<br />

sufijos, inventando nuevos términos y conceptos, si<br />

hacía falta, 31 la gran flexibilidad del Aymara para<br />

derivar verbos de nombres; y en general -sin usar<br />

estos términos- la importancia central que tiene la<br />

morfología y la morfosintaxis en el conjunto de la<br />

gramática Aymara. Específicamente dentro de la<br />

sintaxis, descubrió, por ejemplo, la importancia que<br />

tienen las construcciones vinculadas con relativo (uka,<br />

etc.), tema al que dedica muchas páginas (1603: 146-<br />

160). Y a un nivel global que recorre todas las<br />

estructuras de la lengua, Bertonio quedó muy<br />

intrigado por el peso que en Aymara tiene la fuente de<br />

información; los estudios recientes de Martha<br />

Hardman, una de las aymaristas más competentes del<br />

momento, ha demostrado que este tema es central<br />

para comprender los postulados profundos del idioma.<br />

30 Al comparar la lista de "partículas" del Arte de 1612 (p.<br />

91-92) con la del moderno estudio lingüístico, de sufijos<br />

verbales derivaciones preparado por Florida (England<br />

1974: 151), vemos en primer lugar que a Bertonio no se<br />

le escapó ninguno de los registrados ahora por lingüistas<br />

profesionales. Pero además Bertonio incluye más de 20<br />

que England no registra En algunos casos se trata sólo<br />

de combinaciones de los anteriores o de sufijos<br />

derivacionales cuyo uso parece evidente a principios del<br />

siglo XVII. En algún caso los datos de Bertonio pueden<br />

llevar a repensar nuestros análisis actuales Véase por<br />

ejemplo, -hacha-, mankahachito "tengo ganas de comer"<br />

(1612: 98) y compárese con el actual manq'amachitu "se<br />

me distrae la gana de comer". Ver también el<br />

comentario a -taui- en el texto.<br />

31 "A las [partículas] que se juntan con todas llamaremos<br />

partículas generantes symbolas, a (as otras particulariter<br />

symbolas, y me ha parecido bien inventar estos<br />

términos para mayor declaración de lo que dixeremos."<br />

(Grammatica 1603: 314).


Vocabulario de la Lengua Aymara 31<br />

Por su actualidad, nos detendremos algo más en este<br />

punto.<br />

El asunto al que Bertonio dedica más páginas en su<br />

Grammtica copiosa (p. 112-144) es al análisis del<br />

verbo satha (saña) "decir".. En el Arte de 1612, más<br />

abreviado, se expresa en los siguientes términos:<br />

"No ay verbo ninguno en esta lengua que sea tan<br />

necessario de saberse muy bien sabido como el<br />

verbo Satha que es como el quicio de todo lo que se<br />

habla: y de no saber el uso del resulta muy grande<br />

escuridad en el hablar... Este verbo... significa<br />

Dezir, Pensar, querer y casi todos los verbos, que<br />

comunmente llaman del animo." (1612: 38; ver<br />

también Vocabulario I 188).<br />

Para el uso correcto de este verbo Bertonio da como<br />

norma repetir "las mismas palabras formales que<br />

primero se dijeron sin mudarlas" (1603: 116), y<br />

sugiere "leer atentamente el Vita Christi, donde se<br />

hallaran a cada passo muchos modos tocantes a esto"<br />

(p. 41). No nos resistimos a seguir su consejo, y<br />

ofrecemos al lector una muestra del estilo de Don<br />

Martín Santa Cruz Hanansaya, lleno de "afeites" en<br />

Aymara, aunque sea, "grande injuria" a los oídos<br />

castellanos:<br />

"Nia purisinsca Apostolesnacpa, camsitopi naa aca<br />

marcani haquenaca, qhuítihua sito? sassina<br />

hisquittatauina: Apostolesnacasca, Tatay,<br />

haccapasca San Juan Baptistahua histamahua...<br />

haccapasca nayra Prophetanacana maynipahua<br />

sapiscatamhua. sapiscana, sipansca. Jesu Christo<br />

Auquissa: humanacati qhuitiwa sit. ta: satauina<br />

sipansca, San Pedro Na tatay JESU CHRISTO<br />

Diosna yocpahua hismapi satauina.<br />

(Y llegando cerca preguntó a sus apóstoles<br />

diziendo. Que dize de mi la gente? quién dize que<br />

soy? Respondieron los Apostoles diziendo, Señor<br />

algunos dizen que eres el Baptista... otros dizen que<br />

eres uno de los Antiguos profetas Entonces Jesu<br />

Christo diziendo, y vosotros quien dezis que soy?<br />

Respondió San Pedro y dijo. Digo Señor que tu<br />

eres Jesu Christo hijo verdadero de Dios vivo)". (P.<br />

205).<br />

(Trad. lit. última frase: San Pedro: Yo, Señor<br />

Jesucristo de Dios su hijo te dijo había dicho) 32<br />

32 Nótese que en el texto citado son variantes del verbo<br />

"decir" las que empiezan en sa-, si-, ji- (cf. Briggs 1976:<br />

445-446) y también el verbo compuesto camsa-, camsi.<br />

('¿qué decir?'), analizado por Bertonio junto con otros<br />

semejantes (incluido hamacha- 'parecer, hacer-como',<br />

En otra parte, para decir que la Virgen María dió a luz<br />

sin sufrimientos, Don Martín escribe:<br />

"hani atatay, ananay sasa... collana yocapa<br />

yocachatauina. (sin dezir Ay, ay... parió a su<br />

benditissimo hijo)". (p. 42.) -<br />

(Trad. lit.: no 'ay, ay' diciendo... a su bendito hijo<br />

había hecho-hijo).<br />

En los textos citados aparece constantemente la<br />

terminación -tauina (hoy -tayna) que actualmente<br />

corresponde a la forma popular de castellano andino<br />

"había., do". Sin embargo esta forma verbal no apa<br />

rece en la conjugación de Bertonio (Su reeditar Juan<br />

Antonio García se sintió obligado a suplir esa<br />

"deficiencia' en 1917. 33<br />

No es un descuido de Bertonio. sino una intuición: en<br />

realidad incluyó el componente mínimo -taui- (que<br />

señala conocimiento indirecto, inferido por fuentes<br />

ajenas al que habla) como una de las "partículas" que<br />

se interponen a los verbos. Lo mas intersante es la<br />

explicación que añade sobre el uso de esa "partícula".<br />

"para que se pueda usar desta partícula o el que<br />

habla, o el que oye no ha de haber visto la cosa que<br />

narra, porque si ambos la han visto no se usara con<br />

propiedad desta partícula" (1603: 307)<br />

Martha Hardman (en prensa) ha enfatizado que 'en la<br />

lógica interna del Aymara la "segunda" persona (tú<br />

uds.) es en realidad la primera en importancia, por<br />

delante del "yo", ha subrayado también que la<br />

siguiente en importancia es otra que no existe en<br />

castellano: jiwasa ('ambos interlocutores'), de modo<br />

que en Aymara el verdadero orden de personas seria:<br />

1a. juma quien escucha (tú, udes)<br />

2a. jiwasa ambos interlocutores (nosotros, inclusivo).<br />

3a. naya quien habla (yo, nosotros, exclusivo)<br />

4a. Jupa quien no participa en el diálogo (él etc).<br />

Pero, si el comentario hecho por Bertonio a propósito<br />

de -taui- fue correcto para la práctica Lupaqa del siglo<br />

hoy perdido), en su Grammatica (1603: 102-118)<br />

33 García, además de repetir mecánicamente toda la<br />

explicación de -taui- (tawi-, p. 225), incluyó un<br />

"pretérito pluscuamperfecto" en el que sale, entre otras,<br />

la terminación tayna de nuestros ejemplos,<br />

probablemente sin darse cuenta de que se trataba de lo<br />

mismo. Con ello se nos insinúa que el uso ahora tan<br />

popular del "pluscuamperfecto" en el castellano andino<br />

para indicar conocimiento indirecto, aún no existía en<br />

tiempo de Bertonio.


32 Ludovico Bertonio<br />

XVI, parecería insinuarse un paso más en la misma<br />

dirección: la "primera" persona Aymara seria en<br />

realidad jiwasa, la que indica plenitud de diálogo.<br />

Obviamente a la luz de los modernos instrumentos de<br />

análisis lingüístico muchas de las categorizaciones y<br />

sistematizaciones hechas por Bertonio han quedado<br />

superadas.35 Pero lo importante es notar cómo él<br />

superó las categorías latinas de su tiempo, y cómo su<br />

espíritu de observación le hizo anotar una serie de<br />

matices que hasta hoy siguen preocupando a los<br />

lingüistas.<br />

Bertonio como etnógrafo<br />

Pero el punto en que Ludovico Bertonio se convierte<br />

en fuente privilegiada y casi única para nuestra<br />

comprensión del mundo Aymara en la época temprana<br />

colonial es en el área léxico-semántica. Su agudeza y<br />

fidelidad como observador, indagador y<br />

sistematizador nos permite tener hasta el día de hoy<br />

un archivo importante de datos sobre la vida y cultura<br />

aymara de su tiempo. Asi lo están reconociendo los<br />

diversos etnohistoriadores que han empezado a usar<br />

consistentemente esta fuente.<br />

Son ya varios los que en áreas semánticas muy<br />

dispersas han hecho análisis transversales de diversas<br />

palabras y acepciones del vocabulario y<br />

ocasionalmente también de la gramática. En todos los<br />

casos, uno queda admirado de la gran consistencia<br />

semántica del resultado global, dentro de unas<br />

categorías y una cosmovisión andina subyacente muy<br />

distinta de los esquemas europeos que estaban<br />

programados en la cabeza de Bertonio. Es probable<br />

que él mismo no llegara siquiera a tomar conciencia<br />

de esta cosmovisión subyacente. Pero este es el mejor<br />

elogio etnográfico que se le puede hacer', recopiló y<br />

transmitió con escrupulosidad los destellos de un<br />

mundo interior ajeno, aunque él no llegara a filosofar<br />

sobre las estructuras mentales que lo sustentaban.<br />

Algunas de las dimensiones etnográficas de Bertonio<br />

ya han sido exploradas, sobre todo en estudios<br />

recientes en vías de publicación. He aquí algunos<br />

ejemplos:<br />

- Freda Wolf (1980) estudió al parentesco Aymara<br />

del siglo XVI utilizando diversas fuentes, entre las<br />

que considera como "las más comprensibles" las de<br />

Bertonio, al que llama "hombre de gran<br />

percepción". Es de señalar que. aparte del<br />

Vocabulario, todo el material de parentesco se<br />

encuentra sistematizado en forma detallada en (a<br />

Grammatica (1603: 201-209). No deja de tener su<br />

lógica ese uso, no raro en gramática de la época.<br />

- Teresa Gisbert de Mesa, Silvia Arze y Martha<br />

Cajías (en prensa) han logrado reconstruir un<br />

cuadro general de la textilería Aymara utilizando<br />

casi como única fuente el Vocabulario de Bertonio.<br />

- Fernando Montes (en prensa) recurre<br />

sistemáticamente a Bertonio para su análisis de la<br />

lógica y las categorías psicológicas aymaras.<br />

(En un reciente estudio global sobre la cultura<br />

Aymara patrocinado por UNESCO (en prensa),<br />

Bertonio está constantemente presente en varias de<br />

las contribuciones, principalmente para el análisis<br />

de la cosmovisión Aymara precolonial (Harris-<br />

Bouysse), de su pensamiento político original (Platt<br />

), y de sus categorías estéticas (Cereceda). Esta<br />

presencia es tan fuerte que, a sugerencia de algunos<br />

contribuyentes, el nombre y curriculum de Juan<br />

Ludovico Bertonio se incluye con el de los demás<br />

autores en la "Noticia sobre los Colaboradores".<br />

El recurso a Bertonio es especialmente valioso e<br />

imprescindible en toda la temática relacionada con las<br />

estructuras mentales y simbólicas, pues para este<br />

campo son pocas las fuentes alternativas de que<br />

disponemos para el Aymara del siglo XVI y XVII. No<br />

sin razón estas son las áreas semánticas en que más<br />

han insistido los autores citados. En cambio, en el<br />

campo de estudios económicos y sociales Bertonio no<br />

es comparable a la otra gran fuente del área Lupaqa:<br />

La Visita de Carci Diez de 1567, escrita cuando<br />

Bertonio era. un niño de diez años y vivía cerca del<br />

Adriático.<br />

Pero también son muchas las posibilidades aún poco<br />

explotadas que sus trabajos nos ofrecen también en<br />

estos campos de la cultura material, económica y<br />

social. Tenemos ya los estudios citados sobre<br />

parentesco y textiles. Podrían hacerse, por ejemplo,<br />

estudios sobre las relaciones de trabajo y de<br />

producción semejantes al realizado por Golte (1972<br />

en base a los varios diccionarios coloniales del<br />

quechua o Runasimi. Un vistazo a algunos vocablos<br />

castellanos más obvios en el presente Vocabulario<br />

tales como tierra, hora, trabajar, papa -nos indica que<br />

estamos junto a ricas vetas no exploradas aún. No<br />

debemos ignorar tampoco la Grammatica en esas<br />

exploraciones.<br />

Los sistemas de medición, por ejemplo, ocupan varias<br />

páginas (1603: 175 186) con detalles tan interesantes<br />

como el término lucqui huaycu (luki en el Vocabulario<br />

), que significa "una hora", o literalmente, el tiempo


Vocabulario de la Lengua Aymara 33<br />

que se tarda en "cozer unas papas que se llaman<br />

lucqui" (papa amarga). En realidad nos atreveríamos a<br />

decir que cualquier etnógrafo serio que quiera llegar a<br />

comprender las categorías andinas (y Aymaras) con<br />

cierta profundidad histórica sentirá la necesidad de<br />

consultar lo que Bertonio dijo sobre su tema de<br />

investigación.<br />

El misionero de ayer y los Aymara de hoy<br />

Sin afán de atacar ni de santificar a Bertonio, sino por<br />

decir las cosas como fueron, hay que recordar que<br />

toda su obra fue escrita para "evangelizar", según los<br />

esquemas de aquella época de conquista, Bertonio<br />

pidió ir a Juli, vivió allí más de treinta años, y pasó<br />

sus "muchos trabajos" movido por el deseo de<br />

"salvar" a los Aymaras. Pero hijo de época y no<br />

vacunado contra aquél espíritu de Conquisto -material<br />

y espiritual-qué animaba a todos los llegados de<br />

Europa, sus obras escritas y la de otros podían caer<br />

como anillo al dedo para las pretensiones de los<br />

españoles: un mejor control de los "indios". Lara,<br />

Tarifa y otros coinciden en afirmar que la labor<br />

misionera llevaba al pacifico y tranquilo sometimiento<br />

a los intereses de la política colonial. Fuera o no ésta<br />

la intención de los misioneros, es cierto que "salvar<br />

las almas" de los sometidos implicaba al repudio toda<br />

de la religión andina, y el des echar muchos otros<br />

elementos culturales del nativo. El aspecto cultural<br />

que salió mejor librado tal vez fue el idioma, porque<br />

era un medio necesario para sus fines, y porque no se<br />

podía hacer tanto contra él.<br />

Bertonio no se libró de este enfoque. Pese a su<br />

indudable cariño por la lengua Aymara, y a las<br />

alabanzas que brinda a sus colaboradores Aymaras<br />

más cercanos, su enfoque es paternal y por lo mismo<br />

etnocéntrico. En los prólogos de sus obras los<br />

Aymaras son tildados de "bárbaros", "mal habituados"<br />

y llenos de espinos y abrojos, sus corazones". Se dice<br />

de ellos que tienen "poca capacidad" y un "ratero y<br />

corto entendimiento''. Sus creencias son "errores"; su<br />

religión, "supersticiones"'. Sus líderes espirituales,<br />

"hechiceros". Se dedicó con celo y abnegación al<br />

trabajo de salvar a esos indios, y para ello se lanzó de<br />

todo corazón a comprender los últimos recovecos de<br />

su lengua. Pero este trabajo era visto siempre desde la<br />

posición paternal y etnocéntrica de partida,<br />

"haciéndonos niños y barbaros para ganar a todos en<br />

Christo".<br />

Muchos misioneros actuaban así de buena voluntad<br />

Waman Puma dibujó a misioneros que evangelizaban<br />

a punta de garrote y tiene palabras muy duras contra<br />

ellos. Pero también nos habla de otros muy "santos".<br />

incluyendo a extirpadores de idolatrías. En la medida<br />

que actuaban con esto buena voluntad e intensa<br />

contacto con los indios les iba abriendo los ojos y la<br />

conciencia, para evitar mayores matanzas y<br />

destrucción. Hubo varones de alta conciencia social y<br />

elevados conceptos de la dignidad humana como fray<br />

Bartolomé de Las Casas entre los Mayas, y fray<br />

Domingo de Santo Tomás en los Andes. Pese a su<br />

paternalismo, Bertonio está sin duda en este bando.<br />

Sí en el siglo XVI y siguientes los españoles a través<br />

de los religiosos hubiesen llevado la devastación<br />

cultural hasta el punto de imponer a sangre y fuego su<br />

lengua y cultura europea, otra habría sido nuestra<br />

realidad: habría desaparecido la identidad Aymara, tal<br />

vez sin dejar, huella alguna. Por suerte no ocurrió así.<br />

De esta forma descubrimos hoy la cara oculta de la<br />

misma me dalla. Si en el pasado nuestros abuelos<br />

sufrieron a causa del sometimiento y la destrucción<br />

sistemática de la religión. Aymara por parte de los<br />

misioneros, can el paso del tiempo, en retribución,<br />

aquellos misioneros nos han legado monumentales<br />

obras del idioma Aymara, nada menos que de<br />

principios del siglo XVII. paradójicamente, gracias a<br />

aquella actividad religiosa en Aymara ahora seguimos<br />

contando con una de las mayores culturas andinas, no<br />

sólo vigente, sino también en vías de revalorización y<br />

revitalización. De esta forma personajes como<br />

Bertonio han rendido a la larga otro servicio<br />

impensado a los nietos de aquellos Aymaras con<br />

quienes trabajaban: ayudarles a recuperar la identidad<br />

y libertad malogradas. Si el misionero fue ayer un<br />

brazo del conquistador, hoy puede ser un brazo del<br />

oprimido que se busca a si mismo para ser él y<br />

liberarse. Los afanes evangelizadores de Bertonio<br />

encuentran asi una nueva y profunda realización, en la<br />

que él ni siquiera podía soñar.<br />

La obra de Bertonio es en nuestro tiempo un<br />

manantial de conocimiento lingüísticos, culturales,<br />

sociales, históricos sobre los antiguos Aymaras.<br />

Todavía no ha sido debidamente desentrañada desde<br />

los distintos puntos de vista desde las diversas<br />

disciplinas. Esa es la gran obra y tarea que hay que<br />

emprender inmediatamente y coadyuvar así a la<br />

revalorización de la lengua y cultura Aymara para la<br />

dignidad de este pueblo. He aquí el valor actual de las<br />

obras de Ludovico Bertonio para los Aymaras.<br />

La Paz/Chukiyawu, 24-III-1984


34 Ludovico Bertonio<br />

MARKASAN ARUPAT YATXATAÑATAKI<br />

Ispañulanakamp chikaw tata kuranakax aka uraqinakasar purintanipxatayna. Ispañulanakax<br />

inawisapiniw qullqi, quri laykux taqi tuq tutuktasipxiritayna. Achilanakasan achachilanakaparukiw<br />

kawksats kunjamatsa, nuwasas jawq'asas qurx apnuqayañ munasipkiritayna.<br />

Achilanakasan achachilanakap kuns katulik yusapat yatipxipanxa, tata kuranakax yusapan<br />

arsüwinakapat yatichañatakix nayraqatax latín aruta, ukatx kastillän arut yatichañ qalltawayapxatayna.<br />

Ispañat puris qamanuqxasaxa, tata kuranakax kuna aka uraqin arupat liwr qillqañanaks latin aru tuqit<br />

ukats kastillan arjam qillqt'apxiritayna; ukat mä suxta maratx ukx amuyasxapxarakitaynawa.<br />

Kastillänut aymaranakar inak yatichañ yanasaxa, jan yatiqayañ yatxasaxa, tata kuranakax mä jach'a<br />

aruskipasiwiruw taqi tuqit Lima markar purintapxatayna. Ukatwa, uraqisan pachp arunakapat katulik<br />

yusat yatichañ taqis 1583n maran amtawayapxatayna. Ukatakix tata Toríbio de Mogrovejo, José de<br />

Acosta. Alonso de Barzama, ukats waljaniw wal ukx p'iqt'awayapxatapa.<br />

Ukats nayraqat wal amuyt'ir tata kuranakaxa, janir kuns Lima markan amtawayapkipanwa, uraqisan<br />

arunakapatx uñjkayas jamasatsa, yusat yatichañs liwrunak qillqañs qalltawayxapxatayna.<br />

Ukat 1585n maranx tata Bertoniox Juli markaruw Lima markat aymaranakar yanapt'añ amtasax<br />

jutxatayna. Juli markar purisax aymar arx mä pitaw yatiqatayna, ukat mä paqallq liwr qilqt'awayatayna.<br />

Uka aymar arxat qillqat liwrunakax aymar ar tata kuranakan yatiqañapataki, aymar arunak mayat<br />

unjxatt'añataki, ukats katulik yusat yatichañatakitaynawa. Ukats aymar liwrunakapax wali amuyt'as<br />

qillqt'atawa. uka liwrunakanx janiw kuna ancha pantjatanakas utjkiti. Tata Bertonion aymarat qillqat<br />

liwrunakapax janiw akürunakanjam kunayman yusxat kunjas qillqaratakikiti. Yusxat yatichañatakikchis<br />

wali amuyt'as qillqt'atawa. Wal amuyirpatakix janiw aymar ar tukjañatakjam qillqatäkiti,<br />

Aymar arun jan utjir arunakas kastillänut aymaraptayata. ukats kastillänut wakiskir mayt'asit<br />

arunakamp wal amuyt'as qillqt'atawa.<br />

Ispañulanak aka uraqin qamapkänxa. ukapach tata kuranakan aymarxat qillqatanakapaxa, aymar<br />

markas alt'at chuymanik ispañulanakar anxarayxañatakitaynawa, sapxiw akürunakanx mä pä<br />

qillqirinakaxa. Ukats uka amuyux maynirinakatakix inas chiqächi, chikatanakatakix janirak inas<br />

chiqakchiti; ukats uka amuyux kunatakikiti, kawksatuqits amuyt'ataki. uksatuqitx chiqakaspawa. Ukats<br />

jiwasax jan kawkirirus p'iq wayusaxa. chiqpach yatxatañ munsn ukax mayjarak amuyt'snaxa.<br />

Ukapachanakanx jaqit yatxatawinakax janiw jichjam amuyt'atirikataynati. Aliq jaqinakax janiw<br />

kunäkiti mä markaxa, kunäkiti sarnaqäwipas ukx amuyapxirikataynati. Ch'amamp mä markar tukjir<br />

markax jan axsaräsis atipjtat markan jaqinakapan ch'amapx apjasipkakiritaynawa; uka atipjir markan<br />

arupa, yatiwipa. sarnaqäwipa, yusapa, ukats jaqinakapax wali yäqatiritaynawa, ukat jan munapxipansti,<br />

jan yäqxatasti, jan jiwtaw jiwarayapxiritayna.<br />

Tata kuranakasti, yusan arupxat parlkir yatichsutapxataynawa. Jupanakarux jaqin ajayup kunjamats jan<br />

juchanchasitäñapak munapxiritayna. Ukatx yusar munasax kuns lurirjamakisipkataynawa. Uka taq<br />

yusapar muñir yatichsut jaya markankir tata kuranakaxa, kun amtasas mä mayja markaruxa, pachp<br />

yusapatxa, pachp sarnaqäwinakapampx yatichaspanxa. Kunjams wak'anakata, illañakata, kuntur<br />

mamanits jan armatäñäpatakix yatichaspanxa. Jan pantasipxañaniti. Yusapatakpin parlasipkaspänxa.<br />

Yusapat parlañatakikipuniw kuna liwrs qillqasipkaspänxa. Ukats uka pachanx inquisición sata tata<br />

kuranakan jach'a tantachäwipax yatirinakaru, mayj yusaninakaru, jan yusapamp chikañ munir jaqinakar<br />

juchanchañatak utt'ayatataynawa. Uka tantachäwiw markasan mayj samaqäwinakapx jan walin<br />

uñjkataynati; pachp tata kuranakaw uka tuqitx wali uñch'ukit sarnaqapxiritayna.


Vocabulario de la Lengua Aymara 35<br />

Ukapachanakanx ch'amamp atipjir markanakaw amuy pampí yusapampi, sarnaqäwipampi, jupanakan<br />

askipatakix atipjat markanakarux munañapar apnaqapxiritayna. Janiw mä jaqis akanx munañparjam<br />

amtapamp samaqirikataynati. Ukapach utjäwir sarnaqäwir taqis chinkatatjamataynawa.<br />

Tata Bertoniox qamkän ukapachanxa kunti lurañ yatkän uka tuqit kuns mä markar yanapt'irjamax<br />

lurawayatayna. Ispañulanak aka uraqinakasan qamapkän uka pachanxa, tata Bertonion Liwrunakapax<br />

mayninakatakix aymar mark tukjañatakichinsa; aka pachanx kamachapxsnasa. Uka liwrunak tukjsna;<br />

jan ukax amuyt'as aymar arus jiltayañatak liysupxsna. ukach walispaxa. Tata Bertonio tuq t'iñis<br />

t'urussna; jan kunax, akch'apachaxipan markas layk uka pachp liwrunak uñjaxatt'asin arus jiltayañatak<br />

yatxatsna, ukach walispaxa.<br />

Aymaranakax amuyt'xanasaspawa liwrunak markas tukjchiñ ukaxa, pachp liwrunakampiw markas<br />

aymar arus jiltayañasaxa. Achilanakasax sapxiriwa: KUNA LAQ'UN ACHJATATAKIS<br />

P'ATJATATAKIS PACHPAW QULLAXA. Ukatx uka liwrunakas mä urux markasar niy tukjchinxa,<br />

akürunakanx pachpaw markasatakis arusatakis qulläni.<br />

Ukats taqitakis aka pachanx uka liwrunakax mä jach'a wali munat yänakaxiwa; kuna jan wals jan<br />

kamachkiri, antisas akurunakan aymar arusxat wal yatxatañatak wakiskirixiwa. Aymar aruss juk'amp<br />

ch'amanchañatakisa, jiwaskam walpach aruskipasipxañanakasatakisa, markasxata arsupxañatakis<br />

qillqapxañatakisa, tata Bertonion liwrunakapax mä uma jalsjamawa, aymar ars achachilanakasan<br />

sarnaqäwips yatxatañatakisa. Ukats chuym luqt'asisax saskaraksnawa: tata Bertonio liwrunak<br />

qillqawayipan inas aymar arux akürunakanx parlatakipuniskchi.<br />

Aka VOCABULARIO DE LA LENGUA AYMARA sat liwrux mä pachans yusat yatichañatakichinsa,<br />

akürunakanx jiwaspach achachilanakasan sarnaqäwipat parlasiwipat yatxatañatakixiwa.<br />

Aymaranakjamax aka liwr uñxatt'asaxa. kunjamats aymar markass, aymar aruss jiltayañanix ukaw<br />

amuyt'xañasa.<br />

Félix Layme Payrumani<br />

aymar ar yatichiri, UMSA


36 Ludovico Bertonio<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

ALBO, Xavier<br />

1966 "Jesuítas y Culturas indígenas. Perú 1968-1606" En: AMERICA INDIGENA. 36 (3): 249-308; (4)<br />

395-445. México.<br />

ASTRAIN, Antonio<br />

1915 HISTORIA DE LA COMPAÑIA DE JESUS EN LA ASISTENCIA DE ESPAÑA. Aquaviva<br />

(Segunda parte). 1581-1615. Madrid. Razón y Fe. Tomo IV.<br />

BERTONIO, Ludovico<br />

1603a ARTE Y GRAMMATICA MUY COPIOSA DE LA LENGUA AYMARA. Roma; Zannetti.<br />

(Reeditado en 1879 por Julio Platzmann, Leipzig: Teubner).<br />

1603b ARTE BREVE DE LA LENGUA AYMARA PARA INTRODUCCION DEL ARTE GRANDE<br />

DE LA MISMA LENGUA. Roma: Zannetti. (Originalmente encuadernado al principio de 1603a).<br />

1612a ARTE DE LA LENGUA AYMARA. CON UNA SILVA DE PHRASES DE LA MISMA<br />

LENGUA Y DECLARACION EN ROMANCE. Juli. Chucuyto: Francisco del Canto.<br />

1612b ALGUNAS PHRASES DE LA LENGUA AYMARA Y ROMANCE. (Encuadernado con 1612a.<br />

pero compaginación aparte).<br />

1612c VOCABULARIO DE LA LENGUA AYMARA. Juli, Chucuyto: Francisco del Canto. (Reeditado<br />

en 1879 por Julio Platzmann, Leipzig: Teubner; edición fotostática. La Paz: Don Bosco. 1956).<br />

[1612] 1945-1954<br />

"Vocabulario de la lengua aymara". En: BOLETÍN DE LA SOCIEDAD GEOGRAFICA DE LA<br />

PAZ. (Reedición parcial). No. 68 (dic. 1945): 207-300 (prólogos hasta "andar"); 71-72 (marzo.<br />

1954): 36-49 (de "andas arrastrando" hasta "arcángeles").<br />

1612d LIBRO DE LA VIDA Y MILAGROS DE NUESTRO (1613) SEÑOR IESU CHRISTO EN DOS<br />

LENGUAS. AYMARA Y -ROMANCE. Juli Chucuyto: Francisco del Canto.<br />

1612e CONFESSIONARIO MUY COPIOSO EN DOS (1613) LENGUAS AYMARA Y ESPAÑOLA,<br />

CON UNA INSTRUCCION A CERCA DE LOS SIETE SACRAMENTOS DE LA SANTA<br />

YGLESIA, Y OTRAS VARIAS COSAS. COMO PUEDE VERSE POR LA TABLA DEL<br />

MESMO LIBRO. Juli, Chucuyto: Francisco del Canto.<br />

BOLIVIA<br />

1983 ALFABETO UNICO OFICIAL PARA LOS IDIOMAS AYMARA Y QUECHUA. La Paz.<br />

BOUYSSE-CASSAGNE, Thérèse<br />

1976 "Tributos y etnias en Charcas en la época del virrey Toledo": En: HISTORIA Y CULTURA. (2):<br />

97-113. La Paz.<br />

1978 "L'espace aymara: urco et uma". En: ANNALES. 33: 1057-1080<br />

1980 LES HOMMES D'EN HAUT. Repports sociaux et structures spatio-temporelles chez les aymaras<br />

(XVI-XVI siécles). Paris. Ecole des Hautes Etudes eri Sciences Sociales. 2 vols. (Tesis doctoral


Vocabulario de la Lengua Aymara 37<br />

inédita).<br />

BRIGGS, Lucy T.<br />

1976 DIALECTAL VARIATION IN THE AYMARA LANGUAGE OF BOLIVIA AND PERU. Ann<br />

Arbor: University Microfilms International. 2 vols, (Tesis doctoral en Lingüística, U. de Florida).<br />

1979 "A critical survey of the literature on the Aymara language". En: LATÍN AMERICAN<br />

RESEARACH REVIEW. 14/3: 87-106.<br />

1981 "Missionary, patrón and radio Aymara". En: THE AYMARA LANGUAGE IN ITS SOCIAL AND<br />

CULTURAL CONTEXT. Martha J. Hardman, (comp.) Gainesville: The University of Florida<br />

Press.<br />

DE LUCCA, Manuel<br />

1983 DICCIONARIO AYMARA - CASTELLANO, CASTELLANO - AYMARA. La Paz: CALA.<br />

ECHANOVE, Alfonso<br />

1955 "Origen y evolución de la idea Jesuítica de "reducciones" en las misiones del virreinato del 1956<br />

Perú". En: MISSIONALIA HISPANICA. 12 (1955): 95-144 y 13 (1956); 497-540.<br />

EGAÑA, Antonio de (ed)<br />

1954-1981 MONUMENTA PERUANA (Serie Monumenta Historica Socletatis Iesu). Vol. VII. Ed. con<br />

Enrique Fernandez. Roma: Institutum Historicum Societatis Iesu. (7 vols. publicados).<br />

ENGLAND, Nora C.<br />

1974 "Verbal derivational suffixes". En: OUTLINE OF AYMARA PHONOLOGICAL AND"<br />

GRAMMATICAL STRÚCTURE. Martha HARDMAN (comp.). Gainesville: The University de<br />

Florida Press (Ann Arbor. University Microfilms), pp. 148-248.<br />

FEJER, Josephus<br />

1982 DEFUNCTI PRIMI SAECULI SOCIETATIS IESU. Roma: Institutum Historicum S.I.<br />

GARCI DIEZ DE SAN MIGUEL<br />

[1567] VISITA HECHA A LA PROVINCIA DE CHUCUITO. Versión paleográfica de Waldemar<br />

Espinoza 1964 Soriano. Lima: Casa de la Cultura del Perú.<br />

GARCIA. Juan Antonio<br />

1917 GRAMATICA AYMARA, SOBRE LA BASE DE UNA EDICIÓN ANTIGUA. La Paz: Imp.<br />

Artística.<br />

GARCIA IRIGOYEN. Mons. Carlos<br />

1906 SANTO TORIBIO. Lima (2 vols).<br />

GISBERT, Teresa, Silva ARZE, Martha CAJIAS<br />

(en prensa) "Bertonio y la textilería andina", en: REVISTA DEL MUSEO NACIONAL DE<br />

ETNOGRAFIA, Y FOLKLORE: I (I) 25-35. La Paz.<br />

GOLTE, Jurgen<br />

1974 'El trabajo y la distribución de bienes en el runa simi del siglo XVI' En ATTI DEL XL<br />

CONGRESSO INTERNAZIONALE DEGLI AMERICANISTI. II: 489-505. Roma. Genova.


38 Ludovico Bertonio<br />

GUAMAN POMA DE AYALA, Phelipe<br />

[1616?] PRIMER NUEVA CORONICA Y BUEN GOBIERNO Edición critica de John V. Murra, Rolena<br />

Adorno y 1980 Jorge Urioste. México: Siglo XXI.<br />

HARDMAN, Martha J. Juana VÁZQUEZ, Juan de D. YAPITA, et al.<br />

1975 AYMAR AR YATIQAÑATAKI-. Ann arbor. University Microfilms International. 3 vols. (U. de<br />

Florida).<br />

HARDMAN, Martha J. (ed).<br />

1981 THE AYMARA LANGUAGE IN ITS SOCIAL AND CULTURAL CONTEXT. Collection of<br />

essays on aspects of Aymara language and culture. Gainesville: The University of Florida Press.<br />

INCA GARCILASO DE LA VEGA<br />

[1616?] LOS COMENTARIOS REALES DE LOS INCAS. Lima: Durand. 1960.<br />

JIMÉNEZ de la ESPADA, Marcos (ed).<br />

1879 (S. XVI-XVII) TRES RELACIONES DE ANTIGÜEDADES PERUANAS. Madrid: Impresora<br />

M. Tello.<br />

LAYME P. Félix<br />

1980 DESARROLLO DEL ALFABETO AYMARA. La Paz, ILCA.<br />

MATEOS. Francisco<br />

(ed. 1944) HISTORIA GENERAL DE LA COMPAÑÍA DE JESÚS EN LA PROVINCIA DEL PERÜ.<br />

(Crónica Anónima de 1600) Madrid. 2 vols.<br />

MIDDENDORF, E.W.<br />

1910 "Introducción a la gramática Aymara" (Trad. por Franz Tamayo). En: BOLETÍN DE LA OFICINA<br />

NACIONAL DE ESTADÍSTICA. Tomo V: 517-560. 1909-1910)<br />

MONTES, Femando<br />

(en prensa) SIMBOLISMO Y PSICOLOGÍA AYMARA EN LA HISTORIA. La Paz: CEE.<br />

MURRA, John V.<br />

1964 "Una apreciación etnológica de la Visita". En: VISITA HECHA A LA PROVINCIA DE<br />

CHUCUITO (1567) Garcl Diez de San Miguel. Lima: Casa de la Cultura del Perú. pp. 419-444.<br />

POSNANSKY. Arturo<br />

1945 "Las obras del padre Jesuíta Ludovico Bertonio. (año 1612)". En: BOLETIN DE LA SOCIEDAD<br />

GEOGRAFICA DE LA PAZ. No. 68 (Dic. 1945) 202-206. (Introducción a reedición parcial del<br />

Vocabulario).<br />

PORTERIE-GUTIERREZ, Liliane<br />

1981 ETUDE LINGUISTIQUE DE L'AYMARA SEPTENTRIONAL (PEROU-BOLIVIE). París.<br />

Université de París Sorbonne (París IV). (Thése pour le doctorat de 3ème cycle. Sous la directión<br />

de M. de professeur Bernard Pottier).<br />

RIVET, Paul y Georges de CREQUI-MONFORT<br />

1951 BIBLIOGRAPHIE DES LANGÜES AYMARA ET 1955 KICUA. París: Musée de 1'Homme. 4<br />

vols.


Vocabulario de la Lengua Aymara 39<br />

ROMERO. Carlos A.<br />

1926 "Francisco del Canto y los libros que aparecen Impresos en Juli, en 1612". En: BOLETÍN<br />

BIBLIOGRÁFICO. No. 7: 229-233 (Biblioteca de la Universidad de San Marcos. Lima).<br />

TORRES RUBIO. Diego de<br />

1616 ARTE DE LA LENGUA AYMARA. Lima: Francisco del Canto. (Incluye breve vocabulario y<br />

textos religiosos. Reeditada en 1966 por Mario Franco Inojosa en Lima: Lirsa).<br />

TORRE SALDAMANDO. Enrique<br />

1882 LOS ANTIGUOS JESUITAS DEL PERÚ. Bibliografías y apuntes para su historia. Lima: Imprenta<br />

Liberal, (publicado en realidad en 1885).<br />

UNESCO<br />

(en prensa) RAICES, DE AMERICA; MUNDO AYMARA. México: Siglo XXI (Titulo aproximado; obra<br />

compilada por Xavier Albo).<br />

VARGAS UGARTE. Rubén<br />

1963 HISTORIA DE LA COMPAÑÍA DE JESUS EN EL PERÚ. Burgos: Imprenta Aldecoa. 2 vols.<br />

WACHTEL, Nathan<br />

1978 "Hommes d'eau: le probléme uru (XVIc - XVIIc siécle)". En: ANNALES 33. 1127-1159.<br />

WOLF, Preda.<br />

1980 "Parentesco aymara en el siglo XVI". En: PARENTESCO Y MATRIMONIO EN LOS ANDES.<br />

E. MAYER y R. BOLTON (comp.). Lima: Universidad Católica, pp. 115-135.


40 Ludovico Bertonio<br />

VOCABULARIO<br />

DE LA LENGUA<br />

AYMARA<br />

PRIMERA PARTE, DONDE POR ABECEDARIO<br />

se ponen en primer lugar los Vocablos de la lengua<br />

Española para buscar los que les corresponden<br />

en la lengua Aymara<br />

COMPUESTO POR EL P. LUDOVICO<br />

Bertonio Italiano de la Compañía de Jesús en la Provincia del Perú,<br />

de las Indias Occidentales, Natural de la Roca contrada<br />

de la Marca de Ancona.<br />

DEDICADO AL ILUSTRÍSIMO Y<br />

Reverendísimo Señor Don Fray Domingo Válderrama Centeno<br />

Maestro en Santa Teología, Arzobispo, y primer<br />

Obispo de la Paz, del Consejo de su Majestad.<br />

Impreso en la casa de la Compañía de Jesús de Juli Pueblo en la<br />

Provincia de Chucuito. Por Francisco del Canto. 1612.<br />

Esta tasado este Vocabulario a un Real cada pliego.


Vocabulario de la Lengua Aymara 41<br />

APROBACION DEL PADRE FRANCISCO DE CONTRERAS,<br />

POR COMISION DE SU EXCELENCIA<br />

POR MANDATO DE V. EXCELENCIA HE VISTO ESTE VOCABULARIO DE LA LENGUA AYMARA DEL<br />

PADRE LUIS BERTONIO, DE LA COMPAÑÍA DE JESUS. JUZGO SER UNA OBRA MUY NECESARIA.<br />

ASI POR LAS MUCHAS NACIONES QUE SE DOCTRINAN POR MEDIO DE ESTA LENGUA, COMO<br />

POR NO HABER COSA NINGUNA IMPRESA TOCANTE A ESTA MATERIA, FUERA DE QUE ESTA<br />

TRABAJADO CON MUY GRAN PROPIEDAD, CURIOSIDAD Y CUIDADO Y SE ECHA DE VER EL<br />

GRAN CELO QUE A LAS ALMAS TIENE SU AUTOR. LIMA A 30 DE AGOSTO DE 1610 AÑOS.<br />

FRANCISCO DE CONTRERAS.<br />

SUMMA DEL PRIVILEGIO<br />

TIENE EL PADRE LUIS BERTONIO DE LA COMPAÑIA DE JESUS. LICENCIA Y PRIVILEGIO DEL<br />

EXCELENTÍSIMO SEÑOR MARQUES DE MENTES CLAROS. VICERREY DE ESTOS REINOS DEL<br />

PERU. PARA QUE EL Y NO OTRA PERSONA ALGUNA PUEDA IMPRIMIR ESTE VOCABULARIO. SON<br />

LAS PENAS CONTENIDAS EN EL DICHO, PRIVILEGIO. SU DATA EN LIMA A 24 DE SEPTIEMBRE DE<br />

1610.<br />

TASSA<br />

Tásase a real cada pliego del Vocabulario, arte y frases de la lengua Aymara, compuesto por el Padre Ludovico<br />

Bertonio. En los Reyes, en 21 de agosto de 1612. Y el dicho vocabulario tiene ciento y diez pliegos y el dicho<br />

arte treinta.<br />

Doctor Arias de Ugarte<br />

Don Alonso Fernández de Córdova.


42 Ludovico Bertonio<br />

Aprobación cometida por el Padre provincial Juan Sebastián,<br />

a los tres infrascriptos Padres.<br />

Por orden del Padre Juan Sebastián, provincial de la Compañía de Jesús en esta provincia del Perú,<br />

hemos visto el Arte, Vocabulario y Frases, que compuso en la lengua Aymara el padre Luis Bertonio de la misma<br />

compañía, obra no menos deseada de muchos, que bien acabada perfecta: porque en el arte con brevedad y buen<br />

orden se contienen todos los preceptos necesarios para hablar bien y en el vocabulario gran propiedad y copia de<br />

vocablos acomodados a la lengua Española y modo nuestro de hablar y en las frases, muchos modos de decir<br />

acomodados a lo Espiritual, para la declaración de los misterios de nuestra Santa Fe, de que tenía falta esta<br />

lengua y todo con tanta propiedad y elegancia que no hay más que desear, por haber el autor con su industria,<br />

trabajo y ejercicio de más de veinticinco años salido tan perfectamente con esta lengua, que ha excedido a los<br />

que la mamaron en la leche y así juzgamos ser obra muy útil y digna de imprimirse y que será gran servicio de<br />

Dios N. S. y ayuda para los que la ejercitan en la conversión de las almas de estos naturales y predicación del<br />

Santo Evangelio. Dada en Juli, en primero de junio de 1612.<br />

Hernando de Herrera, Pedro de Onate, Diego de Torrez<br />

LICENCIA DEL PADRE PROVINCIAL<br />

Con la facultad que para ello tengo de N.P.G. Claudio Aquaviva, doy licencia al Padre Luis Bertonio, de la<br />

Compañía de JESUS para que imprima el Arte, Vocabulario y Frases de la lengua Aymara, que ha compuesto:<br />

atento a que habiéndolos visto los tres Padres de arriba, que son graves, doctos e inteligentes de la lengua,<br />

aprueban tanto estos libros y dicen ser de tanto provecho para los prójimos. Fecha en Juli, en 2 de Junio de 1611<br />

años.<br />

Juan Sebastián<br />

Provincial.


Vocabulario de la Lengua Aymara 43<br />

A LOS SACERDOTES Y CURAS DE LA NACION AYMARA,<br />

LUDOVICO BERTONIO DESEA SALUD Y PAZ EN EL SEÑOR<br />

El principal intento que tuve (Sacerdotes de Cristo) en<br />

sacar a luz este Vocabulario de la lengua Aymara<br />

(dejando aparte la gloria de su divina Magestad, que<br />

es el primer blanco a que deben mirar todas nuestras<br />

obras) 'fue acudir al buen deseo, que vuestras<br />

mercedes tienen de saber hablar congruamente a los<br />

indios de sus doctrinas; para quitar de sus<br />

entendimientos las tenieblas de ignorancia en las<br />

cosas de su salvación y ensenarles los misterios de<br />

nuestra católica religión. Y teniendo esto por fin de<br />

este mi trabajo, pareciome cosa excusada tomar por<br />

asunto juntar en este libro todos los vocablos, que las<br />

dos lenguas Española y Aymara tienen. Lo uno porque<br />

son tantos que en muchos años no pudieran agotarse.<br />

Lo otro, porque no es necesario saberlos todos para<br />

enseñar nuestros sagrados misterios y para que se<br />

tenga satisfacción de que aquí no faltarán los que para<br />

esto se requieren, diré las diligencias que se hicieron<br />

para recogerlos.<br />

En este pueblo de Juli (cuyas parroquias de trenta y<br />

cinco años a esta parte y más han estado a cargo de<br />

nuestra Compañía de Jesus) algunos indios desde su<br />

niñez se han criado con la leche de la doctrina<br />

cristiana, por cuyo medio y también por la buena<br />

capacidad que nuestro Señor se ha servido de darles,<br />

han alcanzado a entender muy bien todo lo que puede<br />

pedirse a un fiel y católico cristiano, que con cuidado<br />

acude a los sermones y a preguntar a sus Padres<br />

espirituales lo que conviene para tener noticia de<br />

nuestro Redentor y Maestro, de los sacramentos que<br />

nos ha dejado para medicina de nuestras almas y de<br />

los preceptos que nos ha dado, para caminar<br />

derechamente al felicísimo fin de nuestra<br />

bienaventuranza. Echando puës de ver esta<br />

misericordia y merced que nuestro señor les había<br />

hecho, procuramos que escribiesen en su lengua<br />

Aymara, con la mayor propiedad que fuese posible.<br />

Los principales misterios de la vida de Cristo, grande<br />

copia de ejemplos y vidas de Santos, muchos<br />

sermones de diversas materias, varias comparaciones<br />

tocantes y vicios y virtudes, algunos tratados de la<br />

misa, de la confesión y comunión, de la vana<br />

superstición de la idolatría y de otras muchas cosas,<br />

que fuera largo de contar. Y como nuestro Señor quiso<br />

servirse de esta diligencia, también se sirvió de acudir<br />

a los tales indios, para que hiciesen muy entero<br />

concepto de todas aquellas sagradas materias,<br />

ayudándose también de algunos libros de romance,<br />

cuya lengua bastantemente entienden y con esta luz<br />

escribieron tan bien en su lengua y con tanta<br />

propiedad y elegancia, que es cosa de admiración para<br />

los que la entienden.<br />

Acabada de hacer esta diligencia, comencé a revolver<br />

todo lo escrito de esta lengua, y a sacar cada vocablo<br />

que en cada rengión topaba y todas las frases y modos<br />

de hablar elegantes con que cada cosa se explicaba y<br />

después de averiguada la significación, así de los<br />

vocablos como de las frases, con mucho trabajo, me<br />

puse a ordenar por sus letras el presente vocabulario<br />

con la mejor traza que supe y como quiera que los<br />

vocablos y frases, se han sacado de tantas y tan<br />

diversas materias. no puede entenderse otra cosa, si no<br />

que se hallaran en el vocabulario todos los vocablos<br />

que son menester, para que un cura no sólo bastante,<br />

sino abundantemente pueda enseñar, predicar y hablar<br />

todo lo que quisiere a los indios sus feligreses y no<br />

contento con esto, que podía ser bastantísimo para lo<br />

que se pretende. junté otra gran multitud de vocablos<br />

que sirven para diversos géneros de cosas.<br />

Ayudándome para esto de los trabajos que algunos<br />

padres de esta casa versados en esta lengua habían<br />

puesto en recoger cosas tocantes a ella. Con todo esto,<br />

si andando el tiempo pareciere que este vocabulario es<br />

diminuto y limitado, espero que Nuestro Señor se<br />

servirá de poner en corazón a otro, para que tome<br />

trabajo de añadirle de todo lo que pareciere necesario<br />

y conveniente para saber muy perfectamente esta tan<br />

abundante y copiosa lengua. Pero por ahora parecen<br />

bastantes los vocablos que aquí se hallaren.<br />

Los que aquí se ponen son propios aymaras de la<br />

provincia Lupaca, porque habiendo estado de asiento<br />

en ella más de veinte años, más comodidad he tenido<br />

para saber su lengua que la de otras provincias. Pero<br />

no por esto debe uno juzgar, que este vocabulario<br />

servirá sólo a los sacerdotes y a otras personas que<br />

residen en la provincia de Chucuito. y entre indios<br />

Lupacas porque sin duda ninguna servirá doquiera<br />

que se hable la lengua Aymara y en toda la nación de<br />

indios Aymaras; lo uno porque se ponen muchos<br />

vocablos y sinónimos y cada uno podrá tomar el que<br />

se usare más comunmente en la provincia donde se<br />

hallare; lo otro porque cuando falten algunos, esos no<br />

pueden ser muchos, porque la nación Aymara aunque<br />

extendida en varias y diversas provincias conforma


44 Ludovico Bertonio<br />

mucho en el lenguaje y modos de hablar generales. Y<br />

así él que sabe bien esta lengua Lupaca sin dificultad<br />

entenderá a los indios de otras provincias y podrá<br />

hablarles todo lo que fuere menester y para que se vea<br />

que esto es evidente, como aquí se dice, no quiero<br />

traer otro argumento si no este.<br />

Muchos Padres de la compañía y yo mismo entre<br />

ellos, no hemos aprendido la lengua Aymara si no en<br />

este pueblo de Juli, que es de la Provincia Chucuito o<br />

Lupaca y salidos después a otros pueblos, y<br />

especialmente a la Villa de Potosí, donde por causa de<br />

las minas hay gran concurso de ¡ indios y<br />

particularmente de la nación Aymara. Sin estudiar otra<br />

lengua, hemos predicado a muchos millares de indios,<br />

y oído grandísimo número de confesiones y aunque<br />

ellos eran de diversas provincias como: Canas,<br />

Canchis. Pacases. Carancas, Quillaguas. Charcas, &c.<br />

fácilmente entendíamos - y éramos entendidos de<br />

todos aquellos indios, por ser todos aymaras, aunque<br />

de diversas provincias, diferenciándonos solamente en<br />

cual y cual vocablo. Pero eso en ninguna manera nos<br />

era estorbo para confesar y predicar con toda la<br />

claridad que conviene. Luego, uno que sabe bien la<br />

lengua de alguna Provincia Aymara, especialmente de<br />

la Provincia Lupaca. sabrá sin falta la de toda la<br />

nación Aymara, excepto algunos vocablos<br />

particulares, bien pocos, como dijimos.<br />

En lo que toca a la dificultad que se halla en aprender<br />

esta lengua, nadie debe asombrarse con la<br />

muchedumbre de los vocablos, porque aunque no los<br />

tome todos, y quiera contentarles con la cuarta parte<br />

de los que aquí se ponen, podrá no solamente confesar<br />

a los indios, sino también predicarles con mucha<br />

suficiencia y copla de todo lo que quisiere decirles. Y<br />

si se han puesto tantos, es porque no puede saberse<br />

precisamente los que a cada uno sean necesarios. Y si<br />

ha tenido atención a la calidad de ellos, que no sean<br />

muy toscos ni. muy exquisitos, porque éstos fueran de<br />

muy poco provecho para la gente ordinaria, y los otros<br />

enfadarán a los que gustan de oír al que corta bien su<br />

lengua. Otros ahora por ventura a quien acobarde el<br />

ver la oscuridad de los modos de hablar y el roden y<br />

frase del lenguaje, que verdaderamente es dificultoso<br />

y bien diferente del nuestro, pero sin duda es menos<br />

que el de la Lengua Latina. Italiana y Española,<br />

porque éstas tienen varias declinaciones de nombres,<br />

varias conjugaciones de verbos, tienen varios géneros<br />

y pretéritos, varios casos con que se construyen los<br />

nombres y verbos, y las demás partes de la oración.<br />

Pero esta lengua se contenta con una sola declinación<br />

de todos los nombres y partes declinables, con.. una<br />

sola conjugación de todos los verbos. no resultan<br />

barbarismos ni solecismos por causa de los géneros o<br />

pretéritos, porque no los hay de suerte que sea<br />

menester mirar en ellos; la construcción de las partes<br />

es tan simple y llana, que no trae consigo dificultad<br />

notable, salvo algunas cosas que piden alguna mas<br />

advertencia y para esas hay reglas muy claras en el<br />

arte de esta misma lengua que, se imprimió en Roma<br />

los años pasados, aunque con algunas erratas de la<br />

imprenta por falta de quien pudiese hallarse a<br />

corregirla. Pues si estudiando uno con voluntad y<br />

aplicación la lengua Latina, al cabo de poco tiempo<br />

sale con ella, con tener las dificultades que se han<br />

tocado, con cuanta mayor brevedad vendrá uno a<br />

saber la lengua Aymara que es tan llana y simple<br />

como se ha dicho especialmente ofreciéndose ocasión<br />

de usar de ella a cada paso, con que se alcanza grande<br />

prontitud en hablarla y mayor facilidad que en la<br />

lengua latina, la cual parece que no se atreve a salir ya<br />

de las escuelas. Pues, fuera de ellas, muy raros son los<br />

que la hablan o se precian de saberla y por este uso<br />

cotidiano y llaneza que dijimos de la Aymara, ningún<br />

padre de esta casa ha habido que en un año no haya<br />

predicado a los indios sueltamente, con solo pensar un<br />

rato lo que había de decir. Habiendo precedido<br />

empero el cuidado que se pide de su parte y<br />

ejercitándose por algunos meses en las cosas que en<br />

las anotaciones de este vocabulario apuntamos.<br />

Pero no son éstas las mayores dificultades que se<br />

hallan en aprender esta lengua. Otras hay mayores que<br />

suelen entibiar mucho aún a los que se sujetan de<br />

buena gana al trabajo. La una es la poca capacidad<br />

que echan de ver en los indios. La otra la poca<br />

esperanza que tienen de coger fruto después de haber<br />

trabajado. Por ver que los indios son tan mal<br />

habituados, tan llenos de espinas y abrojos, sus<br />

corazones que la semilla de la divina palabra que en<br />

ellos se siembra no puede frutificar, y finalmente, que<br />

es tiempo perdido el cultivar esta gente. Dificultoso<br />

negocio es deshacer una opinión tan asentada en el<br />

común sentir de los hombres y nacida de lo que<br />

comúnmente todos vemos por experiencia y por eso<br />

no puede negarse, y es necesario concederlo. Pero por<br />

otra parte la fuerza de esta razón por grande que sea<br />

no se extiende a tanto, que por ella debamos dejar<br />

totalmente el cuidado de procurar remedio de tanta<br />

gente y sufrir que a vista de ojos, el común enemigo<br />

del linaje humano triunfe de las almas redimidas con<br />

precio tan costoso. Pues el Redentor de ellas, como<br />

refiere San Lucas en el capitulo. 10. de su Sagrado


Vocabulario de la Lengua Aymara 45<br />

Evangelio. dió sentencia contra el Sacerdote y el<br />

Levita, que no se compadecieron de aquel hombre<br />

miserable, que maltratado y herido de los ladrones,<br />

mientras bajaba de Jerusalem a Jericó, estaba echado<br />

en la mitad del camino casi para espirar y dar la<br />

última boqueada; y por el contrario alabó mucho al<br />

Samaritano, que movido con entrañas de compasión<br />

puso aceite y vino en sus llagas, fajólas con sus<br />

vendas, cargóle sobre su jumento, llegado a mesón<br />

curóle con todo cuidado, encomendóle al mesonero y<br />

dejóle plata para que se encargase de él, con<br />

prometerle que a la vuelta le pagaría muy. bien todo lo<br />

que gastase en curarle. Toda esta nación de indios está<br />

bien lastimada y herida en el entendimiento, con su<br />

poca capacidad; y en la voluntad con la muchedumbre<br />

de malos hábitos, y mucho estrago de vicios con poca<br />

esperanza de su mejoría. Pero esta miseria y extrema<br />

necesidad de estas almas, antes nos ha de mover a<br />

compasión para ayudarlas, que no a tibieza o cobardía<br />

para desampararlas; y si con todas nuestras diligencias<br />

no pudiéremos curar sus llagas, ni librarlas del peligro<br />

de su eterna condenación en que se hallan, no por eso<br />

perderemos el premio del cuidado que de nuestra<br />

parte pusiéremos para librarlas; porque Cristo Nuestro<br />

Señor, no alabó al<br />

Samaritano de compasivo y caritativo para con su<br />

prójimo por haberle sanado, pues no nos declaró que<br />

después de curado el doliente haya vivido, sino<br />

porque hizo todas sus diligencias y aplicó todas las<br />

curas y remedios para que no se le muriese, sino que<br />

viviese con entera salud, con gran deseo de que así le<br />

sucediese. Ni por el contrario excusó al sacerdote y<br />

Levita que se pasaron de largo sin cuidar de aquel<br />

pobre necesitado y de muerte herido por la poca<br />

esperanza que había de su vida; si no que los dió por<br />

hombres inhumanos y sin caridad, y por esos indignos<br />

de la vida eterna. Pues, como declaró por boca de su<br />

amado discípulo: "Qui non diligit fratrem suum manet<br />

in morte, & non habet haereditarem in regno christi &<br />

Dei" Y si queremos entrar un poco más adentro y<br />

examinar este negocio con el nivel de la razón y<br />

verdad, confesando con llaneza la puntualidad de lo<br />

que pasa, veremos que mucha culpa pueden echarnos,<br />

así de la mucha rudeza, como de los malos hábitos<br />

con que vive esta nación de los indios, tan estragada.<br />

Parecerá esto "prima facie" que nos hacemos culpados<br />

sin tener culpa en una cosa tan grave. Pero, para que<br />

veamos la verdad de esto, vamos discurriendo poco a<br />

poco cierto es que en esta nación Aymara entre<br />

pequeños y grandes hay más de mil pueblos o pocos<br />

menos. Contemos agora, cuántos son los predicadores<br />

que sabiendo bien esta lengua, con la claridad y<br />

suficiencia que se requiere, enseñen la doctrina<br />

evangélica. No dijera mal si afirmara que apenas<br />

llegan a veinte. Pero quiero conceder que sean<br />

cincuenta; pues si los pueblos son tantos y los<br />

Predicadores tan pocos, y esos no salen a otros<br />

pueblos, fácilmente puede colegirse que la Fe no está<br />

bastantemente plantada en esta nación porque<br />

conforme al Apostol: "Fides exauditu autem per<br />

verbum Christi".<br />

Después, para mayor claridad añade "Quo modo<br />

audient sine praedicante?" Los misterios de nuestra<br />

santa Fe son altísimos y tales que aunque de ninguna<br />

manera son contra razón pero sobre púja a toda razón;<br />

y aunque el hábito de la Fe con todas las demás<br />

virtudes se infunden con el sacramento del Bautismo,<br />

pero el acto de creer cual es necesario en un cristiano<br />

adulto, no se produce sin la instrucción necesaria de<br />

las cosas y misterios pertenecientes a la misma Fe; y<br />

esas, como son tan soberanas, si no se proponen con<br />

la claridad que conviene, acomodándose el predicador<br />

a' la capacidad de los oyentes, abriendo camino al<br />

entendimiento con algunas comparaciones fáciles y<br />

claras y en fin dando a mamar la leche de la Doctrina<br />

Evangélica. "quasi nutrix fovens filios suos", como<br />

dice el apóstol, no se con qué Fe puede criarse aunque<br />

uno esté bautizado y sin la Fe y conocimiento<br />

explícito de lo que Dios nos manda creer, no sé<br />

tampoco qué manera será la de su vida; especialmente<br />

si ve a sus padres y a sus viejos que no hacen caso de<br />

las costumbres y vida cristiana o ya que acuden a la<br />

misa y se confiesan cada año. juntamente guardan los<br />

ritos gentílicos, adorando los cerros, confesándose con<br />

sus hechiceros y teniendo otras innumerables<br />

supersticiones, como es notorio; y en medio de tan<br />

malas hierbas si no se van arrancando con la continua<br />

predicción y con mostrar la vanidad de semejantes<br />

abusiones, ¿cómo podrá crecer la semilla de la divina<br />

palabra? que cuando mucho se enseña, con mandar<br />

decir al pueblo las Oraciones y el Catecismo por<br />

medio de algunos muchachos, sin otra declaración de<br />

los divinos misterios que en él se contienen. De donde<br />

resulta, que los creen con muchos errores, y así vienen<br />

a ser un monstruo. ni del todo Gentiles. ni<br />

enteramente Cristianos: al pie de la letra como los de<br />

Samaria, según de ellos se escribe en el 4. Libro de<br />

los Reyes, donde dice el sagrado texto: "Fuetunt igitur<br />

gentes istaetementes Dominum, fed nihilhominus<br />

idolis suis servientes: man, & filij eorum. & nepotes<br />

sicut fecerunt patres suis ita faciunt usque in


46 Ludovico Bertonio<br />

praesentem diem". Pues si los indios son de esta<br />

manera por falta de enseñanza, muy claramente se<br />

echa de ver que somos culpados en ello, pues por no<br />

saber su lengua no los enseñamos, ni damos bastante<br />

noticia del Evangelio, ni creo que ahora nadie, si tiene<br />

un cántico de humildad, que no conceda esto, sin osar<br />

contradecirlo y donde no se siembra, qué esperanza<br />

puede haber ni aún mediana cosecha.<br />

Concedamos pues que. aunque la tierra está llena de<br />

espinas y abrojos y por ello muy mala de sembrar;<br />

pero ya que nos hemos encargado de ella y llevamos<br />

nuestro estipendio a título de que somos sus<br />

labradores, no tendremos que responder a su dueño<br />

cuando se ponga en cuenta con nosotros y nos pida los<br />

frutos que no cogimos por no haber trabajado en<br />

cultivarla. No soy amigo de encarecer nuestras cosas,<br />

pero volviendo por la verdad, digo que en este pueblo<br />

de Juli y cuando quiera que se pone cuidado en<br />

enseñar "Verbo et opere" la doctrina evangélica<br />

conforme a la capacidad de los indios, se ven almas<br />

muy aprovechadas, no solamente en la enmienda dé<br />

su vida pasada, sino también en virtudes y costumbres<br />

cristianas. Y sí también se vé otros que no son tales y<br />

perseveran en sus vicios y maldades por muchos<br />

sermones que les prediquen, digo que es cosa común<br />

en todos los pueblos de cristianos estar mezclados<br />

buenos y malos y siempre lo estarán hasta que el<br />

mundo se acabe. Y así no hay que espantarse que se<br />

vea esto mismo aún entre indios, que de continuo son<br />

enseñados; pues de gente más política entendida que<br />

ésta dijeron: "Nom omnes obediunt evangelio, &<br />

domine quis creditit anditui nostro?" Y con todo esto<br />

no dejaron de predicarles, pues dijo el profeta: "In<br />

omnem terram exivit nonus eorum".<br />

Confesemos pues que no tienen toda la culpa los<br />

indios si aprovechan tan poco en la doctrina<br />

evangélica, pues procede también del descuido que<br />

nosotros tenemos en enseñarles, y de la poca<br />

confianza que tenemos en Nuestro Señor de que<br />

haremos algún provecho por mucho que los<br />

doctrinemos.<br />

Para librarnos de esta culpa no hay otro remedio que<br />

sujetarnos al trabajo, animándonos con el ejemplo de<br />

los que no solamente le tomaron en aprender lenguas<br />

de naciones muy bárbaras para reducirlas a Cristo;<br />

sinodé los que dieron sus vidas en esta tan gloriosa<br />

empresa de ganarlas para el cielo ¿Qué dejó de hacer<br />

el príncipe de los apóstoles San Pedro, a quién<br />

Nuestro Señor entregó el cargo de su rebaño? ¿Qué<br />

trabajos no tomó su co-apostol San Pablo y los demás<br />

Apóstoles y discípulos del Señor? ¿Quién dirá las<br />

provincias y tierras que anduvieron? ¿Quién el<br />

hambre, sed y desnudez que padecieron? ¿Quién las<br />

afrenta, cadenas y largas prisiones que pasaron?<br />

¿Cuántas noches emplearon en oración, negociando<br />

con Dios la salvación de las almas, que con tantas<br />

ansias iban buscando? Y aunque principalmente se<br />

echa de ver de esto en los sagrados Apóstoles y otros<br />

varones apostólicos de aquellos tiempos de la<br />

Primitiva Iglesia; pero nunca han faltado en ella<br />

santísimos pastores, celosísimos sacerdotes y varones<br />

encendidos en la caridad de sus prójimos, que<br />

olvidados de las cosas perecederas de la tierra, todos<br />

sus cuidados, deseos y continuos trabajos. Emplearon<br />

en acrecentar la hacienda de Cristo, que son las almas<br />

redimidas con su sangre preciosa. Pero mas que todo<br />

nos animará el ejemplo del mismo Cristo, el cual tuvo<br />

tanto amor a las almas, que por sacarlas del poder del<br />

infernal tirano y de los eternos tormentos, no dudó<br />

siendo Dios nacerse hombre, abatirse, humillarse,<br />

pasar hambre, sed y cansancio; y finalmente tender<br />

sus brazos en una Cruz y dejarse enclavar en ella,<br />

dejando asombrado al Cielo y a la Tierra con el amor<br />

tan excesivo que mostraba a las almas, dando su<br />

divina vida en trueques de ellas.<br />

¿Pues qué amor mostraremos a Cristo los sacerdotes,<br />

si habiéndonos encargado el cuidado de la cosa que<br />

más amó y ama en este mundo, que son las almas con<br />

tanta tibieza las buscaremos y a vista de ojos<br />

dejaremos que su capital enemigo -triunfe de ellas,<br />

arrebatándolas del reino del cielo para llevarlas a los<br />

abismos del infierno? Ingratitud fuera ésta y crueldad<br />

tan aborrecible en los ojos de Dios. Cuan dañosa y<br />

perjudicial a nuestras mismas almas, que han de dar<br />

cuenta de lo que nos han entregado. Y por ser negocio<br />

dificultoso poder cumplidamente satisfacer a esta tan<br />

precisa obligación que tenemos los sacerdotes a cuyo<br />

cargo está enseñar la Doctrina Evangélica a esta<br />

nación Aymara, sin un vocabulario de su lengua, he<br />

procurado salga a luz, tal cual es éste, que agora<br />

sacamos.<br />

No sé si he salido con mi intento, pero ha sido buscar<br />

y recoger el trigo y molerle, juntando todos los<br />

vocablos que han parecido necesarios para el fin que<br />

pretendemos. Lo que resta agora es que amasemos el<br />

pan con el agua de la Doctrina Celestial; porque ni el<br />

saber la lengua de los indios aprovechará sin la<br />

enseñanza continua de esta soberana doctrina; ni<br />

tampoco el saber esta misma doctrina, si no se supiese<br />

manifestar con claridad de los vocablos, frases y


Vocabulario de la Lengua Aymara 47<br />

modos de hablar que para enseñarla se requieren.<br />

Trabajo ha sido de muchos años. especialmente por<br />

haberse pasado en compañía de muchas enfermedades<br />

y el consiguiente a gloria de otras ocupaciones muy<br />

Nuestro Señor Jesucristo, a forzosas, pero todo lo doy<br />

por quien supliquemos se sirva bien empleado por la<br />

hacernos idóneos ministros de esperanza que tengo<br />

que ha su Sagrado Evangelio. Valete, de ser de alguna<br />

ayuda para De Juli y Julio 10, de mil y la salvación de<br />

las almas y por seiscientos y once años.


48 Ludovico Bertonio<br />

ALGUNAS ANOTACIONES PARA SABERSE<br />

APROVECHAR DE ESTE VOCABULARIO Y HABLAR CON MAS PROPIEDAD ESTA LENGUA<br />

AYMARA<br />

De la pronunciación y ortografía de esta lengua.<br />

ANOTACION I<br />

La ortografía es arte que enseña a escribir bien<br />

congruamente, usando de las letras y caracteres, que<br />

los sabios de las lenguas aplicaron para leer y<br />

pronunciar, conforme al uso de cada nación. De donde<br />

se sigue que quién supiere leer bien según la fuerza y<br />

sonido de cada letra sabrá pronunciar bien si lo escrito<br />

llevare las letras que la ortografía pide: y ese mismo<br />

saber leer bien será causa que uno pronuncie mal si la<br />

ortografía faltare; como por ejemplo: hombre bárbaro,<br />

por llevar, buena ortografía, quién quiera que sabe leer<br />

lo pronunciará bien y si estuviera mal escrito, de esta<br />

manera: hombre parpado, el que supiere leer según la<br />

fuerza de cada letra pronunciara mal por, ser mala la<br />

ortografía: de donde se echa de ver cuán necesario sea<br />

que los vocablos vayan bien escritos según la variedad<br />

de su pronunciación. Si esta lengua, como en muchas<br />

partes se conforma en la pronunciación con la<br />

española, se conformará en todo: no hubiera<br />

necesidad de inventar otras, letras o modos de escribir<br />

que los que usamos escribiendo en romance. Pero<br />

estos Aymaras tienen muchas pronunciaciones, que no<br />

tienen los españoles y por el contrario los españoles<br />

tienen otras de que carecen los Aymaras. Por esto es<br />

necesario buscar algún modo de ortografía que enseñe<br />

a pronunciar bien lo que se escribiere en su lengua.<br />

Dos maneras hallo yo para esto. La una es. que se<br />

inventasen nuevos caracteres aplicándolos a las<br />

pronunciaciones de que nosotros carecemos; pero<br />

aunque esta sea la más propia y mejor manera, tiene<br />

un inconveniente muy grande, y es que si no hubiere<br />

maestros de escuela que enseñen a pronunciar aquella<br />

nueva forma de letras, solamente el inventor de ellas<br />

sabrá pronunciarlas. Por esta causa tengo por mejor la<br />

otra manera y es que usemos de las mismas letras que<br />

tenemos en romance, duplicándolas o<br />

acompañándolas con otras, o de otra manera, como<br />

mejor pareciere y así duplicadas y acompañadas, se<br />

apliquen a la pronunciación que fuere menester,<br />

porque por una parte no se extrañarán las letras, y<br />

acompañadas o duplicadas de aquella manera servirán<br />

de pronunciar conforme a las reglas que para ella<br />

daremos y no es nuevo hacer ésto, porque la lengua<br />

italiana y española usan de las mismas letras que la<br />

latina y para sus pronunciaciones particulares<br />

duplican las letras latinas o las acompañan con otras<br />

v.g. en esta dicción amarillo, aquellas dos -11- se<br />

pronuncian diferentemente que en latín y para escribir<br />

esto mismo en italiano escribieran de esta manera<br />

amasiglio, los españoles dicen -milla-, y los italianos<br />

-miglia-.Y todos pronuncian de una misma suerte y lo<br />

escriben de diferente manera, tomando cada nación<br />

las letras latinas y acomodándolas a su natural<br />

pronunciación, con duplicarlas o acompañarlas con<br />

otras, como es fácil advertirlo y pudiéramos traer<br />

otros muchos ejemplos. Esto mismo pues<br />

guardaremos en esta lengua y para proceder en esto<br />

con la claridad que conviene, primeramente es<br />

necesario saber las letras y sílabas que se han de<br />

diferenciar de nuestra común pronunciación y modo<br />

de hablar.<br />

Parecerá esto "prima facié" negocio muy dificultoso,<br />

pero yo lo hallo muy fácil y hacedero, porque con<br />

saber pronunciar doce o catorce vocablos que aquí<br />

ponemos se sabrán pronunciar todos los demás que se<br />

hallaren escritos conforme a la pronunciación que<br />

aquí enseñamos, sean pues las silabas estas con sus<br />

vocablos:<br />

pha phi phu: soga de ichu phala<br />

p'a p'i p'u: agujero p'iya<br />

tha thi thu: frío thaya<br />

t'a t'i t'u: pan t'ant'a<br />

chha chhi chhu: ala chhiqa<br />

ch'a ch'i ch'u: fuerza ch'ama<br />

kha khi khu: nieve khunu<br />

k'a k'i k'u: chicha k'usa<br />

qha qhi qhu: luz qhana<br />

q'a q'i q'u: amarillo q'illu<br />

xa xi xu: encima patxaru<br />

El modo como cada uno sabrá pronunciar estas silabas<br />

y los vocablos en que se hallan al principio, medio y<br />

fin de ellos, será éste que pregunte al indio ladino o al<br />

criollo, que mamaron esta lengua con la leche y<br />

también saben bastantemente la española y le diga<br />

cómo se dice en tu lengua luz por este vocablo qhana,<br />

fuerza por ch'ama o amarillo por q'illu, encima por<br />

patxana, soga por phala, agujero por p'iya, algodón


Vocabulario de la Lengua Aymara 49<br />

por qhiya, peña por jaqhi, frio por thaya, pan por<br />

t'ant'a, &c. Y advertiendo cómo pronuncia el indio,<br />

procurar de pronunciar de aquella propia manera,<br />

haciendo hábito en las tales pronunciaciones y<br />

después hallando aquella letra o sílaba en este<br />

vocabulario y en todo lo que se escribiere según esta<br />

ortografía, procurar de pronunciar siempre de aquella<br />

manera y si escribiere, escribir también de la misma<br />

manera, acostumbrándose a ello y lo que se ha dicho<br />

de estas sílabas: qha, ch'a, k'a, xa, pha, p'a, qi, q'i,<br />

tha, t'a, &c. Para saberlas pronunciar se guardará<br />

también cuando aquellas letras se juntaren con i, u,<br />

porque casi todas ellas pueden juntarse con todas las<br />

vocales, como puede verse en todo el discurso de este<br />

vocabulario, como : q'illu: amarillo; k'illima: carbón,<br />

q'uchallu: roto, k'usa: chicha; y así de todas las demás<br />

letras, que por no alargarme no pongo ejemplo de<br />

cada una en particular, ni es necesario por ser negocio<br />

claro. Verdad sea que esta letra k'a, q'a, q'i, k'i, &c. se<br />

pronuncia también de otras maneras, pero por no<br />

causar confusión me ha parecido mejor dejarlas al uso<br />

cotidiano, que es maestro de todas las artes.<br />

La regla que se ha dado para saber pronunciar, es más<br />

cierta y segura, remitiéndolo al indio o criollo para<br />

que lo aprendamos y oigamos de su boca, que nos<br />

enseñará como se ha de poner la lengua, labios y<br />

dientes o si ha de ser la pronunciación hacia dentro o<br />

hacia fuera, que por esta regla quedaría abierta la<br />

puerta para errar muy a menudo.<br />

Con todo eso. por no dejar de acudir al parecer de<br />

algunos pondré también algunas advertencias, cómo<br />

se han de poner los labios y otras cosas para saber<br />

pronunciar, que por ventura dará alguna luz para ello.<br />

Qha, qhi, qhu, se pronuncian con el principio de la<br />

garganta, al fin del paladar, apretando algo el espíritu.<br />

Xa, se pronuncia casi de la misma manera, sin apretar<br />

el espíritu o resuello.<br />

Q'a, apretando mucho la garganta como quien da<br />

castañeta.<br />

Ch'a, apretando la lengua y retirándola al pronunciar.<br />

Chha, echando el espíritu afuera más que la nuestra<br />

cha ordinaria.<br />

Pha, es media entre f y p.<br />

P'a, apretando los labios mucho:<br />

Qi, ki, con más fuerza que si fuera con sola una q.<br />

Tha, echando el espíritu afuera.<br />

T'a, apretando mucho la lengua entre los dientes.<br />

Quede dicho así esto aunque con alguna oscuridad<br />

porque es dificultoso señalar las martes de la<br />

garganta, lengua y dientes donde se hace la<br />

pronunciación y así me parece mejor aprender<br />

oyendo a los indios.<br />

Es tan importante saber bien la pronunciación y la<br />

ortografía para escribir, que sin ella resultan muchos<br />

yerros como se verá.<br />

Primero: no se entenderá lo que uno quiere decir, si<br />

no es por discreción o adivinando.<br />

Segundo: que dirá una cosa por otra si uno escribiere<br />

o pronunciare según la ortografía del romance como si<br />

en lugar de k'acha jucha que significa pecado ligero o<br />

pequeño escribiese o pronunciase qhach'a jucha que<br />

significa pecado de incesto y son casi innumerables<br />

los vocablos donde hubiera grande equivocación si<br />

con el pronunciarlos o escribirlos de diferente modo<br />

no se distinguirán.<br />

Tercero: que en lugar de algún vocablo honesto dirá<br />

otro que es torpe, como jallu con aspiración significa<br />

lluvia o aguacero y sin ella quiere decir "pudenda<br />

virorum".<br />

Cuarto: Que aunque se entienda lo que uno quiere<br />

decir pronunciando mal, pero ofende los oídos o<br />

provoca los oyentes a risa como nos reímos de los<br />

indios, nosotros cuando les oímos que dicen mal<br />

varido, en lugar de mal parido, Qawrasara, en lugar de<br />

Caravajal resitumá, por legítimo, perazo por pedazo,<br />

salo por jarro, cometa por comida y otros disparates<br />

como estos.<br />

Holgárame de haber hallado cosa asentada a cerca de<br />

la ortografía de esta lengua, pero pues no hay nada,<br />

pareciome puesta en razón la que aquí enseñamos y si<br />

fuere diminuta o insuficiente, con el tiempo se podrá<br />

ir mejorando como acontece también en la lengua<br />

española, que tampoco tiene la firmeza que conviene<br />

que aún en los libros impresos hay grande variedad en<br />

la ortografía como puede verse en las obras del Padre<br />

Fray Luis de Granada y del P.P. de Ribadeneyra y en<br />

otros que varían en hartas cosas unas de otras con ser<br />

hombres, tan doctos, porque unos escriben hazeys<br />

otros hacéis, unos consciencia otros conciencia, unos<br />

charidad otros caridad &c.<br />

Pertenece también a la ortografía de esta lengua saber<br />

que muchas veces juntos las consonantes, tt como<br />

yatichitta, aparanttaña, jakkakiña, y en otras muchas<br />

ocasiones, para significar que es menester detenerse<br />

un poco allí, y que no debe pronunciarse como si<br />

fueran dos consonantes juntas como se usaren Latín.


50 Ludovico Bertonio<br />

La ortografía de cada vocablo se sabrá mejor<br />

mirándole donde está escrito con los demás en su<br />

propia letra como en la A, los que comienzan por A, y<br />

en la B, los que en su primera sílaba tienen B, y así<br />

los demás por el cuidado que se tuvo en escibirle con<br />

más puntualidad en su lugar, que en otras partes<br />

donde se topare.<br />

Es necesario saber la ortografía especialmente "in<br />

principio dictionis", para saber buscar los vocablos<br />

que en este libro, en la primera y segunda parte, y<br />

mucho más en la segunda.<br />

Algunas naciones se diferencian de otras en la<br />

pronunciación: por que estos Lupacas raras veces<br />

pronuncian ya, sino ä con diéresis como en lugar de<br />

jiwayatha, jiwäta, lurayaña luraña. Y así en lugar de<br />

suyo dicen sü contra el uso de los indios Pacases y<br />

otros que siempre pronuncian yo. I. yu. Muchas veces<br />

también donde los Pacaces dicen -ña estos dicen -lla;<br />

como piña uñaña y los Lupacas pilla ullaña, &c.<br />

Unos dicen araxpacha, otros alaxpacha; siriña, siliña,<br />

&c. Unos dicen jutxaña y los Qanas y Qanchis<br />

jutkaña, volviendo la partícula -xa interpuesta en -ka,<br />

ordinariamente. Unos pronuncian layra, en lugar de<br />

nayra; luranaña, en lugar de lurajata en el futuro<br />

otros yatichäma en lugar de yatichamama. Adviértese<br />

esto para que no se extrañe cuando los indios hablaren<br />

de aquella manera; no solamente en lo que se ha<br />

dicho, sino también en otras ocasiones, que con el uso<br />

y advertencia se irán sabiendo, como otras muchas<br />

cosas.<br />

ANOTACION II<br />

De los vocablos de esta lengua<br />

La causa de haber tantos vocablos en esta lengua es<br />

por que en las acciones de las cosas no miran tanto al<br />

efecto como al modo con que se hace y como éste sea<br />

vario, resulta de ello grande variedad y copia de<br />

vocablos. Nosotros para decir llevar una cosa, no<br />

miramos más sino que la cosa se pase de una ¡parte a<br />

otra y así hay un verbo general para personas y cosas<br />

cualesquiera que sean, que es el verbo llevar y esto<br />

está recibido en la lengua romance. Pero, en la lengua<br />

aymara se mira, si la cosa que se lleva es persona o<br />

animal bruto; si la cosa es larga, si pesada o ligera;<br />

porque realmente según estas calidades son diversos<br />

los modos de llevar: con las manos, en el hombre, a<br />

cuestas, &c. Porque el modo de llevar es diverso.<br />

Aprovecha saber esto así. para no espantarse mucho<br />

de la gran copia de vocablos, como también ya que<br />

los hay, para buscar los que son propios para cada<br />

cosa, lo cual sucede no solamente en los verbos de<br />

llevar sino también. en otros muchos, como entrar,<br />

andar, lavar, y aun en los nombres y particularmente<br />

en los de parentesco.<br />

2.- Los novatos que van aprendiendo la lengua<br />

Aymara muchas veces yerran queriendo deducir un<br />

vocablo de otro por alguna semejanza que entre ellos<br />

hay; y con esto pasan muchas dificultades en<br />

concertar el uno con el otro. jayp'u, es la tarde y<br />

jayphu es oscuro que no se parece bien. Querrá uno<br />

decir que el uno se deduce del otro, pero no tienen que<br />

ver y también son diversos en la pronunciación y por<br />

no advertirse bien, dan en estas deducciones.<br />

3.- La significación del vocablo principalmente<br />

contiene al que está en primer lugar en el vocabulario;<br />

así en la primera como en la segunda parte; y si se<br />

ponen muchos, búsquese su significación en sus<br />

propios lugares.<br />

4.- Algunas veces no se ponen los compuestos por su<br />

orden, sino que se entremeten los verbos^ con los<br />

nombres verbales, para mayor claridad de sus<br />

significaciones, y también ' porque no se hallaron a su<br />

tiempo; pero, con mirar una columna más toparán con<br />

ellos si los hubiere.<br />

5.- Pónese algunas veces primero el compuesto que su<br />

simple por ser más ordinario, pero será fácil de<br />

saberle con quitarle la partícula, aunque por ventura<br />

no se usará sino compuesto.<br />

6.- Los vocablos, algunas veces se explican con<br />

muchas palabras, pudiéndose con menos y aún se<br />

declaran con algunos ejemplos. Pero todo esto se hace<br />

para quitar equivocación y para que se entienda mejor<br />

lo que cada vocablo significa y no se ponen siempre<br />

para evitar prolijidad.<br />

7.- Cuando el vocablo compete al hombre, de<br />

ordinario conviene también a la mujer, sino es que se<br />

advierta lo contrario en la declaración o conste por<br />

alguna otra evidente razón que no compete a ambos.<br />

8.- Los indios usan ya de muchos vocablos tomados<br />

de la lengua española o porque no los hay en la suya,<br />

o porque se les han pegado con el trato de los<br />

españoles, como candelera, vinagrera, sombrero, &c.<br />

Y si los usan aunque corruptamente tengo por mejor


Vocabulario de la Lengua Aymara 51<br />

acomodarse a su modo de hablar, que no inventarles<br />

nuevos términos en su lengua. Pues entenderán mejor<br />

con decirles: candelera o candrillo apanima, que no<br />

candela; sät'äña apanima; porque aunque este<br />

segundo es propio de la lengua, pero el otro es más<br />

recibido y usado y lo mismo sucede en los verbos.<br />

Pero todos los nombres y verbos tomados de la<br />

española se declinarán y conjugarán al modo de la<br />

lengua Aymara, como azotiña: azotar, pirtiña: perder,<br />

pakariña: pagar y como estos hay otros muchos que<br />

se hallarán en diversas partes del vocabulario,<br />

especialmente en la primera.<br />

9.- Alguna duda y aun confusión podría causar el ver<br />

que preguntando al indio la significación de algún<br />

vocablo dice una que es muy diversa de la que<br />

ponemos en el vocabulario. Pero esto nace o de que el<br />

vocablo tiene todas aquellas significaciones que el<br />

indio dice, aunque no están escritas en el vocabulario<br />

por ser claras o de que el indio no entiende bien lo que<br />

le preguntan; o no le preguntan como conviene. Por<br />

esto es menester que haya mucho miramiento en el<br />

preguntar con toda la claridad posible para que<br />

responda con la que conviene y no condenar luego por<br />

impropio algún vocablo o frase por el dicho de uno<br />

solo. Pués unos indios usan de un término y otros de<br />

otros, especialmente si son de diversos pueblos o<br />

provincias.<br />

10.- Confieso que a veces no se ha podido hallar la<br />

significación de algún vocablo que corresponda bien a<br />

la lengua española o a la lengua Aymara o la frase de<br />

la una que venga bien con la otra. Pero por no dejarlo<br />

del todo se ha puesto algún vocablo o modo de hablar<br />

no tan propio, a fin que por medio de él se busque y<br />

haya entrada para investigar lo más propio y esto no<br />

será de poca importancia para los que son curiosos en<br />

estudiar esta lengua Aymara.<br />

11.- Podría ser que alguno se ofendiese cuando topa<br />

en este vocabulario algunos vocablos de cosas torpes<br />

pareciéndole que podían dejarse. Pero esto se hizo<br />

porque muchas veces los confesores entenderán más<br />

fácilmente lo que se dice en confesión, sabiendo los<br />

tales vocablos que no sabiéndolos y servirán también<br />

para percibir mejor las circunstancias de los pecados y<br />

aprenderlos con este fin, no puede dañar; pues "omnia<br />

rnunda mundis".<br />

ANOTACION III DE ALGUNAS<br />

COSAS MENUDAS<br />

En esta lengua hay muchos sinónimos o vocablos para<br />

una misma cosa; entiendo que nació esto de la<br />

reducción de muchos pueblos, porque en cada uno<br />

habría alguna diferencia, usando en un pueblo de un<br />

vocablo y en otro de otro, como también sucede en<br />

todas las naciones, juntándose después todos en un<br />

pueblo y comunicándose vinieron a usar para una<br />

misma cosa de otros vocablos, de que los moradores<br />

usaban y los moradores de otros que eran propios de<br />

los advenedizos. Para saber si son verdaderamente<br />

sinónimos de una misma significación mírese el lugar<br />

del vocabulario. donde principalmente se trata de cada<br />

uno, que es en su propia letra. Porque cuando se pone<br />

por sinónimo de otro podría ser que lo fuese en parte<br />

y no en todo y de eso resultaría algún yerro, como<br />

aconteció a un Bizcayno que pensando que Bacín y<br />

servicio siempre significaba lo mismo dijo que le<br />

habían dado a comer un bacín de asado y otro de<br />

guisado.<br />

2.- La causa de haber puesto muchos sinónimos es,<br />

porque no solo hemos menester saber hablar con los<br />

indios, para lo cual bastarían menos vocablos, sino<br />

que también es necesario que sepamos entenderlos<br />

cuando ellos hablan; y por que usan de muchos<br />

sinónimos, unas veces de unos, otras veces de otros,<br />

sino supiéremos los tales sinónimos, tampoco<br />

entenderemos lo que dicen y así fue necesario<br />

ponerlos.<br />

3.- Cuando se ponen muchos vocablos que significan<br />

los mismos nombres o verbos que sean como Larqa,<br />

Pincha, Irpa, que todos tres significan acequia y<br />

después dicen el vocabulario. Hacer acequia o<br />

hacerla: larqachaña, &c. Este, quiere decir que<br />

también pueden componerse de la misma suerte los<br />

otros dos sinónimos y decir pinchachaña, irpachaña,<br />

que significan lo propio que larqachaña: hacer<br />

acequía, y esto se hace por abreviar y así será<br />

menester advertir esto cuando uno va estudiando el<br />

vocabulario, no solamente para componer con<br />

partículas los demás verbos, sino para componer<br />

nombres y adverbios y lo demás que allí se enseña.<br />

4.- Muchas metáforas hay en esta lengua pero<br />

conviene advertir que aquel la hablara mejor y con<br />

más provecho que se acomodare al lenguaje común y<br />

ordinario, v.g. Inti jalsu, es más ordinario que inti<br />

phallusu; inti jalanti, es más claro que no decir Inti<br />

thalaxranti. De estos modos metafóricos y exquisitos


52 Ludovico Bertonio<br />

bastará usar de cuando en cuando, para dar alguna sal<br />

y lustre a la oración.<br />

5.- En la composición del vocabulario no se ha mirado<br />

más que a las tres o cuatro letras primeras de cada<br />

vocablo; poniendo en primer lugar los que convienen<br />

en aquellas tres o cuatro letras por orden del a, b, c,<br />

Por que mirar que concertarán en más, fuera cosa de<br />

mucho trabajo y no necesaria.<br />

6.- Si en los casos que pide el nombre o verbo hubiere<br />

duda, pregúntese al indio alguna oración en dos o tres<br />

maneras; variando el nombre en los casos en que<br />

podría ponerse con aquel verbo y después preguntarle<br />

cuál de aquellas maneras estará mejor y es la más<br />

ordinaria; y seguir lo que el indio dijere, aunque en<br />

este vocabulario se ha tenido cuidado de apuntarlo.<br />

7.- Este num. 3, al cual se siguen las silabas qi, xi, ï, y<br />

otras semejantes, significa que la tercera persona del<br />

verbo se acaba de aquella manera, para saber formar<br />

los tiempos que de ella dependen.<br />

8.- Algunas veces, acotando con la primera o segunda<br />

parte del vocabulario se hallará que dice; Vide, Ibi o<br />

una V. solamente, lo. cual quiere decir que allí se<br />

hallará la construcción del verbo o alguna regla para<br />

hablar congruamente o algún sinónimo y cosas<br />

semejantes.<br />

9.- Idem, ordinariamente se pone en los vocablos que<br />

los indios han tomado de la lengua española y<br />

también cuando la significación es la misma que se<br />

puso en el vocablo precedente o cuando un mismo<br />

vocablo sirve a dos cosas, a la que precede y a la<br />

misma donde se pone Idem.<br />

10.- La + se pone cuando se van diciendo otras cosas<br />

pertenecientes al mismo vocablo.<br />

11.- La se pone donde se dá alguna regla general<br />

perteneciente a la gramática o a la significación<br />

general del nombre o verbo.<br />

12.- Cuando en el vocabulario se hallare, -ru, -na,<br />

-tha, -mpi, entender que el verbo pide su caso con<br />

aquellas preposiciones y esto se hizo "brevitatis<br />

causa" y cuando dice acusativo, entender que ha de<br />

ser sin preposición.<br />

ANOTACION IV<br />

Modo de estudiar esta lengua.<br />

La principal cosa que ayuda para saber esta lengua es<br />

un deseo grande de salir con ella para procurar de<br />

veras la salvación de los indios; porque sin este<br />

despertador cesará todo el cuidado que en esto debe<br />

haber.<br />

2.- Después de esto es necesario estudiar el arte breve<br />

al principio que uno comienza, para saber declinar y<br />

conjugar, después con estos principios y otros<br />

semejantes que en ella se enseñan, comenzar a<br />

construir algunas cosas de esta lengua, como son las<br />

oraciones, catecismo, &c. tomando los vocablos y<br />

modo de hablar que se van topando y comenzar a<br />

hablar algo aunque sea tartamudeando.<br />

3.- Sabidos estos principios y cobrada alguna noticia<br />

del modo de hablar de esta lengua, es forzoso insistir<br />

en 3, cosas principalmente que son: estudiar con<br />

cuidado el arte grande, construir cosas algo más<br />

dificultosas como son sermones, ejemplos y otras<br />

cosas que hay en esta lengua. traducidas y compuestas<br />

con mucha propiedad de los mismos indios; y por que<br />

todo esto no se quede en la especulación es necesario<br />

venir a la practica sujetándose, al trabajo de la<br />

composición. Sin estas -tres cosas tengo, por<br />

imposible que uno venga á saber hablar algo en esta<br />

lengua que sea digno de oír, ni que pueda entenderse<br />

con la claridad que conviene y por que uno puede<br />

engañarse presumiendo, que todo lo que dice va muy<br />

bien dicho y declarado; es necesario acudir al maestro<br />

o a alguno que sepa dar razón de esta lengua y que<br />

corrija las faltas, que en la composición hubiere; pero<br />

para alcanzar facilidad en el hablar, añado que es<br />

necesario ejercitarse en predicar los sermones o<br />

ejemplos que se fueren componiendo, después de<br />

haberlos corregido con el maestro; porque sin<br />

enmendarlos, el que los quisiese predicar, cobraría<br />

facilidad en hablar mal toda la vida. persuadiéndose<br />

que habla muy bien y hablando con muchas<br />

impropiedades y solecismos o barbarismos. sin llevar<br />

el modo que este lenguaje pide; poco fruto sacará de<br />

sus sermones y doctrinas, sino es que estas faltas se<br />

supliesen con el mucho espíritu y particular concurso<br />

de nuestro Señor. Pero siempre es bien, hagamos lo<br />

que podemos de nuestra parte, aunque sea a costa de<br />

mucho trabajo, pues le hay en todas las cosas para<br />

alcanzarlas, si son de mucha estima.<br />

4.- Porque uno no puede hallar siempre el maestro a la<br />

mano, cuando le faltare será necesario acudir a los<br />

indios ladinos. Pero será menester tener mucho aviso<br />

en preguntarles, para que no respondan una cosa por<br />

otra, acomodándose en las preguntas al modo más<br />

claro para ellos; y si preguntados en primera persona


Vocabulario de la Lengua Aymara 53<br />

no lo entendieren pregúntenle por las demás y así en<br />

los tiempos y modos del verbo y casos del nombre;<br />

por que muchas veces se turban, por no entender<br />

alteran nuestras preguntas y responden disparates y no<br />

hay duda sino que unos indios son más aptos y<br />

entendidos que otros y es bien hacer prueba de<br />

muchos.<br />

5.- Importará mucho ir leyendo poco a poco el<br />

vocabulario y las frases para echar de ver que esta<br />

lengua no es corta y que tiene muchos modos de<br />

hablar; notando algunos siempre y tomando algún<br />

número de vocablos, aunque no sea más que una<br />

docena cada día; y principalmente, aprovechará<br />

sacarlos de los sermones y ejemplos que fuere<br />

leyendo y construyendo. Por que esos son los que "ex<br />

adtunctis" se entienden mejor y aún será provechoso<br />

notar aparte en qué ocasión podrá servirse de el tal<br />

modo de hablar, vocablo y frase.<br />

6.- Si la Gramática de la Lengua Española fuera fácil<br />

de dar a entender, pusiera algunas reglas para los<br />

indios que quieren aprovecharse de este. vocabulario;<br />

pero como sea cosa difícil darla a entender, sino es a<br />

gente que haya estudiado, no puede decir otra cosa<br />

sino que al indio, si fuere ladino y entendido le será de<br />

provecho tomar el verbo yatichaña, con lo que<br />

corresponde a la Lengua Española y saber la<br />

correspondencia de la una lengua a la otra y con esto<br />

quizá podrá aprovecharse de la primera y aún de<br />

ambas partes del vocabulario.<br />

7.- Para enterarse más de la propiedad del vocablo, no<br />

seria tiempo perdido mirar, así en la primera, como en<br />

la segunda parte de él: para ver si corresponden las<br />

significaciones de los vocablos. Porque el vocablo de<br />

la aymara, con que se declara el de la lengua española,<br />

estará en la segunda parte y aquel con que se declara<br />

el de la lengua aymara, estará en la primera parte de<br />

este vocabulario.<br />

De los verbos de llevar y de movimiento<br />

ANOTACION V<br />

Los verbos de llevar y movimiento. no solamente<br />

alcanzan nueva significación sobre la que tienen; sino<br />

muchas veces la mudan totalmente, según las<br />

partículas con que se componen. Por esto me ha<br />

parecido ponerlos aquí todos juntos, con una breve<br />

declaración; porque muchas veces nos habremos de<br />

remitir a ellos por excusar de trabajo y enfado. Y si<br />

alguno faltare fácil será añadirle y comprenderle en<br />

las reglas que para los otros se dieren.<br />

DE LOS VERBOS DE LLEVAR POR ORDEN<br />

DEL A.B.C. §. I.<br />

Aña. Llevar cosas largas.<br />

Anakiña. Llevar por delante muchas personas o<br />

animales.<br />

Apaña. Llevar, generalmente.<br />

Asaña. Llevar loza.<br />

Qatatiña. Llevar arrastrando.<br />

Kallaña. Llevar como en litera o en peso.<br />

Qatuña. Es sinónimo de anakiña.<br />

Qhachuña. Llevar arrastrando.<br />

Chaxraña. Arrastrar.<br />

Iqaña. Llevar ropa, &c.<br />

Jach'iña. Llevar en el puño.<br />

Jajuña. Llevar en la manta, ceñida al cuello.<br />

Jarphiña. Llevar en la falda.<br />

Jikhaña. Una vestía por delante.<br />

Jiskhaña. De la mano o de diestro, &c.<br />

Jistaña. Llevar generalmente; raras veces se usa.<br />

Wayuña. Llevar algo colgado de la mano.<br />

Wantuña. Vide: qallaña.<br />

Ichuña. Llevar en brazos<br />

Iraña. Llevar cosas ligeras.<br />

Irpaña. Llevar personas.<br />

Ituña. Cosas pesadas.<br />

K'araña. Llevar brasas.<br />

Lakhaña. Un costal de papas, &c. como abrazado.<br />

Lak'uña. Papas en la manta.<br />

Lampaña. En litera<br />

Lankaña. Llevar barro en las manos o cosas así.<br />

Llawch'iña. Llevar barro.<br />

Marqaña. Una brazada.<br />

Mujiña. En la falda de la manta o capa.<br />

Nukhuña. Llevar rodando.<br />

Phukiña. Un haz de algo a las espaldas.<br />

Qhiwiña. Una viga al hombro.<br />

Sullaña. Llevar arrastrando.<br />

Unkuña. En un pañuelo algo.<br />

Yayuña. Tender hierba ichu.<br />

Yiwaña. Mechones de ichu encendido.<br />

Yupaña. Lo mismo.<br />

En sus propios lugares se sabrá mejor la significación<br />

de todos estos verbos: y para ver las partículas con<br />

que se componen mírese el verbo apaña. Donde<br />

también se verá puesto en práctica lo que; apuntamos<br />

de la sincopa en la gramática por causa de estas<br />

partículas.


54 Ludovico Bertonio<br />

DE LOS VERBOS DE MOVIMIENTO § II<br />

Aña. Ir muchos juntos, personas o animales.<br />

Aywiña. Lo mismo.<br />

Qhawsaña. Correr el agua o extenderse mucho.<br />

Qhuchuña. Ir muchos juntos.<br />

Chhukhutaña. Correr muchos.<br />

Jamkanchaña. Ir a priesa.<br />

Jasaña. Correr.<br />

Jawraña. Huir las bestias.<br />

Jithiña. Andar arrastrando.<br />

Jump'uña. Ir en grande número; aunque no es usado<br />

si no se compone con alguna partícula.<br />

Jusaña. Correr muchos.<br />

Walakiña. Caminar con la fresca de la tarde o<br />

mañana.<br />

Walaña. Correr las bestias<br />

Iwiniña. Andar los niños.<br />

Mariña. Huir.<br />

Maña. Ir<br />

Mitikaña. 3 -ki. Huir.<br />

Mullt'iña. Andar la culebra.<br />

Nuqiña. Andar quedito.<br />

Phat'iña. Huir.<br />

Saraña. Andar.<br />

Witiña. Andar los niños o los pájaros.<br />

Búsquese la significación de estos verbos en su lugar.<br />

Fin de las anotaciones.


Vocabulario de la Lengua Aymara 55<br />

A<br />

A. Vel o para llamar a Dios o a los Santos. A Dios o<br />

Dios creador de todas las cosas. - A Dios,<br />

kunamana kawkimana inuqiri vel kunamana inuqiri<br />

Diosay.<br />

A. Llamando a cualquiera persona por su nombre<br />

propio o apelativo. A Pedro: Pedroy, cha Pedro.<br />

Abad. Monjenakana apupa, Abad sutini.<br />

Abadesa. Monjanakana thuxrisiripa, Abadesa sutini.<br />

Y cuando los indios estuvieren enterados en la<br />

significación de estos vocablos, bastará decir Abad<br />

y Abadesa; y lo mismo se hará en otros semejantes<br />

y a dos o tres veces que los oigan por aquel<br />

circunloquio entenderán fácilmente lo que<br />

significan.<br />

Abarcar con los brazos. Marqaxaruña.<br />

Abarcar con la mano. Q'apithapiña.<br />

Él que está abarcado. Marqaxaruta o q'apithapita.<br />

Él que abarca. Marqaxaruri vel q'apithapiri.<br />

Abajar cubriendo el plato con otro. Platona<br />

k'umphixataña. Idem: jujura jark'at'aña, qhapit'aña.<br />

Abajar cubriendo o envolviendo con algún paño.<br />

Pañona llawukipaña, pintukipaña.<br />

Abarraganarse o amancebarse. Sipasichasiña.<br />

Abarraganado. Sipasini. Y dícese así del hombre<br />

como de la mujer.<br />

Abarrajar o arrojar como a la pared. Jaqhukataña<br />

nuwakataña, janch'axkattäña.<br />

Abarrisco sin dejar nada o sin quedar cosa o<br />

persona. Esto lo que dicen los indios con la<br />

partícula -ra interpuesta a los verbos como:<br />

Abarrisco azotar. Jaycharaña.<br />

Abarrisco morir. Jiwaraña.<br />

Abastado. Sap'a kunani kawkini.<br />

Abastado pueblo o casa. Idem: Abastado.<br />

Abastadamente dar. Sap'awa churaña.<br />

Abasto dar. Idem: Abastadamente dar.<br />

Abasto dar de comer. Sap'a liwaña o manq'aña.<br />

Abastecer la casa de comida. Utankiritaki manq'a<br />

waqipaki imasiña. Y así de otras cosas.<br />

Abatirse o inclinarse. Alit'aña, vel arphat'aña.<br />

Abatirse o agacharse. Kumphut'aña, k'uñut'aña.<br />

Abatirse desviándose del golpe. Pullqit'aña.<br />

Abatirse dejándose humillar de otro. Allt'äsiña,<br />

arpht'asiña.<br />

Abatirse, humillarse a otro. Alit'arapiña,<br />

arpht'arapiña.<br />

Abatirse el ave al suelo. Uraqiru jalanti.<br />

Abatirse parándose o poniéndose en el suelo. T'aku.<br />

Abatirse hasta el suelo. Uraqiru nuwat'aña.<br />

Abatir a uno quitándole la dignidad que tiene. Esto<br />

se dice anteponiendo al verbo el genitivo de la<br />

persona y el acusativo de la dignidad en particular.<br />

Pedrona mayquñapa aparaña.<br />

Abatir, bajar los ojos al suelo. Uraqi ullikataña,<br />

ullch'ukiña.<br />

Abatir inclinar hacia abajo. Alit'äña, arpt'äña. En<br />

otras provincias en lugar de la diéresis (ä) ponen<br />

ya. Y así dicen: alit'ayaña. Lo cual quede entendido<br />

para adelante.<br />

Abatido andar o vivir. Qisa vel waxcha saranaqaña.<br />

La tercera persona se acaba en -qi.<br />

Abatimiento o el abatirse. Alit'aña vel alit'awi<br />

Abatimiento o el abatir a otro. Alit'aña o alit'awi.<br />

Abajarse. Vide: bajarse que es más propio y abatirse.<br />

Ut Supra.<br />

Abajo. Manqha vel manqhapata.<br />

Abajo estar. Manqhankaña vel manqhatuqinkaña.<br />

Abajo ir. Manqharu maña.<br />

Abajo de San Pedro. S. Pedro manqhana vel -ru,<br />

Idem: Abajo ir, -ña según fuere el verbo de quietud<br />

o movimiento.<br />

De Dios abajo. Diosaxaru.<br />

Abajo o parte menos alta. Manqhata, añadiendo sus<br />

preposiciones -na, -ru, -tha. Lo abajo o parte baja<br />

de la pared: pirqana manqhat'apa. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Abeja. Pupa qallu<br />

Abejón. Ipa pupa.<br />

Abejita que hace la miel por las paredes. Qhiya<br />

wajura.<br />

Abejita que hace la miel en el suelo con su panal.<br />

Laq'a wajura. Esta tiene una diéresis a la postre.<br />

Abertura o hendidura. Laxra.<br />

Abertura de las uñas, como tienen las vacas y otros<br />

animales. Laxra<br />

Abertura de la camiseta por donde sacan la cabeza.<br />

Qhawtata.<br />

Abertura para sacar los brazos. Luqusu<br />

Abertura de la saya o urco de las mujeres por<br />

donde juntamente sacan cabeza y los brazos.<br />

Phiqhi.<br />

Abertura de la tierra, grietas o concavidades. Saxa<br />

saxa.<br />

Averiguar. Yatiña, taripaña.<br />

Averiguar como Juez. Aru chiqachaña, taripaña,<br />

jiskit'aña.<br />

Avestruz macho. Suri urqu.<br />

Avestruz hembra. Suri qachu<br />

Avezar. Yatichaña.


56 Ludovico Bertonio<br />

Avezar a andar como a los niños. Saririchaña. Y de<br />

esta manera se tomará el participio en -ri con la<br />

partícula -chaña según fuere lo que se enseña.<br />

Cantirichaña, q'uchurichaña, manq'irichaña: avezar<br />

a cantar o comer.<br />

Ablandar el tiempo amansándose el frío. Thä<br />

llamp'uxi y t'akuxi.<br />

Ablandarse el enojado. Qhanaptaña, axaptaña,<br />

llamp'uptaña, llamp'unuqaña.<br />

Ablandarse lo hinchado. Llanqhaptaña. Úsase con<br />

transición.<br />

Ablandarse la tierra lloviendo. Jaspti, jasakakixi,<br />

laphaptaña, muriptaña.<br />

Ablandarse calentando. Juxsaptaña.<br />

Ablandarse remojando. Chulluña.<br />

Ablandarse la condición. Chuyma axapti,<br />

ak'awanuqi.<br />

Ablandarse calentando. Juxsaptäña, sobreponiendo<br />

la diéresis en la partícula "ä" a los verbos que<br />

significan ablandarse, con la cual de neutros se<br />

hacen activos.<br />

Ablandar como amasando. Liwq'aña, q'apikipaña.<br />

Ablandar revolviendo. Jiruña, qaywiña, jayt'uña.<br />

Ablandar pisando. Takikipaña.<br />

Ablandar la tierra el agua que llueve. Jallu uraqi<br />

jakhuti.<br />

Aboca de noche. Thami thami vel ajanu sarphu o<br />

kititasapacha.<br />

Aboca llena decir. Qhana arusiña vel arusiñakama<br />

arusiña.<br />

Abofetear. Taxllirpäña vel pukarpäña.<br />

Abofetear mucho. T'axlliwäsiña, pukawäsiña.<br />

Abogar informando. Atamarapiña, arusirapiña.<br />

Abogado. Atamrapiri o arusirapiri.<br />

Abollar. Phaphantaña, limintaña.<br />

Abollarse. Phaphantasiña, limintasiña,<br />

phapharanttaña, limiranttaña. Y es menester<br />

escribir aquellas dos -t-, un poco apartados. Vide:<br />

plura Lit. Tro. no. 22.<br />

Abollado. Phaphantata, limintata.<br />

Abolladura grande. Jach'a phaphantata.<br />

Abolladura pequeña. Jisk'a phaphantata.<br />

Abolorio. Achachinaka, apachinaka.<br />

Abominar. Jaxutataña.<br />

Abominado. Jaxutata vel jaxutani.<br />

Abominable. Jaxutaña.<br />

Abominable pecado. Wati samka jucha. Taparaqu vel<br />

atitapiya jucha warakusiña jucha, jani arusiña<br />

jucha.<br />

Abominabilísimo. Jaxutañana jaxutañapa.<br />

Abominación. Jaxutaña, jaxutawi.<br />

Abominarse. Jaxutasiña.<br />

Abonarse. Sumirijaru arusiña. Vide: su no. 17 donde<br />

está el uso.<br />

Abono. Sumiriru arusiña.<br />

Aborrecer. Uñiña, ch'ixwiña, t'iñichasiña.<br />

Aborrecerse largo tiempo. Uñimukusiña.<br />

Aborrecer largo tiempo. Uñimukuña.<br />

Aborrecido. Uñita, uñima, t'iñima.<br />

Abortar. Sulluña, sulluqaña, usuchasiña.<br />

Abono. Sullu.<br />

Abortivo. Sullu.<br />

Abrazar. Qhumathapiña, ichuthapiña, pischutaphiña.<br />

Abrazarse uno a otro. Qhumathapisiña,<br />

piskutapisiña, ichuthapisiña.<br />

Abrazado con algo. Ichut'asita.<br />

Abrazar los trabajos. T'aqisiñanaka muxsat'asiña,<br />

amawaña.<br />

Abrazadas juntar. Marqathapiña.<br />

Abrasarse. Nakhaña. 3 -khi.<br />

Abrasarse sintiendo mucho calor. Phuti qhatijitu,<br />

qhatikipitu.<br />

Abrasarse con deseos deshonestos. Q'unchiptaña,<br />

janchija q'unchiptitu.<br />

Abrasar el fuego. Nakhaña.<br />

Abrasar poniendo fuego. Nakhaña, nina irkataña.<br />

Abrasar la calentura o el Sol. Phuti qhatikipitu, de<br />

-aña lupi qhatijitu.<br />

Abrasar hasta volver en ceniza. Pasaräña. Vide: -na<br />

-ni, &c. siq. Verbo quemar.<br />

Abrasar el hielo. Laphachäña.<br />

Abrasarlo todo. Nakharpäña, pasarpäña, laparpäpaña,<br />

aqhaña, japuchaña. Vide: kan no. 2 la 15.<br />

Abrasar de paso. Nakhawaxaña.<br />

Abrevar ganado. Umäña.<br />

Abrevadero. Umaña, umani.<br />

Acortar el sermón o razonamiento. Sermo vel aru<br />

pit'uraña, aru allqäña, jank'aki sirmoña; su<br />

contrarío: jaya sermoña.<br />

Abreviar cualquiera cosa. Jank'aki tukuwaña, luraña.<br />

Abrigar arropando. Isikataña, ch'uynuqaña,<br />

llawnuqaña.<br />

Abrigarse. Isikatasiña, llawnuqasiña, ch'uynuqasiña.<br />

Abrigado lugar casa o tierra. Juyu, juxsa, llamp'u<br />

uraqi, uta, marka, &c.<br />

Abrigarse el estómago poniéndose o ciñiéndose<br />

algo. Läsq'uñat'asiña, wak'arantasiña. Vide: Lla-<br />

no. 1. t'i- no. 14.<br />

Abrigado estar en lugar templado. Juxsankakiña.<br />

Abrigo. Juxsa, jump'i, juyu.<br />

Abril mes. Jupa llamayu.<br />

Abrir la puerta. Jist'araña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 57<br />

Abrir quitando piedras. Atiraña.<br />

Abrir lo cerrado a piedra y lodo. Liq'iraña.<br />

Abrir con llave. Llawiraña.<br />

Abrir quitando el tapador. Qhapiraña.<br />

Abrir la cabeza. P'iyajaña.<br />

Abrir destapando. Lluparaña.<br />

Abrir desenvolviendo la tienda y cosas así.<br />

Yampatataña, allitataña.<br />

Abrir los oídos. Lluparaña.<br />

Abrir los ojos. Ullitataña.<br />

Abrir la boca. Ansatataña.<br />

Abrir animales. Khariña.<br />

Abrir postema. T'iwka junujaña.<br />

Abrir la vena. Sirkaña.<br />

Abrir cimiento. Thaxsi jat'iña.<br />

Abrir descubrir su intento. Chuyma qhanachaña.<br />

Abrir el día nublado. Laqhampu q'araxti, willijti,<br />

qhanaxti, apaxti, primera en -aña.<br />

Abrir las piernas. Kapatataña.<br />

Abrir la pared. Jurqujaña.<br />

Abrir el entendimiento a otro, dándole seso.<br />

Chuyma jist'araña.<br />

Abrir para otro. Dícese según las cosas que se abren<br />

por los susodichos verbos interponiéndoles -rapi,<br />

aunque algunas veces no la ponen, como: punku<br />

llawirarapita o llawirita solamente.<br />

Abrirse de suyo alguna cosa de las sobredichas.<br />

Esto se dirá con los verbos sobredichos<br />

interponiéndoles la partícula -si, como la botija se<br />

destapó: botija lluparasi.<br />

Abrir el día amaneciendo. Uraqi willij willirti, jiskax<br />

jiskarti, qhantati.<br />

Abrirse el día nublado. Vide supra.<br />

Abrirse el entendimiento cobrando seso. Chuyma<br />

jist'arasi. Abrirse la tierra. Uraqi ansatati.<br />

Abrirse la pared. Pirqa ansatati, ch'äxti, laxrapti,<br />

k'ank'axti, p'iyaxti, p'iyanuqti, &c.<br />

Abrirse la flor. Ansatati, t'ikatati, ullatati, phankatati.<br />

Abrirse apartándose los que están muy<br />

apiñuscados. Lakiqtaña, jithitataña.<br />

Abrirse las carnes o tierra. K'ank'apti.<br />

Abrirse el rostro o las papas de frío o cociendo.<br />

Phillmi, pajurti, ajanu phillmirata, pajurtata. Rostro<br />

abierto así. Vide: qhi-.<br />

Abrirse el cielo, descumbrándose las nubes. Vide:<br />

abrir el día nublado.<br />

Abrirse la postema. Vide: reventar.<br />

Abrirse los pies haciendo grietas. K'ank'alliña, kayu<br />

k'ank'allitu.<br />

Abierto de par en par. Ansatatatapachakiwa punqu.<br />

Abiertamente o claramente. Qhanaki.<br />

Abrir rasgando. Wikajaña.<br />

Abrojos. Ch'api ch'api.<br />

Abroquelarse. Qirayt'asiña.<br />

Absolver. Vide: perdonar.<br />

Absorto embelesado. Qhaqhata, qhaqhartata.<br />

Abstenerse, no comer carne en días prohibidos.<br />

Sasiña<br />

Abstenencia así. Sasiña.<br />

Abstenerse del uso del matrimonio o fornicación.<br />

Khiñi apaña.<br />

Abstenerse de hurtar el que tenía costumbre.<br />

Lunthataña, waniña. Y así de otros vicios.<br />

Abstenencia de hurtar, emborracharse, &c.<br />

Lunthataña, machaña, waniña.<br />

Abuelo. Achachi.<br />

Abuela. Apachi.<br />

Abuelo de padre. Chacha achachi.<br />

Abuelo de madre. Marmi achachi.<br />

Abuela de padre o madre. Chacha apachi, marmi<br />

apachi.<br />

Abundar en riquezas. Kuna manani kawki mananiña.<br />

Abundante tierra de comida. Manq'ani marka vel<br />

uraqi.<br />

Abundante de cameros. Ancha qawrani. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Abundancia dé comida. Manq'aniña.<br />

Abundancia de carneros. Qawraniña. Y así se<br />

aplicará este modo a otras cosas, dicen también.<br />

Abundancia haber de plata, comida, &c. Qullqi<br />

pachpakiwa, manq'a pachpakiwa.<br />

A mayor abundancia dar o tomar. Marqampi,<br />

inapuni churaña vel katusiña.<br />

Abundantemente, dar o tomar. Jiliskipaki vel alluxa<br />

churaña.<br />

Abundantemente satisfacer pagando. Ukakama<br />

phuqaña, pakaraña, ajusuña.<br />

Abundancia haber. Quchunaqti, primera -aña. Los<br />

verbos de llevar compuestos con -naqta significan<br />

haber abundancia de aquello con que el tal verbo se<br />

junta. v.g.:<br />

Abundancia haber de comida. Manq'a<br />

apanaqtakiwa, allinaqtakiwa.<br />

Abundancia haber de leña. Lawa<br />

marqanaqtakiwa.<br />

Aburrir o extrañar. Jiwuraña.<br />

Abusión tener acerca de los sueños. Samka jakhuña.<br />

Abusión por el zumbido de los oídos. Jinchuna<br />

ch'usurata yanqa aru, isapaja siriña.<br />

Abusión por el escocimiento de los ojos. Nayrana<br />

jasita jachaja siriña. Y así se dirá de otras<br />

advirtiendo que aquellos participios siempre se


58 Ludovico Bertonio<br />

conciertan con la persona y no con los oídos, ojos,<br />

&c.<br />

Acá a este lugar. Akaru.<br />

Acá arriba. Aka aläru<br />

Acá dentro. Aka manqhiru.<br />

Acá hacia a mí. Nä tuqiru. Y usan de estos modos<br />

señalando con la mano y si no señalan no ponen<br />

acá.<br />

Acabar. Tukuña. Aunque más ordinario es: tukuwaña<br />

vel tukuychaña miraqaña, putuña vel puchuqaña.<br />

Acabar, dícenlo también con algunas partículas<br />

compuestas con los verbos: manq'usuña.<br />

Acabar de comerlo todo. Satantaña: acabar de<br />

sembrar toda la semilla o toda la chácara.<br />

Satakipaña: acabar presto de sembrar.<br />

Acabar la mita. Arka miraqaña.<br />

Acabar la obra o labor. Jakhusuña.<br />

Acabar de tomar de memoria. Jakinthata.<br />

Acabar de poner sus huevos de gallina. Pikutaña,<br />

sasiña.<br />

Acabar asolando. Laqhayaña.<br />

Acabar casi o faltar poco para acabar la obra o<br />

camino. Niyachaña, ñañachata.<br />

Acabar la pared. Pawllaña.<br />

Acabar generalmente. Tukusiña<br />

Acabarse la paciencia. Amuchuyma mutusiña tukusi.<br />

Acabarse los hombres y otras cosas. Qulluxaña,<br />

laq'axaña, chuñixata, t'aqxaña, tukuxaña, 3 -xi.<br />

Acabarse las fuerzas. Ch'ama jispu, tuku, jispusu,<br />

tukusu vel ch'ama jukhawi con transición.<br />

Acabarse la enfermedad, el enojo, las riquezas.<br />

Malartaña.<br />

Acabarse de henchir. Phukusuña, jullpusuña,<br />

jullchusuña.<br />

Acabarse la vida. Uru tukusi.<br />

Acabarse el matalotaje. Ququ tukusi.<br />

Acabarse, disminuirse la vista. Nayra sarphu<br />

sarphuxi y con transición sarphuxitu.<br />

Acabarse, no haber más. Jukhakiña.<br />

Acabarse el plazo. Aruxasiwi, ururu puri.<br />

Acabarse el linaje en mi. T'aqirijaña vel qullurijaña<br />

kankaña.<br />

Acabar algo en un día. Urujäña. Acabada obra o cosa<br />

perfecta. Jiskikama luratawa.<br />

Acabada estar la obra. Tukuwatawa.<br />

A cabo de mucho tiempo. Jaya pachata.<br />

A cabo de poco tiempo. Juk'a jaya pachata.<br />

¿A cabo de tanto tiempo no acabo de venir? ¿Juch'a<br />

pachata jani jutiti?<br />

Acaba ya. Jank'achakima.<br />

Acabar sentenciando el pleito. Jakixaña, phat'xaña.<br />

A cada uno dar. Saparu vel sapa saparu vel<br />

sapaqataru churaña. Y puede también entrar con<br />

otros verbos.<br />

A cada paso tropezar. Chillqinkunana,<br />

chillkutankunana lanqt'aña.<br />

A cada palabra errar. Arunkunana pantaña, como el<br />

que va leyendo o hablando. Arusinkunana pantana:<br />

errar cada vez que uno habla.<br />

A cada uno dar un real dos, tres, cuatro, &c. Saparu<br />

maya, paya, kimsa, püsi, reala kata churaña.<br />

Acallar el niño meciendo la cuna. Wawa jikutaña.<br />

Acallarle dándole el pecho. Ñuñut'aña.<br />

Acallar el enojado. Llamp'unuqäña.<br />

Acallar engañando con buenas palabras.<br />

Llullakipaña.<br />

Acción. Luraña vel lurawi.<br />

Acardenalar. Vida: cardenal.<br />

Acariciar trayendo la mano por el rostro o cerro.<br />

Sularaña, phiskuraña.<br />

Acariciar con palabras. Muxsa arurapiña.<br />

Acariciar rogando. Achikaña.<br />

Acariciar regalando. Chuqichaña, q'ächata,<br />

munajachata.<br />

Acariciar acallando el niño. Anätäña.<br />

Acariciar hospedando. Qurpachaña.<br />

Acariciador. Tomarse -ja-. Para esto el participio de<br />

los susodichos verbos, según el modo da acariciar<br />

como acariciador regalando. Munajachiri; que es<br />

participio activo.<br />

Acarrear. Este verbo comprende muchos modos de<br />

traer, donde se podrán ver en el verbo traer.<br />

Acarrear bienes o males. Jiskinaka vel yanqanaka<br />

apaniña vel puräña o purärapiña vel puränirapiña.<br />

Acarrear males. Yanqaru jaqhuntaña.<br />

Acarrear mieses a la troje. Sixiru vel piwraru<br />

khumuña.<br />

A caso hacer. Jani luraja sasina täpaña vel ilathajama<br />

vel jani amutataki luraña.<br />

A caso ir. Thapathama maña. Y así se dirá con otros<br />

verbos.<br />

A caso sin advertir. Jani jamut'atataki; con J al<br />

principio.<br />

A caso preguntando, -ti. ¿Pedro ulljtati? ¿A caso has<br />

visto a Pedro?<br />

Acaso o por ventura morirá. Lanaxa jiwachini. Este<br />

adverbio de ordinario quiere el verbo compuesto<br />

con la partícula -chi.<br />

A cargas. Khumu khumu, sayna sayna; según el modo<br />

de llevar.<br />

Acatar. Más propiamente decimos respetar. Jaxsaraña<br />

yupaychaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 59<br />

Acatamiento respeto. Jaxsaraña yupaychaña.<br />

Acatamiento o presencia. Nayraqata. Estar en el<br />

acatamiento: nayraqatakaña. Vide na- no. 8 donde<br />

se hallará el uso de esta dicción.<br />

Acedo. K'ark'u, jaru, qayra.<br />

Acedarse. K'ark'uptaña, k'ark'uxaña, k'ark'utaña,<br />

p'usquptaña, t'amut'aña.<br />

A ceda persona. Jaru aruni.<br />

Acero. Idem: asiru vel yawri isaqu, yawrina isaqupa.<br />

Acerar. Asirunchaña.<br />

Aceite nuestro. Idem: asiti.<br />

Aceite que sale sobre la chicha de maíz. Lluxllu.<br />

Acción. Luraña vel lurawi.<br />

Achacar a alguno la muerte. Jiwawita tumpaña.<br />

Achacar el hurto. Lunthatawita tumpaña. Y así se<br />

dirá de las demás cosas.<br />

Achacar de cualquiera suerte la culpa. Jucha<br />

jaqhutaña.<br />

Achacar sin razón. Inatha jucha makhatäña, Idem:<br />

jani arunsa aruchaña.<br />

Achacar con razón. Chiqathaki tumpaña.<br />

Achaque indisposición del cuerpo. Jisk'a vel k'ata<br />

usu.<br />

Achaque tener. K'ata usunaqaña.<br />

Achacoso. Usunkalla, usukamana.<br />

Achaque v.g. con achaque o en son de algo.<br />

Sirijama. Con Achaque de ir a buscar a su hijo se<br />

ausentó: yuqpa taqanija sirijama jalsuxi. Y así<br />

puede aplicarse a otras cosas.<br />

Achaque ser u ocasión de algo. Pankutakixaña.<br />

Lupiru mistuwija pankutakixitu: el haber salido al<br />

sol me ha sido achaque de muerte. Sin achaque:<br />

ch'uqitpiniki.<br />

Achaques poner que va a la chacra. Yapuru maña<br />

japisaña.<br />

Achaques poner que está enfermo. Usutuwa sana; y<br />

de esta manera se aplicará a otras cosas.<br />

Achicar el agua. Uma qichusuña, wayusuña,<br />

mistuyaña.<br />

Achicar otras cosas. Vide: acortar.<br />

Aclararse el tiempo o el día. Laqhampu qhanapti, de<br />

-aña.<br />

Aclararse el agua. Urna chuqupti, ch'uwanuqi, de<br />

-qaña y dícese de todo licor.<br />

Aclararse el cielo. Laqhampu, q'araxti, llijuti: de<br />

-aña, el primero.<br />

Aclararse la chicha o vino. Qunchupa utt'i: de -aña.<br />

Aclararse la verdad. Chiqa aru qhanawaxi; de -aña<br />

vel chiqachasi, ullasi.<br />

Aclarar, dejar de llover. Phajsi, phajsari, phajsuti: de<br />

-aña. Por poco tiempo: jallu aparti.<br />

Aclarar, ser ya de día. Urüxi.<br />

Aclarar, amanecer. Qhantati, uraqi willij willirti,<br />

jisqax jisqarti.<br />

Aclarar. Activo. Esto se hace con los mismos verbos<br />

que significan aclararse, añadiendo una -a antes de<br />

-ña, o según la orden de las partículas pidiere,<br />

como dijimos en la 3. p. de la gramática. Cap. 3. §<br />

2.<br />

Aclarar el agua. Ch'uwaräña. Y así se hará en los<br />

demás.<br />

Acocear el caballo, o cualquiera otro animal bruto.<br />

Mat'aqiña, takit'aña.<br />

Acocear el hombre. Takit'aña, takirpäña, q'ulltaña,<br />

thallmaña.<br />

A coces. Mat'aqisiña, takit'asiña, según el animal que<br />

acocea.<br />

Acocear, mucho. Mat'aqwäsiña, q'ultawäsiña,<br />

takiwäsiña, thallmiwäsiña. En lugar de la partícula<br />

-wäsi puede ponerse: -muku, takimukuña, &c.<br />

Acocear al que está echado. Takixataña,<br />

mat'aqixatacha.<br />

Acoceado. Takit'ata, mat'aqita vel takit'awi.<br />

Él que acocea. Takit'iri.<br />

El lugar donde acoceo, como la calle o el campo,<br />

&c. T'akit'awi.<br />

El lugar o parte lastimado con las cosas, también<br />

takit'awi y lo mismo se hará con todos los<br />

demás verbos.<br />

Acoger hospedando. Qurpachaña vel utaru jawisaña.<br />

Acogerse huyendo. Phat'iña. Idem: mariña, mit'ikaña.<br />

Acogerse amparándose. Phat'iranaña, jalaranaña, &c.<br />

Acogerse guareciéndose en alguna parte.<br />

Phat'ikataña, marikataña, jasakataña; phat'ikatawi;<br />

la guarida.<br />

Acogerse los amancebados dejando su pueblo o<br />

habitación ordinaria. Irpsusiña.<br />

Acogerse a diversas partes cuando son muchos los<br />

que huyen. Phat'ijraña, marijraña.<br />

Acogerse desapareciéndose. Jalsuña, chhaqhaña. 3.<br />

-qi.<br />

Acogerse muchos juntos. Äsuña.<br />

Acogerse todos dejando el lugar solo. Q'umapacha<br />

jalsuña.<br />

Él que se acoge: phat'iri, &c.<br />

El lugar a donde se acoge. Idem: Él que se acoge.<br />

Acometer para reñir. Jalakataña, aynikataña, qallaña<br />

vel qallakataña.<br />

Acometer de ambas partes la pelea o riña.<br />

Tinkuthaptaña, jaltajaptaña.<br />

Acometer para pecar. Qallaña.<br />

Acompañar. Arkaña, arkanaqaña.


60 Ludovico Bertonio<br />

Acompañar llorando al que sale de casa o pueblo.<br />

Jacharpäña. Y si son muchos: jupirpäña.<br />

Acompañar saliendo al camino poco o mucho<br />

trecho. Jakirpäña.<br />

Acompañar volviendo después que salieron al<br />

encuentro. Jakistakawitha jutxaña, chukunixaña.<br />

Acompañar a uno. Irpaña vel chikaki saraña.<br />

Acompañar al Santísimo Sacramento o a algún<br />

grande o al difunto. Alisiña, arkaña. 3. -ki.<br />

Acompañar los criados a sus amos. Idem: arkaña,<br />

alisiña.<br />

Acompañarse uno a otro. Irpasiña, irpanaqasiña.<br />

Acompañar yendo delante. Nayra vel nayraqatapa<br />

saraña.<br />

Acompañar estando con el enfermo. Usuwaña,<br />

usuwasiña.<br />

Acompañarse con buenos o con ruines.<br />

Yanqhanakampi, jiskhanaqasiña, saranaqaña. 3.<br />

-qi.<br />

Acompañamiento. Arkaña o según fuere el modo de<br />

acompañar tomando los infinitivos del verbo o los<br />

participios en -wi o -ta.<br />

Acompañados, que siempre van juntos. Wayñuni<br />

irpani irpanaqasiri vel irpanaqasita.<br />

Acompañar dos cosas de un mismo tamaño o<br />

figura. Chikt'aña. Como acompaña esta imagen<br />

con otra semejante: aka imagen maya ukajampi<br />

chikt'ama.<br />

Acompañado de juez en los pleitos. Apuna jakijiri<br />

masipa.<br />

Aconsejar. Iwxaña. 3. -xi, yatichaña, amajasäña.<br />

Aconsejarse con alguno. Jaqimpí amajasäsiña,<br />

jamutäsiña.<br />

Aconsejar mal o bien. Aru churaña; más ordinario es<br />

en mal.<br />

Aconsejarse uno a otro. Iwxäsiña, amajasäsiña.<br />

Aconsejar demasiado o de costumbre. Wiñaya<br />

iwxakamanaña.<br />

Aconsejarse dejándose decir lo que le conviene.<br />

Iwxäsiña.<br />

Aconsejar a la despedida o de paso. Iwxäwaña. Él<br />

que aconseja: iwxiri amajasiyri, aru churiri. Dicen<br />

samakipiri, en mala parte.<br />

Aconsejar acertadamente. Chuymaru puriri vel<br />

junut'iri iwxaña.<br />

Acontecer. Kankaña.<br />

Aconteció esto en Roma. Roma markana aka yänwa<br />

vel kankaña.<br />

Acontecerme esto o lo otro. Akajamaña vel kankaña.<br />

Acontecerle. Aka jamawa vel kanki; más claro se dirá<br />

contando en particular lo acontecido.<br />

Acontecimiento. Dirase decendiendo a lo particular,<br />

como chijiru puriwi, luntatasiwi, &c. La desgracia,<br />

el hurto que le sucedió.<br />

Acordarse. Amajasiña, amutaña: piden acusativo de<br />

la cosa que en latín o español se pone en genitivo.<br />

Acuérdate de tu padre. Awkima amajasima.<br />

Acordarse siempre o continuamente. Wiñaya<br />

chuymat'aña vel chuymana apanaqasiña.<br />

Acordarse de lo que ama o aborrece o que da pena<br />

o contentos. Chuyma churasiña con -ru.<br />

Acordarse de lo olvidado. Amajasisxaña,<br />

amutasxaña.<br />

¿Acuerdaste de más pecados? Juchanakama ukhakiti<br />

amajasta.<br />

Acordar algo a otro. Amajasäña amutäña.<br />

Acordar a otro algo por amor de alguno.<br />

Amajasärapiña.<br />

Acordar, tomar acuerdo consultando. Amajasäsiña,<br />

arustasiña, arusnuqaña.<br />

Acordar determinando lo que debe hacerse. Aru<br />

wakiqtasiña, wakäsiña, wakijäsiña, esto es entre<br />

muchos.<br />

Acuerdo o consejo de los oidores y otros que<br />

gobiernan. Aru wakixäsiwi, wakit'äsiwi. Esto es,<br />

lo determinado de ellos.<br />

Acuerdo, determinación. Resolución de hacer algo.<br />

Lurajasawi vel maja sawi, si es ir; y así de otras<br />

cosas.<br />

Acordadamente. Amajasisaki amutasisaki.<br />

Acordar o templar las voces de los instrumentos.<br />

Jiski aruñataki, wakrt'äña, templaña.<br />

Acordar les voces de los cantores concertándolas.<br />

Kanturanakana kunkapa wakit'äna.<br />

Acortar cortando. Kuchuqaña llaxllaqaña. Esto se<br />

dirá también con los verbos que significan cortar,<br />

interponiéndoles la partícula, -qa o -ra. Vide:<br />

cortar.<br />

Acortar el estribo. Jithusuwaña, jiskakataña. )(<br />

Jiskaqaña.<br />

Acortar como quiere. Jisk'achaña.<br />

Acortar la medida. Jithithapäña.<br />

Acortar la plática. Aru phit'uraña, aru allqäña.<br />

Acortar los pasos a uno estorbándole la ida.<br />

Qulluwaña.<br />

Acortarse la vida de los hombres. Jaqinakana<br />

jakañapa vel urupa pisixi, q'ataxi, jithinti. Todos<br />

vienen de: -aña.<br />

Acortarse la vista. Nayra sarphuxi vel sarpuxitu. Ver<br />

poco: thaminjama ulljaña. 3 -ji.<br />

Acortada cosa. Jithintäta vel jisk'achata.<br />

Acosar afligiendo. Watunkäña


Vocabulario de la Lengua Aymara 61<br />

Acosar persiguiendo. Alisiña, alisnaqaña, alisirpäña.<br />

Acosar con ruegos. Achikaña, lat'a kumpuña.<br />

Acosar dando prisa. Jamk'achäña, phararäña.<br />

Acosar cuando mucho da prisa. Jumpuqiña.<br />

Acosar llevando de vencida. Athirp'äña.<br />

Acosar la caza, yendo en su alcance. Jakixataña.<br />

Acosar el sueño. Ikipuri puritu, puri purixatitu,<br />

amk'atha amk'atha ikijachitu vel ikiki ch'awaña.<br />

Acosar los malos pensamientos. Yanqha<br />

amajasiñanaka mat'a mat'itu, alisnaqitu,<br />

watuwakiyitu.<br />

Acostarse en la cama o en el suelo. Ikinuqaña.<br />

Acostarse echándose encima de algo. Ikixataña,<br />

llawllixataña. Esto es como cuando uno se echa de<br />

barriga sobre la ventana, &c.<br />

Acostarse tendiéndose. Ikitataña.<br />

Acostarse tendiéndose de barriga. Llawllitataña.<br />

Acostarse la pared inclinándose a un lado. Pirqa mä<br />

tuqiru api, k'umuti, parqupti, alit'i.<br />

Acostarse reclinándose o arimándose a algo.<br />

Alikataña, arphakataña, q'imikataña.<br />

Acostarse o ser del bando de alguno. Mayniru<br />

wakiña, sät'aña.<br />

Acostarse entre ambos bandos. Puraparu wakiña,<br />

säña.<br />

A costa mía, tuya, suya, nuestra, &c. Qustajatha vel<br />

qullqijatha, añadiéndole los demás pronombres.<br />

Acostumbrarse a hurtar. Luntata vel luntatiri yatiña.<br />

Acostumbrarse a emborrachar. Machiri yatiña.<br />

Acostumbrarse a poco comer. K'ataki manq'iri<br />

yatiña. Y así se dirá de todas las demás cosas,<br />

usando de los participios activos en -rí.<br />

Acostumbrado a hurtar a injuriar, a dar limosna,<br />

&c. Luntata vel luntatiri, tuqiri, wajcharu khuyiri<br />

yatita. Usando de ambos participios en -ri y en -ta.<br />

Dícese también con -kamana y con la primera<br />

persona del verbo, quitándole ña, como:<br />

Acostumbrado a rezar, a pecar, &c. Dios<br />

jamp'atikamana, juchachasikamana, &c.<br />

Acobardarse. Jallq'asiña vel llajllasiña,<br />

llajllathaptaña, qhiytaña.<br />

Acobardar a otro. Llajllatäña, qhiytäña.<br />

Acrecentarse en número las cosas. Miraña,<br />

aywitataña.<br />

Acrecentarse las fuerzas. Ch'ama, phatiqi, de kaña.<br />

Acrecentarse los trabajos. Kichusiña vel t'aqisiña,<br />

purixatti, phatixatti, de -aña.<br />

Acrecentarse las deudas. Manu apxatti.<br />

Acrecentarse la enfermedad. Apaxatti, phatixatti. Y<br />

así puede decirse de la hacienda, honra y de otras<br />

cosas semejantes.<br />

Acrecentar la hacienda. Miräña, alluxaptäña.<br />

Acrecentar los méritos. Jiski kankañaru vel jiski<br />

lurañaru, apaqxataña.<br />

Acrecentar el dolor. Kichuwaqxäña vel kichuña<br />

apaqxatäña, phatixatäña<br />

Acrecentar la enfermedad. Apaqxataña, phatixatäña.<br />

Acto heroico. Qullana vel warakusiña, luraña o<br />

lurawi.<br />

Acto feo. Jaxumalla luraña.<br />

Acto deshonesto. Q'añu luraña.<br />

Actualmente. Esto se dice con la partícula, -ka vel<br />

-kaki vel -ska interpuesta a los verbos, v.g.:<br />

Actualmente comer. Manq'akaña, manq'akiña,<br />

manq'askaña y es de advertir que la panícula<br />

aka, en plural donde hay -piska, parte se pone<br />

antes de la -piska y parte después, diciendo.<br />

Manq'asisipkakatana.<br />

Acuchillar con aspada o cuchillo. Kharintaña.<br />

Acuchillar dando de estocadas. Jununtaña.<br />

Acuchillarse. Isparusiña. Corrompiendo el vocablo<br />

castellano.<br />

Acuchillar, dando de espaldarazos. Espadana<br />

nuwaña, sin herir.<br />

Acuchillar o dar sin abrir la cama causando<br />

hinchazón o dolor solamente. Chhuxrichaña.<br />

Acodiciarse. Chuymaru purit'äsiña, nankaspana saña<br />

vel chuyma churasiña, chuyma apäsiña.<br />

Acudir acá, llegándose muchas veces. Juta jutaña.<br />

Acudir allá. Mä maña, ullintaña, makhataña,<br />

sarasaraña.<br />

Acudir de mala gana a sus obligaciones o dejar de<br />

acudir del todo. Chakhuna chakhupa saranaqaña.<br />

3 -qi.<br />

Acudir de buena gana a sus obligaciones y obras<br />

comunes. Yanasíña. Él que acude: yanasiri.<br />

Acudir a la necesidad ajena. Khuyaña, maywaña,<br />

jiskichaña, amajasírapiña.<br />

Acudido así, socorrido. Khuyiri, mayiwiri.<br />

Acudir al pensamiento o venir. Chuymaru mat'aña.<br />

Mientras oigo misa me acuden al pensamiento<br />

cosas impertinentes: misa isapkiriru ina<br />

amajasiñanaka mat'itu. Vide: ma- no. 34.<br />

Acudir a al mismo. Iñawija amajasiña.<br />

Acudir bien el año. Alli marawa, ancha achuwa.<br />

Acudir mal. Mach'awa.<br />

Acudirse uno a otro. Sap'achasiña, jiskichasiña,<br />

yanapasiña.<br />

Acudir a casa de alguno con disgusto de los de ella.<br />

Thuqujasiña.<br />

Acullá cuando es movimiento. Ukaru, ukatuqiru.<br />

Acullá más apañado. Khuriru.


62 Ludovico Bertonio<br />

Acullá estar. Ukankaña o khurinkaña. Según fuere<br />

menester.<br />

Acullá cuando no es movimiento. Ukana o khuru<br />

Acusar. Ch'ataña.<br />

Acusador. Ch'atiri.<br />

Acusarse uno a otro. Ch'atasiña.<br />

Acechar atalayando. Qhamäña, mich'uwaña.<br />

Acechar escuchando o mirando lo que otros hacen.<br />

Isuxasiña.<br />

Acechar de paso. Isut'aña.<br />

Acelerar el paso. Jamk'a saraña, jamk'achaña.<br />

Acelerar el paso a otro. Jamk'achäña, janana saräña.<br />

Acelerarse enojándose. Q'apiskiptaña, q'apist'aña,<br />

wallaxtaña.<br />

Acemita. Cemito.<br />

Acemita seca. Saxra cemito.<br />

Acemitas hacer. Cemitochaña.<br />

Acendrarse el metal de suyo. Ch'uwaña.<br />

Acendrado. Ch'uwata.<br />

Acendrar el metal. Ch'uwäña.<br />

Acendrarte lavando. Aythiña,<br />

Acepillar. Llaxllaraña, t'illmiraña, murmuraña,<br />

tupaña, llunkuraña.<br />

Acepillar con cuchillo. Q'aquraña.<br />

Aceptar conceder con otro, dar el sí. Iyasaña: con<br />

-ru.<br />

Aceptar de mala gana. Pä chuyma iyasaña, wäsaña.<br />

Aceptar la enfermedad de la mano de Dios. Diosana<br />

usu churata, iyasiña, wäsaña.<br />

Aceptar la muerte. Jiwapa sata iyasaña.<br />

Aceptar el cargo dignidad o mando. Esto se dice<br />

poniendo en particular el cargo que es v.g:<br />

Aceptar obispado. Obispoña katuña.<br />

Aceptar reynado. Reyiña katuña.<br />

Aceptar fiscalado. Fiscalaña katuña; añadiando -ña, o<br />

kankaña, al nombre de la dignidad o cargo.<br />

Aceptar personas, admitiendo unas y desechando<br />

otras sin razón. Chakachaña, jaytakipaña,<br />

armakipaña.<br />

Aceptador así. Chakuchiri.<br />

Acequia. Irpa, larqa.<br />

Acequia, encanado, albanar. Pincha.<br />

Acequia hacer. Larqachaña.<br />

Acerca. Preposición -tha. Tratome a cerca de este<br />

negocio. Aka yätha atamitu, por evitar<br />

equivocación, muchas veces no se escribe con h.<br />

Acercaras, llegarse. Jak'akataña.<br />

Acercarse acá. Jak'akataniña.<br />

Acercarse o estar cerca. Jak'aptaña.<br />

Acercarse uno a otro. Jak'asiña.<br />

Acercarse los que vienen de camino contrario.<br />

Jak'athaptaña.<br />

Acercarse o casi llegar. Jak'achäña.<br />

Acercar, poniendo cerca de otro. Esto se dirá con los<br />

mismos verbos de arriba, interponiéndoles la<br />

partícula -a, antes de -ña.<br />

Acertar tirando. Purit'äña, irat'äña )( Jaqhasjaña.<br />

Acertar adivinanzas o enigmas. Mästä aru,<br />

jamutaña, jamurpäña, chiqanchaña, purit'äña.<br />

Acertar sospechando. Chiqaki tumpaña.<br />

Acertar el camino. Chiqa thakini puriña.<br />

Acertar sacar lo mejor escogiendo a lo que es<br />

ajeno, &c. Situsuña.<br />

Acezar. Qharqhaña, qharqhaxtaña, jarqiña, samana,<br />

jaqhutusnuña.<br />

Él que anda acezando. Samana jaqhuthusnuña vel<br />

qharqhiri.<br />

Acíbar. Jaru qulla<br />

Acicalar, bruñir. Llunkuxiya llixu Axutañäña<br />

p'allchaxp'allchaxtäña, llip'ij llip'ijtaña.<br />

Adalid. Wallpani, atäni, sitani, urquña.<br />

Adarga o broquel. Qirari.<br />

Adargar a otro. Qirarit'äña.<br />

Adargarse. Qirarit'äsiña.<br />

Adelantarse. Nayräña vel nayrasuña.<br />

Adelantarse la honra. Qamasa vel chupi patixatti.<br />

Adelantarla. Phatixattäña.<br />

Adelantarse en tomar. Nayrat'äña.<br />

Adelantarse pasando. Llalliña.<br />

Adelantarse a otros vicios. Yanqha kankañana<br />

llalliña, panpachaña, t'axtaña.<br />

Adelantarse en virtud. Jiski kankañana, llalliña, &c.<br />

Y así se puede aplicar a otras cosas.<br />

Adelantarse yendo primero y errar. Nayrasmukuña.<br />

Adelantarse en honra. Chupiniru mistuña,<br />

jalthusnuña.<br />

Adelantado así. Chupiniru mistuti, jalthusnuta<br />

Adelantarse los animales corriendo. Chukuraña,<br />

walaraña.<br />

Adelante o primero que yo. Nayraja.<br />

Adelante o primero que tú, &c. Vide intra: antes que<br />

es más propio.<br />

Adelantar enviando delante. Nayräña, nayra khitaña.<br />

Adelgazar. Juch'usachaña, sillpichaña y dícese de<br />

todas las cosas.<br />

Adelgazarse enflaqueciendo. Phiswaña, tukantaña,<br />

chulluña.<br />

Adelgazado así. Phiswata, tukari<br />

Ademanes hacer con la mano. Ampara äña änuqaña.<br />

3 -qi vel arnparampi arusiña.<br />

Ademanes hacer contoneandose. Ch'uwata,<br />

ch'uwanuqaña. 3-qi.


Vocabulario de la Lengua Aymara 63<br />

Ademanes hacer para reñir. Mankuqasiña,<br />

t'axlliqasiña, takiqasiña, mataqisiña. Vide: ma-. no.<br />

16.<br />

Adentro. Manqhiru.<br />

Aderezar. Kallaqxaña, jiskichxaña, sap'achxaña,<br />

wakäxaña, yatäxaña.<br />

Aderezar para otro. Jiskicharapiña, wakärapiña, &c.<br />

Aderezar aprestar las armas. Awqasiñanaka<br />

qamaräña, yatäña.<br />

Aderezar de comer, cociendo o friendo algo.<br />

Manq'apäña.<br />

Aderezarla dándola su pumo. Yatäña, purit'äña,<br />

muxsaräña.<br />

Aderezarle el cabello con cierta manera de<br />

cebollitas. Jaxchuntasiña, amqa amqana<br />

phiskusiña.<br />

Aderezarse poniéndose vestidos de fiesta.<br />

Yamparusiña, yatäsiña.<br />

Aderezarse lavándose, puliéndose, afeitándose.<br />

Phiskurasiña, sularasiña, qillqarasiña, sulasnaqaña.<br />

Aderezar aprestando todo lo necesario para la<br />

llegada de algún personaje o solemnidad.<br />

Qamaräña.<br />

Aderezar lo que está cubierto con ichu.<br />

Chillakipaña, chillutuña. Vide ibi.<br />

Aderezar la tela metiendo los hilos salidos.<br />

Chillpuntaña.<br />

Adestrar, llevar de la mano a los ciegos y no ciegos.<br />

Jiskaña. 3 -khi.<br />

Adestrar llevando da diestro las bestias. Jiskhaña.<br />

Adeudarse. Manuxtaraxaña, manu sapa tukuña,<br />

manuna apxatasiña.<br />

Adeudarse tomando prestado moderadamente.<br />

Manusiña, charisiña.<br />

Adeudarse más y más sin pagar. Manuxatha<br />

manusiña, chari chari, manu manu aputaña.<br />

Adeudarse por otro fiando. Jaqiña lantipa sät'aña, ya<br />

usan del verbo fiar.<br />

Adeudado. Munuxtara, manusapa, manuna<br />

apaqxattata.<br />

Adivinar diciendo según la experiencia que tiene<br />

que suceder a esto o lo otro. Aruxäña. 3 -xi.<br />

Adivinar derramando coca como lo hacen los<br />

hechiceros. Kuka phawaña.<br />

Adivinar tomando un puñado de algo y contando<br />

después los granos. Jach'iña, jach'irapiña.<br />

Adivinar mirando al cuy. Wanq'una ullaña, wanq'u<br />

ch'äña.<br />

Adivinar si sera bueno el año contando las papas.<br />

Piw irutaña.<br />

Adivinar si se quieren bien los enamorados.<br />

Wanq'una anuqarapana ullaña, jamut'aña:<br />

Adivino así, hechicero. Tuqini, jamuni.<br />

Adivinar sospechando lo que habla de ser.<br />

Jamut'aña, akajamani, sapiniña.<br />

Adivino, hechicero. Dícese conforme al modo de<br />

adivinar, tomando el participio en -ri-, de los<br />

verbos arriba puestos.<br />

Adivinanza de los hechiceros. Conforme al modo de<br />

adivinar o engañar que tienen, se tomará el<br />

infinitivo o participio en -wi-, de los dichos verbos.<br />

Kuka phawaña, wanq'uch'äña, &c.<br />

A diversas partes. Tuqi tuqiru. Dícese también muy<br />

propiamente con los verbos de movimiento y de<br />

llevar, interponiéndoles la partícula -xa-, v.g.<br />

Saraxaña: Ir a diversas partes. Apaxaña: llevar a<br />

diversas partes y así de otros.<br />

"Ad invicem". Uno a otro o unos a otros. Dícese con<br />

la partícula si- interpuesta a los verbos v.g. "Ad<br />

invicem" se quieren. Amawasiña, uñisiña, &c.<br />

Administrar la plata. Qullqi amajasisiña,<br />

p'utup'ayawasiña.<br />

Administrar negocios o pleitos. Jucha amajasisiña,<br />

p'utup'aywasiña.<br />

Administrar su hacienda. Kunajasa kawkijasa vel<br />

haciendaja amajasisiña, ulljasiña. Y porque los<br />

indios usan poco de nombres genéricos, es más<br />

propio decir en particular la hacienda que fuere.<br />

Administrar el cacicazgo o el reinado. Mayquña<br />

jiski vel yanqa amajasisiña, pituyisiña.<br />

Administrar obispado. Obispoñaja amajasisiña,<br />

pituysiña; y así se dirá de otras dignidades, mandos<br />

y oficios.<br />

Administrar por otro. Dícese con los mismos<br />

nombres de oficios y los verbos kamachirapiña,<br />

thuxrisirapiña.<br />

Administrador de alguna dignidad o mando.<br />

Thuxrisirapiri, kamachisirapiri, anteponiendo<br />

obispoña, mayquña, &c.<br />

Admistrador mayordomo de las vacas.<br />

Wakakamana y así de otros ganados.<br />

Administrador del hospital. Hospitala kamana; y así<br />

de otros.<br />

Administrador protector de los Indios. Jaqinaka<br />

säpiyiri. Y dicen ya los indios, también<br />

administrador, protector, &c.<br />

Admirarse. Warakusiña vel lakhasphara maña,<br />

lakhaswaña vel thä maña, llaxsasiña.<br />

Admirarse como atónito o asombrado.<br />

Khakhartaña. Lakhas chuymas thä maña. Él que se<br />

admira o asombra de cualquier cosita.<br />

Warakusikamana, lakhas phart'akamana.


64 Ludovico Bertonio<br />

Admirar a otro. Warakusäña: referir que se admiró<br />

viendo u oyendo: way vel jiy saña.<br />

Admirarse sobremanera. Warakusiñana<br />

warakusiñapa, warakusiña.<br />

Admirarse asombrándose o turbándose. Muspaña<br />

khakartaña.<br />

Admiración. Warakusiña, llaxsasiña, lakhas phara<br />

maña.<br />

Admirablemente. Warakusiñaki kharkartañaki.<br />

Adobar. Vide: aderezar.<br />

Adobar la comida echándole algún sabor.<br />

Muxsanchaña vel muxsaräña.<br />

Adobar la carne cruda o pescado crudo.<br />

Mach'ichaña, mach'itañaru apantaña.<br />

Adobo así. Mach'itaña.<br />

Adobar guantes o flecos. Muxsa thujsäña.<br />

Adobo así. Muxsa thujsäña.<br />

Adobador. Muxsa thujsiyiri.<br />

Adobe. Tika.<br />

Adobe hacer. Tikaña.<br />

Adobera. Tikaña.<br />

Adobes amontonar. Arkuña.<br />

Adolecer. Usuña, usuru puriña.<br />

Adolecer haciendo cama. Usunuqaña. 3 -qi.<br />

¿A donde?. ¿Kawkina? Cuando significa estar.<br />

¿A dónde estoy?. ¿Kawkinkaña?<br />

¿A dónde estás?. ¿Kawkinkata?<br />

¿A dónde está?. ¿Kawkinki? así se conjuga adverbio<br />

y verbo todo junto, como dijimos en la gramática.<br />

P. 2. Cap. 7.§ 1. P. 3. Cap. 5. § 5.<br />

¿A dónde está?. ¿O qué es de Juan? ¿Juanasti?<br />

¿A dónde está o qué es del bordón. ¿Thujrusti? Y así<br />

se dirá de otras personas y cosas.<br />

¿A dónde más? ¿Kawkinaraki?<br />

¿A dónde podría estar? ¿Kawkinkarakispana?<br />

A donde quiera que estés. Kawkinkasinsa vel<br />

kawkinkimansa: según el supuesto.<br />

A donde quisieres. Kawkinaspalla, chuymamakama.<br />

¿A dónde? Cuando hay moviento, "ad locum".<br />

¿Kawkiru?<br />

A donde quiera. Kawkirusa, Kawkiruspalla, kawki<br />

tuqirusa, kawki iwraqarusa, kawki winqallarusa.<br />

Adoptar hijo. Yuqajakiptäña.<br />

Adoptar hija. Phuchhajakiptäña.<br />

Adoptar común a ambos. Wawajakiptäña:<br />

yuqajataki, phuchajataki katusiña.<br />

Adoptado. Yuqataki katusita, &c. Acomodando los<br />

posesivos: -ja, -ma, -pa, -sa, según fuere necesario.<br />

Adopción. Yuqataki katusiña.<br />

Adopción de Dios. Diosana wawapataki katusiwi.<br />

Adorar. Jamp'atiña.<br />

Adorar ofreciendo cuy. Wanq'una jamp'atiña. Y así<br />

se dirá de otras cosas poniéndolas en hablativo.<br />

Vide: Ay- no. 30. y Ja- no. 2.<br />

Adorar ídolos. Wak'anaka jamp'atiña.<br />

Adoración o culto de los ídolos. Wak'anaka<br />

jamp'atiña.<br />

Adoratorio de ídolos. Wak'anaka jamp'atiwi.<br />

Adoratorlo del Sol. Willka jamp'atiwi.<br />

Adoratorio célebre que hay en esta puna de los<br />

lupacas. Phuxpuqullu. Y de esta manera hay<br />

infinitos nombres de adoratoríos.<br />

Adoratorlo o humilladero de los cristianos. Dios vel<br />

Santonaka jamp'atiwi.<br />

Adormecerse o cabecear. Ikikipaña, iki ch'awaña.<br />

Adormecerse profundamente. Iki jiwaña.<br />

Adormecido así: Iki jiwata vel iki machata.<br />

Adormecerse algún miembro. Sajsapíña, sujsupiña,<br />

t'ukuña. Usase con transición. Él que tiene el pie<br />

adormecido. Kayu sajsapita jaqi.<br />

Adormecerse teniendo calambre. Chukullijaña.<br />

Usase con transición. 3 -ji.<br />

Adornar. Sumaychaña, sumäña.<br />

Adornar vistiendo. Yamparut'aña.<br />

Adornarse. Sumaychasiña, yamparusiña.<br />

Adquirir. Jakiña, Jakisiña.<br />

Adquirir para otro. Jakirapiña.<br />

Adquirir con trabajo. Qinasiña, tuwanasiña, jakisiña<br />

Adquirir enfermedad. Usu katutaja.<br />

Adquirido. Jakita, jakisita.<br />

Adquirido con mucho trabajo. Thaxi wayu, sumi<br />

wayu. Vide: ibi.<br />

Adrede. Tullpa, tullpaki.<br />

Adrede me descalabro. Tullpaki p'iyjitu.<br />

Adrede con doblez. Tullpaki vel mästäki vel<br />

jakhastäki.<br />

Aduana.<br />

Advenedizo forastero. Que está mucho tiempo en<br />

algún pueblo. Jaqha jaqi, sariri vel jaya jaqi.<br />

Advenedizo que tiene origen de otro pueblo. Maluri<br />

vel mitma.<br />

Adversario enemigo. Awqa, t'iñi.<br />

Adversario, enemigo público. Awqa.<br />

Adversario contrario en brindar y competidor en<br />

juegos. Quncha.<br />

Adversario de esta manera competidor, &c. Se hace<br />

también con la partícula masi. Umiri masi, anatiri<br />

masi, awqasiri masi, &c. Usando del participio en<br />

-ri.<br />

Adversidad. T'aqhisiña, mutuña.<br />

Adversidad tener. Mutuñankaña, t'aqhisiñankaña.<br />

Advertir o estar advertido. Amajasiña, jamurpäña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 65<br />

unanchaña.<br />

Advertir a otro. Amajasäña, iwxaña, chuyma<br />

churaña.<br />

Advertir a voces al que peligra, dictándole lo que<br />

conviene en particular como: mira no caigas.<br />

Phaxta tinkisma chay. Mira no te dé el toro: toro<br />

waxrajaspana chay, &c.<br />

Advertencia. Amajasiña, amajasawi.<br />

Advertencia, aviso que se da a otro. Iwxaña,<br />

iwxawi, amajasäwi.<br />

Aduce, pandero, a tambor pequeño. Jisk'a wankara.<br />

Aduce tañer. Wankara nuwaña.<br />

Adular. K'uskipa k'uskipa, muq'sa muq'sa arusiña,<br />

jalla jalla sap'awa lurata arusita, &c. Ina pampaki<br />

saña.<br />

Adulador. Aru k'uskipa, jallpa jallpa aruni, ina<br />

pampaki sap'awa lurta siri.<br />

Adulterar la mujer. Jaynuja ikiskipaña, aniskipaña.<br />

Adúltera. Jaynupa aniskipiri.<br />

Adulterar el varón. Marmija ikiskipaña, aniskipaña.<br />

Adultero. Marmipa aniskipiri.<br />

Adulterio. Chacha vel marmi aniskipaña, ikiskipaña.<br />

Adulterino, hijo de adúltera. Chachana jatjäwi.<br />

Adulterino, hijo de adúltero. Marmiru jatjäwi.<br />

Adulterino, bastardo absolutamente. Jatjäwi.<br />

Adunarse. Vide: Juntarse.<br />

Adunarse los ánimos o corazones. Mayachasiña,<br />

jaqiwasiña, aywisiña.<br />

A escondidas. Jamasatha, jamasataki, imantataki.<br />

A escondidillas. Idem: A escondidas.<br />

A escondidas comer. Jakhaxatatha, jakhatha,<br />

jakhaqatha manq'aña.<br />

A obscuras. Ch'amakana, laxana.<br />

Afable, manso, apacible. Aykaya, llamp'u; axa,<br />

muxsa aruni, k'acha, salla, jallpaqa, jawata<br />

chuymani.<br />

Afabilidad. Aykaya kankaña, &c. Añadiendo kankaña<br />

o -ña solamente a los nombres sobredichos.<br />

Afablemente. Muxsaki, llamp'uki, k'achaki;<br />

añadiendo -ki a los dichos nombres se vuelven<br />

adverbios.<br />

Afamado. Aruwata, laqhawata, jasajäta, sutini,<br />

pichuni. Vide: famoso<br />

Afanar, padecer. T'aqhisiña, urisiña, mutuña.<br />

Afanar viviendo trabajosamente. Qanitha jakaña,<br />

qanichasina jakaña. Idem: saranaqaña, qanitha<br />

jayp'uyaña, qanitha uruyaña.<br />

Afeminado. Marmijaki.<br />

Afear. Jaxumallachaña, kawkiñächaña.<br />

Afearse. Jaxumallachasiña.<br />

Afearse, tornarse feo. Jaxumallaxaña, kawkiñäxaña.<br />

Afear ensuciando. Q'añuchaña.<br />

Afear el alma con pecados. Juchanakampi alma<br />

q'añuchaña, q'añuchasiña.<br />

Afeado. Jaxumallachata, &c.<br />

Afear reprendiendo. K'utiña, thaxtiña, jiwatiña.<br />

Afear diciendo ser feo. Jaxumallawa, yanqawa,<br />

kawkiñäwa saña.<br />

Afeitar con color. Wanthuraña, sisiraña, qillqaña.<br />

Afeitarse así. Wanthurasiña, sisirasiña, qillqasiña. La<br />

mujer que se afeita demasiado. Sulasilla,<br />

qillqasilla, wanturasikamana, sisirasikamana,<br />

phiskusilla. Vide: phi-. no. 10.<br />

Afeitar, embijar. Jismaña.<br />

Afeitarse, embijarse. Jismasiña.<br />

Afeitar quitando el cabello. Yawiraña.<br />

Afeitar a navaja, rapar. P'axllaraña, p'axmaraña,<br />

khituraña.<br />

Afeite. Wanturu vel wantura vel sisira.<br />

Afeitada. Qillqasíta, sulasita.<br />

Aficionar, hacerse amar. Amawäsiña, munäsiña,<br />

waylluwasiña.<br />

Aficionar mucho. Chuymapa apaña, luntataña, iraña.<br />

Aficionarse a persona o cosa. Chuyma jiwakataña,<br />

churaña, con -ru.<br />

Aficionado así. Chuyma jiwakatata.<br />

Aficionado a beber. Umañaru jiwakatata, wayukatata.<br />

Afición así. Jiwakataña, jiwakatawi, wayukataña,<br />

wayukatawi; poniendo primero la cosa con -ru.<br />

Afilar amolando. T'axraña, qaquña, arichaña.<br />

Afilar sacando punta. Nayrat'achaña,<br />

nayrat'anichaña.<br />

Afilarse de suyo. Arichasiña, nayrat'achasiña.<br />

Afilado. Ari.<br />

Afilado puntiagudo. Nayrat'ani.<br />

Afinar metales con fuego. Wayräña, ch'uwäña,<br />

umaptäña.<br />

Afinar metales lavándolos. Aythita.<br />

Afinado. Wayräta, ch'uwäta, aythita.<br />

Afirmar. Saña, sapiniña<br />

Afirmar diciendo que es así o que es de aquella<br />

manera. Chiqawa, uksawa vel ukajamapiniwa<br />

saña.<br />

Afirmarse en algo por no caer. Thurit'aña,<br />

thurit'asiña.<br />

Afirmarse al pie sobre algo. Kayu thurit'aña,<br />

thurit'asiña vel thurit'asiña.<br />

Afirmarse en algo diciendo que sin falta lo hará.<br />

Lurapunija saña. Y así en todas las demás cosas.<br />

Afirmar fijando. Thuräña, thurit'aña; chillputaña.<br />

Afirmarse en su intento o propósito. Chuyma<br />

thurit'aña, con gerundio en -taki.


66 Ludovico Bertonio<br />

Afirmar en el bordón. Thujrujasiña.<br />

Afligirse. Kichusiña, llakisiña; phutisiña. Vide: no. 27.<br />

Afligirse, congojarse lamentándose. Tata mama<br />

aruña.<br />

Afligirse el enfermo sin poder sosegar. Ñat'aña,<br />

qhurpaña.<br />

Afligirse al que aguarda algún castigo o mal suceso<br />

o el que está agonizando. Jiskasiña.<br />

Afligirse el que aguarda algo y se tarda en llegar.<br />

Ayllut'asiña, ayllulachaña.<br />

Afligirse compadeciéndose de alguno o por su<br />

ausencia. Khuyasiña.<br />

Afligirse con los cuidados o de sus trabajos o<br />

pecados. Jumpisiña, kichusiña.<br />

Afligir a otro. Kichusäña. Y también se usará de<br />

todos los demás verbos que significan afligirse,<br />

anadiándoles una diéresis ( ¨ ), antes de -ña; y<br />

puede también decirse por otros términos.<br />

Afligir a otro. Kichuna apantaña, t'aqhisäña.<br />

Afligir con burlas pesadas. Watunqäña,<br />

ch'usiqachaña.<br />

Afligir apresurando o demasiadamente<br />

preguntando. Luqhiptäña, muspäña.<br />

Afligir acosando. Vide supra: acosar.<br />

Afligir al enfermo o al que quiere dormir, rezar o<br />

hacer otras cosas semejantes. Q'aq'uña,<br />

ch'axmiña, ch'usiqachaña.<br />

Afligir importunando o pidiendo. Q'aq'uña,<br />

ch'axmiña, lat'akumpuña.<br />

Afligir importunando, como cuando se llegan<br />

muchos a uno dándole prisa para hablar.<br />

Jump'äña. 3 -iy jumpuxkataña.<br />

Afligido. Thaxini, sumini.<br />

Afligido del frío andar. Phuk'a punaqaña,<br />

k'uykunaqaña.<br />

Afligido congojado. Khuya khuya, maywa maywa<br />

jaqi.<br />

Aflicción. T'aqhisiña, kichusiña, llakisiña, phutisiña.<br />

Aflicción o trabajos interiores. Thaxi sumi.<br />

Aflojarse lo que estaba tirante. Iqaptaña, phasiña,<br />

phisiña, thijiña; dícese de cargas, &c.<br />

Aflojar. Activo. Phastaña, thijit'äña.<br />

Aflojar las ataduras. Phasatäña, phastäña.<br />

Aflojarse o menguarse las fuerzas. Ch'ama qimitu<br />

vel jiwaxtitu de -aña.<br />

Aflojarlas, debilitarlas con ayunos, &c. Qimäsiña<br />

vel jiwaxtasiña.<br />

Aflojar emperezando. Jayrasiña, qillasiña.<br />

Aflojar temiendo el trabajo. Llaxllat'aña,<br />

llaxllat'asiña.<br />

Aforrar baúles o petacas, &c. T'ixikipaña,<br />

lluch'ukipaña. Ablativo con -na o -mpi.<br />

Aforrar pliegos de cartas o cosas semejantes. Idem:<br />

Aforrar baúles o petacas, &c.<br />

Aforrar jubones o calzas, &c. Isina t'irikataña.<br />

Afortunado dichoso. Samini, allini jaqi.<br />

Afortunado a quien sigue la fortuna para bienes o<br />

para males. Inkini jaqi. Vide: i- no. 10.<br />

Afrecho y temblón granzas de todas las cosas.<br />

Jamch'a<br />

Afrechos que quedan después de colada la chicha.<br />

Jamch'a.<br />

Afrechos o caspa de la cabeza y del cuerpo. Q'ili.<br />

Afrentar sacar a la vergüenza. Tumäña.<br />

Afrentar. Qaxsichaña vel qaxsi tukuwaña.<br />

Afrentar de palabra. Tuqiña.<br />

Afrentar diciendo mal de alguno para que no<br />

alcance lo que pretende o diciéndole que es un<br />

pobretón, &c. Wanuña, jamaña. Pero usa de estos<br />

verbos la persona contra quien hablaron y quiere<br />

decir: estiércol me has echado con esto, porque<br />

espero que alcanzaré lo que pretendo o Dios me<br />

hará merced por estas injurias. Y de este propio<br />

modo pueden usar otras personas, pero no la que<br />

dice la injuria.<br />

Afrentarse, avergonzarse. Qaxsisiña, phinq'asiña vel<br />

qaxsi tukuña.<br />

Afrentar con mucha demasía. Qaxsichawäsiña.<br />

Afrentado de palabra. Tuqita.<br />

Afrentado, avergonzado delante de otro. Qaxsiru<br />

vel phinqaru tukuta.<br />

Afrentarle de andar mal vestido o de ir a comer a<br />

casa de otros. Janchija qaxsiläsiña.<br />

Afrentarse de palabra unos a otros. Aruna tawisiña,<br />

chuchasiña, jupisiña, tuqisiña.<br />

Afrenta vergüenza. Qaxsi. No es afrenta ser pobre<br />

por amor de Dios. Diosa layku wajcha kankaña<br />

jani qaxsiti.<br />

Afrentosa palabra. Qaxsi vel jamqu aru.<br />

Afrentadísimo. Qaxsik'atara vel qaxsina qaxsipa,<br />

phinq'ana phinq'apa, &c.<br />

Agacharse. Kumphut'aña, alintaña, arphat'aña.<br />

Agachado. Alit'ata, kumphut'ata, arphat'ata.<br />

Agachado andar. Kumphut'ata, alit'asaki saranaqaña.<br />

3 -qi.<br />

Agachado estar. Kumphut'ata, alit'ata utkaña.<br />

Agallas en la garganta. Ch'añanaqi, añañaqi,<br />

Agallas tener. Añañaqitu, ch'anañaqitu.<br />

Agarrar haciendo presa. Ch'umithapiña, jatithapiña.<br />

Agarrado tener. Ch'umijasiña jatijasiña.<br />

Agarrochear. Wach'iña.<br />

A gatas andar. Lat'aña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 67<br />

A gatas entrar. Lat'antaña.<br />

Agente que administra la hacienda de alguno.<br />

Pituyirapiri, amajasirapiri.<br />

Agente en el pecado netando. Q'iwsa aniri, putu<br />

aniri.<br />

Agil diligente. Q'apa, qallu, q'uli nina nina, nina urna,<br />

jalanqaychu jaqi.<br />

Agilidad así. Q'apa kankaña, qallu kankaña, &c<br />

Ágil, ligero de los pies. Anqari, nina jaqi, thä uma<br />

jaqi.<br />

Agilidad así. Anqari kankaña.<br />

Agonizar o fatigarse el enfermo cercano a la<br />

muerte. Jiskasiña sullphaña, t'aqiri ama kankaña.<br />

Agonizando estar o fatigado el enfermo que apenas<br />

resuella. Sullphakakiña.<br />

Agora. Jicha.<br />

Agora poco ha. Nikhara.<br />

Agora en este punto. Ancha jichajaki, ancha<br />

akapachajaki, aka puqaki.<br />

Agorero. Layqa, tala.<br />

Agorar mirando cuyes. Wanq'una ulljaña.<br />

Agorar con coca. Kukana phawaña.<br />

Agorar con maíz o estiércol de carneros. Tunquna<br />

vel thaxana jach'iña.<br />

Agorar con sebo. Lik'i pallallana jaqhuña. Para saber<br />

si se confiesan bien o enteramente.<br />

Agorar diciendo si es bueno o malo agüero.<br />

Sap'awa, jiskiwa vel watiwa, yanqhawa vel<br />

sapataki, yanqhatakiwa saña.<br />

Agotarse, marchitarse los sembrados. Suwat'aña,<br />

wañat'aña.<br />

Agotado. Suwat'ata, wañat'ata.<br />

Agosto mes. Jupa thapiwi vel jupa phawawi phaxsi.<br />

Agotar el agua. Wañat'aña, pharat'äña, phara tunti<br />

jaqhuña.<br />

Agotado estar. Tuntt'i pharat'i wañat'i de -aña.<br />

Agotado así. Pharat'ata, wañat'ata.<br />

A gotas caer. Ch'aqkakiña.<br />

A gotas caer sobre algo. Ch'aqxataña.<br />

A gotas correr. Ch'aqhaki jawiña.<br />

A gotas escurrir. Pharusuwaña, tuntisuwaña,<br />

ch'akhusuwaña, pharawaña jaqhuña.<br />

Agotar arroyo sangrándole. Jawiri patakipaña,<br />

irpakipaña.<br />

Agradar. Chuymaru puriña, kusisäña.<br />

Agradar haciendo algo. Chuymaru puriri luraña vel<br />

lurarapiña, si es para otro.<br />

Él que agrado a otro. Chuymaru puriri.<br />

Él que agrada a si mismo haciendo su voluntad.<br />

Chuymapakama jaqi, chuymapakama<br />

saranaqiri, luriri jaqi.<br />

Agradecer reconociendo la merced. Yupaychaña,<br />

jakhuña.<br />

Agradecer de palabra. Jalla jalla ullaña, jalla jalla<br />

tatay vel jilay vel khuyakita yanapakita o según la<br />

merced fuere hablando con aquel que la hizo a los<br />

otros dicen: khuyituwa, yanapituwa, &c. vel<br />

khuyirija, yanapirija.<br />

Agradecido estoy a vuestra merced por la que me<br />

hizo en verme cuando estaba enfermo. Usukiri<br />

ullintawimatha ancha jakhusma, yupaychasma,<br />

jalla jalla ullasma.<br />

Agradecimiento. Khuyiripa jakhuña, yupaychaña,<br />

jamp'atiña, jalla jalla ullaña.<br />

Agradecido. Jiskichiripa, jiskichirijawa siri, jalla jalla<br />

ulliri, jakhuri, &c.<br />

Agraviar. Yanqhachaña, yanqha luraña, qisachaña.<br />

Agraviar por no nada o sin razón. Jani yäjatha<br />

yänqhachaña.<br />

Agravio, injusticia. Yanqhachaña, qisachaña.<br />

Agravado estar de los pecados. Jucha q'ipijasitaña,<br />

juchanaka jatijitu.<br />

Agravar, encarecer el delito. Juchana yanqhapa<br />

ullasäña vel mämpi yanqhawa säña, mämpi<br />

yanqharu katuwaña.<br />

Agrio o agro. K'ark'u chiwaqhu.<br />

Agrio volverse, acedarse. K'ank'uxaña,<br />

chiwaqhuxaña.<br />

Agrio de la naranja y otras cosas. Laranjana<br />

k'ark'upa, chiwaqhupa.<br />

Agrura o agror. Idem: Agrio de la naranja y otras<br />

cosas. Ut Supra.<br />

Agrio camino. Jaritha, qanitha saraña thaki.<br />

Agua. Uma.<br />

Agua bendita. Bendicíta vel sutichaña uma.<br />

Agua clara. Ch'uwa, chuqu urna.<br />

Agua turbia. Q'añu, juri uma.<br />

Agua tibia. Llaphi uma, juxsa.<br />

Agua callente. Junt'u uma.<br />

Agua fría. Thä uma.<br />

Agua muy fría. Qala pari uma.<br />

Agua hirviendo. Wallaqiri.<br />

Agua dulce. Muxsa uma.<br />

Agua amarga. Jaru uma.<br />

Agua salada. Jayu uma.<br />

Agua hedionda. Thujsa vel watanawi uma, ñusata<br />

uma.<br />

Agua miel. Misk'i uma.<br />

Aguas arriba. Jawiri amputa.<br />

Aguas abajo. Jawiri aynacha.<br />

Agua viva que mana. Uma phullulluri vel p'axalliri.<br />

Agua sacar con mate. Qichusuña, qichit'aña.


68 Ludovico Bertonio<br />

Agua sacar con la mano. Jach'usuña.<br />

Agua echar con la mano en algún cántaro.<br />

Qhallantaña.<br />

Agua sacar con algún cántaro con soga o sin ella o<br />

con acetre. Wayusuña.<br />

Agua pie de chicha o uvas. Siqi vel siqi k'usa.<br />

Aguador. Vide supra: azacán.<br />

Aguaducho. Vide supra: acequia.<br />

Agua manil. Aguamanila. Tómanlo de los españoles,<br />

porque los indios no lo usan.<br />

Agua manos dar. Ampararu uma waraxataña.<br />

Aguar el vino. Vinoru umanchaña.<br />

Aguado vino. Umanchata Vino.<br />

Aguado que siempre bebe agua. Umaxtaki umiri.<br />

Aguanoso, húmedo. Muri, juq'u.<br />

Aguanoso Jugoso. Umani, marq'ani.<br />

Aguardar. Ullaskaña, wanqiña.<br />

Aguardar nueva. Aru jutiri ullaskaña.<br />

Aguardar, algún gran trabajo. Jach'a t'aqhisiña<br />

ullaskaña.<br />

Aguardar castigo. Jiskasiña.<br />

Aguardar agonizando. Vide supra: agonizar<br />

Aguardar un tantico. Ullutakiña.<br />

Aguardar con pesadumbre al que tarda. Ayllusiña,<br />

ayllutasiña, ayllusilachaña.<br />

Aguarda, no as tiempo aún. Janira, jithimpirja,<br />

juk'ampirja.<br />

Aguaytar. Vide supra: acechar.<br />

Aguacero grande haber o llover. Junt'u jallut'i, yixa<br />

jallut'i, jallu paxpaki paxpi, waraki wari: llover a<br />

cántaros.<br />

Aguacero con tempestad. Warakusiña vel<br />

mullawaraqi jalluti vel taqhimana jalluwa saranaqi.<br />

Estos vocablos no llevan del todo la significación,<br />

aunque mucho se llegan.<br />

Aguacero por agosto, el primero que llega para<br />

sembrar la quinua. Phathi.<br />

Aguacero, llover así. Phathi puri.<br />

Aguzar. Vide supra: afilar.<br />

Agudo, afilado. Ari, sillka.<br />

Agudo puntiagudo. Ari nayrat'ani.<br />

Aguda piedra. Q'acha qala.<br />

Agudo de ingenio. Arichuymani.<br />

Aguda voz. Juch'usa kunka. Él que tiene voz así:<br />

juch'usa kunkani.<br />

Agudo, vivo, diligente. Vide: ágil.<br />

Agudo para ciencias. Jallchuriri, jallpariri.<br />

Agudo de entendimiento, prudente. Amawt'a,<br />

chuymaxtara.<br />

Agudísimo. Chuymanina chuymanipa. Repítese el<br />

mismo nombre primero, poniéndole en genitivo y<br />

después en nominativo con -pa.<br />

Agudo travieso. Khurkhu, philu.<br />

Agudo andar. Nina umaki. Idem: ancha q'apa q'apaki,<br />

q'unchi q'unchiki saranaqaña. 3 -qi.<br />

Agudeza de ingenio. Ari chuymaniña; y según para lo<br />

que fuere la agudeza se sacará del nombre agudo<br />

añadiéndole -ña o -kankaña.<br />

Agudamente. Ari chuymanijamaki. Idem: ari<br />

chuymaninampiki.<br />

Agüelo y agüela. Vide abuelo.<br />

Agüero malo o tener algo por mal agüero viendo.<br />

Wati. Idem: yanqha ullijña vel atitapiya o<br />

watisamka ullijña.<br />

Agüero malo sonando. Yanqha vel watiwa samkaña.<br />

Agüero bueno viendo algo. Alliki vel kusiki ullijña.<br />

Agüero así soñando. Allí kusiki samkaña.<br />

Agujerear. P'iyajaña, kulajaña.<br />

Agujerear una olla o cántaro. &c. K'iñijaña. 3 -ji.<br />

Agujerear la oreja para zarcillos. Waqutujaña.<br />

Agujerear haciendo muchos agujeros. Piya<br />

P'iyachaña, lutu lutuchana, qina qinachaña.<br />

Agujerear pasando de banda a banda. P'iyakipaña<br />

phukujaña.<br />

Agujereado en muchas partes. Lutu lutu, p'iya p'iya,<br />

qina qina, k'iña k'iña, putu putu.<br />

Agujereado vestido, viejo o mal tejido. Llika llika<br />

isi.<br />

Agujerear pared. Jurqujaha, junujaña.<br />

Agujero donde siembran las papas o el maíz.<br />

Qhuya.<br />

Agujero. P'iya, t'uxu.<br />

Aguijar corriendo. Jasaña vel ayutaña.<br />

Aguijar a otro. Jasutäña vel ayutaña.<br />

Aguijonear. Junut'ana Vel maxt'aña.<br />

Aguijón. Junut'aña, maxtaña.<br />

Águila muy grande. Ququta, yanachuqu; es algo<br />

menor.<br />

Águila más pequeña entreverada de blanco y<br />

negro. Kuriqinqi vel kuriqanqi. Vide: paka, donde<br />

se hallarán sus diferencias.<br />

Aguilucho. Paka qallu vel qallu paka.<br />

Aguilucho que ponen para cazar las águilas. Llulla<br />

paka.<br />

Aguzar. Vide supra: afilar.<br />

Aguzadera, piedra de afilar. Taxraña, mulaña qala.<br />

A gusto. Chuymaru, amawañaru.<br />

A gusto comer. Chuymaru puriri manq'aña.<br />

A gusto hablar. Chuymaru puriri arusiña.<br />

Ajar. Q'apithapiña, phullchuthapiña.<br />

Ahechar cogiendo lo más menudo o lo más gordo o<br />

las granzas de algo. Apiraña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 69<br />

Ahechar limpiando con escobilla el montón de<br />

trigo. Mulimaraña, sususuña.<br />

Ahechar cirniendo. Susuña.<br />

Ahecho por su orden como están. Thiyatha thiyatha<br />

sarapatkama.<br />

Ahí donde estás. Ukana.<br />

Ahí mismo. Ukanapini vel ukawjana.<br />

Ahí dentro. Uka manqhina.<br />

Ahí fuera. Uka anqana.<br />

Ahijar el ganado haciendo alguna diligencia para<br />

la obra de la generación, como suelen los indios<br />

para que sus carneros multipliquen. Anäña.<br />

Ahijar el árbol y cualquiera planta o sembrado<br />

saliendo de una planta o grano. Qullqa aliña.<br />

Ahijar, nacer el sembrado muy espeso. Qullqa aliña<br />

vel achuña<br />

Ahilado, consumido, delgado. Kusata, tukari,<br />

suwata, lasut'ata. Apodando dicen también chäna<br />

ququpa, tukari, waka, amaya k'ayrawañata, janqu<br />

chawli.<br />

Ahitarse demasiado comiendo. Manq'aña thurkiña,<br />

khasaraña, thujsa khasaña.<br />

Ahitarse bebiendo. Umana thurkiña, &c.<br />

Ahogar, apretando la garganta con las manos o con<br />

soga ahorcando. Jaychjaña. 3 -ji.<br />

Ahogándose dar boqueadas. Q'ajtaña.<br />

Ahogar la mala hierba al sembrado que nace. Qura<br />

yapuwa jinq'i, tuku, atipi vel jaychji quraki yapuna<br />

jakhusi.<br />

Ahogar el pecado a las virtudes. Juchanakaki<br />

animanaksana virtudesnaka qura jinq'asina<br />

jamachi.<br />

Ahogarse ahorcándose. Jaychjasiña.<br />

Ahogarse en agua o atravesándose la comida.<br />

Qinsitaña, jaxsakataña.<br />

Ahogar así. Jaxsakataña, qinisitäña.<br />

Ahogarse ya, estar apique de ello. Jaxsakataja saña.<br />

Ahogarse atravesándose algún hueso. Kunkaru<br />

ch'akha chakat'itu vel jithit'itu.<br />

Ahogarse entrando polvo en la garganta. Qhuri<br />

ch'ajitu vel jaychjitu.<br />

Ahogar torciendo el cuello. Kunka q'iwiraña,<br />

millk'uraña.<br />

Ahondar la tierra arándola. Tuqipa vel allki<br />

qhulliña.<br />

Ahondar. Yuruchaña, phutunquchaña, phuxruchaña,<br />

luxrisuña.<br />

Ahondar cavando de cualquiera suerte. Luxriña,<br />

jat'iña, jurqiña.<br />

Ahondar cavando un poco al modo que hacen una<br />

cuchara. T'illmusuña, qaqusuña.<br />

Ahorrar plata dejando de gastar. Qullqi<br />

limithapisiña, mich'asiña, v.g. cada año ahorra mil<br />

pesos: maranjama jachu qullqi limithapisi mich'asi,<br />

-aña k'utupini jali.<br />

Ahorrar el vestido, no gastando para comprarle.<br />

Isitaki qullqi limithapisiña y puede aplicarse a<br />

otros casos.<br />

Ahorrar el vestido bueno, poniéndose otro. Isi<br />

yanjräsiña vel isi samat'i, isi samat'äña.<br />

Ahorro de plata, vestido, &c. Qullqina, isina<br />

samat'añapa, yanjräsiñapa.<br />

Ahorcar con soga. Jaychjaña, 3 -ji. Wayt'iña,<br />

warkuña.<br />

Ahorcado estar. Wayt'iskaña, wayt'iskakiña,<br />

warkutakakiña, wayt'itakakiña.<br />

Ahorcarse. Jaychjasiña, wayt'isiña, warkukatasiña.<br />

Ahoyado. Phutunku phutunku, phujru phujru,<br />

chuwaña chuwaña. Vide: agujereado.<br />

Ahoyar. Vide Supra: agujerear.<br />

Ahumarse. Jiwq'ikipaña.<br />

Ahumar. Jiwq'ikipata.<br />

Ahumado. Jiwq'ikipata.<br />

Ahumado, cocido en seco. Nakhata.<br />

Ahurtadillas. Jamasataki, jani ulljata.<br />

Ahusado, que tiene la cabeza prolongada. Chunta<br />

p'iqini; sayt'u, saw chuqata p'iqini.<br />

Ahuyentar. Phat'äña, maräña, mitiqäña.<br />

Ahuyentar con malas palabras. Achurpäña.<br />

Ahuyentar con malas palabras, o tratamientos.<br />

Jikharpäña, jikuthaltäña.<br />

A imitación de alguno. Jamutaki. Hagamos a<br />

imitación de Cristo: Jesucristoru jamutaki luratana.<br />

Airarse. Q'apisiña, wallaxtaña, jalutaña. Vide:<br />

enojarse, encolerizarse.<br />

Airado. Q'apisiri, q'apiskamana jaluta, qayqa,<br />

qayqata.<br />

Aire, elemento. Tha vel laqampu. + Volar por el aire:<br />

laqhampuqata jalanaqäña.<br />

Aire o viento. Thä. + Hacer o soplar: thäña. 3 -iy vel<br />

thänaqaña.<br />

Aire muy recio. Tumäwi.<br />

Aire o viento ordinario. Wayra. + Correr este aire:<br />

wayraña.<br />

Aire con que suelen helarse los sembrados. Jisqi. +<br />

Soplar este aire: jisqiña.<br />

Aire con algún remolino. Waywa. + Hacer remolino<br />

así: thä waywi. Idem: waywa sari.<br />

Aire con mucho remolino y polvareda. Tutuka. +<br />

Correr así este aire: tutuka sari, kami vel tutuka<br />

piñula jali, phiruru phiruru jali.<br />

Ajedrez. Kumisiña. Por ser juego semejante al


70 Ludovico Bertonio<br />

nuestro.<br />

Ají echar en la olla, algo tostado y no molido.<br />

Chapukipaña.<br />

Ajena casa. Maynina. Idem: jaqina utapa. Y de la<br />

propia suerte se dirá de las demás cosas<br />

anteponiéndoles jaqina o maynina.<br />

Ají. Wayk'a.<br />

Ají colorado larguillo. Luk'i wayk'a.<br />

Ají grande redondo. Luquti.<br />

Ají menudo que quema mucho. Chinchi wayk'a.<br />

Ají que no quema. Muq'sa wayk'a.<br />

Ají bravo. Jaru wayk'a.<br />

Ají verde. Ch'uxña wayk'a.<br />

Ajiales. Wayk'a yapu.<br />

Ajorca o manilla de los hombres. Chipana. +<br />

Ponérsela: chipanat'asiña. Ponerla a otro:<br />

chipanat'äña.<br />

Ajustar. Qhapaxatäña, juskachaña vel kuskachaña.<br />

Ajustarse los cabos o puntas. Maya t'imuxaki,<br />

juskaxaki, chikaxaki, jani pillaxaki, jani jilusu<br />

jilantataxakiwa.<br />

Ajustar los cabos. Mayaru t'imuräña, chikäña,<br />

phaxtaki luraña.<br />

Ajustarse, venir bien entre sí. T'uruxthaptaña,<br />

kapaxtaña, t'alataña, jakisiña, tinkusiña, k'ask'isiña,<br />

con pura.<br />

Ajustarse el peso. Warku t'alaxti, chikasi, chiqachasi,<br />

juskaki jiskutasi, juskaxaki. Una imagen de Cristo<br />

que pesaba una arroba, por milagro solamente pesó<br />

treinta onzas: Jesucristona maya ina qala<br />

imagenapa milagrotha kimsa tunka warkuruki<br />

jiskutasitawina.<br />

Ajustar las cuernas. Chinu pura tinkusäña,<br />

t'uruxtaptäña, chikasäña, jikathapiña, sasäña.<br />

Ajustar piedras, tablas, &c. K'ask'isäna, &c.<br />

Ajustarse con la razón viviendo bien. Kamisaxa<br />

jakañachi, sarañachi, jamaki saraña.<br />

Ajustarse con la razón sujetándose a ella, en<br />

disputas o diferencias. Chiqa aru, chiqa aruru<br />

jakhuña, katuña.<br />

Ajustarse con la voluntad y ordenación de Dios.<br />

Diosana amawatapakama, munatpakamaki<br />

amawaña, jakaña vel munañaparu, iyasaña,<br />

Diosana munañakipa saña.<br />

Ajustarse, estar bien juntas o pegadas o encajadas<br />

dos cosas. K'ask'isiña, lip'isiña, k'isk'ithaptaña.<br />

Ajustar así. K'isk'isäña, lip'ithaptäña, k'isk'ithaptäña.<br />

Ajustado. K'isk'isita, lip'isita, k'isk'ithapita, &c.<br />

Al cabo de mucho tiempo. Jayapachatha.<br />

Al cabo de poco tiempo. Juk'a jaya pachatha.<br />

Al cabo de tanto tiempo no acaba de venir. Juch'a<br />

pachatha jani jutiti.<br />

Al justo venir. Puritaki, t'alaxtata phaxtatakiwa,<br />

uliqataki qallatakiwa, con -ru de la persona a quien<br />

viene bien.<br />

Ala de las aves o pájaros. Chiqa. Pluma del ala;<br />

wayta ch'aka. Idem: chiqana waytapa.<br />

Ala o alar de la casa. Uta pillu.<br />

Ala o alar hacer. Uta pilluchaña, uta pillu luraña.<br />

Alabar. Chupichaña, jakhuña, chupiruchaña,<br />

qamasamchaña, sumäña, chupiru aputaña.<br />

Alabarse mintiendo. Qanqija puriña, lupijakiña,<br />

k'anchajakiña, sumajakiña.<br />

Alabarse jactándose. K'anchillaki, k'apchiki,<br />

sumañajaki arusiña.<br />

Alabarse de sabio, rico, &c. Amawt'a amawt'a,<br />

qhapaqa qhapaqa tuqisiña.<br />

Alabanza, acto del que alaba a otro. Chupiru<br />

qamasaru aputaña vel aputawi.<br />

Alabanza, honra del alabado. Chupi, qamasa.<br />

Alabado. Jiskiwa sata vel sawi.<br />

Alabado de hombre docto, limosnero, casto, &c.<br />

Amawt'awa, wajcharu khuyiriwa, llumpaqa<br />

chuymaniwa sata vel sawi.<br />

Alabar así. Jiskwa saña, &c.<br />

A la vuelta del cerro. Qullu khukipa. Vide: aka-. 2. p.<br />

y -khu, donde se hallarán diversos modos de decir.<br />

Alacrán.<br />

A la larga. Jithinaqaña. 3 -qi. V.g.: mi ida a Castilla va<br />

a la larga: Castillaru mañaja jithinaqaña. El verbo<br />

se concierta con la persona cuyo es el negocio que<br />

va a la larga.<br />

A la larga va este pleito. Aka pleito juk'aña, juk'aña<br />

jithi. Dicen también, Castillaru mañaja jithiwa.<br />

A la mano estar para llevar. Apaña kallakiwa.<br />

Usando del participio en -ña sacado del verbo que<br />

fuere menester.<br />

A la mano estar o ser fácil de hacerse. Lurañakiwa.<br />

Fácil de entender. Jamurpäñakiwa.<br />

A la mano estar para tomar. Amparana<br />

jakikatañakiwa.<br />

A la mano irse en jugar. Anatajachatasa jani<br />

anatathati.<br />

A la mano se va Pedro en beber. Pedro umajachatasa<br />

jani umiti.<br />

A la mano se va enojarse. Q'apisijachatasa jani<br />

q'apisiti, &c. Donde se ve que para esta manera de<br />

hablar, se usa del participio en -ta. Compuesto con<br />

la partícula -jacha.<br />

A la mañana vine. Q'alta jutaña. Alambre, hilo de<br />

cobre. Yawri ch'anka.<br />

Alancear. Chukintaña, chukina jununtaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 71<br />

Alancear arrojando la lanza. Chukina jaqhutaña.<br />

Alano perro grande. Tü tü anuqara, jach'a tü tü<br />

anuqara.<br />

Al anochecer. Vide: a boca de noche.<br />

Al amanecer. Vide: abrir el día.<br />

A la otra parte. Khukata.<br />

Alarde hacer el Capitán de sus soldados o gente.<br />

Süchaña y dicese aunque no sea en negocio de<br />

guerra, uno para cualquiera jornada o despacho.<br />

Alarde hacer los soldados o gente mostrándose a<br />

punto. Süchasiña, mawijaña. 3 -ji. Märu<br />

mulluq'uthapitaña vel jituthapiña.<br />

A la rebatiña echar. Waykaña.<br />

A la rebatiña andar. Waykasiña.<br />

Alargar el plazo. Arusiwi uru. Idem: chimpujawi uru<br />

jituthaptäña vel jithäña.<br />

Alargar la mano o el pie. Ampara vel kayu ätataña,<br />

tukitataña, much'atataña. El pie, wat'atataña,<br />

kapatataña.<br />

Alargar el pie, llegando con él a parte deshonesta<br />

de alguna mujer. Kayu wat'atataña.<br />

Alargar el paso. Kapatatasa. Idem: jach'a chillqiña.<br />

Alargar la vida. Jakaña jithjaña.<br />

Alargar el estribo. Estribo jithitäña, jithiqäña,<br />

wayuqaña. Acortarle: jithusuwaña, jithikatäña,<br />

wayukataña.<br />

Alargar un hierro y cosas semejantes, tendiéndolas<br />

con el martillo. Jiskaqaña vel jiskatataña.<br />

Alargar la vista, tendiendo los ojos. Ullinuqaña.<br />

Alargarla hasta cansarse. Nayra qariñakama<br />

ullinuqaña.<br />

Alargarla todo lo posible. Ullijañakama, ullinuqaña.<br />

3 -qi.<br />

A la madrugada. Vide: a la mañana. Ut Supra.<br />

Al alba. Pacha k'ajta, uraqi willij willirtipana. Vide<br />

sup: abrir el día<br />

Alaridos dar voceando o llorando. Warariña,<br />

qapariña.<br />

A la tarde. Jayp'u vel jayp'uru.<br />

A latón morisco. Payla.<br />

A la vista de alguno. Nayraqatana vel nayraqataña,<br />

nayrana. vel nayraña; con -a, -ma, -pa, -sa, según<br />

la cosa pidiere.<br />

Alborear el día. Vide: abrirse. Alborear o amanecer<br />

con trabajos: jariña. Idem: t'aqisisaki qhan tataña.<br />

Alborotarse el mar. Uxiña.<br />

Alborotarse, teniendo alguna resaca. Q'ayti<br />

q'aytiltaña, aytil aytiltaña.<br />

Alborotarse el pueblo. Pituthaltaña, takurasiña.<br />

Alborotarse andando en muchos negocios.<br />

Takurasiña. Idem: parirasiña.<br />

Alborotarse las bestias embraveciéndose. Uriptaña,<br />

luqhiptaña.<br />

Alborotarse los hombros moviéndose<br />

precipitadamente a hacer algo. Uriptaña,<br />

q'apaptaña.<br />

Alborotarse el tiempo con tempestad de rayos.<br />

Illapunaqaña vel illapu takurasi.<br />

Alborotarse, alterarse el corazón con alguna pasión<br />

de deseo vehemente bueno o malo. Chuyma t'irij<br />

t'irijitu, t'iju t'ijutitu, t'alt'ajtitu.<br />

Alborotarse el pulso andando aprisa. Sirka t'iju<br />

t'ijuti.<br />

Alborotado estar. Dícese por todos los sobredichos,<br />

verbos, según fuere la cosa que se alborota; y no es<br />

menester usar el participio si no del mismo verbo,<br />

pues tanto es alborotarse como estar alborotado; lo<br />

cual incide en muchos verbos.<br />

Alborotar. Dícese con los mismos verbos<br />

interponiéndoles a, antes de -ña, como takurasäña<br />

vel takurasiyaña.<br />

Albricias dar. Nayrachaña.<br />

Alcahuetear. Saqhaña. 3 -qi.<br />

Alcahuete. Saqhiri; alcahuete usando el mismo<br />

romance.<br />

Alcanzar, ganar hacienda con mucho trabajo.<br />

Thayllaña. Vide: tha, 2, p. y ti.<br />

Alcanzar hacienda de cualquier suerte. Jakiña,<br />

tuwanasiña, jakisiña.<br />

Alcanzar en el camino. Jakixataña.<br />

Alcanzar dando algo a otro, como una carta, un<br />

palo, &c. Dícese con los verbos de llevar<br />

compuestos con la partícula -rpä. Dame,<br />

alcánzame aquella carta: uka qillqa irarpiyita,<br />

luqarpiyita.<br />

Alcanzar lo que uno pretende. Jakiqaña.<br />

Alcanzado he a confesarme. Confesa jakiqaña:<br />

salido he con confesarme.<br />

Alcanzarse un relámpago a otro. P'allcha,<br />

jupallchaxti, lliju llijuti, llipij llipijti.<br />

Alcanzar para otro. Jakirapiña. Él que alcanza<br />

cualquier cosa que va a comprar o a ganar. Tintaña,<br />

achuna jaqi.<br />

Alcanzar a otro en las cuentas en mil pesos. Jachu<br />

pisi, rnaynina jakhuwasiña vel jachu pisi<br />

jakhurapitu.<br />

Alcanzar las cargas que van adelante.<br />

Khumuxataña, khumumpi jakixataña. Y los verbos<br />

del movimiento con la partícula -xata, significan<br />

alcanzar.<br />

Alcanzar lo que se pide con instancia. Jakiqäsiña.<br />

Alcanzar perdón de sus pecados. Jucha


72 Ludovico Bertonio<br />

pampachasiña.<br />

Alcanzar lo que está en alto bajándolo. Apaqaniña.<br />

Alcanzar llegar lo que se estira. Tuputaru yakisi vel<br />

puri.<br />

Alcanzar por ruegos. Achikasina iyasäsiña.<br />

Alcanzar así para otro. Iyasärapiña achikasina.<br />

Alcaparra de las indias. Mutu.<br />

Alzar. Aputaña, irutaña; según fuere la cosa, ligera o<br />

pesada, larga o corta, &c. Tomando los verbos de<br />

llevar con la partícula -uta.<br />

Alzar una piedra contra otro para darla. Qala<br />

aputarapiña.<br />

Alzar un palo contra otro para darle. Sawu<br />

äturapiña.<br />

Alzar dé obra para poco tiempo. Iranaqa jaytutaña.<br />

Alzar de obra dejándola del todo. Jaytarpäña.<br />

Alzar mano de algo. Jaytaña, armaña, uksakipha<br />

saña.<br />

Alzar el pie o la mano. Ätuña.<br />

Alzar los pies en alto y ponerse de cabeza en el<br />

suelo. P'iq'ita kayuni sät'aña.<br />

Alzar la mano para otro. Ampara ätarapiña.<br />

Alzarse rebelándose. Q'iwisina, q'iwthaltaña.<br />

Alzamiento. Q'iwisiña.<br />

Alzarse con lo ajeno. Esto se dice tomando el nombre<br />

de la cosa compuesta con la partícula -t'xaña o con<br />

-t'aña v.g.<br />

Alzóse con mi plata. Qullqija qullqit'axana.<br />

Alzarse con los vasallos de otro. Jaqipa jaqit'ana<br />

vel jaqitxana.<br />

Alzarse las faldas por el lodo o por otra ocasión. Isi<br />

ikutasiña.<br />

Alzar las faldas prendiéndolas. T'impusjasiña.<br />

Alzar las faldas arregazándose. Ikutasiña,<br />

lluch'ut'asiña.<br />

Alzarse las aguas. Phajsuti, jallu aparti.<br />

Alzarse las aguas o escampar para poco tiempo.<br />

T'ajsuti. Idem: janqalti.<br />

Al alzar de las aguas. Phajsutipana, jallu<br />

chakhutipana.<br />

Alcalde de la fortaleza. Pukarakamana.<br />

Alcalde de la cárcel. Wata utakamana.<br />

Al contado dar o de contado. Amparapura churaña,<br />

katuwaña, chikapura katuwasíña.<br />

Al fiado vender. Manutaki aljaña. 3 -xi.<br />

Al fiado comprar. Manu alasiña, manuki katusiña.<br />

Alcoholar embijando los ojos. Jismasiña, jismana<br />

qillqasiña.<br />

Alqueuitre. Sirsuqina, vel Chuqi qisima. Alqueuite.<br />

Aldea. Qutu qutu marka.<br />

Aldeano. Taqha jaqi.<br />

Alderredor de la casa. Utaru pillukipata utkaña vel<br />

uta jaqinakana pillukipatawa, kupukipata,<br />

tumakipatawa.<br />

Alderredor andar de casa o de otras cosas. Uta<br />

tuma tumaña. Vide: -ki. 2. p.<br />

Alderredor andar como la rueda del molino o el<br />

cielo o como los niños que juegan. Phiruru<br />

phiruru jalaña.<br />

Alear, batir las alas el pájaro en el aire sin volar a<br />

parte ninguna. Kirkiña qataña.<br />

Alegar en pro o en contra de alguno. Aru<br />

jiskutarapiña. Idem: yuputarapiña. Él que así alega<br />

o el abogado aru jiskutarapiri, yuputarapiri.<br />

Alegrarse. Kusisiña, chipisiña vel chipiña, qhit'isita.<br />

Alegrarse el que esta melancólico. Qhanaptaña,<br />

q'apaptaña.<br />

Alegrarse del bien de otro. Jiskipaña, kusisiña, &c.<br />

Alegrarse del mal ajeno. Taläña, q'uchiyaña.<br />

Alegrar a otro. Kusisäña vel Chipäña.<br />

Alegrar al melancólico o tríste. Qhanaptäña,<br />

q'apaptäña.<br />

Alegrar abriendo o quitando lo que está alrededor,<br />

para sacar más fácilmente. Junuranaña.<br />

Alegría. Kusisiña, chipisiña, qhit'isiña, thunqusiña.<br />

Alegre regocijado. Q'apa, qallu q'uchu, q'uchuwaña,<br />

q'uli, q'unchi. Los más de ellos suelen repetirse dos<br />

veces, con que es mayor la significación; como:<br />

q'uchu q'uchu, q'uli q'uli, &c. Y es menester usar<br />

de ellos con delecto.<br />

Alegremente. Kusisisaki, q'unchiptasaki,<br />

q'apaptasaki, q'uchuptasaki. Usense también con<br />

delecto.<br />

Alegrísimo. Q'apana q'apapa.<br />

Alegre en el semblante como resueño. Laru laru<br />

ullinaqiri.<br />

Alegre triscador. Apanawi.<br />

Alegre nueva. Kusisiña, aru.<br />

Alegrón tener. Qhit'iptaña, q'apaptaña.<br />

Alegrón así. Q'apaptaña, qhit'iptaña.<br />

Alejarse. Jayast'aña.<br />

Alejar a otro. Jayast'aña.<br />

Alejar, apartar de si los malos pensamientos. Yanqä<br />

amajasiñanaka jayast'äña, jíkhaqasiña, jikharpäña,<br />

jikhaqaña, jikhanukuña.<br />

A lejos tierras ir. Jayaru maña.<br />

Alesna. P'iyaña, zapato p'iyaña. Y dicen también<br />

alesna.<br />

Alentar animar. Thuji chuymat'äña, chuyma<br />

thurit'äña. Para hombres y mujeres.<br />

Alentar a los hombres. Chacha chuyrnat'äña.<br />

Alentar a las mujeres. Mamanaka chuymat'äña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 73<br />

Alentado, animado. Chuyma thurrt'ata, chacha'<br />

chuymat'äta, mamanaka chuymat'äta.<br />

Al entrar del río. Niya jawir mantana.<br />

Alferez. Lakachuki apiri.<br />

Al fiado vender. Manutaki alajaña.<br />

Al fiado comprar. Manu alasiña.<br />

Al fiado tomar. Manu katusiña.<br />

Al fin o finalmente. Ch'inamanqa.<br />

Alfiler o topo chico con que las indias prenden sus<br />

mantos. Phichi vel p'ulu.<br />

Alfiler de espina sin agujero. Qhiyalla con agugero:<br />

p'ichaqa vel phiqacha.<br />

Alfiler de castilla. Irpilillu. Es vocablo corrupto.<br />

Al fallo lo verás. Ch'ina manqa ulljajata.<br />

Al fallo o ai cabo no querer. Ch'ina manqa<br />

janichasxaña<br />

Alfombra o tapiz. Jant'akuña vel janaña.<br />

Alforja. Wäqa.<br />

Al galope ir. Sara suchuña vel sara jank'achaña vel<br />

chujchu saraña.<br />

Algarrobo y su fruta. Takhu.<br />

Algibe. Urna piwra.<br />

Algo. Kunasa, kunaspalla.<br />

Algo para luego comer. Manq'at'asiña. Para asar:<br />

phurk'at'asiña.<br />

Algo para beber. Umat'asiña. Y de esta manera se<br />

dirá de otras cosas.<br />

Algodón. Qhiya. La mata de él: qhiya ali. Su semilla:<br />

chira.<br />

Algodón limpiar quitándole los granos. Tikitataña.<br />

Algodón mezclar. Wakhatataña t'ikitataña.<br />

Algodonal. Qhiya yapu.<br />

Alguacil. Chinut'akamana.<br />

Alguno o alguna. Khitisa, khitispalla, khiti chachasa,<br />

khiti marmisa.<br />

Algunos. Khiti, khitisa.<br />

Algunas veces. Mänakatha, maykipaña, kawkipatha<br />

vel kawkipana, mänakpatha vel mayki panjama.<br />

Algunas personas o cosas. Jaqhapa, jaqhapanaka;<br />

siempre es plural, sin -naka o con el.<br />

Algunos de nosotros, de vosotros, de aquellos.<br />

Jaqhapasa, &c. posponiéndole los posesivos, -ja,<br />

-ma, -pa, -sa.<br />

Algún tiempo ahora o verna. Kunana, kuna<br />

pachapsa, kawkina, kawkipachapsa. Es para<br />

amenazar y animar.<br />

Algún tanto. K'ata vel jisk'a kunasa.<br />

Algún tanto de tiempo. K'ata pacha kamaki.<br />

Algo más. K'ata mämpi.<br />

Algo menos. K'ata pisi.<br />

Alhacena. Tuxu.<br />

Alhacena hacer. T'uxuchaña.<br />

Alijar aliviando la carga. Khumu jithiräña, jintäña,<br />

phisnaptäña, pisiptäña.<br />

Alijar la balsa, navío o barco. Wamphu jithiräña,<br />

aparaña, jisk'achaña.<br />

Alimentar. Manq'asa, isisa, umasa churaña vel<br />

kichurapiña.<br />

Alimentar. Uywaña, jakaña, amjasirapiña, churaña.<br />

Aliso. Lamrana.<br />

Aliviar la carga o navio. Ut sup<br />

Aliviar consolando a otro. Jajuraña, kichu apartäña.<br />

Aliviarse, consolarse unos a otros. Jajurasiña, kichu<br />

apartäsiña.<br />

Alivio así. Jajuraña, jajurasiña.<br />

Aliento hanélito respiración o huelgo. Samana.<br />

Aliento echar. Samusuta.<br />

Aliento tomar. Samana kutintäña, katusiña.<br />

Aliento, ánimo. Thurit'ata Chuymaniña.<br />

Alindar con otro las tierras. Yapu qurpasiña, yapu<br />

mä qurpaniña, yapu mä qurpanipuraña con -mpi.<br />

Lindar, mojonar: saywaña qillinkaña, qurpachaña.<br />

Aliñar la casa para guardar las cosas.<br />

Yampathapiña.<br />

Aliñar buscando cosas. Yampanaqaña.<br />

Aliñarse aderezarse. Yamparusiña.<br />

Aliño aderezo gala. Yamparu.<br />

Alisar. Vide: acepillar, bruñir acicalar.<br />

Aliviado estar de la enfermedad. Ullutaña,<br />

ñañaptaña.<br />

Aliviado de pesadumbre. Kichu apartitu, antutitu<br />

jaytitu.<br />

Aliviarse el dolor. Ñañaptäña, sap'aptaña vel<br />

ñañaptxitu, sap'aptxitu.<br />

Aliviarle a otro. Ñañaptäxaña, sap'aptäxaña.<br />

Al lado derecho. Khupi tuqi.<br />

Al lado izquierdo. Ch'iqa tuqi.<br />

Alma. Alma, porque ya saben y usan de este vocablo.<br />

Alma tener o vivir como cristiano. Almanijama<br />

sarnaqana 3 -qi.<br />

Almadena de piedra o de hierro. Kumpa y kumpaña.<br />

Es quebrar con ella.<br />

Almadenadas dar. Kumpana pakiña, ch'axtaña,<br />

pakinuqaña.<br />

Almadearse. Chuyma kiwthalti vel lluju lluju juti.<br />

Usanse con transición. Chuyma kiwthaltitu.<br />

Almadeado. Chuyma khiwthaltata vel lluju jutata.<br />

Almacigo o planta. Mallki.<br />

Almagre. Jisma.<br />

Almagrar. Jismana, jismasita.<br />

Almacén para guardar cosas menudas, que no<br />

tocan a comídas. Juskusi.


74 Ludovico Bertonio<br />

Almacén de quinua, chuño, trigo y otras comidas.<br />

Vide: truji.<br />

Almacén de bajo de la tierra para esconder algo.<br />

Tuqa.<br />

Almejas.<br />

Almena. Amata.<br />

Almena poner. Amata lat'a.<br />

Almendra.<br />

Almete o capacete. Uma chukuña.<br />

Almilla o ropa para abrigarse el que anda vestido.<br />

Läsquña.<br />

Almilla ponerse. Läsqunat'asiña.<br />

Almirez de metal. Yawri iyaña.<br />

Almirez de piedra. Qala iyaña.<br />

Almorzada. Lü. Vide: mu, no. 2. Phuxtu, thuxtu<br />

muju.<br />

Almorzada de coca. Kuka rnarqa.<br />

Almorzada dar. Muju churaña.<br />

Almohada. Chijmaña, ch'ijma sawnaña.<br />

Almohada poner a otro. Ch'ijmutäña.<br />

Almohada ponerse. Ch'ijmut'asiña, ch'ijmachasiña.<br />

Almoneda hacer. Qinaku vel juskusinaka utt'äña,<br />

allitataña alataxañataki.<br />

Al momento. Ilaki, jamk'aki, thusaki, kayuki, thuylla<br />

kayllaki tujukaki.<br />

Almorranas. Mutujala.<br />

Almorranas tener. Mutujala usuña vel usutu;<br />

jaltusnutu vel mistutu.<br />

Almorzar. Lakha jarisiña vel almursaña. Estar por<br />

almorzar o no haber almorzado. Lakha jariñawi vel<br />

lakha jarusuñawiña.<br />

Almuerzo. Lakha jari.<br />

Almotacén.<br />

Almud. Tupuña q'ullu.<br />

Alocado. Luqhitiri, uritiri.<br />

Alocado quedar. Luqhitxaña vel lukutxaña.<br />

A lo callado o calladito entrar. Amuthapiniki<br />

lat'antaña.<br />

A lo disimulado. Jaqhastäki, mästaki, mä tumpaki.<br />

A lo más que coma. Ancha manq'asinsa vel manq'i<br />

pansa. Según fuere el supuesto.<br />

A lo menos o al menos éste que coma; come un real<br />

de pan cada día. Pisi manq'asinsa mä tumina<br />

t'ant'a urunkuna manq'iri.<br />

A lo que me parece o a mi juicio. Nantha. A lo que te<br />

parece: jumantha. Y así se ponen otros pronombres<br />

o nombres con -ntha.<br />

Al parecer de todos. Taqi jaqinakaña; porque -atha o<br />

-ña solamente sirve para esto.<br />

Al principio del mundo. Pacha qallarapana.<br />

Alquerque. Kumisiña. Y lo mismo significa ajedrez,<br />

porque los indios no distinguen los juegos sino<br />

miran al modo.<br />

Alquerque jugar o al ajedrez. Kumisiña, kumisiñana<br />

anataña.<br />

Alquilado. Iñacha vel mink'ata vel qullana.<br />

Alquilar. Iñachaña, mink'aña.<br />

Alquilar para sí. Iñachasiña.<br />

Alquilar para otro. Iñacharapiña.<br />

Alquilar primero que otro. Qullanaña.<br />

Alquilar por plata. Qullqina iñachasiña.<br />

Alquilarse. Iñacha. Idem: mink'a maña.<br />

Alquilarse por comida. Manq'anina maña, qawranina<br />

maña.<br />

Alquilarse de balde, porque no le pagó. Jani<br />

kunanina maña.<br />

Alquilarse de balde o gratis. Inaki, marapiña<br />

yanapakiña.<br />

Alquiler. Paylla.<br />

Alquiler pagar. Payllaña vel ch'amatha churaña.<br />

Alrededor. Vide supra: alderredor.<br />

Al retortero, traer. Phiruru phiruru jaläña, tuma<br />

tumäña, qiwqiwäña.<br />

Al revés vestirse. Jaqhukipata vel llint'akipata<br />

isit'asiña.<br />

Al revés volver un costal, lo de dentro afuera.<br />

Jaqhukipaña llint'akipaña. Y así de otras cosas.<br />

Al revés leer. Jaqhukipata liyiña. Idem: qillqa<br />

ullixataña.<br />

Al revés entender. Jaqhaki vel jaqaru isapaña,<br />

katuqaña. 3 -qi,<br />

Al revés hablar. Jaqhaki, mästäki, jaqhastäki arusiña.<br />

Al revés ponerse la espada. Jaqha tuqiru, äkatasiña.<br />

Al revés arrimar la espada. Jaqhukipañatatha<br />

äkataña.<br />

Al revés vivir de los santos. Santunakana sarawipatha<br />

kutikiptata vel jaqha manqa, mä manqasaraña.<br />

Al revés hacer. Jaqhaki luraña.<br />

Al revés hacer de lo que mandan. Kamachíta aru<br />

jaqhukiptäña vel kutikiptäña.<br />

Al revés decir algo de propósito. Watiqaki,<br />

jaqhastäki, atamaña.<br />

Al revés decir algo por yerro. Jaqhaki vel aru<br />

jaqhukiptataki atamatawiña, aru pantatawiña.<br />

Altamisa, yerba medicinal. Marqu.<br />

Altar a nuestro modo. Altara.<br />

Altar de las guacas, hecho de piedras labradas,<br />

como se ve en las punas. Jusnu.<br />

Alterar el pueblo. Pithuña, ch'axmiña, ajaña,<br />

takurasäña.<br />

Alterar innovando cosas. Maya jamu irajaña. 3 -ji.<br />

Alterarse inquietarse, con la multitud da cuidados,


Vocabulario de la Lengua Aymara 75<br />

sin poder pensar en otra cosa. Takurasiña,<br />

parirasiña: con -ru.<br />

Alterarse las cosas mudándose. Mawijaña,<br />

mawakiptaña.<br />

Alterar, inquietar el sueño. Iki ch'axmitu,<br />

wayukipitu.<br />

Alterarse de enojo. Q'apiskiptaña, wallaxkiptaña.<br />

Alterarse con vehemente deseo. Tiju t'ijut'itu, t'aj<br />

t'ajtitu: de -aña.<br />

Alterarse embraveciéndose. Uriptaña, luqhiptaña.<br />

Altercar, disputar, porfiar. Sasiña vel chikutasiña.<br />

Alteración, disputa, porfía. Sasiña, sasiwi,<br />

chikutasiña chikutasiwi.<br />

Altillos que hay por los campos de piedrecitas o<br />

tierra. Pünqu.<br />

Altísimo. Ancha jach'a, amputa.<br />

Altivo. Thuji, jach'a chuyma.<br />

Alto, sobrado de la casa. Utaxaru uta.<br />

Alto del cielo. Laqhampu, larama.<br />

Alto, grande hacia arriba. Jach'a, amputa, alä.<br />

Alto, grande, varón o mujer. Jarma.<br />

Alto diez brazas. Tunka luqa jukha waru.<br />

Alto hablar. Junt'u, t'ullqu arusiña.<br />

Alto encumbrado. Sayt'u.<br />

Altramuces o chochos o lupinos como dicen en<br />

Italia. Tawri, su mata; tawri ali. Altramisa. Vide<br />

supra: altamisa.<br />

Al través ponerse en el camino. Thaki uqhataña.<br />

Al través dar el navio. Wampu uraqiru vel<br />

jaqhatuqiru q'iwikipti. De -aña.<br />

Al través pasar o atravesar. Jalajaña. 3 -ji.<br />

Altura o tamaño de cualquiera cosa. Tansa, juch'a.<br />

Altura del hombre. Jaqi sä.<br />

Altura mediana. Wakita jach'a vel amputa.<br />

Altura pequeña. Jisk'a vel juch'aki, señalándola.<br />

Albañal. Pincha.<br />

Albayalde. Kanasa.<br />

Albedrío del hombre en esta vida. Yanqhasa, jiskisa,<br />

chuymakama saranaqaña.<br />

Alumbrar dando lumbre, con candela u otra cosas.<br />

Qhanachaña, qhananchaña.<br />

Alumbrar al ciego dándole vista. Ullitatäña.<br />

Alumbrar, dar noticia de algo. Qhanachaña.<br />

Alumbrar el Sol. Qhanaña vel lupiña.<br />

Alumbrar la luna. Paxsiña,<br />

Alumbrar las estrellas o piedras preciosas. Vide:<br />

relumbrar, resplandecer.<br />

Alumbrar Dios. Qhanachaña, qhanantaña. Dando<br />

buen parto: jakiqäña, sapaki yuqachäña.<br />

Alunado, que a cada luna nueva enloquece.<br />

Ayrinkunana luqhiptiri o que enferma: usuritiri.<br />

Alunado, que a cada menguante enloquece o<br />

enferma. Urut'ankunana luqhitiri, usuritiri.<br />

Allá donde tú estás. Ukana, ukaru. Según fuere<br />

menester.<br />

Allanar. Pampachaña, juskachaña, t'axtaraña.<br />

Allanar una tabla o piedra. Pallallachaña,<br />

llunkuraña, &c.<br />

Allanar enluciendo. Lluch'iña, sulaña, lluch'iraña,<br />

sularaña.<br />

Allanarse de suyo. Pampachasiña, juskachasiña.<br />

Allanarse rindiéndose. Axawanuqaña, inawanuqaña.<br />

3 -qi.<br />

Allanar a otro. Axawanuqäña, 3 -qi.<br />

Allanarse humanándose en el trato. Phaq'iptaña.<br />

Allanar con pisón o con los pies. T'axtaraña.<br />

Allanar dificultades. Jaritha luraña, wakisäña,<br />

pampachaña.<br />

Allegarse. Vide: llegarse.<br />

Allegar juntando. Tantaña, tantathapiña, quriña,<br />

quritapiña.<br />

Allegar plata ganándola. Jakiña.<br />

Allegar, ganar para otro. Jakirapiña.<br />

Allegado muy jumo apeñuscado. K'ä k'ä, dícese de<br />

casas, &c.<br />

Allegarse al parecer de otro. Amajasitapa arkaña,<br />

chiqawa saña, ullirpäña.<br />

Allegarse a los buenos. Jaqiwaña, sarasiña,<br />

irpanaqasiña, lip'iña, con -ru.<br />

Alli estar. Ukankaña.<br />

Ama, que cría. Ñuñuwarapiri.<br />

Ama, que tiene criados. Señora.<br />

Amable. Amawaña, antiskaña, jiwaskaña,<br />

waylluskaña, takiskaña.<br />

Amabilísimo. Amawañaxtara, amäwañana<br />

amawañapa, antimalla, jiwamalla, &c.<br />

Amable que roba los corazones. Chuyma apiri,<br />

chuyma luntatiri, ñatiriri.<br />

Amador. Amawiri, munajachiri, waylluri, antiskiri,<br />

antita, waña chuymani vel waña. A todos se<br />

antepone la cosa amada en genitivo o acusativo sin<br />

preposición o con -ru algunas veces.<br />

Amado querido. Amawata, apanka: iwayu, k'a, chuqi;<br />

uyaya munaya umana, kawina.<br />

Amagar, amenazando de dar con la mano, palo o<br />

piedra. Amparana lawana, qalana jaqhachaña.<br />

Amagar espantando a las bestias con algún<br />

ademán. Thalaña.<br />

Amamantar. Ñuñuyaña.<br />

Amamantar para acallar. Ñuñut'äña.<br />

Amamantar los cabritos, corderos, &c. llegándolos<br />

a las madres. Ñuñukatäña. Con -ru.


76 Ludovico Bertonio<br />

Amancebarle el hombre o mujer casado o por<br />

casar. Sipasichasiña mancebachasiña.<br />

Amancebado. Marmini.<br />

Amancebada. Jaynuni. Estos dos vocablos significan<br />

también casados: "es adiunctis", se entenderán.<br />

Amancebado o amancebada. Sipasini.<br />

Amancebado andar. Sipasini saranaqaña. 3 -qi.<br />

Común a él y ella.<br />

A manadas. Tama tama, t'aqha t'aqha.<br />

A mano derecha. Kupi tuqi.<br />

A mano izquierda. Ch'iqa tuqi.<br />

Amanecer. Qhantataña, q'altaxaña vel laqhampu<br />

q'arajti vel k'ajti, willij willirti.<br />

Amanecer orando. Dios jamp'atikasina qhantatäña.<br />

Idem: uruña o uruwaña; y puede aplicarse a otras<br />

cosas.<br />

Amansarse el enojado, la enfermedad, el trabajo, la<br />

prisa de la obra, la mar, la ira y otras cosas<br />

semejantes. T'arphunuqaña, inawanuqaña,<br />

nañawanuqaña, llamp'unuqana, axawanuqaña;<br />

todos la. 3 -qi.<br />

Amansarse el enojado; dicen también.<br />

Chuymawanuqaña, qhanaptaña, manuqaña,<br />

muxsawanuqaña.<br />

Amansar. Activo. Dícese con los verbos precedemos<br />

según fuere la cosa, interponiéndoles la partícula<br />

-a vel -ya. T'arphunuqäña, llamp'unu -qäña, &c.<br />

A manera o al modo o como: dícese con el nombre,<br />

al cual comparamos la cosa, posponiéndole la<br />

partícula -ja vel -jama. Aquella piedra es a manera<br />

de hombre: uka qala jaqixa vel jaqijamakiwa.<br />

A manteniente dar golpes sin soltar de la mano la<br />

piedra con que da. Qalana tallmaña, kumpaña.<br />

Amar. Amawaña, antíta chuymaniña, antikataña,<br />

jiwakataña, takiña, munajachaña waylluña,<br />

chuymaña, wañaña. Los dos últimos son nombres<br />

con -ña y así en 3 no se acaban en i, sino en a.<br />

Amar tiernamente. Waylluña.<br />

Amar haciendo bien. Khuyaña.<br />

Amarse uno a otro. La partícula -si, interpuesta a los<br />

verbos precedentes sirve para esto, como<br />

amawasiña, &c.<br />

Amarse a sí mismo o a sus cosas. Amawasiña,<br />

wayllusiña.<br />

Amarga cosa. Jaru, qata.<br />

Amargura. Jaru vel qata vel jarukankaña,<br />

qatakankaña.<br />

Amargamente llorar. Jaru jachaña vel kayuma<br />

qunchuya vel kayuma panqaya jachaña.<br />

Amargamente o con desabrimiento hablar. Jaru<br />

arusiña.<br />

Amargar. Jarujaña, qatajaña. 3 -ji. Usanse con<br />

transición: jarujitu, qatijitu.<br />

Él que tiene amarga la boca. Jarujata, qatijata.<br />

Amarillo. Q'illu, chuqi vel yuri, churi.<br />

Amarillo volverse. Q'illukiptaña, chuqikiptaña, &c.<br />

Alguna diferencia hay entre estos nombres de más<br />

o menos.<br />

Amarillo volverse el sembrado. Dícese con los<br />

mismos nombres.<br />

Amarillo volverse el enfermo. Idem: Amarillo<br />

volverse el sembrado.<br />

Amarrar a la columna o pilar o a otra cosa así.<br />

Yaphikataña.<br />

Amarrar o atar la carga. Khumut'aña, chinuña.<br />

Amarrar, atar muy recio. Wiska tartäña.<br />

Amarrado. Yaphikatata, chinuta, khumuta; según la<br />

cosa.<br />

Amasar. Ñatuña, lliwq'aña, q'apiña, masaña.<br />

Amasar barro con los pies. Kayuna takiña.<br />

A más lejos que vaya. Ancha jayaru masinsa.<br />

A más tardar. Ancha jaya pachasinsa, unasinsa,<br />

t'ut'usinsa.<br />

A más valer. Ancha jaynn chanipasinsa.<br />

A más tener. Kunani, kawkinisinsa. Y así se dirá con<br />

todos los verbos en gerundio o subjuntivo, según el<br />

supuesto.<br />

Ambos a dos. Panija, -ma, -pa, -sa, según las<br />

personas.<br />

Ambas cosas. Payapa, paya, chikapa, payäja.<br />

Ambos ojos, oídos, pies y otras cosas hermanadas<br />

así. Nayrapura, jinchupura, kayupura, &c.<br />

Añadiendo -pura.<br />

Ambas hermanas. Qullakani chinkini.<br />

Ambos hermanos. Jilani sullkani.<br />

Ambos, padre e hijo. Awkini yuqani. Y de la misma<br />

manera se dirá de todas las cosas que tienen<br />

relación entre sí.<br />

A mechonea arrancar el cabello. Chulla chulla, qutu<br />

qutu jik'iña.<br />

Amedrentarse, acobardarse. Llajllaptaña,<br />

jaxsarathaptaña, jaxsaraña, qhiyt'aña.<br />

Amedrentar. Llajllaptaña, qhiyt'aña.<br />

Amenazar. Jaqhachaña, ampara mullmaña.<br />

Amenazar por esta cruz o a fe. Qasi vel paxta<br />

muxstiyiriksma vel jiwiyiriksma, &c. vel aka chiqa<br />

cruzasa, aka chiqa Diosasa<br />

Amenazar mostrándolo con alguna interjercción o<br />

afecto. Atata atata, anana anana.<br />

A menudo. Wachu, Idem: amanawi, alluxa wasa, &c.<br />

Dícese también repitiendo el verbo, v.g.:<br />

A menudo enviar. Khita khitaña, manq'a


Vocabulario de la Lengua Aymara 77<br />

manq'aña.<br />

A menudo ir. Mä maña. Y es de notar que se le<br />

añade una diéresis como también sä saña: decir<br />

a menudo o muchas veces.<br />

A mi casa. Nana ukaru.<br />

Amiga de otra mujer. Luq'asi vel laq'usi.<br />

Amiga de hombres, deshonesta. Chacharu wayutata,<br />

chachaki thaqiri, chachanakana chuyrna ap'äta.<br />

Idem: ap'äsiri. Alluki thaqhiri. Esto postrero, es<br />

poco honesto.<br />

Amigarse, tomar amistad. Q'uchu masichasiña,<br />

wayñuchasíña, jaqichasiña, amiqu lurasiña. Son<br />

comunes a varones y mujeres. Wawqichasiña: de<br />

hombres solos.<br />

Amigarse las mujeres tomando amistad.<br />

Luq'asichasiña.<br />

Amigo. Q'uchu masi, wawqi.<br />

Amigo o compañero en jugar o competidor en<br />

cosas semejantes de huelga. Quncha: en beber,<br />

llaqi: en juegos.<br />

Amigo con quién se acompaña de ordinario. Saraxa<br />

masi, irpanaqasiri masi, arusiri masi, waynu irpa.<br />

Amigos de mi edad con quienes trato siempre. Nä<br />

wiñaya jaqinaka.<br />

Amigo de comer o de beber alguna cosa. Esto se<br />

dice poniendo primero la comida o bebida de que<br />

es y después puraka o waña. v.g.:<br />

Amigo de dulce, de vino, de chicha, confites, &c.<br />

Misk'i, vino, k'usa, confitisa puraka, &c.<br />

Amigo de algo, aunque no sea comida, como de<br />

alcones, perros, &c. Mamani, anuqara waña.<br />

Amigo de hacer algo. Esto se hace, tomando el verbo<br />

que fuere menester quitándole la -ña y anadiándole<br />

waña, como:<br />

Amigo de saber, de jugar, de andar, &c. Yati, anata,<br />

sara waña; o mudando la -ña en -ru, y con chuyma<br />

o chuymani: yatiru, Idem: yatiñaru apata, Idem:<br />

anatañaru, saraña, Idem: sararu chuyma vel<br />

chuymani.<br />

Amigo de su voluntad. Chuymapa arkiri,<br />

chuymapataki vel chuymapakama saranaqiri jaqi.<br />

Amilanarse. Vide: amedrentarse, acobardarse.<br />

Amilanara otro. Vide: Ibidem: Amilanarse.<br />

Amistad. Q'uchumasini kankaña, jaqichasiña,<br />

jaqiwasiña, amigoni kankaña, &c.<br />

A mi ver. Nantha.<br />

Amo. Tata. Señor de vasallos: jaqini o mayqu.<br />

Amohinarse interiormente. Pusuxkiptaña.<br />

Amohinarse mostrándolo con palabras. Kututusiña,<br />

q'inaqacha. 3 -qi.<br />

Amohinar a otro. Q'inaqäña. 3 -qi. Pusuxkiptäña, 3<br />

-iyi.<br />

Amohinado. P'usuxkiptata q'inaqata.<br />

Amojonar. Vide: mojonar.<br />

Amolar. Tajraña, qaqut'aña.<br />

Amoladera. T'ajrat'aña qala vel mulaña.<br />

Amonestar a los que se casan. Munistaña, arut'aña.<br />

Amonestar hablando al oído. Jinchutaña, k'ichutaña<br />

vel jinchukatatha atamaña.<br />

Amonestar aconsejando. Iwxaña.<br />

Amonestar, requerir, apercibir. Isut'äña,<br />

jinchuxataña.<br />

Amontonar: qulluchaña, qutuchaña. Los verbos de<br />

llevar o juntar, compuestos con -tha -pi, significan<br />

lo propio, v.g.:<br />

Amontonar papas. Lak'uthapiña, jarpithapiña,<br />

tantathapiña.<br />

Amontonar piedras o adobes. Thawqathapiña,<br />

qillinkathapiña.<br />

Amontonar papas inmediatamente después de<br />

sacadas. Junuthapiña, pinathapiña.<br />

Amontonar piedras sacándolas. Wanqathapiña.<br />

Amontonarse de suyo o crecer el montón que van<br />

haciendo. Dicese con los mismos verbos de llevar,<br />

compuestos con -thapta. v.g.:<br />

Amontonarse las papas. Lak'uthapta; las piedras,<br />

qillinkathapti.<br />

Amontonados; hablando de costales llenos o de<br />

quinua por pisar o trigo por trillar en manojos.<br />

Arkuta, arkut'aña.<br />

Amontonados estar. Qutu pacha utkaña.<br />

Amontonados. Vide: montón.<br />

A montones. Arku arku, qullu qullu o según fueren las<br />

cosas.<br />

Amoretearse. Q'ütakiptaña chiwakakixaña,<br />

q'ütalaramaxaña. 3. -xi.<br />

Amor. Amawaña, amawani, waylluña waylluwi, &c.<br />

Tomando los infinitivos o participios.<br />

Amor cobrar. Jiwakataña. Idem: antikataña.<br />

Amor deshonesto para pecar, común a varón y<br />

mujer. Juchachasiña ullkatawi.<br />

Amor deshonesto de él. Marmina chuyma apäsiña<br />

vel apata kankaña.<br />

Amor deshonesto de ella. Chachana chuyma apäsiña.<br />

Amoroso, que de todos se hace querer. Chuyma<br />

apiri, chuyma vel ñatiqulla.<br />

Amoroso, que a todos habla con mucha suavidad.<br />

Muxsa aruni, qawinchata, k'isanchata aruni vel<br />

qawi o k'isa aruni.<br />

Amorosamente hablar. Muxsaki arusiña.<br />

Amortajar. Amaya t'irithapiña.<br />

Amortajar al modo antiguo de los indios. P'itikaña,


78 Ludovico Bertonio<br />

p'itikataña.<br />

Amortajado. T'irithapita, kallaqata amaya.<br />

Amonecerse, por algún golpe o por desmayo.<br />

Nuwata vel usuta jiwartaña, samkartaña vel<br />

t'akhartaña.<br />

Amortecerse como quiera desmayándose. Tukuña.<br />

Amortecido. Jiwartata, samkartata, t'akhartata.<br />

Amortiguarse. Vide: calambre.<br />

Amortiguado, descolorido, atortelado. Q'illukiptata,<br />

yükiptata, churikiptata.<br />

Amortiguarse así. Churikakixaña, q'illukakixaña vel<br />

yükakixaña vel churikiptaña 3. -xi, en los primeros.<br />

Amotinarse. Q'iwithaltaña, q'iwisiña, apu manqa<br />

wakixasiña, wallpasiña. Idem: mayachasiña,<br />

tantasiña, awqapa tukuña, awqapa sät'aña.<br />

Amotinamiento, motín. Apu manqa wakixäsiña,<br />

q'iwisiña, &c. Amparar socorriendo en las<br />

necesidades. Yanapaña, jiskichaña, khuyaña.<br />

Amparar defendiendo. Jakaräña, jalaxataña;<br />

arukipaña.<br />

Amparado, que tiene quien le defienda y haga por<br />

él. Yanapirini, jalaxatirini.<br />

Amparo, defensión. Los infinitivos de los<br />

sobredichos verbos a los participios en -wi,<br />

significan esto. Yanapaña, Idem: yanapawi,<br />

jakaräña, jalaxataña, jalaxatawi, &c. A los cuales,<br />

casi siempre te añaden los posesivos -ja, -ma, -pa,<br />

-sa, &c.<br />

Amparo o el que hace por otro, acudiéndole en<br />

todo. Pukara, qiyna, tikira, qirari, yanapiri y los<br />

participios en -ri, de los verbos que significan<br />

amparar.<br />

Ampollas del agua. Phukuchu.<br />

Ampollas levantarse. Umatha phukuchuchasiña,<br />

phukuchusnuña.<br />

Ampollas levantarse en las manos quemándote o<br />

trabajando. Ampara phukuchusnutu.<br />

Ampollas hacerlos niños jugando. Pukuchuchaña.<br />

Ampolla, vaso angosto da boca como limeta o<br />

redoma. P'uñu wayu wayu, phurunq'u.<br />

Amulatado. Yawirka jaqi.<br />

Amulatado pararse. Yawirkaxaña, yawirkakiptaña.<br />

Anade. Uwasi.<br />

Anatematizar, descomulgar. Cristianonakana<br />

mayachasiñapatha qurpajaña. Jut'ijaña k'alaxtäña<br />

vel jitanunakampi jaqichasiña, sarasiña aparaña vel<br />

jani cristianonakampi jaqiwasiniti, jani kuna yätsa<br />

sarasiniti, sasin saña o kamachiña.<br />

Anatematizado, descomulgado. Cristianonakana<br />

mayachasiñapatha jalaxtäta, &c. Ut Supra.<br />

Anatema, descomunión. Cristianonakana<br />

tantasiñapatha qurpajatakankaña. Los indios no<br />

saben aún, qué cosa sea descomunión, ni<br />

descomulgar, pero si fuere menester, puedeseles<br />

declarar por los sobredichos términos u otros que<br />

no serán dificultosos de hallar.<br />

Anca, donde juagan los huesos junto al espinazo.<br />

Phuskanka.<br />

Anciano. Yasq'a, ch'ari, achachi.<br />

Anciana. Mamanaka, apachi.<br />

Anchi corto. Qara, t'iqi vel t'at'a qara.<br />

Ancho o hueco de la casa o puerta, costales o de<br />

otras cosas semejantes. Jaqhanka.<br />

Ancho del parto y otras cosas. Iwraqa.<br />

Anchor de la casa, puerta, &c. Utana punquna,<br />

killkana, qutamana jakhankapa.<br />

Anchor del paño, mesa, &c. Pañuna, isina, misana,<br />

iwraqapa.<br />

Anchura. Lo mismo que anchor.<br />

Andamio. Kirata.<br />

Andamio hacer. Kira luraña.<br />

Andar, verbo general para todas las cosas que<br />

andan. Saraña. Pero como son muchos los verbos<br />

de andar según la diversidad de los modos, por que<br />

unos andan arrastrando otros levantados, &c. Y<br />

también andan muchos juntos o uno solo, para<br />

hablar con propiedad según lo que pide esta<br />

lengua; será acertado mirar siquiera de paso los<br />

verbos siguientes.<br />

Andar muchos juntos así de hombres, como de<br />

otros animales. Äña. 3 -iy vel aywiña.<br />

Andar arrastrando. Jithiña.<br />

Andar la culebra o gusanos. Mullt'iña, llawlliña.<br />

Andar el sapo. Lat'aña.<br />

Andar o bullir muchos gusanos. Ch'isch'istaña,<br />

jump'ux jump'uxtaña.<br />

Andar trotando. Tuqul tuqultasa vel yaxa yaxa<br />

saraña.<br />

Andar cabiz bajo. Khuykuña.<br />

Andar a prisa. Chuxchunaki saraña, jalaña.<br />

Andar con dificultad los enfermos y flacos no<br />

alargando bien el paso. Chullchuña.<br />

Andar como uno que llene grillos o bestia que tiene<br />

sueltas. Kapaña y lo mismo se dice de los<br />

enfermos que andan con las piernas muy abiertas.<br />

Andar despacio con gravedad. Sara quysuña.<br />

Andar sin encogimiento con la cabeza levantada.<br />

Kunka äña. 3 -ji.<br />

Andar la fantasma. Khakha jali.<br />

Andar con chismes. Aru apaña, aru achuña vel<br />

ch'irijaña. 3 -ji.<br />

Andar primero. Nayrawaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 79<br />

Andar el postrero. Ch'inawaña.<br />

Andar el pulso. Sirka jali.<br />

Andar sin parar. Tiju t'ijuña.<br />

Al que así anda. Janlanqachu.<br />

Andar alderredor el reloj o la rueda del molino, el<br />

trompo y el cielo, &c. Jalakipa jalaruruña,<br />

q'iwkipa q'iwruruña, phirurukipa phirururuña vel<br />

phiruru phiruru jalaña<br />

Andar con ruido del vestido que se va sacudiendo<br />

una parte con otra. Jisp'ux jisp'uxtaña.<br />

Andar el dinero hoy en mano de uno y mañana en<br />

manos de otro. Qullqi aywinaqi, t'uqi, ch'iqi.<br />

Andar o bullir mucha gente o muchos animales u<br />

hormigas, &c. en algún lugar. Jump'ux<br />

jump'uxtaña, jump'ux jump'uxwaqtaña.<br />

Andar ligero como el viento. Waywaki jalaña.<br />

Andar con la frescura de la mañana o sobre tarda,<br />

cargadas las bestias, comenzando el camino en<br />

aquellos tiempos. Walak'iña.<br />

Andarse o menearse los palos atados unos con<br />

otros. Jununaqtaña, sukunaqtaña.<br />

Andar perplejo. Q'aytil q'aytiltaña, q'aytin q'aytintaña<br />

vel awti qinaya apanaqtaña.<br />

Andar siempre con buenos o con malos. Yatisiña,<br />

con -mpi vel yatikataña con -ru.<br />

Andar escondiéndose. Imanaqasiña.<br />

Andar los niños o enfermos que tienen pocas<br />

fuerzas. Iwniña.<br />

Andar dando vueltas los ríos o los que juegan; o los<br />

que no andan, camino derecho. Q'inq'u q'inq'una<br />

vel q'inqu saraña.<br />

Andar entonado, como hombre grave meneando la<br />

cabeza o contoneándose. K'inchinaqaña,<br />

q'illinaqaña, pawinaqana. Vide: ki- no. 3 donde hay<br />

otros verbos de estos en la 2da. parte.<br />

Andar a gatas. Lat'aña.<br />

Andar el pezo o nadar dando brincos. T'iju t'ijuña,<br />

lawriña lawrinaqaña. 3 -qi.<br />

Andar atentando. Llamkanaqaña.<br />

Andar pasito por no ser sentido. Ñujñuna, sarasina,<br />

llamkakiña, jaqhasaki saraña.<br />

Andar muchos en ringlera haciéndose de las<br />

manos, como jugando holgándose. Llullumiña.<br />

Andar, a prisa el hombre. P'arax p'araxnaqtaña,<br />

llujuña.<br />

Andar la nave, barco, &c. Llujuña.<br />

Andar bambaleando como los niños sin fuerzas.<br />

Ñukiña qirpinaqaña.<br />

Andar tuerta la procesión. Jitusu jithintata, jilusu<br />

jilantata vel jilasisa sullkarasisa vel parqu parqu,<br />

q'inq'u q'inq'u procesiona sari, aywi -iy vel saraña<br />

aywiña, äña.<br />

Andar solicito en aparejar o dar el recaudo que es<br />

menester. Parirasiña.<br />

Andar mucho en una ringlera o en dos o en tres.<br />

Mä tharphi, pä tharphi, kimsa tharpi saraña.<br />

Andar con buen paso, como el caballo andador, sin<br />

trotar ni correr y también lo que andan al modo<br />

de indios. Suchuña chujchuña.<br />

Andar afligido del frío. Phuxpunaqaña,<br />

kuykunaqaña, phuxputhapiña, kuykuthapiña.<br />

Andar muy cargado con cosas que pesan mucho.<br />

P'uyrunaqaña.<br />

Andar a trancos o cayéndose el enfermo o<br />

borracho que va bambaleando. Chankax<br />

chankaxtaña, thawix thawixtaña, laykux<br />

laykuxtaña. Vide: 2 p. qirpinaqaña, y Ta- no. 23.<br />

Andar de lado o rodar. Kichatha saraña.<br />

Andar como galera sin lastre. Khiwin khiwintasa<br />

saraña.<br />

Andar por la reglón del aire exhalaciones del fuego.<br />

Saqaqa jali vel jalanaqi.<br />

Andar con miedo de lastimarse como el que anda<br />

descalzo. Sujsunaqaña, kuykunaqaña.<br />

Andar o pasar muy a menudo por alguna parte.<br />

Thakichasiña vel sarakipa sararuruña.<br />

Andar con ruido como los que traen zuecos o los<br />

caballos que andan a prisa, &c. Tultux<br />

tultuxtaña, turux turuxtaña.<br />

Andar alderredor de alguna casa o cerro, &c.<br />

Tumakipaña.<br />

Andar hecho un loco, desatinado, furioso, inquieto,<br />

de un cabo a otro. Luqhitanaqaña, uritanaqaña. 3<br />

-qi.<br />

Andar hecho pedazos, andrajoso. Sinchanaqaña,<br />

surpunaqaña.<br />

Andar mirando la gante o ganado para ver lo que<br />

hay. Tumaraña, ulliraña.<br />

Andar sin parar para ganar algo. Thaylliña,<br />

qhariña.<br />

Andar a tienta paredes. Thamanaqaña,<br />

llamkanaqaña.<br />

Andar congojado y lleno de cuidados o sobresaltos.<br />

Thuthukiña vel thuthuqhaqha jalaña.<br />

Andar a prisa como la peonza. Tükiña vel tüki,<br />

sank'äñaki, sanchaki, nina umaki jalaña saraña.<br />

Andar boyante sobre el agua. Uma nayrat'a vel<br />

umana pawarayapa tünaqaña, saranaqaña,<br />

lawrinaqaña. 3 -qi.<br />

Andar como los niños o pajaritos o lagartijas.<br />

Witinaqaña saranaqaña.<br />

Andar inquieto. Q'aymasiña.


80 Ludovico Bertonio<br />

Andarse o menearse las muelas y otras cosas así.<br />

Anataña junux junuxtaña.<br />

Andar saltando con sólo un pie. Tuqul tuqultaña,<br />

thunkunaqaña.<br />

Andar en andas o en litera. Lampani saraña.<br />

Andar en silla. Sillani saraña; y así se dirá de otras<br />

cosas. Kawalluni, mulani, &c.<br />

Andar a pie. Kayuni saraña.<br />

Andar salidas las hembras. Q'añusiri saranaqaña.<br />

Andar pidiendo de puerta en puerta. Wiskasiña, uta<br />

uta tumaña.<br />

Andar de borrachera en borrachera. Umawi umawi<br />

tumaña.<br />

Andar de dos en dos o de tres en tres o de uno en<br />

uno. Mayni mayni, pani pani, kimsa kimsa saraña.<br />

Idem: mayni maynitha o mayni maynitaki.<br />

Andar descaminado. Pantamukuña, jaqhasmukuña.<br />

Andar derrengado. Kapanaqaña<br />

Andar enfermo. Usunaqaña.<br />

Andar en procesión. Siqipachaki vel tilasisaki saraña.<br />

Andar caminos áspero cuestas arriba y cuestas<br />

abajo. Amputaru, aynacharu, saraña.<br />

Andar de pueblo en pueblo o de provincia en<br />

provincia. Marka marka, sü sü tumaña.<br />

Andar a rodo la comida y cualquiera otra cosa.<br />

Tusuña, pachpakiña, jupapachakiña, sawkakiña,<br />

anchakiña.<br />

Andar diciendo, comiendo, mirando, riendo y otros<br />

modos así de hablar, que se usan a cada paso,<br />

dícense con la partícula -naqa interpuesta al verbo<br />

que significa decir, comer, mirar, reir, &c. que se<br />

hallarán en sus propios lugares, verbi gracia:<br />

Andar diciendo: sarnaqana. 3 -qi.<br />

Andar comiendo: manq'anaqaña.<br />

Andar riendo: larunaqaña. La cual partícula<br />

-naqa, interpónese también casi a todos los<br />

verbos que significan andar de aquí para allí o a<br />

todas partes.<br />

Andador hombre o animal. Sara suchuri, t'ut'u sariri.<br />

Andariego. Sarayku, tumayku y son comunes de dos.<br />

Andariega. Pinchajaña.<br />

Andadura, tener el caballo. Vide supra: andar con<br />

buen paso.<br />

Andamio. Kirata.<br />

Andamio hacer. Kirachaña vel kira luraña.<br />

Andas de difuntos. Amaya kallaña.<br />

Andas de palos atravesados, en que suelen traer<br />

enfermos. Kallaña.<br />

Andas para imágenes de santos. Kallaña, andasa.<br />

Andas de caciques o señores. Lampa.<br />

Andas llevar o litera. Kallaña vel lampaña.<br />

Andenes que hay por los carros donde hay<br />

chácaras. Pata pata vel patarana.<br />

Andenes hacer. Pata patachaña.<br />

Andes, tierra templada. Qhiwra.<br />

Andes, tierra muy caliente. Yunka.<br />

Anegarse y anegar en agua. Vide supra: ahogarse.<br />

Anegar la tierra el agua. Llumch'itataña, jawitataña,<br />

qarpatataña, qawsatataña, phallatataña vel<br />

apakipaña, llumch'ikipaña. Todos son activos y<br />

faltando una serán como neutros.<br />

Anegarse da suyo. Dícese con estos mismos verbos,<br />

cuando no tienen otro nominativo, como Dios.<br />

Jawiri uma, &c.<br />

Anegar la tierra soltando el agua. Umana<br />

llumchitatäña, añadiéndole una ä, así a éste como a<br />

los precedentes.<br />

Anegarse al barco o navio con tormenta<br />

trastornándose. Sat'iña, sat'ikipaña. Estos también<br />

son como neutros, sí no hubiere expresamente otro<br />

nominativo.<br />

Anegarse, undirse aun sin tormenta. Qutaru vel<br />

umaru aparanttaña, maluña.<br />

Ángel. Angela.<br />

Ángeles. Angelanaka, angelisnaka.<br />

Angarillas. Idem: Ángeles.<br />

Angustiarse por algo. Pharakataña qhiriskataña.<br />

Angustia así. Pharakataña.<br />

Anhelar. Samusuña.<br />

Anhelito. Samana,<br />

Anidar o hacer nido. Tapachaña, tapachasiña.<br />

Anillo. Siwi.<br />

Anillo ponerse. Siwit'asiña vel siwiña luk'anaru<br />

apantasiña, äntasiña.<br />

Anillo o eslabón donde atan algo de hierro o de<br />

piedra. Chiyinqu.<br />

Anima racional. Jaqina almapa vel chuymani,<br />

amajasiñani alma<br />

Animal. No hay nombre genérico que los comprenda<br />

todos: a los de cuatro pies llaman: pusi kayuni.<br />

Animales como son pájaros, peces, culebras,<br />

gusanos y otras sabandijas. Véanse en sus<br />

propios lugares según sus especies.<br />

Animal que sale ya de cordero. Ankuta, ankuta<br />

oveja, ankuta qawra, ankuta caballo, ankuta<br />

yuqalla, ankuta mimilla, &c.<br />

Animal que no está debajo de pastor. Puruma, k'ita<br />

waqura y también se dice de hombres.<br />

Animal como tortuga. Kirkichu. Vide: ibi; para saber<br />

la superstición de los indios.<br />

Animal silvestre o venado. Taruja.<br />

Animal fecundo macho o hembra que sea. Mira.


Vocabulario de la Lengua Aymara 81<br />

Animar, dar alma. Almanichaña.<br />

Anima comenzar a tener el hombre, en el vientre<br />

de su madre. Jaqichasiña.<br />

Animado estar el caballo, león, carnero, &c.<br />

Kawalluchasiña, pumachasiña, qarwachasiña.<br />

Tomando el nombre del animal, compuesto con<br />

-chasiña: el cual modo es también común a todos<br />

los frutos y semillas que nacen.<br />

Animado estar el pájaro cualquiera que sea, en el<br />

cascarón. Qalluchasiña.<br />

Animarse. Sintiptäna. Vide supra: alentarse dícese<br />

también: sinti chuymat'aña.<br />

Animar. Sintiptäña, sinti, chuymanichaña. Vide:<br />

Alentar,<br />

Animoso. Chacha chuymani.<br />

Animosa. Mamanaka chuymani.<br />

Animoso común de ambos. Sinti chuymani.<br />

Aniñado. Wawa chuymani.<br />

Aniñarse. Wawa chuymanixaña.<br />

Aniquilarse. Japhallaru vel ch'usaru tukuña, maña.<br />

Aniquilar. Japhallaru, ch'usaru tukuwaña, mäña vel<br />

japhallaru ch'usaru tukupha, mapha saña vel<br />

japhallaruchaña ch'usaruchaña.<br />

Aniquilar desautorizar. Jakhuta kankana aparaña.<br />

Aniquilado. Japhallaru, ch'usaru tukuta, mata.<br />

Anoche. Masayp'u.<br />

Anochecer. Arumaxaña, arumat'aña, arumakipaña,<br />

ch'amakakipaña.<br />

Anochecer, llegando a la noche con tristeza o<br />

alegría. Phutisisaki, kusisisaki, jayp'uyaña.<br />

Anochecerme a la entrada del pueblo, &c. Markaru<br />

jak'achiyirina arumakipitu.<br />

Anteayer. Waluru.<br />

Anteanteayer. Khuriwaluru.<br />

Anteanoche. Walayp'u.<br />

Anteantes noche. Khuriwalayp'u.<br />

Antaño. Mimara, maymara.<br />

Antecesor. Lantiri.<br />

Antes, "sed potius". Llallirja.<br />

Antes primero. Nayrarja vel nayrakirja vel nayra.<br />

Antes que yo, que tú, que aquél, que nosotros, que<br />

Pedro, &c. Nayraja, -ma, -pa, -sa, Pedrona<br />

nayrapa.<br />

Antes de o antes que, esto se dice con. Janira y el<br />

gerundio o subjuntivo o participio en -ta. v.g.:<br />

Antes de comulgar, confiésate. Janira<br />

kumuljasisina kunphisasijata: porque no hay<br />

más de un supuesto.<br />

Antes que mueras, Díos te castigará. Janirja<br />

jiwimana Dios castigajatpana; porque aquí son dos<br />

supuestos en ambas oraciones podemos usar de<br />

participio: janirja comulgasitatha y janirja<br />

jiwatatha, aquella -tha, última es preposición; la<br />

misma construcción pide niya, que significa<br />

después, como en su lugar se dirá.<br />

Anteceder. Vide: ir delante.<br />

Ante mí, tí, &c. Nayrajana vel nayraqatajana: usando<br />

de los posesivos, según fuere menester.<br />

Ante todas cosas. Nayrarja, jilarja, qullanarja.<br />

Antepasados. Nayra jaqinaka.<br />

Anteponer mejorando. Jilachaña )( sullkachaña.<br />

Anteponer en estima juzgando mejor de uno que<br />

de otros. Nayraruchaña, jilusuwaña nayraru, jilaru<br />

jakhuña, qullanachaña, son activos.<br />

Antes de tiempo sembrar. Janirja satapacha puripana<br />

vel janirja satañipana sataña vel nayrajaña. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Antes quiero morir cien veces que pecar. Janirja<br />

jucharu purisina pataka wasa jiwaña amawaña,<br />

Idem: jani jucharu puriñataki pataka wasa<br />

jirïnkthasa.<br />

Anticiparse en ir o ganar por la mano. Sara<br />

nayrat'aña vel nayrat'aña, solamente y así de otras<br />

cosas usando del nombre verbal de presente o de<br />

infinitivo.<br />

Anticiparse en tomar lugar. Utt'a nayraña,<br />

nayrat'aña.<br />

Antigua cosa. Nayra yä.<br />

Antiguamente. Nayra, walu, mikha vel nayrapacha,<br />

&c.<br />

Antiguo anciano. Jaya vel walupacha jaqi.<br />

Antojárseme que una piedra es hombre. Qala<br />

jaqijaki ullijaña vel jaqi kankipana jamachaña.<br />

Antojadizo así. Kunasa mä jamujaki ulijiri vel<br />

ulljakamana.<br />

Antojárseme de comer lo que otro come.<br />

Manq'añapa, k'amuraña.<br />

Antojárseme de hacer cualquier otra cosa. Esto se<br />

dice tomando el verbo que fuere menester con la<br />

partícula. -jacha interpuesta, v.g:<br />

Antojóseme de ir, de jugar, de predicar, &c.<br />

Majachitana, anatajachitana, sermojachitana.<br />

Usando de transición.<br />

Él que tiene antojo así de ir, &c. Mächata,<br />

anatajachata, &c. Y es más usado este participio<br />

en -ta, que no el que se acaba en -ri.<br />

Anteojos de vidrio. Kisu, kispi nayra.<br />

Anteojos traer. Kisuniña.<br />

Anzuelo. Sullq'uña.<br />

Anunciar. Atamaña, isut'aña, isapäña.<br />

Anual, cosa de cada año. Mara vel marankuna usu,<br />

fiesta qillqa, &c. Enfermedad anual, &c.


82 Ludovico Bertonio<br />

Añadir echando más. Apaqaña, yapaqaña. 3 -qi.<br />

Apaqt'aña, apaxataña, yapaxataña, jilaxataña.<br />

Añadir pecado a pecado. Juchaxaru, jucha apaxataña<br />

vel juchaxatha juchachasiña.<br />

Añadir a la carga. Chaqataña vel paltaxataña.<br />

Añadir otra guarda más. Ch'intxataña vel irpxataña.<br />

Añadir mintiendo. Aru jilaxatäña, jithixatäña.<br />

Añadir cosiendo un pedazo con otro. T'irikataña,<br />

ch'ukukataña.<br />

Añadir ensartando. Tisnukataña.<br />

Añadidura. Apaqa, yapaqa, jila.<br />

Añadidura a la carga. Paltachaqtaña.<br />

Añadidura dar. Apaqampi vel jilampi churaña.<br />

Añagaza. Llulla jamach'i vel jamach'i llullaña.<br />

Año. Mara.<br />

Año siguiente. Naxasa.<br />

Año abundante fértil. Alli vel jiski vel sap'a mara.<br />

Año malo de mucha hambre. Mach'a vel yanqha<br />

mara.<br />

Añublarse el cielo. Laqhampu qinaya lluchukipti,<br />

ch'ukuti, qinayakipi.<br />

Añublarse o haber cual y cual nube. Qinayanaqaña,<br />

llantuyanaqaña.<br />

Añublarse, estando la nube mucho tiempo sobre<br />

algo. Qinayaxataña, llantuyaxataña.<br />

Añublarse entristeciéndose el que estaba alegre,<br />

con algún mal suceso. Qinayakiptaña,<br />

llantuyakiptaña.<br />

Añublar así a otro, dándole alguna mala nueva u<br />

otra pesadumbre. Qinayakiptäña, llantuyakiptäña.<br />

Añublado estar el cielo. Laqhampuqinaya<br />

lluch'ukipatawa, ch'ukukipatawa, apakipatawa vel<br />

lluch'ukiptata.<br />

Añudar, dando ñudo. Chinuña vel chinut'aña, sin atar<br />

nada.<br />

Añudar atando a un pilar o a otra cosa.<br />

Yaphikataña, chinukataña.<br />

Añudarse del suyo. Chinujasiña.<br />

Añudar, no poder aprender más. Chuymawisaxata.<br />

3 -xi.<br />

Aojar. Jujikipaña.<br />

Aojado. Jujikipata. Él que aoja. Jujikipiri.<br />

Apacible manso, afable, humano. Aykaya, axa,<br />

llamp'u, inkilla, k'acha. Vide: in-.<br />

Apacibilidad. Aykaya kankaña, &c.<br />

Apaciblemente. Axaki, llamp'uki.<br />

Apacentar ganado y tener a su cargo personas, en<br />

lo temporal y espiritual. Awatiña.<br />

Apagarse la lumbre o la llama. Jint'aña, jint'axaña. 3<br />

-xi.<br />

Apagarse los deseos malos. Yanqha amawañanaka,<br />

yanqharu wayutata kankaña vel yanqharu<br />

ch'aqhawaña jint'axi, aparti.<br />

Apagarse los buenos deseos. Jiski amawañanaka,<br />

jiskiru jiwakataña jint'axi, apartxi.<br />

Apagar fuego. Jint'äña, chapuña.<br />

Apagarle con agua. Thujuña.<br />

Apagar la candela, la lámpara, &c. soplando.<br />

Phustaña, jiwäña.<br />

Apalear. Sak'aña, k'apaña, sawuna nuwaña.<br />

Apalear, dando muchos palos. Sak'anuqaña,<br />

sak'awäsiña.<br />

A panderetes trasquilar. Patapata yawiraña.<br />

Apañar, ranchear. Jillusiña vel jillusiraqaña. 3 -qi.<br />

Aparear. Chullachathapiña, yananichaña.<br />

Aparear poniendo otro que ayude. Ch'int'akataña.<br />

Aparecer. Ullasirapiña, uñasirapiña.<br />

Aparecer gran luz. Qhanaptaña.<br />

Aparecer fantasma. Ipi vel japhalla jaqi ullasi, khaka<br />

jali. Vide: disfrazarse.<br />

A par de mí, de tí, de aquél, &c. Nä, juma, jupa<br />

jak'ana vel jak'ajana, jak'amana, &c.<br />

Aparejar cualquier cosa. Kamatäña.<br />

Aparejar, aliñar. Yampanaqaña, allinaqaña. 3 -qi.<br />

Aparejarse. Kamaräsiña vel kamat'asiña.<br />

Aparejarse para alguna jornada. Wallpasiña,<br />

yatäsiña.<br />

Aparejar la mesa. Mesa jant'akuña.<br />

Apartar. Lakiña, lakiqaña, jalaqtäña.<br />

Apartar a alguno de otro, sonsacándole,<br />

engañándole. Llullaqaña.<br />

Apartar los corderos poniéndoles con el ganado<br />

mayor. Phat'achata, pat'achakataña.<br />

Apartarse de alguno con muestra de enojo,<br />

meneando la cabeza. Q'illutawaxana.<br />

Apartar a otro de su amor. Jithiqäxaña, jaqhäña.<br />

Apartar las frazadas con los pies. Wat'arasiña. Vide:<br />

ya-. no. 6.<br />

Apartarse, abrirse los que están muy juntos.<br />

Jithixtaña, lakixtaña, jalaxtaña.<br />

Apartarse del montón o haz alguna leña.<br />

Marqaxtaña.<br />

Apartarse de otros, el que iba junto con ellos.<br />

Thuquwaqtaña<br />

Apartarse o caerse del montón. Williwaqtaña.<br />

Apartarse. Dícese también con la partícula -qa-<br />

interpuesta al verbo de movimiento como:<br />

saraqaña, jithiqaña o con la partícula -waqta-,<br />

como: sarawaqtaña: apartarse del camino.<br />

Ch'inawaqtaña: quedarse apartándose.<br />

Apartadizo, atajo de pared a manera de alcoba.<br />

Ñiq'i qincha.


Vocabulario de la Lengua Aymara 83<br />

Apartadizo así o ramada de esteras o de totora.<br />

Silu qincha vel tutura qincha.<br />

Apartadizo, hacer así. Qinchaña, anteponiéndole las<br />

cosas de que se hace.<br />

Apartados estar. Jalaxtasiña.<br />

Apartarse de allá, acá. Jithikataniña, makhataniña,<br />

jakikataniña. Según la diversidad que hay entre los<br />

verbos de movimiento.<br />

Apartar casa los hijos o yernos. Jastasiña vel<br />

jistasiña. Vide: in-. no. 24.<br />

Apartarse marido y mujer o los mancebados.<br />

Jaytarasiña, jasarasiña.<br />

Apartar dividir la hacienda. Lakisiña.<br />

Apartarse de la ocasión de pecar. Jucharu puriyritha<br />

jalaxtaña.<br />

Aparte hablar. Jaqhatha arusiña.<br />

Aparte tomar o sacar. Jaqharu irpsuña.<br />

Apaciguar. Amikusäña. Vide: concertar.<br />

Apaciguar. Vide: ablandar.<br />

Apaciguar los que riñen. Alaxtäña.<br />

Apaciguarse los que riñen. Jalaxtxaña, jithixtxaña.<br />

Apearse del caballo. Lat'araña vel sararaña con -ña.<br />

Apearse para posar. Puriña con -ru.<br />

Apear a otro del caballo. Lat'aräña, sararäña.<br />

Apear del oficio del alcalde a alguno. Alcaldetha<br />

mistuyaña. Y así también se dirá de otros oficios.<br />

Apedrear. Qalana, jaqhuch'ukña.<br />

Apedrear el granizo a las chácaras. Yapu jaqhu, uta<br />

jaqhu.<br />

Apedreó la casa de ichu. Y aunque no se ponga el<br />

nominativo se entiende y se usa siempre no<br />

ponerle.<br />

Apellidar al Rey. Reya manqa säña vel wakiña, Idem:<br />

Rey tuqitha arusnaqaña. 3 -qi.<br />

Apellido. Sobrenombre como: Guzmán, Mendoza y<br />

entre los indios: Qullanqi, Aranqaya, &c. Jaqi suti.<br />

Aunque estos apellidos entre los indios son<br />

personales y no de linaje.<br />

Apellido de la casta. Jatha suti, yuqa suti. Y a este<br />

modo hay muchos nombres, como: Champilla,<br />

Wanqullu, Muchu, Ankalli, &c.<br />

Apenas o con dificultad hacer algo. Jaritha luraña,<br />

saraña, &c.<br />

Apenas o a duras penas. Qhanitha, jaritha,<br />

qhanichasiñaki.<br />

Apenas divisarse. Jayphu ullasiña.<br />

Apercibirse para jornada contra los enemigos o<br />

para trabajar muchos días en el campo.<br />

Wallpasiña.<br />

Apercibirse para el camino o para convite, &c.<br />

Yampasiña, yampathapisiña, qamaräsiña.<br />

Apercibirse, prepararse para la confesión y<br />

comunión. Qamaräsiña, qamat'asiña<br />

confesasiñataki vel comulgasiñataki y Diosana<br />

graciapa katusiñataki; para la gracia.<br />

Apercibir avisando, amonestando. Amajasäña.<br />

Apercibir requiriendo. Isut'äña vel atamaña.<br />

Apercibir la comida y todo lo que es necesario.<br />

Qamaräña, qamaräsiña.<br />

Apesgado con demasiada carga. Qatatit'asita,<br />

q'ipixarusita p'uyruxarusita, qunchuxarusita.<br />

Apesgar echando demasiada carga a alguno.<br />

P'uyruxaraña, qatat'ixaräña, &c.<br />

Apetecer o muy grande gana de tener alguna cosa.<br />

Jiwakataña, antikataña, jiwaña; con -ru.<br />

Apetecer demasiadamente plata o mujeres, &c.<br />

Qullqiruki, marmiruki, samkaña vel jiwaña.<br />

Apetito o ganoso. Jiwakatiri, antikatiri, jiwiri, con -ru<br />

de la cosa.<br />

Apetito, así vehemente al dinero, &c. Qullqiruki<br />

samkaña, jiwaña.<br />

Apetito natural de comer, beber, vestir, &c.<br />

Manq'ajachaña, umajachaña, isit'asijachaña, &c.<br />

Tomando el infinitivo del verbo con -jacha. Idem:<br />

manq'ajachiri chuymasa.<br />

Apetito de saber. Yatiñaru wayutata chuymasa.<br />

Apetito de honra. Chupiru, qamasaru wayutata vel<br />

lip'ita chuymasa.<br />

Apetitos buenos. Jiski amawañanaka. No conviene<br />

frenar los apetitos buenos, los malos sí que<br />

conviene: jiski amawañanakasa jani qulluwañati,<br />

yanqha amawañanakakipi qulluwaña jint'äña.<br />

Apiadarse. Khuyapäña, khuyawäña, usuwäña,<br />

llakipäña, p'utup'aywaña. Él que se apiada:<br />

khuyapiyiri, usuwiyiri, llakipiyiri, p'utup'aywiri.<br />

Apillas amargas. Isaña.<br />

Apillas secas. K'isa, qawi.<br />

Apiñuscarse. Mulluq'uchasiña, tantathaptaña,<br />

mulluq'uthaptaña.<br />

Apiñuscados. Mulluq'uchasita, vel q'ullq'ujasita,<br />

k'axtata, phiruruthaptata.<br />

A pique o a punto de estar. Vide: a punto.<br />

A pique estar de morirse o de caer. Niyat'aña, niya<br />

niya. Idem: lla lla jiwaña, tinkiña.<br />

A pique estar de dar en manos de salteadores.<br />

Jaqhuririnakana amparaparu niyat'aña.<br />

Aplacarse. Llamp'uptaña, axaptaña, inawanuqaña,<br />

chuymawanuqaña, t'arphunuqaña. 3 -qi.<br />

Aplacarse el río. Jawiri jintaxi, wallqaki jalaxi.<br />

Aplacarse la mar. Quta llampunuqi, t'arphunuqi.<br />

Aplacarse la pestilencia. Jach'a usu t'arphunuqi,<br />

llamp'unuqi, inawanuqi, jint'axi. Y así de otros


84 Ludovico Bertonio<br />

males particulares.<br />

Aplacarse la tempestad. Jallu apaxtaxi, inawanuqi.<br />

Aplacarse el viento. Thä llamp'unuqi, t'arphunuqi.<br />

Aplacarse el calor de la fiebre. Phuti t'arphuxitu,<br />

inawanuqxitu, maluxitu.<br />

Aplacarse el frío de la calentura. Challaqi, sanchalli<br />

t'arphuxita, inawanuqxitu.<br />

Aplacarse el rigor del frío. Laqhampu juxsatatxi.<br />

Aplacarse el calor o el estío. Juxsanuqaki,<br />

llamp'unuqaki vel inawanuqaki.<br />

Aplacar, amansar. Activo. Llamp'unuqäña,<br />

t'arphunuqäña, &c. Añadiendo -ä, antes de -ña a<br />

todos los susodichos verbos neutros. Vide: lla- nu,<br />

9 y 10.<br />

Aplastar. Pallallachaña, llamqitaña, takitataña. Este<br />

postrero es con los pies.<br />

Aplastarse. Pallallachasiña.<br />

Aplastado. Llamqitatata, &c.<br />

Aplicarse. Yatikataña, con -ru.<br />

Aplicarse a saber. Yatiñaru, yatikataña.<br />

Aplicarse aficionándose a algo. Chuyma churasiña,<br />

con -ru.<br />

Aplicarse a la virtud o al vicio. Jiski vel yanqha<br />

kankañaru, Chuyma churasiña, chuymaru<br />

malwasiña.<br />

Aplicar su hijo a pintar, coser, cantar &c. Yuqaja<br />

qillqaru, ch'ukuru, kantaru yatikatäña.<br />

Aplicar las frezadas. Vide: arropar.<br />

Aplicar emplasto. Qulla apaxataña.<br />

Aplicar plata a los pobres. Wajchanakatakipha aka<br />

qullqi saña.<br />

Aplico yo para mí. Nankachasiña.<br />

Aplicas para tí. Jumankachasita.<br />

Aplica para sí. Jupankachasi.<br />

Aplicar para Pedro. Pedronkachaña.<br />

A poco más o menos. Ina pampaki.<br />

Apodar. Tuqiña, sillpiña.<br />

Apodar sin fundamento. Janikunasa kunay saña.<br />

Apolillarse. Thutajaña. 3 -ji.<br />

Apolillado. Thutjata vel thuthallpijata.<br />

Apoplejía.<br />

Aporcar desyerbando la primera vez. Thumiña; la<br />

segunda, qawaña.<br />

A profía arar, &c. Qhullisina, llallisiña. Y así de otras<br />

cosas. Vide: thu- no. 11<br />

Aporrear. Ch'axiña, jaychaña, liq'iña, ukichaña,<br />

miraraña.<br />

Aporrear. Irónicamente dicen. Jiskichaña, jiskichjaña.<br />

3 -ji, muxstäña. 3 -iy.<br />

Aporrear con demasía. Ch'axiwäsiña, jaychawäsiña,<br />

añadiendo -wäsi a los verbos que significan<br />

aporrear.<br />

Aporrear también se dice. Luqaxataña, ch'akhuña,<br />

p'arp'aña.<br />

Aporrearse uno a otro. Ch'axisiña, liq'isiña, &c.<br />

Añadiendo -si, a todos los verbos que significan<br />

aporrear.<br />

Aporreado. Ch'axita, jaychata.<br />

Aposentar. Utajaru jawisaña, irpaña, puräña.<br />

Aposentarse. Vide: apearse.<br />

Apostar. Takisiña, athisiña, como: apostemos un peso<br />

que vendrá. Chiqa jutaniwa mä saratha takisitana<br />

vel chiqa jani jutaniti, &c. Y también dicen:<br />

apostatana, mä sara mapana.<br />

Apuesta así. Takisiña, takisiwi.<br />

Apostado o lo que apostaron. Dame lo que<br />

apostamos. Athisiwisatha churita vel athisiwisatha<br />

o takisiwisatha katusima: toma.<br />

Apostemarse. Tiwkhaña, 3 -ki. Ampuqiña. Con<br />

transición: t'iwkhitu ampuqitu.<br />

Apostema, más propio es postema. T'iwkha, ampuqi.<br />

Apostillarse los pies por mucho andar. Kayu<br />

ch'iwirji. Idem: ch'iwirjitu.<br />

Apostillarse la boca. Lakha phutusutu. Postillas:<br />

ch'iwirja phutusu.<br />

Apreciar diciendo lo que vale. Chaniparu arusiña.<br />

Anteponiéndose la cosa en genitivo o el precio.<br />

Apreciar el caballo en cien pesos. Caballo patakan<br />

chaniparu arusiña vel patakan chanipawa saña vel<br />

pataka saran chanipachaña vel unanchaña vel<br />

nantha patakan chanipawa vel chanipa kankiwa.<br />

Apreciar en poco. Pisin chaniparu unanchaña.<br />

Apreciar dándole más valor del que tenía.<br />

Chaninichaña.<br />

Aprehender imaginando lo que no es. Jamachaña.<br />

Pedro aprehendió que llegaban los enemigos.<br />

Pedrowa awqanaka puripana jamachana.<br />

Aprehendió que le querían matar. Jiwayaja sata<br />

jamachana. La construcción de este verbo es muy<br />

de notar y se hallará en nuestra gramática aymara<br />

en la 2. p. cap. 7. §. 2.<br />

Aprehender trayendo fuerte imaginación de algo.<br />

T'aqhanawi amajasiskaña, chuymana apanaqasiña,<br />

amajasiskaña, apjasiskaña.<br />

Aprehender entera o profundamente. Chuymaru<br />

apantasiña irantapiniña; ukakama jamurpäña.<br />

Apremiar al trabajo. Ch'amakama iranaqäña,<br />

thalajaña ichitataña.<br />

Aprender de maestro o estudiando. Yatiña,<br />

jakikipaña.<br />

Aprender con brevedad. Jallchuräña, jallparäña.<br />

Aprendiz nuevo en cualquier cosa según el nombre


Vocabulario de la Lengua Aymara 85<br />

que se le sigue. Yaxana sastre, yaxana albañil,<br />

yaxana carpintero.<br />

Aprendiz, el que comienza a saber o probar o hacer<br />

lo que nunca había sabido, ni hecho. Yaxanaña.<br />

Vide: ya. no. 10.<br />

Aprestarse. Vide: aparejarse o apercibirse.<br />

Aprestar. Vide: aparejar, apercibir.<br />

Apresurarse en trabajar. Jamk'achaña, ichiña, tuliña.<br />

Apresurarse en andar. Jalaña, jalanaqaña, janana<br />

saraña, nina umaki jalanaqaña, jananawaqaña. 3<br />

-qi.<br />

Apresurado así. Nina uma jalanaqiri, jananawaqiri<br />

jalanqaychu, qallu qallu, t'iju t'iju.<br />

Apresurar así a otro. Jamk'achäña, ichäña, tuläña.<br />

Apresurarse enojándose. Vide supra; acelerarse.<br />

Apresurado así. Vide: acelerado.<br />

Apresurar enojando a otro. Q'apiskiptäña,<br />

wallaxkiptäña.<br />

Apresurar para que le den presto lo que pide.<br />

Phiñutäña vel jamk'a jamk'a churita saña.<br />

Aprestarse. Vide: apercibirse.<br />

Aprestar a otro para que esté a punto para hacer<br />

algo. Qamaräña. Y si son muchos phat'achaña.<br />

Aprestar las cargas poniéndolas o ajustándolas.<br />

Yampathapiña, q'ipichasiña, qamaräsiña.<br />

Apretar la tela con el hueso. Wich'ut'aña, awaqaña.<br />

Es levantar el urdiembre abriéndole para la trama.<br />

Apretar. Limithapiña, q'apithapiña, q'upathapiña.<br />

Apretarse la gente apeñuscándose. Q'imithapiña,<br />

k'ullk'uthapiña, jithithapiña, k'isk'ithapiña.<br />

Apretar la boca para que no grite o no resuelle.<br />

Lakha pichut'aña, qapit'aña, limit'aña.<br />

Aprestar atestando cosas en los baúles o fardos.<br />

Thakithapiña, limithapiña, p'axllathapiña,<br />

t'axllikataña.<br />

Apretarse la gente apeñuscándose. K'ullk'ujasiña,<br />

k'isk'ijasiña, limijasiña. Vide: Li- no. 3 y 4; ma- no.<br />

28.<br />

Apretar atando. Tartäña, wayutaña, jiskat'aña.<br />

Apretar la criatura al pecho. Ichukatasiña,<br />

qhumakatasiña.<br />

Apretar amasando, ordeñando y cosas semejantes.<br />

Q'apiña, q'apijaña.<br />

Apretados estar. Q'axtata utkaña vel q'axtaña vel<br />

llupthaptaña, llupthapitata utkaña.<br />

Apretarse bien el cíngulo, cordón, &c. Wak'asjasiña<br />

jiskat'asiña, tartäsiña, t'araxwäsiña.<br />

Apretar o juntar los dientes. Lakha ch'aka<br />

achuthapiña, chikt'aña.<br />

Apretar acogiéndose. Jalsuwaxaña, phat'isuwaxaña.<br />

3 -xi.<br />

Apretar estrujando o escurriendo. Ch'iwraña.<br />

Apretar el puño. Ampara q'aphithapisiña, ampara<br />

luk'ana äthapisiña.<br />

Apretar la pesadilla. Jajaputu.<br />

Apretar el corazón. Chuyma q'apitu. Es activo, pero<br />

tiene como significación de neutro vel chuyma,<br />

ñati usutu.<br />

Apretar con la obra, para acabarla. Ch'amatataña,<br />

ichitataña.<br />

Apretura de corazón o aflicción tener. Llakinkaña,<br />

kichunkaña.<br />

Apretura de tiempo tener. Jananankaña,<br />

jamk'achañankaña k'ullq'u pachankaña, qhatamiña.<br />

Apretar metiendo o atorando por alguna<br />

angostura. Chakthaltäña, chaktäña.<br />

Apretar entre dos puertas. Llawina achuqäña. 3 -qi.<br />

Apretar entre puerta y pared. Q'upkataña.<br />

Apretar entre dos lozas, una abajo y otra encima.<br />

Q'upjäña. 3 -jiy.<br />

Apretón dar a la obra. Ch'amatataña.<br />

A prisa. Jamk'aki, ilaki vel ila kayuki, jananaki,<br />

thusaki.<br />

A prisa andar o hacer cualquiera otra cosa.<br />

Jamk'anchaña vel jananaña.<br />

A prisa andar o con solicitud, sin divertirse a otra<br />

cosa. Parijä saraña.<br />

A prisa escribir. Qillqarpäña.<br />

Aprisionar atando. Chinuqaña.<br />

Aprisionado tener. Chinujasiña.<br />

Aprisionado atado. Chinuqata vel chinujasiña.<br />

A propósito decir algo. Purit'iri aruki arusiña.<br />

A propósito predicar de alguna fiesta. Fiestana<br />

yäpaki, ukallachaki, ukatuqiki iwxaña, atamaña,<br />

sermonaña.<br />

A propósito venir o a pedir de boca. Muquru,<br />

phatiru puriña.<br />

Apropiar. Vide: comprar.<br />

Apropiar, aplicar yo para mí. Nataki katusiña,<br />

natakichasiña.<br />

Apropiar tú para tí. Jumatakichasiña vel katusiña,<br />

&c. La persona a quien se apropia se pone en<br />

dativo.<br />

Aprobar por verdadero lo que se dice. Chiqawa,<br />

uksawa saña.<br />

Aprobar por bueno o por útil. Sap'awa saña vel<br />

jiskiwa, qullanawa, maysanawa, inkillawa saña y el<br />

saña, no se pone aprobando en acto, sino cuando<br />

referimos que en tiempo pasado aprobamos; lo<br />

cual también se guarda en todas las interjecciones.<br />

Aprobar dando licencia. Yanqhana lurapana,<br />

mapana, &c. Tomando el verbo que fuere


86 Ludovico Bertonio<br />

necesario.<br />

Aprovechar o ser bueno para algo. Jakhuña.<br />

Aprovechar ya, lo que antes no era de provecho.<br />

Jakhuxaña. 3 -xi.<br />

Aprovecharse del favor o industria de alguno.<br />

Yanapäsiña; pide genitivo de la persona que<br />

favorece.<br />

A puesta de sol. Inti phallphallina vel inti jalantana:<br />

-ru si fuere movimiento.<br />

Apuntar para tirar. Ullat'aña, unanchaña,<br />

chiqachat'aña. -ru.<br />

Apuntar la barba comenzando a nacer. Ñukhu<br />

chillkusu; alisu, mistu vel ñukhuch'asi.<br />

Apuntar así los cuernos. Waxra chillkusu, alisu,<br />

waxrachasi.<br />

Apuntar escribiendo, anotando. Unanchaña.<br />

Apuntalar echando estribo. Q'imikatäña, takikatäña.<br />

Apuntalado. Q'imikatäta, takikatäta.<br />

Apuntar con el dedo mostrando. Luk'anana<br />

ullachäña, ukawa saña.<br />

Apunto. Vide: estar a punto.<br />

A puñados dar. Jach'utasina, jach'ikharäña.<br />

Apuñetear. Ch'akutaña; liq'itaña, muqkataña.<br />

Apuñetearse. Ch'akutasiña, liq'itasiña, muqkatasiña.<br />

A puñetes echar. Ch'akurpäsita, liq'irpäsiña,<br />

muqharpäsiña.<br />

A puño cerrado apuñetear. Wakt'äsita amparampi<br />

ch'akuña.<br />

Apurar metales. Vide: acendrar o afinar.<br />

Apurar acosando. Vide: acosar.<br />

Apurar lágrimas recabar. Jachasinaki iyasäsiña.<br />

Apuras voces hacer volver. Arut'asina, arunaqasinaki<br />

kut'äniña.<br />

Apurar la paciencia. Q'apisiña, phalläña, phallatäña.<br />

Apurado estar de la hambre. Manq'atha lasut'aña,<br />

suwat'aña.<br />

¿A qué? o ¿para qué? Kuna, kunataki, kuna supa,<br />

kunalayku, kamachiri, kamachipana.<br />

Aquel. Uka vel khü. Mostrándole.<br />

Aquel o el otro más apartado. Khuri.<br />

Aquel o este otro más cerca. Akiri.<br />

Aquel malvado, aquel hablador, aquel bebedor,<br />

aquel chupador de nuestra sangre. Uka<br />

watisamkaqi, uka lakhañaqi, uka wilasa<br />

jallphat'iriqï.<br />

Aquello. Uka, khü. Porque estos pronombres incluyen<br />

en sí todos tres géneros como los adjictivos.<br />

Aquel mismo. Uka kikipa, khü kikipa. Mostrándole.<br />

Aquel que ama a Dios. Dios amawirika. Todos los<br />

participios activos y pasivos incluyen en sí el<br />

relativo como dijimos muy a la larga en el Cap. 10.<br />

de la 2. Part. de nuestra Gramática Aymara.<br />

¿A qué fin, a qué propósito? ¿Kuna chuymani? Vel<br />

¿Chuymampi? ¿Kuna amajasisa? vel<br />

¿kamachañataki?<br />

Aquel malvado, aquel hablador, aquel bebedor<br />

chupador de nuestra sangre. Uka watisamkaqï,<br />

uka lakhañaqï, uka wilasa jallphat'iriqï.<br />

¿A qué hora de día?. ¿Gayqa intina vel inti qayqa<br />

jukhana?<br />

¿A qué hora de noche?. ¿Phaxsi qayqa jukhipana?<br />

vel ¿aruma kuna pacha? ¿aruma qayqa hora?<br />

Aquello. Uka, khü. Porque estos pronombres incluyen<br />

en sí todos tres géneros como los adictivos.<br />

Aquel o aquellos. Uka, ukanaka.<br />

A cuenta mía, obligándome yo a pagar. Nana<br />

churaxañajataki.<br />

A cuenta tuya, suya, &c. Se dirá de la misma manera<br />

mudando los pronombres.<br />

A cuento o a gusto venir. Chuymajaru puriri. Aquí<br />

también se mudarán los pronombres.<br />

¿A qué tiempo del año?. Marana kuna pachana.<br />

¿A qué he venido yo o en qué he parado yo?.<br />

¿Kunapi tukuña? ¿kawkipi yanaña?<br />

Aquí. Akana. Aquí estoy. Akankaña.<br />

Aquí dicen que está. Akankimna.<br />

Aquí y allí o de aquí para allí. Akana, ukana.<br />

Aquí solamente. Akanaki.<br />

A cualquier persona. Khitirusa, khitiruspalla,<br />

khitikawkirusa, &c.<br />

A cualquier cosa. Kunarusa, kunaruspalla,<br />

kunakawkirusa.<br />

¿A cuántos de enero? Chinu phaxsina, enero<br />

phaxsina qayqa urupana.<br />

¿A cuántos daré? ¿Qayqaru churaja?<br />

A cuántos hay darás. Qayqaxa akankachi vel<br />

ukankachi jukharupini churajata.<br />

¿A cuándo aguardas?. ¿Kuna pacharu? ¿qayqa<br />

pacharu? vel qansaru ullasita?<br />

Aquerenciado estar. Yatisiña, yatinuqaña, yatiqataña:<br />

-na vel -ru.<br />

Arado de los Indios. Usu. Idem: uysu.<br />

Arador que mucho ara. Qhullikamana.<br />

Arador gusano. Sisu.<br />

Araña grande. Tapa tapa.<br />

Arana ponzoñosa. Uru uru vel qullani tapa tapa.<br />

Araña que hace la tela. Kusi kusi. La telaraña: kusi<br />

kusina llika llikapa.<br />

Arañar. Jurqiqaña, jat'iqaña, lliwq'aña. 3 -q'i.<br />

Arañar mucho. Jurqinuqaña, jat'inuqaña,<br />

lliwq'anuqaña vel sillunuqaña.<br />

Arañarse así propio o unos a otros. Jurqisiña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 87<br />

jat'isiña, jurqinuqasiña, jat'inuqasiña, sillunuqasiña,<br />

lliwq'anuqasiña.<br />

Arar la tierra. Qhulliña.<br />

Arar con bueyes. Wakhana qhulliña.<br />

Arar ahondando mucho. Qhullintaña, wachantaña,<br />

k'imintaña. Otros modos de arar se hallarán en la<br />

letra. Qhu- no. 2.<br />

Arar con camellones. Sukaña, suka qhulliña.<br />

Arar sin camellones. Mutaña vel muta qhulliña.<br />

Arar someramente. Sillpiraña.<br />

Arar mucha tierra. Qhullikipaña, sukakipaña,<br />

mutakipaña.<br />

Arar un poco de tierra en medio de otra que no<br />

está labrada. Wilachaña, wilachasiña, esvocablo<br />

de gente pobre.<br />

Arar y hacer cualquier otro beneficio en la<br />

chácara. Yapuchaña.<br />

Árbol. Quqa; y es nombre general, para todos los<br />

árboles grandes y pequeños, frutíferos y no<br />

frutíferos.<br />

Árbol fructífero. Achuri quqa.<br />

Árbol infructífero. Jani achuri quqa vel ina quqa.<br />

Árbol silvestre. Idem: Árbol infructífero.<br />

Árbol de durazno, membrillo, granada, &c. Jut'i,<br />

anteponiéndole durazno, membrillo, &c.<br />

Árbol plantado. Mallki quqa.<br />

Árbol arraigar. Quqa sapatati, jaki.<br />

Árbol o hierba muy verde. K'intu.<br />

Árbol de que hacen carbón en esta tierra. Qiñwa,<br />

qiwña.<br />

Árbol que no da fruto por falta de beneficio. Sumu<br />

quqa.<br />

Árbol que tiene hojas medicinales. Taru. Las hojas<br />

del Taru: pirari.<br />

Árbol o mata que no se seca ni aun después de<br />

cortado. Wiñaya wayna.<br />

Árbol plantar. Mallkintaña vel kallantaña.<br />

Árbol de muchos pimpollos. Alluxa mallkini quqa.<br />

Árbol, ahijar mucho. Alluxa mallkichasiña.<br />

Arboleda o arcabuco. Quqa quqa.<br />

Arboleda de árboles frutiferos. Achuri quqa quqa.<br />

Arbolillo. Jisk'a quqa.<br />

Arcabuco. Quqa quqa; jani yanata quqa, puruma<br />

quqa.<br />

Arcabuz. Illapa, q'axcha.<br />

Arcabuz, tirar o dispara. Illapat'aña, q'axchat'aña.<br />

Arcabucero que tire. Illapuri, q'axchiri.<br />

Arcabucero que los hace. Illapakamana.<br />

Arcadas dar. Chuyma llujuthaltitu, jaxrujachitu,<br />

llujunaqtitu vel jaxrusu jaxruntaña vel unkunaqtitu.<br />

Arcaduces de barro o plomo. Sañu. Idem: malla<br />

pincha o larqa<br />

Arcángel. Arkanjila.<br />

Arcángeles. Arkanjilanaka.<br />

Arquitriclino maestresala. Yampani.<br />

Arco del cielo. Kürmi vel kürimi<br />

Arco así parecer. Säti ullasi<br />

Arco o cerco que a veces suele haber alrededor del<br />

sol. Itu vel t'itu.<br />

Arco haber así. Inti itu vel itunipi.<br />

Arco de los edificios. Kürmi.<br />

Arco coral. Jach'a kürmi.<br />

Arco así tener. Kürmini.<br />

Arco así hacer. Kürmichaña.<br />

Arqueado edificio o de bóveda. Putu uta, putu<br />

iglesia.<br />

Arquear así o hacer bóveda. Putuki pirqana.<br />

Arco para tirar. Mich'i.<br />

Arco amar. Mich'i wayut'aña.<br />

Arco tirar. Mih'at'aña, antutana.<br />

Arco asestar. Mich'impi unanchaña, ullat'aña, irt'aña.<br />

Arder o quemarse. Nakhaña.<br />

Arder o abrasarse de calentura. Phutijitu, phuti<br />

chuyma qhatijitu, phuti qhatikipitu, de -aña.<br />

Arder, abrasarse con deseos deshonestos. Marmitaki<br />

q'unchiptaña.<br />

Arder echado llama. Nina jallpasi, jawk'usu.<br />

Nakhuthalti.<br />

Arder el sol. Inti lupi vel qanqi<br />

Arder las orejas. Jinchu nakjitu, junt'ujitu.<br />

Arder el estómago. Chuyma qhatijitu.<br />

Arder el hierro. Yawri pari.<br />

Arder el hierro, echando chispas. Yawri pari nina<br />

warawara chukhujríyi.<br />

Ardiente hierro. Yawri pari.<br />

Arder quemarse con el sol. Inti lupijitu, qanqijitu.<br />

Ardor del fuego. Ninana qanqipa, junt'upa,<br />

junt'ujasiñapa.<br />

Arder el sol. Lupipa qanqipa.<br />

A regla estar. Reglaru t'alaxtatawa.<br />

Arena. Ch'alla vel t'iwu.<br />

Arena echar en la cal. Q'atawiru ch'allanchaña.<br />

Arena echar sobre el papel. Ch'allana willixataña.<br />

Arenal de donde sacan arena. Ch'alla ira.<br />

Arenal o llanadas llenas de arena. Ch'alla pampa,<br />

ch'alla ch'alla.<br />

Arena pura sin mezcla. Ch'allaxta.<br />

Argentería. Lliphiri qullqi.<br />

Argüir disputando. Sasiña, k'utisiña, jaychutasiña;<br />

aru pura atipäsiña.<br />

Argüir de pecado declarándosele convenciéndole.<br />

Jucha unanchäña, tuqinchaña, juchanichaña


88 Ludovico Bertonio<br />

Arista del maíz o trigo. Pawrä.<br />

Arma ofensiva. Awqasiña.<br />

Arma defensiva. Qirari, wailqanka.<br />

Armarse. Yatäsiña, kallaqasina, yampatasiña.<br />

Armar lazo. Sipitasiña, sipit'aña.<br />

Armar lazo para coger de la garganta. Kunkanchä<br />

sipitaña.<br />

Armar muchos lazos. Sipitanuqaña.<br />

Armado. Yatäsita, waqäsita, kallaqasita, yampatasita.<br />

Arrabal. Kawaya uta uta.<br />

Arnés, peto de hierro o cota. Yawri qhawa.<br />

Arrasados los ojos de lágrimas. Nayra mark'a.<br />

Arrancar. Jik'iña, jik'usuña, ñuqiña, ñuqisuña.<br />

Arrancar toda una chácara o gran parte. Lustuña,<br />

añanquña, laqhäña. Vide: ji. no. 5 Ñu. no. 4 donde<br />

se hallarán muchos modos de arrancar.<br />

Arrancar el cabello o mechones. Chulla chulla, qutu<br />

qutu, kucha kucha ñaq'uta jik'ita, lluch'irpäña.<br />

Arrancar todo el cabello. Ulluma ulluma, q'ara q'ara<br />

ñaq'uta jik'iña vel ullama ullama jaqhuña.<br />

Arrancar yéndose de alguna parte. Dícese con la<br />

partícula -qa interpuesta a los verbos de<br />

movimiento, v.g.<br />

Arranco del pueblo. Saraqana. 3 -qi.<br />

Arrancaron del pueblo. Aqapisqana,<br />

aywiqapisqana.<br />

Arrancar de raíz. Sapampi tunumpipachä jik'iña; y<br />

dícese de tas plantas y de los vicios.<br />

Arrancar el maíz maduro. Kallchaña.<br />

Arrancar el rastrojo de la quinua. Jupa k'utuña,<br />

k'utusiña.<br />

Arrancar el rastrojo de las papas o andar al<br />

rebusco escarbando con el liwkana. Tallmaña.<br />

Arrancar con el liwkana o escardillo las papas que<br />

nacen poco después de la cosecha. Siwasiña y<br />

como sea esto. Vide: coger.<br />

Arrancar una piedra metida debajo de la tierra.<br />

Qala jat'isuña.<br />

Arrancar o sacar lo que está atorado. Nukhusuña.<br />

Arrancar la tos o flema. Ujusuña.<br />

Arrancar lo hincado. Sukusuña.<br />

Arrancar o sacar martillo. Liq'usuña, ch'akusuña.<br />

Arrancarse el cabello, uno a otro. Ñuqisiña,<br />

nuqirasiña.<br />

Arrancarse las pestañas, ofreciéndolas a las guacas.<br />

Nayra phichuna jamp'atiña.<br />

Arrancarse la barba con pinzas al modo de indios.<br />

Q'uturasiña.<br />

Arrasarse la tierra, quemándose con el hielo todas<br />

las sementeras y hierbas. Qajurtxaña vel<br />

qaqhurtxaña.<br />

Arrasar el hiero así. Laphachäña, wañachäña,<br />

qajurpäña, qaqhurpäña.<br />

Arrasado estar el cielo o escombrado. Laqhampu<br />

llijuti, q'araxti.<br />

Arrasar o raer la medida. Sularaña, t'axtaraña,<br />

picharaña.<br />

Arrasar la medida de cosas líquidas. Jullp'uki,<br />

jullchuki phuqhaña.<br />

Arras que dan cuando se casan. Arrasa.<br />

Arras o como arras que dan los indios, a la mujer y<br />

a sus parientes concertando el casamiento.<br />

Kichuya, otros dicen kuchä. Vide: ku-. no. 1.<br />

Donde se dice lo que hay en esto.<br />

Arrastrar. Este, por ser verbo, de movimiento tiene<br />

diversos modos de hacer sacando metiendo y por<br />

esto es menester buscar en la segunda parte tos<br />

verbos de arrastrar, que son: sullaña, qatatiña,<br />

qhachuña, chaxraña. Vida: an- no. 33. ca-. no. 2<br />

chanu. 7.<br />

Arrastrado andar. Jithiña.<br />

Arrastrar la ropa por el suelo o por gravedad o por<br />

descuido. Isi qaychuña, llump'iña, llumiña,<br />

sullaña, isinapichaña.<br />

Arrastrar con soga o marona tirando. Simpana<br />

jiskhaña. 3 -khi. Arraya tener poniendo miedo.<br />

Phaxthaptäña.<br />

Arraigar los sembrados. Achutataña, sapatataña vel<br />

sapa aytati vel tunu. Sapa katuña ñuskuña.<br />

Arráez. Wampu sariyiri, jayt'uri vel wampu qhapiri.<br />

Arrebañar. Waykut'aña, q'umathapi, q'umaruña,<br />

tantathapi, tantaruña.<br />

Arrebatar de las manos o lo que está por ahí.<br />

Waykaña. Vide: wa- no. 10 donde se hallarán<br />

muchos modos de este verbo.<br />

Arrebatado furioso, que no aguarda razón.<br />

Qhayqhata, luqhimt'ata, jalut'a, jisk'a chuyma,<br />

japhlla chuymani jaqi.<br />

Arrebatado tornarse. Qhayqhataxaña, jalutaxaña.<br />

Arrebatadamente. Qhayqhatampi, jalutampi,<br />

luqhiptasaki, &c.<br />

Arrebozarse. Ajanu janat'asiña.<br />

Arrebozado. Ajanu janat'asita.<br />

Arboles o celajes a puesta de sol, colorados, rojos o<br />

amarillos. Antalupi.<br />

Arreboles haber. Laqhampu antalupi.<br />

Arreboles de la mañana. Jalsu tuqi jantalupi.<br />

Arreboles o cerco al derredor del sol. Inti itu. Tener<br />

cerco el sol.<br />

Arreciar las fuerzas. Ch'ama ch'ama wakiqi, thurit'i,<br />

jiskipti vel ch'ama wakiqitu, thurit'itu, jiskiptitu.<br />

Arreciar el viento. Thä jach'apti, maychampi puri,


Vocabulario de la Lengua Aymara 89<br />

jiliskipa, thät'i, jilapurit'i<br />

Arreciar la enfermedad. Usu apaxatti, jilaxati.<br />

Arreciar la lluvia. Ch'amaka aruma jallu jut'i, purit'i.<br />

Arregazarse, alzarse un poco el vestido.<br />

Lluch'ut'asiña.<br />

Arregazarse del todo. Aläkama lluch'ut'asiña.<br />

Arregazarse la mujer prendiendo con algo su<br />

vestido. Timput'asiña, t'impusjasiña.<br />

Arregazar a otro. Lluch'uña.<br />

Arremeter contra alguno. Thuqukataña, con -ru.<br />

Jalakataña, luqakataña.<br />

Arremeter comenzando la pelea. Awqaxatasiña,<br />

nuwaxatasiña vel yiy yiy chay saña.<br />

Arremeter los ejércitos o bandos contrarios.<br />

Junithaptaña, achutaptaña, jink'ataptaña.<br />

Arremeter para coger el cabello o del vestido.<br />

Jalthaptaña, nuwathaptaña, jaychathaptaña.<br />

Arremetida. Jalakataña o según fuere el arremeter,<br />

tomando el infinitivo o participio en -wi, de los<br />

sobredichos verbos.<br />

Arrendar. Vide: remedar.<br />

Arrendar los frutos de las chácaras, no lo usan<br />

estos indios, pero pueden decirse poniendo la<br />

especie del fruto y la cantidad. Yapujatha pataka<br />

janiqa tiriju tupuwasxaña marankuna vel pataka<br />

wutija marankuna wiñajata wayuwasxaña.<br />

Arrendar la casa. Utatha qullqi jakhuwasiña.<br />

Arrendamiento, así tomar. Jakhurapiña, tupuwaxaña,<br />

wayuwaxaña.<br />

Arrendamiento. Tupuwasxaña, &c.<br />

Arreo o continuo. Aliqa vel tukuya. Tres días arreo<br />

durmió: kimsa uru aliqa vel tukuya ikiskana.<br />

Arrepentirse de haber pensado, hablado o hecho<br />

algo. Janiki. Idem: janisa amajasisajana,<br />

arusisajana, lurasajana vel juchachasisajana, saña.<br />

Tomando el pluscuamperfecto de optativo. Vel<br />

amajasawijatha, arusiwijatha, lurawijatha vel<br />

juchachasawijatha llakisiña, kichusiña, phutisiña.<br />

Si fuera posible hacer que éstos pecados que yo he<br />

hecho no estuvieran hechos, hiciera que no<br />

estuvieran hechos; Aka juchanakaja jani lurataru<br />

kutiyaña wakisispana, jani lurataru<br />

kutiyapiniriktawa vel kutiyapinisanwa.<br />

Arriesgar. Vide: poner a riesgo.<br />

Arriba o encima de la mesa. Mesa patxa. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Arriba lugar. Alä vel alaxa, aläpata, alät'a.<br />

Arribar el navio. Wampu mistuwiparu kutikiptanixi<br />

vel jaqukiptanixi.<br />

Arribar el enfermo que estaba desahuciado.<br />

Janquwat'aña.<br />

Arrimar un palo a la pared u otras cosas largas:<br />

akataña. Y todos los verbos de llevar, según sus<br />

varios modos con la partícula -kata.<br />

Arrimar la cabeza. Ch'unch'u alikata alikataña,<br />

arphkataña, ch'ijmakataña, q'imikataña, jitikataña.<br />

Arrimar una viga. Qhiwikataña; y así de otras cosas.<br />

Arrimar la red al árbol o a otra parto paro coger<br />

pájaros. Llikha äkataña. Vide: ta- no. 11 y q'i-nu.<br />

2. Arrima o llegar la boca para beber o chupar.<br />

Ansakataña.<br />

Arrimado. Akatata, alikatata y los demás participios<br />

de los verbos que significan arrimar, al modo que<br />

dijimos.<br />

Arrimadero o lugar donde se arriman las personas<br />

o cosas. Akatawi, alikatawi. Usando del participio<br />

o nombre verbal acabado en -wi.<br />

Arrimarse el que está en pie. Säkataña, limikataña.<br />

Arrimarse a la escalera para que no caiga. Kallapu<br />

limikataña, limijasiña, katujasiña.<br />

Arrimar a uno con engaño para que esté con otro.<br />

Llullakataña.<br />

Arrodillarse. Killphiña, killphit'aña vel qunqurutha<br />

sät'aña.<br />

Arrodillarse y levantarse muchas veces. Killphita,<br />

killphinuqaña. 3 -qi.<br />

Arrodillar con la carga, persona o bestia que sea.<br />

Khumumpi jiphit'aña.<br />

Arrodillado estar. Killphikakiña vel killphikkiri.<br />

Arrodillado orar. Killphlkasaki Dios jamp'at'iña.<br />

Arrodo andar la comida y otras cosas. Takinaqtaña.<br />

Vide supra: abundancia, donde se hallarán otros<br />

verbos.<br />

Arrogante. Anchasnaqiri, jilasnaqiri.<br />

Arrojar. Jaqhuña, jaqhurpäña. Vide: ja- no. 8. Donde<br />

se hallarán diversos modos de arrojar.<br />

Arrojar. Lanzar abajo a muchos o dentro, personas o<br />

cosas. Chuxlluntaña, jaqhuntaña. Dícese también<br />

con los verbos de llevar y la partícula -nta.<br />

Arrojar soga para coger animales. Jakiruña,<br />

wiskaruña. Vide: -ya. no. 7.<br />

Arrojar animalitosos o cosas semejantes.<br />

Nuwajraña.<br />

Arrojar algo para que otro lo tome. Aparpäña,<br />

jaqhurpäña, irarpäña y con los verbos de llevar y la<br />

partícula -xara o -rpä<br />

Arrojar la comida o dar con ella al que se la trajo.<br />

Manq'ana jakhukataña, qallaqaña.<br />

Arrojar de paso. Jaqhurpäwaxaña.<br />

Arrojado estar. Jaqhusxaña, liwisxaña, lankasxaña. 3<br />

-xi.<br />

Arrojado estar. No ser ya de valor. Vida: valer poco.


90 Ludovico Bertonio<br />

Arrojar echando a volar libros y cosas semejantes.<br />

Wijutäña, wijurpäña.<br />

Arrollar. Llawña, llawkipaña vel llawthapiña.<br />

Arromadizado estar. Jumch'iña.<br />

Arromadizado estar, sin despedir nada de las<br />

narices. T'isiña, es enfermedad de niños.<br />

Arropar, cobijar a otros. Llawunuqaña<br />

ch'uwinuqaña, phintunuqaña, 3 -qi.<br />

Arroparse. Llawunaqasiña.<br />

Arropar el pan. Llawuxataña vel janaxataña<br />

Arroyo o río pequeño. Jisk'a<br />

Arroyo o río pequeño. Jisk'a jawiri.<br />

Arroyo seco. Waña jawiri.<br />

Arrugar lienzo y otras cosas. Pullchuthapiña,<br />

sip'uthapiña, jiskathapiña.<br />

Arrugar ajando. Q'apithapiña, sinkathapiña,<br />

pulichuthapiña.<br />

Arrugar las narices. Sinsikipaña. Vide: si- no. 9.<br />

Arrugarse. Pullchuptaña, jiskathapiña, pullchuxaña.<br />

Arrugarse el pellejo de ros viejos, la corteza de las<br />

papas y otras frutas. Sunquptaña.<br />

Arrugarse la tela aflojándose. Iqanuqtaña,<br />

pullchuptaña; y también se dice del lienzo que<br />

estaba tirante.<br />

Arrugado. Pullchu pullchu, sunqu sunqu. Dícese del<br />

rostro y otras cosas.<br />

Arrullar la criatura pare que duerma o no llore.<br />

Thalutaña, amulkäña, ikijäña.<br />

Arrumar costales llenos, fardos botijas.<br />

Wayuthapiña, lakhuthapiña, sallallathapiña,<br />

apithapiña. Aplícase también a otras cosas.<br />

Arruinar edificios. Chichirpäña qhuqhurpäña,<br />

thunäña, laqhäña.<br />

Arruinarse de suyo. Chichisiña, qhuqhusiña,<br />

allinuqtaña.<br />

Arruinarse los pueblos o moradores de alguna<br />

provincia. Qulluxaña, tukusxaña. 3 -xi.<br />

Artejos o coyunturas. Muqu, quxu.<br />

Artículo de la fe. Iyasañasana maya arupa, t'aqhapa.<br />

Articulo de la muerte. Jiwaña pacha.<br />

Artífice de edificios. Vide: oficial.<br />

Artificioso bien hecho. Luririna lurata.<br />

Artillería. Marka q'axcha.<br />

Asa de jarros, &c. Jinchu.<br />

Asa o manga de martillos y de otras cosas.<br />

Katuñapa.<br />

A sabiendas. Yatiqasinaki, amajasisinaki.<br />

Asco tener o hacer. Chuyma llujuthaltitu,<br />

khiwthaltitu vel khiwkutaltitu, unkuthaltitu.<br />

Asco tener conarcadas. Vide: arcadas.<br />

Asco dar o causar a otro. Chuyma khiwkisäña,<br />

llujuthaltäña, &c.<br />

Ascua o brasa. Nina sansa. + Encenderia soplando:<br />

phust'at'aña.<br />

Asilla. Vide supra: asa.<br />

Asirse, trabarse de algo. Achut'aña.<br />

Asir, trabar. Achut'aña.<br />

Asir, echar mano. Jat'ithapiña, katuña, katuthapiña,<br />

q'apithapiña, jurqithapiña. Si son muchos:<br />

waykasiña.<br />

Asirse unos a otros. Jat'ithapisiña, &c. Añadiendo -si,<br />

a los dichos verbos y también: jat'ithapitaña.<br />

Asido tener a alguno. Jat'ijasiña, katujasiña,<br />

jurqijasiña.<br />

Ácido. Jat'ithapisita, katuthapisita.<br />

Asirse de un palo o de otra cosa para no caer. Q'iru<br />

jat'ithapisiña, &c.<br />

Asirse o trabar el edificio. Neutro. K'anasiña,<br />

lak'usiña.<br />

Asir trabar así. Activo. K'anasäña, lak'usäña.<br />

Asirse pegándose. Katusiña, lip'isiña.<br />

Asirse marañándose los hilos o cosas semejantes.<br />

Laykusiña, thuñi thuñi jarkasiña.<br />

Asidos de la mano andar. Jiskanaqasiña, amparapura<br />

wayunaqasiña.<br />

Asirse danzando. Amparatha wayñusiña.<br />

Asidos así danzar. Wayñusitaki kawaña vel<br />

wayñusiña.<br />

A su entender. Jupatha, jupantha.<br />

A su parecer. Idem: A su entender.<br />

Aspecto semblante. Ullinaqa.<br />

Aspecto tener de ángel. Angelana ullinaqapa<br />

ullinaqaniña vel angelajaki, angelajamaki ullasiña.<br />

Aspecto tener o parecerse a un carnero. Qawrana<br />

ullinaqapa ullinaqani.<br />

Aspero al tacto. Thuru, t'uku, ch'api, khanchara.<br />

Aspera lana. Sansa t'awra.<br />

Aspero volverse. Thuruptaña. T'ukuptaña, &c. Vide:<br />

volverse.<br />

Áspero al gusto. K'ark'u, chiwaku vel ch'iwa.<br />

Áspera voz. Yanqa aruri kunka.<br />

Aspereza, agrura. Vide: agrio.<br />

Áspero de condición. Waru, t'allami mita jaqi.<br />

Áspero en el hablar. Jaru vel yanqa aruni.<br />

Ásperamente hablar. Jarutha arusiña.<br />

Ásperas volverse las manos con el mucho trabajar.<br />

Ampara chawilachitu.<br />

Asperjar. Ch'allaña,<br />

Asperjarse. Ch'allat'asiña.<br />

Asqueroso. Jaxutana, jaxutiyiri.<br />

Asar en asador. Kankana.<br />

Asador de palo. Lawa kankaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 91<br />

Asador de hierro. Yawri kankaña.<br />

Asar mazorcas de maíz. Chhaxchiña, t'uxiña.<br />

Asar papas a tiempo de la cosecha. Wajaña.<br />

Asarlas a tiempo de la sementera. Japuchaña.<br />

Asar cubriendo con la brasa o envolviendo.<br />

Muqintaña, phurkantana, ñup'untaña, sirqintaña.<br />

Asar en rescoldo. Phurkaña.<br />

Asar así las papas y carne. Sirqiña.<br />

Asado de carnero, conejo perdiz, &c. Qawra kanka,<br />

wank'u kanka, p'isaqa kanka. Anteponiendo la<br />

carne que es.<br />

Asado de cuyi, cordero o de otros animales y<br />

pájaros o de papas con terrones o piedras<br />

callentes. Waja. Vida: wa- no. 23.<br />

Asadura de animales. Urapa, vel chuyma.<br />

Asaetear. Mich'ijaña. 3 -ji.<br />

Asaetear cargando de flechas. Mich'uwäsiña,<br />

mich'intaña.<br />

Asesino salteador. Jaqhuriri, t'iwrariri, warqa,<br />

upuch'iila.<br />

Asechar. Vide: acechar.<br />

Asear. Jiskichaña, sap'achaña, sumaychaña.<br />

Asegurar que dará lo que dice. Chiqapini vel<br />

janipampa churaja saña. Y este modo puede<br />

aplicarse a otras cosas.<br />

Asegurado fuera de riesgo. Kasi thapaki.<br />

Asentarse. Utt'aña.<br />

Asentado estar. Utkaskaña, utkaña.<br />

Asentarse en dos hileras. Patharpi utkaña.<br />

Asentados estar así. Idem: Asentarse en dos hileras.<br />

Asentar a otro. Utt'äña.<br />

Asentaderas. Ch'ina nawna.<br />

Asentar, escribir en el padrón. Qillqantaña.<br />

Asentarse así o empadronarse. Qillqantäsiña.<br />

Asentarse en cuclillas. Kayu k'anakipasisa vel<br />

millk'ukipasisa, utt'aña. Vide: atravezar.<br />

Asentado tener en el pensamiento de hacer, &c.<br />

Lurapinija saña.<br />

Aserenarse el cielo. Laqhampu llijuti, q'araxti,<br />

pasaraxi.<br />

Asesor. Vide: acompañado.<br />

Asestar el tiro. Ullat'aña. Vide: apuntar.<br />

Así, mostrando. Akaja, akajama.<br />

Así como. Kamisajama.<br />

Así como yo os amo, amadme vosotros a mí.<br />

Kamisa amawapiskasma: jamaraki amawapiskita.<br />

Así estarse algo como se estaba. Masawa<br />

jamakakiña, masawajama pachapakiwa.<br />

Así es. Uksawa, uksakiwa.<br />

Así que. "Ergo igitur". Ukiypana ukchipana.<br />

Así podrá ser que sea, inaxa ukämachisa. + Así se<br />

esté: uksakipha.<br />

Asimismo también. Item más: jamaraki, ukatha.<br />

Así es sin duda. Akajamapiniwa, ukajamapiniwa.<br />

Así es, de ser así, así es. Jamaka aka vel ukajamawa.<br />

Así es, aprobando. Jalla, ampi.<br />

Así dicen que es. Akajamamna.<br />

Así como así. Kamisasa, kamisaspalla.<br />

Así como así, pobre o rico que seas, has de morir.<br />

Kamisa wajchakankasinsa, qhapaqasinsa<br />

jiwañamapiniwa.<br />

Así propio, así mismo. Kikipa.<br />

Asiento, silla. Utt'aña, utkaña, tiyaña, utt'a, tiyapu.<br />

Asiento real. Qhapaqa, qullana utkaña, utt'aña.<br />

Asignar o dar la diferencia que hay entre el caballo<br />

y el hombre. Caballompi jaqimpi jalajtäña. Y así<br />

de otras cosas.<br />

Asignar el dote. Katusima saña. Poniendo primero la<br />

cantidad y dotetaki.<br />

Asma. Chuyma chuxri. + Tenerla: chuyma chuxri<br />

usutu.<br />

Asolar la peste algún pueblo. Jach'a usu jaqinaka vel<br />

markapacha sat'i, tukuyi, laqhayi, q'uparpäxi,<br />

nuwarpayi.<br />

Asolearse. Lupijitu, pumpitu, qanqarputu, lupi<br />

qhatijitu, qhatikipitu, qanqitu.<br />

Asoleado. Lupijata, lupina qhatijata.<br />

Solearse parándose denegrido: lupina<br />

ch'iwakiptaña, qhatikiptaña.<br />

Asolearse desollándose la cara. Lupina sillq'isiña.<br />

Asombrar a otro. Warakuña, jajapuña, mulla waraña.<br />

Asombrarse. Warakusiña, waysaña, mulla warasiña.<br />

Asombrado. Khakhartata. + Hablar como asombrado:<br />

lakhasa pharakatata vel wañakatata, warakusita<br />

arusiña.<br />

Asombro. Warakusiña, mullawara, jaxsaraña,<br />

llajllasiña.<br />

Asombro cosa de espanto. Idem: Asombro.<br />

Asomarse de dentro a fuera. Ullusuña.<br />

Asomarse y entrarse luego muchas veces. Ullusu<br />

ullintaña, kutusu kutintaña.<br />

Asomarse el sol entre los nublados. Inti q'üsi, ullasi,<br />

ñukhu asu.<br />

Asomarse las carnes por los agujeros del vestido o<br />

las papas maduras entre la tierra. Janchi vel<br />

amka q'üsi ullasi.<br />

Asta de lanza. Chuki sawu, lawa.<br />

Astuto. Urqi, urqi qamaqi, musa katuta jaqi.<br />

Astucia. Urqikankaña, musaña.<br />

Astutamente. Musanijaki vel musasinaki.<br />

Atabal a tambor. Wankara. + Tocarle: nuwaña. Oírse:<br />

wankara aru, isapasi.


92 Ludovico Bertonio<br />

Atacar o abrochar. Achut'äña.<br />

Atacarse. Achut'äsiña.<br />

A tal tiempo vino, señalando el sol. Jukhapacharu<br />

jutaña.<br />

Atajar al que huye. Jark'aña, jalat'aña.<br />

Atajar con pared o estera. Taypijaña, jalajaña, 3 -ji<br />

(habla. na).<br />

Atajo así, división de pared o estera. Jalaja.<br />

Anteponiéndole: pirqa, estera o qincha, &c.<br />

Atajar al que habla. Aru allqäña, phit'uraña, jani<br />

arusäña.<br />

Atajar la calle o salida. Uqt'aña.<br />

Atajar el agua deteniéndola como hacen para<br />

moler. Uma pat'aña, chakt'aña.<br />

Atajar estorbando la ida o labor, &c. Qulluwaña,<br />

acht'aña, acht'axaña. 3 -xi.<br />

Atalayar. Qhamäña, mich'uwaña.<br />

Atalaya. Qhamiyiri, mich'uyiri.<br />

Atapar. Qhupitaña. Vide: tapar.<br />

Atapar con paño. Janaxataña.<br />

Apatar abajando. Jujura jarxat'aña. Vide: abajar.<br />

Atapar. Vide supra: abrir y todos aquellos verbos que<br />

antes de -ña, tienen -ra, lo significarán tapar, si en<br />

lugar de -ra se pusiere -t'a.<br />

Atapar. Vide: cerrar.<br />

Atar añudando. Chinuqaña. 3 -qi vel chinut'aña.<br />

Atar los brazos atrás. Ampara qhaqhakipasina vel<br />

äkipasina yaphit'aña.<br />

Atar los pies con soga o echándole grillos. Qatalliña.<br />

Atar ensartando carneros o personas. Qhatathapiña.<br />

Atar dos no más. Chikt'aña.<br />

Atar amarrando. Yapikataña.<br />

Atar dando vueltas con soga. Yapijaña, khirut'aña,<br />

vide: ya- no. 15. &c.<br />

Atar recio la carga u otra cosa. T'araxtäña,<br />

khirut'aña y también es cinchar.<br />

Atarse la manta añudándola al cuerpo como para<br />

trabajar o abrigarse. Chinujasiña; y así de otras<br />

cosas.<br />

Atarse la manta ciñiéndola al hombro.<br />

Jaqhurantasiña. Vide: ja-, no. 9.<br />

Atarse la manta al pescuezo por el frío.<br />

Mach'iqasiña, mak'uñasiña.<br />

Atar al camero de los pies o manos. Ñach'aña.<br />

Atar la boca del costal o bolsa. Pichuña, pichut'aña.<br />

Atar las puntas del cabello a uso de estas indias.<br />

Pichut'aña, t'ikhit'aña.<br />

Atar una petaca o baúl para que no se abre.<br />

P'itikaña. 3 -ki, p'itikakipaña.<br />

Atar el hilo en la lanzadera para tejer.<br />

Qhiwchat'aña.<br />

Atar la cabeza. Ch'uqt'aña.<br />

Atar la orilla de la tela en el palo. Isi sawu<br />

ch'akurkataña.<br />

Atarse la manga de la sobrepelliz al brazo.<br />

Ampararu pawit'asiña, Ch'uqakipasiña, yapit'asiña.<br />

Atar corto las bestias y otras cosas. Jak'atha<br />

chinuqaña.<br />

Atar largo. Jayatha chinuqaña.<br />

Atar mal. Tullpaki chinuqaña.<br />

Atar la enfermedad a uno de los pies y manos. Vide:<br />

coger.<br />

Atadura. Chinuqaña, yapiña, qhatalliña; según los<br />

modos de atar.<br />

Atado. Chinuqata, yapiña, &c.<br />

Atado manlaco. Jiwata, amaya.<br />

Ataviar. Yamparäña. Vide: aderezar.<br />

Ataviarse. Yamparusiña. Vide: aderezarse.<br />

Atemorizar. Jaxsaräña.<br />

Aterido estar de frío. Qala parikiña, ch'uch'ulli,<br />

ch'ullunkäkiña.<br />

Atenacear. Tenazana vel achuñana, achuch'ukiña,<br />

k'ichikiña.<br />

Atender. Taqi chuyma isapaña.<br />

Atención. Taqi chuymampi isapaña.<br />

Atentamente. Idem: Atención.<br />

Atentar, tocar con las manos buscando o<br />

retozando. Llamkakipa, llamkaruruña, iuqakipa,<br />

luqaruruña vel llamkakipaña, llamkasiña.<br />

Atentarse. Llamkasiña.<br />

Atesorar oro, plata, &c. Illachasiña.<br />

Atestar henchir. Phuqt'aña, phuqanuqaña,<br />

phuqantaña, sak'intaña, limintaña, k'ask'ithaptäña.<br />

Vide: henchir, llenar.<br />

Atestiguar con otro. Jupasa, nasa, yatipinitha,<br />

ulljapinitha saña.<br />

A tiento andar como ciego. Thamanaqaña. Vide:<br />

dudar.<br />

A tienta paredes andar. Idem: A tiento andar como<br />

ciego.<br />

Andar conjeturando. Chuymana, jamutatawiña,<br />

unanchatawiña.<br />

Atinar con el camino. Pantanaqasiña, chiqa thakiru<br />

katuxaña.<br />

Atinar buscando. Jakiña.<br />

Atizar ei fuego allegando más leña. K'istuqaña. 3<br />

-qi.<br />

Atizador con que atizan. K'istuña.<br />

Atollarse en la clénaga. Q'ulltaru jiwaña, q'ulltaru<br />

thurit'aña, achut'aña chakathaltaña. Vide: atorarse.<br />

Atolladero. Q'ullta, achut'aña.<br />

Atollado estar. Q'ulltaru achuthaskaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 93<br />

Atónito. Khakhartata, llajsasita, khakhat'ata. +<br />

Estario: khakhartaña.<br />

Atontado. Ipi, mat'ata, wañarata. Volverse así:<br />

ipikakixaña, &c.<br />

Atorarse. Chakhat'aña, chakhathaltaña, achuthaltaña,<br />

q'uchuthaltaña.<br />

Atormentar, afligir. T'aqisäña mutuwaña, ñak'asäña,<br />

ayutasäña.<br />

Atormentar, dar tormento por justicia. Tormentoña.<br />

Atraer el hierro la piedra imán. Yawri wayuña.<br />

Atraer el sol, el humor de las papas. Lupi ch'uñu<br />

ch'usuyi.<br />

Atraer a su opinión. Aruxa chiqawa säña,<br />

phaxrachäña.<br />

Atraer con halagos. Muxsa arumpi llullaña,<br />

llullakipaña, ya säsiña.<br />

Atraer por fuerza a su voluntad. Ch'amakama<br />

iyasäsiña, wasäsiña.<br />

Atraer a su amor. Amawäsiña, chuyma apaña,<br />

luntataña.<br />

A trancos o largos pasos andar. Jach'a jach'a<br />

chillqutasaki saraña, chillqutaña.<br />

Atrancar la puerta. Punkuru q'iruna chakt'aña, ajaña.<br />

Atrás venir. Ch'inaki jutaña.<br />

Atrás mano estar o fuera del camino. Jaya pallqaña,<br />

jaya pallqañankaña.<br />

Atrás mano estar para alcanzar. Jani amparana<br />

jakikataña.<br />

Atrás mirar. Ullikipaña.<br />

Atrasarse. Ch'inaqtaña.<br />

Atravesar. Vide: atrancar.<br />

Atravesaño o tranca. Chakt'aña vel äja.<br />

Atravesar las piernas sentándose en cuclillas. Kayu<br />

wat'axatasiña, äjat'asiña.<br />

Atravesar el camino. Llallikipaña, maqkipaña,<br />

sarakipaña.<br />

Atravesar el camino la zorra o culebra que los<br />

indios tienen por mal agüero. Jalajaña. 3 -ji asiru<br />

jalajitu.<br />

Atravesarle la comida al que come. Manq'a<br />

chakhathaltitu, vel jithitu, tulluru chakt'itu vel<br />

manq'ana chakjasiña.<br />

Atravesar. Vide: pasar de banda a banda.<br />

Atravesarse en compras, quitando el lance. Jalasija<br />

sawipa nayrat'aña.<br />

Atravesarse con alguno riñiendo. Jaychasiña,<br />

taxtisiña, jiwatisiña, urqutasiña.<br />

Atravesarse la criatura al nacer. Wawa chakthalti.<br />

A trechos labrar la tierra. Allqa allqa, challqa<br />

challqa, jaxnunuqataki qhulliña.<br />

Atrevido, intrépido. Ch'ujinawi, jani wati, jani qhï,<br />

jani llajlla, jani tunki jaqi.<br />

Atrevida mujer. Chachanqu, k'arawaxu, warkanqa,<br />

yawripara.<br />

Atreverse a los enemigos y fieras. Chiqachkataña.<br />

-ru<br />

Atreverse a subir. Chikachasnuña.<br />

Atreverse a otras dificultades. Chikachapiniña.<br />

Atreverse a hacer cualquier cosa. Jani wati, jani qhï<br />

luraña.<br />

Atribulado. Kichuna apaxattata, vel apata, thaxini,<br />

sumini.<br />

Atrición, dolor imperfecto de los pecados. Jani<br />

infiernuru maña layku juchatha kichusiña.<br />

A troche moche. Ina pampaki, ina sawkaki.<br />

A troche moche hablar. Tawiki tawiña, chuchaki<br />

chuchaña vel tawawi manqaki tawiña.<br />

Atronado. Qhayqata, japhlla, t'allami, walana, uri,<br />

jawch'a.<br />

Atronar con el ruido o voces. Q'axchaña, q'axchasina<br />

markasa unuxtäña jinniqäña, asajaña.<br />

Atropellar. Thaquxataña, takixataña.<br />

Atufarse. P'usuxkiptaña, p'usux p'usuxtaña,<br />

q'apiskiptaña.<br />

Aturdir de un golpe. Liq'it'asiña ikijäña, samkart'äña,<br />

jiwart'äña, vel chuyma chaqhutä liq'iña.<br />

Aturdido así. Samkarktäta, liq'impi ikijäta, jiwart'ata.<br />

A tu parecer o entender. Jumantha.<br />

Auditorio del sermón. Sermo isapirinaka.<br />

Audiencia. Idem: awtinsa.<br />

Aullar las zorras y hombres. Qanqalluña<br />

Aumentar. Vide: acrecentar.<br />

Aumentarse. Vide: acrecentarse.<br />

Aumento de plata. Qullqina mirapa vel qullqitha<br />

miriri.<br />

Aún no es tiempo o espera. Janirja, janirjaxaña, juk'a<br />

janirja.<br />

Aunque. Paña pañasa, imansa vel -sa. Son<br />

conjunciones que piden gerundio cuando hay un<br />

solo supuesto y subjuntivo cuando hay dos. Vide:<br />

2. p. paña y imansa.<br />

Ausentarse. Ch'usaptaña, japhallaptaña.<br />

Ausentar a otro. Ch'usaptana, japhallaptäña,<br />

chhaqhutäña, chusachaña.<br />

Ausente. Ch'usa, ch'usiri, japhalla, japhalliri.<br />

Ausencia. Ch'usakankaña, ch'usaptaña.<br />

Autor, inventor. Qallariri, qallutiyiri. Si es para otros:<br />

qallararapiri.<br />

Autoridad. Jakhukankaña vel jakhuñakankawi.<br />

Autoridad tener acerca de todos. Taqina<br />

jakhuwäsiña, jaxsaräsiña.<br />

Autorizado. Jakhuña, jaxsaraña.


94 Ludovico Bertonio<br />

Avariento. Mich'a, t'aqi, yunka, jiri, jani jakiqá, jani<br />

k'ichiqa, naqhaya, qhuru tanqara wayuni.<br />

Ave, pájaro grande o pequeño. Jamach'i.<br />

Ave de rapiña. Katuri jamach'i.<br />

Ave gallina. Atawallpa.<br />

Avenado, alocado. Mit'ana luqhiptiri, uriptiri.<br />

Avenida de ríos haber. Uma lluxllajawti, jawi, jithi,<br />

urna mulluq'u puri.<br />

Avenirse bien los casados y los que viven en<br />

compañía. Muxsaki qamaskaña, sap'aki<br />

jaq'iwasiña, arusxaña, jakaskaña.<br />

Avenirse los discordes. Amikusxaña,<br />

muxsthapisxaña, sap'a arusxaña. 3 -xi.<br />

Aventar las nubes, el aire o el polvo y otras cosas.<br />

Thärpäña, jawq'arpäña, nuwarpäña.<br />

Aventar los malos pensamientos. Yanqha amjasiña<br />

jithiqäña, jikharpäña, karkuña, jikhaqasiña.<br />

Aventajarse a otro. Llalliña.<br />

Aventajarse en saber. Yatisina vel yatiri kankañana,<br />

llalliña, pampachaña, t'axtaña.<br />

Avergonzarse. Qhaxsisiña, phinqasiña.<br />

Avergonzar a otro. Qhaxsichaña, phinqachaña. Vide:<br />

afrentar.<br />

Avergonzado. Vide: afrentado.<br />

Avergonzadísimo estar o quedar. Mullankaña,<br />

mullarunkaña.<br />

Averías tener en traer la hacienda. Chijimpi<br />

hacienda khumusiniña. + Traerla sin averías:<br />

kasithapaki khumusiniña.<br />

Averiguada cosa. Taqina yatita, chiqawa sata vel<br />

sawi.<br />

Averiguadamente. Jani pampa, qhanapiniwa.<br />

Avecindarse. Markachasiña, markanixaña, abi. -na.<br />

Avecindado. Markani jakhu jaqi.<br />

Avecindado en una misma casa con otro. Maya<br />

utani, abi. -mpi.<br />

A veces. Vide supra: algunas veces.<br />

A veces cantar o hablar. Maykipaki, mit'arasisinaki.<br />

Idem: mirk'aki arusiña.<br />

Avilantez dar. Jach'awanaqäña, jach'a chuymaptäña,<br />

tujiptäña.<br />

Avinagrarse. K'ark'uptaña, qayraxaña, chiwakuxaña.<br />

3 -xi.<br />

Avisar o amonestar. Vide supra: apercibir, amonestar.<br />

Avisar, dar nueva. Aru apäña.<br />

Avisar, enviar a decir. Iwiraña. Pedroru iwirasma:<br />

envié a decirte con Pedro.<br />

Avisar o decir al oído. Jinchuqatatha atamaña,<br />

jinchuxataña.<br />

Avisado acuerdo. Chuymani.<br />

Aviso tener. Aru puritu, apanitu, qillqa purítu; y sí es<br />

de palabra: iwira purítu, iwiranitu.<br />

A vista de todos o de alguno. Nayraqatapana.<br />

A vista andar de alguno. Sarakipaña, aywikipaña,<br />

sarakaña, ayiwikaña. Con los verbos de andar y<br />

partícula -kipa o -ka.<br />

Avivarse el perezoso. Q'uliptaña.<br />

A voces. Arunakasa arat'aña vel wararisa arunaqaña. +<br />

Hundirse a voces: uxthaptaña.<br />

Ay dolientes. Ala, athax.<br />

Ay de vosotros, que teneís por grave culpa comer<br />

antes de oír misa y no haceis escrúpulo, comer<br />

la sangre de los pobres. Athax. Jumanaka janirja<br />

misa isapasinka, k'ataki manq'ataña jach'a jucharu<br />

katuta, wajchanakana wilapa jallpañaska jani<br />

juchawa sapiskatati.<br />

¡Ay! quejándose de dolor. ¡Ay! ¡ananay! ¡atatay!<br />

Ayer. Masuru.<br />

Ayer tarde. Masjayp'u.<br />

Ayer noche. Masa aruma.<br />

Ayer y hoy. Masurumpi jichhurumpi.<br />

Aylli o cantar cuando caza vicuñas y otros<br />

animales. Qichuya.<br />

Ayudar generalmente. Yanapaña.<br />

Ayudarse en la chácara y en otras labores. Aynisiña.<br />

Ayudarse unos a otros. Yanapasiña.<br />

Él que ayuda así. Ayni.<br />

Ayudar dando recado para la obra o haciendo<br />

compartía para continuar la obra: esto se dice<br />

con los verbos compuestos con la partícula -xä.<br />

V.g.<br />

Ayudar al edificio. Pirqaxäña.<br />

Ayudar a llorar. Jachaxäna.<br />

Ayudar a murmurar. Arusxäna.<br />

Ayudar a comer al que tiene poca gana. Manqaxäna,<br />

la 3 -xï. Y en su lugar algunas veces se pone la -a<br />

v.g.<br />

Ayudar a entrar o salir. Maluwaña, mistuwaña.<br />

Ayudar sin interés. Kupaqaña. 3 -qi vel usuwäña.<br />

Ayudar favorecer al que riñe, con palabras o con<br />

obras. Arukipaña, jalaxataña.<br />

Él que así ayuda: arukipiri. Idem: jalaxatiri.<br />

Él que tiene ayudante así: arukipirini, jalaxatirini.<br />

Él que no lo tiene: arukipirini wisa, jalaxatirini<br />

wisa.<br />

Ayudar para acabar de arar, comer, &c. Qhulli,<br />

manq'a jalaxaruña.<br />

Ayudar al que anda muy negociado. Ullirpäña.<br />

Ayudar a beber tomando uno la mitad y otro otra.<br />

Umajaña, 2 -ji<br />

Ayudar a escribir un poco uno y otro poco otro o<br />

para desocupar a otro. Qillqajaña. Y así de otras


Vocabulario de la Lengua Aymara 95<br />

cosas. 3 -ji.<br />

Ayudar tomando parte del trabajo o todo. Yanjräña.<br />

Ayudador, que acude a todas las obras comunes de<br />

buena gana. Yanasiri.<br />

Ayudarse unos a otros. Yanapasiña. Y todos los<br />

verbos precedentes con la partícula -si.<br />

Ayuda. Yanapaña. Y también el infinitivo de los<br />

verbos arriba puestos.<br />

Ayunar. Idem: ayunaña vel uru waqaychaña,<br />

jamankaña, quqiki utkaña vel saraña, chillachasiña.<br />

Los dos primeros son más ordinarios.<br />

Ayunar absteniéndose de algunas cosas a uso de<br />

gentiles. Sasiña.<br />

Ayuno. Ayunaña, waqaychaña. + Al modo de gentiles:<br />

sasiña.<br />

A yunque de piedra, a uso de plateros de esta<br />

tierra. Parara qala.<br />

A yunque de castilla. Idem: yunque.<br />

Ayuntarse. Vide: juntarse. Ayuntamiento. Tantasiña,<br />

qurisiña, mathapiña, qintaña.<br />

Azacán, aguador. Uma aliri vel calle calle, uma aliri.<br />

Azadón. Asadona. Tomando de españoles como otros<br />

muchos vocablos.<br />

Azagaya. Jisk'a chuki.<br />

Azul. Vide supra: asul, larama.<br />

Azul del cielo. Laqhampu, ch'uwa ch'uwa. Idem:<br />

larama. + Volver algo o poner de azul:<br />

laramachaña. + Volverse azul: laramaptaña.<br />

Bien veo amigo lector que muchos de los vocablos<br />

que le han puesto en esta letra primera estuvieran<br />

mejor en algunas de las que se siguen; por ser más<br />

propios de allí que no de esta que acabamos de<br />

poner; pero por que andan en otros vocabularios,<br />

pareciera corto éste, si no se hallaran aquellos; en lo<br />

cual antes me he querido acomodar al estilo común<br />

que no a mi propio parecer, aunque sé que no han de<br />

buscar aquellos vocablos por los que en romance<br />

comienza por A, sino por otras letras, a las cuales con<br />

más razón pertenecen; y por que si en adelante<br />

siguiera este mismo estilo sería necesario alargar<br />

mucho esta obra y por ventura sin provecho: me he<br />

determinado poner solamente los vocablos propios de<br />

cada letra que son los que comúnmente se usan y<br />

primero se ofrecen cuando van hablando los que<br />

cortan bien la lengua castellana; aunque no dejaré de<br />

poner algunos que son algo groseros; pero me<br />

remitiré a los más pulidos y comúnmente usados.


96 Ludovico Bertonio<br />

B<br />

Bacía de latón. Payla vel payla wirki.<br />

Bacía de cobre. Yawri wirki. Vide: batea, lebrillo.<br />

Bacín o servicio. Jamaña laki, yaqaraña vel chumpa.<br />

Bacinilla. Idem vel payla chillami.<br />

Bachiller graduado corrompicado, este vocablo<br />

dicen los indios. Machillera vel machilluri.<br />

Bachiller reboltoso pleitista. Philu.<br />

Bachiller parlero. Arukamana, aruxtara, aru sapa.<br />

Bazo. Ch'ä qara, k'acha qara.<br />

Baho que sale de la boca. Samaría vel jüra.<br />

Baho dé la olla. Phukuna jürapa, samanapa.<br />

Baho o vapor que sale de la tierra. Uraqina jürapa,<br />

samanapa, phut'utupa.<br />

Baho ochar para calentar. Jasaña.<br />

Baho echar la tierra o la olla. Jürsunuña,<br />

phut'utusnuña.<br />

Baja tierra la que esta más llegada a la equinoccial,<br />

respecto de otra. Manqha uraqi. Aunque los indios<br />

entienden por esto los Yungas, hacia el norte o sur.<br />

Baja casa que está debajo de sobrado o de lugar<br />

más cuesta abajo. Manqha uta vel manqha pata<br />

uta.<br />

Bajar cuestas. Aynacharu vel wä wä mantaña,<br />

maluña.<br />

Bajar quitando algo del lugar alto, hacia a<br />

nosotros. Esto se dice con los verbos de llevar y la<br />

partícula -qani, apaqaniña, iraqaniña, ituqaniña. La<br />

persona que baja las cosas dándolas sin bajar ella<br />

dirá: aparpäña, irarpäña y enviándolas. Apäniña,<br />

iräniña.<br />

Bajar hacia nosotros alguna persona. Saraqaniña,<br />

aywiqaniña. Usando de los verbos de movimiento<br />

a partícula -qani.<br />

Bajar absolutamente sin respecto de parte ninguna.<br />

Mantaña, sarantaña, aywintaña. Interponiendo,<br />

-nta, a los verbos de movimiento, según fuere<br />

menester.<br />

Bajarse. Vrde: hundirse, sumirse.<br />

Bajar grande luz. Lapaxaranttaña, llijuranttaña,<br />

qhanantaña.<br />

Bajar la espuma. Jupuquntxaña, jupuqu maluxi.<br />

Bajar la cabeza para poner la boca en algo.<br />

Ansaxataña.<br />

Bajar del caballo. Lat'araña.<br />

Bajar la antepuerta. Jistantaña. Vide: k-. No. 3. phu-.<br />

No. 8.<br />

Bajar a gatas. Lat'antaña.<br />

Bajar agua por algún encanado. Jalaqaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 97<br />

phaxpaqaña. 3 -qi.<br />

Bajar la cabeza. Ch'unch'u alit'äña, arpht'äña.<br />

Bajar los ojos. Uraqi ullaxataña, ullch'ukiña.<br />

Bajar saltando. Thuquqaña. 3 -qi, Thuquntaña.<br />

Bajarse el precio de las cosas. Chanipa jithintxi, de<br />

-aña.<br />

Bajar el precio. Activo. Chanipa k'umut'äña.<br />

Bajar la lanza y otras cosas levantadas. Alit'äña,<br />

arpht'äña, k'umut'äña.<br />

Bajarse descolgándose. Wayt'iranttaña,<br />

wayt'iwaqtaña, jiskaranttaña, jiskaqtaña.<br />

Bajarse las faldas, la sotana, &c. Antutkataña,<br />

antukatasiña.<br />

Bajarse de la querella. Ch'atawija pamparu<br />

maphasaña.<br />

Bajarse desviándose del golpe. Pullqit'aña,<br />

k'unut'aña.<br />

Bajarse, inclinarse. Alit'aña, k'umut'aña,<br />

kumphut'aña.<br />

Bajarse. Vide: humillarse.<br />

Bajel o barco pequeño. Jisk'a wampu.<br />

Bajíos. Uma manqhina jaqi jaqi.<br />

Bajo pequeño de cuerpo. Jisk'a, t'iqi, tixi.<br />

Bajo plebeyo. Ina jaqi.<br />

Bajos de las cosas relevadas o esculpidas. Uma uma<br />

)( su contrario: patxa patxa.<br />

Bajos o valles. Uma uma.<br />

Baladrón parlero que comenzando no sabe acabar<br />

de enojado. Pacha tuku, uqa tukuta vel t'aqhanawi<br />

arusiri.<br />

Baladronear. T'aqhanawi arusiña, tawawi manqa<br />

tawiña, chuchawi manqa chuchaña.<br />

Balanzas. Jiskaña, warkuña vel warku.<br />

Balar las ovejas. Pä pä saña vel aruña, jachaña.<br />

Balido. Pä pä saña, aruña jachaña.<br />

Balbuciente. Laxra muruqu vel jajllu.<br />

Baldado, campo sin dueño determinado. Pampa<br />

juniña; como son prados y de esas.<br />

Baldío estar. Inakakiña, inaki utkaña.<br />

Baldía persona sin ocupación. Inaki utkiri,<br />

qamawisa vel puruma jaqi.<br />

Baldía cosa sin dueño. Pampa.<br />

Baldía chácara. Ch'uru.<br />

Baldón. Tuqi, k'umisi aru<br />

Baldonar. Tuqiña k'umiña.<br />

Ballesta. Vide: arco.<br />

Balsa de totora. Wampu.<br />

Balsero oficial de ellas. Wampu kamana.<br />

Balsero. Vide: arráez.<br />

Bambanear o bambalear los enfermos, los de pocas<br />

fuerzas o los borrachos. &c. Chankax<br />

chankaxtaña, chakanaqaña, kirpinaqaña. 3 -qi.<br />

Tawinaqaña, tawinaqtaña, laykunaqtaña, qirpix<br />

qirpixtaña, tawíl tawiltaña, khiwil khiwiltaña,<br />

laykux laykuxtaña. Mirar los que son más usados.<br />

Bambalear como galera sin lastre o como personas<br />

que andan cayéndose a un lado y a otro.<br />

Qhirwijasa saraña.<br />

Bambalear con la carga. Q'ipi nanukipitu,<br />

wayukipitu.<br />

Banco, escaño. Idem vel q'ullu utt'aña.<br />

Bandera. Vide inf: vandera.<br />

Bandera al modo de Indios. Lawachuki.<br />

Bandera a nuestro modo. La bandera.<br />

Bando. Tuqi. Uno de mi bando: nä tuqi jaqi. +<br />

Dividido en bandos: tuqi tuqiru jalaqtata alasä, mä<br />

sä. + Hacerse del bando de Pedro: Petroru<br />

wakhiña, makhataña.<br />

Bandolero salteador. Jaqhuriri, t'iwrariri, warqa,<br />

upuchilla.<br />

Banquete. Qurpachaña, manq'äsiña. + Hacerle:<br />

manq'äsiña, qurpachasiña. T'ituña.<br />

Banquero, logrero. Miraniru charikamana,<br />

mirapampi katusiri, qullqi jamaqïri.<br />

Bañar mojando. Murichaña, mik'ichaña.<br />

Bañar echando agua encima. Umana waraxataña.<br />

Bañar rociando. Ch'allaxataña, ch'allat'aña.<br />

Bañarse entrando en el agua. Tüsiña, jarisiña.<br />

Bañar el sol todo un lugar o la luz. Lupitataña,<br />

qhanatataña.<br />

Bañarse de sudor. Jumayutataña, jump'itataña,<br />

jumayu apakipitu.<br />

Bañar a otro lavándolo. Jarina.<br />

Bañado en lágrimas. Jacha ajanuni, jachata ajanuni<br />

Baños que suele haber por las punas de agua<br />

caliente. Junt'u uma vel uma phut'uturi, Idem:<br />

wallaqiri phuju<br />

Barato. Pisin chanipa. + Comprar así: pisina alasiña.<br />

+ Vender así: pisiru alaxaña. + Dar barato los que<br />

ruegan: barato churaña vel samichawitha churaña,<br />

markasiwitha kusisätha.<br />

Baratar algo. Pisitaki churaña.<br />

Barba los pelos. Ñukhu.<br />

Barbar. Ñukhuchasiña vel ñukhu alitu.<br />

Barbiponiente. Ñukhu aliyasiri.<br />

Barbirojo. Phaq'u ñukhuni.<br />

Barbado. Ñukhuni.<br />

Barbudo. Ñukhuxtara, ñukhuña, ñukhu na alikipata<br />

ñukhu ch'iji ch'uru, t'awraña.<br />

Barba larga. Jach'a ñukhu.<br />

Barba nacer o salir. Ñukhu alisu, chillkusu, mistu.<br />

Nacer todas juntas: alinuqi, alikipi.


98 Ludovico Bertonio<br />

Barba la quijada. Tiranqayu.<br />

Barbacoa. Kawitu. + Hacerlo: kawituchaña.<br />

Bárbara gente. Puruma jaqinaka, jani jaqiru maluta,<br />

jani mayquni.<br />

Bárbaramente hablar. Jamqhu arusiña, japhalla vel<br />

jaxllutha arusiña.<br />

Barbechar, arar. Qhulliña. Vide supra: arar.<br />

Barbechar la chácara el primer año después de<br />

casados, juntándose para ello los parientes de<br />

ambas partes. Marmimpi qhullijasiña,<br />

qhullithaptaña. Vide: qhu-. no. 2. dónde se hallarán<br />

muchos modos tocantes a este vocablo.<br />

Barbecho. Qhullita, qhullini.<br />

Barca o barco. Wampu.<br />

Barda de la pared. Kuraya. + Hacerla: Kurayaña vel<br />

kurayachaña. + Saltarla: sarakipaña, thuqukipaña,<br />

chillqikipaña.<br />

Barjulera talega. Wäqa.<br />

Barquero que hace barcos. Wampu kamana, wampu<br />

luriri wakiyiri.<br />

Barquero. Vide: arráez.<br />

Barquinazo. T'alaxtusnuña, tinkit'aña. + Dar<br />

barquinazo: t'alaxtusnuña, p'allchaxtusnuña,<br />

putuxnuqtaña, p'utuxtusnuña, tinkit'aña.<br />

Barra de plata. Qullqi tika.<br />

Barranca. Qullu patarana vel pata pata, quliu quliu,<br />

jaqhi jaqhi.<br />

Barraco. Khuchi jañachu vel khuchi urqu.<br />

Barrenar. Phalajaña, p'iyajaña. Vide: agujerear y pha-<br />

n: 2 ku- no. 4.<br />

Barrena. P'iyaña, kulajaña.<br />

Barreno. Agujero. P'iya.<br />

Barrer. Vide: varrer.<br />

Barrer. Pichaña. Vide: phi, y también limpiar.<br />

Barrer el suelo arrastrando el vestido:<br />

Llump'inaqaña vel qaychunaqaña.<br />

Barrera. Punqu chakjata, äjata.<br />

Barreta. Idem: barreto. Wiri.<br />

Barreteado. Vide: listado.<br />

Barriga. Puraka. + Echarse barriga arriba:<br />

laqhamphaxstata ikinuqaña. + Echarse barriga<br />

abajo: llawllitaña. + Dormir así: llawllitatata ikiña.<br />

Barrigón. Puraka qatati, purakaxtara, puraka t'iqi,<br />

puraka wayu.<br />

Barrigudo. Idem: Barrigón.<br />

Barrilico o redomita de barro. Sañu p'uñu. Vide:<br />

redoma.<br />

Barro. Ñiq'i. + Hacerle, ñiq'ichaña.<br />

Barro colorado. P'arp'a. + Llevar barro: lankhana. +<br />

Sacarle: llawchusuña, lankhusuña vel lakhusuña. +<br />

Echarle: ñiq'inchaña. + Darle a otro: lankharpäña,<br />

llawch'irpäña. + Amasarle con las manos: q'apina,<br />

ñatuña. + Con los pies: takiña. + Labrarle: sañu<br />

luraña.<br />

Barro sin tolondrones, muy blanco. Llink'i ñiq'i.<br />

Barros o granillos del rostro con alguna materia.<br />

Much'a. + Salir al rostro: ajanuru much'i. Todo<br />

lleno de barros: much'axtara.<br />

Barruntar que otro hizo algo. Jupaxa luracni sasin<br />

sña. Idem: chuymajana khiti aka luri sasin<br />

jamut'aña.<br />

Bascas que provocan a vómito. Chuyma<br />

llujuthaltaña. + Tenerlas: chuyma llujuthaltitu,<br />

kiwkuthaltitu; jaxrusu jaxruntaña. Vide: revolverse.<br />

Bastardo. Jathjata, isuwalla.<br />

Basta ya. Sap'awa, jiskiwa vel purisiwa, purítawa.<br />

Bastar y sobrar. Ukasa inampiwa. + No basta: pisiwa<br />

jani jukhatakikiti, mämpitakiwa.<br />

Basta ya. Jukhaki phanaña vel jukhatakikiwa.<br />

Basta ya? preguntando. ¿Sap'ati? ¿Jukhati?<br />

Jukhatakikiti.<br />

Bastecer la casa de comida. Utankiritaki manq'a<br />

waqipaki imasiña. Y así de otras cosas.<br />

Bastimento de comida. Manq'a illa. + Guardarle:<br />

illachasiña.<br />

Bastimento o matalotaje. Ququ. + Aparejarle:<br />

ququchasiña, ququ yampaqasiña, yampasiña.<br />

Bastón o Bordón. Thujru.<br />

Basura. Vide: basura.<br />

Basura. T'una.<br />

Bajel o embarcación. Wampu.<br />

Batalla. Awqasiña. + Darla: awqasiri, chhukukataña.<br />

+ Representarla: intusiña, mathuqasiña,<br />

mullmaqasiña.<br />

Batallar, pelear. Awqasiña.<br />

Batata, camote. Apichu.<br />

Batacazo. Vide: barquinazo.<br />

Batea. Idem: Patea.<br />

Batea de calabaza. Mati.<br />

Batería como la que hay entrando y saliendo<br />

mucha gente. Aywisu, aywintaña, chhukusu<br />

chhukuntaña. + Dar batería a alguno con pedirle<br />

inoportunamente: jitäniwkuwaña. + Entrando y<br />

saliendo muchos: tanqajasiña, chhuchhusiña.<br />

Batir hierro, plata &c. Liq'iña.<br />

Batir adelgazando. Sillp'ichaña.<br />

Batir el mar en alguna peña o muralla. Uxikataña,<br />

jumpuxkataña, jumpuxkattaña.<br />

Batihoja. Chuqi sillp'ichiri.<br />

Batir huevos y cosas así. Kaywiña, jiruña.<br />

Batir las alas los pájaros. Japhaxjaphaxtaña.<br />

Batirlas así para coger algo sin volar aparte


Vocabulario de la Lengua Aymara 99<br />

ninguna. Qhatiña.<br />

Batir las murallas con artillería. Marka q'axchana,<br />

marka uyulaqhäña.<br />

Batir el mar en alguna peña o muralla, Uxikataña,<br />

jump'uxkatarta, jump'uxkattaña.<br />

Batir el charqui y otras cosas. P'arp'anuqana,<br />

liq'inuqaña.<br />

Babas. Thalta, wijira, llawsa. + Salir de la boca:<br />

liwisiña, jawiña. + Limpiarlas: sulaqaña, thuyqaña,<br />

pichaqaña. Thijmiqaña. 3 -qi. Colgarle de la boca:<br />

jawäsiña, ch'aqhäsiña.<br />

Baboso. Thaltaña, wijiraxtara, thaltaxtara.<br />

Baúl. Phut'i vel mullq'uphut'i.<br />

Bausán o bobo. Tukuku, luqhi, khakhata jaqi.<br />

Bautizar. Bautizaña, jariña. Mírese el verbo sutichana<br />

en la 2. parte donde probamos que este verbo de<br />

ninguna manera puede entrar en la forma del Santo<br />

Bautismo; ni será válido el sacramento que se<br />

administre con decir Sutichasma, porque no<br />

significa, "ego te lavo, ni a blue" ni cosa que le<br />

parezca, sino significa, "Nomen Impono"; y si por<br />

ignorancia se hizo, la tal ignorancia bastará para<br />

escusar de pecado y no para que el bautismo sea<br />

válido. Sutichaña o sutichasiña: cuando mucho<br />

quiera decir ser padrino o llevar a bautizar que es<br />

cosa muy diferente. De donde podemos sacar que<br />

todos los que fueron bautizados con decir<br />

sutichasma, como algunos indios decían al<br />

principio, cuando en caso de necesidad bautizaban,<br />

será forzoso volverlos a bautizar con la debida<br />

forma en latín o en romance y en aymara, según<br />

mejor supiere el que hubiere de bautizar.<br />

Bautizarse o pedir ser bautizado. Bautizäsiña. Idem:<br />

sutichäsiña. Porque basta que signifique su<br />

voluntad por cualquier vocablo y bien puede<br />

significarla con decir Sutichita, pero como queda<br />

dicho, no basta que para este verbo sea bueno para<br />

administrar el mismo bautismo. Pues para pedirte<br />

bastará decir hazme cristiano y para administrarle<br />

no bastará decir: "yo te hago cristiano", aunque le<br />

echase encima, toda el agua del mar.<br />

Bautismo. Idem: Bautizarse o pedir ser bautizado.<br />

Bautizado. Bautizata vel sutini. + No bautizado,<br />

infiel: sutiwisa.<br />

Bailar. Muchas maneras tienen los indios de bailar.<br />

Aquí pondremos algunas de ellas cuyas<br />

propiedades se verán por sus letras en la 2da. parte<br />

por no repetir en dos partes cosa que tampoco<br />

importa.<br />

Bailar al modo antiguo de los Indios. Aymaña,<br />

suxaña, apal apaltaña, sisa kirkhiña, chiyachiyaña<br />

vel juch'usa kirkiña vel kirkhi juchukiña,<br />

waynusiña, wallaña, llullumiña, maq'iña, mirq'a<br />

wayñusiña, qiswaña, jaylliña, kirkhiña, saqapani<br />

kirkhiña, takiña, q'uchuña.<br />

Baile: Wayñusiña, kawaña, maq'isiña, aymaña, &c.<br />

Tomando los infinitivos de estos verbos<br />

precedentes.<br />

Bayo o rojo. Phaq'u.<br />

Beatificar, glorificar: Wiñaya kusisiña churaña,<br />

wiñaya kusinichaña.<br />

Becoquín o bonetillo. Wachu. Idem: pinchalla.<br />

Bezo o geta. Lakha llint'a.<br />

Bezudo. Lakha llint'a jaqi.<br />

Bendecir, agua, sal y todas las cosas como usa la<br />

Santa Iglesia. Sutichaña.<br />

Bendecir a Dios alabándole. Jamp'at'iña.<br />

Bendígate Dios. Dios khuyajatpa, waqaychajatpana.<br />

Bendecir a Dios holgándose de su excelencia, de<br />

que es todo poderoso, sabio bueno, &c. Taqi<br />

atipiri, amawt'axtara, jiskina jiskipa kankama,<br />

Diosay sasin saña, &c.<br />

Bendecirle por sus beneficios. Jallatatay khuyakita<br />

maywakita vel khuyttawa, maywittawa tatay. Bello<br />

hermoso. Suma qamquta, qhachuña, sulata,<br />

wayruru. Vi inf.: hermoso.<br />

Belleza. Sumarla, sumakankaña.<br />

Beldad. Idem: Belleza.<br />

Beneficiar la chácara. Yapuchasiña, qhullisiña,<br />

tasasiña o según el beneficio particular que se hace.<br />

Beneficiar las minas, metales y otras cosas.<br />

Iranaqaña.<br />

Beneficiado así. Iranaqata.<br />

Beneficiador así. Iranaqiri.<br />

Beneficiar la sal derramando el agua salada para<br />

que se cuaje. Juqhaña.<br />

Beneficio de la chácara y minas. Yapuchasiña,<br />

tasasiña, iranaqasiña. Y así de otras cosas tomando<br />

el infinitivo del verbo.<br />

Beber en banquetes. Umasiña. El lugar donde así<br />

beben: umasiwi vel umawi.<br />

Beber un cántaro entero, dicen también.<br />

Waqullantaña, mä waquilapacha umusuna vel<br />

tukusiri juchusuña.<br />

Beber más y más, la garganta llena. Sak'untaña,<br />

pullt'intaña, sak'ukama umaña,<br />

Beber lo mejor. Pawräki umaña.<br />

Beber cada uno como puede, poco o mucho con<br />

grande libertad. Umawi manqa umaña. Y este<br />

modo es común a otras muchas acciones, cuando<br />

cada uno hace lo que quiere.<br />

Beber sin llegar al vaso con la mano sino


100 Ludovico Bertonio<br />

tomándole con la boca. Achu umaña. Otras<br />

costumbres que tienen los indios en beber y<br />

brindarse, se hallarán en la 2, p. en el verbo umaña.<br />

Bebedor. Umakamana, vino vel k'usa<br />

ch'amusukamana, maxma, mak'acha, k'usa k'usaki<br />

thujsiri.<br />

Bebida. Umawi.<br />

Bebido. Vide supra: beodo<br />

Beber. Umaña.<br />

Beber todo un cántaro de vino o chicha.<br />

Qunchukama umaña.<br />

Beber moderadamente. Chimputaki vel chimpuni<br />

umaña purakaru qallaki vel qallataki.<br />

Beber en competencia. Qunchasiha.<br />

Beber hasta perder el juicio. Chuyma<br />

chhaqhañakama vel chuyma jayphut'añakama<br />

umaña.<br />

Becerro. Ankuta waka.<br />

Beodo, asomado, calamocano. Sink'a, sink'a.<br />

Beodo borracho del todo. Machata, umata,<br />

machiwata.<br />

Beodo como muerto caldo sin sentido ninguno.<br />

Qhaqhiri, qhaqhata.<br />

Bercera. Colesa alaxiri.<br />

Bermejo. Paqu. + Poner bermejo a uno: paquchaña. +<br />

Volverse bermejo: paqukiptataña.<br />

Bermejear tirar a ello. Paq'urujaxsuña.<br />

Bermellón como naranjado. Sisira; aunque no es<br />

tierra, sino hierba<br />

Berros. Uqhururu.<br />

Berzas, coles. Colesa ch'iwa.<br />

Besar. Jamp'atiña.<br />

Besar las manos saludando o agradeciendo.<br />

Jamp'at'imama, jamp'atxamama saña. Decid a<br />

Pedro que yo le beso las manos: Pedroru Luisa<br />

ampara tunka jamp'atxaja siwa sarapita. Pedro me<br />

envío a decir con Juan que me besaba las manos:<br />

Pedrowa Juanaru aru apänitu vel iwxanitu vel<br />

iwiranitu jupa tuqitha tunka jamp'atxaja sasin<br />

sistama mayquy vel Padrey.<br />

Besarse unos a otros. Jamp'at'isiña, lakhapura<br />

ansathaptaña.<br />

Besarse con mucho amor. Jamp'ati ch'uñusiña vel<br />

ch'amasiyaja; como suelen las madres a sus hijos o<br />

a los que son viciosos.<br />

Besar muchas veces. Jamp'at'iwasiña.<br />

Beso. Jamp'at'iña, jamp'at'isiña, &c.<br />

Besamanos. Jamp'atija saña. Idem: jamp'atxaja vel<br />

jamp'atxamama saña. Según de palabra o enviando.<br />

Bestias o animales de cuatro pies. Pusi kayuninaka.<br />

Bestial y hombre bruto o torpe de entendimiento.<br />

Qawra vel qawrana chuymapa chuymani vel<br />

chuymawisa, chuyma phusa vel chuyma japhalla.<br />

Bida. Vide inf: vida.<br />

Bien. Jiski vel aski, sap'a. + Mi bien: jiskija, sap'aja.<br />

Bien que hagas penitencia por tus pecados. Jiskrwa,<br />

juchanakama layku penítencia luririkta.<br />

Bien está. Sap'awa, jiskiwa.<br />

Bien me va. Jiskikithawa.<br />

Bien acondicionado. Llamp'u chuymani aykaya.<br />

Bienaventurado glorioso. Alaxpachankiri santo.<br />

Bienaventurado dichoso. Kusini, allini kusixtara,<br />

kusiqillpu, kusiqillpuni.<br />

Bienaventuranza eterna. Alaxpachankaña,<br />

alaxpachana kusixtara utkana, &c.<br />

Bienes riquezas. Kunajasa, kawkijasa, kunaja<br />

kankirisa, kawkija kankirisa.<br />

Bienes muebles de casa. Apallachi, qällachi. +<br />

Tenerlos: apallachini, qällachini. + Tener<br />

cualesquiera bienes generalmente: kunani,<br />

kawkinïña.<br />

Bienes o atajas de casa. Qinaku vel uta qinakunaka.<br />

Bien empleado dinero. Jiski yäru miri vel churata<br />

qullqi.<br />

Bien empleada limosna. Jiski yätaki limosna<br />

churawi.<br />

Bien empleada limosna, la que se da por la bula.<br />

Bulataki churawi qullqi, jiski limosna churata,<br />

khuyatawa.<br />

Bien empleado es el obispado en Pedro. Obispoña<br />

chiqana Pedroru wakit'atawa. Idem: maysana<br />

churatawa.<br />

Bien empleado está Pedro en este pueblo. Pedro aka<br />

markataki puritawa.<br />

Bien hablado, avisado en hablar. Amajasisaki,<br />

amusataki arusiri.<br />

Bien hablado, cortesano. Aru k'ask'a vel apanuqataki<br />

arusiri.<br />

Bien criado. Jiski jilachata. Idem: jilachita. )( Su<br />

contrario es ñaxñamachu.<br />

Bien criado en hablar. Jiski yatichaña vel<br />

jilachitajama arusiri.<br />

Bien hecho, con primor. T'itu vel maysana lurata.<br />

Bien hecho, gentil hombre. Thupata, qamquta,<br />

phalata, qhachuta.<br />

Bien hechor. Khuyiri, juskuri, qamiri, jiskichiri,<br />

sap'achiri.<br />

Bien tratado, regalado en comer. Jaqi uruta vel ururi.<br />

Bien tratado en vestir. Sap'a isini. Si es con demasía.<br />

Vide: galano.<br />

Bien hacer. Khuyaña, jiskichaña, sap'achaña.<br />

Bien quisto. Waylluta, amawata, munaya.


Vocabulario de la Lengua Aymara 101<br />

Bien parecer la ropa a alguno. Isimp anchakiwa<br />

ullasi. Sumi la persona en nominativo vel isi jaqiru<br />

jarisi.<br />

Bien venir la ropa. Vide: venir al justo o venir bien.<br />

Bien venir o conformar una cosa con otra.<br />

Tinkusiña, chikasina. -mpi.<br />

Bien venida dar. Jiskiki jutama, sap'aki, k'umaraki<br />

purima saña.<br />

Bigote. Jisk'achu ñukhu.<br />

Binar tierra segunda reja. Kutirpuña, kutirpäña,<br />

qaranuqaña qarutaña<br />

Bisabuelo. Awkijana achachipa.<br />

Bisabuela. Awkijana apachipa.<br />

Bisabuelo de parte de padre o madre. Vide: abuelo y<br />

abuela.<br />

Bisnieto. Allchhijana wawapa vel yuqapa.<br />

Bisnieta. Allchhijana wawapa vel phuchapa.<br />

Bisoño. Yaxana, llamu, uri.<br />

Bivir. Mírese también "vivir" con V, con que más<br />

ordinariamente se escribe, donde se hallarán otros<br />

vocablos pertenecientes a éste.<br />

Blanco. Janq'u, paqaqaya, laxwi qhiya.<br />

Blanco hito. Unancha, sanampa, qillinka.<br />

Blanco de la totora. Chhullu.<br />

Blanco sin mezcla. Janq'u uqa, janq'u phichu.<br />

Blanquísimo. Janq'u paqaqaya, janq'una janq'upa.<br />

Blancura. Janq'uña.<br />

Blanco del ojo. Nayrana janq'upa.<br />

Blanco del huevo. K'awnana k'apapa.<br />

Blando. Llamp'u. Idem: Ramp'u lakhuki, laxwi,<br />

ñakha, ñañu uma. Dícese de la ropa y cosas<br />

molidas.<br />

Blando si hablamos de la tierra o piedras fáciles de<br />

labrar. Jasa laq'a, phasa, llamp'u. )( Su contrario es<br />

yaxa, thuru.<br />

Blando que pisándolo se hunden los pies. Phü phü.<br />

Blando liquido. Wari uma vel wari wari, umawina.<br />

Dícese de mazamorras, &c.<br />

Blando de condición. Vide: apacible.<br />

Blandura así. Llamp'u chuymanikankaña, muxsa vel<br />

aykaya chuymanikankaña.<br />

Blandura de otras cosas. Tómense los nombres de<br />

arriba que significan blando, añadiéndoles<br />

-kankaña.<br />

Blandamente, con blandura de palabras. Muxsatha.<br />

)( Su contrario, jarutha.<br />

Blandamente castigar. Jakhasaki mutuyaña.<br />

Blandamente sacudir. Jaychutaña, ch'ajutaña.<br />

Blandearse, menearse las hojas del árbol, las<br />

banderas, &c. Pharariña vel pharara anataña,<br />

k'aywaña.<br />

Blandear tos tablados, andamies, &c. Apal apaltaña,<br />

khiwijaña vel pharara anataña.<br />

Blandear, menear. Activo. Phararäña, k'aywäña,<br />

anatäña, tawrintäña, khiwijäña.<br />

Blanquear ras mieses maduras. Paqullaxaña.<br />

Blanquear, poner blanco. Janq'uchaña, janq'uptäña.<br />

Blanquear, parecer blanco. Janq'ujaki ullasiña.<br />

Blanquecino. Janq'u, q'illu, yü, churi ch'iwa. +<br />

Ponerse o volverse así: janq'ukiptaña, q'illukiptaña,<br />

ch'iwakiptaña.<br />

Blazón. Phichu, chupi, qamasa + Dar blazón:<br />

phichunichaña, chupichaña.<br />

Blazonar. Vide: jactarse.<br />

Blazonador. Vide: jactancioso.<br />

Bledos. Qhanapaqu.<br />

Boato voz gruesa o muy baja. Lanqhu, jach'a,<br />

q'axcha kunka. + Tener boato: lanqhu kunkani, &c.<br />

Boca del hombre y de cualquiera cosa. Lakha.<br />

Boca chica. Laka uyru.<br />

Boca de miel, dulce en el hablar. Q'uchuchu aruni<br />

vel qawi, k'isa, misk'i aruni.<br />

Boca cerrar. Jumk'utapiña, jumk'uchasiña,<br />

chikthapiña.<br />

Boca abrir. Ansatataña.<br />

Boca torcer. Parquptäña.<br />

Boca abajo volver jarros, platos, &c.<br />

K'umphitapiña, qhapinuqaña, alit'aña, jaqhukipaña.<br />

Vide: -p'a no. 3.<br />

Boca arriba poner. Sät'äña, asnuqaña, ullit'äña,<br />

utt'äña.<br />

Boca abajo echarse. Llawllitataña, llawllinuqaña,<br />

jawkhitataña, jiphitataña, alit'aña, kumphut'aña,<br />

winkutataña.<br />

Boca arriba echarse. Laqhampu jaxsutaña, laqhampu<br />

jaxsutata ikiña, ikinuqana.<br />

Boca arriba o boca abajo estarse. Laqhampu<br />

jaxsutata vel llawllitata ikiskaña.<br />

Bocado de comida. Lakha vel challu.<br />

Bocado de agua o vino. Jumch'i.<br />

Bocado de mordedura. Achujate, achujata, achujawi.<br />

+ Dar bocado, morder: achujana. + Dar bocado o<br />

ponzoña: qulla manq'antäña vel umantäña.<br />

Bocados dar. Achunuqaña, achuch'ukiña,<br />

jink'anuqana, khullmukipa, khullmururuña<br />

achukipa achururuña.<br />

Bocado sacar. Achusiña.<br />

Bocado ponzoñoso. Manq'a qulla, uma qulla.<br />

Bozal. Pisi chuymani, phinta vel luqhi chuymani,<br />

wawa, jani yatiri.<br />

Bozal en hablar. Laxra millk'uta vel muruq'u.<br />

Bocina de calabaza. Phusaña mati, phusaña ch'ulu.


102 Ludovico Bertonio<br />

Es de caracol.<br />

Bochorno. Jumpi, jümi. + Hacer bochorno: jump'iña,<br />

jümiña. Vide: sol.<br />

Bodas. Vide: casamiento, matrimonio.<br />

Bodas, convite. Manqasrwi. Vide supra: banquete.<br />

Bodega. K'usa uta, vino uta.<br />

Bodegón. K'usakamanana utapa. Winukamanana<br />

utapa.<br />

Bodegonero. K'usa vel vino alaxiri.<br />

Bodoquillos o bolillas de quinua que hacen para<br />

comer yendo camino. K'ispiña. + Hacerlos:<br />

k'ispiñachaña.<br />

Bofes. Chuyma, ñati. + Echar el bofe trabajando: lat'a<br />

kumpuña, lat'a qhurpaña.<br />

Bofetada. T'axllirpäña, pukarpäña, muqarpäña. +<br />

Darla: t'axllirpäña, pukarpäña, t'axlliwäsiña,<br />

t'axllimukuña, p'isurpäña.<br />

Bofetón, torniscón. Idem: Bofetada.<br />

Boga, pezcado. Qisi vel qisintü.<br />

Bogar, remar. Wampu qhapiña.<br />

Bohío, redondo armado sobre un mástil. Tutuni uta.<br />

Bola de madera para jugar a los bolos. Sinqu. La de<br />

piedra: mulluq'ä.<br />

Bolillas de harina. Vide: bodoquillos.<br />

Bollo de maíz. Tunqu t'ant'a.<br />

Bollo de quinua. Jupa t'ant'a.<br />

Bollo de golpe, chichón. P'usu umullu, uqullu. +<br />

Hacerle: p'usuchaña, umulluchaña, uqulluchaña.<br />

Bolos. Jaqi. + Jugarlos: sinkusiña. + Levantarlos:<br />

sät'äña. + Derribarlas: tinkiyaña, samp'arpäña,<br />

chuxllurpäña, lluxirpäña, tinkirpäña. + Tener diez<br />

bolos de juego: tunka jaqiniña. + Tener diez bolos<br />

más que su compañero: tunka jila jaqiniña, + Tener<br />

diez menos: tunka pisiña.<br />

Bolsa de indios. Wallqipu.<br />

Bolsa de indias. Jistalla. + Ponerse la bolsa:<br />

wallqiput'asiña, jistallat'asiña, k'irchurusiña.<br />

Bolsa de lobo marino. Juru wallqipu.<br />

Bolsilla. Waynacha, jisk'a wäqa.<br />

Bolsilla donde echan la hierba con que comen coca.<br />

Sunqu.<br />

Bonanza de la mar o laguna. Qutana sap'a<br />

wampusiña, kalla kankañapa. + Tenerla: quta sap'a<br />

wampusiña kallakiwa.<br />

Bondad. Sap'akankaña, jiski kankaña, sutikankaña.<br />

Bonete de clérigo. Tanka, mututanka. + Ponérsele:<br />

tankat'asiña. + Ponerle a otro: tankat'äña. +<br />

Quitársele: asarasiña, iqarasiña.<br />

Bonetillo becoquín. Wachu.<br />

Bonísimo. Jiskina jiskipa vel taqitha jiski, suti.<br />

Bonito niño y otras cosas así graciosas y pequeñas,<br />

cuando las miran con contento. Añay k'acha<br />

wawakiwa, k'acha kuchillukiwa.<br />

Boñiga. Jama.<br />

Boquear los que se estan muriendo. Ansutha<br />

ansanuqaña, q'anq'antaña.<br />

Boquecita, apodo. Laka uyru.<br />

Boquerones que hace el agua en la tierra. Umana<br />

t'iwita, t'iwsu t'iwsuta uraqi.<br />

Boquita. Vide: boquicita.<br />

Boqui angosto. Laka uyru.<br />

Boqui seco de sed. Wañijata, laka phara, laka waña,<br />

laka tunti.<br />

Boquituerto. Laka parqu vel parqu lakani.<br />

Borbollones del agua. Uma phullullu, uma<br />

phaxtusnu. + Salir a borbollones: phallulluña vel<br />

phaxtusnuña.<br />

Bordar. Chintaña, compiña vel purtaña.<br />

Bordadura. Chintawi, qumpiwi.<br />

Bordador. Idem: purtatura, ch'intiri.<br />

Bordón para sustentarse. Thujru. + Traerle usar de<br />

él: thujruña, vel thujrut'asiña. + Arrimado o<br />

sustentado con el bordón: thujrut'asita. + Tener<br />

bordón: thujruni.<br />

Bordón de alguna palabra que uno suele repetir<br />

muchas veces cuando no se acuerda del vocablo<br />

propio, si es nombre dicen. Inchi, si es verbo<br />

inchina vel inchiriña. Los cuales vocablos no<br />

significan nada en particular.<br />

Bordonero, pordiosero que va pidiendo limosna.<br />

Wiskasiri.<br />

Bornear, volver algo un poco. Unuxkiptäña,<br />

jaqhukiptäña, jithikiptäña.<br />

Borla o serial de lana. Puyllu. + Ponerla: puyllut'aña,<br />

puyllusuña.<br />

Borrachez embriaguez. Machaña.<br />

Borrachera, la gente que se Junta para beber.<br />

Umirinaka, machirinaka. + Deshacerla: umirinaka<br />

chhukujräña, aywijräña, anarpäña.<br />

Borrachera, lugar donde se emborrachan. Umawi,<br />

machawita.<br />

Borracho. Machata, umata.<br />

Borracho del todo. Machajiwata.<br />

Borracho acostumbrado a ello. Machakamana,<br />

umiri, machiri yatita.<br />

Borracho gran bebedor aunque no pierda el juicio.<br />

Maxma, mak'acha.<br />

Borracho amigo de chicha o de vino. K'usa vel vino<br />

puraka.<br />

Borracho lleno de vino o de chicha. Kunkakama<br />

umata, lluqu jiliskipiri umata.<br />

Borracno que se anda cayendo como pájaro


Vocabulario de la Lengua Aymara 103<br />

enligado. Jamillujata.<br />

Borracho asomado calamocano. Sink'a sink'a,<br />

sink'arasita.<br />

Borracho caído. K'usana qaqata, macha jiwata,<br />

jaqhutaki.<br />

Borrar lo escrito. Qillkusuña.<br />

Borrar, manchar. Q'añuchaña, q'añukipäña.<br />

Borrado o manchado que no puede quitarse. Jani<br />

jaqhusuyiri, jani apartiri, jani misturi q'añukipata.<br />

Borrarse lo escrito. Waxllisiña, chhaqhata. 3 -qi.<br />

Borra o asiento del vino o chicha y de otras cosas.<br />

Qunchu. + Tenerla: qunchuptaña.<br />

Borrego. Malta, ankuta.<br />

Borujones de mazamorras. Qulu qulu. + Hacerse:<br />

qulu quluptaña, qulu quluxaña. 3 -xi.<br />

Borujo de las uvas. Upasana sillpi sillpipa.<br />

Borujo de la coca mascada. Achu.<br />

Bosque plantado. Mallki quqa quqa.<br />

Bosque monte bravo. Puruma quqa quqa, jani<br />

yanawi.<br />

Bostezar. Ajustaña.<br />

Bostezar a menudo. Añsuta ansanuqaña.<br />

Bostezo. Ajustaña.<br />

Botar pelota. Piqu jalutäña.<br />

Botar. Vide: arrojar.<br />

Boto sin filo. Turu.<br />

Boto sin punta. Pakirata, pakirt'ata.<br />

Botón de la flor. Amu. + Salir: amuchasiña. +<br />

Abrirse: ansatataña, ullitataña.<br />

Bóveda de las Iglesias y de otros edificios. Kürimi +<br />

Hacerla: kürimichaña. + Tenerla: kürimin vel<br />

kürimichata.<br />

Bóveda para enterrar. Putikallka + Hacerla:<br />

Kallkachaña, putichaña.<br />

Bobo. Araqu chuyman q'uq'a, tukuku, luqhi. +<br />

Fingirse bobo: araquchasiña, luqhichasiña;<br />

luqhichasirapiña.<br />

Boyante, andar sobre el agua. Wampunaqaña, uma<br />

pawrä saranaqaña.<br />

Bozina. Vide supra: bocina.<br />

Braza medida. Luqa + Medir a brazas: luqat'aña.<br />

Braza y media. Luqa jakha chuymani.<br />

Brazada de leña, hierba y otras cosas. Marqa. + Darla<br />

o venderla: marqatana.<br />

Bracero. Amparatha jiskakamana.<br />

Brazo desde el hombro a la mano. Ampara. Aunque<br />

cada parte tiene su nombre.<br />

Brazo del río. Jawiri pallqa.<br />

Brazo seglar o justicia. Reyatuqi kamachiri; o<br />

nombrando otra dignidad y oficio.<br />

Brazo eclesiástico. Obispo tuqitha kamachiri o según<br />

fuere el prelado.<br />

Bramar el león. Qhultuña.<br />

Bramar el toro. Jachäña vel wuuuutaña.<br />

Bramar la mar. Qhultuña, q'apisiña.<br />

Bramido del león o toro o mar. Qhultuña, wutaña.<br />

Bramadero, palo donde atan los toros o vacas, para<br />

ordeñar o matar. Chinuqawi uqharawi.<br />

Brasa de leña. Sansa, nina sansa.<br />

Brasa de estiércol menudo. Thaxa nina, thaxa puru.<br />

Brasa de boñigas. Waka jama nina. + Hacer brasa:<br />

sansäña vel sanchaña.<br />

Brasero. Nina phichasiña vel tiyapu, nina nakäsiña<br />

vel brasero. + Calentarse así: tiyaputha phichasiña.<br />

Bravo. Waru, tallami, qaqani, jawch'a, qhayqa,<br />

qhayqata, jaluta, qhawa ch'ä, ch'äta chuymani,<br />

japhlla, mita, uri, wila jurma, ullusa jikhipa,<br />

tukulli, luqhi, watisamqa, yaqhat'aqa, t'awra<br />

jinq'iri.<br />

Breve sermón. K'ata sirmu.<br />

Breve es nuestra vida. Jakañasa k'atakiwa, ch'iwu<br />

urpukiwa, k'usa tumakiwa.<br />

Breve será el sermón. Sirmuk'ata wallkakiniwa,<br />

maya paya arukiniwa.<br />

Brevedad de la vida. Jakañasana ilaki tukusiri<br />

kankawipa, ch'iwu urpu kankawipa. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Brevedad de los deleites. Yanqha kusisiñanakana<br />

tukusiri kankawipa, &c.<br />

Brevemente hablar, predicar. Jank'aki, k'ataki<br />

arusiña jaqhukipta jaqhururtasina ilaki tukuwaña.<br />

Y dícese de todo.<br />

Brevemente. Jank'aki.<br />

Brincar. Pharara anataña.<br />

Brincar la criatura en el vientre. Wata wänuqaña vel<br />

yüta yiwanuqaña, unux unuxtaña, millk'uta<br />

millk'unuqaña, wayuta wayunuqaña, wat'ix<br />

wat'ixtaña. Y la madre dirá: wat'ix wat'ixtitu, &c. 3<br />

-qi<br />

Brincar los corderos. Sink'usiña, susisiña. Y dícese<br />

de los niños también que andan brincando.<br />

Brincos dar el que es azotado o que tiene alguna<br />

gran pesadumbre. Pharara anataña.<br />

Brincos hacer dar a los niños. Kirkit'äña.<br />

Brincos hacer dar azotando. Pharara anatäña,<br />

thuquta thuqunuqäña.<br />

Brincos dar el corazón de placer o alterarse. T'iju<br />

t'ijutaña, t'ax t'axtaña, t'ij t'ijtaña.<br />

Brincos absolutamente. Pharara anataña. Y todos los<br />

infinitivos de los verbos que significan brincar.<br />

Brindar a otro. Qunchasiña, umasiña, umjäsiña.<br />

Brindarse con todos los que están en el convite.


104 Ludovico Bertonio<br />

Umasnaqaña.<br />

Brindarse las parcialidades o los ayllus.<br />

Qunchasiña.<br />

Brindador. Qunchasiri.<br />

Brío. Chacha chuymat'aña. + Tomarle: chacha<br />

chuymat'aña, chachakataña. + Ponerle o darle:<br />

chacha chuymat'äña, chacha chuymanichaña,<br />

chachakatäña.<br />

Brioso. Chachakati, chacha chuymani, chacha<br />

chuymat'ïri.<br />

Briosamente. Chachakatijamaki, chachajaki.<br />

Brizna de algo. Vide: minima parte.<br />

Broquel. Vide: adarga y adargarse.<br />

Bronce. Isa yawri, janq'u yawri.<br />

Brotar las plantas y sembrados. Chillkiña, alisuña I<br />

chillkusuña.<br />

Brotar el sembrado todo junto. Maphutaña,<br />

chillkinuqaña vel alinuqaña.<br />

Brotar o retoñecer lo que se había helado o secado.<br />

Chillkitatxaña, alitatxaña.<br />

Brotar o comenzar a salir las hojas del árbol.<br />

Lapichasiña, pirarachasiña, pirqachasiña.<br />

Brotado. Lapichasita vel laphini.<br />

Brotar la flor. Vide: abrirse.<br />

Brumado. Vide: marchitado.<br />

Bruñir. Llunkuña, llijut'aña, llunkuraña.<br />

Bruñir loza el ollero. Kisuraña, llusqachaña;<br />

murmuraña, khituraña.<br />

Bruñir o poner lisa la pared o piedras labrándolas.<br />

Idem: Bruñir loza el ollero.<br />

Bruñido. Llunkuta, k'isurata, &c.<br />

Bruñidor de olleros. K'isu, k'isuña.<br />

Bruñidor de todas las cosas. Llunkuña.<br />

Bruto animal de cuatro pies. Pusi kayuni. + Los<br />

pájaros y peces tienen sus nombres que se hallarán<br />

aquí por sus mismas letras.<br />

Bruto hombre sin juicio. Qawra vel qawrana<br />

chuymapa chuymani vel chuymawisa.<br />

Brutos de todas especies y géneros. Pichu pichu<br />

pusikayuninaka.<br />

Brujo o bruja que daña con su vista permitiéndolo<br />

Dios. Jujini. + Y dañar así: jujikiptaña.<br />

Bubas. Wanthi vel t'uru usu. + Tenerlas: wanthiña. +<br />

Pegarlas: makhataña. + Sanar de ellas: apartitu,<br />

aparitu. + Atestado de ellas: wanthixtara, wanthina<br />

apakipata. + Curarlas: qullaña.<br />

Buboso. Wanthi jaqi.<br />

Buche de los pájaros o papo. Inqi.<br />

Bueno. Jiski, sap'a suti maysana. + Llegar bueno casi:<br />

thapaki, kustqillpuki puriña. + Tener buena mano<br />

en todo: kutipaniña.<br />

Bueno está. Jallajalla. + Estar bueno: Sap'akiña,<br />

jiskikiña, ñañakiña.<br />

Buey. Idem: vel vaca.<br />

Buitre. Qunturi.<br />

Bufar. Qhultuña.<br />

Buho. Juku.<br />

Bulto Imagen. Mayt'u.<br />

Bulto del golpe. P'usu.<br />

Bullicio o batería de gente. Tanqajasiña,<br />

chhuchhujasiña. + Haberla: tanqajasiña,<br />

chhuchhujasiña. La gente es el supuesto. + No<br />

tenerle: tanqajasinawi, chhuchhujasinawiña.<br />

Bullicio de mucha gente que anda o está en alguna<br />

obra. Jump'uxtaña, ch'iq ch'iqtaña.<br />

Bullicioso inquieto. Khurkhu, philu. + Andarlo:<br />

khurkhunaqaña.<br />

Bullir gusanos en algún cuerpo muerto. Laq'unaka<br />

amayaxatha ch'is ch'isti, ch'iq ch'iqti.<br />

Bullir mucha gente en algún lugar. Jump'ux<br />

jump'uxtaña, ch'iq ch'iqtaña.<br />

Bullir o menearse el pájaro cuando le hurgan en el<br />

nido. Muruxkiptaña.<br />

Bullir o menearse los peces Pharax pharaxti, pharara<br />

anataña, lawrinaqaña.<br />

Burlarse de palabras unos con otros. Sawkasiña.<br />

Burlarse de palabra o tocándose. Sirachasiña, llama<br />

llamachasiña, anuqarachasiña.<br />

Burlar de otro diciéndole chufletas. Sawkakipaña,<br />

llama llamachaña, anuqarachaña.<br />

Burla burlando quebrarse el pie o sucederle otra<br />

cosa. Sawkasispäki kayu pakisiña.<br />

Burla. Sawkasiña, sawkakipaña. + Es cosa de burla:<br />

sawkakiwa. + Pared de burla: sawka pirqa.<br />

Burlón. Sirakuna, llama llama, apanawi, sira,<br />

sawkasiri, sawkasikamana.<br />

Burlar a otro no cumpliendo lo prometido.<br />

Llullaña.<br />

Burlar a otro no yendo a la labor a que estaba<br />

concertado de ir. Achit'aña.<br />

Burlar retozando. Vide: cosquillas o retozar.<br />

Buscar. Thaqhaña. 3 -qi. Laxmaña; thaxmaña.<br />

Buscar y rebuscar. Thaqhakipa thaqharuruña,<br />

thaxmakipa thaxmaruruña.<br />

Buscar todo lo que hay en alguna casa. Thaqhusuña.<br />

Buscar ocasión para reñir. Nasa thaqhaña. De este<br />

modo usa más el que recibe la ocasión que el que<br />

le da.


Vocabulario de la Lengua Aymara 105<br />

C<br />

Cabal. Phuqha, taqipacha, juch'apacha, ukakama.<br />

Cabal todo así como se estaba. Taqí pachpaki.<br />

Cabalgar, subir a caballo. Caballuru lat'axtaña,<br />

kapxataña.<br />

Caballero que va a caballo en un carnero. Qawra<br />

caballuni. Y así se dirá de otros animales.<br />

Caballero, persona noble. Jiskikiri, chupini jaqi.<br />

Caballete, cumbre del tejado, a dos aguas. Uta sipi.<br />

El mojinete: uta qawiña.<br />

Caballete de tres maderos. Amata. + Hacerle: amäta<br />

sät'äña vel wakäña.<br />

Caballo. Idem: Caballete de tres maderos. + Caballo<br />

manco del pie: lama.<br />

Caballo cansadizo. Idem: lama.<br />

Cabaña. Chhuxlla uta, karpa uta. + Hacerla:<br />

chhuxllachaña, karpachaña, karpaxaña. 3 -xi.<br />

Cabañuelas o casitas de esteras armadas sobre<br />

palos, de que usan en las chácaras. Jat'arana uta. +<br />

Hacerlas: jat'aranana utachaña.<br />

Cabe a mí. Vide: acerca de mí.<br />

Cabeza del hombre y de todos los animales. P'iq'iña,<br />

ch'unch'u, ch'ijna.<br />

Cabeza ahusada. Sayt'u, sukuya, ch'uqata, sawu,<br />

chunta, kistuña, p'iq'iña. + Ponerse cabeza abajo<br />

levantando los pies en el aire: p'iq'iña kayuni<br />

sät'aña.<br />

Cabeza de la Iglesia. Cristianunakana ch'unch'upa. Y<br />

así puede aplicarse a otros superiores.<br />

Cabeza o punta de las cosas Nayrat'a.<br />

Cabecear de sueño. Iki ch'awaña, liwijaña, k'aywäña<br />

vel ch'awajaña, ch'armaña.<br />

Cabecear andando. K'aywäsa saraña.<br />

Cabecear edificio. Pirqa k'aywi, k'umuti, api.<br />

Cabecear diciendo no. P'iq'iña pawiña, khiwiña.<br />

Cabeza redonda. Mulluq'u, muq'u mati p'iq'iña.<br />

Cabeza de linaje. Tata awki, jutuwi awki.<br />

Cabecera de la cama. Ch'ijmawi. )( Su contrario:<br />

wat'awi.<br />

Cabecera de la mesa. Mesana ch'unch'upa, quilana<br />

tuqipa.<br />

Cabecera o almohada. Ch'ijmaña. Vide: almohada.<br />

Cabezudo, de su propio parecer. Ch'ayu, thunu,<br />

jach'a chuyma, wajara, wanana, tarma ch'unch'u,<br />

puti ch'unch'u, k'ullu jinchu: tarkaka, thuji, watina<br />

jaqi, wati, watitaki.<br />

Cabezudo que tiene la cabeza grande. P'iqiña qatati.<br />

Cabezón de camisa. Kamisana kunkapa.<br />

Cabello. Ñaq'uta. + Trenzarle: k'ik'usiña + Trenzarle<br />

menudito: supullulluchasiña, wayuchuchasiña,<br />

pichikachasiña.<br />

Cabello trenzado. K'anata.<br />

Cabello crespo. K'usu k'usu. Vide: ña- no. 1.<br />

Cabello de negros. Phuru phuru.<br />

Cabello duro o áspero. Tukhu ch'iji vel ch'api<br />

Cabellos de la mazorca de maíz. Tunquna phuñupa.<br />

Cabello curado con una raíz Jaxchusita<br />

jaxchunchasita, con unas como cebollitas. Amka<br />

amkanchasiña.<br />

Cabello muy delgado como los que quedan en la<br />

calva. Phü.<br />

Cabellera postiza. Ch'inta ñaq'uta. + Ponérsela:<br />

ñaq'uta chintasiña.<br />

Caber una cosa en otra. Maluña vel mantaña.<br />

Caber diez personas o costales, &c. En alguna balsa<br />

o casa, &c. Aka wampu vel uka tunka jaqitaki<br />

sap'awa, purítawa. + No caber: pisiwa.<br />

Caber juntamente tres. Kimsatakiki sap'awa vel<br />

kimsataki sap'awa.<br />

Caber diez de su parte a cada uno. Sapa saparu<br />

tunka purit'i.<br />

Caber diez de pagar. Tunka manu vel ch'ära<br />

makhatitu.<br />

Caberme de hacer, de ir, &c. Luraña, maña puritu<br />

vel purit'itu.<br />

Caberme el vestido al justo. Isi nataki puritawa. +<br />

Venirme angosto: nataki q'ullq'u, pisiwa.<br />

Cabestro o jáquima. Mak'uña, sinqarpu. + Ponerle:<br />

mak'uñat'äña.<br />

Cabestro solo. Wiska.<br />

Cabestrear la bestia cuando la llevan de diestro.<br />

Sinqarputa arkaña. + No cabestrear: Sinqarputa<br />

tukit'aña tukit'anakaña.<br />

Cabildo, casa de consejo a su modo antiguo.<br />

Qintawi uta. + A nuestro modo:<br />

Cabildo uta, sañu uta.<br />

Cabildo de persona que se juntan. T'aqhasirinaka,<br />

apunaka vel cabildot'asirínaka. + Hacerle: aru<br />

cabildoña, cabildot'asiña, arusnuqasiña, qintasiña,<br />

t'aqhasiña.<br />

Cabizbajo. K'umu, aunque no sea corbado vel k'uñu<br />

K'uñu.<br />

Cabiz redondo. Mutquña, p'iq'iña mulluq'u, ch'uwa<br />

Cabiz caído. Kuykuthapita, alithapita, arpthapita.<br />

Cabo del pueblo, arrabal. Kawaya uta, uta, marka<br />

kawaya.<br />

Cabo, extremidad de la tela, orilla del paño. Pulu +<br />

Hacerte: puluchaña, puluchasiña.<br />

Cabo del sermón, misa, &c. Sermona misana<br />

ch'inapa. + Al fin o al cabo de la misa llegué misa


106 Ludovico Bertonio<br />

tukuwañataki puriña, Idem: misa chinana. + Al<br />

cabo de tiempo: ch'ina manqha.<br />

Cabo del mundo, el horizonte. Uraqi qurpa vel thiya.<br />

+ De un cabo hasta el otro cabo del mundo:<br />

jakhathaxsitha, jakhathaxsikama.<br />

Cabo de candela. Puchu, qapu<br />

Cabo del martillo y cosas semejantes. Katuña. +<br />

Echarle: katuña wakäña, katusiyanichaña.<br />

Cabo o punta del cerro que se extiende hacia<br />

alguna parte. Qullu wich'inch'a, wit'u. + Dar cabo.<br />

Vide: acabar.<br />

Cabo de la soga y otras cosas así y de cuchillos y<br />

lanzas. Nayrat'a.<br />

Cabra. Idem kapari.<br />

Cabrillas que llaman a unas estrellas. Qatachilla<br />

warawara<br />

Cabuya. Qhawara wiska.<br />

Cacarear la gallina. Q'arq'artaña, qat qat qat, taq taq<br />

taq saña.<br />

Cachonda, perra salida o cualquier otra hembra.<br />

Q'anusiri.<br />

Cachorro de animal. Wawa qallu.<br />

Cachorro de león. Puma wawa vel puma qallu.<br />

Cazar vicuñas o hacer chaco de ellas y de otros<br />

animales. Chakuña.<br />

Cazarlas con cierto pertrecho de paredes angostas.<br />

Qaykuña.<br />

Cazar con perros, urones, alcones, &c. Anuqarana,<br />

sikina, mamamina katäña.<br />

Cazar con lazo. Sipitaña, t'ijullaña.<br />

Cazar vizcachas o conejos con red. Jisk'acha, wank'u<br />

llukuña.<br />

Cazar pájaros y otras cosas con red ordinaria.<br />

Llikaña. + Con liga: jamilluña.<br />

Caza. Chakuña, sipitaña, &c Según fuere el modo de<br />

cazar. + Levantar caza: jalutäña<br />

Cazador de vicuñas que vive de ellos, siempre en las<br />

punas. Chuqila, larilari.<br />

Cazador común de vicuñas o de otros animales.<br />

Wari katuri, &c.<br />

Cazoleta. Idem: casnira.<br />

Cazuela de tostar. Vide: tiesto.<br />

Cada uno. Sapa sapa. Y dicese de todas cosas.<br />

Cada cual. Vide: cualquiera.<br />

Cada día. Urunkuna, urunjama.<br />

Cada noche: arumankuna, arumanjama. Y de esta<br />

manera se hará composición de todos los nombres<br />

de tiempo. Vide: todo. En cada pueblo:<br />

markankuna markanjama; y así se dirá de otros<br />

lugares.<br />

Cada dos o tres días. Paya urtha paya urutha. Y así de<br />

otros números.<br />

Cada uno llevar un adobe. Sapa jaqi maya tikaqata<br />

apaña.<br />

Cada vez. Wiñayankuna, saykipankuna.<br />

Cada vez que riño, miro, hago, &c. Ulljankuna,<br />

jaychasinkuna, lurankuna. Y así se hará en otros<br />

verbos. Dicen también: jaychasinjama,<br />

jaychasinjamana, &c.<br />

Cada y cuando quisiere, hiciere, &c. Kunapachaxa<br />

amawachija, lurachija, &c. Las partículas -xa, y<br />

-chi, entran cuando se habla indefinidamente.<br />

Cadena de hierro. Yawri wiska.<br />

Cadena de oro. Chuqi wallqa, chuqi aju.<br />

Cadera. Phuskanka. + Desconcertarse: kajutusnutu.<br />

Caduco, perecedero. Jank'aki tukusiri + Mal caduco:<br />

t'ukulli. + Tenerle: t'ukulli usuña.<br />

Caduco sin seso. Paqaqaniri, chuyma phusa, tawawi<br />

manqa tawiri, chuchiri, waxa waxa.<br />

Caer. Tinkiña. Vide: ti- no. 4 donde hay muchos<br />

modos de caer.<br />

Caer de alto. Tinkiqaña, jalaqaña. 3 -qi.<br />

Caer de ocícos. Qhinst'aña, nasatha, paratha tinkiña.<br />

Caer y luego levantarse. Tinkit'aña.<br />

Caer el granizo con ruido. Jaqu t'uqux t'uquxti.<br />

Caer el barro, despegándose de la pared. Ñiq'i<br />

lankawaqti t'alaxwaqti.<br />

Caerse a un lado el ichu de las casas. Sayt'ukiptaña,<br />

apakiptaña.<br />

Caerse las cosas colgadas. Wayuranttaña,<br />

waynuqtaña.<br />

Caerse muchas personas o el sembrado y otras<br />

cosas. Samp'asiña, samp'anuqtaña.<br />

Caerse los borrachos, los enfermos y otros de pocas<br />

fuerzas. Vide supra: bambalear.<br />

Caer de alto o de alguna escalera o cosa semejante.<br />

T'alaxwaqtaña, sullt'ixwaqtaña.<br />

Caerse las paredes. Thijrasiña, chhichhisiña,<br />

lluxisiña, thunisiña, allinuqtaña.<br />

Caerse las flores, el cabello, las barbas, &c.<br />

T'ururtaña, malartaña, pharartaña.<br />

Caer enfermo en la cama. Usunuqaña, tinkinuqaña<br />

vel usunuwajitu, jawq'ajitu.<br />

Caerse muchos o muchas cosas. Esto muchas veces<br />

se dice con los verbos de movimiento y la partícula<br />

-waqta o -nuqta, apawaqtaña, alliwaqtaña,<br />

apanuqtaña, allinuqtaña, &c.<br />

Caer de su estado. Axtusnuña, tinkikipaña.<br />

P'utusnuña; "ceciderunt retrorsum".<br />

Tinkikipapiskana, äxtusnupiskana.<br />

Caer de su estado o prosperidad temporal o<br />

espiritual. Aynacharuchaña, manqharuchaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 107<br />

Caer sobre algo una casa y otras cosas así.<br />

Apaxttaña, thunixattaña, -ru.<br />

Caer de alto. Qhapaxtaña, putuxwaqtaña.<br />

Caer teniendo vaguido de cabeza. Chankapura apitu<br />

vel nuwawaqtaña, chanchaxtusnuña.<br />

Caer gotas sobre algo. Ch'aqxataña.<br />

Caerse de sueño. Vide: cabecear.<br />

Caer sin poder levantarse. Khakhaptaña.<br />

Caer con todo el cuerpo. Khapaxnuqtaña,<br />

t'alaxnuqtaña, janch'axnuqtaña.<br />

Caer en pecado. Jucharu jalantaña, tinkintaña, puriña.<br />

Caer en desgracia del príncipe. Apuna jiwuräsiña,<br />

ch'ixniyasiña, t'íñiyasiña, uñiyasiña, t'iñipaxaña,<br />

uñimapaxaña. 3 -xi.<br />

Caer el pájaro en la liga. Jamillujasiña.<br />

Caer en el lazo. Sipitaru k'akijaña, jalantaña. +<br />

Escapar de él: sipitatha achususiña, jarajasiña.<br />

Caer en el agua o lodo. Janch'ajranttaña,<br />

thalajranttaña.<br />

Caer escarcha o rocío. Juyphiña.<br />

Caer en gran pobreza. Wajchamukutaña,<br />

wajchakiptaña.<br />

Caer enfermos todos los de una casa o pueblo.<br />

Usuna samp'asiña, samp'anuqtaña, wañaraña.<br />

Caer el rayo. Illapuña, illapunaqaña, q'axchaña.<br />

Caerse las paredes y edificios. Chhichhisiña,<br />

qhuqhusiña, lluxisiña, thijrasiña.<br />

Caer en fornicación. Miqha laykuña.<br />

Caerse las lágrimas. Jacha p'alax p'alaxti, phuxwaqti,<br />

p'alaxwaqti.<br />

Caer de pies o de punta. Sät'atapachaki tinkiña.<br />

Caer vencido de la carga. P'uyrut'asita, q'iphit'asita<br />

vel khumut'asita tinkiña.<br />

Caerse la fruta del árbol. Jalaña, jalawaqtaña,<br />

apawaqtaña, nuwaqtaña.<br />

Caerse el ichu de la carga o tejado. Yayuwaqtaña.<br />

Caer en la cuenta. Tuqipachaxaña, chiqachaxaña.<br />

Caer. Vide: resbalar, tropezar, granizar.<br />

Caído estar en el suelo. Uraqina jaqhusxaña. 3 -xi.<br />

Caído estar debajo de la carga. Khumuna jatijatha<br />

vel jakhuxatata kakixaña. 3 -xi<br />

Cal cocida o piedra cal. Q'atawi. + Hacerla:<br />

q'atawichaña. + Cocerla: wajaña.<br />

Cal viva. Qulu qulu q'atawi.<br />

Cal muerta. Thujuta q'atawi.<br />

Calera o cantera de cal. Q'atawi jaqhi q'atawi ira.<br />

Calabaza de comer. Thamuña.<br />

Calabaza con que beben, sacan agua o donde comen.<br />

Mati, ch'umi.<br />

Calabazo como redoma para llevar agua. Pulu pulu,<br />

mati wayuña.<br />

Calabacita para sal. Jisk'a pulu pulu.<br />

Calabazadas dar. P'iq'iña challmaña, k'apaxtäña,<br />

turuqäña, tultuqäña, tultuxtäna.<br />

Calabazadas darse a sí mismo. P'iq'iña challmasiña,<br />

k'apaqäsiña, nuwasiña.<br />

Calafatear con pez. Pisana llupaña, y si es en muchos<br />

agujeros. Llupanuqaña. 3 -qi<br />

Calafate. Llupiri, llupanuqiri.<br />

Calambre. Chukullijaña. + Dar calambre:<br />

chukullijitu.<br />

Calamidad. Vide: aflicción.<br />

Calamitoso tiempo. T'aqisiña, mutuña pacha, jachaña<br />

pacha.<br />

Calamocano, miedo borracho. Sink'a sink'a vel<br />

sink'arasita.<br />

Calarse et filtro o pasarse el papel. Pasaña,<br />

chulluña,<br />

Calapurca de cuy. Qalaphurka wank'u. + De<br />

pescado: qalaphurka chawlla. Y así puede decirse<br />

de otras cosas. Porque algunos no entenderán lo<br />

que es esto: es de saber que es un vocablo tomado<br />

de los indios y quiere decir: carne o pescado cocido<br />

con piedras calientes que están abrasando echadas<br />

en agua, con que se cuece la comida sin otra<br />

lumbre.<br />

Calavera. Amaya p'iq'iña.<br />

Calcañar. Cayu wintu.<br />

Calcar o pisar. Takixataña.<br />

Calzado zapato. Jiskhu.<br />

Calzarse zapato. Jiskhut'asiña.<br />

Calzarlo a otro. Jiskhut'äña.<br />

Calzador. Jiskhutasiña.<br />

Calzarse las medias. Mediasa t'ixintasiña, apantasiña.<br />

Calzar barretas, picos, &c. Asirunchaña.<br />

Calzada en los caminos. Chaka. + Hacerla: chakaña.<br />

+ Y sus desaguaderos: pincha. + Hacerlos:<br />

pinchaña, larqaña, qallqaña. Idem: pincha<br />

qallaqaña, 3 -qi + Pasar por la calzada: chakaqata<br />

saraña.<br />

Caldear el hierro. Parichaña, pariyaña, sansachaña.<br />

Caldeado. Pari.<br />

Caldo. Jilli, mark'a. + Sorberle: juchaña, jucht'aña.<br />

Calentura Phuti usu. + Dar calentura: phuti usu<br />

katuña, phuti usutu, phuti katutu. + Quitarse:<br />

apartaña, jithiraña, jakiraña. + Tenerla con frío:<br />

chhuchuña, kusupiña, kusupi jalaña. + Crecer:<br />

apaxattaña. + Abrasar ququmiña, nakaña. +<br />

Arraigarse: sapatataña, alitataña, taqi ch'ama<br />

ch'amaru ch'injruña. Y casi todos se usan con<br />

transición. + Tener la continua: phuti t'aqhanawi<br />

vel tukutanaki utkaña vel saranaqaña.


108 Ludovico Bertonio<br />

Calentura cotidiana. Urunkuna puriri phuti. +<br />

Terciana: paya urutha puriri vel maykipa urunaki. +<br />

Cuartana: pusi urutha pusi urutha puriri.<br />

Calentar. Junt'uchaña, juxsachaña. + Si es poco:<br />

q'uñichaña vel llapichaña.<br />

Calentar las papas fiambres. Qhati kankaña.<br />

Calentadas así. Qhati kanka, wak'i.<br />

Calentarse a la lumbre. Nina phichasiña, juxsaptaña.<br />

Calentarse a la brasa. Sansa phichasiña.<br />

Calentarse al sol. Lupi chapinkasina, juxsaptaña vel<br />

lupina juxsaptäsiña.<br />

Calentarse en la cama dos, estando el uno a la<br />

cabecera y el otro a los pies de la cama.<br />

Wat'ajasiña vel wat'athaptaña.<br />

Calentarse o entibiarse el agua y otras cosas.<br />

Juxsaptaña, llaphiptaña, q'uñiptaña.<br />

Caliente moderado. Llaphiki, &c.<br />

Caliente mucho. Junt'u, wallaqita.<br />

Caliente mucho que abrasa. Pari vel junt'u.<br />

Caliente. Juxsa, phuti, q'uñi, jumpi uta vel uraqi.<br />

Caliz. Idem: caliza.<br />

Calma. Qutaña q'aytiñapa, llamp'uñapa. + Haber<br />

calma: q'aytikakixaña.<br />

Calma del aire. Thä t'arphunuqi, llamp'unuqi.<br />

Calma de calor. Qanqarpu. + Estar calmado: nina vel<br />

lupiqanqarputu, qhatikipitu.<br />

Calor del sol. Lupi. + Del fuego Idem: vel ninana<br />

junt'upa. + Haber calor del sol: lupiña y del fuego:<br />

qanqarpuña. + Hacer grande calor o bochorno:<br />

ancha qanqarpu.<br />

Calor natural. Janchina jani apartiri junt'upa.<br />

Calpiste. Mayordomo de hacienda. Awkichu vel<br />

mayordomo.<br />

Calva. Q'ara p'iq'iña, ulluma, q'uma, p'axra.<br />

Calvo. Q'ara p'rq'iñani vel p'iq'iña q'ara. + Hacerse<br />

calvo: p'iq'iña q'araxaña. 3 -xi.<br />

Calumnia. Yanqharu katuña.<br />

Calumniador. Yanqharu katukamana.<br />

Caluroso. Phutijiri.<br />

Caluroso estar. Phutijitu, phutututu.<br />

Callar. Amukaña, amukiña. Idem: amukt'aña.<br />

Callar haciéndose fuerza para no hablar. Aru<br />

mukhusiña.<br />

Callar como muerto. Aru ch'ujtaña, lakha<br />

chikthapiña. Idem: ch'ukuthapiña.<br />

Callar de miedo o vergüenza. Mulla apitu, mulla<br />

phallitu.<br />

Callar quedando asombrado o atónito.<br />

Iratakakixaña. 3 -xi<br />

Callado que sufre malas palabras. Aru muturi vel<br />

mutusiri.<br />

Callado que todo lo juzga sin decir nada. Amuli<br />

manqhini.<br />

Callado, modesto. Kasikiri jaqi. )( Su contrario:<br />

khurkhu jaqi.<br />

Calle derecha. Chiqa calle. + Sin salida: uqhat'ata. +<br />

Ancha, jakhanka. + Angosta: k'ullk'u, juch'usa. +<br />

Larga: jaya, jach'a. + Tuerta: q'inq'u q'inq'u, &c. Ir<br />

calle arriba: calle amputaru maña. + Ir calle abajo:<br />

calle aynacharu mantaña.<br />

Callejear. Calle tumaña, calle calle pasiynaqaña.<br />

Callejero. Calle calle tumiri, calle calle tumakamana.<br />

Callo duro de las manos o pies. Mathi. + Salir o<br />

hacerse callos así: mathiptitu.<br />

Callo en las manos o pies, como vejiga. Luq'a. +<br />

Hacerse: luq'aptitu, luq'aphallartu. Vide: lu no. 2.<br />

Callos. Vide: tripicallos.<br />

Cama. Ikiña. + Lugar donde se hace la cama: ikiyawi.<br />

+ Hacer la cama: ikiña jant'akuña.<br />

Cama de la honda. Paki, k'ili.<br />

Cámara o celda. Uta.<br />

Cámara donde duermen. Ikiyawi.<br />

Cámara, excrementos. Jama. + Hacer cámara:<br />

jamaraña vel wanuraña.<br />

Cámara de enfermedad o purga. Wich'u. +<br />

Hacerlas: wich'uña, wich'uruña. + Tenerlas de<br />

ordinario: wich'uñaña.<br />

Cámara de sangre. Wilawich'u, wilaparka.<br />

Cambiar. Lantisiña, turkasiña.<br />

Cambio. Lantisiña.<br />

Cambiar, permutar, curato o parroquia.<br />

Lantikipasiña, lantikipasxaña, lantisiña.<br />

Cambiador, banquero. Lantisiri, lantikipasiri,<br />

lantikipakamana.<br />

Cambiador de plata. Qullqi lantikipakamana. + De<br />

oro: chuqi lantikipakamana.<br />

Camellones. Suka. + Hacerlos: sukaña<br />

Camellones pequeños. Ch'uru, Idem: phut'u suka.<br />

Caminar. Saraña. Vide: andar.<br />

Caminar hacia atrás. Ch'inaru ch'inaru saraña. +<br />

Hacia adelante: nayraru nayraru saraña. Vide:<br />

andar, donde se hallarán otros muchos modos.<br />

Caminar parándose a menudo. Sänaqaña, 3 -qi.<br />

Caminar sin cansarse. Qarijäki saraña.<br />

Caminar con la fresca. Vide: andar.<br />

Caminar los niños, comenzar a hacer pepinos.<br />

Juniña.<br />

Caminar dando vaivenes con la cabeza. K'aywäsa<br />

saraña<br />

Caminar varias tierras. Marka marka, sü sü tumaña.<br />

Caminar todo el día. Qamana uru vel t'ut'u uru<br />

saraña. + Toda la noche: qamana vel t'ut'u anima.


Vocabulario de la Lengua Aymara 109<br />

Camino. Thaki, saraña. + Andar camino derecho:<br />

chiqa thaki qata saraña.<br />

Camino real. Tupu.<br />

Camino angosto. Juch'usa, k'ullk'u. + Ancho:<br />

jakhankha thaki.<br />

Camino de un día o una jornada. Maya ikiki, maya<br />

ikisinaki saraña, maya uru thaki, maya urutha<br />

puriña.<br />

Camino que dicen de Santiago o la vía láctea.<br />

Laqhampu jawira.<br />

Camino o viaje que traen o hacen de cosas, si es de<br />

barro: ñiq'i mä lanka. + De arena: ch'alla mä apa.<br />

Y así de otras cosas. Tomando el nombre verbal,<br />

que sale del presente de los verbos que significan<br />

llevar.<br />

Caminador que anda mucho. T'ut'u sariri.<br />

Camino largo de muchos días. Jaya saraña.<br />

Camino de muchas cuestas. Amputa amputa,<br />

aynacha aynacha thaki.<br />

Camino llano. Pampa thaki.<br />

Camino de cielo. Alaxpacha thaki.<br />

Camino dificultoso. Jaritha saraña.<br />

Camisa. Idem: Camino dificultoso.<br />

Camiseta de indios, casaca o saltambarca. Qhawa.<br />

+ Vestirsela: qhawat'äsiña. + Vestirla a otro:<br />

qhawat'äña.<br />

Camiseta de niños, entreverada de colorado o azul.<br />

Sukullu qhawa.<br />

Camiseta, la mitad de ella azul, y la otra colorada.<br />

Jarputa qhawa.<br />

Camiseta, listada en las costuras de diversos<br />

colores. Q'ulini qhawa vel q'ura q'ulini qhawa.<br />

Camiseta con que danzan los niños. Wara wara<br />

qhawa.<br />

Camiseta tejida con varios colores de pájaros,<br />

flores, &c. P'ita vel apita qhawa.<br />

Camiseta ajedrezada. Aykipa.<br />

Camote. Apichu.<br />

Campanilla que atan al carnero. Kankawa, piña. +<br />

Sonar: chilin chilintaña.<br />

Campana a nuestro modo. Idem: Campanilla que<br />

atan al carnero.+ Sonar: aruña, jachaña. + Tañerla:<br />

nuwaña, aruyaña, jachäña.<br />

Campear la voz, oírse sobre todas las otras.<br />

Arusuña.<br />

Campear, señalarse entre todos en saber, en cantar,<br />

&c. Ullusumä, yatiña, ullusumä q'uchuña.<br />

Campear el vestido. Isi ullusumäkiwa.<br />

Campesina, cosa. Puruma.<br />

Campo o tierra que está fuera del pueblo. Pampa.<br />

Campo que está lleno de todas flores. Pampa wila<br />

aqharapi, janq'u aqharapi iqi vel ali.<br />

Campo raso. Q'ara pampa.<br />

Campo de las telas labradas o de los bordados.<br />

Taypi. Si es colorado: chupika taypi, &c.<br />

Campo donde pelean. Awqasiwi.<br />

Canas de los viejos. Qaqa. + Nacer o salir: qaqa ali<br />

qaqachasiña.<br />

Cano. Qaqani. Muy cano: qaqaxtara, qaqaña. +<br />

Ponerse cano: qaqaptaña, qaqakiptaña.<br />

Canal, encañado. Pincha.<br />

Canales. Vide supra: boquerones.<br />

Canasta. Idem: Canales. + Canasta de pan: t'ant'a<br />

kanasta vel phüt'i.<br />

Cancer. Jusqu usu.<br />

Cancerarse. Jusqu usuña.<br />

Canción honesta o torpe que sea. Waruru q'uchu,<br />

jarawi.<br />

Canción o cantar honesto. Jiski.<br />

Canción torpe. Q'añu waruru.<br />

Cancionero. Q'uchu libro.<br />

Candela, lumbre. Nina. + Encendería: lawa phichaña.<br />

+ Soplándola: nina phust'aña.<br />

Candela de cera o sebo. Cera vel lik'i candela. +<br />

Llevarla: äña. + Encendería: nakthapäña. +<br />

Matarla: jint'äña. + Alumbrar con ella: qhanachaña.<br />

Candela encendida. Nakkiri.<br />

Candelero. Idem: vel candrillo, bien pudiera decirse:<br />

candela sät'äña. Pero es mejor hablar como hablan<br />

los indios que usan ya de nuestro vocablo en<br />

muchas cosas aunque corruptamente y mejor se<br />

entienden por ellos, lo cual es digno de notar para<br />

no inventar nuevos vocablos que jamás ios usan.<br />

Cangrejo. Apankurä.<br />

Candado. Idem: kantatu, llawi. + Echarle: kantatuna<br />

apantaña.<br />

Canilla de la pierna. Kayu wich'u.<br />

Canoa. K'ullu wampu.<br />

Cansadizo. Lama. Dícese de los hombres y otros<br />

animales.<br />

Cansarse. Qariña, qarijaña vel qaritu, qarijitu,<br />

jawixtaña, thäjtaña, saykuña, awsixtaña, p'isuxtaña.<br />

Vide: a-. no. 18.<br />

Cansarse sin poder tener con los otros.<br />

Liwiwaqtaña, jaytawaqtaña, ch'inawaqtaña.<br />

Cansarse con el mucho andar. Kayu makhurijitu,<br />

qarijitu.<br />

Cansarse, apurado estar del camino. Ch'ama<br />

jukhawitu, tukutu, tukusitu sarasina vel ch'ama<br />

p'isuxtitu.<br />

Cansar así a otro. Ch'amapa jukhawäña, tukusäña,<br />

p'isuxtäña.


110 Ludovico Bertonio<br />

Cansar como quiera. Qarijäña, jawixtäña.<br />

Cansado. Qarijata, jawixtata, kayu makhurijata,<br />

lawaptata, qariri, ch'ama tukuta.<br />

Cansado camino o llanada, que nunca parece se<br />

acaba. Kayu tukuya pampa, jani jusasiri, jani<br />

jakinuqä pampa vel anu tukuya pampa.<br />

Cansancio. Qariña, jawixtaña.<br />

Cantar. Q'uchuña, wankaña, jarawiña, waruruña,<br />

kantaña.<br />

Cantar los pájaros. Aruña, jachaña.<br />

Cantar uno y responder otros lo mismo al modo de<br />

incas cuando siembren o llevan cargas. Jaylliña.<br />

Cantar sembrando papas. Pallpalliña, jawiwaña.<br />

Cantar el sapo. Q'apu q'apuña, q'aw q'aw saña.<br />

Cantar cazando vicuñas y en otras ocasiones.<br />

Qichuyaña, jaylliña.<br />

Cantar los vencedores. Jaylliña, qichuyaña, kawaña.<br />

Canto, acto de cantar. Q'uchu, waruru, jarawi, jaylli,<br />

&c. Según las diversidades arriba dichas.<br />

Cantor. Q'uchuri, kantura, &c.<br />

Cántaro mediano. Waqulla.<br />

Cántaro algo pequeño. Jumiwa.<br />

Cántaro como redoma. P'uñu.<br />

Cántaro muy grande. Maq'acha vel urpu.<br />

Cántaro para dar el punto a la chicha. Salir<br />

waqulla, t'amiri waqulla.<br />

Cantera. Qala ira vel irawi.<br />

Cantero. Qala chixuri vel chixukamana.<br />

Cantería, piedras labradas. Chijuta qala.<br />

Cantidad continua de las cosas. Jach'a vel jisk'a<br />

kankawipa.<br />

Cantidad así de cuatro palmos de ancho, &c.<br />

Iwraqaru pusi kapa. + De cuatro de grueso:<br />

lanqhupa pusi kapa vel chiya. Y así se dirá de otras<br />

cantidades.<br />

Cantidad discreta de las cosas. Jakha, alluxa, pisi,<br />

k'ata kankawipa. El primero es propio, los demás<br />

son comunes a ambas cantidades.<br />

Canto llano, canto de órgano con punto o sin él.<br />

Idem: diciéndolo como nosotros, llano, &c. Ina<br />

canto, es sin punto.<br />

Canto, piedra. Qala.<br />

Canto o punta de la ropa. Isi jinchu.<br />

Cantón, esquina. K'uchu.<br />

Cantonera. Waqalla, pampayruna, waxwaqu.<br />

Caña dulce. Kaña wiru. + Cogerla: kañawiruña.<br />

Caña de maíz. Silla, wiru, willu.<br />

Caña brava. Tupa, tuqura.<br />

Caña así como la de castilla. Q'awña.<br />

Caña de la cortadera. Quruxa, turuxa. Su penacho:<br />

qallu qallu.<br />

Caña de quinua. Jupha lawa, jupha chäka.<br />

Caña del trigo, cebada, &c. Ali.<br />

Cañamazo. Idem: Caña del trigo, cebada, &c.<br />

Cañamazo o cubierta de los pliegos de cartas.<br />

Qillqa t'ixi.<br />

Cañizo para domir. Jaru.<br />

Caño de espinazo como de cuero en los animales.<br />

Sillki vel sillka.<br />

Cañón para escribir. Puluma, ch'aka.<br />

Capa de españoles. Idem: Cañón para escribir.<br />

Capacete. Uma chuku, de cuero.<br />

Capacete de hierro. Yawri uma chuku<br />

Capacidad, entendimiento. Chuymaniña.<br />

Capaz. Vide supra: hábil.<br />

Capaz o grande. Jach'a.<br />

Capar. Wawsaña, amka vel makhu vel q'uruta,<br />

maqhura jik'usuña vel irusuña.<br />

Caparrosa. Qullpa.<br />

Caparazón. Idem: Caparrosa. Sillana qhawapa.<br />

Capirote de los Collas y Lupacas. Phant'a.<br />

Capirote de las viudas. Lanqä phant'a. + Ponérsele:<br />

phant'at'asiña. + Quitársele: iqarasiña.<br />

Capitán. Atäñi, ch'amani, sinti, sitani, wallpani.<br />

Capitanear. Awqaru anutaña.<br />

Capitán enemigo. P'iq'iña aymuriri, jach'a awqaja,<br />

t'iñija.<br />

Caporal o capataz. Atäni, wallpani.<br />

Captivar, captivo. Vide: cautivo.<br />

Cara. Ajanu, ullinaqa. + Descubrirla: churapuña. +<br />

Tener dos caras: paya lakha jaqi.<br />

Cara de risa. Laru laru ullinaqani.<br />

Cara del paño. Pañuna ajanupa.<br />

Cara, cosa de excesivo precio. Jayana chanipa, jaya<br />

chanini.<br />

Cara, cosa querida. Vide: querido.<br />

Caracol. Ch'ulu.<br />

Caracol para tañer. Ch'ulu phusaña.<br />

Carambano. Chullunkä. + Estar hecho un carambano<br />

de frío o helarse de frío: chullunkäptitu.<br />

Carbón encendido brasa. Sansa<br />

Carbón de los herreros. K'illima vel k'illimi. +<br />

Hacerle: k'illimachaña. + Encenderle: nakthapäña,<br />

sansäña, sansachaña.<br />

Carbonero. K'illima kamana.<br />

Cabunco. Los indios no saben de esa joya.<br />

Carcajadas de risa. Laru qhanqhalluña, k'ak'alliña. +<br />

Darlas: qhanqhalluña, k'ak'alliña, k'ak'aña, laru qü<br />

qütaña, uxu uxtaña.<br />

Carcaj. Mich'i wallqipu.<br />

Cárcel. Wata uta. + Echar preso: wata utar uchaña,<br />

irpantaña. + Tenerla perpétua: wiñaya wata


Vocabulario de la Lengua Aymara 111<br />

utankañataki sata.<br />

Carcelero. Wata uta kamana.<br />

Carcoma. Thutha.<br />

Carcomerse. Thuthaxaña. 3 -xi<br />

Carcomido. Thuthaxata. Vide: podrido.<br />

Cardar. Vide: carmenar.<br />

Cardenal de golpe. Larama, jusqullu, q'üta larama. +<br />

Hacerle: larama jusqulluchaña. + Tenerle: larama<br />

usqullu. Idem: q'üta jaqi vel larama jusqulluchata.<br />

Cardenillo. Qupajiri.<br />

Cardo redondo de muchas púas. Pulla pulla.<br />

Cardos grandes. Achuma.<br />

Carear. Irpathapiña, jiskathapiña, sasäña.<br />

Carecer de comida, plata, &c. Manq'a wisaña, qullqi<br />

wisaña.<br />

Carecer de lo necesario. T'aqhisiña, jiwaña. Con -ña<br />

vel qullqija, manq'aja jani jukiti.<br />

Carestía de comida y de cualquiera otra cosa que<br />

se coge o beneficia, aunque sea plata. Mach'a,<br />

anteponiendo la cosa de que ahí falta.<br />

Cargarse de alguna cosa. Apxarusiña.<br />

Cargarse una viga, la cruz, &c. Apxaruña<br />

qhiwixaruña.<br />

Cargarse costales llenos o cestos o alguna criatura<br />

a las espaldas, &c. Saynaxaruña.<br />

Cargarse algo muy pesado. P'uyruxaruna,<br />

qatatixaruña.<br />

Cargarse hombros y cabeza. Tanqaxaruña.<br />

Cargarse una maleta o un envoltorio, &c.<br />

Q'ipixaruña.<br />

Cargar las bestias. Khumut'aña.<br />

Cargar a otro poniéndole algo al hombro o de otra<br />

manera. Apxaräña, qhiwxaräña, p'uyruxaräña,<br />

q'ipixaräña, saynaxaräña, tanqaxaräña,<br />

phukhixaräña, &c. Conforme fuere el modo de<br />

cargar, con la partícula -xaru o -xata.<br />

Cargarse ciñiéndose la carga a un hombro, por<br />

debajo del sobaco. Jaqhurantasiña.<br />

Cargar así a otro. Jaqhujrantaña, jaqhujrantxaräña.<br />

Cargarse una mantada de algo. Lak'uxaruña.<br />

Cargarse leña, ichu, &c. a las espaldas con dos<br />

sogas a los hombros. Phuk'ixaruña.<br />

Cargar, irse a un lado la carga de trigo, maíz, &c.<br />

Warakiptaña.<br />

Cargarse una mantada de algo ciniéndola al cuello<br />

y llevándola por delante. Ajut'aña, jarphut'aña.<br />

Cargarse de piedras. Suntuxaruña, apxaruña.<br />

Cargar en los brazos. Marqaxaruña.<br />

Cargar añadiendo algo a la carga. Paltani,<br />

chhaqhani khumuña vel paltani paitani khumuña; si<br />

son muchas las cargas añadidas.<br />

Cargar mucha gente en algún pueblo o casa.<br />

Jaqinaka puqarantti, allirantti; -ru.<br />

Cargar la culpa a otro. Jucha jaqukataña, juchana<br />

jaqhutaña.<br />

Carga de bestias. Khumu. + Pesada: jathi. + Ligera:<br />

pisna.<br />

Carga de persona o maleta. Q'ipi.<br />

Carga de carne. Aycha luku.<br />

Carga de mercaderías y otras cosas. Apa. + Echar<br />

carga la primera vez a las bestias que nunca la<br />

llevaron: llamuña. + Hacer o aliñar carga:<br />

khumuchaña, q'ipichaña, lukuchaña, Khumu<br />

yampathapiña, lak'uchaña, &c. Según fuere la<br />

carga.<br />

Cargado de deudas. Manu manu, chari chari<br />

apt'asita.<br />

Cargado. Apxaruta, q'iphixaruta, apxarusita,<br />

qhiwxaruta, qhiwxarusita, &c. Según lo que uno<br />

llevare.<br />

Cargo dar de algo a otro. Iñawit'aña, iñawijaña. 3 -ji.<br />

Cari ancho. Phatu ajanuni.<br />

Caribe. Jaqi jinq'iri, jaqi manq'ani, wila umani.<br />

Caridad con Dios. Dios amawaña, antiskaña,<br />

waylluña; Diosaru chuymaña.<br />

Caridad con el prójimo. Jaqi masisa amawaña,<br />

khuyaña.<br />

Caritativo. Jaqi masipa khuyiri, allqiwiri, k'acha jaqi.<br />

Carmenar. Mithaña, qhäña waqhaña, mithatataña,<br />

waqhatataña.<br />

Carmesi. Chupika, wila.<br />

Carnal, días de comer carne. Aycha manq'a, aycha<br />

manq'apacha.<br />

Carnal hombre: uno que es todo sensual. Janchiruki<br />

tukuta, janchiruptata jaqi, janchiruki tukuri,<br />

janchiparukiptiri, janchipaki chuqichiri, janchina<br />

kusisiñapaki thaqiri.<br />

Carnal deshonesto. Anirä, wachuqa juchara tuliri.<br />

Carnal deshonesta. Anisqutama, chachaki, alluki<br />

thaqiri. Este último vocablo es poco honesto.<br />

Carne. Aycha. + Cecina: ch'arkhi.<br />

Carne seca al sol menudita. Mat'a<br />

Carne o cuerpo delicado. Chuqi, q'ä aycha.<br />

Carnes abiertas de muchos azotes o cuchilladas.<br />

Q'alluwäsita.<br />

Carnes abiertas del frío. K'ank'a laxra, kank'alli<br />

janchi. + Abrirse así: thä phusanuqitu, k'ank'allitu.<br />

Y si fuere por andar en lugares cenagosos y por<br />

charcos: ch'iwirkhitu.<br />

Carne que queda en los huesos de animales<br />

muertos y medio comidos de fieras o buitres.<br />

Aycha sawri. + Dejarla así por esos campos medio


112 Ludovico Bertonio<br />

comido: sawrichaña.<br />

Carne de animales silvestres. Suni aycha; como la de<br />

vicuñas y venados.<br />

Carne fresca recién muerta. Sü aycha.<br />

Carne cruda. Ch'uqi aycha.<br />

Carne de carnero y de cualquiera que muere de<br />

enfermedad. Tana aycha.<br />

Carne humana. Jaqi aycha. Y así se dirá de otros<br />

animales: qawra, quchi, wari aycha, &c.<br />

Carne mal guisada o podrida. Janqu aycha, ñusata,<br />

jimutata.<br />

Carne mortecina, que le dio cierta pestilencia. Aña<br />

aycha. Vide: a- no. 64.<br />

Carne junto al corazón del carnero o piltrafa.<br />

Janaja aycha.<br />

Carne sin hueso. Janchillchapi.<br />

Carne de perro, uno que es recio de complexión.<br />

Yawirkha janchini.<br />

Carne o tasajos. Larata aycha.<br />

Carne a medio secar. Lasu aycha.<br />

Carne de mejillón. Lluq'i, ch'ulu aycha.<br />

Carnicería. Aycha tinta vel alasisiwi. + Despensa para<br />

guardarla: aycha uta.<br />

Carnicero. Aychakamana, mañasu.<br />

Carnero de las Indias. Qawra.<br />

Carnero macho. Urqu qawra. A la hembra: qachu<br />

qawra.<br />

Carnero muy largo de pescuezo. Suq'ali, kunkaña<br />

qawra.<br />

Carnero y cualquiera otra cosa con que rescatan<br />

otra. Taja qawra.<br />

Carnero con collar de cuero para señal. Qullullu<br />

ajanuni qawra.<br />

Carnero que por derrama ofrecían a los demonios.<br />

Anjru qawra.<br />

Carnero que da el padre a su hijo o el tro a su<br />

sobrino. Jinchuma.<br />

Carnero de orejas muy grandes que se le redoblan.<br />

Jinchu liwi vel jinchu q'iwi qawra.<br />

Carnero raso. Waka qawra.<br />

Carnero mestizo, de vicuña y carnero; y es<br />

pequeño. Wari qawra.<br />

Carnero fuerte de carga. K'usu k'usu t'awrani.<br />

Carnero cansadizo, por ser algo manco. Lama<br />

qawra.<br />

Camero entre raso y lanudo. Pulla.<br />

Carnero lanudo. T'awrani.<br />

Carnero nunca cargado. Puruma vel llamu qawra. +<br />

Comenzar a cargarle: llamuña.<br />

Carnero o poco que no tiene pelo de lana en el<br />

espinazo y lanudo en lo demás. Q'ara q'ara,<br />

saxawalla, chaxchalla qawra.<br />

Carnero o paco de la tierra. Jallpaqa.<br />

Cariño. Nayrathpacha amawawi. Tener con alguno:<br />

nayratpacha amawataja, uka manqha sararakiña,<br />

jani jaytaña, jani armaña.<br />

Carpintero. Idem: vel qulli kamana, q'iru kamana.<br />

Carpintería. Idem: vel q'iru iranaqawi uta.<br />

Carrillo. Nawna. + Comer a dos carrillos: puraparu<br />

ch'amuri, khisturi, manq'iri.<br />

Carrillos de ambos lados. Purapa nawna, pä aja tuqi<br />

nawna.<br />

Canillo de un lado. Mä aja vel jaqha tuqi nawna.<br />

Camilos comidos de sarna, viruelas, &c. P'utu p'utu,<br />

lutu tutu nawna.<br />

Carrilludo. Nawnaña, nawna qatati, nawna pultutu.<br />

Carrillo o rueda para subir la lámpara, piedras,<br />

&c. Wayuña.<br />

Carta misiva. Qillqa. + Él que lleva: qillqa apiri.<br />

Carta de pago. Idem: Carta misiva. Aunque<br />

corruptamente dicen carta ti paqu.<br />

Casa. Uta. + Dueño de ella: utani.<br />

Casa real. Mayqu uta, quntur uta.<br />

Casa con sobrado. Utaxaru uta.<br />

Casa de los chasquis. Chaski uta.<br />

Casa cubierta de tejas. Sañu uta.<br />

Casa cuadrada sin mojinete. Sunturu uta.<br />

Casa yerma. Tajata, tantata, ch'usa, japlla uta.<br />

Casa sin techo, las paredes solas. Utawi.<br />

Casa cubierta con poco ichu. Llujlla.<br />

Casa que tiene el tejado viejo. Phara.<br />

Casa de mucha abundancia. Pututu, jüriri uta.<br />

Casa redonda. Mulluq'u uta; y si tiene mástil en<br />

medio: tutuni uta.<br />

Casa, familia. Utaninaka.<br />

Casa de consejo o cabildo. Taqhasiña, irjasiña uta.<br />

Casa que comúnmente llaman del cabildo o<br />

corregidor. Sañu uta<br />

Casarse el varón o la mujer. Kasarasiña.<br />

Casarse el varón. Marmiyasiña.<br />

Casarse la mujer. Jaynuwasiña vel chacharu jaysaña.<br />

Casarse con un rico. Utparu purintaña, jithintaña.<br />

Casar a otro. Kasarana, kasarasäña, chikthapiña,<br />

irpthapiña vel chinuthapiña.<br />

Casar su hija. Chacharu churasiña.<br />

Casarla de repente. Puchaja khakhaña, llupthapiña. Y<br />

es común a hijo e hija.<br />

Casar administrando el sacramento del<br />

matrimonio. Kasaraña, amparapura katusäña.<br />

Casarse bien o mal. Jiski vel yanqha marmiru puriña<br />

vel chacharu; según el que hablare. Casamiento.<br />

Kasarasiña, kasarasiwi. Vide: matrimonio.


Vocabulario de la Lengua Aymara 113<br />

Casamentero. Chacha marmi irpthapiri, chikthapiri,<br />

chinuthapiri.<br />

Casada. Jaynuni vel kasarata.<br />

Casado. Marmini vel kasarata.<br />

Cascabel. Idem: kaskawila. + Sonar: aruña,<br />

chhuxtaña.<br />

Cascabeles de indios que se dan en los árboles.<br />

Saqapa. + Danzar con ellos: saqapani kirkikiña. +<br />

Ponérselos: kaskawilat'asiña, saqapat'asiña.<br />

Cascabel, parlero. Sanqarara.<br />

Cáscara o corteza. Sillp'i.<br />

Cascarón del huevo. Idem: Cáscara o corteza.<br />

Cáscaras de caracoles vacías. Ch'ulu ch'ulu.<br />

Cascajo. Ch'ata ch'ata, ch'ixulla ch'ixulla.<br />

Cascajal. Idem: Cascajo<br />

Casco de membrillo. Q'allu. Y así de otras frutas que<br />

se cortan como rebanadas.<br />

Casco del cielo. Jana<br />

Casco de hierro o cobre. Yawri uma chuku, wachu,<br />

paychallu yawri tanka.<br />

Casi. Llalla vel ñaña, niya.<br />

Casi murió. Llallat'ana, niyat'ana.<br />

Casi acabar. Niyachaña, llallachaña.<br />

Casi acabarse la sementera, la cosecha. Sata vel<br />

llamayu, niyawaxi, ñañawaxi.<br />

Casi acabarse la vida. Jakaña, ñañawi, niyawi.<br />

Casi acertar. Niyaki irt'aña.<br />

Caspa de la cabeza y cuerpo. Tillu vel q'illi.<br />

Caspiento, lleno de caspa. Tilluxtara.<br />

Casta. Tituri, quqi, llumpaqa chuymani; y dícese de<br />

varón y mujer.<br />

Castamente. Llumpaqa chuymaniki. + Vivir<br />

castamente: tutiña. Vide: tu- no. 21.<br />

Casta, linaje. Jatha.<br />

Casta noble. Qapaqa wila, mayqu wila, mayqu yuqa<br />

vel jatha.<br />

Casta de hombre ordinario o plebeyo. Jaqi wila.<br />

Castañetas. T'ux t'uxtäña. + Darlas: t'ux t'uxtäña.<br />

Castaño. Kuypa. + Castaño obscuro: ch'umpi, chuqi<br />

chuqi, wila chuqi chuqi.<br />

Castidad matrimonial. Marmipa pitaki, jaynuqa<br />

pitaki saranaqaña.<br />

Castidad bidual, continencia o celibato. Tutiri<br />

kankaña.<br />

Castidad virginal. Chaxllatpacha tutiña.<br />

Casto de pensamiento. Jani marmi yä, jan chacha yä<br />

amajasiri, llumpaqa chuymani.<br />

Castigar. Mutuyaña.<br />

Castigar dándole vuelta de amigo. Jiskichantaña,<br />

muxstäña, misk'intaña.<br />

Castigar de suerte que se acuerde del castigo.<br />

Waynasqaña, jalutasqaña mutuyaña.<br />

Castigar como quiera. Miraña, ch'axiña, ukichaña.<br />

Castigar blandamente a sus hijos, &c. Jaychutaña,<br />

jaqhasaki mutuyaña.<br />

Castillo. Pukara, qiyna.<br />

Castizo de buena casta. Jiski jatha. Dícese de<br />

animales.<br />

Castrar. Vide: capar y capado.<br />

Cataratas. Nayra quyru vel qhuti. + Tenerlas: nayra<br />

quyrutu qhutiqitu, silluqitu.<br />

Catarro, romadizo. Umich'i. + Tenerlas: umich'ita.<br />

Idem: umich'itu.<br />

Catorce. Tunka pusini.<br />

Catorceno. Idem: vel tunka kimsanixaru vel kipa.<br />

Caudal. Vide: hacienda.<br />

Caudaloso. Vide: rico<br />

Caudaloso río. Jach'a jawira, yixa jaliri jawira.<br />

Caviloso, bachiller, pleitista. Philu.<br />

Caví. Apillas pasadas al sol. Qawi k'isa.<br />

Causa o razón. Layku, supa, yä vel -tha. + Por dos<br />

causas: paya layku, paya supa, pä yätha. + Por<br />

causa de haberte enborrachado: machawimatha,<br />

machawima layku. Vide: por.<br />

Causa y origen. Jutuwawi, qallaraña, urquña. La plata<br />

es causa de muchas riñas: qullqiki jaqinaka<br />

alluxakuti jaychasiyiri. La embriaguez es causa de<br />

muchos pecados: umañaki jaqinaka alluxa jucharu<br />

puriyiri, laykuri, jaqhuntiri, chijisiyiri jucharu; y<br />

muchas veces la partícula -ya- vel ä interpuesta al<br />

verbo, significa ser causa que uno caiga: tinkiyaña,<br />

tinkäña.<br />

Causa. Vide: principio.<br />

Causar. Los verbos compuestos con -ya- vel -a, como<br />

acabamos de decir.<br />

Causar males o desastres. Chijisäña, chijiru puräña.<br />

Causador de males. Chiji jaqi.<br />

Cauteloso. Achanqara, nayrasa, ch'inasa amajasiri.<br />

Cautela. Achanqara kankaña, pusi sü chuymaniña.<br />

Cautelosamente. Achanqarajamaki.<br />

Cauterizar. Yawri parina jununtaña.<br />

Cautivo. Paquma sullquma.<br />

Cautivar. Paqumachaña.<br />

Cautivador. Paqumachiri, paquma irpiri, anakiri.<br />

Cautiverio. Paqunakankaña.<br />

Caja. Phut'i, juskusi phut'i.<br />

Caja del agua. Uma piwra.<br />

Caja del metal. Kisu qala.<br />

Cajuela redonda de ichu, de que usan los<br />

hechiceros. T'ika.<br />

Cayado. Thujru.<br />

Caída. Tinkit'aña, t'alaxtusnuña. + Dar una caída o


114 Ludovico Bertonio<br />

barquinazo o batacazo: phuthuxtusnuña,<br />

phuthuxnuqtaña, t'alaxtusnuña, t'alaxnuqtaña.<br />

Caído estar. Ikinuqtaña.<br />

Cairel o ribete. Sillku. Vide: ibi, donde se hallarán<br />

muchas maneras de caireles.<br />

Cairelado. Sillkuta. + Hacer cairel: sillkuña.<br />

Cavar la tierra. Vide: arar.<br />

Cavar haciendo hoyo. T'iwsuña jat'iña, jat'usuña,<br />

phujruchaña.<br />

Cavar sumeramente la tierra. Sillpiraña, ch'ullaraña.<br />

Cavar la tierra, como hacen las zorras o perros.<br />

Jayña.<br />

Cavar la tierra para hacer barro o para otra cosa<br />

con algún instrumento. Iraña luxriña, alliña.<br />

Cavar cruzando. Vide: binar, aporcar.<br />

Cavada tierra. Yuru, phutunqu, phujru, t'iwsuta uraqi.<br />

Cayendo andar. Vide: tambalear.<br />

Cayendo estarse, estar para caer. Tinkija saña.<br />

Cayendo estarse de sueño. Ikiki jiwaña vel ikiki<br />

ch'awaña. Vide infra: estar muerto de sueño.<br />

Cebadilla. Chhuxlla k'uymi.<br />

Cebolla. Idem: cipuylla.<br />

Cebollitas con que las indias se aderezan el cabello.<br />

Amqa amqa.<br />

Cebo para coger ratones, pájaros, &c. Llulla. +<br />

Ponerle: llullana apkataña. Idem: apxataña.<br />

Cecear. Jaxllutha arusiña vel khakhajama arusiña.<br />

Ceceoso. Jaxllu khakha.<br />

Cecina, carne seca. Ch'arkhi. Idem: Tasasa. +<br />

Hacerla: charkhiña, charkhichaña.<br />

Cecina menuda. Mat'a.<br />

Cecina flaca. Saxra tukari ch'arkhi.<br />

Cedro. Suywisa.<br />

Cédula. Idem: citula; y es de saber, que si decimos<br />

cédula con d. no lo entienden y así es bien<br />

acomodamos algunas veces a pronunciar aun<br />

nuestros vocablos, como ellos pronuncian, como<br />

éste que usan los indios de cédula que llaman.<br />

Cédula firmada. Ampara.<br />

Cegarse. Juykhuxaña, juykhutaña, ch'amakataña.<br />

Cegar a otro. Juykhutäña, juykhuchata, ch'amakatäña.<br />

Cegar pantanos o ciénegas. Q'ulta wañaña,<br />

wañachäña.<br />

Cegarse así de suyo. Wañt'aña.<br />

Cegarse de cólera. Q'apisiñampi chuyma<br />

aputhaltäsiña, jayphuthaltäsiña, willuthaltäsiña.<br />

Cegarse de afición. Chuyma apasiña con -na de la<br />

cosa que ama.<br />

Cegajoso. Thamanaqiri.<br />

Ceguedad. Juykhu kankaña.<br />

Ceguera. Idem: Ceguedad.<br />

Cejas. Nayra ch'ipuqu.<br />

Celada. Uma chuku.<br />

Celada de enemigos. Musaña. + Estar en celada:<br />

musasiña, isujasiña.<br />

Celajes. Vide: arreboles.<br />

Celar, encubrir. Imantaña.<br />

Celar el alma. Alma Jaxsaräsiña.<br />

Celar las de los otros. Almanaka wañaña,<br />

almanakana jiskipaki thaqhaña, alaxpacharu<br />

mañapaki amawaña.<br />

Celebrar la fiesta. Fiestaña vel phistaña, vocablos<br />

corruptos.<br />

Celebrar la pascua. Pascuaña, paskuña. Y a este<br />

modo dicen otras muchas cosas tomadas de<br />

nuestros mismos vocablos. Como salviña: ir a la<br />

salve. Responsarapiña: decir responso.<br />

Celebrar la fiesta de nuestra señora. Tayksataki<br />

fiestaña, fiesta luraña, fiesta chupichaña.<br />

Celebrar las honras de algún difunto al modo<br />

antiguo. Amaya manq'äña.<br />

Celebrarlas con misa. Misäña.<br />

Celebrarlas con otras ofrendas. Amaya chupichaña,<br />

chupini luraña.<br />

Celebrar el dicho o hecho de alguno en mala parte<br />

o buena. Arusiwipa, lurawipa, aruxäsiña.<br />

K'umintaña, k'ak'intaña, ullintaña.<br />

Censurador así. K'umintakamana, k'umisikamana; y<br />

si es de palabra: arusxäsikamana.<br />

Centella de fuego. Nina wara wara.<br />

Centellear, echando chispas. Nina warawara<br />

chhukusu, chhukutati.<br />

Centellear las estrellas. Warawara achusi, lliju llijuti,<br />

p'allchax p'allchaxti, p'allch p'allchti.<br />

Centinela. Vide: atalaya.<br />

Centinela que mira por la caza. Chapa. + Ir por<br />

centinela para que no se huya Ja caza: chapa maña.<br />

Centinela, espía o escucha. Chapa.<br />

Centro de la tierra. Uraqina chuymapa, taypipa.<br />

Ceñirse. Wak'asjasiña.<br />

Ceñirse o fajarse. Wak'at'asiña, wak'arusiña.<br />

Ceñir a otro. Wak'asjasäña.<br />

Ceñir a otra. Wak'atäña vel lluwa k'aräña.<br />

Ceñirse la cabeza. Llimphit'asiña, llimphina<br />

yaphit'äsiña.<br />

Ceñirla a otro. Llimphit'äña.<br />

Ceñirse plumas de avestruz los danzantes.<br />

Surit'asiña, surina apakipasiña.<br />

Ceñirlas a otro. Surit'äña.<br />

Ceñir o atar las manos o pies, &c. Ñach'aña,<br />

ñach'jaña.<br />

Ceñido así fuertemente en el vientre. Puraka


Vocabulario de la Lengua Aymara 115<br />

ñach'jata. Y así llaman al español.<br />

Ceñidor para la cabeza. Llimphi.<br />

Cenojiles. Kayu yaphit'asiña.<br />

Cepa de la casa. Achachi, tunu achachi vel apachi.<br />

Cepa de las uvas. Upasa ali, quqa.<br />

Cepillo. Llaxllaña. Vide: acepillar.<br />

Cetro real. Reyana thujrupa.<br />

Cera. Idem: vel mapa.<br />

Cera en pan. Mapa tika.<br />

Cerbatana. Jamach'i phusaña.<br />

Cerca. Jak'a, thiya vel thä.<br />

Cerca de mí, de tí, de aquél. Jak'aja, jak'ama, &c.<br />

Cerca lugar, todo lo que está cerca del cerro.<br />

Qullurana. Y lo mismo puede hacerse en otras<br />

cosas posponiendo al nombre esta partícula -rana.<br />

Pirqarana, parkirana, jaqhirana, ch'ijmarana,<br />

alärana, manqharana, &c. Vide: a- no. 35.<br />

Cerca del camino. Thakhiqata, thakhiqawä, thakhiñä.<br />

Cerca del pueblo. Marka qawä, markathä, marka<br />

jak'aki.<br />

Cerca o ramada. Qincha. + Hacerla: qinchaña,<br />

qinchakipaña. Anteponiéndole la cosa de que se<br />

hace, si es de pared o de esteras, &c.<br />

Cerca de muchas puertas para coger vicuñas.<br />

Qayku, saraya.<br />

Cerca para la chácara o pueblo. Uyu. + Hacerle:<br />

uyukipaña.<br />

Cerca o vallado de palos. Qanta. + Hacerla: qantaña,<br />

qantakipaña.<br />

Cerca estar. Jak'ankaña vel thänkaña.<br />

Cercano pariente. Jak'a apaña.<br />

Cercano a la muerte. Jiwirija, jiwañaru jak'akatiri vel<br />

jak'akatata.<br />

Cercar con pared. Pirqana tumakipaña.<br />

Cercar con piedras a secas. Qala uyuna tumakipaña,<br />

yäkipaña.<br />

Cercar con esteras. Siluna qinchakipaña,<br />

tumakipäña.<br />

Cercar los enemigos. Quphut'aña vel quphukipaña,<br />

muyukipaña, tumakipaña, uyukipaña, üchaña,<br />

üjasiña.<br />

Cercar rodeando con una soga los carneros por el<br />

cuello. Warpuña.<br />

Cercenar. Kuchukipaña.<br />

Cercenar la punta. Mururaña vel khariraña.<br />

Cerco que suele parecer al derredor del sol. Jitu. +<br />

Estar el sol cercado así: Inti jituwa.<br />

Cerco que ponen los enemigos. Vide: cercar.<br />

Cerdas de la cola. Wich'inka t'awra.<br />

Cerdas del pescuezo. Ati t'awra.<br />

Cernir con cedaso, harnero, &c. Susuña y es<br />

también colar.<br />

Cernícalo. K'illi k'illi.<br />

Cerrar generalmente. Jist'aña vel jist'at'aña.<br />

Cerrar los ojos. Ch'amisthapiña.<br />

Cerrarlos fingiendo que duerme. Tulipa ikiña.<br />

Cerrar la boca. Jumk'uthapiña, chikthapiña.<br />

Cerrar el puño. Ampara q'apithapiña,<br />

mulluq'uthapiña.<br />

Cerrar la puerta a piedra y lodo. Liq'iña, chhañaña.<br />

Cerrarla con solas piedras. Qalana atiña, qaqatäña.<br />

Cerrarla con puerta a nuestro modo. Llawiña,<br />

llawit'aña; y lo mismo dicen de las cajas, &c.<br />

Cerrar dentro a alguno. Jist'aqaña.<br />

Cerrar bajando la antepuerta. Jist'antaña, janantaña.<br />

Cerrar Juntando o tendiendo las cortinas. Jistijaña.<br />

3 -ji.<br />

Cerrar calle atajándola o cualquier pasadizo y<br />

agujero. Úqhaña, uqhut'aña. Vide: abrir, atapar y<br />

tapar.<br />

Cerrarse en no obedecer. Ch'unch'utha vel p'iq'iñatha<br />

sat'aña.<br />

Cerrarse dentro. Utaru atisiña, jist'asiña,<br />

jist'akatasiña.<br />

Cerrado, atajado. Uqt'ata. + Puerta cerrada: llawita,<br />

jist'at'ata punqu.<br />

Cerrarse la herida. Puquthapxaña, lip'ithapxaña,<br />

mathapxaña.<br />

Cerrero que de flojo se queda atrás. Ch'inaki<br />

wiñaya sarakamana.<br />

Cerrero en aprender. Yatiñataki jayra chuymani.<br />

Cerro. Qullu.<br />

Cerro pelado: q'ara.<br />

Cerro lleno de guijarros. Jankara.<br />

Cerros Juntos. Qullu qullu.<br />

Certero. Chiqa jaqi, purit'iyri jani jaqhacha, jani<br />

jaqhasjiri.<br />

Certidumbre. Jiski jamurpäña. + Tenerla:<br />

jamurpäpiniña, ukakama yatiña, ulijasina yatiña,<br />

chiqa yatiña.<br />

Certificación. Aru chiqacharapiña. + Darla: aru<br />

chiqacharapiña. + Tenerla de alguno que la dió: aru<br />

chiqacharapitu.<br />

Certificado. Aru chiqacharapita.<br />

Cerviguillo. Ati, tiña, ati maña, ati chinqi. Este último<br />

es poco honesto, aunque usado.<br />

Cerviz. Idem: ati, &c.<br />

Césped. Ch'ampa, k'ula. + Sacarle: ch'ampa qhulliña,<br />

qullisuña.<br />

Cesar las ocupaciones. Luraña inawanuqi,<br />

t'arphunuqi.<br />

Cesar el curso veloz de alguna cosa. Irataqakixaña,


116 Ludovico Bertonio<br />

llamp'unuqaxakiña. Dícese del aire, trompos,<br />

rodeznos, &c.<br />

Cesar lo que uno había comenzado. Tusuña.<br />

Cesar la enfermedad. Usu t'aku, sami, phajtali.<br />

Cesar dejando la obra. Samaña, v.g.<br />

Cese de escribir: jani qillqatti, samathawa,<br />

jaytathapiña.<br />

Cesar de crecer las papas por el hielo. Ch'iwipana<br />

amka jani aliti, pachpakiwa.<br />

Cesar la tristeza. Kichu apartitu, malaritu, phajtalitu.<br />

Cesar de llover. Jallu apari, t'aku, aparti.<br />

Cesar el alarido y vocería de la gente. Jaqi<br />

juphisina, wararisina amuktxi, ch'ujtxi.<br />

¿Cesas ya de ir adelante en la virtud?. ¿Niyati jiski<br />

saranaqañama chaqhäsita, armata, jaytatha?<br />

Cesta o canasta. Mulluq'u phut'i.<br />

Cesto de coca. Lunqu.<br />

Cebar, engordar puercos y otros animales.<br />

Lik'iptäña, phuquwaña, sasäña.<br />

Cebar la lámpara con aceite, el fuego con leña.<br />

Apaxataña, jamk'atha jamk'atha apaqaña.<br />

Ciego. Juykhu, ch'amaka.<br />

Ciego que ve muy poco. Säpi vel sarphu.<br />

Ciego de afición. Chuyma apäsiri.<br />

Ciego en el alma. Juykhu chuymani.<br />

Ciego así, antes de ser cristiano. Puruma ch'amaka<br />

jaqi.<br />

Cielo lugar de los santos. Alaxpacha.<br />

Cielo lugar alto, como cubierta de la tierra.<br />

Laqhampu.<br />

Cielo estrellado. Warawara laqhampu.<br />

Cielo raso, sereno. Q'ara, k'umarttata. + Serenarse:<br />

laqhampu llijuti, k'umartataxi. Vide: abrirse. +<br />

Estar colorado: sansakaña.<br />

Cielo del alta, &c. Ch'iwuña, achiwa.<br />

Ciénaga. Q'ulta, juqhu. + Hacerse: q'ultaxaña,<br />

q'ultuthaltaña.<br />

Ciénagas juntas o continuadas. Q'ulta q'ulta, juqhu<br />

juqhu, &c. vel juri juri.<br />

Ciencia. Yatiña.<br />

Cieno lodazal. Ch'arana.<br />

Ciento. Pataka. El modo de contar sobre ciento véase<br />

en el c. II § de la 2. p. de nuestra gramática.<br />

Ciento y más. Pataka jilasa.<br />

Ciento y tanto más. Pataka jilasa.<br />

Ciento y tamo más te dará Dios por uno que des.<br />

Maya churawimatha Dios apusa patakana<br />

jiliskipajatpa, patakampi churxajatpana.<br />

Cierne. Vide: estar en cierne.<br />

Cierto es. Chiqapiniwa.<br />

Cierto es que viene. Jani pampa vel ukasa ukasa<br />

jutani.<br />

Cierto que me huya. Jalsupinija, jalsupinirikthawa,<br />

yanqhana jalsuja. Y así se dirá de otras cosas.<br />

Cierta cosa me dijo. Mä yä atamitu.<br />

Ciertamente. Pini, pospuesto a los nombres e<br />

interpuesto a los verbos, v.g. Pedro es ciertamente:<br />

Pedropiniwa; Pedro irá ciertamente: Pedro<br />

mapinini.<br />

Ciervo de cuernos lisos. Taruja.<br />

Ciervo de cuernos enramados. Taruja waxra luku.<br />

Cilicio. Idem: vel ch'api isi, khanchara isi<br />

Cima del árbol. Quqana nayraí'apa, ch'unch'upa,<br />

ch'uch'utapa.<br />

Cima cuando significa encima o sobre: -patxa. Estar<br />

encima: patxankana. + Poner encima: patxaruchaña<br />

y todos los verbos compuestos con -xata: apxatana,<br />

iraxataña. + Andar encima, los verbos de<br />

movimiento y partícula -xata, como saraxataña,<br />

&c.<br />

Cimarrón, K'ita, waqura, sullqa, wanaqu, k'uñu<br />

k'uñu, kayu asuta, lari lari, chuqila. Estos dos<br />

postreros solamente convienen a hombres.<br />

Cimenterio. Vide: cementerio.<br />

Cimiento. Thaxsi. + Hacerle: thaxsiña, thaxsintaña,<br />

thaxsinuqaña, thaxsutaña. + Cavar para hacerle:<br />

thaxsitaki jat'usuña.<br />

Cinco. Pisqa vel phisqa<br />

Cinco tanto más. Pisqa jukha jila.<br />

Cinco tanto menos. Pisqa jukha pisi.<br />

Cincuenta. Pisqa tunka.<br />

Cíngulo. Wak'ask'asina. Vide: ceñirse.<br />

Cinta o agujeta. Idem: vel chinujasiña,<br />

chinuthapisiña.<br />

Cinta o faja angosta que las indias del Cuzco<br />

revuelven sobre otra faja vastaza. Qallu wak'a y<br />

la de abajo: tayka wak'a.<br />

Círculo rayado. Mulluq'u siq'ita, muyu siq'ita.<br />

Circunloquio. Alluxa arumpi arusiña.<br />

Circuncidar. Kharikipaña, sisikipaña. Circuncidaña.<br />

Ciruela de indias. Usuma.<br />

Cirugía. Qullaña.<br />

Cirujano. Qullakamana.<br />

Ciscarse. Vide: temer, amedrentarse, acobardarse.<br />

Cisne. Janq'u qiwlla.<br />

Cisterna. Uma piwra.<br />

Citar para el juez. Apuru ullasima saña vel<br />

ulljasitma.<br />

Citar la Sagrada Escritura. Diosana qillqapa sï saña.<br />

Ciudad. Jach'a marka.<br />

Ciudadano. Markani.<br />

Cizaña. Quranaka. Vide: malas hierbas; donde hay


Vocabulario de la Lengua Aymara 117<br />

muchos nombres.<br />

Cizaña del trigo, quinua, &c. Qura<br />

Cizaha, causa de descensión. K'arintana, aru apaña.<br />

Vide: chisme. + Ponerla: k'arintaña, aru apaña.<br />

Clamar. Arut'ana, arunaqaña.<br />

Clamar o dar gritos. Warariña, qapariña.<br />

Clamor. Arut'aña, warariña.<br />

Clara de huevo. K'awna k'apa.<br />

Claro. Ch'uwa, ch'uqu. Dícese del agua y de cualquier<br />

licor. + Aclararse: ch'uwaraña, ch'uwaptaña.<br />

Claro. Qhana. + Palabras claras: qhana arunaka. +<br />

Lugar claro, casa de mucha luz: qhana uta. + Cielo<br />

claro: q'ara laqampu. + Hombre claro: qhana,<br />

k'acha jaqi. )( Su contrario es: manqhini, amuli.<br />

Claramente. Qhanaki, simpa qhanaki.<br />

Claridad del Sol. Intina lupipa.<br />

Entrar la claridad del Sol. Lupintaña, y de la<br />

Luna: phaxsintaña.<br />

Claridad de la Luna. Phaxsina qhanapa.<br />

Clavellina de castilla. Idem.<br />

Clavellina de indias. Qantuta.<br />

Clavo. Idem: yawri ch'aqura. + Remacharle:<br />

täntallitäña, tantallichaña.<br />

Clavo remachado. Tantalli.<br />

Clavar clavo estaca. Ch'akuntaña, takarpuña.<br />

Clavo fijado. Ch'akukatata.<br />

Clérigo. Idem: vel ch'ära Padre.<br />

Clines. Ati ñaq'uta.<br />

Clueca. Q'at q'at q'at siri. Estarlo o andar clueca.<br />

Idem.<br />

Cobar huevos. Jiphixataña, jiphixasiña, pikutaña,<br />

sasiña.<br />

Cobertor, tapadera. Qhuphit'aña vel qhaphit'aña.<br />

Cobertor, frazada. Ch'usi.<br />

Cobijar. Ch'uykipaña, phint'ukipana, janakipaña,<br />

llawukipaña, isikipaña. Idem: ch'uythapiña,<br />

phint'utapiña, &c.<br />

Cobijarse con frazada. Ch'usiña janaxatasiña,<br />

ch'uykipasiña, phint'ukipasiña, &c.<br />

Cobija. Janaxataña, janaxatasiña, &c.<br />

Cobrar. Katusxaña.<br />

Cobrar la deuda. Manuna katusxaña, manu<br />

katusxaña.<br />

Cobrar amistad. Arusthaptaña, amiquchasiña, amiqu<br />

lurasiña, jaqiwathaptaña, -mpi. Vide: janum. 20;<br />

wa- nu 51.<br />

Cobrar lo que habia dado o vendido. Kutíräsxaña.<br />

Cobrar fuerzas, el que va creciendo o el enfermo.<br />

Ch'amachasiña, jaqiptaña vel ch'ama ñañaptxitu.<br />

Cobrar miedo. Jaxsarathapitaña, q'apijañakakixaña. 3<br />

-xi.<br />

Cobrar enfermedad. Usu katuña. Y puede ponerse el<br />

nombre de la enfermedad que fuere.<br />

Cobrar carnes el enfermo o el que andaba flaco.<br />

Puquxaña, lik'ixaña. 3 -xi.<br />

Cobrar ánimo. Sintiptaña, sinti chuymanítaxaña.<br />

Cobrar más tasa de la que se debe. Tasa jilast'äña<br />

vel jiliskipa katuña.<br />

Cobrar buena o mala fama. Phichunixaña,<br />

uywirixaña, sutinixaña, aruwataxaña,<br />

laqhawataxaña. Anteponiéndole la cosa de que<br />

cobró fama, qhapaqa, luntata, &c. 3 -xi.<br />

Cobrar amor a alguno. Chuyma churasiña, chuyma<br />

apäsiña. -na.<br />

Cobrar odio. Wati ullaña, t'iñi katuña, jiwutaña,<br />

jiwuraña, ajanupa jani ulljaña amawaña.<br />

Cobre. Yawri. Vide: ya- no. 2 y 21. Donde se hallarán<br />

sus doferencias.<br />

Coca. Idem. + Coca mascada: kukana achupa.<br />

Coco. Vide: espantajo.<br />

Cochucho. K'uchuchu.<br />

Codiciar. Munapäña, manq'aruña, k'amuraña vel<br />

nankaspana saña, sullphaña.<br />

Codo del brazo. Mujlli, quju.<br />

Codo, medida. No la usan los indios.<br />

Codazo dar. Mujllina, qujuna muqhaña.<br />

Cofre. Phut'i.<br />

Cofre o caja para guardar lo que se va juntando.<br />

Quriña, tantaña.<br />

Coger cosas que están por el suelo, como maíz,<br />

reales, &c. Irutaña, aputaña, apiraña.<br />

Coger y juntar. Aphithapiña, qurithapiña,<br />

tantathapiña.<br />

Coger un surco de papas primerizas. Amkachaña.<br />

Coger papas. Junuña, junusiña.<br />

Coger papas de diversas chacras y juntarlas.<br />

Junuthapi junuraña.<br />

Coger la espuma con la mano u otra cosa que anda<br />

sobre el agua. Ch'awraña.<br />

Coger las hierbas sin arrancarlas someramente con<br />

el escardillo u otra cosa. Ch'ullaraña, q'iwiraña.<br />

Coger unos mucho y otros poco de sus chácaras.<br />

Chakuki katuña.<br />

Coger la pelota o lo que echan a la rebatiña.<br />

Chankuña. + Rechazándola: kutit'äña.<br />

Coger con liga. Jamilluña.<br />

Coger de pies y manos la enfermedad. Usu<br />

jamilluthapitu.<br />

Coger echando la soga al carnero o al hombre.<br />

Jakhiruña, wiskaruña.<br />

Coger la fruta del árbol, flores y otras cosas así.<br />

K'ichiqaña, k'ichit'aña.


118 Ludovico Bertonio<br />

Coger las papas que nacen poco después de la<br />

cosecha por haberse quedado. Q'iyaña, q'iyasiña,<br />

siwasiña, k'ipasiña.<br />

Coger tres cargas de chuño, de diez de papas.<br />

Tunka amka khumutha kimsa maphutäsitha,<br />

katusiña.<br />

Coger cualquier cosa al tiempo de su cosecha.<br />

Llamayusiña.<br />

Coger con maña. Musana katuña.<br />

Coger la delantera, ganar a otro por la mano en<br />

cualquiera coso. Nayrat'aña.<br />

Coger ratones. Phak'aña.<br />

Coger caza la primera vez. Taynaña.<br />

Coger en el lazo. Sipitaru, t'ijullaru jakijaña vel<br />

sipitaña, t'ijullaña.<br />

Cogido así. Sipitata, t'ijullata.<br />

Coger agua. Vide: agua coger; donde se hallarán<br />

algunos modos.<br />

Coger de repente. Jampanchaña.<br />

Coger en mentira. K'ari katuña.<br />

Coger infragante delito, como en hurto, &c.<br />

Luntatkirina katuña. Y así de otros, volviendo la<br />

-ña en -kirina, y sirve a todas personas como<br />

dijimos en la gramática, tratando del subjuntivo.<br />

Cogido así. Juchachaskirina katuta; poniendo el delito<br />

en particular.<br />

Coger por el rastro. Kayupa arkasina katuña.<br />

Coger con asechanzas. Isujasisina, qhamäsina<br />

katuña.<br />

Coger el rebusco. Tallmasiña. + El rebusco:<br />

tallmasiwi.<br />

Coger las papas, no las que nacen de nuevo, sino<br />

las mismas que quedaron y se conocen por las<br />

hojas, que comienzan a echar. Siwasiña.<br />

Coger o hacer gran cosecha de papas. Amka<br />

jilist'asiña. Idem: jilat'itu, jiliskipiyitu. Y así de<br />

otras cosas anteponiéndolas.<br />

Cogerse la mano o pie entre las piedras. Atiqasiña.<br />

Cogollo. K'apa. + Echarle: k'apachasiña.<br />

Cogote cervlgullio. Ati. + Dar un pescozón allí:<br />

atinchaña.<br />

Cohechar. Chillutaña, lluphutaña.<br />

Cohecho. Chillutaña, lluphutaña.<br />

Cola. Wich'inka. + Tenerla: wich'inkani. + Nacer:<br />

alita. + Menearla: jawq'asäña, anatäña. +<br />

Arrastrarla los que traen el vestido largo: urquna<br />

llump'iña. Vide supra: arrastrar.<br />

Colilargo. Jach'a wich'inkani, wich'inka qatati,<br />

wich'inka sulla, wich'inka sayna. + Descolado<br />

naturalmente: wich'inka wisa. + Y al que se le<br />

cortaron: withu.<br />

Cola para pegar. Idem. + Pegar algo con ella:<br />

lip'ikatäña.<br />

Colar con paño, agua, vino, chicha, &c. Susuña.<br />

Coladero. Susuña.<br />

Colarse entrando como culebra. Mullt'intaña,<br />

ñuskuntaña.<br />

Colarse la comida con ruido. Q'usijrant'aña.<br />

Colega. Yatiri masi, utikiri masi.<br />

Cólera, humor. Chillka.<br />

Cólera enojo. Q'apisi, tipu. + Desfogarla contra quien<br />

no tiene culpa: q'apisi malaña. + Amansarse la<br />

colera: q'apisi maluxi. Idem: malaxi, äpartaxi.<br />

Colérico enojadizo. Nasxaru, q'apiskiptiri,<br />

wallaxkiptiri. Vide: bravo. + Andar colérico,<br />

deseoso de quebrar la cólera con alguno: tipu<br />

malanawi saranaqaña.<br />

Coleta. Atara ñaq'uta.<br />

Colgadijo o dije que suelen traer al cuello las niñas<br />

y otras personas. Piña. Vide: ja- no. 67. llu- no. 1.<br />

Colgarse dijes, así al cuello o en los topos.<br />

Piñat'asiña.<br />

Colgarse algo al cuello, cualquiera cosa que sea,<br />

gargantilla, cadena, soga, &c. Ajut'aña,<br />

wallqat'aña, ajut'asiña, &c.<br />

Colgarse de una soga o de otra así. Wayt'iña,<br />

warkuña.<br />

Colgar una imagen al rosario. Rosarioru imagen<br />

chikatkataña, wayt'ikataña.<br />

Colgar las paredes entapizándolas. Janakataña,<br />

iqakataña, con -na.<br />

Colgado estar. Wayt'iskaña, wat'iskakina,<br />

warkuskaña.<br />

Colgado estar largo tiempo. Wayt'isjasiña,<br />

warkusjasiña.<br />

Colgadura. Janaña isi.<br />

Cólica. Jüstiqina. + Tenerla: jüstiqina usuña.<br />

Collar. Wallqa, aju. + Ponérsele: wallqat'aña, ajut'aña,<br />

wallqat'asiña. + Ponerle a otro: wallqat'aña,<br />

ajut'äña.<br />

Colmar la medida. Sunturachana, ch'unch'unichaña,<br />

jawiririchaña.<br />

Colmado. Suntura, tankani, ch'unch'uni, jawiririni.<br />

Colmo. Suntura, pilluni, tankani, ch'unch'uni. + Dar la<br />

medida con colmo: ch'unch'uni churaña.<br />

Colmena. Pupana utapa vel pupa uta, k'ak'a.<br />

Colmillo. Kiwu.<br />

Colmilludo. Kiwuña.<br />

Colodrillo. Ati.<br />

Color. Sama; es nombre genérico.<br />

Color que tira a amarillo. Chuchi. Las otras especies<br />

de colores se hallarán en sus propias letras.


Vocabulario de la Lengua Aymara 119<br />

Color sobre otro color, como amarillo sobre azul.<br />

Q'illu laramaru qillqarantti.<br />

Color encarnado o como sangre. Wila panti.<br />

Color muerto. Qisrata, malata.<br />

Color vivo. Nakkiri sama. + Tenerla: nakkakiwa<br />

sama.<br />

Colorado o grana. Chupika, wila puka.<br />

Colorado fino. Chupika nakha, pachaki. Y así de<br />

otros colores.<br />

Colorado. Wila patarana. Dícese del vestido de la<br />

tierra o prado lleno de flores coloradas. + Ojos<br />

colorados: mullu nayra.<br />

Colorado sin mezcla. Wila uqha, chupika uqha,<br />

chupika phichu. + Pararse colorado: pukaptaña,<br />

wilaptaña, wilakiptaña, wilaxaña, &c.<br />

Columpiar. Chhujusiña, wayllusiña, jayllunkäsiña<br />

q'apa jalaña. Este postrero es torcer mucho las dos<br />

sogas para que el pobre muchacho de vueltas como<br />

un trompo.<br />

Columpio. Chhujusiña, wayllunkusiña, &c.<br />

Columna de piedra, madera o ladrilo, &c. Tikira;<br />

anteponiendole la materia de que es.<br />

Comadre en el bautismo o matrimonio. Sutichäsiri,<br />

kasariyiri tayka.<br />

Comadreja. Achuqalla. + Cazar con ella: achuqallana<br />

katäña.<br />

Combado. K'awsu, parqu, k'umu.<br />

Combatir. Vide: pelear.<br />

Combatir persuadiendo al bien o al mal. Aruna<br />

samana, lakhatha jinchutsa samaña.<br />

Convidar al banquete. Manq'äsiña, qurpachaña,<br />

convitaña.<br />

Convite así. Manq'äsiña, qurpachaña, convitaña,<br />

qurpachasiña.<br />

Convidados. Qurpanaka, qurpachaja, manq'äsija<br />

satanaka.<br />

Convidar a ir en compañía. Nampi maña, amawatati<br />

janicha sana. Y así de otras cosas, kumpitaña.<br />

Convidar al cielo. Jina nampi alaxpacharu matana<br />

saña.<br />

Convidar a beber. Vide: brindar.<br />

Comedido en hablar. Jakhusiri jamaki arusiri,<br />

arurapiri.<br />

Comedirse a ir, a hacer, &c. Nacha maja luraja sarta.<br />

Comenzar. Esto se dice muchas veces con la partícula<br />

-xaña y con otras como son: -thalta, -tata, -chasi,<br />

-kipa, &c. como se irá diciendo.<br />

Comenzar a comer. Manq'axataña.<br />

Comenzar a dar voces o cantar. Juphithaltana,<br />

q'uchuthaltaña.<br />

Comenzar la cosecha de las papas. Amka<br />

junutataña. Para que otros prosigan y hagan lo<br />

mismo.<br />

Comenzar a nacer o brotar o granar. Dícese con la<br />

partícula, -chasi.<br />

Comenzar a nacer los dientes, la barba, las uñas,<br />

los cuernos, ios cabellos, &c. Lakachasiña,<br />

ñukhuchasiña, silluchachasiña, waxrachasiña,<br />

ñaq'utachasiña.<br />

Comenzar a brotar las hojas. Laphichasiña. + La<br />

flor: thuthumpichasiña.<br />

Comenzar a granar la quinua. Jupachasiña. Y así de<br />

todas las semillas y frutas de los árboles, aun los<br />

animales que ya están concebidos en el vientre.<br />

Qawrachasiña, jaqichasiña, &c.<br />

Comenzar a dañarse o podrirse. Ñusakipaña,<br />

muxmukipaña.<br />

Comenzar a tocarse el vino. K'ark'ukipaña,<br />

qayrakipaña.<br />

Comenzar a hablar los niños. Aru millk'ukipaña.<br />

Comenzar a trabar la riña. Siñathaptana,<br />

jaychathaptaña. Pero es necesario mirar al uso de<br />

los indios, usándolas en los casos que ellos las<br />

usan.<br />

Comenzar cualquiera cosa. Gallaña, qallaraña.<br />

Comenzar la riña. Aja laykuña, chinuthapiña.<br />

Comenzar a echar espuma la olla. Jupuquchasiña,<br />

jupuquptaña.<br />

Comenzar a salir las viruelas. Jank'a usu maphuti.<br />

Comenzar a brotar las papas. Paxalliña.<br />

Comenzar a nacer las hierbas. Paya lakhanixaña.<br />

Comenzar a usar de alguna cosa estrenándola.<br />

Jariña, jarisiña.<br />

Comenzar a entrar en cualquiera edad. Jaxsuña;<br />

anteponiéndole el nombre de la edad. V.g.<br />

Comenzar la vejez. Achachiru jaxsuña.<br />

Comenzar a ser mozo hombre maduro, &c.<br />

Yaqanaru, chacharu, puqu jaqiru jaxsuña.<br />

Comenzar a subir un cerro. Qulluru irakakiña,<br />

jalakakiña.<br />

Comer, verbo general. Manq'aña.<br />

Comer carne. Jinq'aña.<br />

Comer manzanas y otras cosas así. Q'awiña.<br />

Comer lo mejor. Lluxllu, pawräki, chäkillaki<br />

manq'aña.<br />

Comer uvas. Upasa ch'amaña.<br />

Comer cosas secas sin dejar nada. Q'utuntaña.<br />

Comer coca. Jallchiña. Y con su salsa o ceniza:<br />

lujtampi t'uruña.<br />

Comer cosas sabrosas. Machi machi, malli malli,<br />

muxsa muxsa manq'aña.<br />

Contar harina da quinua. Murmurasiña,


120 Ludovico Bertonio<br />

jakhut'asiña.<br />

Comer hierbas crudas como son: lechugas, coles.<br />

Paquña.<br />

Comer carne en días prohibidos. Aycha pantaña.<br />

Comer sin mascar bien la comida. Manq'a<br />

achukipaña.<br />

Comer uno, lo que habla de comer con otro.<br />

Qachurachaña, mallkaña, manq'akipaña.<br />

Comer menos de lo que era menester. Manq'a<br />

jaqhaskataña.<br />

Comer sin hartarse. Manq'aña jani sisaña, jani<br />

khuruña.<br />

Comer puercamente con toda la mano. Manq'a<br />

chawsuña vel llawch'usuña:<br />

Comer con medida, no a todas horas. Chimpuni<br />

manq'aña.<br />

Comer los pájaros o buscar los granillos. Jallisiña.<br />

Comer lamiendo. Jallpakipa jallparuruña, lajukipa<br />

lajururuña.<br />

Comer hasta hartarse. Jiskichantaña.<br />

Comer a diente. Jutunkä manq'antaña.<br />

Comer con disgusto y mohína. Llipu llipuru, ati<br />

atiru, khiru khiru ru manq'aña.<br />

Comer saboreándose. Mach'iqasiña, mallqiqasiña,<br />

jallpaqasiña.<br />

Comer dándose un hartazgo de duraznos. Durazno<br />

malajäña.<br />

Comer de cumplimiento. Manq'ach'ukiña.<br />

Comer engulliendo y haciendo ruido con la boca.<br />

Mañaqäña, q'ustiqäña, mulltiqäña, q'usijäña,<br />

manq'arpäña.<br />

Comer a dos carrillos. Uqhuña, uqhuntaña.<br />

Comer los que son convidados. Puluchaña.<br />

Comer así, para dar gusto al que hizo el convite.<br />

Pulucharapiña.<br />

Comer el león a los carneros y otros animales.<br />

Pumaña.<br />

Comer el niño recién destetado. Phusnunikxaña.<br />

Comer muchos puercos juntos para que engorden.<br />

Sasiña.<br />

Comer el buitre la carne dejando los huesos.<br />

Sawrichaña.<br />

Comer el agua la tierra. Jallu uraqi t'iwsu.<br />

Comer royendo. T'uruntaña.<br />

Comer espléndidamente. Thuxintaña, jakintaña,<br />

uturaña.<br />

Comer aquí y allí. Manq'anaqaña.<br />

Comer sin mascar bien o a prisa. Manq'a<br />

jallaxchaña.<br />

Comer a todaa horas. Pacha tuku manq'aña,<br />

jank'atha jank'atha manq'ana, manq'a manq'aña.<br />

Comer moderadamente. Wakitaki, puritaki, puraka<br />

qallaki manq'aña.<br />

Comer satisfaciendo el hambre. Sisaña.<br />

Comer hasta hallarse repleto. Manq'asjaña, sisjaña.<br />

3 -ji.<br />

Comer la merienda. Qurinaña. Vide: manq'aña.<br />

Donde se halla rán otras muchas cosas dignas de<br />

saber.<br />

Comerse de polilla. Thuthajaña<br />

Comerse de gusanos el muerto o las papas, &c.<br />

Laq'uña, laq'uxaña, laq'u t'uru.<br />

Comerse de piojos. Lap'ampi ch'axmisiña, q'aq'usiña<br />

vel lap'a q'aq'utu, ch'axmitu, tukutu.<br />

Comerse lee manos trae el padecer por Dios. Dios<br />

awkisalayku t'aqisiña muxst'aña mallijaña,<br />

amawaña.<br />

Comedor. Manq'akamana, maxmachu, puraka qatati,<br />

puraka yapuni vel süni, waritanka, qullaxchawa.<br />

Comedor de carne. Qamaqi, anuqara.<br />

Comestible. Manq'aña.<br />

Cometa. Wara wara phäsiri. + Aparecer: wara wara<br />

phäsi.<br />

Cometer pecado. Jucha luraña, juchachasiña, jucharu<br />

jalantaña, puriña.<br />

Cometer pecado sobre pecado. Juchaxatha<br />

juchachasiña.<br />

Cometer un pecado que es causa de otro y este de<br />

otro, eslabonando. Jucha k'anathapiña,<br />

chinuthapiña. Y este mismo significa ser causa de<br />

riñas y pleitos.<br />

Cometer negocio a otro como juez. Nä lanti jucha<br />

jakijama saña. Idem: mayniru Jucha jukhutaxaña. +<br />

Juez de comisión: apu lanti jucha jakijiri.<br />

Cometer pecado deshonesto o usar del matrimonio,<br />

sin recelarse de los que estén cerca. Muchuchaña,<br />

irqichaña. Vide: E no. 5. mu- nu 1.<br />

Cometer pecado nefando. Q'achaña, q'achasiña.<br />

Vide: q'a- no. 3.<br />

Comezón. Jasiña. + Tenerla en las manos: ampara<br />

jasitu, &c. Y si es por causa de los barros; sisu<br />

tukutu.<br />

Comida. Manq'a. Idem: manq'aña. Ir por ella:<br />

purakaru masiña.<br />

Comida o merienda a medio día para los<br />

trabajadores. Qurina. + Dar así de merendar:<br />

qurinäña.<br />

Comida desabrida. Ch'apaqa tana, phaltu manq'a vel<br />

ijuma. )( Su contrario: purit'äta manq'a.<br />

Comida alimento. Mamata<br />

Comida hedionda por haberse pegado a la olla.<br />

Sijsita vel sijsutata manq'a.


Vocabulario de la Lengua Aymara 121<br />

Comida tener en la boca sin tragarla. Manq'a<br />

umkujasiña.<br />

Comidas o panes de las chácaras sembradas. Juyra.<br />

Comido de sarampión o viruela. P'iya p'iya, tuxu<br />

tuxu ajanuni.<br />

Comido así como de verrugas. Kirkichu ajanuni.<br />

Vide: k- no. 6.<br />

Comido de polilla. Thuthajata, thuthana jallpata.<br />

Comilón. Waxwaqu, puraka maxma. Vide: comedor.<br />

Comisario. Idem.<br />

Comisión. Apuna arupa.<br />

Como, a manera. -jama vel -ja. Es como esto:<br />

akajawa.<br />

Cómo me llamo yo, tú, aquel. Kuna sutiniña, kuna<br />

sutinita, uka kuna sutini vel kuna sutija. -ma, -pa,<br />

&c.<br />

¿Como se llama esta planta o yerba?. ¿Aka aliña<br />

sutipa kuna vel aka ali kuna sutini?<br />

Como si fuera señor o rey. Mitasa, niyasa, kamisa<br />

mayquki, mayqujamaki.<br />

Como si fuera de oro. Chuqi pantasä, chuqijaki.<br />

Como están por su orden. Saratakama, sarapatkama.<br />

Como está, bueno o malo que sea. Uksapachaki.<br />

¿Cómo o de qué manera hiciste esto?. ¿Kamisa vel<br />

kamisajama aka luratha.<br />

Como, conforme o según yo quiero. Na<br />

amawaqthaqajamaki vel amawawijakama,<br />

chuymajatkama.<br />

Como dice S. Pablo. S. Pablo jiskikajama vel<br />

kamisasijama.<br />

Como quiera que sea. Kunaja kawkipansa,<br />

kamisajama kawki pansa.<br />

Como pudiere iré. Kamisaxa sarañaja wakisichini,<br />

jamaki saraja.<br />

Como sea esto así. Ukiypana uchipana.<br />

Como hombre que lo entiende, como padre que<br />

desea tu bien. Yatirijamaki, jiskima kichurapiri,<br />

awkimajamaki.<br />

Como quien lo vió. Ullirijamaki.<br />

Cómodamente. Sap'aki, jiskiki.<br />

Comodidad. Sap'a, jiski. + Por mi comodidad:<br />

jiskijataki.<br />

Comodidad hallo. Nataki ancha sap'awa, ancha<br />

jiskiwa.<br />

Comodidad hallar en ir, hacer, &c. Mañaja, lurañaja<br />

ancha jiski wakisirapitu.<br />

Compadecerse. Khuyapäña, usuwäña, khuyawäña,<br />

llakipäña vel khuyasiña. Quiere acusativo sin<br />

preposición.<br />

Compañero en el camino: sariri masi. + En beber:<br />

umiri masi. + En pecar: juchachasiri masi.<br />

Compañero de otro padre. Padre masi. Y así de otras<br />

personas acompañadas.<br />

Compañeros en el Juego, de un mismo bando.<br />

Llaqi. Y del contrario: anatiri masi.<br />

Compañero en bailar. Wayñu, y todos los amigos<br />

muy intrínsecos. + Luq'asi: es lo mismo entre<br />

mujeres.<br />

Compañero de las cosas pares y que siempre sirven<br />

juntas, compañero de otro zapato, &c. Yanapa,<br />

jaqhapa vel ch'ullapa.<br />

Compañeros así. Yanani pura.<br />

Compañía de personas o tropa. Jaqi tama. Y así;<br />

soldado tama, &c. + Ir en compañia: chikaki maña.<br />

Vamos en compañía los dos: nampi. Idem: nampi<br />

chikamatana. + Hacer compañía a alguno: chikaki<br />

utkaña. + Y muchas veces esto se dice con la<br />

partícula -xä, en este sentido, como: hacer<br />

compañía en comer para que otro coma.<br />

Manq'axäña, para que otro ande: saraxäña, para<br />

que otro hable o murmure: arusxäña, &c.<br />

Compañones. Makhu. Maqhura, q'uruta, amka. +<br />

Sacarlos irusuña.<br />

Comparar. Chikäña, ch'ikat'äña.<br />

Comparación. Chikäña. + Hacerla: chikäña<br />

Comparación o semejanza. Idem: Comparación.<br />

Decirla: chikäña.<br />

Compás. Idem: kumpasa.<br />

Compás cementerio. Iglesia uyu.<br />

Compasar, medir. Tupuña.<br />

Compeler a uno para que diga: arusäña. Y todos los<br />

verbos con la partícula -ya vel -ä.<br />

Compeler a que pague. Ajusuwaña.<br />

Compeler a que vaya. Saräña.<br />

Compelido a decir. Arusuwata, &c. Tomando el<br />

participio del verbo, así compuesto.<br />

Compartir con otro procurando aventajarse.<br />

Llallasiña, athäsiña: con ablat. -mpi.<br />

Competir o igualarse con otro. Chikasiña, sasiña -ru<br />

vel -mpi.<br />

Competidor. Llallisiri, chikasiri, sasiri; según fuere la<br />

manera.<br />

Competidor o contrario en el juego, pelea, &c.<br />

Vide: compañero.<br />

Competir con razones. Vide: disputar.<br />

Complexión recia. Kutu vel muruchi kankaña. + Ser<br />

de fuerte o recia complexión: muruch'i jaqi.<br />

Complexión flaca. Lip'ichi, marmi jaqikankaña. Y a<br />

estos nombres quitándoles kankaña, significan ser<br />

de aquella complexión,<br />

Cómplice en pecar. Juchachasiri masi; y así de otras<br />

cosas buenas y malas.


122 Ludovico Bertonio<br />

Cómplice en hurtar. Luntatiri vel luntata masi.<br />

Cómplice en el homicidio. Jiwayiri masi.<br />

Componer la casa. Vide: aliñar, aderezar.<br />

Componer pleitos. Pleitosirinaka achithapiña,<br />

jujikipaña, aruna waykukipaña.<br />

Componedor de pleitos. Jujini jaqi, achithapiri,<br />

waykukipiri<br />

Componer las voces. Vida: acordar.<br />

Componer mentiras. K'ari aru wakixäsiña, qillqasiña.<br />

Componer coplas. Waruru p'axalläña, apsuña.<br />

Componer ramilletes. Thuthumpi vel wayta<br />

yaphithapiña.<br />

Componerse. Vide: aderezarse.<br />

Componerse. Kasikakiña, inakakiña.<br />

Componer altares adornándolos. Sumaychaña,<br />

jiskichaña, wakäña, kallaqaña.<br />

Componer bien las razones. Aruyatäña, jiski<br />

sullt'uña.<br />

Componedor de mentiras. Aru qillqa kamana.<br />

Comprar. Alaña alasiña. Ablat. con -na del precio.<br />

Vide: a- 36.<br />

Comprar fiado. Manu alasiña.<br />

Comprar de contado. Amparapura alasiña.<br />

Comprar y vender mercadeando. Alakipa alaruruña<br />

vel qullqi miräña.<br />

Comprar sin saber el valor. Pay jaqijama alasiña.<br />

Comprar barato. Phankaña vel pisina alasiña.<br />

Comprar muchas cosas. Alanuqaña.<br />

Comprador. Alasiri, aliri.<br />

Comprender muchas cosas con el entendimiento.<br />

Taqi, yatithapiña vel yatiña.<br />

Común ordinario. Inaki, hombre ordinario, común:<br />

ina jaqiki. + Ser común o de todos: taqinkaña.<br />

Común a todos. Idem: taqinkaña.<br />

Comunicar o tratar sus trabajos con otro. Thaxi,<br />

sumi atamaña.<br />

Comunicar o tratarse con alguno. Arust'asiña,<br />

arusnuqaña.<br />

Comunicar sus méritos o buenas obras. Jiski<br />

jakinuqawi waqichaña, jiski luraña waqinichaña.<br />

Con. -mpi. Cuando significa compañía.<br />

Con. -na vel -mpi. Instrumento.<br />

Con tristeza, alegría, &c. Phutisisina, kusisisina, &c.<br />

Porque este gerundio es como adverbio.<br />

Con dificultad. Jaritha, mamatha, qanitha, ch'amatha.<br />

Vide: -ja no. 69.<br />

Con el niño en los brazos. Wawa ichut'asita vel<br />

ichuxaruta. Y generalmente cuando esta<br />

preposición significa tener en las manos en las<br />

espaldas, &c. Se hace con el participio del verbo<br />

que significa llevar, compuesto con la partícula,<br />

-t'asi o -xaru, como es ät'asita, qhiwit'asita,<br />

irpt'asita, anat'asita, achut'asita vel äxaruta, &c.<br />

Según fuere el modo de llevar.<br />

Con poco gusto vivir en compañía de otros.<br />

Jaqhakata chuymani jakaña, utkaña.<br />

Con vestido. Isini vel isit'asita. Con sombrero.<br />

Tankat'asita vel tankani. Y así se dirá de otras cosas<br />

pertenecientes a vestido y calzado o galas.<br />

Con mi favor, con tu favor, con su favor o ayuda.<br />

Nayijana, jumimana, jupipana.<br />

Con el favor o ayuda de Dios. N. S. Diosipana.<br />

Con razón. Yampawa, sap'awa.<br />

Con brevedad. Vide: al momento.<br />

Con tocino, con queso, comer algo. Tocino illini,<br />

queso illini vel tocinoni quesoni vel tocinompi<br />

manq'aña.<br />

Con qué conciencia. Kuna chuymani.<br />

Con razón y sin razón. Yäjatsa jani yäjatsa.<br />

Con bien llegue. Kasi thapaki, kasi qispiki puriña.<br />

Con miedo. Jaxsarasina. + Andar con miedo el que<br />

tiene lastimados los pies: llaxlläsisina, llaxllatasina<br />

saraña. Y así de otras cosas.<br />

Con blandura. Muxsatha.<br />

Con espereza. Jarutha.<br />

Con osadía. Jani wati, jani qhï, jani tunki.<br />

Con doblez. Jaqhast'ä, mäst'ä.<br />

Con llaneza o sencillez. Qhanaki.<br />

Con luna caminar toda la noche. Phaxsi tukutana<br />

saraña.<br />

Con la confianza que en tí tengo. Juma<br />

ullikatasinaki.<br />

Con alguno. Khitimpisa.<br />

Con ninguno. Jani khitimpisa.<br />

Con cada uno. Sapa sapampi, mayni maynimpi.<br />

Con cada uno pecar dos veces. Sapa sapampi kimsa<br />

wasa kata vel kimsa kuti kata juchachasiña.<br />

Conato. Ch'akhawaña. + Ponerle ch'akawaña vel<br />

ch'akhawiña. Idem: ch'akha ch'akhajalata. Vide<br />

ch'a- no. 6 y 7. Donde se hallará el modo de usar<br />

de este vocablo.<br />

Con atrevimiento. Vide: con osadía.<br />

Concavidad o cueva entre peñas. Jaqhi tiy<br />

qaqallinka, salla tiy, jallu tiy. Muchas concavidades<br />

juntas. Saxa saxa, tiy tiy. + Hacerse muchas<br />

concavidades: saxaptaña, phillmiptaña.<br />

Concavidad, hoyo o silo debajo de la tierra. P'iya.<br />

Concavidad o hueco del jarro, plato y cosas<br />

semejantes. Phujru )( su contrarío: ch'ina.<br />

Cóncavo. Idem.<br />

Concavidades en el suelo. Saxa saxa. Vide: abertura y<br />

cavada tierra.


Vocabulario de la Lengua Aymara 123<br />

Concebir la mujer. Jakhutaña, jakhut'asiña,<br />

japiwaxaña. 3 -xi.<br />

Concebido. Jakhut'ata. N. Señora fue concebida sin<br />

pecado original. Señora Santa María taykasa<br />

juchawisa jakhut'ata kankaña.<br />

Concebir de adulterio. Jaqina jakhut'araqaña.<br />

Concepción. Jaqiptaña, jaq'ichasiña jakhut'ata<br />

kankaña.<br />

Conceder, consentir con lo que otro pide o manda.<br />

Iyasaña, wäsaña.<br />

Conceder así actualmente. Iyawä.<br />

Conceder creyendo. Iyasaña.<br />

Conceder aprobando lo que otro dice. Ampi<br />

uksawa.<br />

Concesión. Iyasaña; licencia.<br />

Conceder por cumplimiento. Iyasch'ukiña,<br />

wäskhukiña.<br />

Conceder en duda, diciendo eso debe de ser.<br />

Uksachixa. El debe de ser: jupachixa. Tú debes de<br />

ser: jumachitaxa. Yo debo de ser: nachitxa. Y si se<br />

le añade algún verbo diremos. Yo debí de decir:<br />

naxa arusichitha, poniendo -xa en el nombre o<br />

pronombre y -chi en el verbo.<br />

Concédeme lo que pido. Maysiwija iyasakiña.<br />

Concertarse. Aru wakhixäsiña, aruxäsiña,<br />

arusnuqaña, arust'asiña.<br />

Concertarse en hacer algo, tomando a su cargo<br />

cada uno su parte. Irajasiña, t'aqhajasiña.<br />

Concertar el tiempo o lugar para hacer algo.<br />

Chimpusiña.<br />

Concertarse en decir una misma cosa. Aru<br />

mayqallusiña vel maya arusiñataki wakhixäsiña.<br />

Concertarse para encubrir algo. Aru tuqäsiña.<br />

Concertarse con un amo en cincuenta pesos cada<br />

año. Phisqatunka sara marankuna churañatha<br />

maynimpi arujasiña.<br />

Concertar un criado prometiéndole salario.<br />

Qullqitha mayni sirwiñatha arujusiña.<br />

Concertarse con escritura. Qillqa lurajasiña.<br />

Concertar hueso o miembro. Ch'akha phiskuntaña,<br />

märu maña piyña, mäwijäña.<br />

Concertar. Vide: aderezar.<br />

Concertar discordes. T'iñinipura arusäña,<br />

muxsthapäña, arusthapitäña, arurapisäxaña,<br />

amikusäña.<br />

Concertadamente. Sap'aki, tuqipaki. + Gastar<br />

concertadamente: puritaki, wakitaki kastaña vel<br />

qullqi alasiña. + Hablar concertadamente: tuqipaki<br />

aru muq'uthakajaña, phat'aña, phank'aña, t'iwiña.<br />

Concha de mejillón. Lluxi ch'ulu.<br />

Conchabar. Vide: concertar.<br />

Concluir obra. Jakhusuña, tukuwaña.<br />

Concluir, convencer con razones. Phaxrachaña,<br />

amuki jakhutaña.<br />

Concluir con la mita, acabando el tiempo que le<br />

cabe. Maraja jakiqaña, ajusuña, phutusuña.<br />

Conciencia. Chuyma. + Tenerla: almani, almapa<br />

jaxsariri + Examinarla para confesarse: chuyma<br />

ulljasiña, yatisiña jucha, amajasiña.<br />

Concordar. Vide: apaciguar.<br />

Concordar una cosa con otra. Tinkusäña, t'uruxtäña.<br />

Concertar voces. Vide: acordar.<br />

Concordia. Mäwijasiña.<br />

Concordia en vivir. Muxsa qamaña.<br />

Concordes vivir. Muxsaki qamaña, mä chuymanijaki<br />

qamaskaña.<br />

Concubina. Sullka marmi. Manceba: sipasi.<br />

Condenar a muerte. Jiwañaru saña, jiwapha saña,<br />

jiwañaru phat'jana.<br />

Condenado a muerte. Jiwañaru sata, phat'ata, irjata.<br />

Y así de otras cosas.<br />

Condición natural. Chuyma. + Esta es mi condición:<br />

akawa chuymaja. + Tener condición de enojarse a<br />

menudo: q'apisipipiniriña, wallaxtapiniriña. Vide:<br />

inclinación.<br />

Condiscípulo. Yatiri masi.<br />

Conejo de la tierra doméstico. Wanq'u. + Silvestre:<br />

tara wanq'u.<br />

Conejo que siempre anda por las peñas. Jisk'acha,<br />

jisk'achu.<br />

Conejera o madriguera de ellos. Jisk'achana<br />

jawkipatapa, qurisiwipa.<br />

Conejera de los que son domésticos. Wanq'una<br />

utapa.<br />

Conferir. Vide: comunicar<br />

Confesarse al hechicero. Yaqaña, ichuña, yaqasiña,<br />

ichusiña, jucha willaqasiña.<br />

Confesar acto del hechicero. Yaqäña, ichuwaña.<br />

Confesor hechicero. Ichuyri, yaq'iri.<br />

Confesarse al sacerdote. Confesaña, confesasiña,<br />

jucha atamasiña.<br />

Confesar, acto del sacerdote. Confesaña.<br />

Confesarse bien. Chiqa chuymampi, amajasitakama,<br />

amut'atakama jucha confesaña.<br />

Confesarse mal. Jucha imantasina confesaña vel<br />

jucha imaqasina, aliqäsina, pilläsina pillaqäsina,<br />

janisa atamaphasasina confesaña.<br />

Confesor. Confesiyiri.<br />

Confesionario. Confesawi.<br />

Confesión. Confesaña, confesasiña.<br />

Confesarse sin propósito de la enmienda. Jani<br />

wanija sasina confesaña.


124 Ludovico Bertonio<br />

Confesarse sin arrepentimiento. Juchatha jani<br />

kichusisina, jani llakisisina confesaña.<br />

Confesar la fe. Diosana arupa qhanaki chiqawa saña<br />

vel iyasaña.<br />

Confiar en la hacienda, fuerzas, &c. Haciendani,<br />

ch'amanithawa saña.<br />

Confinar. Qurphasiña, qurphanipura kankaña.<br />

Confines de la tierra. Uraqina thaxsipa.<br />

Confines de las chácaras. Yapunakana qurphapa,<br />

qillinkapa, saywapa, achachipa, chutapa.<br />

Confines, tierras que tienen un mismo mojón.<br />

Qurphasini pura uraqi, yapu, &c.<br />

Confortarse. Vide: animarse.<br />

Confortar. Vide: animar, alentar.<br />

Confirmar a otro en el propósito, de hacer algo.<br />

Luraja sawipana thur'it'äña.<br />

Confirmar el Obispo. Confirmaña.<br />

Confirmación. Idem. + Administrarla. Confirmación<br />

sacramentona apaxataña.<br />

Conformarse. Vide: ajustarse.<br />

Conformarse los dichos. Sawipa arusiwipa<br />

t'uruxtusnu, turuxti, tinkusi.<br />

Confundirse mezclándose las cosas entre sí.<br />

Jurqasiña, thuywisiña, llamchisiña, ch'axrusiña,<br />

minusiña vel jarqathapitaña, &c.<br />

Confundir. Jarqasäña, jarqathapitäña, &c.<br />

Confundirse. Vide: avergonzarse.<br />

Confundir. Vide: avergonzar.<br />

Confundir revolviendo. Allikipa alliruruña.<br />

Confundido, mezclado. Jarqa vel jarqata, ch'axru vel<br />

ch'axruta.<br />

Congelarse el carámbano. Chullunkäptaña,<br />

chukuchukuptaña.<br />

Congelarse lo derretido, la leche, &c. Thät'aña,<br />

thäwijaña, thäramukutaña.<br />

Conjeturar. Jamut'aña. Vide supra: adivinar.<br />

Conjetura. Jamut'aña.<br />

Congojarse. Llakisiña, kapiña, pisiña, khuyasiña,<br />

p'utup'aywäsita, qhinskataña, pharakataña,<br />

jaxsakataña, tatamamäña, thuthuqaqa jalaña. Vide:<br />

afligirse.<br />

Congojarse el enfermo. Qhurpaña, ñat'aña, ayquña.<br />

Congoja. Vide: aflicción.<br />

Congojado. Thuthuqaqa jaliri.<br />

Conjunción de la Luna. Jayri. + A media noche será<br />

conjunción: chika aruma jayriniwa. Dos días hay<br />

de aquí a la conjunción: jayriru paya urukiwa.<br />

Cuatro días son de creciente: jayritha akaru pusi<br />

uruwa.<br />

Conjurarse contra el Rey. Mayqu jiwäñataki<br />

surasiña vel surasisina wakixäsiña.<br />

Conocer. Ullt'aña, ullkataña, phankhaña, tuñapuña.<br />

Conocer que uno es bonazo de condición o que es<br />

de poco saber. Chuyma warkutataña, warkutaña.<br />

Conocer de repente. Ullthaptaña, phankathaptaña.<br />

Conocerse. Ullt'asiña, phankasiña, tuñapusiña.<br />

Conocer mujer pecando. Aniña, juchachasiña,<br />

warmimpi jakisiña.<br />

Conocer varón así. Chachampi jakisiña,<br />

juchachasiña, anisiña, miqha laykuña.<br />

Conocida de varón. Chachampi jakisita, juchachasita,<br />

chachana anita. + No conocida: jani chachana<br />

anita, inqata, llamkt'ata, inqat'ata, jani miqani, jani<br />

chachampi jakisiri.<br />

Conocido. Vide: famoso.<br />

Conocidamente. Qhanaki, jaya qhana, jani pampa.<br />

Con qué conciencia. Kuna chuymani.<br />

Conquistar gente. Jaqichaña, jaqichasiña. Vide:<br />

vencer.<br />

Con razón lo hizo. Chiqatha, juchata, yatha, chiqaki<br />

lurana.<br />

Con razón tengo hambre, pues no he almorzado.<br />

Chiqaki manq'ajachitu, awtjitu, jani<br />

almorzawijatha vel lakha jaru sunawi saranaqasina.<br />

Conseja. Vide: fábula.<br />

Consejo dar. Vide: aconsejar.<br />

Consejo. Iwxaña, aru churaña.<br />

Conseguir. Vide: alcanzar.<br />

Consiguientemente, o por orden como están.<br />

Thiyatha thiyatha, sarapatkama, saratapatkama.<br />

Conseguirse uno de otro. Mistuna, miraña, yuruña,<br />

p'axalliña.<br />

Consiguiente, cosa que se sigue tras otra por su<br />

orden. Ukaxaru arkiri.<br />

Con ser rico o por más que eres rico o siendo rico<br />

no das limosna. Ancha qhapaqasinsa, paña<br />

qhapaqasinsa jani wajchanakaru khuyritati.<br />

Consentir que le digan o hagan. Esto se dice con la<br />

partícula así interpuesta a los verbos, v.g.<br />

Consentir que le aporreen. Jaychäsiña.<br />

Consentir que le digan. Säsiña.<br />

Consentir que le hurten. Luntatäsiña.<br />

Consentir que mofen de él. Tuqiyasiña vel<br />

tuqäsiña.<br />

Consentimiento. Iyasaña, iyasawi, wäsawi.<br />

Consentir. Vide: conceder.<br />

Conserva. Idem.<br />

Conservar. Katujasiña, waqaychaña.<br />

Considerar. Jamut'aña, k'aywisiña, k'aywinuqasiña,<br />

jamuta jamanuqasiña.<br />

Considerado, acuerdo. Kunasa, chuymampi luriri,<br />

amuta amanuqiri.


Vocabulario de la Lengua Aymara 125<br />

Consolar. Jajuraña, q'uchäña, kusisäña, chuyma<br />

katuwaña.<br />

Consolarse uno a otro. Jajurasiña, kusisäsiña,<br />

q'uchuwasiña.<br />

Consolador. Jajuriri, kusisiyri.<br />

Consolador que habla con mucha suavidad. Muxsa<br />

aruni, k'isa, qawi, k'uchuchu aruni o posponiendo<br />

los aditivos, aru muxsa, aru k'uchuchu. Y estos<br />

mismos modos, tomados en mala parte, significan<br />

lisonjero.<br />

Consolador en las aflicciones. Chuyma katuri,<br />

jajuriri.<br />

Constante en el propósito de hacer algo. Luraja<br />

sawipa lurapiniri, jani armiri, thurit'ata chuymampi<br />

kunasa luriri.<br />

Constante en padecer. Jani llaxllatasa muturi,<br />

thurit'ata, maya chuymani mutuñataki kankiri.<br />

Constante en guardar castidad. Uqa tukuta,<br />

wachuki, tutiri.<br />

Constancia. Thurit'ata chuymaniña.<br />

Consumir, gastar la hacienda. Qullqi, hacienda<br />

tukuntaña, qhichimäña, williwaña, willijraña,<br />

t'ümäña.<br />

Consultar entre sí. Arusnuqasiña, arujasiña,<br />

amajasäsiña.<br />

Consultor. Arusnuqasiri.<br />

Consultar pidiendo consejo. Amajasäsiña,<br />

arusnuqasinampi.<br />

Consulta. Amajasäsiña.<br />

Consumado perfecto. Jani kunaspilla vel ch'ulla.<br />

Consumado ladrón. Jani kunaspilla luntata.<br />

Consumado en cualquiera ciencia y arte. Tuqapu.<br />

Consumado teólogo. Diosana yänakpa yatiri tuqapu.<br />

Consumado lengua. Jaqi aru yatiri tuqapu, &c.<br />

Consumirse, gastándose la plata en muchas cosas.<br />

Qullqi irixti.<br />

Consumirse todos los de una familia o pueblo por<br />

alguna enfermedad. Samp'anuqtaña,<br />

t'alaxnuqtaña, tukuntasiña.<br />

Consumir plata o comida, con demasía.<br />

Tukuntawäsiña, japhallachaña, ch'usachaña,<br />

putamukuña, phasaqäña, wanqarantaña,<br />

wanqaranttäña, chaqhäña.<br />

Consumir la tierra a los muertos. Laq'a tukunti,<br />

ch'usaru tukuyi.<br />

Consumirse de viejo. Sunquptaña, janchi llawuptaña,<br />

pullchuptaña, qariña.<br />

Consumido, chupado. Phiswata, tukari, amaya,<br />

k'ayra, wañata, nasa ch'akhaki änuqata, aychana<br />

thusakipata.<br />

Consumido de sarna. Qarachana t'urusuta, tukusuta,<br />

kusata, suwata, jiwata, yawirka jaqi.<br />

Contar numerar. Jakhuña.<br />

Contar gente. Tumpasiña vel tumphutaña.<br />

Contar por ñudos. Chinuna jakhuña.<br />

Contar mal, pasando algo. Jakhukipaña,<br />

chinukipaña.<br />

Contar mal añadiendo. Jakhuxataña, chinuxataña.<br />

Contar por piedrecitas. Qalana apanuqaña,<br />

iranuqaña, saraña vel inuqaña. 3 -qi.<br />

Contar por padrón. Qillqana vel qillqatha tumpasiña.<br />

Contarse seis del mes de noviembre. Noviembre<br />

phaxsina chhuxta uruwa jakhusi.<br />

Contarse diez de creciente. Jayritha tunka uruwa vel<br />

tunka uru jakhusi.<br />

Contarse diez de menguante. Urut'atha tunka uruwa.<br />

Contar una almorzada de papas para saber si el<br />

año será bueno. Piw irutaña; es gran superstición.<br />

Contar el ganado nuevo con el mayor juntándole<br />

en uno. Phat'achaña.<br />

Contar los tantos que uno tiene en el juego como<br />

ayudándole. Samichaña.<br />

Contar, decir. Atamaña, isapäña.<br />

Contar fábulas. Aminaña, jawariña vel aminasiña,<br />

&c.<br />

Contarse de S. Pablo o de otras personas. S.<br />

Pablomna y el verbo siguiente concertará con la<br />

persona de quien le cuenta.<br />

Contar, sacar a plaza todo lo que puede ser afrenta<br />

de alguno. Jutawi, walawi äthuña.<br />

Contagioso mal. Makhatiri usu. + Tenerte: makhatiri<br />

usuniña.<br />

Cotentarse con cien pesos el que los tiene. Pataka<br />

saratakikithawa. Y si no los tiene se quitará el<br />

pronombre -ja o diremos nataki pataka sara<br />

sap'iyrikiwa. Vide: bastar.<br />

Contentarse con un pan que comió a la cena. Mä<br />

t'ant'a pitaki ikiskaja.<br />

Contentarse con su mujer, en andar con otras.<br />

Marmija pitaki saranaqaskaña.<br />

Contentar a otro. Vide: alegrar.<br />

Contentarle, dándole todo lo que ha menester.<br />

Jakit'aña.<br />

Contento. Vide: alegre.<br />

Contentar dando abundantemente. Kusikipaña,<br />

jakit'aña.<br />

Con todo eso. Mäsqa, tullansqa, tullasantsqa,<br />

tullasansqa.<br />

Conterráneo. Marka masi.<br />

Continencia. Vide: castidad.<br />

Continuar el escribir. Uka tukuta vel jani t'aqhanawi<br />

qillqaña vel qillqa jani jaytaña vel t'aqhanawi


126 Ludovico Bertonio<br />

qillqaña. Sin la negación jani.<br />

Continuadamente. Idem: vel tukusimä, tukusinawi.<br />

Continuados o continuos. Aliqa vel tukuya. Dícese<br />

de días, meses y anos.<br />

Continuarse unas tierras con otras y otras con<br />

otras, sin haber división. Uka tukutaki, mayaki<br />

kankaña vel -ña.<br />

Contiguo, junto, pegado. Jak'aptata, lip'ithaptata.<br />

Contonearse. Ch'üta ch'uwanuqaña, q'illuta<br />

q'illunuqaña, k'uk'unaqaña, pawita pawinuqaña,<br />

jaxsuta jaxsunuqaña.<br />

Él que se contonea: pawisilla, ch'uwasiña,<br />

ch'uwata ch'uwanuqiri.<br />

Contradecir a lo que se manda. Arustakhaña,<br />

aruskataña, ayniña, aynikataña.<br />

Contradecir disputando o pleiteando. Sasiña,<br />

kutisiña, kutipasiña, jithäsiña, winkuwasiña.<br />

Contradecirse. K'arisiña, llullasiña.<br />

Contradecir no consentiendo. Janiwa saña.<br />

Contra la voluntad o gusto de otro. Dícese con la<br />

partícula -raqa interpuesta al verbo, v.g.<br />

Contra la voluntad del dueño sacar la plata.<br />

Qullqi apsuraqaña. 3 -qi<br />

Contra la voluntad de alguno quitarte el hijo.<br />

Wawa irparaqaña.<br />

Contra mi gusto murioseme. Jiwaraqata: si es a<br />

tercera; y si es a primera o segunda persona:<br />

jiwaraqitu, jiwaraqatama, &c.<br />

Contra alguno. Manqa vel -ru.<br />

Contradictor. Aynisikamana, arustaka kamana.<br />

Contrapuntear al modo de indios. Kikuña<br />

Contrario o encontrado con otro. Urqu jiwatini vel<br />

t'iñini. Vide: urqu.<br />

Contrario. Vide supra: competidor.<br />

Contrario en los colores y elementos. Awqa. Y de<br />

otras cosas así, que no pueden estar juntas, v.g.<br />

Contrario es lo negro de lo blanco, el fuego del<br />

agua, el día de la noche, el pecado de la<br />

gracia. Ch'ära janq'una awqapapi, &c.<br />

Contrahacer. Vide: remedar.<br />

Contrahacer la firma o letra. Maynina qillqatapaja<br />

qillqaña.<br />

Contrahacer la llave. Maynina llawipaja luraña.<br />

Contrastar debatir. Vide: contradecir.<br />

Contratar hablando de ventas y compras. Alanatha,<br />

alasinatha, arust'asiña, arusnuqaña, aruwakixäsiña.<br />

Contratar mercadeando. Alakipa alaruruña,<br />

qhatukipa, qhatururuña, jawrukukipa,<br />

jawrukururuña.<br />

Contrato. Aru wakixäsiña.<br />

Contrecho, que no puede encoger algún miembro.<br />

Q'uk'ara.<br />

Contrecho, que no puede extender algunas partes<br />

del cuerpo. Muruq'u, y si es de las manos: ampara<br />

muruq'u, &c. + Arrastrar el contrecho: jithiña,<br />

jithinaqaña.<br />

Contribuir una medida de algo. Tankachasiña.<br />

Contribuir seis o diez de plata o de otra cosa.<br />

Chhuxtaqata apanuqasiña. Vide: pitar.<br />

Contribución. Apanuqasiña.<br />

Contrición, dolor de los pecados por solo Dios.<br />

Diosa supaki juchatha kichusiña, janiki jucharu<br />

purisajana saña. + Tener contrición así:<br />

juchanakajampi Dios q'apisäwijatha chiqa<br />

chuymampi llakisiña, kichusiña, phutisiña.<br />

Atrición, dolor porque no siente más dolor de sus<br />

pecados: jucha layku wakita kichu siwitha<br />

kichusiña.<br />

Atrición, dolor del pecado soto por no ir al<br />

infierno: juchatha jani infiernuru maña layku<br />

llakisiña; kichusiña.<br />

Contrito. Diosa sapaki juchapatha kichusiri.<br />

Contumaz. Tarkaka, wanana, ch'ayu, phutich'unch'u,<br />

tarma ch'unch'u.<br />

Conturbar, poniendo a otro en cuidado. Takurasäña,<br />

parirasäña.<br />

Conturbar asombrado. Warakusäña, mullawaraña,<br />

jajapuña, luqhiptäña, muspäña. Vide: asombrar.<br />

Conturbar la casa o pueblo revolviendo la gente.<br />

Uta vel marka pithuña, ch'axmiña.<br />

Conturbador así. Marka pithuri vel markapithu.<br />

Convalecer. Ñañaptaña, sap'aptaña, ullutaña,<br />

jaqiptaña, jarisxaña, k'umaraptxaña vel ch'ama<br />

jiskiptitu, yanjritu.<br />

Convaleciente. Sap'aptiri.<br />

Convalecencia. Sap'aptaña.<br />

Convencer con razones. Aruna phaxrachäña,<br />

chiqawa säña.<br />

Conveniente, expediente, provechoso. Sap'awa,<br />

jiskiwa, maysanawa, sutiwa, qullanawa.<br />

Conversación. Arustasiña, jaqiwasiña<br />

Convertirse, volverse en algo: tukuña. Y también se<br />

hace con las partículas, -ptaña, -taña, -xaña,<br />

-kiptaña: pospuestas al nombre de la cosa en que<br />

se convierte.<br />

Convertirse en piedra. Qalaptaña, qalataña,<br />

qalaxaña, qalakiptaña, qala tukuña.<br />

Convertirse o volverse blando. Axaptaña, axataña,<br />

axaxaña, axakiptaña, axa tukuña; y así de todo.<br />

Convertióse la mujer de Loth en piedra del sal.<br />

Lutana marmipa jayu qalaptaña vel jayu qalatiräña<br />

o tukuña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 127<br />

Convertirse a Dios. Diosaru jaxsuña, kutikiptaña,<br />

jaqhukiptaña.<br />

Convertir los hombres a Dios. Diosaru jaxsuwaña,<br />

&c. Añadiendo a, a todos los verbos que significan<br />

convertirse.<br />

Copa de oro. Chuqi vel qullqi akilla vel qiru.<br />

Copado. Chuynu. Dícese de las papas y árboles.<br />

Copos de nieve. Aqharapi.<br />

Caer o nevar. Aqarapiña. Idem: aqharapi puri vel<br />

khunu, aqharapi thali.<br />

Copete de las aves. K'ara k'ara.<br />

Coquero, mercader de coca. Kiru vel kiru kamana.<br />

Coraza. Yawri qhawa, yawri llika llika; qhawa es la<br />

cota.<br />

Corazón. Lluqu lluqu, propiamente. Aunque le llaman<br />

chuyma, que es propiamente bofes.<br />

Corazón de árbol. Quqana chuymapa. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Corazón donde están engastados los granos del<br />

maíz. Thulu.<br />

Corazón, entendimiento. Chuyma. + Tenerle:<br />

chuymaniña. + No tenerle: chuymawisa, chuyma<br />

phusaña.<br />

Coral gargantilla. Mullu.<br />

Coral de castilla. Castilla mullu.<br />

Corcova. K'umu. + Enderezarla: tuqipachaña.<br />

Corcovado. Idem: k'umu.<br />

Corcovear la bestia. K'apul k'apultaña, q'illuta<br />

q'illunuqaña, thuquta thuqunuqaña, tinkita<br />

tinkinuqaña, jaluta jalanuqaña.<br />

Corcoveando echar al que anda encima o poner a<br />

pique de ello. Jakhuta jakhunuqaña, thaluta<br />

thalanuqaña, walax walaxtaña.<br />

Cordel de tres ramales con sus bolillas al cabo.<br />

Liwi. + Tirarle: liwiña.<br />

Cordel de dos hilos diferentes torcidos. Lluq'ita<br />

ch'ankha.<br />

Cordel con que las indias atan sus fajas o con que<br />

ensartan cualquiera cosa. T'isnu, sullt'u.<br />

Cordel de las fajas tejido de varios colores.<br />

Mullutuma.<br />

Cordel así de la honda. Muchuqa vel jaraqa.<br />

Cordero de cualquier animal. Urqu qallu.<br />

Cordera. Qachu qallu.<br />

Cordero asado con piedras que abrasan. Qallu<br />

waxa vel japu. Vide: ja-, no. 60.<br />

Cordero de los venados. Q'ucha.<br />

Cordero blanco que solían sacrificar. Lluchus qallu,<br />

wanaku qallu.<br />

Cordero de un año, que le juntan con el ganado<br />

mayor. Phat'a. + Apartarlos para esto: phat'achaña.<br />

Cordero gordillo. Piñu qallu. Y llaman también así a<br />

los niños.<br />

Cordero de la zorra. Wari tanqa.<br />

Cordillera de los cerros. Sirka sipi. + Pasarla: sirka<br />

makkipaña.<br />

Cordón que sirve de gorra a los indios. Chimpu vel<br />

llaytu, pillu, es algo diferente. + Ponérsele:<br />

chimput'asiña, llaytut'asiña.<br />

Cordón del sombrero torcido. Q'iwi. + Ponerle en el<br />

sombrero: q'iwit'äña.<br />

Cornada. Waxraña. + Darla: waxraña.<br />

Coro de ángeles. Angelanaka sü.<br />

Corona de los reyes. Pillu.<br />

Corona de flores. Thuthumpi pillu y cualquiera cosa<br />

que sirve de corona se llama pillu. + Hacerla:<br />

thuthumpi pillu yaphiña, wakäña. + Ponérsela:<br />

pillut'aña, pillut'asiña. + Ponerla a otro: pillut'äña.<br />

Coronarse o coronar. Idem: Corona de flores.<br />

Corona o trenza bien labrada que usan las mujeres<br />

incas y chinchaysuyos. Wincha. Ponersela.<br />

Winchat'asiña. Ponerla a otra: winchat'äña.<br />

Coronilla del cerro o casa. Patxa ch'utu, alät'a,<br />

nayrat'a.<br />

Coronilla de la cabeza. Patxa sunaqi, ch'utu.<br />

Corral del ganado. Uyu.<br />

Corral para apartarle. Kachi kallanka.<br />

Corrales. Uyu uyu, cuando están muchos juntos.<br />

Corral para necesarias. Jamawi uyu.<br />

Correa de zapato. Jiskhu t'isnu vel zapato<br />

chinuqasiña.<br />

Correa con que los indios atan la punta de su<br />

arado. Yawirka.<br />

Corredor. Chhuxlla uta vel karpaqata uta, utaru<br />

utachata.<br />

Corregidor. Idem: vel apu.<br />

Corregir de palabra. Thaxtiña, jiwatiña.<br />

Corregir castigando o reprendiendo. Wanichaña.<br />

Corregir lo escrito. Qillqa chiqachaña.<br />

Corregir con blandura. Muxsa arumpi iwxaña.<br />

Corregir con aspereza. Jaru arumpi thaxtiña,<br />

urqutaña, junt'u wanichaña.<br />

Corregirse, enmendarse. Waniña, thusaña.<br />

Corregirse el que dice uno por otro por olvido.<br />

Achxaramanta.<br />

Correo. Qillqa apakamana vel apiri. + Despacharle:<br />

khitaña, khitarpäña.<br />

Correr a uno. Vide: afrentar.<br />

Correr. Jasaña, jalaña, ayaña, llujuña.<br />

Correr el agua muy turbia por los arroyos o calles.<br />

Uma qunchuya jithi, como cuando llueve. Vide:<br />

llu-. no. 2.


128 Ludovico Bertonio<br />

Correr muchos. Ch'ukutaña vel jusaña, t'ümaña.<br />

Correr muchos animales. Walaña.<br />

Correr sangre. Wila ch'aqi vel jawi.<br />

Correr las exhalaciones en la región del aire. Wara<br />

wara jali.<br />

Correr a diversas partes. Dícese con la partícula,<br />

-jra, interpuesta a los verbos de correr como:<br />

jaslajraña, chhukujraña, &c.<br />

Correr el río con ruido. Jawiri uxuti, phuxuki,<br />

chhaxchaki.<br />

Correr con ligereza. Wijutaña, llujuña.<br />

Correr el aire moderado. Suqiña vel suqi sari.<br />

Correr para presentarse delante de alguno.<br />

Thukuranaña, jasaranaña, jalaranaña.<br />

Correr enfermedad. Usu sari, puri.<br />

Correrse. Vide: afrentarse, avergonzarse.<br />

Correr la fuente o caño. Paxcha jalaqi, jali, jawiqi.<br />

Correr gota a gota. Ch'aqhaña vel p'alaña.<br />

Correr riesgo. Niya niya chijiru puriña, jalantaña,<br />

niyat'aña, ñañat'aña. -ru.<br />

Correr nueva. Aru apatati, saratati.<br />

Corriente o cuesta abajo, cuando el suelo es más<br />

alto de una parte que de otra. Wira, wä wä. +<br />

Tenerla el suelo u otra cosa: uraqi wä wäpi.<br />

Corriente del río. Jawirina jawiqañapa, jalaqañapa,<br />

jalaqiripa, jawiqiripa.<br />

Corriente del que habla sin tropezar. Aliqa arusiña.<br />

+ Tenerla: aliqa arusiña, aru jawäña, llujucha,<br />

phaxpakiña, chaxchakiña.<br />

Corrillo de gente. Jaqiqupu. + Hacerle: qupuchasiña.<br />

Corromper doncella. Jani juchachäsita marmi<br />

waxlliña, k'üña pakiña.<br />

Corrompida. Waxllita, juchachasita, pakita, k'ü.<br />

Corromperse el vino o la chicha. Qayraxaña,<br />

q'aymaraxaña vel t'amaraxaña. Vide: acedarse.<br />

Corrompido así dañado. Qayrata, t'amata, q'ayma.<br />

Corromperse podrirse. Ñusaña.<br />

Corromperse la mujer con tocamiento lascivos.<br />

Llamkt'asisina llawsa mistuwaña, jawäña.<br />

Corromperse el varón así. Qhaxsi llamkt'asisina<br />

sapaka mistuwaña, jawäña.<br />

Cortar cosas largas o la mano o el pie. Äqaña. 3 -qi.<br />

Cortar, verbo general. Khariña, kuchuña.<br />

Cortar a pedazos. Kharinuqaña.<br />

Cortar cercenando. Kharikipata. Otros verbos de<br />

cortar se hallarán en la letra kha- 29 y kunu y t'i-<br />

no. 9<br />

Cortar la cabeza. Ituraña, jalaräña, khariraña,<br />

kuchuraña.<br />

Cortar leña. Lawa ququña.<br />

Cortar con los dientes. T'uruqaña, juraqaña. 3 -qi.<br />

Jurajaña.<br />

Cortar árboles. Phat'aña, llaxllaña, phat'usuña,<br />

llaxllusuña.<br />

Cortar monte. Lluxirpäña, samp'arpäña.<br />

Cortar un poco de algo. Mururaña, phut'uraña,<br />

khariraña.<br />

Cortar un pedazo de piedra. Phank'araña vel<br />

phank'aña.<br />

Cortar la punta de algo o las hierbas y cosas<br />

semejantes. Phit'uraña.<br />

Cortar bien las razones. Tuminajamaki aru khariña,<br />

t'imuña, t'iwiña.<br />

Cortar por igual. T'imuraña, t'illmiraña.<br />

Cortar descuartizando por sus conyunturas.<br />

Tiwraña, t'iwraraña.<br />

Cortado de alguna mano o pie trasquilado. Ampara<br />

vel kayu vel ñaq'uta muru.<br />

Cortarse o quebrarse hilo o soga. T'aqhaxtaña,<br />

p'ataxtaña p'ichixtaña, t'aqhasiña.<br />

Cortarse de miedo. P'axtaña, chhujutaña. Idem:<br />

ch'ama p'axtitu chhujutitu.<br />

Cortado así o turbado. P'axtata, chhujutata.<br />

Cortarse o rasgarse a pedazos alguna cosa tocada<br />

del fuego. Nakhanuqaña. 3 -qi.<br />

Cortarse lo que cuelga como soga, &c.<br />

T'aqhawaqtaña.<br />

Cortarse el hilo de la vida o morir. T'aqhaxaña,<br />

jiwaxaña, qarixaña.<br />

Cortarse la mano o pie. Äqasiña khariqasiña,<br />

kuchuqasiña.<br />

Cortadera, hierba así llamada. Siwiqa. + Tierra<br />

donde nace: siwiqani.<br />

Corteza del árbol y de otras cosas. Lip'ichi, qhawa,<br />

sillp'i.<br />

Corteza de un árbol que sirve de hacer sogas.<br />

Mura. + Quitar corteza: sillpiraña, qhawaraña,<br />

sillq'iraña, lip'ichi iqaraña.<br />

Cortesano los indios como no lo son. No tiene<br />

vocablo para ello, podría decirse. Apu thäna<br />

jilirijamaki kunasa luriri.<br />

Cortina. Idem vel sinkhathapiña isi.<br />

Corto en hablar. Aru pisi jaqi vel amuli. Aunque este<br />

tira al que es callado y malicioso.<br />

Corto de cuerpo. Jisk'a jaqi. Y así de otras cosas<br />

cortas.<br />

Corto de vista. Sarphu, säpi. + Venir a tener corta<br />

vista: sarphuxaña. 3 -xi.<br />

Corto de entendimiento. Japa vel jayphu, pisi<br />

chuymani.<br />

Corto que no llega. Jisk'a pisi.<br />

Corva. Khata, kayu khata.


Vocabulario de la Lengua Aymara 129<br />

Corvo. Vide: tuerto.<br />

Cosa. Kunasa. Dame alguna cosa: kunasa churita. +<br />

Cuando preguntamos, ¿Qué cosa? ¿Kuna?+ ¿Qué<br />

cosas? en plural: ¿Kuna kuna?<br />

Cosa o nueva incierta. Qhatamanäru.<br />

Cosa de Dios, de hombres, &c. Yä.<br />

Cosa de asombro. Mulla wara, jach'a jamu yä,<br />

jaxsaraña.<br />

Cosa abominable. Wati yä, yanqha yä.<br />

Cosa de espacio. Una yä<br />

Cosa ordinaria. Ina vel pampa yä.<br />

Cosa de risa o donaire. Llama llama, sirakuna, sawka<br />

yä.<br />

Cosa, vaso o ropa para poner algo en ella. Inuqaña.<br />

Cosa de estima. Yupa, jakhu yä.<br />

Cosa que no se acaba. Wiñaya saykipa, uka tukuta,<br />

t'aqanawi.<br />

Cosa que dura mucho sin ninguna mudanza. Idem:<br />

Cosa que no se acaba.<br />

Cosa perdida o persona que no se sabe de ella. Jani<br />

isapata.<br />

Cosa linda de ver. Ulljasina añay saña yä.<br />

Cosa de ver por su primor. T'it'u ullijaña yä.<br />

Cosa sabrosa. Muxsa, k'isa, qawi.<br />

Cosa en extremo linda. Añay, sumawa saña. Y así de<br />

otras.<br />

Cosa en extremo abominable. Jaxutañana jaxutañapa<br />

vel jucha saña yä. Y las mujeres dicen: jan saña yä.<br />

Cosa de ninguna estima. Jani yupa, jani jakhu. Idem:<br />

jani jakhuña.<br />

Cosa que está por ahí desechada. Uraqina<br />

jakhusxiri, jaqhurpätakiri, tusuri yä.<br />

Cosa ajena es. Jaqinkiwa.<br />

Cosa propia mía. Iñawija yä vel nanki, nakikijanki.<br />

Cosa inútil. Qasi yä, jani kunarusa maluri, jani<br />

kunatakisa sap'a vel jiski yä.<br />

Cosa de varias labores. Kunamana qillqata,<br />

mistuwata; tuqapulurata, iranaqata.<br />

Cosa de fama. Vide: famoso.<br />

Cosas pequeñas. Jisk'anaka yänaka.<br />

Cosa de mucho precio. Jayan chanipa.<br />

Cosa de poco precio. Pisin chanipa, k'atan chanipa,<br />

phintan chanipa.<br />

Cosecha de papas. Amka llamayu vel amka junuwi.<br />

Cosecha de quinua, trigo, &c. Jupa llamayu. Y así de<br />

todas las cosas que se cogen del campo, aunque<br />

sean frutos de los árboles. + Hacerla: llamayusiña.<br />

Coser como el sastre o zapatero. Ch'ukuña,<br />

ch'ukut'aña.<br />

Coser como la costurera. Siraña.<br />

Coser pegando dos lienzos, dos suelas, &c.<br />

Ch'ukuthapiña vel sirathapiña.<br />

Coser esteras o la mortaja al muerto. Tirithapiña.<br />

Cosquillas. Khichulläña. + Hacerlas: khichulläña. +<br />

Sentirlas: khichulläta, jaluthaña vel jasäsiña.<br />

Cosquilloso. Khichulläta jalutakamana, jasäsikamana.<br />

+ No serlo: khichulläta qalajaki, amayajaki.<br />

Cosario. Jaqina jark'akamana, jaqi q'asiyri luntata.<br />

Coso. Toro anataña uyu. Idem: qinchata uyu. +<br />

Hacerle: qinchaña, chaktaña, äjaña.<br />

Costa del mar o laguna. Quta lakha.<br />

Costa de plata. Qullqi kastaña. + Hacer mucha costa:<br />

jaya kastaña, jaya qullqi qhichimäña. + Será de<br />

mucha costa: jaya qullqimani; o según la cosa que<br />

se gastare.<br />

Costa o precio. Chani. + De mucho precio o costa:<br />

jayan chanipa.<br />

Costar mucho. Jayana alataña alluxa qullqina alataña.<br />

Costar trabajo. Urkurasiña, wasirusiña. Nominativo<br />

de la persona a quien cuesta.<br />

Costado. Jarapi.<br />

Costado abierto. P'iyantata. Costal. Kutama<br />

Costal lleno de papas. Amka mä lura. Mä lura amka.<br />

Costear o enviar a su costa. Qullqijana khitaña vel<br />

qullqijaña.<br />

Costillas. Jaraphi<br />

Costillas delanteras. Nayra tuqi.<br />

Costillas traseras. Jikhani tuqi.<br />

Costras de pan. T'ant'a lip'ichi.<br />

Costras de sarna. Qaracha k'ank'a vel k'ank'alli.<br />

Costras de sal. Jayu kankalli vel jayu juch'usa.<br />

Costras de paredes. Pirqa p'usu. + Hacer costras:<br />

pusutataña.<br />

Costumbre de emborracharse. Machirikankaña. +<br />

Tenerla: machiriña. Y así de todas las cosas como<br />

manq'iriña, umiriña, risasiriña, &c. Tomando el<br />

participio en -ri, con las partículas terminativas del<br />

verbo o con kamana, umiri kamana vel uma<br />

kamana. Vide: acostumbrarse. + Pegar malas<br />

costumbres o buenas: samakipaña, yatichakipaña,<br />

según lo que precede. Y si no precede nada, estos<br />

verbos se toman en mala parte.<br />

Costumbre o ley entablada. Sara.<br />

Costumbre o regla de las mujeres, q'añu. + Tenerla:<br />

q'añusiña vel q'añuna purita, q'añu puriu vel<br />

q'añusiriña.<br />

Costura. Donde se juntan dos lienzos. Ch'ukhut'iri vel<br />

ch'ukhu. + Descoserla: ch'ukhu. Idem: Ch'ukhutawi<br />

jaraña, jaraxaña.<br />

Costurera. Ch'ukhukamana, sirakamana.<br />

Cota. Yawri llika llika qhawa vel qillaya qhawa.<br />

Cotejar. Chikaña, chikt'aña, tinkusäña, sasäña.


130 Ludovico Bertonio<br />

Cobarde para trabajar. Jayra, qilla, qhima, qhimara,<br />

jiqhalla, samp'a. Vide: perezoso.<br />

Cobarde, tímido. Llajlla, kapanq'u, jaxsarakamana.<br />

Cojear. Jank'uta, jank'unaqaña qilun qiluntaña,<br />

qiwänakaña: qiwal qiwaltaña, janq'ul janq'ultaña.<br />

Cojo. Janq'u, qiwa, qiwachara. Qilu k'axcha, kayu<br />

pilla. + Volverse cojo: janquxaña, janq'urixaña. 3<br />

-xi.<br />

Coyunda, soga de cuero. Yawirka vel simpa.<br />

Coyuntura de los huesos. Muqu vel quxu. + Todas<br />

las coyunturas del cuerpo: muqu muqu, quxu quxu.<br />

Coyuntura o buena ocasión. Allinaki puriña. +<br />

Llegar a buena coyuntura: muquru puriña.<br />

Cocer carne y cualquiera otra cosa. Phäña.<br />

Cocer carne solamente. Jaxuwaña, phank'uña.<br />

Cocer chuño. Chamqachasiña.<br />

Cocer cal. Wajaña vel q'atawichaña.<br />

Cocer demasiado la comida. Sijsäña, junt'uwaña.<br />

Cocer demasiado. Neutro Ch'ijch'iña, junt'uña,<br />

waykuxaña.<br />

Cocer demasiado lo que se tiñe. Ch'ijch'iyaña,<br />

waykuwaxaña.<br />

Cocer mucho tiempo lo que se tiñe. Waykumukuña,<br />

jaya pacha phiyi.<br />

Cocer maiz. Mut'iña<br />

Cocer quinua con muy poca agua. Ñach'ayaña.<br />

Cocer sangre de animales. Parkaña.<br />

Cocer algo con piedras echándolas en agua fría.<br />

Parisiña.<br />

Cocer la chicha o mosto cuando hierve. Neutro.<br />

K'usa phullujtusnu.<br />

Cocer mucho junto. Phüxchiña, phutiña.<br />

Coces. Takintaña, q'ultantaña. + Darlas: takiwäsiña,<br />

q'ultawäsiña. + Darlas las bestias: mat'aqiña,<br />

takiña.<br />

Cocida, tiempo en que cuece algo. Phä vel wayk'u<br />

Cocido. Phäta, jaxuwata, &c.<br />

Cocina. Phäsiña uta.<br />

Cocinero. Idem: vel phäkamana.<br />

Crecer las plantas y sembrados. Aliña, chillkiña.<br />

Crecer el sembrado todo junto. Alinuqaña<br />

maphutaña.<br />

Crecer el hombre y los demás animales. Jilaña,<br />

jach'ataña.<br />

Crecer de presto los niños. Jilutaña, sayt'ukiptaña<br />

Crecer las personas y otras cosas más que las que<br />

son de su tiempo y edad. Jirusuña, entiéndese<br />

estando entre ellas como campeando.<br />

Crecer la virtud. Jiskikankaña jili, jach'apti, miri,<br />

phatiqi, apaxtti.<br />

Crecer el vicio. Yänqha kankaña jili, miri, &c.<br />

Crecer la enfermedad. Vide: acrecentarse.<br />

Crecer el edificio. Jilutaña.<br />

Crecer el río. Jawira phatiqi, jilat'aña, llamch'itati,<br />

apatati.<br />

Crecer el fuego. Nina aqi.<br />

Crecer las desgracias. Chiji aqi vel saruti, inki saruti.<br />

Crecer las papas muy derechas sin ramas. Champi<br />

champi aliña.<br />

Crecer desigualmente el sembrado y otras cosas<br />

así. Jilusu jilantaña.<br />

Crecer el maiz, garbanzos y otras cosas que se<br />

remojan. P'asaña, miraña, p'aywaña.<br />

Crecer la pared, mostrando cuanto. Jukhawaña,<br />

jukhaxaña, jukharu puriña.<br />

Crecer el mar. Phukusuña, jullch'usuña, jullp'usuña,<br />

jawsuña. )( Su contrario: mantaña, maluña,<br />

jithintaña.<br />

Creciente de la mar, laguna o rio. Phukusuripa,<br />

jullch'usuripa, jilat'apa. )( Su menguante:<br />

mantiripa, &c.<br />

Creciente de avenida. Uma lluxlla.<br />

Creciente de la luna. Jilat'apa. )( Su contrario:<br />

pisiptatapa.<br />

Crecida virtud o vicio. Jach'a phatiqiri jiski vel<br />

yanqhakankaña.<br />

Creer. Iyasaña, wäsaña, chiqawa saña.<br />

Creer en Dios. Diosaru iyasaña.<br />

Creer los artículos de la fe y todo lo que Dios dice.<br />

Diosana arupa chiqawa saña vel katuña.<br />

Creer en sueños. Samka jakhuña, aka samka jiskitaki,<br />

yanqhatakiwa saña.<br />

Crespo. K'usu k'usu ñaq'utani. + Cabello así. Idem:<br />

k'usu k'usu ñaq'uta.<br />

Crespo por artificio. K'upa k'upa. + Ponerle así:<br />

k'upa k'upachasiña.<br />

Cresta de los pájaros. K'ara k'ara.<br />

Cría, cualquier pájaro u otro animal criado en<br />

casa. Uywa iñuqa.<br />

Criada mujer que sirve. Supari vel ari, sirwiri, yana<br />

marmi vel china. + Tomar por criada:<br />

suparichasiña, yanachasiña.<br />

Criado. Yana, sirwiri.<br />

Criado más aficionado. Ari.<br />

Criado que sirve de mayordomo. Awkichu. + Tomar<br />

criado: yanachasiña, arichasiña, yanataki kutusiña.<br />

Criar, propio de Dios. Japhallaña, luraña, qamaña,<br />

inuqaña, yatäña, sunt'äña, yuräña.<br />

Criador. Japhallatha, ch'usatha, luriri, qamiri, &c.<br />

Tomando el participio de los verbos precedentes.<br />

Criador al modo que los indios antiguos llamaban<br />

a sus idolos. Yuqanija, juskurija.


Vocabulario de la Lengua Aymara 131<br />

Criar animales o pájaros en casa, para<br />

domesticarlos. Uywasiña vel iñuqasiña.<br />

Criarse los niños o las plantas. Vide: crecer.<br />

Criarse nube en los ojos. Nayra quyrutu.<br />

Criarse lagañas. Nayra jillq'it'itu.<br />

Criarse con buenos o malos. Yatisiña.<br />

Criarse, los hijos alimentándolos. Jilachasiña,<br />

uywasiña.<br />

Criatura de Dios. Luratapa, &c.<br />

Criatura, niño o niña. Wawa.<br />

Criatura que no quiere apartarse de su madre. Piña<br />

vel t'isnu wawa.<br />

Criatura recién nacida. Asu, wila iñasu wawa.<br />

Crines. Vide: clines.<br />

Crisneja para pasar los ríos. Simpa chaka.<br />

Crisnejas del cabello. Qallucha. + Hacerlas:<br />

qalluchasiña.<br />

Crisol. Chuqi, qullqi, &c. Umaptäña, ch'uwäña,<br />

warusuña.<br />

Cristal. Qispi qala.<br />

Crucificar. Cruzaru vel cruzana ch'akukataña.<br />

Crucificado. Cruzaru ch'akukataña.<br />

Crucificado colgar. Cruzatha wayt'iskaña,<br />

wayt'iktaña, wayt'ikatatakiña.<br />

Crudo, no cocido. Ch'uqi. Y dícese de todo.<br />

Crudo, no maduro. Ch'uxña, llullu ch'uqi.<br />

Cruel. Tallami, waru, watisamka. Vide: bravo donde<br />

hay más. + volverse cruel: tallamakiptaña.<br />

Crueldad. Tallamikankaña, &c.<br />

Cruelísimo. Jila tallami, urqu tallami, tallamina<br />

tallamipa.<br />

Crujirme los dientes. Lakha t'uxt'uxtitu vel<br />

qarqatisina lakha iqhäna, t'ux t'uxtaña.<br />

Crujirlos de rabia o por otra ocasión. Lakha<br />

khisthuña vel achuqasiña.<br />

Crujir los huesos. Ch'akha ququx ququxtitu, q'ax<br />

q'axtitu vel q'aq'ax q'aq'axtitu.<br />

Crujir los maderos o puerta. Q'iru q'ux q'uxti, q'ax<br />

q'axti.<br />

Cruz. Idem: kurusa<br />

Cruzar, atravesar. Chaktaña vel äjaña.<br />

Cruzar las piernas el borracho o el enfermo.<br />

Chankax chankaxtaña, thawix thawixtaña. Vide:<br />

bambalear.<br />

Cruzar los brazos o por devoción o para atarlos.<br />

Ampara äthapiña, kurusachaña.<br />

Cruzarlos a otro. Äthapäña vel kurusachäña.<br />

Cruzar las calles. Calle pallqaqasa pallqaqasa saraña.<br />

Cruzar las labores tejiendo. Arapa vel aykipa<br />

sawuña.<br />

Cruzando así. Arapa sawuta.<br />

Cruzando andar. Vide: bambalear.<br />

Cruzero estrellas. Unuchilla katachilla.<br />

Cuadrar, tener por bueno. Sap'awa, jiskinuwa saña.<br />

Cuadrar algo, haciendo que sea de cuatro esquinas.<br />

Pusi k'uchunichaña.<br />

Cuadrado. Pusi k'uchuni.<br />

Cuadro grande o imagen. Imajina.<br />

Cuajarones de sangre. Wila parka, wila juch'u.<br />

¿Cuál de estas personas?. ¿Khitipiri? ¿kawkipiri,<br />

khitichapi, kawkichapi? Si precede khiti, es<br />

solamente para cosas racionales, si kawki, es para<br />

todas cosas.<br />

¿Cuál de las tres personas Divinas se hizo<br />

hombre?. ¿Kimsa personatha khiti chapi vel kawki<br />

chapi jaqi tukuña? responderán: Dios yuqa<br />

personaki vel Diosana yuqpaki.<br />

Cual de estos dos o tres, &c. Aka panitha, kimsatha<br />

kawikchapi.<br />

Cualquiera persona. Khitisa, kawkisa, khitichapisa.<br />

Cualquiera cosa. Kunasa kawkisa.<br />

Cualesquiera cosas. Kunamana kawkimana.<br />

¿Cuál tú quisieres?. ¿Kawki chapisa?<br />

¿Chuymamakama? ¿Amawatamakama?<br />

Cuál es Pedro, tal es Juan. Kunaja Pedro,<br />

ukajarakiwa Juanasa.<br />

¿Cuán bueno, cuán sabio es Juan?. ¿Kuna vel<br />

kamisa jiski, amawt'a vel kunajama jiski jaqi<br />

Juanacha?<br />

¿Cuánto?. ¿Kamsa? ¿Kunapacha?<br />

Cuando fueres viejo: Kunapachaxa achachitachiyata.<br />

Aquellas dos partículas -xa y -chi. Se ponen por<br />

ser la oración indeterminada.<br />

Cuando ibas, fuiste, fueres. Sarasina vel sarimana.<br />

Porque el gerundio y subjuntivo comprehenden la<br />

significación de todos tres tiempos y incluyen en sí<br />

el adverbio cuando.<br />

¿Cuán grande es?. ¿Kawki juch'a? ¿Kawkitansa?<br />

Este modo es común a personas y cosa. ¿Khiti<br />

juch'a? vel ¿Khiti tansa? es sólo de personas.<br />

¿Cuánto o cuántos?. ¿Qayqa?<br />

Cuánto quiera o cuantos quiera. Qayqasa.<br />

¿Cuánto es?. ¿Qayqa jukha?<br />

¿Cuánto ha que estás aquí?. ¿Qayqapa akanakata?<br />

¿Cuánto ha que viniste?. ¿Qayqatha akaru jutata?<br />

¿Qayqa urutha?<br />

¿Cuánto ha que murió?. ¿Jiwatpatha qayqapi?<br />

¿Qayqapa?<br />

¿Cuánto más mirará por los pobres agora que es<br />

rico, si les hacía tanto bien siendo él pobre?.<br />

¿Nayra waxchasina waxchanakaru ancha<br />

khuyirina. Yarijicha khupakasina mämpi khuyani?


132 Ludovico Bertonio<br />

¿Cuánto menos dara ahora que es pobre, si no<br />

daba nada cuando era rico?. ¿Nayra<br />

qhapaqasinsa waxchanakaru jani khuyasina, yari<br />

jicha waxchasina khuyaspa? En lugar de yari,<br />

podemos decir, yatitixa vet simpatixa.<br />

Cuarenta. Pusi tunka.<br />

Cuarentena de días. Mä pusi tunka uru. + Dos, tres<br />

cuarentenas: paya pusi tunka uru, kimsa pusi tunka<br />

uru, &c.<br />

Cuarto de carnero, de ave, &c. Qawra mä taru,<br />

atahuallpa taru.<br />

Cuarto delantero, trasero, &c. Ampara taru, kayu<br />

taru. + Dividir en cuartos: taru taru jaläña.<br />

Cuarto de lugar o en orden. Kimsaxaru, kimsakipa.<br />

Cuarto de la casa. Jaqhatuqi uta vel uta uta.<br />

Cuartear las banderas de diversos colores.<br />

Allqachaña vel q'allachaña.<br />

Cuarteado así. Allqa, q'alla.<br />

Cuatro. Pusi.<br />

Cuatro dedos de largo, ancho, &c. Amputaru,<br />

iwraqaru, &c. Mä t'axlli.<br />

Cuajarse la leche y las cosas derretidas. Thät'aña.<br />

Cuajarse la plaza de gente. Palasana jaqinaka<br />

llujlluki thät'i.<br />

Cuajada la leche. Idem: cuasada vel thät'ata ñuñu.<br />

Cuajarse la comida cocida o la gordura, sangre,<br />

leche, &c. Thät'aña, lluxllut'aña.<br />

Cuajada comida así helada. Thät'ata manq'a,<br />

lluxllut'ata.<br />

Cubrir casa. Utachaña, utachakipaña.<br />

Cubierta, techo de la casa. Uta. + Hacerle: utachata,<br />

uta äxaña, uta luraña.<br />

Cubierta de la casa se dice también. Utana Aläpa,<br />

chillipuqu, laqhampu.<br />

Cubierta del horno. Jumuna laqhampupa, aläpa.<br />

Cubierta o techo de la casa todo agujereado. P'iya<br />

p'iya vel wara wara uta.<br />

Cubrir ollas, cajas, &c. Qhaphitaña vel qhuphitaña.<br />

Cubierta o tapadera. Qhuphitaña.<br />

Cubrir. Vida: cobijar.<br />

Cubrir fuego con ceniza. Qullaña vel qullantaña,<br />

allikipaña.<br />

Cubrir con tierra. Allikipaña.<br />

Cubrir cama. Janaxataña, janakipaña, jant'akuña vel<br />

jant'akuxataña.<br />

Cubrir muchas cosas juntas. Jananuqaña,<br />

jant'akunuqaña.<br />

Cubrirse la cara de vergüenza. Vide: afrentarse,<br />

avergonzarse.<br />

Cubrirse rebrujándose la manta o ropa cualquiera.<br />

Khuthapit'asiña.<br />

Cubierto así. Khuthapit'ata.<br />

Cubrirse el rostro. Janakipasiña.<br />

Cubrirse con sombrero o bonete. Tankt'asiña.<br />

Cubrirse la mujer con su capirote. Phant'at'asiña.<br />

Cubrirse con su mantellina o toca. Sunt'uxallusiña.<br />

Cubrirse de luto. Jach'irt'aña.<br />

Cubrirse de escarcha. Juyphijitu.<br />

Cubrirse el cielo de nubes. Laqhampuru qinaya<br />

lluch'ukipti, apakipti. Vide: añublarse.<br />

Cubrir casa con ichu y las puntas hacia dentro.<br />

Chhiphiña, k'uk'uña. + Casa así cubierta: k'uk'u<br />

uta.<br />

Cubrir libro con pergamino, &c. Janakipaña,<br />

t'ixikipaña vel lluch'ukipaña.<br />

Cubierta del libro. Janaña.<br />

Cubrir la nieve el suelo. Khunuqina lit'i.<br />

Cubrir las papas desmenuzando en terrones.<br />

K'upakipaña, nuwakipaña, janakipaña.<br />

Cubrir las olas algún peñasco u otra cosa.<br />

Uxikipaña.<br />

Cubrir un plato con otro o una escudilla.<br />

P'axchakipaña vel qhapikipaña, k'umpikipaña.<br />

Cubrir con mucha ropa o tierra. P'amp'aña,<br />

p'amp'akipaña.<br />

Cubrir ramada o alcoba con estera en lo alto.<br />

Qinchaxataña.<br />

Cubierto de neblina. Urpukipata.<br />

Cubierto de sarna. Qaracha k'ank'a vel khankha,<br />

k'äk'ä, qarachana tukuta, t'uruta.<br />

Cuchara. Wislla. + Usar de ella: wisllaña, wisllusuña.<br />

Cucharada de comida. Manq'a wislla. + Darla:<br />

wisllusuña.<br />

Cuchillada. Cuchilluna jununtaña. + Darla:<br />

jununtaña.<br />

Cuchillo de Indios. Tumi.<br />

Cuchillo a nuestro modo. Idem: Cuchillo de Indios.<br />

Cuello garganta. Kunka.<br />

Cuello o lechuguillas. Cuello llachu. + Traerle: cuello<br />

llachuniña.<br />

Cuellituerto. Parqu kunkani vel kunka parqu, kallachi<br />

manqa, parqu p'iq'iñani.<br />

Cuenta de la madeja. Qachura. + Echarla:<br />

qachurachaña.<br />

Cuenta de rosario. Idem. Losario.<br />

Cuenta bendita. Idem: Cuenta de rosario.<br />

Cuenta o número de cosas. Chinu. + Poner en<br />

cuenta: chinusiña. + Sacar la cuenta: chinurasiña. +<br />

Entregar por cuenta: jakhurapiña. + Errarla<br />

añadiendo: chinuxataña, jilaxatäña. + Errarla<br />

pasando algo: jakhukipaña, chinukipaña,<br />

chinukiparaqaña. + Errarla contando dos veces:


Vocabulario de la Lengua Aymara 133<br />

pächasiña. + Echar la cuenta por discurso:<br />

jamutäña.<br />

Cuento millón. Pataka waranqa vel junu.<br />

Cuento de cuentos o número infinito. Pirk'i.<br />

Cuento. Vide: fábula.<br />

Cuerda o soga de ichu. Phala. + De lana: wiska. + De<br />

castilla, idem. + De cáñamo de la tierra: ch'awara.<br />

Cuerdamente. Chuymanijama.<br />

Cuerdo. Chuymani. + Hacerse cuerdo:<br />

chuymachasiña vel chuymanichasiña.<br />

Cuerno. Waxra. + Herir dando cornada: waxraña.<br />

Cuernos poner la mujer. Chacha aniskipaña.<br />

Cornudo así. Marmína aniskipäsiri vel aniskipata.<br />

Cuero. Lip'ichi.<br />

Cuero. Vide: borracho.<br />

Cuero de león. Puma lip'ichi. Y así de otros animales<br />

y cosas.<br />

Cuero sacado entero o desollado del pescuezo del<br />

carnero. P'itu. + Sacarle así: chäsuña, lluch'usuña,<br />

apsuña. + Sobarle: qaxuña, phiskuña.<br />

Cuera. Lip'ichi qhawa.<br />

Cuesta abajo. Aynacha, wira vel wä wä. + Andarla.<br />

Vide: bajar + Hacer que el suelo esté cuesta abajo:<br />

aynachachaña, wä wächachaña, wirachaña.<br />

Cuesta arriba. Amphuta. + Andarla: amphutaru<br />

mistuña saraña. + Ir cuestas arriba y cuestas abajo:<br />

aynacharu amphutaru saraña.<br />

Cuerpo del hombre y de todos los animales. Janchi.<br />

+ Tenerle: janchini.<br />

Cuerpo, todo lo que no es espíritu. No puede decirse<br />

janchi. Sino es menester venir al particular.<br />

Cuerpo muerto. Amaya, jawari.<br />

Cuerpo regalado que no quiere trabajo. Chuqi vel<br />

k'ä janchi vel aycha.<br />

Cuerpo o tamaño de mariposa, mosquito, &c.<br />

Jaqipa.<br />

Cuerpo abierto de grietas o sarna. K'ank'a janchi.<br />

Cueva. Qaqallinka, jaqhi tiyi.<br />

Cueva o nido de pájaros. Tapa.<br />

Cueva de niguas. Sut'ijtara, sut'i tapa, sut'i pukara.<br />

Cueva de ladrones. Luntatanakana pukarapa.<br />

Cueva debajo de tierra. Tuqa.<br />

Culpa, Jucha vel qama.<br />

Culpar a otro. Juchachaña, jucha jakhutaña<br />

makhutäña.<br />

Culpado. Juchani, qamani.<br />

Culebra. Asiru. + Andar: llawlliña, mulltiña. +<br />

Enroscarse: miqhaptaña k'usutaptaña,<br />

pawithaptaña.<br />

Culebra ponzoñosa. Qullani asiru.<br />

Culebra grande o víbora ponzoñosa. Palli, es<br />

nombre de una especie de ellas. + Desnudarse el<br />

pellejo la culebra: khawthusnuña, llukhuthusnuña.<br />

Cultivar la tierra. Yapuchaña; aunque hay otros<br />

beneficios particulares que se hallarán en sus<br />

letras. Arar, desherbar, &c.<br />

Cultivado. Yapuchata, qhullita.<br />

Cumplir la obligación. Ajusuña vel phukusuña.<br />

Cumplir la palabra. Sawijakama luraña, churaña,<br />

jutaña, &c. Según fuere la promesa. Vide supra:<br />

acabar.<br />

Cumplir, hacer lo que conviene a buen policía. No<br />

hay vocablo general para esto. Podría decirse:<br />

jaqina sart'ata sart'arakiña, muxsa arurapita<br />

arurapiña. Y así de otros particulares.<br />

Cumplir con la gente, haciendo algo por<br />

cumplimiento. Jaqi chupiki, jaqi ulljäki luraña o<br />

según lo que fuere.<br />

Cumplir de pagar. Manu ajusuña.<br />

Cumplidamente. Ukakama.<br />

Cumplido. Chupinik qaxsini.<br />

Cumplimiento. Esto se dice con la partícula -ch'uki<br />

interpuesta al verbo v.g. Dar por cumplimiento,<br />

hablar, rezar, &c. Khuyach'ukita; arurapich'ukiña,<br />

lisach'ukiña, &c. vel tullpaki khuyaña.<br />

Cumplir hasta el número de diez. Tunkachaña; y así<br />

se dirá de cualquier otro número, añadiéndole<br />

-chaña.<br />

Cumplir la tasa o deuda que debía en Potosí; el que<br />

no fue cuando estaba obligado. Ch'äratha<br />

maqhaña phutuxchiru.<br />

Cumplirla así, yendo por otro. Ch'äramaña.<br />

Cumplida tener la tasa. Tasaja wayruru vel janq'uwa<br />

vel janq'uchaña, wayruruchata, ajusuta, phuqhata.<br />

Idem: phuqusuta.<br />

Cuna. Tira. + Mesarla jikhaña jikhutaña, unuxtäña.<br />

Cundir la voz, fama o nueva. Aru apatati, saratati,<br />

matati.<br />

Cundir la mancha de aceite, manteca, &c. Aceite<br />

jawitati, ch'isllitati, qhusqhutati.<br />

Cundir el fuego. Vide: saltar.<br />

Cuña. Ch'akuru, taqarpu. + Meterla: ch'akuntaña.<br />

Cuñado, hermano de la mujer con quien está<br />

casado. Yuwani.<br />

Cuñado marido de hermana. Tullqa.<br />

Cunado hermano del marido. Masanu.<br />

Cunada mujer del hermano. Marmija.<br />

Cunada hermana del marido. Khiryatu vel khätu.<br />

Cuñada hermana de la mujer. Yünija. De estos<br />

parentescos tratamos a la larga en la gramática pa<br />

2. cap. 12 dist. 2.<br />

Cura de almas. Idem: vel padre. Tata, markana


134 Ludovico Bertonio<br />

padrepa<br />

Curar enfermedad. Qullaña, jampiña.<br />

Cura así. Qullaña, jampiña. + Hacerla buena: jiski<br />

qullaña.<br />

Curar el hechicero chupando. Usu ch'uñusuña,<br />

ch'amusuña, layqachaña.<br />

Curar papas, haciendo chuño. Ch'uñuchasiña. Y si<br />

son pocas: kuruchasiña.<br />

Curarlas para chuño blanco. Amka tuntachaña,<br />

ñusachaña.<br />

Curar teniendo cuidado. Amajasiña, jakhuña. Vide:<br />

cuidar.<br />

Curarse. Qullasiña, jampisiña.<br />

Curador. Waxchana jilachiripa, amajasirapiripa.<br />

Curioso en peinarse y pulirse. Sulasilla, phiskusilla,<br />

thixmisilla.<br />

Cuy doméstico o conejo de esta tierra. Wanq'u +<br />

Cuy del campo: tara wanq'u. + Desollar cuy o la<br />

tela sobre el corazón para adivinar: ch'äña +<br />

Ofrecerte a las huakas: wanq'una churasiña,<br />

jamp'at'iña, arpasiña.<br />

Cuy asado. Wanq'u kanka.<br />

Cuy asado con piedras que abrasan. Wanq'u waja<br />

vel purka<br />

Cuy o cualquier otra cosa cocida con piedras<br />

calientes echadas en agua fría. Qala purka.<br />

Cuidar de algo. Amajasiña, p'itwisiña, p'aywäsiña,<br />

kaywasiña.<br />

Cuidar de otro acudiendole a lo que ha menester.<br />

Amajasirapiña, kichurapiña, p'utup'aywarapiña,<br />

&c.<br />

Cuidadoso. Jiski amajasiri, amajasirapiri.<br />

Cuidado. Amajasiña, p'ituyisiña, &c. + Tener muchos<br />

cuidados: thutu qaqa jalaña. + Tener muchos<br />

cuidados y ocupaciones: luraña apaxattitu,<br />

jiliskipitu.<br />

Cuidadosamente. Amajasisaki vel kichusaki.<br />

Cuidar poco. Alax chuymaki jani jakhurijamaki<br />

amajasiña.<br />

Cuidar mucho de algo. Taqi chuymampi amajasiña,<br />

p'ituyisiña, kichuña.<br />

¿Cuyo es?. ¿Khitinki?<br />

¿Cuyo había de ser?. ¿Khitinkarakispana?<br />

Cuyo es este bordón, de ese mismo es también este<br />

libro. Aka thujru khitinkachixa ukankaraki aka<br />

libro. Y de la propia manera se harán otras<br />

oraciones semejantes vel aka thujruni jaqikisa, uka<br />

kipka aka librunirakiwa.<br />

CH<br />

Chácara. Yapu. + Beneficiarla: yapuchaña. Otros<br />

beneficios se veran en sus propios lugares.<br />

Chácara de papas. Amkapu.<br />

Chácara de quinua. Jupapu.<br />

Chácara de maíz. Tunqapu.<br />

Chácara de sal. Jayu apu<br />

Chacotear muchos. Ux uxtaña vel qü qütaña.<br />

Chafalonia. Katiputa.<br />

Chamelico. Ch'amillk'u.<br />

Chamelico grande. Kawka<br />

Chamuscar. Q'asparaña, ch'ujirata, yuwaraña,<br />

wiyaraña, nakharäña, qisuraña, phurkaraña.<br />

Chamuscado del sol. Lupijata, lup'irt'ata. + Papas<br />

chamuscadas del hielo: phuku parina asata,<br />

qisurata q'aspata vel p'ujita; entiéndese tas hojas. Y<br />

así se dice también del maíz, &c.<br />

Chapetón. Yaxana. Vide: ya- no. 10.<br />

Chapodar. Ch'illparaña<br />

Charco. Quta, juri.<br />

Charcos. Quta quta, juri juri. + Hacerse charcos:<br />

qutawt'aña vel juriptaña.<br />

Charlar, parlar. Chuchaña, tawiña.<br />

Charlatán, parlero. Chuchakamana. Vide: truhán<br />

parlero.<br />

Charlar los pájaros. Q'uslluña, jupiña.<br />

Chato. Pallalla.<br />

Chato de narices. Nasa pallalla Llamq'ität'a, parara,<br />

umkallaja ullinaqiri, nasa wislla.<br />

Chicha. K'usa. + Hacerla: k'usaña.<br />

Chicha preciada o guardada por mucho tiempo.<br />

Llut'apu, yanuya k'usa.<br />

Chicha medio dañada. Muxmu.<br />

Chicha dañada del todo. Qayra. + Dañarse así:<br />

qayraxaña, qayraraxaña. Vide: acedarse.<br />

Chichas varlas con sus nombres se hallarán en la<br />

letra. K'u- no. 5.<br />

Chicharrón. Lik'ina amch'apa vel chicharuna.<br />

Chico. Vide: corto, pequeño.<br />

Chicoria. Sik'i, ch'illamatu.<br />

Chiflar. Wiswirasiña.<br />

Chiflar con la mano en la boca. Khürasiña, khüt'aña.<br />

Chifle. Wiswirasiña, khürasiña.<br />

Chillar el ratón o pájaro. Chischistaña.<br />

Chimenea. K'anchira. + Hacerla: k'anchirachaña.<br />

Chinchilla. Idem.<br />

Chipa. Idem: q'ilu.<br />

Chirimía. Idem. + Sonar: q'uslluña. + Tañerla:<br />

phusaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 135<br />

Chisme. Aru apaña.<br />

Chismear. Aru apaña, aru achuña vel millk'uña,<br />

chirijaña.<br />

Chismoso. Aru apa, aru achu, aru millk'u, chirijaña,<br />

chichillaqi ch'ich'i vel k'ari jaqi.<br />

Chispas. Vide: centella.<br />

Chispar la candela. T'ax t'axtaña, p'ax p'axtaña.<br />

Choza. Chujlla uta.<br />

Chocarrero. Vide: parlero.<br />

Chocarrear. Vide: chacotear o burlarse, &c.<br />

Chorrear. Chaxtaña, phaxtaña, phaxpaña, ch'aqhaña.<br />

Chorro de agua o sangre. Phaxcha.<br />

Chúcaro. Idem: llamu, uri.<br />

Chufleta. Sawka aru. Vide: burlarse.<br />

Chuño. Ch'uñu.<br />

Chuño de ocas. Kä.<br />

Chuño machucado. Chaxi.<br />

Chuño, mazamorra de él. Chamqa.<br />

Chuño fresco de un día o dos. Qacha vel qachu<br />

ch'uñu.<br />

Chupar. Juchusuña.<br />

Chupar o sorber un poco. Juchharaña.<br />

Chupar caña dulce, uvas tuétanos y otras cosas así.<br />

Ch'amusuta. Idem: ch'uñusuña.<br />

Chupador de vino o chicha. Ch'amusukamana.<br />

Chupado. Ch'uñuta, ch'amajata, wañt'ata, kharatata,<br />

k'ayra.<br />

D<br />

Dadivoso. Kächilla, ayatatata ampara, luqatatata,<br />

luxtatata, pampa jaqi.<br />

Dado o tagua de los indios. Phiskasiña. + Jugarse:<br />

phiskasiña vel chunkasiña.<br />

Dado al juego al beber, &c. Anatakamana,<br />

umakamana. Quitando -ña al verbo y añadiendo<br />

-kamana, Vide: amigo de saber, &c.<br />

Dado a mujeres. Marmikamana.<br />

Dado a los hombres. Chachakamana.<br />

Dado a vicios o a virtudes. Yanqharu, jiskiru<br />

wayutata chuymani.<br />

Daga. Idem: taga. Puñaru.<br />

Dama del pueblo. Markana wayrurupa, suma<br />

lakhawatapa, aruwatapa, waqallapa, k'anchillapa,<br />

k'apchipa.<br />

Danzar. Chillchiña.<br />

Danzar a modo de urus. Juchusisa kirkiña. Vide:<br />

bailar; dondese hallarán casi todos los verbos<br />

tocantes a esto.<br />

Danza. Chillchi, taki, kirki, &c. Vide: baile.<br />

Danzantes. Chillchirinaka.<br />

Dañarse la chicha corrompiéndose como podre.<br />

Qhayqaña. Vide: acedarse, acedo, avinagrado.<br />

Dañarse lo que cuece mucho. Vide: cocer demasiado.<br />

Dañarse el corazón. Chuyma waxllisi, waxllisitu,<br />

waxllisthaltitu.<br />

Dañarse, desconcertándose algo. Waxllisiña.<br />

Dañarse recibiendo daño. Yanqhaxaña. 3 -xi.<br />

Dañar. Yanqhachaña.<br />

Dañado. Vide: agrio, acedarse.<br />

Dañarse el maíz. Vide: comerse.<br />

Dañoso. Yanqha. Vide: provechoso.<br />

Dar. Churaña, khuyaña, waqiña. Pero son tantos los<br />

modos de hablar, que en lengua castellana<br />

comienzan por dar, que si no tomamos alguna traza<br />

para abreviar, sin falta ninguna este solo verbo<br />

ocupará muchas hojas. El remedio será que en<br />

muchas cosas busquemos este verbo en la dicción<br />

que inmediatamente se le sigue, v.g.: buscando<br />

como se dirá dar puñete, miremos en el<br />

vocabulario en la dicción puñete; dar de codo se<br />

hallará en la dicción codo; dar brincos, en la<br />

dicción brincos y también en la dicción apuñetear,<br />

brincar, &c. según el uso ordinario de hablar. Y de<br />

esta manera hallaremos lo que buscamos y yo<br />

excusaré el trabajo que había de tener en poner dos<br />

veces una misma cosa en el verbo dar y en la<br />

dicción puñete, codo, brincos, &c. Aquí pondremos


136 Ludovico Bertonio<br />

muchos modos por este verbo que no pudieran<br />

cómodamente ponerse en otras letras.<br />

Dar para que uno tenga o lleve personas o cosas.<br />

Esto se dice con los verbos de llevar y con la<br />

partícula, -xarä, -rpä o -xarwa vel -xaruya, como<br />

por ejemplo:<br />

Dar un bordón. Thujru äxaräña vel ärpäña.<br />

Dar un niño para que le tenga. Wawa ichuxaräña.<br />

Dar o entregar una persona para que la guarde o<br />

lleve. Irpxaräña.<br />

Dar así muchas personas. Anaxaräña; y así se hará<br />

en todos los verbos de llevar, los cuales así<br />

compuestos significan dar.<br />

Dar en cara. Vide: zaherir.<br />

Dar en guarda. Vide: añadir.<br />

Dar la vuelta hacia nosotros. Äkipanixaña, änixaña,<br />

apakiptanixaña. Vide: volverse.<br />

Dar. Vide: alcanzar. Dame, alcánzame.<br />

Dar o poner de blanco o negro, &c. Janq'unchaña,<br />

ch'äranchaña, &c. Añadiendo -nchaña al nombre<br />

de aquel color o cosa que pega. Vide: untar.<br />

Dar mal de corazón. Chuyma q'apit'itu, q'apijitu,<br />

ñatujitu.<br />

Dar a uno lo que pide a su contento. Chuymaru<br />

chillat'aña, mayisiwipakama, contentopakakama<br />

churaña, khuyantaña, khuyasintaña, jusquntaña.<br />

Dar mucho a uno y otro poco. Chakhuchaña,<br />

chakhuki vel chakhu chakhuki churaña.<br />

Dar el para bien de la mejoría al que anda<br />

levantado. Chillqi nukxakima saña, jakarapikita<br />

saña.<br />

Dar el sí para casarse. Iya saña, jay saña, wä saña.<br />

Dar señal con la voz cuando le llaman o preguntan.<br />

Jay saña. Diciendo como de cosa pasada y usando<br />

de esta interjección de presente, nunca se añadirá<br />

saña, como es fácil de entender.<br />

Dar, aporrear. Nuwaña, ch'axiña, liq'iña, jaychaña.<br />

Vide: nuwaña; donde se hallarán muchos modos de<br />

este verbo.<br />

Dar o caer el pájaro en la liga. Jamillujasiña.<br />

Dar y tomar discurriendo. Jamuta jamanuqaña. 3<br />

-qi. Vide: tu- no. 3.<br />

Dar golpe en alguna parte del cuerpo, en la mano,<br />

&c. Amparanchaña, en los ojos: nayranchaña, &c.<br />

Posponiéndo -nchaña al nombre de la parte.<br />

Dar de sí extendiéndose los pellejos o paños, &c.<br />

Yakiqaña vel muchaqaña. 3 -qi.<br />

Dar un poco de agua echándosela de un vaso en<br />

otro. Waraqaña. 3 -qi.<br />

Dar a muchos: churajraña, lakijraña, &c. Añadiendo<br />

-jra a los verbos de dar.<br />

Dar de comer. Manq'ajaña. 3. -ji.<br />

Dar de beber. Umajaña. 3 -ji.<br />

Dar de beber a las bestias. Umäña.<br />

Dar de beber al enfermo. Umat'aña.<br />

Dar de beber al que se va. Umat'awaña.<br />

Dar de comer. Manq'aña, manq'a liwaña.<br />

Dar de mamar. Ñuñuwaña. Vide: ñu- no. 6.<br />

Dar el sol en lo alto de los cerros o casas. Inti<br />

qulluru, uta utaru k'achachasi. + Y la luna: phaxsi<br />

k'achachasi.<br />

Darlo lodo sin dejar nada. Q'umapacha, taqipacha<br />

q'umusurapiña.<br />

Dar. Vide: dividir, repartir.<br />

Dar barro a la mano. Llawch'irpäña, lankarpäña.<br />

Dar uno más. Mayana apaqxataña.<br />

Dar recaudo al oficial de madera, piedra, &c.<br />

K'ullu, qala, &c. apaxäña. Añadiendo -xä, a los<br />

verbos de llevar según las cosas.<br />

Dar a logro o a usura. Mirani manuña, chariña.<br />

Dar vuelta de amigo castigando. Misk'intaña,<br />

muxsantäna, jiskichantana.<br />

Dar vuelta de cabello. Mithawäsiña, jik'iwäsiña.<br />

Vide: vuelta dar.<br />

Dar a guardar. Vide: depositar.<br />

Dar del codo. Muqhat'aña vel mujllina chhañt'aña.<br />

Dar para oler. Mukhiyaña vel mukhit'äña.<br />

Dar bastante recaudo de alguna cosa. Jakit'aña.<br />

Dar en una calle que no tiene salida. Uqharu<br />

jalt'aña.<br />

Dar en manos de enemigos. Awqaru jalt'aña.<br />

Dar en el lazo. Sipitaru jalantaña, jakijaña, jiwaña.<br />

Dar en el lazo la zorra. Thuchllaru jalantaña, &c.<br />

Dar a conocer. Ulltäña, ullachäña.<br />

Dar de más. Apaqampi churaña, vel apaqt'aña,<br />

apaqaña. 3 -qi.<br />

Dar dolor en alguna parte del cuerpo. Usu puritu<br />

vel purixatitu ampararu, kayuru, &c.<br />

Dar pena tomando pesar. Phutisiña, llakisiña,<br />

kichusiña.<br />

Dar a entender con razones. Unanchäña, tuqinchäña,<br />

jamutäña, jamurpäyaña.<br />

Dar a entender que quiere ir, hacer, &c. Mirijaki,<br />

luririjaki arusiña.<br />

Dar a entender que no tiene plata o no la hay.<br />

Qullqi ch'usawa sirijaki arusiña.<br />

Dar a entender fingiendo. Musanchaña, must'aña,<br />

musamukuña. ¿Por qué me diste a entender que<br />

ibas a la iglesia y fuiste a jugar? ¿Kuna layku<br />

must'it'a iklisyaru maja sasina anatiriki mata?<br />

Dar al diablo. Supayu apphana vel apaspana saña.<br />

Dar por justo precio vendiendo. Chanipa vel waqipa


Vocabulario de la Lengua Aymara 137<br />

kama vel purit'aki alaxaña.<br />

Dar bien por bien. Jiskichawitha jiskicharakiña.<br />

Dar bien por mal. Yanqhachawitha jiskichaña.<br />

Dar mal por bien. Jiskichawitha yanqhachaña.<br />

Dar mal por mal. Yanqhachawitha yanqhacharakiña.<br />

Dar excusa. Ayniña. Vide: poner achaques y<br />

excusarse.<br />

Dar en mano propia. Amparaparu katäña, churaña.<br />

Dar a mucho con palo. Khukhurpäña,<br />

khukhunuqaña, lluxirpäña samp'arpäña.<br />

Dar y tomar en mano propia. Amparapura katäsiña.<br />

Dar de mano en mano. Aparpäña, aparpä saräña; y<br />

así de otros verbos, según la propiedad de las cosas<br />

que se llevan de mano en mano.<br />

Dar en prenda. Pirintaña.<br />

Dar por medida. Tuputaki churaña.<br />

Dar por peso. Jiskutasinaki churaña.<br />

Dar de mano. Jikharpaña.<br />

Dar un presente de manzanas. Manzana ulläsiña,<br />

&c.<br />

Dar en el blanco. Chimputaru, unanchataru purt'äña,<br />

irt'äña, jakhut'aña.<br />

Dar en el punto, en la duda, en el chiste acertando<br />

lo que es. Chiqachaña, chiqachasiña.<br />

Dar la causa o razón porque hizo algo o dijo. Aka<br />

supa luraña saña, &c. Poniendo en particular la<br />

causa.<br />

Dar razón del fin a que vino. Aka chuymani, akataki<br />

jutaña.<br />

Dar su cuerpo la mujer a todos. Taqina anäsiña,<br />

taqina waqallapa, jani aynisiri, wajchakhuya, axa<br />

marmi.<br />

Dar serial diciendo que es de ésta o de aquella<br />

manera. Akajamawa, ukajamawa, akaja ukajawa<br />

saña. Expresando la señal.<br />

Dar de mano dejando de cuidar de alguno.<br />

Chuymapathaphana saña, jikharpäña, antutarpäña,<br />

kunas kunaphana saña.<br />

Dar de mano a la virtud o vicio. Jiski vel yanqha<br />

kankaña vel jakarta armaña, uksakipana saña.<br />

Dar o hacer en retorno. Aynisiña.<br />

Dame la vida nunca cenar. Jayp'un kuna jani<br />

manq'aña vel jani manq'akthaqa uka jiskiptitu,<br />

sap'aptitu, yanapitu.<br />

Dar, producir la tierra trigo, papas, maíz, &c. Aka<br />

uraqina trigo, amka, tunqu ali.<br />

Dar retorcijones. Vide: retorcerse.<br />

Dar ser. Vide: criar, hacer.<br />

Dar en qué entender. Ch'axmiña, q'aq'uña,<br />

ch'axmisäña, q'aq'usäña, t'aqisäña.<br />

Dar de mano a los deleites. Yanqha kusisiñanaka<br />

jaytaña, armaña, pisiru jakhuña, jaxutaña.<br />

Dar un poquito de algo. K'atachaña, pisichaña.<br />

Dar la baya o matraca. Sawkapäña, anuqarachaña,<br />

llama llamachaña.<br />

Dar saltos. Vide: saltos dar conforme lo que arriba<br />

avisamos.<br />

Darse buena vida. Janchijaruki tukuña, chuqichaña.<br />

Darse mucho a algo. Vide: acostumbrarse.<br />

Darse a rienda suelta a alguna cosa. Chuyma<br />

antutaña, tukuwaña, churaña. -ru.<br />

Darse por vencido. Atittawa. Si hablamos con el<br />

vencedor vel atituwa: si hablamos con otro o en<br />

nuestro corazón y le añadiremos -saña, si lo<br />

contamos a otro.<br />

Darse a sí mismo entregándose. Churapusiña.<br />

Darse un verde con su hacienda. Haciendajampi<br />

t'isisiña vel siraq'iña, siythüsiña.<br />

Darse prisa. Jamk'anchaña.<br />

De acá para allá. Esto se dice con los verbos<br />

cualesquiera que sean, compuestos con -naqa.<br />

Como andar de acá para allá, comer, mirar, &c.<br />

Saranaqaña, manq'anaqaña, ullasnaqana, &c.<br />

Donde es de notar que algunas veces en lugar de<br />

-naqa usan de -inaqa 3 -qi.<br />

De acá o de este lugar. Akatha.<br />

De aquí. Idem: akatha.<br />

De aquí a dos días. Paya urutha, vel paya urukipatha,<br />

jurpi mayllurutha.<br />

De allá. Ukatha.<br />

De acullá. Idem: ukatha.<br />

De aquella manera. Ukajama.<br />

De amigo. Tuñawi. Comprado te he un vestido de<br />

amigo: mä isi tuñawi alarapisma. Dile una vuelta<br />

de amigo: tuñawi jaychaña.<br />

De agudo entendimiento. K'ask'i vel ari chuymani.<br />

De aquí a poco. Jithimpirja, jiskitarja, juk'arja vel<br />

jithimpirjaxarja, jiskitarjaxarja juk'arjaxara,<br />

juk'atxarja.<br />

De aquí a un año entero. Naxsa akapacha.<br />

De aquí a tres días. Niypa vel kimsa urutha.<br />

De aquí a cuatro días. Khuriniypa vel pusi urutha.<br />

De aquí adelante. Jichat khuru, jichat khu manqaru,<br />

jichatpacha, jichat khusa.<br />

¿De aquí a cuantos días irás?. ¿Qayqa urutha<br />

majata?<br />

¿De aquí a cuántos días no irás?. ¿Qayqa urukama<br />

jani majata?<br />

De allí a poco. Ukatha ilapuqaki, janira jaya pachaki.<br />

De aquí al día del juicio no sabemos cuántos años o<br />

tiempo hay. Akatha taripaña urukama mara jani<br />

yatitanti.


138 Ludovico Bertonio<br />

De aquí a la tardecita. Jichatha vel akatha jayp'uru.<br />

De o acerca de alguna cosa. Tha.<br />

De buen cuerpo, fornido, bien dispuesto. Janchini,<br />

janchixtara, aychaxtara.<br />

De buen rostro. Ajanuni; suma.<br />

De burla hacer algo. Sawkasikiña, anatakiña,<br />

sirakuna luraña.<br />

De balde. Inaki, kasiki. "Sine argento venundati<br />

estis", &c. "Sine argento redimemini". Kasiki,<br />

inaki alaxatata, inarakiki alasxata qanqajata.<br />

De balde comprar. Ancha pisinaki alasiña.<br />

De balde vender. Pisiru alaña.<br />

Debajo del brazo llevar. Qhumaña, chiqhanqhararu<br />

apaña.<br />

Debajo del altar. Altara manqhitha.<br />

Debajo de la mesa estar. Mesa manqhinkaña.<br />

De barriga echarse. Llawllitataña, winkutataña,<br />

jikhatataña.<br />

De barriga estar. Llawlliskaña, winkuskaña,<br />

jikhaskaña.<br />

Debatir porfiando. Aynisiña, sasiña, kutipasiña,<br />

jithäsiña, winkuwasiña.<br />

Debajo de mí, de tí, &c. Nä manqhitha, juma<br />

manqhitha.<br />

Debilitado. Kusata, jiwata, lip'ichi, suwata, qanuta,<br />

iwachu, chiwari, ch'ama ch'usa, parpa ch'amusuta<br />

jaqi.<br />

Debilitarse. Kusataxaña, jiwataxaña. Idem: ch'amaja<br />

qarixi, jispuqi vel thalusnutu vel qhïmitu. Vide:<br />

qhi- no. 7.<br />

Dibujar. Tullpaki, inaki qillqana.<br />

De cada pueblo viene. Markankunätha,<br />

markanjamatha.<br />

De cada uno. Sapa sapatha.<br />

De cada parte. Tuqi tuqitha.<br />

De cada cual. Khititsa kawkitsa.<br />

De cada uno tomarás dos o tres pesos. Sapa sapatha<br />

paya kimsa saraqata katusijaña.<br />

De camino. Saraspäki. Vide: un camino y dos<br />

mandados.<br />

De cerca. Jak'atha.<br />

Descender. Mantaña, sarantaña. Vide sup: bajar.<br />

Descender, nacer. Mirarla, miratataña, aywitataña.<br />

Descendencia así. Aywitawi, &c.<br />

Descendiente. Miriri, aywitatiri.<br />

Decidir pleitos. Phat'ajaña, jut'ijaña.<br />

Declarar. Qhanachaña, sutinchaña, chiqachaña.<br />

Declarar por escrito. Qillqatataña, qillqana<br />

qhanachatataña.<br />

Declarar puntualmente lo que hay en algún<br />

negocio. Aru takisnuqäña, aru tuqipachaña,<br />

ch'iqachaña.<br />

Declarar en el testamento. Sutinchäsiwaxaña,<br />

qillqäsiwaxaña.<br />

Declinar el día. Inti jalakipti vel jaqhukipti.<br />

Declinar el sol del cenit. Sunaqitha inti jaqhukipta.<br />

De contado, dar y tomar. Amparapura katusiña.<br />

De contado pagar. Amparatha churaña ajusuña.<br />

Dechado, retrato. Ullinaqa, ajanu. Tu retrato es éste:<br />

ajanumajaki, ullinaqama ullinaqaniwa aka.<br />

Dechado ser de virtud. Taqina ullirpäña, arkañaki,<br />

jiski saranaqawipatha.<br />

De corto entendimiento. Japa, araqu vel japa<br />

chuymani, &c.<br />

De diversos colores. Ch'alu. Dícese de las papas,<br />

quinua y maíz.<br />

De diferente manera. Mayjamuraki.<br />

De dos caras. Paya lakha jaqi.<br />

Despacio. Jiskitha, jiskitaki, jiskitajamaki, jiskiñataki,<br />

jiskiña kataki, juk'atha juk'atha.<br />

Despacio andar o volar un poquito y parar.<br />

P'arp'anaqaña.<br />

De espaldas. Vide: caer.<br />

De espaldas echarse. Laqhampu jaxsutaña. Laqha<br />

jaxsutata ikinuqaña.<br />

De grande boca. Lakha awlla.<br />

De grande cabeza y pequeño cuerpo, como<br />

renacuajo. Uqhullu.<br />

De grande espanto y asombro. Mullawaraki,<br />

jaxsaraña, karkatiña.<br />

De hacia acá. Akatha, aka axatha.<br />

De hacia allá o acullá. Ukatha vel uka axatha.<br />

De grande pescuezo. Kunkaña.<br />

De fuerte conflexión. Kutuyixa vel muruch'i.<br />

De entre todos. Taqi manqhitha.<br />

De día y de noche. Aruma uru, arumawi urawi,<br />

arumani uruni. Y siempre se pone primero la<br />

noche.<br />

De día en día. Urutjama. + Diferir de día en día:<br />

urutjama jithäña.<br />

Dedo de la mano o del pie. Ampara vel kayu luk'ana.<br />

Vide: lu- no. 3. Donde se hallarán sus nombres en<br />

particular.<br />

¿De dónde bueno?. ¿Jichasti kawkitha?<br />

¿De dónde eres?. ¿Kawki markata, kawki markanita.<br />

De donde quiera. Kawkitsa.<br />

Defender a otro. Jakäña, jakaräña, qispäña, qispiyaña.<br />

Defender. Vide: librar.<br />

Defensor. Jakiyiri, qispiyiri, sariyiri. Vide: amparo.<br />

Defender la posesión de algo. Yaxasiña, chacht'aña.<br />

De fuera del pueblo. Pampatha.<br />

De fuera de casa. Anqatha.


Vocabulario de la Lengua Aymara 139<br />

Degollar. Kunka khariraña, kuchuraña, ch'unch'u<br />

ituraña, jalaräña, aymuraña.<br />

Degollado. Ch'unch'u iturata.<br />

Del o de la, cuando significa: "Motum de loco":<br />

ña.<br />

Delante de mí, de tí. Nayraqatajana, nayraqatamana.<br />

Vide: ante mí.<br />

Delante. -rana, interpuesto al verbo. Parecer delante<br />

del otro: sararanana. Poner delante del caballo una<br />

carga de hierba: qhachu caballoru marqaranaña.<br />

Delantera o haz del paño. Ajanu.<br />

Delantera de la casa. Utana ajanupa.<br />

Delantera llevar. Nayraqata saraña.<br />

De la otra parte. Khurituqi.<br />

Delegar, sustituir. Lantija jaytaña.<br />

Delegado. Lanti jaytata.<br />

De lejos. Jayatha.<br />

Deleitarse. Kusisiña, chiphiña, chipisiña, sin h. Vide:<br />

alegrarse.<br />

Deleitarse en ver, comer, &c. Ulljasina, manq'asina<br />

kusisiña.<br />

Deleite. Kusisiña.<br />

Deleitoso. Kusisiyiri.<br />

Demandar en juicio. Apuru petición: apakatasiña.<br />

De mano en mano. Vide: dar.<br />

Demasiado. Jila jiliskipa.<br />

Demasiadamente. Idem.<br />

Demasiado en hacer algo, como en peinarse.<br />

Sanusilla. + En pulirse y afeitarse: sulasilla,<br />

phiskusilla. + En escupir a menudo: jumchisilla. +<br />

En reír: larusilla. + En entonarse: pawisilla. + En<br />

enojarse: q'apisilla. Y así en otras cosas mudando<br />

en -silla la -ña del verbo.<br />

De más de esto. Ukatha, ukaxaru.<br />

Demonio. Supayu. Antiguamente decían: jawari que<br />

es fantasma. + Endemoniado: supayuna maluta vel<br />

alqumäta jaqi.<br />

Demoñuelos o diablillos de las danzas. Suxu,<br />

sankatilla, kulun kulun, saynata, llama llama,<br />

jächuku.<br />

Demostrar. Vide: mostrar.<br />

Demudarse el rostro. Mäwkiptana, mämukuña, pä<br />

ajanut'aña, mäwijaña, qillqakiptaña, ch'iwakiptaña.<br />

Demudado. Mawkiptata, &c. Vide: desfigurado.<br />

Denantes, poco ha. Nikhara, nikhira.<br />

Denegrido. Ch'arakiptata vel qhistikipata.<br />

Denostar. Vide: injuriar.<br />

Dentadura. Lakha, lakha ch'aka.<br />

Dentera. Chajayuña. + Dar dentera: chajayutu.<br />

Dentro. Manqhi, -na, -ru, -tha, según fuere el<br />

movimiento.<br />

Dentro de poco. Janirja jayaki.<br />

Denuesto. Tuqi aru.<br />

De nuevo, otra vez. Wasitha, wasitaraki, niyaraki mä<br />

kutiraki.<br />

De nuevo vestirse. Machaqa isit'asiña.<br />

Denunciar, acusar. Ch'ataña, atamaña, wallpaña.<br />

Denunciador. Ch'atiri, &c.<br />

De ocícos. Vide: caer.<br />

De oídas lo sé. Isapasinaki yatiña.<br />

De pasada. Vide: de camino.<br />

De parte mía. Arujatha, arujampi vel nä tuqitha.<br />

De parte tuya. Arumatha, &c.<br />

De parte de otro. Arupatha, &c.<br />

De paz venir. Alit'asa, arpat'asa jutaña.<br />

Depositar. Mujasiña.<br />

Depósito. Muja, mujasiwi.<br />

Depositarlo. Mujasiñakamana.<br />

Deponer la duda. Päwnaqawi jaytaña.<br />

Deponer el escrúpulo. Juchawa sawi jaytaña.<br />

Deponer a uno de la dignidad, oficio, &c.<br />

Apukankaña aparaña, apukankañatha jikharpäña.<br />

De presente. Jicha.<br />

De presto. Jank'aki. Vide: al momento.<br />

Depender de otro. Amparapankaña.<br />

Dependiente de otro. Amparapankiri jaqi. +<br />

Independiente: chuymapakama jaqi jani mayninsa<br />

kunas lurama saña jaqi.<br />

De prestado. Ilapuqataki.<br />

De prestado vivimos en este mundo. Aka uraqina<br />

sariri jaqi, jakhukitanwa, ikit'iri mayta jaqikitanwa.<br />

De pies nacer. Charatha yuriña.<br />

De pies parir. Charachaña.<br />

De pies nacido. Charaxa.<br />

De pies nacida. Kayuma.<br />

Deprender. Vide: aprender.<br />

De puro cansado se quedó atrás. Qarijataki<br />

ch'inawaqtana.<br />

De puro enojado. Q'apisisaki.<br />

De presto o con brevedad comer, beber, dormir,<br />

&c. Manq'at'aña, umat'aña, ikit'aña. Interponiendo<br />

-t'a en los verbos.<br />

Depravarse el que era virtuoso. Waxllisthaltaña,<br />

waxllithaltaña. Vide: dañarse.<br />

¿De cuándo acá?. ¿Qayqatha, qayqapa, kunapachaña<br />

uksa? Kamsatha vel qayqapachatha.<br />

De raíz arrancar. Sapatha, sapampitha,<br />

sapampipacha, tunumpitha, tunumpipacha<br />

jik'usuña.<br />

De raíz averiguar. Sapapatha arkutaña, tunupatha<br />

yatiña.<br />

De raíz saber. Sapapatha jamurpäña, yatiña.


140 Ludovico Bertonio<br />

Derecha cosa. Chiqa chiqapacha, lawrawa, lawraxü,<br />

ampara laxwiki.<br />

Derecha. Vide: mano.<br />

Derecho o ley según la cual viven. Sara, qillqa. +<br />

Tenerle para pedir: atamasiñaja, arusiñaja juki.<br />

Derramar agua, trigo, arena, &c. Waraña. Vide: wa-<br />

no. 32, &c. Donde hay otros modos de decir y qi-<br />

no. 3 y tu- no. 8.<br />

Derramar o escurrir el agua quedándose abajo lo<br />

bueno. Chanaraña.<br />

Derramar lágrimas. Jacha llullumiña.<br />

Derramar coca los hechiceros para adivinar. Kuka<br />

phawaña.<br />

Derramar cosas secas y menudas. Williña, waraña.<br />

Vide: wi- no. 7.<br />

Derramarse de suyo. Warakiptaña, willikiptaña,<br />

warususiña, warathusnuña vel willithusnuña.<br />

Derramarse la espuma de la olla. Jupuqumukuña,<br />

pusququmukuña.<br />

Derramarse lo que llevan cargado trigo, arena, &c.<br />

Willixtaña.<br />

Derrama de plata. Qullqi irjaña; y así de otras cosas.<br />

+ Echarla: qullqi irjaña.<br />

Derrengarse. Marmurutha, pakijasxaña, usuritxaña.<br />

Derretirse la cera, metales, &c. Umaptaña,<br />

umatataña, jawitataña, ch'uwatataña.<br />

Derretirse la nieve, granizo, &c. Chulluña, umaptaña<br />

ch'uwaqakixaña, chullutatxaña.<br />

Derretir. Umaptäña, &c. Añadiendo -ä, a los verbos<br />

precedentes.<br />

Derretir el metal con el aire. Wayräña. Y el vaso que<br />

tiene muchos agujeros se dice; wayra. Derretirse<br />

en lágrimas. Jacha tukuña.<br />

De repente. Thapatjama, ilatjama, jamk'atjama. Y a<br />

todos puede añadirse -tha o -thaki<br />

Derribar paredes. Chhichhirpäña qhuqhurpäña;<br />

samp'arpäña jararpäña, chhuxllurpäña, lluxirpäña,<br />

thijrarpäña, thaxmaña, thuxriña.<br />

Derribar a uno en el suelo. Tinkiyaña, tinkirpäña,<br />

nukhurpäña.<br />

Derribar haciendo zancadilla. Khitakipaña.<br />

Derribar a uno topetando con él. Pankurpäña.<br />

Derribar a muchos hombres, bolos, sembrados, &c.<br />

Chhuxllurpäña, samp'arpäña lluxirpäña.<br />

Derribar el caballo al que va en él. Jaqhutaña,<br />

jaqhurpäña vel tinkiyaña.<br />

Derrumbarse la mina, paredes y cosas semejantes.<br />

Thunaña, tinkiña, allinuqtaña, qhuqhusiña,<br />

chhichhisiña.<br />

Desabrida comida. Ch'apaqa, phaltu, ijuma, ija, tana.<br />

Desabrido en palabras. Jaru aruni, mita aruni.<br />

Desabrigada casa. Thä uta, markapampa, &c.<br />

Desabrigado lugar, expuesto al aire. Thä patxa.<br />

Desafiarse a matar. Jiwäsitana saña -mpi.<br />

Desafiarse a jugar. Anatatana saña vel anatasina<br />

llallisitana, thuwiqasitana, athisitana saña. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Desaguarse el agua reventando. Pallatataña,<br />

llumchitaña.<br />

Desaguar el agua a otra parte. Pallaqaña, irpaqaña.<br />

3 -qi vel pallarpäña.<br />

Desahuciar. Jiwapininiwa saña; y así de otras cosas<br />

futuras.<br />

Desahuciado. Jiwapininiwa sata.<br />

Desaliñado en su persona. Achathiwaña vel<br />

waxchatha jiwata.<br />

Desaliñada casa. Thawiwäsita thawinuqata uta.<br />

Desalmado, sin conciencia. Alma jani jaxsärasiri, jani<br />

almani.<br />

Desamorado. Jaqhaqata chuymani.<br />

Desamparar. Jaytaraña, jaqhumukuña, jaytamukuña.<br />

Desamparar hacienda. Kunajasa kawkijasa<br />

lluchumukuña. Idem: lluch'urpaña.<br />

Desamparar su pueblo. Marka pantaña, uyu uta<br />

pantaqaña.<br />

Desamparar la madre a su cordero.<br />

Phultuxmukutuwaña, phultuxtusnuwaña,<br />

phulchuxtusnuwaña.<br />

Desamparar Dios a alguno por su dureza.<br />

Qisachaña.<br />

Desamparada casa, pueblo o plaza. Tantata, chuñita,<br />

ch'intata.<br />

Desamparado. T'uxtumita, t'uxtumukutata,<br />

pachakuya, usuwäna. + Vivir así: t'uxtumiña,<br />

t'uxtumukutaña, tinkusu tinkintaskaña.<br />

Desanimado. Vide: cobarde.<br />

Desanimar. Llaxllat'aña, chhujtäña, qhiytaña,<br />

tunkit'aña. Activos.<br />

Desañudarse. Jaraxtäña.<br />

Desañudar. Jaraxtaña.<br />

Desaparecerse. Chhaqhutaña, ch'aqhutxaña,<br />

jayphutaña, jayphutxaña, ch'usaptxaña,<br />

japhallaptaña, jayast'aña, jilast'aña, kawkist'aña,<br />

ch'usaxaña, japhallaxaña, jalsuña.<br />

Desaparecer a otro echándole o siendo causa de<br />

ello. Chhaqhutäña, chhaqhutäxaña, interponiendo<br />

-ä, a todos los verbos precedentes, antes de -ña o<br />

-xaña.<br />

Desarraigar. Jik'usuña, tunutha sapatha jik'usuña.<br />

Desarraigar trasplantando. Kallusuña.<br />

Desarrapado. Q'uchalluwi, saxawalla. Vide:<br />

andrajoso.


Vocabulario de la Lengua Aymara 141<br />

Desasosegar. Ch'axmiña. Ch'axmisäña, q'aq'uña,<br />

q'aq'usäña, takuräña, takurasäña.<br />

Desasosegado andar. T'axwayu piñutäkiwa jaliri,<br />

thutu qhaqha jaliri + Andarlo: thutu qhaqha jalaña,<br />

&c.<br />

Desarrumar. Allirpäña, allinuqaña.<br />

Desastre. Chiji, talaqu. + Tener algún desastre. Chijiru<br />

talaquru puriña, jalantaña.<br />

Desastrado. Chijini, talaquni vel chijixtara.<br />

Destapar. Lluparaña, qhupiraña vel jist'araña.<br />

Desatar. Jaraña, jaraxaña.<br />

Desatarse de suyo. Jaraxtaña.<br />

Desatar carga. Jararaña.<br />

Desatándose caer. Jaranuqtaña, jarawaxtaña.<br />

Desatinar de cólera. Phulluxkiptaña, phulluxtusnuña<br />

vel wallaxkiptaña, wallaxtusnuña, uriptaña.<br />

Desatinar turbándose el juicio. Pantanaqaña,<br />

muspaña, chuyma chhaqhutäsiña.<br />

Desatinar así a otro. Chuyma chhaqhutäña.<br />

Desatino así. Chuyma chhaqasiña. + Hacer desatino:<br />

watina ulla luraña.<br />

Desatinadamente. Jach'a, antepuesto a los verbos.<br />

Desatrancar. Chakaraña, ajaraña.<br />

Desavenirse. Ch'axmisiña, ajasiña, jut'isiña,<br />

qurpasiña, ch'axmiña, ajana qamaña vel utkaña.<br />

Desbarbado. P'axlla, ñukhuwisa, q'uma tiranqayuni.<br />

Desbaratar ejército. Chukhurpaña, chukhujräña,<br />

t'uq'ixräña, ch'iqixräña, phat'ixräña, minuthaltäña,<br />

thüthaltäña.<br />

Desbaratarse. Vide: desconcertarse, deshacerse.<br />

Desbarrancarse. Vide: despenarse.<br />

Desbravar. Vide: reñir.<br />

Desbastar madera. Alax alaxaki llaxllarpäña,<br />

qhawarpäña.<br />

Descaecer de su buen ser o estado. Aynacharuchaña,<br />

qisrana, malaña.<br />

Descaecer las fuerzas. Ch'ama jawixti, qhiwaxi,<br />

qhimaxi, qarixi, piswaxi vel parpa t'aqhasxi.<br />

Descaecido así. Jawixtata, qarijata, piswajata,<br />

ch'amawisa.<br />

Descaecimiento. Jawixtaña.<br />

Descalabrarse. P'iq'iña pirqaru phank'at'asiña,<br />

nuwat'asiña.<br />

Descalabrar. P'iq'iña p'iyajaña, p'iyat'aña, jaqhut'aña.<br />

Descalabradura. P'iq'iña p'iyajatakankaña, &c. +<br />

Tenerlas: t'uxu t'uxu, lutu lutu, qina qina, p'iq'iñani,<br />

ch'unch'uni.<br />

Descansar. Samaña, samat'aña, samat'asiña.<br />

Descansar el que anduvo mucho. Kayu änuqaña.<br />

Descansar haciendo que otro trabaje en su lugar.<br />

Yanjräña.<br />

Descanso yo por que hago trabajar a Pedro en mi<br />

lugar. Pedro yanjräña.<br />

Descansar un poco. Samaraña, samat'aña, jakaraña.<br />

Descansado rico. Jakani, qamiri vel qhapaqa.<br />

Descansado sin ocupaciones. Qamawisa, puruma,<br />

jani kunansa wathaxtäta, walaxtäta, chaxmita.<br />

Descansada vida sin tristeza y con abundancia de<br />

todo. Jani kunatay sata utkaña, kunamanani<br />

jakaña, chuymakama utkaña.<br />

Descanso. Samaña, samasiña, &c. + Dar descanso:<br />

phaxsarasiña, samarasiña, axsarasiña churaña.<br />

Descalzarse los zapatos. Jiskususiña,<br />

jiskhullusnusiña.<br />

Descalzarse las medias. Apsusiña vel lluchususiña.<br />

Descaminado. Pantamukuri, saramukuri<br />

pallqamukuri. + Andarlo: pantamukuña, &c.<br />

Descargar o quitar el peso que otro lleva. Esto se<br />

dice con los verbos de llevar y la partícula -ra.<br />

Descargar a uno la piedra o adobe que lleva:<br />

ituraña.<br />

Descargar de una viga. Qhiwira äraña.<br />

Descargar el cesto o cosa que lleva a las espaldas.<br />

Saynaraña. Y así de otras cosas.<br />

Descargar en el suelo. Hácese con los mismos verbos<br />

de llevar y la partícula -nuqa, itunuqaña,<br />

apanuqaña, &c. 3 -qi.<br />

Descargar la bestia. Khumu jararaña.<br />

Descargada bestia. Jani khumuni, jani kunani.<br />

Descargar la cólera. Q'apisi malaña, tipu malaña vel<br />

malawaxaña. Este se entiende cuando estando<br />

colérico con uno, descarga en otro su enojo.<br />

Descargar muchos azotes sobre alguno. Kichuña,<br />

jachaña, ulljasinsa usuwäña azotiña. Idem:<br />

jawq'aña.<br />

Descargar a otro de su dignidad y oficio. Vide:<br />

deponer.<br />

Descargar poniendo la carga en otra bestia.<br />

Khumukipaña. En otro hombre: q'ipikipaña.<br />

Descargar a uno para cargarse así. Yanjräña.<br />

Descargarse así uno a otro ayudándose. Yanjräsiña.<br />

Descarnar alegrando la herida. Junuraña.<br />

Descarriado. Vide: descaminado.<br />

Descasar el juez. Jalaxtäña, jaraxaña 3 -xi.<br />

Desceñir. Jarajaña. 3 -ji.<br />

Descoger, desdoblar. Janatataña, iqatataña, jaratataña.<br />

Descolado. Wich'inkawisa. + La cola a medio cortar:<br />

withu.<br />

Descolorido. Qisrata, malata.<br />

Descolgar tapices y cosas así. Janaraña, iqaraña.<br />

Descolgar al ahorcado y otras cosas así.<br />

Wayuqxaña, ichuqxaña, jiskaqxaña.


142 Ludovico Bertonio<br />

Descolgarse bajando. Waytintasiña.<br />

Descomponer. Vide: descolgar.<br />

Descomponer cosas menudas, como libros que<br />

están bien puestos en sus lugares. Williwäsiña,<br />

alliwäsiña.<br />

Descomponer lo que se puede armar y desarmar.<br />

Jaraña.<br />

Descombrar las nubes el aire. Thärpäña, aparpäña,<br />

picharpäña, q'umarpäña.<br />

Descomulgar. Vide: anatematizar.<br />

Descomunión. Vide: anatema.<br />

Desconcertarse lo que está bien trazado. Waxllisiña.<br />

Desconcertarse el estómago. Puraka usutu vel<br />

chuyma.<br />

Desconcertarse, volver atrás de su palabra.<br />

Janichasxaña.<br />

Desconcertarse brazo o pierna. Ampara, kayu<br />

jithirtäsiña.<br />

Desconcertar generalmente. Waxlliña.<br />

Desconcertar a los que se hablan dado la palabra.<br />

Chijutaña.<br />

Desconformes. Yanqhakamani, ch'axmi utkiri.<br />

Desconfiar de otro. Jani nä khuyirikiti, yanapirikiti<br />

saña.<br />

Desconfiar del perdón. Janiwa juchanakaja<br />

pampachirikiti saña.<br />

Desconocer a uno. Ullamt'aña vel ullamit'aña,<br />

pantastäña mayni jaqi ullixña.<br />

Desconocido así andar. Pantastäña, ullamt'äki<br />

saranaqaña.<br />

Desconocido, ingrato. Jani khuytuwa siri, jiskichiripa<br />

jani yupaychiri.<br />

Desconocer la merced. Jani khuytuwa saña.<br />

Descontar diez pesos a Martín. Tunka sara<br />

Martinaru jithiräña.<br />

Descontarse unos a otros. Jithiräsiña.<br />

Descontarse, ir uno por otro. Sasxakiña. Vide: sa-<br />

no. 31.<br />

Descontentar. Jani chuymaparu purina, t'alaxtaña,<br />

añadiendo -ti.<br />

Descontentarse. Jani chuymajaru purituti, t'alaxtrtuti.<br />

Descontento. Vide: arrepentido y también triste.<br />

Descontento andar. Jaqha chuyma saranaqaña.<br />

Desconsolarse. Vide: afligirse, entristecerse.<br />

Desconsolar. Vide: afligir, entristecer.<br />

Descorazonado. Mat'ata, wañarata, taruja.<br />

Descortezar. Sillq'iraña, sillp'irana, t'illmiraña. Este<br />

último es con cuchillo.<br />

Descortés, mal criado. Qawäna, jaqhana jiliri,<br />

jaqhaqata, jani iwxata jaqi.<br />

Descocer. Ch'ukuraña, jararaña.<br />

Descostrarse lo enlucido. Qhajuthaltaña, ñiq'i<br />

lankhaqti, aphuthalti, phusuthalti.<br />

Descubrir lo secreto. Qhanachaña, qhanaru apsuña,<br />

samusuña vel phakusuña.<br />

Descubrir al que hizo alguna obra buena o mala.<br />

Sitikataña ullachäna.<br />

Descubrir lo que trataron en secreto. Arusiwi<br />

qhanaruchana, arusuña, phakusuña.<br />

Descubrir quitando ropa. Janaraña.<br />

Descubrirse así. Janarasiña.<br />

Descubrirse, aclararse lo que no se sabía.<br />

Qhanawaxaña, ullasxaña.<br />

Descubrirse el rostro. Ajanu churapuña.<br />

Descoyuntar los miembros. Jithirtäña, t'aqha<br />

t'aqharaña vel p'axtäña, p'axtaxtäña.<br />

Descoyuntarse de suyo. Jithirtaña, t'aqharäsiña,<br />

t'aqhaqtaña.<br />

Descuidado. Arma arma mat'ata.<br />

Descuidadamente hacer algo. Armamt'äki luraña.<br />

Vide: tawi entre las partículas.<br />

Descuido. Jani amajasini, jani amajasiña.<br />

Desde los días pasados. Masantatpacha.<br />

Desde pascua de resurrección. Resurreccionatpacha.<br />

Desde cuaresma. Cuaresmatha, cuaresmatatha,<br />

cuaresmat uksa.<br />

Desde la niñez. Wawatpacha, chaxllatpacha.<br />

Desde que me confesé. Kunphisasitajatpacha, &c.<br />

Desdentado. Lakhawisa, lakha q'uma vel q'ara, uma<br />

qullmuri.<br />

Desdeñarse de pedir limosna. Wiskasiña qhaxsisiña;<br />

y así de otras cosas.<br />

Desdeñarse. Vide: aborrecer.<br />

Desdecirse. Aru kutäsxaña.<br />

Desdecirse volviendo la honra a otro. Aru<br />

qhaxsisäsiña.<br />

Desdecir una cosa de otra. Jani tinkusiña, jani<br />

wakisiña, con -ti.<br />

Desdichado. Kusiwisa, qillpuwisa, watina, q'uya, uxu<br />

jaqi.<br />

Desdichado de él. Alä q'uya jaqi. -cha.<br />

Desdicha. Kusiwisakankaña.<br />

Desdichados de vosotros los Mayqus. Alä vel atax<br />

vel atä q'uya mayqunakacha.<br />

Desdoblar. Vide: descoger.<br />

Desechar a uno. Jikhaqasiña, jikharpäña, qarkuña.<br />

Desechar escogiendo. Qisuña, jaxllusuña.<br />

Desechar a uno, admitiendo a otro. Chakhuchaña,<br />

qisuña.<br />

Desechado, desestimado de todos. Taqina pisiru<br />

jakhuta, yanqharu katuta, pachakhuya.<br />

Desecho de la lana. Thuñi t'awra.


Vocabulario de la Lengua Aymara 143<br />

Desembarazar la casa. Uta q'umusuna, allisuña,<br />

jistusuña.<br />

Desembarazar de personas. Anusuna.<br />

Desembarazado estar el cielo de noche. Laqhampu<br />

warawari, llijuti: de día.<br />

Desenvainar la espada, cuchillo, &c. Qhawsuwaña,<br />

sukusuña, jiskhusuña, junusuña.<br />

Desenvolver la criatura. K'ilu jaraxaña. Idem: awayu<br />

janaraña.<br />

Desenvolver lo arrollado. Llawtataña, iqatataña,<br />

janatataña.<br />

Desenvolver la tela. Aytataña.<br />

Desenvolver, abrir las mercaderías o tienda.<br />

Yampatataña, allitataña, qhuchutataña.<br />

Desenvuelta, desvergonzada. Yawripara, chachanqu,<br />

jani wati vel jani -qhï.<br />

Desenvuelto así. Idem: El segundo solamente es<br />

proprio de mujer.<br />

Desempeñar. Apusxaña. Y según las cosas lo<br />

apropiarán los verbos con -su y -xa<br />

Desemperezar. Q'uliptxaña, q'apaptxaña.<br />

Desencasar. Vide: descoyuntar<br />

Desencasar lo ensamblado &c. Ch'akusuña.<br />

Desenfadarse recreandose. Phajsarasiña, thärasiña<br />

jajurasiña.<br />

Desenfado así. Phajsarasiña, &c.<br />

Desengañar. Chiqa aru, atamaña, iwxaña, chuyma<br />

chiqachaña.<br />

Desenmarañar. Laykusita, yarusita, jaraxaña.<br />

Desenredar. Idem.<br />

Desenrollar. Vide: desenvolver<br />

Desenojarse. Inawanuqaña, llamp'unuqaña,<br />

qhaq'aptaña, q'apaptaña. Vide: amansarse:<br />

Desenterrar: apsusxata; y todos los verbos de llevar,<br />

con la partícula -su y -xa.<br />

Desentrañar al muerto para que no se corrompa.<br />

Amayakipachaña, alliqaña, 3 -qi.<br />

Desentrañar animales. Sunquntaña, jiphilla alliqaña,<br />

jurapa apsuña.<br />

Desentrañarse para regalar. Tälläñataki, chuyma<br />

ulljäsiña.<br />

Desentronizar a otro. Vide: descomponer.<br />

De ser así, así es. Uksaka uksawa, jichamaka<br />

jichamawa.<br />

Desesperar de Dios. Jani Dios ullast'i, wanqit'i saña;<br />

Dios jiwurituwa, uñituwa saña. Vide: desconfiar.<br />

Desesperar del perdón de la salvación, &c. Jucha<br />

pampachasiñaja, alaxpacharu mañaja pasuqulluxi,<br />

tukusi saña.<br />

Desesperar, no querer venir. Wiskasa, phalasa,<br />

iqut'asrtaki saranaqaña; jaqinsa umansa jiwaja<br />

saña.<br />

Desestimar. Pisiru, phintaru jakhuña.<br />

Desestimado. Wajcha qisa, pacha khuya, jani jaknuki,<br />

phak'aki.<br />

Desfallecer por enfermedad. Tukuña.<br />

Desfavorecer. Armaña, uksakiphana saña; jani<br />

arukipaña, jalakipaña, aruxataña, con -ti.<br />

Desfavorecido. Arukipiriwisa, aruxatiriwisa vel<br />

arukipiriniwisa, aruxatiriniwisa.<br />

Desfigurarse. Mämukuña, mäwkiptaña. Vide:<br />

demudarse.<br />

Desfigurado. Tuxtumita, khuyaptata. Vide: demudado.<br />

Desfigurado andar de llorar mucho. Jachawisa,<br />

aqhuyaki saranaqaña.<br />

Desfogar la cólera. Jupuqumukuña.<br />

Desfogarla contra uno estando enojado contra<br />

otro. Q'apisi. Idem: tipu malaña, -ru.<br />

Desgañirse boceando. Mallqasa wikjasisaki<br />

arunaqaña.<br />

Desgracia; mal suceso. Chiji, talaqu, siña. + Tenerle:<br />

chijiru vel talaquru puriña.<br />

Desgraciado. Chijini siñani, &c. + Serlo en hijos o<br />

hacienda cuando se pierde: wawanakaja,<br />

haciendaja ajanuchitu; ch'unch'uja apanaqitu,<br />

ajanuja tumiyitu.<br />

Desganado. Jani kunasa ämawajachituti.<br />

Desgranar maíz y otras cosas granadas. Mucharaña,<br />

qaquraña, qaqurpäña, mucharpäña.<br />

Desgranar quinua. Jipichaña, qaquraña.<br />

Desgreñado. Ñaq'uta t'axalli, t'ampha, quli quli,<br />

phuni, t'antalli. + Ponerse así: t'axaptaña.<br />

Desgustarse. Vide: amohinarse<br />

Desgustar. Vide: amohinar.<br />

Deshacerse la nieve. Vide: derretirse.<br />

Deshacerse, acabarse la honra como el humo, &c.<br />

Qamasa jiwq'i apartasina chaqutasina jamachiwa.<br />

Deshacerse como la sal. Jayu chullusina phasa<br />

p'aywasina jamachiwa qamasa.<br />

Deshacerse lo que es tocado del fuego.<br />

Nakhanuqaña.<br />

Deshacerse el barro, cera y cosas semejantes.<br />

P'aywatataña, p'asatataña, chullutataña, Idem:<br />

lankanuqtaña.<br />

Deshacerse con las muchas penitencias. Idem.<br />

Deshacer volviendo en nada. Japhallaruchaña,<br />

ch'usaruchaña, japhallaru tukuwaña.<br />

Deshacer las cosas compuestas. Jaraña, jaraxaña.<br />

Deshacer amistad. Qurpasiña, phatasiña, jut'isiña.<br />

Deshacer con palabras el dicho de otro. Ayniña,<br />

kutipaña.<br />

Deshacer casas o paredes. Khajaraña, jaraña,


144 Ludovico Bertonio<br />

jaraxaña vel waxllixaña. Vide: derribar.<br />

Deshacer el concierto. Janichasxaña, kutiräsxaña.<br />

Desherbar. Quraña, ñuq'iña. Idem: thumiña.<br />

Deshilar. Isi k'ichiqaña, k'ichiraña, phiskuraña,<br />

sularaña, sikharaña.<br />

Deshilarse el vestido. Thathaxtaña, yayujaña,<br />

waranuqaña, palluqxaña.<br />

Deshollar. Lluch'uraña, ch'äraña, wik'araña, chäsuña,<br />

lluch'usuña.<br />

Deshollar el cuy por superstición. Wanq'u ch'äña.<br />

Deshollar, rasguñar un poco. Lluch'iraña,<br />

qhachuraña.<br />

Deshollarse así. Lluch'irasiña, &c.<br />

Deshollarse el rostro por el frío, las papas, &c.<br />

Ajanu vel nawna pajurti, qaqapti.<br />

Deshollarse alguna parte del cuerpo. Ch'inqarasiña,<br />

llawch'irpäsiña.<br />

Deshojar. Sich'iraña vel jich'iraña, jusq'uraña.<br />

Deshollejar. Vide: descuartizar.<br />

Deshollinar. Qimisa thalaña, thalaraña, jawq'araña,<br />

nuwaraña.<br />

Deshonestidad. Q'añu jucha.<br />

Deshonesto. Q'añu juchaki tuliri.<br />

Deshonesto que con todas anda. Markani urqu,<br />

jañachu, marmi qawaya, aniqawaya.<br />

Deshonesta. Vide: dar su cuerpo.<br />

Deshonestas palabras, cantares, &c. Q'añu arunaka,<br />

warurunaka, &c.<br />

Deshonrar. Vide: afrentar.<br />

Deshonrar doncella. Waxlliña.<br />

Deshonrada así. Waxllita.<br />

Deshonrado. Chupiwisa, qhaxsiwisa.<br />

Deshonra. Qhaxsiwisa vel chupiwisa kankaña.<br />

Deshonrarse unos a otros de palabra. Tuqisiña,<br />

sillpisiña. Vide supra: afrentarse.<br />

Desierto. Wasara uraqi, japhalla uraqi, suni, payi.<br />

Desigual. Pilla, ch'ulla.<br />

Desiguales cosas cuando son muchas, una más<br />

larga que otra. Jilusu jilantata, jithusu jithintata.<br />

Desigualmente dar. Chakhuki churaña.<br />

Desigualmente tratar. Sullkachaña, jilachaña.<br />

Deslavado, desvergonzudo. Yawripara, llakinawi,<br />

llakimana, jani wati. Vide: desvergonzado.<br />

Deslenguado. Lakhaña, chuchala, lakha warira, laka<br />

kalla vel chiji lakha.<br />

Desleir. Pituña, qaywiña.<br />

Desleir el ají. Q'apiña.<br />

Desleal. Jamqu, chari jaqi.<br />

Deslizarse. Lluch'uxtaña, thalaxtaña.<br />

Deslizar. Vide: resbalar.<br />

Deslizarse de las manos. Vide: escabullirse.<br />

Deslizadero. Llusta llusta vel jurma jurma uraqi.<br />

Deslumbrar la luz, la nieve, &c. Qhana. Idem: nina,<br />

khunu, surump'i.<br />

Deslumbrar con el candil. Ninanä surump'ätha.<br />

Deslustrarse el vestido. Qisraña, malaña, kutiña,<br />

churiptaña, märu jaxsuña.<br />

Deslustrado. Qisrata, malata, churi.<br />

Desmandarse en hablar impertinentemente.<br />

Aruwäsiña, qhanamanaña, aru chuchaña.<br />

Desmandarse en hablar contra alguno. Aru<br />

waxlliña, manqa.<br />

Desmandarse de la manada algún animal.<br />

Jawraqaña, jalaqaña. 3 -qi.<br />

Desmandarse así el hombre. Saraqaña.<br />

Desmandarse así corriendo. Jasaqaña, phatiqaña. 3<br />

-qi.<br />

Desmayar. Vide: acobardarse.<br />

Desmayar de enfermedad. Tukukipaña, t'ukukiptaña.<br />

Desmayar quedando sin sentido. Chuyma<br />

t'akhartitu, t'akukipitu.<br />

Desmayar de hambre. Manq'atha t'akukiptaña,<br />

khatikipaña, thäxtaña, t'apaxataña, t'apaña,<br />

säkiptaña, jiwakiptaña.<br />

Desmayo, parasismo. Takhartaña, jiwartaña,<br />

samkartaña.<br />

Desmazalado. Ixi, lip'ichi, amaya jiwata.<br />

Desmembrar. T'iwraña, t'iwranuqaña, kharinuqaña,<br />

muq'utha qhajasuña.<br />

Desmedrado, flaco. Tukaritata, phisuwata waywata,<br />

tukan saxi, parpa isilla.<br />

Desmentir. K'aristawa saña.<br />

Desmentido. K'aristawa saña.<br />

Desmentir, no ajustar. Jaqhasjasiña.<br />

Desmenuzar los terrones. Challmaña, challmaraña,<br />

q'upaña, q'uparaña.<br />

Desmenuzarse algo. Pakinuqtaña, p'ataxtaña,<br />

phallajraña t'unasiña.<br />

Desmenuzar en muchos pedazos. T'unanuqaña, jisk'a<br />

jisk'a jaläña.<br />

Desmochar. Vide: chapodar.<br />

Desmontar. Llujiña, nuwarpaña, t'ak'aña, phataraña,<br />

llujirpäña.<br />

Desmonte. Llujita, llujirpäta, &c.<br />

Desmoronado. Willk'i.<br />

Desnarigado. Nasa muru vel khariqata.<br />

Desnarigar. Nasa mururaña, &c.<br />

Desnudarse. Inq'illusnuña, isillusnuña. Estos son<br />

verbos generales.<br />

Desnudarse la camiseta. Qhawallasnuña.<br />

Desnudarse el vestido sacerdotal y cualquier otro<br />

disfraz. Jarasxaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 145<br />

Desnudarse o quitarse la manta. Llaqutusnuña.<br />

Desnudarse la saya o sotana, alba, &c.<br />

Urqullusnuña.<br />

Desnudarse el manto. Isllusnuña.<br />

Desnudar a otro. Esto se dice interponiendo -wa<br />

después de -nu, en los susodichos verbos:<br />

inq'illusnuwaña.<br />

Desnudo. Inq'illawisa, qhawawisa, &c. según fuere el<br />

vestido: ist'amä. Es general.<br />

Desobediente. Jach'a chuyma, ch'ayu, tarqaqa, tarma<br />

ch'unch'u, puti ch'unch'u, yawri ch'unch'u, watina.<br />

Desocupado sin oficio, ni otra obra a que deba<br />

acudir. Qamawisa, juru. + Estar desocupado sin<br />

hacer nada: inakakina, qasikakiña.<br />

Desocupado así. Inaki, kasiki.<br />

Desorejado. Jinchu muru vel k'uru.<br />

Desorejar. Jinchu mururaña, k'ururaña, khariraña.<br />

Despachar al que sale del pueblo. Jakirpäña,<br />

yamparpäña.<br />

Despachar las cargas. Khumurpäña.<br />

Despachar a muchos. Anarpäña, jawq'arpäña,<br />

iturpäña.<br />

Despachar los que pasan. Llalläña.<br />

Despachar al que va de mala gana con halagarle.<br />

Llullarpäña.<br />

Despachar mensajero. Khitaña vel khitarpana,<br />

iwirarpäña.<br />

Despachar cartas. Aparpäña.<br />

Despachar negocios. Lurañanaka tukuwaña jakiqaña.<br />

3 -qi.<br />

Despachar de un golpe. Mänchaña.<br />

Desaparecerse del pueblo. Chaqhaña, jalsuña,<br />

phat'usuña, marisuña, jasuwaxaña. 3 -xi<br />

Desaparecer. Activo. Chaqhäña, &c. Añadiendo -ä en<br />

los susodichos verbos.<br />

Desaparecerse lo que poco antes se veía como el sol,<br />

luna, estrellas, &c. Chaqhutaña, chaqhutxaña,<br />

jint'aña.<br />

Desparramarse la gente. Aywitataña, t'uqitataña,<br />

ch'iqitataña, chhukutataña, llumchitataña,<br />

kawsatataña, apatataña. Vide: esparcirse, tenderse.<br />

Desparramarse a diversos lugares. Aywijraña,<br />

t'uqijraña, &c. Poniendo -jra en los susodichos<br />

verbos en lugar de -tata.<br />

Desparramar. Activo. Añádese -ä, en los susodichos<br />

verbos, después de -tata o -jra. Vide: esparcir,<br />

tender.<br />

Despachurrarse. Phillmitataña.<br />

Despachurrarse cociendo. Qhirqhitataña.<br />

Despartir a los que riñen. Jalaxtäña, jakaräña,<br />

anjruwaña.<br />

Despabilar con tijeras. Kuchuraña.<br />

Despavilar con tos dedos. K'ichiraña, phit'uraña.<br />

Despavlladeras. Idem: quchuraña.<br />

Despearse el caballo, &c. Qariña.<br />

Despearse o cansarse mucho el hombre.<br />

Makhurijaña, qarijaña. 3 -ji con transición.<br />

Despedazar. Pakijaña. Vide: quebrar.<br />

Despedazarse. Pakisiña. Vide: quebrarse.<br />

Despedir al criado. Jikharpäña.<br />

Despedir a uno llorando, pesándole de que se vaya.<br />

Jacharpäña.<br />

Despedirse llorando de ambas partes. Jachjasisiña.<br />

Despedirse el criado. Tata jaytaxaña.<br />

Despedirse sin hablarse. Amupachaki jalaxtxaña.<br />

Despedir los malos pensamientos. Yanqha amajasiña<br />

jikhaqasiña, qarkuña, jikharpäña.<br />

Despegarse el barro do la pared. Lankhaqtaña,<br />

lankhawaqtaña, t'alaxwaqtaña.<br />

Despegarse las carnes como cuando atormentaban<br />

a los mártires. Janchi lankhawaqti.<br />

Despegarse una piedra del cetro o pared.<br />

Jalawaqtaña, tintiwaqtaña, phutuxwaqtaña.<br />

Despegarse lo engrudado. Jalaxtaña, jalaqtaña,<br />

ch'äxtaña.<br />

Despegarse dos paredes. Idem.<br />

Despegarse lo enlucido. Aphuthaltaña,<br />

k'ank'uthaltaña.<br />

Despegar. Activo. Añádese -ä, antes de -ña, a los<br />

susodichos verbos.<br />

Despegar con las uñas o dedos. K'ichiña, k'ichiraña.<br />

Despegar. Vide: raer.<br />

Despenarse, acabando de morir él que penaba<br />

mucho o vivía en muchos trabajos. Ajuqxaña. 3<br />

-xi.<br />

Despenar así. Activo. Ajuqäxaña.<br />

Despender la hacienda desperdiciándola. Tukuqäña,<br />

t'ümäña.<br />

Despeñarse. Jaqiru jalantaña.<br />

Despeñarse sin querer. Jaqiru thamantaña,<br />

thawijantaña.<br />

Despensar. Lakiña, liwaña. Vide: Infra repartir.<br />

Despensar a muchos. Lakijraña, liwajraña, aychjraña.<br />

Despensero de la comida. Awkichu vel<br />

manq'akamana.<br />

Despensa de la comida. Manq'a uta. De la carne:<br />

aycha uta, t'ant'a uta, &c.<br />

Desperdiciarse la hacienda, acabarse por malos<br />

sucesos o descuidos. Tutuqakiña t'ürmikiña,<br />

äwaxaña, qichimaña, t'uqiña, tukuña, tukusiña.<br />

Desperdiciar dando prodigamente. Uwawäsiña,<br />

churawäsiña, quchuwäsiña, qichimäña, &c.


146 Ludovico Bertonio<br />

Interponiendo -ä, antes de -ña, en los verbos<br />

precedentes. Vide: gastar.<br />

Desperezarse tendiendo los brazos o piernas.<br />

Much'atatasiña, tukirasiña, tukitatasiña.<br />

Despertar del sueno. Amajasiña, p'araxtaña,<br />

ullitataña, ullinaqaña.<br />

Despertar con asombro. Paraxtaña, jalutaña,<br />

wat'ixtaña.<br />

Despertar a otro. Amajasäña, &c. Añadiendo -ä, en<br />

los dichos verbos.<br />

Despierto estar. Amajasikiña, ullinaqakiña.<br />

Desplegar. Vide: desdoblar.<br />

Despoblarse la casa o pueblo. Wasaraxaña,<br />

t'antataxaña, ch'intataxaña; con detenimiento en la<br />

primera sílaba. Laqhäxaña.<br />

Despoblado. Wasara, t'antata, ch'intata, ch'uñita,<br />

chaqhata.<br />

Despojos. Awqanakana jark'awi.<br />

Despreciar. Pisiru, phintaru jakhüña Vide:<br />

menospreciar.<br />

Desproporcionado como si tuviese la cabeza<br />

grande, &c. Piq'iñaqatati, ch'unch'uqatati, &c.<br />

Después o tras de alguna cosa. Jikhani, jikhanituqi,<br />

ch'inatuqi. + Estar después o tras de la pared: pirqa<br />

jikhaninkaña, &c<br />

Después de mi. Jikhanija, -ma, -pa<br />

Después, cuando significa tiempo. Ch'ina, niya, tha.<br />

v.g.<br />

Después de comer murió. Niya manq'asina,<br />

manq'atatha, jiwana. + Llegó después de mí:<br />

ch'inaja purina. Vide: antes, donde se hallará el<br />

modo de estos adverbios.<br />

Después de esta vida. Niya jiwatatha vel aka jaka<br />

tukusipana.<br />

Después de esto. Akaxaru.<br />

Después de aquello. Ukaxaru.<br />

Después del lunes. Lunesaqatana vel -ru vel -tha,<br />

según fuere el verbo.<br />

Después de mucho tiempo. Jayatha.<br />

Después de tantos días, semanas, &c. Jukha urutha,<br />

maratha, &c.<br />

Después de muchos meses o años. Mayllaxa,<br />

akaxarutha.<br />

Después de uno, dos, tres días, años, &c. Paya,<br />

kimsa urukipatha, &c.<br />

Descuartizar por sus coyunturas. T'iwraña, t'iwiña,<br />

t'iwiraña, kuchuraña, tarutaru äjraña.<br />

Desquitarse el que pierde. Jarusxaña, kutäsxaña.<br />

Desquijarar. Tiranqaya kajaqaña, vel apaqaña. 3 -qi.<br />

Desear. Vide: codiciar.<br />

Desear morirse. Jiwañaru jiwakataña vel jiwañatha<br />

jalutaña, jiwakisna saña.<br />

Desear tener lo que uno ve. Nankaspana saña.<br />

Desear acto deshonesto. Jayatha wachaña, k'imiña.<br />

Desear de hurtar: luntatasna saña. Y así de otras<br />

cosas poniendo el verbo en optativo.<br />

Desollar. Vide: deshollar.<br />

Desearse la muerte. Ch'unch'u ullikatasiña.<br />

Desear matar a otro. Ch'unch'upa aymuraña<br />

ullkataña.<br />

De esta manera. Akajama, jichama.<br />

Destapar. Vide: abrir, destapar.<br />

Desterrar. Qarkuña, jikharpäña.<br />

Destierro lugar. Qarkuwi.<br />

Destierro, tiempo del. Qarkupacha.<br />

Desterronar. Q'uparaña, yawiraña, q'uparpäña,<br />

yawirpäña, chiphiraña, nuwaraña.<br />

Destetar. Wawa t'aqaraña vel t'aqhamukuña.<br />

Destetado. T'aqhata, t'aqhamukuta.<br />

Destilar. Neutro. Ch'uwaña, jawusuña, ch'üsuña.<br />

Destituido. Yanapiriniwisa, jani khitinsa amajasita.<br />

Destorcer. Kutikipäña kutikipxaña vel kutäña,<br />

jaraxaña.<br />

Destorcerse de suyo. Kutikiptaña, kutijalakiptxaña,<br />

jaratatxaña, kutixaña.<br />

Destrozar un ejército. Winina vel winuna<br />

samp'arpäña, chhuxllurpaña, lluxirpäña.<br />

Destrozar con artillería. Q'axchaña vel samp'arpäña,<br />

&c.<br />

Destruir, asolar. Laqäña, tukuwaña, waxlliña.<br />

Destruir una chácara. Lustuña wayuwäsiña,<br />

jik'iwasiña ñuqiwäsiña.<br />

Destruirla el hielo. Nüsu nuwantaña, laqhäña.<br />

Destruir la gente alguna pestilencia o diluvio.<br />

Sat'iña, samp'arpaña, q'uparpäña. Vide.: quebrar.<br />

Destrucción. Qulluña qulluwaña, laqhäña.<br />

Desvanecerse la cabeza. Chankapura apitu vel<br />

t'ukuña, uta tumarapitu, marka vel uraqi, &c.<br />

Desvanecimiento así. Vide: vaguido.<br />

Desvanecerse, engreírse. Jach'a ullutaña, jach'a<br />

jaxsutaña.<br />

Desvariar. Paqaqaniña muspaña.<br />

Desbastar. Llaxllaraña vel llaxllarpäña.<br />

Desvelarse por falta de sueño. Ikimäkiña, iki jani<br />

purituti, jani ikijachituti, jani iki katutti.<br />

Desvelado. Ikimä, jani iki katuta, jani ikijachata.<br />

Desvelar. Paqalläña, jani charmäña, jani ikiyaña.<br />

Desvelar engañando. Watiqaña, llullaña, watiqa<br />

arusiña.<br />

Desvergonzarse con palabras. Aru waxlliña vel<br />

pantaña, con -taki o -manqa.<br />

Desvergonzaras con obras. Sirachasiña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 147<br />

descendiendo a lo particular.<br />

Desvergonzado. Yawripara, ch'api ajanu, qhaxsinawi,<br />

phinq'awisa, qhaxsiwisa. Vide: deslavado.<br />

Desvergonzada. Chachanqu yawripara, &c. ut hic<br />

supra.<br />

Desvergonzadamente. Yawripara jamaki, jani<br />

qhaxsisisinaki.<br />

Desvergüenza. Qhaxsiwisa kankaña.<br />

Desventurado miserable: Q'uya waxcha, qisa<br />

t'aqhita, urita, kusiwisa jaqi.<br />

Desventura. Q'uya kankaña, &c.<br />

Desviarse: saraqaña, jithiqaña. Y los demás verbos de<br />

movimiento con la partícula -qa o con -waqta,<br />

sarawaqtaña, &c.<br />

Desviarse muchos de la manada. Ituwaqtaña.<br />

Desviarse del golpe. Pullqiña pullqit'aña, alit'aña,<br />

arpht'aña vel k'uñut'aña.<br />

Desviarse los que están juntos haciendo camino.<br />

Thakichasiña, kallichasiña, jithixtaña, aywijaña.<br />

Desviar, todos los verbos de movimiento con la<br />

partícula -qa. v.g.<br />

Desviar un niño o persona grande. Ichuqaña.<br />

Desviar un palo. Äqaña.<br />

Desviar la cabalgadura. Jiskaqaña. 3 -qi.<br />

Desviar con la punta de algo. Junuqaña.<br />

Desviar la ropa con los pies. Wat'aqaña,<br />

wat'arpäña.<br />

Desviar hacia nosotros: los mismos verbos y la<br />

partícula -kani.<br />

Detener, atajar. Jarkaña.<br />

Detener, hacer aguardar. Umawäña, juchawäña.<br />

Detener, coger a alguno. Katuña vel wayut'aña.<br />

Detener las bestias amenazándolas. Jark'at'aña.<br />

Detener el agua. Patt'aña, jark't'aña.<br />

Detenerse en el camino. Unaki saraña.<br />

Detenerse así en volver. Unaki jutxaña.<br />

Detenerse mucho en algo. Unaña, t'ut'uña. Vide: t'u-<br />

no. 5.<br />

Detenerse en decir misa. Ja yawa misaña.<br />

Detenerse en la comida. Jaya manq'aña.<br />

Detenerse de día en hacer algo. Jaya urukama. Y de<br />

noche: jaya arumakama.<br />

Detenerse. Jayapacha, juch'äpa -chaña, t'ut'uña.<br />

Detrás. Vide: después.<br />

De través. Parkitha, kichatha.<br />

Devanar madeja. Juñiña.<br />

Devanar ovillo. Khiwiña, kucha khiwiña. Idem:<br />

khiwsuña.<br />

Devanar en los dedos de la mano. Pawiña, kat'uña,<br />

kat'usuña.<br />

Devanaderas. Khiwiña.<br />

Deber. Manukaña.<br />

Deber parte de la deuda. Manu pisipaña, jakhachaña,<br />

jakha puña.<br />

Deber parte de la tasa. Tasa manu vel ch'ärakankaña.<br />

Deber cien pesos. Pataka sara manukaña,<br />

manukakiña.<br />

Deudor. Manu vel ch'ära.<br />

Deudor tuyo soy o te debo. Manumaña.<br />

Deudor mío eres o tú me debes a mí. Manujaña, &c.<br />

Deuda. Manu. + Tenerla: manuniña, ch'äraniña. +<br />

Pagarla: ajusuña japaqasiña, taqi churxaña.<br />

De una vez. Mäpitaki.<br />

De una a otra parte pasar o llevar. Esto se hace con<br />

los verbos de movimiento y de llevar compuestos<br />

con la partícula -kata o -kipa: sarakataña,<br />

apakataña, sarakipaña, apakipaña, &c.<br />

De veras que te mate. Llachajiwämama vel<br />

jiwäpinimama, chiqana jiwämama.<br />

De un tamaño. Chikapura.<br />

Devoto. Diosaru chuymani.<br />

De una mano, ojo, pie, &c. que le falta el otro.<br />

Ch'ulla amparani &c.<br />

Dejar. Vide sup: desamparar.<br />

Dejar, verbo general. Jaytaña. Vide: jay- no. 28;<br />

donde se verán muchos modos de dejar.<br />

Dejar que uno haga, diga, &c. Esto se hace con<br />

cualquier verbo y con la partícula, -ä, Idem: -ya.<br />

v.g.<br />

Dejar hacer. Luräña. Entrar: maluwaña, mantäña,<br />

&c.<br />

Dejar hecho algo, hácese con el verbo compuesto<br />

con -wa. v.g.<br />

Dejar mandado. Kamachiwaña.<br />

Dejar dicho. Sawaña.<br />

Dejar de hacer por estorbo. Qulluña, khunsxaña.<br />

Dejar de parir. Juqhawatxaña.<br />

Dejar que la mala hierba ahogue el sembrado.<br />

Qurana yapu jinq'äña, atipäña, alikipäña.<br />

Dejar crecer las uñas, el cabello, la barba, &c.<br />

Aliyaña.<br />

Dejar de seguir la caza o el que huye. Anjruña.<br />

Dejar de acudir la leche. Nuñu chhujuti, chakhuti.<br />

Dejar de acabar. Jakhachaña vel pisichaña.<br />

Dejar de acudir a tiempo. Jakhat'aña, -ru.<br />

Dejar de acertar. Jakht'äña vel jakhasjaña.<br />

Dejar pasar la ocasión de gozar algo, como de ir al<br />

cielo, &c. Alaxpacha kusisiña pasuña, jamaña;<br />

wanuña, wasuña. Vide: ja-, no. 46.<br />

Dejar sin nada a uno o como dicen a la luna de<br />

Payta. Q'umusuña, q'arusuña, q'anaqaña.<br />

Dejar de defender. Churapuña.


148 Ludovico Bertonio<br />

Dejar cerrado a uno. Jist'aqaña.<br />

Dejar de acudir a alguno extrañándole. Jiwuraña,<br />

jaxutaña.<br />

Dejar de dar gritos o de hablar. Amukt'xaña,<br />

t'arphuxaña; iratakakixaña; ch'ujutxaña.<br />

Dejar huir o escabullir a alguno.<br />

Lluch'uxtusnuwaña, phat'usu waña.<br />

Dejar que los pensamientos acudan y se<br />

representen. Yanqha amajasiñanakana mat'asiña.<br />

Dejar de parir la mujer. Sumutxaña, qumitxaña,<br />

jukhawatxaña.<br />

Dejar hecho testamento. Kunajasa qillqäsiwaxata,<br />

sutinchäsiwaxaña.<br />

Dejar en el camino la ropa de algún enfermo, para<br />

que se lleve la enfermedad el que se la llevare.<br />

Isi tapinita.<br />

Dejar en el camino. Vide: adelantarse.<br />

Dejar perder algo vendiéndolo barato.<br />

Quchuwäsiña.<br />

Dejar de acabar. Allqaña.<br />

Dejar de arar. Qhulli pasuña. Y así de otras cosas.<br />

Dejar de oír misa. Vide: faltar.<br />

Dejar de acudir a las obligaciones de trabajar o a<br />

otras cosas comunes. Iranaqasiñana jaqt'aña,<br />

jalawaqtaña, p'alaxwaqtaña.<br />

Dejar de alcanzar algo cuando hay muchos<br />

pretensores. Chijisiña.<br />

Dejar de recibir o comprar algo por no<br />

contentarse. Qisuña.<br />

Dejar de comer por estar mohino. Manq'a tipusina,<br />

tusuna. Vide tu-, no. 19.<br />

Dejar de quejarse el enfermo o de alterarse el que<br />

estaba alborotado. T'alaxtaña, t'arphuña vel<br />

chuyma t'alaxtitu, t'arphutu.<br />

Dejar Dios a alguno de su mano. Amparatha<br />

antutaña.<br />

Dejar algo e irse. Jaytawaxaña.<br />

Dejarse. Esto se dice con cualquier verbo activo,<br />

compuesto con -así vel -yasí, vg.:<br />

Dejarse engañar. Llulläsiña.<br />

Dejarse azotar, crucificar matar, &c. Azutäsiña,<br />

ch'aqukatäsiña, jiwäsiña.<br />

Dejarse vencer. Atäsiña, jaqichäsiña.<br />

Dejarse quebrar la leña. Pakäsiña.<br />

Dejarse abrazar. Qhumathapäsiña, phiskuthapäsiña,<br />

ichuthapäsiña.<br />

Dejarse retocar. Llamkt'äsiña, &c.<br />

Dejarse mirar. Ullch'ukäsiña.<br />

Decir. Saña. El uso de este vocablo es tan necesario de<br />

saberse, que sin él no podrá uno hablar cosa que se<br />

entienda, por ser el quicio de toda esta lengua, y es<br />

causa de que muchos modos de hablar<br />

forzosamente se hayan de decir muy<br />

diferentemente de lo que se puede saber por reglas<br />

generales de la gramática y así fue necesario<br />

inventar otras, para que él que no aprendió esta<br />

lengua desde niño pueda acertar a hablar<br />

congruamente. Estas reglas se hallarán en la<br />

segunda parte de nuestra gramática, c. 7. § 8.<br />

Decir algo en la cara a alguno. Ajanuchaña, ajanuru<br />

saña arusiña.<br />

Decir algo a alguno para que otro lo tome para sí.<br />

Qhät'a ay ranaña. Vide: a- no. 31.<br />

Decir puntualmente lo que hay. Aru takisnuqäña,<br />

sät'awiparu sät'äña, wakit'äña.<br />

Decir algo falsamente de otro. Jani arunsa aruchaña.<br />

Decir algo o contar. Atamaña ulaqaña.<br />

Decir algo a trochemoche sin saber lo que dice.<br />

Qhanamanaña, tawinaqaña.<br />

Decir la verdad. Aru chiqachaña.<br />

Decir hablar con doblez. Mäst'äña, jaqhast'äña,<br />

jamast'äña, jamacht'äña. Idem: mäst'ä arusiña.<br />

Decir lo que cada uno debe de tasa o gasto común.<br />

Ch'ära makhatäña.<br />

Decir la diferencia que hay entre algunas cosas.<br />

Jalaxtäña.<br />

Decir uno, para que otros respondan como en<br />

doctrina. Ira rapiña.<br />

Decir intimar. Isut'äña, phakutaña.<br />

Decir diferentemente de lo que iba a decir<br />

torciendo las palabras. Aruq'ink'utäña.<br />

Decir algo buscando ocasión de reñir. Nasa<br />

thaqhaña. 3 -qi. Idem: Kunarusa mantaja saña, aru<br />

thaqhaña.<br />

Decir una cosa por otra. Aru pantaña.<br />

Decir chufletas. Sawkakipaña.<br />

Decirse unos a otros lo que han de hacer. Siqisiña,<br />

iwxasiña vel iñasiña.<br />

Decir o mostrar quien hizo o dijo. Sitiqataña,<br />

ullachäña.<br />

Decir todo lo que tiene que decir. Taqichaña,<br />

tapachaña.<br />

Decir ahora uno, ahora otro, con perplejidad.<br />

Phaqankunakasa arusiña.<br />

Decirse palabras injuriosas. Aru t'akhasiña, aruna<br />

ätasiña vel tuqisiña.<br />

Decir siempre mal de alguno, traerle en la boca.<br />

Khistusiña.<br />

Decir de no. Janiwa saña.<br />

Decir de sí. Iyasaña, wä saña.<br />

Decidor. Arukamana, sanchakamana, arunkati,<br />

sawkarara. Vide: parlero.


Vocabulario de la Lengua Aymara 149<br />

Día. Uru.<br />

Día y noche. Arumani uruni, arumawi urawi, arumasa<br />

urusa. Poniendo primero la noche que el día,<br />

porque así lo usan ordinariamente.<br />

Día concertado para hacer algo. Arujasiwi,<br />

chimpusiwi, phat'asiwi uru.<br />

Día y sus partes. Vide: partes del tiempo, donde se<br />

hallarán los nombres de las horas, casi<br />

correspondientes a las nuestras.<br />

Día pardo. Jayphu lupi uru.<br />

Día claro. Lupi uru.<br />

Día de abstinencia o ayuno. Sasi uru.<br />

Diablillo o espantajo. Suxu, saynata, sankatilla, qupa<br />

jaqi, llama llama, kulun kulun.<br />

Día entero. Uru tukuya, t'ut'a uru, maya uru phuqa,<br />

maya urukamana.<br />

Diablo. Supayu. Vide: demonio.<br />

Diabólico que transtorna las voluntades. Jujini jaqi.<br />

Día de trabajo. Ina uru, irana qaña uru.<br />

Día de huelga o fiesta. Samaña.<br />

Día de comer carne. Aycha manq'aña uru.<br />

Día de difuntos. Amaya manq'aña uru. Así lo llaman<br />

ellos, pero es menester quitarles esta costumbre<br />

diciéndoles que le llamen. Purgatorionkiri<br />

animanakataki jamp'at'iña uru, o de otra manera<br />

que no huela a superstición.<br />

Día del juicio. Taripaña vel ch'ina uru.<br />

Dibujar. Qillqaña vel tullpa, inaki qillqaña.<br />

Diadema de plumas. Sipi.<br />

Diáfano. Qhispija qhispijama.<br />

Diamante. Janq'u qhispi qala.<br />

Dicha, ventura. Kusi, allina. Y para usar bien de este<br />

vocablo. Vide: a- no. 42 y también inki. Idem: no.<br />

59.<br />

Dichoso. Kusini, samini, allini, inkini, kutipani,<br />

kallata jaqi.<br />

Dichosísimo. Kusixtara, samixtara.<br />

Dictamen. Amajasiña. + Dictamen mío es: nana<br />

amajasiñaja akawa. Idem: nantha, chuymajantha<br />

akaki luraña vel saña, &c.<br />

Dictamen tengo que los devotos y buenos cristianos<br />

comul guen cada domingo. Domingo kuna<br />

Diosaru chuymaninakana comulgañapawa sasin<br />

jisña. Y así puede aplicarle a otras cosas.<br />

Diente. Lakha ch'akha. + Tenerlos: lakhani. + Salir o<br />

nacer: la khachasiña. + Doler: lakha ch'akha usutu.<br />

+ Tener los dobla dos unos delante de otros: lakha<br />

k'ituqitu. + Tenerlos desiguales: killuma; lakha<br />

pilla, k'awsu k'awsu; parqu parqu, lakha ullusu<br />

ullintata. + Tenerlos muy agudos: siwiqa lakhani,<br />

lakha siwiqa.<br />

Diestra mano. Kupi ampara.<br />

Diestro. Vide: hábil, habituado y también se dice con<br />

kamana y yapuni, como, v.g.<br />

Diestro ladrón. Luntäta yapuni.<br />

Diestro en cantar. Q'uchuka mana vel q'uchu yapuni.<br />

Y así de otras muchas cosas.<br />

Diestro de manos en hurtar o en trabajar, &c.<br />

Amparani.<br />

Dieta. Wakitaki manq'aña. + Tenerla: wakitaki<br />

manq'aña.<br />

Diez. Tunka.<br />

Diez y seis. Tunka chuxtani.<br />

Diez mil. Tunka jachu. Idem: junu.<br />

Diez veces. Tunka wasa.<br />

Diez veces tanto. Tunka aka jukha, mostrándolo y sin<br />

mostrarlo: tunka jukha.<br />

Diez años. Mä kumi.<br />

Diez brazas de tierra. Iqa. Y lo mismo dicen de<br />

cualquiera cosa que miden a brazas.<br />

Diferente hablando de perso nas. Mayniraki, y de<br />

otras cosas: mayaraki.<br />

Diferente es el oro del cobre. Chuqi maraki, yawri<br />

märaki.<br />

Diferente es este carrillo del otro, esta oreja de la<br />

otra, &c en el color. Chuqa nawna, chuqa jinchu,<br />

&c.<br />

Diferenciarse. Jalaqtaña. Idem: jalaxtaña.<br />

Diferenciar. Jalaxtäña.<br />

Diferencia. Mä jamukankaña, märakikankaña. +<br />

Darla: jalaxtäña. + Haberla: jalaxtaña.<br />

Diferir. Vide: dilatar.<br />

Difícil de decir, de hacer, &c. Jaritha arusiña, luraña,<br />

&c. Usando en todas las cosas del participio<br />

acabado en -ña, de los verbos activos o neutros.<br />

Dificultoso. Lo mismo que difícil.<br />

Dificultosamente. Jaritha, qanitha, ch'amatha.<br />

Dificultad de andar. Jaritha saraña. Y así de otras<br />

cosas. + Tenerla en entender, andar, &c. Jaritha<br />

jamurpäña, saraña, &c, vel saraña, luraña, &c. Jani<br />

jiskiwakisituti, yatisituti.<br />

Digno de honra: chupichaña. Y así se dirá de otras<br />

cosas, usando también de los participios en -ña,<br />

v.g.<br />

Digno de ser amado. Amawaña.<br />

Digno de ser aborrecido. Uniña.<br />

Digno de ir al cielo. Alaxpacharu mistuña.<br />

Digno de admiración. Añay saña.<br />

Digno de lástima. Jusuwäña.<br />

Digno de recibir el Santísimo Sacramento.<br />

Katuña waqi vel waqini o kamani. + No ser<br />

digno: jani waqitti waqinitti, kamanitti. Este


150 Ludovico Bertonio<br />

modo puede aplicarse a todas las cosas.<br />

Dignísimo de ser amado, castigado, &c.<br />

Amawañaxtara, mutuwañaxtara vel amawañana<br />

amawañapa, mutuwañana mutuwañapa.<br />

Digerir la comida. Purakana manq'a qhatikipäña vel<br />

purakaru manq'a thurixi, qhatikipxi.<br />

Dilatar de día en día. Uru jithäña, maya urutha maya<br />

ururu jithäña vel jilaxt'äña.<br />

Dilatar lo prometido. Jithärapiña. Como dilatome lo<br />

que me había prometido; churajasawipa jithärapitu.<br />

Dilatarse. Vide: alargarse.<br />

Dilatar o detener a otro. Jithäña. No me dilates Dios<br />

mío el tiempo para ir al cielo: Dios tatay<br />

alaxpacharu mañajataki jani ch'inaru ch'inaru<br />

jithiyittati.<br />

Dilación. Unaña. + Ponería una -ña. Mucha dilación<br />

puso en venir: jayapacha, jayawa, unawa jani jutiti.<br />

Diligente. Q'apa, qallu, nina. Vide supra: agudo.<br />

Diligencia. Q'apa kankaña, &c.<br />

Diligentemente. Q'apajamaki.<br />

Diligencia poner en algo o cuidado. Jiski amajasiña.<br />

Diluvio, avenida. Uma lluxlla.<br />

Diluvio universal. Pusi sü uraqiru uma jallu<br />

apakipaña. + Haberle: uma jallu apakipi<br />

llumchitati; khawsatati, jithitati, apatati. Vide:<br />

anegarse.<br />

Dinero moneda batida. Reala.<br />

Dinero moneda menuda. Wawanaka.<br />

Dinero moneda grande pata cones. Achachi; aunque<br />

usan llamarlos como nosotros.<br />

Dios. Diosa, tatsa, awkisa.<br />

Dios mío, tuyo, suyo, &c. Diosaja Diosapa, Diosama,<br />

&c. Añádese aquella a postrera porque a todos<br />

nuestros vocablos acabados en consonantes<br />

siempre añaden a vel i, por con formarse con su<br />

lengua, que cada vocablo de por si no sincopado<br />

acaba en vocal.<br />

Dios fue tenido de estos indios uno a quien<br />

llamaban Tunupa de quien cuentan infinitas<br />

cosas. De ellas muy indígenas no solo de Dios,<br />

sino de cualquier hombre de razón, otras que tiran<br />

algo a los misterios de nuestra santa fe. Mucho<br />

haría al caso declarar a los indios los embustes de<br />

Tunupa, para que todo lo que de él cuentan se vea<br />

claramente ser fábula y se desengañen. En otras<br />

tierras o provincias del Perú le llaman iqaqu.<br />

Vengamos ahora a algunos epítetos de nuestro<br />

verdadero Dios.<br />

Dios eterno. Wiñaya saykipa Diosa.<br />

Dios sin principio y sin fin. Jani qallarañani, jani<br />

tukuy chañani.<br />

Dios todo poderoso. Taqi atipiri.<br />

Dios Señor del universo. Jakha thaxsitha, jakha<br />

thaxsikama juch'a jaqini.<br />

Dios a quien todo obedece. Pachani uruni.<br />

Dios que da ser a todos los nombres. Jaqipha siri.<br />

Dios criador de todas las cosas. Kunamana<br />

kawkimana inuqiri luriri. Sunt'iyiri, qamiri.<br />

Dios de infinita gloria. Kusixtara, kunamanani,<br />

kawkimanani.<br />

Dios de infinita majestad. Jani arusiña jaxsarañani,<br />

apukankañai.<br />

Dios justísimo juez. Chiqa kuskachiri, chiqa phat'jiri,<br />

jani maynirusa wakiri.<br />

Dios de infinita misericordia. Jani arusiña<br />

khuyapiyiri, usuwiyiri, maywiri Diosa<br />

Disciplina. Siplina, jawq'at'asiña.<br />

Disciplinarse. Siplinasiña, asitusiña, jawq'asiña. Y<br />

más comúnmente lurasiña.<br />

Discordar en la música. Q'uchu panti vel waxllisi.<br />

Discordar cualquier cosa. Jani tinkusiña.<br />

Discordia. Yanqha qamaña. + Vivir o estar en<br />

discordia: ch'axmisiña, yanqha utkaña, qamaña;<br />

jaqhaxta chuymani jakaña vel mayni mayni jaqha<br />

chuymani puraña.<br />

Discordes o diferentes de parecer. Maynisa maya,<br />

mayniska maya amajasiña, sap'a vel chiqawa saña.<br />

Discípulos. Yatichawi, yatichata.<br />

Disculparse. Juchata sasäxaña, ajusuña, sasxaña,<br />

tinkuwasxaña.<br />

Discurrir entre sí. Amajasiña, k'aywisiña, p'ituwisiña.<br />

Discurrir de una parte a otra. Jalakipa jalaruruña,<br />

sarakipa sararuruña.<br />

Discurrir dando y tomando sobre alguna cosa.<br />

Amuta amanuqaña, k'aywita k'awinuqaña musa<br />

phalaña, musasiña.<br />

Discurrir por todas las vías, como podrá hacer su<br />

negocio. Jaya jakha amajasiña; tuqinuqaña.<br />

Discurso. Amajasiña, chuyma. + Tenerte:<br />

amajasiñani, chuymani.<br />

Difamar. Aruwaña, laqhawaña.<br />

Difamado. Aruwata, laqhawata, uywini, phichuni.<br />

Difamado de ladrón. Luntata aruwata, &c. Y así de<br />

otras cosas aun buenas.<br />

Disforme o monstruo. Juxsalla. Vide: monstruo y de<br />

gran cabeza, &c.<br />

Disfrazarse, enmascararse. Suxuchasiña,<br />

saynatachasiña.<br />

Disfrazarse tomando figura de Ángel, demonio,<br />

hombre, &c. Angelachasirapiña,<br />

supayuchasirapiña, &c. Añadiendo -chasirapiña o<br />

-chasiña y también dicen:


Vocabulario de la Lengua Aymara 151<br />

Disfrazarse el Demonio de Ángel de Luz. Supayutha<br />

Angela tukuña vel tukurapiña.<br />

Disfrazarse embozándose. Janakipasiña.<br />

Disfrazar, enmascarar. Suxuchaña saynatachaña.<br />

Disfrazar en hábito de mujer. Marmichaña y así<br />

mimillachaña, &c.<br />

Disfrace en hábito de Mujer. Marmichasiwi,<br />

mimillachasiwi, según fuere la cosa.<br />

Disgustarse. Vide: amohinarse.<br />

Disgustar. Vide: amohinar.<br />

Disminuirse las fuerzas. Ch'ama jukhawi vel<br />

jukhawitu, tukusitu, pisipitu, phintaptitu, parpa<br />

tukusitu.<br />

Disminuirse en número o cantidad. K'ataxaña<br />

pisixaña, &c. Tomando el nombre que significa<br />

poco y las partículas -xa, -ta, -pta, -kipta.<br />

Disparar arcabuz. Illapat'aña.<br />

Disparar artillería. Q'axchat'aña.<br />

Disparar huyéndose los que van juntos. Chukujraña,<br />

phat'ijraña.<br />

Disparata en hablar. Chuchaña. + Hablarlos:<br />

chuchaña, tawiña, chuchawimanqa chuchaña, &c.<br />

Disparar como frenético. Paqaqanaña vel muspaña.<br />

Disponer las cosas encomendándolas. Iwxaña,<br />

k'utisiña.<br />

Disponerlas acabándolas. Mirasiña.<br />

Disponer de su hacienda dejándola a otros.<br />

Jaytarapiña.<br />

Dispensar comida y otras cosas. Liwaña, liwajraña,<br />

churaña, churajraña.<br />

Dispensar dando licencia. Licencia churaña.<br />

Dispensación. Licencia churaña.<br />

Disponer. Vide: aparejarse.<br />

Disputar. Sasiña. Vide: debatir.<br />

Disputa. Sasiña.<br />

Disimular no reprehendiendo. Amuqarapiña.<br />

Disimular no mostrando sentimiento. Chuyma<br />

limintasiña vel amuki mutusiña vel mukusiña.<br />

Disimular fingiendo que no ve, ni oye, &c. Jani<br />

ulljirijaki, isapirijaki tukurapiña.<br />

Disipar hacienda. Vide: desperdiciar.<br />

Disipar lo ajeno. Kurijüraqaña, thuturaqaña,<br />

t'ümaraqaña, &c.<br />

Disoluto. Yawripara. Vide: desvergonzado, deslavado<br />

y usado.<br />

Disonar la música. Vide: discordar.<br />

Disonante voz. Jaxumallaki kunka.<br />

Disuadir. Chijit'aña, jani luramti saña o según lo que<br />

disuade.<br />

Disuadir y persuadir con engaño. Llullaña<br />

llullanuqaña.<br />

Distar cien leguas del Cuzco, &c. Aka markatha<br />

Kusquru pataka tupuwa, pataka yapuwa.<br />

Distancia de diez leguas. Idem.<br />

Destilar, manar. Ch'uwaña, ch'aqhaña, jawiña vel<br />

aywiña.<br />

Destilado. Ch'uwata, ch'uwiri, &c.<br />

Distinguirse. Vide: diferenciarse.<br />

Distinguirse echarse, deber. Ullasiña.<br />

Distribuir oficios. T'aqjaña, kamajaña, irajaña,<br />

k'utijaña.<br />

Distribuir así entre sí. T'aqhjasiña.<br />

Distribuir a muchos. Vide: repartir.<br />

Distrito, provincia. Mamani.<br />

Diverso. Vide: diferente.<br />

Diversidad de cosas. Kunamana, pichu pichu yänaka.<br />

Diversas veces. Jayakuti, &c.<br />

Dividir, partir. Ch'axtaña, ch'äña, jaläña.<br />

Dividir en pedazos menudos. Juch'a juch'aru, jisk'a<br />

jisk'aru, jaläña. Vide: partir, repartir.<br />

Dividir entre sí. Lakisiña, aychasiña.<br />

Dividir en manadas. Tama tamachaña.<br />

Dividir en porciones. Waqi waqi jaläña.<br />

Dividir en cuartos aún que sea de ave. Taru taru<br />

jaläña.<br />

Dividirse partiendo muchos del pueblo.<br />

Qhuchuwaqtaña, alliwaxaña, apawaxtaña.<br />

Dividirse la plata en muchas manos o partes. Qullqi<br />

iraxtawaxi, irawaxi.<br />

Dividirse el camino. Pallqaxtaña.<br />

Divieso o postema. T'iwka, ch'upu.<br />

Divinidad. Dioskankaña.<br />

Divino excelente. Qullana.<br />

Divisarse poco. Jayphu ullasiña.<br />

Divisar a boca de noche el que va andando. Liwil<br />

liwiltaña, ajul ajultaña. Vide: L- no. 7.<br />

División del camino. Thaki pallqa.<br />

Divorcio. Jalaxtaña. + Hacerle apartándose: jalaxtaña.<br />

+ Hacerle apartando: jalaxtäña.<br />

Divulgarse. Apatatäña, matataña, saratataña.<br />

Divulgar. Apatatäña, &c.<br />

Dijes o colgadijos que traen al cuello. Piña. +<br />

Ponérselos: piñat'asiña.<br />

Dicen que o dizque. -mna vel mana; y siempre se<br />

pospone, aunque a veces no es más que ornato.<br />

Doblar la ropa, &c. Patharpitaña, suk'aña,<br />

suk'athapiña.<br />

Doblar pasando a la vuelta. Makipaña, sarakipaña,<br />

&c. Usando de los verbos de movimiento, con la<br />

partícula -kipa.<br />

Doblar los ayunos de los años pasados. Mimara<br />

ayunaskaña, jicha paya jukha jilaxatäña vel


152 Ludovico Bertonio<br />

ayunaña vel mimara ayunasiwijaru jicha paya<br />

jukha apaxataña, jilaxatäña; y así puede aplicarse a<br />

otras cosas.<br />

Doblarse. Vide: doblegarse.<br />

Doblada persona. Vide: anchiqurtu.<br />

Doblado, que no se descubre a nadie. Jakhastä,<br />

mästä arusiri jaqi, pä chuyma jaqi.<br />

Dobladamente hablar. Jakhast'ä, mäst'ä, watiqa<br />

arusiña.<br />

Doblado que tiene dos, tres cuatro dobleces.<br />

Patharphi, kimsa, pusi tharphi vel suk'ata isi, &c.<br />

Dobleces de la ropa. Idem tharphi.<br />

Doblez en el trato. Jakhastäki, watiqaki luraña, &c.<br />

Doblegarse. Llawqil llawqilthaña, k'awsul<br />

k'awsultaña; y dícese de las cosas que fácilmente<br />

blandean como una bara, &c.<br />

Doblegarse torciéndose. K'awsuptaña, parquptaña,<br />

&c.<br />

Doblegarse las tijeras del tejado siendo muchas.<br />

Aparanttaña, parquranttaña, k'awsuranttaña,<br />

k'umuranttaña.<br />

Doblegar. Activo. Parquptäña, k'awsuptäña, &c. Vide:<br />

blandear y torcer.<br />

Doblegar el corazón o condición. Chuyma alit'äña,<br />

arpht'äña.<br />

Dolencia. Vide: dolor, enfermedad.<br />

Doler. Usuña vel usutu.<br />

Dolerse de sus pecados. Vide supra: arrepentirse.<br />

Doler las muelas. Lakha k'amitu vel usutu.<br />

Doler todo el cuerpo. Ch'ama ch'ama usutu.<br />

Dolerse. Kichusiña, llakisiña. Vide: afligirse.<br />

Doliente. Vide: enfermo.<br />

Dolorido. Usunkalla.<br />

Dolor. Usu.<br />

Dolor lento. Llamp'u, sap'a, wakita.<br />

Dolor de estómago. Chuyma usu.<br />

Dolor de corazón. Vide: mal de corazón.<br />

Dolor de costado. Jarapi vel wila jaqha usu. Dicen<br />

también como nosotros.<br />

Dolor continuo de manos o pies, tener. Ampara t'ax<br />

t'axtitu, chax chaxtitu.<br />

Domar o amansar las fieras. Llamp'uptäña,<br />

axaptäña.<br />

Domar las mulas y otros animales chucaros. Llamu<br />

yatichaña, sara. Idem: khumu yatichaña.<br />

Domador así. Mula yatichiri.<br />

Domar gente. Vide: sujetar.<br />

Domeñar. Vide supra: doblegar.<br />

Don o presente. Ulläsiña, churasiña. + Enviarle:<br />

ulläsiña, apäsiña. + Enviarse así unos a otros:<br />

apäsisiña, ulläsisiña.<br />

Donación graciosa. Inatha, kasitha churawiki.<br />

Donación en vida. Jakkirina churawipa.<br />

Donación onerosa con obligación de hacer algo.<br />

Aynisiña churawiki.<br />

Donaires de palabra. Sawkaki paña, &c. + Decirlos:<br />

llama llama sirakuna arusiña. Vide: chufletas.<br />

Doncella. Idem: vel k'ü, k'ümä chaxllatpacha tutiri<br />

marmi.<br />

Donde. Vide: a donde.<br />

Donde quiera. Vide: a donde quiera.<br />

¿Dónde hallaré yo plata, comida, &c?<br />

¿Kawkinchaja qullqi, manq'a, &c?<br />

¿Dónde iré yo ahora? ¿Kawkichaja.<br />

Doncella. Vide: hic. Doncella.<br />

Dorar. Chuqinchaña vel chuqina apaxataña.<br />

Dorado. Chuqinchata.<br />

Dorador. Chuqinchakamana.<br />

Dorar las palabras escusándose. Sumañaru arusiña.<br />

Vide: su- no. 16.<br />

Dormir. Ikiña. + No poder dormir: iki ch'ijma jani<br />

katuña.<br />

Dormir tendido. Ikitataña.<br />

Dormir con guarda. Chapani, ullasirini, musirini<br />

ikiña.<br />

Dormir profundamente. Jiwa ikiña, iki ñusaña.<br />

Dormir en algún lugar contra la voluntad de su dueño.<br />

Ikit'araqaña, arpht'araqaña.<br />

Dormitar, cabecear. Iki ch'awaña, k'aywiña,<br />

ikikipaña.<br />

Dormir, tener sueño ligero o muy poquito. Iki<br />

ch'armat'aña.<br />

Dormir con sobresalto. Jaqha jinchu, jaqha nayraki<br />

ikiña.<br />

Dormir toda la casa o pueblo al profundo de la<br />

noche. Iki ch'ujutaña.<br />

Dormir dos en una manta por falta de más ropa.<br />

May qallusiña.<br />

Dormir la criatura dentro de la saya de la mujer o<br />

el que tiene trato con ella. Phiqhirusita ikiña.<br />

Dormir el primer sueño o por poco tiempo. Ikiraña,<br />

maya ikiraki ikiña.<br />

Dormir boca arriba. Laqhampu jaxsutata ikiña.<br />

Dormir boca abajo. Alit'ata vel nasatha qhinst'ata<br />

ikiña.<br />

Dormir arrimado a la pared, &c. Pirqaru ikikataña.<br />

Vide: Idem: no. 15, &c.<br />

Dormir de lado. Jarapitha vél kichatha ikiña.<br />

Dormir dos abrazados. Qhumathapisitha ikiña. +<br />

Pecar así: marmimpi ikiña. Idem: anisiña.<br />

Dormir fingidamente. Ikich'ukiña, tullpaki ikiña.<br />

Dormilón. Ikiqimara, ikikamana.


Vocabulario de la Lengua Aymara 153<br />

Dormitorio. Ikiyawi, ikiña uta.<br />

Dormida de animales. Jipiña. Idem: kallanka.<br />

Dos personas. Pañi.<br />

Dos cosas. Paya vel pä.<br />

Dos niños de un parto. Pacha pachachata wawa; y al<br />

primero que nace llaman qhaxa, al segundo wisa y<br />

si son niñas a la primera awalla, a la segunda<br />

jispalla.<br />

Dos tanto. Paya jukha. Vide: cinco tanto o diez tanto.<br />

Dos cosas pareadas o compañeras como dos<br />

zapatos, dos vasos, &c. Yanani.<br />

Dos años después de este. Khuri naxsa.<br />

Dos caras tener el que dice uno aquí, otro acullá. Pä<br />

lakha jaqi.<br />

Doseles, colgaduras. Janaxatasiña, isixatasiña isi.<br />

Dosel o cielo de los altares o sitiales, &c. Ach'iwa. +<br />

Ponerle: ach'iwaxataña.<br />

Dote. Idem: tuti. T, en lugar de D. + Darle: apantasiña,<br />

tuti churaña.<br />

Doctrina, lugar donde la enseñan. Yatawi.<br />

Doctrina, las cosas que se enseñan. Yatichata,<br />

yatichawi.<br />

Doctrina o parroquia. Iklisya vel parukya.<br />

Doce. Tunka pañi. Y es para todas las cosas, personas<br />

y no personas.<br />

Doceno. Tunka manixaru vel tunka mani kipa.<br />

Docientos. Pä pataka.<br />

Dudar. Pawnaqaña. 3 -qi.<br />

Dudar si hará o no recelándose. Tumkit'aña,<br />

qhiyt'aña, jiwt'aña, llajllat'aña.<br />

Dudar. Vide: preguntar.<br />

Duda. Pawnaqaña, pawnaqawi. + Ir en duda por sí o<br />

por no: aru paki saraña, maña.<br />

Dudoso. Pawnaqiri. Vide: perplejo. + Andarlo:<br />

pawnaqaña vel pawnaqaskaña.<br />

Duelos. Thaxi sumi. + Tenerlos: thaxini, sumini. +<br />

Contarlos: atamaña.<br />

Dueño o señor de la casa: utani. Y así de otras cosas,<br />

añadiéndoles -ni.<br />

Dueño de este caballo. Aka caballoni.<br />

Dueño de aquello de que tratan o hablan. Ukani.<br />

Dueño de sí mismo, libre. Chuymakama vel puruma<br />

jaqi.<br />

Dueña matrona. Mamanaka.<br />

Dulce. Muxsa. + Volverse: muxsaxaña. + Echarle en<br />

la comida: muxsanchaña.<br />

Dulzura. Muxsa, muxsaña vel muxsakankaña.<br />

Dura tierra. Amaru, yaja, khama, ch'ullqichaykara,<br />

waña, sinti.<br />

Duro de corazón. Amaru chuymani vel ch'ayu,<br />

tarqaqa, tarma ch'unch'u, puti ch'unch'u, q'ullute<br />

jinchu, tuji, qala chuymani, jach'a chuyma, jani<br />

pakiya, jani phaxtä, jani chiqä, tataña, mita tataki.<br />

Duro como piedras, madera, &c. Amaru, yaja,<br />

ch'ullqi, sinti.<br />

Duro maíz. Muruchi tunqu.<br />

Duro como pellejos, &c. Khuru lawa. + Volverse<br />

duro de cualquiera cosa: amaruptaña, amaruxaña,<br />

&c. Añadiendo estas partículas a los nombres que<br />

fuere menester.<br />

Dureza. Amarukankaña, &c. Añadiendo -kankaña a<br />

los nombres que significan duro, de cualquier<br />

manera que sean.<br />

Durar el vestido mucho tiempo y otras cosas.<br />

Jaritha, jayatha mirq'isiña.<br />

Durar mucho una casa. Jayatha mirq'isiri. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Durar poco. Llaki, jamk'aki mirq'isiña.<br />

Durar mucho en el gobierno. Jayapacha apu, Papa,<br />

Obispo, Reya. Corregidora kankaña vel -ña vel<br />

Saranaqaña.<br />

Durar una temporada la vida, la honra, riqueza,<br />

&c. Jakaña qama, haciendani saranaqaña,<br />

chhanakiwa, mit'akiwa.<br />

Durar hablando de esta manera. Mientras dura la<br />

vida. Imansa jakkasina vel jakkijana. Mientras dura<br />

la cuaresma: imansa cuaresmakipana. Y este modo<br />

por gerundio o subjuntivo, sirve al tiempo pasado,<br />

presente y futuro.<br />

Durar para siempre. Wiñayatakiña vel kankaña.<br />

Durar poco. Llaki, jamk'aki tukusiña.<br />

Durar poco en el oficio o dignidad de obispo, &c.<br />

Llaki obispot'aña, papat'aña, reyat'aña, &c. Y así<br />

decimos también: Llaki fiscalat'aña,<br />

sacristanat'aña, &c.<br />

Duradero. Jayapacha. Esta vida no es duradera, no<br />

me agrada el vivir de esta manera: jani jayapacha<br />

akajama saranaqirikti.<br />

Durable. Jayapachataki. Ut Supra: "Laus Deo<br />

Virginique Matri Mariae sine ulla peccati macula<br />

conceptae."


154 Ludovico Bertonio<br />

E<br />

¡Ea! hermanos, dando prisa con suavidad y<br />

mansedumbre. Ilat'atana, jamk'at'atana<br />

chamayqunaka, jilanaka.<br />

¡Ea! Veamos. Qari ulljatana vel qari ulljaja.<br />

¡Ea pues! Vete con la bendición de Dios. Uka jalla<br />

Diosampi sarama.<br />

¡Ea pues acaba ya! Hablando con algún enfado.<br />

Jamk'achama jamk'achama.<br />

¡Ea pues! Sea así, concediendo. Iya iyaw, aja.<br />

¡Ea pues! Vamos: jina vel jinamatana.<br />

¡Ea pues! sin falta vendrá. Ukasa ukasa<br />

jutapininiwa.<br />

¡Ea pues! Hacedio ya que quereis hacerlo. Uki<br />

lurama uki. Y la última debe acentuarse.<br />

¡Ea pues! Riñamos. Ea jaychasitana.<br />

¡Ea pues! Dame lo que pido. Maysiwijakama churita.<br />

Eco. Qhax ch'axtaña. + Hacerle: ch'ax ch'axtaña.<br />

Eclipsarse el Sol. Inti jiwi.<br />

Eclipsarse la Luna. Phaxsi jiwi.<br />

Echar. Este verbo entra tantas veces en la lengua<br />

castellana, que si siempre se hubiera de repetir, no<br />

acabaramos tan presto. Para abreviar será buena la<br />

regla que también dimos tratando del verbo dar y<br />

es que queriendo buscar, vg. Echar olor,<br />

busquemos: olor echar. Y lo mismo se hará en otras<br />

ocasiones seme jantes. Aquí sólo pondremos lo que<br />

cómodamente no puede buscarse en otras letras.<br />

Echar agua en la quinua, trigo, &c. Para apartar las<br />

granzas: qhimaraña. + Para hacer sal: jayujuqhaña.<br />

3 -qhi.<br />

Echar de sí o de su casa. Jikharpäña vel sarakama<br />

saña.<br />

Echar arrojando por ahí cosas menudas.<br />

Wararpäña, willirpäña, aytirpäña. Donde es de<br />

notar que en estos verbos entra ordinariamente la<br />

partícula -rpä, en la susodicha significación.<br />

Echar la red al mar. Qäna qutaru jaqhuntaña,<br />

janatataña.<br />

Echar a coces. Takirpäña.<br />

Echar grillos. Kirilluru apantaña.<br />

Echar, despachar muchos hombres y animales.<br />

Anarpäña, qhuchurpäña, aywirpäña.<br />

Echar buen o mal olor. Jiski vel yanqa thujsaña,<br />

qumpiña.<br />

Echar a la rebatiña. Chankuwaña, waykasäña.<br />

Echar a huír. Phat'iwaxaña, mariwaxaña, jasawaxaña.<br />

Echar por ahí. Vide: arrojar.<br />

Echar coles en la olla y cualquier cosa que se come<br />

y da sabor como garbanzos, ajos, cebollas,<br />

tocino, &c. Colesa jillichasiña, anteponiendo la<br />

cosa.<br />

Echar a alguno punzándole con un palo, espada,<br />

&c. Junurpäña.<br />

Echar agua. Uma warantaña. Porque la partícula -nta<br />

significa ordinariamente echar o meter.<br />

Echar con los pies la ropa o persona cuando están<br />

echados. Wat'arpäña, wat'amukuña.<br />

Echar preso en la cárcel. Wata utaru chinut'aña,<br />

irpantaña.<br />

Echar ichu tendiéndolo. Yayuña, yayutataña.<br />

Willitataña.<br />

Echar orilla o ribete en la manta. Sillkuña. + En el<br />

manto: ipxaña.<br />

Echar derrama de plata u otras cosas. Qullqi irjaña.<br />

Echar mano a alguno. Jat'ithapiña, q'aphithapiña.<br />

Echar mano de alguno escogiéndole para algo.<br />

Jaxllaña, amawaña.<br />

Echar mano de alguno para Obispo, corregidor,<br />

&c. Obispochaña, apuchaña, &c.<br />

Echar carga a la bestia que nunca fue cargada.<br />

Llamuña vel llamuntaña.<br />

Echar espuma o babas de la boca. Thalta vel wijira<br />

liwisiña.<br />

Echar azúcar o miel. Azucaranchaña, misk'inchaña,<br />

componiendo la cosa con la partícula -nchaña.<br />

Echar lena, barro, &c. Lawanchaña, niq'inchaña,<br />

qalanchaña. Aunque el verbo general es apantaña.<br />

Echar algo en la manta o capa a otro para que lo<br />

lleve. Mujixaräña, ajuxaräña. Echar o arrojar en la<br />

mar, en el fuego: &c. qutaruchaña, ninaruchaña,<br />

&c. Componiendo el lugar con la partícula -rucha.<br />

Echar a rodar rempujando. Nukhurpäña.<br />

Echar a rodar. Qullumiña, qullumi qullumi jaläña.<br />

Echar algo en el seno la mujer. Phiqhiruchaña,<br />

phiqhiru imantaña.<br />

Echar algo entre faja. K'inchurusiña.<br />

Echar la criatura o cordero pariendo.<br />

Phultuxwaqtaña.<br />

Echar o limpiar soplando. Phusarpäña.<br />

Echar y meter los mocos. Qhitiqaña.<br />

Echar Dios al mundo los hombres. Sunt'äña.<br />

Echar a perder. Talaquraqaña.<br />

Echar tuertos los ramos. Turu aliña.<br />

Echar agua, vino, chicha, &c. en el vaso para luego<br />

beber. Umajasiña.<br />

Echar algo en la olla partiéndolo. Wikantasiña,<br />

ch'äntasiña.<br />

Echar en risa. Sawkaru jakhuña.<br />

Echar al pasto. Junäniña, juniñaru jikhaña y si son


Vocabulario de la Lengua Aymara 155<br />

muchos, anakiña.<br />

Echar a buena o mala parte. Jiskiru vel yanqaru<br />

katuña, jakhuña.<br />

Echar a perder. Waxlliña.<br />

Echar de ver. Ulljaña.<br />

Echar de ver entendiendo. Jamupäña, unanchaña.<br />

Echar en olvido. Armamukuña.<br />

Echar bendiciones. Dios waqaychajatpana,<br />

jakhäjatpana, hablando a segunda persona. A<br />

tercera persona diremos: Dios waqaychapha.<br />

Echar en remojo. Vide: remojar.<br />

Echar fuera. Jikhusuña, y si son muchos: anusuña.<br />

Echar de la boca lo mascado. Jaqhusuña.<br />

Echar así agua o saliva. Jumch'irpäña.<br />

Echar menos de alguno. Ch'usaru jakhuña.<br />

Echar Dios su bendición. Dios khuyi, jiskichi.<br />

Echar reptos o bravatas. Jani jakiyirija arusiña.<br />

Echar de cabeza en el cepo. Kunkatha ceporu<br />

apantaña. + Y de pies: kayutha apantaña.<br />

Echar plumas, cuernos, vello, barba, uñas, espigas<br />

y cualquiera cosa que nace. Ch'akhachasiña,<br />

waxrachasiña, phüchasiña, ñukhuchasiña,<br />

silluchasiña, pawrächasïña. &c. Componiendo las<br />

cosas con la partícula -chaña.<br />

Echar las pares. Ch'iwa jakiqaña. 3 -qi vel<br />

wawachaña. Y sino son mujeres, dicen: utapi<br />

yuqachaña vel wawachaña.<br />

Echarse a perder lo que se tiñe. Ch'ixchiña,<br />

waxllisiña.<br />

Echarse sobre la almohada. Ch'ijmaxataña,<br />

ch'imkaxataña.<br />

Echarse la carga al vientre las bestias. Khumu<br />

jaqhurantasiña.<br />

Echarse de ver claramente. Qhanaki ullasiña.<br />

Echarse poco de ver. Jayphuki ullasiña.<br />

Echarse el aire cesar. Thä jant'axti, t'akut'i, llamp'ut'i.<br />

Echarse el hombre y otros ani males encogiendo las<br />

manos y pies. Jiphixataña.<br />

Echarse la gallina sobre los huevos. Jiphijasiña.<br />

Echarse un cántaro de chicha a pechos. Mä waqulla<br />

umantaña vel mä waqullantaña.<br />

Echarse a dormir cabe alguno. Wat'aranaña.<br />

Echarse al vado. Iñantaña.<br />

Echarse a nadar. Tawuntaña.<br />

Echarse a dormir. Ikinuqaña.<br />

Echarse de espaldas o boca arriba. Jaxsutasa<br />

ikinuqaña.<br />

Echarse de lado. Jaraphitha kichatha ikinuqaña,<br />

winkuxataña.<br />

Echarse de barriga o de bruzas. Llawllixataña,<br />

llawllinuqaña.<br />

Echarse al agua. P'ultuxarantaña, thalaxrantaña.<br />

Echarse una y otra, de vino o chicha. Umusu<br />

umantaña.<br />

Echar maldiciones. Vide: jurar<br />

Echar a rodar como por juego. Q'illi q'illiña.<br />

Echar a rodar. Q'illintaña.<br />

Echado a la puerta. Punqu killkaru ichumukuta,<br />

wayumukuta, apamukuta, jaytamukuta.<br />

Edad. Mara. No sé tu edad. Yurawi marama jani<br />

yatitti. + Tener cuarenta años: pusi tunka mara<br />

jaqiña. + Ser de la misma edad que otro: jupa mita<br />

jaqikankaña vel ña vel jupa wiñayaña. Vide: wi- no.<br />

12.<br />

Edicto. Apuna kamachiwipa. + Publicarlo: arut'aña,<br />

isut'äña.<br />

Edificar casa. Uta pirqaña.<br />

Edificar dando buen ejemplo. Jiski lurawijampi<br />

yatichaña.<br />

Efectuar. Wakiqäña, wakit'äña, luraña.<br />

Efectuarse. Yatisiña, wakisiña.<br />

Efecto. Yatisiña, wakisiña. + Tenerle: yatisiña, &c.<br />

Vide: wa- no. 37. Donde se hallará el modo de usar<br />

de estos dos verbos. + Tener efecto la<br />

determinación de alguno. Amajasiwipa yatisi vel<br />

wakisi.<br />

Eficaz en obrar. Kunasa waki siyri, yatisiyri.<br />

Eficacia. Kunasa wakisäña. + Tenerla: wakisäña, &c.<br />

+ Tenerla en hablar: aruna phaxrachäña vel<br />

kallisäni kariqañi, aruna irt'aña.<br />

Ejemplar de buena vida. Ullirpäña.<br />

Ejemplar castigo. Taqina waniñapataki, ulljañataki<br />

jaxsarañataki, karkatiñataki mutuwaña.<br />

Ejemplo bueno o malo. Jiski vel yanqha luraña. +<br />

Darle: lurañampi yatichaña. + Contarle ejemplo.<br />

Idem: simpulu atamaña.<br />

Ejemplo para contar. Idem Idem: simpulu.<br />

Ejemplo comparación. Jakhastä aru, + Tomarle de la<br />

chácara del convite, de la semilla, &c. Yapu tuqitha<br />

jakhast'ä arusiña, &c.<br />

Ejercitarse para saber. Yatikipa yatiruruña, kutikipa<br />

kutiruruña.<br />

Ejercitarse en algo. Tuliña, ichiña.<br />

Ejercitado o diestro en algo como en escribrir<br />

cantar, bailar, &c. Qillqa q'uchu, kawa yatita vel<br />

yaka, quitando a los verbos la terminación -ña,<br />

Vide: diestro.<br />

Ejército de enemigos. Awqa sü<br />

Ejército o multitud junta. Tama.<br />

Él o ella. Jupa.<br />

Él que, antecedente y relativo, incluyese esto en todos<br />

los participios activos y pasivos, v.g.


156 Ludovico Bertonio<br />

Él que amaba a Dios: Dios amawiri.<br />

Él que es querido de Dios. Diosana amawatapa.<br />

Él que ha de ser castigado. Mutuwaña, castigaña. De<br />

esta manera de relativos, tratamos en la 3. p. de la<br />

gramática, cap. 10; donde se hallarán muchas cosas<br />

necesarias de saber.<br />

El más fuerte. Sintichapi. La cual partícula,<br />

ordinariamente se añade a todas las oraciones de<br />

partitivo; como son el más sabio, rico, hermoso,<br />

santo, &c.<br />

El más cercano. Akiyri.<br />

El lunes o martes haremos, &c. Lunes qatana,<br />

martes qatana luratana, &c.<br />

El año pasado. Mimara.<br />

El año que viene. Naxsa.<br />

El domingo que viene. Akaxaru domingo.<br />

El domingo pasado. Masawa domingo. Y así de otros<br />

días, meses y años; aunque no significa<br />

precisamente sólo el domingo antes de este<br />

inmediato, sino uno que no hace mucho que pasó.<br />

El primero que va delante. Nayrawiri.<br />

El primero en orden. Nayrachapi.<br />

El segundo. Nayraxaru vel nayrakipa.<br />

El tercero. Panixaru Idem: -kipa. Acerca de los cuales<br />

nombres que significan orden, véase la 2. p. de la<br />

gramática cap. II. § 2.<br />

El otro. Khuri. Cuando hay dos o más cosas, una más<br />

apartada que otra.<br />

Él que es tenido por muerto y como a tal le han<br />

hecho las exequias. Siña miraka, y por afrenta<br />

llaman así a los yanakunas y a los que siempre<br />

están ausentes de sus pueblos.<br />

Él que no acudió a las minas o trajines siendo<br />

nombrado para ello. Ch'ära jaqi.<br />

Él que tiene plata. Qullqini. Y así se dirá de todas las<br />

cosas añadiéndoles -ni.<br />

Él que tiene quien le favorezca. Jalaxatirini,<br />

arukipirini, yanapirini.<br />

Él que no tiene casa. Utawisa. Y lo mismo se hará en<br />

todas las cosas añadiéndole -wisa.<br />

El obligado a ir por su rueda a las cosas de<br />

comunidad. Mit'ani.<br />

Él que va solo con riesgo de la vida, por mandato<br />

de otros. Jaqi ch'unch'u miri.<br />

El tamaño de algo. Jukhanka. Vide: ju- no. 3.<br />

Él que tiene a cargo el aprestar para alguna<br />

jomada, obra o banquete. Wallpani, sitani.<br />

Él que tiene a cargo el despachar la gente para<br />

alguna jornada, camino, &c. Jakikani.<br />

El sí o el consentimiento que uno da. Iyasawi,<br />

wäsawi.<br />

Él que concede con todo, que nunca dice de no.<br />

Iyawanaqu.<br />

Él que solía tener criados. Yanani yatita.<br />

Él que es mujeril en sus cos tumbres, especialmente<br />

en hablar. Marmija.<br />

Elegantemente hablar. Aru ch'iwtakiña, k'ask'akiña.<br />

Elegante lenguaje. K'ask'a aru.<br />

Elegante en hablar. Aru k'ask'a.<br />

Elegir. Jajllaña.<br />

Elegir alcalde. Idem: vel irputaña, mantäña,<br />

amawaña. Idem: alcaldechasiña.<br />

Elección. Jajllaña.<br />

Elegido, escogido. Jajllata.<br />

Embadurnar. Phiskuña, sulaña, thijmiña.<br />

Embadurnarlo todo. Sulakipaña.<br />

Embadurnar algo con liga. Jamillunchaña.<br />

Embadurnar con sebo. Lik'ina qhusquchaña,<br />

qhusqut'äña.<br />

Embanastar sin apretar. Qutamaru irantathapiña. +<br />

Apretando: takintaña, limintaña.<br />

Embarazar la cosa con muchedumbre de cosas.<br />

Apatataña.<br />

Embarazarla con gente. Jaqi utana phuqhaña.<br />

Embarazada así. Apatatata vel phuqha.<br />

Embarcarse. Wampuru mantaña.<br />

Embarcar ropa, &c. Wampuru apantaña.<br />

Embargar. Jank'aña.<br />

Embarnizar. Vide: embadurnar.<br />

Embejecerse. Vide: Envejerecerse.<br />

Embelesarse. Khakhartaña.<br />

Embelesar. Khakhartäña.<br />

Embelesado. Khakhartata, khakhatatata, armamt'ä.<br />

Emberriñarse. P'usuxtaña.<br />

Embebecerse en jugar: anatarukiptaña. Y así de<br />

todas las cosas, interponiendo al verbo -rukipta.<br />

Embebecerse pensando en el pan, en la chácara. &c<br />

T'ant'arukiptaña, yapurukiptaña, &c. Componiendo<br />

el nombre con -rukipta.<br />

Embebecer a otro. Añádase una -a antes de -ña, a los<br />

verbos y nombres así compuestos.<br />

Embeberse. Vide: empaparse.<br />

Embeberse el agua en la tierra seca o arena.<br />

Tajrantaña.<br />

Embijarse. Jismasiña, samasiña.<br />

Embijar a otro. Jimat'aña, samataña jaxnut'aña.<br />

Embijarse todo. Jismakipasiña, jismana llujuntäsiña.<br />

Y así de otros colores.<br />

Emborracharse. Machaña, machjaña.<br />

Emborracharse hasta quedar como muerto.<br />

K'usana. Idem: vinona qaqaña; 3. -qi. Jiwaña.<br />

Emborracharse unos a otros. Machjäsiña, umjäsiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 157<br />

Emborracharse hasta perder el juicio. Chuyma<br />

chhaqhañakama machaña. Vide: umaña y beber.<br />

Emborrachar a otro. Machäña, machjäña, umjäña.<br />

Emborrachar a otro hasta que se vaya cayendo.<br />

Jamillujaña.<br />

Embravecerse el león. Qhultuña.<br />

Embravecerse el hombre. Q'apisi qhultuña,<br />

japllasiña, waruptaña, jalutaña, titipumaki<br />

qhultuña, uriptaña.<br />

Embravecerse muchos contra uno. Uxikataña,<br />

uxithapiña.<br />

Embravecerse la bestia. Uriptaña, waruptaña.<br />

Embotado o boto. Turu.<br />

Embotarse al filo. Turuptaña.<br />

Embotar. Turuchaña.<br />

Embudo. Wantaña, juluña.<br />

Embutir las cajas, &c. Phut'iru sak'intaña, tilantaña.<br />

Emendar. Vida: Enmendar.<br />

Emienda. Vide: Enmienda.<br />

Empacado carnero o persona que no quiere<br />

levantarse por mucho que le digan. Añachayu,<br />

jach'a chuyma.<br />

Empacarse así. Añaptaña, &c.<br />

Empadronar. Qillqantaña, jusq'uña, jusq'untaña.<br />

Empadronarse. Qillqantäsiña, jusq'uwasiña.<br />

Empadronado. Qillqata, jusq'uta.<br />

Empalar. Lawaru, sawuru jununtaña, sukuntaña,<br />

apantaña.<br />

Empalagar la comida. Vide: enfadar.<br />

Empanada. Idem: vel impanatu.<br />

Empapar un trapo en el agua para agotarla. Uma<br />

lankusuña.<br />

Empaparse el vestido de agua. Isi jallpichitu, isi<br />

jallpikiña, isiru uma ch'uwantitu.<br />

Empaparse la tierra cuando llueve. Jallutha uraqi<br />

asanaqti vel jinijnaqti.<br />

Empaparse o embeberse el agua en la arena, &c.<br />

T'axjrantaña.<br />

Emparedarse. Liqisiña, pirqat'asiña, atisiña.<br />

Emparedar. Pirqt'aña, liqit'aña.<br />

Emparejar. Vide: ajustar.<br />

Emparejar los manojos por las puntas golpeando.<br />

Thalat'aña, chuqut'aña, jusq'uthapiña, uywithapiña.<br />

Emparentado. Qullqa, qullqachata.<br />

Emparentarse, la mujer casandose. Jaysaña, -ru vel<br />

jaynuyasiña.<br />

Emparentarse al varón. Marmiyasiña, casarasiña, es<br />

común.<br />

Empezar. Vide: comenzar.<br />

Empezar a obscurecerse. Thamikipaña, laxakipaña,<br />

añublandose el tiempo o anocheciendo.<br />

Empedernido, obstinado. Qala, qalawijata, qala<br />

chuymani.<br />

Empedernido de frío. Chullunkä vel lalina.<br />

Empedrar. Qalana jant'akuña. + Y si es con guijarros:<br />

jayu jayuna sataña. + Con cascajo: ch'ixullana<br />

jarphit'aña, jant'akuña.<br />

Empeñar. Prenda churaña vel prendat'aña.<br />

Empeñada, cosa dada en prenda. Perenda katuta.<br />

Empeñado, adeudado. Manuxtara.<br />

Empeorar el enfermo. Yanqhachaña, yanqhakiptaña,<br />

maychxaña, mämpichaña, juk'ampichaña,<br />

junt'uchjaña. Idem: usu maycha apaxatti, puri, &c.<br />

Emperezar. Qillasiña, jayrasiña.<br />

Emperador. Idem: jach'a apu.<br />

Emperatriz. Jach'a t'alla.<br />

Empeine. Mat'a usu + Tenerlos: mat'a usuña + Lleno<br />

de ellos: mat'axtara.<br />

Empeine, parte superior del pie. Kayu mamani.<br />

Empinarse la bestia. Pä charana säkaña, säkxaña.<br />

Empinar, levantar en alto. Aläru sät'äña, ätuña.<br />

Empinarse en las puntas de los pies. Phapallina vel<br />

silluna säkaña. 3. -ki.<br />

Emplastarse de lodo. Niq'i chasiña.<br />

Emplastarse de sangre. Wilachasiña. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Emplastar. Niq'ichaña, &c.<br />

Emplasto. Qulla vel jampi. + Ponersele: qullana<br />

apaxatasiña.<br />

Emplasto para lamparones. Mak'aya.<br />

Emplasto de cardenillo. Q'upajiri.<br />

Emplastado de lodo. Ñiq'ixtara. Y así de otras cosas.<br />

Emplumarse como avestruz. Surichasiña.<br />

Emplumecer. Vide: Nacer, crecer.<br />

Empobrecer. Wajchamukuña, wajchaxaña,<br />

wawqixaña, pisiptxaña, phintaptxaña, &c.<br />

Empobrecer mucho. Pankunaqxaña, thäwijaña,<br />

wajchamukutaña.<br />

Empollarse. Vide: pollito.<br />

Empreñarse. Japhit'aña vel japhixaña, &c.<br />

Empreñar. Japhit'aña, &c.<br />

Emponzoñar. Qullana jiwäña vel usuchaña.<br />

Emprenderse el fuego. Nakhathapiña vel<br />

ninachasiña, -ru.<br />

Emprestar. Vide: prestar.<br />

Empréstito. Manuni, manutaki churawi.<br />

Empuñar la espada. Katujasiña.<br />

Empuñadura de la espada. Es para ch'unch'u vel<br />

katuña.<br />

Empujar. Vide: rempujar.<br />

Empujón. Vide: rempujón.<br />

Enajenar. Antutkataña, antutkatasxaña.


158 Ludovico Bertonio<br />

Enajenado así. Antutkatata.<br />

Enajenado de los sentidos. Chuyma chaqhata,<br />

khakhartata.<br />

En algún tiempo. Kunana kunapachasa, kawki<br />

pachaspalla.<br />

En todo. Kuna yänsa, yäxatsa jani yäxatsa.<br />

En cuatro pesos comprar. Pusi sarana alasiña. +<br />

Vender: pusi sararu alaxaña.<br />

En cuanto. Kayqana, qayqaru.<br />

En secretillos. Jamasatha vel manqhitha arusiña.<br />

En un momento. Kayuki, llaki, thusaki, kayuki.<br />

En balde. Kasiläki, inaläki vel wanuki.<br />

En donde quiera que hay ocasión, comer, dormir,<br />

&c. Manq'äwijamana manq'aña, ikiyawijamana<br />

ikiña. Y así de otras cosas.<br />

En ayunas. Jamanaki. + Estarlo: jamankaña vel<br />

manq'atha uksakiña.<br />

En cada pueblo. Markajamana vel markan kunana. Y<br />

así de todos los lugares, casas, cerros.<br />

En tal caso. Ukaka, ukapilla, ukaska.<br />

En aquel punto. Uka puqa.<br />

En competencia para que otros lo vean. Jaqi ulljäki.<br />

En breve. Jamk'aki, junt'uki.<br />

En tu mano estoy. Amparamankaña.<br />

En medio. Taypit'a. Como decimos. Alät'a, manqhit'a,<br />

&c. Que es diferente de Taypitha, &c. Taypit'aru,<br />

&c.<br />

En todo caso lo haré. Kamisasa lurapinija.<br />

En pasando el domingo. Domingo katatha. Y así de<br />

otros días.<br />

En que día, mes, año, &c. Kawki uruna, phaxsina,<br />

&c.<br />

En algún tiempo vendrás a mis manos. Qhara jurpi<br />

amparajaru jallt'itajata.<br />

Encima. -xana vel -xaru. + Estar encima de la mesa,<br />

&c. mesa xankaña. + Poner encima de la mesa:<br />

mesaxaru uchaña vel mesaxaru apanuqaña, &c.<br />

Encima o sobre: esto se dice con el verbo compuesto<br />

con -xata, especialmente con los de movimiento y<br />

de llevar. Andar encima: saraxataña. Poner encima:<br />

apaxataña, iraxataña, &c. Según la cosa fuere. Dar<br />

golpes encima: kumpaxataña, liq'ixataña, &c.<br />

En vano. Kasitha lutitha. En mi nombre. Nana<br />

arujampi.<br />

Encalar. Q'atawina lluch'iña.<br />

Encallar el barco. Wanpu q'ultaru achuthalti.<br />

Encaminar. Thaki ullachäña.<br />

Encandilar. Ninana surump'äña. Y lo mismo es con<br />

espejo y otras cosas tersas y resplandecientes.<br />

Encarcelar. Wata utar uchaña. Vide: echar en la<br />

cárcel.<br />

Encarcelado. Wata utaru chinuqata vel chinujasita.<br />

Tener encarcelado mucho tiempo: wata utaru<br />

chinujasiña.<br />

Encarecer, subir de precio las cosas. Jakhusäña,<br />

jakhusäxaña.<br />

Encarecer alabando. Aruna sumäña, chupichaña.<br />

Encarecer vituperando. Arusisiña yanqharu katäña.<br />

Encarecerse las cosas. Jilatakixaña, alluxatakixaña.<br />

Encargar. Iwxaña, iwixaña.<br />

Encargar entregando. Katäña.<br />

Encargar la conciencia. Juchama kankawiwa;<br />

almama jaxsarama saña.<br />

Encargado. Iwxawi. + Dejar en cargado.<br />

Iwxawaxaña.<br />

Encarnar Imagen. Jaqina aychapaja llimphiña,<br />

qhuskhuña.<br />

Encarnar hacerse hombre. Jaqi tukuña.<br />

Encarnación así. Jaqi tukuña. + Día de la<br />

encarnación de Cristo. Jesucristuna jaqi tukuwipa<br />

uru.<br />

Encarnar la herida, curándose. Aycha vel jarichi<br />

manqhitha alixi, puquxi.<br />

Encarnado color así. Qanqulla.<br />

Encasar ajustar. K'ask'isäña, jallpasäña.<br />

Encasar hueso o miembro. Jithixatäña, q'aq'untxaña,<br />

phisquntxaña.<br />

Encajar. Neutro. Jakithaptaña, k'ask'ithaptaña;<br />

t'alaxthaptaña.<br />

Encajar. Activo. Jakithaptäña, t'alaxthaptäña, &c.<br />

Encajado. K'ask'ithapitata, &c. + Encajados estar los<br />

granos del maíz en la mazorca: thuluru tunqu<br />

lip'ikatata, k'ask'ikatata.<br />

Encenagarse. Vide: enlodarse.<br />

Encenagarse cayendo en la ciénaga. Q'ultaru<br />

jalantaña, thalajrantaña.<br />

Encender el fuego. Nina phustataña.<br />

Encender candela. Nakthapäña.<br />

Encender fuego echando leña. Lawa phichaña;<br />

nakhutäña, nakhanuqäña.<br />

Encender una poca de lumbre. Nina, llijutäña,<br />

qhanutäña.<br />

Encenderse el fuego de suyo. Nina nakhuti.<br />

Encenderse y apagarse. Nakhuta, nakhanuqaña.<br />

Vide: na- no. 2 donde se hallarán otras cosas de<br />

estas.<br />

Encenderse en ira. Q'apiskiptaña, wallaxkiptaña.<br />

Encensar. Vide: incensar.<br />

Encerrar a alguno. Jist'antaña, llawintaña, athit'aña.<br />

Encerrar carne en escondrijo como éstos suelen.<br />

Atikipaña.<br />

Encerrar ganado. Uyuru atintaña, jist'antaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 159<br />

Encerrar en la troje chuño. Sixintaña, sixintasiña.<br />

Encerrar maíz o quinua. Piwrantaña, piwrantasiña.<br />

Encerrarse. Jist'antasiña, &c.<br />

Encerrarse a piedra y lodo. Utaru liq'isiña,<br />

liq'intasiña vel pirqantasiña.<br />

Encerrado. Jist'atata. + Dejar así encerrado:<br />

jist'aqaña. + Tener encerrado: jist'ajasiña.<br />

En cierne estar los frutos de los árboles como<br />

manzanas, duraznos, &c. Mak'unkarachasitha.<br />

Anteponiendo el fruto y lo mismo se dice de los<br />

sembrados, v.g. + Estar en cierne la quinua, el<br />

maíz, &c. jupachasiña, amkachasiña, tunquchasiña.<br />

Componiendo los nombres, con la partícula -chasi.<br />

+ Estar en cierne las uvas: uvasachasiña; aunque<br />

siempre se usarán en tercera persona.<br />

Enclavar. Vide: crucificar.<br />

Enclavar las bestias. Wawa janchiru ch'akuntaña.<br />

Enclocar la gallina, dejando de poner más huevos.<br />

Pikutaña, qumit'aña, sasiña.<br />

Encogerse el pie, mano, &c. por enfermedad.<br />

Q'unq'uptaña, q'unq'uthapiña, äthapiña;<br />

jiskathaptaña, jalthaptaña vel wayuthaptaña,<br />

q'unq'ullithapiña.<br />

Encoger el pie, mano, &c. Athapäña, q'unq'uthapäña,<br />

&c. Añadiendo una diéresis (ä), a los verbos<br />

precedentes.<br />

Encogerse de miedo. Vide: amedrentarse. + Encogido<br />

así: llajlla, -qhï.<br />

Encoger las piernas el que está echado.<br />

Wat'athapiña.<br />

Encoger o abrir la cortina. Sinkhathapiña,<br />

sip'uthapiña vel pullchuthapiña.<br />

Encogido para pedir. Qamasa. + Andarlo de miedo:<br />

khuya khuya ullinaqaña, khuyathaptaña.<br />

Encolar pegando. Colana lip'ikatäña, lip'äña.<br />

Encolerizarse. Q'apiskiptaña, jalutaña. Vide: qhi-.<br />

Encolerizarse unos con otros. Q'apisäsiña, jalutäsiña.<br />

Encomendar a la memoria. Chuymaru uchaña,<br />

chuymaru apantaña, irantaña vel amajasiña.<br />

Encomendar sus cosas. Jinchuxawaña,<br />

jinchut'awaña, iñawit'awaña, katäña. Vide supra:<br />

encargar.<br />

Encomendero de indios. Idem. vel jaqini. V.g.:<br />

encomendero de Tiahuanaco: Tiwanaku jaqini, &c.<br />

Enconarse la llaga. Chhuxrichawi janchi mathiptitu.<br />

Enconarse la postema. T'iwka mathiptitu.<br />

Enconamiento. Mathiptawi.<br />

Encontrar con alguno. Jakisiña, jakithapitaña, -mpi.<br />

Encontrar o salir al encuentro. Jakistaqaña. 3 -qi.<br />

Encontrar de repente: esto se dice con todos los<br />

verbos de movimiento y la partícula -staqa:<br />

sarastaqaña, phat'istaqaña, &c. 3 -qi.<br />

Encontrarse los que van y vie nen cuando son<br />

muchos. Ayitujapitaña, äthapitaña.<br />

Encontrarse los ejércitos para pelear.<br />

Punjxthapitaña, awqathapitaña, tinkusiña.<br />

Encontrarse riñiendo de palabra. Ajathaprtaña,<br />

jiwatisiña. Idem: thaxtisiña.<br />

Encontrarse corriendo. Jasathapitaña. Y todos los<br />

verbos de movimiento compuestos con la partícula<br />

-thapita o -thaphiña, significan lo propio<br />

encontrarse -mpi.<br />

Encontrarse topetando. Pankuthaphitaña.<br />

Encontrarse con mucho regocijo en el camino.<br />

Thuquthaphitaña.<br />

Encontrarse dos piedras con ruido. Tarthaphitaña.<br />

Encontrarse en los pareceres o dictámenes.<br />

Chijisiña.<br />

Encontrado con alguno. Urqu t'inini, urqu k'iwatini,<br />

-mpi. + Andarlo: p'usuxkiptatapuraki, urqu t'iñiniki<br />

saranaqaña. + Y sin hablarse: amuki llallijasiña,<br />

sarajasiña.<br />

Encontradizo hacerse. Sarastaqaña, -ru.<br />

Encorar la llaga saliendo el cuero. Janchichasxaña<br />

vel janchichasxitu, jusqachasxitu.<br />

Encordio. Phich'i ch'upu. + Tenerle: saritu,<br />

phich'ichasitu, &c.<br />

Encorvarse la pared, palos, &c. K'umukïptaña,<br />

k'awsukiptaña, &c.<br />

Encorvarse humillándose. Alit'aña, arphat'aña.<br />

Encorvado. Parqu, k'awsu, k'umu vel parqukiptata,<br />

&c. alit'ata.<br />

Encorvar. Parqukiptäña, k'umukiptäña, &c.<br />

Encresparse de suyo el cabello. K'usukiptaña, k'usu<br />

k'usuxaña.<br />

Encresparle. K'usukiptäña, k'usukiptäsiña, k'usu<br />

k'usutäxaña.<br />

Encrespar el cuello de la camisa. Cuello k'usu k'usu<br />

yatäña.<br />

Encresparse la mar. Uxi uxiña.<br />

Encrespada así. Uxixtara.<br />

Encrucijada del camino. Thaki pallqa.<br />

Encruelecerse. Vida: bravo y embravecerse.<br />

Encubrir. Imantaña.<br />

Encubrirse. Imasiña. + Andarse encubriendo:<br />

imasnaqaña.<br />

Encubrir la luz o rayos del sol, las nubes o<br />

cualquiera otra cosa. Lupi vel qhana jamast'äña,<br />

ch'amakast'äña.<br />

Encubrirse el sol con las nubes. Inti qinayaru jithinti,<br />

imasi.<br />

Encubierto estar. Imasiña.


160 Ludovico Bertonio<br />

Encubiertamente. Jamasatha.<br />

Encharcarse las calles cuando llueve. Calle calle<br />

umaki ch'allchi.<br />

Encharcar. Ch'allchaña.<br />

Encharcarse parando el agua. Qutawt'aña,<br />

takuthaltaña, q'ulltuthaltaña.<br />

Enchipar fruta carbón, &c. En jichu como suelen.<br />

Ch'ipaña, q'iukipaña.<br />

Endechar. Q'uchu jachaña.<br />

Endechar andando por las calles donde acudía el<br />

difunto. Uta uta tumasina jachaña.<br />

Endechas. Q'uchu jacha.<br />

Endechaderas. Jacha iriri<br />

Endemoniado. Supayuna maluta allqumäta,<br />

luqhiptiri.<br />

Enderezar un palo tuerto. Chiqaru mutaña.<br />

Enderezar camino. Chiqachaña, tuqipachaña.<br />

Enderezar levantando en pie cualquiera cosa.<br />

Sät'äña.<br />

Enderezarse así. Sät'äña.<br />

Endurecerse. Amaruptaña. Vide: duro donde hay que<br />

notar.<br />

Endurecer algo. Amaruptäña, &c. Vide: ib. Idem.<br />

Endurecerse las papas. Qala ch'uñuña.<br />

Endurecido en pecar. Jucharu yatita.<br />

Endurecido como piedra. Qa laptata.<br />

Enea. Tutura.<br />

Enemigo particular y público que hace guerra.<br />

Awqa.<br />

Enemigo particular. Idem: enemigo: t'iñi, urqu jiwati,<br />

urqu t'iñini. + Tenerle: awqani, t'iñini. Tengo por<br />

enemigo a Pedro: Pedro t'iñiniña vel Pedrompi<br />

t'iñiniña. + Serlo de alguno. Idem.<br />

Enemiga. Urqu jiwati, por que este término es más<br />

propio para mujeres.<br />

Enemigo de alguna comida. Awqa.<br />

Enemigo de la paz. Qarnawaxlli.<br />

Enemistad. T'iñinikankaña, &c.<br />

Enemistarse. T'iñichasiña, &c.<br />

Enemistado estar. Awqaniña, &c.<br />

Enemistados andar. Uñisiña, ch'ixnisiña, urqu t'iñini<br />

sarana qaña.<br />

Energía en el hablar. Aruna phaxrachäña. + Tenerla:<br />

qallisänijaqiña.<br />

Enero. Chinu phaxsi.<br />

Enfadarse de la comida. Manq'ana amijasiña vel<br />

manq'a amijitu, qhusmijitu, ch'ach'ajitu. Vide: a-<br />

no. 50, &c. "seq" vel manq'ana qaqaña, t'insijasiña,<br />

qhusmijasiña.<br />

Enfadarse de estar en casa. Utankasina thuthuña,<br />

amijasiña vel amijitu, &c.<br />

Enfadarse de escribir cada día. Urunkuna qillqasina<br />

amijasiña. Y así de otras cosas.<br />

Enfadarse de su maestro, &c. Yatichirija amijitu vel<br />

yatichirijampi phaltu uräña, thuthuña, amijasäsiña.<br />

Enfadar inquietando. Q'aq'uña, ch'axmiña.<br />

Enfado. Amisi, ancha amisiwa, mäki manq'aña.<br />

Enfadoso. Phaltu uru.<br />

Enfermar. Usuña vel usutu.<br />

Enfermar de la cabeza. P'iq'iña vel ch'unch'u, ch'ijna<br />

usutu. Y así se dirá de otras partes del cuerpo.<br />

Enfermar de calentura. Puti usutu. Y así se dirá de<br />

otras enfermedades particulares anteponiéndolas.<br />

Enfermar del mal que da en los andes. Jusqu vel<br />

t'uru usutu.<br />

Enfermar de bubas. Wanthi usutu.<br />

Enfermar de un mal que suele dar en Moquegua<br />

con temblor de todo el cuerpo. Kusupiña,<br />

chhujchuña, kusupi usuña.<br />

Enfermar de empeines. Mat'a usutu.<br />

Enfermar todos los de una casa o pueblo. Uta vel<br />

markapacha usu wañari usu uphu vel utu.<br />

Enfermar todos excepto uno de una casa o excepto<br />

un pueblo, de muchos. Utapacha, markapacha<br />

pukuchasi, usu chillqikipi.<br />

Enfermar muchas veces. Usunaqaña, usu usuña.<br />

Enfermar de muelas. Lakha k'amitu.<br />

Enfermo generalmente. Usuri.<br />

Enfermo de calentura. Puti usuri. Y así se dirá de las<br />

otras enfermedades anteponiéndolas, v.g.<br />

Enfermo de los ojos, manos, pies, &c. Nayra,<br />

ampara, kayu usuri vel lama jaqi.<br />

Enfermo de la orina. Yaqha t'akhuwa vel yaqha<br />

t'aqiri<br />

Enfermo de muelas. Lakha k'ami.<br />

Enfermo de dos, tres y cuatro años. Paya, kimsa<br />

mara usuri vel usumpi paya kimsa marakiri vel<br />

saranaqiri.<br />

Enfermo con mejoría. Ñañaki.<br />

Enfermo de los huesos. Parpa ch'ä usuri. + Estarlo:<br />

parpa ch'iytu.<br />

Enfermo tullido. Muruqu, no. 7.<br />

Enfermo después de haber es tado achacoso.<br />

Nuwanuqtata.<br />

Enfermo fingido. Tullpa vel chupiki usuri. + Fingirlo:<br />

usuch'ukiña, chupiki usuña.<br />

Enfermo de mucho tiempo. Usumpi q'aq'usiri<br />

ch'axmisiri. + Estarlo con mucha pesadumbre:<br />

maya uru vel maya aruma mararu usuri.<br />

Enfermo de cámaras. Wich'uri Y si son de sangre:<br />

wila wich'uri.<br />

Enfermo muy a menudo. Usunkalla, jiwankalla.


Vocabulario de la Lengua Aymara 161<br />

Enfermo continuamente. Usu. Idem: ayku tukutana<br />

saranaqiri.<br />

Enfermo lugar. Usuña, usuni vel usu.<br />

Enfermizo. Usunkalla. Ut Supra.<br />

Enfermo de lombrices. Q'uyk'ani, k'allisäni, q'uyk'a<br />

usuni.<br />

Enfermedad generalmente. Usu.<br />

Enfermedad de los Yungas con temblor de todo el<br />

cuerpo. Chhujchu vel kusupi usu. Y así se dirá de<br />

todas las enfermedades particulares,<br />

anteponiéndolas al nombre usu, cuyos vocablos se<br />

hallarán por sus letras.<br />

Enfermedad de los Andes que da en las narices.<br />

Jusku vel t'uru usu.<br />

Enfermedad con temblor de otra especie que la de<br />

arriba. Jala vel thala usu<br />

Enfermedad de pecas o pintas del rostro. Q'ara usu.<br />

+ Enfermar así con estas manchas: q'ara katuña.<br />

Enfermedad de orina como podre. Nuwat'a. +<br />

Tenerla: nuwat'aña.<br />

Enfermedad dar o cobrar. Usu katuña, usukiptaña,<br />

usu säkiptitu, säxatitu, sarakatitu. + Dar<br />

enfermedad en todo el cuerpo: usu t'uqitu,<br />

apaxattitu. Idem: purixattitu.<br />

Enfermedad de los dientes que da a los niños.<br />

Lakha suri. + Enfermar así: lakha suriña.<br />

Enflaquecer. Tukaritaña, piswaña. Vide: flaco; donde<br />

hay muchos sinónimos los cuales compuestos con<br />

la partícula -taña o -xaña o -ptaña significan<br />

enflaquecer como: tukarixaña, tukariptaña vel<br />

waywaña, llak'aptaña, &c.<br />

Enflaquecer o consumirse el enfermo que no puede<br />

comer. Chulluña, ch'akhataña, ch'amawisaptaña,<br />

p'aywaña; y lo mismo dicen de los viejos.<br />

Enflaquecer la mujer que cría a sus pechos.<br />

Ñuñuqaña. 3 -qi.<br />

Enfrente de la Iglesia. Iglesia thäna. Idem:<br />

nayraqatana. + Estar así enfrente dos casas. &c.<br />

Ullikatasiña, ullithapitaña vel ullithapitatapura<br />

kankaña.<br />

Enfrente. Vide: delante.<br />

Enfriarse. Thärata. Vide: resfriarse.<br />

Enfriado. Thäraña, thäwijata.<br />

Engalanarse. K'anchillachasiña, k'apchichasiña,<br />

yamparusiña.<br />

Engañar. Llullaña. Vide: llu- no. 7, donde se pone<br />

este, verbo con varias partículas y significaciones.<br />

Engañar con buenas palabras. Jujikipaña,<br />

llullukipaña, achikakipaña.<br />

Engañar trayendo al retortero. Llullakipa,<br />

llullaruruña.<br />

Engañar en daño de otro. Llullaraqaña. 3 -qi.<br />

Engañar a menudo. Llulla llullaña.<br />

Engaño. Llullaña.<br />

Engañoso. Llulla.<br />

Engañador. Llullakamana.<br />

Engañarse unos a otros. Llullathaphitaña.<br />

Engañarse teniendo una cosa por otra. Pantaña. +<br />

Engaño así: panta vel pantaña.<br />

Engastar en oro. Chuqina apantaña vel yatäña.<br />

Engastar estaño en los vasos y otras cosas así.<br />

K'awsina chäntaqaña.<br />

Engendrar. Jathasiña.<br />

Engendrar muchos hijos en una o en muchas. Jatha<br />

williña.<br />

Engendrador así. Jatha willi jaqi.<br />

Engendrar adulterando. Mayniru jatjaña. 3 -ji<br />

Engendrado así. Jathajata.<br />

Engendrado legítimamente. Jathasita.<br />

Engendro. Vide: monstruo<br />

Engolfarse. Chika. Y el taypi qutaqata wampusiña vel<br />

wampusiniña. Según fuere ir o venir. Engordar.<br />

Neutro. Lik'itaña vel puqutaña.<br />

Engordar así los puercos. Sasiña.<br />

Engordar. Activo. Puqut'äña, lik'it'äña, sasäña.<br />

Engordar mucho. Neutro. Lik'i muruquchaña,<br />

lik'ikamakixaña.<br />

Engreírse. Vide: desvanecerse.<br />

Engrosarse. Lankhuptaña.<br />

Engrosar. Lankhuptäña.<br />

Engrudo. Injrutu, lip'iña.<br />

Engrudar las plumas haciendo de ellas figuras.<br />

Ch'intaña vel jallpaña.<br />

Engullir. Mañaqäña, q'ustiqäña, mullt'iqäña vel<br />

mañajrantäña, mult'ijrantäña, maxmantaña,<br />

waxwantaña<br />

Enhechizar para matar consumiendo poco a poco.<br />

Qallaqaña. 3 -qi. Layqachaña, t'ikachaña.<br />

Enhechizado. Qallaqata, t'ikachata vel nakaya usuni.<br />

Enhechizar inclinando las voluntades con hechizos<br />

o persuasiones. Jujikipaña.<br />

Enhilar la aguja. Agujaru ch'anka t'isnuña vel<br />

t'isnusuña.<br />

En hora buena vengas. Allinaki jutama, kusiki<br />

purima.<br />

En hora buena te vea yo andar bueno y sano.<br />

Chillqinuqakixama.<br />

En breve volver. Junt'u jutxaña, kutinixaña.<br />

Enjugarse. Wañaraña, t'axsaräña, thixmiraña,<br />

phiskuraña, sularaña.<br />

Enjugar. Wañaräña, t'axsaräña. Vide: limpiar.<br />

Enjuto. Waña, t'ajsa.


162 Ludovico Bertonio<br />

Enlabiar. Vide: adular.<br />

Enladrillar. Ladrillona jant'akuña,<br />

Enlazar. Sipitaña.<br />

Enlazar por la garganta. Kunkanchä sipitaña.<br />

Enlodar. Ñiq'inchaña, ñiq'inchakipaña, ñiq'ina<br />

lankhakipaña, sulakipaña.<br />

Enlodado. Ñiq'ixtara.<br />

Enlodarse. Ñiq'iñchasiña, ñiq'ina sulakipasiña,<br />

phiskukipasiña.<br />

Enloquecer. Luqhiptaña.<br />

Enloquecer fingiéndose loco. Luqhichasiña,<br />

luqhichasirapiña.<br />

Enloquecido. Luqhiptata, luqhiptiri.<br />

Enlutarse. Jach'irtaña.<br />

Enlutado. Jach'ira vel jach'irtata.<br />

Enlucir. Lluch'iña, phiskuña, sulaña, llujutaña,<br />

llujutäña, ajanuchaña.<br />

Enlucir con yeso. Pachachinchaña.<br />

Enlucir a lo ancho de la pared. Lluch'iranaña, &c.<br />

Enlucido sin tolondrones. Llijutäta, q'uma, llumpaqa.<br />

Enmaderamiento. Q'iruna q'irunchata.<br />

Enmarañarse. Laykusiña, junisiña, laykuthaphitaña,<br />

llaychusiña, llaychuthaphitaña, thamphasiña,<br />

thamphathaphitaña, t'ajaptaña, t'ajathaphitaña.<br />

Enmarañado. Laykuta, laykunta t'aja, t'ampha, q'uli.<br />

Enmarañar. Laykuwaña. Añadiendo una -a, antes de<br />

-ña, a los verbos precedentes.<br />

Enmohecerse. Qurarit'aña vel quyrarit'aña,<br />

qurarixaña.<br />

Enmascararse. Vide: disfrazarse.<br />

Enmascarado. Vide: disfrazado y también sa- no. 8.<br />

Enmaderar. Q'irunchaña.<br />

Enmendarse. Waniña, thusaña.<br />

Enmendarse en beber demasiado. Umaña waniña.<br />

Idem: umañatha.<br />

Enmendar a otro corrigiéndole. Wanichaña, wanäña.<br />

Enmienda. Waniña.<br />

Enmendar lo escrito. Qillqa chiqachaña.<br />

Enmienda así. Qillqa chiqachaña.<br />

En mi lugar. Vide: por mí.<br />

Enmudecer. Amukaña, amukiña, amukt'aña.<br />

Enmudecer perdiendo el habla o turbándose.<br />

Amukt'xaña, iratakakixaña.<br />

Enmudecer el ladrón cogido en el hurto o en otro<br />

delito. Tunukakixaña, &c.<br />

Enmudecer a otro. Amukäña, amuktäña, aruna<br />

mänchakiña.<br />

En muchos pedazos quebrarse. Pakinuqasiña. Vide:<br />

quebrarse.<br />

Ennegrecerse. Ch'äraxaña. Vide: volverse o pararse<br />

negro.<br />

Enojarse, acelerarse. Q'apisiña, añakusiña,<br />

q'apiskiptaña vel chuyma q'apisitu, irusiña, irusitu,<br />

phullusiña, wallaxkiptaña, wallaxtusnuña,<br />

phulluxkiptaña, p'usuxkiptaña, &c.<br />

Enojarse el perro, ladrando. Wa wa saña.<br />

Enojar. Q'apisäña, &c. Añadiendo ä en los verbos<br />

susodichos.<br />

Enojadizo. Q'apisilla, ch'uwasilla, nasxaru,<br />

q'apisinqalla, jayintillani, jisk'a chuyma, jisk'a<br />

yuxch'a, mita jaqi anquyawa, jaluta, t'ukulli<br />

q'apisiri. Y todos los participios de aquellos verbos<br />

precedentes.<br />

Enojo. Q'apisi, tipu. + Quitarse: q'apisi malutu vel<br />

apartitu.<br />

Enorme pecado. Wati samka, tapiya jucha.<br />

Enramar las calles. Arku sät'äña.<br />

Enramarse de sangre los ojos. Nayra wilaki<br />

antaxtitu.<br />

Enredarse en pecado. Jucha laykusiña, k'anasiña.<br />

Enredarse en el pecado de la fornicación. Miqa<br />

laykuña.<br />

Enredar en pecado. Jucharu laykuwaña, puräña,<br />

juchachasäña.<br />

Enredar pájaros. Llikaqaña.<br />

Enredar poniendo red. Llika janatataña, ätataña.<br />

En retorno. Aynisisinaki. + Dar, hacer trabajar, &c.<br />

En retorno: aynisisinaki churaña.<br />

Enriquecerse. Qhapaqataña, &c. vel jaqiptäña.<br />

Enriquecer a otro. Qhapaqataña, jaqiptaña, &c.<br />

Enronquecen. Chhajutitu, kunka ch'ajtitu, turqutitu,<br />

jakit'itu, llupat'itu, wikaxtitu, tarqaqaptitu.<br />

Enronquecido. Chhajutata, amayatata, kunka<br />

ch'ajtata, &c.<br />

Enroscarse la culebra. Pawikiptaña, mult'ikiptaña,<br />

jawqakiptaña, miqaptaña, phiruruchasiña,<br />

phirurukiptaña.<br />

Enroscar. Pawikiptäña, &c.<br />

Enrubiar el cabello. Paq'uptäsiña, paq'uptäsiña.<br />

Ensamblar. Llimphiña qhuskhuña. Que también es<br />

pintar.<br />

Ensangrentar. Wila jururuchaña, wila pataranachaña.<br />

Ensangrentar manchando de sangre sin herir.<br />

Wilachaña.<br />

Ensangrentado. Wila patarana.<br />

Ensayarse. Vide: acostumbrarse y avezarse.<br />

Ensanchar. Jakhankhachaña.<br />

Ensartar. Vide: enhilar aguja.<br />

Ensartar rozarlos. Sult'uña vel t'isnuña.<br />

Ensartar rabiatando bestias o atando muchos<br />

hombres en hileras. Qhatathapiña, chinuthapiña.<br />

Ensebar. Lik'inchaña vel lik'ina phiskuña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 163<br />

Enseñar. Yatichaña.<br />

Enseñar malas mañas. Llaquta vel isallu jinchuna<br />

jawq'ataña vel samakipaña samat'aña.<br />

Enseñado en algo. Yatiri.<br />

Enseñado o doctrinado. Qurata vel yapuchata. Vide:<br />

acostumbrado, habituado.<br />

Ensoberbecerse. Apuskachaña, apuykachaña,<br />

apusnaqaña, achasnaqaña, jach'asnaqaña,<br />

jilasnaqaña.<br />

Ensordecer. Uqharaxaña.<br />

Ensordecer haciendo del sordo. Uqharachasiña,<br />

uqharachasirapiña.<br />

Ensortijado. Vide: encrespado.<br />

Ensuciar. Q'añuchaña, q'añukipäña.<br />

Ensuciar las moscas la carne y podrirse con<br />

gusanos. Muchuña vel laq'utaña.<br />

Ensuciarse proveerse. Wanuraña, jamaraña.<br />

Ensuciarse así el que está fuera de juicio. Jama<br />

phillmiraña vel phillmiña.<br />

Ensuciarse algo manchándose. Q'añukipaña,<br />

q'añuchasña, &c.<br />

Entallar. T'illmiña, t'illmiraña vel t'illmusuña.<br />

Entenado. Wilawisa yuqa vel pucha vel llulla wawa.<br />

+ Tenerle: llullani.<br />

Entender, oír. Isapaña.<br />

Entender con el entendimiento. Jamurpäña,<br />

unanchaña, tuqirpäña, jamut'aña, tuqinuqaña,<br />

isapaña. Vide: chuyma.<br />

Entender la condición de alguno. Chuyma<br />

warkut'aña, katut'aña vel llamkt'aña.<br />

Entender en algo. Tulithakamata, juchaña, jatuña,<br />

ichiña.<br />

Entender en algo embebeciéndole todo en aquello,<br />

como en jugar, comer, &c. Anatarukiptaña,<br />

manq'arukiptaña, &c. Componiendo los verbos con<br />

-rukipta.<br />

Entender sólo en el regalo del cuerpo.<br />

Janchirukiptaña, aycharukiptaña. Componiendo el<br />

nombre con la misma partícula y también dicen:<br />

janchiru tukuña.<br />

Entender sólo en holgarse. Tiranajamaki ikiña,<br />

thunkuña, chiphiña, k'usaña.<br />

Entendimiento o discurso. Amajasiña, jamut'aña,<br />

jamurpäña. Idem: chuyma. Tenerte: amajasiñani,<br />

chuymani, &c.<br />

Entender uno por otro. Jaqhaki isapaña, jamut'aña,<br />

&c.<br />

Entender bien. Tuqipa isapaña, jamut'aña, &c. A mi<br />

entender, a tu entender: nanña, jumanña, &c.<br />

Entendido. Chuymani ch'ikhirata, amawt'a, ari<br />

chuymani, tuqini, jamuni apinquya, ch'ikhi, t'it'u,<br />

k'ik'u.<br />

Enterar la tasa. Ajusuña, phuqusuña, phuqhaña,<br />

thapachaña, taqichaña, phuqhususiña,<br />

wayruruchaña.<br />

Enternecerse. Waynasiña, khuyasiña. Vide:<br />

compadecerse.<br />

Enternecerse con gana de llorar. Jacha jachitu,<br />

k'alajachitu.<br />

Enternecer a otro. Waynasäña jalutaskaña jachäña,<br />

jacha jachäña, &c. Vide: palabras tiernas.<br />

Entero. Taqi vel thapapacha. + Estarlo:<br />

taqipachakakiña, &c.<br />

Enterrar muertos. Amaya imaña.<br />

Enterrar la plata, &c. Imantaña.<br />

Enterrar una piedra toda o parte para memoria.<br />

Qala jusnuña.<br />

Enterrar, tener secreto algo. Jayp'ut'äña, chaqhutäña.<br />

Enterramiento al modo antiguo. Amaya uta.<br />

Enterramiento, el acto de enterrar. Amaya imaña. +<br />

Ir a él: amaya imiri maña. + Hacerle solemne:<br />

jach'a chupimpi, Idem: yämpi imaña.<br />

Entibiarse calentándose. Llaphiptaña, q'uñiptaña,<br />

juxsaptaña.<br />

Entibiarse resfriándose. Llaphikakixaña, &c.<br />

Entibiar. Llaphichaña, &c.<br />

Entibiar resfriando. Llaphäxaña, q'uñaxaña, &c.<br />

Entibiarse en la virtud. Jiski lurañataki, Dios<br />

serviñataki, thärasiña, thämukuña.<br />

Entoldar. Karpajaña.<br />

Entoldar calles. Karpachaña, karpaxataña,<br />

achiwaxataña.<br />

Entonar las voces. Taqi kunkanaka tinkusäña.<br />

Entonar comenzando. Irutarapiña.<br />

Entonado, sobervio. Ch'uwasilla, pawisilla,<br />

jumchisilla, ch'untiri, k'inchinaqiri, q'illinaqiri,<br />

qamasa, thuji.<br />

Entonamiento. Ch'uwasilla kankaña, &c. vel -tataña.<br />

Entonarse. Ch'uwata, ch'uwa nuqaña, q'illita<br />

q'illinuqaña, k'apchimpi saranaqaña, &c.<br />

Entonces. Ukapacha.<br />

Entortarse. Vide: torcerse, encorvarse, tuerto, torcido.<br />

Entortarse la pared. Sulakiptaña, k'umutaña, &c.<br />

Entortar. Vide: encorvar, torcer, tuerto, curvo, &c.<br />

Entrambos nosotros, vosotros, &c. Panija -ma, -pa,<br />

-sa, &c.<br />

Entrambos ojos, oídos, &c. Purapa nayra, purapa<br />

jinchu, &c. En las demás cosas así compañeras.<br />

Entrañas o tripas. Jiphilla.<br />

Entrañas o vientre. Puraka.<br />

Entrañas de amor. Chuyma.<br />

Entrar: maluña, mantaña. Y todos los verbos de


164 Ludovico Bertonio<br />

movimiento y otros muchos con la partícula -nta,<br />

significan entrar.<br />

Entrar en alguna casa. Kayu äntaña.<br />

Entrar la espina. Ch'apijaña, ch'apintaña, ch'api<br />

jusq'uranttitu, ch'apintitu.<br />

Entrar con triunfo. Jayllisaki vel jayllimpi mantaña.<br />

Entrar la noche. Arumakipaña, jayp'ukipaña,<br />

ch'amakakipaña.<br />

Entrar por espesura de cosas con dificultad.<br />

Jakiranttaña.<br />

Entrar muchos llorando. Jupintaña.<br />

Entrar en edad para casarse. Tayruptaña,<br />

warkiptaña.<br />

Entrar entre los que están durmiendo o echados.<br />

Wat'antaña<br />

Entrar o suceder en el oficio de otro. Lantiña.<br />

Entrar a servir. Yanapaxaña.<br />

Entrar rindiendo la fortaleza. Pukara makipaña.<br />

Entrar a servir en buena casa. Sap'a utaru purintaña.<br />

Entrar así casándose. Idem.<br />

Entrar grande golpe de viento en alguna casa. Thä<br />

nuwarantti.<br />

Entrar el aire colado. Phustiri thä puri, manti, änti.<br />

Entrar debajo del agua. Ñusk'untaña tawuntaña,<br />

k'uñuntaña.<br />

Entrar por yerro o rondón. Pantantaña thamantaña.<br />

Entrar repentinamente o con mucho regocijo.<br />

P'arajrantaña vel jalantaña.<br />

Entrar y salir muchas veces. Sarsu sarantaña, aywisu<br />

aywintaña, &c. Con todos casi los verbos de<br />

movimientos compuestos con las partículas -su y<br />

-nta, como se ve fácilmente en los dos verbos.<br />

Entrar y salir mucha gente en alguna casa. Vide:<br />

batería; bullicio.<br />

Entrar el día antes de salir el sol. Urukipaña.<br />

Entrar o meterse por la espesura de la gente.<br />

Kajaranttaña, limiranttaña, q'uparanttaña.<br />

Entrar o colarse por fuerza. Wikaranttaña.<br />

Entrarse por las puertas de alguno con disgusto del<br />

dueño o casarse la mujer con poca voluntad de<br />

aquellos con quien emparenta. Thukuntaña.<br />

Entrada, agujero o puerta para alguna parte.<br />

Maluña, mantaña. + Darla: maluwaña. + Darla a<br />

los pensamientos malos: yanqha amajasiñanaka<br />

chuymaru mat'äña.<br />

Entre dos luces. Ajanu thami. Idem: jayphu, sarphu<br />

suxsu. Idem: khitiña sapacha. Estos términos sirven<br />

al anochecer, aunque a veces también el amanecer.<br />

Entre cuero y carne. Wawa janchi.<br />

Entre delgado y vasto. Murmu.<br />

Entre mozo y viejo, así de va rones como de<br />

mujeres. Puqu ta jaqi.<br />

Entre cano. Qaqani p'uquni.<br />

Entre dos pueblos. Pä marka taypiña. Juli está entre<br />

Hilavi y Pomata: Jilawimpi Pomat'ampi taypinki<br />

Sulli marka. Y de este modo puede aplicarse a<br />

otras muchas cosas.<br />

Entre dos aguas estar o dudar. Phawnaqaña. 3 -qi.<br />

Entre nosotros, vosotros, &c. Jiwasapura,<br />

nanakapura, &c.<br />

Entre si, o unos con otros reñir, amarse, &c.<br />

Jaychasiña, amawasiña, &c. Interponiendo la<br />

partícula -si, en tos verbos.<br />

Entre ciego del todo y corto de vista. Siyapi, säpi,<br />

sarphu.<br />

Entre faja donde las mujeres guardan algo.<br />

K'inchu.<br />

Entregar. Katäña, churaña.<br />

Todos los verbos de llevar con la partícula -xarä, v.g.<br />

Entregar persona. Irpxaräña.<br />

Entregar dinero. Qullqi irxaräña.<br />

Entregarlo todo. Taqichaña, thapachaña, taqi ajusuña.<br />

Entregarse en las manos de alguno. Irpxaräsiña.<br />

Entregarse a los deleites, vicios, &c. Yanqha<br />

kusisiñaki, yanqha lurañaki tuliña, ichiña, yanqha<br />

kusisiñanakana paqumapa saranaqaña.<br />

Entremeter libros y cosas semejantes. Kajantaña,<br />

chillantaña, chillputaña.<br />

Entremeter. Vide: mezclar.<br />

Entremeterse en negocios, pleitos, &c. Jucharu<br />

jalantaña.<br />

Entremeterse en hablar. Arusintaña, jalantasiña.<br />

Entremetido. Taqiru jalantakamana.<br />

Entresacar escogiendo: jajllu suña, lakisuña. Y todos<br />

los verbos de llevar con la panícula -su.<br />

Entresacar arrancando la quinua, maíz, trigo<br />

maduro del que no es tal. Aykipaña.<br />

Entretener con Juego a otro aunque él no juegue.<br />

Anataxäña.<br />

Entretener el tiempo recreándose. Thärasiña,<br />

phajsarasiña ajurasiña v.g.<br />

Entretenerse jugando al alquerque.<br />

Kumisiñampi vel kumisisina thärasiña.<br />

Entretener de uno de un día para otro. Umawäña,<br />

juchawäña, jithäña.<br />

Entretenimiento. Phajsarasiña, thärasiña.<br />

Entretejer en el urdiembre. Jakhuthapiña.<br />

Entretejer en la trama. Qipantaña.<br />

Entretejer hilos de todo género como suelen los<br />

pobres. Ch'axchi apiskaña, liqi liqisa, puqu puqusa<br />

apiskaña.<br />

Entreverado. Vide: listado.


Vocabulario de la Lengua Aymara 165<br />

Entristecerse. Llakisiña, phutisiña, kichusiña, p'utu<br />

p'aywasiña, qapithapisiña.<br />

Entristecerse por haber perdido la ocasión.<br />

Wasuña, wanuña, pasuña.<br />

Entristecer a otro. Kichuwaña, llakiyaña. Añadiendo<br />

diéresis, ä en los verbos precedentes.<br />

Entumecerse. Saxsapiña, suxsupiña, q'unq'utaña,<br />

jaratanqhaña. Con transición: saxsapitu, &c.<br />

Entumecimiento. Saxsapi vel saxsapiña.<br />

Enturbiarse el vino, chicha, &c. con las heces o<br />

asiento que tiene. Qunchuptaña.<br />

Enturbiarse como quiera. Juriwaña, q'añuwaña,<br />

pituthaltaña, iruthaltaña.<br />

Enturbiar. Juriwäña, &c.<br />

Envararse la garganta u otros miembros. Sin<br />

poderse torcer. Kunka q'unq'uti, &c. con transición.<br />

Envarado así. Kunka q'unq'uta.<br />

Envainar. Sukuntaña, sukunt xaña, qhawantäña,<br />

qhawaparu apantaña, jununtaña.<br />

Envejecerse el vestido. Mirq'isiña, pallumukutaña,<br />

q'uchallumukutaña. Vide: ju- no. 5 y lli-. no. 1.<br />

Envejecerse el varón y el macho de todos los<br />

animales. Achachikiptaña, achachiptaña.<br />

Envejecerse la mujer y las hembras. Apachiptaña,<br />

apachikiptaña.<br />

Envejecerse hasta ser decrépito. Achachi vel apachi<br />

makatañakama, achachitaña, &c.<br />

Envejecerse los árboles, hortalizas, &c. Idem:<br />

achachitaña.<br />

Enviar. Khitaña. Vide: khi- no. 2, &c.<br />

Enviar presentes. Apäña vel apäsiña.<br />

Enviar carta. Qillqa apäña.<br />

Enviar a decir con Juan, Martín, &c. Juanaru<br />

iwiraniña vel aru apäña.<br />

Enviar a decir muchas veces. Aru siqirpäña,<br />

wachuchäña.<br />

Enviar respuesta. Aru apäxaña.<br />

Enviar muchos a diversas partes. Khitajraña.<br />

Enviar delante. Nayräña vel nayra khitaña.<br />

Enviar encomiendas. Tunka jamp'atxaja sasin<br />

khitaña.<br />

Enviar presentes o recaudos unos a otros. Apäsiña,<br />

apäsisiña, anteponiendo la cosa.<br />

Envidia. Jithiña, jithisiña. + Tenerla: jithiña jithisiña.<br />

+ Tenerla al que vende más: chijisiña, -mpi.<br />

Envidiar. Idem.<br />

Enviudar el varón. Chupaxaña.<br />

Enviudar la mujer. Jijmataña.<br />

Enviudar dos o tres veces. Pä masiña, kimsa masiña.<br />

Envolver con panos la criatura y otras cosas.<br />

Phint'ukipaña vel llawkipaña, ch'uykipaña.<br />

Envolverla con pañales. Awayuna llawkipaña, &c.<br />

Envolverla con una red, a uso de estas Indias.<br />

Q'ilukipaña.<br />

Envolver en un paño cosas menudas o hacer<br />

envoltorio de ellas. Q'iluthapiña, mik'ichthapiña,<br />

pichuthapiña.<br />

Envolverse. Phint'ukipasiña, llawkipasiña,<br />

ch'uykipasiña. Idem: phint'uthapisiña, &c.<br />

Envoltorio o carga que lleva la persona. Q'iphi. +<br />

Hacerla: q'ipichaña. + Cargársele: q'ipit'asiña,<br />

q'ipixarusiña. + Cargarle a otro: q'iphit'äña,<br />

q'ipixaräña.<br />

Envoltorio de fruta o carbón al modo que usan acá.<br />

Ch'ipa mayt'u. + Hacerle: ch'ipat'aña,<br />

ch'ipathapiña, mayt'uchaña, mayt'uthapiña, &c.<br />

Envoltorio o maleta de tasajos. Mat'a t'ixi.<br />

Envés del paño. Jikhani tuqipa.<br />

En una significación. Maya jamut'asina, maya<br />

jamut'añana.<br />

Enjuagar. Jariña, jarusuña, aytikipa aytiruruña. Este<br />

último es meneando o revolcando la vasija que<br />

enjuaga.<br />

Enjuagarse la boca. Jarisiña, jumch'isusiña.<br />

Enjalbegar. Vide: enlucir.<br />

Enjugar con paño. Phiskuña, thijmiña, sulaña. Vide:<br />

limpiar, limpiarse, &c.<br />

Enjuto de cuerpo. Anqu, yaxa, tukari, k'ayra.<br />

Enjundia. Lik'i.<br />

Enxugar. Vide: enjuagar<br />

Encías. Lakha chinu.<br />

Era de trillar. Jañira.<br />

Era tiempo. Pacha, mita.<br />

¿Eres demonio o qué eres, tienes seso?. ¿Kunakitati?<br />

¿Kawkikitati?<br />

Erizo.<br />

Erizarse los cabellos. Ñaq'uta thalutasi japupachaki.<br />

Erizarseme el cabello. Ñaq'uta thalutasitu.<br />

Erizarse para reñir. Jalutaña.<br />

Errar. Pantaña, jamqusnaqaña, juchachasiña.<br />

Errar o descomponerse en palabras. Aru pantaña,<br />

chhankaña.<br />

Errar la obra. Iranaqaña vel luraña pantaña,<br />

pantamukuña.<br />

Errar el camino. Thaki pantaña vel pantamukuña.<br />

Errar el tiro. Jaqhasjaña vel allqjaña.<br />

Errar la cuenta pasando algo. Jakhukipaña,<br />

pantakipaña.<br />

Errado andar. Pantaña.<br />

Errado mal hecho. Pantata.<br />

Equivaler una cosa a otra. Sasikiña, jukhapurakiña<br />

vel waqikiña.


166 Ludovico Bertonio<br />

Equívoco vocablo. Jamut'aña, tuqit'aña, wayki aru.<br />

Equinoccio. Arumampi urumpi chikasipacha. Aunque<br />

los indios no saben esto precisamente.<br />

Es. Tercera persona del verbo sustantivo, -wa vel -pi.<br />

Y también sirven terceras de plural.<br />

Escabullirse. P'ilixtusnuña, lluch'uxtusnuña,<br />

thalaxtusnuña, lluch'uxtaña sullt'ixtusnuña,<br />

llustïxtusnuña, tinkutusnuña, jaltusnuña, jaqha<br />

uiltäña. Vide: -tha , no. 9 t'i- no. 2.<br />

Escabullirse de entre muchos. Pallusuña, phatusuña.<br />

Escabullirse las bestias. Jawrusuña, walasuña.<br />

Escalera de palo con sus travesaños. Kallapu,<br />

chakaña. + Ponerla o arrimarla: äkataña. + Subirla:<br />

kallaputha lat'usuña. + Bajar por ella: kallaputha<br />

lat'antaña vel lat'araña.<br />

Escalentarse. Vida: calentarse.<br />

Escalera de gradas. Pata pata. + Subir por ella o<br />

bajarla: mistuña, mantaña.<br />

Escalón o grada. Mä pata.<br />

Escalón de la escalera de palo. Chaka, äja, kallapu.<br />

Escaldarse. Vide: escocerse.<br />

Escamas de pescados. Qiri<br />

Escamar. Q'aq'uraña, aparaña.<br />

Escampar. Phajsaña, phajsaraña.<br />

Escampar y luego llover así muchas veces.<br />

Phajsach'ukiña.<br />

Escampar para mucho tiempo. Phajsusuña.<br />

Escampar dejando de llover. Jallu apari vel thani.<br />

Escandalizar. Yanqha yatichaña vel jaqi arusäña.<br />

Escaño. Idem: vel utkana<br />

Escapar. Qhispiña, jakaña, phat'iña.<br />

Escapar de enfermedad. Usutha jakxaña, ullut'aña,<br />

usurasiña, miraqasiña.<br />

Escaparse torciendo el camino o con otra<br />

diligencia. Thalaxkiptaña, lluch'uxkiptaña vel<br />

pullqiña.<br />

Escapar del lazo. Sipitatha lluch'uña,<br />

lluch'uxtusnuña. Vide: escabullirse.<br />

Escarabajo. Pankatä. Vide: pa-, no. 17.<br />

Escaramuzar. Awqasi yanaqaña.<br />

Escaramuza. Awqasi yanaqaña.<br />

Escardar desherbando. Quraña.<br />

Escardar lana con las manos. Mitaña vel qhäña.<br />

Escardillo. Liwkhana.<br />

Escarmenar lana. Qhäña, qhätataña, waqhatataña,<br />

mitatataña.<br />

Escarmentar en cabeza ajena. Muturi ulljasina<br />

waniña.<br />

Escarmentado. Ch'uyma naqhuri vel chuyma jaqhuta.<br />

Escarcha. Juyphi.<br />

Escarchar. Juyphiña.<br />

Escarnecer. Anuqarachaña, sirachasiña, llama<br />

llamachasiña. Vide: menospreciar.<br />

Escarpia.<br />

Escarbar la gallina. Wichiña.<br />

Escarbar con las manos, barreta, &c. Jat'iña,<br />

jurqiña.<br />

Escarbar ahondando. Jat'intaña, jurqintaña.<br />

Escarbar alegrando al derredor. Junuraña.<br />

Escarbadientes. Vide: monda dientes.<br />

Escaso. Taqi, mich'a, ñaqaya qhuru, jiri, yunka, jani<br />

jakiqä, jani k'ichiqä, qhiwra vel qhuru jinchu.<br />

Escasear. Mich'asiña, t'aqisiña.<br />

Escasez. Mich'a kankaña, &c.<br />

Escaso, no cumplido. K'ata pisi. + Ser escaso el peso.<br />

K'ata pisi jiskutasi.<br />

Escasamente. Mich'asisinaki.<br />

Escatimar. Vide: escasear.<br />

Esclamar. Vide: exclamar.<br />

Esclarecer. Vide: abrir el día.<br />

Esclarecer las estrellas. Vide: relumbrar.<br />

Esclarecer. Vide: alumbrar.<br />

Esclarecido. Vide: famoso.<br />

Esclavina. Phuk'utirich'usi vel waywaylliri, q'uña<br />

t'awrani.<br />

Esclava. Supari.<br />

Esclavo. Paquma, sullquma. Y dícese de varones y<br />

mujeres.<br />

Esclavo comprado. Alata.<br />

Excluir a alguno. Pasuña.<br />

Excluir echar. Jikharpäña, karkuña, jakhusuña.<br />

Escoba. Pichaña.<br />

Escobajos de fregar platos, &c. Pichaña.<br />

Escocía. Idem.<br />

Escoger. Jaxllaña, manaña.<br />

Escoger para sí. Jaxllasiña, &c.<br />

Escoger desechando lo que no quiere. Qisuña,<br />

chakuchaña.<br />

Escombrar la casa. Utatha jistusuña, apsuña,<br />

allisuña, k'arusuña q'umusuña.<br />

Escombrarse la gente de algu na plaza. Q'araxtaña,<br />

apaxtaña.<br />

Escombrado así. Q'araxtata, llijutata, sulapampaki.<br />

Esconder. Imantaña.<br />

Esconder desapareciendo algo. Japhallachaña,<br />

ch'usachaña, chhaqhut'äña.<br />

Esconder las papas disimuladamente cuando las<br />

van sacando para hurtarlas después. Maxanaña.<br />

Esconder la cabeza. Ch'unch'u alit'aña, arpht'aña,<br />

ituntaña.<br />

Esconder en el seno algo la mujer. Phiqhirusiña; y el<br />

varón qhumantaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 167<br />

Esconder entra faja. K'inchurusiña.<br />

Esconderse. Imasiña + Andarse escondiendo:<br />

imasnaqasiña.<br />

Esconderse entrando. K'uñuntaña, khumpuntaña,<br />

alintaña, &c.<br />

Escondido estar. Vide: esconderse.<br />

Escondido andar. Ibidem.<br />

Escondrijo. Imasiña, imasiwi, phat'intaña,<br />

chhaqhutaña, imasnaqasiwi.<br />

Escondrijo de pájaros y otros animales. P'iya, jaqhi.<br />

Escondrijo de la carne al modo de indios. Aycha ati.<br />

Escondidamente. Jamasatha, jamasqata.<br />

Escopetina saliva. Jutunqä.<br />

Escoplo. Idem: vel chijchiqa.<br />

Escoplear. Chijchiqana t'illmusuña.<br />

Escoria. Jama sanqarä.<br />

Escorpión.<br />

Escote. Irathapisiwi, wakisiwi.<br />

Escocer el fuego y todo lo caliente aunque sea agua.<br />

Junt'ujaña.<br />

Escocer los azotes. Ch'istäña, ch'isch'istäña, 3 -iy.<br />

Escocer el cuerpo por causa de algún humor, &c.<br />

Ch'isitu.<br />

Escocimiento así. Chisiña. + Tener escocimiento o<br />

darme: ch'isitu.<br />

Escribir. Qillqaña. Vide: -qi no. 6, donde hay mucho<br />

de este verbo.<br />

Escribir empadronando. Qillqantaña.<br />

Escribirse así. Qillqantäsiña.<br />

Escribir enviando carta. Qillqaniña, qillqa apäña.<br />

Escribir a diversas partes. Qillqajraña.<br />

Escribir con presteza. Qillqarpäña.<br />

Escribir diversas razones, puntos o cosas en un<br />

mismo papel o libro. Qillqathapiña.<br />

Escribir libro nuevo. Machaqa libro apsuña.<br />

Escritor. Libro luriri.<br />

Escribano. Qillqakamana.<br />

Escribiente. Qillqiri. Escrito. Qillqa.<br />

Escrito cédula firmada. Ampara.<br />

Escritorio casa. Qillqawi.<br />

Escritorio caja. Libro juskusi.<br />

Escuchar. Isuxasiña, ch'ich'iña.<br />

Escucha. Isuxasiri, chapa vel mich'uyiri. + Ponerla:<br />

isuxäña, chapa irpxataña, irpanuqaña.<br />

Escudar, escudarse, escudo, &c. Vide: adargar.<br />

Escudilla. Ch'uwa, yuqa, yuru.<br />

Escudilla honda. Yuru, phujru.<br />

Escudillita para comer locros y regalitos. Phujru<br />

ch'uwa.<br />

Escudilla grande. T'alla ch'uwa.<br />

Escudilla de ichu. T'ika.<br />

Escudillar. Ch'uwaru apsuña.<br />

Escudriñar. Vide: buscar.<br />

Escuela. Yatawi, yatichawi.<br />

Escuela de música. Kantawi.<br />

Escuela de escribir. Qillqawi.<br />

Esculpir. T'illmiña, t'illmusuña.<br />

Escultor. T'illmiri, chixuri.<br />

Escupir. Thusaña, thusarpäña.<br />

Escupir arrancando los gargajos. Thususuña,<br />

uxusuña, tujatuja saña.<br />

Escupir cuajarones de sangre. Uxu wila parkaki<br />

jaqhaña.<br />

Escupir a alguno de sangre. Thusch'ukiña.<br />

Escupir lo que uno tiene en la boca. Jumch'isuña,<br />

jumch'imukuña.<br />

Escupir arriba. Thususuña.<br />

Escupitina. Jutunkä.<br />

Escurrir el agua como después de haber lavado<br />

algo. Ch'usuräña ch'ust'äña.<br />

Escurrir tapando el vaso con algo. Ch'anaräña.<br />

Escurrir esprimiendo o torciendo. Ch'iwraqaña. 3<br />

-qi vel ch'iwrusuña.<br />

Escurrirse de suyo o derramarse. Ch'uwat'aña,<br />

ch'umat'aña, ch'usuraña.<br />

Escurrir. Ch'uwat'äña, &c.<br />

Escusarse dorando sus cosas. Sumañajaru,<br />

qanqiñajaru arusiña.<br />

Escusarse con verdad dicien do que se lo<br />

mandaron. Mama sata maña, &c. Y así de otras<br />

cosas conforme a este modo.<br />

Escusarse de ordinario. Säkamana.<br />

Eslavón de hierro. Yawri chiyinqu.<br />

Eslavón o anillo de ichu. Suchi.<br />

¿Es esto verdad? ¿chiqatimna?<br />

Esforzarse. Vide: alentarse, animar, ch'amatataña,<br />

ichitataña, luqatataña.<br />

Esforzar. Chuyma katuwaña. Vide.: alentar, animar.<br />

Esforzado. Vide: fuerte.<br />

Esfuerzo, ánimo. Sinti chuyma.<br />

Esgrimir con las manos, espada o palo. Amparana,<br />

&c. Nuwanaqaña, äluqaña, änaqaña, 3. -qi.<br />

Esmaltar. Qhusqhuña, llimphiña.<br />

Esmeralda. Ch'uxña umiña vel ch'uxña qispi qala.<br />

Esmerarse en escribir, &c. Qillqasina ch'intaki<br />

ch'intaña, qumpiki qumpiña, &c. Con gerundio.<br />

Espaciarse. Phaxsarasiña, samarasiña.<br />

Espaciarse recreándose. Ajurasiña, thärasiña, &c.<br />

Espacio grande. Jaya<br />

Espacio pequeño. Jak'a.<br />

Espacio de diez leguas. Tunka tupu.<br />

Espaciar la vista tendiéndola. Ullitataña, ullunuqaña


168 Ludovico Bertonio<br />

Espaciosa tierra. Jach'a uraqi, &c.<br />

Espacioso en andar. Jiskiñakataki sariri, ch'ina waña<br />

jaqi, jithi jithi, wasija jaqi, llamkaja, quy pallalla.<br />

Espaciosamente. Jiskiñaqataki, jiski chuymaki,<br />

juk'atha juk'ataki.<br />

Espaciosamente comer, escribir, andar, &c.<br />

Unäpaki manq'aña, &c.<br />

Espaciosamente hablar. Jiskhanuqaki arusiña.<br />

Espacio de un día, dos y tres. Maya, paya, kimsa<br />

uru.<br />

Espadaña yerba.<br />

Espaldas. Jikhani.<br />

Espaldillas. Kupituqi ñuñuxa, ch'iqatuqi ñuñuxa.<br />

Espaldudo. Qara kallachini.<br />

Espaldas hacer. Jalaxataña. Arukipaña, jakaräña, jila<br />

sullkapajamaki, pukarapaki, qiynapaki säkaña.<br />

Espantarse. Waraküsiña, llaxsasiña, way way saña. Si<br />

es mujer ja saña; el varón chhujtaña.<br />

Espantarse las bestias. Uriptaña, yixaptaña.<br />

Espantar. Warakuña, chhujtäña, mullawarutaña,<br />

jäpuña.<br />

Espantar a la zorra o león, &c. para que deje la<br />

presa. Anjru waña.<br />

Espantar o tronar con el boato. Kunkampi q'axch<br />

q'axchjaña, arumpi illapujaña, q'axcha. Idem: illa<br />

aruniña.<br />

Espanto. Warakusiña, llaxsasiña, mullawara.<br />

Espantoso, espantable. Mullawara, warakusiña, &c.<br />

Jaxsaraña.<br />

Espantajo. Suxu, saynata, kulun kulun, sankatilla,<br />

qupa jaqi. Vide sa-, no. 9 y 20.<br />

Espanta niños. Qupa jaqi, sunqumalla, kulun kulun.<br />

Espantajo para pájaros. Jajayu jaqich'uki. + Ponerle<br />

o levantarle: sät'äña.<br />

Espantajo. Vide: phantasma.<br />

España. Castilla.<br />

Español. Wiraxucha, que significa sabio según los<br />

incas o fue nombre propio de uno de aquellos<br />

antiguos muy sabio. Llaman también al español<br />

por su traje. Purakasa chawlla jararanka Jaqi,<br />

qanjlli jaqi, puraka juch'usa vel maq'antata.<br />

Española. Señora. Y también la describen de la propia<br />

manera por el traje y modo de vestir.<br />

Esparto. Ichu. Aunque se diferencia mucho.<br />

Esparcirse las nubes. T'aqhax t'aqhartaña, ch'iqix<br />

ch'iqixtaña, aywix aywixtaña.<br />

Esparcirse los hombres y otros animales.<br />

Ch'iqijraña, t'uqjraña vel ch'iqitataña, t'uqitataña,<br />

aywijraña, chhukujraña. Con los verbos de andar y<br />

la partícula -jra o -tata.<br />

Esparcirse los de un pueblo a otras partes.<br />

Willuthaltaña, japuthaltaña, ch'ikuthaltaña, willix<br />

willirtaña.<br />

Espaciarse o tenderse el agua. Vide: anegar<br />

Esparcirse el ichu y cosas así. Yayukiptaña, ikiptaña,<br />

yayutataña, &c. Vide: tenderse.<br />

Esparcirse el trigo y cosas así. Willuthaltaña,<br />

willitattaña, willinaqtaña.<br />

Esparcir. Activo. Williña, willitataña, wichitataña,<br />

aywijräña, &c. Añadiendo diéresis en la ä a los<br />

verbos precedentes, que son neutros.<br />

Esparcirse alguna nueva. Aru apatati, matati,<br />

saratati.<br />

Esparcidos o mezclados. Yawrintata, phuqhantata.<br />

Especie. Phichu vel ali, v.g. Estos carneros, caballos,<br />

pájaros, &c. son todas de una especie: aka<br />

qawranaka maya phichuki, maya aliki.<br />

Especie de lana negra, blanca, &c. Sanni phichu,<br />

janq'u phichu t'awra.<br />

Especialmente. Qirimanta vel qirimanti vel qiritki. +<br />

Yo especialmente: na qirimanta, &c.<br />

Especias. Idem.<br />

Espejo. Lirpu.<br />

Espejarse. Lirputha vel umayukatha, ullaxatasiña.<br />

Espeluzarse los cabellos. Ñaq'uta aputhaltitu.<br />

Espeluzarse los cabellos. Ñaq'uta chiqa chiqa jalitu,<br />

sät'itu vel aphuthaltitu.<br />

Espelunca. Tiy, qaqallinka vel jaqi tiy qhü tiy.<br />

Esperate. Janirja, janirjaxarja, janirjarja.<br />

Esperar, confiar. Wanqiña vel ullasiña, -ru.<br />

Esperar, aguardar. Ullaskaña.<br />

Esperanza. Wanqiña, &c.<br />

Espeso. Allpi, juchha. Dícese de mazamorras, colores,<br />

&c.<br />

Espesar así. Allpichaña, &c.<br />

Espeso intricado, como es el cabello, un bosque,<br />

&c. T'ampha, t'aja, quli.<br />

Espeso muy junto, hablando del sembrado. T'int'i,<br />

parara, phatu.<br />

Espeso. Vide: tupido.<br />

Espesar. Vide: tejer tupido.<br />

Espetar. Kankañaru jununtaña.<br />

Espia. Chapa, qhamiyiri, mich'uyiri. + Tenerla para<br />

dormir velar, &c. Chapani ikiña, &c.<br />

Espiar. Qhamäña, mich'uwaña.<br />

Espiar disimuladamente. Isuxasiña.<br />

Espiga de trigo, cebada, ceba dilla, ichu, &c. Pawrä.<br />

Espiga de la quinua. Ajanu, luruk'a.<br />

Espiga de los pitos que traen las indias o de los<br />

clavos. Allu, wich'incha.<br />

Espigar el trigo, &c. Pawrachasiña.<br />

Espigar la quinua. Luruk'achasiña, ajanuchasiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 169<br />

Espigar el maíz. Q'illuchasiña.<br />

Espina. Ch'api, phichaqa, qhiyalla.<br />

Espinar a otro. Ch'apintaña.<br />

Espinarse. Ch'apintasiña. Idem: ch'apijasiña,<br />

q'awsusiña vel q'awantasiña.<br />

Espinazo de los animales y peces. Jikhani, k'ili.<br />

Espinar. Ch'api ch'api, qanjlla qanjlla.<br />

Espinas o cardos. Jachanqara, pulla pulla.<br />

Espinilla de las piernas. Kayu nasa vel kayu wich'u.<br />

Espinoso, hablando de la leña. Turu, ch'uju.<br />

Espirar. Jiwaña, t'aqhaña, thätaxaña.<br />

Espirar el oficio de alcalde, &c. Alcaldeña tukusi,<br />

&c.<br />

Espíritu. Idem: janchiwisa.<br />

Espíritua sin cuerpo. Janchiwisa.<br />

Espiritual devoto. Diosaki amajasiri, Dios yäki<br />

amutiri. + Traer vida espiritual: Diosana sarapaki<br />

saraña, alaxpacha jaqijaki saranaqaña. + Libro<br />

espiritual: Diosana yänakpaki arusiri libro, qillqa.<br />

Esponja. Ch'unkayu. + Chuparla: ch'amususiña.<br />

Esponjoso de muchos hoyos como es pan o piedra,<br />

&c. Lutu lutu, p'utu p'utu, &c. Vide: agujereado.<br />

Esportilla.<br />

Esposas de las manos. Ampara yaphiña. + Echarlas:<br />

apantaña.<br />

Esposa. Idem: vel desposa.<br />

Esposo. Idem: vel desposo.<br />

¿Es posible?. ¿Mitakiti? ¿sim pakiti? ¿simpatixa?<br />

¿simpa chaxa? ¿yatitixa? Pide optativo. Vide: si-<br />

no. 8.<br />

Espuerta.<br />

Espuesto. Vide: expuesto.<br />

Espulgar. Lap'a kukuraña, ullaña, lap'achaña,<br />

ch'iñichaña, ch'inqaña, ch'inqjasiña.<br />

Espulgarse. Lap'a kukurasiña, &c. Añadiendo -si, a<br />

los susodichos verbos.<br />

Espuma. Jupuqu. + Hacerla: jupuquchasiña. + Salir:<br />

jupuqukiptaña, jupuqu tanki, jupuqu muku, jupuqu<br />

thaltaña, jupuqusnuña, jupuqurpäña. + Echarla el<br />

caballo: thalta liwisiña. + Él que está agonizando:<br />

umthuña.<br />

Espumar. Lankaraña, chawuraña.<br />

Espumar con cuchara. Wisllana äraña. + Con la<br />

mano: phiskuraña, sularaña, picharaña, t'ijmiraña.<br />

Espumadera. P'iya p'iya, lutu lutu, p'utu p'utu wislla.<br />

Espumajos. Jupuqu. + Echarlos: umthuña.<br />

Esquillmo de carneros. Mira qawra. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Esquina. K'uchu.<br />

Esquinar. K'uchuchaña.<br />

Esquivar, extrañar. Jiwuraña.<br />

Esquivo que de todo hace asco. Jaxutakamana,<br />

tipusikamana.<br />

Esa, esa, eso. Uka.<br />

Es otro más cercano. Jakiri.<br />

Es otro más apartado. Khuri.<br />

Ese mismo. Uka kikhipa.<br />

Esta, este, esto. Aka.<br />

Esto otro. Mayniraki, märaki.<br />

Estable durable. Jaya pachataki.<br />

Estable firme. Thurita, sinti. Vide: firme<br />

Estabilidad. Thuritirikankaña.<br />

Establecer ley. Wiñayataki aru kamachiña.<br />

Establecer costumbre. Wiñayataki luraña thurit'äña.<br />

Establo. Caballo uta.<br />

Estaca de palo. Ch'akuru. + Hincarla: ch'akuntaña,<br />

liq'intaña.<br />

Estaca de telar. Sawu ch'akuru.<br />

Estado de personas en general o modo de vida.<br />

Jakaña, saraña.<br />

Estado de virgen. Chaxllatpacha tutirikankaña, tutiña.<br />

Estado de continencia. Tutiña.<br />

Estado de matrimonio. Kasaratakankaña, kasarasina.<br />

Estado de religioso. Religioso vel padre, fraile vel<br />

monjakankaña.<br />

Estado bajo. Ina jaqikankaña.<br />

Estado de nobleza. Mayqukan kaña vel saranaqaña.<br />

Estado mediano. Taypi jaqiki saranaqaña. + Dar<br />

estado de matrimonio a sus hijos: kasara siñataki<br />

yuqajataki, phuchajataki churasiña. Y así diremos<br />

padre, fraile o monjataki churasiña. + Tomarle de<br />

casado: kasarasiña, y la mujer jaysaña. + Tomarle<br />

de religioso: fraile vel monja, maluña.<br />

Estado o estatura de un hombre. Jaqi sä. + Crecer el<br />

trigo así: triqu jaqi sä ali.<br />

Estallido. Q'uq'ux q'uq'uxtaña vel q'apax q'apaxtaña. +<br />

Darle: q'uq'ux q'uq'uxraña. + Darle la madera:<br />

q'aq'ax q'aq'axtaña.<br />

Estampar. Moldiña.<br />

Estampa. Papela qillqa, imagen.<br />

Estampida dar. Aru ch'iqitati saratati, matati, apatati.<br />

Estancar o parar en la obra o ejercicio. Amutawija,<br />

amajasawi ja armaña, jaytaña.<br />

Estanco poner en vender. Mayniki alaxapa saña.<br />

Estancarse la sangre o cualquier licor que salía.<br />

Ch'amatxaña, wañataxaña.<br />

Estancarse la leche. Ñuñu chaqi wañataxi.<br />

Estancia o dormida del ganado. Jipiña. + Ponerla:<br />

uywaña qallaraña. + Comenzarla con algún<br />

número de ganado: jipiña vel uyu vel kachi<br />

katusiña.<br />

Estandarte, bandera. La bandera.


170 Ludovico Bertonio<br />

Estanque. Qutaña; taqapi.<br />

Estallo. K'awsi.<br />

Estañar. K'awsinchaña.<br />

Estar. Utkaña.<br />

Estar en casa, en el campo, en la iglesia, &c.<br />

Utankaña, pampankaña, iclisyankaña, &c.<br />

Componiendo el lugar con -nkaña.<br />

Estar crecida la criatura en el vientre.<br />

Phallakiptaña. Aunque el nominativo es la madre y<br />

no la criatura.<br />

Estar por ahí en el suelo papeles, dinero, trigo, &c.<br />

Iranaqtaña, jaqunaqtaña, allinaqtaña, &c. Usando<br />

de verbos que significan llevar o movimiento con<br />

la partícula -naqta<br />

Estar entremetida un color o entrar sobre el campo<br />

de otra. Qillqaranttaña.<br />

Estar apurado del hambre. Manq'atha lasut'aña,<br />

lasukiptaña, suwat'aña, suwakiptaña.<br />

Estar el cielo algo nublado. Qinänaqaña,<br />

llantuyanaqaña.<br />

Estarlo del todo. Laqhampuru qinaya lluch'ukipti,<br />

apakipti vel laqhampuna qinaya chukuta atitakiwa.<br />

Estar en cierne la uva, el trigo, quinua, maíz,<br />

papas, &c. Jupasachasiña, tiriquchasiña,<br />

tunquchasiña, amkacha siña, &c. Componiendo el<br />

nombre con la partícula -chasi.<br />

Estar en cierne los duraznos, manzanas,<br />

membrillos y otras frutas de árboles. Durazno,<br />

manzana, &c. mak'unkharachasi.<br />

Estar actualmente haciendo algo comiendo,<br />

escribiendo, &c. Manq'askaña, qillqaskaña, &c.<br />

Interponiendo -ska. Y en plural suelen dividirla<br />

diciendo: manq'asipiskakatana, qillqasipiskaki y en<br />

lugar de -ska, usan también de -ka. Manq'akaña,<br />

&c.<br />

Estar mucho tiempo de rodillas o haciendo otra<br />

cosa. Killpitarachaña, interponiendo -muku o<br />

-racha. Y así en to das las demás cosas.<br />

Estar en pie de puntillas. Sillutha sät'aña vel<br />

phaphallitha, sät'aña.<br />

Estar mucho al sol. Lupina sät'aña vel qhanutakiña.<br />

Estar un bullicio de gente. Tanqjasinawi,<br />

chhuchhujasinawiki utkaña.<br />

Estar en pie como una columna. Tikirapachaki<br />

sät'aña.<br />

Estar en mi mano, en tu mano, &c. Nathachixa,<br />

jumathachixa, &c. vel nanthawa, &c.<br />

Estar en casa de algún grande. Apu thänkaña.<br />

Estar cercano a la muerte. T'aqhirijakiña.<br />

Estar triste, alegre turbado, &c. Es lo mismo que<br />

entristecerse, alegrarse, &c. Y así estos modos y<br />

otros semejantes se buscarán por sus verbos.<br />

Estar a riesgo de morir. Jakañampi jiwañampi<br />

taypinkaña.<br />

Estar la tierra cuajada de gente o ganado. Uksa<br />

pampa, uksa qullu jaqinaka, qawranaka.<br />

Estar en su trece porfiar en querer o no querer.<br />

Ch'unch'utha sät'aña, thujiki arusiña.<br />

Estar inquieto congojado o con sobre salto de lo<br />

que sucederá. Thutu khakha vel thuka khakha<br />

jalaña.<br />

Estar enfermo. Usuna, usutu.<br />

Estar para llover. Jallurijawa vel uraqi jiwathapti,<br />

laqhampu jiwathapti vel qinaya ch'ära qisimaki,<br />

wayujasi.<br />

Estar a la mira. Ullasnaqaña, mich'uwaña qhamäña.<br />

Estar en continuo grito. Änqäña vel änqaña.<br />

Estar a pique o a punto o aprestado para algo.<br />

Qallaki, v.g.<br />

Estar a pique para partirse. Saraña qallakiña.<br />

Estar la comida aderezada para luego comerse.<br />

Manq'aña qallakiwa.<br />

Estar la casa con bullicio de mucha gente. Utana<br />

jaqi chhuchhuwa vel phuqha, jullch'uwa.<br />

Estar o vivir con alguno de mala gana. Jakhakaña<br />

chuymani utkaña, jakaña.<br />

Estar enfadado. Vide: enfadarse.<br />

Estar apretados en algún lugar. Chakjasiña,<br />

q'ullq'ujasiña, limijasiña.<br />

Estar con disgusto y deseo de irse. Chhujchuña,<br />

thuthuña.<br />

Estar fuera de si. Chuyma pantasiña, chuyma<br />

chaqhutitu.<br />

Estar pesado ya para andar o perezoso para ello.<br />

Ch'ama p'isujtitu vel ch'amasa laq'akiña.<br />

Estar infamado. Aruwañaru, laqhawañaru puriña.<br />

Estar metido con todo su pen samiento en jugar,<br />

beber, &c. Anatarukiptaña, umarukiptaña. Y así de<br />

todas las cosas componiendo tos verbos o nombres<br />

con -rukipaña.<br />

¿Estas bueno? ¿Jiskikitati? vel ¿sap'akitati?<br />

Estar en primer lugar. Nayran kaña.<br />

Estar en postrero lugar. Ch'inankaña.<br />

Estar ausente. Ch'usaña, japhallaña.<br />

Estar lejos. Jayankaña. + Cerca: jak'ankaña. +<br />

Dentro: manqhankaña, manqhinkaña.<br />

Estar hecho una piedra sin menearse. Qala tiräña.<br />

Estar medio cocidas o asadas las papas.<br />

Kallmuptaña vel kanlluptaña.<br />

Estar o descansar por poco tiempo en alguna parte.<br />

Qamaña.<br />

Estar por comer, por almorzar, por sembrar, &c.


Vocabulario de la Lengua Aymara 171<br />

Manq'amä vel manq'anawikiña. Y así de todas las<br />

cosas componiendo los verbos con -mä o -nawi.<br />

Estar pobre y desventurado el que estaba rico.<br />

Khüsqiña.<br />

Estar hecho un carambano de puro frío.<br />

Chullunkäptaña.<br />

Estar grasiento. Ch'allch'akiña, qhusqhukiña.<br />

Estar con encogimiento delante de alguno.<br />

Nayraqatpatha ch'ipiqakiña, ch'armaqakiña.<br />

Estar sudando. Jumayutatña, ch'isilitatña, phutitatña.<br />

Estar a la sombra o al sol. Ch'iwunkaña, lupinkaña,<br />

ch'iwuchapinkaña, lupichapinkaña.<br />

Estar callado. Ch'ujutaña. Idem: amukaña,<br />

amukakiña.<br />

Estar arrojado en el suelo. Uraqiru jakhusxaña,<br />

liwiskaña.<br />

Estar echadas las bestias juntando las manos y<br />

pies. Jiphiskaña vel jiphit'askaña.<br />

Estar en ayunas. Jamankaña. Idem: masuru manq'awi<br />

jamakiña.<br />

Estar muchas cosas desiguales. Jilusu jilantatha,<br />

jitusu jithintata, ullusu ullintatha.<br />

Estar como muerto de puro borracho. K'usana<br />

qaqaña.<br />

Estar metido en muchas ocupaciones. Qama vel<br />

jucha warira.<br />

Estar muchos parados: aywi nuqtaña,<br />

jump'uxnuqtaña, &c. Tomando los verbos que<br />

significan andar muchos juntos con la partícula<br />

-nuqta.<br />

Estar o ser de los tributarlos. Jusq'utaru qamaña.<br />

Estar a diente. Jutunqä manq'antaña.<br />

Estar calmado de calor. Jüraña, phutusuña,<br />

kankarpuña.<br />

Estar para caer lo que cuelga. Wayuwaqtaña,<br />

wayt'iwaqtaña.<br />

Estar por ahí como desamparado. Wayunaqtaña.<br />

Estar ladeada alguna cosa como para caer.<br />

Wayukiptaña.<br />

Estar colgada hacia abajo la uva y otras cosas.<br />

Wayuqtaña.<br />

Estar de partida: saraqaña, aywiqaña vel saraxaruña,<br />

aywixaruña. Añadiendo la partícula -qa vel -xaru,<br />

a los verbos andar.<br />

Estar el cielo estrellado. Warawaraña.<br />

Estar con pesadumbre deseando salir de algún<br />

lugar o que se acaben sus trabajos. Wat'a unaña.<br />

Estar echado o tender las piernas. Wat'aña.<br />

Estar enfermo de la orina. Yaqhat'aqhaña vel<br />

pichuña.<br />

Estar ocupado en aparejar lo necesario para<br />

alguna jornada, fiesta o banquete. Jach'a<br />

yamparu vel yäru puriña.<br />

Estar aquerenciado en alguna casa o estancia.<br />

Yatinuqaña, yatikataña.<br />

Estar desocupado. Inakiña vel kasikiña.<br />

Estar echado sin menearse. Ikinuqtaña.<br />

Estar inclinado para caerse. Idem.<br />

Estar inclinado para caer hacia algún lado. Mä<br />

manqa apaña<br />

Estar inclinado a hacer. Luraña manqa<br />

chuymanikiña, wayutatakiña, chillutatakiña.<br />

Estar dos o tres juntamente sentados. Irpanuqtaña.<br />

Estar a pique de morir. Niyat'aña vel ñañat'aña<br />

Estar para hacer o con propósito de ello: luraja<br />

saña, poniendo el verbo que fuere menester en<br />

primera de futuro, para todas las cosas que<br />

determina hacer o padecer.<br />

Estar para morir, para caer, para ir, &c. Jiwaja,<br />

tinkija, maja saña, &c. Y aun se aplica a cosas<br />

inanimadas.<br />

Estar pensativo. K'aywita k'aywinuqaña, amuta<br />

amanuqaña, p'ituy p'ituynuqaña.<br />

Estar enfermo de las muelas o dientes. Lakha<br />

k'amitu.<br />

Estar las cosas ajustadas. K'ask'ithaptaña,<br />

lip'ithaptaña. Idem: uqhathaptaña.<br />

Estar algo por acabar. Q'uqiña, tusuña<br />

Estar asoleado. Lupijitu.<br />

Estar el cielo escombrado. Laqhampullijuti, q'araxti.<br />

Estar a pared bien enlucida. Pirqa llujuti vel llijuti.<br />

Estar o vivir juntos. Mänkakiña.<br />

Estar sosegado por haber alcanzado algo.<br />

Manuqaña.<br />

Estar de gorja. K'apa k'apa, k'apchi k'apchi utkaña.<br />

Estar atento. Taqi chuymampi isapaña.<br />

Estar alerta. Jiski jamajasiña vel amajasiñampi<br />

saranaqaña.<br />

Estar absorto. Khakhartaña, iratakakiña, chuyma<br />

irusutakiña.<br />

Estar en paz. Muxsaki qamaña.<br />

Estar con modestia. Kasikakiña vel inakakiña<br />

Estar en todo atenido a otro. Amparapankaña.<br />

Estar enemistados. Uñisiña, t'iñisiña.<br />

Estar amigos. Amawasiña.<br />

Estar recostado. Q'imikataña, ikikataña.<br />

Estar en pie. Säkakiña.<br />

Estar lastimado. Chhuxrichatakakiña.<br />

Estar hinchado. Pusutataña, punkitataña.<br />

Estarse como de antes sin mudanza: pachpakiña,<br />

uksa kakiña vel jamakiña, v.g.: El edificio se está<br />

como estaba el año pasado: mimara


172 Ludovico Bertonio<br />

pirqawijamakiwa. Y así se hará en otras muchas<br />

cosas con el participio en -wi.<br />

Estarse muriendo. Jiskaskakiña, jiwiriyjaña,<br />

t'aqirijaña, niya jiwaja saña.<br />

Estatua de hombre. Qala, yawri vel k'ullu jaqi. De<br />

león: qala puma, &c.<br />

Estatura de hombre. Vide: estado.<br />

Extender la mano o el pie. Ätataña<br />

Extender, el pie uno que esta echado. Wat'atataña.<br />

Extender el cuello. Jiskatataña vel ätataña.<br />

Extender tirando de algo. Wayut'ataña, jiskat'ataña.<br />

Extender la vista. Ullunuqaña.<br />

Extendido estar. Ikitataña, -ru.<br />

Extender la mano alcanzando para otro, dándolo.<br />

Luqarpäña.<br />

Extenderse alargándose o en sanchándose. Vide:<br />

estirarse.<br />

Estera de ichu. Silu. + Coserla: t'iriña. + Hacerla:<br />

k'anaña.<br />

Estera de enea o caña. Qincha. + Hacerla: qincha<br />

ch'ukuña.<br />

Esterar el suelo. Siluna jant'akuña.<br />

Esterar la cubierta o techo de la casa, alcoba, &c.<br />

Janaxaña, achiwaxataña.<br />

Esterar la cama al derredor. Qinchakipaña,<br />

qinchaqasiña.<br />

Estercolar la chácara al tiempo de sembrar.<br />

Wanunchaña, wanut'aña, wanumpi sataña.<br />

Estercolarla después de sembrada. Yapu mujuña,<br />

mujusiña.<br />

Estercolarla el ganado, estan do o durmiendo en<br />

ella. Jamaxäña, jamäña, jamäsiña, q'ächäsiña.<br />

Estercoladero por donde todo los animales<br />

despiden los excrementos. Jamaña, ch'ina, jama<br />

p'iya.<br />

Estéril que no pare. Qumi. Este vocablo es general. +<br />

Mujer estéril: Sumu, yunka, wakhu. + Oveja<br />

estéril: lawsani qawra, uwisa, &c. + Árbol, maíz,<br />

&c. uraya, urawaya, sumu, jani achuri. + Campo:<br />

qumi, yanqha. + Año: mach'a mara. + Papas que<br />

sembradas no nacen: tunu juykhu, qata, paxu,<br />

sunura, qatarata, Idem: paxurata.<br />

Esterilidad. Qumikankaña, &c.<br />

Esterilidad del año. Mach'pacha.<br />

Esterillas de ichu con que hacen sus casitas por los<br />

campos. Jat'arana. + Hacerlas sobre sus palos:<br />

utachaña.<br />

Estese así. Uksakipha, ukispha.<br />

Estevado. Chara killqa, kapatatata, kapatarki.<br />

Estiércol. Jama.<br />

Estiércol menudo ovejuno, &c. Thaxa.<br />

Estiércol así hecho brasa. Thaxa phuru.<br />

Estiércol para fertilizar la tierra. Wanu.<br />

Estiércol aplastado que por las estancias y corrales.<br />

Q'ä.<br />

Estimar en mucho. Ancha jakhuña, ancha<br />

yupaychaña.<br />

Estimar en poco. Pisiru phintaru jakhuña.<br />

Estimar en menos la plata que la honra. Chupiña<br />

qullqi pisiru jakhuña.<br />

Estimarla en más. Mämpi jakhuña.<br />

Estimarse en mucho. Jakhusiña, anchasnaqaña,<br />

jilasnaqaña, apusnaqaña. Vide: ensoberbecerse.<br />

Estimarse en poco. Pisiru jakhusiña. Alit'asiña,<br />

arpht'asiña. Vide: humillarse.<br />

Estima. Jakhu. + De grande estima: ancha jakhu, +<br />

De poca: pisi jakhuki. + Ser de estima lo que no<br />

era: jakhuxaña.<br />

Estimación de sí. Anchasnaqaña, &c.<br />

Estimar por sabio, bueno, &c. Amawt'aru katuña,<br />

amawt'awa saña.<br />

Estimado por tal. Amawt'aru katuta, sawi.<br />

Estimar algo en cien pesos. Patakataki, patakan<br />

chanipawa saña.<br />

Estío. Lupipacha, awti pacha.<br />

Estirar. Wayutataña, jiskhatataña, much'atataña. Vide:<br />

tender.<br />

Estirar pellejos y cosas así. Yakiqaña, wayuqaña.<br />

Estirarse así de suyo, dar de sí. Yakisiña, jiskhasiña.<br />

Estirarse. Video: desperezarse, tenderse.<br />

Estocada. Jununtaña. + Darla: jununtaña. + Darse:<br />

jununtasiña.<br />

Estómago, receptáculo de la comida. Juykhu wawa.<br />

Estómago o ternilla que está en su derecho.<br />

Chuyma K'apa. + Doler: Chuyma janaxa, chuyma<br />

k'apa usutu. + Revolverse: chuyma khiwthaltitu vel<br />

khiwku thaltitu, llujuthaltitu, unkuthaltitu.<br />

Estornudar. Achuña.<br />

Estornudo. Achuña.<br />

Estorbar impedir. Quluwaña, khüskäña, jayrasäña.<br />

Estorbar desbaratando el intanto. Chijit'aña,<br />

chijijalantaña.<br />

Estorbar dando pesadumbre. Ch'axmiña, q'aq'uta.<br />

Estorbar de palabra para que no haga. Jani luramti,<br />

jani lurajatati saña; qhillana willit'aña.<br />

Estorbar para que no alcance poniendo tachas.<br />

Wanuña.<br />

Estrado para tender. Jant'aku.<br />

Estrecho. Vide: angosto.<br />

Estrechar. Vide: ensangostar.<br />

Estrechos estar. Vide: apretados.<br />

Estrella. Wara wara.


Vocabulario de la Lengua Aymara 173<br />

Estrellas. Wara waranaka. + Centellear: p'allchax<br />

p'allchaxtaña, lliju llijutaña, lliphix lliphixtaña,<br />

achusiña. + Tener estrella o fortuna como dicen en<br />

bien y en mal: inikini jaqi.<br />

Estrella nebulosa en la via láctea. Katachilla.<br />

Estrellas encendida. Yawri wara wara.<br />

Estrella que llaman cabrillas. Juch'u vel wich'u,<br />

much'u.<br />

Estrellado estar el cielo. Wara waraña.<br />

Estribar en algo. Q'imikataña.<br />

Estribo así. Q'imi. + Hacerle a la pared de la casa:<br />

utaru q'imikatäña, achukatäña, pirqakataña.<br />

Estribar bien con los pies en el suelo. Tuqhit'aña,<br />

tuxit'aña.<br />

Estribar en el amparo de alguno. Ullikataña.<br />

Estribo de la silla. Idem. + Alar garle. Vide: alargar,<br />

acortar.<br />

Estruendo del río que anda por pedregales. Vide:<br />

ruido donde se hallara el que hacen casi todas las<br />

cosas, en particular según sus modos.<br />

Estrujar naranjas, paños, &c. Ch'iwraña, q'apiña.<br />

Vide: escurrir.<br />

Estudiar leyendo libros. Libro ullakipaña.<br />

Estudiar como quiera de memoria o por libro.<br />

Yatikipa yatiruruña, kutikipa kutiruruña.<br />

Estudiar un poco. Yatit'aña.<br />

Eterno. Wiñaya saykipa, wiñaya, ukatukuta, saykipa.<br />

Eterna vida. Wiñaya jakaña.<br />

Eterno sin fin. Jani tukusiñani.<br />

Eterno sin principio. Jani qallarañani.<br />

Ética. Ñak'aya usu chulluña usu. + Estar ético:<br />

ñak'aya usuni, &c.<br />

Examinar testigos. Taripaña, jiskit'ana, jiskirpäña,<br />

yatirpäña.<br />

Examinar para juzgar. Idem. Vide: averiguar.<br />

Examinar la conciencia. Jucha amajasiña, amuta<br />

amunuqasiña, yatikipa yatirurusiña.<br />

Examinar discurriendo con el entendimiento.<br />

K'aywisiña, k'aywikipa k'aywirurusiña.<br />

Exceder. Llallina, t'axtaña, jilarpäña.<br />

Exceder en comer, beber, dar. Manq'asina<br />

jiliskipaña, llalliraña.<br />

Exceder hablando. Aru jilaxatäña.<br />

Excesivamente. Jiliskipaki, jilaki, jilampi,<br />

inanumpiki.<br />

Excelente. Qullana anchaki.<br />

Excelentemente. Qullanaki, &c.<br />

Excelentísimo. Qullanana qullanapa.<br />

Excelentísimo en hermosura. Sumana sumapa; y<br />

este modo se guardará en todas las demás cosas<br />

buenas o malas en superlativo grado.<br />

Excepto. Vide: salvo.<br />

Exhalación como estrella que corre. Jaliri warawara.<br />

Exclamar a Dios llamándola en su favor. Diosaru<br />

arut'aña, wayuta wayunuqaña.<br />

Experimentar. Vide: probar y tentar.<br />

Experimentado. Vide: ejercitado, diestro.<br />

Experiencia. Yatitakankaña.<br />

Experimentar dolores o enfermedades. Usu yatitaña<br />

vel kankaña.<br />

Expresar. Vide: declarar.<br />

Expresamente. Sutinchasinaki qhanaki. + Mandar<br />

expresamente que haga, diga, &c. Lurama, sama,<br />

sakitu, kamachitu, sutinchitu.<br />

Exprimir zumo u otra cosa. Ch'iwraña, ch'iwrat'aña.<br />

Exprimir agua, &c. Vide: escurrir.<br />

Exprimir entra dos tablas. Q'ulluna limithapisiña<br />

ch'iwraqaña.<br />

Exterior o interior hombre. Puede decirse:<br />

alaxankiri, maqhinkirikankañasa, &c.<br />

Exterior, hombre vano. Jaqi ullijä kunasa luriri.<br />

Exterior, hombre que no sabe de espíritu. Pampaki<br />

saranaqiri jaqi.<br />

Exteriores cosas que no tocan a espíritu. Inapampa<br />

yänaka.<br />

Exterior figura. Vide: semblante.<br />

Exteriores palabras. Vide: palabras de cumplimiento.<br />

Extranjero de mucho tiempo que vive en el pueblo.<br />

Maluri. Mit'ma, jaqha kawayakachi jaqi.<br />

Extranjero natural de tierra muy apartada. Thiya<br />

jaqi.<br />

Extranjero o pasajero. Sariri Jaqi.<br />

Extraña cosa admirable. Warakusiña.<br />

Extraña cosa no ordinaria. Mä jamu yä.<br />

Extraño, no pariente. Jaya jaqi.<br />

Extrañar. Vide: desconocer.<br />

Extremos del Rosario. Jalaja, jaljiri, chimpu<br />

unancha.<br />

Extremos o puntas de las cosas levantadas.<br />

Nayrat'a; para o alto; ch'inat'a: para lo bajo.<br />

Extremo de otras cosas. Kawaya.<br />

Extremos en lloros o tristrezas. Kayuma qunchuya,<br />

kayuma panqaya jachaña. + Hacerlos: p'iq'iñasa<br />

uraqiru nuwasiña, nuwjasiña, t'axwayu pinuña<br />

jalaña, waña muri juqhuña.<br />

Extremo de bueno o extremado. Jiskina jiskipa,<br />

qullanana qullanapa, &c. vel taqitha mämpi llalliri.


174 Ludovico Bertonio<br />

F<br />

Fábula o cuento. Amina, awari. + Contarla:<br />

aminasiña, awarisiña.<br />

Fabulosa cosa. Amina, awari.<br />

Fácil de hacer: lurañaki, luraña sap'aki. Y así en todas<br />

las demás cosas, tomando el participio en -ña y<br />

posponiéndole -ki vel sap'aki.<br />

Fácil en rendirse a pecar. Jasa chacha vel marmi.<br />

Facundo. Ancha aruni.<br />

Facundia. Ancha arunikankaña.<br />

Falda del sombrero. Sombrero pirari.<br />

Falda de la panta. Llint'a.<br />

Falda del vestido o cola que arrastra. Isi llump'awi,<br />

llumiwi, pichawi.<br />

Falda del cerro. Vide: halda.<br />

Fallas que uno hace en acudir o en continuar.<br />

P'alaxwaqtaña. + Hacerlas: p'alaxwaqtaña.<br />

Falsificar escritura firma o carta. Qillqa<br />

mawkiptäña jaqhukiptäña, jaqhukipa jaqhururtäña.<br />

Falsificar de palabra. Aru q'ink'ut'äña.<br />

Falsario. Qillqa vel aru mäwkiptiyiri, q'ink'ut'ïyiri.<br />

Falsísimo, mentiroso. K'arina k'aripa, llullana<br />

llullapa.<br />

Falsísimo, de ninguna manera ser verdad. Janina<br />

janipa.<br />

Falso. Tullpa, llulla. + Oro falso: tullpa chuqi vel<br />

chuqipantasä.<br />

Falso cristiano. Tullpa cristiano.<br />

Falso testigo. K'ari llulla tistiqu.<br />

Falso testimonio. Qastha lutitha tumpaña.<br />

Faltar a misa o a cualquiera obra común. Misaru<br />

jaqhaqtaña, jalaqtaña, jaqhawaqtaña,<br />

ch'inawaqtaña, jalawaqtaña vel misatha pillaqaña<br />

puchuqaña. 3 -qi vel misa perdiña.<br />

Faltar por acudir a la chácara o a otras cosas.<br />

Yapuru pillaqaña.<br />

Faltar o estar ausentes personas o cosas. Ch'usaña,<br />

japhallaña en 3, persona: ch'usawa japhallawa,<br />

porque son nombres.<br />

Faltar el huelgo. Samana jaqhutusnuña, jaritha<br />

samusuña, jawuntaña. + La persona a quién falta;<br />

samana jaqhutusnuta.<br />

Faltar poco a alguno para acabar. Niyat'aña<br />

llallat'aña.<br />

Faltó poco, que no me mató, cogió, &c. Niyat'itu,<br />

llallat'itu.<br />

Faltar las fuerzas. Parpa t'aqhasitu, ch'ama<br />

ch'usaxitu.<br />

Faltarme matalotaje. Ququtha pisipaña, jayrasiña.<br />

Faltar, no alcanzar a todos lo que se reparte.<br />

Pisiwat'aña, pisiwaña.<br />

Faltar de la medida o peso. Idem.<br />

Faltar la palabra no cumpliéndola. K'arisiña,<br />

janichasxaña, janiwa sasxaña.<br />

Falta, culpa. Jucha.<br />

Falta de comida. Manq'a nusaña. + Tenerla que no<br />

basta para todo el año o tiempo que es menester:<br />

manq'a pisiña. Y así de otras cosas.<br />

Faltó por no estar bien hecho o pintado. Jamqhu,<br />

yanqha. No está bien hecha la nariz: nasapaki<br />

jamqhu, &c.<br />

Falto de un ojo, pie, mano, &c. Nayra, kayu ampara<br />

pilla. Idem: pilla kayuni, nayrani, &c. Idem: jaqha<br />

nayrani, ch'ulla nayrani.<br />

Falto de seso. Chuymawisa, chuyma phusa, ch'usa,<br />

japhalla, luqhi vel tukuku. Vide: bobo.<br />

Fama. Aruwatakankaña. Y dícese en bien y en mal. +<br />

Tenerla de valiente , de rico, de ladrón, &c. Sinti<br />

qhapaqa, lunthata aruwata, laqhawata, jasajata,<br />

jinijata yatita, uywini phichuni sutini. Vide: phi-<br />

no. 6.<br />

Famoso. Idem: aruwata, &c. + Hacerle: aruwäña,<br />

laqhawäña, uywit'äña, phichut'äña, sutit'äña,<br />

uywinichaña, &c. Jasajäña, jinijäña, ulläña,<br />

yatiyaña.<br />

Fama echar, que quiere hacer, ir, &c. Luraja, maja<br />

saña, &c.<br />

Familia o casta de los Mendozas, &c. Mendozaxaña;<br />

y así de todas las demás familias.<br />

Familia todos los que viven juntos en una casa.<br />

Utakuña vel uta.<br />

Familia entera. Utapacha.<br />

Familiar que trata con alguno. Arusiri masi, utikiri<br />

masi.<br />

Familiaridad así. Muxsa arusiri, vel utkirikankaña.<br />

Familiar demonio. Kunasa qhanacharapiri supayu.<br />

Fanfarrón. Jallpa jallpa, aru q'anchilla, aru k'uskipa<br />

vel k'uchuchu, k'isa qawi aruni, pachakuti.<br />

Fantasma. Japhalla, ipi jaqi vel jawari jaqi vel jaqi<br />

mäsa.<br />

Fantasma como calavera, que según los indios<br />

anda de noche y habla. Qaqa. + Anda: qaqa jali.<br />

Fastidiar. Vide: enfadar.<br />

Fatigarse. Ch'axmisiña, q'aq'usiña, wat'unaña, phala<br />

wiska t'aqhaña. Vide: afligirse.<br />

Fatigarse el enfermo. Ñat'aña, qhurpaña, lat'a<br />

kumphuña, jat'iña, jurqhiña, ayquña, sullphaña.<br />

Fatigar a otro. Ch'axmiña. Idem: q'aq'uña. Vide:<br />

afligir.<br />

Fatigar llegándose mucha gente a uno.


Vocabulario de la Lengua Aymara 175<br />

Chhuchhukataña, tanqakataña, jump'uxkataña.<br />

Fatigar rogando importuna mente. Lat'äña,<br />

qhurpäña.<br />

Fatigar el cuerpo con trabajos. Wat'unäña, phala<br />

wiska t'aqhäña.<br />

Fatigado, cansado. Qarijata jawixtata.<br />

Favorecer de Palabra contra el que mal trata.<br />

Arukipaña, aruxataña. Vide: ayudar.<br />

Favorecer llegándose más al bando de uno. Wakiña,<br />

-ru.<br />

Favorecer socorriendo. Yanapaña, khuyaña,<br />

maywaña, llakipäña, usuwäña.<br />

Favorecer; cuando no lo esperaba. Nasachaña.<br />

Favorecerse uno a otro. Sapachasiña, yanapasiña.<br />

Favorecerse o valerse de alguno. Yanapäsiña, &c.<br />

Añadiendo -siña así a los precedentes: arukipäsiña,<br />

aruxatäsiña, &c. Según fuere.<br />

Favorecedor. Yanapiri, arukipiri, khuyiri, &c. Vide:<br />

amparo.<br />

Favorecido. Yanapirini, &c.<br />

Favorecido de todos. Taqi ya napirini.<br />

Fajas de las indias Lupakas. Wak'a.<br />

Faja angosta de los incas y chinchay suyos. Qallu<br />

wak'a<br />

Faja sobre que revuelven aquella delgada. Tayka<br />

wak'a.<br />

Fajarse. Wak'arusiña, wak'at'asiña, wak'arut'asiña.<br />

Fajar a otra. Wak'at'äña, wak'aräña, wak'arut'äña.<br />

Faja o venda. Yapit'aña, yaphikipaña.<br />

Fajar o vendar. Yaphit'aña.<br />

Fajarse así. Yaphit'asiña.<br />

Faja o cincha para cargarse la cuna. Taqapa.<br />

Facciones del rostro. Ullinaqa.<br />

Fecunda. Mira, ancha jakiyri. Dícese de las mujeres y<br />

hembras.<br />

Feo. Yanqha ullinaqani, jaxumalla, ajanuwisa,<br />

qawkiñä, paraxra, llut'ama.<br />

Feo ancho de rostro. Pultutu.<br />

Feísimo. Jaxumallana jaxumallapa, jaxutiyiri. + Hacer<br />

o poner feo a otro: jaxumallachaña.<br />

Febrero. Marka phaxsi vel marka qhulliwi phaxsi.<br />

Fe. Iyasaña, wäsaña. + Tenerla: fëniña, y el iyasaña. +<br />

Tenerla viva: fëmpi nakhutiri chuymaniña. +<br />

Tenerla muerta: thä chuymampi Diosaru iyasaña<br />

kamachitapa katuñataki.<br />

Fértil tierra. Ancha aliri vel achuri uraqi.<br />

Fértil año. Sap'a mara.<br />

Fértil año de papas, maíz, &c. Amka vel tunqu ali<br />

mara, jiski mara.<br />

Fertilidad. Jiski achurikankaña.<br />

Fertilizar echando estiércol. Vide: estercolar.<br />

Feria. Vide: día de hacer algo.<br />

Feria o mercado solemne. Podría decirse: jach'a<br />

allitataña, utt'äña, jach'a qhatuña.<br />

Fiador. Idem: vel fiadora. Lanti. + Salir: fiatura<br />

misturapiña. + Tomar: lantija katusiña.<br />

Fiador, cordón del sombrero o becoquín, &c.<br />

Sinkarpu.<br />

Fiar. Idem: fiyaña. Maynipachana churaja saña.<br />

Fiar. Vender al fiado: chariña.<br />

Fiado. Manu alasiña. + Pedirlo: manu mayisiña. +<br />

Darle: manu churaña. + Tomarlo: manu alasiña.<br />

Fiado o confiado de Dios. Dio sa ullikatata. Vide:<br />

confiar.<br />

Fiambre. Mak'a aycha. + Hacerle: mak'achaña.<br />

Fiarse de alguno. Kuna yäsa atamañataki,<br />

waqaychañataki, lurañataki, sap'awa saña.<br />

Fiel de confianza. Sullullu, uypayu, jani kunas<br />

lukutiri jaqi.<br />

Fiel bautizado. Sutini, cristiano.<br />

Fiel de la balanza. Warkuna unanchapa, chimpupa.<br />

Fielmente. Chiqaki, chiqa chuymanijamaki.<br />

Fiesta, día de huelga. Samaña uru pista vel fiesta. +<br />

Hacerla de algún santo: santotaki fiestaña. +<br />

Haberla: fiestaña. + Haberla de chirimías: chirimía<br />

q'usllu.<br />

Fiestas o juegos. Anataña. + Hacerlas: Anataña,<br />

kusisiña. + Prepararlas: fiestataki qamat'asiña,<br />

yampat'asiña.<br />

Fiestas, lugar donde se hacen. Anatawi, fiestawi.<br />

Fieros. Jiwämama saña; o según fueren. + Hacerlos:<br />

luqhimt'ata arusiña, jiwämama saña, &c.<br />

Figura. Ajanu, ullinaqa. + Tener la de ángel o de<br />

demonio: angelaja ullinaqani vel angelana<br />

ullinaqapa ullinaqani, &c. + Tomarla de ángel o de<br />

demonio: angelachasiña, supayuchasiña.<br />

Figura. Imagena.<br />

Figura de pincel. Imagen pintada.<br />

Figura de bulto. Imagen lurata vel mayt'u.<br />

Figurarse, imaginarse que uno es hombre alto,<br />

rico, &c. Jach'a jarma vel qhapaqakankipana<br />

jamachaña.<br />

Figurarse que uno estaba a pique de caer. Tinkiri<br />

vel tinkiri jaki vel tinkijasipana jamachaña. Acerca<br />

de este verbo tratamos largamente en la segunda<br />

parte capítulo 7.§.2. de nuestra gramática.<br />

Filos dar o sacar. Vide: afilar<br />

Filos tener o bríos de hacer algo. Ch'akhawaña,<br />

ch'akha ch'akha jalaña.<br />

Fin de las cosas. Tukusiña, nayrat'a.<br />

Fin del camino. Thakina nayrat'apa vel tukusiñapa;<br />

que es más propio.


176 Ludovico Bertonio<br />

Fin dar. Vide: acabar.<br />

Fin del pueblo. Marka kawä. Idem: marka thiya.<br />

Fin de la tierra. Uraqina thiyapa.<br />

Fin o intento de matar, &c. Jiwayaja saña. + Tenerle<br />

de dar su hacienda a los pobres: haciendaja<br />

wajchanakaru lakijraja saña. Y así de otras cosas<br />

usan do de futuro.<br />

Finiquito dar. Chinusiwitha ajususxaña,<br />

puqususxaña. + Dárselo uno a otro: chinusiwitha<br />

chiqawa säsxaña, ajususxaña.<br />

Fino color. Nakhaki.<br />

Fino azul. Larama nakhaki.<br />

Fino. Sapa, qullana. Es para todo.<br />

Fingir que duerme, &c. Ikich'ukiña, tullpaki ikiña. Y<br />

así de otras cosas.<br />

Fingirse sordo: uqharachasiña. Tomando el nombre<br />

compuesto con -chasirapi. Y es regla general.<br />

Fingiendo que iba a la iglesia fue a jugar. Iklisyaru<br />

majasirijamaki vel sasajamaki anatiri maña.<br />

Fingirse enfermo. Usurichasirapiña.<br />

Fingió que era Pedro. Pedrochasirapiña; quiere<br />

dativo vel tukurapiña.<br />

Fingidamente. Tullpaki, chupiki.<br />

Fingido, hipócrita, que finge que ayuna, reza, &c.<br />

Tullpaki, chupiki ayuniri, rezasiri, &c.<br />

Firme. Thuri.<br />

Firmar o fijar. Thurit'äña.<br />

Firmar la escritura. Suti qillqaxataña, ampara<br />

äxataña.<br />

Fiscal. Idem: fiscali, fiscalti, qhamiyiri, mich'uri.<br />

Fiscal del Rey. Idem: vel riyana säpiyiripa.<br />

Fisga o garrocha. Maxa, wachi.<br />

Fisgar. Maxataña, wachiña.<br />

Fijar con clavo o estaca. Ch'akukataña.<br />

Fijar metiendo algo debajo para que no se menee.<br />

Chillpu taña, chillutaña, lluphutaña.<br />

Flaco de rostro. Piswata, ajanu ch'aka, äxra yaxa<br />

chulluchi, anqu tukarimata saxi.<br />

Flaco de cuerpo generalmente. Tukari, suwata,<br />

kunkas jayrina liwiña, janchiwisa, chullchu,<br />

ch'illiwa, ch'uñuta, tukari jalu, parpajaru, tukari<br />

sawri, pinqullu.<br />

Flaco desmedrado. T'uxtumita püxa puxulli. Dicese<br />

de los niños desamparados.<br />

Flaco de piernas. T'usuwisa.<br />

Flaco de cabeza. Chankapura saranaqiri, chankapura<br />

apata.<br />

Flaco de fuerzas. Pisi ch'amani.<br />

Flauta. Pinqullu. + Tañerla: pinqulluña.<br />

Flauta de caña. Qina qina.<br />

Flautillas, como órganos. Siku. + Tañerlas: siku<br />

phusaña.<br />

Flautillas un poco mayores también atadas.<br />

Ayarichi. + Tañerlas: ayarichi phusaña, ayarichaña.<br />

Flautero que los tañe. Pinqullukamana, sikukamana,<br />

ayarichikamana.<br />

Flecha para tirar. Mich'i. + Tirar la: mich'iña. +<br />

Hincarla tirando: mich'intaña.<br />

Flechero. Mich'iri.<br />

Flema o tos. Uxu. + Arrancarla: uxusuña.<br />

Flema humor. Llujllu.<br />

Flema olla de los que están agonizando. Arasa. +<br />

Hervir: t'ax taxti. + Ahogar: jakit'i, jaychji.<br />

Flocadura. Vide: fleco. Flor. Thuthumpi.<br />

Flor blanca o colorada como rosa. Amankaya.<br />

Flor colorada larguilla. Qantuta.<br />

Flor como lirio. Maywa.<br />

Flor como manzanilla. Panti. Y es colorada.<br />

Flor colorada como cantuta. Chiwanawaya.<br />

Flor pequeña colorada. Chinchirkuma.<br />

Flor que tira a morada. Ch'imaxapanti.<br />

Flor de las ciénagas, blanca. Wayranqaysa.<br />

Flor como de altramuces. Q'ila.<br />

Flores de toda suerte. Inkillkuna.<br />

Flor cualquiera que se pone en el sombrero. Wayta<br />

panqara.<br />

Floresta. Wila aqarapi, janq'u aqarapi pampa.<br />

Florecer. Thuthumpiña, thutumpichasiña.<br />

Florecer la virtud. Jiskikankaña, jiski lurañanaka<br />

thutumpi, ali vel allinaqti, jakhusi.<br />

Florecer la hermosura. Thutumpiña, qallamphuña.<br />

Florida edad de mozos. Wayna kankaña.<br />

Florida edad de mozas. Tawaqu kankaña.<br />

Florido lleno de flores. Thutumpixtara.<br />

Flojo perezoso. Jiwata jikhalla, asaskara, samp'a,<br />

qimara, anullawlli, waq'a, ñaka, qilla, winkuqa,<br />

qamaqi. V: perezoso.<br />

Flojo no tieso. Iqa, p'isa.<br />

Flojamente tejido. Llaja. + Estarlo: llajanaqtaña,<br />

waranaqtaña.<br />

Fleco. Idem: vel warira warira, Idem: warampa,<br />

jurampaya.<br />

Flujo de sangre. Wila wich'u. + Tenerle: wila<br />

wich'uña.<br />

Fogón. Putu, qhiri.<br />

Fogoso. Vide: colérico, enojadizo.<br />

Foguear con hierro. Yawriparina, t'as t'ast'äña, äña.<br />

Fomentar riñas o ser causa de ellas. Aja laykuña,<br />

jaychasäña, Idem: ch'axmiña, qamäña.<br />

Fomentador así. Aja laykuri, &c.<br />

Fomentar la lumbre. Jisk'a lawana pakixataña,<br />

jichuna iraxataña, apaxataña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 177<br />

Fomento del fuego. Nina jaqayri vel aqhasäña.<br />

Fomento de las riñas. Jaychasi aqhasiyiri, aqïri,<br />

yurutiyiri.<br />

Fondo, la parte por donde se asientan los jarros y<br />

otros vasos, &c. Ch'ina vel utt'aña.<br />

Forzar, compeler a hacer, a hablar, ir, &c. Luräña,<br />

arusäña, saräña, ch'amakama. Componiendo los<br />

verbos con la partícula ä vel -ya.<br />

Forzar mujeres. Jaqhuraña, wararäña, kaparäna,<br />

wayunaqaña, anatäña, forzaña.<br />

Forzar a que uno dé consentimiento. Ch'amakama<br />

iyasäña. Idem: Iyasäsiña.<br />

Forcejar por no caer. Muruxkiptaña, thalaxkiptaña.<br />

Forcejar para escabullirse. Lluch'uxtusnuja,<br />

thalaxtusnuja saña. Vide: escabullirse.<br />

Forcejar como cuando tiran de algo o en otras<br />

cualesquiera cosas. Ch'amatataña, sintitaña,<br />

ch'akhatataña, yajatataña, tujitataña.<br />

Forcejar para parir. Miqitataña; y los que son<br />

estéticos del vientre.<br />

Forzosamente sin falta. Ch'amakamasa, jani<br />

pampapini.<br />

Forzoso es que haya pecados. Juchanaka jani<br />

ch'usaptirikiti, jani t'akhutirikiti.<br />

Forma del zapato. Sapatu q'ullu.<br />

Forma. Vide: figura.<br />

Forma, manera. Jamu, mit'a.<br />

Formar. Vide: criar Dios. Y los más de aquellos<br />

verbos con vienen también a los hombres que<br />

hacen las cosas.<br />

Formar vasos, cántaros, &c. Sañu luraña.<br />

Fornicar el varón. Marmimpi juchachasiña vel<br />

anisiña, marmi aniña.<br />

Fornicar la mujer. Chachampi juchachasiña vel<br />

anisiña, miqa laykuña.<br />

Fornicar los niños y niñas. Anich'ukisiña,<br />

ikich'ukisiña.<br />

Fornicar o adulterar a sabiendas de los que están<br />

cerca. Muchuchaña vel irqichaña.<br />

Fornicar dos o tres veces en una noche. Paya, kimsa<br />

kuti marmi vel marmimpi maputasiña.<br />

Fornicario. Añachu, waqalla, anisqutama, jayri kayu,<br />

chimpay waliri.<br />

Fornicaria ramera. Pampayruna, tanta karpa,<br />

anisqutama, waqalla, wajcha khuya, ikixtata,<br />

chachathaqiri, allu thaqiri.<br />

Fornicación. Wachuqa jucha, miqa jucha.<br />

Fornido gordo. Aychaxtara, janchilchapi, janchi<br />

chillata. Aychalchapi, janchixtara, lik'iña vel<br />

jumkur jumkura.<br />

Fortacho. Janchi chillata.<br />

Fortaleza, castillo. Pukara, qiyna. + Rendirla: pukara<br />

makipaña. + Desbaratarla: waxlliña.<br />

Fortaleza, virtud. Thurit'ata chuymani kankaña.<br />

Fortalecer con muro. Pirqakipaña.<br />

Fortalecerse. Vide: animarse, esforzarse.<br />

Fortuna, suerte. Inki, sami. Vide: dicha y desdicha.<br />

Franco. Vide: liberal, pródigo.<br />

Fragoso camino. Qala qala, amphuta aynacha thaki.<br />

Franqueza. Vide: liberalidad.<br />

Francoli. Khach'a khach'a.<br />

Franja. Vide: fleco<br />

Fraile de San Francisco. Ch'axch'i padre.<br />

Fraile de Santo Domingo. Janq'u padre.<br />

Fraile de la Merced. A la Merced padre vel janq'u<br />

padre.<br />

Fraile de San Agustín. Chära padre vel San Agustín<br />

padre. Y también a los demás llaman<br />

anteponiéndolo el nombre de su fundador.<br />

Frezada. Ch'usi. + Hacerla: sawuña.<br />

Frezada labrada con ojos por toda ella. Api ch'usi.<br />

Frezada de varias labores. Una que llaman k'ili,<br />

kulluni, p'atiqalla, tayka tayka.<br />

Fregar o limpiar. Qaquña, phiskuña, qaquraña,<br />

phiskuraña.<br />

Fregar con arena o con agua. Jariña, jariraña.<br />

Frenético. Luqhi walana.<br />

Frenesía. Luqhita vel thala usu.<br />

Frente. Para. + De grande frente: paraña, para qatati.<br />

+ De chica frente: parawisa, ch'uqata.<br />

Frente o haz. Ajanu. Vide: haz.<br />

Fresco. Thä, thärata. Dícese del agua y cosas frías. +<br />

Tierra fresca: q'uni, llaphi, juxsa. Pan fresco y otras<br />

cosas recien hechas: sü, junt'u, ari y dícese de la<br />

fruta también y otras cosas.<br />

Frenillo de la lengua. Qallu laxra.<br />

Freno de la cabalgadura. Idem: vel pirina.<br />

Frío. Thä. + Hacer frio: thäña. Idem: thä ali. +<br />

Tenerte: thäjitu. + parar se frio: thä<br />

ch'uch'ullikakixaña. + Tiempo frío: thäpacha.<br />

Frioliento. Karkatilla. + Andarlo: kuykunaqaña,<br />

p'uxp'unaqaña, thä ch'uch'ullikiña.<br />

Frío de calentura. Chhujchu. + Tenerle: chhujchuña.<br />

Friático muerto. Thä chuymani, jiwata, amaya.<br />

Frisado. Vide: listado.<br />

Frisar. Vide: parecerse.<br />

Frijoles. Purut'i.<br />

Frivolo. Jani yäja yä.<br />

Frivola razón o escusa. Jani yäja aru.<br />

Frontina. Para qhiqhara. Dícese de las mulas y otros<br />

animales.<br />

Fruta de árboles. Quqana achupa.


178 Ludovico Bertonio<br />

Fruta por madurar. Mak'unkhara, ch'uxña, ch'uqi,<br />

jani puquta.<br />

Fruta temprana o primeriza. Jila achuri. Y dícese de<br />

las papas y otras cosas.<br />

Fruta madura. Puquta puqut'äta.<br />

Fruta seca al sol o pasada. Khama, membrillo<br />

khama, durazno khama, jupasa khama; que son<br />

pasas vel chuchuqu membrillo, &c. vel<br />

ch'arkhichata, wañachata, qhuruchata.<br />

Fruta tardía. Ch'ina achuri.<br />

Frutero. Fruta unquña vel pañu.<br />

Frutificar. Achuña.<br />

Frutificar o nacer las sementeras con mucha<br />

lozanía. T'ampha vel llujlluthätät'aki aliña, qulluni,<br />

phujruniki, quqaki aliña.<br />

Frutifero. Vide: Fértil.<br />

Frutilla de Chile. Chilli fruta.<br />

Frutilla. Jisk'añaka achu. Cuyos nombres se pueden<br />

ver en la segunda parte (folio y fol y fol y fo. y fol.<br />

Y fol.)<br />

Fruncir la boca. Lakha achutaña.<br />

Frutuoso. Achuri.<br />

Fruto dar el árbol. Mak'unkhara chasiña. Cuando<br />

comienza a salir. + Darlo las papas primero que<br />

fueron sembradas postrero: sapampi mistuña.<br />

Fuego cuando arde. Nina.<br />

Fuego hecho brasa. Nina sansa. Vide: brasa +<br />

Encenderlo, apagarlo, cubrirlo, llevarlo, ponerlo,<br />

soplarlo, sacarlo, pegarlo, quemarlo, &c. Veáse en<br />

sus propios lugares. + Encenderse; nakhutaña. +<br />

Prender: nakhakataña Cundir o saltar con el aire:<br />

thanina jawq'arpiyi, jawq'akati. + Extenderse:<br />

nakhatataña. + p'ap'atataña. + Salir arriba:<br />

jawk'usuña, jallphusuña.<br />

Fuera. Anqana, anqaru anqatha.<br />

Fuelles. Thänukhuna, fuellesa.<br />

Fuera de casa. Uta anqana. + Fuera del pueblo:<br />

pampana.<br />

Fuera de uno o dos, todos los demás son pobres.<br />

Taqi waj chakamakiwa, mayni, payniki qhapaqa<br />

jani wajchati.<br />

Fuerzas. Ch'ama, parpa. + Tener las buenas: ch'amani,<br />

yixaña. + Estar enteras: alitu, pharaqitu, phatiqitu.<br />

+ Tomarlas los niños o engordar: p'uñuptaña,<br />

ch'ama katuña. + Debilitarse: T'akhasitu, tukusitu.<br />

+ Poner fuerza. Vide: forcejar. + Echarla para que<br />

no se rompa algún vestido: jurpijaña.<br />

Fuerte o castillo. Vide: fortaleza.<br />

Fuerte. Sinti ch'amani, muruch'i, urquña.<br />

Fuerte recio de complexión. Kutu, jani mirq'isiri jaqi.<br />

Idem: muruch'i<br />

Fuerte, animoso. Sinti chuymani chacha vel<br />

mamanaka chuymani; según fuere varón o mujer.<br />

Fuertemente con valor. Sintijaki.<br />

Fuertemente. Vide: recio.<br />

Fuente encañada. Phaxcha.<br />

Fuente que echa el agua en alto. Phulluxtusnuri,<br />

wallakusnuri, p'axallusnuri, phullulluri.<br />

Fuente, manantial. Phuju.<br />

Fuente para enviar presentes. Idem vel jach'a t'alla<br />

chuwa.<br />

Fugitivo. K'ita, waqura.<br />

Fundar. Thaxsiña, thaxsintaña, thaxsinuqaña.<br />

Fundador. Thaxsiri, &c.<br />

Fundamento. Thaxsi.<br />

Fundamental piedra. Thaxsi qala.<br />

Funda para meter algo. Qhawa. + Echar algo en ella:<br />

qhawat'aña.<br />

Fundir metal. Vide: derretir.<br />

Furioso. Vide: bravo, lunático, &c.<br />

Furiosamente. Luqhi jaqi.<br />

Futura cosa. Akatkhüru kankiriyä.


Vocabulario de la Lengua Aymara 179<br />

G<br />

Gazapo, conejo de los indios. Wank'u.<br />

Gafo de las manos o pies. Ampara k'unq'u, ampara<br />

k'uk'ara, kayu k'uk'ara, &c. + Volverse así:<br />

k'üq'uxaña, &c.<br />

Gajo de árbol o de uvas. Quqa Idem: jupasa pallqa.<br />

Idem: wayu, que significa racimo.<br />

Gala o vestido de fiesta. Yamparu. + Ponerselas:<br />

yamparusiña, k'anchillachasiña, k'apchichasiña,<br />

k'alichasiña, sillunkunaru, luk'anankunaru<br />

yamparusiña.<br />

Galano y galana. K'anchilla k'anchilla, k'apchi<br />

k'apchi, k'ali k'ali. + Ponerse galano: yamparusiña.<br />

Galano en demasía. Isisilla, yamparusilla.<br />

Galas de plumería y libreas. K'ichik'ichi. +<br />

Ponerselas: k'ichixat'asiña.<br />

Galan. Vide: amancebado.<br />

Galanamente. K'apchik'apchiki vel anchaki.<br />

Galancete, pulido, peinadillo. Sanusilla, phiskusilla.<br />

Galardón. Paylla, pakara.<br />

Galardonar. Payllana, khuyaña, churaña, pakaraña.<br />

Galardonador. Paylliri.<br />

Galera. Castilla wampu.<br />

Galga, piedra llana y redonda. Pallada qala,<br />

sintikipä qala.<br />

Galgo. Suni anuqara, anu.<br />

Galgo que coge la primera vez. Tayniri, yaxaniri<br />

anuqara.<br />

Gallina. Atawallpa.<br />

Gallina clueca. Sasiri, pikutiri.<br />

Gallina ponedera. Wawachiri.<br />

Gallinero. K'ak'ana.<br />

Gallinero que las cría. Atawallpakamana.<br />

Gallinazo.<br />

Gallipavo.<br />

Gallillo. Qallu laxra.<br />

Gallo. Urqu atawallpa.<br />

Gana tener de comer, beber, andar, &c.<br />

Manq'ajachitu, umajachitu, majach'itu.<br />

Componiendo los verbos con la partícula -jacha y<br />

usándolos con transición aún de primera a segunda,<br />

y de segunda a primera, cuando el verbo puede<br />

admitirla, v.g.<br />

Gana tengo de darte una vuelta. Jaycha<br />

jachasma.<br />

Gana tienes de hacerme merced. Khuyajachit'ta. Y<br />

así en todos los verbos.<br />

Gana tener de vomitar. Vide: estómago.<br />

Gana tener de hablar. Laxra jasitu, anatitu.<br />

Gana tener de ir. Kayu jasitu.<br />

Gana tener de reñir, de trabajar. Ampara jasitu.<br />

Gana tener de comer. T'ullu jasitu, manq'aña chuyma<br />

jasitu.<br />

Gana tener de irse por ahí de mohino o aburrido.<br />

Chuyma payptitu.<br />

Gana poca tener en lo que va haciendo. Pä chuyma<br />

luraña vel maña, &c. Según fuere.<br />

Gana. Vide: voluntad.<br />

Ganado de las indias. Qawra.<br />

Ganado vacuno, ovejuno, &c. Wakhanaka,<br />

ovejanaka, &c. Tomando el nombre en número<br />

plural de cualquiera especie de ganado. + Llevarle<br />

al pasto: juniru. Idem: juniñaru anakiña.<br />

Ganadero. Qawrakamana, wakhakamana,<br />

uwisakamana, &c.<br />

Ganar adquirir. Jakiña jakisiña, tuwanasiña,<br />

qhillinasiña vel qhïnasiña.<br />

Ganar jugando. Markaña, athiña.<br />

Ganar con su trabajo. Ch'amajasiña, jallisiña.<br />

Ganar de comer hilando, tejiendo, escribiendo, &c.<br />

Jaqina sawurapisina, qapusina, qillqa rapisina<br />

jakasiña.<br />

Ganar para otro. Jakirapiña vel jakinuqarapiña.<br />

Ganar el juego zapatero. Juykhunchaña.<br />

Ganar indulgencias. Jakinuqasiña.<br />

Ganar cien días de indulgencia. Purgatorio<br />

mutuñatha pataka uru pampachasiña.<br />

Ganar indulgencia plenaria. Purgatorio mutuñaja<br />

taqipacha pampachasiña.<br />

Ganar méritos. Vide: merecer.<br />

Ganar honra. Chupiniru jakhuthaltaña vel sumasiña.<br />

Ganar fama. Taqina aruwataxaña, sutinixaña,<br />

phichunixaña. Vide: famoso.<br />

Ganar amigos. Taqimpi jallpasiña,<br />

q'uchumasichasiña. Vide: amigo.<br />

Ganar algo a costa de mucho trabajo. Urkuraña,<br />

wasiruña, urkurasiña, &c.<br />

Ganar enemigos. Uñiyasiña, t'iñiyasiña, uñima<br />

tukuña. Vide: enemigo.<br />

Ganar por la mano. Vide: anticiparse.<br />

Ganar apostando. Markasiña. VI.: apostar y exceder.<br />

Ganar la voluntad a todos. Taqina amawäsiña,<br />

chuymapa luntataña, apaña, chuymaparu<br />

purit'äsiña.<br />

Ganancia. Jakisiwi, jakita, jakinuqasiwi, &c.<br />

Ganancia logro. Mira.<br />

Ganoso. Ancha amawiri, manq'aruri, q'amuri.<br />

Gangoso. Sank'atha arusiri.<br />

Ganguear. Sank'atha arusiña.<br />

Gañán. Yapukamana.


180 Ludovico Bertonio<br />

Gañir el perro aporreado y cualquier otro animal.<br />

Jachaña.<br />

Gañir el ratón. Chis chistaña.<br />

Gañir el que está ronco. Vide: ronco.<br />

Garañón. Añachu. + Echarle a las hembras: lasäña,<br />

antutkataña, japhutäña.<br />

Garabato de hierro. Yawri k'awsu. Garza.<br />

Gargajear tosiendo. Thuja thuja saña.<br />

Gargajo. Wijira, uxu T-. Escupirle: thusarpäña,<br />

thusaña. + Escupirle a otro: thusakataña vel<br />

thusch'ukiña.<br />

Garganta. Kunka, Kawlla, mallq'a.<br />

Garganta del pie. Mamani muq'u.<br />

Gargantear. Khikuña.<br />

Gargantilla. Aju, wallqa, mullu vel qupa. +<br />

Ponérsela: ajut'asiña, wallqat'asitña, mullut'asiña,<br />

&c. + Ponerla a otro: ajut'äña, &c.<br />

Gargantilla o colgadijo. Piña. + Ponérsela:<br />

piñat'asiña.<br />

Gargarizar. Jumch'ijasiña.<br />

Garguero. Tunquru.<br />

Garlito. Qullancha, saqaña.<br />

Garniel. Wallqipu.<br />

Garniel de lobo marino. Juru wallqipu.<br />

Garra. Sillu. + Echarla: ch'umithapiña.<br />

Garrafa redoma de cuello largo. Phurunq'u.<br />

Garraspera. Vide: ronquera.<br />

Garrocha. Wachi, maxa.<br />

Garrochear. Maxaña, &c.<br />

Garrotillo enfermedad. Jalat'a. Tenerla: jalat'itu.<br />

Garrote para sacudir. Nuwat'aña.<br />

Garúa. Phuphu. + Hacerla: phuphunaqaña; y si<br />

juntamente hace sol: lupikiritpi phuphunaqaña. 3<br />

-qi.<br />

Gaznate. Mallq'a.<br />

Gastar comprando. Kastaña -ru.<br />

Gastar plata en algo u otra cosa. Qullqi tukuntaña,<br />

tukuntasiña, kastasiña, qullqijami.<br />

Gastar diez pesos en comer sólo un día. Tunka sara<br />

t'ant'ana puraka phasaqäña.<br />

Gastar desperdiciando plata, comida, &c.<br />

Putamukuña, tukuña, tukuntaña, tutuqäña,<br />

wanqarantaña, qaqaña, Vide: desperdiciar.<br />

Gastar tiempo en hablar, lugar, &c. Arusmukuña,<br />

anatamukuña, manq'amukuña, &c.<br />

Gastar un año en andar, en escribir, &c. Sarasina<br />

maraña, &c.<br />

Gastarse el vestido. Mirq'isiña, wariraptaña,<br />

q'uchalluxaña. Vide: andrajoso, roto y todos<br />

aquellos nombres hacer los verbos con las<br />

partículas -xa, -pta y -ta.<br />

Gastarse la plata, irse en mu chas cosas. Qullqi<br />

irixti, t'uqi vel t'uqijri, ch'iqijri.<br />

Gato. Misi vel misitu.<br />

Gato montes. Titi.<br />

Gato o mercado. Qhatu.<br />

Gatear comprando y vendiendo. Qhatukipaña.<br />

Gatear, andar a gatas. Lat'aña, lat'anaqaña.<br />

Gavilán o halcón. Mamani.<br />

Gaviota pájaro de la laguna. Quta jamach'i.<br />

Gaznate. Mallq'a, tunquru.<br />

Gelosra o claraboya. Arapa.<br />

Geme, medida. Wikhu. + Medir con el: wikuña,<br />

wikut'aña.<br />

Gemir. Ch'isch'istaña.<br />

Gemir con la carga. Qhurpaña, jarqhiña.<br />

Gemir los carneros a los que lloran mucho. Q'äsaña.<br />

Gemir el carnero hambriento, desamparado o<br />

cuando pierde el cordero. Maychaña.<br />

Gente junta. Jaqinaka.<br />

Gente desparramada. Jaqi jaqi.<br />

Gente apeñuscada. K'ajtata.<br />

General o capitán. Atäni, sitani, wallpani.<br />

Géneros diversos de cosas. Phichu phichu,<br />

kunamana. Idem: ali<br />

Gentil, infiel. Sutiwisa, wak'anaka jamp'at'iri. Moro,<br />

Turco, Surio<br />

Gentilidad. Sutiwisa jaqinaka vel sutiwisa kankaña.<br />

Gentil, hombre bien agestado. Thupata.<br />

Gesto. Vide: cara, rostro. + Hacer gestos arrugando la<br />

nariz: nasa sinsut'aña, sinsikipa sinsiru ruña,<br />

sinsata sinsinuqaña. + Con torcer la boca: lakha<br />

tawsu tawsu jalärapiña.<br />

Giba. K'umu.<br />

Giboso. Idem, k'umu.<br />

Gigante. Jaqi mäsa. Idem: Imäsi.<br />

Giralda. Phiruru jaliri.<br />

Gloria del cielo. Alaxpacha kusisiña.<br />

Glorioso bienaventurado. Alaxpachankiri, wiñaya<br />

kusiqillpuni, kusini, samini, allini.<br />

Gloria vana. Vide: vanagloria.<br />

Gloria dar beatificando. Wiñaya kusisiña churaña,<br />

wiñayataki kusinichaña, saminichaña.<br />

Gloria o blasón. Phichu. Idem: chupi. Padecer por<br />

Dios gloria es muy grande de los Santos: Dios<br />

layku mutuña Santonakana phichupapi, chupipapi.<br />

Glorioso así. Phichuni.<br />

Glosar. Sapachankiwa saña.<br />

Glosador. Sapachankiwa siri.<br />

Glotón comedor. Maxmachu.<br />

Glotonear. Manq'aru tukuña. Idem: janchiru tukuña,<br />

purakarukiptaña, manq'arukiptaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 181<br />

purakakthaqhaña.<br />

Gozar, tener algún bien. Jiskiniña y así de otras<br />

cosas.<br />

Gozar de su hacienda triunfan do con ella.<br />

Haciendajampi t'isisiña, siyraq'ita, wawa siytüña,<br />

wawa qhanullaña.<br />

Golfo del mar. Jach'a vel ch'amaka quta. + Pasarle:<br />

makhataña.<br />

Golondrina. Siyllanqi.<br />

Golosinas. Muxsa muxsa manq'añanaka, malli malli,<br />

qawi qawi, misk'i manq'añanaka. + Juntarlas:<br />

laxuthapi, laxuruña.<br />

Goloso rancheador. Jillu khurkhu.<br />

Goloso de miel. Misk'i puraka. Vide: amigo de, &c.<br />

Golpear. Liq'iña, ch'akhuña, nuwaña, t'axlliña.<br />

Golpear dando muchos golpes. Liq'iwäsiña,<br />

ch'akhuwäsiña, &c.<br />

Golpear para partir algo con alguna gran piedra o<br />

almadena. Kumpat'aña, wanqat'aña, kumpantaña,<br />

wanqantaña.<br />

Golpear para ver si está bien cocida la loza. Tan<br />

tantäña.<br />

Golpear algo para acallar la criatura. Tan<br />

tantärapiña.<br />

Golpear a la puerta para que abran. Punqu vel llawi<br />

t'ux t'uxtäña.<br />

Golpe. Liq'iña, &c. + Dar a muchos a diestro y a<br />

siniestro: nuwaxnuwaruña, Vide: nu-, no. 1. +<br />

Darlo con la mano, con el pie, &c. Amparanchaña,<br />

kayunchaña. + Darlo con piedra sin soltarla: qalana<br />

jiskhakipa jiskharuruña. + Darlo en la nariz: nasa<br />

chapuntaña, chañantaña. + Dar uno que valga por<br />

diez: mäsa tunka liq'it'aña, &c.<br />

Golpe o su señal. Larama jusqullu, q'üta chhuxri.<br />

Goma de los árboles. Jurma.<br />

Goma de la hierba llamada Jisk'i. K'apa. + Salir:<br />

ch'uwaña, ch'aqhaña, jawiña.<br />

Gordo. Vide: fornido.<br />

Gordísimo. Jikhanisa pampa khirusa k'ullu, sasaña,<br />

lik'ixtara, janchixtara, &c.<br />

Gordito de dos barbas. Jinqisa pawllani.<br />

Gordito. P'axñu, p'ujsa.<br />

Gordo engordado. Lik'iptäta sasäta, puquwata.<br />

Gordura. Lik'i. + Echarla en la olla: jaqhut'asiña,<br />

t'aminasiña.<br />

Gordura del caldo. Llujllu, chunkilla juspa.<br />

Gordura de la espaldilla, junto al pecho. Sasa lik'i,<br />

thujtuka lik'i.<br />

Gorjear los pájaros o cantores. Ch'irix ch'irixtaña.<br />

Vide: gargantear.<br />

Gorjear, parlar o hablar a prisa. Muxmukipanani<br />

arusiña.<br />

Gorgojo. Thutha. + Dar: Thuthaxaña. 3 -xi.<br />

Gorrión. Ch'irijaña.<br />

Gorrón. Manq'iriru sart'akamana.<br />

Gota de agua, vino, sangre, &c. Ch'aqha. + Echarla<br />

dentro de algún vaso: ch'aqhantäña. + Echarla<br />

encima de algo: ch'aqhaxatäña. + Caer encima:<br />

ch'aqhaxataña: + Caer del tejado: p'alax p'alaxtaña.<br />

+ Echar gota a gota: ch'uwantäña, ch'aqhantäña<br />

Gota de sangre, &c. Wila ch'aqha.<br />

Gotear. Juluña, llullumiña vel ch'aqhaña. 3 -qi. vide:<br />

jik. Gota.<br />

Gotear poco a poco. P'alaña, ch'uwantaña, k'ataña,<br />

k'atatha, ch'aqhaña.<br />

Gota, enfermedad de las manos y pies. Ampara vel<br />

kayu usu.<br />

Gotoso así. Ampara vel kayu usuni.<br />

Goteras de la casa. Llullumi. + Tenerlas: uta ch'aqi,<br />

utatha uma llullumi.<br />

Gobernar. Thuxrisiña, kamachita, jaqit'askaña.<br />

Gobernador. Thuxrisiri, jaqitaskiri, kamachiri.<br />

Gobierno bueno o malo. Jiski vel yanqha thuxrisiña.<br />

+ Tenerle así: jiski vel yanqha thuxrisiña, &c.<br />

Gozarle. Vide: alegrarse.<br />

Gozoso. Vide: alegre.<br />

Gozo eterno. Vide: bienaventuranza y también gloria.<br />

Gracia de Dios. Diosana graciapa.<br />

Gracia hermosura. Sumaña.<br />

Gracia en hablar. Anchaki arusiña. + Tenerla así:<br />

anchaki arusiña. + Decir gracias: llama llama,<br />

sirakuna, laruña, sawkaruki arusiña. + Enviar las<br />

gracias. Vide: enviar encomiendas. + Darlas. Vide:<br />

agradecer.<br />

Gracioso en decir donaires. Llama llama jaqi, &c.<br />

Anteponiendo aquellos nombres que significan<br />

gracias.<br />

Grada. Pata. + Subirlas: Pata pata mistuña.<br />

Grados de parentesco. Dificultoso negocio es<br />

averiguar esto. Pero algunas veces dicen al primer<br />

grado: mayni awkini vel taykani. Para el segundo:<br />

mayni achachini vel apachini. Y así de los otros<br />

grados colaterales. En la gramática tratamos esto a<br />

la larga. 2 p. ca. 17. Poniendo los que tocan a los<br />

de consaguinidad y afinidad.<br />

Grama. Q'uymi.<br />

Grana paño. Chupika isi.<br />

Grana o algún pedazo de paño para abrigarse.<br />

Läsquña. + Ponersela: läsquñat'asiña.<br />

Granada de castilla. Idem.<br />

Granadilla de esta tierra. Apin quya.<br />

Granar la quinua, maíz, trigo, &c. Jupachasiña,


182 Ludovico Bertonio<br />

tunquchasiña, tiriquchasiña, &c. Componiendo los<br />

nombres con la partícula -chasi.<br />

Granado. Jupachasita, &c. Según fuere la semilla.<br />

Grande. Jach'a. + Hacerse: jach'aptaña jach'axana,<br />

&c.<br />

Grande sapo. P'ati.<br />

Grande de boca. Laka awlla, jakhankha lakhani,<br />

qhawtata lakhani.<br />

Grande. Mama, aunque no se dice sino del mar, sapo<br />

y papas.<br />

Grandes uñas. Qiwcha qiwcha sillu. + Él que las<br />

tiene así: qiwcha qiwcha silluni.<br />

Grande de cabeza, de barriga, de carrillos, &c.<br />

P'iqiña qatati vel p'iqiña wankara.<br />

Grande de cuerpo. Jarma wallaja.<br />

Grande pecador. Juchixtara.<br />

Grandazo y flojo. Ipi piwra jaqi.<br />

Grandaza. P'ati marmi.<br />

Grandes del reino. Apunaka.<br />

Grande en ancho o largo. Jakhankha.<br />

Grande en alto. Amphuta.<br />

Grande preguntando de lo ancho o largo. ¿Qayqa<br />

jukhankha? Trátase de esto en la gramática; parte<br />

segunda, cap. doce.<br />

Grande fuerza o cantidad de trigo, maíz, &c. Haber<br />

triqu, tunqu anchakiwa allinaqtaki, sawkakiwa.<br />

Grande ladrón. Mita vel ancha luntata.<br />

Gran parlero. Mita aruni.<br />

Gran comilón. Mita manq'iri vel maxmachu.<br />

Gran sabio. Tutu amawt'a, Idem: mita.<br />

Grandes cosas o misterios. Jach'a yänaka.<br />

Gran pecado. Wati samka, warakusiña, jani arusiña<br />

jucha.<br />

Gran daño vino a todos. Jach'a yanqaru puritana.<br />

Grande andador. Mita vel tutu sariri.<br />

Grandísimo. Jach'ana jach'apa.<br />

Grandísimo tonto. Jach'a luqhi.<br />

Grandísimo señor. Jach'a mayqu.<br />

Grandulazo y delgado. Sayt'u suq'ali<br />

Granero, troje. Trigo piwra qullqa.<br />

Granjear. Vide: ganar.<br />

Granjero. Tintaña, achuña jaqi.<br />

Granizar menudo. Chijchiña.<br />

Granizo así. Chijchi.<br />

Granizar gordo. Jaqhuña.<br />

Granizo así. Jaqhu.<br />

Granja o chácara. Yapu.<br />

Granja de coca. Killa yapu<br />

Granillos que salen en lugares húmedos y negros.<br />

Chunkuru vel murmunta. Vide: chu- no. 4.<br />

Granillos que salen al rostro. Muchha. + Salir<br />

muchhatitu.<br />

Granillos o sarpullimiento. Sisu. + Salir: sisutu. +<br />

Salir granillos así de otra manera: p'usu mistutu vel<br />

maphutitu vel purukipitu.<br />

Grano de quinua. Jupa vel jupa nayra. Un grano de<br />

ella: maya jupa. Y así se dirá del trigo y otras<br />

semillas.<br />

Grano o roncha. P'usu. + Salir: mistutu, maphutitu,<br />

&c.<br />

Grasa. Vide: gordura.<br />

Grasiento. Tasasa, qirari.<br />

Grave, que a nadie respeta. Ch'uwasilla, apusnaqiri,<br />

puwalla.<br />

Grave, persona de respeto. Taqina jaxsaraña,<br />

jaxsaraña kankañani.<br />

Graznar ave. Jachaña.<br />

Graznido. Jachaña, jacha.<br />

Greda, salsa de los indios. Phasa<br />

Greda para enlucir. Quntuya.<br />

Grietas de las manos o pies. Qasarki. + Tenerlas:<br />

qasarkitu.<br />

Grietas o abertura de otras cosas. Laxra, k'ank'a. +<br />

Hacerse: laxraptaña, k'ank'aptaña. + Tenerlas en la<br />

boca o en el rostro: k'ank'allitu, phak'uritu.<br />

Grillos, savandija. T'it'i t'it'i. + Saltan t'ijutaña.<br />

Grillos, prisión. Idem: carillo. + Echarlos: Karilluru<br />

apantaña vel karilluruchaña.<br />

Gritar levantando la voz o llorando. Jupiña,<br />

warariña, qapariña. Vide: ju- nu 23.<br />

Gritón. Wararikamana, &c.<br />

Grosura. Vide: gordura.<br />

Grueso. Vide: gordo.<br />

Grueso, no delgado. Lanqhu, thuru.<br />

Gruñir los puercos. Juju saña.<br />

Gruñir. Vide: reñir, amujinarse.<br />

Gruta o cueva. Tiy, qaqallinka.<br />

Guacas ídolos. Wak'anaka vel Tatanaka, cuyos<br />

nombres entre estos Lupakas son Anu Anu,<br />

Pachapaki, Qhapiya, Wana, Jatukachi, Phuxpu<br />

qullu. Estos son los más conocidos.<br />

Guarda, no hagas eso. Paxta lurasma. Vide: pa-, no.<br />

12. La construcción de esta partícula se sabrá en la<br />

dicción mira.<br />

Guarda de las heredades. Vide: cerca.<br />

Guarda de la casa, iglesia, &c. Ullasiri.<br />

Guardar en la caja o en otra parte. Waqaychaña,<br />

imaña, juskusiña.<br />

Guardar la ley de Dios. Diosana arupa, lakhapa<br />

katuña, waqaychaña.<br />

Guardar la plata. Arukama luraña.<br />

Guardar en su lugar. Imaxaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 183<br />

Guardar algo de noche. Musiña.<br />

Guardar a otro. Vide defender.<br />

Guardarse del golpe. Pullqitaña.<br />

Guardar algo a la vez que le cabe por su rueda.<br />

Mit'asiña.<br />

Guardar parte de algo. Puchuqäña, pillaqäña.<br />

Guardar en la troje. Piwrat'asiña, Sixit'asiña,<br />

qullkat'asiña.<br />

Guardar ganado, pastorear. Awatiña.<br />

Guardar la cara. Chupit'asiña.<br />

Guardar algo entre la faja. K'inchurusiña,<br />

kïnchuruchasiña.<br />

Guardar demasiado. Vide: es casear.<br />

Guardoso, que no desperdicia. Waqaychasiri,<br />

imasiri.<br />

Guardarropa. Isikamana.<br />

Guardar algo no mani festándolo. Apjasiña,<br />

imajasiña.<br />

Guardar secreto. Aru imantaña.<br />

Guardar carne, chuño, &c. entre piedras como<br />

estos suelen. Atikipaña.<br />

Guardar el vestido, poniéndose otro en su lugar.<br />

Yanjräsiña. Y así de otras cosas.<br />

Guardar para bastimento. Illachasiña waqaychasiña.<br />

Guarda. Vide: centinelas, espía.<br />

Guarda de soldados. Ch'amani ullasirinaka.<br />

Guardián. Idem: vel San Francisco padrenakana<br />

apupa.<br />

Guacanqui, que suelen traer los enamorados. Qupa<br />

chichi llanka.<br />

Guarecerse huyendo. Phat'ikataña, mitikataña,<br />

marikataña.<br />

Guarida así. Phat'ikataña, &c.<br />

Guayaba, fruta conocida. Sawintu.<br />

Guerra. Awqasiña.<br />

Guerra o campo. Awqasiwi.<br />

Guerrear. Awqasiña, awqapura tinkusiña.<br />

Guerrero, soldado Awqasiri.<br />

Guía del camino. Irpiri.<br />

Guía en los cantares. Suqu, susa.<br />

Guiar en los cantares. Jaylli irarapiña.<br />

Guiar en camino, irpaña.<br />

Guiar yendo delante. Nayrarapiña.<br />

Guiar al ciego. Jiskhaña.<br />

Guiarse por razón. Jamut'ampi kunasa luraña.<br />

Guiar los hombres al cielo. Alaxpacha tuqiru<br />

jaqinaka irpaña.<br />

Guiarse por antojo. Chuymajakama saranaqaña.<br />

Guiar la danza. Chillchirinaka irpaña, jila irpaña.<br />

Guía así. Danzirinakana jila irpiripa, yatichiripa vel<br />

jila irpapa.<br />

Guiñar con los ojos. Ch'armjaña.<br />

Guiñarse uno a otro. Ch'armjasiña.<br />

Guiñar así para otro. Ch'armjarapiña.<br />

Guirnalda de flores. Thutumpi pillu. Y así de otras<br />

cosas. + Hacerla: Thutumpi pilluchaña.<br />

Guisar de comer. Manq'a phäña, yatäña. Vide: dar<br />

punto.<br />

Guisar mal de comer. Tanaki phäña. Idem: phalt'u<br />

ch'apaqa.<br />

Guisado de carne. Phäta aycha. Y así de otras cosas.<br />

Gula, pecado en portier demasiadamente. Sisjasiña.<br />

+ Tener gula o saberle bien algo: Muxst'asiña,<br />

amawaña.<br />

Gusano. Laq'u. + Dar: laq'uña.<br />

Gusano. Vide: Gorgojo. + Hervir en alguna cosa. Chis<br />

chistaña con -na vel -tha. + Roer o comer algo los<br />

gusanos: t'uruña. + Nacer o salir en grande<br />

número: jump'uxtusnuña.<br />

Gusanera. Jurk'uyawi, jutawi.<br />

Gusanillo que roe las hojas o matas de las papas.<br />

Yä<br />

Gusanillo o escarabajo negro. K'aña sawri. Idem:<br />

ch'iqi ch'iqi.<br />

Gustar. Vida: gula.<br />

Gustar de andar parlar, &c. Saranaki, arustañaki<br />

muxsthapiña. Y así de otras cosas.<br />

Gustar probar. Malliña.<br />

Gusto. Uno de los cinco sentidos. Malliña, mallit'aña.<br />

+ Dar gusto al que pide: Chuymarukama vel<br />

maysitapakama churaña. + Dar gusto agradar:<br />

Chuymaru puriña, kusisäña.<br />

Gustoso. Vide: sabroso.


184 Ludovico Bertonio<br />

H<br />

Hábil ingenioso. Musani, musalla o arichuymani.<br />

Hábil para todas cosas. Chuymani o chuymaxtara.<br />

Habilidad. Chuymani kankaña o chuymani kankawi.<br />

Habilitar a uno para saber. Chuymanichaña o<br />

chuyma churaña.<br />

Habilitar al que tiene prohibición por la Ley.<br />

Licencianichaña o licencia churata. Y toman este<br />

vocablo de los españoles.<br />

Hábito o vestido. Isi.<br />

Hábito de indio. Jaqi isi.<br />

Hábito de religioso. Padre isi.<br />

Habituarse a hurtar. Lunthata vel lunthatiri yatiña.<br />

Habituarse a rezar. Dios jamp'atiri yatiña.<br />

Hábito, costumbre de ayunar. Ayuniri, yatiwija o<br />

-ma o -pa según cuya fuere la costumbre.<br />

Habituado al bien. Jiskiru yatita.<br />

Habituar acostumbrar a otro al bien o mal. Jiski<br />

vel yanqha yatichaña.<br />

Haber pestilencia. Jach'a usu juki.<br />

Haber remedio. Vide: remedio.<br />

Haberse bien. Vide: avenirse.<br />

Haber muestra de que quiere llover. Ch'ära<br />

qhisimaki jallusät'i.<br />

Haber mucha gente en algún cabo. Jaqi jump'usu,<br />

jump'ux jump'uxti, apanaqti, jullpusu.<br />

Haberse como hombre. Chacha chuymat'aña.<br />

Haberse como mujer varonil. Mamanaka<br />

chuymat'aña.<br />

Haber. Jukaña. Pan hay: t'ant'a jukiwa.<br />

Haber indicios o voz que uno está en alguna parte.<br />

Isapasiña.<br />

Haber muchas ocupaciones. Qama junisi, junithapti.<br />

Haber abundancia. Tusuña, jamaña, jallpaña,<br />

q'üqakiña. Vide sup: abundancia.<br />

Haber celajes. Laqhampuna kankarpu, antalupi,<br />

kankarputhalti. Vide supra: arréboles.<br />

Haber luz. Qhanaña, q'anchaña, qhanachaña,<br />

qhanatataña.<br />

Haber multitud grande de cosas. Ch'ära,<br />

qisimakiwa, kawkikiwa, sanawikiwa, jakhumä;<br />

jani arusiñawa, chuyma usuwa.<br />

Haber falta de comida, papel, &c. Manq'a<br />

mach'awa, papela ch'usawa.<br />

Haber menester comida, plata. &c. Manq'atha,<br />

qullqitha, t'aqisiña.<br />

Haber. Vide: tener.<br />

Haber ocasión o lugar para hacer algo o ser tiempo<br />

de ello. Yatisiña, wakisiña. Es tiempo de ir: maña<br />

wakisiwa.<br />

Haber obligación de restituir. Churaxaña,<br />

kutäxañawa vel wakisi, yatisiwa. Añadiendo al<br />

infinitivo -ja, -ma, -pa, -sa, según fuere la persona<br />

obligada.<br />

Haber causa para ir. Maña juki vel wakisi. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Haber dificultad de hacer, &c. Jaritha lurañawa.<br />

Haber facilidad o ser fácil de hacer. Lurañakiwa,<br />

añadiendo -ki al participio.<br />

Haber vergüenza. Vide: avergonzarse.<br />

Haber gana. Vide: tener gana.<br />

Haber hambre común. Mach'aña.<br />

Hablar. Arusiña. Vide: A- no. 83. donde hay mucho<br />

notado. Dicen también algunas veces: Ulaqaña.<br />

Hablar lo que hace al caso en un negocio donde hay<br />

muchas cosas. Aru apakipaña.<br />

Hablar sin tino o lo que viene a la boca. Chuchaña,<br />

tawiña, sanchalliña, taxwaña, pampaki arusiña,<br />

lawiña.<br />

Hablar en su abono. Aru phalaña, millk'uña,<br />

q'inq'ut'äña, sumirijaru arusiña.<br />

Hablar gastando el tiempo. Arusmukuña, aruwäsiña.<br />

Hablar por alguno. Atamarapiña.<br />

Hablar a uno que no se deja persuadir o no atiende<br />

al que habla. Qalaru vel q'ulluru qhawat'ätaru,<br />

q'ulluru urkut'ätaru, arusiña.<br />

Hablar muy recio como quién vence en las porfías<br />

o disputas. Qanqiña, sumaña.<br />

Hablar entre dientes o aprisa. Kullmukipamä,<br />

muxmukipamä, millk'ukipamä, khistukipamä<br />

arusiña.<br />

Hablar entre dientes, muy quedito. Philli philliña.<br />

Hablar a trochemoche, sin declararse bien.<br />

Qhanamanaña.<br />

Hablar enterneciendo al que oye. Khuyasiña,<br />

waynasiña, jalutaskaña, arusiña.<br />

Hablar tartamudeando. Jajllu tha arusiña.<br />

Hablar con doblez. Mästä vel jakhastä, jamast'ä,<br />

ch'amakast'ä, watiqast'ä arusiña vel mäst'äña, &c.<br />

Hablar al oído. Jinchuru arusiña<br />

Hablar a alguno reprehendiéndole. Jinchukataña,<br />

taxtiña.<br />

Hablar muchos a voces sin concierto. Jupiwäsiña.<br />

Hablar con distinción y claridad. Thiyani qurpani,<br />

puluni k'illpani vel muqutha muqutaki, t'iwithaki,<br />

kharithaki arusiña vel aru phat'ajaña, t'iwijaña.<br />

Hablar con mucha claridad, de suerte que se<br />

entienda muy bien. Chuymaru puriri arusiña vel<br />

tuminajamaki aru khariña.<br />

Hablar al corazón. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 185<br />

Hablar oscuramente o con equivocación. Wayki vel<br />

parki arusiña.<br />

Hablar palabras dulces. Muxsaki, qawiki, k'isaki<br />

arusiña.<br />

Hablar en secreto, uno con otro. Aru k'ichijasiña,<br />

llupjasiña.<br />

Hablar o tratar de ordinario con alguno.<br />

Lip'ikataña, -ru.<br />

Hablar cosas de espanto. Mullawara, warakusiña,<br />

jaxsaraña arusiña.<br />

Hablar mal de otro. Khistusiña, chamusiña,<br />

k'amusiña.<br />

Hablar chufletas. Sawkakipaña, sawkasiña, llama<br />

llama jächuku arusiña<br />

Hablar desdorando o desabo nando. Wanuña.<br />

Hablar más y más. Pacha kuti arusiña, mulla wara,<br />

jani wati, jani qhï jani tukusiri.<br />

Hablar a prisa, como tarabilla. Chiriririña,<br />

sankaraririña.<br />

Hablar como por yerro lo que no le está bien<br />

declarar. Pantusuña, phakusuña vel arusispä,<br />

pantusuña.<br />

Hablar o leer a prisa. Muxmuki panawi arusiña.<br />

Hablar con propiedad y elegancia. Aru k'ask'aña.<br />

Hablar jactándose. Vide: Jactarse.<br />

Hablar con aspereza. Jaru arumpi arusiña. )(<br />

Muxsaki.<br />

Hablar a veces. Maykhipaki arusiña.<br />

Hablar consideradamente. Amajasisaki,<br />

chuymampiki, chuymanijamaki arusiña.<br />

Hablar libre o desvergonzadamente. Jani wati, jani<br />

qhï.<br />

Hablar de Dios. Diosana yänakapatha, Dios tuqitha<br />

arusiña.<br />

Hablar familiarmente. Arust'asiña, arusnuqaña.<br />

Hablar bajito. Jakhasaki arusiña.<br />

Hablar recio. Junt'u qhanaki arusiña.<br />

Hablar quebrando la cabeza a otro. Ch'axwaña,<br />

ch'unch'u p'iq'iña pakiña.<br />

Hablar lo que viene a la boca. Kunaxa lakharu<br />

mat'ach'i, purichi ukaki arusiña.<br />

Hablar sin razón. Jani yäjatha arusiña.<br />

Hablar de su motivo. Chuymakama, jani khitinsa<br />

arusima sata arusiña.<br />

Hablar sonsacando para ver lo que tiene. Watiqaña<br />

watiqaki arusiña.<br />

Hablar palabras deshonestas. Q'añu aru arusiña.<br />

Hablador. Arukamana, arära chuchanqalla, pini pini,<br />

arunkati, sancha, sankarara. Vide: parlero.<br />

Hacha de cortar. Champi, llawchi. + Dar hachazo:<br />

champina nuwaña.<br />

Hachina, montón de mieses o de leña. Arku. Vide:<br />

amontonar.<br />

Hacha de cera. Idem. Hachones de ichu encendido,<br />

Jichu pichuta nakkiri. + Llevarlos: yiwaña.<br />

Halagar, acariciar con la mano. Sularaña,<br />

phiskuraña.<br />

Halagar. Vide: acallar, engañar.<br />

Halcón. Mamani.<br />

Halcón que ya está para volar. Tayka tuku mamani.<br />

Halda o raíz del cerro. Manqharana, kayurana,<br />

uraqtu.<br />

Halda del capirote de estas indias. Phant'a llint'a.<br />

Vide: falda.<br />

Halda para echar algo. Muji. + Pararla; mujichasiña.<br />

+ Echar algo en ella: mujixaräña. + Llevar algo en<br />

ella: Mujixaruña.<br />

Haldada de alga. Muji, &c.<br />

Alfombra o tapiz. Jant'akuña vel janaña.<br />

Hallar. Jakiña, jakisiña.<br />

Hallar lo perdido. Jakisxaña.<br />

Hallar lo que era dificultoso. Jakinuqaña.<br />

Hallarse cansado. Qarijitu vel ch'ama p'isujtitu.<br />

Hallarse presente. Jukaña, Idem: Akankata,<br />

ukankaña; según se hablare de este o de aquel<br />

lugar.<br />

Hallazgo. Nayrachaña. + Darle: nayrachaña. +<br />

Pedirle: nayrachita saña.<br />

Hambre. Awtiña, del awti. + Tenerla: awtitu, awtjitu.<br />

Hambre canina. Qhatikipiyri awtiña. + Tenerla:<br />

chuyma qhatikipiyri awtitu, manq'atha suwt'aña,<br />

lasut'aña. + Estar transido de hambre. Idem.<br />

Hambre, esterilidad. Mach'a.<br />

Hambriento. Awtijata. + Estarlo: manq'ajachitu,<br />

awtjitu vel manq'atha jallaxchiña.<br />

Hambriento de plata, de honra, &c. Qullqitha,<br />

chupitha jallaxchiri, amawiri manq'aruri.<br />

Andrajo. Q'uchallu.<br />

Andrajoso. Warira, q'uchallu, saxawalla, thantawalla,<br />

thanthalli, surpuma, q'uchalluwi, tumiri waylla,<br />

uru, pallu pallullawi. + Andarlo: surpunuqaña,<br />

sichana qaña vel q'uchallu, &c. Saranaqaña.<br />

Hanega de medir. Idem: vel wanqara. + Medir con<br />

ella: wanqaraña, wanqarana tupuña,<br />

Hanega de trigo, maíz, &c. Tiriqu mä wanqara vel<br />

mä wanqara tiriqu, tunqu, &c.<br />

Hanega colmada. Jullch'u jullp'u, ch'unch'uni<br />

tankani.<br />

Hanelito, aliento. Samana.<br />

Añicos. Jisk'a jisk'a. + Hacerlos: jisk'a jisk'aru jaläña.<br />

Haragán. Wak'a. + Andarlo o serlo : wak'anaqaña y<br />

holgazán.


186 Ludovico Bertonio<br />

Harina de maíz trigo, &c. Jak'u.<br />

Harina de quinua. Aqallpu y si es tostada dicen jak'u.<br />

+ Comerla: murmurasiña, jakhut'asiña. Jak'una<br />

lakha muxsaräña.<br />

Harina de quinua. Se llama también: waykaya jak'u.<br />

Harina cualquiera bien molida. Ñut'u, nakha. +<br />

Molerla con dos piedras o en el molino: Khunaña.<br />

Armonía de voces o instrumentos. Muxsa q'uchu.<br />

Harnero. Susuña.<br />

Harrear bestia con palo. Nuwat'aña. + Con aguijón:<br />

junut'aña. + Tirándoles con algo: jakhut'aña. +<br />

Dándoles grito: jaja saña.<br />

Hartarse. Sisaña.<br />

Hartarse demasiado. Sisjasiña, sisantaña, manq'aña,<br />

umana qaqaña, thurkhiña, thurkhitataña,<br />

jallaxchintaña, manq'a vel uma jiskichantaña vel<br />

manq'asjaña, manq'a jiliskipaña, jilist'äña.<br />

Hartar a otro. Sisäña, sisantäña.<br />

Hartazgo. Sisantasiña, &c. + Dársele: manq'awi<br />

umawi juthuraña sisantasiña, &c.<br />

Harto de comer o beber. Jiski manq'ata, umata,<br />

sisata.<br />

Hasta no más. Ukakama.<br />

Hasta. Kama vel kamaru.<br />

Hasta aquí. Akarukama.<br />

Hasta cuando. Qayqakama vel qayqa pacha.<br />

Hasta que tú quieras. Qayqa pacha kamaxa<br />

amawachijata.<br />

Hasta que yo lo diga. Sañajakama.<br />

Hasta que yo muera. Jiwañajakama. Y así se dirá en<br />

otras cosa semejantes.<br />

Hasta donde. Kawkikama.<br />

Hastío. Vide: Enfado.<br />

Hatear. Yampathapisiña.<br />

Hato. Q'iphi apa, khumu. Según quién lo ha de llevar.<br />

Componer el hato o cargas: q'iphichaña, khumu<br />

wakithapäña.<br />

Haz de las cosas. Ajanu, nayra tuqi )( Jikhani tuqi.<br />

Haz de leña hierba, &c. Luku. + Hacerle: lukuchaña.<br />

Hacer. Luraña que es verbo general casi para todas las<br />

cosas. Aquí pondremos otros verbos y modos<br />

particulares.<br />

Hacer casa: utachaña, componiendo el nombre con<br />

-cha, lo cual es también muy general como iremos<br />

mostrando v.g.<br />

Hacer vestido. Isichaña.<br />

Hacer que uno tenga vestido. Isinichata,<br />

qullqinichaña, &c.<br />

Hacer chácara. Yapuchaña.<br />

Hacer de aquesta o de aquella manera,<br />

mostrándolo. Ach'aña, uch'aña, aka jamachaña,<br />

uka jamachaña.<br />

Hacer que uno sea rico. Qhapaqachaña. + Que<br />

sea pobre: wajchachaña. + Que sea señor:<br />

apuchaña, mayquchaña. + Que ande el niño que<br />

no sabe: saririchaña. + Que casi se acabe algo:<br />

niyachaña, nañachaña. + Que uno sea como yo:<br />

najachaña, &c. Aunque siempre es mejor<br />

acomodarse al uso que en algunas cosas no<br />

hablara con estas composiciones aunque se<br />

entendiera.<br />

Hacer que uno ande, coma, &c: saräña, manq'äña<br />

vel sarayaña. Añadiendo a los verbos la diéresis vel<br />

ya; que también es regla generalísima.<br />

Hacer algo por amor o respeto de otro. Lurarapiña y<br />

todos los verbos con esta partícula -rapi-,<br />

significan lo propio.<br />

Hacer en su provecho. Lurasiña. Y todos los verbos<br />

con la partícula -si-.<br />

Hacer algo de noche o cuando otros se ocupan en<br />

otras cosas. Lurarachaña. Y todos los verbos<br />

compuestos con -racha.<br />

Hacer con brevedad. Lurawaxaña. Y todos los verbos<br />

compuestos con -waxa. Murió con brevedad:<br />

Jiwawaxi.<br />

Hacer alto en alguna parte los caminantes.<br />

Änuqtaña, aywinuqtaña, allinuqtaña, apanuqtaña,<br />

&c.<br />

Hacer muy del señor. Apusnaqaña, anchasnaqaña,<br />

jilasnaqaña, apuykachaña, mayqu mayqu thuxsaña.<br />

Hacer muy de la señora. T'allaki thujsaña,<br />

ch'uwanaqaña.<br />

Hacer del señor, del sabio, &c. Para con alguno.<br />

Apuchasirapiña, aputukurapiña vel thujsarapiña.<br />

Hacer algo a imitación de otro. Mayni jamut'aki<br />

luraña. Idem: Ullirpäña.<br />

Hacer que uno sea hombre de caudal o de estima.<br />

Jaqichaña.<br />

Hacer bien a otro. Jaqichaña, jiskichaña, khuyaña,<br />

juskuña.<br />

Hacer mal o daño. Yanqhachaña khuyantaña,<br />

jiskichantaña, en contrario sentido.<br />

Hacer de nada. Japhallaña vel ch'usatha luraña.<br />

Hacer volver las espaldas. Jakha ullut'äwaxana.<br />

Hacer que uno pierda el brío o el altivez. Jayutilla<br />

apsuña.<br />

Hacer poca obra. Jayrasiña, qillasiña.<br />

Hacer o aderezar algo. Yatäña, wakäña.<br />

Hacer a porfía. Llallisiña, markasiña thuwiqasiña.<br />

Hacer que uno se quede engañándole.<br />

Llullaqasiwaña.<br />

Hacer cualquiera cosa como hombre entendido.


Vocabulario de la Lengua Aymara 187<br />

Must'aña.<br />

Hacer callar con sus fuertes razones. Phaxrachäña,<br />

pakiña.<br />

Hacer dar brincos. Phararäña anatäña.<br />

Hacer que uno sea famoso. Lakhawäña, aruwäña.<br />

Hacer cosquillas. Qhichilläña.<br />

Hacer dos veces un camino o cualquiera cosa.<br />

Pächaña.<br />

Hacer del tonto. Vide: Fingirse.<br />

Hacer buen día, claro. Pacha llijuti, lupi,<br />

Hacer sol. Lupiña.<br />

Hacer luna. Phaxsiña.<br />

Hacer sol con uñas o día pardo. Jayphu lupiña.<br />

Hacerse bueno, malo, sabio, &c. Sap'axaña,<br />

yanqhaxaña, amawt'axaña vel sap'aptaña, sap'ataña<br />

sap'akiptaña. Añadiendo a los nombres sustantivos,<br />

aditivos o participios las partículas -xa, -pta, -ta,<br />

-kipta.<br />

Hacer que uno sea bueno, sabio, &c. Sap'axaña,<br />

sap'aptaña sap'atäña, sap'akiptäña. Añadiendo<br />

diéresis, en su lugar a los nombres compuestos con<br />

aquellas partículas, con las cuales de neutros se<br />

vuelven activos todos aquellos verbos. Vide:<br />

volverse.<br />

Hacerse temer, amar, aborrecer, &c. Jaxsaräsiña,<br />

amawäsiña, uñiyasiña, &c. Componiendo los<br />

verbos con la partícula -äsi vel -yasi.<br />

Hacerse del sordo. Isuraña, oír y callar.<br />

Hacerse temer. Dícenlo también por este verbo.<br />

T'urusirapiña, -taki.<br />

Hacerse a unas, adunarse. Mächasiña, mäwijaña 3<br />

-ji.<br />

Hacerse fuerza para no hablar. Aru mukhusiña.<br />

Hacerse obedecer o temer. P'axthaptäña.<br />

Hacerse lo que no era antes. Tukuña.<br />

Hacerse del bando de alguno. Wakiña.<br />

Hacerse del bando del Rey. Reyaru makhataña, Rey<br />

a manqa sät'aña, wakiña.<br />

Hacerse un año el trabajo de un día. Mararu<br />

uruyaña, jayp'uyaña.<br />

Hacesillo, manojo de trigo, quinua, &c. Chulla.<br />

Hacia aquella parte. Uka tuqi, uka manqa vel kata,<br />

yuraka, winkalla.<br />

Hacia acá vino. Aka manqa saranina. Componiendo<br />

los verbos de movimiento con -ni.<br />

Hacienda. Idem: aunque los indios solamente a los<br />

carneros suelen llamar hacienda.<br />

Hechicero diestro en sus embustes. Tutu, phü,<br />

supayuna allqumäta.<br />

Hebra de hilo. Mä ch'ankha.<br />

Hechicero. Layqa, tala, tata, tuqini jamuni, jamut'ani<br />

vel umu Comunes, a varón y mujer.<br />

Hechicero o adivino que suele contar un puñado de<br />

maíz o de estiércol. Jach'ini, tuqini.<br />

Hechicería. Layqasiña. + Hacerla; layqasiña. + En<br />

hechizar: layqaña 3 -qi layqat'aña.<br />

Hechizos. Layqasiña. + Darlos: kallaqaña. 3 -qi.<br />

layqachaña. + Hacerlos: wakäña. + Enhechizado:<br />

Layqachata, kallaqata.<br />

Hecho pedazos. Vide: andrajoso.<br />

Hecho pedazos o estar molido en todo el cuerpo.<br />

Ch'ama ch'ama t'unitu.<br />

Heder. Thujsaña. + Heder a chicha, vino, &c. K'üsaki,<br />

vinoki thujsaña.<br />

Heder el enfermo. Jiwq'iña.<br />

Hediondez. Thujsakankaña vel thujsa.<br />

Hedor. Idem: aychana thujsapa.<br />

Heme aquí, ofreciéndose. Akaña, amparamankaña,<br />

&c.<br />

Helarse las plantas sembrados, &c. Ch'iwiña.<br />

Helarse el agua volviéndose carámbano.<br />

Chullunkäña.<br />

Helarse unas partes del sembrado y otras no.<br />

Nuwsu nuwantaña.<br />

Helarse las papas para hacer chuño. Amka<br />

ch'uxuwa, qali vel iruti.<br />

Helar o hacer mucho frío de noche a su tiempo.<br />

Ch'uñuña.<br />

Helarse. Vide: cuajarse o cuajarse la manteca, leche,<br />

&c.<br />

Helarse los ladrillos, adobes, &c. Kusupiña,<br />

chullunkäña. 3 -kiyi.<br />

Helarse de frío las manos o pies.<br />

Ch'uch'ullikakixaña, thäqakixaña, 3 -xi.<br />

Lawaqakixaña, lo cual conviene también al<br />

difunto.<br />

Helado o chamuscado del hielo. Phukuparina asata.<br />

Dícese de las papas ya crecidas y con hojas.<br />

Helado de asombro. Lakhas, chuymas thä mata.<br />

Helecho. Hierba.<br />

Hele allí. Ukawa, ukasa.<br />

Hembra de todos los animales. Qhachu, perra, leona,<br />

gallina, &c. Qhachu anuqara, qhachu puma,<br />

qhachu atawallpa, &c. Poniendo después del<br />

nombre propio.<br />

Hembra que después de haber parido apetece al<br />

macho. Qhataru puriri qhachu.<br />

Hembra preñada, que no se junta al macho y le<br />

escupe el ichu que comió. Phusnumpi api.<br />

Hembra oveja de la tierra. Qawra qhachu. Porque<br />

puede también anteponerse el nombre propio.<br />

Hembra así, rasa. Wakä qhachu.


188 Ludovico Bertonio<br />

Hembra así lanuda. T'awrani.<br />

Hembra muy preñada. Tata phalla vel jach'a wallq'i,<br />

jach'a japi, ullchusa.<br />

Hemisferio. Los indios no saben que sea, ni usan<br />

decirlo.<br />

Henchir. Phuqaña, lluphutaña, Vide: phu- no. 3, &c.<br />

Henchir la gente alguna casa. Jaqinaka utana k'ajti<br />

vel k'ajtatawa.<br />

Henchir costal, hasta no más. Aymuraña, lakhakama<br />

phuqhaña.<br />

Henchir atestando. Sak'intaña, tilantaña, suk'antaña.<br />

Henchir la medida colmada. Tawqachaña,<br />

tawqawichaña.<br />

Henchirse. Phuqhasiña.<br />

Henchirse de piojos. Lap'axtarakakixaña.<br />

Henchirse de polvo. T'ürmikamakakixaña,<br />

t'urmixtarakakixaña. La cual composición puede<br />

también hacerse en otras cosas.<br />

Henchirse de basura la lana. Qurikipasiña.<br />

Henchirse así las madejas. Juñinaqtaña.<br />

Henchirse de sarna. Qharachana q'äkiptaña,<br />

qharachaxtarakakixaña.<br />

Henchir un cántaro de agua. Wakullaru umana<br />

phuqhaña.<br />

Henderse. Ch'äxtaña, laxraptaña, wikaxtaña,<br />

lanqhaxtaña, kumpaxtaña, pakixtaña, turuquptaña.<br />

Henderse la cabeza de dolor. P'iq'iña ch'äjtitu.<br />

Hender. Ch'äña, ch'äjaña, laxraptäña. Añadiendo<br />

diéresis en los verbos precedentes. Vide: abrir y<br />

horadar.<br />

Hendedura. Laxra, turuqu.<br />

Heno. Jichu. + Segarle: Jichuña, yawiña.<br />

Heredad, campo de sembrar. Yapu.<br />

Heredero. Awkipana lantipa vel jiwirina haciendapa<br />

katusiri.<br />

Heredar. Jiwirina haciendapa katusiña.<br />

Heredero. Jiwirina kunapsa jaytawi.<br />

Heredero de las costumbres de la madre. Qhillina.<br />

Heredero de las costumbres del padre. Idem,<br />

qhillina. Vide: qhi- no. 3.<br />

Heredar la hacienda. Hacienda purixi -ru.<br />

Heredar el nombre. Awkijana sutipa apxaña.<br />

Erial. Ch'api ch'api uraqi.<br />

Herida, golpe sin abertura. Chhuxri q'üta, larama.<br />

Herir así. Chhuxrichaña larama q'ütachaña, umullu<br />

uqulluchaña, larama jusqulluchaña.<br />

Herida abierta. P'iya.<br />

Herir así. P'iyajaña, jununtaña.<br />

Herir a cuchilladas. Kharintaña.<br />

Herir o dar golpe en el rostro. Ajanunchaña. Y de<br />

esta pro pia manera dicen: amparanchaña,<br />

kayunchaña, &c. Componiendo la parte herida con<br />

la partícula -ncha.<br />

Herir con el cuerno. Waxraña.<br />

Herir las papas con descuido al sacarlas.<br />

Ch'inqanuqaña.<br />

Herir o bañar al sol algún lugar. Lupixataña,<br />

lupikataña vel lupi puri -ru.<br />

Herir el sol la punta de los cerros o los altos de las<br />

casas, &c. Qullu qulluru, uta utaru inti k'achachasi.<br />

Herirse unos a otros. Jununtasiña, kharintasiña,<br />

chuxrichasiña, según fuere la herida.<br />

Herirse los pechos. Chuyma liq'intasiña, liq'it'asiña.<br />

Hermana mayor. Qullaka, apaqi vel waka.<br />

Hermana menor. Chinki.<br />

Hermana mayor y menor juntas. Qullakani<br />

chinkini.<br />

Hermano mayor. Jila. + Menor sullka.<br />

Hermano mayor y menor juntos. Jilani sullkani.<br />

Hermanar. Vide: hermanos.<br />

Hermano o hermana nacida inmediatamente<br />

después de mí. Apañawija.<br />

Hermano menor de la hermana. Alu vel kawina,<br />

umana. Estos dos son nombres de regalo.<br />

Hermano del Inca que hacía penitencia por él.<br />

Sasiri qhapaqa. Vide: sa- no. 26.<br />

Hermanos de un parto. Qhaxa el primero, wisa el<br />

segundo.<br />

Hermanas así. Awalla a la primera, jispalla a la<br />

segunda.<br />

Hermanablemente. Jilani, sullkanijamaki, qullakani<br />

chinkinijamaki, si son mujeres.<br />

Hermanos o pareados. Como dos zapatos, dos<br />

medias, dos vasos compañeros, &c. Yanani.<br />

Hermanos de leche. Maynina ñuñupa ñuñuri.<br />

Hermoso. Suma, qamquta, kachuta, sulata, wayruru,<br />

k'illi k'illija phalata, mullamulla, thupata llunkuta,<br />

lupiri, qanqiri, sumiri ch'armiri, nayra ch'armaki<br />

sap'a, jiski, &c. + Cabello hermoso como oro:<br />

chuqi pantasä ñaq'uta.<br />

Hermosísimo: sumana sumapa, &c. Repitiendo los<br />

demás nombres de la misma manera.<br />

Hermosura. Sumakankaña vel sumaña.<br />

Hermosear. Sumaychaña vel sap'achaña.<br />

Hermosear con varias labores, como hacen los<br />

plateros o pintores. Qillqusuña, vel sumiriparu<br />

qillqusuña.<br />

Herradura del caballo. Jiskhu.<br />

Herrar las bestias. Jiskhut'äña.<br />

Herrador así. Jiskhut'iyri.<br />

Herrar, marcar. Markt'aña, unanchaña, markusuña,<br />

unanchusuña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 189<br />

Herrero. Taqa taqa yawri kamana.<br />

Herramental. Jiskhut'äña.<br />

Herramienta de los oficiales. Iranaqañanaka.<br />

Herrería. Taqa taqa uta.<br />

Hervir la olla, &c. Qhirqhiña, t'impuña, wallaqiña.<br />

Hervir la olla del que está agonizando. Arasa<br />

t'axt'axti.<br />

Hervir a borbollones. Qhirqhitusnuña, wallaxtusnuña<br />

vel juxutaña, juxutusnuña.<br />

Hervir de gusanos. Laq'u ch'iy ch'iy, chis chisti,<br />

jump'ux jump'uxti.<br />

Hervir de gente o ganado. Jump'ux jump'uxtaña,<br />

chhuchhuña.<br />

Hervir de cólera. Wallaxtaña vel wallaxtusnuña,<br />

jupuxtusnuña.<br />

Hervor. Wallaqiña. + Darle a alguna cosa. Wallaqäña,<br />

qhirqhiräña, qhirqhiyaña.<br />

Hez o fondo. Quñchu.<br />

Hez, escoria. Jama sakarara.<br />

Hidalgo. Jiskikiri, jiski wila.<br />

Hidalguía. Jiskikiri kankaña.<br />

Hiel. Chillka.<br />

Hierro. Yawri, qillaya yawri.<br />

Hígado. K'iwcha.<br />

Hígado asado en las brasas. K'iwcha thaxa.<br />

Higos. Idem: jikusa.<br />

Hijo. Yuqa, wawa. Es indiferente.<br />

Hija. Pucha, vel wawa.<br />

Hijo habido en buena guerra. Jallima, jallisita,<br />

k'utusita wawa.<br />

Hijo nacido a la postre. Chana, pichu, pichuchata. +<br />

Haberle así; chanachasiña.<br />

Hijo bastardo. Jathjata jathjawi vel jathamukuña.<br />

Hijo mellizo. Pacha wawa vel pachachata. Vide: p- no.<br />

8.<br />

Hijo primogénito. Tayna, jila nayra wawa.<br />

Hijo menor. Sullkawawa.<br />

Hijo soy tuyo no quieras reñirme tanto que puedo<br />

faltar o irme por ahí para que no tomes<br />

pesadumbre. Qinaya wawamakiña urpu<br />

wawamakiña, jani ancha thaxtittati.<br />

Hijo, respeto de la madre que tiene particular<br />

cuidado de él. Qhillina.<br />

Hija, así respeto del padre. Idem<br />

Hijo del medio. Taypi wawa.<br />

Hijo del que tenía por oficio coger gatos monteses.<br />

Qupa; y las hijas: titi; limpio de piojos, Idem.<br />

Hijo único. Maynijta k'awna tunqujama mä p'utuxta.<br />

Hijo solo entre muchas hijas. K'awna, amaya. + La<br />

hija entre muchos hijos: urquma.<br />

Hijo adoptivo. Yuqa. Idem: puchataki katusiwi,<br />

katusita. Vide: adoptar.<br />

Hijo legítimo. Idem: Lisituma vel casaratana wawapa.<br />

Casi todo lo que se ha dicho del hijo, conviene a la<br />

hija también si no es cuando se deciende en<br />

particular.<br />

Hilar. Qapuña.<br />

Hilar con destreza. Qapukipaña, philukipaña.<br />

Hilar un huso, dos o tres, &c. Maya, paya, qimsa,<br />

aya qapuña.<br />

Hilar a prisa. Qapu chaxchaña.<br />

Hilar muy torcido. K'utaña, millk'uña, k'uta qapuña.<br />

Hilado así. K'uta qaputa.<br />

Hilar sin torcer mucho. Laykipaña, layita qapuña.<br />

Hilar grueso para sogas. Mismiña.<br />

Hilar delgado. Juch'usaki, uma ki ñañuki qapuña.<br />

Hilaza. Ch'anka.<br />

Hileras de hombres o ringleras que están sentados.<br />

Si son dos tas hileras dicen: patarpi utkaña; si tres:<br />

kimsa tarpi utkaña, &c.<br />

Hilo de lana y de otras cosas. Ch'ankha. Al de lino:<br />

hilo al de oro: ch'uqi ch'ankha.<br />

Hilos con que abren la tela. Sinkaña. + Hacerlos:<br />

sinkaña.<br />

Hilo torcido de tres. Murqhuta ch'ankha. Alluxa<br />

phalakipata.<br />

Hilo recio. Sinti yaxa ch'ankha.<br />

Hilo quebradizo o flojo. Jayra, t'aqasiri, p'ichixtiri<br />

ch'ankha. + Quebrarle: t'aqhaña + Revolverle en<br />

algo como en las cruces de los niños: mayt'uña. +<br />

Torcerle de dos en dos: patarpiña khiwit'aña,<br />

patarpit'aña. + Tramare tejiendo: qipat'aña.<br />

Hilvanar. Jurphijaña, achujäña.<br />

Hincar un palo u otra cosa en el suelo o pared.<br />

Sukuntaña, jununtaña, säntäña, chhuquntaña,<br />

sukut'aña, &c. Vide: Ju- no. 8. &c.<br />

Hincar bien el arado. Wachantaña, k'imintaña.<br />

Hincar la flecha. Mich'intaña.<br />

Hincar ambas rodillas. Purapa qunquru killpit'aña.<br />

Hincar una rodilla sola. Jaqha qunquru killpit'aña.<br />

Hincar clavo o estaca. Ch'akuntaña, liq'intaña,<br />

thajantaña.<br />

Hincar un alfiler, aguja, espina, &c. para fijar<br />

imágenes, &c. Sukukataña, junukataña,<br />

ch'akukataña.<br />

Hincar la aguja en el sombrero o alfileres o pluma<br />

en un papel, &c. T'irut'aña, sukut'aña, T'irijaña.<br />

Hincar la lanza. Chukintaña.<br />

Hincar la lanza, perseguir mucho. Kunkakama<br />

alisnaqaña. + No perseguir mucho: jaritaki<br />

alisnaqaña.<br />

Hincar el morro. Vide: porfiar.


190 Ludovico Bertonio<br />

Hincar, enclavar los ojos o la vista. Ulluch'ukiña,<br />

mita vel ancha ulluch'ukiña.<br />

Hincarse de rodillas. Vide: Hincar.<br />

Hincarse una espina. Ch'apintasiña, ch'apijasiña,<br />

ch'apijitu.<br />

Hincharse. P'usutataña, punkitataña, samut'aña.<br />

Hincharse, salir algún bulto en el cuerpo. Janchi<br />

p'ustusnu vel irutusnu, muqutusnu, uqhullukakixi.<br />

Hincharse o crecer el maíz, garvanzos, &c.<br />

Remojándose. P'asaña, qhaqhaña, 3 -ki.<br />

Hincharse la pared levantando costras. P'usuptaña,<br />

p'ustusnuña, muquptaña.<br />

Hinchar los carrillos de aire. Lakha jumq'utäña,<br />

jumq'uptäña.<br />

Hincharlos con agua. Uma jumq'uxaruña.<br />

Hincharse. Vide: ensoberbecerse.<br />

Hinchar las vejigas para jugar. Yaq'allachi<br />

phustataña.<br />

Hinchado. Uqulluchata, ullumachata p'ust'atata.<br />

Hinchado. Vide: soberbio.<br />

Hipo. Jik'i + Tenerle: Jik'iña.<br />

Hipócrita, cristiano fingido. Tullpa cristiano. Y de<br />

esta manera dicen: tullpa confesiri, kumulguiri.<br />

Cofradía, &c.<br />

Historia antigua. Nayra aru vel nayra yä.<br />

Historia moderna. Jicha aru.<br />

Historiador. Nayra vel jicha aru qillqiri<br />

Historia escrita. Nayra aru vel jicha aru qillqa vel<br />

libro.<br />

Historia o cuento. Idem: ut supra.<br />

Hocico de puerco. Khuchina lakhapa.<br />

Hocicudo. Chunta lakhani, phiqacha, wiskalla<br />

lakhani.<br />

Hocicado de los puercos. Khuchina tanqata, jat'ita.<br />

¡Hola! llamando al varón. Cha o kay, chay, jiliy<br />

mayquy, &c.<br />

¡Hola! llamando a la mujer. Chay millay vel millay<br />

solamente.<br />

Hola, llamado. Chay. Vide: llamar<br />

Hola, llamado a un indio. Cha uqay.<br />

Hola, llamado a una india. Cha millay.<br />

Hola, llamado el varón a otro o a la mujer, y<br />

viceversa. Qhuway. Pero nunca es de cortesía<br />

llamar así a las personas principales.<br />

Hogar. Vide: fogón.<br />

Hoja del árbol o plantas. Laphi, pirari, pirka. +<br />

Brotar, laphichasiña, pirarichasiña.<br />

Hoja del libro. Jana, laphi.<br />

Hojuela. Idem: vel lip'ichi phätaja.<br />

Holgarse. Kusisiña, chipisiña, chipiña, q'uchusiña.<br />

Holgarse del mal ajeno. Taläña, q'uchiyaña.<br />

Holgarse de andar bien vestido. Ch'iwusa<br />

ullixatasisa saraña Porque suele mirar a su sombra.<br />

Holgarse en ver las fiestas y juegos. Anatirinaka,<br />

ulljaña. La 3 -ji<br />

Holgar, dejar de trabajar o caminar un día o dos.<br />

Samat'asiña, maya paya uru inaki utkaña, qamaña.<br />

Holgar, tener asueto o tomar alguna recreación.<br />

Phajsarasiña, samarasiña, thärasiña.<br />

Holgazán. Wak'a, quiayu jikhalla, anullawlli, qimara.<br />

Vide: perezoso.<br />

Holgura, deleite. Kusisiña, q'uchusiña, qhit'isiña.<br />

Hollejo de la quinua o trigo. Jipi. + Quitarle o<br />

limpiarle: jipichaña.<br />

Hollejo de la uva. Jupasana lip'ichipa.<br />

Hollejo, cuero delgado. Lip'ichi.<br />

Hollejo, corteza delgada de las frutas. Sillpi lip'ichi.<br />

Hollín. Qisima.<br />

Hollín que se pega a las ollas, calderos, &c. Yana,<br />

phuku yana.<br />

Hombre. Jaqi y es común de ambos como "Homo".<br />

Hombre varón. Chacha.<br />

Hombre o mujer negra, tisnada, puerca. K'ä,<br />

jañak'ä pankatä.<br />

Hombre pacífico que no hace mal a nadie. Kasi<br />

jaqi.<br />

Hombre que no acude a las obligaciones comunes.<br />

Chakupana saranaqiri jaqi.<br />

Hombre de burla. Jaqich'uki.<br />

Hombre que siempre anda encontrado con otro.<br />

Urqu t'iñini, urqu jiwatini, Ch'axmikamani.<br />

Hombre doblado disimulado. Pä chuyma,<br />

manqhini.<br />

Hombre de dos caras. Puraparu wakiri jaqi )( qhana<br />

jaqi.<br />

Hombre fiel, ajustado en todo. Sullullu, uypayu.<br />

Hombre que no sabe comprar ni vender. Payi jaqi.<br />

Hombre dadivoso. Pampa, luxtatiri, luxtatata, jach'a<br />

ampara.<br />

Hombre que vive a poco más o menos. Pampa jaqi.<br />

Hombre que fácilmente da lo que le piden. Lakha<br />

usurina mayisiña, maya arusa jaqhachakiri.<br />

Hombre que no reconoce superior o que vive a su<br />

voluntad. Puruma.<br />

Hombre sencillo, claro, llano. Qhana, phaxi, q'apa,<br />

salla siki.<br />

Hombre de pocas fuerzas. Tawka lawaja,<br />

ch'amawisa.<br />

Hombre digno de lástima. Pachakhuya, usuwaña,<br />

khuyaña.<br />

Hombre sin honra. Qhaxsi vel phinq'a jaqi.<br />

Hombre medio cristiano y medio idólatra. Purapa


Vocabulario de la Lengua Aymara 191<br />

jamp'atiri jaqi.<br />

Hombre varonil. Chacha jaqi.<br />

Hombre machucho. Chacha urqu.<br />

Hombro. Kallachi, sama sama.<br />

Honda para tirar. Q'urawa + Tirarla: q'urawaña. +<br />

Voltearla para tirar: khiwiña.<br />

Honda tejida de blanco y negro. Pak'i q'urawa.<br />

Hondo de la tierra y agua. Manqhi, mik'ayu, chilli,<br />

waru, tuta larama ankasi, chuwa chuwa.<br />

Hondo de la tierra. Phutunqu phujru, yuru.<br />

Hondo diez brazas. Tunka luqa jukhawaru mik'ayu,<br />

&c.<br />

Hondo sin suelo. Larama ankasi, kawki manqhiki.<br />

Hondable. Wakita manqhiki.<br />

Hondo a cavar. Ali qhullintaña. )( alaxachiki<br />

qhulliraña.<br />

Honesto. Vide: onesto<br />

Honesto. Llumpaqa chuymani.<br />

Hongo grande. Jach'a kalla vel Phuq'a phuq'a.<br />

Hongo menor. Champi.<br />

Honra. Qamasa, chupi vel chupinikankaña: +<br />

Ganarla: sumaña, lup'iña, qanqiña. + Quitarla:<br />

aparaña. + Restituirla: kutäxaña.<br />

Honrado. Chupini, qamasani.<br />

Honradillo. Qamasa, q'aywasilla, ch'uwasilla,<br />

pawisilla.<br />

Honrar. Chupichaña, sumaychaña, chupiru aputaña,<br />

yupaychaña.<br />

Honradamente. Chupinijaki.<br />

Hora. Idem: Vel luk'i wayk'u. Los indios no cuentan<br />

las horas precisamente, sino las partes del día y de<br />

la noche por la orden, que aquí van puestas.<br />

1. Una hora antes de amanecer claramente: ancha<br />

q'alta.<br />

2. Hora o tiempo: qhantatapacha vel uraqi villij<br />

villirtipana vel jankaltipaña, inti jalsupacha.<br />

3. Inti amputtata, inti juxsanuqa vel inti<br />

juxsatatipana.<br />

4. Sunaqi, turku taypi uru vel chikauru, que es<br />

medio día.<br />

5. Inti jalakiptipana vel jaqhukiptipana vel<br />

jalkiptipana.<br />

6. Inti aynachalu, inti jalanta. Idem: jalantipana,<br />

inti phallphalli.<br />

Horas o partes de la noche.<br />

1. Thamikipa, ajanu jayphu, khitita sapacha, jani<br />

ullt'asiñapacha.<br />

2. Aruma ch'ijri, ch'amaka, laxa, chika vel taypi<br />

aruma manqa.<br />

3. Chika aruma, taypi aruma, chikawiña aruma.<br />

4. Arumanti manqa, q'alta tuqi arumanti tuqi, pacha<br />

jaqhukiptipana, jawira jaqhukiptipana.<br />

5. Jila atahuallpa aru, atahuallpa arupana, puku aru,<br />

liqi aru: Donde es de notar que una misma hora<br />

o parte del día y de la noche tiene diversos<br />

nombres.<br />

Hora sus yo me voy. Iya maja.<br />

Hora sus riñamos. Iya jaychasitana.<br />

Horadar. P'iyaña, p'iyjaña. Idem: lujriña. Vide:<br />

agujerear.<br />

Horadar pared con barreta. Jurk'uña.<br />

Horadar la tierra para sembrar mate o papas.<br />

Q'ajaña, junutaña, q'ajantaña.<br />

Horadar ataladrando. Phalajaña, kulajaña.<br />

Horadar tuerto. P'iyamukuña, phalamukuña,<br />

qulamukuña.<br />

Horadar en muchas partes. P'iyanuqaña,<br />

jununuqaña, &c.<br />

Horadar con cuchillo o escoplo. T'illmusuña.<br />

Horadarse la oreja. Jinchu waqutusiña.<br />

Horca de la justicia. Jaqi jaychjaña, warkuña,<br />

wayt'iña.<br />

Horacajadura.<br />

Hormiga. Kanjlli, sik'imari.<br />

Hormiga con alas. Chinu Chinu.<br />

Hormiguero. Sik'imari p'iya. Horno. Idem: juruna vel<br />

t'ant'a phäña.<br />

Horno de cal. Q'atawi wajaña, vel wajawi, juruna,<br />

phäña.<br />

Hornillos para asar papas, &c. Japu vel waja.<br />

Hortaliza, toda hierba de comer. Ch'iwa<br />

Hortaliza que se come cruda. Paqu. + Comerla:<br />

paquña.<br />

Hortaliza. Ch'iwa, yuyu.<br />

Hortaliza que puede comerse cruda como lechugas,<br />

&c. Paqu. + Comerla: paquña.<br />

Hortelano. Wirtakamana.<br />

Hortelano. Huerta. Idem: wirtaka mana.<br />

Hortiga con flor. Urqu itapallu. + Y su flor: wila wila.<br />

+ Escocer: junt'ujaña.<br />

Hortiga que no lleva flor. Qhachu itapallu, y no<br />

escuese mucho.<br />

Hospedar dando de comer. Qurpachaña.<br />

Hospedar para de noche, sin dar de comer. Utana<br />

ikiyaña.<br />

Hospedar, ir a posar. Utaru puriña.<br />

Hospedero. Qurpachakamana.<br />

Hospedería, donde comen. Qurpa uta.<br />

Hospital de enfermos. Idem: vel hospitala,<br />

corrompiendo el vocablo.<br />

Hospital de pobres. Waxcha qurpachawi uta.<br />

Hosarlo. Amaya ch'aka arku, tawqa vel qullu.


192 Ludovico Bertonio<br />

Hostigar. Q'apisäña. + Estar hostigado: q'apisita.<br />

Hoyo donde siembran las papas o maíz. Qhuya,<br />

p'iya.<br />

Hoyo o silo debajo de tierra para esconder algo.<br />

Tuqa, mik'ayu tuqa.<br />

Hoyos de la papa por donde da su fruto. Amka<br />

nayra.<br />

Hoyo en la tierra sin que tenga agua. Phutunqu<br />

phuxru. + Muchos de estos hoyos juntos:<br />

phutunqu, p'iya p'iya, jat'ita jat'ita. Idem: lutu lutu<br />

+ Hacerlos: phutunquchaña.<br />

Hoyo o estanque para amasar barro. Lakapi.<br />

Hoyo sepultura. Amaya imaña. + Hacerla: jat'usuña,<br />

jat'iña.<br />

Hoy. Jichuru.<br />

Hoy todo el día. Jichuru tuyuya vel jichuru aliqa.<br />

Hoy de mañana. Jichuru q'alta vel jichuru arumanti.<br />

Hoy a la tarde. Jichuru jayp'u vel jicha jayp'uru.<br />

Hoz para segar ichu. Jichuña.<br />

Hoz para todo. Yawiña.<br />

Hueco, vacío. Ch'usa, phusa, vel chuyma ch'usa,<br />

chuyma phusa.<br />

Hueco de alguna cosa. Phusa kankaña.<br />

Hueco o cóncavo de algo. Yurupa vel phutunqupa,<br />

phujrupa.<br />

Hueco de voz. Vide: voz gruesa.<br />

[Huelgate, ironice]. Muxst'ama, punkima, mutima,<br />

q'uchima.<br />

Huelgo aliento. Samana. + Faltar: khikhintaña,<br />

jayintaña + Echarle: samusuña. + Retenerse:<br />

mukhusiña.<br />

Huérfana sin padre. Wajcha, luru.<br />

Huérfano sin padre o madre. Iñu.<br />

Huérfano y huérfana. Liliq'üta.<br />

Huérfana, viuda, desamparada. Lixwa, lili, jijma.<br />

Huerfandad. Wajchakankaña, awkiwisa,<br />

taykawisakankaña.<br />

Huero. Phukuchata k'awna. + Salir así:<br />

phukuchaxaña.<br />

Huerta. Idem: vel wirta, muya vel muyaru.<br />

Huésped. Pasiwi, qurpa, juspita.<br />

Huésped. Actine, qurpachiri.<br />

Hueso. Ch'aka.<br />

Hueso o encaje del cuello, Tarku.<br />

Hueso o canilla del brazo o pierna. Ampara vel kayu<br />

wich'u.<br />

Hueso de la garganta. Kawchu.<br />

Hueso con alguna carne. Ankuni vel llixillixini.<br />

Hueso del durazno y otras frutas. Chuyma. + Roer<br />

los huesos: t'uruña, t'urukipa, t'ururuña, jankhikipa<br />

jankiruruña.<br />

Hueso con que Juegan los muchachos que es de las<br />

manos o pies del carnero. Luk'ana, + Jugar con<br />

él: luq'asiña, lut'isiña.<br />

Huevo de todas las aves y pescados. K'awna. +<br />

Ponele: wawachaña, común a todo. + Aserle al<br />

rescoldo: phurkaña. + Cocerle: phäña y freírle<br />

también. + Batirle: jayt'uña, pituña.<br />

Huevo fresco. Sü vel junt'u.<br />

Huevo fiambre. Maq'a.<br />

Humano tratable. Llamp'u chuymani, salla siki,<br />

inkilla, aykaya, axa, mayqu, wawa. Vide: blando.<br />

Humanarse. Q'apaptaña, phaq'iptaña, axaptaña.<br />

Humanidad, blandura. Axakankaña.<br />

Humanidad, ser del hombre. Jaqikankaña.<br />

Humillarse. Alit'aña, arphat'aña, kumphut'aña vel<br />

alit'asiña, &c.<br />

Humilde. Alit'iri chuymani, &c.<br />

Humilde, plebeyo. Ina jaqi.<br />

Humillar a otro. Alit'äña, &c.<br />

Humillado, no altivo. Alit'iri. + Andarlo: Vide. Supra:<br />

hombre digno de lástima. + Humildemente: alit'iri<br />

chuymampi.<br />

Humedad. Mik'ikankaña.<br />

Húmedo. Mik'i, mik'i muri; juqhu<br />

Humedecer. Mik'ichaña, murichaña, juqhuchaña.<br />

Humedecerse. Mik'iptaña, &c.<br />

Humo. Jiwq'i. + Salir: jiwq'usuña, jawq'usuña. +<br />

Subir: äsuña.<br />

Humear. Jiwq'iña.<br />

Humear las estrellas. Warawara phäsi. Y así llaman a<br />

las cometas que traen cola. Vide: vapores.<br />

Humazo. Jiwq'iña. + Darlo: jiwq'ijäña, jiwq'inchaña.<br />

Humor que sale del cuerpo tras el golpe. Isilla,<br />

isulla. + Salir. Chillusuña, jawsuña, ch'üsuña.<br />

Humor que sale de los ojos. Marq'a. + Salir: nayra<br />

marq'apti, marq'aptitu.<br />

Hundirse la casa: alliranttaña, aparanttaña,<br />

apanuqtaña, sukuranttaña, jalaranttaña,<br />

sat'iranttaña, jusuranttaña, jithiranttaña,<br />

tinkiranttaña, phapharanttaña, japaxranttaña; por<br />

que esta partícula. -ranttaña, hace que el verbo<br />

signifique sumirse, bajarse, hundirse, &c. y pide<br />

síncopa en su tercera persona como consta.<br />

Hundirse o sumirse de suyo un palo hincado.<br />

Junaranttaña. Idem: Sukuranttaña.<br />

Hundirse el trigo debajo de la tierra y otras cosas<br />

así amontonadas. Alliranttaña, waranttaña.<br />

Hundirse la leña amontonada. Marqaranttaña,<br />

jusuranttaña.<br />

Hundirse el techo que se va quemando.<br />

Nakharanttaña, phapharanttaña, &c. Ut supra: a los


Vocabulario de la Lengua Aymara 193<br />

cuales se añadirá. K'inaranttaña.<br />

Hundirse, sumirse la tierra. Phapharanttaña, &c. Ut<br />

Supra.<br />

Hundirse los ojos. Jalaranttaña. Idem:<br />

phutunqukixaña.<br />

Hundirse el barco o navio. Sat'iña.<br />

Hundirse en la ciénega. Phutuxranttaña, thäxranttaña<br />

vel jusuxranttaña.<br />

Hundirse, abollarse. Phapharanttaña, p'iyaranttaña.<br />

Hundirse el ichu del tejado. Yayuranttaña,<br />

allinuqtaña, sat'inuqtaña. Idem: williranttaña.<br />

Hundirse la tierra encharcada. Umaranttaña.<br />

Hundirse el pie en la nieve. P'usuxranttaña o en la<br />

ciénaga, arena, &c.<br />

Hundir. Activo. Aparanttäña, &c. Añadiendo diéresis<br />

en todos los verbos que significan hundirse.<br />

Hundir a voces. Uxiña. Idem: uxikataña.<br />

Hundido estar. Es lo mismo que hundirse.<br />

Hundido de ojos. Nayra phutunqu.<br />

Huracán. Thä tumasi.<br />

Hurgar el fuego. Khistuña.<br />

Hurgonero, atizador. Khistuña.<br />

Hurtar. Luntataña vel luntaraqaña. La cual partícula<br />

-raqa, puede añadirse a todos los verbos que<br />

significan hurtar 3 -qi.<br />

Hurtarlo todo. Q'umusuña, q'anaqaña, 3 -qi<br />

q'anusuña, q'arusuña, q'umaraña, q'umamukuña,<br />

jaya jak'a luqaña.<br />

Hurtar reales y otras cosas así menudas.<br />

Irutaraqaña, irsuña.<br />

Hurtar unas pocas de papas. Mujusiña,<br />

mujusiraqaña.<br />

Hurtarlas, escondiéndolas en la tierra. Maxanaña.<br />

Hurtar a menudo cosas. Suruqäña, suruqäraqaña.<br />

Hurtar disimuladamente, trabucando palabras y<br />

razones. T'injruña.<br />

Hurtar el cuerpo al golpe o a las personas por no<br />

ser visto. Pullqiña, pullqinaqaña.<br />

Hurtar el cuerpo al trabajo, al pecar y a otras<br />

cosas. Jani irnaqañataki, jani jucharu jalantañataki<br />

pullqiña.<br />

Hurto. Luntatawi.<br />

Huso con que hilan. Qapu lawa. + Huso con hilo:<br />

qapu aya + Hilarlo: Maya aya qapuña.<br />

Huso grande para torcer. K'anta. + Hacerle: qapu.<br />

Idem: K'anta luraña, qaputaki lawa qaquraña.<br />

Huir. Phat'ita, mitiqaña. 3 -ki. Mariña. Vide: pha- no.<br />

13 donde se hallarán muchos modos.<br />

Huir un caballo o carnero, &c. Jawraña,<br />

jawranaqaña.<br />

Huirse con miedo. K'uñumukuña, ñusk'umukuña,<br />

kumpumukuña.<br />

Huirse en compañía de alguno. Irphuthaltaña, sara<br />

taltaña.<br />

Huirse del pueblo. Jalsuña, chhaqhaña. 3 -qhi.<br />

Huirse. Vide: Escabullirse.<br />

Huir de mi alguno. Phat'irapitu. Interponiendo la<br />

partícula -rapi<br />

Huírseme de mi poder. Phat'iraqitu. Con la partícula<br />

-raqa.<br />

Huirse de aburrido. Aypanaña, kallawaña,<br />

aypanatusnuña, jakhutusnuña.


194 Ludovico Bertonio<br />

J<br />

Jabón. Sapona vel t'axsaña.<br />

Jara. Vide: flecha.<br />

Jactarse. Aruna sumäsiña vel chupichasiña, jallpa<br />

jallpaki, k'apchi k'apchiki, q'anchilla q'anchilla,<br />

thalaxtaki, k'uskipaki, sumirijaru arusiña; aru<br />

machaqachaña.<br />

Jactarse de hombre fuerte, rico, noble, &c.<br />

Ch'amaniki, qhapaqaki, mayquki arusiña. Idem:<br />

tuqisiña.<br />

Jactancioso. Aru q'anchilla, aru k'apchi, jallpa<br />

yawrima, aru yatita, jallpa q'usi jaqi.<br />

Jadear. Qharqhat'aña, samana jaqhutusnuña,<br />

qharqhatata saraña, samana qharqha saranaqaña,<br />

llawchijtasa jawijtasa saraña.<br />

Jáquima. Saquima.<br />

Jáquima de las bestias. Sakima.<br />

Jáquima barbiquejo de los carneros. Mak'uña<br />

sinqarpu. Echarla o ponerla: sakimat'äña,<br />

sinqarput'äña, mak'uñat'äña.<br />

Jáquima que echan al carnero horadándole las<br />

orejas. Chillaqa. + Echársela: chillaqat'äña. Y si<br />

juntamente atan con la jáquima una mano del<br />

carnero para que no travesee dicen: kumpullit'äña.<br />

+ Soga o jáquima así: kumpulli wiska.<br />

Jardín. Vide: huerta.<br />

Jardín de flores. Thutumpi uyu.<br />

Jarro. Idem: salu.<br />

Jarro de pico. Ñuñuk'ani salu.<br />

Jabalí.<br />

Jaula. Idem: sawla. Idem: p'iya p'iya ch'ukuta<br />

jamach'ina utkaña.<br />

Jerga. Ch'axch'i.<br />

Jeringa. Sirinka.<br />

Jeringar. Sirinkaña. Jiquima. Willu.<br />

Jiquima seca. Willu khama, sura.<br />

Jornada breve. Pisi saraña.<br />

Jornada larga. Jaya saraña.<br />

Jornada cuando no es más de una. Maya uru puriña.<br />

+ Si son dos, tres, cuatro, &c. maya, paya, kimsa<br />

ikisina puriña.<br />

Jornal. Paylla, paqara. + Darle: payllaña, paqaraña.<br />

Jornalero. Iñacha vel ijacha, iranaqarapiri, qullana.<br />

Joyas de oro o plata. Chuqi. Idem: Qullqi chuxchu. +<br />

Traerlas en mucha cantidad: chuqikamaki<br />

qullqikamaki thätaña.<br />

Joyas o piedras preciosas. Qhispi qala, lliphiri, llijuri<br />

qala.<br />

Joyel. Juskusi. Juez. Vide: juzgar.<br />

Jugo y jugoso. Vide: zumo.<br />

Juego. Anataña. + Jugar: anataña, hablando<br />

generalmente.<br />

Juego entero. Mä marka. + Ganar juego entero, mä<br />

markaña.<br />

Jugar plata u otra cosa. Qullqitha anataña. Idem:<br />

anatasiña, markasiña.<br />

Juego con que se sacuden en las piernas, con sogas<br />

de nervios. Chawasiña.<br />

Jugar así. Chawasiña.<br />

Juego de bolos. Sinqu vel sinqusiña. Y son unas<br />

píedrecitas larguillas que llaman, qala chunta o<br />

huesos de manos o pies de carneros que llaman:<br />

luk'ana.<br />

Jugarlos. Sinkusiña, jiskinasiña vel lut'isiña,<br />

chhuxllusiña.<br />

Juego que se parece algo al de las tablas y van<br />

adelantando las casas con estas palabras.<br />

Jalanqula. Y a su traza llaman awqa t'aqa. Y al<br />

dado de madera de que usan: piska. + Jugarle:<br />

piskasiña, chunkasiña, wayrusiña, junkusiña.<br />

Juego con unas piedrecitas u otras cosas<br />

equivalentes que arrojan con la palma de la<br />

mano en alto y las paran en la parte contraria.<br />

Ch'ulusiña.<br />

Jugarse. Ch'ulusiña.<br />

Juego de la taba. Qhanqhallu.<br />

Jugarle. Qhanqhallusiña.<br />

Juego de argolla. Qawisiña.<br />

Jugarle. Qawisiña.<br />

Juego de liwis. Qhawnusiña vel K'ayrusiña, liwisiña.<br />

Jugarle. Qhawñusiña, liwisiña, &c.<br />

Jugar a las muñecas. Wawach'ukiyasiña. Y son de<br />

trapos o lodo.<br />

Jugar al Rey. Reyach'ukiyasiña.<br />

Jugar con cáscaras de huevos o con ollitas de lodo.<br />

Phukuch'ukiyasiña.<br />

Jugar con una rueda de madera o de piedra.<br />

Sitikäsiña, kimanchasiña.<br />

Jugar los animales, corriendo o volteando.<br />

Walach'ukiña vel walanaqaña.<br />

Jugar los muchachos, dando vuelta con la cabeza.<br />

Q'illutha q'illunuqaña, k'aphuta k'aphanuqaña.<br />

Jugar llevándose unos a otros sobre el cuello. Kira<br />

apasiña.<br />

Juego como de pasa pasa, de que usan los<br />

enamorados para adivinar sus amores.<br />

Simpasiña.<br />

Jugarle. Simpasiña. Vide: si- no. 7.<br />

Jugar a saltar. Thuqunaqasiña, jusqunaqasiña,<br />

thunqusiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 195<br />

Jugar a los papirotes. T'inkat'asiña.<br />

Jugar a la pelota. Piqusiña.<br />

Jugar los muchachos asiendose unos a otros del<br />

vestido y corriendo a vuelta de culebra.<br />

Jankuraña vel jankuräña.<br />

Juegos vedados. Jani anataja tati sawi anatañanaka.<br />

Jugarlos. Jani anatajatati sawi anataña.<br />

Juegos lícitos. Sap'a anataña.<br />

Jugar o andarse las muelas y otras cosas que se<br />

menean. Anataña, wathaqiña, unuxtaña.<br />

Jugador. Anatakamana. Y según fuere el juego se<br />

tomará el verbo así compuesto.<br />

Juguetón. Anata waqura, anata q'uchu, anata sayraxa,<br />

sichamayu, apanawi, jawq'axa.<br />

Julio mes. K'acha chimu phaxsi.<br />

Junco. Totora.<br />

Juntarse en un lugar: tantasiña, qurisiña, ch'uwisiña,<br />

qhichasiña. Los verbos de movimiento con la<br />

partícula -thapi, como mathapiña, aywithapiña,<br />

&c.<br />

Juntarse, toparse o acompañarse con alguno.<br />

Jakisiña.<br />

Juntarse de tropel. Jump'uxthaptaña, ch'ukuthaptaña.<br />

Juntarse muchas ocupaciones. Luraña vel qama,<br />

iranaqaña, &c. junisi, junithapi, anchawa, jilat'i,<br />

thawithapti, llamch'ithapti.<br />

Juntarse o mezclarse diversas manadas de<br />

hombres o animales y de otras cosas diferentes.<br />

Yaruthaptaña, jarqathaptaña, k'anathaptaña,<br />

qhatathaptaña, qhichithaptaña. Vide: mezclarse.<br />

Juntarse la plata que estaba esparcida en muchas<br />

manos. Qullqi iranuqti. Y todo los verbos de llevar<br />

con la partícula -nuqta, significan lo mismo.<br />

Juntarse o llegar a un mismo pueblo o lugar.<br />

Aywinuqtaña. Y todos los verbos de movimiento<br />

con la partícula -nuqta.<br />

Juntarse mucha gente por sus parcialidades o<br />

compañías. Süchäsiña, tamachasiña.<br />

Juntarse a la borrachera como buitres a la carne<br />

muerta. Kunturi aycharu jiwq'i ätiri ulljasina mäki<br />

chhukuthaptkirikajama, umawiru chhukuthaptiriña,<br />

ch'uythaptiriña.<br />

Juntarse apeñuscarse una manada de gente o<br />

ganado. Mulluq'uthaptaña.<br />

Juntarse marido y mujer para el acto matrimonial.<br />

Jakisiña.<br />

Juntar. Activo. Tantaña, quriña. Y los verbos activos<br />

con la partícula -thapi, y especialmente los que<br />

significan llevar, v.g.<br />

Juntar dos personas. Irpathapiña.<br />

Juntar muchos hombres o animales. Anathapiña.<br />

Juntar libros, reales, &c. Apathapiña, apithapiña.<br />

Y todos los verbos que significan juntarse,<br />

como arriba dijimos, añadiéndoles una diéresis<br />

tantasäña, mathapäña, &c.<br />

Juntar trigo, arena, agua, derramándola junto a<br />

otra. Warathapiña vel waraxataña.<br />

Juntar toda la gente para alguna obra.<br />

Phat'ach'aña, phat'achthapiña.<br />

Juntar piedra, madera, ropa, amontonando.<br />

Suntuña, suntut'aña, suntut'apiña,<br />

qillinkathapiña. Vide: amontonar, contribuir.<br />

Juntar las cosas de muchas partes. Tantathapi<br />

tantaruña. Repitiendo el verbo de aquella<br />

manera, lo cual es común a otros muchos.<br />

Juntar su hacienda y otras co sas en un lugar.<br />

Maxaruchasiña.<br />

Juntamente ir, hablar, &c. Chikaki.<br />

Juntamente los dos, tú y yo, aquél y yo. Nampi<br />

jumampi. Idem: jupampi; y el verbo concuerda con<br />

la persona más principal.<br />

Juntamente en manada. Tantaki, tamapachaki,<br />

qutupachaki.<br />

Juntos los dos iremos, fuímos, vamos, &c. Chikasa<br />

vel chikaja. Y se añadirán -ma -pa, según fuere<br />

menester.<br />

Juntos estar en una casa o lu gar. Mänkakiña.<br />

Junta de gente. Mächasiña, mäwijaña, qurisiña,<br />

tantasiña, tama.<br />

Juntar las manos como para orar. Ampara chikaña,<br />

chikat'aña, chikthapäña, äthapäña.<br />

Junta de caminos. Jakisiri vel Jakisiri thaki.<br />

Junta de dos ríos. Jakisiri jakithaptiri, jawithaptiri<br />

jawira.<br />

Jurar. Suraña, surasiña.<br />

Jurar el nombre de Dios. Diosana sutipa aputaña,<br />

akapi Diosa saña.<br />

Jurar la cruz. Akapi kurusasa vel kurusa suraña.<br />

Jurar diciendo: "a fe de Dios". Aphiti Dios. Son<br />

vocablos corruptos.<br />

Jurar con verdad. Chiqa arusisiña suraña.<br />

Jurar con mentira o en vano. Kasitha inatha,<br />

jamutha, lutitha.<br />

Jurar echándose maldiciones, como decir: Si yo he<br />

hecho esto el diablo me lleve, mal fuego me<br />

queme, mal rayo me parta, la tierra me trague, &c.<br />

Aka lurachita, ukaka nä supayu jakiriki, nina<br />

nakhiriki, Illapu puririki, pachama ma jinq'iriki,<br />

kuna ususa puririki, jaqisa nä manqa jaliriki; donde<br />

es de notar que usan de subjuntivo y no de<br />

optativo.<br />

Jurisdicción poder y mando. Apukankaña. + Tenerla


196 Ludovico Bertonio<br />

sobre lodo el mundo: pusi süna apupakankaña vel<br />

apukankanaja pusi süru puri. + Tenerla sobre diez<br />

pueblos: tunka markana apupakankaña, &c. vel<br />

thuxrisiripakankaña.<br />

Justo sin culpa. Juchawisa. + Hacer cosas justas:<br />

kunasa chiqachasita purit'äsiña vel chiqaki<br />

kuskachaña.<br />

Justo Juez. Chiqa kuskachiri.<br />

Justo igual. Juska.<br />

Justar. Chukinipura tinkusiña.<br />

Justiciar. Vide: ahorcar, castigar.<br />

Justiciero. Mutuwakamana.<br />

Juzgar, sentenciar. Phat'iyaña, jakijaña. Vide:<br />

sentenciar.<br />

Juzgar, informarse de la verdad. Taripaña. + Juez<br />

así: Taripiri.<br />

Juez que decide pleitos: phat'jiri, jakijiri.<br />

Juzgar o tener por bueno, malo, sabio, &c. Jiskiru,<br />

yanqharu, amawt'aru, luntataru katuña.<br />

Juzgar temerariamente a uno por ladrón, &c. Jani<br />

yatisiña luntataru katuña, luntatawa saña, vel<br />

tumpaña.<br />

Juicio temerario. Qasitha tumpaña.<br />

Juicio universal. Taripaña pacha, taripaña uru.<br />

Juicio, entendimiento. Chuyma vel nanti. ¿Dónde<br />

está tu juicio? ¿Kawki chuymama, ñatima?<br />

Juez de Juegos. Samichiri.<br />

Juez de las cosas civiles. Haciendatuqi phat'jiri,<br />

jakijiri.<br />

Juez de lo criminal. Jucha tuqitha phat'jiri, &c.<br />

Juez árbitro componedor de pleitos. Jakijiri.<br />

I<br />

I. Vocal ante consonante.<br />

En la lengua romance, no se halla I vocal ante otra<br />

vocal en principio de dicción, sino la y griega,<br />

como veremos al final del vocabulario. Vamos<br />

pues a los vocablos que comienzan por I vocal ante<br />

consonante, donde siempre usaremos del I, aunque<br />

algunos por ventura en algunos vocablos usarían<br />

más de y pero esto se hace para que sepan donde<br />

han de buscar el vocablo y no para quitar a nadie<br />

su costumbre o parecer, que por ventura le tienen<br />

bien fundado y yo le siguiera también sí alguna<br />

firmeza hallara en ello, pero unos escriben de una<br />

manera y otros de otra. Pongamos pues por regla<br />

cierta, que siempre que fuere vocal en principio del<br />

vocablo se busque aquí y no en otra parte.<br />

Ichu. Idem: jichu.<br />

Ichu con que hacen petacas y otras cosas, muy liso<br />

y derecho. Ch'illiwa.<br />

Ichu espinoso. Iru jichu.<br />

Ichu algo espinoso. Sukuya jichu.<br />

Ichu de que hacen esteras. Phurqi.<br />

Ichu o paja que mezclan con el barro. Minu. +<br />

Echarle: minunchaña.<br />

Ichu mojado en el campo donde resbala. Sulla sulla.<br />

Ichu o paja comida y no acabada de digerir en el<br />

vientre de los animales. Phusnu.<br />

Iglesia material para los divinos oficios. Iklisya vel<br />

Iklisa vel Santa María.<br />

Iglesia, el pueblo Cristiano. Taqi cristianonakana<br />

tantasiñapa, mäwijañapa, tamapa.<br />

Igual, imaginar, ir, &c. Que por ventura algunas<br />

veces se escriben con Y griega, se hallarán con la<br />

letra I, pues es verdadera vocal y no yere a ninguna<br />

consonante: y aunque también el vocablo Yglesia,<br />

por la dicha razón pertenece a la I, pero púsose<br />

aquí porque no lo he hallado escrito de otra<br />

manera, como otros que suelen variarse verdad es<br />

que en medio dictionis he seguido la costumbre<br />

ordinaria poniendo la Y, cuando le precede vocal,<br />

aunque comienzan ya a poner I, por ser vocal.<br />

Ídolo cualquiera figura o cosa que adoraban los<br />

gentiles. Wak'a vel tata.<br />

Ignorante. Vide: Inurante.<br />

Igual. Juska vel kuska.<br />

Iguales en riqueza o dignidad. Chika pura.<br />

Iguales de cuerpo o de edad. Tansapura, chikapura,<br />

chika maranipura.<br />

Iguales compañeros. Yanani vel yana. Este zapato es


Vocabulario de la Lengua Aymara 197<br />

compañero o es igual de este otro: aka zapato<br />

akana yananipawa, Idem: yanapawa. + Serio en las<br />

fuerzas: ch'amapura tinkusiña. + Serlo de un<br />

mismo tamaño: t'alaxtusnuña, t'uruxtusnuña,<br />

chikatasiña.<br />

Igualar. Juskachaña, kuskachaña, chikachaña,<br />

chikt'aña, chikäña, t'imuraña. Vide: ajustar.<br />

Igualarse. Jakixtaña, chikasiña, chikaña. 3 -ki.<br />

Purisiña, -ru. Vide: ajustarse.<br />

Igualmente. Juskaki, chikaki.<br />

Ilícito. Jani luraña, &c. + Hacer cosa ilícita: jani<br />

luraña luraña.<br />

Ilícitamente comer, tomar, ma tar, &c. Jani<br />

manq'aña manq'aña, &c. vel manq'araqaña.<br />

Ilustre varón. Mayqu. Idem: Mayqunaka, aunque no<br />

sea más de uno.<br />

Ilustre nombrado. Uywini, sutini. Vide: famoso.<br />

Ilustrar o hacer que sea famoso. Aruwäña,<br />

lakhawäña.<br />

Iluminar imágenes. Khuskhuña, llimphiña.<br />

Imagen. Idem: imasena vel unancha. Vide: figura. +<br />

Sacar imagen de otra pintando o dibujando:<br />

qillqaraña.<br />

Imaginar. Amajasiña, amutaña.<br />

Imaginada cosa. Amajasita vel amutata.<br />

Imitar la buena vida de alguno. Kayupa arkaña,<br />

apiña, Idem: ullirpäña, yatirpäña, yatixäña.<br />

Imítame a mí, aquél, &c. Näjachasima,<br />

jupajachasima, &c. Componiendo los nombres o<br />

pronombres con las partículas -jachasi.<br />

Imitar la letra de otro. Qillqaxäña. Vide: remedar.<br />

Impaciente. Q'apisiri, jaluta vel jisk'a chuyma, jani<br />

amu chuyma mutusiri. Vide: airado.<br />

Impaciente. Q'apisirikankaña, &c.<br />

Impasible. Jani mutuña.<br />

Impasibilidad. Jani muturikankaña.<br />

Impedir. Qulluwaña. Vide: estorbar.<br />

Impedir la ejecución de la justicia informando<br />

diferentemente. Chijisiña.<br />

Impedido de la lengua. Khakha, laxra muruqu,<br />

ajllutha vel ajllu arusiri.<br />

Impedirse uno a otro. Q'aq'usiña, ch'axmisiña,<br />

chijisiña.<br />

Impedir mandando que no haga. Jani lurajatati saña,<br />

jani majatati saña, &c. Según fuere.<br />

Impedimento. Q'aq'usiña, &c.<br />

Impertinente. Jani yäja, jani yaru maluta; qasi, ina.<br />

Vide: inútil.<br />

Impertinencias. Ina yänaka, jani yäja yänaka.<br />

Imperfecto. Jamqu, jawa.<br />

Imponer tributo de plata, comida, &c. Qullqi irjaña.<br />

3 -ji.<br />

Imposición así. Irjaña.<br />

Importunar rogando. Achikaña.<br />

Importunar enviando a menudo. Wachuchäña,<br />

wachu khitaña, khita khitaña.<br />

Importunar llegándose muchos a uno.<br />

Jump'uxkataña, jump'äña, tanqjasiña, lampajasiña,<br />

chhujchujasiña, jump'uqjasiña.<br />

Importuno en pedir. Mayi sikamana.<br />

Importuno como quiera. Ch'axmiri, q'aq'uri.<br />

Importar poco. Pisi yäkiwa.<br />

Importar mucho. Ancha jakhuña.<br />

Importar nada. Jani jakhuña.<br />

Importante. Jakhu.<br />

Imposible de hacer: jani luraña. Tomando el<br />

participio en -ña, del verbo que fuere menester.<br />

Imposible de alcanzar. Jani jakijtä, jani jakijaña, &c.<br />

Impedido de manos o pies. Amparawisa, kayuwisa,<br />

jani iranaqañani, jani thuriñani, uwasi, kayu<br />

pallada, qitilla.<br />

Impotente "ad coeundum". Q'iwsa.<br />

Improvisamente. Vide: de repente.<br />

Imprudente. Pisi chuymani.<br />

Inhábil. Luqhi, turukara vel chuyma muruqu.<br />

Inaccesible de alto. Jani mistuña.<br />

Incesto. Qhacha jucha.<br />

Incestuar. Qhachasiña.<br />

Incestuoso. Qhacha.<br />

Incensar. Jiwq'äña, jiwq'ikatäña, jiwq'i chhukukatäña.<br />

Incienso. Idem.<br />

Incitar a que diga. Aru umkaña, sama sama vel<br />

sanisu saña.<br />

Incitar a vengarse. Puriqäsima saña, puriqäsiñataki<br />

aru churaña. Y así se dirá en otras cosas.<br />

Incierta nueva o razón. Qhatamana aru.<br />

Incierto negocio. Pawnaqaña, jani tuqipa yatiña.<br />

Inclinarse con el cuerpo. Alit'aña, arpht'aña,<br />

k'umut'aña, kumphut'aña. Vide: bajarse. Inclinar,<br />

bajar algo que está derecho. Alit'äña.<br />

Inclinarse a hacer a ir, &c. Luraña chuyma jut'itu,<br />

&c.<br />

Inclinar a otro persuadiéndole que haga, diga, &c.<br />

Vide: incitar.<br />

Inclinarse como para beber poniendo la boca o<br />

para otras cosas así. Lakha ansaxataña, alixataña,<br />

jankhixataña, qhinsxataña.<br />

Inclinarse los palos y cosas así levantadas.<br />

Junuxattaña, jununtattaña.<br />

Inclinar la cabeza a un lado y a otro. K'aywax<br />

k'aywaxtaña, ch'uwal ch'uwattaña.<br />

Inclinar los sembrados haciéndolos caer al suelo.


198 Ludovico Bertonio<br />

Samp'aña alit'äña, thumiña vel samp'anuqtäña, &c.<br />

Inclinar a otro al bien o al mal. Chuymanichaña,<br />

ch'akhawäña -ru.<br />

Inclinado. Chuymani, ñatini, con -ru.<br />

Inclinado estar o inclinarse naturalmente a algo<br />

bueno o malo. Ch'akhawäña vel ch'aykawaña vel<br />

wayutata kankaña jiwakataña, antikataña,<br />

jaxsukataña, kutikataña, ichutata, lip'itakankaña.<br />

Inclinación natural. Jutiri vel yuriri chuyma vel<br />

walaxtiri chuyma. + Cantar por natural inclinación:<br />

yuriri chuymajampi q'uchuriña.<br />

Incluir en la cuenta. Jakhuthapiña.<br />

Incomprensible con el entendimiento. Jani ukakama<br />

jamurpäña.<br />

Inconsiderado en sus cosas, arrebatado. Uri<br />

qhayqata.<br />

Inconsideradamente. Uritirijaki.<br />

Inconstante. Ilapuqa chuymaru siri, ilapuqaska jani<br />

chuymarusiri vel lluqurusiri.<br />

Inconstante en las promesas. Watiqa, kutäsxiri,<br />

janikäsxiri.<br />

Inconstante en el bien obrar. Jiski lurawipa vel luraja<br />

sawipa armiri, jayrasiri.<br />

Incrédulo. Jani kunasa chiqawa siri vel jani chiqaru<br />

katuri.<br />

Incorregible. Tarqaqa, puti ch'unch'u, wära, wanana,<br />

tarma ch'unch'u, tarmaja.<br />

Inculpado. Juchawisa, jani ch'illani, jani muquni.<br />

Indeterminado. Vide: perplejo. Paya amajasiri.<br />

Indigesto. Phusü. Dícese del ichu o paja por digerir<br />

vel khatisxata.<br />

Indigno de que le hagan bien. Jani khuyaña. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Indignísimo así. Chiqana jani khuyaña.<br />

Indio común a varón y mujer. Jaqi.<br />

Indio yunga de hacia a Moquegua. Q'uli jaqi.<br />

Indios de Laricaja. Itu jaqi, qhiwra, uma sü jaqi.<br />

Indias mujeres de hacia, Camata Mala y de<br />

Moquegua. Qani vel q'uli.<br />

India tierra de estos naturales. Jaqi sü.<br />

Indio de cédula. Tinta jaqi vel cetula jaqi con T y no<br />

con D.<br />

Indulgencia. Idem + Ganarla: jakinuqasiña,<br />

ch'amajasiña + Concederlas: churaña. + A las<br />

cuentas: cuentaru churarapiña. + A los que ayunan,<br />

rezan, &c. Ayunawitha rezasiwitha, &c. Churaña.<br />

Indulgencias de la bula, Bula indulgencia. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Indómito. Llamu, puruma, uri.<br />

Indocto. Vide: ignorante.<br />

Industrioso. K'itu vel ari chuymani.<br />

Industrioso vividor. K'utu jaqi.<br />

Inefable. Jani arusiña.<br />

Inexperto. Yaxana, llamu vel suwamari: Vide: al-. no.<br />

41.<br />

Infamar de ladrón, &c. Luntata aru wäña,<br />

lakhawäna, jasajäña.<br />

Infamado. Lakhawata, &c. vel uywini phichuni. Vide:<br />

fama.<br />

Infecunda mujer. Sumu, yunka.<br />

Infecunda hembra. Qumi.<br />

Inferior a todos. Taqltsa jisk'a vel sullka.<br />

Infernal hombre. Wati samka vel watitaki jaqi.<br />

Infeccionar pegando enfermedad. Usu makhatäña.<br />

Infiel. Sutiwisa, wak'a jamp'at'iri, jani Diosaru iyasiri.<br />

Infiel, desleal. K'ari chuymaru mantamentoni<br />

manqhini.<br />

Infierno. Idem: vel manqhipacha<br />

Infinito en número innumerable. Jakhumä,<br />

jakhunawi, sanawi, jani arusiña, junu junu, jachu<br />

jachu, waranqa waranqa, phirk'i phirk'i, laq'a laq'a,<br />

qhuri qhuri, kawkiki, jani tukuña, watina ulla,<br />

samkana ulla, watiki, sawkaki, sawkantira, qhajsi,<br />

q'üri, sallalla, sirantiri, yani jallpa, t'iwu, ch'alla.<br />

Infinito sin principio. Jani qallarañani.<br />

Infinito sin fin. Jani tukuychañani wiñaya saykipa.<br />

Infinito poder. Taqi atipiri kankaña.<br />

Infinito en fuerzas. Jani tukusiri ch'amani.<br />

Infinidad de hombres, pájaros, &c. Jakhumä jaqi,<br />

&c. Como poco antes dijimos.<br />

Infinidad. Jani tukusiri kankaña.<br />

Infinitas veces: waranqa waranqa kuti, mit'a, &c.<br />

Infinitamente bueno, sabio poderoso, &c. Jani<br />

arusiña jiski chuymani, amawt'añani, ch'amani.<br />

Inflexible. Jani pakiya, jani chiqä, ch'unch'utha sät'iri.<br />

Informar. Atamaña, atamasiña.<br />

Informar por otro. Atamarapiña vel sarapiña.<br />

Informarse preguntando. Yatiña, jiskit'aña, taripaña.<br />

Información. Taripaña, yatitña. + Tomarla de los<br />

testigos: testigonaka jiskit'aña taripaña.<br />

Infundir el alma en el cuerpo. Janchiru alma<br />

apantaña, mantäña, inuqaña, jusquña. Idem: janchi<br />

almanichaña. Difundir la gracia. Churaña.<br />

Infundir la luz. Qhanantaña.<br />

Infundir malas costumbres. Vide: pegar.<br />

Ingenioso. Musani, qallani, apinquya, musalla, musa<br />

katuta, qalla katuta, k'ik'u vel ch'iki chuymani vel<br />

chuymaxtara.<br />

Ingenio. Musani kankaña, &c. Ingle, muslo. Piquru,<br />

chara.<br />

Ignorante. Jani kunasa yatiri vel yatiñaniwisa.<br />

Ingrato. Khuyatasa jani khuyituwa siri, jiskichatasa


Vocabulario de la Lengua Aymara 199<br />

jani jiskichituwa siri vel jiskichiripa armiri. Y<br />

puede también descenderse a lo particular.<br />

Inhumano. Jani khuyapiyiri, awqa qala, awqa<br />

chuymani vel qala chuymani. Vide: cruel.<br />

Injuriar de palabra. Tuqiña, sillpiña, jani kunasa<br />

kunay saña, jani kawkisa kawkay saña, t'axwaña,<br />

tawña, lawña.<br />

Injuriarse uno a otro de palabra. Tuqisiña,<br />

sillpisiña, &c.<br />

Injuriar con obra. Yanqhachaña.<br />

Injuriador. Tuqiri vel yanqhachiri. Según fuere vel<br />

puriqïri.<br />

Inmenso sin igual. Jani chikani, jani paxtani.<br />

Inmenso infinito. Jani tukusiri, tupuwisa.<br />

Inmortal. Wiñaya jakiri, jani jiwiri.<br />

Inmortalidad. Wiñaya jakiri vel jani jiwirikankaña.<br />

Inmovible. Jani unuxtäña, jani wat'ixt'äña.<br />

Inmovible, que no se deja doblegar. Jani pakiya, jani<br />

jakikä.<br />

Inocente. Vide: inculpado.<br />

Inocente bobo. Tukuku.<br />

Inocente sin malicia en cosas deshonestas. Quqi.<br />

Inobediente. Jani aru katuri, ch'ayu, tuji. Vide:<br />

Incorregible.<br />

Innovar. Maya jamu luraxaña, mäwkiptäxaña.<br />

Inquietar. Ch'axmiña, q'aq'uña.<br />

Inquietar con ruidos. Ch'usiqachaña,<br />

ch'usllunqachaña.<br />

Inquietar los piojos, pulgas, &c. Tanqaña 3. -qi<br />

chhuchhuña, &c.<br />

Inquietarse uno a otro. Ch'axmisiña, q'aq'usiña,<br />

tanqasiña.<br />

Inquietarse o estar inquieto con deseos<br />

deshonestos. Jallq'aptaña, q'unchiptaña,<br />

q'apaptaña.<br />

Inquietarse, disgustarse. Q'aymasiña, q'aq'usiña.<br />

Inquietarse con los cuidados. Tuqu qhaqhajalaña,<br />

takurasiña, janantaña. Vide: afligirse y congojarse,<br />

donde hay muchos verbos y también dicen<br />

thujuqaña. 3 -qi. T'axwayu piñutaki jalaña.<br />

Inquieto, que no para. Jalanqaychu q'apa q'apa, qallu<br />

qallu, &c.<br />

Inquieto, travieso. Khurkhu, jillu, mujlli mujlli, &c.<br />

Inquietar. Vide: desvelar.<br />

Inquietud. Ch'axmi urkaña, &c.<br />

Insignias. Unancha.<br />

Insistir. Vide: instar.<br />

Inspirar Dios. Qhanachaña, amajasäña, qhanantaña.<br />

Inspiración así. Diosana qhanachañapa, amajasäñapa.<br />

Instante. Ila puqaki, ila kayuki. Vide: luego.<br />

Instantáneamente. Idem. Ilaki.<br />

Instar rogando. Achikaña vel intuña.<br />

Instable. Vide: inconstante.<br />

Instantemente, sin cesar. Uka tukuta, t'aqhanawi.<br />

Instantemente pedir. May maysiña ve! t'aqhanawi<br />

mayisiña.<br />

Instancia en pedir. T'aqhanawi, mayisiña, &c.<br />

Instinto. Vide: inclinación.<br />

Instrumento para revolver cal, mazamorra, &c.<br />

Jiruña, qaywiña, jayt'uña.<br />

Instrumento de ichu, como cántaro para pescar.<br />

Jutuya. Otros hay algo diferentes como son:<br />

saqaña, qullancha, &c.<br />

Instrumento para fundir plata con el aire. Wayra.<br />

Instrumento largo para beber chicha por<br />

pasatiempo. Phaxcha vel larqa.<br />

Instrumento de tañer. Tañiña, Idem: phusaña. Mejor<br />

es venir a lo particular: flauta, corneta, &c.<br />

Interceder por otro. Atamarapiña.<br />

Interés. Iñawija, -ma, -pa, -sa.<br />

Interior hombre o exterior. Manqhi jaqisa, alaxa<br />

jaqisa.<br />

Interior. Vide: intrínseco.<br />

Interior del corazón. Manqhi chuyma.<br />

Interiormente. Manqhi chuymana.<br />

Interior de la casa. Uta manqhi.<br />

Intentar. Yanaña, yanat'aña.<br />

Interpretar. Sapachankiwa saña, jichajama arusiñawa<br />

saña.<br />

Intérprete. Sapachanwa siri.<br />

Intérprete de los Indios. Aru atamiri, lengua.<br />

Intervenir. Jalantaña, jalat'aña.<br />

Intimar. Isut'äña, pakuswaña.<br />

Intimo amigo. Chuymaxaru q'uchumasi, mä tunqu<br />

achujasita masi.<br />

Intrépido. Llakinawi, llakimana, jani wati, jani qhï<br />

jaxsaranawi.<br />

Intrínseco amigo. Vide: íntimo.<br />

Intrínseco taimado. Manqhini, jimik'ara, amuli. )(<br />

Qhana jaqi.<br />

Intruso, cacique o señor. Qasilä mayqu.<br />

Intratable. Junkuku, yaxa, yawa, mita, thuji, tallami.<br />

Intestinos, tripas. Jiphilla.<br />

Inventar. Qallutäña, qallaraña vel irutaña.<br />

Inventor. Qallutiyiri, &c.<br />

Invención o traza. Musa, amajasawi.<br />

Invencionero. Qallutäkamana.<br />

Invención nueva. Machaqa qallarawi, machaqa<br />

misturi vel machaqa apsuta yä.<br />

Invierno, cuando acá llueve. Jallupacha.<br />

Invierno, cuando hace frío. Thä vel ch'iwipacha,<br />

juyphipacha.


200 Ludovico Bertonio<br />

Invernizo. Cosa que se come en Invierno.<br />

Ch'iwipacha manq'aña.<br />

Invisible. Jani ullasiri vel jani ulljaña yä.<br />

Invisiblemente. Jani ullasisinsa.<br />

Innumerable. Vide: infinito.<br />

Inundar. Vide: anegar.<br />

Invocar. Vide: llamar.<br />

Inútil. Jani kunatakisa jiski, jani kunatakisa chiqa.<br />

Ir. En esta lengua hay muchos vocablos que significan<br />

ir. Unos son propios para decir que es uno o dos los<br />

que van; otros cuando son muchos los que van<br />

juntos, conforme a la propiedad de cada uno.<br />

Iremos poniendo aquí los que se ofrecieren.<br />

Ir uno o dos. Mata saraña; y porque hay muchos<br />

modos de ir, arriba o abajo, dentro o fuera, &c. No<br />

puede saberse bien esto sin tener noticia de las<br />

partículas, que varían la significación. Véase en la<br />

3 parte de la gramática y en las anotaciones de éste<br />

vocabulario, para componer y variar no solamente<br />

éste vocablo, sino todos los demás que significan<br />

ir.<br />

Ir muchos juntos. Aywiña, llullumiña, äña. 3 -iy.<br />

Ir o pasar, dando vuelta al cerro punta, &c.<br />

Sarakipaña, aywikipaña, &c.<br />

Ir en seguimiento. Alisnaqaña, alismukuña, q'axraña,<br />

arkaña.<br />

Ir arrastrando el vestido. Isi llump'iña, lluchuña,<br />

qatatiña, sullaña, uraqi pichaña, llumiña, qhawsiña.<br />

Ir a ver. Ullaniña. Y es de saber que todos los verbos<br />

que no significan movimiento con la partícula -ni;<br />

tienen significación de ir a lo que el verbo<br />

significa, v.g.:<br />

Ir a dormir, a decir, a comer, a holgarse, &c.<br />

Ikiniña, saniña, manq'aniña, phajsarasiniña, &c.<br />

Los verbos de llevar compuestos con -kipa,<br />

-nuqa y otras partículas añadiéndoles -ni,<br />

significan ir, como ir a poner o a dejar algo:<br />

apanuqaniña. Ir a llevar a la otra parte:<br />

apakipaniña, &c. Y si fueran solamente<br />

compuestos con -ni, significarían traer y los<br />

verbos de movimiento, con, -ni, significarían<br />

venir.<br />

Ir a traer alguna persona. Irphutaniña.<br />

Ir a dar nueva. Jalat'aniña.<br />

Ir y volver muchas veces de una parte a otra.<br />

Sarakipa sararuruña. Y si son muchos: aywikipa<br />

aywiruruña.<br />

Ir diciendo aquí y allí, comiendo, cantando, &c.<br />

Saranaqaña, &c. Interponiendo la partícula -naqa,<br />

cuya tercera persona siempre es -qi.<br />

Ir a visitar a alguna persona. Sart'aniña,<br />

jakixataniña, jak'arapiniña, jak'arawaniña.<br />

Ir a muchas partes, unos a una, otros a otra.<br />

Aywijraña vel äjraña, &c.<br />

Ir a pagar la tasa o a trabajar a Potosí. Warkuri<br />

maña.<br />

Ir a cobrar la deuda. Manuru masiña.<br />

Ir derecho a algún cabo. Chiqachäña vel chiqachaña,<br />

-ru.<br />

Ir en seguimiento de alguno con grande vocería y<br />

estruendo. Jayllikataña, jump'uxkataña, uxikataña.<br />

Ir muchos a trabajar a las chácaras de los<br />

principales. Jaymaña.<br />

Ir disminuyéndose la gente, ganado o fuerzas.<br />

Jukhawaña, pisijäña, pisixaña.<br />

Ir muchos corriendo en segu miento de alguno.<br />

Jusarpäña, alisirpäña, chhukurpäña.<br />

Ir o andar la plata en manos de muchos. Qullqi<br />

iranaqti.<br />

¿Iremos o no? Jina chapa.<br />

Ir a prisa sin torcer el camino. Iraña.<br />

Ir de ordinario dos o tres juntos, sin apartarse.<br />

Irpanaqtaña, vel irwanaqtaña, apanaqtaña.<br />

Ir sin provisión algún camino. Q'uya maña.<br />

Ir a menudo. Mä maña vel sara saña, &c. Repitiendo<br />

el verbo, lo cual es común a todos.<br />

Ir delante. Nayraña, nayraraña, nayrawaña, llalliraña.<br />

Ir a la postre. Ch'inaki saraña.<br />

Ir muchos en pos de otro. Siqi pachaki saraña, wari<br />

ankutirijaki saraña vel thiyatha thiyathaki<br />

jak'asiniki saraña, aywiña äña.<br />

Ir de dos en dos. Yanani yananiki, pani panitha<br />

saraña, &c.<br />

Ir mezclados. Arqaki, minutaki, chhaxrutaki, aywiña.<br />

Ir a manadas. Tamatamaki.<br />

Ir muchos hombres todos cargados. Q'ipinixtaki<br />

saraña.<br />

Ir muchas bestias cargadas. Khumunixtaki,<br />

apanixtaki.<br />

Ir descargados. Jaqixtaki, qawraxtaki, mulaxtaki.<br />

Ir de tropel. Jump'ux jump'uxtaña, apal apaltaña.<br />

Ir corriendo uno. Jalaña.<br />

Ir corriendo muchos. Chhukutaña, tutuktaña, walaña.<br />

Ir despacio. Jiski chuymaki, jiskiñaqataki saraña, &c.<br />

Ir padre e hijo o hija. Awkini, yuq'ani vel puchani.<br />

Ir madre e hijo o hija. Taykani yuqani vel puchani<br />

vel wawani. Y así se dirá de otros correlativos.<br />

Ir a posar en casa de alguno. Utaparu puriña,<br />

purirapiña.<br />

Ir a algún cabo, sin hallar lo que buscaba. Thäru,<br />

ch'usaru maña.<br />

Ir de pueblo en pueblo, &c. Marka marka, uta uta,


Vocabulario de la Lengua Aymara 201<br />

calle calle tumaña.<br />

Ir alrededor de la plaza. Tumaña.<br />

Irse de aburrido. Kallawaña, aypanaña, kawkist'aña,<br />

kawkichaña, aypanamukuña, &c.<br />

Irse muchos de golpe o tropel. Ikuthaltaña,<br />

aputhaltaña.<br />

Irse la plata, repartirse en muchas manos. Quillqi<br />

irixtawaxi, apaxtawaxi.<br />

Irse la gente dejando el lugar todo esconbrado.<br />

Q'araxtaña.<br />

Irse juntando muchos. Alluxaptaña, jakhaptaña.<br />

Irse enojado. Q'illut'awaxaña, ch'üt'awaxaña.<br />

Irse, escaparse de las manos o poder de alguno,<br />

corriendo. Walaraqaña, chukuraqaña.<br />

Irse algo en polvo o mermar. Waywaña, pisiwaña,<br />

&c.<br />

Irse en vicio los sembrados. Saparaña, aliraña,<br />

chillkiraña.<br />

Irse de presto. Thuquwaxaña, jalsuwaxaña,<br />

tunkuwaxaña, thuquxaruña, jalaxaruña,<br />

tunkuxaruña, &c.<br />

Ira. Q'apisi, q'apisiña, tipu.<br />

Isanga para cargar botijas y otras cosas. Asanqa.<br />

Isla. Wat'a.<br />

Izquierda. Ch'iqa ampara.<br />

Izquierdo. Idem: ch'iqa. Él que siempre usa de<br />

aquella mano.<br />

Ítem otro sí. Ukatha.<br />

L<br />

Labio de la boca. Lakhajispi.<br />

Labio hendido. Sank'a, suxu, kayxa kansaya.<br />

Labios colorados o rosados. Lakha wayk'a ch'äjata.<br />

Labrar la tierra. Qhullina.<br />

Labrador así. Qhullikamana.<br />

Labranza así. Qhulliña.<br />

Labrar piedras. Qhixuña vel p'axmiña.<br />

Labrar plata batiéndola. Liq'iña. + Haciendo<br />

labores: qillqaña.<br />

Labrar paños con aguja. Sirana.<br />

Labrandera. Sirakamana.<br />

Labrar fogueando. Yawri parina aña vel junuña.<br />

Labrar beneficiar. Iranaqaña.<br />

Labrar madera. Llaxllaña.<br />

Labrar frazadas con diversas labores. Arapa<br />

sawuña.<br />

Labrar un pedazo de tierra haciéndole todos los<br />

demás beneficios. Tasasiña, yapuchasiña.<br />

Labrar engastando plomo o estaño, fundiéndolo en<br />

los encajes de los vasos, &c. Chäntaqaña. 3 -qi.<br />

Labrar con escoplo. Chixchiqaña, t'illmusuña.<br />

Labor de paños, pinturas y otras cosas así. Qillqa.<br />

Labor o beneficio. Iranaqaña.<br />

Lazada que se hace atando. Uqaña. + Daría: uqañani<br />

chinuqaña, uqañachaña.<br />

Lazo para coger pájaros. Sipita, apaycha qanta,<br />

t'ijulla. Son diferentes en el modo.<br />

Ladera del cerro. Qullu ajanu, parki, parkirana,<br />

iwraqa, irarana.<br />

Ladearse la carga. Q'illikiptaña, sat'ikiptaña,<br />

allikiptaña vel apakiptaña, sat'inuqtaña.<br />

Ladearse. Jaraphitha, kichatha jaqhukiptaña vel<br />

parkitha jalakiplaña.<br />

Lado derecho o Izquierdo. Kupi tuqi, ch'iqa tuqi vel<br />

äxa.<br />

Lado o canto del cuchillo, &c. Kicha vel jaraphi.<br />

Ladrar. Wawasaña.<br />

Ladrón. Luntata, wachuqa.<br />

Ladrón diestro. K'ichi iraqa.<br />

Ladrón que vela de noche. Nayra yawri vel churi<br />

luntata.<br />

Ladrón que tiene escondrijo para guardar. Tuqani.<br />

Ladrón famoso. Luntata uywini, phichuni, jaya<br />

qhana, &c.<br />

Ladron cursado. Luntata yatita vel luntata yatiri.<br />

Ladroncillo. Khurkhu, jillu, kulli vel mujlli.<br />

Lagañas. Jillq'i.<br />

Lagañoso. Jillq'ixtara, jillq'iña ch'apa qara,


202 Ludovico Bertonio<br />

wacharqachi, nayra warira, wachha phuku. Y a<br />

todos puede anteponerse nayra.<br />

Lagartija. Jararanka.<br />

Lágrimas. Jacha. + Derramarlas jacha llullumiña. Y si<br />

el cual y cual: jalaqäña. Vide: llorar<br />

Lagrimoso rostro. Jacha ajanu vel nayra mark'a,<br />

nayra uma.<br />

Laguna o lago. Quta.<br />

Lagunillas o charcos. Qutaña qutaña.<br />

Lago sin suelo. Ch'amaka, larama anqasi quta,<br />

chupika churku vel larama churku churku.<br />

Lagrimales en las mejillas. Aqhuya. + Andar con<br />

ellos: jachawisa jat'utaki, aqhuyaki saranaqaña. +<br />

Hacerse: aqhuyaptaña.<br />

Lamentarse llorar sus duelos. Tata mama aruña.<br />

Lamer. Jallpaña, jallpsuña, jallq'aña, jallq'usuña.<br />

Lamer y relamer. Jallpakipa jallparuruña, &c.<br />

Lamparones. Ch'upu, tuqu jalat'a. + Tenerlos:<br />

Ch'uputu, tuqutu jalat'itu.<br />

Lampiño que casi no tiene pelo de barba. Mä mä<br />

ñukhurri.<br />

Lampiño del todo. Tiranqaya ullumaki, q'umaki,<br />

p'axllaki.<br />

Lana o pelo. T'awra. + Nacer: aliña.<br />

Lana o cabello enmarañado. Quli, t'ampha, t'axa.<br />

Lana blanda de los corderos. Quña.<br />

Lana repartida para que hilen. Inka liwa. Porque el<br />

Inca solía hacerlo.<br />

Lana corta de los cameros rasos. Lutika.<br />

Lana buena, larga. Phalata supu.<br />

Lana blanda. Llamp'u, ñut'u.<br />

Lana áspera. T'uku, uywi.<br />

Lana colorada. Chupika.<br />

Lana negra. Llanqu, sani.<br />

Lana parda. Wapa, wapatiña vel sanitiña.<br />

Lanudo o velloso. T'awrani.<br />

Lanudo medianamente que tiene cual y cual pelo<br />

de lana. Suri suri.<br />

Lanudo de lana corta como el carnero que llaman<br />

raso. Q'arapulla.<br />

Lanza. Chuki.<br />

Lanza de plumas. Yawa chuki + Dar lanzada:<br />

chukintaña. + Dar muchas: chukiwäsiña.<br />

Lanzada que traspasa. Jaqhatha ullusuri chukintawi.<br />

Lanzadera de tejer. Jaxchaña vel qinchaña. +<br />

Echarla: jaxchaña.<br />

Lanceta de sangrar. Sirqaña.<br />

Langosta que vuela con mucha ligereza. T'isiranqa.<br />

Linterna. Nina wayuña.<br />

Lardear. Tocinona ch'aqxatäña, jawixatäña,<br />

jawikipäña.<br />

Largo y angosto. Wiskalla sayt'u juch'usa. Y dícese<br />

aún de la chácara.<br />

Largo en alto. Jach'a, ampuraru jach'a, jaya, chuki.<br />

Lari lari. Gente que vive en la puna sin cacique.<br />

Idem: chuqila. Largo de pescuezo. Kunkaña suq'ali.<br />

Largo, dadivoso. Qächilla, ätata ampara, luxtatiri,<br />

luxtata vel pampa jaqi.<br />

Largueza. Qächillakankaña, &c.<br />

La semana pasada. Masawa domingo vel semana.<br />

Lastimar herir sin abrir. Chhuxrichaña,<br />

chuxrichantaña, jaychantaña, nuwantaña,<br />

ukichantaña, talaquña, usuchaña. Vide: herir.<br />

Lastimar con alguna piedra. Qalana ch'äntaña,<br />

chhuxrichantaña, wik'antaña, jaqhuntaña.<br />

Lastimar con las manos o con algo el rostro.<br />

Janch'axtäña, janch'axtusnuña.<br />

Lastimar en las tripas. Jiphilla ch'itiqaña. 3 -qi.<br />

Lastimar azotando. Uchachaña, umachaña, laqhjaña.<br />

Lastimar o maltratar cosa ajena. Talaquraqaña,<br />

waxlliraqaña.<br />

Lastimarse los pies con callos deshollándose. Kayu<br />

kallkusutu, kallkitu.<br />

Lastimarse azotándose. Laqhjasiña, uchachasiña,<br />

umachasiña.<br />

Lastimarse, molerse con azotes. Lanqhanuqtaña,<br />

laqhanuqtaña vel llawch'inuqtaña. Son neutros.<br />

Lastimarse el sobaco los niños o en otras partes.<br />

Llillijaña.<br />

Lastimarse con barreta o con otro instrumento<br />

trabajando. Pankutasiña, phataqasiña.<br />

Lastimarse la cabeza cayendo. Phaphat'asiña,<br />

pakit'asiña vel p'iyt'asiña.<br />

Lastimarse con espinas u otras, cosas agudas.<br />

Ch'apintasiña, q'alluntasiña, q'awsusiña.<br />

Lastimarse uno a otro. Chhuxrichasiña, q'iwirasiña,<br />

jiskichasiña, muxst'äsiña. Y todos los verbos de<br />

lastimar con la partícula -si.<br />

Lástima que uno tiene de otro. Khuyaptaña,<br />

khuyapäña, llakiqaña kichuqaña, &c. + Tenerla:<br />

llakiqaña kichuqaña. 3 -qi khuyaptaña, khuyapäña,<br />

llakipäña.<br />

Lástima tuvo de mí. Llakiqitu.<br />

Lástima es ver lo que pasa. Aka ulljasiña kichuñawa,<br />

jachañawa, jachañajama jutañawa.<br />

Lástima ten de tí. Khuyaptama, jachama.<br />

Lastimoso, digno de lástima. Pacha khuya,<br />

khuyawäña, usuwäña ullasinsa khuyapäña.<br />

Lastimosas palabras. Jalutasqaña, waynasqaña,<br />

jachiyiri aru.<br />

Lastimoso canto. Jacha q'uchu.<br />

Latidos. T'ajt'ajtaña. + Tenerlos en el corazón o en


Vocabulario de la Lengua Aymara 203<br />

otra parte del cuerpo: chuyma t'aj t'ajtitu, t'iju<br />

t'ijutitu, chhax chhaxtítu, lliju llijutitu, jalaqitu,<br />

jalaskitu, wataqkitu, junuqkitu vel puruqkitu.<br />

Látigo o soga de cuero para atar algo. Yawirka.<br />

Lavar. Vide: fregar. El verbo general es: jariña,<br />

jariqaña.<br />

Lavar ropa. T'axsaña.<br />

Lavarse la cabeza. Qhupaqasiña, t'axsasiña,<br />

qhupususiña.<br />

Lavar metales. Susuña, aytiña vel k'aytiña. Vide: -ja<br />

no. 69.<br />

Lavarse el rostro. Jarpsusiña, jarpuqasiña, sularasiña.<br />

Lavarse las manos, pies, &c. Jariqasiña,<br />

mayllaqasiña.<br />

Lavarse la boca. Jarususiña, jumch'ususiña,<br />

aytususiña, k'ak'ususiña.<br />

Lavarse la mujer después del parto. Ch'iwrasiña.<br />

Lavarse o bañarse en el río. Tüsiña.<br />

Lazadas de la bolsa. Jiskhathapiña, jiskat'aña. +<br />

Correrlas abriendo: jiskhatataña. Cerrando:<br />

jiskhathapiña.<br />

Lacerado. Vide: escaso, escasear.<br />

Lacería. Vide: escaseza.<br />

Leal fiel. Sullullu, uypayu, chiqa chuymani jaqi,<br />

llumpaqa chuymani.<br />

Lealtad. Sullullukankaña, &c.<br />

Lebrillo para lavar, &c. Wirkhi.<br />

Lección. Liyiña. + Darla enseñando: liyi yatichaña. +<br />

Daría al maestro: yatirapiña lisyuña. + Tomarla:<br />

yatichäsiña.<br />

Leche. Ñuñu. + Darla. Vide: amamantar. + Sacarla<br />

ordeñando: q'uparaña, q'upusuña.<br />

Lechon. Quchi qallu.<br />

Lechuga. Idem: llachukasa.<br />

Lechuguillas de la camisa. Cuello llachu.<br />

Lechuza. Ch'usiqa.<br />

Leer. Qillqa ullaña, ullxataña vel liyiña.<br />

Leer para otro. Ullarapiña.<br />

Legítimo. Kasaratana wawapa lisituma.<br />

Legitimar. Lisitumachasiña.<br />

Legua del Inca, que es una y media de Castilla.<br />

Inkatupu.<br />

Legua ordinaria. Wiraxucha tupu. + ¿Cuántas leguas<br />

hay de aquí al Cuzco? ¿Qusquru qayqa tupu<br />

akatha?<br />

Lengua. Laxra.<br />

Lengua o lenguaje. Aru.<br />

Lengua aymara, lengua romance, &c. Aymara aru.<br />

Castilla aru.<br />

Lengua de los indios. Jaqi aru.<br />

Lengua aymara el que la sabe. Aymara aruni. Y así<br />

dicen: Castilla aruni, Kusqu aruni, Roma aruni.<br />

Lengua consumada. Aru k'ask'a.<br />

Lengua que todos entienden o general. Taqina<br />

isapawi aru. Idem: taqina jakitata.<br />

Lengua, intérprete. Lengua vel aru atamiri.<br />

Lengua natural de alguna tierra. Iñawi arupa.<br />

Lenguaje propio. Tuqipa aru.<br />

Lenguaje impropio. Jan tuqipa aru. + Hablarle: jani<br />

tuqipa arusiña, jani aru chiqachasiña.<br />

León. Puma. Leona: qhachu puma.<br />

Leonero. Pumakamana.<br />

Leonera. Puma uta.<br />

Leonado color así. Ch'umpi.<br />

Leña. Lawa.<br />

Leña espinosa. Añawaya lawa. El nombre general se<br />

pospone de ordinario al particular. + Hacerla para<br />

quemar: lawasiña. + Encenderla: pichaña,<br />

pichasiña. + Poner o echar leña al fuego: iraxataña.<br />

Leñatero. Lawakamana.<br />

Leña o palo. Q'iru, k'ullu.<br />

Lepra. Qaracha. Aunque no es propio.<br />

Leproso. Idem: qaracha, qarachaxtara.<br />

Letra. Qillqa.<br />

Letrado. Qillqa yatiri.<br />

Letrero. Qillqa. + Ponerle: apaxataña, ch'akuxataña<br />

vel qillqaxataña. Según fuere.<br />

Letrinas. Yaq'asiwi, jamawi.<br />

Levadura. P'usqu.<br />

Leudarse el pan. P'usqutaña vel t'amutaña.<br />

Levantar. Esto se dice con los verbos de llevar y con<br />

la partícula -uta, como por ejemplo:<br />

Levantar un libro, una pluma, &c. Aputaña, irutaña.<br />

Aplicando el verbo según las cosas pidieren.<br />

Levantar la cabeza o cuello. Kunka ätuña.<br />

Levantar hachas de cera o mechones de ichu.<br />

Yuputaña.<br />

Levantar a grande honra. Chupiru aputaña, apsuña,<br />

mistuwaña.<br />

Levantar mucho la voz. Kunka antutaña, jach'a<br />

arut'aña. Idem: jach'a warariña.<br />

Levantar caza. Jalutäña.<br />

Levantar antepuerta o topa. Janutaña, ikutaña,<br />

janutaña.<br />

Levantar de la mano. Jiskhutaña vel wayutaña.<br />

Levantar y poner muchas veces alguna cosa o<br />

persona: wayuta wayunuqaña. Y esta composición<br />

puede hacerse con todos los demás verbos de<br />

llevar.<br />

Levantar el pie o la mano. Ätuña.<br />

Levantar un poco la tierra para matar el gusano.<br />

Pankutaña, tankutaña.


204 Ludovico Bertonio<br />

Levantar costra la pared. Pirqa p'usutati, punkitati.<br />

Levantar en pie una columna, un palo, un bolo, &c.<br />

Sät'aña.<br />

Levantar una pared de piedras o terrones a secas.<br />

Saywat'aña, qillinkit'aña, qhiyllit'aña.<br />

Levantar testimonio diciendo que hurtó, mató, &c.<br />

Luntata tumpaña, jaqi jiwayiri tumpaña.<br />

Levantar cabeza en ganar. Jaqiptaña, jaqiptxaña.<br />

Levantar cabeza el enfermo. Ullutxaña, larutxaña,<br />

chillkutxaña, chankutxaña.<br />

Levantar los ojos. Ullutaña.<br />

Levantarse con dificultad. Kirputaña, kamputaña,<br />

chankutaña.<br />

Levantarse lo enlucido de la pared. K'ank'uthaltaña,<br />

lluch'uthaltaña.<br />

Levantarse con el dinero de otro: qullqipa<br />

qullqitxaña. Con los carneros: qawrapa<br />

qawratxaña. Con la chácara: yaputxaña. Y así de<br />

todas cosas componiendo los nombres con -txa o<br />

-t'xa.<br />

Levantarse corriendo. Jasutaña. Y lo mismo se hará<br />

en todos los verbos de movimiento.<br />

Levantarse la espuma. Jupuqusnuña, jupuqutusnuña.<br />

Levantarse en pie la multitud. Aphuthaltaña,<br />

jump'uxthaltaña.<br />

Levantarse en pie uno. Sarutaña vel sät'aña.<br />

Levantarse alborotado. Pharaxtaña, pharaxthaptaña,<br />

thuquthaptaña.<br />

Levantarse. Vide: revelarse.<br />

Levantarse para huír. Iruthaltaña.<br />

Levantarse el niño que comienza a andar. Sunutaña.<br />

Levantarse las faldas. Lint'ut'asiña.<br />

Levantarse la llama. Nakhutaña.<br />

Levantarse las olas. Uxi maputi.<br />

Levantarse muchos en hilera. Tiluthaltaña.<br />

Levantarse el aire. Thä puri, saruti.<br />

Levantarse el polvo. T'umiña vel t'ürimiña.<br />

Levantarse de puntillas en pie. Phaphallitha, sillutha<br />

sät'aña.<br />

Lejos. Jaya.<br />

Lejano. Jayäpaña. )( Jak'äpaña.<br />

Ley o costumbre de alguna nación. Sara vel jaka. +<br />

Tenerla: sarani.<br />

Ley de Dios. Diosana kamachita arupa.<br />

Leyenda de santos. Santonakana lurawipa qillqa vel<br />

libro.<br />

Liar. Vide: atar.<br />

Lías. Yaphi, yaphiña.<br />

Liberal. Vide: largo dadivoso.<br />

Liberalidad. Vide: largueza.<br />

Liberal en obrar. Vide: diligente.<br />

Librarse. Qhispiña, jakaña.<br />

Librarse de cuidado o trabajo. Samarxaña,<br />

jakarxaña.<br />

Librar. Qhispäña, jakäña, jakaraña.<br />

Librar por fuerza de las manos de otro. K'ak'usuña,<br />

qhajusuña, millk'usuña.<br />

Librar bien de algún trabajo, camino, &c.<br />

Kasithapaki, jiskiki mistuña.<br />

Librar mal. Yanqharu, chijiru, jucharu puriña,<br />

jalantaña.<br />

Libre de peligro. Kasithapaki.<br />

Libre, no sujeto. Chuymakama jaqi, jani paquma,<br />

jani jalata, puruma jaqi.<br />

Libre de cuidado. Jani kunakamani, jani chhuluni,<br />

jani waykani.<br />

Libre de sospecha. Jani tumpaña, jani ch'ipuqu, jani<br />

unaqu.<br />

Libre de pecado. Jani juchani, jani kamani, jani<br />

anani, jani chillani, jani muquni, wayruruki,<br />

llumpaqaki, &c.<br />

Libre de tentaciones y aflixiones. Jani watunqäta,<br />

jani ch'axmita, jani walaxtäta.<br />

Libre de purgatorio el que no va allá. Jani<br />

purkatuyru maluri.<br />

Libre del purgatorio, el que salió. Purkatuyrutha<br />

misturi.<br />

Libre alvedrío. Chuymakamakankaña.<br />

Libre, atrevido. Jani wati, jani qhï, jani llaki, jani<br />

watina apantasita, yawripara, qhaxsiwisa<br />

qhaxsinawi, mullawisa, llakimana, llakinawi,<br />

ch'ujinawi, yawri ajanu. Vide: desvergonzado.<br />

Libre de tributo. Tasawisa qamawisa, jani tasani<br />

jusq'uta juru.<br />

Libertad, atrevimiento. Jani watikankaña, jani<br />

qhïkankaña, &c.<br />

Libertad del hombre. Chuymakama kankaña. +<br />

Darla al esclavo: chuymakamama saña. Idem:<br />

chuymapathapha saña.<br />

Libro. Tika qillqa, tika libro.<br />

Libro en blanco. Qillqamä, qillqanawi libro.<br />

Licencia. Idem: vel aru, lakha, &c. Con tu licencia iré<br />

al campo: jumana arumatha, lakhamatha,<br />

licenciatha vel licenciamampi pamparu maja. +<br />

Darla: churaña mayna, iyasaña, wäsaña. + Pedirla<br />

de su padre: awkijana maysiña, awkijatha vel<br />

jawkijaru.<br />

Lícito ser algo. Wakisiña, yatisitha. Lícito es<br />

defenderse de sus enemigos: awqanakpatha,<br />

jaqaräsiña, wakisipi.<br />

Licor. Uma vel mark'a, jurma.<br />

Lidiar toros. Wakha anatäña vel wakhampi anataña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 205<br />

Liendre. Ch'iñi. + Lleno de ellos: ch'iñixtara. +<br />

Espulgarlos con peine: ch'inichaña, ch'iñichasiña.<br />

Ligar. Vide: atar.<br />

Ligar con hechizos. Layqachaña, umuchaña,<br />

qallaqaña. 3 -qi.<br />

Ligado así. Qallaqata.<br />

Liga para cazar. Jamillu. + Cazar con ella:<br />

jamillujaña.<br />

Liga gamba. Kayu yapijasiña, chinuqasiña,<br />

pichujasiña, ñachajasiña.<br />

Ligajo de papeles. Qillqa pichu.<br />

Lienzo. Idem: vel pañu susuña.<br />

Lienzo de narices. Susuña vel sinqa pañu.<br />

Ligero en andar, correr, &c. Anqari, qallu, k'apa,<br />

nina, uma, jalajala, wari jaqi, ninaruchita,<br />

umaruchita siri, ch'iju.<br />

Ligereza así. Anqarikankaña, qallukankaña.<br />

Ligero, de poco peso. Pisna, tawka, k'awayu, tupa.<br />

Ligereza así. Pisnakankaña, &c.<br />

Ligero, fácil de hacer. Lurañaki.<br />

Ligeramente, blandamente. Jakhasaki, jiskitaki.<br />

Limar. Qaquraña, qaqurpäña, limaraña, limarpäña,<br />

thuparaña.<br />

Lima. Idem: vel yawri qaquraña.<br />

Limaduras. Yawri t'una.<br />

Limar corregir. Chiqachaña vel sap'achaña.<br />

Límite. Vide: término.<br />

Limitar lo demasiado. Apaqxaña, jitiräña,<br />

juskachasaxaña.<br />

Limitarse. Vide: moderarse.<br />

Limosna. Idem: vel wiskaña. + Daría: viskaña,<br />

khuyaña, limosnaña. Pedirla: wiskasiña.<br />

Limosnero. Wajchakhuyiri.<br />

Limosnero de oficio. Limosnakamana.<br />

Limpiar generalmente. Pichaña, q'umachaña,<br />

llumpaqachaña.<br />

Limpiar lo que está pegado con alguna suciedad.<br />

Sulaqaña, sularaña, thijmiraña, thuwiraña.<br />

Limpiar soplando. Phusaraña, phusarpäña,<br />

phususuña.<br />

Limpiar con cuchillo. T'illmiraña.<br />

Limpiar con escobilla el montón de trigo.<br />

Mullmaraña, picharpäña.<br />

Limpiar los dientes. P'itusuña vel junujaña.<br />

Limpiar bruñiendo. Khituraña, t'illmiraña,<br />

llunkuraña.<br />

Limpiar quitando cáscaras. Sillphiraña.<br />

Limpiar algodón o lana. T'isaña, t'ikhiña, k'ichiña,<br />

k'ilaña vel k'inaña.<br />

Limpiar quinua, trigo, &c. Apiraña, iraraña,<br />

lakiraña, qukuraña.<br />

Limpiar, quitando piojos de los cabellos. Ichuqaña,<br />

ichuraña, apiraña.<br />

Limpiar de hierbas o de pie dras la tierra.<br />

Qhachurpäña, qaxurpäña.<br />

Limpiar lamiendo al plato o fregándole. Jallpusuña,<br />

q'umusuña.<br />

Limpia oídos. Jinchu lliwq'aña.<br />

Limpiarse lavándose. Jariqasiña.<br />

Limpio. Q'uma, llumpaqa, llusq'a vel llunkuta.<br />

Limpiamente. Q'umaki, lumpaqaki.<br />

Limpiarse los mocos, &c. Sulaqasiña, t'ixmiqasiña,<br />

t'ixmirasiña.<br />

Linaje. Jatha, ayllu.<br />

Linaje noble. Mayqujatha, yuqa.<br />

Lindo. Anchaki. Idem: qullana. + Ojos lindos:<br />

Ch'armiri nayra.<br />

Linea. Siq'i. + Hacerla: siq'ichaña vel siq'ijaña.<br />

Líquido. Uma, juri. Dícese de mazamorras y cosas<br />

semejantes.<br />

Líquido en demasía. Uma umaki.<br />

Liquidar la verdad. Vide: averiguar.<br />

Lirio. Idem: lirio, liria.<br />

Lirio, azucena. Jamankaya.<br />

Liso. Llunkuta, sulata, q'uma ulluma, llusq'a, jani<br />

qujuni, lumpaka.<br />

Lisiado. Vide: impedido.<br />

Lisonjear. Q'uchäña, taläña. Y también significan<br />

holgarse del mal.<br />

Lisonjero. Q'uchiyiri, taliyiri.<br />

Lisonjero, meloso en el hablar. Jallpa jallpa, k'isa<br />

aruni, qawi, muxsa, misk'i aruni.<br />

Listas a los lados de la manta. Jat'u. + Hacerlas<br />

tejiendo: jat'uchaña, jat'unichaña. + Manta listada<br />

así: jat'uni llaquta vel manaqani.<br />

Listas de los lados de la camiseta. Q'uli vel karuma y<br />

son teñidas de colorado azul, verde, & c. y si no<br />

son teñidas, sino con su color natural se dicen q'ura<br />

q'uli vel karuma. + Hacerlas: q'ulichaña,<br />

q'ulinichaña, karumachaña.<br />

Listar así. Jat'uchaña, q'ulichaña, & c. Ut Supra.<br />

Listar o varetear. Suq'uchaña, suq'u suq'u sawuña.<br />

Listado de varreteado. Suq'u suq'u, tayka tayka. +<br />

Frazada listada de diversos colores: qalluni ch'usi,<br />

p'atiqalla ch'usi.<br />

Listar así las frazadas. Qallunichaña, p'atiqallachaña.<br />

Litera. Kallaña, lampa, lampaña, wantu wantuña.<br />

Vide: andar.<br />

Liviano. Vide: ligero.<br />

Liviano de corazón. Chuymachusa.<br />

Livianos de bofes. Ñati, chuyma vel sunqu.<br />

Liurea. Idem: vel librea. Isi. + Ponersela: libreat'asiña.


206 Ludovico Bertonio<br />

Loa alabanza del que la merece. Sumaja, -ma, -pa +<br />

Darla: aruna sumäña.<br />

Loar así. Aruna sumäña vel sumaychaña.<br />

Loa, honra. Chupi, qamasa vel sumaña. Vide: honrar.<br />

Loablemente. Anchaki, añay sañaki, qullanaki,<br />

jiskiki.<br />

Loco. Luqhi, tukuku, chuymawisa. + Llamarle a otro<br />

por rodeo: qawra achachi, qawra apachi<br />

jaraqasima. Desatate bestia.<br />

Loco lunático. Vide: alunado.<br />

Loco desatinado. Japlla. Vide: bravo.<br />

Locura. Luqhi kankaña.<br />

Locamente. Luqhijamaki + Hacer locuras: luqhiptaña<br />

vel japllaptaña.<br />

Loza cocida y cualquiera cosa de barro. Sañu.<br />

Loza vidriada. P'allchiri, p'allchax p'allchaxtiri, &c.<br />

vel t'ixmita, llunkuta, sulata.<br />

Loza bien cocida. Chillisä, ch'ullqi.<br />

Lozano. Anchaki, qillampi, k'apchi k'apchi.<br />

Lozano, hablando del sembrado, chácaras, pastos,<br />

&c. Wakiqiri vel anchaki.<br />

Lodo. Ñiq'i. Vide: barro.<br />

Lodazal. Ch'arana, ch'aranaxtara, q'ulta.<br />

Logro. Mira. + Dar: mirani churaña. + Tomar: mirani<br />

charisiña, manusiña.<br />

Logrero. Mirani churiri.<br />

Lombriz del vientre. Q'uyq'a. + Tenerlos: q'uyq'ani<br />

usuña vel q'uyqani, k'allisäni.<br />

Lomos. Chawlla.<br />

Loor. Vide: Loa.<br />

Losa, piedra llana. Pallada qala. + Enlosar. Vide:<br />

empedrar.<br />

Lo que se debe creer, hacer, enseñar, saber, &c.<br />

Iyasaña, luraña, yatichaña, yatiña, & c.<br />

Lo que está hacia la cabecera. Ch'ijmawi,<br />

chïjmarana.<br />

Lo que está a los pies de la cama. Wat'aranawi,<br />

wat'awi, wat'atawi, wat'axatawi.<br />

Lo que está fuera del pueblo. Pampa.<br />

Lo bajo, respecto de lo alto. Pampa vel uraqi.<br />

Lo que está en medio de chácaras casas, personas,<br />

&c. Taypirana.<br />

Lo que está más cercano. Akiyri vel akiyrikata.<br />

Lo que está más lejos. Khuri vel khurikata.<br />

Lo que está cerca o lejos. Jaya vel jak'a. Este segundo<br />

es el que significa cerca.<br />

Lo que suele haber o acontecer. Kuniri kunakiri.<br />

Lo más delgado del espinazo. Juch'usa jikhani.<br />

Lo más fértil de la tierra. Marmuru, mayruru.<br />

Lo mejor de las comidas. Manq'ana pawräpa.<br />

Los días pasados. Masawa vel masaya.<br />

Los anos pasados. Masawa, mara.<br />

Los dos los tres. Pani, kimsa.<br />

Los dos de nosotros, de vosotros, & c. Panija,<br />

panisa, panima, &c. Y así se hará en otros<br />

números.<br />

Los más. Jila manka.<br />

Los menos. Sullka manka.<br />

Los mejores. Jiskinaka chapi. Y así de otras cosas<br />

añadiando al nombre chapi.<br />

Los otros. Jaqhapa, yaqhapa.<br />

Lucifer. Iem: lucifera.<br />

Luciérnaga. Nina nina.<br />

Luciérnagas, te haré que veas. Nina nina,<br />

chhukutatiyiriksma.<br />

Luchar. Q'iwisiña, wayutasiña.<br />

Lúcuma, fruta. Lujuma.<br />

Luego, según eso. Uka ipana, uka ipanka, ukchipana,<br />

& c.<br />

Luego, no has oído misa sino fuiste a la iglesia. Jani<br />

iclesiaru machita ukaka vel ukapilla jani misa<br />

isaptati.<br />

Luego. Llaki. Vide: al momento dicen también: janirja<br />

ukunkäsa wañaripanaki.<br />

Ludir una cosa con otra. Qakujasiña, t'ijmijasiña,<br />

jakijasiña.<br />

Lugar donde se come. Manq'awi, tomando el<br />

participio en -wi, en todas las cosas. v.g.<br />

Lugar donde uno muere, donde descansa, donde<br />

canta, donde duerme, &c. Jiwawi, samawi,<br />

ikiyawi, porque a veces se le añade una a y<br />

también la i, del verbo se vuelve en a.<br />

Lugar donde uno se esconde. Imasnaqasiwi vel<br />

imasnaqasawi.<br />

Lugar abrigado. Juxsa. )( Su contrario thä.<br />

Lugarteniente. Lanti.<br />

Lugar expuesto al sol. Lupikata.<br />

Lugar sombrío. Ch'iwukatha.<br />

Lugar patente. Qhanakata.<br />

Lugar escondido. Jamaskata. Idem: ch'amakakata.<br />

Lugar da abajo no dentro. Manqha.<br />

Lugar de arriba. Alä, alaxa.<br />

Lugar solo. Tanttata, tajata, ch'usa.<br />

Lugar expuesto al aire. Thäpatxa.<br />

Lugar o pueblo. Marka.<br />

Lugar o asiento. Utt'a, utkaña. + Dar lugar al<br />

demonio: supayuna mantäsiña. + Haber lugar para<br />

hacer algo: wakisiña, yatisiña, purisiña.<br />

Lugar hay para ir a misa. Misaru maña wakisiwa,<br />

&c.<br />

Lugar o parte. Tuqi, ruqi. + Darle para pasar:<br />

jithiqarapiña. Y si son muchos los que se desvían.


Vocabulario de la Lengua Aymara 207<br />

Jithixtarapiña. + Darle para entrar permitiéndolo:<br />

Maluña churaña.<br />

Lumbre o llama. Nina.<br />

Lumbre o brasa. Nina sansa. + Hacerla soplando:<br />

nina phusatataña. + sacarla con pedernal:<br />

chukutatäña, chukuswaña. + Sacarla con dos<br />

palillos secos: nina phalaña. + Él instrumento con<br />

que se saca, si es con piedra: nina phankaña. Si es<br />

de palo: phala vel phalaña, phalusuña. + Hacer<br />

lumbre quemando leña: nina phichaña. + Cuando<br />

es para calentarse: phichasiña.<br />

Luna. Phaxsi. vide: pa no. II. donde se hallará como<br />

diremos ponerse la luna. Eclipsarse y otras cosas<br />

tocantes a la luna.<br />

Luna nueva. Qhanawiri.<br />

Luna llana. Urut'a vel phaxsi urut'a vel jach'a.<br />

Luna menguante de un día. Wawa iki misturi phaxsi.<br />

Luna menguante de dos o tres días. Jach'a jaqi iki<br />

misturi.<br />

Luna menguante de más días. Maya iki, paya iki,<br />

kimsa iki misturi phaxsi. Y según las horas de la<br />

noche van diciendo. Chika jaqhukipta, jila<br />

atawallpa aru, arumanti manqa qhantata, intimpi<br />

misturi phaxsi.<br />

Luna creciente. Dícese de la propia manera<br />

poniendo. Jalantiri, en lugar de misturi.<br />

Luna pequeña, de poca luz. Umaki, jisk'aki.<br />

Lunar. Ana. + Tenerle: anani. + Tenerle en el carrillo:<br />

nawnaru anani. Y así en otras partes.<br />

Lustre de las sedas y otras ropas. Lliphix<br />

lliphixtaña. + Ropa de lustre así: chullunkä isi,<br />

lliphix lliphixtiri. + Tenerle: lliphix lliphixtaña,<br />

lliju llijutaña.<br />

Luto. Idem: rutu vel: jach'ira. + Ponérsele:<br />

jach'irt'asiña, siñachasiña. + Traerle: jach'ira<br />

sarnaqaña. + Dejarle: jach'ira vel siña miraña. +<br />

Andar con el cabello tresquilado por luto: jach'ira<br />

yawiqasiña saranaqaña.<br />

Lujuria pecada. Wachuqa jucha.<br />

Lujurioso. Vide: deshonesto.<br />

Luz. Qhana. + Darla: qhanachaña.<br />

Lucero. Ururi.<br />

Lúcido. Anchaki. + Vestido lúcido. Vide: lustre.<br />

Lucir, parecer bien el vestido. Isi jiskhuti. + Parecer<br />

mal: yanqharu, jamqhuru jakhu.<br />

Lucir la hacienda. Sumaña. + No lucir: kunawisa,<br />

kunawisaki saranaqaña.<br />

Lucir otras cosas. Vide: resplandecer, relumbrar.<br />

Lucio. Vide: gordo.<br />

LL<br />

Llaga con abertura, como la que se hace con la<br />

espada. P'iya p'iyajawi, jununtawi, &c.<br />

Llagas así. P'iya p'iya, lutu lutu.<br />

Llaga de enfermedad. Qiri vel janchi p'íyajata.<br />

Llagarse el cuerpo. Qirit'itu vel qirilu, lutu lututu.<br />

Llagarse las carnes que se llegan mucho entre si.<br />

Llillijitu.<br />

Llaga así. Llilli.<br />

Llagado en la boca, mano, &c. Lakha vel ampara<br />

qiri.<br />

Llagado mucho. Qirixtara, janq'akhama.<br />

Llama de fuego. Nina. + Arder o hacer llama: nakhi,<br />

jallpasi. + Salir: jawk'usuña, jallpsuña. + Andar<br />

pujante: nakhuthaltaña. + Subir y bajar: nakhusu<br />

nakhantaña, jallpsu jallpantaña, jawk'usu<br />

jawk'antaña. + Hacer ruido: q'ütaña, kütaña.<br />

Llamaradas. Nakhutaña, &c. + Haberlas: nakhutaña,<br />

nakhutaltaña, nakhusu nakhantaña, &c.<br />

Llamar a Pedro, Juan, &c. Pedroy, Juanay; chay<br />

Pedro, & c.<br />

Llamar, decir que venga. Jawisaña, jawisaniña.<br />

Llamar a voces. Arunaqaña vel arut'aña.<br />

Llamar a uno de ladrón, de hechicero, &c. Con<br />

falsedad. Luntata tumpaña, &c.<br />

Llamar a la puerta. Punqu t'uxt'uxtäña.<br />

Llamar a Dios en su ayuda. Diosa wayuta<br />

wayunuqaña, äta änuqaña, jiskhuta jiskhanuqaña.<br />

Llamar a Nuestra Señora en sus trabajos. María<br />

matay yanapakita, wajcha wawamati armitajata<br />

saña, wayuta, wayunuqaña.<br />

Llamar a parte. Jaqharu irpaña.<br />

Llamar con la mano. Amparana jawisaña.<br />

Llamarse Pedro o tener por nombre. Pedro sutiniña;<br />

nana sutija Pedrowa.<br />

Llano camino, tierra. Pampaki, sulataki, asnuqaki,<br />

juskaki, pampa thakiki, & c.<br />

Llana piedra. Pallalla.<br />

Llano hombre sencillo, sincero. Qhana jaqi, alaxa,<br />

jani manqhini, q'apa jaqi, qhana chuymani.<br />

Llaneza así. Qhana chuymaniña.<br />

Llano rendido. Aynacha alit'iri chuymani jaqi.<br />

Llano. Vide: fácil.<br />

Llanada grande, que parece no se ha de acabar.<br />

Payi pampa, anu t'ukuwa, jani jusä, jani jusasiri,<br />

jani akinuqä, jani jaqixta pampa.<br />

Llanamente sin doblez. Chiqa chuymaki, taqi<br />

chuymaki, jani jaqhalt'äki.<br />

Llanamente, claramente. Qhanaki.


208 Ludovico Bertonio<br />

Llantén. Saqharara.<br />

Llanto. Jacha. Vide: llorar.<br />

Llauto de los incas de diversos colores. Pillaqa<br />

llaytu.<br />

Llegar; verbo general. Puriña. Vide: volver.<br />

Llegar de otra parte a esta. Purixaña, puriniña.<br />

Llegar. Vide: ajustarse.<br />

Llegar a misa después del evangelio. Evangelio<br />

apakipataru vel makipataru puriña.<br />

Llegar a algún pueblo sin hacer noche en el<br />

camino. Purikataña. Vide: pu-. no. 9 donde se<br />

hallarán muchos modos tocantes a este verbo.<br />

Llegar a buena coyuntura o a buen tiempo. Muquru<br />

puriña.<br />

Llegar la mano tocando un poco. Llamkt'aña,<br />

inkt'aña, chankaña, chankt'aña.<br />

Llegar a los años de discreción. Amajasiña,<br />

chuymachasiña.<br />

Llegar a la vejez. Achachitaña, apachichaña,<br />

achachixaña.<br />

Llegar a punto de muerte. Niyat'aña, ñañat'aña.<br />

Llegarse. Todos los verbos de movimiento con la<br />

partícula -kata. Como sarakataña, makhataña,<br />

Idem: tikataña, &c.<br />

Llegar a su pueblo muy pobre. Jararankha<br />

mich'isaki, wiskasaki jutxaña.<br />

Llegar a la media edad. Warkhiriptaña, tayruptaña.<br />

Llegarse con humildad a alguno. Aliranaña,<br />

arpharanaña, kumpuranaña, tinkiranaña.<br />

Llegarse así como quiera. Sararanaña; y todos los<br />

verbos de movimiento con la partícula -rana.<br />

Llegarse a tocar a alguno. Katuranaña,<br />

llamkaranaña.<br />

Llegarse llorando. Jacharanaña.<br />

Llegarse la llama. Lawrikataña, jallpakataña,<br />

k'anchakataña.<br />

Llegarse muchos de tropel a alguno. Jump'uxkataña,<br />

chhukukataña, äkataña.<br />

Llegarse dando voces. Jupikataña.<br />

Llegarse con el pie hacia nosotros, estando<br />

echados. Wat'aniña.<br />

Llegarse a alguno viniendo de lejos con deseo de<br />

tratarle o hablarle de espacio. Waylluniña vel<br />

wat'aniña.<br />

Llegarse de ordinario a alguna persona. Sitikataña,<br />

chiqachakataña.<br />

Llegarse a alguno de presto. Thuqukataña,<br />

thuquskataña vel thuquxataña.<br />

Llegarse más a uno que a otro favoreciendo.<br />

Wakina -ru. Makhatxaña, yanapaxaña.<br />

Llenar. Vide: henchir y phu- no. 3.<br />

Llenarse. Phuqhasiña, phuqhusuña, phuqhaxaña.<br />

Llenarse de sarna. Qaracha q'achasi,<br />

khankhallphichasi, mullu usukiwa.<br />

Lleno. Phuqha, jullchu, jullpu vel chuchu.<br />

Lleno, atestado de plata: qullqixtara. De pecados:<br />

juchixtara. De piojos: lap'axtara. De bienes:<br />

jiskixtara; tomando los nombres compuestos con<br />

-xtara.<br />

Lleno de piojos. Lap'aña, lap'a pukara, lap'a qiwcha<br />

qiwcha.<br />

Lleno de rostro. Phatu ajanuni, llanqu ajanuni.<br />

Lleno, embutido. Qhäxtara, limit'aqa, t'axlli,<br />

takithapita, phuqhusuta, limithapita.<br />

Lleno de niguas. Sut'i pukara.<br />

Lleno de cuidados. Thuthuqaqa.<br />

Lleno el campo de gente o ganado. Uksa pampa,<br />

uksa qullu jaqinaka qawranaka, &c.<br />

Lleno. Vide: rebosar, colmo y también colmado.<br />

Llevar. Este verbo se dice en esta lengua por muchos<br />

vocablos según el modo de llevar las cosas. Y<br />

porque admiten muchas partículas y tienen entre sí<br />

muchas cosas comunes y es forzoso remitirnos a<br />

ellos muchas veces; parecióme sería acertado<br />

ponerlos todos juntos al principio de la primera o<br />

segunda parte del vocabulario y solamente poner<br />

aquí algunos que son más ordinarios.<br />

Llevar generalmente para todas cosas es. Apaña.<br />

Aunque es bien acomodarse a la mayor propiedad<br />

de cada cosa que según fuere ligera o pesada,<br />

rolliza o larga, &c. pide diversos verbos.<br />

Llevar cosas largas, como varas, lanzas, cañas, &c.<br />

Aña.<br />

Llevar gente o ganado o multitud de animales.<br />

Anakiña, qhiwiña, ituña, ch'uña, qutuña, thalaña.<br />

Llevar ropa. Iqaña.<br />

Llevar un puñado de algo. Jach'iña.<br />

Llevar en la manta ceñida al cuello. Ajuña, jarpiña,<br />

lak'uña.<br />

Llevar una haldada, en la camiseta los hombres o<br />

en el urku las mujeres. Jarphiña.<br />

Llevar por delante un carnero caballo, muta, &c.<br />

Jikhaña.<br />

Llevar de diestro o de la mano. Jiskhaña.<br />

Llevar algo en un paño o en otra cosa así. Unkuña.<br />

Llevar cosas de mucho bulto, como cajas, frazadas<br />

y otro semejante. Jastaña vel jistaña.<br />

Llevar por delante, derribando. Chhuxllurpäña,<br />

samp'arpäña, lluxirpäña.<br />

Llevar algo colgado de la mano. Wayuña.<br />

Llevar en litera en peso o en andas o en alguna<br />

manta. Kallaña, lampaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 209<br />

Llevar vuelta de mano. Ampara jakiqasiña,<br />

aykurasiña, aymurasiña, maysiña, apasiña.<br />

Llevar en brazos una criatura o enfermo o muerto<br />

o cualquier otro animal. Ichuña.<br />

Llevar ichu encendido. Yiwaña, yupaña -ru.<br />

Llevar una o dos personas. Irpaña.<br />

Llevar cosas pesadas, una piedra, botija, &c. Ituña.<br />

Llevar arrastrando sogas, paños, &c. Jiskhaña,<br />

sullaña, qatiña vel chaxraña.<br />

Llevar brasa en un tiesto. K'araña.<br />

Llevar en la boca. Achuña vel achuxaruña.<br />

Llevar animales cargados. Khumu anakiña, ituña.<br />

Llevar los corazones tras sí. Chuyma iraña, apaña,<br />

luntataña.<br />

Llevar papas, barro, &c. Lankaña vel lakhaña.<br />

Llevar a uno para guardar algo o para trabajar<br />

como por fuerza. Wayuxataña, chitixataña,<br />

ch'axataña.<br />

Llevar en triunfo los despojos. Jayllini saraña vel<br />

jutaña.<br />

Llevar cosas ligeras, como una carta, algunos<br />

reales, &c. Iraña.<br />

Llevar abarisco azotando, castigando,<br />

desterronando. Q'uparaña, q'uparpaña,<br />

laqharpäña.<br />

Llevar barro con las manos. Llawch'iña, lankaña.<br />

Llevar engañado. Llullaqaña. 3 -qi vel llullasuña.<br />

Llevar una brazada de leña, vara, candelas, &c.<br />

Marqaña, marqaxaruña.<br />

Llevar la comida o bebida a la mesa. Manq'a, k'usa,<br />

vino asaña.<br />

Llevar en la mama o capa un poco de algo. Mujiña,<br />

mujixaruña.<br />

Llevar linterna encendida. Nina wayuña.<br />

Llevar rodando piedras. Nukhuña.<br />

Llevar a todos por un rasero. Pampachaña,<br />

allinuqaña.<br />

Llevar a alguno huyéndose con él. Phat'äña, maräña,<br />

&c.<br />

Llevar dentro o meter en una casa abrazado a<br />

alguno. Ichuntaña, qumantaña, phiskuntaña.<br />

Llevar leña atada a cuestas. Puk'iña.<br />

Llevar a cuestas algo cargado. Q'ipiña, jitiña.<br />

Llevar algo muy pesado. P'uyruña.<br />

Llevar a cuestas la cruz o un madero grande.<br />

Qhiwiña.<br />

Llevar agua por acequia. Irpaña.<br />

Llevar a beber las bestias. Umäniña.<br />

Llevar recaudo de palabra. Iwira saraña, iwira<br />

apaña.<br />

Llevar de vencida. Atiparpäña vel atirpäña.<br />

Llevar con paciencia. Mutusiña, mutusikiña, chuyma<br />

limintasiña.<br />

Llevar pesadamente con impaciencia. Jani amu<br />

chuymampi mutusiña vel mutuñampi ust'aña,<br />

q'apisiña.<br />

Llevarse mal entre sí. Ch'axmi utkaña, ajana qamaña.<br />

Llevar ventaja Vide: exceder.<br />

Llevar vida trabajosa. Qanitha jakaña, qanichasiña.<br />

Llevar al cabo. Vide: acabar.<br />

Llevarse de las manos. Jiskhasiña.<br />

Llevar adelante. Vide: continuar.<br />

Llevar cuatro una viga o seis u ocho, &c. Pä<br />

kallapu, kimsa kallapu apaña. Y si son nones:<br />

ch'ullani apaña.<br />

Llevar la pena. Qullqi katuña.<br />

Llevar rabiatado. Wich'inkatha chinuqata jiskhaña,<br />

wayuña.<br />

Llevar fruto. Achuña.<br />

Llevar hierba, leña, ichu, &c. el campo. Pampana<br />

qhachu, lawa, jichu wakhiqi, wakhit'i vel ali.<br />

Llevadero. Vide: fácil.<br />

Llevado de su mala condición, no trata con nadie.<br />

Yanqha chuymapana, wayutata, jani khitimpisa<br />

jaqiwasiti.<br />

Llorar. Jachaña, q'asaña. Idem: jacha llullumiña. Vide:<br />

t'a-. d. 16<br />

Llorar arroyos de lágrimas. Kayuma qunchuya,<br />

kayuma pankaya jachaña vel itinasiña vel luqhita<br />

uritakakiña.<br />

Llorar hasta no más. Q'anq'allina vel qhanqhalluña.<br />

Llorar dando gritos. Warariña, qapariña, pinqulluña,<br />

jachatataña, qhanqhallutataña.<br />

Llorar siempre necesidades. Khuya khuya vel jacha<br />

ajusa jaqiña, jacha juquña.<br />

Llorar muchos Juntos dando voces. Jupiña,<br />

warariña, q'uslluña. Vide: ju- no. 23, &c.<br />

Llorar arrasándose los ojos sin vertir lágrimas.<br />

Nayra k'urk'iptitu.<br />

Llorar desesperadamente. Muriwaña, ansaña,<br />

jakhuña.<br />

Llorar arroyos de lágrimas. Nayratha jacha<br />

phuxukiwa warakiwa.<br />

Llorar lágrimas de sangre o muchísimo. Wilasa<br />

janq'usa jachaña.<br />

Llorar hilo a hilo. Jacha p'alax p'alaxti, ch'aq ch'aqti.<br />

Llorar teniendo presente al difunto. Amayaxatha<br />

jachaña, jachaxataña.<br />

Llorar así haciendo extremos. Amayaxatha jiskhata<br />

jiskhanuqaña, wayuta wayunuqaña.<br />

Llorón. Jachanqalla, jacha qawsilla, jacha kuchusa,<br />

jachakamana, jachanqati.


210 Ludovico Bertonio<br />

Lloroso. Nayra mark'a. + Estarlo: nayra mark'akiña.<br />

Llover. Jalluña. Es necesario pronunciarlo con -j, en la<br />

primera silaba, porque sin ella suena muy mal en<br />

esta lengua.<br />

Llover cual y cual gota. Phuphunaqaña,<br />

ch'ijrinaqaña, ch'ijch'inaqaña, uqhara jalluña<br />

phawanaqakiña.<br />

Llover piedra. Vide: granizar.<br />

Llover con mucho ruido. Jallu uxuti, phuxuti phaxpi,<br />

wari.<br />

Llover después de mucho tiempo. Jallu purinuqi,<br />

apanuqti.<br />

Llover con mucho aire. Suxariña.<br />

Llover muchos días, arreo. Jani ullitatatha jalluña,<br />

jallu ikijiwa, mä semana pä semana jukhapa jallu,<br />

t'akhanawiki.<br />

Lloverie la casa haber muchas goteras. Uta ch'aqi.<br />

Llover con sol. Lupinpitha jalluña, laq'a uru jalluña<br />

vel qanqarpuña, ch'usataki lupisa jalluña, qhanka<br />

warawarataki jalluña.<br />

Lloviznar. Phuphunaqaña, phawanaqaña, &c. Ut<br />

Supra.<br />

Llovido mojado estar. Jalluxatitu, waraxatitu,<br />

jawipachakiña, juqhupachakiña. Estar hecho una<br />

sopa de agua.<br />

Lluvia. Jallu. Y si se pronuncia sin -j, quiere decir<br />

"pudenda virorum".<br />

Lluvia menuda o gama. Suxari vel phuphu jallu.<br />

Lluvia con tempestad. Jayllisa jutiri, qhirqhisa,<br />

kunkani jutiri jallu. Llover así: jallu jayllisa juti,<br />

&c.<br />

Lluvioso tiempo. Jallupacha. + Volver en tiempo<br />

lluvioso a su pueblo o de aguas: jalluru purixaña<br />

vel manq'atha jalantapacha purixaña.<br />

M<br />

Macear trabajando para aprender. Kutipipa,<br />

kutiruruña.<br />

Macerar la carne. T'aqisäña, mutuwaña,<br />

juch'usachaña, ch'ama jaytäña. Vide: adelgazarse.<br />

Macizo. Phuqhata jaqi pacha, jani phusa. Si es de oro:<br />

chuqikama, qullqikama, titikama.<br />

Macho. Vida supra: maqu.<br />

Macho todos los animales del sexo masculino. Urqu.<br />

+ Hembra: qachu.<br />

Machorra. Qumi, warkhanka.<br />

Machucar, frangollar. Ch'axiña, chamqaña, liq'iña,<br />

mutäña. Vide: magullar.<br />

Madero. K'ullu nombre general.<br />

Madera, vigas, palos. &c. Q'iru.<br />

Madero que corre de un mojinete a otro. Pinqu<br />

q'iru.<br />

Madero enhiesto donde se sustenta el buyo<br />

redondo. Tutu.<br />

Maderos que atraviesan a lo largo el techo y se<br />

atan a las piedras del molinete. Chaxuwa q'iru.<br />

Madeja. Juñi. + Hacerla: juñiña.<br />

Madrastra. Wilawisa tayka.<br />

Madre verdadera. Tayka, yuqachiri vel wawachiri.<br />

Madre del río. Jawira qata vel umana Jawawi.<br />

Madre, donde las mujeres conciben. Wawana utkaña<br />

vel jakaña. + Estar enferma de ella: jakaña usutu.<br />

Madre o señora, nombre de honra. Matay mamatay.<br />

Usase cuando la llaman para hablar.<br />

Madre e hija. Taykani phuchani.<br />

Madre e hijo. Taykani yuqani.<br />

Madriguera de conejos, hormigas, &c. P'iya vel<br />

jat'isitapa.<br />

Madrugar. Aruma vel q'alta, japutaña. Vide:<br />

amanecer.<br />

Madrugar con las cargas. Walak'iña.<br />

Madrugada. Vide: mañana. + Darla: aruma q'alta<br />

japutäña.<br />

Madurarse la fruta. Puquña, achuña, t'araña,<br />

k'axaqaña. 3 qi.<br />

Madurar demasiado. Puqusjaña.<br />

Madurar. Activo. Puquwaña.<br />

Maduro. Puqu. Y dicese también de personas.<br />

Madurar del todo. Puquxaña.<br />

Maduro de Juicio. Chacha urqu vel mamanaka<br />

marmi. Y si la persona es de tierna edad: chacha<br />

urqu yuqalla mamanaka mimilla vel chuymani.<br />

Madurez. Puqukankaña.<br />

Madurez de Juicio. Chacha urqu kankaña, niya


Vocabulario de la Lengua Aymara 211<br />

chuymanikankaña.<br />

Maese de campo. Sitani, atani, wallpani, yampani,<br />

tuyñuni.<br />

Maestresala. Wallpani, yampani.<br />

Maestro. Yatichiri.<br />

Majestad. Jach'a apu kankaña.<br />

Maganto. Vide: flaco.<br />

Magnánimo. Sinti chuymani. Vide: fuerte.<br />

Magnánimo. Vide: dadivoso, liberal.<br />

Maguey. Tawka.<br />

Magullar. T'uxinuqaña.<br />

Mágico. Magia. Vide: hechicero.<br />

Majar. Ch'axiña, liq'iña.<br />

Majar yeso y otras cosas así al modo de las indias.<br />

Qhunaña. Vide: moler.<br />

Maja granzas o para poco. Pisi chuymani, phinta vel<br />

jayra chuymani.<br />

Mala cosa. Yanqha.<br />

Mala hierba o cizaña y cualquiera que suele<br />

desherbarse. Qura. Cuyos nombres más ordinarios<br />

son: amqarä, itapallu, k'uymi, layu, ch'unquya,<br />

ch'iji januk'ara, araqu, ch'ijmu, ch'illamatu, nina<br />

sanqu, chankuruma, sumuña, aqalla aqalla<br />

chhuxlla, sik'i<br />

Mal. Usu. Vide: enfermedad.<br />

Mal agüero. Wati, Jamqu, taparaqu.<br />

Mal acondicionado. Vide: bravo.<br />

Mala color del rostro. Ch'iwa. + Tenerla. Idem:<br />

ch'iwa ajanuni.<br />

Mala cara. Suxu sankatilla.<br />

Malamente. Yanqhakiwa vel jaxumallakiwa.<br />

Mal aconsejado. Samakipata, aru churata jaqi.<br />

Malaventurado. Vide: desdichado.<br />

Maldad. Yanqha kankaña.<br />

Maldecir dando al diablo. Supayu apapha, supayuna<br />

amparapana jiwapha, kunas kunapha, kawkis<br />

kawkipha, kawkinsa jiwapha, juqinsa umansa<br />

jiwapha -aña.<br />

Maldición. Churaxarusiña, supayuru katuwaña, &c.<br />

Maldecirle jurando. Vide: echarle maldiciones o<br />

jurar.<br />

Maldito hombre. Wati samka vel supayu jaqi, yanqha<br />

samka.<br />

Mal de narices. Que da en los yungas. Jusku usu.<br />

Mal de corazón. T'ukulli usu qhaqha. + Tenerle:<br />

t'ukuklpaña.<br />

Mal de corazón o aprieto diferente de esta. Chuyma<br />

k'aphi vel ñati usu. + Tenerle: chuyma k'aphit'itu,<br />

k'aphijitu, natujitu.<br />

Mal de ojos con enramamiento. Llami. + Tenerle:<br />

llamitu.<br />

Mal de orina. Yaqha t'aqha usu.<br />

Mal de riñones. Juch'usa jikhani usu. Vide:<br />

enfermedad.<br />

Mal enlucido. Chhapa pirqa.<br />

Malear, depravarse. Waxllisthaltaña vel chuyma<br />

waxllisthaltitu, waxllithaltitu, pituthaltitu.<br />

Mal guisado. Tana, ch'apa phaltu.<br />

Mal Infamado. Yanqharu, watiru katuta, yanqha<br />

isapasita, &c.<br />

Mal hecho, imperfecto. Jamqu jawa, jaxumalla<br />

yanqha.<br />

Malicia. Yanqha chuymaniña. )( Quqi jaqiña.<br />

Malicioso. Manqhini amuli, aka qala, aka qhula,<br />

k'umintakamana chuymaru mantamintuni.<br />

Maliciar. Kunasa yanqharu katuña, yanqharu<br />

amajasiña vel chuymat'aña.<br />

Mal Interior del estómago y otros semejantes.<br />

Chuyma usu, ñati usu.<br />

Mal mandado. Aruskatiri, aynikatiri, q'ullu jinchu,<br />

aruna qinskatiri, lawa qala, tuji jach'a ñatini. Vide:<br />

desobediente, donde hay más.<br />

Mala mujer. Pampay runa, pam ch'usi, &c. Vide:<br />

ramera, donde hay más.<br />

Mal logrado. Allqirijaqi.<br />

Mal partr. Sulluña, usuchasiña, sulluqaña. 3 -qi.<br />

Mal parido, abortivo. Sullu.<br />

Mal revuelto, no bien masado. Chawa chawa, Jiskha<br />

jiskha, kuju kuju, qulu qulu, p'ati p'ati.<br />

Mal suceso. Chiji, talaqu. + Tenerle: chijiru, talaquru,<br />

siñaru, jucharu puriña vel chijisiña talaqusiña.<br />

Mal quistarse. Uniyasiña, jiwuräsiña, uñimachasiña,<br />

ch'aximachasiña.<br />

Mal tratar. Yanqhachaña, muxst'aña, jiskichantaña,<br />

jakijaña, piquwäsiña, chunkawäsiña, anchakjaña.<br />

Mal tratar con azotes. Juchhacha umachaña, y todos<br />

los verbos, precedentes muxst'aña, &c.<br />

Anadiándole amparana, azotiña lawana, &c.<br />

Maltratar abajando. Q'apithapi, q'apinjruña,<br />

thuwithapi thuwiruruña.<br />

Maltratar el vestido. Thuwimukuña, llaychumukuña.<br />

Maltratar las papas al tiempo de sacarlas.<br />

Ch'inqanuqaña.<br />

Mal trato escrupuloso. Almataki jamqu, wawa<br />

luraña.<br />

Malsín. Vide: chismoso.<br />

Malvado. Vide: perverso, ruin, maldito.<br />

Mal vocablo. Impropio. Wayki vel Jamqu aru.<br />

Maltratado de lamparones. Ch'upuna lat'akipa,<br />

lat'aruruta.<br />

Maltratado. Vide: andrajoso.<br />

Maltratado con ayunos y penitencias. Ayunañampi


212 Ludovico Bertonio<br />

tukaritata, plswata. Vide: enflaquecerse y también<br />

flaco.<br />

Maltratarse así. Pisuwäsiña, tukaritäsiña, &c.<br />

Mal vergonzoso. Qhaxsiusu.<br />

Maleta que uno lleva. Q'ipi. + Cargársela o llevarla:<br />

q'ipixaruña, apxaruña, jítixaruña.<br />

Maleta pesada. Pita q'ipi vel alluxa, sanawi. +<br />

Cargarsele: p'uy-ruxaruña.<br />

Maleta de cocina metida dentro de un pellejo.<br />

Ch'arki t'ixi.<br />

Maleta o cañamazo de cartas o de otros papeles.<br />

Qillqat'ixi.<br />

Malvas. Amqarä.<br />

Mamar. Ñuñuña, ñuñuntaña.<br />

Mamar la primera vez después de nacido o después<br />

de haberlo dejado por enfermedad.<br />

Ñuñuthapiña, ñuñukataña vel ñuñukatxaña, ñuñu<br />

katuña.<br />

Mamar- de otra mujer. Ñuñukataña.<br />

Mamón. Ñuñukamaña, ñuñu thaqhakamana,<br />

ñuñutakisa, sikhiqallu, q'uchaqallu.<br />

Manada de ganado o personas. Tama vel mit'a. +<br />

Hacer manadas: tama tamachaña, tama<br />

tamajaqhuna, süchaña.<br />

Manada grande. Tata tama, urqurara; y entiéndese<br />

también de gente y ganado fuerte.<br />

Manada de mujeres. Marmilara.<br />

Manantial de agua. Uma phuju.<br />

Manantial de agua salada. Jayu phuju, jayu quta.<br />

Manar agua. Jawsuña, jawiqaña, phaxchaqaña, 3 -qi,<br />

p'axalliña, phullulluña, p'ullp'ulltaña, phaxwaqtaña,<br />

phallaqtaña.<br />

Manar o echar el agua hacia arriba, la fuente de<br />

caño. Phullullusnuña, phullchux phullchuxtusnuña,<br />

p'axallusnuña, &c.<br />

Manzana. Idem: mansana.<br />

Manzanilla, hierba. Idem.<br />

Manceba. Sipasi vel mansipa.<br />

Mancebía. Waqallanakana uta pa.<br />

Mancebo. Yaqana, wayna.<br />

Mancebo lozano, florido. Qillampi, thutumpi.<br />

Manco de las manos o pies, que del todo la falta.<br />

Ampara vel kayu turu vel muruqu mururata.<br />

Manco o gafo de las manos o pies. Ampara q'unq'u,<br />

q'uq'ara.<br />

Manco que no puede andar bien asentado aun el<br />

calcañar. Lama vel kayu pallalla, quy.<br />

Mancar a otro. Ampara turuchaña, q'uq'arachana,<br />

lamachaña, según fuere la manquera.<br />

Mancha. Q'anu.<br />

Mancarse por enfermidad. Ampara turuptaña,<br />

q'uq'araptaña.<br />

Mancharse con aceite o cebo. Lik'ina, aceitena<br />

qhusqhujasiña. Idem: q'ariukipasiña.<br />

Manchar así. Qhusqhujaña, q'añukipaña.<br />

Mancharse tiznándose. Yanachasiña.<br />

Manchar así. Yanachaña, q'añururuwaña.<br />

Manchado de colorado y blanco. Jururu. Dícese de<br />

animales.<br />

Manchado de sangre. Wilana jururuchata,<br />

ch'allakipata.<br />

Manchado da rostro. Turu q'ara.<br />

Manchas o pintas del cuerpo. Q'ara vel mitata. Vide:<br />

q'a- no. 20.<br />

Mandar. Kamachiña vel saña.<br />

Mandar que vaya, que coma, &c. Saraña, manq'äña,<br />

&c. Componiendo el verbo con la partícula ä Vel<br />

ya. Y es regla general Vel lurama saña, &c.<br />

Mandar en el testamento. Jaytaña.<br />

Manda así. Jaytani.<br />

Mandamiento. Kamachita, kamachiwi.<br />

Mandamientos do la ley do Dios. Diosana kamachita<br />

arupa.<br />

Mandamiento que dan por escrito los que<br />

gobiernen. Apuna qillqapa, mantamintupa. +<br />

Tenerle para hacer alguna cosa: mantamintuni. Y<br />

éste mismo vocablo significa taimado, disimulado,<br />

malicioso.<br />

Mandar, ordenando lo que cada uno ha de hacer.<br />

Irjaña, ayutaña, siqiña, kuxaña, iwaxaña.<br />

Mandón. Siqisnaqiri. Siqiwäsiña, iñasnaqiri.<br />

Mandón en segundo lugar del hilacata o cacique.<br />

Jilanqu.<br />

Mandón que tiene a cargo, hace que den recaudo al<br />

pueblo. Irasiri.<br />

Mandado de mi amo lo hice. Tatajana sata luraña. +<br />

Abraham por mandado de Dios quizo matar a su<br />

hijo Isaac: Abraham Diosana jiwayama sata Isaaca<br />

yuqpa jiwäña amawana- + De un camino hacer dos<br />

mandados como si yendo a misa visitase también<br />

de camino al enfermo: saraspäki usuri ullintaña.<br />

Manear bestias. Maniyaña, qhatalliña, qhatallijaña.<br />

Manera. Jamu. + De dos maneras: paya jamu, y así<br />

kimsa jamu, &c. vel paya jamuni, kimsa jamuni.<br />

Mangas. Idem: mankasa.<br />

Mani. Chuqupa.<br />

Manida. Vide: guarida.<br />

Manida, cama muerta de algunos días. Thätata,<br />

khart'ata aycha. + Manirla: thät'äña, khart'äña.<br />

Manifestar. Qhanachaña, sutinchaña, qhanaru apsuña,<br />

qhanawäña isüt'äña, phakusuña. Idem: arusuña,<br />

ullachäña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 213<br />

Manifestarse. Qhanachasiña, ullachäsiña,<br />

qhanawasiña akathawa, saña.<br />

Manjares diversos. Kunamana, taqimana pichupichu,<br />

sü sü, mit'a mit'a manq'anaka. Y así de otras cosas.<br />

Manicorto. Withu withu amparani.<br />

Manilargo. Llawq'a llawq'a amparani.<br />

Manilla. Chipana, chiñiju.<br />

Manilla de plata, &c. Chuqi chipana. + Ponérsela:<br />

chipanat'asiña.<br />

Maniroto. Vide: pródigo.<br />

Manejar plata. Qullqi alasikipa alasiruruña.<br />

Mano. Ampara. + Ambas manos: amparapura. +<br />

Extenderla: atataña, luqatataña. + Encogerla:<br />

äthapiña. + Dar mano o licencia para ir, comer, &c.<br />

Sarañataki, manq'añataki licencia churaña vel<br />

saräña, manq'äña, &c. Componiendo los verbos<br />

con la partícula & vel ya. + Traerla por el rostro<br />

acariciando: phiskuraña, sularaña. + Tenerla el que<br />

juega primero: jila amparaña.<br />

Mano derecha. Kupi ampara. Mano izquierda. Ch'iqa<br />

ampara.<br />

Manojo de cualquiera cosa. Luku.<br />

Manojo por atar. Chulla.<br />

Manojo atado. Pichu. Idem: pichuta. + Hacer<br />

manojo: lukuchaña, pichut'aña, lukuchaña.<br />

Manosear. Q'apithapiña. Vide: abajar.<br />

Manosear traer mucho en la mano. Q'apijasiña.<br />

Manotada que da el carnero. Thallmaña, jayt'uña. +<br />

Darla: thallmaña, Jayt'uña. + Darla de palabra:<br />

aruna jaychaña, k'utiña, thallmaña.<br />

Mañana o madrugada. Q'alta.<br />

Mañana de mañana. Maylluru q'alta vel aruma. +<br />

Tomarla. Vid supra: madrugar.<br />

Mañana a la noche. Mayllayp'u. Mañana o ese otro<br />

día. Maylluru jurpi, q'ara jurpi.<br />

Mañas. Vide: costumbre. + Tenerlas de hurtar, reñir,<br />

&c. Luntatakamanaña, jaychasikamanaña,<br />

uch'akamanaña. + Enseñarlas o pegarlas: llaquta<br />

jinchuna, isallu jinchuna jawq'at'aña vel<br />

samakipaña.<br />

Manso. Inkilla, mayqu, wawa wak'a, umasinsa<br />

aynacha jawiri, ustanawi. Vide: afable.<br />

Mansedumbre. Llamp'u chuymaniña, axakankaña<br />

añadiendo -kankaña, a todos los nombres que<br />

significan manso.<br />

Manta de indio. Llaquta. + Ponérsela: llaqutat'asiña.<br />

Manta listada de alto abajo en los dos lados. Jat'uni,<br />

manaqani.<br />

Manta tejida con hilo torcido, parte con la derecha<br />

parte con la izquierda. Suk'u llaquta.<br />

Manta tejida como el espinazo del pescado. Kili<br />

llaquta.<br />

Manta de las fiestas. Yamparu llaquta.<br />

Manta o mentada llena de papas o chuño. Mä lak'u<br />

amka, &c.<br />

Mamo de las indias. Isallu. + Ponérsele: isallut'asiña.<br />

+ Quitársele: iqarasiña. + Doblarle: Suk'aña tika<br />

pacha wakäña.<br />

Manto listado de azul en lo alto y bajo al revés de<br />

la manta. Laramani isallu.<br />

Manto de las fiestas con tres listas en cada de<br />

aquellos dos lados. Kunkani isallu.<br />

Manto y cualquiera ropa no teñida. Q'ura isallu,<br />

llaquta, &c.<br />

Mantellina o tocado de las indias. Unkuña. +<br />

Ponérsela: unkuñat'asiña, sunt'uxallusiña. +<br />

Quitársela: iqarasiña vel sunt'uxallu aparasiña.<br />

Mantellina listada. Qhatita unkuña.<br />

Manteca de carnero. Lik'i.<br />

Manteca de puerco. Idem: manteca. Idem: qhuchi<br />

lik'i. + Echarla en la olla: lik'ina vel mantecana<br />

jakhut'asiña.<br />

Manteles del altar. Altara mantelesa.<br />

Manteles de la mesa. Mantelesa.<br />

Mantener. Vide: sustentar.<br />

Mantenimiento. Vide: comida.<br />

Manual fácil de llevar. Apañaki.<br />

Mancilla. Vide: mancha y manchar. + Tener mancilla.<br />

Vide: lástima.<br />

Maquinar. Chuymat'aña.<br />

Mar grande. Mamaquta.<br />

Maravillarse. Warakusiña, lakhasphara maña,<br />

lakhasthä maña, llaxsasiña khakhartaña.<br />

Maravillar a otros. Warakusäña, llaxsasäña, &c.<br />

Maravilloso. Warakusiña, &c.<br />

Marcar señalar. Unanchat'aña, sanamphaña,<br />

markaña, markusuña, phut'uña, phut'uraña.<br />

Marcar por bueno, sabio, ladrón, &c. Jiski<br />

chuymaniru, amawut'aru katuña vel unanchaña.<br />

Marchitarse los sembrados. Suwaña, suwat'aña,<br />

lasuña, lasut'aña, lasuraña, malaraña vel malaña,<br />

&c.<br />

Marchitarse el sembrado poniéndose amarillo.<br />

Churiptaña, churikiptaña, q'illukiptaña.<br />

Marco de plata ocho onzas. Marqu vel pusi sara.<br />

Marco de las balanzar o romana. Achupalla. +<br />

Ponerle o echarle en ellas: apaxataña. Y así dé las<br />

demás pesas. + Sacarle más afuera en la romana:<br />

jithiräña. + Meterle más: jithikatäña.<br />

Marido. Jaynu. Idem: chacha y también significan<br />

varón que vive en mal estado con alguna mujer.<br />

Marido y mujer. Marmikuña.


214 Ludovico Bertonio<br />

Marina, playa del mar. Quta lakha vel quta irarana.<br />

Marinero que entiende en las cosas de la mar o<br />

laguna. Qutakamana.<br />

Marinero de los navíos o barcos. Wampukamana.<br />

Mariposa ordinaria. Kallampatu.<br />

Mariposa mayor cuyas alas son como de pellejo.<br />

Taparaqu.<br />

Mariposa que anda al derredor de las velas<br />

encendidas. Amayana khitapa.<br />

Maroma de ichu o cuero. Simpa.<br />

Martillo. Liq'iña.<br />

Martillar. Liq'iña.<br />

Martirio. Dios layku jiwätakankaña.<br />

Martirizar. Diosna arupa chiqawa sawitha jiwäña.<br />

Más, empero, conjunción. Mäska tullasantska, -ska<br />

pospuesta al nombre o verbo, &c.<br />

Más, cuando hay comparativo. Mämpi, maycha,<br />

juk'ampi, jilampi, llallimpi, ullusä, -sa; pospuesta<br />

al ablativo del comparativo.<br />

Más y más, sin cesar. Amanawiki, t'aqhanawiki vel<br />

amanawi amanawiki.<br />

Más de lo que es menester. Inanumpi, markampi. +<br />

Más vale: mämpi sap'a.<br />

Más que no lo haga que no se me da nada. Janis<br />

lurapa.<br />

Más cerca de lo que es menester. Q'ullq'uthapitataki,<br />

jak'achapiki. + Llegarse más cerca: akiyrijaru<br />

makhataña.<br />

Mascar. Khistuña, ch'amuña.<br />

Mascar coca. Jallchiña, jallpaña.<br />

Mascar para chicha. Muq'uña, jaqhaña, muxch'iña.<br />

Vide: mu-. no. 2, para saber la diferencia.<br />

Mascado así. Muq'uta, &c.<br />

Mascar sin dientes. Qullmuña.<br />

Mascar las palabras o hablar con oscuridad y<br />

demasiada velocidad. Aru qullmukipama,<br />

muxmukipamä, mullmakipamä arusiña.<br />

Máscara. Suxu: Vide: espantajo. + Ponérsela:<br />

suxut'asiña.<br />

Masa de pan. Idem: vel t'ant'a ñatu.<br />

Masa de maíz, para chicha. Piqa.<br />

Masar pan. Ñatuña. + Mal masado: chawa chawa.<br />

Mastín, perro grande. Pastu anuqara.<br />

Mastinazo. Tü tü anuqara vel jach'a anuqara.<br />

Mata de papas y de cualquier otra hierba o planta.<br />

Ali, jut'i.<br />

Mata como alfalfa. Chhijmu.<br />

Mata copada. Chuynu vel suynu.<br />

Mata de la coca. Chullqu sutu.<br />

Mata de una hierba espinosa. Ch'illka.<br />

Mata de unas flores blancas. Llit'ija.<br />

Mata de flor amarilla. Inkawisa.<br />

Mata de las papas, que llaman. Q'iya k'ipa.<br />

Mata como caña. Q'urk'uti.<br />

Mata de las papas, muy copada. Qillampi.<br />

Mata de algodón. Qhiya ali. Y así se dirá de otras<br />

matas anteponiéndoles el nombre propio.<br />

Mata que da espinas para agujas, de los indios.<br />

K'uri ali.<br />

Mata como palma. Urqu urqu.<br />

Mala siempre verde aun después de arrancada o<br />

cortada. Wiñaya wayna.<br />

Matalotaje del camino. Ququ. + Hacerle:<br />

ququchasiña. + comerle: ququt'asiña, ququsiña.<br />

Matar. Jiwäña, jiwayaña.<br />

Matar por venganza o justicia al que mató a otro.<br />

Antisäña.<br />

Matar sin que nadie escape. Jalanawi jiwäña.<br />

Matar gran número. Laqhaña, sat'iña, tukuwaña.<br />

Matar de un golpe. Mänchaña.<br />

Matar los gusanos que roen las chácaras. Pankiraña,<br />

apiraña.<br />

Matar pulgas y piojos con las unas. Ch'inqaña,<br />

ch'inqajaña.<br />

Matarlos con los dientes, como suelen estos indios.<br />

T'uruña.<br />

Matar a porrazos o a coces. Chuymanchaña,<br />

k'iwchanchaña.<br />

Matar con lazo o por castigo. Jakijaña.<br />

Matar la criatura en la cama durmiendo. Ikit'aña,<br />

ikixataña.<br />

Matar la lumbre. Nina phusajata jiwäña, jint'äña.<br />

Vide supra: apagar.<br />

Matarse. Jiwäsiña, jununtasiña.<br />

Matador. Jiwayiri, &c.<br />

Matadura. Qiri, mata.<br />

Matado. Idem: mata, qiri.<br />

Mate de calabaza. Mati.<br />

Mate grande como frasco. Pultutu.<br />

Materia podre. Jimq'i. + Criarla: jimq'itatitu. +<br />

Reventarla: phalläña. + Reventar de suyo:<br />

phallaña, jimq'ichaña.<br />

Materia para aprender a escribir. Qillqarawi.<br />

Maestrona qillqawi.<br />

Materiales cosas. Uraqi yänaka.<br />

Matrimonio. Idem: kasarasiña.<br />

Matronas. Mamanaka. + Llamarlas: matay, mamatay.<br />

Maíz. Tunqu. + Brotar: tunquchasiña. + Sembrarle:<br />

sataña. + Regarle: uqisiña, uqitaña. + Desgranarle:<br />

mucharaña. Vide: tu- no. 14, donde hay otras cosas.<br />

Maíz negro. Qulli tunqu. Jañak'ä.<br />

Maíz duro. Muruch'i, qhama.


Vocabulario de la Lengua Aymara 215<br />

Maíz que no da mazorca. Sumu.<br />

Maíz amarillo. Churi, chiwita.<br />

Maíz colorado y blanco. Misa, puqu.<br />

Maíz muy blanco. Paraqä.<br />

Maíz mezclado de diversas especies. K'ulik'uli.<br />

Maíz tostado. Jamp'i. + tostarle: jamp'ichaña,<br />

jamp'it'aña vel jap'ijaña.<br />

Maíz cocido. Mut'i. + Cocerle: mut'iña.<br />

Maíz cocido y seco al sol. Chuchuqa. Vide supra:<br />

mazorca.<br />

Mayor. Jila.<br />

Mayor que lo ordinario. Wallaja.<br />

Mayor de todos. Jach'a chapi.<br />

Mayordomo de las vacas, ovejas, carneros, &c.<br />

Wakhakamana, &c. Anteponiendo el nombre del<br />

ganado.<br />

Mayordomo que aparta el ganado. Phat'achiri,<br />

phat'iri.<br />

Mayordomo del convite o maestresala. Wallpani,<br />

yampani.<br />

Mayordomo de la cofradía. Idem.<br />

Maza o porra de piedra con la manga de palo para<br />

desterronar. Chawa. + Usar de ella: chawaña,<br />

chawanuqaña.<br />

Maza o porra de arma. Chawa. + Dar mazada:<br />

chawaña.<br />

Mazamorra de maíz o de quinua. Juchha y la muy<br />

líquida: qhuch'u. + La muy espesa: sankhu puqhi.<br />

Mazamorra con sangre de carneros. Wila juchha,<br />

ch'iwa, laqu juchha. + Hacerlas: juchhachaña,<br />

qhuch'uchaña, sankhuchaña, puqhichaña, &c.<br />

Según fuere líquida o espesa, &c.<br />

Mazo de batir. Liq'iña + Batir con él: liq'iña.<br />

Mazo de algo. Pichu, mayt'u. + Hacerle:<br />

phichuthapiña, &c.<br />

Mazorca de maíz, si es verde. Q'illu. Si es seco:<br />

chuxllu, pula. + Brotar: q'illuchasiña, &c.<br />

Mazorca o espiga de la quinua. Ajanu, luruk'a. +<br />

Comenzar al brotar: lluqujawq'i. + Granar:<br />

luruk'achasiña. + Cogerla: apaqaña. 3 -qi.<br />

Q'iwiqaña, pakiqaña, k'ichiqaña. Tostarla: t'uxiña,<br />

chaxchiña, phurkaña.<br />

Mazorca cuando está en leche. Uma q'illu vel wawa<br />

vel anuqarana lakhapa.<br />

Mazorca podrida. Jut'u.<br />

Mazorca de maíz cocido y seco al sol. Chuchuqa.<br />

Mear el hombre. Yaqhaña, yaqharaña. + La mujer:<br />

jisq'aña, jisq'araña.<br />

Meados. Yaqha vel jisq'a.<br />

Mecer el colchón. Jawq'araña, thalaraña. Vide: mullir.<br />

Mecha del arcabuz. Micha.<br />

Mecha de la lámpara. Qhiya.<br />

Mechón de cabellos. Ñaq'uta jut'i, chuynu, qutu,<br />

kucha, k'ani.<br />

Mechones así. Qutu qutu, k'ani k'ani, kucha kucha.<br />

&c. Vide: arrancar.<br />

Mechones de ichu encendido. Nakkiri jichu. +<br />

Llevarlos: nina yiwaña.<br />

Medianero. Atamarapiri.<br />

Medios. Taypi, chika.<br />

Medio día. Chika uru, turku. Vide: hora. Dicen<br />

también awtipacha, &c.<br />

Media noche. Chika, taypi, wiña.<br />

Mediante Dios. Diosipana.<br />

Mediante yo, tu, aquél. Nijana, jumimana, jupipana.<br />

Medio dormido. Ikimt'ä vel armamt'ä.<br />

Medio cocido. Kallmu, khawllu. Dícese de las papas,<br />

membrillos y otras frutas.<br />

Medio peso. Ch'axta.<br />

Media braza. Jaqha chuyma. + Braza y media: mä<br />

luqa, jaqha chuymani.<br />

Medio podrido. Acha acha. Dícese de papas,<br />

membrillos, &c.<br />

Medio borracho. Sink'a sink'a.<br />

Medio de la honda para poner la piedra. Kipa. + Lo<br />

que abraza la redecilla: paki.<br />

Mediano, no alto ni bajo. Taypi, wakita, purita.<br />

Medianamente. Taypiki, &c.<br />

Media carga o tercio. Mä khumuna, jaqha tuqipa,<br />

chikapa.<br />

Medio perdido. Ñaña chaqhata.<br />

Mediano. Malta. Dícese de los animales.<br />

Medicina o purga. Qulla, jampi. + Tomarla: umaña,<br />

umantaña, manq'antaña. Vide: emplasto.<br />

Medicina o hechizo, que hacía dormir para saber las<br />

cosas perdidas por embuste del demonio. Willka. +<br />

Tomarla: willkaña. Vide: wi- no. 7.<br />

Medico. Qullakamana, jampikamana.<br />

Medir. Tupuña, tupuraña, kamaña, kamaraña. Son<br />

verbos generales.<br />

Medir a palmos. Kapaña, chiyaña, kapat'aña,<br />

chiyat'aña.<br />

Medir una cosa con otra para ver si son iguales.<br />

Chikat'aña, chikasäña, phankasäña.<br />

Medir los pies que hay. Chillqirpäña, chillkutaña. Y<br />

es regla general que los nombres de medida<br />

compuestos con -ña -t'aña o -rpä, significan<br />

medir.<br />

Medirse en comer, beber, &c. Chimpuni, kamani,<br />

tupuni manq'aña, umaña, &c. vel purakaru qallaki.<br />

Medida. Tupu, tupuña, chimpu, kama, &c. + Tomarla<br />

del vestido y otras cosas así. Tupuraña, jamuraña,


216 Ludovico Bertonio<br />

kamaraña, chimpuraña, chimpusuña, &c. ut supra.<br />

Medida colmada. Ch'unch'uni, pilluni, tankani,<br />

jullpuni, suntura. + Colmarla: ch'unch'unichaña,<br />

pillunichaña, &c.<br />

Medida de almud. K'ullu.<br />

Medida tanto como una tinajita. Tankawich'i. Vide:<br />

ta no. 10.<br />

Medrar. Jilaña. Vide: crecer.<br />

Medrar cada día más en saber, en hacienda, &c.<br />

Urutama yatiñana, haciendana sap'aptaña,<br />

jiskiptaña, mämpiptaña, &c.<br />

Medroso. Llajlla, kapanq'u, jaxsarakamana, jallk'a,<br />

tunki, -qhï.<br />

Mejor. Mämpi sap'a, juk'ampi jiski.<br />

Mejorar el enfermo. Ullutxaña, qhanaptxaña,<br />

q'apaptxaña, ñañaptxaña. Idem: usut'uqixi, ch'iqixi.<br />

Mejorar a alguno, dejándole más hacienda que a<br />

otro. Jilachaña.<br />

Melancolía. Llakisiña usu.<br />

Melancólico. Llakisi tukutanaki saranaqiri.<br />

Melena. Naq'uta. Vide: Cabello.<br />

Melezina. Idem: vel sirinqa. + Echarla: sirinqaña.<br />

Melindroso. Sillup'ita.<br />

Mella. Willk'i. Tenerla: willk'ini.<br />

Mellarse. Willk'iptaña.<br />

Mellar. Willkïjaña, willkïrpäña, willk'iraña,<br />

willk'it'aña.<br />

Mellado. Willk'i.<br />

Mellado de los dientes. Lakha willk'i.<br />

Mellizo. Pacha wawa. Vide: pa- no. 8.<br />

Meloso en hablar. K'isa qawi k'acha, muxsa,<br />

k'ísanchata, qawinchata aruni vel aru q'uchuchu,<br />

aru muxsa.<br />

Memoria, potencia del alma. Chuyma vel amajasiña,<br />

amutaña. + Tenerla: chuymani, amajasiñani. +<br />

Faltar: chuyma chaqhutitu, jayphutitu, chaqitu. +<br />

Tenerla o acordarse de algo: chuymajanki.<br />

Memorable cosa. Amajasiñayä.<br />

Memorial escrito para acordarse. Amajasiña, qillqa.<br />

Memorial por nudos. Chinu. Estar en el: chinunkaña.<br />

Mención hacer de palabra o en carta. Aruna vel<br />

qillqana ataña, ätuña, aputaña.<br />

Mendigar. Wiskasiña.<br />

Mendigo. Wiskasiri. Vide: pobre.<br />

Menearse. Unuxtaña, unuqaña. Son neutros ambos.<br />

Menearse las hojas, estandartes, la tierra<br />

temblando, &c. Apal apaltaña, khiwil khiwiltaña,<br />

k'aywax k'aywaxtaña, k'aywal k'aywakaña. Vide:<br />

blandearse y también pharariña.<br />

Menearse la criatura en el vientre. Wat'ix<br />

wat'ixtaña, wäta wänuqaña, wiyata wiyanuqaña,<br />

yiwita yiwinuqaña. 3 -qi.<br />

Menearse lo que cuelga. Wayt'inaqtaña, liwinaqtaña,<br />

iqanaqtaña, khiwil khiwiltaña.<br />

Menearse el pulso, los ojos, &c. Isqal isqahaña,<br />

wat'ix wat'ixtaña, pharax pharaxtaña, anatanaqaña,<br />

jalanaqaña, t'ijnaqaña. 3 qi-<br />

Menearse los palos que están derechos y atados.<br />

Jununaqtaña.<br />

Menearse el agua. Q'aytil q'aytiltaña, aytil aytiltaña.<br />

Menearse o bullir el pájaro en el nido o el cuy<br />

cuando le hurgan. Muruxkiptaña. Phinkuta<br />

phiñutäña.<br />

Menear. Activo. Unuxtäña, &c. Añadiendo diéresis en<br />

los precedentes.<br />

Menear o revolver la mazamorra y cosas<br />

semejantes con cuchara o palo. Jiruña, jirutaña<br />

vel pituña.<br />

Menear una piedra grande desviéndola con las<br />

manos o con la barreta. Kumpaqaña, nukhuqaña<br />

vel wanqaqaña, wanqamukuña, &c.<br />

Menear los pies el que está echado. Wat'anaqaña.<br />

Vide: wa- no. 47.<br />

Menear o volver los ojos sin volver la cabeza.<br />

Thijruña.<br />

Menear la cabeza de un hombro a otro. Khiwiña,<br />

pawiña.<br />

Menearse o andarse lo que habla de estar fijo.<br />

Anataña, unuxtaña.<br />

Menester haber o tener necesidad de plata, pan,<br />

&c. Qullqitakiña vel kankaña. Idem: qullqitha<br />

t'aqhisiña, jalutaña.<br />

Menesteroso. T'aqhisiri, jalutiri.<br />

Menguar la mar y cosas así. Jithintaña, wañantaña,<br />

pharantaña. Vide: disminuirse.<br />

Menguar la luna. Pisiptaña, k'ataptaña, jisk'aptaña.<br />

Menguante de la luna o lleno. Urut'a phaxsi. Vide:<br />

luna.<br />

Menor respeto de alguna cosa. Sullka; y dícese de<br />

todas cosas.<br />

Menor, huérfano. Wajcha.<br />

Menor de edad. Chaxllaki vel wawaki.<br />

Menoría. Sullkakankaña.<br />

Menoscabarse. K'atakakixaña, pisikakixata. Vide:<br />

disminuirse.<br />

Menoscabar. K'ataptäña, qichimäña, &c.<br />

Menos. Pisi, k'ata, &c. Ablat. con -tha.<br />

Menospreciar. Pisiru jakhuña, q'añuchaña,<br />

sirachasiña.<br />

Mensaje, el que lleva recaudo a otro de palabra.<br />

Khita, iwira, kacha. + Enviarle; iwira khitaña,<br />

apxaräña, aru apaña. + Enviarle con Pedro a su


Vocabulario de la Lengua Aymara 217<br />

padre: Pedroru awkijataki iwiraña. + Llevarle:<br />

Iwira maña vel apaña. + Enviarle de ambas partes:<br />

Iwira. Idem: aru apäsiña.<br />

Mentar. Vida: mención.<br />

Mentir. K'arisiña, llullasiña, Idem: aru millk'uña.<br />

Mentir añadiendo. Aru jilaxatäña, iraxataña.<br />

Mentir quitando. Aru jithiräña.<br />

Mentira. K'ari aru, llulla aru.<br />

Mentira bien compuesta. Qillqata aru.<br />

Mentiroso así. Aru qillqakamana.<br />

Mentiroso generalmente. K'ari Hulla, pallqu jaqi, aru<br />

millk'u.<br />

Menudear bebiendo, comiendo, yendo a menudo:<br />

uma umaña, manq'a manq'aña, mä -maña.<br />

Repitiendo el verbo. Y es regla general en todos.<br />

Menudencias. Jisk'aki, chituki.<br />

Menudo. Idem: jisk'a chitu.<br />

Menudo del puerco, camero, &c. pies y manos.<br />

Ampara chuchulli, kayu chuchulli.<br />

Mercader a nuestro modo. Mirkaturi vel tintani.<br />

Mercader a modo de indios. Jawruku, alasiri.<br />

Mercadear. Alaskipa, alasiruruña, qhatuskipa<br />

qhatusiruruña, jawrukukipa jawrukururuña.<br />

Mercadear entre sí. Jawrukusiña, alasiña, qhalusiña.<br />

Mercado, lugar. Qhatu.<br />

Mercadurías. Alasiñanaka, tinta.<br />

Merdadurias de la plaza. Qhatusiña.<br />

Merecer. Wakisiña, yatisiña, purisiña, waqi vel<br />

waqinikankaña.<br />

No mereces la comida: manq'añasa jani wakistati<br />

vel jani manq'añatati. Usando de los participios<br />

en -ña v.g.<br />

Mereces que te ahorquen, que te honren, &c.<br />

Jaychjañatawa, chupichañatawa, &c.<br />

Merecer para otro. Wakisärapiña, yatisärapiña,<br />

purisarapiña, wakinuqarapiña, &c. vel<br />

iñawinichaña. Jesucristo Nuestro Señor nos ha<br />

merecido la bienaventuranza: wiñaya kusisiña<br />

wakisärapistu, &c.<br />

Merecedo: waqi, waqini, y los participios en -ña.<br />

Merecimiento. Waqi vel waqini kankaña vel iñawi,<br />

iwayu, apanka. + Tenerle: waqini, iñawini, &c. vel<br />

khikhini.<br />

Merendar. Qurinaña.<br />

Merienda. Qurina. Vide: qu- no. 16.<br />

Mermar secándose. Waywaña, waywaxtaña,<br />

jithintaña, piswaxaña, maluña, p'aywantaña.<br />

Mermar. Activo. Jithintana, waywäña, &c. Añadiendo<br />

una diéresis.<br />

Mea del ano. Phaxsi. + Cada mes: phaxsinkuna.<br />

Mea en que hacen fiesta por su cosecha y es aquí<br />

por Corpus Christi. Qasiwi phaxsi.<br />

Mes de mucha seca por octubre. Satawi vel lapaka<br />

phaxsi.<br />

Mes entero. Phaxsi tukuya, aliqa.<br />

Mes y medio. Phaxsi ch'axtani.<br />

Mes o costumbre de las mujeres. Q'añu. + Tenerle:<br />

q'añusiña, Idem: q'añupuritu.<br />

Mezclar. Jarqhaña, ch'axruña vel jarqhathapiña,<br />

ch'axruthapiña, la cual partícula -thapi es muy<br />

propio para todos los verbos de mezclar.<br />

Mezclar una manada de animales. Yaruthapiña,<br />

minuthapiña, yaruntaña, minuntaña, pituntaña, &c.<br />

Vide: mi-, no. 6.<br />

Mezclar una lana con otra. Mithathapiña, mithaña.<br />

Mezclarse de suyo las cosas: jarqhathapitaña,<br />

ch'axruthapitaña vel jarqhantasiña, &c. vel<br />

jarqaranttaña, &c. Porque cuando son neutros<br />

pueden componerse con las partículas, thapita,<br />

-ntasi y -rantta, así como jarqhasiña, llanch'isiña,<br />

thuwisiña.<br />

Mezclados. Jarqhaki, ch'axruki, minuki, yaruki, &c.<br />

Mezcladamente. Idem: jarqhaki, &c.<br />

Mezquino. Vide: escaso.<br />

Mesón. Qurpa uta, tampu.<br />

Mesonero. Qurpa utakamana.<br />

Mesurarse, componerse. Inakakiña, kasikakiña.<br />

Mesurado, modesto. Inakakiri vel kasikakiri.<br />

Metal en piedra. Mama. Cualquiera que sea.<br />

Metal de plata, oro, &c. Qullqi mama, chuqi mama.<br />

Vide: bronce.<br />

Meter: apantaña. Y todos los verbos de llevar y otros<br />

muchos con la partícula: -nta.<br />

Meter y sacar apsu apantaña. Y todos los verbos de<br />

llevar compuestos de la misma manera, y repetidos<br />

con: -su y -nta.<br />

Meter el pie en el estribo. Kayu estriboru takixataña,<br />

chillqixataña.<br />

Meter en el seno algo la mujer. Phiqhirusiña,<br />

chuyma urkuru apantasiña.<br />

Meter entre taja. K'inchurusiña.<br />

Meter su cucharada. Arusintaña, aruru jalantaña,<br />

aruntaña.<br />

Meter mano. Vide: desenvainar.<br />

Meter mucho el cuchillo o la espada.<br />

Qhapaxrantäña, q'alluntaña, kharintaña.<br />

Meter en la troje. Qullqaña, sixiña, piwraña vel<br />

qullqantaña, &c.<br />

Meterse al sobaco. Qhumantaña.<br />

Motor algo para tapar. Llupantaña, chillantaña.<br />

Meter los hilos de la teta que se salen. Chullapuña,<br />

chullapurpäña, qipantaña, qiparpäña.


218 Ludovico Bertonio<br />

Motor a uno dentro de casa. Ch'äntaña, wikantaña,<br />

wayuntaña.<br />

Meter los hilos para principio de la tela. Sawu<br />

puluchaña.<br />

Meter en la danza o culpar. Juchachaña, jucha<br />

irakataña, japakataña, makhatäña.<br />

Meter mucha parola, porfiando unos con otros.<br />

Jupiyasina, q'usllusiña, chuchasiña.<br />

Meter amontonando. Arkuntaña, suntuntaña;<br />

añadiendo, -nta a los verbos de amontonar.<br />

Meter en cuidado. Takurasäña vel thuthukäna. 3.<br />

-kiyi.<br />

Meter comida en la boca. Umkaña.<br />

Meterse. Vide: entrar.<br />

Meterse en el agua tocando con los pies en el suelo.<br />

Iñantaña.<br />

Meterse en medio de otros. Iranttana, saranttaña. Y<br />

todos los movimientos compuestos con la<br />

partícula, -nt'a.<br />

Meterse por agujeros. K'uñuntaña, lat'antaña.<br />

Llawllintaña vel mulit'intaña.<br />

Meterse los dedos en la boca. Lukususiña,<br />

llink'ususiña.<br />

Meterse por alguna ciénaga o nieve. Phuthujrantaña,<br />

thalajrantaña, Idem: thalajranttaña.<br />

Meterse en el agua nadando. Tüntaña, nusk'untaña.<br />

Vide: zambullirse.<br />

Meterse en rondón. Tinkiranttana, mantaranttaña,<br />

&c.<br />

Meterse así como a ciegas. Thamantaña.<br />

Metido estar en cuidados. Vide: hic supra,<br />

takurasiña.<br />

Metido estar con el pensamiento. Vide: embeberse.<br />

Mejillas. Nawna.<br />

Mesclar. Vide: mezclar.<br />

Mía, mío. -ja pronombre posesivo que se pospone a la<br />

cosa poseída. Utaja, yapuja, &c.<br />

Mi alma, cuando es requiebro. Iwayuy, apankay,<br />

chuyma qulla, chuyma sirka, ñiyati qullanati sirka,<br />

chuymaxaru, lluqu lluquxaru. Vide: chu-, no. 5<br />

donde hay más.<br />

Miedo. Jaxsaraña, ch'ujutaña llajllat'aña, jiwtaña. +<br />

Ponerle: jaxsaraña, &c. vel jaxsarathaptäña,<br />

p'axthaptäña, &c. Vide: tener.<br />

Miel. Misk'i. + Hacerla las abejas: wawachaña.<br />

Miembro genital del hombre. Allu vel yuqa y de la<br />

mujer chinqi. Jaqiwa, es común a ambos sexos y<br />

más honesto.<br />

Miembros del cuerpo. Ch'ama ch'ama.<br />

Mientras vivimos hagamos bien. Imansa jakkasiña<br />

vel imana jakkasinsa. Idem: jakkasinajamaki jiski,<br />

yänakaki tulitana. Por gerundio.<br />

Mientras vivimos, Dios no nos olvidará. Imansa<br />

jakkipana, Dios jani armistaniti. Por subjuntivo por<br />

que hay dos supuestos.<br />

Mies por coger o mieses. Jiwra.<br />

Migas, al modo de Indios. Puqi. + Hacerlas:<br />

puqichasña.<br />

Migajas de pan, &c. T'ant'a t'una.<br />

Mil. Jachu. + Millares: jachu jachu.<br />

Millares de millares. Junu vel jachu jachu.<br />

Millón. Pataka jachu.<br />

Milagro. Idem.<br />

Milano. Qhalli, mamani, k'illi k'illi. Hay alguna<br />

diferencia.<br />

Mimbres. Khupi lawa.<br />

Mina o veta de metal. Mama sirka.<br />

Mina o socavón. Qhuya. + Derrumbarse: thumisiña,<br />

thunisina, phaphasiña, thijrasiña, apanuqtaña,<br />

allinuqtaña, chhichhinuqtaña.<br />

Mina rica de oro, plata, &c. Chuqixtara, qullqixtara<br />

sirka.<br />

Mina pobre de oro. Ch'uqi pisi.<br />

Mínima parte, brizna de algo. Jisk'a, t'unanuqata,<br />

pakinuqata, ch'änuqata. Según la cosa fuere.<br />

Minimo de todos. Jisk'ana jisk'apa, chituna chitupa.<br />

Mira no. Paxta: casi. Vide: pa- 12, donde se hallará su<br />

construcción.<br />

Mirar. Ullijaña. Vide: guardar, y u- no. 1<br />

Mirar tanteando lo que pesa. Kamuta kamanuqaña,<br />

warkhuta, warkhunuqaña.<br />

Mirar de hito en hito. Ullch'ukiña.<br />

Mirar bien una cosa, considerándola. Jamuta<br />

jamanuqaña, wayuta, jaywinuqaña.<br />

Mirar por otro. Jaqichaña, amajasirapiña,<br />

kichurapiña vel waqaychaña.<br />

Mirar y remirar. Ullikipa, ulliruruña.<br />

Mirar con enojo o a soslayo. Yawritha vel q'isutha,<br />

ulltaña.<br />

Mirar si la losa está hendida o bien cocida,<br />

golpeando. Tantantaña.<br />

Mirar si está todo aparejado, cosas o gente que sea.<br />

Tumpaña, k'utiña, tumpasiña.<br />

Mirar lo de enfrente. Ullikataña.<br />

Mirar arriba. Ullutaña.<br />

Mirar abajo. Ullintaña.<br />

Mirar de paso. Saraspa ullijaña.<br />

Mirar a uno como ladrón, como hombre honrado,<br />

&e. Lunthata ullit'asiña vel amutasiña, jamut'asiña.<br />

Mirar al que come, con deseo que le dé algo.<br />

Ullch'ukiña, manq'aruña, k'amuraña, anaruña.<br />

Mirar por su provecho. Inawija amajasisiña, yäpaki


Vocabulario de la Lengua Aymara 219<br />

amajasisi.<br />

Mirar cada cosa de por si. Sapa sapatha, unu unuña<br />

ulljaña.<br />

Mirar, escuchar, buscar lo que dicen. Aru ch'ich'iña<br />

vel thaqhaña.<br />

Mirar en pocas cosas. Phich'uña, chuyma thaqhaña,<br />

warkhuñ.<br />

Mirar sin pestañear. Jani ch'amisthapisa, Jani<br />

ch'armathapisa, Jani ch'apaxtasa, Jani ch'iphixtasa<br />

ullch'ukiña. + Andar mirando: ullasnaqaña. +<br />

Andar mirando la multitud de ganado o gente lo<br />

que hace: tumaraña, tumaranaña.<br />

Mirarse cara a cara. Ullch'ukisiña.<br />

Mirarse en el espejo. Lirpuna vel lirputha<br />

ullaxatasiña.<br />

Mirarse en una escudilla de agua. Uma mä yukatha<br />

ullaxatasiña.<br />

Mirador. Uta patxa, ullataña, ullunuqaña.<br />

Mis trabajos son muchísimos. Thaxija thaja mä<br />

lurawa.<br />

Miserable. Vide: escaso.<br />

Miserear. Vide: escasear.<br />

Miserable. Q'uya, jan jakaskiri khuyawaña, usuwäña,<br />

pacha khuya, wajcha khuya vel wajcha qisa.<br />

Miseria así. Q'uyakankaña, &c.<br />

Misericordioso. Wajcha khuyiri, llakipiyri, &c.<br />

Misericordiosameme. Khuyapayirijamaki,<br />

khuyasinajamaki.<br />

Misericordia. Khuyapayirikankaña.<br />

Miseria pasar. Jaritha, qanitha, mamatha jakaña,<br />

qanichaña.<br />

Mismo, pospuesto a yo, tú, &c. Na kikija, juma<br />

kikima, Pedro kikipa, &c. Es lo mismo: uka<br />

kikipakiwa.<br />

Misterio. Idem: vel yä.<br />

Mitad de algo. Chika, ch'axta, phathami, phathama. +<br />

Partir por mitad: Ch'axtaña, chikaru, päru jaläña,<br />

jalaxtäña, q'allajaña.<br />

Mita del tambo. Mit'a, arka. + Hacerla: mit'asiña,<br />

arkaña, wiraxucha katuña, utxataña vel mit'asiña.<br />

Mitayo. Mit'ani, arkani.<br />

Mitigarse el dolor. Llamp'uptaña, llamp'unuqaña,<br />

t'arphuña, t'arphunuqaña.<br />

Mocetón. Chacha yaqana, warkhiri.<br />

Mocetona gorda, fornida. Tayka tawaqu.<br />

Mocedad. Wayna vel tawaqu kankaña.<br />

Mocos. Jurma. + Colgar, ch'aqhaña. + Limpiárselos:<br />

sulaqasiña, thijmiqasiña, pichaqasiña. +<br />

Sonárselos: qinlarpäña. + Volverlos a dentro:<br />

qinsantasiña, juchantasiña vel jiskhantasiña.<br />

Mocoso. Jurma ch'aqha, jurma uqullu, jurma qatati,<br />

q'üta.<br />

Mochila, talega. Wäqa.<br />

Modelo. Vide: modo. + Mostrarle: ullachäña,<br />

funapüña, akaja lurama, aka jamuru, yäru lurama<br />

sasina.<br />

Modesta mujer. Kasi t'allaki.<br />

Modesto. Kasi mayquki.<br />

Modestia. Kasikankaña, &c.<br />

Modestamente. Kasiki, inaki.<br />

Moderarse en sus acciones. Kunasa chimpuniki,<br />

phuqhataki luraskaña.<br />

Moderadamente. Wakitaki, puritaki, chimpuniki.<br />

Modo o manera. Jamu. + En dos modos: paya jamu.<br />

+ ¿De qué modo hiciste esto? ¿Kamisa jamupaki,<br />

kunaru jamut'ata lurata?<br />

Modo de vivir. Sara. + Tengo este modo de vivir aka<br />

saraniña, aka puri, aka jutakiña.<br />

Mofar de alguno. Sirachasiña.<br />

Mofar haciendo gestos con la nariz. Sinsiña,<br />

sinkikipaña, siqulärapiña.<br />

Mofador así. Sinsisilla.<br />

Mohino. Q'inaqiri, p'usuxtiri. + Estarlo: q'inaqaña,<br />

uqin quya maña, &c. Vide: o- no. 5. Dicen también:<br />

q'inaqaña, pallqawanaña, p'ulluxtaña. Vide: triste.<br />

Mohina. Tipu, q'apisi, q'inaqaña vel pallqaña. +<br />

Quitarse: tipu apartitu.<br />

Moho. Quran vel quyrari. + Tenerle: quyrari vel<br />

quyrarini.<br />

Mojar. Murichaña, juq'uchaña, jawichaña, jurichaña,<br />

allpichaña, mik'ichaña.<br />

Mojar poniéndole como una sopa de agua. Ñiq'iña,<br />

niq'ichaña, puqichaña, allpichaña, naq'achaña. +<br />

Ponerse así un aguacero: yuqachasiña,<br />

wawachasiña, niq'iña, &c.<br />

Mojado así. Ñak'a.<br />

Mojón levantado o raya para división de las<br />

tierras. Saywa chutha, qillinqa, achachi, qurpa.<br />

Mojonar. Saywaña, chutaña, qillinqaña, qiyllaña,<br />

achachi, särtäña, qurpaña.<br />

Moler quinua, trigo, maíz, &c. con dos piedras o en<br />

el molino. Qhunaña.<br />

Moler mal. Thuru qhunaña.<br />

Moler bien. Llamp'u nut'u qhunaña, ñak'achaña,<br />

llamp'uchaña, ñut'uchaña.<br />

Moler con mortero. Iyaña, liq'iña. Y lo mismo es<br />

sobre piedra golpeando. Vide: Idem: no. 1, donde<br />

hay muchas cosas.<br />

Moler a uno con golpes. Ch'äntaña, wikantaña,<br />

jaqhuntaña, chhuxrichantaña, t'unaña, t'uxiña,<br />

juch'achaña, umachaña. Vide: acardenalar.<br />

Moler así, lastimando. Larama jusqulluchaña.


220 Ludovico Bertonio<br />

Molerse con azotes. Laqhajasiña.<br />

Molido de los golpes. Lankaxatata, lankanuqtata,<br />

juchhanuqtata, allpinuqtata. + Estarlo: janchi<br />

lankaxtitu, &c.<br />

Molido de los trabajos. Parpachata, t'unanuqata,<br />

t'uxita. + Estarlo: parpachitu, uka jachiri jaquntitu,<br />

parpasa ch'akhasa iytu, ch'iytu, jawijtitu, thäxtitu,<br />

ch'ama ch'ama susutu, t'unanuqitu, t'uxitu.<br />

Molido muy bien, hablando del trigo, quinua, &c.<br />

Qanasa llamp'u, wayrusiña, chunkasiña, naxna,<br />

laxwi qhunata, iyata, khutata.<br />

Molestar. Yachana, ch'axmiña, q'aq'uña. Vide:<br />

importunar, inquietar, afligir.<br />

Molestia. Ch'axmi.<br />

Molino. Morina.<br />

Molledos. Pujsa p'ujsa vel muxsa muxsa.<br />

Mollera. Para phuju.<br />

Momento de tiempo. Ila puka, ila kayu.<br />

Monarca. Pusi sü jaqini.<br />

Monda dientes. Lakha p'itasiña.<br />

Mondar. Vide: descortezar. Moneda. Qullqi.<br />

Moneda recién batida. Junt'u vel sü qullqi.<br />

Monopolio. Jukha alañataki arusnuqasiña, wakijäsiña.<br />

+ Hacerle: wakijäsiña, &c.<br />

Montaña arcabuco. Quqa quqa. + Desbastarla:<br />

lluxiña, lluxirpäña, qhuqhurpäña.<br />

Montaraz, salvaje. Sach'a vel quqa jaqi.<br />

Monte, cerro. Qullu.<br />

Montes juntos. Qullu qullu.<br />

Monte bravo. Jani yanawi quqa.<br />

Montón de trigo, quinua, &c. Qullu.<br />

Montón de papa cubierto de ichu. Qäna vel phina.<br />

Montón de piedras como las que suele haber por<br />

las chácaras. Qala chaxwa, pünqu, qutu.<br />

Montón da piedras bien puestas o de adobes. Qala<br />

arku, tika arku.<br />

Montón de piedras que van echando los<br />

caminamos y la adoran y le piden buen viaje,<br />

&c. Apachita.<br />

Montones juntos de quinua, por pisar y de otras<br />

cosas. Sallada. Idem: umullu qullu, Vide:<br />

amontonar.<br />

Montoncito de cosas que venden en la plaza. Qhatu<br />

chala, maychata, pachata. Nota la composición:<br />

mukita.<br />

Morar, vivir. Utkaña. Vida: vivir.<br />

Morador, dueño de casa. Utani.<br />

Morador, que vive en alguna casa aunque no sea<br />

suya. Utkiri.<br />

Morador vecino del pueblo. Markani.<br />

Morador, vecino de fuera. Jaqi. Y dícese de todas las<br />

cosas como de pájaros, carneros, &c. Yunka jaqi:<br />

pájaro de los Yungas u otra cosa traída de allá,<br />

Quta jaqi: pájaro de la laguna. El caballo es animal<br />

de castilla: caballo castilla jaqiwa, &c. Manzana<br />

castilla jaqiwa y así de otras cosas.<br />

Morada. Uta, utkawi, utkaña.<br />

Morado color. Ch'imaxa. + Tirar a morado:<br />

ch'imaxaru jaxsuña.<br />

Morado o amoreteado. Q'üta, larama, jusqullu.<br />

Dícese de las papas asoleadas y de las partes<br />

acardenaladas con golpes.<br />

Mordaza. Idem: laxra achuthapiña, q'awrthapiña.<br />

Morder. Achujada, q'awijaña. 3 -ji.<br />

Morder sacando bocado. Achusuña vel achuqaña. 3.<br />

-qi. Vide: a- nu 15, &c.<br />

Morder para cortar. T'urujaña vel khistuqaña.<br />

Morder dando muchos bocados. Achunuqaña,<br />

q'awinuqaña.<br />

Morder o picar el avispa. Sirat'aña.<br />

Morder sin soltar. Achujasiña.<br />

Morder con palabras. Aniña achajaña, q'awijaña,<br />

siñijaña.<br />

Morder manzana. Q'awina, p'allchaña, qhapaña.<br />

Morderse con palabras. Achusiña, &c.<br />

Moreno color negro. Chara, yana.<br />

Moreno etiope. Yanaruna, negro.<br />

Morena esclava. Yanärimi, negra.<br />

Morir. Jiwaña.<br />

Morir mozo. Allqaña. 3 -qi. + Él que así muere:<br />

pasuni.<br />

Morir el que mató a otro en el mismo tiempo o<br />

poco después. Antisina, Pedro, Martinaru<br />

ansitawina.<br />

Morir en el lazo. Jakijaña -ru.<br />

Morir muchos en breve. Jiwaraña, tukuraña,<br />

laqharaña. Idem: jiwakipaña, tukukipaña.<br />

Morirseme mi padre, mi hijo o mujer, &c. Awkija<br />

jiwasiña vel jiwaraqitu.<br />

Morir, acabar. Ch'amisthapixaña, t'aqhxaña.<br />

Morir de rayo. Wapuña, k'achjaña.<br />

Morir abintestato. Kunapsa, uksaki jaytasina<br />

jiwawaxaña.<br />

Morir de ponzoña. Qullana jiwaña vel qullata.<br />

Morir muchos de peste. Usuna q'upasiña,<br />

q'upasiwaxaña.<br />

Morir de achaque. Pankuthakixaña, lankutakixaña<br />

vel laykutakixaña.<br />

Morir de repente. Urañana, jamphaña, tapathama,<br />

jak'atama, jamphathama, jiwawaxaña.<br />

Morirse por amor da otro como Christo. N.S.<br />

Jiwarapiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 221<br />

Morir por plata deseándola y por cualquiera otra<br />

cosa. Qullqiru, marmiru jiwaña, antiña, jiwakataña,<br />

antikataña.<br />

Morir o finarse de risa. T'ukuñakama luraña vel<br />

chuyma chaqhanakama vel larusina jakixtaña,<br />

chuyma chaqhäsiña, qarinawi vel pacha tuku<br />

laruña vel laruniña.<br />

Morocho, fuerte da complexión. Moroch'i, kutu,<br />

ch'ullqi, jani mirq'isiri, yawirkha janchini, ch'awara<br />

janchini, anqu jaqi.<br />

Mortal. Jiwiri, mira, chana, ch'iwu, urpu jaqi.<br />

Mortal, desahuciado. Jiwataru sata, jiwata pacha,<br />

jiwanaru jakhuta vel apata, jiwañaru aruqata<br />

jiwapininiwa sata. + Estarlo: Jiwirijaña,<br />

t'aqhirijaña.<br />

Mortal comida o bebida. Qullani vel qulla manq'a,<br />

uma, &c. + Pecado mortal: jiwa jucha.<br />

Mortaja. Amaya t'irithapiña. Idem: p'at'rkthapiña,<br />

llawthapiña, phint'ukipaña, mayt'ukipaña,<br />

ch'uythapiña.<br />

Mortero. Iyaña.<br />

Mortero de los indios. Mut'ka.<br />

Mortecino, desfigurado. Aqhuya, qhaqha, phara<br />

ajanuni. + Carne mortecina: jupapacha jiwirina<br />

aychapa.<br />

Mosca. Chichillanka, chichinkalla.<br />

Mosca verde que suelen traer los enamorados.<br />

Wakanki, qupa chichillanka. Juji.<br />

Mosca muerta, perezoso. Amaya jiwata.<br />

Moscador. Idem: chichillanka janarpäña, wak'arpäña,<br />

thalarpäña.<br />

Mosquito que pica. Jaju.<br />

Mosquitero. Jajuna markapa, pukarapa, yatisiwipa.<br />

Mostrar. Ullachäña, tuqichäna.<br />

Mostrar con el dedo. Küjä saña.<br />

Mostrar la diferencia de las cosas. Jalaxtäña.<br />

Mostrar los dientes hablando. T'urusinajamaki<br />

arusiña.<br />

Mostrar, enseñar. Yatichaña.<br />

Mostrar su saber, valor, &c. Amawt'añaja ulläsiña.<br />

Vide: campear.<br />

Mostrar. Algunas veces se dice con los verbos de<br />

llevar y con otros compuestos con -rana o con<br />

-stakha. Iraranaña, irparanaña, irastakhaña,<br />

irpastakhaña, &c.<br />

Mosto. Upi vino, upi k'usa, siqi k'usa, janira t'amata.<br />

Mostrenco, ganado sin dueño. K'ita, waqura, sallqa.<br />

Monstruo, hombre y cualquiera cosa que nace con<br />

alguna falta o redundancia. Juxsalla, llallawa,<br />

wak'a, phark'a.<br />

Monstruo en las papas de diversa figura que las de<br />

su especie. Llallawa. + Parir monstruo:<br />

juxsallachaña, wak'achaña, llallawachaña, &c.<br />

Monstruoso. Juxsalla, &c.<br />

Motivo sin. Supa, taki. + Tenerle en alguna cosa: aka<br />

supa, aka taki, aka chuymampi, aka chuymani<br />

luraña, jutaña, &c.<br />

Mover, mal parir. Usuchasiña, sulluqaña. 3 -qi.<br />

Moverse. Vide: menearse.<br />

Mover. Vide: menear.<br />

Mover plática. Aru ätuña, aru aputaña.<br />

Mover a otro para que haga, diga, &c. Luräña,<br />

arusäña, componiendo los verbos con diéresis vel<br />

-ya.<br />

Mover alderredor. Phiruräña, phiruru phiruru jaläña.<br />

Moverse las cosas que cuelgan y otros semejantes.<br />

Khiwil khiwiltaña, apal apartaña. Vide: khi- no. 6.<br />

Movimiento. Unuqaña, unuqiña.<br />

Mojico. Liq'irpäña, &c. + Darle: liq'irpäña,<br />

ch'akhurpäña, ch'allaxtarpäña. + Darle muy grande:<br />

liq'imukuña.<br />

Mojinete de la casa. Uta qawiña. + Hacerle:<br />

qawiñachaña, pirqaña.<br />

Moza. Tawaqu. Y dicese de todas las hembras<br />

también, yeguas, mutas, &c.<br />

Moza en la flor de su edad. Thutumpi, qillqampi<br />

tawaqu.<br />

Moza soltera. Kasarama, kasaranawi vel soltera<br />

tawaqu.<br />

Moza hermoza. Paqu jaxlla. Conviene también a<br />

todas las hembras.<br />

Moza hermosa en mayor grado. Janq'u jaxlla. + En<br />

supremo grado: wayruru. Vide: pa- no. 5; donde se<br />

hallará la razón.<br />

Moza por casar, mayor de edad. Tayru, warkhi,<br />

warkhiri.<br />

Moza de servicio. Supari.<br />

Mozo. Yaqana, wayna. Dícese también de los<br />

caballos, &c.<br />

Mozo florido. Thutumpi, &c.<br />

Mozo travieso, que anda en busca de mozuelas.<br />

Sulla kayu, juyphi kayu. Es también diligente.<br />

Mozo de servicio. Yana.<br />

Mozuela. Q'axu tawaqu, mimilla.<br />

Mozuelo. Maxta yaqana.<br />

Muchacha. Mimilla, mimilla imilla.<br />

Muchacha de catorce años. Q'axu tawaqu. Idem:<br />

q'axu mimilla.<br />

Muchacho de esta edad. Maxta yaqana, maxta<br />

yuqalla.<br />

Muchacho. Yuqalla, mucha.<br />

Muchacho o muchacha que no entiende sino en


222 Ludovico Bertonio<br />

jugar. Sayraxa, walana k'uwak'a surpuma, anana<br />

waqura, sichamayu, sachawalla, sichitu.<br />

Muchas veces. Alluxa kuti, wasa wachuña, &c. +<br />

Comer beber, ir, jugar muchas veces: manq'a<br />

manq'aña, uma umaña, sara saraña, anaña anataña.<br />

Y así en todas las cosas repitiendo el verbo y es<br />

regla general. + Beso las manos de vuestra merced<br />

muchas veces: tunka tunka jamp'at'imama.<br />

Muchas veces, a menudo. Ancha vel wachu.<br />

Muchísimas veces. Mira mit'a, wachu wachu,<br />

anchana anchapa.<br />

Muchísimos. Vide: infinidad y también se dice: jilaña<br />

jilapa, jila tupupa, anchana anchapa, iphina iphipa,<br />

sawkana sawkapa, mämpina mämpipa, &c.<br />

Mucho en cantidad o número. Alluxa ancha, jach'a,<br />

tuñawi.<br />

Mucho en número solamente. Jakha, jaya, sawka,<br />

Vide: la partícula -nuqa-y también -jra.<br />

Mucho tiempo: jayapacha; y también se dice con los<br />

verbos compuestos con la partícula -jasi-. Tener<br />

preso mucho tiempo: chinujasiña. Tener en su<br />

poder mucho tiempo personas o animales:<br />

anajasiña. Y si es una: irpajasiña. Conservar algo<br />

mucho tiempo: katujasiña. Tener plata en su poder<br />

mucho tiempo: apajasiña, &c.<br />

Muchos hombres hay en esta plaza. Aka palasana<br />

jaqi patharpi vel jaqi phatiqi.<br />

Mucho comes, bebes, duermes, rezas, &c. Manq'a,<br />

uma, iki, reza phatiqaña. Y así de todas cosas.<br />

Mucho o mucha obra he hecho arando,<br />

escribiendo, &c. Qhull jusachaña, qillqa<br />

jusachaña.<br />

Mucho. Se dice también con chiqana o yanqha.<br />

Mucho has escrito hoy: jichhüru chiqana<br />

qillqatawa, yanqha qillqatawa. También con la<br />

partícula. -kipa qillqakipaña qhullikipaña. Mucho<br />

espacio o trecho de tierra: jaya uraqi.<br />

Muchedumbre de gente. Jaqi kawkiki. Vide:<br />

infinidad. + A verla muy apretada en algún lugar:<br />

k'axtata limita, junuta, takita utkaña. O con otro<br />

verbo.<br />

Mudar algo de un lugar a otro: apakipaña, äkipañ.<br />

Tomando los verbos de llevar con -kipa.<br />

Mudar lo de dentro a afuera. Märu qükipaña,<br />

llint'akipaña llintusuña.<br />

Mudar el pellejo la culebra. Asiru qhawsusi,<br />

qhawtusnu.<br />

Mudar el color por enfermedad o por miedo.<br />

Ch'iwakakixaña laqhu kakixäja, qhatikakixaña,<br />

chuqi ch'iwa, ch'iwraqatakakixaña, Vide:<br />

demudarse y desfigurarse.<br />

Mudar los hilos del cairel para que haga labor.<br />

Sullqu apikipaña.<br />

Mudar los dientes. Lakhaja lantísitu, lakisitu.<br />

Mudar el pellejo. Wawa jarichi alixitu.<br />

Mudar afición. Chuyma mäwkiptitu, jaqhukiptitu,<br />

lakixtitu.<br />

Mudar condición. Idem.<br />

Mudar propósito de hacer, ir, &c. Maja luraja sasina<br />

kutixaña, kutitaxaña.<br />

Mudarse. Vide: alterarse.<br />

Mudarse de bueno en malo. Yanqhaxaña,<br />

jamq'uxaña vel waxllitaxaña. 3 -xi.<br />

Mudarse de malo en bueno. Sap'axaña, jískixaña,<br />

chuymanixaña, waniña. Vide Supra: volverse.<br />

Mudable Inconstante. Kuti Kuti vel kutita, kutinuqiri<br />

jaqi. + Cosas mudables: jaqhukipta jaqhururtiri,<br />

apakipta aparurtiri, kutikipta kutirurtiri, mit'a chana<br />

yänaka,<br />

Mudanza. Mä jamutukuña vel märu kutiña.<br />

Mudo. Amu, aruwisa laxrawisa, jani aruni, jani<br />

lakhani, laxra millk'uta, Jani aru jakikipiri.<br />

Muela de afilar. Mulaña qala.<br />

Muela de la boca. Aqhu lakha. + Las de arriba: alä<br />

aqhu. Las de abajo: manqha aqhu.<br />

Muerte. Jiwa vel j'iwaña. + Tenerla mala o terrible;<br />

yanqha. Idem: warakusiña, jiwañana jiwaña. +<br />

Tenerla buena: sap'a jiwañana vel kusiniki jiwaña.<br />

+ Morir muerte violenta: jaqina amparapana<br />

jiwaña. + Morir muerte repentina: urañana,<br />

jak'athamaki, jani amajasitatha, jani Jesus sasinaki<br />

jiwaña.<br />

Muerto, difunto. Amaya, jiwata.<br />

Muerto de otro. Jiwata jaqi.<br />

Muerto en pecado. Juchani jiwiri.<br />

Muerto de hambre. Manq'atha jiwata, qhatikipata,<br />

qhatijata vel lasut'ata, lasukipata. + Estarlo:<br />

manq'atha jiwaña, qhatijitu, &c.<br />

Muerto perezoso. Ixi. Lip'ichi jiwata, amaya,<br />

jiwachu.<br />

Mujer casada o por casar. Marmi.<br />

Mujer española. Señora.<br />

Mujer de los Yungas hacia Larecaja. Mala. + Y las<br />

de los Yungas hacia Moquegua: qani.<br />

Mujer de cacique. Talla.<br />

Mujer noble. T'alla, p'asña, qhapxumi.<br />

Mujer noble del Cuzco. Ñusta.<br />

Mujer de casta del Cuzco. Iñaqa.<br />

Mujer que enviuda moza. Waxlliri marmi.<br />

Mujer que nace en tiempo de bodas. Wampaña.<br />

Mujer atrevida. Chachanqu, k'arawaxu, warkhanka,<br />

k'acha.


Vocabulario de la Lengua Aymara 223<br />

Mujer nunca requestada. Jani yanata marmi.<br />

Mujer andariega. Marka tuma, tumayqu, sarayqu<br />

pinchajaña.<br />

Mujer que nació al hacer de la casa. Pirqajaña.<br />

Mujer que nació en camino. Thakijaña.<br />

Mujer grave de asiento. Tayka tuku.<br />

Mujer sin hijos. Sumu qhuxu.<br />

Mujer y cualquiera hembra muy cercana al parto.<br />

Tataphalla, jach'a wallq'i, ullchusa, umullu, uqullu,<br />

t'ini, t'iqi.<br />

Mujer, señora de vasallos. Marmi apu.<br />

Mujer fecunda. Mira marmi.<br />

Mujer encontrada con otra. Urqu jiwatini.<br />

Mujer trabajadora. K'utu vel jaka K'utu marmi vel<br />

chacha.<br />

Mujer enojadiza. Jisk'a yuch'a vel jaluta marmi.<br />

Mujer pública. Vide: ramera.<br />

Mujeril, que habla y trata como si fuera mujer.<br />

Kutita, ipa q'iwsa vel marmija chacha.<br />

Mugre. Q'añu, tasasa, qhusqhuri, ch'ulqu, qirari. +<br />

Quitarlo: pichaña, t'axsaña.<br />

Mugriento: Idem: tasasa, &c. Ropa o vestido<br />

mugriento: tasasa isi vel isi tasasa.<br />

Muladar. Tuna Jarphawi vel qhillawi.<br />

Mullir el colchón. Thijitataña, wakhatataña,<br />

mithatataña vel chawutataña.<br />

Multiplicarse los hombres, los animales, los<br />

pescados, &c. Miraña, miratataña, miratatxaña,<br />

aywitataña, saratataña, &c. vel Jamaqaña. 3 -qi.<br />

Multiplicar. Activo. Míräña, &c. Añadiendo diéresis,<br />

en los verbos precedentes.<br />

Multiplico, esquilmo. Mira vel phat'a.<br />

Multitud. Vide: muchedumbre.<br />

Mundo. Idem: vel aka pacha, aka uraqi, pusi sü.<br />

Mundano. Mundo yaki thaqiri, amawiri.<br />

Muña, orégano de esta tierra y es también<br />

medicinal. Waycha.<br />

Muñeca con que juegan las ninas. Wawach'uki,<br />

jaqich'uki. + Jugarlas: wawach'ukiyasiña.<br />

Muñir, sacar gente. Anusuña, thalusuña, k'utiña,<br />

tumpasiña.<br />

Muñidor así. K'utiri, tumpasiri.<br />

Murciélago. Chiñi.<br />

Murmurar interiormente. K'umiña, k'umintaña,<br />

ullintaña, sipsik'aña, sinsiqaña, k'ak'intaña,<br />

jakintaña khikhintaña.<br />

Murmurar de palabra. Arusxäsiña, aruxäsiña,<br />

jawarixäsiña, ulaxäsiña.<br />

Murmullar loo pájaros la gente, el agua, &c.<br />

Q'uslluña, jupiña, ch'iq ch'iqtaña.<br />

Murmullo. Jupi, q'usllu.<br />

Muros del pueblo. Markana tuma pirqapa.<br />

Música. Idem: canta. Q'uchu.<br />

Músico. Idem: cantora. Q'uchuri.<br />

Músico tañedor. Pinqulluri, &c. Según el<br />

instrumento.<br />

Muslo la carne de él. Chara p'ujsa. El hueso: piquru.<br />

Mustio. Llakisisaki saranaqiri.<br />

Mustio de ordinario. Llakisilla, &c.<br />

Mutilar. Mullqurarta, p'axmiraña, khallmuraña,<br />

mururaña, phusaraña,<br />

Muy fuerte, sabio, &c. Ancha, sinti, sintixtara,<br />

amawt'axtara, jiskixtara, amawañaxtara. Y así de<br />

otras muchas cosas.<br />

Muy sabio, bueno, santo, &c. Lo dicen también de<br />

esta manera: amawt'aña amawt'apa, jiskina jiskipa,<br />

santona santopa, &c. Como nosotros decimos<br />

"santus sanctorum", y también dicen chiqana<br />

amawt'a, chiqana jiski, &c.<br />

Muy de noche o de día. Jaya aruma, jaya uru.<br />

Muy querido. Iwayu, &c. Vide supra: mi alma.<br />

Muy pobre. Q'uma, jani kunas kunani, kunawisa,<br />

q'üta, &c. Idem: ullusä wajcha.<br />

Muy rico. Ullusä jikipa qamiri, tutu qhapaqa.<br />

Muy bravo. Ullusä jikipa tallami waru, &c. Tutu<br />

tallami.<br />

Muy vistoso. Anchaki.


224 Ludovico Bertonio<br />

N<br />

Nacer. Yuriña, paqariña. Vide: proceder, salir.<br />

Nacer, tener principio de uno. Jutuna, aywitataña,<br />

miratataña. Vide: ju-, no. 33.<br />

Nacer pecados de alguna cosa. Yuriña, miraña,<br />

p'axalliña, phallaña, paqariña, &c.<br />

Nacer para bien de otro. Yurirapiña, yurinirapiña,<br />

p'axallirapiña, &c.<br />

Nació en este momento. Ancha aka paqhaki sunt'iña.<br />

Porque usan de este verbo cuando a poco que<br />

nació.<br />

Nacer para ser pobre. Wajchataki sum'iña. Y así para<br />

ser rico, &c.<br />

Nacer los granos del maíz en la mozorca. Thulutha<br />

tunqu achu.<br />

Nacer el sembrado. Chillkusuña, alisuña,<br />

p'axallusüña.<br />

Nacer el sembrado muy verde. Ch'uxñachasiña,<br />

ch'uxñanuqaña, qupanuqaña.<br />

Nacer espeso y fértil. T'int'iki vel phiqacha jani<br />

maluri aliña.<br />

Nacer los dientes, las uñas, los cuernos y otras<br />

cosas así: aliña. Y también se dicen: lakhachasiña,<br />

silluchasiña, waxrachasiña, &c. Componiendo los<br />

nombres con la partícula -chasi.<br />

Nacer los tallos de las lechugas, coles y de otras<br />

cosas. K'apachasiña, chulluchasiña, porque k'apa y<br />

chullu significan tallo.<br />

Nacer el sol. Inti jalsu q'üsi<br />

Nacer la luna. Phaxsi jalsu.<br />

Nacido en partes remotas. Thíya vel jaya jaqi.<br />

Nacido o justo para mi. Nataki purita, qhapaxatata,<br />

juychutha.<br />

Nacido divieso. Ch'upu, nuwat'a. + Salir: mistutu,<br />

alitu, ch'upuchasitu, nuwat'achasitu, ch'uputu vel<br />

nuwat'itu + Tenerlos en diversas partes: ch'upu<br />

lat'akipa, lat'arurutu. + Reventar de euyu: phalíitu.<br />

+ Reventarte con algo: phalläña.<br />

Nacimiento, día en que uno nace. Yurawi uru.<br />

Nacimiento casa donde nace. Yurawl uta, marka, &c.<br />

Nacimiento, origen de donde nace. Juruwi,<br />

jutuwawi.<br />

Nada. Jani kunasa. + Volverse en nada: japhallaru,<br />

ch'usaru maña, tukuña, kutiña. + Hombre de no<br />

nada: jaqi ch'uki, jani yaja jaqi. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Nada tener. Jani kunaniña.<br />

Nada es o no es nada, respondiendo. Jani. ¿Que hay<br />

allá? ¿kunapi ukana? Responden jani: no es nada,<br />

no hay nada.<br />

Nadar. Tawña, tawsiña.<br />

Nadar por medio del agua. Tawtataña.<br />

Nadar tocando los pies en el suelo. Tüsiña, iñaña.<br />

Nadie. Jani khitisa. + Nadie o nada falta: taqikakiwa,<br />

jani khitisa, kunasa ch'usati.<br />

Nalgas. Ch'ina nawna. + Dar nalgada o caer: tinkiña<br />

ch'ina nawnatha.<br />

Nao. Vide: navio.<br />

Naranja. Laransa.<br />

Naranjado, que tira a amarillo. Pitu vel churi.<br />

Naranjado, afeite o color que se ponen las indias.<br />

Sisira yarita, wantura.<br />

Nariz. Nasa. + Desnarigado: nasawisa, nasa turu,<br />

khariqata, apaqata, ch'usa. Idem: turu nasani.<br />

Nariz aguileña. K'umu nasa vel nasa mamanijaki,<br />

k'illi k'illi nasa. Vide: na- no. 11. + Tenerla<br />

pequeña: nasawisa. + Chatas: pallada nasani, nasa<br />

parara. Idem: ch'apüntata, jallpantata.<br />

Nariz comida de sama o viruela. P'utup'utu laq'uta,<br />

thap'ata nasa.<br />

Nariz roma. Makura qullu nasa.<br />

Nariz torcida. Parqu.<br />

Nariz ahilada. Juch'usa, umaq'ä. + Tapársela:<br />

qupitasiña, qapit'asiña. + Sonarla: qinsarpäña.<br />

Narigudo. Nasaqatati, nasaña.<br />

Nasa de pescar. Kullancha, saqaña, jutuya.<br />

Natural condición. Chuyma. Esta es mi condición:<br />

nana chuymajapi aka vel aka chuymaniña näka. +<br />

Reprimirla: chuyma limintasiña.<br />

Natural cosa. Jupapachaki.<br />

Natural es al hombre amar a su amigo. Jupapachaki<br />

jaqi q'uchu masipa amawi.<br />

Natural cosa es llover. Jupakamaki jallu, &c.<br />

Natural del Cuzco, de Juli, de Roma, &c. Cuzco<br />

markani, Romana yuriri, &c. + ¿De dónde eres<br />

natural? ¿Kawki markata? vel ¿Kawki markanita?<br />

Naturaleza o ser del hombre. Jaqikankaña. Y así de<br />

todas las cosas, anteponiendo sus nombres o<br />

-kankaña<br />

Naturaleza divina. Dioskankaña.<br />

Naturaleza de la piedra. Qalakankaña.<br />

Naturaleza o natural del hombre o de la mujer.<br />

Vide: miembro.<br />

Navegar yendo o viniendo. Wampuña vel<br />

wampuniña, qutaxatha saraña vel saraniña.<br />

Navegación. Wampuña.<br />

Navio. Wampu. + Gobernarle: saräña. + Hundirse:<br />

sat'iña. + Encallar: achuthaltaña. + Trastomarse:<br />

jaqhukiptaña. + Arribar: kutikiptaniña.<br />

Navio de alto bordo. Jach'a vel marqa wampu.


Vocabulario de la Lengua Aymara 225<br />

Navio de dos, tres, cuatro cubiertas. Wampuxaruta,<br />

paya, kimsa, pusi wampuxaruta.<br />

Navio con sus velas. Karpani, achiwani wampu.<br />

Neblí. Vide: halcón.<br />

Neblina. Urpu. + Haberla: urpuña, urpukipaña. +<br />

Levantarse: aparti ch'iqixti, apaxti, ch'akhuti. +<br />

Estar mucho sobre alguna llanada o cerro:<br />

pamparu, qulluru urpujasi.<br />

Necesarias o privadas. Yaq'asiwi vel jamawi uta vel<br />

uyu.<br />

Necesario ser algo: taki. Necesario es el pan al<br />

caminante: sariri jaqi t'ant'atakiwa vel kanki. Y así<br />

se dirá en todas las demás cosas poniéndolas en<br />

dativo.<br />

Necesidad de alguna cosa. T'aqhiña pide -tha. +<br />

Pasarla siendo pobre: qanitha, jaritha jakaña vel<br />

qawichasiña. + Tenerla de comida, plata. &c.<br />

Manq'atakiña, qullqitakiña o kankaña vel<br />

manq'atha qullqitha t'aqhisiña vel paliña, maliña,<br />

kichusiña vel jalutaña. + Tenerla de ir, comer,<br />

dormir, &c. Manathawa, manq'añatwa, ikiñatwa<br />

vel kankaña. Tomando los participios en -na y el<br />

verbo substantivo.<br />

Necesidad. Vide: carestía.<br />

Necio, que no sabe. Jani yatiri, jani yatiñani.<br />

Necio, bobo. Chuyma wisa, chuyma phusa.<br />

Necesidad así. Chuyma wisa kankaña. + Decirlas:<br />

chuymawisa arusiña.<br />

Negar la verdad. Japhallaru jawk'ususiña vel jiwaña,<br />

k'arisiña.<br />

Negó Pedro a Cristo. Pedrowa Jesucristo awkisa<br />

japhallaru jawk'ususitawiña, khitikichixa jani<br />

ullt'akatti, jani tuñaputti, sasin satawina.<br />

Negar a su padre. Jani awkijati saña, jani awkijawa<br />

saña.<br />

Negar lo que se pide, diciendo que no lo hay.<br />

Ch'usawa saña.<br />

Negar, no queriendo darlo. Janiwa chuririksamti<br />

saña.<br />

Negar, diciendo que no dijo o que no fue verdad lo<br />

que dijo. Janichasxaña, k'aristhawa saña.<br />

Negligente. Vide: flojo, perezoso.<br />

Negocio. Jucha, qama, yä. + Tenerle: juchankaña,<br />

qamankaña, &c.<br />

Negociado andar. Parirasiña vel parijasña,<br />

takurasiñna.<br />

Negociar, entender en negocios. Juchana saranaqaña,<br />

jucha tuliña.<br />

Negociar acabando o saliendo con su pretensión.<br />

Jucha jakinuqaña, jakinuqtäña, jusachaña.<br />

Negra y negro. Vide: moreno.<br />

Negro contrario a blanco. Ch'ära vel yana.<br />

Negro naturalmente no teñido. Llanqu, larama<br />

llanqu; y conviene también a los negros y por<br />

afrenta se llaman así los indios unos a otros.<br />

Negro, medianamente. Sanni. Volverse negro.<br />

Ch'ärakiptaña, &c.<br />

Negrura. Ch'ärakankaña.<br />

Negrear. Ch'ära uqhaña.<br />

Negro y blanco entreverado. Ch'ärampi janq'umpi<br />

allqa.<br />

Negro de la una. Allqa sillu.<br />

Nervio. Anku. + Lleno de ellos: ankuxtara, ankusapa.<br />

Nevar. Aqharapiña, khunuña. + Quiere nevar:<br />

khunujasi vel khunurijawa, aqharapirajawa.<br />

Nevar encima. Khunuxataña, aqharapi, t'alaxati,<br />

lit'ixati.<br />

Nevar en una parte, dejando otra cercana.<br />

Khunukataña.<br />

Nevar todo un día. Khunutaña.<br />

Nevado. Khunukipata. + Todo el suelo estar nevado:<br />

uraqí qina lit'itawa.<br />

Nidal o nido. Tapa. + Hacerle: tapachaña,<br />

tapachasiña.<br />

Nido del demonio. Supayuna tapapa.<br />

Niebla. Urpu. + Haberla: urpuna. + Venir: urpu jithini.<br />

+ Cubrir algún lugar: urpu jithixati. Vide supra:<br />

neblina, donde hay algo más.<br />

Nieta o nieto. Allchhi.<br />

Nieve. Khunu, aqharapi. Vide: nevar.<br />

Nigromancia. Siñachasiña. + Ejercitarla: siñachasiña.<br />

Nigua. Sut'i. + Lleno de ellas: sut'ixtara, sut'i pukara,<br />

sut'i mulluq'u.<br />

Ninguna cosa. Vide: nada.<br />

Ninguno. Vide: nadie.<br />

Niña. Mimilla wawa. Y como por donaire: k'ayra<br />

jamp'atu, ranilla o sapo.<br />

Niña que aún no tiene discreción. Araqu, ipi, japa;<br />

estos dos, son comunes a niño y niña.<br />

Niña o niño que mama. Iñasu vel asu.<br />

Niña huérfana. Luru.<br />

Niño huérfano, iñu.<br />

Nina o niño que se cría estando su madre preñada<br />

de pocos meses. Irqi, muchu.<br />

Niña o niño que nace de pies. Kayuma, charama,<br />

charaxa.<br />

Niña ambos de un parto. La primera: awalla; la<br />

segunda: Jispalla.<br />

Niños ambos así. El primero: qaxa, el segundo: wisa.<br />

Niña o niño de tierna edad. Uma vel wila wawa; y si<br />

es algo mayor: chhaxlla.<br />

Niña o niño más entendido y discreto de los que


226 Ludovico Bertonio<br />

suelen. Tatapacha vel chuymani, chacha urqut'ata.<br />

Niña o niño desmedrado, por no haber quien le<br />

acuda. Puxulli püxa, t'uxt'umita.<br />

Niña o niño que ya tiene fuerzas para andar.<br />

P'ulluxtata vel ch'ama katuta wawa.<br />

Niño que sacaban a plaza con muchas<br />

supersticiones. Sukullu.<br />

Niña sacada así. Wampaña. Vide: su, no. 4 donde se<br />

dice lo que hacían.<br />

Niñerías. Wawaja luraña. + Hacerlas: wawajaki<br />

luraña, chuymat'aña.<br />

Niñeta de los ojos o niña de los ojos. Nayra mami.<br />

Niñez. Chhaxlla vel wawa kankaña.<br />

Nivel. Uypaychu.<br />

Nivelar. Uypaychuna jaläña.<br />

No, negando. Jani, janipini, janiwa, janikiwa.<br />

No, de ninguna manera, vehemente negación.<br />

Janina janipa.<br />

No comió, no bebió, no dijo, &c. Jani manq'iti, umiti<br />

siti. Añadiendo -ti, ordinariamente a los verbos o<br />

nombres, &c. Cuando precede, jani-, excepto<br />

algunas veces, como dijimos en el arte.<br />

No dejar decir. Aru allqäña.<br />

No poner en cuenta. Chinukipaña, jakhukipaña.<br />

No osar levantar los ojos. Ch'ipikakiña,<br />

ch'armakakiña, ch'üwkakiña. Estarse así sin hacer<br />

nada.<br />

No dormir del todo a sueño suelto. Jaqha nayraki<br />

ikiña.<br />

No de todo corazón. Jaqha chuymaki, pä chuymaki,<br />

&c.<br />

No tener tras que parar. Khüsqiña.<br />

No has oído por ventura. Janiti isapta.<br />

No hallar lo que iba a buscar. P'itusa ch'äsunawi<br />

thaqhawijamana jiwaña, jalutusnaña vel uxuki<br />

maña.<br />

No hay que tocarle; es "noli me tengere".<br />

Chuqikiwa, q'äkiwa.<br />

No parecer en mucho tiempo. Jaya chhaqhaña.<br />

No arrostrar a algo. Jaxutaña.<br />

No declarar bien lo que hay en algún negocio.<br />

Jamch'a jamch'aki arusiña, jani aruru puritaki<br />

arusiña.<br />

No esperar en Dios. Jani Dios wanqilti, ullastti.<br />

No estar la cosa donde estaba. Japhallaptaña,<br />

ch'usaptaña, &c.<br />

No andar el pulso. Sirka iratxakitu, t'akutxakitu.<br />

No haber comido, almorzado &c. Manq'anawi,<br />

jarusunawikiña vel manq'amäkiña.<br />

No hay plata. Qullqi jani jukiti.<br />

No hacer sino dar voces. Jupirukiptaña,<br />

wararirukiptaña. Y así de todas cosas y verbos.<br />

No ver la hora de alcanzar lo que desea o de salir<br />

de trabajo. Wat'a unaña, jariwräña vel jari<br />

jayp'uwaña.<br />

No cumplir lo prometido. K'arisiña.<br />

No atreverse. Llajllasiña, qhiytaña, qhimtaña.<br />

No tener remedio. Matapachankaña.<br />

No querer hablar de mohíno. P'usuxkiptaña,<br />

q'apiskiptaña.<br />

No hacer caso. Pisiru jakhuña.<br />

No tener sino cual y cual cabello. Ñaq'uta sipirata,<br />

jichiratatha.<br />

No hablarse con alguno, de puro mohíno.<br />

Uqinquyaki maña.<br />

No tener morada firme. Pä ch'ina.<br />

No tener empacho de andar roto. Pallu vel q'uchallu<br />

mat'aqisiña.<br />

No poder parir. Wawa jani jakiqaña. 3 -qi.<br />

No solamente castigar, sino matar. Jani mutuwakitti,<br />

mäska jiwäña, jiwäpiniña.<br />

No hagas eso. Jani uka luramti vel lurajatati.<br />

No acabar de explicarse. Phaqankunakasa arusiña.<br />

No poderse hacer, &c. Vide: poder.<br />

No sé cual. Kawkichapixa. Khiti chapixa, khitipirixa<br />

kawkijrixa, &c.<br />

No sé cuales. Kawki kawkichapixa &c. Repitiendo el<br />

nombre.<br />

No sé quién. Khitixa.<br />

No sé quiénes. Khiti khitixa.<br />

No sé qué. Kunaxa.<br />

No sé qué cosas. Kuna kunaxa.<br />

No sé dónde está. Kawkinkichixa, kawkinkakixa.<br />

No sé cuánto es. Qayqachixa.<br />

No sé cuánto hace. Qayqa pachaxa.<br />

No sé cuyo es. Khitinkichixa.<br />

No sé cómo. Kamisachixa.<br />

No sé por dónde. Kawkitxa.<br />

No sé porqué. Kuna laykuxa.<br />

No sé para qué. Kunatakixa.<br />

No sé qué desastre ha venido por mi. Athax, kunax<br />

tukukaja, kuna yanakaja, kunaxa tukuchitha.<br />

No sé qué será de mi. Kunaxa tukuja, yanaja vel<br />

kamachajacha, kamisarukajaxa.<br />

No sé cuánto vale. Qayqatakixa, qayqa chaninixa.<br />

No sé si vaya o no. Majatixa janichaxa, makhajati<br />

janicha.<br />

No sé dónde me vaya. Kawkiruxa machija.<br />

No sé qué hacerme. Kamachaja vel kamachajaxa.<br />

Todos estos modos de hablar se hacen con los<br />

nombres, pronombres, adverbios o verbos<br />

interrogativos de suyo y para que tengan la


Vocabulario de la Lengua Aymara 227<br />

significación que aquí tienen de ordinario, se<br />

componen con la partícula -xa- pospuesta a alguna<br />

de las dichas partes de la oración y si acaso hubiere<br />

algún verbo como muchas veces suele haber, al tal<br />

verbo se le interpone la partícula -chi,<br />

ordinariamente como, no sé donde irá. Kawkiruxa<br />

machini vel sarachini y puede concluirse toda la<br />

oración con decir, jani yatitti.<br />

Noble. Mayqu vel mayqunaka jiskikiri, jiski wila,<br />

mayqu wila. Y si es mujer; t'alla vel t'allanaka.<br />

Noche. Aruma.<br />

Noche oscura. Laxa, ch'ijri, tuta aruma vel wiña.<br />

Noche y día. Arumani uruni, arumawi uruwi. Pónese<br />

de ordinario primero la noche y para saber sus<br />

partes. Vide: hora.<br />

Noche clara con luna. Phaxsi jisk'a uruki.<br />

Noche entera. Paqari anima.<br />

Noche serena. Aruma q'uma vel q'ara laqhampu.<br />

Noche larga o corta. Jaya vel jisk'a aruma.<br />

Noche lluviosa. Aruma jallurija. Cuando parece que<br />

lloverá.<br />

Noche lluviosa, que en toda ella no cesa de llover.<br />

Paqari aruma, t'ut'u aruma jallu, &c.<br />

Nombrado. Vide: Famoso.<br />

Nombrar, poner nombre. Sutichaña.<br />

Nombrar para alguna obra; camino, tramo,<br />

trabajo, &c. Sutaña, sutit'äña, irajaña, qamajaña. 3<br />

-ji.<br />

Nombrar para obispo. Obispotaki sutaña. Y así de<br />

otras dignidades, cargos y oficios.<br />

Nombre. Suti.<br />

Nombre postizo. Sawkasuti.<br />

Nombre propio de alguna persona. Cristiano suti,<br />

wiraxucha suti.<br />

Nombre o apellido. Jaqi suti. + ¿Cómo es tu nombre?<br />

¿Kuna sutima? vel ¿Kuna sutinita?<br />

Nombrar o llamar a cada uno por su nombre.<br />

Sutipatkama arut'aña, arunaqaña.<br />

Nones: ch'ulla, que también significa sin compañero,<br />

como un zapato solo, un guante, &c.<br />

Nono o noveno. Kimsaqallquxaru, kimsaqallqukipa.<br />

Nosotros, inclusive. Jiwsa vel jiwsanaka. + Exclusive:<br />

nanaka.<br />

Nosotros dos. Panisa vel panija. Y así de otros<br />

números.<br />

Nosotros solos. Sapasaki, sapajaki, jiwsa kamasaki,<br />

nanakakamajaki.<br />

Nosotros, el uno al otro. Jiwsapura vel nanakapura.<br />

Notar a uno de soberbio. Apusnaqiriru katuña. Y así<br />

de otros vicios y virtudes.<br />

Notar a uno de codicioso de plata. Qullqi<br />

chuymaniru katuha. Y así de todas las cosas.<br />

Notar las faltas. Katuña v.g. Notado te he, tres faltas<br />

en hablar: kimsa kuti yanqha arusiwima katuta.<br />

Noticia tener de algo, por haberlo oído, visto, &c.<br />

Isapasina, Idem: ulljasinajamachaña, cuando no<br />

está del todo cierto.<br />

Notificar. Isut'äña.<br />

Notificar o pregonar la tasa que a cada uno cabe de<br />

pagar. Tasa arut'äña, arunaqaña, makhataña.<br />

Notorio. Vide: Cosa clara.<br />

No se puede decir este modo de hablar. Jani sañati<br />

aka aru.<br />

No saber lo que se dice. Tawikitawiña, chuchaki<br />

chuchaña vel tawaki manqaki tawiña.<br />

No querer ver al enfermo por que no quiso verle a<br />

él. Taläsirimpi taläsirakiña, q'uchasirimpi<br />

q'uchiyasirakiña.<br />

No querer la comida o vestido, &c. que le dan por<br />

estar mohíno. Manq'a, isi, &c. tipusiña, tusuña,<br />

sawriña, uksaña.<br />

No querer sujetarse a nadie. Thukisnaqaña vel<br />

tujisnaqaña, matusnaqaña, jach'asnaqaña,<br />

tatasnaqaña, jilasnaqaña.<br />

No ocupar lugar aunque está en él. Jani kunarusa<br />

phukusuña ukankasinsa.<br />

No sentir el trabajo, trabajar sin descanso. Ch'aqarä<br />

qamaña.<br />

No tener huelgo o resuello. Samanawisaña.<br />

No tener gusto en la comida aunque sea bien<br />

guisada. Tanaki ch'aphaqaki, qhup'aki, quqiki<br />

manq'aña.<br />

No tener en qué entender. Inaqakiña, kasi kakiña.<br />

Noveno. Vide: nono.<br />

Noventa. Llalla tunka tunka.<br />

Novato, chapetón. Yaxana.<br />

Novecientos. Llallatunka pataka.<br />

Novenas. Nawiya. + Tenerlas: nawiyankaña. +<br />

Hacerlas decir de misas: llalla tunka misa misäsiña.<br />

No viene a la memoria. Jani amajasisiti, jani<br />

amajasituti.<br />

Novicio. Idem: vel padre yaniri, monja yanirí.<br />

Noviembre. Lapaka phaxsi.<br />

Novilunio. Phaxsi qhanawaña. + Serlo: phaxsi<br />

qhanawi.<br />

Novio. Kasarasiri vel machaqa kasarasiri.<br />

Nube. Qinaya, llantuya. + Venir: jithiniña. + Ir:<br />

jithiña. + Quitarse: laqhampu q'araxti, q'ararti,<br />

k'umarti, lluch'urti, qanqa llapa llapaqakixi. +<br />

Cercar el cielo todo: laqhampuru qinaya<br />

lluch'ukipti, ch'ukutaki. + Andar o haber nubes en<br />

partes: qinayanaqaña, qinayaña 3 -niy. Llañtuyaña,


228 Ludovico Bertonio<br />

llantuyanaqaña. + Estar sobre algún cerro u otra<br />

parte sin moverse: qinayajasiña, qinaya<br />

wayujasiña. + Aventarlas al aire: jawq'arpäña,<br />

aparpäña, anarpäña, qarkurpaña.<br />

Nube lluviosa. Wayt'ijasiri qinaya.<br />

Nube arrebolada. Vide: arreboles.<br />

Nube de los ojos. Quyru, qhut'i vel mami. + Criarse:<br />

quyrutu vel nayra qhut'itu, mamitu. + Sacarla:<br />

Jayt'usuña, p'itusuña.<br />

Nublado. Vide: nube.<br />

Nublado estar el tiempo. Vide: nube.<br />

Nuera. Yuqch'a.<br />

Nuestro, -ja. Idem: -sa como nuestro padre: awkija,<br />

awkisa, según fuere exclusive o inclusive.<br />

Nuestra Señora la Virgen Marta. Tayksa Virgen<br />

María vel tayksa.<br />

Nueva. Aru. + Darla: jalat'äniña. + Recibirla: aru<br />

puritu vel apanitu, + Enviarla: apäña + Esparcirse:<br />

apatataña, p'asatataña.<br />

Nueva, alegre o triste. Kusisiña vel jiski aru; llakisiña<br />

vel yanqha aru.<br />

Nueva cosa, vestido o casa, &c. Machaqa, ari.<br />

Nuevamente. Jichaki.<br />

Nuevo chapetón. Yaxana, llamu. + Vestido de nuevo:<br />

machaqa isini. + Vestirse: machaqa isit'asiña. +<br />

Hacer algo de nuevo u otra vez: niyapiniraki,<br />

wasitaraki luraña vel wasinchaña. + Hacerse de lo<br />

nuevo: jani yatirijaqi ullinaqaña, jani<br />

yatisinajamachaña.<br />

Nueve. Llallatunka.<br />

Nuez de la garganta. Tunquru, tullu: es el caño.<br />

Número. Vide: cuenta.<br />

Número Incógnito. Qayqaxa jani yatiñawa vel<br />

phirk'iwa.<br />

Número Infinito o muy grande, sin cuenta. Junu<br />

junu, phirk'i phirk'i, laq'a laq'a, qhuri qhuri. Vide:<br />

infinidad.<br />

Nunca viene. Wiñaya jani jutiri. Y así de otras cosas.<br />

Nunca visto. Ullijama, ullanawi. Y así puede decirse<br />

de otras muchas cosas.<br />

Nunca afligido. Taqhisinawi, &c.<br />

Ñ<br />

Ñudo de las sogas, hilos, &c. Chinu vel muqu. +<br />

Darlo: chinuña, chinusiña. + Desatarle: jaraña,<br />

jarajaña, jaratataña.<br />

Ñudo que se hace suyo o retorcimiento en los hilos<br />

o sogas muy torcidas. Ch'illa. + Retorcerse o<br />

anudarse así: ch'illaptaña vel phalthaptaña.<br />

Ñudo de las cañas, palos, &c. Muqu vel quju. +<br />

Tenerle: muquni, qujuni.<br />

Ñudoso. Idem: muquni, &c. Muy ñudoso: muqu<br />

muqu, quju quju vel ch'awa ch'awa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 229<br />

O<br />

¡Oh!, Interjección para invocar a Dios y a los<br />

Santos. A dios tatay, a Santa María matay, &c.<br />

¡Oh!, válgame Dios cuan grande es la casa de<br />

Dios?. ¿A tatay piosana utapa kamisa jach'a?<br />

O, adverbio interrogativo. Cha v.g.: es indio o<br />

español, ¿Jaqiti wiraxuchacha? ¿Viene o no? ¿Jutiti<br />

janicha vel michqa janicha?<br />

O, conjunción disjuntiva. -chi. v.g. tú lo hurtaste o<br />

Juan lo hurtó: juma jani luntataraqachita, Juanaki<br />

luntataraqi vel juma luntataraqachita, michqa jani<br />

luntatimana Juana luntataraqi. La -chi se interpone<br />

y michqa, es ornato que puede dejarse de poner.<br />

¡Oh!, que lástima. Atax, ala.<br />

¡Oh!, si fuera mío. Ay nankaspana vel nankaspani.<br />

¡Oh!, si hiciera. Lurasni, &c.<br />

Obedecer. Iyasaña, aru katuña, aru isapaña.<br />

Obedecer sin réplica. Jani aynisinaki vel amukasaki.<br />

Obediencia. Aru katuña vel katuwi.<br />

Obediente. Aru katuri, &c.<br />

Obligar a dar, a ir, &c. Churäña, saräña,<br />

sobreponiendo diéresis en los verbos.<br />

Obligar a restituir. Churaxañamawa, Kutäxañamawa<br />

saña.<br />

Obligado a dar, a saber, a ir, &c. Churama, yatima,<br />

mama satakankaña. Y así de otras cosas.<br />

Obligado a trabajar para uno que trabajó para él.<br />

Ayni.<br />

Obligado a trabajar en las minas o ingenios. Celula<br />

jaqi vel tinta jaqi.<br />

Obligación a restituir. Kutäxama satakankaña. +<br />

Tenerla: kutäxama satakankaña vel kutäxañaja<br />

wakisi, yatisi, purisiwa. Y así de todas las demás<br />

cosas.<br />

Obligarse. Vide: prometer.<br />

Obligarse con voto. Vide: voto.<br />

Obra. Luraña, lurawi. + Hacer mucha obra:<br />

jusachaña.<br />

Obrero. Vide: trabajador.<br />

Obrero sobrestante. Iranaqïri.<br />

Obrero, jornalero. Iñacha vel qullana.<br />

Obrero que trabaja en recompensa. Ayni.<br />

Obstinado. Qala chuymani, jani paxtä, jani chiqä,<br />

ch'ayu, aña. Vide: desobediente.<br />

Obstinación. Jani pakiyakankaña, ch'ayukankaña, &c.<br />

Obstinadamente. Jani pakiya jaqi, &c.<br />

Oca. Apilla. + Su mata: qhiya.<br />

Ocasión tener para reñir, &c. Jaychasiñaja wakisi,<br />

purisi vel wakisirapitu. + Perderla para ganar plata,<br />

&c. Qullqi jakiña pasuña, jamaña, wanuña,<br />

wasuña, jaqhaqt'aña, ch'inaqt'äña, khüskaña,<br />

tusuña. + Serlo de bien o de mal: laykuña,<br />

chijutaña, puräña, jalut'äña. + Darla para pecar:<br />

juchachasäña. Y así para otras cosas añadiendo una<br />

diéresis en los verbos. + Tomarla o buscarla para<br />

disgustar a otro: nasa thaqhaña. + Tomarla de la<br />

misericordia divina para pecar: Dios awkisa<br />

llakipiyiri pilla, uka supakuna jucharusa nä purikija<br />

saña.<br />

Ocasionarse o recrecerse enfermedad de comer<br />

mucho, &c. Ancha manq'awitha iñawitu.<br />

Occidente. Inti jalanta.<br />

Ocho. Kimsaqallqu.<br />

Ocioso estar o desocupado. Inakiña, kasikiña<br />

uksakiña vel jipijasiña.<br />

Ocioso, holgazán. Waq'a waq'anaqiri, anu llawlli,<br />

sirsuwi, saqari, sillup'ita, t'axalli, qasawita, &c.<br />

Vide: perezoso.<br />

Ociosidad así. Waq'akankaña.<br />

Ociarse, espaciarse. Phajsarasiña.<br />

Ocicar la tierra, lo que hace el puerco. Tanqaña.<br />

Ocuparse. Tuliña, ichina, qamaña, jatuña, juchaña,<br />

luqanaqaña, iranaqaña. Todos piden acusativo sin<br />

preposición.<br />

Ocuparse todo un día. Urujáña.<br />

Ocuparse mucho tiempo en comer, en rezar, en<br />

jugar, &c. Manq'arachaña, lisarachaña,<br />

anatarachaña. Y así en todas las cosas<br />

interponiendo la partícula -racha- en los verbos.<br />

Ocupación. Jucha, qama. + Haber muchas: qama<br />

junisi, junithapti. + Tenerla: juchankaña,<br />

qamankaña. ¿En qué te ocupas, o qué es tu<br />

ocupación? Qamachaña. Respuesta: jani kunas<br />

qamachtti.<br />

Ocupación en aparejar algo. Yampa. + Tenerla:<br />

yampankaña.<br />

Ocupadísimo. Qamaxtara, qama warira, jucha warira,<br />

umaruchita, ninaruchita siri.<br />

Ocupar a otro. Ichäña, tuläña, qamäña, iranaqaña.<br />

Ocupar a otro, estorbándole en la obra que hacía.<br />

Jayrasäña.<br />

Ocupar todo el asiento. Utt'aña phuqasiña, uta<br />

phuqhasiña, &c.<br />

Ocupar lugar las cosas corporales. Phuqusuña. + No<br />

ocuparle como los espíritus: jani phuqhusuña, jani<br />

phuqusuriti. Los ángeles aunque estuviesen todos<br />

en una casa por ser espíritus no la ocuparían.<br />

Quedará tal vez a como si ningún ángel estuviera<br />

en ella: Angelanaka taqipacha maya utankaspansa<br />

espíritu kankawipatha, uka utaru jani


230 Ludovico Bertonio<br />

phuqhusurikiti, uka utasqa ch'usajakirikiwa.<br />

Ocupar poco lugar. Wakita phuqut'aña.<br />

Ofender. Juchachasiña, pantaña. Vide: injuriar,<br />

inquietar, dañar.<br />

Ofender a Dios, a su Rey, &c. Diosa manqa, reya<br />

manqa juchachasiña.<br />

Ofender, disgustar. Vide: molestar, escandalizar.<br />

Ofenderse. Vide: disgustarse, amohinarse.<br />

Ofensa. Jucha.<br />

Ofensa o daño. Yanqhachaña.<br />

Ofendículo o escándalo. Yanqha yatichaña, jucharu<br />

puräña.<br />

Oficial de sombreros, zapatos, de vasos, &c.<br />

Sombrero kamana, zapato kamana, qiru kamana,<br />

&c. Búsquese en sus propios lugares; albañil,<br />

sastre.<br />

Oficio. Idem: vel sombrero kamanakankaña, zapato<br />

kamana, &c. + Tenerle de sólo comer, cantar, jugar,<br />

&c: manq'a süni, q'uchu süni, anata süni. Y así en<br />

todas las cosas buenas y malas. + ¿Qué oficio<br />

tienes? ¿Kuna kamana? ¿Kuna süni? ¿Kuna<br />

wakhanita?.<br />

Ofrecer sacrificio a los ídolos. Tatanakaru,<br />

wak'anakaru churasiña, arphat'asiña, makhat'asiña.<br />

Ofrecer sacrificio a Dios. Diosaru churasiña.<br />

Ofrecer al demonio. Vide: mal decir.<br />

Ofrecer. Vide: presentar.<br />

Ofrecerse de hacer. Vide: prometer.<br />

Ofrenda. Idem: vel churasiña.<br />

Oír. Isapaña.<br />

Oír o ver sin reprehender. Amukarapiña vel amuki<br />

isapaña, amuki ullijaña.<br />

Oído. Vide: oreja.<br />

Oído, el sentido del oír. Isapaña. + Dar oído: isapaña.<br />

Oído sutil, que oye o que percibe muy bien por<br />

bajo que hablen. Jisk'a jinchu.<br />

¿Oyes? ¡Hola!. Chay.<br />

Oír con silencio. Ch'ujtataki vel amukasaki isapaña.<br />

Oír escuchando. Isujasiña.<br />

Oír de paso. Saraspä isapaña.<br />

Oírse o percebirse el que habla, canta, &c.<br />

Isapasiña.<br />

Oírse o saberse algo. Isapasiña.<br />

Oírse o saberse donde está alguno. Isapasiña.<br />

Oírse, envanecerse, juzgando que habla bien.<br />

Sap'awa arusña sirijamaki arusiña.<br />

Oírse ruido de granizo, ratones y otras cosas así.<br />

Chux chuxtaña.<br />

Ojeras. Vide: lagrimales.<br />

Ojeriza. Q'inawaña, pallqawaña, tipusiña q'apisiña. +<br />

Tener la contra alguno: q'inaqaña, ust'aña, dativo<br />

-taki vel kisuña yawritha, parkitha ullt'aña,<br />

ullch'ukiña. Vide: aborrecer.<br />

Ojos. Nayra. + Ambos ojos: purapa nayra. +<br />

Volverlos: thijraña, thijrutaña. + Abrirlos:<br />

jist'araña. + Cerrarlos; ch'amisthapiña. + Saltar:<br />

jaltusnuña. + Sacarlos: irusuña, jaltusnuwaña. +<br />

Bajarlos: ullixataña. + Levantarlos: ullutaña. +<br />

Volverlos a todas partes: ch'iqa kupi ullasnaqaña.<br />

Ojos pequeños. K'uyata.<br />

Ojos llorosos. Mark'a, uma nayra.<br />

Ojos colorados. Mullu nayra, que es hermosura entre<br />

indios.<br />

Ojos grandes. Amqa, qala nayra.<br />

Ojos lagañosos. Jillq'i, warira.<br />

Ojos enramados. Sillu.<br />

Ojos hundidos. Pata manqhi, t'uxu, paka ikiña, p'iya.<br />

Ojos que apenas se abran. Sisijata.<br />

Ojos con nube. Q'uyru, qhut'i, mami.<br />

Ojos viscos. Parqu nayra vel larama.<br />

Ojos zarcos. Qupa nayra.<br />

Ojos con lagrimales. Aqhuya.<br />

Ojos cegajosos. Säpi, sarphu.<br />

Es de advertir que siempre hemos puesto a la postre<br />

nayra, tras el adjetivo y añadiéndole -ni, significa<br />

el que tiene ojos de aquella manera, v.g.: k'uyata<br />

nayrani. Él que tiene los ojos pequeños. Y esto<br />

mismo significa: nayra k'uyata. Anteponiento el<br />

nombre nayra a su adjetivo y entonces no se pone<br />

-ni. Los cuales dos modos de hablar son comunes a<br />

todos los nombres que significan parte, v.g:<br />

Q'unq'u amparani vel ampara q'unq'u: el que tiene<br />

gafas las manos o el gafo de manos, que todo es<br />

una cosa. Lo cual es mucho de notar en esta<br />

lengua.<br />

Ojo de un lado. Ma aja nayra vel ch'ulla vel jaqha<br />

nayra.<br />

Ojos alerta. Pusi nayratha ullinaqaña.<br />

Ojo derecho. Kupi aja vel kupi tuqi nayra.<br />

Ojo izquierdo. Ch'iqa aja, ch'iqa tuqi nayra.<br />

Ojotas. Jiskhu.<br />

Ojotas al uso del Cuzco. Pillu jiskhu.<br />

Ola del mar o laguna, &c. Uxi. + Uxi maphuti,<br />

saruti. Levantarse y si son grandes: jach'awa<br />

maphuti vel jach'a uxi. Por que uxiña, significa<br />

levantarse olas. + Amansarse: t'arphunuqaña,<br />

llamp'unuqaña.<br />

Oler aplicando el olfato. Mukhiña, mukhitaña.<br />

Oler uno a otro. Mukhiyasiña.<br />

Oler bien o mal. Muxsa vel yanqha thujsaña vel jaru<br />

thujsaña.<br />

Oler a vino, a chicha el bebedor. Vino vinuki, k'usa


Vocabulario de la Lengua Aymara 231<br />

k'usaki thujsaña, jiwq'iña. Lo mismo se hace en<br />

otras cosas doblando el nombre de la cosa a que<br />

huele.<br />

Oler muy mal. Sira maq'ayaña.<br />

Oler mal la carne. Jimutaña vel ñusaña, ñust'aña.<br />

Oler mucho. Jach'a vel junt'u thujsaña.<br />

Olfato. Mukhiña, mukhit'aña.<br />

Oliscar. Jimutaña, ñusaña.<br />

Olor bueno o malo. Muxsa vel jaru thujsiri.<br />

Olvidarse. Armaña, armajaña. 3 -yi.<br />

Olvidarse de lo que había de decir. Aru jayphuwaña,<br />

chhaqutäña.<br />

Olvidar algo para siempre. Armamukuña.<br />

Olvidadizo. Arma arma, arma kamana.<br />

Olvidado, de quién nadie se acuerda. Armata,<br />

armamukuta. + Vivir olvidado o descuidado:<br />

armamt'ä, mat'ata, wajara, qawra miri saranaqaña.<br />

Olla. Phukhu.<br />

Olla muy grande. K'awch'i. + Ponerla: ituxataña. +<br />

Quitarla: ituqaña vel ituraña.<br />

Olla para tostar algo. Jiwk'i.<br />

Olla quebrada o agujereada. P'iya, k'iña.<br />

Olla sucia. Llink'ini phukhu.<br />

Olla de los que se están muriendo y tienen el pecho<br />

levantado. Arasa. + Hervir en el pecho: arasa<br />

jikit'i.<br />

Ollero. Qhupi, sañu kamana.<br />

Ollería. Qhupi uta, sañu uta.<br />

Ollita o puchero. Chamillq'u p'uska.<br />

Ollita menor. Jayq'u.<br />

Ollita donde echan el maíz mascado. Wich'i.<br />

Ombligo. Qururu.<br />

Omnipotencia. Taqi atipiri kankaña.<br />

Onza de oro, plata, &c. Sara, warkhu.<br />

Ondear el mar, laguna, río. Uxiña.<br />

Ondear o menearse algo la laguna, mar, &c. Q'aytil<br />

q'aytiltaña, aytil aytiltaña, apal apaltaña.<br />

Opinar. Chuymajana amajasiña vel jamut'aña, nantha<br />

akajamawa saña.<br />

Opinión buena o mala tener acerca de algo. Nantha<br />

jiskiwa, yanqhawa saña.<br />

Opinión tienen los indios que el sol cada día se<br />

hunde en el mar. Jaqinakana inti urunkuna quturu<br />

jalanti.<br />

Opinión. Vide: fama, nombre.<br />

Oposición de la luna. Phaxsi urut'i.<br />

Oprimir. Vide: Afligir, apretar, acosar.<br />

Oprimido. Vide: afligido.<br />

Oprimir la carga al que la lleva. Khumu vel q'ipi<br />

jathiji, jaychji, t'uniji, llamch'iji, llawsiji.<br />

Oprimido así. Khumuna jathijaña, &c.<br />

Orar. Jamp'at'iña, Dios jamp'atiskaña.<br />

Orar pidiendo a Dios o a los santos. Diosaru<br />

mayisiña, intuña.<br />

Orbe o todo el mundo. Pusi sü.<br />

Orden. Chimputakama saraña. + Haberla en alguna<br />

casa: aka utana kunasa chimputakama sari. Idem:<br />

saratakama, sarapakama sari. Su contrario es:<br />

pampaki sari.<br />

Orden de S. Francisco. S. Francisco padrenaka<br />

kankaña.<br />

Orden de S. Clara. S. Clara monjanaka kankaña.<br />

Orden sacramento. Idem.<br />

Ordenar de sacerdote. Ordenaña vel sacerdote<br />

unanchaña.<br />

Ordenarse de misa. Misataki vel sacerdotetaki<br />

ordenasiña.<br />

Ordenar. Vide: mandar.<br />

Ordenanza. Vide: Ley.<br />

Ordeñar. Ñuñu q'upusuña vel ch'iwrusuña.<br />

Ordinaria cosa. Ina yä.<br />

Ordinario hombre. Ina jaqi.<br />

Ordinario de las cartas. Chaski.<br />

Ordinario, lo que siempre suele haber. Uka tukuta,<br />

t'aqhanawi.<br />

Ordinariamente. Idem: uka tukuta.<br />

Orégano de estas tierras. Waycha.<br />

Oreja. Jinchu. + La del lado derecho o izquierdo: kupi<br />

vel ch'iqa jinchu.<br />

Orejear, decir de no. Ch'unch'u khiwiña, pawiña.<br />

Orejudo. Jinchu qatati.<br />

Oriente. Inti jalsu.<br />

Oriental. Inti jalsu tuqi vel iwraqa.<br />

Origen. Vide: principio.<br />

Original escrito. Idem: vel qillqarawi, qillqusuwi.<br />

Orilla del mar, laguna o río, &c. Lakha.<br />

Orilla de las mantas. Sullqu, sillqu.<br />

Orilla colorada. K'awu, llawu. + Hacerla: k'awuña,<br />

llawuña. + Hacerla de cualquier color que sea:<br />

sullkuña.<br />

Orilla que se va haciendo en los lados de la tela<br />

mientras tejen a lo largo de ambos lados. K'illpa.<br />

Orilla que se hace al principio y al fin de las telas y<br />

de todo lo que se teje. Pulu. + Hacerla: puluchaña.<br />

Orilla del pueblo. Marka kawä.<br />

Orín. Qurari, quyrari. + Tomarse de él: qurarikipaña,<br />

jamakipaña.<br />

Orina del varón y de todos los animales machos.<br />

Yaqha.<br />

Orina de la mujer y de todas las hembras de los<br />

animales. Jisq'a.<br />

Orinar. Yaqhaña, yaqharaña, jisq'aña, jisq'araña.


232 Ludovico Bertonio<br />

Según fuere macho o hembra.<br />

Orinar sangre. Wila yaqhaña.<br />

Orinal. Yaqhaña, yaqhasiña.<br />

Oro. Chuqi. + Mina de oro: chuqi qhuya.<br />

Oro en barra o tejuelo. Chuqi tika.<br />

Oro fino. Wila chuqi.<br />

Oro bajo. Janq'u chuqi.<br />

Oro en polvo. Ch'ich'i vel ch'alla chuqi. + Sacarle:<br />

ch'ich'iña.<br />

Oro derretido. Chuqi uma vel umaptäta chuqi.<br />

Osar hacer, decir, &c. Jani qhï, jani wati luraña,<br />

arusiña, &c. Y también puede anteponerse: jani<br />

llaki, jani tunki, &c. vel jani qhiytasa, jani<br />

jiwutasa, jani llakisa, jani jaxsarasa, &c.<br />

Osado. Jani wati, jani qhï, &c. vide: atrevido.<br />

Osadía. Jani watikankaña, &c.<br />

Osadamente. Jani watiki, &c.<br />

Osarlo. Amä ch'akha tawqata, arkuta.<br />

¡Oh! si fuera mío. Nankaspana.<br />

Oso animal. Jukumari.<br />

Oscurecerse el tiempo como cuando quiere llover.<br />

Uraqi vel laqhampu jiwakipti<br />

Oscurecerse faltando luz. Ch'amakakiptaña,<br />

laxakiptaña vel ch'amaktaña, laxtaña vel qhana<br />

wisaxaña.<br />

Oscurecerse el sol o la luna o eclipsarse. Inti<br />

ch'amakakipti, laxakipti, jiwi, jiwakipti.<br />

Oscurecerse, apenas echarse de ver. Jayphuxaña,<br />

jayphu ullasiña.<br />

Oscurecerse, asombrarse. Ch'iwukiptaña.<br />

Oscurecerse entrando la noche. Thami thamiña vel<br />

ajanu thami.<br />

Oscurecerse el Juicio con la enfermedad, turbación<br />

o embriaguez. Chuyma jayphurtitu, jayph'utitu vel<br />

chaqhutitu.<br />

Oscurecer. Activo. Ch'amakakiptäña, &c. Añadiendo<br />

diéresis los verbos susodichos.<br />

Oscurecer a otro con su fama. Qisiwaxaña, misiña,<br />

llalliña, chuyma ullijasiña.<br />

Oscurecerse así. Qisuxaña, jani jakhuxaña, Jani<br />

jakhutaxaña.<br />

Oscuridad. Ch'amaka, laxatuta ch'ijri.<br />

Oscuridad profunda de la noche. Wiña vel wiña<br />

aruma.<br />

Oscuramente hablar, oír, entender, &c. Jayphuki<br />

arusiña.<br />

Oscura palabra o razón. Jayphu.<br />

Oscuro. Ch'amaka, laxa. Dícese de las casas, tiempo,<br />

&c.<br />

Otear, mirar de alto. Ullinuqaña.<br />

Otero. Ullinuqaña qullu.<br />

Otra manera. Mä jamuraki.<br />

Otra vida. Mä jakaña.<br />

Otro. Mayniraki, maraki.<br />

Otros. Jaqhapa.<br />

Otro de vosotros. Maynimataki.<br />

Otro poco. K'ata mämpi.<br />

Otro tanto. Maya jukha.<br />

Otras cosas. Jaqhapa yänaka.<br />

Otra vez. Wasitha, niyaraki vel mä mit'a, mä kutiraki.<br />

+ Hacer algo otra vez: wasinchaña.<br />

Otras veces. Mä nakatha.<br />

Otros dos. Mä paniraki.<br />

Otros tres. Mä kimsaraki.<br />

Octubre. Satawi lapaka.<br />

Ovas de la laguna. Laqhu.<br />

Ovas de la laguna. Ch'unkayu. Son diferentes.<br />

Oveja de la tierra. Qawra qhachu.<br />

Oveja de castilla. Uwisa.<br />

Oveja fecunda. Mira qawra, &c.<br />

Ovillo. Ch'ankha tama, kucha vel qhat'u. + Devanarle:<br />

ch'ankha tamachaña vel khiwiña, khat'uña,<br />

khiwsuia, khat'usuña.<br />

Ojear pájaros, mosquitos, &c. Jawarpäña, thalarpäña<br />

vel qarkurpäña.<br />

Ojalá o si. Ay- ut supra.<br />

Ojear moscas, pájaros, &c. Jawq'arpäña, thalarpäña.<br />

Idem: janarpäña vel anarpäña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 233<br />

P<br />

Pacer el ganado. Juntiskaña vel qhachaskaña.<br />

Pacer en buenos pastos. Pawrä q'ichuña, manq'aña.<br />

Paciencia. Amu chuymampi, llamp'u chuymampi,<br />

ustanawi chuymampi mutusiña.<br />

Paciente. Ustanawi vel jani ustanawi. Con negación o<br />

sin ella, como: t'akhanawi vel jani t'akhanawi;<br />

continuadamente, el cual modo es de notar.<br />

Paciente en el pecado nefando. Q'iwsa, q'iwila,<br />

wawsa, ipa, putu. + Consentir que cometan con él<br />

este pecado: q'iwsäsiña, q'iwlläsiña, wawsüsiña,<br />

ipäsiña, putuwäsiña. Vide: agente.<br />

Pacientemente. Ustanawiki, ustanawi chuymaniki.<br />

Pacientisimo. Ustanawina ustanawipa, chiqana<br />

ustanawi.<br />

Pacífico. Ina, inantu, kasi, muxsa qamiri, muxsa<br />

jakañana jakiri jaqi.<br />

Pacificamente. Muxsaki, kasiki.<br />

Pacificar. Vide: apaciguar, aplacar.<br />

Pachón. Idem: vel maskiri anuqara.<br />

Padecer. Mutuña, mutusiña, ñakasiña, t'aqhisiña,<br />

k'alisiña, urisiña, q'uchisiña, wikusiña vel<br />

winkusiña.<br />

Padecer por bien de alguna persona o por<br />

conservar algo. Urquraña, wasiruña. Cristo Jesús<br />

Señor Nuestro padeció por salvarnos: Jesucristo<br />

awkisa urquristu, wasirustu.<br />

Padecer hambre o necesidad de otras cosas.<br />

Manq'atha t'aqhisiña, jiwaña, jalutaña.<br />

Padecer dolores. Usuña, usutu, t'ajitu, ch'ajitu,<br />

chaxitu.<br />

Padecer necesidad. Qanichasiña, qanitha jakaña,<br />

qanitha thuriña, jayp'uwaña, uruwaña.<br />

Padrastro. Wilawisa awki.<br />

Padre. Awki.<br />

Padre e hijo o hija. Awkini yuqani vel phuchani.<br />

Padre que acude a otra persona como si lo fuera.<br />

Qillinka, saywa, pukara, qiyna, qiylla.<br />

Padre o cura. Idem: Tata, tatsa.<br />

Pagano, gentil. Sutiwisa, wak'anaka jamp'atiri.<br />

Pagar a otro por su trabajo. Payllaña, churaña.<br />

Pagar el jornal. Idem: payllaña, &c.<br />

Pagar toda la deuda. Manu ajusuña, ajususxaña,<br />

japususxaña phukususiña, japaqaña, apaqasxaña,<br />

paqaraña.<br />

Pagar toda la tasa. Janq'uchaña vel wayruruchaña.<br />

Pagar lo que pierde al juego. Jaqhuña, lantiña.<br />

Pagar a uno para que atestigüe falso. K'arisirapita<br />

sasina jaqi iñachasiña, mink'asiña.<br />

Pagar el tributo o lo que generalmente se debe en el<br />

pueblo al Rey, &c. Suk'aña, apanuqaña.<br />

Pagar la buena obra. Aynisiña.<br />

Pagar en la misma moneda. Aynisiña.<br />

Pagar la pena. Juchatha ajusuña.<br />

Pagarse vengando la injuria. Puriqäsiña.<br />

Pagarse da lo que hace agradándose. Sap'a aka<br />

lurasitawa saña.<br />

Paja. Idem: pasa vel trigona siwarana, alipa, &c. vel<br />

chhallapa.<br />

Pajiza casa. Chhujlla uta.<br />

Pajar. Paja arku.<br />

Paja o cualquiera otra cosa que se echa en el barro.<br />

Minu. + Echarle: minunchaña.<br />

Paja del maíz. Chhalla.<br />

Paje. Apu arkanaqiri yuqalla.<br />

Pala de horno. Juruna pala t'ant'a apsuña pala.<br />

Palabra. Aru, arusiwi, sawi.<br />

Palabras injuriosas. Tuqi aru, sillpi, yanqha, jamqu<br />

aru. + Decirlas: tuqiña, sillpiña.<br />

Palabras desabridas. Jaru aru.<br />

Palabras dulces. Muxsa aru. Vide: a- no. 78 k'i- no.<br />

8.<br />

Palabras de requiebro. Iwayuy, apankay, chuqijay,<br />

chuyma apirijay, uyayay, munayay, chuymajamjay,<br />

ñatijarujay, chuyma sirkajay, &c Vide: mi alma. +<br />

Decirlas: iwayuy saña, &c.<br />

Palabras de compasión. Vide: lastimosas.<br />

Palabras tristes. Llakisiña aru.<br />

Palabras de trisca. Laruña, llama llama, sawka aru.<br />

Palabras tiernas. Khuyathapiña phutithapiña aru.<br />

Palabras tiernas. Waynaskaña, amutaskaña,<br />

jalutaskaña aru. + Enternecer con ellas:<br />

waynaskaña aruna jaqhuntaña, kajantaña.<br />

Palabras sentidas. Idem.<br />

Palabras ociosas o vanas. Ina aru.<br />

Palabras dobladas. Watiqa mäst'ä, jaqhast'ä aru.<br />

Palabras a propósito. Puritiri aru.<br />

Palabras fuera de propósito. Pampa aru, ina aru.<br />

Palabras de brío. Chachapacha aru vel chachaqati<br />

aru.<br />

Palabras espantosas. Warakusiña, mulla wara,<br />

jaxsaraña aru.<br />

Palabrero. Vide: fanfarrón.<br />

Palacio. Mayqu uta, jiskikiri uta, jach'a uta, qhapaqa<br />

uta.<br />

Palaciego. Vide: cortesano.<br />

Palazo. Sawuna k'apaxtäña vel k'apaña. + Darle:<br />

sawuna k'apaxtäña vel k'apaña.<br />

Paladar. Lakha nakha.<br />

Palma. Ramusa vel lamusa quqa.


234 Ludovico Bertonio<br />

Palma de la mano. Ampara quta quta.<br />

Palmada. T'axlliña, &c. + Darla: t'axlliña, t'axllit'aña,<br />

t'axllirpäña, phiskurpäña<br />

Palmo. Kapa, chiya. + Medir a palmos: kapaña,<br />

chiyaña.<br />

Palo. Vide: madera.<br />

Palo, garrote. K'aspi, lawa, sawu. + Dar con él:<br />

k'aspiña, k'aspina nuwaña, sak'aña.<br />

Palo de la cumbre de las casas que corre de un<br />

mojinete a otro. Pinqu lawa, pinqu q'iru.<br />

Palo delgado para acabar la tela. Juch'usa jak'asa,<br />

murma jak'asä. Vide: telar, donde se hallarán las<br />

diferencias de estos palos.<br />

Palo largo, percha larga. Luqina.<br />

Palo negro o espada de los indios con que juegan.<br />

Wini, winu.<br />

Palillo donde hacen fuerza con el pie cuando aran.<br />

Thijlla.<br />

Paloma. Idem: vel urpi.<br />

Paloma torcaz. Ququtuwa. + Gemir la paloma:<br />

ququtuña.<br />

Palomino. Urpi qallu.<br />

Palpar. Llamkaña, llamkt'aña, inkaña. Vide: Tocar.<br />

Palparse. Llamkat'asiña.<br />

Palparlo todo. Llamkakipaña.<br />

Palpar el duende o pesadilla. Jajapuña. + Tenerla:<br />

jajaputu.<br />

Palpitar. Wat'ix wat'ixtaña, unux unuxtaña, pharax<br />

pharaxtaña, walax walaxtaña. Vide: menearse.<br />

Palpitar el corazón. Chuyma purux puruxti, t'ax<br />

t'axti, jiskal jiskalti. Y también los verbos<br />

precedentes.<br />

Palpitar los ojos. Todos los sobredichos verbos y más<br />

ordinariamente: nayra jiskal jiskaltitu.<br />

Pampa cansada o llanada muy larga. Payi, vel anu<br />

t'ukuwa, jani jusä, jani jakikatä, jani jakixtä, jani<br />

jusasiri pampa.<br />

Pan de trigo o tortilla de quinua o de maíz. T'ant'a.<br />

Pan de sal. Jayu kay vel yatä.<br />

Pan o tortilla de quinua. Juchha thä.<br />

Pan dé magno. Maxnu parara.<br />

Pan reciente. Sü t'ant'a.<br />

Pan de oro y de otras cosas. T'ant'a.<br />

Panadero. T'ant'akamana.<br />

Panadería. T'ant'a uta.<br />

Panes o todas las semillas y cosas de comer que<br />

nacen en el campo. Jiwra.<br />

Panal. Pupa qallu, llachiwana vel pupa p'uñu p'uñu.<br />

Panza. Phatanka.<br />

Panzudo. Phatanka qatati vel puraka qatati.<br />

Panderetes. Pata pata. + Tresquilar así: patapata<br />

yawiraña vel quchuraña.<br />

Pantorrilla. Kayu t'usu. + De grandes pantorrillas:<br />

t'usu wanq'u wallq'i, t'usu qatati.<br />

Panales para envolver. Awayu, jama qura, susuña<br />

awayu.<br />

Pañetes o bragas. Wiqara. + Ponérselos:<br />

wiqarat'asiña. Wiqarallusnuña, jarajasiña,<br />

iqarasiña, aparasiña, &c. Quitárselos.<br />

Paños menores. Idem: wiqara.<br />

Paños o colgaduras. Janaña isi.<br />

Paño de Castilla. Pañu, Castilla isi.<br />

Paño de manos. Idem: vel ampara thijmirasiña.<br />

Paño o ropa vil de diversas lanas, como usan los<br />

pobres o los frailes Fransiscos. Ch'axch'i isi. Y<br />

por esto a los Franciscos llaman: ch'axch'i padre.<br />

Paño para llevar o coger algo. Junkuña. + Llevar en<br />

él: junkuña. + Coger en él: junkusuña.<br />

Paño o toca con que se cubren la cabeza las<br />

mujeres. Sunt'uxallu vel junkuña. + Cubrirse:<br />

sunt'uxallusiña, junkuñat'asiña.<br />

Paño de narices. Sinqa pañu, susuña.<br />

Papa, Vicario de Cristo. Idem. Idem: Santo Padre:<br />

taqi cristianuna pupa, awatiripa, Jesucristuna jach'a<br />

lantipa.<br />

Papa, comida ordinaria de los indios. Amka. Idem:<br />

ch'uqi. Algunas especies de ellas iremos poniendo.<br />

Papas las más conocidas y buenas en esta tierra<br />

son. Puma quyllu, amajä, awachucha, p'atiqalla,<br />

nayrap'uqu, ulla talla, allqa jamaqurani, allqa<br />

phiñu, k'usk'u, wila q'api, watuqa, apichu,<br />

khulluk'awna.<br />

Papas malas de su género. Paquxawa, jurama, chuqi<br />

jinchu, chuqi phitu, luk'i, ch'ära.<br />

Papas escogidas entre las buenas de cualquier<br />

especie. Chikilla vel qhini, t'umiri.<br />

Papas blancas y larguillas. Surimana.<br />

Papas aguanosas. Ch'iki.<br />

Papa silvestre. Apharu.<br />

Papa que degeneró de su bondad. Jank'a amka.<br />

Papa como batata, de que hacen qawi. Apilla.<br />

Papas tempranas. Qhuchi.<br />

Papas sarnosas. Chuqu chuqu, Idem: jank'a. Y así se<br />

llama el sarampión.<br />

Papas moradas por dentro y suelen hacer tinta de<br />

ellas. Ch'apina.<br />

Papas silvestres muy pequeñas. Ipi amka. Y porque<br />

nacen en gran número: ipina ipipa, significa mucho<br />

en número o muchísimo.<br />

Papas que nacen cuando las otras se siembran, por<br />

haberse quedado debajo de la tierra: Q'iya.<br />

Papas que quedaron muy pequeñas por causa del


Vocabulario de la Lengua Aymara 235<br />

hielo. Llullu vel phik'i.<br />

Papas que resisten mucho al hielo. Luk'i, jaxayari.<br />

Papas mezcladas de diversas especies y colores.<br />

Ch'alu, ch'axru.<br />

Papas curadas en el agua. Tunta. De que hacen<br />

mazamorra o las cuecen como chuno enteras.<br />

Papas curadas al sol y al hielo. Chuñu, que es<br />

comida ordinaria de estos indios.<br />

Papas cocidas. Qhati.<br />

Papas asadas al rescoldo. Sirqi.<br />

Papas asadas en hornillas con terrones que<br />

abrasan. Waja. Si es al coger: japu, al tiempo de<br />

sembrar.<br />

Papa asada y arrugada. Sunqu waja.<br />

Papas prolongadillas. Sukuya luk'i. + Sembrarla,<br />

desherbarlas, cogerlas a la cosecha, cocerlas, &c.<br />

Búsquese en sus lugares y aquí solamerrte diremos<br />

lo que particularmente conviene a ellas. + Sacarlas<br />

después de sembradas hurtandolas o por otras<br />

causas y pleitos: lantaña. + Sacarlas sin arrancar la<br />

mata: iñaqaña. + Coger parte de las papas antes de<br />

bien maduras: amkhachaña, amkhachasiña. +<br />

Contar una almorzada de ellas para saber si será el<br />

ano bueno o malo: piw irutaña. Es gran<br />

superstición.<br />

Papas monstruosas que nacen como una mano o<br />

balaustradas o como una cabeza, &c. Llallawa.<br />

Y hacen supersticiones con ellas.<br />

Papagayo. Uritu.<br />

Papel. Idem: papela.<br />

Papera. Tuqu usu, ch'uti usu. + Tenerlas: tuquptitu,<br />

ch'utiptitu.<br />

Papirote. Tinka. + Jugar a ellos: t'inkasiña.<br />

Papo de las aves. Inqi.<br />

Para mí hago trabajo, &c. Lurasiña itunaqasiña;<br />

interponiendo la partícula -si en los verbos.<br />

Para mi daño. Nataki qani. Esta dicción es nombre y<br />

no verbo.<br />

Para poco tiempo. Jank'apuqataki, ilapuqataki.<br />

Para poco, flojo. Jayra. Vide: perezoso, muerto, &c.<br />

Para mi bien o dicha. Allinajana y así allinamana,<br />

&c.<br />

¿Para cuántos días van o semanas, meses o años?<br />

¿Qayqa ururi, semaniri, phaxsiri, mariri majata?<br />

Para los dos, o quede esto aquí. Akawjataki. Idem:<br />

akataki aka aru chaqhaphana.<br />

Para mí, a mi ver. Nanña.<br />

Para o en comparación de Martín, Pedro no es<br />

nada. Martinaru chikäta, Pedro jani jakhusiri.<br />

Par o cerca de mi. Vide: cerca.<br />

Par de zapatos, &c. Mayajaqi.<br />

Par de bueyes, de indios que aran. Wakha mä masa,<br />

jaqi mä masa vel ma uma.<br />

Par y medio. Masa ch'ullani. + Dos pares: pä masa.<br />

Parábola. Idem. Y contando a menudo las del<br />

evangelio, entenderán lo que es: jaqhast'ä vel<br />

mäst'ä aru. Tira algo a ello.<br />

Paradero. Puriña.<br />

Paralítico. Jithiri, muruq'u.<br />

Páramo lugar frío. Thäña vel thäna markapa, thä<br />

uraqi vel sunijaki.<br />

Páramo frío que almadía. Chuyma pirjuthaltiyiri,<br />

llujuthaltiyri, kiwkuthaltiyiri, uraqi. Idem: suni.<br />

Pararse. Vide: volverse y volver.<br />

Pararse tamañito. Juch'akakixaña.<br />

Pararse todo negro: ch'ära uqhakiptaña. Y así de<br />

todos colores.<br />

Pararse como muerto sin fuerza de puro cansado.<br />

K'uskakixaña.<br />

Pararse como muerto el que está borracho de vino<br />

o chicha. Vinona, k'usana qaqaña.<br />

Parar, hacer alto muchos en algún cabo. Anuqtaña,<br />

aywinuqtaña, purinuqtaña.<br />

Pararse. Sät'aña, säkakiña.<br />

Parar. Vide: descansar.<br />

Parar mentes. Jamurpaña, ulljaña, unanchaña.<br />

Parar las manos. Phuxtuchaña. + La manta o capa:<br />

mujichaña. + El sombrero o plato: asutaña.<br />

Parar la obra, no hacerse más en ella. Qulluxaña,<br />

sawrixaña, tusuxaña, khüsxaña.<br />

¿Para qué? ¿Kunataki?<br />

¿Para qué más? ¿Kunampitaki?<br />

Parcial, que se allega más a uno que a otro.<br />

Mayniruki wakiri.<br />

Parcial, que ahora es de un bando, ahora de otro<br />

neutral. Puraparu sariri.<br />

Pardo. Wapa, wapatiña.<br />

Pardo claro frailesco. Uqi. Paroxismo. Jiwartaña. +<br />

Tenerle: jiwartaña, t'akhartaña, samkartaña.<br />

Paraíso. Idem vel alaxpacha.<br />

Parear las cosas desacompañadas, dar compañero<br />

al zapato que no le tiene, &c. Jaqichaña,<br />

yananichaña.<br />

Parear los que han de trabajar juntos, bueyes,<br />

hombres, &c. Masachaña, umachaña, pä<br />

masachaña, kimsa masachaña, &c. Anteponiendo<br />

el número.<br />

Parearse así pare trabajar, &c. Masachasiña,<br />

umachasiña.<br />

Parear. Vide: carear y comparar.<br />

Parecer, asomarse de dentro a fuera. Ullusuña,<br />

ullutusnuña.


236 Ludovico Bertonio<br />

Parecer ser visto. Ullasiña<br />

Parecer después de mucho tiempo el que estaba<br />

ausente. P'axalliña.<br />

Parecer o descubrirse lo que no se sabía.<br />

Qhanawaxaña, ullasxaña.<br />

Parecer delante de alguno: jak'aranaña. Y todos los<br />

verbos de movimiento con la partícula -rana.<br />

Parecer el resplandor del sol o luna sobre los cerros<br />

por la mañana o sobre las cumbres de las casas.<br />

Inti qulluru vel uta utaru k'achachasi.<br />

Parecer de otro color las puntas o extremidades de<br />

las cosas. Idem: k'achachasiña.<br />

Parecer los campos de diversos colores al madurar<br />

las mieses. Uraqi larama churku churku, chupika<br />

churku churku, janq'u churku churku, &c. vel uraqi<br />

qillqasi, qillqanuqti, lakisi.<br />

Parecer el arco del cielo. Kürimi sät'i, ullasi.<br />

Parecerme bien cualquier vestido que me pongo.<br />

Kuna isisa ancha jiskhutitu, wayutitu.<br />

Parecerse a piedra, a hierro, &c. Qalajaña,<br />

yawrijakiña, &c. Componiendo el nombre con la<br />

partícula -ja.<br />

Parecerse dos en el rostro, &c. Mätha q'allujataki,<br />

ukajapuraki, yananiki, mak'aki, qhaqhachapiki.<br />

Parecerse el fuego de lejos. Paqal paqaltaña, lliphij<br />

lliphijtaña, lliju llijutaña.<br />

Parecerse poco las estrellas o cualquiera otra cosa.<br />

Jayphuki ullasiña.<br />

Parecerse las papas mismas entre tierra o las<br />

carnes cuando el vestido está roto o el sol<br />

asomando en el horizonte al nacer. Amkha,<br />

jarichi, Inti q'üsi.<br />

Paréceme que sois doctos, pareceos que soy docto,<br />

paréceme que dí y otros modos semejantes de<br />

hablar, que en latín se hicieran con el verbo<br />

"Videor videris". Acá se hacen con jamachaña.<br />

Amawt'a kankimana jamachasma, amawt'a<br />

kankijana jamach'itta, churasina jamachaña, &c. Y<br />

porque hay mucho que decir acerca de la<br />

construcción de este verbo, el que quisiere saberla<br />

como cosa muy necesaria, mírela en la segunda<br />

parte de la Gramática, cap 7 § 2, donde se dan<br />

muchas reglas. También puede decirse por otro<br />

verbo mas fácil, aunque no tan general, v.g.:<br />

Parece que soy, eres, es docto: amawt'ajaki<br />

ullinaqaña, ullinaqata, ullinaqi.<br />

Parece que Pedro dará. Pedro churirijaki ullinaqi.<br />

Esta manera no se acomoda bien, sino al tiempo<br />

futuro como aquí:<br />

Parece que él hará, que irá, que morirá, que será<br />

buen año, mal año, &c. Ch'iwirijawa, mirïjawa,<br />

jiwirijawa, alli maririjawa, mach'a maririjawa.<br />

Quitando aquella partícula -wa, puede ponerse<br />

ullinaqi.<br />

Parece que ha de llover mucho. Chära qisimaki jallu<br />

juti.<br />

Pared. Pirqa. + Hacerla: pirqaña vel pirqa irutana. +<br />

Derrivarla: jaraña, chhichhiña, lluxiña,<br />

qhuqhurpäña. + Calzarla o ponerla estribo:<br />

q'imikataña. + Engrandecerla o levantarla más:<br />

pirqaxataña. + Acabarla: pawlliña.<br />

Pared combada. K'umu, jithitusnuta.<br />

Pared bien enlucida. Chillisä vel ch'ullqhi pirqa.<br />

Pared con muchos tolondrones. P'usu p'usu, muqhu<br />

muqhu, pünqu pünqu, quju quju.<br />

Pared bien hecha. Qichi pacha llujutäta sulata.<br />

Pared que tiene muchas salidas y entradas, tuerta o<br />

desigual. Wiqa wiqa, pumpu pumpu, waxi waxi,<br />

jithusu jithintata.<br />

Pared hendida. K'ank'a k'ank'a vel laxra, ch'äxtata.<br />

Pared para caer. Tinkirija.<br />

Pared derecha, levantada a plomo. Uypaychuna<br />

jaläta.<br />

Pared de cantería. Ch'ixuta, qalana pirqata.<br />

Pared bien trabada. K'ask'isäta vel k'anasäta.<br />

Pared alta. Jaya waru jach'a vel amputa. + Baja:<br />

jisk'a.<br />

Pared con cimiento. Thaxsini.<br />

Pared de piedra o de adobes. Qala vel tika pirqa.<br />

Paredones sin techo. Utawi.<br />

Parejo. Vide: igual.<br />

Parentesco de consanguinidad. Wila masikankaña,<br />

apañapurakankaña. + ¿Qué parentesco tienes con<br />

Pedro? ¿Kuna apañama Pedro? vel kunama vel<br />

Pedropi kamisa apananiña.<br />

Parentesco por afinidad. Marmijana apañanakpa vel<br />

chachajana apañanakpa. Los grados particulares de<br />

parentesco, se podrán saber por lo que tratamos en<br />

la Gramática p. 2 cap. 17.<br />

Pariente por consanguinidad. Apaña, wila masi.<br />

Pariente por afinidad. Yuwani.<br />

Pares de la mujer. Ch'iwa. De otras hembras: utapi. +<br />

Hecharlas: wawachaña, yuqachaña vel jakiqaña. 3<br />

-qi.<br />

Parida. Wawachasiri.<br />

Parida que echó dos en un parto. Pachachiri.<br />

Parir. Yuqachaña, wawachaña, yuqachasiña,<br />

wawachasiña, sunt'äña, phallaqaña. 3 -qi.<br />

Parir no de marido legitimo. Wawa jalliña.<br />

Parir un solo hijo o hija en toda la vida:<br />

K'awnachasiña.<br />

Parir la primera vez. Taynaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 237<br />

Parir dos de un parto. Pachachaña.<br />

Parir antes del noveno mes. Jisk'anchawaqaña.<br />

Paralitico. Chhujchhu. Vide: temblar.<br />

Parlar. Arusiwasiña, pampakitawiña, lawiña,<br />

chuchaña, chawuña pini, piniña. Vide: chacotear.<br />

Parlero. Ara ara, aru kamana, pini pini, arunkati,<br />

arunk'alla, laxra ch'akha, lakha jiskhuni, k'apu<br />

k'apu, chiñirä, chuchamalla, tawimalla, chucha<br />

machu, aru pitaya, aru wäqa, sancha, sancharara,<br />

chiririri, puku puku, liqi liqi. Y si es varón: aruru<br />

qhawat'äta; si es mujer: aruru urkut'äta, lakha<br />

chunta. Vide: tarawilla.<br />

Parola. Tawiña. + Meter mucha parola: tawawi manqa<br />

tawiña. Vide: parlar. + Meter mucha parola<br />

riñiendo: jupiyasiña, tawikipa tawiruruña.<br />

Párpado. Nayra lip'ichi.<br />

Parrillas. Lo mismo vel yawri chakjata, yawri llika<br />

llika, yawri t'irita vel ch'ukuta, yawri ikiña, yawri<br />

kawitu. Estos dos postreros son vocablos para las<br />

de San Lorenzo.<br />

Parte o mitad. Chika, phathami.<br />

Parte o porción. Waqi.<br />

Parte que a mi me cabe, a tí, aquel de carne o de<br />

otra cosa. Aychatha naru puriri waqi. + Darla:<br />

waqiña, waqinichaña.<br />

Parte en la planta del pie hacia los dedos. Phapalli.<br />

Parte dar de sus trabajos o contarlos a alguno.<br />

Thaxi, sumi, kichu atamaña.<br />

Parte que cabe a cada uno o le señalan para<br />

trabajar. Sü.<br />

Parte o división. T'aqha.<br />

Parte donde encaja el cuello en la extremidad de<br />

las costillas. Kawchu.<br />

Partes o talento tener para alguna cosa. Musani<br />

sumini, k'allani, wakhit'ata, purit'ata, con -taki.<br />

Parte del día ocupar en orar, parte en leer, parte en<br />

trabajar. Uru jukhapacharu. Diosaki jamp'at'iña,<br />

jukha pacharuska qillqa ullaña, jukha pacharuska<br />

iranaqaña. Y lo mismo se dirá de la noche.<br />

Partes del día y de la noche que casi corresponden<br />

a nuestras horas. Vide: hora.<br />

Partes del mundo. Pusi sü. Vide: Oriente, Occidente.<br />

No tienen para septentrión ni austro.<br />

Parte o reglón. Sü, mamani.<br />

Partesana o lanza. Yawa, que en lugar de hierro,<br />

tiene una flor del mismo nombre.<br />

Partesana de cobre, arma. Champí. + Dar con ella:<br />

champijaña.<br />

Participar de los méritos de Cristo. Jesucristo<br />

awkisana jakinuqawipata waqiniña vel waqi<br />

kalusiña.<br />

Partícula o partecita de la hostia o de otra cosa.<br />

Hostiyana jisk'apa.<br />

Particular persona. Vide: plebeyo.<br />

Particularmente. Chiqanska vel qirimanta. Todos te<br />

quieren bien, pero yo particularmente te quiero:<br />

taqiki amawatama; chiqanska na amawasma vel na<br />

qiriman ta, na qiritki amawasma, wayllusma.<br />

Particular cuidado, poner o tener. Qullanana<br />

amajasiña.<br />

Particular hombre que no se acompaña, ni trata<br />

con nadie. Qhiwra, yunka, q'uli. ,<br />

Partir por mitad. Ch'axtaña, ch'äjaña, phat'jaña,<br />

phathamiña, chikaru, päru jaläña, jalaxtäña,<br />

lakijaña, &c.<br />

Partir un poquito de pan o de otra cosa con las<br />

manos. Pacharaña. Idem: kajaraña, pakiraña.<br />

Partir en dos, tres y cuatro partes, &c. Päru,<br />

kimsaru jaläña.<br />

Partir leña con algún instrumento, hacha, &c.<br />

Nuwaña, qhuqhurpäña, llaxllarpäña, pakijaña.<br />

Partir un montón de trigo y vino y otras cosas así.<br />

Q'allaqaña vel lakiqaña, 3 -qi.<br />

Partir la hacienda entre sí. Lakisiña jalajtasiña,<br />

q'alluqasiña, chikaqasiña, apjasiña.<br />

Partir para otro. Lakiqarapiña, &c.<br />

Partir pan con las manos y otras cosas. Pachjaña. +<br />

Y si son muchos los pedazos: pachanuqaña.<br />

Partir, dividir. Vide: repartir.<br />

Partirse, dividirse de suyo la cosa. Ch'axtaña,<br />

pachaxtaña, pakixtaña, qanxataña, jalaxtaña,<br />

qhapaxtaña, &c.<br />

Partirse o arrancar de algún lugar. Saraqaña, aqaña,<br />

chhukuqaña, walaqaña, &c. Usando de los verbos<br />

de movimiento compuestos con -qa y la -qi.<br />

Partirse con enojo. Q'illutawaxaña, ch'ütawaxaña.<br />

Partirse del pueblo. Mistuña.<br />

Pasmo. Tirä usu.<br />

Pasmarse. Tirä usu usuña.<br />

Pasmarse. Vide: admirarse.<br />

Pascua. Idem: Pasquwa. + Tenerla: Pasquwaña.<br />

Pasar por Roma. Romatha vel Romaqata saraña.<br />

Pasar a la otra parte de un cerro o de otras cosas<br />

semejantes: makipaña, sarakipaña. Y todos los<br />

verbos de movimiento con la partícula -kipa.<br />

Pasar toda la noche hasta la mañana orando,<br />

jugando, &c. Diosaru jamp'atisiña, anatasiña,<br />

arumantaña, qhantatäña.<br />

Pasar la vida con trabajo. Qanichasiña,<br />

qanichaskaña, jaritha jakaña. Vide: padecer.<br />

Pasar por delante de alguno: sarakipaña. Y todos los<br />

verbos de movimiento con -kipa.


238 Ludovico Bertonio<br />

Pasar delante dejando atrás a su compañero.<br />

Jilarasiña, llallirasiña, jaytarasiña, )( sullkarasiña.<br />

Pasar o llevar una cosa de una parte a otra.<br />

Apakipaña. Y todos los verbos de movimiento con<br />

la partícula -kipa.<br />

Pasar por encima, salvando algo. Chillqikipaña,<br />

kapakipaña.<br />

Pasar algo sin contar. Jakhukipaña, chinukipaña.<br />

Pasar sin dar a alguno como da a los demás.<br />

Jaytakipaña, chillqikipaña, luqakipaña.<br />

Pasar hambre. Ch'illachasiña, manq'a jallaxchiña.<br />

Pasar llevando a otro a la parte contraria del río o<br />

del lugar donde está; irpakataña. Apakataña. Y<br />

todos los verbos de llevar con la partícula -kata.<br />

Pasar hambre el pueblo, con la mucha esterilidad.<br />

Mach'asiña, mach'a pachankaña.<br />

Pasar trabajos. Vide: padecer.<br />

Pasar de medio día. Inti thalaxkipti, jaqhukipti,<br />

jalakipti.<br />

Pasar el día en alguna ocupación. Jayp'uwäña. + La<br />

noche: uruwaña. Vide: anochecer.<br />

Pasada la media noche. Chika llallipaña.<br />

Pasar la vida con descanso. Jiskina qamaña,<br />

utt'awaña, sarawaña, qamawaña vel jiski qamañani,<br />

ikiñaniña.<br />

Pasaría con medianía. Wakitaki qamiriña,<br />

qamañaniña.<br />

Pasar el rio a vado o a pie. Iñakataña. + Con balsa:<br />

wampukataña. + De cualquiera manera:<br />

makhataña.<br />

Pasar de allá acá: makhataniña, &c. Añadiendo -ni.<br />

Pasar. Vide: traspasar.<br />

Pasar la comida o bebida tragándola. Manq'antaña,<br />

umantaña, manq'arpäña, &c.<br />

Pasar un mes o año de enfermedad. Ususiña mä<br />

phaxsi, mä mara makipaña.<br />

Pasar tiempo. Vide: desenfadarse.<br />

Pasarse a vivir a otra parte con su hato. Astasiña.<br />

Pasarse el día, mes, &c. Makipaña.<br />

Pasárseme de la memoria. Vide: olvidarse.<br />

Pasarse al bando contrario. Märu wakitaña.<br />

Pasarse el papel y rezumarse las vasijas.<br />

Ch'injrusuña vel ch'uwasuña.<br />

Pasarse la ocasión de haber algo o gozarlo. Vide:<br />

dejar.<br />

Pasearse. Pasiyaña vel pasiyasaki saranaqaña,<br />

pasiyanaqaña, 3 -qi.<br />

Pasar o secar al sol. Qamachaña, qhuruchaña vel<br />

wañat'äña, surachaña. + Pasado así: khama, sura,<br />

durazno khama, &c.<br />

Pasas. Pasasa.<br />

Pasito, quedíto. Jakhasaki.<br />

Paso. Chillqi. + Echarle: chillqiña. + Andar en malos<br />

pasos. Vida: vivir mal.<br />

Paso a paso, poco a poco. Jiskitaki, jukhataki,<br />

jiskiñakataki, jiski chuymaki.<br />

Paso malo de pasar. Saraña, sarkataña, makhataña,<br />

makipaña yanqhawa.<br />

Paso bueno. Sarañakiwa.<br />

Paso de las bestias. Sara. + Tenerle bueno o malo:<br />

jiski. Idem: yanqha saraniwa. + Tenerle de dos en<br />

dos: jaytarasiña. + Tenerle de andadura: suchuña<br />

vel suchu saraña.<br />

Pasto. Juniña, juni.<br />

Pastorear. Awatiña.<br />

Pastor. Awatiri.<br />

Pata de animal. Kayu. Vide: pisadas.<br />

Patacón. Sara.<br />

Patear de enojo. Mat'aqisiña, takiqasiña, mathusiña,<br />

thukiqasiña, thaylliqasiña.<br />

Patio. Uyu. Vide: cementerio.<br />

Patituerto. Lama.<br />

Pato grande. Wallata.<br />

Pato negro de la laguna. Suqa.<br />

Pato o añade. Uwasa, uwasi.<br />

Patrimonio. Naru puriri awkijana haciendapa, Idem:<br />

taykajana.<br />

Patrón. Vide: padre defensor, amparu. + Tomar por<br />

patrón al santo: awkijataki, jakayirijataki,<br />

atamarapirijataki, waqaychirijataki satusiña.<br />

Patudo. Kayupallalla vel jant'akhu, uwasi, pirari,<br />

jamp'atu, t'alaxtusnuwata, llaquta, jiskallu,<br />

takimt'alla. Todos los cuales nombres se han de<br />

posponer a: kayu.<br />

Pavesa del ichu quemado. Siwayu. + De las<br />

candelas. Qhiya.<br />

Pajarito que comienza a votar. Irpa phü.<br />

Pajarito de suyo siempre pequeño. Jisk'a jamach'i; y<br />

los más ordinarios son estos Ch'irijaña: pardo<br />

oscuro. Ch'ixta: pardo frailesco. Ch'isllunkä; negro<br />

y amarillo. Ch'iwta: azul o pardo claro. Liq'i<br />

yaqana: pardo frailesco. Luri: negro y la garganta<br />

verde o azul, por otro nombre, tuminillu. Nasa<br />

tunqu: frailesco. Pachaxiri: negro y amarillo.<br />

Phichunchä: Frailesco oscuro. Kamantira: azul.<br />

Kanasqiru: muy pintado. Puku puku: como perdiz<br />

pequeña. K'iwna: de plumas pardas.<br />

Pájaro no pequeño sino de buen tamaño. Jamach'i.<br />

Los ordinarios son estos: allqamari; entreverado de<br />

negro y blanco, y este mismo se llama suwamari<br />

cuando es pollito y por metáfora al que es aprendiz<br />

llaman suwa mari, y al que ya sabe allqamari. Vide:


Vocabulario de la Lengua Aymara 239<br />

A: no. (4) Donde se hallará el uso de esta metáfora.<br />

Qhaqha waychu: es ciniciento. Qaqi: negro, y la<br />

cabeza roja. Khurukutu: es como tórtorla.<br />

Chiwanqu: es negro. Juykhu ñuxtu. Idem:<br />

yarakaka: es de pico largo con que horada las<br />

paredes. Wallata: es como pato y vuela mucho.<br />

K'illi K'illi: como halcón muy hermoso. Líqi liqi:<br />

blanco y negro. P'asp'a: pardo y blanco que parece<br />

a boca de noche. Kiwya: pardo, mayor que perdiz y<br />

suele volar al derredor de alguna piedra. Tunki:<br />

como lechuza amarillo.<br />

Pájaros mayores. Kunturi es el buitre, kuriqinqi<br />

kunturi.<br />

Pájaros cazadores. Jamach'i katuri. Cuyos nombres<br />

son: matnani, qalli, k'illi k'illi, ch'ixi paka, kunturä<br />

paka.<br />

Pájaros de los yungas que vienen acá. Yunka jaqi.<br />

Pájaros de la laguna. Quta jamachi. Los ordinarios<br />

son: umkalla amarillo, qiwlla, chhuchhu chhuchhu,<br />

uwasi, qiñuqä, tiki parina es colorado, ajuya,<br />

lawayku, ch'uwakiri, qhanqhatä, suqa wallata,<br />

waq'ina.<br />

Pájaros de todo genero. Phichu phichu jamach'inaka.<br />

Paz. Muxsa qamaña, utkaña, jakaña. + Tenerla: muxsa<br />

qamaña, utkaña, jakaña, kasikakiña, inakakiña vel<br />

kasiskakiña. Y en plural: kasipiskaskakiña, porque<br />

a veces la partícula -ska en plural no se divide<br />

como es ordinario y lo apuntamos en el arte.<br />

Pecas. Mirka.<br />

Pecoso. Mirkani, mirka sapa.<br />

Pecado. Jucha, qama.<br />

Pecado mortal. Jiwa jucha.<br />

Pecado venial. Jisk'a jucha.<br />

Pecado original. Paqariwi vel yurawi jucha.<br />

Pecado de la carne. Wachuqa vel q'añu jucha.<br />

Pecado de incesto. Qhacha jucha.<br />

Pecado abominable. Watisamka vel wati jucha.<br />

Pecado nefando. Q'iwsa jucha.<br />

Pecadillo. K'acha, jisk'a, llullu jucha.<br />

Pecar. Juchachasiña.<br />

Pecar acaso no de pensado. Jamphanajamaki,<br />

jakhanjamaki, jakhatjamaki juchachasiña, jucharu<br />

thamantasiña. Vide: al improviso.<br />

Pecar por ocasión. Jucharu laykusiña.<br />

Pecar de recaída. Jucharu kutixaña, wasitha jucharu<br />

jalut'aña vel jalt'aña.<br />

Pecar por ignorancia. Pisi chuymanisina jani tuqipa<br />

jamurpäsina juchachasiña.<br />

Pecar a sabiendas. Amajasitataki, amutataki<br />

juchachasiña.<br />

Pecar con mujer. Marmimpi juchachasiña, ikiña,<br />

anisiña.<br />

Pecar varón con varón. Chachapura, yuqallapura<br />

juchachasiña vel pantasiña. Vide: adulterar,<br />

fornicar, &c.<br />

Pecar una mujer con otra. Marmipura, mimillapura<br />

qhachasiña.<br />

Pecar carnalmente o por incesto o de otra manera.<br />

Pantasiña.<br />

Pecadorazo. Jucha sapa, juchixtara, qamaxtara,<br />

qamasapa.<br />

Pecador. Juchani.<br />

Pez. Chawlla. Cuyos nombres particulares más<br />

ordinarios son estos: qisintü, umantü, que son<br />

bogas. Mawri es pequeñito. Suchí es del río o de<br />

lugares cenagosos. Qiri lleno de escamas. Lawrajü<br />

es pequeño. Sachalla, pequeño. Vide: pescado.<br />

Pezón de los pechos así de mujeres, como de todas<br />

las hembras. Ñuñu nayrat'a.<br />

Pezón de la fruta de que cuelga en el árbol.<br />

Wayuqtawi.<br />

Pecho. Thuxtuqa. + Tenerle levantando el que se está<br />

mullendo: punkiña, arasa jikit'i vel t'ax t'ax jiskaki.<br />

Pecho de mamar. Ñuñu. + Tomarle mamando:<br />

ñuñuña. + Darle. Ñuñuwaña. Vide: mamar<br />

amamantar.<br />

Pecho. Vide: brío, brioso.<br />

Pecho, tributo. Tasa.<br />

Pechero. Tasani.<br />

Pechuguera. Uxu. Vide: romadizo. + No poderla<br />

arrancar: uxu jani jakhusunaña. + No dejar<br />

respirar: uxu jakit'itu, jani samana jakhusuña<br />

jaqhutu.<br />

Pedazo de alguna cosa quebrada. Pakita, pirasu.<br />

Pedazo de pan, carne, &c. para dar porción. Waqi.<br />

Pedazo de chácara. Churu, chara.<br />

Pedazo de paño cortado. Kuchunuqata, waqi, pirasu.<br />

+ Hacer muchos pedazos de algo: waqi waqiru<br />

jaläña. Vide: quebrar, corlar.<br />

Pedazos muy menudos. Juch'a juch'a, jisk'a jisk'a. +<br />

Coser un pedazo de paño añadiéndolo: t'irikataña,<br />

ch'ukukataña. + Añadiéndolo encima remendando:<br />

t'irixataña, ch'ukuxataña.<br />

Pedernal negro para tresqullar. Chillisä qala; el<br />

blanco: llisa.<br />

Pedernal para sacar lumbre. Nina phank'aña qala.<br />

Pedigüeño. Mayisikamana.<br />

Pedigüeño, importuno en pedir que le paguen.<br />

Manuru jalajasiri, jasajasiri, ansiri, inturi khariyiri.<br />

Pedir. Mayiña, mayisiña.<br />

Pedir importunamente que le paguen. Manuru<br />

jasajasiña, ansaña, jayp'uwaña, qharäña.


240 Ludovico Bertonio<br />

Pedir más y más. Qalliwaña.<br />

Pedir limosna de puerta en puerta. Wiskasiña,<br />

juskasiña vel wajchasiña.<br />

Pedir que le traigan pan o le den cualquiera otra<br />

cosa. T'ant'a saña.<br />

Pedir mucho rogando. Achikaña.<br />

Pedir cuenta. Jakhurapita saña.<br />

Pedir prestado. Charisiña, manusiña.<br />

Pedir por justicia. Apuru atamasiña, mayisiña.<br />

Pedir los danos. Kasiki haciendaja chhaqäsiwitha<br />

churaxita saña.<br />

Pedir albricias. Kusikipita saña.<br />

Pedir hallazgo. Nayrach'ita saña.<br />

Pedir celos. Aru japhllaña vel aru japhllasiña, am<br />

mantäsiña.<br />

Pedir treguas. Awqasi t'arphuña vel qasikaña, inakaña<br />

mayiña.<br />

Pedir consejo a su confesor, &c. Confesiyirijampi<br />

amajasiyita vel confesiyirijaru amajasiyita,<br />

amutiyita saña.<br />

Pedo. Sira. Vide: peírse.<br />

Pedrada, tirar o dar. Qalana jaqhut'aña, irt'aña,<br />

wayurpäña.<br />

Pedregal. Qala qala.<br />

Pedregal, de piedras menudas. Ch'ixulla, chhajwa.<br />

Vide: cascajo.<br />

Pegarse. Lip'iña, lip'ikataña.<br />

Pegarse la sama o dar alguno. Qarachajaña,<br />

qarachajitu, qara cha makhatitu, jalitu.<br />

Pegarse cualquiera enfermedad. Usu makhatitu,<br />

lip'ikatitu.<br />

Pegarse dos cosas. Lip'ithaptaña.<br />

Pegarse a alguno tratándole de ordinario.<br />

Lip'tkataña, makhataña.<br />

Pegarse la mazamorra a la olla. Llink'ikataña,<br />

sijsikataña.<br />

Pegarse el fuego. Nakhakataña.<br />

Pegarse, emprenderse el fuego en la leña, candela,<br />

ichu, &c. Nakhathapiña, ninachasiña.<br />

Pegarse la harina, barro, cera. &c. Naxnakataña,<br />

jamillukataña.<br />

Pegarse en la liga. Vide: dar.<br />

Pegarse las malas mañas o buenas constumbres de<br />

alguno. Yanqha vel jiski samakipataña vel<br />

samat'aña. Idem: kankaña.<br />

Pegar. Vide: soldar y también dicen lip'iyaña,<br />

lip'ikatäña, &c. Añadiendo diéresis en los verbos<br />

que significan pegarse.<br />

Pegar fuego ai derredor de algo. Nina kawäña,<br />

marqachäña.<br />

Pegar malas mañas o buenas costumbres.<br />

Samakipaña, samat'aña.<br />

Pegar plumas, haciendo imágenes como en México.<br />

Ch'intaña, jallpaña.<br />

Pegar la coca mascada a la pared o peñas.<br />

Achukataña.<br />

Pegar o dar con liga poniéndola en algo para cazar<br />

pájaros. Jamillunchaña. Vide: untar.<br />

Pegar fuego. Nina vel ninana irkataña, japuchkataña.<br />

Pegar fuego con ichu. Yiwakataña.<br />

Pegar barro a la pared. Llawch'ikataña,<br />

lankhakataña, liq'ikataña, t'axllikataña,<br />

t'alaxkattäña.<br />

Pegar cosiendo. T'irikataña, ch'ukukataña,<br />

qhatkataña.<br />

Pegar o cerrar los ojos durmiendo o por su<br />

voluntad. Nayra ch'armaña, ch'arma thapitaña,<br />

ch'amisthapiña.<br />

Pegar sebo, coca, lana, &c. en las peñas por<br />

superstición. Lik'ina tankaña, kukana, t'awrana,<br />

&c. 3 -qi.<br />

Pegar enfermedad. Usu makhatäña, apakataña.<br />

Pegado. Vide: junto.<br />

Pegajosa, persona. Lip'ikamana.<br />

Pegajosos, vicios. Vide: vicios.<br />

Pelado. Q'ara. Y dicese de todo lo que es pelado como<br />

la cabeza, cerros, llanos, &c. Y si es piedra o peña:<br />

jankhara.<br />

Pelado sin cabello. Naq'uta q'ara vel p'axlla sipirata<br />

q'uma. + Sin pelo de barba. Idem: añadiendo<br />

tiranqayuni.<br />

Pelado solamente en el espinazo. Vide: camero.<br />

Pelar arrancando. Jik'iraña, llusiraña.<br />

Pelar con agua hirviendo. Llawch'iraña, lluch'iraña,<br />

llusiraña.<br />

Pelar a uno en el juego o hurtándole todo lo que<br />

tiene. Q'uma jaqhurpäwaxaña.<br />

Pelarse. Q'araxaña, &c. Q'umartaña, t'ururtaña,<br />

malartaña.<br />

Peladeras tenacillas. K'utuña. + Petarse con aiias:<br />

k'utusiña.<br />

Pelear. Awqasiña.<br />

Pelear con palos negros. Chuntasiña. Vide: reñir.<br />

Pelea. Awqasiña. Vide: riña.<br />

Peligro. Chiji. + Correrle: chijiru puriña, niyat'aña. +<br />

Tener o correr peligro de muerte: jakampi jiwampi<br />

taypinkaña vel niyat'aña, niyat'itu.<br />

Peligrar la hacienda, plata, carneros, &c. Chijiru<br />

puriña, &c.<br />

Peligroso, camino. Chijini thaki.<br />

Pella de nieve para tirar. Khunu mulluq'u. + La que<br />

hacen rodando la nieve acrecentándola: wallata. +


Vocabulario de la Lengua Aymara 241<br />

Hacerla: wallatachaña.<br />

Pella de manteca, manjar blanco y otras cosas así.<br />

Tika.<br />

Pellejo. Lip'ichi. + Quitarle: lluch'uruña, ch'äraña,<br />

sillq'iraña, kharsuña, ch'äsuña. + Llevarle: iqaña. +<br />

Volver a nacer: alixaña. Vide: aforrar.<br />

Pellejo o bolsa de corazón en los animales de que<br />

usan los indios para echar la hierba con que<br />

comen coca. Sunqu vel luq'a. Y aquella hierba se<br />

dice axana, que amarga.<br />

Pelliscar. K'ichijaña, k'ichiña.<br />

Pelliscar comiendo con dos deditos. K'ichijasiña.<br />

Pelliscar ligeramente. K'ichit'aña.<br />

Pelliscarse a si mismo o unos a otros. K'ichisiña,<br />

k'ichijasiña. Vide supra: arrancar.<br />

Pelo Generalmente. T'awra.<br />

Pelechar nacer pelo. T'awrachasiña, t'awranixaña vel<br />

t'awra ali, chillki.<br />

Pelo, vello blanco de los animales, pájaros y<br />

hombres. Phü phü, q'uña q'uña, phuñu. Vide: vello.<br />

Pelo de la barba. Ñukhu. + Limpiar pelo abajo el<br />

paño: pichantaña. + Pelo amiba: pichutaña.<br />

Pelón. Vide: mezquino.<br />

Pelota. Piqu. Papa, aunque es de hilo revuelto. +<br />

Jugarla: piqusiña vel piquwäsiña. + Botarla:<br />

jaqhutaña. + Resurtir arriba: jalutaña, thuqutaña.<br />

Pelotear a uno. Piquwäsiña.<br />

Peloso. T'awraña, t'awrani; el primero es en demasía.<br />

Peludo. T'awraña. + Paño peludo o ropa: phutuña.<br />

Pena, tristeza. Llaki, phuti, kichu. + Tenerla:<br />

llakinkaña, phutinkaña, llakisiña, &c. + Causarla o<br />

darla a otro: kichuna, phutina apantaña vel<br />

kichuwaña, &c.<br />

Pena impuesta. Pena. + Pagarla: churaña. + Ponerla,<br />

penarla, pena irjaña.<br />

Pena pecuniaria. Qullqi pena. + Llevarla: katuña,<br />

aparaña.<br />

Pena corporal. Mutuña, ampara khariqaña, jiwaña<br />

pena, &c.<br />

Pena arbitraria. Apuna chuymapakama pena.<br />

Penar. Vide hic supra: pena.<br />

Penado. Pena katuta jaqi.<br />

Penado, sentenciado. Pena irjata.<br />

Penado. Vide: triste.<br />

Penacho de pluma o flores. Wayta. + Ponérsele:<br />

waytat'asiña. + Ponerle a otro: waytat'äña.<br />

Penacho de plumas pegadas. Phara phara wayta.<br />

Pendón. Idem: vel lavandera. + Llevarle: äña. +<br />

Traerle: äniña.<br />

Penetrar. Jununtaña, chhuquntaña, kharintaña.<br />

Penetrar las palabras el corazón. Chillisäjamaki<br />

p'achitu. Idem: jununtitu.<br />

Penetrar la pared sin abrirla como hizo Cristo.<br />

Pirqa pampachaña, jani jaqhusäña.<br />

Penetrado del frío. Thajata, kuykuthapita vel thä<br />

kuykuthaptiyitu, alithaptiyitu, arphthaptiyitu.<br />

Penitencia, aspereza corporal. Janchisa t'aqhisäña<br />

ayunañampi, jawq'asiñampi, &c. + Hacerla:<br />

ayunañampi jarichi t'aqhisäsiña.<br />

Penitencia. Vide: arrepentimiento, contrición, atrición,<br />

&c.<br />

Penitente el que se confiesa. Confesasiri.<br />

Penitente que va en la procesión. Asitusiri,<br />

siplinasiri.<br />

Pensar. Amajasiña, amutaña, k'aywisiña, p'itasiña,<br />

p'itawisiña, amat'aña.<br />

Pensar de matar a alguno. Ch'unch'upa aymuraña,<br />

aymuruña, jiwäña ullikataña.<br />

Pensar de matarse. Ch'unch'uja ullikatasiña,<br />

itunuqasiña, jalakatäsiña, es con otro.<br />

Pensar, deliberar entre si. Amuta amanuqaña,<br />

k'aywisikipa k'aywisiruruña, k'aywisikipasita,<br />

k'aywisirurusiña, amuta amanuqasiña,<br />

chuymat'aña, musaña vel q'inaña.<br />

Pensar bien lo que ha de decir en bien y en mal.<br />

Aru pukuwakaña. 3 -ki. Yatinuqasiña,<br />

jamunuqasiña.<br />

Pensar en las cosas que ha de hacer o en las hechas<br />

ya, &c. Chuyma churasiña, -ni.<br />

Pensar en lo que ama, bueno o malo que sea.<br />

Paqaqanaña, samkaña, qullqiki, Diosaki, &c.<br />

Pensar de favorecer o dañar. Jiskichaña vel<br />

yanqhachaña ullikataña.<br />

Pensar de irse por ahí. Kawkichaja saña, chuymasa<br />

apasiña, jaqha vel pä chuyma saranaqaña.<br />

Pensar mal de otro. Mä jamu saranaqi, jamutati,<br />

ullitati saña akchiwa, ukchiwa chuymajana<br />

tumpaña.<br />

Pensamiento. Amajasiña. + Desecharle: jawq'arpäña,<br />

anarpäña, qarkurpäña, jikaqasiña, anaqasiña,<br />

jithiqäña. + Tenerle todo en la plata, comida, &c.<br />

Qullqirukiptaña, manq'arukiptaña, &c.<br />

Pensamiento ocioso. Ina amajasiña.<br />

Pensativo andar. Amuta amanuqaña, k'aywita<br />

k'aywinuqaña, p'it'ata p'itanuqaña. Idem:<br />

amutanaqaña, amajasinaqaña, &c.<br />

Pensativa así. Amuta amanuqiri, &c.<br />

Pensativo. Vide: absorto. Espantado, admirado, &c.<br />

Pendenciero. Qhawa ch'ä, jaychasikamana,<br />

ch'axisikamana, nuwasikamana. Vide: bravo.<br />

Peón grande, andador. Kayuna sarakamana,<br />

thakikamana, witikamana. Vide: jornalero,


242 Ludovico Bertonio<br />

alquilado.<br />

Peonza, trompo. Piñuthä. + Jugarla: pinuthäña. +<br />

Darle: jawq'at'aña. + Andar alderredor: phiruruña,<br />

phiruru jalaña.<br />

Peña grande. Jaqhi.<br />

Peñas Juntas. Jaqhi jaqhi. + Subirlas: jaqhi jaqhi<br />

lat'usuña.<br />

Peñas inaccesibles o dificultosas de subir. Wallu<br />

wallu.<br />

Peñasco. Jaqhi.<br />

Peñascos juntos. Jaqhi jaqhi.<br />

Pepino de castilla. Idem.<br />

Pepino de esta tierra. Qachuma.<br />

Pepinar. Qachuma yapu.<br />

Pepita de la manzana. Jupa jupa. El hueso: chuyma.<br />

Pequeño. Jisk'a.<br />

Pequeño de cuerpo. Jaqich'uki, t'at'a qara<br />

pankatätansa.<br />

Pequeñísimo. Jisk'ana jisk'apa.<br />

Pequiñito. Jisk'aki. + Hijuelo pequeñito: jama llullu<br />

wawa vel jisk'anaka si son muchos.<br />

Pequeñez. Jisk'akankaña.<br />

Percha. Luqina.<br />

Percibir, entender lo que antes no sabía. Chuyma<br />

amajas'itu. Idem: niya jamurpäña, unanchaña.<br />

Perderse. Chhaqhaña. 3 -qi. Umpiña. Son verbos<br />

generales.<br />

Perderse de vista volando en alto. Laqhampuru<br />

chhaqhaña. + Apartándose muy lejos: uraqi<br />

qurparu chhaqhaña. + Entrando muy en hondo:<br />

mik'ayuru chhaqhaña vel umpiña.<br />

Perderse la señal. Sanampa jalaqtxi.<br />

Perderse la hacienda, carneros, &c. Qawra, qullqi<br />

tutukaki, t'ürmiki äwaxi, apawaxi, q'añu vel t'umi<br />

apxi. Qullqi, es acusativo.<br />

Perdérseme algo. Chhaqhäsiña.<br />

Perderse un linaje, casa o pueblo. Qulluxaña,<br />

t'aqxata. 3 -xi.<br />

Perderse por otro amando. Jiwakataña, antikataña,<br />

jiwaña,<br />

Perderse. Vide: desaparecerse.<br />

Perderse así de repente. Chhaqhawaxaña,<br />

jalsuwaxaña.<br />

Perderse el juicio o tino. Chuyma chhaqhitu,<br />

pankutitu, chhaqhutitu, jayphurt'itu vel chuyma<br />

chhaqhutasiña, jayphurt'äsiña. Vide: enloquecer.<br />

Perder algo no cuidando de ello. Chhaqhäña,<br />

chhaqhutäña.<br />

Perder la habla. Amutt'aña.<br />

Perder al juego o en la porfía. Markäsiña. + A la<br />

tagua: chunkjäsiña.<br />

Perder la misa. Vide: faltar.<br />

Perder las fuerzas. Ch'amawisaxaña, ch'ama<br />

phintaxaña, pisixaña, ch'usaxaña, parpat'aqhasitu,<br />

ch'ama jawixtitu.<br />

Perder las cosas que se caen u olvidan. Jaläsiña,<br />

chhaqhäsiña, Idem: jaytasiña, jaytaxatawiña.<br />

Perder ocasión de ganar, de holgarse, &c. Qullqi<br />

jakiñajamaña, pasuña, wanuña, wasuña.<br />

Perder el color. Churiptaña.<br />

Perder, consumir. Putamukuña.<br />

Perder la vista. Juykhutaña, Idem: ch'amakhaxaña. +<br />

Y si no es del todo: sarphuxaña, säphitaña.<br />

Perder la afición. Amijaña, armajaña. 3 -ji. Jani<br />

chuymajaru purituti.<br />

Perder el sabor. Phaltuxaña, tanaxaña, ch'apaqaxaña,<br />

jixaxaña.<br />

Perder mucho de su prosperidad. Qisraña, malaña.<br />

Perder el huelgo. Samana jakhutusnutu, chuyma<br />

wayrusütu. + Él que le tiene perdido: samana<br />

jakhutusnuta.<br />

Perder la vergüenza. Qhaxsiwisaxaña,<br />

qhaxsinawixaña, chuyma apataxaña.<br />

Perder el respeto a alguno. Tujirapixaña,<br />

apurapixaña.<br />

Perder la esperanza de ir, de ganar, &c. Mañaja,<br />

qullqi jakiñaja chhaqi, jukhakixi vel chhaqxi, pasu.<br />

Vide: desesperar.<br />

Perder lo ganado al juego. Markäsxaña,<br />

markaräsxaña.<br />

Perder las malas mañas. Nayra chuymaja jaqhuña,<br />

jaytaña, armajaña vel armaxaña, waniña.<br />

Perder el ánimo. Vide: acobardar.<br />

Perded vos cuidado, que yo lo tomo al mío. Juma<br />

armama, jaytama, uksama sama, jani juma<br />

amajasimti; naki amajasija, p'utup'aywaja.<br />

Perdición, grande mal. Chiji. ¿Qué perdición o ruina<br />

es la que vino a este pueblo? ¿Athax kuna jach'a<br />

chijiru puri aka marka? ¿Kunax tuku, kunax yaní?<br />

Perdición eterna. Wiñaya mutuña, &c.<br />

Perdido, pobre no tener tras que parar. Küsqiña. +<br />

Andar muchos perdidos: qich'imaña vel ch'iqijraña,<br />

t'uqijraña.<br />

Perdido que todo lo juega, bebe, &c. Kunapsa<br />

t'ümintiri, tukuntiri, qích'imiyri, jach'a ampara vel<br />

purakparu jani jakit'iri. + Jugador perdido:<br />

chunkasiñaru, anatañaru kunasa tukuntiri, &c.<br />

Perdido por estudiar, por cantar, &c. Qillqaru,<br />

q'uchuru jiwata, waña chuyma jaqi.<br />

Perdiguero. P'isaqa thaqiri. Idem: maskiri anuqara.<br />

Perdiz grande. Wakä p'isaqa.<br />

Perdiz pequeño. Khullu. + Cazarlas al modo de


Vocabulario de la Lengua Aymara 243<br />

indios: chakuna. + Con halcón: mamanina<br />

katuwaña.<br />

Perdonar al culpado. Pampachaña.<br />

Perdonar la deuda. Manu pampachaña,<br />

antutarapixaña, jani churxitajati saña.<br />

Perdonar tres o cuatro ducados al que debe diez.<br />

Tunkatha pusi kimsa jithirärapixaña vel<br />

pampachaña.<br />

Perdonar la vida al condenado a muerte. Jakäña vel<br />

jakama saña.<br />

Perdonar al enemigo o la injuria. Dios yatipha,<br />

janiskunapha saña vel pampachaña.<br />

Perdón general. Taqipacha, thapapacha pampachaña.<br />

+ Alcanzar perdón de la culpa: jucha<br />

pampachasiña, pampachitu.<br />

Perdones. Vide: indulgencias.<br />

Perdurable. Wiñaya. Vide: eterno.<br />

Parecer, morir todos. Taqitukuña, wañaña, jiwt'aña.<br />

Perecer de hambre. Manq'aña. Idem: mallimpitha<br />

awtijata jiwaña.<br />

Perecer de sed. Umatha wañijata jiwaña. Vide:<br />

acabarse.<br />

Perecedera cosa. Jamk'aki tukusiri, ch'iwu urpuki,<br />

awti qinayaki, jiwq'i chaqhulasinajamaki chaqiri,<br />

tumawi wayraki, k'usa tumaki.<br />

Peregrinar. Jaya tumaña.<br />

Peregrino. Idem: vel marka marka tumiri,<br />

santonakana ch'akhapa jamp'atina layku vel<br />

indulgencia layku, &c.<br />

Peregrino forastero. Sariri Jaqi.<br />

Peregrino que hospeda en casa ajena. Qurpa. +<br />

Hospedarle: qurpachaña.<br />

Peregrina cosa. Jani ulljata yä.<br />

Peregrina cosa excelente. Anchaki, qullana yäki.<br />

Perezoso. Jayra, qilla, samp'a, qimara, thujsa, jiwq'ita,<br />

jiwata, jiqhalla, amaya, qamaqi anu llawlli,<br />

ikikamana, ixi, lip'ichi, qulayu, q'uya, asnsa,<br />

winkusqalla. Unos son más ordinarios que otros.<br />

Vide: flojo, donde se hallarán algunos otros<br />

sinónimos.<br />

Pereza: jayrakankaña, qillaka'nkaña, &c. Añadiendo<br />

-kankaña, a los nombres susodichos.<br />

Perezosamente. Jayrajaki, qillajaki, &c. Añadiendo<br />

-jaki, a los mismos nombres.<br />

Perfeccionar. Jiskipa kamaru puräña.<br />

Perfeccionarse cada día más en la virtud. Uruthama<br />

mämpi jiski chuymani tukuña, jiskikankañana<br />

jilaña.<br />

Perfecto. Jiskipacha, chiqana qullana pacha. Y pueden<br />

añadirse otros nombres particulares, según fuere la<br />

perfección.<br />

Perfección. Qullana pachakankaña<br />

Perfectísimamente. Ukakamaki vel qullana kamaki.<br />

Perfumar. Muxsa thujsäña, muxsa jiwq'aña,<br />

inciensona isturaqina, &c.<br />

Perfumar con mal olor. Yanqha vel jaru thujsäña, &c.<br />

Periquito, papagayo chico y verde. K'alla k'alla.<br />

Perjurarse. Falso suraña vel karisisina vel k'ari<br />

arumpi suraña.<br />

Perjuro. Falso suriri vel k'arisiñampi suriri.<br />

Perlesía. Chhujchu, kusupi. Vide: temblar.<br />

Permanecer virgen, bueno, cacique, &c. Virgen<br />

pachpakiña, jiski chuymani, pachpakiña.<br />

Permanente. Vide: duradero,<br />

Permitir que uno diga, haga, &c. Arusäña, luraña.<br />

Componiendo los verbos con la partícula -ä vel -ya<br />

o usando del imperativo: arusima saña, &c. Y<br />

ambas son reglas generales.<br />

Permitir. Vide: dejarse.<br />

Perni largo. Charaña, chara luqina, chara wiqara.<br />

Perni quebrado. Qhiwa chara.<br />

Perni quebrar. Chara vel kayu pakiña.<br />

Perplejo. Phaqankunaqiri. + Estarlo: phaqankuqaña,<br />

K'aywita k'aywinuqaña, k'aywikipasiña, amuta<br />

amanuqaña, k'aytin k'aytintaña, llakita llakinuqaña,<br />

kichuta kichunuqaña, phutita phutinuqaña, uqha<br />

vel pampaki amajasiña, khach'anaqaña, chimpala<br />

wayuña vel wayutu, chimpay walaña. Idem:<br />

chimpay walitu.<br />

Perplejidad. Phaqankunaqaña. + Hablar con ella.:<br />

phaqankunaqasa arusiña. + Tenerla. Vide: hic<br />

supra: estar perplejo.<br />

Perpetuar a uno en el oficio de alcalde, fiscal, &c.<br />

Wiñaya alcaldetaki kamachiña.<br />

Perpetuamente reñir, hablar, &c. Pacha tuku<br />

jaychasiña, arusiña, &c. Vide: siempre.<br />

Perro. Anu vel anuqara.<br />

Perro engendrado de padre que es de diferente<br />

casta, como bastardo. Chulu anuqara.<br />

Perro de orejas grandes, como el perdiquero y que<br />

le cuelgan mucho. Jinchuliwi vel liwi anuqara.<br />

Perro que todo lo busca y trastorna. Khurkhu<br />

anuqara.<br />

Perro grande o mastín. Pastu.<br />

Perro muy lanudo. Ch'usi anuqara. + Ladrar: waw<br />

waw saña.<br />

Perrillo. Ñañu vel umutu.<br />

Pero, conjunción -sqa. Mäsqa, tullasantsqa, tullansqa,<br />

&c.<br />

Perseguir. Alisiña, alisnaqaña, arkanaqaña.<br />

Perseverar. Vide: continuar.<br />

Perseverar hasta el fin en servir a Dios. Jiwa


244 Ludovico Bertonio<br />

qurpakama Dios serviña, amajasiña.<br />

Perseverante. T'aqhanawi luriri, Dios jampat'iri, &c.<br />

Persona, cuando significamos un hombre, dos<br />

hombres, &c. Jaqi.<br />

Persona pegajosa. Lip'ikamana.<br />

Persona existencia del hombre. Jaqikankaña.<br />

Persona divina del Padre. Dios awki persona. + Del<br />

hijo: Dios yuqa persona. + Del Espíritu Santo:<br />

Espíritu Santo persona. Y estos términos parecen<br />

más seguros para los indios que no perciben tantas<br />

distinciones y basta que lo crean.<br />

Persona sospechosa de poca fidelidad. Jamqu, chari<br />

jaqi.<br />

Personalmente. Nakikija, &c.<br />

Personilla. Vide: pequeño.<br />

Persuadir. Iyasäna, wasäña.<br />

Persuadir con buenas palabras a que vaya a alguna<br />

parte. Llullarpäña. Vide: llu-, no. 8. Donde se<br />

hallarán otras cosas.<br />

Persuadido estar en lo que alguno dice. Chuymaru<br />

malutu, Idem: puritu aka aru.<br />

Persuasiones. Aru.<br />

Pertenecer a mí, a tí, &c. Nanki, jumanki. Pide<br />

infinitivo.<br />

Perteneciente a mi o lo que me cabe. Naru puriri,<br />

naru jutiri.<br />

Pértiga. Luqina.<br />

Pertinaz. Vide: obstinado.<br />

Pertinacia. Vide: obstinación.<br />

Pertrecho para cazar vicuñas. Qayku. + Para zorras:<br />

thuxlla.<br />

Perturbarse. Vide: alborotarse.<br />

Perverso, malsín. Wati samka, watitaki, supayu,<br />

watina ulla jaqi.<br />

Pervertir a otro. Jaqina chuymapa waxlliña,<br />

yanqnaru jaqhukiptäña.<br />

Pervertir el buen orden. Yä waxlliña.<br />

Pesadumbre. Ch'axmi. + Tenerla: ch'axmisiña,<br />

q'aq'usiña vel qaxusiña. + Tenerla de estar en<br />

alguna parte: thuthusiña, chhuchhusiña,<br />

chimpalawayuña. + Darla a otro: ch'axmiña,<br />

q'aq'uña, chimpalawayäña. + Darla llegándose<br />

muchos a alguno: tanqjasiña vel chhuchhujasiña.<br />

Pesarme de algo. Vide: entristecerse.<br />

Pesarme del bien ajeno. Vide: envidia.<br />

Pesar con balanzas. Jiskhutaña, warkhuña,<br />

warkhutaña, jiskasiña, wayusiña.<br />

Pesar algo una onza, dos, tres, &c. Maya warkhuni<br />

jiskhutaña.<br />

Pesar, tener peso las cosas graves. Jathiña.<br />

Pesada cosa como es el plomo y otras cosas que<br />

pesan. Jathi + Ayudar a llevarle tomándole por un<br />

poco uno y otro poco otro: yanjräsiña, yanapasiña,<br />

apjäsiña.<br />

Pesar mucho a alguno lo que lleva. Q'ipi ancha<br />

jathijitu vel irt'itu. Vide: apesgar.<br />

Peso o una onza de algo. Warku.<br />

Pesas de las balanzas, las onzas, libras, &c.<br />

Achupalla.<br />

Pesas del reloj. Idem: vel reloj mallanaka, qalanaka,<br />

&c.<br />

Pesas o un patacón. Mä sara.<br />

Pesadilla. Jajapuña. + Tenerla: jajaputu.<br />

Pesado en palabras. Jaru aruni, jaru lakhani, qata<br />

aruni, aru qata.<br />

Pescado. Chawlla. Vide: Pece. + Nadar el pescado:<br />

lawrinaqaña, mullt'inaqaña, t'ijunaqala.<br />

Pescar. Chawllaña, chawlla katuña.<br />

Pescar con una manera de lazo. Silluwiña, sipit'aña.<br />

Pescar con red. Qänaña. + Con anzuelo y gusano que<br />

se dice sullq'u sullq'uña. Y según los instrumentos<br />

con que pescan, dicen jutuyaña, saqaña, &c.<br />

Pescador. Chawlla katuri, qäniri sillwiri, sullq'uri.<br />

Pescado escamoso. Qiri chawlla. + Escamarle:<br />

qaquraña, qaqurpäña, khachharaña.<br />

Pescadillos que aderezados con aji sirven de salsa.<br />

Ch'ich'i.<br />

Pescadería donde se coje el pescado. Chawlla<br />

katuwawi. + Donde se vende: chawlla qhatu,<br />

alasiwi.<br />

Pescozón. Atina vel khiruna t'axllit'aña, liq'it'aña, &c.<br />

+ Darle: atina t'axllintaña, ch'akutaña.<br />

Pescuezo. Kunka, kawlla.<br />

Pescozudo. Kunkaña, suq'ali vel lawayku, sakharara.<br />

Pesebre. Patajat'i.<br />

Pespuntar. T'iriña, ch'ukuña.<br />

Pesquisar. Vide: preguntar.<br />

Pestañas. Nayra phichu. + Ofrecerlas a los cerros<br />

adorándolos: nayra phichuna jamp'atiña, qullu<br />

qullu manqa nayra phichuna phust'aña.<br />

Pestañear. Ch'iphixtaña vel ch'armat'aña.<br />

Peste o pestilencia. Pampa usu, marka jint'ä usu, taqi<br />

q'uphiri usu, marka laqha, q'isana llawu usu. + Dar<br />

o venir: pampa usu puri, &c. + Asolar la tierra o<br />

pueblo: sat'iña, thijraña, q'uphaña, laqhäña, &c.<br />

Anteponiendo: marka, pacha, &c.<br />

Pestilencia que dá en los carneros. Uma usu. +<br />

Darles: uma usu puri, makhati, apkati vel<br />

qawranaka uma usu katu. + Pegarla a otros:<br />

makhatäña.<br />

Pestilencia o pestilente tiempo, año, &c. Pampa usu<br />

pacha, &c.


Vocabulario de la Lengua Aymara 245<br />

Pestilencial carne. Ana aycha.<br />

Pestilencial nombre. Vide: maldito, abominable,<br />

perverso.<br />

Petaca. Idem: phut'i, juskusi.<br />

Petaquilla. Kay vel muquti.<br />

Peine. Sanu.<br />

Peinar. Sanuña, sanunuqaña. 3 -qi.<br />

Peinarse. Sanusiña, sanuqasiña vel sanuntasiña.<br />

Peinarse el que tiene el cabello muy enmarañado.<br />

Ch'äntasiña, wikantasiña, wakhantasiña.<br />

Peinadito, curioso en pulirse. Sanusilla. )( Tantalli,<br />

t'axalli, t'ampha, q'uli ñaq'utani.<br />

Peirse. Siraña, sirakaña, sirakamana. Significa:<br />

pedorro.<br />

Piadoso. Khuyapiyri, llakipiyri waxcha khuyri,<br />

usuwiyri. Vide: limosnero.<br />

Piar los pajaritos. Chis chistaña jachaña, jupiña,<br />

q'uslluña.<br />

Piar por algo. Vide: desear.<br />

Piante los niños chiquitos, no dejo a vida plante, ni<br />

mamante. Wawanaka qurpani q'uphatawina,<br />

llipiyatiwina, chuñiyatawina.<br />

Pica con su hierro. Chuki, lanza.<br />

Picar o punzar. Junut'aña, jununtaña, qhapat'aña,<br />

qhapantaña.<br />

Picar las abejas, abispas, &c. Sirt'aña, mich'ijaña. 3<br />

-ji.<br />

Picar la carne con cuchillo, &c. Chamchuña,<br />

chamchutataña, chamkataña, p'arpatataña,<br />

liq'itataña, chamchunuqaña.<br />

Picadillo así. Chamchu aycha.<br />

Picar con palabras. Aruna junuña, khap'iña,<br />

p'uch'uña, chuymaru aruna junut'itu.<br />

Picón de palabras. Watiqa aru. + Darte: aruña<br />

watiqaña. 3 -qi vel k'arisiña, watiqitu k'arisitu.<br />

Picarse o punzarse por descuido. Ch'apintasiña,<br />

ch'apijasiña.<br />

Picarse de alguna palabra. Tuqita, sillpita<br />

jamachaña.<br />

Picado así. Aruna ch'isäta, siñata, kajata, junut'ata.<br />

Picarse en el juego. Sasipinija, jakijasipinija, kaykasa<br />

tukupinija, pirdipinija saña.<br />

Picar el ají. Ch'isiña, japuña, nakhaña, qatawa. Este<br />

es nombre.<br />

Picar la culebra ponzoñosa. Qullani asiru achuji. Y<br />

así se dirá de la arana, animales y sabandijas que<br />

muerden con la boca, porque achujaña, es verbo<br />

general.<br />

Picar molino y otras piedras. Ch'ixuraña,<br />

ch'ixurpäña.<br />

Picar el cilicio y vestido áspero. Ch'isäña, japuwaña.<br />

Picar o ludir en la carne. Qaqujaña, thixmijaña. 3 -ji.<br />

Picadura mordedura. Achujawi.<br />

Picadura de la espina y de todo lo que es agudo.<br />

Jununtawi.<br />

Pico del cantero. Idem.<br />

Pico del jarro. Lakha.<br />

Pico del pájaro. Nasa; y si es largo: nasa chunta,<br />

lakha chunta.<br />

Picudo. Lakha chunta. Y significa también parlero.<br />

Picón de palabra. Vide supra.<br />

Picota. Idem: vel rollo.<br />

Pie de cualquiera cosa. Kayu.<br />

Pie de los carneros y otros animales. Chhuchulli. Y<br />

porque también es indiferente para las manos<br />

dicen: kayu chhuchulli, ampara chhuchulli.<br />

Pies de la cama, lugar contrario a la cabecera. Ikiña<br />

wat'awi vel wat'arawi. )( ch'ijmawi, ch'ijmakatawi,<br />

ch'ijmanuqawi.<br />

Pie del cerro. Qullu kayurana vel manqharana, uraqtu,<br />

jakiqta vel jarphirana.<br />

Pieza de ropa entera o todo el vestido de indio:<br />

manta, camiseta y sombrero. Chacha isi sät'a.<br />

Pieza de ropa así de mujer: manto, saya y capirote.<br />

Marmi isi sät'a.<br />

Pieza de artillería. Q'axcha.<br />

Piedra. Qala. + Volverse piedra: qalaptaña,<br />

qalawijaña. 3 -ji- + Tirarla: qalana jaqhut'aña.<br />

Piedra imán. Akusa aputiri qala vel kisu qala. +<br />

Atraer el hierro: achuniña, achutaña, aputaña vel<br />

jiskhutaña.<br />

Piedra de molino. Murina qala.<br />

Piedra de moler maíz, quinua, &c. Al modo de<br />

indias. Khuna. La de arriba: lurawa; la de abajo:<br />

khuna tayka.<br />

Piedra para moler amasar la pasta de que hacen<br />

chicha y también muelen otras cosas. Piqaña. La<br />

de arriba que es como media luwa: urquña. La de<br />

abajo: parara vel piqaña.<br />

Piedras donde los maderos del techo, mojinete<br />

arriba. Chaxwa.<br />

Piedra de estas que está en lo más alto del<br />

mojinete. Pinqu qala. Porque atan en ella el<br />

madero que llaman: pinqu en lo más alto del techo.<br />

Piedra aguda para trasquilar el ganado. Chillisa,<br />

qilqa.<br />

Piedra azufre. Sirsuqina vel chuqi qisima.<br />

Piedra cuerna para contar lo que se debe. Ch'ära. +<br />

Para Jo que se ha pagado: janq'u. + Contar con<br />

ellas: iranuqaña, apanuqaña.<br />

Piedra para desterronar atada en un palo. Ch'awa.<br />

+ Desterronar con ella: ch'awanuqaña,


246 Ludovico Bertonio<br />

q'upanuqaña, nuwanuqaña.<br />

Piedra que sirve de yunque a los plateros. Pallalla<br />

vel parara. Y la que hace oficio de martillo:<br />

muruqu.<br />

Piedra de amolar. Siki qala. + Amolar con ella:<br />

t'axt'aña.<br />

Piedra con que los indios pesan lana o ropa. Q'iwi,<br />

luwa vel nuwa qala.<br />

Piedra cal. Q'atawi. + Cocerla: wajaña.<br />

Piedra de los livis. Wichi wichi.<br />

Piedra bazar. Jayntilla. La grande: illa, llanllaqasu.<br />

Piedra preciosa. Qispi qala, lliphilliphiri qala.<br />

Piedra o hueso de que hacen gargantillas como<br />

corales. Mullu.<br />

Piedra de buena haz. Ajanuni.<br />

Piedra fundamental. Thaxsi qala.<br />

Piedra para entremeter en los edificios y llenar sus<br />

huecos. Ch'äta, chillpa, k'ak'i qala. + Entremeterla:<br />

chillpantaña, chillputaña.<br />

Piedra esquinada. Q'uchuni qala.<br />

Piedra con que labran otras o con que pelean los<br />

indios. Wini.<br />

Piedra labrada. Ch'ijuta.<br />

Piedra buena para labrarse. Ch'iju.<br />

Piedrecitas del camino. Ch'ixulla. + Empedrar con<br />

ellas: ch'ixullana jant'akuña,<br />

Piedrecita o china. Jisk'a qala.<br />

Piedra granizo gordo. Jaqu. + Caer o granizar gordo:<br />

jaquña.<br />

Piedra del toque.<br />

Piel. Lip'ichi. + Aderezarla: qaxuña, phiskuña,<br />

thixmiña. + Zurrador de pieles: lip'ichi kamana,<br />

lip'ichi phiskuri.<br />

Piélago profundo. Mik'ayu, tuta vel manqhi.<br />

Pierna. Chara. + Encogerla: athapiña, wat'athapiña. +<br />

Extenderla: wat'atataña, atataña.<br />

Piernas tuertas. Jarapi chara.<br />

Pífano. Pinqullu. + Tañerle: pinqulluta pinqullusiña.<br />

Pihuelas. Khatallijarta.<br />

Pila. Phaxcha.<br />

Pileta. Jisk'a phaxcha.<br />

Pilar de piedra, de madera, de ladrillo, &c.<br />

Qalatikira, k'ullu tikira, ladrillo tikira.<br />

Piloto. Wampu sariyri.<br />

Piltrafa. Janaxa aycha.<br />

Pimiento de indias. Wayk'a.<br />

Pimpollo del colli, del durazno, del olivo del<br />

manzano, &c. Wawa qulli, &c. Posponiendo a<br />

wawa, el nombre del árbol o diciendo al revés:<br />

qulli ali, &c + Salir tos pimpollos: chillkutaña,<br />

maphutaña, jump'uxtaña.<br />

Piña fruta de indias. Achupalla.<br />

Piña de plata. Qullqi piña.<br />

Pinsas de los indios con que se arrancan la barba.<br />

Q'utuña. + Arrancar con ellas: q'utuña vel q'utusiña.<br />

Pintar. Pintaña, qillqaña, llimphiña, qhusqhuña.<br />

Pintado de diversos colores. Ch'axru arkata, puqu<br />

puqu arkata, ch'añu arkata.<br />

Pintor, pintora. Qillqiri qhusqhuri, llimphiri, &c.<br />

Pintar un color sobre el campo de diverso color.<br />

Qillqaranttaña.<br />

Pintado. Qillqata, &c. + Estar pintada la coronilla del<br />

cerro con el sol cuando sale o las puntas de las alas<br />

o ser cuarteados los pendones de diversos colores y<br />

otras cosas así: k'achachasiña. Y según los colores<br />

pueden decirse: q'illu, chupika, larama, janq'u, &c.<br />

k'achachasi.<br />

Pintas o manchas del rostro que es enfermedad de<br />

los yungas. K'ara. + Enfermedad de ellas: k'ara<br />

katuña, k'ara mistutu.<br />

Pintado o manchado así. T'uru k'ara, janq'u k'ara vel<br />

k'ara ajanuni.<br />

Pintarse. Vide afeitarse, embadurnarse, embijarse.<br />

Pio devoto. Dios waña. Idem: chuyma.<br />

Pío para con sus padres. Awkipa waña, taykapa<br />

waña.<br />

Pío de las aves. Jupi, q'usllu, chuchi. + Piar. Vide<br />

supra.<br />

Pío deseo de comida, de luego, &c. Manq'a, anata,<br />

sara, Diosaru jamp'ati jallaxchiña. + Tenerle:<br />

jallaxchiña.<br />

Piojo. Lap'a. + Comerse de ellos: lap'ampi<br />

ch'axmisiña, q'aq'usiña, lap'a ch'axmitu, q'aq'utu. +<br />

Espulgarlos: lap'achaña. + Con las uñas: ch'inqaña.<br />

+ Matarlos con la boca: t'uruña. Quitarlas con las<br />

manos: ichuqaña. + Espulgar a otros: lap'a<br />

uñarapiña. + Así mismo: lap'a ullasiña, ullarasiña.<br />

+ Limpio de ellos: titi, qupa.<br />

Piojoso. Lap'axtara, lap'a ch'añañaqi, lap'a mulluq'u.<br />

Pisar. Takiña, takixataña, takisnuqaña, takikipaña.<br />

Vide: ta-. no. 16 donde hay muchos modos.<br />

Pisar aplastando algo. Llamq'ijaña, llamq'ichasiña.<br />

Pisar, pateando el suelo. Thaylliña.<br />

Pisadas, señales de los píes. Kayu vel kayu<br />

takisnuqawi, takinuqawi. + Seguirlas: kayu arkaña<br />

vel kayu apiña, apikipaña.<br />

Pisón. T'axlliña. + Pisar con él: t'axlliña, t'axtaña.<br />

Pitar, contribuir. Wakhisiña vel wakhijasiña.<br />

Pitar cada cual una medida de algo. Tanqachasiña.<br />

Pito, pájaro de pico largo con que horada las<br />

paredes. Yaraqaqa vel juykhu ñujtu.<br />

Pito a topo con que prenden su saya las Indias en


Vocabulario de la Lengua Aymara 247<br />

las espaldas por delante. Phitu. + Ponér- sele:<br />

phitut'asiña, phiturusiña. + Quitársele: ärasiña,<br />

sukurasiña. + Ponerle a otra: phit'ut'äña vel<br />

phinturäña.<br />

Pito más pequeño para prender el manto. Phich'i. +<br />

Ponérsele prendiendo el manto: phich'it'asiña, &c.<br />

+ La espiga de ellos: wichinka vel allu.<br />

Pito o alfiler gordo también para el manto. P'ulu.<br />

Es de las indias charcas, poco usado acá.<br />

Plaza. Jawkipata, palasa. + Amigo de ella:<br />

palasakamana vel quya.<br />

Plaza mercado. Qhatu. + Amigo del qhatu: quya,<br />

qhatukamana.<br />

Placeta. Jisk'a palasa.<br />

Plana de albañil. Yawri pallalla vel q'ullu pallalla.<br />

Plana de la hoja o página. Jaqha tuqi qillqa.<br />

Plana que da escrita el muchacho. Palana vel qillqa.<br />

Planeta estrella. Jach'a warawara.<br />

Planta y plantel de árbol o cualquier hortaliza.<br />

Mallki.<br />

Planta del pie. Kayu tanama vel kayu tayu vel<br />

takinuqawi.<br />

Planta del pie junto a los dedos. Kayu phapalli.<br />

Plantar. Mallkintaña, satantaña, kallaña, kallanuqaña,<br />

&c.<br />

Plantar los pimpollos del árbol sin arrancarlos,<br />

sino inclinándolos. Mallkikataña, athikataña.<br />

Plasta de sangre. Wila ch'ali, wila patarana, ch'axru,<br />

ch'añu. + Poner a uno como una plasta de sangre.<br />

Wila pataranachaña, wila ch'axruchaña, &c.<br />

Plata. Qullqi. + Labrarla batiendo: liq'iña. + Haciendo<br />

labores: qillqaña, t'ilmusuña, qaxusuña. + Y<br />

relevando las labores: liq'usuña. Vide: fundir.<br />

Plata corriente. Qurintu, k'ä.<br />

Plata para rescatar. Taja qullqi vel qullqi taja.<br />

Plata, chafalonía. Katiputa.<br />

Plata fina. Ch'uwa qullqi.<br />

Plata baja. Jawa qullqi.<br />

Plata acuñada. Riyala, liyala, &c.<br />

Platear. Qullqinchaña.<br />

Platero. Palateru, qullqi kamana, qullqi liq'iri, taqa<br />

taqa.<br />

Platicar o predicar. Iwxaña, iwaxaña, sermonaña.<br />

Plática o sermón. Sermona.<br />

Platicar razonar muy concertadamente. Puluni,<br />

k'illpani arusina. Vide: hablar consultar.<br />

Platico. Ancha yaliri, jamurpiyiri.<br />

Plato, palatu.<br />

Plato de ichu. Mixa.<br />

Plato de madera. Mixa.<br />

Plato de barro. Sañu palatu.<br />

Plato de calabaza. Mati chuwa.<br />

Plato grande. Vide: fuente.<br />

Plato de diferente hechura o escudillas. Wampura,<br />

es llano y grande. T'alla: grande y hondo. T'ika es<br />

de ichu para el camino y es como escudilla. Yuka<br />

es escudilla llena de algo.<br />

Platos con diferente comida. Mä mit'a, kimsa mit'a<br />

yuka vel manq'a. + Llevarlos a la mesa: asaña,<br />

asaxataniña. + Quitarles: asaraña, asaxaña,<br />

apaqaña. 3 -qi.<br />

Playa de la mar, laguna, &c. Lakha.<br />

Placer, agradar. Chuymaru puriña, maluña, mantaña.<br />

Vide: agradar.<br />

Pláceme, quiero. Iyasaña.<br />

Placer, deleite. Kusisiña.<br />

Placeres eternos. Wiñaya kusisiña qhit'isiña.<br />

Placeres mundanos. Aka uraqi kusisiña, qhit'isiña. +<br />

Breves y momentáneos: Jamk'aki tukusiri ch'iwu<br />

urpu kusisiña, &c.<br />

Placentero. Kusisiyiri, chipiyiri.<br />

Placiendo a Dios. Diosa ipana.<br />

Plazo o término de días. Término vel chimpusiwi,<br />

arusiwi uni, mara, &c. + Llegar: chimpusiwi ururu.<br />

Idem: phat'asiwi ururu puriña. + Dar a conceder<br />

plazo de tres o cuatro días: paya uru, kimsa, pusi<br />

uru vel urutaki chimpurapiña, unancharapiña<br />

término churaña.<br />

Plebeyo. Ina jaqi, kasi jaqi.<br />

Plega a Dios que yo llegue con bien. Dios awkisa<br />

kasi qispiki puriñajataki amawarapitpha. Y de esta<br />

pueden sacarse otras maneras para todas tres<br />

personas.<br />

Plegar. Vide: doblar.<br />

Plenilunio. Phaxsi urut'i.<br />

Pleitear. Pilitusiña, jithäsiña winkuwasiña,<br />

amphutäsiña, aynachäsiña.<br />

Pleito. Jucha, pilitu. + Ponerle: jila atamasiña, jila<br />

qallaña.<br />

Pleitista. Pilitu kamana, pilituki juchiri vel tuliri,<br />

philuri vel philu jaqi.<br />

Pliego de papel. Papela piliku<br />

Pliego de cartas. Qillqanaka mä pliku vel<br />

suk'athapita, apithapita qillqanaka.<br />

Plomada de albañil. Uypaychu. + Ajustar algo con<br />

ella: jaläña. + Ajustarse: t'alaxtusnuña vel<br />

t'alalaxtaña, -ru.<br />

Plomo. Malla, k'awsi. + Estarlo: titi vel chäntaqa.<br />

Pluma de los pájaros, las de las alas. Llaqa. + Las<br />

otras pequeñas: phuyu. Y generalmente: wayta.<br />

Pluma de escribir. Puluma.<br />

Pluma de la cola de un pájaro llamado qaqi de dos


248 Ludovico Bertonio<br />

y tres palmos de ellas, coloradas de ellas azules<br />

y amarillas: lawrawa.<br />

Plumaje o flores. Wayta.<br />

Plumaje como diadema. Siphi. + Ponérsele:<br />

siphit'asiña vel siphiña jiskhakipasiña.<br />

Plumaje de muchas plumas puestas en el sombrero<br />

redondo como capacete. Asanqu; y a esta manera<br />

descríbenla así: taqi tuqitha waytanakana apatattata<br />

vel phuntulattata. Lleno de plumas o atestado de<br />

ellas.<br />

Plumaje que se menea mucho con el aire. Phara<br />

phara.<br />

Plumaje como el asanqu de plumas menores,<br />

coloradas o verdes. Phuru vel much'ulli.<br />

Plumaje de los incas o chinchaysuyos de dos<br />

plumas puestas en la delantera del sombrero o<br />

llawto como cuernos. K'awsu.<br />

Plumaje ponerse. Waytat'asiña siphit'asiña, &c.<br />

Componiendo el nombre con -t'asi. + Ponerle a<br />

otro: waytat'äña, siphit'äna, &c.<br />

Plumajero, que los hace. Waytakamana.<br />

Plumajero, amigo de traerlos. Waytanqalla,<br />

waytat'asikamana.<br />

Población. Marka.<br />

Poblaciones de muchos pueblos juntos. Marka<br />

marka.<br />

Poblado, tierra de muchos pueblos o casas. Marka<br />

markani, uta utani uraqi. + Vamos a poblado:<br />

markaru mantaña. + Estar poblado algún lugar<br />

donde no había gente: markawanuqtaña,<br />

markanuqtaña, jaqiwanuqtaña, marka waki, marka<br />

thuri. Y puede decirse: uraqi vel uraqina.<br />

Poblar. Markachaña vel markachasiña.<br />

Poblador. Markachiri.<br />

Pobre. Wajcha, willullu, willillu, q'uma, pupri. +<br />

Quedar pobre: khüsqiña vel wajchaxaña, &c.<br />

Pobrísimo. Wanqixi. Idem: chiqana wajcha vel<br />

wajchana wajchapa, &c. Ulluma jakawisa, q'uya,<br />

t'aqita.<br />

Pobre de plata, carneros, &c. Qullqi q'uma wajcha,<br />

&c. + Llamar de pobre a uno por menosprecio,<br />

varón o mujer que sea: q'üta, larama, layupita,<br />

ch'ijmupita, tumiri wayllu, jach'a utana jach'a<br />

chuwani, jisk'a utana jisk'a chuwani, &c. + A las<br />

mujeres particularmente dicen: phala wak'ani, tisi<br />

phituni, urqu jachuchinu.<br />

Pobre entonado. Ch'üta ma qala, ch'üta mäqama,<br />

qawra qama, ch'üta qamasa, chuwasilla.<br />

Pobre mendigo. Wiskasiri vel juskasiri, wajchasiri.<br />

Pobre. Vide: andrajoso y remendado. + Hacerse pobre<br />

voluntariamente por Dios: Dios layku wajcha<br />

tukuña. + Por acontecimiento: wajchamukutaña,<br />

q'umamukutaña, &c. + Fingirse:<br />

wajchachasirapiña, tullpaki wajcha ullasiña vel<br />

saranaqaña.<br />

Pobretón, desventurado. Wajchaqisi. El segundo<br />

nunca se usa sino precede wajcha.<br />

Pobremente. Wajchajaki. + Enterrar así: wajchajaki<br />

uraqi p'iyaru wayuntasxaña.<br />

Pocilga. Khuchi uta.<br />

Poco. K'ata, pisi phinta, wallqa, jisk'aki, chituki.<br />

Poquito. K'ataki, pisiki, &c.<br />

Poco. Algunas veces se dice con la partícula -t'a, vel<br />

uta, interpuesta al verbo. Comer un poco:<br />

manq'at'aña, mank'utaña. Castigar un poco:<br />

jaycht'aña vel jaychutaña, &c.<br />

Poco a poco. Jiskiñaqataki, jiski chuymaki, sap'ataki,<br />

juk'ataki, juk'atha juk'ataki, &c. + De aquí a poco.<br />

Vide: de + Venir a poco disminuirse: pisixaña,<br />

k'ataxaña. + Cortar un poco de algo: kuchuraña,<br />

kuchurpäña. Y así en otras muchas cosas<br />

componiendo los verbos con las partículas -ra,<br />

-rpä.<br />

Poco faltó que no muriese. Niyat'aña, ñañat'aña,<br />

niyarpäña, juk'at'akiña, &c. Los cuales verbos<br />

pueden aplicarse a otros modos de hablar<br />

semejantes.<br />

Poco faltó que le diese, que no llegase, que no le<br />

mordiese, &c Y "ex adinuctis" se entenderá lo<br />

que es.<br />

Poco antes de morir. Niya jiwañapacha, niya<br />

jiwañataki.<br />

Poco después. Jani jayatha, jani jayakamatha, jani<br />

jaya pachatha janitha jayaña.<br />

Pocos días, años, meses después. Jani jaya uruña,<br />

&c.<br />

Pocas veces. Kawkinjamaki, kawkipanaki,<br />

mänakataki.<br />

Poco más. K'ata jila, mämpi vel llallimpi.<br />

Poco menos. K'ata pisi.<br />

Poco más o menos. Inaxa k'ata jilachisa, inak'a k'ata<br />

pisichispalla.<br />

Poco crecido. Uraqi mata.<br />

Poco avisado. Phinta phinta vel pisi chuymani. +<br />

Tener en poco: pisiru jakhuña. + Tener poco ánimo<br />

o poco brío: qhiytaña, llaxllat'aña, qhimaña.<br />

Pozo. Ch'uwaña, phujru, phutunqu: aunque no tenga<br />

agua.<br />

Pozo con agua. Umani phujru vel qutaña.<br />

Pozo o poza para pisar barro. Taqapi qutaña.<br />

Podar. Llaxllarpäña, kallicharpäña, phat'arpäña.<br />

Podadera. Llaxllaña, jayriña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 249<br />

Poder hablar. Arusiña yatisäña, wakisäña, purisäña<br />

vel arusiñaja yatisi, wakhisi. Nótese el modo de<br />

hablar de que se trata a la larga en la Gramática<br />

parte segunda, capítulo 7. § 3. Vide: Wanu- no. 37,<br />

donde notamos también muchas cosas.<br />

Poderse hacer, andar, &c. Luraña, saraña, &c. Con el<br />

verbo kankaña.<br />

Poder levantar una piedra o hacer algo donde sea<br />

menester fuerza. Atipaña wäsäña.<br />

Poderoso. Ch'amani. + Todo poderoso: taqi atipiri.<br />

Poder o mano tener para matar o para ir, &c. Jaqi<br />

jiwäña, limaru maña amparajankipi vel jantanwa<br />

jiwäña, &c. Y de este modo se sacarán otros. + Dar<br />

poder para hacer, cobrar, &c. Lurarapitajata,<br />

apararapixitajata saña. Y así para otras cosas.<br />

Podre. Jimq'i. + Lleno de podre: jimq'ixtara,<br />

jimq'ikamaki, jimq'iña. + Criarse podre en la<br />

pierna: kayu jimq'itatitu vel kayuja jimq'itati vel<br />

p'usutati.<br />

Podrirse la carne, &c. Jimutaña, jimikipaña, ñusaña,<br />

thujsaña vel p'usuxaña, p'uxtaña vel ñusatataña,<br />

thujsatataña.<br />

Podrirse la madera del tejado y el ichu por el agua<br />

y sol. Pharawrtaña.<br />

Podrirse el agua, vino, guisados, &c. T'amutaña,<br />

t'ama kipaña, t'amaskipaña, p'usqutaña, Idem:<br />

p'uquptaña. + Comenzar a podrirse: ñusaja saña.<br />

Idem: ñusa saruti, Idem: ñusa apxatti.<br />

Podrirse lo que está debajo de la tierra o en el<br />

lugar húmedo. Jallpiptaña, quyrariptaña.<br />

Podrirse de tristeza. Llakikiptaña, kichukiptaña, &c.<br />

Q'inakiptaña, phullchixkiptata. Vide: amohinarse.<br />

Podrirse la carne donde acuden las moscas.<br />

Muchutaña.<br />

Poleo de esta tierra. Waycha, q'ä.<br />

Polilla que roe las cosas. Thutha. Idem: comerse de<br />

ella: thuthajaña.<br />

Pollo de la gallina. Chiwchi, qallu.<br />

Pollo de otros pájaros. Qallu, anteponiéndole el<br />

nombre propio.<br />

Polla. Ankuta atawallpa.<br />

Pollito y cualquier pájaro que comienza a volar.<br />

Irpa, q'islla.<br />

Pollito de un pájaro llamado allqamari. Suwamari.<br />

Vide supra: pájaro donde se hallará una buena<br />

metáfora tomada de este pollito, suwamari. +<br />

Empollarse el huevo: k'awna qalluchasi. + Sacar el<br />

pollo: k'awna sillq'iña.<br />

Polución. Vide: semilla.<br />

Polvo. T'ürmi vel t'ümi. + Hacerlo de suyo con el aire:<br />

t'ürmiña. + Hacerlo con los pies o sacudiendo algo:<br />

t'ürmäña. + Levantarse: aputhaltaña. Y cuando es<br />

como remolino: tutukaña, 3 -ki. + Lleno de él:<br />

t'ürmixtara.<br />

Polvos de azúcar. Lata azucara. + Echarlo sobre la<br />

comida: willixataña, phawaxataña.<br />

Ponzoña. Qulla. + Darla en la comida o en la bebida:<br />

manq'antäña vel umantäña.<br />

Ponzoñoso. Qullani. Y es para todas cosas.<br />

Poner encima: apaxataña. Y todos los verbos de<br />

llevar con la partícula -xata.<br />

Poner abajo: apanuqaña. Y todos los verbos de llevar<br />

con la patícula -nuqa.<br />

Poner arrimando: apakataña. Y todos los verbos de<br />

llevar con la partícula -kata.<br />

Poner o tener todo su pensamiento en jugar, en<br />

comer, en rezar, &c. Anatarukiptaña,<br />

manq'arukiptaña, risarukiptaña. Y así en todos los<br />

verbos interponiéndoles la partícula -rukipta.<br />

Poner todo su pensamiento en Dios en la plata, en<br />

las mujeres, &c. Diosarukiptaña, qullqirukiptaña,<br />

marmirukiptaña, &c. Componiendo todos los<br />

nombres con la misma partícula -rukipta; así<br />

compuestos, se vuelven verbos.<br />

Poner en duda o dudar si fue o si vendrá, si dio o<br />

dará, &c. Inaxa machina sarachina, inaxa<br />

jutachini, inaxa churachina vel machinxa,<br />

jutachinixa, &c. Posponiendo -xa a los verbos, en<br />

lugar de anteponerles inaxa. Y en presente de<br />

indicativo de tercera persona diremos: machixa,<br />

churachixa, jutachixa, &c.<br />

Poner algo en la mesa, en el suelo, en el rincón, &c.<br />

Misa ruchaña, uraqiruchaña, k'uch'uruchaña, &c.<br />

Componiendo los nombres de lugar con la<br />

partícula -rucha: y es regla general.<br />

Poner la camiseta, el sombrero los zapatos, &c. a<br />

alguno: qhawat'äña, tankat'äña, jiskhut'äña, &c.<br />

Componiendo el nombre de vestido y de cualquier<br />

cosa que uno trae consigo con la partícula -t'ä. Lo<br />

cual se extiende a las plumas o plumajes, a los<br />

topos de las mujeres, a la espada, al bordón, a la<br />

rienda, jaquima, silla, &c.<br />

Poner algo negro o blanco, dándole aquel color<br />

cualquiera que sea. Ch'arachaña, janq'uchaña, &c.<br />

Componiendo el nombre con la partícula -cha vel<br />

-ncha vel -kiptä o con -tä, -ptä, -axa. Porque<br />

también puede decirse: ch'äranchaña,<br />

ch'ärakiptäña, ch'äratäña, ch'äraptäña, ch'araxaña.<br />

Y así en todos los colores.<br />

Poner las manos en alguno. Ampara äkataña,<br />

luqakataña.<br />

Poner la boca como para chupar. Lakha ansakataña.


250 Ludovico Bertonio<br />

Poner lengua en alguno diciendo más de él.<br />

Aruxäña. 3 -xï.<br />

Poner el pie en el suelo. Kayu änuqaña,<br />

chillqinuqaña.<br />

Poner algo encima de la carga para que vaya todo<br />

junto. Paltaxataña, chhakxataña, chhakt'aña.<br />

Poner precio a las cosas de ocho, diez, &c. por cada<br />

hanega de chuño. Mä ch'unu wanqara tunka<br />

chanichaña vel tunkan chanipawa saña.<br />

Poner al sol las papas heladas para hacer chuño.<br />

Lupiru chulluyaña.<br />

Poner piedras en el suelo. Atinuqaña.<br />

Poner en rueda las piedras o los hombres, &c.<br />

Qupuchaña.<br />

Poner su corazón o pensamiento en alguna cosa.<br />

Chuyma churasiña.<br />

Poner a alguno de sangre, maltratándole. Wila<br />

jururuchaña, wila lawrawanichaña, wila lawrawani<br />

jaqhut'aña.<br />

Poner en ringlera piedras, hombres y otras cosas.<br />

Tilaña, siq'ichaña, chiqachaña.<br />

Poner en ringlera para cazar pájaros. Yatäña.<br />

Poner a uno en la cuenta de los que no pagaran o<br />

no fueron a donde le mandaron. Ch'ärachaña.<br />

Poner ahinco y fuerza an algo. Ch'amatataña,<br />

ch'amaptaña, tujiptaña, sintiptaña, yajaptaña,<br />

tukhit'aña.<br />

Poner ánimo y brío. Chacha chuymat'äña, sintiptäña,<br />

&c.<br />

Poner a la mano derecha o izquierda.<br />

Kuptuqiruchaña, ch'iqatuqiruchaña.<br />

Poner algo por cabecera. Ch'ijmasiña,<br />

anteponiéndole la cosa.<br />

Poner en riesgo de la vida a alguno. Ch'unch'ut'aña.<br />

Poner en riesgo la vida. Niya jiwañaru puriña.<br />

Poner en cuenta anudando al modo de indios.<br />

Chinusiña vel chinut'asiña. Al nuestro:<br />

Jakhuthapiña.<br />

Poner los manteles en la mesa o en los frontales.<br />

Jant'akuña.<br />

Poner amarga la boca. Jarujäña.<br />

Poner bien algo. Jiskichaña, wakäña. Vide: aderezar.<br />

Poner en tasa a alguno. Jusq'uña, jusq'untaña. Poner<br />

en el padrón.<br />

Poner a enjuagar o secar. Wañaräña, t'ajsaräña,<br />

wañachaña, lupiruchaña.<br />

Poner asco, darle o causarle. Chuyma llujuthaltäña,<br />

kiwkuthaltäña.<br />

Poner en alguna parte algo, como en una vasija, en<br />

un costal, &c. Inuqaña.<br />

Poner a uno pan que guarde algo. Irpanuqaña,<br />

irpaxataña.<br />

Poner la criatura en el suelo pan que se desenfade o<br />

alivie. K'usanuqäña, ikinuqäña.<br />

Poner una cosa o persona trocándola con otra.<br />

Lantikipaña vel lantusuña, turkusuña.<br />

Poner cubierta. Vide: aforrar o echar.<br />

Poner o gastar un año, mes día, &c. en algo. Mä<br />

maraña, mä phaxsiña, mä uruña.<br />

Poner manso a alguno o de negro, azul, &c. alguna<br />

cosa. Vide: pararle o volver, &c.<br />

Poner tendido. Vide: tender.<br />

Poner en cuidado. Kichuna apantaña, irantaña, &c.<br />

Poner derecha o en pie alguna cosa. Sät'äña.<br />

Poner a resfriar. Thäräña, Idem: thächaña.<br />

Poner manojos de ichu sobre las sogas para atar o<br />

cargar: Suk'aña, lukuchaña.<br />

Poner en cobro. Imaña, waqaychaña.<br />

Poner cerca o a mano. Jak'aruchaña. + A tras mano o<br />

lejos: jayaruchaña. + Aparte: jaqharuchaña.<br />

Poner bien fijo. Thurit'äña vel thurinuqäña.<br />

Poner, aderezar mal alguna cosa. Jaxumallaki,<br />

jiskichaña.<br />

Poner bien. Vide: reconciliar, amigos hacer, &c.<br />

Poner mal a uno con otro. Ajana vel ch'axmina<br />

apantaña.<br />

Poner a vender en la tienda, plaza o mercado.<br />

Utt'äña.<br />

Poner costumbre. Yatichaña, qallararapiña; wiñaya<br />

luranataki.<br />

Poner por obra el bueno o mal propósito.<br />

Amajasitajakama, luraja, sawijakama luraña.<br />

Poner la olla en el fogón. Ituxataña, asaxataña.<br />

Ponerse sobre algún lugar andando: saraxataña. Y<br />

todos los verbos de andar con la partícula -xata,<br />

según la propiedad de sus movimientos o de su<br />

andar.<br />

Ponerse delante o en la presencia de alguno:<br />

sararanaña. Y todos los verbos de andar con la<br />

partícula -rana.<br />

Ponerse algún vestido, zapatos, &c. Isit'asiña,<br />

jiskhut'asiña, &c. Componiendo los nombres con la<br />

partícula -t'asi. Y se extiende esto a todo lo que<br />

dijimos poner camiseta, &c.<br />

Ponerse blanco, negro, &c. Vide: volverse.<br />

Ponerse en ringlera, en rueda, &c. T'ilasiña,<br />

siq'ichasiña, qupuchasiña, &c. Añadiendo -si, a los<br />

verbos que significan poner de aquella manera.<br />

Ponerse delante de algo, quitándole la luz.<br />

Ch'amast'äña, ch'amasjasiña, jamast'äña;<br />

jithitataña, ch'amakt'äña, lupiritha jithit'äña.<br />

Ponerse a la mira. Qhamäña vel mich'uwaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 251<br />

ullasiña, ullasnaqaña.<br />

Ponerse de bruces o de barriga. Jiphixataña,<br />

llawllixataña, winkuxataña.<br />

Ponerse una piedra u otra cosa por cabecera. Qala<br />

ch'ijmachasiña, sawnañachasiña.<br />

Ponerse luto. Jach'irt'asiña.<br />

Ponerse negro a si mismo o de otro color.<br />

Yanachasiña, &c.<br />

Ponerse a cuestas. Vide: cargarse.<br />

Ponerse galano. K'anchillachasiña vel k'apchichasiña.<br />

Ponerse de cabeza en el suelo y los pies levantados.<br />

P'iqiña kayuni sät'aña.<br />

Ponerse muchos en alguna parte, como para<br />

trabajar. Jumpuxxattaña, aywixattaña,<br />

jump'uxthaptaña, &c.<br />

Ponerse el sol, la luna, &c. Jalantaña, mantaña,<br />

jithintaña, llujuntaña, p'utuxranttaña,<br />

thalaxranttaña, &c.<br />

Ponerse otro vestido en lugar del que traía. Isi<br />

lantikipasiña, Idem: lantirurusiña, turkakipasiña.<br />

Ponerse a comer con quien halla comiendo.<br />

Uquxataña: -mpi.<br />

Ponerse algo la mujer en el seno. Phiqhirusiña,<br />

phiqhiruchasiña, phiqhiru chillantaña, apantasiña.<br />

Ponerse algo en la faltriquera. Imasiñaru,<br />

faltriqueraru, juskusiru, irantasiña, wayuntasiña. +<br />

En la bolsa: bolsaru, wäqaru. Vide: bolsa.<br />

Ponerse el pájaro dejando de volar. T'akuña,<br />

jalanuqaña.<br />

Ponerse en orden los escuadrones cuando quieren<br />

pelear. Intusiña, waqhijäsiña, qallaqasiña.<br />

Poniente del sol o luna, &c. Inti jalanta. + Venir el<br />

aire de él o las nubes, &c. Inti jalantatha thiy vel<br />

qiniy de thäña y qinäña.<br />

Popa del navio. Wampuna ch'inapa. La proa: nasapa.<br />

Poquito. Vide: poco.<br />

Por amor mío. Nä layku, nä supa.<br />

Por amor o respeto de alguno hacer o decir, &c.<br />

Lurarapiña, arusirapiña, sarapiña &c. Añadiendo<br />

-rapi, a todos los verbos. Por aquí o por acá.<br />

Akaqata vel akatha. Y de esta manera se usarán<br />

todos los adverbios locales y nombres de lugar.<br />

Por haber tu ido, comido, dormido, &c.<br />

Mawimatha; manq'awimatha, ikiwimatha, &c.<br />

Usando del participio en -te o -wi, con los<br />

pronombres -ja, -ma, -pa, &c. Y la proposición<br />

-tha, a la postre.<br />

Por cumplimiento: chupiki, tullpaki o ch'uki,<br />

interpuesta a los verbos. Comer por cumplimiento:<br />

manq'ach'ukiña. Y así en todos los demás.<br />

Por delante. Nayratuqi. Idem: nayraqata. Añádanse<br />

las preposiciones -na, -ru, -ta, &c. Según la cosa<br />

pidiere.<br />

Por detrás. Ch'inatuqi, ch'ina qata vel jikhanituqi. +<br />

Corcobado por delante y por detrás: nayraru k'umu,<br />

jikhaniru k'umu.<br />

Por debajo. Manqhitha.<br />

Por donde quiera que pasares. Kawkiqatasa sarajata.<br />

Por este tiempo, de aquí a un año. Naxsa aka pacha.<br />

Por esta Cruz. Akachixa kurusasa, akapi chiqa<br />

kurusa.<br />

Por Dios. Akapi Diosasa, akawa Diosa, akachixa<br />

Diosasa.<br />

Por debajo se metió. Manqhiru mantana.<br />

Por demás es eso. Inaki, inayäki, kasiyäki.<br />

Por entonces. Ukapuqaki, uka ila puqaki; uka<br />

pachaki,<br />

Por donde? o ¿por cual camino? ¿Kawkiqata?<br />

Por embuste del demonio. Supayuna musapatha. Y<br />

siempre que significare causa, usaremos de -ña.<br />

Por fuerza. Ch'amakama. Vide: necesario.<br />

Por gana de andar, ir a algún cabo. Kayuna jasitaki<br />

saraña.<br />

Por gana de hablar, decir algo. Lakhana vel laxrana<br />

jasitaki arusiña.<br />

Por junto. Taqipacha.<br />

Por lo cual. Ukïpana, ukïpanka vel ukchipana.<br />

Por madurar está. Ch'uxñakirja.<br />

Por medio mío, tuyo, suyo, &c. Nijana, jumimana,<br />

jupipana.<br />

Por maravilla, raras veces. Kawkinjamaki,<br />

kawkipanaki.<br />

Por menudo o por extenso contar todo lo que hay.<br />

Sapa sapatha, mämätha taqi atamaña.<br />

Por más que andes, trabajes, &c. Ancha sarasinsa,<br />

iranaqasinsa, ch'amatatasinsa, &c.<br />

Por más que digas, no te creeré. Ancha arusimansa,<br />

jani chiqawa siriksmati. Hízosé por subjuntivo, por<br />

causa de dos supuestos.<br />

Por muchas cosas que sean. Qayqas qayqasjnsa,<br />

qaykirikisa.<br />

Por menudo vender. K'atatha k'ataki, jisk'atha<br />

jisk'ataki alaxana, almutu almututha, puchuyla<br />

puchuylatha, &c. + Vender por junto su trigo, maíz,<br />

&c. Trigoja mäki suntuxaña, mäki maycharaxaña<br />

vel qhatuxaña, alaxaña, &c.<br />

Por mi bien llegaste a este pueblo. Allinajanaki<br />

jutata.<br />

Por mi mal hiciera yo eso. Nataki qani uka luririktha.<br />

Por mi interés. Inawijatha.<br />

Por mi fue a Potosí. Na pachana phutuxchiru mana.<br />

Acomódese a otras cosas semejantes.


252 Ludovico Bertonio<br />

Por mí mismo sin ayuda de otro hice esto.<br />

Nakamaki, napachaki aka luratha.<br />

Por orden. Thiyatha thiyatha, saratakama,<br />

sarapakama.<br />

Por poco no le mato. Niya niya, llalla vel ñaña<br />

jiwäña, niyat'ana, llallat'ana, ñañat'ana.<br />

Por que causa o razón. Kunapiniki, kunatpiniki,<br />

kunayäxatha vel kamisa, kamisäña.<br />

¿Por qué razón o con qué conciencia? ¿Kuna<br />

chuymaniraki? vel ¿Kuna chuymampiraki?<br />

Por rincones o secretamente. Manqhitha, jamasatha.<br />

)( Qhanatha.<br />

Por sembrar, por arar, por casar, &c. Satamä,<br />

satanawi, qullimä, qhullinawi, kasaramä,<br />

kasaranawi, &c. Poniendo -mä o -nawi, en los<br />

verbos en lugar de -ña.<br />

Por sí. Vide: aparte.<br />

Por sí o por no. Arupäki, arutaki, inajaki, chuphijaki.<br />

Por sujetar, por atar. Purumaki.<br />

Por temor, por odio, por &c. Jaxsarasinaki,<br />

uñisinaki; axrasinaki lurana. Porque este gerundio<br />

y el subjuntivo -jana, -mana, -pana, tienen fuerza<br />

de causal.<br />

Por ventura o quizé. Inaxa, qiynaki. Vide: poner en<br />

duda; donde se hallará los modos de hablar que<br />

pertenecen a esto.<br />

¿Por ventura harás eso? Simpati. Idem: sumpati,<br />

simpatixa aka yä lurasma vel luririkta?<br />

Por vía de qué parentezco te entremetes acá?.<br />

¿Kunawaykama? ¿Kuna chhuluma akaru<br />

jalantaña? Y respondiendo, si tengo, dicen:<br />

waykaja, chhuluja jukapiniwa.<br />

Por un solo Dios. Diosa laykuki.<br />

Por un lado. Jakha jarapitha. Y dicese de todas las<br />

cosas.<br />

Porción o pedazo de carne, de pan y de otras cosas.<br />

Jawqi. + Dividir algo en porciones: waqi waqi<br />

jaläña. Y si es de carne dicen también: aycha t'iwi,<br />

aycha t'iwratata.<br />

Porfía. Sasiña jiwatisiña.<br />

Porfiar de palabra entre sí. Sasiña, kutipasiña,<br />

jiwatisiña, aruna jakijasiña, jinq'asiña, junisiña,<br />

nukhut'asiña.<br />

Porfiar en decir algo para su bono dorándolo todo.<br />

Tuqi. Idem: musa phalaña.<br />

Porfiar en querer o no querer hacer algo contra lo<br />

que le aconsejan o mandan. Ch'unch'utha sät'aña,<br />

thunuki, k'achaki, tujiki arusiña.<br />

Porfiar o poner todo su conato en hacer algo bueno<br />

o malo. Ch'akhawaña, ch'akha ch'akha jalaña, -ru<br />

vel jani jaytaña, jani armaña, jani lluch'uña.<br />

Porfiado en su parecer. Tuji, jani pakiya vel paka,<br />

jani phaxta, jani chikä. Vide: obstinado.<br />

Porfiado en hablar más y más. Uka tukuta aruni,<br />

pacha tuku. + En disputar: sasikamana, &c.<br />

Porra para pelear o desterronar. Ch'awa. +<br />

Desterronar o pelear con ella: ch'awarpäña,<br />

nuwarpaña.<br />

Porrazo. K'apaxtäña. + Darle k'apaxtaña.<br />

Portada. Qillqa, punqu. + De cantería: ch'ixuta. + De<br />

arco: kürimi. + De ladrillo: latrillu punqu.<br />

Portal o cueva de peñascos. Jaqhitiy.<br />

Portal de Belén. Belén jaqhitiyi.<br />

Portería, puerta principal. Jach'a punqu.<br />

Portero. Punqu kamana.<br />

Portillo, agujero de la pared. Pirqa p'iya.<br />

Posada donde uno mora. Uta.<br />

Posada donde alguno hospeda por algunos días.<br />

Puriwi.<br />

Posar, morar. Utkaña.<br />

Posar de camino o de paso. Puriña, maya paya uru<br />

qamaña.<br />

Posar o morar contra la voluntad del dueño.<br />

Utkaraqaña, arphat'araqaña, ikit'araqaña.<br />

Posponer no haciendo caso o dejándolo por otra<br />

cosa. Armaxaña, armt'xaña, lluch'umukxaña, pisiru<br />

jakhuxaña.<br />

Posponer. Vide: estimar menos.<br />

Poseer alguna casa, tierra, &c. Aka uta, yapu, &c.<br />

nanki. Pedro la posee o es de Pedro: Pedronki, &c.<br />

Componiendo el nombre del poseedor o su<br />

pronombre con -nkaña, concertando después el<br />

verbo así compuesto con la cosa poseída.<br />

Poseedor o dueño de la casa, chácara, &c. Utani,<br />

yapuni, &c. Añadiendo -ni, a la cosa poseída.<br />

Posible ser o posible cosa es hacer, aprender,<br />

alcanzar, &c. Luraña, yatiña, jakikatasiña, &c.<br />

Tomando el participio de cualquier verbo acabado<br />

en -ña, Vide: poder. + ¿Es posible? Interrogando.<br />

Vide: ¿Es posible?<br />

Posible es que haya ido, dicho, &c. Cuando hay duda<br />

en ello: inaxa lurachisa, arusichisa, &c. Vide: poner<br />

duda<br />

Poste. Vide: pilar.<br />

Postema. T'iwka, ch'upu. + Apostemarse: t'iwkitu,<br />

ch'uputu. + Apostemado: t'iwka Jaqi, ch'upu jaqi<br />

vel t'iwkani, ch'upuni.<br />

Postillas. Qiri. + Apostillarse: qiritu, qirít'itu<br />

Postrarse. Alit'äña, qinst'aña, arpht'aña, kumphut'aña.<br />

Postrado. Alit'ata, kumphut'ata, &c. + Estarlo:<br />

alit'askaña, kumphut'askaña, arpht'askaña, &c.<br />

Postrero. Ch'ina. + Andar postrero: ch'inaki saraña. +


Vocabulario de la Lengua Aymara 253<br />

Serlo de todos: ch'ina chapi.<br />

Postrero, último del pueblo, arrabal. Marka<br />

kawaya, uta kawaya.<br />

Postre de la comida. Ch'ina manq'a.<br />

Potaje o guisado de indios. Luxru. + Hacerle:<br />

luxruña, luxrusiña.<br />

Potestad. Vide sup: poder. Poyo ordinario.<br />

Pata. Poyo para dormir. Pata at'i, qawitu.<br />

Prado de buenas hierbas para pastos, &c.<br />

Muyapampa.<br />

Prado, floresta. Thutumpi pampa.<br />

Preciar. Jakhuña yupaychaña.<br />

Precio. Chani waqi. + Tenerle de un real, de cien<br />

pesos: mä reala chanini, pataka sara chanini, &c.<br />

vel mä realan chanipa, waqipa. + No tenerle, no<br />

valer nada jani kunan chanipa, jani kuna chanini. +<br />

De poco precio: pisin chanipa. + De mucho: juana<br />

vel jayan chanipa.<br />

Preciado. K'ä, jakhu. Vide: querido.<br />

Preciarse de ser pariente del Rey. Mayquna<br />

apanapajawa sasina chupichasiña. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Preciarse jactándose. Qanqhiña lupiña, k'anchaña,<br />

sumaña.<br />

Precipitada e inconsideradamente. Jani<br />

amajasitataki, uriptasajaki, q'apaptasajaki.<br />

Predicar. Sermonaña, iwxaña vel iwaxaña Diosana<br />

arupa atamaña.<br />

Predicador. Sermoniri, sermori iwixiri, iwxiri,<br />

atamiri.<br />

Pregonar. Pirkunaña, arunaqaña, arut'aña, sermoña.<br />

Pregonar la tasa publicando lo que cabe a cada<br />

uno. Tasa arut'axaña.<br />

Pregonar bienes o males. Idem.<br />

Pregonero. Pirkuniri, arut'iri.<br />

Preguntar. Jiskhiña, jiskhit'aña.<br />

Preguntar mucho. Jiskhich'ukiña.<br />

Preguntar sin dejar cosa. Nasani, nayrani, jiskhiña<br />

vel nasani parani jiskhisina aliqäña. 3 -qi.<br />

Preguntar si uno ha comido, a él mismo?<br />

¿Manq'atati? Añadiendo -ti al verbo o al nombre.<br />

Responderá, no he comido: jani manq'atti, por que<br />

en primera persona se hace sincopa por causa de la<br />

partícula -ti. + Eres Pedro ¿Pedrotati? Respuesta<br />

Pedrotwa.<br />

Preguntar por alguno. Tumpasiña. ¿Preguntó por mí<br />

o no? ¿Tumpasituti?<br />

Prelado, obispo, vicario, &c. Según fuere la<br />

dignidad, usando de nuestros nombres,<br />

posponiéndoles o anteponiéndoles. Apu, si<br />

quisiéremos.<br />

Prelado de los religiosos, priora, guardiana, &c.<br />

vel.: apu priora, Apu guardiana, Apu retora, Apu<br />

provinciala, &c.<br />

Premiar galardonar. Payllaña.<br />

Premiar al justo. Jiski lurawipatha payllaña, churaña<br />

khuyaña.<br />

Premiar demasiado. Jiliskipampi-<br />

Premio. Paylla, khuyawi, churawi. + Ponerle de una<br />

buena manta a quien corre más, &c. Jasawipatha<br />

mä jiski llaqutatha llallaña.<br />

Prenda que se quita para que pague o hasta tanto<br />

que haga, &c. Jark'awi.<br />

Prenda o señal que se dá en seguridad de toda la<br />

paga o por otras causas. Churt'awi: más claro es<br />

prenda. + Dar prenda así: pirinda jaytaña vel<br />

pirindat'aña.<br />

Prender echando en la cárcel. Wata utaruchaña,<br />

Idem: irpantaña. + Ser preso así: wata utankiri. +<br />

Darse por preso: iya wata utankawa saña.<br />

Prender el vestido con alfiler o con cuaquiera otra<br />

cosa las mujeres. T'irikataña. + Y si es<br />

arregazándose a su modo juntando la delantera y<br />

trasera de su úrku entre las piernas: t'impusjaña,<br />

t'impusjasiña.<br />

Prender echando raices las plantas. Sapatataña, sapa<br />

aytataña, tunu katuña vel sapachasiña.<br />

Prender el fuego en la lena. Nakkataña, nakthapiña<br />

-ni.<br />

Prenderse el manto con el topo o con otra cosa así.<br />

Phitut'asiña vel phichit'asiña, phiqachat'asiña, &c.<br />

Según fuere la cosa con que.<br />

Preñada. Japi. Este es propio de la mujer. + Las<br />

hembras de los animales: walq'i. + Empreñarse:<br />

japitaña, japiwaxataña, wallq'itataja. Son comunes.<br />

Preñada propiamente, de la hembra de los<br />

carneros de la tierra. Lasata vel lasi, thukata,<br />

p'uñu, p'ini.<br />

Preñada muy cargada y cercana al parto. Tata<br />

phalla, tata wallq'i, jullchusa, ñuñu ch'aqha. +<br />

Puraka wayucha: es estar preñada así.<br />

Preñada a seis meses, &c. Chuxta phaxsi japi.<br />

Preñada a menudo. Ilatha ilatha, jamk'atha jamk'atha<br />

japi vel japiwiri, wallqitiri.<br />

Preñez o preñado. Japikankaña, kankawi.<br />

Prensar apretando o poniendo la mano o algo<br />

encima. Limixataña, q'apixataña, llamch'ixataña,<br />

llawch'ixataña.<br />

Prensar libros con prensa o con otras cosas<br />

semejantes. Limithapiña, llamch'ithapiña,<br />

q'aphithapiña.<br />

Prensar sedas, &c. Qillqaña.


254 Ludovico Bertonio<br />

Prensado así. Qillqata.<br />

Prensa. Limithapiña, pirinsa.<br />

Presa lo que roban. Jark'awi.<br />

Presencia. Nayraqata, en mi presencia, nayraqatajana.<br />

+ Estar en presencia de alguno: nayraqatankaña.<br />

Vide: na- no. 8.<br />

Presentar poner en presencia de otro a alguno.<br />

Irparanaña, irpakataña. Componiendo los verbos de<br />

llevar con la partícula -rana vel -kara usando de<br />

ellos según la propiedad de las cosas y si es de<br />

repente diremos irpastaqhaña. Componiéndolos<br />

con -staqha.<br />

Presentarse delante de alguno: sararanaña.<br />

Componiendo los verbos de movimiento con la<br />

partícula -rana y si es de repente con -staqa.<br />

Presentarse con grande reverencia y humillación<br />

del cuerpo. Aliranaña, arpharanaña, k'umuranaña,<br />

kumpuranaña.<br />

Presente o don. Apäsiña, ulläsiña éste es dando, el<br />

otro enviado.<br />

Presentar dando en mano propia. Ulläsiña. +<br />

Enviando: apäsiña.<br />

Presentar testigos. Ullachäña.<br />

Presente estar. Jukaña, akankaña, ukankaña, &c. +<br />

Las cosas presentes: jicha yänaka. + Las venideras:<br />

akaxaru yänaka. + Las pasadas: näyra yänaka.<br />

Presencia corporal. Janchimpi akankaña. Cristo N.S.<br />

está con su presencia corporal en la hostia<br />

consagrada: Jesucristo awkisa kiki janchipampi<br />

justiy'anki.<br />

Presencia del pensamiento y atención. Chuymampi<br />

amajasiñampi akankaña, ukankaña, sermonankaña,<br />

&c.<br />

Preso en la cárcel. Wata utaru chinut'ata.<br />

Prestar. Chariña, manuña, mayña.<br />

Prestado. Chariwi manuwi. + Dar así prestado: lo<br />

mismo que prestar.<br />

Prestar paciencia. Amukimutusiña vel mukhusiña,<br />

chuyma limit'asiña.<br />

Presto. Q'apa, nina uma. Vide: diligente, agudo.<br />

Presto. Vide: al momento, luego.<br />

Presuntuoso. Vide: arrogante, arrogancia.<br />

Presumir. Vide: arrogante ser.<br />

Presuroso. Vide: apresurado.<br />

Pretal de silla. Idem: pretala.<br />

Pretal de cascabeles. Kaskawila pretala, kaskawila<br />

wallqa.<br />

Pretender algo. Amajasiña.<br />

Pretender casarse. Kasarasiña amajasiña.<br />

Pretil de puente o corredores. Chakana qinchapa.<br />

Pretina. Wak'asjasiña.<br />

Prevalecer con sus razones. Aruna atipaña,<br />

pakit''aña, phaxrachäña vel arujaki jakhusxi,<br />

yatisxi.<br />

Prevaricar, volverse malo. Yanqha tukuña, yanqharu<br />

q'axsuña vel yanqhaxaña, yanqhakipaña.<br />

Prevenir. Nayra amajasiña.<br />

Prevenir. Vide: aprestar, aparejar o apercebir.<br />

Priesa. Vide: andar. + Dársela para salir tutuksunuña,<br />

qhathamiña. + Dársela en negocio repentino:<br />

t'ulluru uma vel manq'a apantaña. + Hacer algo a<br />

priesa: ch'amanchaña, jananaña, jamk'achaña.<br />

Darla a otro: jamk'achäña. + Ir a priesa<br />

acogiéndose a algún lugar: jamk'achkataña.<br />

Prieto. Vide: negro, moreno, &c.<br />

Prima noche. Ajanu thami vel thami thami, ajanu<br />

sarphu vel kititha sapacha.<br />

Prima hermana. Qullaka chinki; según fuere mayor o<br />

menor.<br />

Primo hermano. Jila, sullka. Vide: sullka vel jila.<br />

Primo excelente. Qullana anchaki, jila qullanaki.<br />

Primogénito varón o mujer. Tayna, pichuriri.<br />

Primeriza. Tayniri. + Parir la primera vez: taynaña.<br />

Fruta temprana o primeriza. Jila achuri; y si son<br />

papas: qhuchi amka.<br />

Primera vez. Jichaki, aka mä kutiki, mä mit'aki, &c.<br />

Primeramente. Nayrarja, qullanarja, jilarja.<br />

Primer hombre. Adán nayra awkisa.<br />

Primera mujer. Eva nayra tayksa.<br />

Primero en alguna cosa. Jila, qullana, nayra,<br />

nayrawiri.<br />

Primicias. Primisasa. + Pagarlas: primisasa churaña.<br />

Primogenitura. Tayna kankaña.<br />

Primor de las cosas bien hechas. T'it'u qullana. +<br />

Estar pintado con mucho primor: t'it'u qillqata.<br />

Princesa. T'alla quya, qhapxumi.<br />

Principal de los indios después del cacique. Jilaqata,<br />

jilanqu.<br />

Principalía así. Jilaqataña.<br />

Principal. Vide: primo excelente.<br />

Principalmente. Qullana jila.<br />

Principe. Idem: vel Reyana jila yuqapa.<br />

Principlante. Vaxana, llamu.<br />

Principio. Qallaraña. Vide: comenzar.<br />

Principio del mundo. Qallarawi pacha.<br />

Pringue. Vide: gordura, sudor.<br />

Pringar. Lik'ina ch'aqaxatäña.<br />

Prisiones cadenas. Yawri wiska. + Echarlas: yawri<br />

wiskana yapijaña.<br />

Prioste. Idem: cofradía: Wallpani.<br />

Privadas. Jamawi. Vide: letrinas.<br />

Privado, querido de algún señor. Apuna


Vocabulario de la Lengua Aymara 255<br />

munajachatapa, utkasiri masipa, wiñayapa. Vide:<br />

bien kistu.<br />

Privar con alguno, alcanzar mucho de él. Kunasa,<br />

iyasäsiña.<br />

Privar de oficio de alcalde. Alcaldetha mistuwaña. Y<br />

así de otros oficios y dignidades.<br />

Privar. Vide: quitar.<br />

Proa del navio. Wampuna nasapa.<br />

Proceder como cuerdo. Chacha chuymat'aña. + Y la<br />

mujer: mamanaka chuymat'aña.<br />

Proceder como enemigo para con alguno. Awqaña,<br />

chuntaña.<br />

Proceder nacer. Miraña miratataña, aywitataña,<br />

saratataña maphutaña, jutaña, mistuña.<br />

Procesión. Procesiona, pursisana, aunque no es bien<br />

usar de estos vocablos cuando son tan corruptos<br />

como el segundo. + Ir tuerta.: q'inq'u q'inq'u, parqu<br />

parqu jithusu jithintata sullkarasita jilarasitha, asiru<br />

q'apisäta saraña, aywiña, äña. + Quebrarse:<br />

t'aqhaxtaña, apaxtaña, aywixtaña. + Ir confusa sin<br />

orden: minusitaki, ch'axrusitaki aywiña<br />

qhuchusiña, allisiña. + Ordenarla: tilaña,<br />

chiqachaña. + Hacerla: lurasiña, tumaña.<br />

Procurar el bien de otro. Amajasirapiña,<br />

p'utup'aywarapiña.<br />

Procurador así. Amajasirapiri,<br />

Procurador de oficio. Procuratura.<br />

Prodigo. Khurijü q'upanturu luxtatiri, pampa, jach'a<br />

ampara.<br />

Pródigamente dar. Churawasiña, aychawäsiña, &c.<br />

Añadiendo -wäsi, a los verbos de dar.<br />

Prohibir que no vaya, no dé, no lleve, &c. Jani<br />

saramti. Idem: sarajatati; y si no habla con la<br />

misma persona: jani sarphanti. Idem: saraniti saña.<br />

Usando de Imperativo o futuro de indicativo con el<br />

verbo saña.<br />

Prohibido. Sata. Que es participio añadiéndole antes<br />

todo los demás que precede al verbo saña.<br />

Profano en vestirle. K'anchilla, k'apchi, k'uskipa.<br />

Profano en las comidas. Mit'a mit'a manq'a jaqi,<br />

chupi manq'iri vel manq'awäsiri; y puede aplicarse<br />

a otras cosas.<br />

Profetizar que el hijo de Dios se haría hombre, &c.<br />

Jaqi tukuni saña.<br />

Protundo del agua. Mik'ayu, ch'uwach'uwa larama<br />

anqasi. Idem: winqasi, manqhi q'utayu.<br />

Profundo sueño. Jiwa jiki. + Tenerle: jiwa ikini.<br />

Profundidad. Miq'ayu, &c.<br />

Profundo, hombre intrínseco. Vide: intrínseco, &c.<br />

Prolijo. Vide: espacioso.<br />

Prolijo de hacer. Ancha una.<br />

Prolijo en decir lo que quiere. Atamasisina jani<br />

tukuri.<br />

Prolijo o largo. Jach'a.<br />

Prolongado. Wiskalla, saytu, chunta.<br />

Prolongadillo. Wiskalla. Y dicese también de algunas<br />

frutas y cosas menudas rollizas y algo largas.<br />

Prometer de dar, hacer, &c. Churaja luraja saña.<br />

Promesa así. Churaja sawi.<br />

Prometer sin gana de cumplir o de mala gana.<br />

Ayaki, chupiki inajaki, läjaki, jach'aki -pä<br />

chuymaki arusiña.<br />

Prometer a Dios obligándose con voto. Diosaru aru<br />

jathususiña.<br />

Prometer a los hombres obligándose a cumplirlo.<br />

Aru jathususiña.<br />

Prometer lo prometido a otro. Iyaskipaña.<br />

Pronosticar que lloverá o que habrá sequía de<br />

tiempo. Jalluniwa, wañamaraniwa sasina arujaña.<br />

Y de esta manera también pueden explicarse todos<br />

los dichos de los profetas.<br />

Pronosticar a uno o profetizarle que se casará, que<br />

reñirá, &c. Kasarasini, jaychasini sasina arujata. Y<br />

así de otras cosas. + Yo te lo profeticé o<br />

pronostiqué: arujasmawa, &c.<br />

Pronto para ir donde le mandan. Khitakama sariri,<br />

saraxaruri kallaki jaqi.<br />

Pronto para obedecer. Kuna lurama satasa llaki<br />

iyasiri.<br />

Pronunciar bien. Aru millk'ukipaña.<br />

Proponer de hacer, de ir, de ayunar, &c. Luraja,<br />

maja, ayunaja saña. Y así de todas cosas.<br />

Proporcionado. Punta, thupata.<br />

Propósito de hacer. Luraja sawi.<br />

Propio mío, tuyo, iñawija, iñawima, iñawipa, &c.<br />

Esta es mi propia casa; iñawi utajawa aka. Idem:<br />

khikhi utajawa aka.<br />

Propio vocablo de los Lupacas o lenguaje.<br />

Lupakana arupapi, Lupakana iñawi arupa.<br />

Propiamente hablando en romance. Romancetaki<br />

arusisina.<br />

Propiedad de la lengua castellana. Castilla aruna<br />

iñawipa. + Degenerar de ella el vocablo:<br />

waykikipaña.<br />

Proseguir. Vida: continuar.<br />

Próspero, dichoso. Samini, kusini, allini.<br />

Próspero, abundante. Apallachini, källachini.<br />

Prosperar Dios a uno, dándole todas las cosas a su<br />

contento, a la medida de su paladar. Ampara<br />

quta qutaru anatäña, kunasa wakhiktärapiña.<br />

Próspero ario de comida de papas, de maíz, &c.<br />

Amkha, tunqu jiski vel alli mara vel pacha.


256 Ludovico Bertonio<br />

Prósperamente vivir. Kasi, qispiki.<br />

Protector de oficio. Protectora.<br />

Protector de alguno. Vide: amparo.<br />

Probar la comida. Manq'araña, malliña, mallit'aña,<br />

manq'aki manq'aña, yanat'aña. + La bebida:<br />

umaraña, jucharaña.<br />

Probar las fuerzas con alguno. Ch'ama, Idem:<br />

ch'akha pura sasiña.<br />

Probar o hacer prueba de alguno. Watiqaña<br />

watunqäña.<br />

Probar con razones. Vide: convencer.<br />

Probar con testigos. Testigonakana chiqawa säña,<br />

phajrachäña.<br />

Probarse el vestido. Isi yanaqaña. 3 -qi.<br />

Probar por experiencia. Yant'apiniña, yant'asina<br />

yatiña.<br />

Provecho. Jiski, sap'a.<br />

Provechoso para mí. Nataki sap'awa jiskiwa. )(<br />

Yanqha.<br />

Provechoso es para mí beber agua solamente.<br />

Umatakikithawa. + Dañoso es para mí el vino: jani<br />

vinotakitti. Y así diremos: sarañatakithawa, jani<br />

sarañatakitti.<br />

Proveer la casa de comida para un año. Marataki<br />

manq'a imasiña vel waqaychasiña.<br />

Proveerla guardando parte del chuño, maíz, &c.<br />

Ch'uñu mä khumu illachasiña. Y puede también<br />

decirse de la lana y todas las cosas que se gastan en<br />

casa.<br />

Proveer así para otro. Illacharapiña, imarapiña, &c.<br />

Proveer, decretando. Kamachiña; aka aka lurama<br />

saña.<br />

Proveer a todo el mundo que es negocio propio de<br />

Dios. Pusisütaki amajasirapiña, p'utup'aywarapiña.<br />

Providencia así. Amajasirapiña, p'utup'aywäña, &c.<br />

Proveerse, echando los excrementos. Jamaraña,<br />

wanuraña. Y es común a hombres y animales.<br />

Proveerse así los que están fuera de juicio y los<br />

niños y bestias. Jama phillmiña, phallaña.<br />

Provincia de alguna nación. Mamani, sü, uraqi.<br />

Provincial. Provinciala.<br />

Provisión del Rey. Idem: vel mantamintu, kamachiwi,<br />

&c.<br />

Provisión para el camino. Ququ.<br />

Provisión para todo el ario de maíz y trigo, &c.<br />

Marataki tunqu tiriqu imasiwi.<br />

Provocar a pecar. Juchachasita nasaña, juchachasäña.<br />

Provocar a ira. Q'apisäña.<br />

Prójimo mío, tuyo, &c. Jaqi masija, jaqi masima, &c.<br />

+ Día o año próximo siguiente: jakhanturu,<br />

jakhanta mara. + Día o año próximo pasado:<br />

masuru, mimara o maymara.<br />

Prudente. Chuymani, amajasinani amawt'a,<br />

amawt'añani.<br />

Prudencia. Amawt'akankaña.<br />

Punta de las cosas. Nayrat'a. Vide: aguzar.<br />

Pública cosa. Taqina yatita. Idem: taqina isapata. +<br />

Estar en público: qhanankaña. + Andar en público:<br />

qhanana saranaqaña.<br />

Publicar. Taqiru atamaña, qhanachaña, isapäña,<br />

sermoña.<br />

Publicar echando fama. Aruwaña, lakhawaña. Vide:<br />

infamar.<br />

Publicador de malas nuevas. Yanqha arunaka<br />

säkamana.<br />

Públicamente decirse. Markapacha arusiña.<br />

Puchero. Jayk'u. + Hacer pucheros el niño:<br />

jachajachaña.<br />

Puches. Vide: mazamorra. "Pudenda virorum, &<br />

mullereum". Vide: miembro.<br />

Pueblo. Marka.<br />

Pueblos o juntos o cercanos. Marka marka.<br />

Pueblo desamparado. Ch'usa, apata, ch'ijita, laqha<br />

marka.<br />

Pueblo pequeño. Qutu vel jisk'a marka. + Todo el<br />

pueblo: markapacha vel juch'a. + En medio del<br />

pueblo: marka taypirana, marka taypina.<br />

Puente de madera. Sawu chaka.<br />

Puente de piedra. Qala chaka. + De crisneja: phala<br />

mulla, simpasusi chaka. + Hacerla: chakachana,<br />

anteponiendo las cosas de que está hecho el puente.<br />

Puerco. Khuchi.<br />

Puerco montes. K'ita khuchi.<br />

Puerco sucio. Q'añu, tasasa, yana ch'ullqhu, qirari,<br />

qhisti, t'ika, qhuru. Vide: sucio.<br />

Puerta o entrada. Punqu, killka.<br />

Puerta de madera con cerradura. Llave vel punqu.<br />

+ Cerrarla: llawitaña.<br />

Puerta principal. Jach'a punqu.<br />

Puerta falsa. Qawä punqu.<br />

Puerto de mar. Wampuru saraqataña.<br />

Puesta del sol. Phallphalli. + Llegar a esta hora:<br />

phallphalliña puriña. + Partirse: saraqaña.<br />

Puesta. Vide: apostar.<br />

Pujamiento de sangre con ronchas. Wlla p'üsu<br />

p'usu. + Tenerle: mistutu. Vide: criar mucha sangre.<br />

Pujame andar el fuego. Jach'a nakhaña,<br />

nakhuthaltaña.<br />

Pujar el precio en la almoneda o venta. Chaniparu<br />

apaqaña.<br />

Pulido, galano. K'anchilla, q'apchi, k'uwikipa. Vide:<br />

galano.


Vocabulario de la Lengua Aymara 257<br />

Pulirse. Vide: galano; aderezarse.<br />

Pulidete. Sulasilla, phiskusilla, thijmisilla.<br />

Pulido, bien tallado. Thupata, qanquta, sulata,<br />

wayruru.<br />

Pulido lenguaje. Q'asq'a, sap'a aru. + Hablar así: aru<br />

q'asq'aña, panq'aña, phat'aña.<br />

Pulir, acepillando. Llujuchaña, llusq'achaña. Thupaña<br />

Vide: bruñir, bruñido y liso.<br />

Pulga. K'uti. + Saltar: jalutaña.<br />

Pulla. Sawka aru. + Echárselas unos a otros:<br />

sawkakipasiña.<br />

Pulmón. Vide: bofes.<br />

Pulpa, carne sin hueso. Aychalchapi janchilchapi.<br />

Pulpejo, carne tierna. Lullu vel qallu aycha.<br />

Pulso. Sirka. + Andar o menearse: t'ij t'ijtaña. + Faltar<br />

o no tenerle: sirka t'akutu. + Andar o tenerle muy<br />

recio: junt'u jalaña vel junt'u jalitu.<br />

Pulso flaco. Jakhasa jaliri sirka.<br />

Pulso con intercadencias. T'akhar t'akhartiri. +<br />

Tenerle así: t'akhar t'akhartitu.<br />

Puna. Suni.<br />

Punzar. Junuña, p'utuña. Vide: -ju-. -nu, 18.<br />

Punzarse. Jununtasiña, ch'apintasiña, ch'apijasiña vel<br />

q'awantasiña.<br />

Punzar horadando la tierra como cuando sacan las<br />

papas. Q'axaña, q'axanuqaña.<br />

Punzar, hurgar o fisgar. Maxaña.<br />

Punzón. P'iyaña.<br />

Punta de las cosas. Nayrat'apa, Vide: aguzar.<br />

Punta de palo que atan al escardillo. Chunta.<br />

Punta o canto del paño. Jinchuqata.<br />

Punta de la nariz. Nasa qullu.<br />

Punta de los cabellos atados al modo de estas<br />

lupacas. Ñaq'uta phichu vel t'ikhi. + Atarlos así:<br />

pichut'aña, t'ikhit'aña.<br />

Punta de la lana que suele quitar antes de hilarla.<br />

Tama phichu.<br />

Punta del arado, al modo de los indios. Wiri, wana,<br />

yara.<br />

Punta pie. Takirpaña. + Darle: takirpäña, takit'aña.<br />

Punta de alguna cosa de diferente color que lo<br />

restante. K'acha. + Tener la' punta así:<br />

k'achachasiña. + Pintar así las coronillas y punta de<br />

los cerros y cumbre, de las casas, el sol cuando<br />

sale: inti qulluru k'achachasi.<br />

Puntadas de aguja e hilo que dan para medida o<br />

distinción de algo. T'isnusuña. + Darlas:<br />

t'isnusuña, chimpusuña, sanampusnuña,<br />

unanchusnuña.<br />

Puntas de oro o de plata que los indios solían poner<br />

en sus sombreros o tancas. Chhuxchu.<br />

Puntal. Vide: estribo de la pared.<br />

Puntillas de los pies. Phapalli. + Andar de puntillas:<br />

phapallitha saraña.<br />

Puntiagudo. Ari. + Cabeza puntiaguda: chunta p'iqiña<br />

vel sayt'u p'iqiña.<br />

Puntero. Jisk'a lawa vel yawri.<br />

Punto dar a la comida azándola o cociéndola.<br />

Qhatiyaña. + Dársele de sal, especias, &c. Yatäña<br />

yat'äña, puritäña, con -na. + Tenerle la tinta y otras<br />

cosas que le van tomando: t'amaña, t'amakipaña.<br />

Punta del sermón. Aru t'aqha.<br />

Punto primero. Nayra vel jila aru. + Segundo sullka.<br />

Idem: nayraxaru. + Tercero. Payaxaru vel kimsa<br />

aru.<br />

Punto o momento de tiempo. Ukapacha, ukapuqa vel<br />

akapacha. + En este punto: ancha akapachaki.<br />

Puñal. Puñaru vel taka.<br />

Puñalada dar. Puñaruna jununtaña.<br />

Puñado de algo. Jach'i. + Darlo: jach'ijaña<br />

jachixaräña. + Tomarle: jach'utaña.<br />

Puñados de coca. Ch'iwta, ch'iwra.<br />

Puñete. Liq'irpäña. Darle: liq'irpäña, ch'akhurpäña,<br />

chañarpäña. + Darse así unos a otros: liq'irpäsiña.<br />

Purga. Qulla vel purka.<br />

Purgarse. Purkasiña, qulla umaña, umantaña vel<br />

manq'antaña.<br />

Purga que daban para dormir y soñar usando de<br />

sus embustes los hechiceros. Willka. + Tomarla:<br />

willkasiña.<br />

Purgatorio. Idem. + La pena que en él se padece.<br />

Purgatorio: mutuña. Cumplirla: ajususiña. +<br />

Satisfacerla en esta vida: pampachasiña. + Almas<br />

de él: purgatorionkiri almanaka vel purgatoriona<br />

muturi almanaka.<br />

Purificar. Vide: limpiar, aclarar.<br />

Puro, no mezclado. -ki vel -kama -xta. + Es vino<br />

puro: wiriuki, winukamaki, winuxta vel winuxtaki.<br />

Puro, sin mancha. Vide: limpio.<br />

Purpura o grana. Chupika.<br />

Pusilánimo. Llajlla. Vide: cobarde.<br />

Pusilanimidad. Llajllakankaña.<br />

Puta. Vide: ramera.<br />

Puto. Vide: sometico.<br />

Pujo. Puraka waykuña, q'apiña millk'uña. + Tenerle:<br />

puraka millk'utu, waykutu.


258 Ludovico Bertonio<br />

Q<br />

¿Qué? ¿Kunapi? ¿Kunasa?<br />

Que diga; cuando uno se corrige en lo que no dijo<br />

bien. Achjaramanta.<br />

¿Qué hago? ¿Kamachaña? Y es verbo interrogativo<br />

que puede tener todas las transiciones. ¿Qué te<br />

hago yo? &c.<br />

¿Qué tienes? ¿Qué te duele?. ¿Kamachatama?<br />

¿Qué quieres? ¿Qué dices?. ¿Kamsta? vel ¿Kamista?<br />

¿Qué tan grande es?. Qayqa juch'a?<br />

¿Qué parentesco tienes con Pedro? o ¿Qué tienes<br />

que tratar con él?. ¿Kunama Pedro? vel<br />

¿Pedrompi kamisa apañanita?<br />

¿Qué tienes que entremeterte acá?. Kuna chhuluma,<br />

kuna waykama akaru jalantaña?<br />

¿Qué te duele? ¿Kunama usutama? ¿Kawkiwja<br />

usutama? ¿Kawkituqina ustama?<br />

¿Qué podemos hacer en esto? ¿ Akaxa<br />

kamachanisa?<br />

Que, conjunción de esta manera. Dios amó tanto al<br />

mundo, que nos dio a su unigénito hijo. Dios<br />

awkisa jaqinaka ancha amawasina maynijta, yuqpa<br />

qhispiyrisataki khitanistu. No hay otra cosa, que le<br />

corresponda. Y así usamos de gerundio o de otra<br />

cosa que signifique causa.<br />

Que, conjunción declarativa. Como: dije que Pedro<br />

se habla partido para Roma: Pedro Romaru misasin<br />

jisma vel miswa. De esto se trató a la larga en la<br />

Gramática parte 2. cap. 8 por ser cosa muy<br />

necesaria en esta lengua.<br />

Que, cuando es relativo. Esto se dice con la partícula<br />

-ka, interpuesta al verbo y también con los<br />

participios, como tratamos largamente en la<br />

Gramática, p. 2. cap.<br />

Quebrada de montes. Wayku, Idem: wiku.<br />

Quebrantar o machucar el chuño para comer.<br />

Chamqaña, ch'axiña.<br />

Quebrantar el orgullo. Chuyma pakit'aña vel ch'ama<br />

pakit'aña.<br />

Quebrantar la ley. Aru vel sara pampachaña.<br />

Quebrantar el ayuno. Ayuna pampachaña.<br />

Pantasjaña, waykisjaña. 3 -ji vel waxlliña.<br />

Quebrantar la palabra. Janichasjaña.<br />

Quebrantado estar. Ch'ama ch'ama chhaxitu, t'unitu.<br />

Idem: chamqanuqaña, parpa t'aqhasitu, parpasa<br />

umaña vel isullaña; ch'ama jiwaxtitu, qhïm'itu,<br />

qimaxtitu.<br />

Quebrar leña, piedra, &c. Pakiña, pakiqaña,<br />

pakit'aña. Estos son generales para todo. Iremos<br />

diciendo en particular de algunas cosas para mayor<br />

propiedad. Vide: pa- no. 21.<br />

Quebrar sogas, hilos, &c. T'aqhaña, t'aqjaña,<br />

phit'ujaña. 3 -ji. Vide: t'a- no. 1.<br />

Quebrar el mercader.<br />

Quebrar o desfogar la cólera en alguno. Tipu vel<br />

q'apisi malaña -ru.<br />

Quebrar terrones. Vide: desterronar.<br />

Quebrar en partes muy menudas. Jisk'a jisk'aru<br />

jaläña. Idem: Juch'a juch'aru jaquña.<br />

Quebrar con piedra o con almadena. Wanqaña<br />

kumpaña.<br />

Quebrar la punta de algo. K'apuraña, pakiraña.<br />

Quebrar una piedra con otra labrándola.<br />

Phanq'aña, phanq'aqaña.<br />

Quebrar la cabeza a otro con mucho hablar. P'iq'iña<br />

t'aqhaña vel aruna chuchaña, chuyma chaqhäña. 3<br />

-ïyi.<br />

Quebrar por descuido cosa ajena. Talaquraqaña. 3<br />

-qi.<br />

Quebrar un adobe o cosas semejantes<br />

desmenuzando. Thallmanuqaña, t'unanuqaña.<br />

Quebrarle algo. Pakisiña vel pakixtaña. Añadiendo a<br />

los verbos de quebrar la partícula -si vel -xta. Vide:<br />

pa. no. 22, &c.<br />

Quebrarse la procesión y las cosas que están<br />

puestas en ringlera. Tilawaqtaña, jiskawaqtaña.<br />

Quebrarse acequias o estanques donde está el agua<br />

detenida. Larqa phat'aji; pat'ti, phalli.<br />

Quebrarse el brazo. Ampara talaqusiña, pakisiña.<br />

Quebrarse la soga que estaba tirante. Wayuqtaña.<br />

Quebrarse el escardillo o el arado por la parte<br />

arqueada. K'axraña.<br />

Quebrarse un palo, cuchillo, loza, &c. K'apaxtaña,<br />

khakhaxtaña.<br />

Quebarse los ojos del que se está finando.<br />

Quyrakiptaña, irakiptaña.<br />

Quebrarse el hombre por alguna tuerza que hace.<br />

Janchi p'ixtitu vel p'iyachasitu vel jiphilla<br />

uqutusnutu, jiskhutusnutu mistutu.<br />

Quedar atrás. Ch'inaqtaña, ch'inamukuña, ch'ina<br />

jalaqtaña, jaytawaqtaña, liwiqtaña. -ru.<br />

Quedar afrentado. Qhaxsi tukuña.<br />

Quedar dormido el que va hablando o comiendo,<br />

&c. Aruskasinajamaki ikikipaña.<br />

Quedar uno o dos hombres o cosas de muchas que<br />

eran. Maynikakiña, mayakakiña, panikakiña,<br />

payakakiña. Y así de otros números.<br />

Quedar algo por hacer. Jalaqtaña, ch'usaña. Esto sólo<br />

queda por hacer: akaki ch'usa. No se acaba en i,<br />

porque es nombre.


Vocabulario de la Lengua Aymara 259<br />

Quedar sólo de toda su parentela.<br />

Näkipankunakasjaña tinkinakasjaña, jatha t'aqiri<br />

jaqiña, ch'usikaña, pinyaña.<br />

Quedar como muerto, de puro borracho. Qhaqhaña.<br />

3 -qi.<br />

Quedar atónito. Khakhartaña, llajsasiña, warakusiña,<br />

lakas chuymas phara maña.<br />

Quedar perdido el que era muy próspero.<br />

Khüsqiña.<br />

Quedar vencido en las porfías, juegos, desafíos, &c.<br />

Llalliyasiña, markäsiña.<br />

Quedar sin sentido o desmayado. Samkart'aña,<br />

jiwart'aña.<br />

Quedar muy poquitos en alguna tierra. Jaqinaka mä<br />

lüqakixaña vel mä phuxtuqakixaña. 3 -xi.<br />

Quedar por hacer, no continuarse. Qulluxaña,<br />

tusuxata, sawrixaña, uksaxaña.<br />

Quedar cansado sin fuerzas. Ch'amana jukhawaña,<br />

jukhachaña.<br />

Quedar sin compañero el zapato, el guante y otras<br />

cosas así que le tienen. Ch'ullaptaña,<br />

ch'ullachasiña.<br />

Quedar con hambre despues de haber comido.<br />

Manq'atha jaqhaskataña, jaqspitaña.<br />

Quedar cogido en la liga. Jamillujasiña. + En el lazo:<br />

sipitajasiña. + En la trampa: thuxlasiña. + En la<br />

ratonera: phak'ajasiña.<br />

Quedar molido el cuerpo. Janchija laqhanuqtitu,<br />

lankanuqtitu.<br />

Quedar desamparado, sin nadie que cuide de él.<br />

Maynijtamukutaña, ch'ullamukutaña,<br />

unujtamukutaña.<br />

Quedarse sin cazar o sin alcanzar lo que fue a<br />

buscar. Jaltusnuña.<br />

Quedarse por escribir en la lista escribiéndose<br />

otros. Qillqawaqtaña.<br />

Quedarse sin hacer o sin ir donde había<br />

comenzado. Qulluña.<br />

Quedarse como antes la cosa estaba. Pachpakiña.<br />

Quédese así. Uksakipha, ukajamakipha.<br />

Quedarse sin alcanzar la bienaventuranza y<br />

cualquiera cosa de contento. Pasuña, tusuña,<br />

jamaña, janq'ujusnüña.<br />

Quedito. Jakhasaki, jiskitaki, jukhataki. + Hablar<br />

quedito: manqhitaki, jakhasaki arusiña.<br />

Quedo estar, sin menearse. Kasikakiña, inakakiña.<br />

Quemarse. Nakhaña, junt'uña, junthujaña. 3 -ji. Vide:<br />

na- no. Idem.<br />

Quemarse todo hasta hacerse ceniza. Pasaña,<br />

pasaraña, pasarpäña, nakharaña, &c.<br />

Quemarse la comida. Nakhaña, nakhutaña;<br />

thujsutaña, jiwq'ikakixaña, japhukakixaña.<br />

Quemarse el rostro de frío. Pajurtaña, pajuptaña,<br />

pajukakixaña. + Y si se deshuella: sillkuthaltaña.<br />

Quemarse al sol. Lupijitu.<br />

Quemarse al sol o al fuego. Kankarputu. Punpitu,<br />

junt'ujitu.<br />

Quemarse lo que se tiñe. Ch'ixch'iña.<br />

Quemarse los campos. Wila aqharapi, janq'u<br />

aqharapi nakhaña vel iqhaña. 3. qi.<br />

Quemarse con el hielo. Qisuña.<br />

Quemar o arder el fuego. Nakhaña. 3 ki. Vide:<br />

abrasar.<br />

Quemar. Activo. Nakhaña. Y todos los susodichos<br />

verbos añadiéndoles la diéresis. Idem: -ya.<br />

Quemar pegando fuego. Nina irakataña, nina<br />

nakkatäña.<br />

Querellarse. Ch'atasiña, atamasiña. Quejarse<br />

Querencia, estar donde uno está de ordinario con<br />

gusto. Yatisiwi vel utkawi.<br />

Querido. Amawata, munata, munaya, uyaya, siythü,<br />

unumalla k'awna, ururi, uruya, chuqi, antimalla,<br />

jiwamalla. Vide supra: mi alma, donde hay<br />

muchos.<br />

¿Que tal es, bueno o malo?. Qayqa jukha jiski vel<br />

yanqha?<br />

¿Qué talle tiene?. ¿Kunaja vel kamisa o kunaja<br />

ullinaqani?<br />

¿Qué tamaño? Vide: ¿que tan grande?<br />

¡Qué tantos! Vide: ¿Cuantos?<br />

Quejarse de dolor. Ayquña, qhurpaña, nat'aña,<br />

sullphaña, anañay atatay saña.<br />

Quejarse o murmurar de palabra. Arusxäña.<br />

Quejarse o murmurar de alguno interiormente.<br />

K'umintasiña, ullintasiña, jithiña. Manqa.<br />

Quejarse a la justicia. Vide: acusar.<br />

Quejarse pesadamente de su padre o madre por<br />

verse desamparado o desfavorecido de ellos.<br />

T'aqhiña, ñakhaña 3 -khi.<br />

Queja dar. Vide: querellarse, quejarse.<br />

Quejarse el que se quema. Atatay, ututu.<br />

Quejidos dar. Vide: quejarse de dolor.<br />

Quejoso estar de alguno, mostrándolo con<br />

palabras. Arusiña.<br />

Quejarse del mucho cansancio o trabajo. Tata<br />

mama aruña.<br />

Quejarse a Dios amorosamente. Dios wayuta<br />

wayunuqaña. Idem: äta änuqaña.<br />

Quiza. Inaxa. Y se acompaña con la partícula -chi.<br />

v.g.:<br />

Quiza es Pedro. Pedrochixa, en lugar da inaxa<br />

Pedrochi,


260 Ludovico Bertonio<br />

Quiza Pedro irá. Inaxa Pedromachini. Idem:<br />

Pedromachinixa. Vide: poner en duda. Algunas<br />

veces: lläsa o qiyna; se juntan y anteponen a<br />

inaxa.<br />

Quicio. Punku llawina jalakiptañapa.<br />

¿Quién?. ¿Khiti?<br />

¿Quién soy yo para pelear contra tantos?. ¿Kuna<br />

khitti aka jukha jaqi manqa awqasiñataki? Y así de<br />

otras cosas.<br />

¿Quiénes son?. ¿Khiti? ¿Khitipi?<br />

Quienquiera. Khitisa, khitispalla.<br />

Quien quiera de nosotros dos. Khitisasa vel<br />

khitijasa. Y así se hará con los otros derivativos.<br />

-ma. -pa.<br />

Quien quiera que es. Khiti kankirisa, kh'itirisa.<br />

Quien quiera que esto hiciere. Khitixa aka lurachini<br />

vel lurani.<br />

Quiere decir o significa. Sapachanasi, sapachanki.<br />

Quietarse el que estaba alborotado. Inawanuqaña,<br />

chuymanuqaña, chuyma inawanuqitu,<br />

llamp'unuqitu, t'alaxtitu, utt'itu, vel manuqaña, 3<br />

-qi. Vide: ablandarse, amansarse.<br />

Quietar. Activo. Inawanuqäña. 3 -qï. Añadiendo<br />

diéresis, en los verbos precedentes.<br />

Quietamente. Kasiki, inaki.<br />

Quieto. Kasi jaqi vel llumpaqa, aykaya, axa, ina vel<br />

inanru jaqi.<br />

Quillotro o bordón de que usan hablando cuando<br />

no se acuerdan del vocablo propio. Inchi para<br />

nombres. Inchiña, para verbos.<br />

Quillotrear. Inchiña, inchiriña y tiene todas las<br />

transiciones -sma, -tama, -tta, -tu, -stu, &c.<br />

Quintar la plata señalándola. Vide: marcar.<br />

Quintarla tomando el quinto. Pisqatha maya katuña.<br />

Quinto en orden o lugar. Pusixaru, pusikipa vel<br />

pisqa.<br />

Quince. Tunka pisqani.<br />

Quinientos. Pisqa pataka.<br />

Quinua, semilla de esta tierra. Jupa.<br />

Quinua silvestre. Ära, iswalla, qä llap'i.<br />

Quinua mala de pisar. Q'ullmu. + La muy colorada o<br />

morada: qami. + La blanca: p'isqi. + La colorada:<br />

q'ana llapi, ch'ukuqata. + La muy amarilla:<br />

ch'usllunqa yü. + La que tira a amarilla: qhachu yü.<br />

+ La cocida con muy poca agua nach'aya. +<br />

Cocerla así: ñach'achaña. + La que comienza a<br />

nacer: pä lakha jupa.<br />

Quitar. Aparaña vel äpaqaña. Y todos los verbos de<br />

llevar, compuestos con la partícula -ra o -qa,<br />

usando del verbo propio.<br />

Quitar el sol a otro, poniéndose delante. Inti<br />

jamast'äña, ch'amast'äña, ch'amakt'äña, inti tuqi<br />

jithit'aña, sat'aña.<br />

Quitar el sombrero a otro o la capa o manta.<br />

Iqaraña, phaqaraña.<br />

Quitar el bonete o sombrero reverenciando al<br />

cacique, &c. Mayqulaki tanka iqarasiña asarasiña,<br />

&c.<br />

Quitar la honra. Chupi aparaña.<br />

Quitar el vestido al redopelo. Lluch'usuña,<br />

lluch'urpäña, ch'äsuña.<br />

Quitar el brío a alguno o el orgullo. Jayntilla apsuta.<br />

Lo cual significa también dar una muy buena<br />

vuelta hasta perder el huelgo.<br />

Quitar el intendimiento, oscurecerle. Chuyma<br />

jayphutäña, jayphurt'äña, chhaqutäña.<br />

Quitar o descolgar. Janaraña, iqaraña.<br />

Quitar la hacienda. Jark'aña vel jark'araña, &c.<br />

Quitar al derredor, alegrando para sacar algo.<br />

Junuranaña.<br />

Quitar algo del precio. Jithiraña.<br />

Quitar de las manos. K'ak'ususiña.<br />

Quitar pelillos, &c, con dos dedos. K'ichiraña,<br />

k'ichiqaña.<br />

Quitar la carne del hueso, para cecina.<br />

Ch'arkhisuña, larusuña.<br />

Quitar por fuerza cualquiera cosa. Mirmaña,<br />

t'injruña, t'it'uña phich'uña, takuraña.<br />

Quitar cosas menudas. Apiraña vel pankiraña.<br />

Quitar la lana mala de encima del vellón.<br />

Phichuraña, phichuqaña, phichurpaña.<br />

Quitar el barro y cualquiera cosa que se pega.<br />

Phiskuraña, phiskuqaña, sulaqaña, sularaña.<br />

Quitar todos los libros, piedras y cosas así, sin<br />

dejar nada. Q'umaki apsuña, p'axllaña vel<br />

q'umusuña.<br />

Quitar la presa de las uñas o boca del que la tiene.<br />

Anjruña, entiéndese ahuyentando.<br />

Quitar algo de lo escrito. Qillkusuña<br />

Quitar la primera hilada de las cosas que están en<br />

ringlera. Tilaraxaña.<br />

Quitar a su albedrio cualquiera cosa. Pampa llujiña.<br />

+ Él que quita así; pampa lluji.<br />

Quitasol. Achiwa, ch'iwuña, + Usar de él:<br />

ch'iwüxatäsiña, achiwaxatäsiña.<br />

Quitarse el dolor, la ira, la pesadumbre. Usu q'apisi,<br />

ch'axmi apartitu, jithit'i tu, anaritu, aparitu.<br />

Quitarse la habla por alguna enfermedad o<br />

golpe. &c. Amukt'aña.<br />

Quitarse las nubes. Qinaya chhukuxi, aywixi, jithixi,<br />

q'araxti.<br />

Quitarse de algún lugar. Jithiqaña, saraqaña. Y todos


Vocabulario de la Lengua Aymara 261<br />

los verbos de movimiento compuestos con la<br />

partícula -qa.<br />

Quitarse la camiseta: qhawsusiña, qhawallusnusiña,<br />

qhawallusnuña, qhawa aparasiña. Vel apsusiña<br />

jinq'illusnusiña. Componiendo los nombres de<br />

vestido con la partícula -susi, llusnu, llusnusi. Y<br />

extiéndese a todo o casi a todo lo que dijimos en el<br />

verbo poner y ponerse.<br />

Quitarse su saya la mujer o la túnica, sotana, alba,<br />

&c. Urkullusnuña, urkullusnususiña, urkususiña,<br />

urkullunusiña.<br />

Quitar la camiseta a alguno. Qhawallusnuwaña, &c.<br />

Anadiendo a, en los verbos precedentes compuesto<br />

de aquella manera.<br />

Quitarse de suyo el lodo o la mancha. Phiskurtaña,<br />

sulartaña, apartaña, thijmirtaña vel phiskunxaña,<br />

&c.<br />

Quijada. Tiranqayu, tiranqä.<br />

R<br />

Rabadilla de ave. Wich'inka.<br />

Rabear el animal. Wich'inka phararäña.<br />

Rabo, cola. Wich'inka.<br />

Rabón. Wich'inka wisa, withu.<br />

Rabi largo. Wich'inka wisqa.<br />

Racimo de uvas. Jupasa wayu.<br />

Racimo de plátanos. Platano wayu. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Raer la medida con algo. Sularaña phiskuraña,<br />

llunkuräña, t'axt'araña.<br />

Raer o raspar. Khachuraña, qajuraña, k'isuraña,<br />

khachurpäña k'isurpäña, &c.<br />

Raedera. Llunkuraña, sularaña.<br />

Raeduras. Llunkurawi, t'uña.<br />

Raerse de la memoria. Jani amajasisiti amutasiti.<br />

Rajar leña. Ch'ajaña, ch'axtaña.<br />

Raja de leña, piedra, &c. Ch'äjawi, ch'äta,<br />

ch'änuqata.<br />

Rallar. Qaxuña, qaxuraña.<br />

Rallo. Qaxuña.<br />

Rallo de concesionario. Yawri llika llika.<br />

Ralo. Llaja. )( Phathu, jithi.<br />

Rama o ramo de árbol. Pallqa.<br />

Rama delgada como las que suele haber en lo más<br />

alto del árbol. Ch'illpa. + Chapodarlas:<br />

ch'illparaña. + Desgajarlas: jik'iqaña, ch'äqaña,<br />

pakiqaña.<br />

Ramada cubierta de ichu. Waylla uta.<br />

Ramada de esteras. Qinchata uta.<br />

Ramada de esterillas que arman en las chácaras.<br />

Jat'arana vel lupaka uta.<br />

Ramada donde venden los mercaderes por estos<br />

pueblos. Tinta uta.<br />

Ramal de azote o disciplina. Azote vel disciplina<br />

pallqa.<br />

Ramera. Pampayruna, kallawichi anisqutama,<br />

anisikamana, waqalla, tawta karpa, ch'ach'i karpa,<br />

waxchakuya, puta. Algunos de estos nombres son<br />

más feos que otros.<br />

Ramillete de flores. Thutumpi pichuta. + Hacerle:<br />

pichuthapiña.<br />

Rana. K'ayra.<br />

Rancheador. Jillu, khurkhu vel mujlli.<br />

Ranchear. Jilluña, jilluraqaña khalliña, kalliraqaña,<br />

khurkhunaqaña, mujllinaqaña.<br />

Rancioso. T'imuta, quyrari. + Ponerse así:<br />

quyraritaña, &c.<br />

Rapar. Khiturpäña, p'axllarpäña, q'umarpäña.


262 Ludovico Bertonio<br />

Raposa zorra. Qamaqi.<br />

Raposilla de mal olor. Añuthä.<br />

Raras veces. Mänakatha, Kawkinjama, kawkipana.<br />

Rarísimas veces. Kawkinjamaki.<br />

Rasar. Vide: Raer.<br />

Rascar. Jat'iraña, qhaquraña.<br />

Rascarse. Jat'isiña qhaqusiña vel qhaxusiña<br />

lliwq'asiña.<br />

Rasgar papel, lienzos, &c. Ch'äjaña, ch'änuqaña,<br />

wikjaña, wikanuqaña, phixunuqaña.<br />

Rasgar en muchos pedazos. Ch'änuqaña; y los otros<br />

con -nuqa.<br />

Rasgarse de suyo. Ch'äsiña, vel ch'äxtaña.<br />

Rasgarse la mano o el cuerpo deshollándose.<br />

Lluch'irasiña, khachurasiña.<br />

Rasguñar, rasguñarse. Vide: rasgarse o deshollarse.<br />

Rasguñar dibujando. Qillqaña.<br />

Raso, escombrado. Q'uma, phusata, p'axlla. + Estarlo<br />

el cielo: pacha llijuti, laqhampu q'arakakiwa. +<br />

Campo raso: sula pampa.<br />

Rasarse, escombrarse. Q'arartaña, q'araxtaña,<br />

p'allaxtaña.<br />

Raso, seda. Idem: raso.<br />

Raspar. Vide: rascar.<br />

Rastrear o buscar por el rastro de los pies. Kayu<br />

apiña.<br />

Rastrear por la sangre. Wila arkaña. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Rastrillar despajar golpeando. Chamchuña, liq'iña.<br />

Rastro, huellas. Kayu takinuqawi.<br />

Ratón. Achaqu.<br />

Ratonera. Phak'á. + Coger con ella: phak'ajaña,<br />

pak'aña.<br />

Ratonado. Achaquna t'uruta.<br />

Rato ha. Nikhara, nikhira.<br />

Rato ha que estoy aquí. Nikhirantatha akankaña.<br />

Rabiar de enojo. P'ulluxkiptaña, wallaxkiptaña vel<br />

chuyma laqharu jakhathaltítu.<br />

Rabia así. Wallaxkiptaña.<br />

Rebanar pan. O'allunuqaña vel t'illminuqaña.<br />

Raya. Siq'i.<br />

Rayar. Siq'iña, jichiña.<br />

Rayar a lo ancho. Siq'ijaña.<br />

Rayar de arriba abajo. Siq'intaña.<br />

Rayar hacia arriba. Sik'usuña.<br />

Raído, sin pelo. Q'ara.<br />

Raíz. Sapa. + Echarla: sapatataña, sapa ätataña.<br />

Raigón, o cepa de donde salen las raíces. Tunu. +<br />

Salir de él: tunulha sapatatana, tunu katuña.<br />

Raíces varias y sus nombres específicos. Kapasu;<br />

blanda y de comer: khawri. De la totora: kusu,<br />

qimillu, layu, jaxchu, con que se aderezan el<br />

cabello. Jisru delgada; y de comer: jiskalla, sak'a,<br />

lakjuta.<br />

Raíz o cepa seca. Jurut'uma.<br />

Raíz o pie del cerro, paredes y otras cosas así.<br />

Manqharana.<br />

Rayo del cielo. Illapu. + Caer: illapuña, illaput'aña. +<br />

Caer en muchas parles: illapunaqaña. + Ser herido<br />

de él: illapuña, qaxchana vel illapu puri y con<br />

transición illaputu, illapu puritu, &c.<br />

Rayo del sol o su resplandor. Lupi + Echarle: inti<br />

lupi, lupitati. + Salir: qanqarpusnuna vel qanqarpu<br />

vel lupi mistu.<br />

Razón. Aru. + Hablar con ella: katuña Idem: tuqipa<br />

arusiña. )( Wayki. Idem: jamqu arusifia. + Tener<br />

razón en lo que dice o justicia: chiqaki arüsiña.<br />

Razón es esto. Chiqa yärakiwa. + Dictarlo la razón<br />

natural: taqina chiqawa sarta.<br />

Razonable medianamente. Wakitaki.<br />

Razonar, platicar. Arusiña vel iwaxaña.<br />

Razonar con mucho concierto. Puluni, k'illpani<br />

arusiña.<br />

Real casa. Qhapaqa uta vel mayqu uta. Y así puede<br />

decirse de otras cosas excelentes y grandes.<br />

Real hacienda. Reyana haciendapa.<br />

Real batido con las armas del rey. Idem: reala vel<br />

tumina.<br />

Reatar, dando vueltas con la soga. Yaphixana,<br />

wasitha yaphiña.<br />

Reatar, añudando otra vez. Chinuqxaña, wasitha<br />

chinut'aña.<br />

Rebanar. Khariña, q'alluña.<br />

Rebatiña. Waykasiña. + Echar a la rebatiña:<br />

waykasäña vel chankuwaña.<br />

Rebato. Awqa manqa takurasiña. + Tañer a rebato:<br />

awqa manqa kampanansa, wankaransa amajasäña,<br />

amutaña.<br />

Rebajar la tasa o el número. Tasa jithintäña,<br />

jithiräña.<br />

Rebelarse contra el Rey. Reyitaki khiwthaltaña,<br />

thukithattaña, thuk'uysnakaña, awqa tukuña. Vide:<br />

amotinarse.<br />

Rebelarse allegándose al bando contrario. Awqaru<br />

chuymakataña, awqaru wakhikataña.<br />

Rebelde. Awqa chuymakatiri. Awqa kayllu, &c.<br />

Rebelde inobediente. Awqa tuji. Vide: obstinado,<br />

duro.<br />

Rebelión. Aputaki khiwithaltaña, thukhithaltaña.<br />

Reventar de suyo la sangre, podre, &c. Phallaña,<br />

jutuña.<br />

Reventar por muchas partes. Phallanuqtaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 263<br />

phallajraña.<br />

Reventar los callos de las manos. Ampara<br />

luq'akakixaña vel luq'akakixitu.<br />

Reventar las acequias. Pataqtaña, phallaqtaña,<br />

phaxchaqtaña vel phallaqaña 3 -qi.<br />

Reventar la acequia por muchas partes. Phallakipa<br />

phallaruruña vel jawiqtaña.<br />

Reventar activo, hacer que reviente. Phalläña, &c.<br />

añadiendo diéresis, en los verbos que dijimos.<br />

Reventar la postema abriéndola. P'it'ijaña junujaña.<br />

Revivir volviendo en sí. Jakatatxaña, jakxaña,<br />

amajasisxaña, amutasxaña.<br />

Revolcarse. Sunt'isiña qhaqhaptaña qaqusiña ala<br />

alat'aña. + Dejar que se revuelque: sunt'isäña<br />

qaqusäña.<br />

Revolcarse o revolverse. Jaqukipta jaqururtaña,<br />

jalakipta jalarurtaña, pint'ukipta phint'ururutaña vel<br />

phint'ukipti phint'ururtaña. Nótese la i, del<br />

phint'ukipti, y isí dicen también, phirurukipti,<br />

phirururtaña.<br />

Revolotear el pajarito cuando le provocan a volar.<br />

Jalut'a yatiña. + Enseñarle o ayudarle la madre para<br />

ello: jala yatichaña.<br />

Revolver. Vide: mezclar.<br />

Revolver cal, mazamorra, y otras cosas así.<br />

Kaywiña, pituña, jirut'aña, jayt'uña wixuña.<br />

Revolver enjuagando la olla o cosas semejantes.<br />

Aytiña.<br />

Revolver la cabeza con algún paño por el sol o por<br />

otra cosa. Añapakut'aña, ch'uqasiña.<br />

Revolver hilo o soga en algo para que no se<br />

destuerza. Yakhithapiña, yakhusuña, khiwit'aña,<br />

mayt'uña.<br />

Revolver en ichu, fruta, carbón y otras cosas<br />

semejantes. Ch'iphakipaña, p'atikkipaña.<br />

Revolver en ropa. Qïpicht'aña. Vide: ch'ipha vel q'ipi,<br />

significa envoltorio así.<br />

Revolver nieve con harina para comer.<br />

Chiripukuña.<br />

Revolver trastornando. Khurkhunaqaña,<br />

mujllinaqaña; como traveseando.<br />

Revolver buscando. Thaqhakipa thaqharuruña,<br />

thawinaqaña, pampanaqaña, thaxmanaqaña.<br />

Revolver la tela en el palo y otras cosas así.<br />

Llawthapiña, aphithapiña vel llawt'aña.<br />

Revolver trigo y otras cosas así menudas. Alliña,<br />

allinaqaña.<br />

Revolver inquietar. Philuña, ch'ich'iña, qhamäña,<br />

phithuña, phich'uña, ch'axrnäña.<br />

Revolvedor del pueblo. Marka pitu, marka mujlli.<br />

Revolvedor de otros. Phiki, jaqi pituri, t'ümiri.<br />

Revolvedor de negocios. Jucha ch'axmí, jucha pitu.<br />

Revoltoso. Philu &c. vel taparaqu, watisamka, kulli<br />

jaqi.<br />

Revolverse las entrañas o estómago. Chuyma<br />

llujuthaltitu, pithuthaltitu, jakhathaltitu,<br />

khiwkuthaltitu vel kiwkuthaltitu.<br />

Revolverse en las frazadas o ropa. Ch'uythapisiña,<br />

llawthapisiña, phint'uthapisiña, mayt'ukipasiña.<br />

Acusativo.<br />

Revolverse la sobrepelliz en el brazo y otras cosas<br />

así. Yaphit'asiña, yaphikipasiña.<br />

Revolverse. Vide: mezclarse.<br />

Rebosar lo que hierve. Qhirkusuña.<br />

Rebosar el río, la mar, &c. Llumch'itataña,<br />

kawsatataña, qarpatataña, llump'itataña.<br />

Rebozarse la manta. Vide: rebrujarse.<br />

Rebrujar un paño revolviéndole. Iqathapiña,<br />

janathapiña, mulluq'uthapiña.<br />

Rebrujarse la manta o manto así como quiera.<br />

Kuthapit'asiña, khuthapisiña, llawthapisiña.<br />

Rebrujar a otro así. Khuthapit'äña, Khuthapäña.<br />

Rebuscar la chacra de papas escarbando. Tallmaña.<br />

+ La de quinua, trigo, &c. Kutuña. + La viña o<br />

árboles: chhaxmaña, chhaxmaraxaña.<br />

Rebusco así. Tallmasiña, &c. Según fuere el rebusco.<br />

Recabar de alguno persuadiéndole. Iyasäsiña,<br />

wasäsiña.<br />

Recabar con ruegos. Achikakipasiña, jakikipasiña vel<br />

jakikatasiña.<br />

Recaer el enfermo. Usu kutikiptitu, jaqhukiptitu.<br />

Recalcarse el pie o la mano. Ampara vel kayu<br />

chamch'utatitu phat'axatitu , phak'atitu.<br />

Recalcar embutiendo. Limiña, junuña, limintaña,<br />

sak'intaña.<br />

Recatarse en hablar mirándolo con cordura.<br />

Jamut'asisaki arusiña vel chuymampiki arusiña.<br />

Recatado en hablar callado y malicioso. Amuli,<br />

manqhini, püxa.<br />

Recaudo haber para hacer algo. Kunasa juki vel<br />

jukapiniwa lurañataki, &c.<br />

Recaudo dar de cal, arena, madera, &c. Ayudando<br />

con trabajar en la obra. Q'atawi apxäña y todos los<br />

verbos de llevar y otros con la partícula -xä.<br />

Recaudo dar con mucha presteza. Parirasirapiña.<br />

Recaudo dar bastantemente de todas las cosas que<br />

son menester para la obra. Jakit'aña.<br />

Recaudo echar en la olla de todas las cosas. Taqi<br />

waru, taqi mira apantaña.<br />

Recaudo dar a los del tambo. Mit'asiña, utxataña<br />

acusativo. + Darle uno solo a todos: urqutataña vel<br />

urqusiña. + Enviarle de palabra: aru iwiraña vel


264 Ludovico Bertonio<br />

apaña. Envíe a decirte con Pedro: Pedroru aru<br />

iwirasma.<br />

Recaudo o provisión del Rey, &c. Apuna Riyina<br />

qilkqapa. + Tenerte: qillqaniña vel nataki<br />

qillqajuki. + Darle: apxaräña, irxaräña.<br />

Recibir. Katuña, katusiña.<br />

Recibir la paga primero que todos. Paylla<br />

nayrat'aña.<br />

Recelarse. Qhiytaña, qhinartaña, jaxsaraña, jinuraña.<br />

Receloso. Qhï, llajlla, qhima.<br />

Recelo. Llajllat'aña, &c.<br />

Rechazar la pelota. Ch'ankutaña vel kutäña.<br />

Rechazar con razones. Aru kutäxaña, kutit'äxaña.<br />

Rechinar el carro, la puerta, &c. K'ärk'art'aña<br />

k'ak'ax k'ak'axtaña, jachaña. Vide: crujir.<br />

Reciente. Sü juntu. Dicese del pan, carne y plata.<br />

Reciente, nuevamente hecho o sacado. Ari.<br />

Pertenece al vestido, plata y otras cosas.<br />

Recio, de fuerte complexión. Muruch'i, kutu, yaxa<br />

jani mirq'isiri, sinti, yawirka janchini. + Hablar así<br />

recio: junt'u, jach'a sinti arusiña.<br />

Recio de condición. Yaxa vel mita jaqi. Vide: bravo.<br />

Reclamar. Janiwa saña, arustaqhaña, aruskataña,<br />

aynikataña.<br />

Reclamar a las aves con la boca para cogerlas.<br />

Qisqisaña.<br />

Reclamo así. Qisqisaña.<br />

Reclinarse. Alixataña vel arphxataña.<br />

Reclinar la cabeza sobre la mano. Amparata<br />

q'imikataña, arphkataña, alikataña.<br />

Recobrar lo perdido al juego. Jarususiña,<br />

jarususxaña.<br />

Recobrar lo que estaba en poder de otro.<br />

Apsusxaña, katusxaña.<br />

Recobrar la virtud perdida. Nayrajama jiski<br />

chuymanixaña.<br />

Recoger. Vide: coger.<br />

Recoger en las manos. Ampararu chankuña. + En la<br />

manta: mujiru katuña.<br />

Recoger el ganado o la multitud de gente<br />

desparramada. Anathapiña, tantathapiña,<br />

aywithapäña, qhuchuthapitäña. Vide: juntar.<br />

Recoger en casa a los pobres. Qurpachaña vel<br />

qurpaña.<br />

Recoger la vista. Nayra arpht'äña.<br />

Recoger la ropa levantándola. Iqutaña, aputaña.<br />

Recoger las cortinas cerrándolas. Lluchuqaña,<br />

lluchuthapiña, sip'uthapiña, jiskhathapiña<br />

sip'uthapitaña.<br />

Recoger el corazón distraído. K'itasmukuri<br />

chuymaja jark'aña, mayaru utt'äña.<br />

Recoger las papas o quinua derramada.<br />

Q'ututhapiña, pallathapiña, mathapäña, märu<br />

jaquthapiña, chakuthapiña.<br />

Recoger los brazos o piernas. Ampara, kayu<br />

äthapiña.<br />

Recoger el vestido ancho redoblándole adentro.<br />

Pankintaña vel llawuntaña.<br />

Recoger o encrespar los cuellos de las camisas, las<br />

cortinas y otras cosas. Sinkhathapiña,<br />

pullchuthapiña. Vide: paulo supra.<br />

Recogerse el lienzo, pellejos, &c. que estaban<br />

tirantes. Iqathaptaña, qhuchuthaptaña. Vide<br />

encogerse y juntarse.<br />

Recogerse a su casa. Maqhaña vel maqhasxaña.<br />

Recogerse el corazón en Dios. Diosaki amajasiña,<br />

paqaqanaña.<br />

Recogerse a vida honesta. Sap'a chuymanixaña,<br />

amajasisxaña, jiski chuymaninakana kayupa<br />

apisxaña.<br />

Recogerse a casa de buenos. Jiski chuymariinakana,<br />

Diosaki thaqirinakana utpankaxaña.<br />

Recogido. Vide: modesto. + Traer vida recogida:<br />

janikuna qhiyki saranaqaña, Dios jaxsarasaki<br />

saranaqaña. 3 -qi. + Casa recogida: sap'a uta, jiski<br />

chuymaninakana utapa.<br />

Recompensar. Vide: pagar.<br />

Rezongar. Aruskataña, arustaqhaña, ayniña, aru<br />

thalarasiña, jallparasiña, jawq'arasña.<br />

Rezongando irse. Aywiwaxaña, arustaqhawaxaña.<br />

Rezongón. Arunqati, arunk'alla.<br />

Reconciliarse hablándose. Arurapisxaña, arust'axaña<br />

vel arusthapitxaña.<br />

Reconciliarse dejando el odio. Amawasxaña,<br />

Amawathapitxaña, muxsthapisxaña.<br />

Reconciliar los desavenidos. Amikusäxaña,<br />

muxsthapisäxaña, phiskuthapisäxaña,<br />

kumpañasäxaña, jamp'atisäxaña. Vide: amigos.<br />

Reconcentrado. Manqhini.<br />

Reconocer lo que se habla desaparecido, olvidado o<br />

perdído. Ullt'asxaña, Jakisxaña.<br />

Reconocerse por parientes. Apaña pura ullt'asxaña<br />

vel phankhasxaña. Y podemos descender en<br />

particular diciendo: jilani sullkani, &c.<br />

Reconocer su falta. Juchaja sapiniña.<br />

Reconocer la merced recibida. Khuyituwa saña, naru<br />

khuyawipa amutaña.<br />

Recopilar en breves palabras o escrito. Pisi vel k'ata<br />

arunaki atamaña, qillqaña, qillqathapiña,<br />

k'arathapiña.<br />

Recordar al dormido. Amajasäña, japhutäña. Activo.<br />

Recordar con espanto. P'araxtaña, jalutaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 265<br />

Recorrer la memoria. Thiyatha, thiyatha amajasiña.<br />

Recoser. Ch'ukuxaña.<br />

Recostarse. Arphkataña, alikataña.<br />

Recostarse sobre la almohada. Ch'ijmakataña,<br />

ch'ijmanaru ikikataña.<br />

Recostar a otro. Arphkatäña, &c. Añadiendo diéresis<br />

en los verbos sobredichos.<br />

Recobrar salud o recuperar. K'umaraptaña,<br />

k'umaraptaxaña, k'umaraxaña, jakxaña.<br />

Recrearse. Phajsarasiña, thärasiña, jajurasiña.<br />

Recrear a otro. Phajsaräña, thäräña, jajuraña.<br />

Recrearse en mirar. Ullch'ukisa, ulljasa jajurasiña.<br />

Vide: descansar, desenfadarse, &c.<br />

Recreación. Phajsarasiña, &c.<br />

Recrecerse enfermedad por demasiado comer.<br />

Ancha manq'awitha usu iñawitu vel iñawitawitu,<br />

puritatitu, apaxattitu, mistutu. Y pueden aplicarse a<br />

otras cosas y causas.<br />

Recrecerse ocupaciones. Lurañanaka apaxatti.<br />

Recto juez. Chiqaki kuskachiri apu, jani ch'illani, jani<br />

muquni.<br />

Recocer un hierro. Junt'u axaña. Y así de otras cosas.<br />

Recusar al juez o a otra persona o desechar<br />

escogiendo cosas. Qisuña.<br />

Rezumarse. Ch'injrusuña vel ch'üsuña, jawsuña,<br />

jawisuña, ch'uyrusuña, ch'ullch'utaña,<br />

ch'ullch'usuña, ch'isllusuña.<br />

Recuperar el tiempo perdido. Niya jayrasiwitha<br />

chuyma katuxaña, jiski yäki tuliña.<br />

Recuperar cualquiera cosa que estaba, en poder<br />

ajeno o perdida. Katuxaña, jakixaña.<br />

Red para pescar de cáñamo o de algodón. Qäña,<br />

qullancha, jiskhaña. +- Remendada: ch'ukuxaña,<br />

t'irixaraña, wataxaña vel sap'achaxaña. + Echarla<br />

en la mar: janatataña, wayutataña, jiskhatataña. +<br />

Sacarla: Jiskhusuña, wayusuña.<br />

Red con que estas indias envuelven sus criaturas.<br />

K'ilu. + Envolver en ella: k'ilukipaña.<br />

Red para coger pájaros. Llika + Cazar con ella:<br />

llikaña.<br />

Red para coger viscachas o conejos. Uuku. + Cazar<br />

con ella: llukuña.<br />

Redaño. Llixi llixi. + Cubrir el corazón y lo demás:<br />

llixikipaña, Janakipaña, iqakipaña. + El corazón así<br />

cubierto: llixikipata, iqakipata.<br />

Redimir cautivos. Alasxaña.<br />

Redimir de las manos del demonio. Qhispiyaña,<br />

k'ak'usuña, kansuña, urquraña, wasiruña.<br />

Redentor. Qhispiyiri.<br />

Redoblar el vestido y cosas semejantes hacia arriba<br />

o afuera. Llint'ut'asiña. + Hacia adentro:<br />

llint'antasiña.<br />

Redoma o como limeta de barro al modo de indios.<br />

Wayuwayu, pulupulu vel p'uñu, diferenciarse en<br />

algo.<br />

Redondillo como peón de ajedrez con que juegan<br />

los muchachos haciéndole andar alderredor con<br />

los dedos. Sanq'äña, t'üt'ü. + Jugar con él:<br />

sanq'äña, t'üt'üña vel sanq'asiña, &c.<br />

Redondillo hincado con el huso para hilar bien.<br />

Phiruru.<br />

Redondillo de plata que algunos incas principales<br />

suelen ponerse en la frente. Kaniphu. +<br />

Ponérsele: Kaniphut'asiña vel kaniphu apaxatasiña.<br />

Redondo como bola. Mulluq'u.<br />

Redondear. Mulluq'uchaña.<br />

Redondo de piedra llana o tabla como fondo de<br />

cajeta. Sitiqa.<br />

Redondear algo así. Sitiqächaña. + Jugar con él:<br />

sitiqäsiña.<br />

Redondez de la tierra. Muyupacha uraqi.<br />

Reducirse los alzados. Jaqiwanuqxaña makhatxaña,<br />

jaqichasxaña, süchasxaña, jiwrachasxaña,<br />

jaqiwanuqtxaña.<br />

Reducir los alzados. Jaq'iwanuqäsxaña, jaqichäsxaña.<br />

Reducir con razones. Aruna iyasäsxaña, wasäsxaña.<br />

Reducir a otro a buena vida. Chuyma katäxaña,<br />

amajasäxaña.<br />

Reducirse a Dios. Diosaru jaxsuña, kutikiptaña vel<br />

jaqukiptaña.<br />

Reducir las almas a Dios. Diosaru jaxsuwaña,<br />

kutikiptäña, &c.<br />

Rehenes. Arumpi katuyawi. El Rey dió en rehenes a<br />

su hijo en manos de sus enemigos: Rey<br />

awqanakparu kiki yuqpa arupampi katuyana. +<br />

Tomar en rehenes: arujampi katusiña.<br />

Referir o contar lo que pasó. Atamaña, arusiña.<br />

Referir por afrenta todo el mal que uno hizo desde<br />

que nació. Jarwawi vel walawi ätaña.<br />

Refectorio. Manq'awi uta o manq'awi solamente.<br />

Reformarse el flaco. Puquptxaña, lik'iptxaña.<br />

Reformarse en su vida. Sap'akixaña, sap'aqakixaña,<br />

&c.<br />

Reformar así a otro. Sap'aqakixaña, &c.<br />

Refregar. Qaquraña, qaxuraña vel phiskuraña.<br />

Refregarse. Qaqurasiña, &c.<br />

Refrenarse, irse a la mano. Inakakiña, kasikakiña.<br />

Refrenar a otro. Kasichata inakichaña, inakäña.<br />

Refrenar la ira. Chuyma limintasiña, limit'asiña,<br />

limijasiña.<br />

Refrenarse en hablar, en comer, &c. Jani ancha<br />

arusiña, jani ancha manq'aña. &c. Posponiendo la


266 Ludovico Bertonio<br />

partícula -ti.<br />

Refrenar de esta manera a otro. Jani ancha arusäña,<br />

&c. vel jani ancha arusiñapataki iwaxaña,<br />

waniwanuqäña.<br />

Refrenarse en hablar. Aru mukhusiña,<br />

manq'antasiña, limintasiña.<br />

Refrescar al aire. Thäraña.<br />

Refrescarse el que está caluroso. Thärasiña,<br />

phajsarasiña.<br />

Refrescarse el tiempo, entrando el frío. Thä qallari,<br />

lupit'arphunuqi, inawanuqi, llamp'unuqi.<br />

Refrigerio, consuelo. Jajurasiña, phajsarasiña.<br />

Regazar un poco la ropa, saya o sotana, &c. Isi<br />

iqutaña.<br />

Regazarse. Isi lluch'ukatasiña. Idem: lluch'ut'asiña.<br />

Regazar a otro. Lluch'ukataña vel lluch'utaña.<br />

Regazo, jarphi. + Poner el niño o cualquiera persona<br />

grande en el regazo: jarphiru ichuxatasiña,<br />

wayuxatasiña. + Poner en el regazo de otro:<br />

ichuxataña, wayuxataña. + Tomar en él algo:<br />

jarphixaruña. + Tener algo en él sin dejarlo:<br />

jarphijasiña.<br />

Regadío. Qarpaña. + Tierra de regadío: qarpaña,<br />

llumpiña uraqi vel llumch'iña.<br />

Regalado. Vide: delicado, querido.<br />

Regalado, bienaventurado. Siytü.<br />

Regalado pan, vino, temple. Ancha muxsa, &c.<br />

Anchaki<br />

Regalar, bien tratar. Chuqichaña, q'ächaña,<br />

munajachaña, ururichaña, siytuwaña, tüsu näña,<br />

tälläña, anatäña. + Ser así regalado: siytüña vel<br />

tüsumraña.<br />

Regalarse en comer. Malli malli manq'aña, q'awi<br />

q'awi manq'aña, pawräki manq'aña, siytüwäsiña,<br />

suxsisiña, t'isisiña vel manq'aru anataña.<br />

Regalar la criatura que llora. Anatäña, wawachaña.<br />

Regalarse o derretirse al Sol o al fuego la manteca,<br />

cera, gordura, &c. Qhusquqaña. 3 -qi.<br />

Ch'allch'akiña, ch'ullch'uña. + Regalado así:<br />

qhusqhuki, ch'islliki, ch'ullch'uki.<br />

Regalarse la nieve, el carámbano barro, el difunto,<br />

&c. Chulluña chullutatxataña, p'aywaña,<br />

p'aywatatxaña, chulluntaña, p'aywantaña.<br />

Regañar el perro o el que está enojado. Qhultuña.<br />

Regar el campo llevando el agua por diversas<br />

partes. Qarpäña, llunch'äña, qhasäña, qarpakipaña,<br />

llumch'ikipaña.<br />

Regar derramando el agua con algún mate,<br />

escudilla, &c. Juqhaña, juqharpäña, qallaña,<br />

qhallarpäña, ch'axch'uña.<br />

Regar con la mano o con hisopo. Ch'allaña, waraña,<br />

ch'axch'uña.<br />

Regar así de presto. Ch'axch'usuña, ch'allusuña.<br />

Regatón.<br />

Regidor. Markakamana. Lesitora<br />

Regir. Vide: gobernar.<br />

Regla. Chiqachaña, siq'iña vel tupuña, regla.<br />

Reglar, enderezar. Chiqachaña.<br />

Regla. Costumbre de la mujer: q'anu. + Tenerla:<br />

q'añusiña.<br />

Regocijo. Kusisiña, qhit'isiña, thunqusiña, chipisiña.<br />

Regocijarse. Vide: alegrarse.<br />

Regocijado. Vide: alegre.<br />

Regodearse con su hacienda. T'isisiña, siytaq'aña.<br />

Regoldar. Khätaña, khasaña.<br />

Regoldar de ahito. Thujsa qhasaña.<br />

Reguera. Larqa, irpa.<br />

Rehacer el daño. Yanqha chawitha, churaxaña,<br />

kutäxaña.<br />

Rehacer el daño que hacen las bestias en las<br />

chácaras. Yapuru qawra vel mula, &c.<br />

Lasaraqawitha, t'unaraqawitha churaxaña.<br />

Rehecho. Phathu janchini, lanqhu janchini, p'at'i p'at'i<br />

janchini. Vide: anchicorto.<br />

Rehenchir. Phuqhaxaña.<br />

Rehusar de miedo. Llajllat'aña, jiwut'aña, qhiyt'aña,<br />

jaxsaraña, sujipt'aña.<br />

Rehusar, no querer. Janiwa saña.<br />

Rehusar el golpe. Pullqiña.<br />

Rehuir el golpe. Idem.<br />

Rehusar la carga las bestias. Jani khumut'äsiña.<br />

Rejo, piedra con que juegan. Sitiqä. + Jugarte:<br />

sitiqäsiña.<br />

Reja del confesionario. Vide: red.<br />

Reja de las capillas. Reja.<br />

Rejalgar. Jiwayiri qulla.<br />

Relación. Atamaña.<br />

Relamerse. Mach'iqasiña.<br />

Relampaguear. Llijutaña, laphaxtaña, antaxtaña,<br />

lliphij lliphijtaña, p'allchax p'allchaxtaña, phaqal<br />

phaqaltaña vel phaqhataña vel qallisä jallpasi.<br />

Relámpago: Qallisä. + Venir: qallisä puri vel llijuti,<br />

&c.<br />

Relampaguear los ojos de los beodos. Nayra quyru<br />

quyru, churqu churqu, khusi khusi ullinaqi vel<br />

qhusi qhusi jaläña.<br />

Relatar. Atamaña.<br />

Relator. Idem: vel atamiri.<br />

Relavar metales. Aytiña.<br />

Relaves. Aytiwi.<br />

Relieves de comida. Manq'a puchu, allqa, alsa.<br />

Relinchar el caballo o carnero. Jayntaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 267<br />

Religión, modo de vivir de los religiosos. Idem: vel<br />

sü, sara.<br />

Rellenar. Chillantaña. Vide: embutir.<br />

Relleno. Chillantaña, chillat'aña.<br />

Relumbrar. Lliphij lliphijtaña, p'allchax p'allchaxtaña<br />

vel p'allchaqaña. 3 -qi.<br />

Relucir. Lliphij lliphijtaña.<br />

Remachar clavos. &c. Tantallitäña.<br />

Remangarse. Lluch'ukatasiña vel llint'akatasiña,<br />

chäkatasiña.<br />

Remanso. Uma llamp'u.<br />

Remar. Jayt'uña, jayt'usiña.<br />

Remero. Jayt'uña.<br />

Rematar la tela. P'itaña.<br />

Remate así. P'ita.<br />

Remate o almena. Amäta.<br />

Remate encima de otras cosas. Alaxapa.<br />

Remedar para aprender. Yatiqaña.<br />

Remedar para reír: yatixäña. Y todos los verbos<br />

compuestos con la partícula -xä v.g.<br />

Remedar al que come. Manq'axäña.<br />

Remediar al necesitado. Yanapaña, jakäña,<br />

qhispiyaña.<br />

Remedio así. Yanapaña. + ¿Qué remedio?:<br />

¿Kamachanisu?. ¿Qué remedio o que haremos en<br />

esto?: ¿Kamachatana? + Darlo con decir que puede<br />

hacer esto o lo otro: amajasäña, amutäña.<br />

Remedio para enfermedad. Qulla jampi, qullasiña<br />

jampisiña.<br />

Remedio para no pecar. Luraña. + Ser remedio:<br />

yanapaña. + No tenerle uno para dejar de morir:<br />

mata pachankaña.<br />

Remedio hay para salvarnos. Qhispiñasa wakisikiwa<br />

vel yatisikiwa. Y puede servir a otras cosas.<br />

Remendar el zapato agujereado. Lluphat'aña.<br />

Remendar así el vestido. Kallat'aña, llupht'aña.<br />

Remendarle con entremeter hilos al modo de<br />

indios. Wataña, thap'aña, qhap'aña, t'iriña, tawtaña,<br />

siq'uña. Idem: watantaña, thap'amaña, &c.<br />

Remendado así. Watata, &c. vel arapachata.<br />

Remiendo. Kallatawi, thap'at'ani, &c. según fuere.<br />

Remendón. Llupht'akamana, &c.<br />

Remirarse en hacer. Ullikipa, ulliruruña.<br />

Remitirse al parecer de su confesor:<br />

confesiyrijañathawa. Añadiendo -ntha, al nombre<br />

y al pronombre, y después las terminaciones del<br />

verbo -kankaña.<br />

Remitome al parecer de quien lo entiende. Aka ya<br />

yatirinthathawa. Idem: aka yä yatiri<br />

kamischitanixa, uka aru katuja.<br />

Remitir a uno de hoy en mañana. Aru<br />

khachanaqaña, juchawäña, umawäña, uru jithäña,<br />

päsnaqaña.<br />

Remozarse el viejo: Waynaptxaña, waynakakixaña,<br />

yaqanakakixaña.<br />

Remojar pellejos y otras cosas como también<br />

garvanzos y todo lo que se echa en remojo.<br />

Chulluch'iña, chulläña, chullutatäña, p'asatataña.<br />

Remolino de aire cuando es poco. Waywa. + Andar:<br />

saranaqaña.<br />

Remolino grande. Tutuka. + Levantarse: maputaña,<br />

sarutaña. + Cubrir todo el aire de polvo: wila<br />

tutuka, jarq'u tutuka sari;<br />

Remolino del rio. Uma mulluq'u. + Dar en él andando<br />

por el rio: uma mulluq'umpi jakisiña. + Haber en el<br />

rio o tener muchos remolinos: jawiri tuma tumasa<br />

jali, phiruru phiruru jali.<br />

Rempujar. Chunkt'aña, qhithit'aña, phankut'aña,<br />

chunkarpäña, qhitirpäña, q'imirpäña, nukhurpäña,<br />

mukharpäña. + Con al pie: tinkirpäña vel tinkit'äña.<br />

Rempujar de burla. Qhitich'ukiña, &c. Añadiendo<br />

-ch'uki en los verbos susodichos.<br />

Rempujarse unos a otros. Chunkt'asiña, &c.<br />

Añadiendo la partícula -si, a los mismos verbos.<br />

Remudar poniendo uno en lugar de otro, casa o<br />

persona. Lantikipaña, turkakipaña.<br />

Remudarse. Lantikipasiña, mit'arasiña.<br />

Remudar para que descanse la persona o cosa.<br />

Yanjräña.<br />

Remudarse así. Yanjräsiña.<br />

Remudarse el vestido para ahorrar a otro. Isi<br />

yanjräsiña. + Cosa remudada así: yanjräsiña,<br />

yanjräsiwi; y comúnmente lantikipasiña, &c.<br />

Remunerar. Payllaña, churaña.<br />

Remunerar dando más a uno que no a otro.<br />

Chakhuki payllaña vel churaña.<br />

Renacuajo. Uqullu.<br />

Rencor. Usutaña, ch'ixniña, uniña. + Tenerle: usutaña<br />

q'inaqaña. + Echarle de sí: armaña.<br />

Rendirse al enemigo. Awqaru makhatxaña,<br />

alikatxaña, amparamankathawa saña.<br />

Rendir su juicio a otro. Aru katuña, arupa jakhusäña.<br />

Rendir. Vide: vencer.<br />

Rendir gracias por la merced. Vide: agradecer.<br />

Renegar apostatando. Dios pantaña.<br />

Renegar diciendo malas palabras contra Dios. Dios<br />

t'aqhaña, ñanqhaña, Dios manqa arusiña, tuqiña.<br />

Renegador así. Dios manqa aru wajllita vel wajlliri.<br />

Renglón. Siq'i.<br />

Renombro o blasón. Phichu, uywi. + Tenerte:<br />

phichuni, uywini: anteponiéndole lo particular.<br />

Renombre tener de padre y amparo. Qillinka,


268 Ludovico Bertonio<br />

saywa, pukara, qiyni, qiyllakankaña.<br />

Renta de cada año. Marankuna katusiwi.<br />

Rentar la chacra. Achurapiña vel yaputha<br />

misturapilu.<br />

Renovar. Machaqachaña, machaqachxaña.<br />

Renovarse algo. Machaqatxaña, arixaña, ariptxaña.<br />

Renovar las llagas. Chhuxri aríña, machaqachaña.<br />

Reñir o reprender. Thaxtiña, jiwatiña, urqutaña.<br />

Reñir ásperamente. Jaru arumpi arusuña, jayña, saña,<br />

arunchaña, siñijaña.<br />

Reñir de manos. Jaychasiña, liq'it'asiña, ch'axisiña.<br />

Reñir de palabra. Aruna jaychaña. Vide: ja- no. 21.<br />

ju- no. 25.<br />

Reñir a menudo a alguno de que es mal<br />

acondicionado de palabra o de mano. Nuwata<br />

nuwanuqaña.<br />

Reparar, aderezar. Jiskichixaña, sap'achxaña.<br />

Reparar en algo si es bueno o malo. Jamut'aña.<br />

Reparar el golpe. Pullqit'aña.<br />

Repartir hacienda a sus hijos. Lakirapiña, phat'a<br />

phat'a jalärapiña, &c.<br />

Repartir a muchos. Lakijraña, Iiwajraña, aychajraña.<br />

Repartir entre sí. Lakisiña, jalajtäsiña.<br />

Repartir o dar parte. Waqiña.<br />

Repartir cargos y ocupaciones. Irjaña, 3 -ji.<br />

Repartirlas entre si. Irjasiña, t'aqhasiña, kamajasiña,<br />

k'atisiña, purijäsiña, purit'äsiña, süjasiña, süsiña,<br />

süqatasiña, kamachisiña. Vide: su- no. 7.<br />

Repetir la lección muchas veces. Kutikipaña.<br />

Repetir o hacer de nuevo alguna cosa: wasinchaña.<br />

Y todos los verbos con la partícula -xa. Vide:<br />

volver.<br />

Repentino. Uraña.<br />

Repentinamente. Uraña, thaphatha, jamphatha vel<br />

thaphatama, jamphathama ilathama, jak'athama.<br />

Vide: ta- no. 12.<br />

Replicar respondiendo. Sarakiña. Vide: debatir,<br />

disputar.<br />

Replicar. Vide: rezongar.<br />

Reposar. Vide: descansar.<br />

Reposo. Vide: descanso.<br />

Reposado o reportado que no se enoja fácilmente.<br />

Ustanawi, aykaya. Vide: manso.<br />

Reprehender. Thaxtiña, jiwatiña. Vide: amonestar.<br />

Represarse la orina. Yaqha t'aqitu.<br />

Represarse el agua. Chakt'asiña vel pathat'asiña.<br />

Represaria. Chakt'aña, pathat'aña.<br />

Represa. Uma chakt'awi, pathawi.<br />

Representar comedias. Parsaña.<br />

Representación así. Parsa.<br />

Representarse al pensamiento. Chuymaru mat'aña,<br />

tüt'aña.<br />

Representar, traer al pensamiento. Mat'äña vel<br />

amajasiña, apaniña vel amajasiñaru.<br />

Reprimir la ira. Chuyma limintasiña, q'apisi<br />

manq'antasiña.<br />

Reprimir la gana de hablar la risa, &c. Aru. Idem:<br />

larumukhusiña, t'aqharaña, allqaraña.<br />

Reprimir o refrenar la vista. Nayra alit'aña,<br />

arpht'aña, imathapiña.<br />

Reprobar diciendo que no es bueno. Jani sap'ati vel<br />

jani sap'awa saña.<br />

Retar o desafiar haciendo ademanes. Ampara<br />

mullmaqasiña vel t'axlliqasiña.<br />

Repulgar. Iphaxaña.<br />

Requebrar. Chuymaxaruchasiña, chuymarusiña,<br />

iwayusiña vel iwayu saña, &c.<br />

Requiebros que suelen decir a los que mucho<br />

quieren. Iwayuy, apankay. Vide: mi alma querido,<br />

cro- no. 5; que- no. 10; qui- no. 8; sa- no. 9.<br />

Requestar de amores. Amawasitana saña,<br />

amuwasma, amutasmawa, kituma uywakisna,<br />

utama killkana jalliskasna, chuyma sirkamasna.<br />

Resabido. Philu, urqi jaqi.<br />

Resbalar. Sullt'ixtaña, llust'ixt'aña, janchaxnuqtaña,<br />

thalaxtaña vel t'alaxtaña, thalaxwaqtaña.<br />

Resbaladero. Sullt'a sullt'a vel llust'a llust'a, jurma<br />

jurma, janchi janchi uraqi.<br />

Resbalar en pecado. Jucharu thamantaña,<br />

thamaxataña.<br />

Rescatar una cosa con otra, no con plata.<br />

Chaqhasiña.<br />

Rescatar con plata o con otras cosas. Jawruk'usiña.<br />

Rescatador o mercader. Jawruk'u.<br />

Rescatador muy diestro. Qillaya phichuriri, qhatu,<br />

ancha alasiri, qhatuni jaqi.<br />

Rescate con que se rescata las cosas o compra. Taja.<br />

Rescoldo, brasa. Nina sansa. + Asar algo en él:<br />

nup'untaña, sirqintana, phurkantaña, nina sansaru,<br />

sururumaru apantana vel chillantana, allintaña.<br />

Reservar algo para sí. Apjasiña, waqaychasiña,<br />

imaqasiña. Vide: de guardar.<br />

Resfriarse. Thä malutu, thä mulla mantitu.<br />

Resfriado así. Thäna maluta.<br />

Resfriarse lo callente. Thärasiña, thäwijaña,<br />

thämukutaña.<br />

Resfriarlo. Activo. Thäräña vel thamukutäna.<br />

Resfriarse en bien obrar. Qillasiña, aynacharuchaña.<br />

Resina de la puna. Timillu, yarita. + Salir:<br />

jurmachasiña. Y a la parte de la tierra o césped de<br />

donde nace llaman qhut'a.<br />

Resistir, contradecir. Ayniña, ayniskataña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 269<br />

Resistir, no dejarse vencer. Wayut'asiña, tinkut'aña,<br />

tukit'aña, ch'akt'aña.<br />

Resollar. Samusuña, samana khasusuña, jakhusuña.<br />

Resollar con pana. Samana qharqhaña.<br />

Resolverse, tornarse en algo. Tukuna.<br />

Resolverse en lágrimas. Jacha tukuña. + En nada:<br />

japhallaru, ch'usaru maña, tukuña.<br />

Resolverse de hacer, de ir, &c. Luraja, saraja saña,<br />

sapiniña.<br />

Resonar. Vide: retumbar.<br />

Respirar. Vide: resollar.<br />

Respirar. Vide: descansar.<br />

Respiradero. Samusuña.<br />

Respiración. Samusuña.<br />

Respetar. Jaxsaraña, jakhuña.<br />

Respetado. Jaxsarawi, jakhuta, vel qallisäni jaqi.<br />

Resplandecer el sol. Lupiña qanqiña.<br />

Resplandecer la luna. Phaxsiña.<br />

Resplandecer las estrellas y otras cosas: Llijuña,<br />

p'allchax p'allchaxtaña, lapax lapaxtaña, llipix<br />

llipixtaña, antax antaxtaña, paqal paqaltaña,<br />

k'aliña. Vide: relumbrar. Y todos los verbos<br />

repetidos como éstos tienen también su<br />

significación, aunque no se repitan, pero no es tan<br />

propia porque esta lengua usa mucho de esta<br />

manera de repetición en otros muchos verbos,<br />

aunque como digo no es necesario.<br />

Resplandecer o reverberar mucho las estrellas.<br />

Achusiña. Y éste no es para otras cosas.<br />

Resplandecer extendiéndose mucho la luz.<br />

P'allchatataña, qhanatataña, qanqitataña.<br />

Resplandeciente. Llijuri, p'allchiri, qhaniri, k'aliri.<br />

Resplandeciente como vidrio o como cristal. Qhispi.<br />

Resplandor del sol. Lupi, qhana.<br />

Responder a la razón que otro dice. Sarakiña.<br />

Responder por mensaje. Aru apaxaña, iräxaña.<br />

Responder repitiendo el que dice la doctrina, &c.<br />

Irxäña, yatixäña, arkaxäña.<br />

Responder. Vide: rezongar.<br />

Responder cuando es llamado y dando señal que<br />

oyó. Jaysaña.<br />

Resquicio de las puertas, &c. K'ark'a, laxra, k'ä.<br />

Restañarse la sangre. Wañat'xaña, pharat'xaña.<br />

Restituir. Churaxaña vel kutäxaña.<br />

Resuello. Vide: aliento, huelgo.<br />

Resumir en pocas palabras. Aru pallathapiña,<br />

takathapiña. Idem: k'arathapiña.<br />

Resucitar el muerto. Jakatatxaña, jakaxaña.<br />

Resucitar a otro como hacia N. Señor Jesucristo y<br />

los Santos por virtud de Dios. Jakatatäxaña.<br />

Resucitar, escapando de peligro. Jakaña, qhispiña.<br />

Resurrección. Jakatataña vel jakatatxaña.<br />

Resurtir o que se arroja a la pared. Kutinixaña. +<br />

Lo que se arroja en el suelo: jalutaña vel thuqutaña.<br />

Resurtir la voz haciendo eco. Ch'ax ch'axtaña,<br />

arkxäsiña.<br />

Resurtir o saltar el trigo, arena y agua, &c. Cuando<br />

la derraman. Jaluthaltaña, ch'alluthaltaña.<br />

Retazo de chácaras o piezas de paño. Ch'uru, pilla,<br />

phut'u, puchu.<br />

Retener lo ajeno. Katujasiña, apjasiña, jani antutaña.<br />

Retención de orina. Yaqha t'aqhaña. + Tenerla: yaqha<br />

t'aqitu.<br />

Retirarse. Kutixaña.<br />

Retirado. Jaqhaqata, qawakachi.<br />

Retozar. Llamkt'aña, khichilläña, anatäña, katut'aña,<br />

inkawäsiña, q'apich'ukiña, q'aphiwäsiña.<br />

Retozar las bestias jugando en el campo. Sink'usiña,<br />

k'usk'isiña.<br />

Retoñecer o reverdecer los árboles sembrados, &c.<br />

Alitatxaña, chillkitatxaña.<br />

Retorcimiento de los hilos y otras cosas así. Ch'illa.<br />

Retorcerse así o como añudarse por ser demasiado<br />

torcido. Ch'illaptaña.<br />

Retorcerse las tripas. Jiphilla millk'ut'asi, millk'ut'itu.<br />

Retorcido o amortado o corvo. K'awsu, q'inq'u,<br />

parqu, tawsi.<br />

Retorcerse así. K'awsuptaña, &c.<br />

Retorcer así. K'awsuptaña, &c.<br />

Retortero, v.g. Trájome al retortero engañándome:<br />

llullakipa, llullarurutu, llullawäsitu. + Traer al<br />

retortero no dejando descansar: jiskhakipa<br />

jiskharuruña.<br />

Retraer a otro de mal o da bien. Wanichaña,<br />

wanäña.<br />

Retraer a uno para que no oiga misa como solía.<br />

Misa isapaña, wanichaña, wanäña.<br />

Retraerse huyendo. Phatintaña, phat'ikataña,<br />

marintaña, &c.<br />

Retrato, figura. Ajanu, ullinaqa.<br />

Retrato vino de Pedro, &c. Pedro maq'aki, janaki,<br />

kikpaki.<br />

Retrato del demonio en la figura o en el trato.<br />

Supayujaki, maq'aki vel kikipaki, &c.<br />

Retumbar, resonar. Jiniqaña. 3 -qi, asajaña,<br />

kharkhatiña.<br />

Revelar. Qhanachaña. Vide: declarar<br />

Revender. Alajaxaña.<br />

Revenirse. Mik'iptaña, muk'iptaña.<br />

Revenido. Mik'i vel muk'i.<br />

Reverberar. Vide: resplandecer.<br />

Reverdecer. Vide: retoñecer.


270 Ludovico Bertonio<br />

Reverenciar. Jamp'atiña, alit'arapiña, arpht'arapiña.<br />

Reverencia. Jamp'at'iña.<br />

Reverberar el calor. Qanqarphujitu.<br />

Reverberar la nieve, lumbre, &c. Surump'ijitu.<br />

Revisitarse. Sart'asiña, sarasiña.<br />

Revisaras. Vide: trocarse.<br />

Rey. Riya, arka, mayqu. + Tomar por su rey:<br />

riyachasiña. + Hacerse: nyaxaña, mayquxaña.<br />

Reynado. Reyaña, mayquña.<br />

Reyna. Sapa quya, qhapxumi. Jach'a t'alla.<br />

Reír. Laruña.<br />

Reír muchos juntos. Laru qütaña, jux juxutaña,<br />

jupiña.<br />

Reírse unos con otros. Larusiña.<br />

Retrae actualmente. Larut'askaña.<br />

Reírse de otro por escarnio. Laruwäsiña, larukipaña.<br />

Reírse en todas partes. Larusnaqaña, laruwäsiña.<br />

Reír el alba. Vide: amanecer.<br />

Rezar. Lisaña, lisasiña.<br />

Recién nacido. Jicha Jicha wawachata. Vide: recién y<br />

reciente.<br />

Recia. Vide: recio.<br />

Ribera, playa del mar o laguna. Quta lakha vel<br />

lakhaxa.<br />

Ribera del río. Jawiri lakhaxa.<br />

Ribete o cairel de la manta. Sillqu vel sullqu. +<br />

Hacerte: sillqusiña.<br />

Ribete algo difereme como repulgo. Llawu, k'awu. +<br />

Hacerle: llawuña, k'awuña, llawusiña, &c.<br />

Ricazo. Tutu qhapaqa, qamiri vel jikipa qhapaqa,<br />

ullusa qapaqa vel qamiri vel pacha tuku qhapaqa.<br />

Rico. Qhapaqa, qamiri, jiskikiri, jariqu.<br />

Rico de bienes muebles. Qällachini, apallachini.<br />

Riqueza. Qhapaqa vel qamiri kankaña.<br />

Riesgo de perder la hacienda: hacienda niyat'aña,<br />

ñañat'aña. + Correr riesgo de perderla: haciendaja<br />

niyafana, ñañat'aña. + Ponerse a riesgo de pecar, de<br />

emborracharse, de reñir, &c: näpacha<br />

juchachasiñaru, machañaru, jaychasiñaru<br />

laykusiña. + Correr riesgo de morir: jakañampi,<br />

jiwañampi taypinkaña. Idem: taypiru maña.<br />

Rincón de la casa. Uta k'uchu.<br />

Rincón o punta de la chácara. Jinchu.<br />

Ringlera. Tila. + Poner en ringlera: tilana. Vide: ti- no.<br />

2.<br />

Riña da palabras. Jiwatisiña, ajasina, jaychasiña.<br />

Riñon. Mayruru, marmuru.<br />

Río. Jawiri, jawira.<br />

Río abajo. Jawiri aynacha.<br />

Río arriba. Jawiri amputa.<br />

Río peligroso de pasar. Makhataña yanqha. + Fácil:<br />

makhataña sap'a.<br />

Rio de mucho raudal o bravo. Ancha jalantiri vel<br />

jaliri.<br />

Río somero. Jak'awaru jawiri. + Muy hondo: mik'ayu<br />

Jawiri.<br />

Río que suela sacarse. Wañiri.<br />

Risa. Laru. + Soltarla: laru antutaña. + Reprimirla<br />

después de soltada: laru allqaraña, t'aqharaña. +<br />

Finarse de risa: t'ukuñakama, jiwañakama laruña.<br />

Risada. Laru. + Darla: junt'u laruña vel laru jakijtaña.<br />

Riscos. Jaqhijaqhi<br />

Risueño que ríe a menudo. Laru kamana, q'arawaxu.<br />

Risueño, alegre que de ordinario muestra la cara<br />

de risa. Laru laru ullinaqiri.<br />

Robar salteando. Jarq'aña.<br />

Robador así. Jaqhuriri, jaqik'asä vel q'asiyiri, ansiyiri,<br />

wañamuri Jakhuri.<br />

Robar los corazones. Chuyma apaña, iraña,<br />

luntataña.<br />

Robador así. Chuyma apiri, iriri.<br />

Robador. Luntata, t'it'u.<br />

Robar todo el caudal que uno tiene. Q'umusuña,<br />

mirutaraqaña vel q'umaki jaqhurpäwaxaña.<br />

Robos. Jark'awinaka.<br />

Rocas. Vide: peñas.<br />

Rozar tierras. Kallcharpäña, lluxirpäña, samp'arpaña,<br />

surn p'irpäña.<br />

Rociar con la boca. Lakana uma phawaña, thusaña.<br />

Rociar a muchos. Ch'allanuqaña<br />

Rozarle la soga y otras cosas. Mirq'isiña,<br />

q'uchalluchasiña.<br />

Rozarte la ropa. Qhaxtusnuña vel juchhatusnuña.<br />

Rociar o asperjar. Ch'allaña vel ch'allat'aña.<br />

Rocio, escarcha. Juyphi, sulla. + Caer del cielo:<br />

juyphiña, sullaña.<br />

Rodar la piedra o el hombre. Qullumiña,<br />

qulluminiña, &c. vel qullumi qullumi jalaña,<br />

jalaniña.<br />

Rodar cuesta abajo. Aynacharu vel Wäwaru q'illi<br />

q'illiña, kümpi kümpi jalaña. + Echar a rodar:<br />

qullumirpäña, qumparpäña, wankarpäña vel<br />

wakurpäña, nukhurpaña.<br />

Rodar de lado. Kichatha kichatha qullumiña.<br />

Rodear. Vide: cercar.<br />

Rodear el ganado recogiéndole. Chakuña, arkaña.<br />

Rodeo así. Chaku. Vide: tu- no. 12.<br />

Rodear los cameros con una soga por los cuellos<br />

para que no se huyan. Warpuña, qhataña.<br />

Rodear las vicuñas con una soga de muchos<br />

colgadijos para cogerlas. Tumantaña, lipiña; y la<br />

soga se dice: lipi.


Vocabulario de la Lengua Aymara 271<br />

Rodear camino no andando via derecha. Q'inq'u<br />

saraña, ch'illiwa paki saraña.<br />

Rodeo del camino. Q'iq'u thaki vel asiru q'apisäña<br />

thaki.<br />

Rodezno del molino. Molinona phirurupa.<br />

Rodezno para hilar. Phiruru.<br />

Rodilla de la pierna. Qunquru. + Hincarla: killphiña,<br />

killphit'aña, tillpinuqaña vel qunqurutha killphiña.<br />

Rodilla, trapo pare fregar, &c. Q'uchallu,<br />

murqupañu.<br />

Roer. T'uniña, achuraña, k'ajuraña, jankhiraña.<br />

Roer solamente lo que está cocido de la papa,<br />

manzana, &c. Khallmuraña.<br />

Roer algo, el que no tiene dientes. Qullmuña,<br />

qullmuraña, qullmukipa, qullmururuña.<br />

Roer huesos, etc. Sipiraña, t'ururaña, t'urukipa,<br />

t'urururuña, jankhikipa, jankhiruruña.<br />

Rogar al que no gusta de darlo que se le pide.<br />

Achikaña, jithi winkuña.<br />

Rogar a Dios. Jamp'at'iña, mayisiña.<br />

Rogar por otro. Jamp'atirapiña.<br />

Rollete de ichu donde asientan las tinajas. Tiyapu.<br />

Rollizo y prolongado. Wiskalla.<br />

Rollizo como balaustre en partes delgado y en<br />

partes gordo. Waq'allä. + Hacerle: waq'alláchaña.<br />

Rollo de piedra. Qala piquta.<br />

Romaza hierba. Llankha llankha.<br />

Romadizo. Umchi. + Tenerte, umchitu.<br />

Romadizo soco, de que padecen los niños. T'isi. +<br />

Tenerle: t'isitu.<br />

Romadizarse. Umchitu.<br />

Romadizado. Umchi, umchikatuta.<br />

Romper. Vide: quebrar, rasgar.<br />

Romper abriendo mucho. Wikatataña.<br />

Romperse. Vide: quebrarse, deshilarse, rasgarse.<br />

Roncar. Qhultuña, qimsaña.<br />

Ronco. Kunka qixayu, amaya saxa, amayana anita,<br />

ch'aja, tarqaqa vel turquqa kunkani.<br />

Ronquecer. Kunka qixayut'itu, amayat'itu, ch'ajt'itu,<br />

jikt'itu, turqut'itu.<br />

Ronquera. Qixayu kankaña.<br />

Ronchas o granos. P'usu p'usu, quxu quxu. + Salir:<br />

p'usut'itu, samut'itu, quxu quxu mistutu.<br />

Roña. Qaracha. + Tenerla: qarachitu. + Pegarla:<br />

makhatäña.<br />

Ropa. Isi. + Ponérsela: isit'asiña. + Ponerla a otro:<br />

isit'äña.<br />

Ropa vareteada o labrada de diversos colores<br />

naturales. Charqa charqa, q'alla q'alla, sü sü.<br />

Ropa de lustre. Llipiri isi.<br />

Ropa de lana muy negra. Isi larama lanqhu.<br />

Ropa media vieja. Murqu isi.<br />

Ropa como felpa. Phuñu, llusq'a.<br />

Ropa de apestados. Tapita isi. + Dejarla en el camino<br />

para que el que la cogiere se lleve la enfermedad o<br />

peste: tapiniña.<br />

Rostro. Ajanu, ullinaqa.<br />

Rostro lagrimoso. Jacha ajanuni.<br />

Rostro hinchado. Uqullu, umullu. + Hacer rostro al<br />

enemigo: awqa manqa ayniña.<br />

Rostro quemado del frio. Paju, k'ank'a k'ank'a,<br />

qhacha, t'ukurt'äta, pajurt'äta.<br />

Rostro quemado al sol. Qhatirata.<br />

Rostri tuerto. Parkitha, kichatha, q'isutha ullat'iri.<br />

Roto. Vide: andrajoso.<br />

Rostro, agujereado. Lutu lutu, p'utu p'utu, llika llika<br />

isi. Vide: gastado, viejo. + Andar con el vestido tan<br />

roto que se parezcan las carnes: isitha janchi q'üsi,<br />

uqusi.<br />

Rojo, bermejo. Phaq'u. + Uno que tiene el cabello<br />

así: phaq'u vel chuqi pantasä ñaq'utani.<br />

Rubí, piedra preciosa. Wila qispi qala.<br />

Rubio. Vide: rojo.<br />

Rudo de ingenio. Araqu chuymani, pisi vel luqhi<br />

chuymani, suwamari. Vide: ch'a- no. 1.<br />

Rueca de hilar. Acá no se usa.<br />

Rueda de gente. Vide: corrillo.<br />

Rueda de molino o piedra. Kuna.<br />

Rueda de carretoncillo. Sitiqä.<br />

Ruego. Achikawi, jamp'atiwi.<br />

Rugas del rostro, paño, &c. Pullchu pullchu, llawu<br />

llawu, sip'u sip'u. + Tenerlas en el rostro: pullchu<br />

pullchu ajanuni. Vide: arrugarse.<br />

Rumiar. Q'anasiña, chamusiña, khistusiña.<br />

Rumiar. Vide: considerar.<br />

Rústico. Quqa jaqi, sach'a jaqi, wanaqu, taruja.<br />

Ruido. Los nombres o verbos que se significan, casi<br />

todos son onomatopeyas, que con la pronunciación<br />

del vocablo imitan al sonido o ruido que hacen,<br />

v.g.:<br />

Ruido de la llama que abrasa grande cantidad<br />

de leña. Nina kujuti vel quxuta quxuti.<br />

Ruido muy desabrido al cortar o refregar palo<br />

con piedra y cosas semejantes. Jajapurachaña,<br />

jinchuru chanjrantaña.<br />

Ruido que hace el que se está muriendo cuando<br />

la hierve la olla o la candela de mala cera o<br />

sebo. T'ax t'axtaña, p'ax p'axtaña.<br />

Ruido que hace el agua al caer de la fuente o<br />

caño. Ch'axchaña vel phaxchaña.<br />

Ruido del que le hace con el zapato o con el<br />

vestido, &c. Churuxtaña, churux churuxtaña,


272 Ludovico Bertonio<br />

putux putuxtaña, tuqul tuqultaña.<br />

Ruido que hacen con el vestido, arrastrando o<br />

ludiendo. Jisp'ux jisp'uxtaña, llump'ix<br />

llump'ixtaña.<br />

Ruido o murmullo de la gente, pájaro, &c.<br />

Q'uslluña, jupiña vel chuchaña y también de<br />

chirimías.<br />

Ruido de las puertas al abrirlas. K'ark'artaña,<br />

jachaña.<br />

Ruido que hacen, mascando y relamiéndose con<br />

mucho gusto. Mach'iqasiña, ch'amaqasiña vel<br />

mallkiqasiña.<br />

Ruido del rio. Jux juxutaña.<br />

Ruido de la lluvia. Jallu phaxti vel chhaxti.<br />

Ruido al tostar del maíz y otras cosas así. T'uqux<br />

t'uquxtaña, p'atax p'ataxtaña.<br />

Ruido de alguno al dar batacazo o la pared al<br />

caer. P'ünuqtaña, p'allch'axnuqtaña,<br />

p'utuxnuqtaña.<br />

Ruido de los pájaros al menear o batir sus alas y<br />

los pendones con el aire, &c. Apax apaxtaña,<br />

apal apaltaña.<br />

Ruido del pito y otras cosas así de metal al caer<br />

o golpear con ellas. Tantantaña.<br />

Ruido del aire al arrojar de las cosas. Tarrrtaña,<br />

warrrtaña, waaantaña. Las letras triplicadas en<br />

estos vocablos piden detenimiento al<br />

pronunciarlos.<br />

Ruido que hacen al llamar en la puerta. Tux<br />

tuxtaña.<br />

Ruido de los platos y otras cosas el menearlas.<br />

Turux turuxtaña, tultux tultuxtaña vel turuqaña.<br />

3 -qi.<br />

Ruido del aire cuando sopla recio. Thä kujuti,<br />

jawq'asi.<br />

Ruido de las tripas cuando hay hambre. Jiphilla<br />

q'aw q'aw situ, vel q'uy q'uytitu.<br />

Ruido del granizo y otras cosas. T'uq t'uqtaña,<br />

t'uqux t'uquxtaña.<br />

Todos estos verbos son neutros y significan hacer<br />

ruido y para significar o decir el mismo ruido se<br />

tomará el infinitivo de estos mismos verbos. Y ser<br />

causa que las cosas hagan aquel mido se dirá con<br />

añadir la diéresis vel -ya, en los mismos verbos,<br />

v.g.: Tux tuxtaña, es hacer ruido la<br />

S<br />

Salar. Jayunchaña.<br />

Salar demasiado. Jayusjaña, jayuna k'arasjaña.<br />

Salado demasiadamente. Jayuk'ara.<br />

Salado moderadamente. Jayuna purit'äta, wakita<br />

jayuniki.<br />

Saladísimo. Jayuk'ara, jayujama k'ara.<br />

Salario. Paqara, paylla.<br />

Salero. Jayu inuqaña.<br />

Salina. Jayu yapu, jayu sirka.<br />

Salinero. Jayu kamana.<br />

Salir. Mistuña. Y todos los verbos de movimiento con<br />

la partícula -su y otros también compuestos con la<br />

misma partícula -su o con -tusnu o -thalta, aunque<br />

estas dos postreras no entran en todos los verbos,<br />

como decimos: sarsuña, sarutusnuña, saruthaltaña,<br />

phat'usuña, marusuña, &c. Aywisuña, äsuña.<br />

Iremos poniendo otros vocablos o modos de hablar<br />

que no se comprenden tan claramente en esta regla<br />

general.<br />

Salir los sembrados. Alisuña, chíllkusuña.<br />

Salir o campear sobre otros uno que es alto de<br />

cuerpo. Ätusnuña, jilutusnuña, chukutusnuña.<br />

Salir canas, barba, uñas, dientes, cuernos. Aliñna,<br />

alitu.<br />

Salir de enfermedad. Yanjraraña, ñañaptaña,<br />

sap'aptaña, usurasiña, miraqasiña.<br />

Salir de bobo. Allqamarikiptaña, qhatikiptaña,<br />

jakikiptaña.<br />

Salir, nacer las semillas. Maphutaña, p'ap'utaña.<br />

Salir el botón de las flores. Amuchasiña.<br />

Salir de trabajo o pena. Jaqaqasxaña.<br />

Salir con su pretensión. Jakakiña.<br />

Salir al encuentro: jakistaqhaña y otros muchos<br />

verbos así de movimiento como otros con la<br />

partícula -staqha, sarastaqhaña, phat'istaqhaña,<br />

manq'astaqhaña.<br />

Salir de alcalde o de corregídor, &c. Alcaldetha,<br />

corregidoratha mistuña.<br />

Salir a luz o parecer lo que estaba encubierto.<br />

Qhanawaxaña, ullasxaña.<br />

Salir diviesos, sarna, &c. Ch'uputu, qarachitu.<br />

Tomando el nombre de la enfermedad compuesto<br />

con -ña y es regla general.<br />

Salir el humor o la aguaza de las papas con el calor<br />

del sol. Amkha ch'usu. + Sacarle el sol: lupi<br />

ch'usuy.<br />

Salir de entre mucha gente con dificultad.<br />

Jaqhutusnuña, qaxtusnuña, t'aqtusnuña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 273<br />

q'uptusnuña.<br />

Salir a priesa. Jalsuña, thuqutusnuña.<br />

Salir con el pleito. Jucha vel pilitu jakintaña.<br />

Salir la llama del horno, fogón o ventana, &c. Nina<br />

jawq'usu, jallpusu.<br />

Salir la multitud de gente, ganado, hormigas, &c.<br />

Jump'uxtusnuña.<br />

Salir la espuma de la olla. Jupuqutusnuña, jupuqaña.<br />

3 -qi.<br />

Salir acompañando con lágrimas o con voces.<br />

Jacharpäña. Idem: jupirpäña.<br />

Salir muchos de alguna parte. Jutuña, aywisuña, &c.<br />

Salir vapores de la tierra húmeda con el calor del<br />

sol o fuego. Jürutaña, jürsunuña, jürmukuña, &c.<br />

Phuthutuña, phututusnuña, &c.<br />

Salir de niño o niña. Yaqanakiptaña, tawaqukiptaña.<br />

Salir el sol, luna, lucero y cualquiera estrella o<br />

señal que está en el cielo. Jalsuña.<br />

Salir dos o tres en compañía de entre muchos.<br />

Irptusnuña.<br />

Salir lágrimas. Jacha llullumi vel p'ali, chhaxchi vel<br />

p'alax p'alaxti, jawiqi.<br />

Salir la llama del fuego muy grande. Nakhuthaltaña<br />

vel nakhutaña.<br />

Salir centellas o chispas. Nina wara wara chhukusu.<br />

Salir el viento muy recio de alguna parte. Thä<br />

nütusnu vel thä nuwaqti.<br />

Salir el que se habla zambullido en el agua.<br />

Ñusk'usuña, k'unusuña.<br />

Salir muchos con estruendo. Uxutusnuña,<br />

t'ümusnuña.<br />

Salir un madero, clavo, estaca, &c, sin sacar.<br />

Ullutusnuña, junutusnuña, chhukutusnuña.<br />

Salir el agua por algún caño, como en las fuentes.<br />

Phaxchaqaña vel jawiqaña. 3 -qi.<br />

Salir de madre la mar, laguna o río. Vide: anegar.<br />

Salir la criatura o los corderos del vientre<br />

naciendo. Phulltuxtusnuna, phulltuxwaqtaña.<br />

Salir fuera de sí el que está enojado. Phulluxkiptaña,<br />

wallaxkiptaña, q'apiskiptaña.<br />

Salir de la ciénega. Q'ultatha jiskhutusnuña,<br />

wayutusnuña. Idem: lanqhtusnuña.<br />

Salir bien de la pendencia, disputa o porfía.<br />

Säkasiña.<br />

Salir muchos de alguna iglesia, juntamente o de<br />

otro lugar. T'ümusnuña, tutukusnuña.<br />

Salir arriba el agua de algún caño. Wijutusnuña,<br />

phulluxtusnuña, phullchuxtusnuña.<br />

Salir cual y cual viruela. Jank'a t'akhusutu,<br />

t'aqhanuqitu vel maya maya mistutu.<br />

Salir a la mar un cabo de tierra, llano o cerro que<br />

sea. Qullu vel uraqi qutaru jiskharantti, wit'urantti,<br />

wat'arantti.<br />

Salir con algo después de mucha pretensión<br />

alcanzando todo lo que intentaba. Athiña,<br />

atipaña.<br />

Salirse de suyo lo que estaba entremetido con otras<br />

cosas: aputusnuña, chillutusnuña, jallusnuña.<br />

Componiendo los verbos especialmente de llevar<br />

con la partícula -tusnu.<br />

Salirse o escurrirse el agua de suyo poco a poco no<br />

rezumándose. Ch'umat'aña, ch'uwat'aña.<br />

Salirse el agua poco o mucho. Jawsuña, jawimukuña.<br />

Salirse el pie o la mano de la criatura que nace.<br />

Kayu wat'atusnuña, ampara lukutusnuña.<br />

Salirse sin ser sentido. Llamkusuña.<br />

Salirse un clavo, estaca, &c. Junutusnuña,<br />

jithitusnuña, jaltusnuña.<br />

Salirse el cabo de una soga y andar colgando o de<br />

una sincha, &c. Wayt'itusnuña.<br />

Salirse del montón el ichu y cosas así. Yayutusnuña,<br />

yayuthaltaña, markuthaltaña.<br />

Salirse huyendo. Phatusuña, marusuña.<br />

Salirse a fuera del concierto. Janichasxaña,<br />

kutäsxaña.<br />

Salirse a fuera el que se había empadronado.<br />

Qillkutusnuña.<br />

Salirse como una bestia espantada. Pharaxtusnuña.<br />

Salida. Mistuña. + Darla: churaña.<br />

Salida, hembra que apetece el ayuntamiento del<br />

macho. Q'añusiri.<br />

Salitre. Qullpa.<br />

Salitral. Qullpa qullpa.<br />

Salitre que sirve para teñir. Millu.<br />

Saliva. Jutunqä. + Venir a la boca oyendo hablar de<br />

comida: jutunqä lakharu chijuthaptitu,<br />

chijutusnutu, phuxtusnutu, phaxthaptitu.<br />

Salmuera. Idem: vel t'amata uma, jayuna jarqata uma.<br />

Salpicar. Ch'allanuqaña vel ch'allarpaña.<br />

Salpicarse. Ch'allanqusiña.<br />

Salsa. Jallpaña wakäta.<br />

Salsa de unos pescaditos adobados con ají. Ch'ich'i,<br />

sachalli.<br />

Salsero. Mut'ka.<br />

Saltar. Thukutaña, jalaña. Vide: thu-, no. 1.: donde se<br />

hallarán muchos modos de saltar.<br />

Saltar el agua hacia arriba resurtiendo por causa<br />

de algún golpe. Ch'allax ch'allaxtaña vel<br />

ch'allankuña.<br />

Saltar desde su asiento o uno que tiene atados los<br />

pies. Jinqitaña vel jinkutaña.<br />

Saltar o salir arriba lo que se muele. Iwthaltaña.


274 Ludovico Bertonio<br />

Saltar y brincar los corderos, muchachos, &c.<br />

Sink'usiña, q'usk'isiña.<br />

Saltar las bardas. Uyu qurä thuqukipaña, jalakipaña.<br />

Saltar los granos de maíz cuando le tuestan y otras<br />

cosas así. P'ataxtusnuña, thuqutusnuña.<br />

Saltar con un solo pie, teniendo al otro levantado.<br />

Anata thunkuña, anata thuquña.<br />

Saltar polvo en los ojos. Qhuri nayraru t'ijutusnutu.<br />

Saltar el fuego o cundir con el aire. Thä nina<br />

jawq'arpiy, jawq'akati vel nina jallpakati.<br />

Saltar el grillo. T'ijutaña.<br />

Saltar la sangre. Willa t'ujutusnutu.<br />

Saltar los ojos. Nayra jaltusnutu.<br />

Saltos, latidos o brincos. T'iju t'ijutaña. + Darlos; t'iju<br />

t'ijutaña, t'ax t'axtaña. Idem: t'ax t'axtitu, unuqkitu,<br />

puruqkitu; poniendo primero la parte que los da. +<br />

Darlos el que es azotado: pharara anataña.<br />

Saltear. Jaqhuraña.<br />

Salteador. Jaqhuriri, warka, t'iwrari, t'iwriri.<br />

Salvar. Qispiyaña, jakäña.<br />

Salvación. Qispiña, qispiyaña.<br />

Salvador. Qispiyiri.<br />

Salvados afrechos. Jamch'a.<br />

Salvaje. Musi, anti, taruja, wanaqu, sallqa. Vide:<br />

rústico.<br />

Salud. K'umaraña. + Darla: K'umaräña, k'umaraptäña.<br />

+ Tenerla: sap'akiña, k'umarakiña, jiskikiña.<br />

Saludar. Arurapiña, jamp'at'i mama saña.<br />

Saludarse. Arurapisiña.<br />

Salud del alma. Almana jiskipa.<br />

Saludes. Vide: besamanos.<br />

Salvia hierba. Sumuña.<br />

Salvo, excepto. Mayniki, mayaki. v.g.<br />

Salvo Pedro, todos son ignorantes. Taqi jani<br />

yatirikamakiwa. Pedro mayniki ancha yatiri.<br />

Salvo la Virgen María, Madre de Dios, todos los<br />

hombres y mujeres somos concebidos en<br />

pecado: jaqinaka qayqachixa juchanikama<br />

jakhutatatanwa. Wiñaya virgen María Diosana<br />

taykapa mayni sapakiwa juchawisaki<br />

jakhutatakankana.<br />

Salutación. Arurapiwi.<br />

Sana cosa, buena para la salud. Sap'a, jiski,<br />

maysana.<br />

Sanamente, con sencillez. Chiqa chuymampi.<br />

Sano y salvo sin desastre. Kasithapaki.<br />

Sano, libre de enfermedad. K'umaraki, sap'aki,<br />

ñañaki, &c.<br />

Sanar. Neutro. Jakxaña, sap'axaña, k'umaraxaña.<br />

Idem: usu apartitu, aparitu, usuraña.<br />

Sanar. Activo. Jakäxaña, sap'äxaña, k'umaraxaña, &c.<br />

Sanar el ciego, sordo, mudo, &c. Ullitatäña, isapäña,<br />

arusäña vel arustatäxaña.<br />

Sangre. Wila. + Gotear: ch'aqhaña.<br />

Sangre corrompida. T'amata wila.<br />

Sangre real. Qhapaqa wila.<br />

Sangre cocida para comer. Wila parka. + Cocerla<br />

así: parkaña.<br />

Sangrar. Sirkaña. 3 -ki.<br />

Sangrar al modo antiguo de los indios o hechiceros.<br />

Tikhat'aña.<br />

Sangrar ríos. Jawiri pallarpäña, patjaña, pataqaña y<br />

encaminandole a otra parte: irpamukuña.<br />

Sangría. Sirkaña.<br />

Sangriento. Wilaxtara. Vide: ensangrentado.<br />

Santo. Idem vel Diosaru chuymani, Diosaki antikatiri,<br />

&c.<br />

Santo del cielo. Alaxpacha Santo.<br />

Santidad. Santo kankaña.<br />

Santificar. Santochaña, santo luraña.<br />

Santiguarse. Santa kurusäsiña.<br />

Santiguarse de otro. Jaqi ulljasina vel jaqitaki santa<br />

kurusäsiña, way saña vel supayu ulljasina<br />

jamachaña.<br />

Sapo ordinario. Jamp'atu.<br />

Sapo grande. P'ati vel mama wallaja jamp'atu.<br />

Sapillo. Ch'ich'ikaña.<br />

Sapillo, que suelen llamar a las niñas por donaire.<br />

Jamp'atu, k'ayra.<br />

Sarampión. Idem: sarampiya, qhirqhi usu, jank'a usu.<br />

+ Tenerle: jank'a usuña. Idem: usutu.<br />

Sarao o baile de caciques y de gente principal con<br />

mucha mesura. Suxa, ayma. + Hacerle: aymaña,<br />

aymat'aña, suxaña, suxat'aña.<br />

Saquear. Jark'aña.<br />

Saquillo, talega. Wäqa.<br />

Sardina. Idem.<br />

Sarna. Qaracha. + Tenerla: qarachitu, qarachatitu,<br />

qaracha q'äkipitu. + Estar lleno de ella: qaracha<br />

khankha vel k'ank'a vel k'á. + Pegarla: makhatäña.<br />

Sarnoso. Qarachaxtara, chullchu. + Carnero sarnoso:<br />

qaracha khankha.<br />

Sarpullimiento. Sisu. + Tenerle: sisutu, sisu mistutu.<br />

Sarpullido. Sisuna tukuta, t'uruta.<br />

Sarpullirse los niños o deshollarse el sobaco o entre<br />

las piernecitas. Llillijaña vel llillijitu.<br />

Sarpullimiento así. Llilli.<br />

Sarta, gargantilla. Wallqa, aju.<br />

Satanás. Idem satanasa, supayu.<br />

Satisfacerse, vengarse. Puriqäsiña.<br />

Satisfacerse cobrando. Katusxaña.<br />

Satisfacer, pagar la pena que debe. Phuqhaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 275<br />

phuqhasiña, ajusuña.<br />

Satisfacer por otro. Phuqharapiña, &c.<br />

Sábana. Susuña, awayu susuña.<br />

Sabandija. Ch'ich'ikaña.<br />

Sabañones. Ch'iwirka, q'asarkha. + Tenerlos:<br />

ch'iwirkhitu, q'asarkhitu.<br />

Saúco. Qhüla.<br />

Saya de india. Urku. + Ponersela: urkut'asiña. +<br />

Ponerla o vestirla a otra: urkut'äña.<br />

Saya pequeñita que antiguamente, por superstición<br />

ponían a las niñas. Sukullu urku.<br />

Sayagües rústico. Juru. Vide: rústico.<br />

Sauce árbol.<br />

Sazonar la comida, echándole lo que requiere.<br />

Purit'äña, wakhitäña. + Cociéndola o asándola:<br />

qhatäña.<br />

Sazonado así. Qhati. Acabado de cocer o de asar.<br />

Sazonar. Vide: madurar la fruta.<br />

Seas bienvenido. Allinaki purima, jayatha ullijsma,<br />

&c.<br />

Sea quien fuere. Khitis khitipha.<br />

Secarse. Wañat'aña, pharat'aña, tunthiña, wañusuña,<br />

pharusuña. Son casi generales para todo.<br />

Secarse la leche a las mujeres. Ñuñu wañkatitu,<br />

pharakatitu vel wañtitu.<br />

Secarse lo mojado, ropa y cualquiera otra cosa.<br />

Wañaraña, thäraña, t'ajsaraña, Vide: wa- no. 35.<br />

Secarse el estiércol que está en los corrales de las<br />

vacas, cabras, &c. K'ä k'ank'allichasi.<br />

Secarse el manantial o fuente. Sakaka phujuru<br />

jalanti.<br />

Secarse la pared recien hecha y otras cosas de<br />

barro. Thasuña, thätana, t'ajsutaña t'ajsaraña.<br />

Secarse de sed. K'ajataña vel wañajaña, tuntijaña.<br />

Seco así de sed. K'aji, waña, tunt'i.<br />

Secar. Activo. Wañat'äña, &c. Añadiendo la partícula<br />

-a- vel cha, en los verbos precedentes. Wañachaña,<br />

&c. qhuruchaña, qhamachaña, surachaña. Estos<br />

tres últimos son para secar frutas al sol.<br />

Secar la tierra al sol. Japuchaña.<br />

Seco. Waña, phara, qhuru, tunt'i. + Madera seca;<br />

qhaqha uruta lawa. + Fruta seca o pasada al sol:<br />

qhama, durazno qhama, manzana qhama, &c. +<br />

Pared bien seca: chillisä pirqa.<br />

Seco, chupado. Qharatata wañat'aña.<br />

Secrestar bienes. Jark'aña.<br />

Secreto. Jamasa, jani isapata. + Descubrirlo: arusuña,<br />

phakusuña. + Tenerlo entre tres o cuatro: aru<br />

limijasiña, lluphjasiña, k'ichijasiña.<br />

Secretamente. Jamasaki, manqhitaki, jamaskataki.<br />

Sed. Wañjaña. + Tenerla: wañjitu. + Muerto de sed:<br />

waña, phara.<br />

Sediento. Idem: waña, wañjata.<br />

Seda. Idem: sita.<br />

Seda hilo. Sita ch'ankha.<br />

Seda floja. Sita t'awra. Vide: tela.<br />

Sedazo. Susuña,<br />

Segar. Yawiña, kuchuña.<br />

Seguir. Arkaña, k'ajraña, alisiña. Vide: A-, no. 38 y no.<br />

75.<br />

Seguir las pisadas o rastro. Kayu apiña, arkaña.<br />

Seguir al que quiere desaparecerse. Arkakipaña,<br />

aliskipaña, laskutäña, laskakipaña.<br />

Seguir al que llora llorando con él. Jachaxäña. 3 -xi.<br />

+ Y si son muchos, jupixäña.<br />

Seguir o imitar a otro. Ullirpäña.<br />

Seguir la fortuna a alguno. Inkisarti, arkuti. +<br />

Hombre a quien sigue la fortuna: inkini jaqi.<br />

Segundar, hacer otra vez lo que había hecho:<br />

wasinchaña. Y también se dice con los verbos<br />

compuestos con -xa. v.g.<br />

Segundar el ir. Saraxaña. El comer: manq'axaña,<br />

&c.<br />

Segundo en orden o lugar. Maynixaru, mayaxaru.<br />

Segundo punto del sermón. Sullka aru.<br />

Seguro estar. Manuqasiña. Idem: thurit'äsiña,<br />

yatinuqaña. 3 -qi.<br />

Sello. Unancha, marka, sanampa.<br />

Sellar. Unanchaña, markaña, sanampaña, unanchsuña,<br />

&c.<br />

Semblante. Ajano, ullinaqa. + Mudarle: pä ajanut'aña,<br />

mäwkiptaña, mämukutaña. + Tenerle de loco.:<br />

tukuku tukuku ullinaqaña vel tukuku ullinaqaniña.<br />

Sembrar quinua, trigo y otras semillas<br />

derramando. Phawaña vel thap'iña.<br />

Sembrar papas o maíz y todo lo que se va poniendo<br />

a mano aunque sean piedras. Sataña, satantaña,<br />

yawrintaña. Vide: sa- no. 31.<br />

Sembrar maíz, se dice también. Uqiña, ayruña.<br />

Sembrar espeso con demaseada semilla. Phathu,<br />

t'int'i phawaña, sataña, t'int'isjaña, phathusjaña.<br />

Sembrado así. Jararankha jaychjiri, piqacha jani<br />

maluri yapu.<br />

Semejante. Jama vel -ja, pospuesto a las cosas, v.g.:<br />

Semejante a Pedro: Pedroja, Idem: -jama. + Al oro:<br />

chuqija, &c. puede también decirse, Pedrona<br />

ullinaqapa ullinaqani vel Pedro es semejante o muy<br />

parecido a Pablo: Pedrompi, Pablompi mä amkana<br />

q'allujata, kharijata vel Pedro Pablo mak'akiwa<br />

pantasäk'iwa.<br />

Semejanza. -jama vel -ja kankaña.<br />

Semejanza del oro. Chuqija kankaña.


276 Ludovico Bertonio<br />

Semejarse o parecerse entre sí. Ukajapurakiña,<br />

maynijapurakiña.<br />

Semejante hacer a Pedro, &c. Pedrojachaña,<br />

Pedrojamachaña.<br />

Semilla de todas cosas, aún de los animales y<br />

hombres. Jatha.<br />

Semilla de los hombres y animales. Jathasiña, jatha,<br />

sapaqa. + Derramarla provocándose a polución:<br />

sapaqaja vel jathasiñaja; y si es mujer: llawsa<br />

llawsaja mistuwasiña. + Derramarla o tener<br />

polución en sueños: samkana sapaqa mistutu.<br />

Semilla de las hembras y mujeres. Llawsa llawsa vel<br />

janq'u.<br />

Semilla de quinua, trigo, &c. que degenera algo de<br />

su especie. Isuwalla. Y aún llaman de este nombre<br />

a los bastardos y a los que no son legítimos.<br />

Semilla o pepita de algodón y ají. Chira vel chila.<br />

Semilla o pepita de las manzanas, uvas, &c. Jupa<br />

jupa.<br />

Senda. Juch'usa thaki, pallqa vel jayphu thaki.<br />

Seno de las mujeres donde ponen algo. Phiqhi. +<br />

Poner algo en él: phiqhi ruchasiña, phiqhirusiña.<br />

Seno de los indios que traen camiseta. Chuyma<br />

qhawa.<br />

Sentarse. Utt'aña, utkaña.<br />

Sentarse todos, sin que nadie esté en pie.<br />

Jant'axtaña, Idem: jant'axnuqtaña.<br />

Sentarse en ringlera. Tilanuqtaña, siqi siqi utt'aña.<br />

Sentarse y levantarse de rabia o enojo. Thuquta<br />

thuqunuqaña.<br />

Sentarse sobre algo. Utxataña.<br />

Sentarse arrimándose. Utkataña.<br />

Sentar o asentar a otro en alguna parte. Utt'äña,<br />

utkäña.<br />

Sentarse en cuclillas. Kayu äkipasisa utkaña.<br />

Sentado estar. Utkaskaña.<br />

Sentenciar, decidir. Jakijaña, phat'jaña, jakhirpäña.<br />

Sentencia. Jakhijawi, phat'jawi.<br />

Sentido, hendido. Turququ laxra vel saxa. + Mirar si<br />

está sentido: tan tantaña, golpeando.<br />

Sentida palabra. Waynaskaña, jalutaskaña aru. +<br />

Decirlas uno que está enojado: waynaskaña aruna<br />

jaqhuntaña, irantaña.<br />

Sentido de la vista. Ulljaña. + Del oído: isapaña. +<br />

Del olfato: mukhit'aña. + Del gusto: malliña. + Del<br />

tacto: llamkt'aña. + De la imaginativa: amajasiña.<br />

No hay vocablo genérico que signifique estos<br />

sentidos.<br />

Sentir, barruntar. Jamurpäña.<br />

Sentir, entristecerse. Phut'isiña, kichusiña. Vide:<br />

amohinarse.<br />

Señal. Unancha, marka, sanampa, puyllu.<br />

Señalar. Unanchaña, markaña, puylluña, sanampaña.<br />

Señal de la herida que queda en la carne. T'iri,<br />

qullqi.<br />

Señal para mojonar las tierras o para otras cosas.<br />

Jusnu, sanampa.<br />

Señalar así. Jusnunuqaña.<br />

Señalar con hilo de lana o con algún fleco los<br />

carneros, &c. Quylluña, puylluña o cortando algo<br />

la oreja.<br />

Señal así. Quyllu, puyllu.<br />

Señal. Vide: mojón.<br />

Señales haber de hielo. Ch'iwirijawa.<br />

Señales de haber lluvia. Jallurijawa.<br />

Señafes haber de buen alto. Allimaririjawa. Y este<br />

modo puede aplicarse a muchas cosas.<br />

Señales dar o muestra de querer reñir.<br />

Jaychasirijawa. Diste muestra o señales de reñir:<br />

jaychasirijatawa.<br />

Señales del golpe que queda en la carne. Larama<br />

jusq'ullu. Vide: cardenal y acardenalar.<br />

Señalar oficios. Kamajaña, irjaña. Vide: repartir,<br />

distribuir.<br />

Señalar la parte que a cada uno cabe de trabajar.<br />

Süjaña. 3 -ji<br />

Señas hacer con los ojos. Nayra q'isuptäña,<br />

thijrutaña.<br />

Señas torpes hacer de lejos. Jayatha wachaña,<br />

k'imiña, wachach'ukiña, k'imich'ukiña.<br />

Señor. Apu, mayqu, mallqu, tata. Hacer del señor: apu<br />

apu tujsaña. + ¿Eres por ventura señor del<br />

universo? ¿Mayqutatl, inkatacha?<br />

Señor propio. Pachpa markani mayqu vel apu.<br />

Señor de vasallos. Jaqini.<br />

Señor de criados. Yanani.<br />

Señora mujer principal. T'alla. Vide: mujer noble.<br />

Señora, nombre de comedimiento. Matay, mamatay.<br />

Usanse hablando solamente con ella. Porque no<br />

diremos Mata doña María jiwi. Por decir S. Doña<br />

María murió. Sino diremos: T'alla Doña María<br />

jiwi.<br />

Señora de vasallos. Marmi apu vel marmi mayqu.<br />

Sencillo, no doblado. Maytharphi.<br />

Sencillo, no malicioso. Chiqa chuymani, uypayu,<br />

sullullu.<br />

Sepultar. Imaña.<br />

Sepultar con grande pompa. Jach'a chupimpi imaña.<br />

Sepultura debajo de la tierra, cavada no más.<br />

Imawi. Sepultura como casa sobre la tierra. Amaya<br />

uta.<br />

Sepultura como una caja de muchas piedras para


Vocabulario de la Lengua Aymara 277<br />

enterrar la gente principal debajo de la tierra.<br />

Kallka. + Kallkachaña: es hacerla vel<br />

kallkacharapiña.<br />

Sepultura o serón como isanga donde ponían el<br />

difunto. Chullpa vel asanqu.<br />

Sepulcro de Cristo Nuestro Señor. Qala phut'i.<br />

Sepultado. Imata.<br />

Ser. Kankaña vel -tha, -ta, -wa, o las terminaciones de<br />

todos sus tiempos y modos.<br />

Ser o escencla. Kankaña.<br />

Ser causa de que uno caiga. Tinkiyaña vel tinkäña. Y<br />

así en todos los verbos componiéndolos con la<br />

diéresis vel -ya.<br />

Ser causa de que uno se vaya por los malos<br />

tratamientos. Aypanäña, qallawaña.<br />

Ser principio y autor. Qallaraña vel qallararapiña.<br />

Ser iguales en dignidad, riqueza, &c. con otro.<br />

Chikapura saraña.<br />

Ser de un mismo parecer o de un mismo querer con<br />

Pedro, &c. Pedrona chuymaparu chikaña.<br />

Ser diez en número. Tunka jakhut'asiña,<br />

jakhuthapitaña, jakhusiña. Y así de otros números.<br />

Ser de valor o precio. Jakhusiña.<br />

Ser espacioso o tardarse. Jayapachaña, t'ut'uña,<br />

unaña.<br />

Ser agradecido. Jayatha jamp'at'iña vel killphiña.<br />

Ser arrogame, altivo. Anchasnaqaña, jilasnaqaña.<br />

Ser dos ya, no siendo ames más de uno. Payaptaña,<br />

payawatatxaña. Y así de otros números.<br />

Ser muchas las ocupaciones. Lurañanaka junisi vel<br />

ancha.<br />

Ser estéril la mujer. Wakhutaña.<br />

Ser tiempo de arar, sembrar, &c. Qhulliña vel sataña<br />

wakisi, yatisi. Y así de todas cosas.<br />

Ser tocado del rayo o morir de él. Illapuña,<br />

q'axchaña, illaput'aña, q'axch'ataña.<br />

Ser temido del demonio el hombre justo. Juchawisa<br />

Jaqi supayutaki t'urusirapi.<br />

Ser de día claro, de noche. Urukipaña, arumakipaña,<br />

&c.<br />

Serenarse. Vide: aserenarse.<br />

Sereno que hace daño a boca de noche. Ajanu thami<br />

usu. No es muy usado. + Poner al sereno. Vide:<br />

enfriar.<br />

Sereno estar el cielo. Pacha llijuti, q'ara laqhampuwa.<br />

Sermón. Sermo, sermona, iwxawi.<br />

Serpiente. Vide: culebra.<br />

Serranía tierra fría. Thä uraqi.<br />

Serrano. Thä uraqinkiri. Idem: suni jaqi.<br />

Servir. Idem: sirwiña.<br />

Servir al tambo. Arkaña, mit'asiña.<br />

Servicio así. Arka, mit'a.<br />

Servir a la mesa. Manq'a asarapiña, mesaxaru asaña<br />

vel manq'a liwaña.<br />

Servir al enfermo. Usuwasiña vel ayquwasiña.<br />

Servicio o plato que se come en la mesa. Mä mit'a,<br />

pä mit'a manq'a, &c.<br />

Servicio para proveerse. Vide: bacín.<br />

Servicial que gusta de acudir a todos. Allqiwiri jaqi.<br />

Sesos. Laxwi, p'iq'iña laxwi.<br />

Seso, juicio. Chuyma amajasiña. + Tenerle: chuymani<br />

amajasiñani. + Cobrarte: chuymachasiña vel<br />

chuymawanuqaña.<br />

Septiembre. Idem: qasu lapaka.<br />

Sebo. Lik'i. + Echarle en la olla como estos suelen:<br />

lik'ina jaqhutaña.<br />

Seis. Chhuxta. + Cumplir el número de seis:<br />

chhuxtachaña.<br />

Si acaso llegares. Qiyna purisina.<br />

Sí, afirmando. Aj, chiqawa, amphi uksawa.<br />

Sí tengo que entremeterme, afirmando y<br />

respondiendo. Waykaja, chhuluja jukapiniwa.<br />

Sí consintiendo. Iya, wä.<br />

Si cuando es condicional. Chi. v.g.: ¿Si eres rico<br />

porqué no das limosna?. ¿Qhapaqachiña, kuna<br />

supa jani wajchanakharu khuyaña? Pero esta<br />

partícula -chi no es necesario interponerla, sino en<br />

el presente y pretérito de indicativo, por que en el<br />

futuro y en ios tiempos de los demás modos<br />

ordinariamente no suele ponerse; y con todo eso la<br />

oración se entiende ser condicional por la partícula<br />

-ukaka vel -ukaska o -ukapilla, que se antepone al<br />

segundo miembro de la oración, v.g.<br />

Si murieres o murieras o muriendo en pecado, iras<br />

o irías al infierno, diremos así. Juchani jiwajata,<br />

jiwasma vel jiwirikta o jiwasina, ukapilla ukaka vel<br />

ukaska infiernoru miriktawa. Y lo mismo se<br />

entiende cuando hay dos supuestos como es facil<br />

de ver.<br />

Siendo esto así. Ukiypana vel uch'ipana vel uka<br />

ipanka. Siempre. Wiñaya, saykipa, uka tukuta,<br />

t'aqhanawi, pacha tuku.<br />

Siempre que como, bebo, duermo, veo &c.<br />

Manq'ankunana, ikinkunana, ulljankunana vel<br />

ulljanjamana.<br />

Siempre viva, es una hierba o planta. Wiñaya<br />

wayna. Y aunque la corten siempre es verde.<br />

Sienes. Illpa.<br />

Sieso, enfermedad de niños. Uti. + Tenerla: utiña vel<br />

utitu.<br />

Siervo. Yana.<br />

Sierva. Yana, supari, china. Criada.


278 Ludovico Bertonio<br />

Siete. Paqallqu.<br />

Siete mesino. Jisk'anchawaqata, jisk'amukuta, jisk'ata,<br />

chanachata.<br />

Siglo. Wiñaya, mä wiñaya, pä wiñaya, &c. + De mi<br />

siglo o de mi edad, tu edad, &c: nä wiñaya, &c.<br />

Significar, querer decir. Sa pachana saña.<br />

Significar su intento. Chuyma atamaja, amajasawi<br />

qhanachaña.<br />

Significar, dar a entender. Unanchäña, jamutäña,<br />

jamurpäyaña.<br />

Significación. Jamut'aña. En una significación: mä<br />

jamut'añana.<br />

Siguiente. Ukaxaru arkiri.<br />

Silencio. Amuktaña, ch'ujulaña, Vide: callar.<br />

Silencio de la noche. Ch'inti aruma.<br />

Silo. Vide: troje.<br />

Silo de ladrones. Tuqa.<br />

Silbar. Wiswisiña, phusarasiña.<br />

Silbar poniendo la mano en la boca. Khürasiña.<br />

Silbo. Wiswisiña, khürasiña.<br />

Silla. Idem: vel utkana.<br />

Sillería. Ch'ixuta qalanaka. + Labrarla: qala ch'ixuña.<br />

Simiente. Vide: semilla.<br />

Simple bobo. Luqhi tukuku q'uq'a.<br />

Simple cosa no doblada. Maytharphiki, mäxtaki.<br />

Sin casa, ni cama donde recostarse. Alikatañawisa,<br />

arphakatañawisa.<br />

Sin advertir o sin acordarse hacer, comer, dormir,<br />

dar, &c. Luratawiña, manq'atawiña, ikitawiña,<br />

churatawiña. Usando de los verbos compuestos<br />

con la partícula -tawi- o diciendo. Armamt'äki<br />

luraña, manq'aña, &c.<br />

Sin apercibimiento ponerse en camino, &c.<br />

Amupachaki saraña.<br />

Sin apretar o ralo. Llaja, taphaki.<br />

Sin bullicio. Tankjasinawi.<br />

Sin cuenta o número. Vide: infinidad.<br />

Sin cuidado, hombre descuidado. Llakimana jaqi.<br />

Sin comer. Manq'amä, manq'anawi.<br />

Sin cesar. T'aqhanawiki vel Jani t'aqhanawi. Con<br />

negación y sin ella vel amanawiki, uka tukuta.<br />

Sin dejar nada. Thiyani qurpani.<br />

Sin dientes. Lakha ulluma.<br />

Sindico, acusador. Ch'ata ch'ata.<br />

Sin estorbo a contento. Malaxä.<br />

Sin falta, sin duda. Jani pampa, amusaña. Sin falta<br />

vendrá: ukasa ukasa jutapinini.<br />

Sin filo. Turu.<br />

Singular, único. Maynixta, sapaxta, mäxta.<br />

Sin entendimiento. Chuymawisa, llacha qawraki,<br />

ch'iqi ch'iqi, chuyma aphalla, chuyma phusa.<br />

Sin hueso, sola carne. Aychallchapi vel janchillchapi.<br />

Sin hombre viviente, casa vacia. Tajata, tantata,<br />

ch'intata.<br />

Sin igual. Jani phaxtani, jani chikani.<br />

Sin miedo. Jani qhï. Jani tunki vel wati. + Sacudir sin<br />

miedo a muchos: nuwatataña.<br />

Sin mudanza. Pachpaki.<br />

Sin malicia. Japhallathamaki.<br />

Sin mezcla de otro color. Uqa vel phichu. Todo<br />

colorado, azul, &c. Sin mezcla: chupika uqaki,<br />

chupika phichuki, larama uqaki, &c.<br />

Sin ningún achaque. Chuqitpiniki.<br />

Sin para qué. Ina läki, kasiki. + Comprar algo sin<br />

para qué: alasich'ukiña. Y de esta manera se<br />

pueden decir muchas cosas, componiendo los<br />

verbos con -ch'uki, y si las cosas son muchas con<br />

la partícula -wäsi.<br />

Sin provecho. Kasiläki, inaki.<br />

Sin por qué, sin razón. Chuqitpiniki, jani yäxatha.<br />

Sinónimo, vocablo de una misma significación que<br />

otro. Aruna yanapa, ch'illapa. + Hablar con<br />

muchos sinónimos: yanani yanani vel yanani<br />

ch'illani arusiña.<br />

Sin razón. Vide: sin por qué.<br />

Sin resistencia. Iyasasinaki.<br />

Sin sombrero. Tankawisa vel tankallawisa vel<br />

tankallawsa. Añadiendo -wisa y algunas veces usa<br />

a las cosas, como qullqiwisa, utawisa, manq'awisa,<br />

&c. Uno que no tiene o sin esas cosas.<br />

Sin salida. Uqha. Dícese de calles y otras cosas<br />

cerradas.<br />

Sin sentido, como fuera de sí o medio muerto por<br />

algún golpe, &c. Samkhart'ata, jiwart'ata.<br />

Sin tardar. Thusaki. Vide: luego.<br />

Sin tiempo. Nayraja, ch'inaja.<br />

Sin vergüenza. Ch'ujinawi, jani wati, jani llaki.<br />

Sin un cabello, sin un pelo de barba. P'axlla<br />

p'iq'iñani, p'axlla tiranqayuni.<br />

Sin vigor, sin fuerza. Iwachu, ch'amawisa, ch'ama<br />

ch'usa. Idem: ch'ama thä vel t'awra laq'a.<br />

Sin vado, sin suelo. Mik'ayu vel manqhi, &c. Vide:<br />

profundo.<br />

Siquima, fruta de indias. Willu.<br />

Siquima seca. Willu khama vel willu sura; como<br />

también dicen durasno khama vel sura.<br />

Sirguerito. Ch'iyña, ch'uyña vel chuqi ch'iyña.<br />

Sitio o suelo de la casa antes de hecha. Utataki uraqi.<br />

Sobaco vel sol sobaco. Chiqanqara, llilli. + Meter<br />

algo en él encubierto: qhumantaña, qhumajasiña. +<br />

Llevar algo en él: qhumaña, chiqanqara manqhiru<br />

apaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 279<br />

Sobar pan, barro, &c. Q'apiña, lliwq'aña.<br />

Sobar. Vide: fregar, estregar.<br />

Soberano excelente. Qullana.<br />

Sobervia. Apusnaqaña, tujiña, anchasnaqaña, tataña.<br />

Sobervio. Apusnaqiri, jilasnaqiri, ch'uwasilla,<br />

puwalla, tataña vel tataña chuymani, mita tataki:<br />

tata pacha, jach'a chuyma, tuji, tunu. Vide:<br />

obstinado, mal mandado.<br />

Soberviamente. Apusnaqirijaki, tatañajaki, &c.<br />

Sobornar al juez, &c. Chillutaña vel paqariña.<br />

Sobras de comida. Manq'a puchu, allqa, pilla, ami,<br />

pilliri, t'insjiri vel alsa.<br />

Sobras de otras cosas. Puchu, pilla, &c.<br />

Sobrar. Puchuqaña. 3 -qi. Allqaña. 3 -qi. Pillaxaña,<br />

pillaqaña &c. + Hacer sobrar: puchuqaña, &c.<br />

Sobrado de la casa. Utaxaruta.<br />

Sobre. Vide: arriba, cima, &c.<br />

Sobre o acerca de este negocio. Aka yätha vel<br />

juchatha.<br />

Sobre escrito de la carta. Alaxaru qillqata vel<br />

qillqawi.<br />

Sobresalto del corazón. Chuymana t'ij t'ijtapa. +<br />

Tenerte: chuyma t'ij t'ijtitu, t'iju t'ijutitu, amax<br />

amaxtirtu, chhuj chhujtitu, jaynta jayntitu.<br />

Sobrestante, como mayordomo. Atäni, wallpani,<br />

sitani.<br />

Sobrenombre, apellido. Jaqi suüti.<br />

Sobrepujar. Vide: exceder.<br />

Sobrino del varón, hijo o hija de su hermano. Yuqa,<br />

pucha.<br />

Sobrino del varón hijo o hija de su hermana. Jakiri.<br />

Sobrino de la mujer hijo o hija de hermano. Ipasari.<br />

Sobrino de la mujer, hijo o hija de su hermana.<br />

Yuqa vel pucha.<br />

Socolor o con achaque. Tullpaki vel sirijamaki. v.g.<br />

Socolor de ir a misa vas a Jugar. Misaru maja<br />

sirijamaki anatirimata.<br />

Socorrer. Yanapaña.<br />

Socorro en peligro. Jasakataña, chijiru puriri<br />

yanapaña.<br />

Socorrido, acudido. Activo. Yanapiri.<br />

Socorro. Yanapaña.<br />

Sodomía. Qhacha jucha.<br />

Sofrenada. Ferenaña wayutaña. + Darla: ferenatha<br />

wayutaña.<br />

Soga de lana. Wiska. Y si es corta: wiskalla. +<br />

Hacerla: k'anaña.<br />

Soga de ichu. Phala. + Hacerla: phalaña, phalakipaña.<br />

Soga de nervios. Warik'ara.<br />

Soga de corteza de maguey. Ch'awara.<br />

Soga muy fuerte de ichu. Mullä.<br />

Soga de que cuelgan otras soguillas para cazar<br />

vicuñas. Urquña.<br />

Soga para rodear el ganado. Lipi.<br />

Soga de tres ramales. Kimsa tharphi wiska. +<br />

Hacerla: kimsat'aña. Y así pusit'aña, &c.<br />

Soga para subir ichu con una argolla de hierro o de<br />

ichu. Suchi<br />

Soga gruesa como maroma. Simpa: la de ichu. Qara:<br />

la de cuero.<br />

Sol. Inti; o según los antiguos. Willka. + Hacer sol:<br />

lupiña. Vide: lu- no. 4. donde hay muchos modos<br />

tocantes a este vocablo. + Nacer: jalsuña. +<br />

Ponerse: jalantaña. + Dar en los altos de los cerros:<br />

qullu qulluru k'achachasíña. + Hacer mucho sol o<br />

bochorno: lupi t'ajti.<br />

Sol con uñas. Ch'iwunaqaña. + Con bochorno:<br />

qanqarpusiña. + Pasarte con bochorno:<br />

qanqanpujitu. + Estar sobre la cabeza y en el medio<br />

día: sunaqinkaña. + Bajar de medio día: inti<br />

jalakipti vel jaqhukipti.<br />

Solamente. -ki. La cual partícula se pospone a los<br />

nombres y a las otras partes de la oración y se<br />

interpone a los verbos, v.g.<br />

Solamente es hombre rico, pero, &c. Qhapaqaki<br />

qhapaqa, mäsqa.<br />

Solamente entiendes en comer. Manq'akiña,<br />

manq'aki manq'ata, manq'aki tuliña, &c. + No<br />

solamente le afrento, pero le mato: jani<br />

qhaxsichakinti, mäsqa jiwäpinina.<br />

Na: solamente te aborreceré, pero tendré gana de<br />

matarte: jani uñikimamati, mäsqa jiwäña<br />

ullikatamama.<br />

Solamente se ocupa en hurtar. Luntata mayaki<br />

luntatiri.<br />

Solapar, encubrir una cosa que saben entre tres o<br />

cuatro. Aru limijasiña, llupjasiña.<br />

Solapado. Aru lluphjasiri, manq'ajasiri.<br />

Solar de la casa, antes de hacerla. Utachaña. +<br />

Tomarle: chapasiña, katusiña, qamasiña.<br />

Solar suelo de ladrillos. Ladrillona jant'akuña. + Con<br />

piedras menudas: jayu juyuna sataña.<br />

Soldar como hacen los plateros. Qasaña vel<br />

qasat'aña. Vide: ajustar.<br />

Soldado de la guerra. Soldaru.<br />

Solicito. Q'apa. + Andarlo: parirasiña, parax<br />

paraxnaqtaña, nina umaki jalaña. Vide: diligente.<br />

Solicitar dando prisa. Jamk'achäña, jamk'äña,<br />

jananäña.<br />

Solicitar de amores. Kallaña vel watunqäña.<br />

Solicitar a los deudores para que le paguen.<br />

Manunaka ansaña.


280 Ludovico Bertonio<br />

Solo, único. Maynijta, mäjta vel sapajta.<br />

Solo sin compañía. Sapaki.<br />

Solo uno de dos o tres, &c. Maynipa.<br />

Solo sin gente. Tantataki vel ch'intata, ch'ijita, chuñita,<br />

q'araxtata, wasara, suruwaña.<br />

Solitario que gusta de andar siempre solo. Jaqhaxta<br />

jaqi, sapaxtaki saranaqiri.<br />

Solitario, ermitaño. Sapaxta utkiri.<br />

Sollozar. Jayintaña, khikhintaña.<br />

Sollozar muy recio. Q'anq'alliña.<br />

Solsticio de diciembre. Willka kuti.<br />

Soltar, dejar. Antutaña, jarajaña.<br />

Soltar la voz. Kunka antutaña vel antutxaña.<br />

Soltar la risa sin querer. Laru antutkataña,<br />

phakusuña, larusuña, larutataña.<br />

Soltar el agua represada. Patarpäña.<br />

Soltar la ira. Q'apisi phakususiña vel phullusiña.<br />

Soltar al esclavo dándole libertad. Paqumatha<br />

antutaña vel chuyma ma kamama saña vel chuypa<br />

qamapha saña.<br />

Soltarse la mula maneada. Thu kullusnuña,<br />

ätusnuña, p'ilixtusnuña yarutusnuña.<br />

Soltarse lo que está atado. Jaraxtaña, jaraxnuqtaña.<br />

Soltarse el agua. Patawaqtaña.<br />

Soltarse la sangra después de la sangría. Wila<br />

phalli, paqtawaqti, &c.<br />

Soltar la deuda. Manu pampachaña vel uksakipa<br />

saña.<br />

Soltarse rompiéndose o quebrándose algo.<br />

T'akhutusnuña.<br />

Soltarse en hablar el que va aprendiendo. Aru<br />

jakikipaña, yatikipaña.<br />

Soltera. Marmijta, casaramä, casaranawi, siruki<br />

marmi.<br />

Soltero ya de días. Wasa, wasa kunani, chacha siruki.<br />

Soltero no casado. Chachajta, casaramä, casaranawi.<br />

Sombra. Ch'iwu. + Hacerla: ch'iwuxataña,<br />

ch'iwukipaña. + Hacerla con algo causándola:<br />

ch'iwuxatäña, chiwukipäña. + Hacerla por mucho<br />

tiempo: ch'iwujasiña, + Hacerla en partes y en<br />

otras no: ch'iwunaqaña. + Hacerse sombra así<br />

mismo con algo: ch'iwujäsiña, ch'iwuxat'äsiña.<br />

Sombrero. Tanka. Somprero.<br />

Sombrero de grande falda. Jarp'a vel kallara tanka.<br />

Somero. Alaxachi, alaxa. + Arar así: alaxachiki<br />

qulliña. )( Aliki qulliña<br />

Someramente. Alaxachiki.<br />

Sometico. Qhacha, qhachasiri, ipa wawsa, q'iwsa. Es<br />

propiamente el paciente en este gravísimo pecado.<br />

Sonar la voz, la campana, los instrumentos<br />

músicos, &c. Aruña arusuña, isapasiña, jilusuña.<br />

Sonar el vestido de seda. Isi chhux chhuxti,<br />

chhuxu chhuxu.<br />

Sonar el viento. Thä jisq'i.<br />

Sonar la campana. Jachaña.<br />

Sonar la campanilla o esquilón. Chilin chilintaña,<br />

chin chintaña.<br />

Sonarse las narices. Jurma qinsarpäña, qinsusuña.<br />

Sonsacar. Vide: engañar.<br />

Soñar. Samkana. 3 -ki<br />

Soñar sueño que dicen es señal que conviene dejar<br />

la ida. Qullu samkaña. Es superstición.<br />

Soñar que cayó en el agua, que mató, que pecó, &c.<br />

Samkana umaru jalantaña, jiwayaña, &c.<br />

Soñar malo o buen sueño. Yanqhataki, jiskitaki<br />

samkaña. No hay que hacer caso de ello.<br />

Soñada cosa. Samka yaki.<br />

Sopa. Idem: allpi t'ant'a. + Hacerla: t'ant'a allpichaña<br />

vel allpitatäña.<br />

Soplar el viento. Thäña vel tha wayri, de -aña.<br />

Soplar todo un día. Thälaña.<br />

Soplar con la boca. Phusaña.<br />

Soplar para encender. Phustataña.<br />

Soplar o matar la candela. Phusjaña jiwäña, jint'äña.<br />

Soplar los fuelles. Thä nukhuña, fuelles aputaña.<br />

Soplar el polvo. Phusarpäña.<br />

Soplarle sacándolo. Phususuña.<br />

Soplar al oído, aconsejar mal. Samakipaña, aru<br />

churaña.<br />

Sorber. Juchhaña. Juchhusuña.<br />

Sorberlo todo. Juchhusuña.<br />

Sorber un poco. Juchharaña.<br />

Sordo. Uqhara. + Hacer del sordo: uqharachasiña. Y<br />

si es para con otro: uqharachasirapiña.<br />

Sordo pero no del todo. Jakha, Idem: jakhata, wakita<br />

uqharaki.<br />

Sordera. Uqhara kankaña.<br />

Sosegarse el corazón. Chuyma t'alaxti, t'arphuti,<br />

t'arphunuqi vel manuqi.<br />

Sosegar a otro. Chuyma t'alaxtäña.<br />

Sosegado estar. Llamp'unuqaña, manuqaña,<br />

inawanuqaña. 3 -qi.<br />

Sosegado estar todo, haber mucho silencio.<br />

Ch'ujtataki, ch'intataki.<br />

Sosobra para el que come. Llip'u llip'uru manq'aña.<br />

+ Tenerla: llip'u llip'uru, ati atiru manq'aña. +<br />

Darla: manq'aña.<br />

Sospechar que uno hurtó, pecó, &c. Inaxa<br />

luntatachi, juchachasichi sana vel nantha luntati,<br />

juchachasi vel luntata, wachuchuqa tumpaña.<br />

Sospecha. Chuymana tumpaña. + Darla de sí:<br />

tumpäsiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 281<br />

Sospechoso que juzga mal de otros. Amuli,<br />

manqhini.<br />

Sospechoso de quien todos sospechan. Ch'ipuqu,<br />

jamqu, chari jaqi.<br />

Suspirar. Vide: suspirar.<br />

Sustentarse con su trabajo, vivir de hilar, tejer, &c.<br />

Qapusina, sawusina jakasiña.<br />

Soterrar. Uraqi jat'itaru imantaña vel uraqi manqhiru.<br />

Soy, eres, es. Kankaña, kankaña kanki, Idem: -ña, -ta,<br />

-wa. Y en plural: piskatana piskana, piskata piski.<br />

Porque las terminaciones del verbo solamente en<br />

todos los tiempos de los modos muy elegantemente<br />

suplen las veces del mismo verbo sustantivo, que<br />

en esta lengua es, kankaña. De cuyas<br />

significaciones y como sirve para hacer el verbo<br />

pasivo y de la manera de sincoparse tratamos en la<br />

grámatica, p.1.c.4 y p.2.c.2 y p.3: c.5. y en otras<br />

partes.<br />

Suave. Muxsa. K'isa, qawi, malli misk'i vel muxsa<br />

muxsa, &c.<br />

Suavemente. Muxsaki, &c.<br />

Suavidad. Muxsa kankaña.<br />

Subdito de Pedro o vasallo. Pedrona jaqipa, Pedro<br />

mayquni.<br />

Subdito mío, tuyo, &c. Jaqija.<br />

Subir: mistuña. Y todos los verbos de andar o de<br />

movimiento compuestos con la partícula -su.<br />

Sarsuña, aywisuña, äsuña.<br />

Subir a gatas. Lat'usuña.<br />

Subir cuesta arriba. Amputaruchaña. + Su contrario:<br />

aynacharuchaña.<br />

Subir a caballo. Lat'axataña vel kapaxataña. Vide:<br />

meter el pie en el estribo.<br />

Subir a las ancas. Caballoru ankasiña.<br />

Subir el estribo. Estribo jithsuwaña. )( jiskhaqaña, 3<br />

-qi.<br />

Subir el precio o pedir mucho. Phaqasäña, jilataki<br />

säña.<br />

Subir gradas o escaleras. Chillkusuña, lat'usuña.<br />

Subirsele la colera o mostaza. Q'apiskiptaña,<br />

phulluxkiptaña. + La persona colérica: nasxaru vel<br />

jayntillani jaqi.<br />

Subir con presteza. Jank'usuña.<br />

Subir o sacar. Apsuña. Y todos los verbos de llevar<br />

con la partícula -su.<br />

Subir a ser cacique, corregídor, &c. Mayquxaña,<br />

apuxaña.<br />

Subir con ligereza la flecha, pájaros y otras cosas<br />

que se arrojan. Wijtusnuña, pharaxtusnuña.<br />

Subir así el agua. Wixtusnuña.<br />

Subirse a mayores, hacer del señor o de la señora.<br />

Mayquchasiña vel t'allachasiña.<br />

Súbitamente. Vide: repentinamente o de improviso.<br />

Suceder a alguno. Lantiña vel lantixaña.<br />

Suceder la vez que le cabe. Mit'arasiña, turkasiña.<br />

-mpi.<br />

Sucederme alguna desgracia. Chijiru vel talaquru<br />

puriña. Vide: acontecer.<br />

Sucesor. Lanti, lantisiri.<br />

Suchi, pescado. Such'i. + Pescarle o sacarle:<br />

jiskusuña, &c.<br />

Sucio. Q'añu, tasasa, qirari, khacha, ch'ayqara, yana,<br />

yawirka vel qhisti, uru.<br />

Suclésimo. Q'añuxtara, &c.<br />

Sudar. Jumayuña, jump'iña, ch'islliña, jumayu<br />

ch'allch'itu, ch'allch'atatitu, qhusqhutatitu. Vide:<br />

-ju. no. 10.<br />

Sudar las papas puestas al sol. Ch'usuña.<br />

Sudor. Jumayu, jump'i, wijila.<br />

Sudor, cuando significa trabajo. Ch'ama. + Comer<br />

del sudor ajeno: jaqina ch'amapa manq'aña vel<br />

iranaqatapa.<br />

Sudado. Jumayutata, &c.<br />

Sudar de suerte que corra el sudor. Jumayu<br />

ch'aqhayaña.<br />

Suegra del yerno. Yuwani. + De la nuera: taykch'i.<br />

Suegra y yerno. Yuwanini tullqani.<br />

Suegra y nuera. Taykch'ini yuqch'ani.<br />

Suegro del yerno. Yuwani. + De la nuera: awkich'i.<br />

Suegro y yerno. Yuwanini tullqani.<br />

Suegro y nuera. Awkich'ini yuqch'ani.<br />

Suelo o tierra. Uraqi.<br />

Suelo de la casa entre pared y pared. Uta taypi,<br />

pampa taypi.<br />

Suelo o tierra cubierta de nieve. Qinalit'ita,<br />

khunukipata<br />

Suelo, asiento del vino, chicha y otras cosas.<br />

Qunchu. Hacerle: qunchukipaña, q'añukipaña.<br />

Suelto, ligero. Ankari, nina nina.<br />

Sueltamente. Nina umaki.<br />

Sueltas o pihuelas. Qhatalli. + Hecharlas: qhatalliña,<br />

qhatallit'aña.<br />

Sueño, obra del dormido. Iki.<br />

Sueño soñado. Samka. + Creer en ellos: samka<br />

jakhuña. Si es para bien o mal: jiskitaki,<br />

yanqhataki samkaña.<br />

Sueño malo. Wati samka. I Vano: qasi, lä, qullu.<br />

Sueño, el rato de tiempo que pasa hasta despertar.<br />

Maya ikira.<br />

Sueño tener o cabecear de sueño. Ikiki ch'awaña,<br />

k'aywaña, nuwaxtaña, nuwakiptaña.<br />

Sueño tener o soñar con pesadilla. Samkana


282 Ludovico Bertonio<br />

jajaputu.<br />

Suerte. Sami, kusi. + Tenerla: samini, kusini. Vide:<br />

dicha, dichoso. + Quedarse sin suerte: pasuña.<br />

Suertes. Vide: adivinar, apostar.<br />

Sufrir. Mutusiña, mutusikiña vel mutut'asiña.<br />

Sufrir malas palabras. Aru mutusiña.<br />

Sufrido. Ustanawi, amuki vel amu chuymaki mutusiri.<br />

Sugerir o decir que diga. Aru chillutaña,<br />

chilluxaräña, umkaña.<br />

Sujetar. Atipaña. Vide: vencer, conquistar.<br />

Sujetar hombre. Jaqichxaña.<br />

Sujetar hombres. Jaqichaña vel jaqichxaña.<br />

Sujeto que tiene señor. Mayquni vel apuni. (Puruma<br />

jaqi).<br />

Sujeto al aire. Thä, uta, uraqi, &c.<br />

Sumar las partidas. K'arathapiña, jakhuthapiña,<br />

qillqathapiña.<br />

Sumirse algo la tierra. Jithiranttaña, aparanttaña,<br />

jalaranttaña.<br />

Sumirse la arena y otras cosas menudas.<br />

Alliranttaña, wararanttaña.<br />

Sumirse los ojos. Nayra phutunqu kakixi. Vide:<br />

hundirse.<br />

Sumir algo. T'alajrantäña.<br />

Suncho, hierba de una flor amarilla y alta. Pinawa.<br />

Superficie del agua o de la tierra. Umana vel uraqina<br />

pawräpa vel alax alaxapa.<br />

Superstición. Layqasiña.<br />

Suplir lo que falta. Phuqhaña.<br />

Suplir por otro yendo a algún cabo. Mayni lanti<br />

saraña. Y puede aplicarse a otras cosas.<br />

Suspenderse. Vide: admirarse.<br />

Suspenso atónito. Khakhart'ata vel khakhatatata.<br />

Vide: perplejo, dudoso.<br />

Suspirar, gemir debajo de la carga. Nat'aña,<br />

qhurpaña, q'asaña, kharkhaña. 3 -qi vel ät'aña.<br />

Sustentarse con su trabajo. Iranaqasisina jakasiña.<br />

Sustentar algo con la mano. Katujasiña.<br />

Sustentar de lo necesario. Manq'asa, isisa, kunasa<br />

kichurapiña, amajasirapiña, p'ut'up'aywasirapiña.<br />

Sustituir, suceder a otro. Lantiña vel lantiraña.<br />

Sustituir poniendo otro. Lantäña, lantiräña.<br />

Suyo. -pa, pospuesto a la cosa poseída: sukapa, utapa.<br />

Sucio. Vide: sucio.<br />

T<br />

Tabaco, hierba. Sayri. + Tomarle en humo o en<br />

polvo: laqhaña mukhiña, sinqhat'aña. + Amigo de<br />

él: sayri kamana.<br />

Tabaquero, donde se guarda o el matecillo. Jisk'a<br />

mat'i, lluqhu.<br />

Tabique. Taypi pirqa vel taypirana, jalajiri pirqa. +<br />

Hacerlos dividiendo los aposentos: pirqana<br />

jalajaña, Idem: qinchana, &c.<br />

Tabla. Idem vel k'ullu tabla, k'ullu pallalla. + Hacerla:<br />

pallallachaña.<br />

Tablero de ajedrez, molinillo, alquerque, &c.<br />

Kumisiña tabla.<br />

Tachar algo. Jamquwa, yanqhawa saña. + Y si es muy<br />

grande la tacha: jaxumallawa, jaxutiyiriwa saña.<br />

Tacto. Llamkhaña, llamkht'aña.<br />

Tajar plumas. Tasaña, tasaraña, tasarpäña.<br />

Tajada de melón o de pan, &c. Q'allujata q'allujawi,<br />

kharita, &c.<br />

Taladrar. Phalaña, phalajaña.<br />

Talega. Wäqa, juskusi.<br />

Talega garniel o zurrón de lobo marino. Juru<br />

wallqipu.<br />

Talegón. Suywa wäqa.<br />

Taleguilla o bolsilla. Waynacha vel susk'i wäqa.<br />

Talle tener de hombre de bien. Jiski jaqijaki<br />

ullinaqaña. + Tenerle de hermoso hombre de buen<br />

talle: Kamquta suma, tupata, sulata. Vide: hermoso.<br />

Tallos de coles, lechugas, &c. K'apa. + Echarlos:<br />

k'apachasiña.<br />

Tal cual. Kamisasa, kamisaspalla.<br />

Talento para cualquier cosa o habilidad. Chuyma.<br />

Idem: amawt'aña.<br />

Talón, calcañar. Kayu wintu.<br />

Taba de hueso. Qhanqalla. + Jugarla: qhanqhallusiña.<br />

Tamaño. Juch'a, tansa. Es de mi cuerpo o tamaño: nä<br />

tansa.<br />

Tamaño de grueso y de ancho. Jukhankha. ¿De qué<br />

tamaña es? ¿Qayqa juch'a? vel tansa vel jukhankha.<br />

Tambo. Qurpa uta.<br />

Tan o tanto. Jukha.<br />

Tanto no más. Jukhakiwa.<br />

Tan bueno, que no se puede explicar. Jani arusiña<br />

jiskiwa. Y así de otras cosas. Vide: -qi.<br />

Tan bueno, sabio, fuerte que no puede ser más.<br />

Jiskina jiskipa, amawt'ana amawt'apa.<br />

Tanto o tan grande como un hombre. Jaqi tansa vel<br />

sä.<br />

Tanto en número. Jukha. + ¿Qué tantos son? ¿Qayqa


Vocabulario de la Lengua Aymara 283<br />

jukha?<br />

Tantos y más. Jukha llallini.<br />

Tantos menos. Jukha pisi.<br />

Tanto es uno como otro. Ukas ukasa ukakiwa vel<br />

ukas ukakiwa.<br />

Tantos como el hollín, como hormigas, como arena,<br />

como la tierra, como las estrellas. Ch'ära<br />

qisimaki, chinu chinuki, ch'alla jukha, laq'a jukha,<br />

wara wara jukha, &c. Vide: infinidad.<br />

Tanto de hondo. Jukha waru. Idem: jukhurukiwa.<br />

Tan grande mostrándolo. Juch'awa.<br />

Tantos de Juego. Jaqi. ¿Cuantos tenemos? ¿Qayqa<br />

jaqinitana?<br />

Tan poco. Janiraki.<br />

Tan presto. Ilatha.<br />

Tan solamente uno. Uno mayaki, uno mayniki.<br />

Tantear el peso, mirando si podrá llevarlo. Qamuta<br />

qamanuqaña, aputa apanuqaña, yanata yananuqaña,<br />

qarmuta qarmanuqaña.<br />

Tantear buscando. Jat'inaqaña, vel luqanaqaña.<br />

Tañer flautas: pinqulluña. Añadiendo al instrumento<br />

que se tañe, las terminaciones del verbo y también<br />

puede decirse; pinqullusiña. Y así decimos:<br />

Chirimiyasiña, urkanusiña, ayarichiña, cornetaña,<br />

trompetaña, &c. Y el instrumento que se tañe con<br />

soplo puede decirse: chirimiya phusaña, &c. Vel<br />

chirimiya tañiña, &c.<br />

Tapar con tapadera. Qhuphiña, qhuphit'aña vel<br />

qhapit'aña, q'umphit'aña, kirpaña.<br />

Tapar agujeros del tejado con ichu. Chillutaña,<br />

chillakpaña.<br />

Tapar con cera o con trapo, &c. Lluphat'aña. Vide:<br />

encubrir, cerrar.<br />

Tapar con cera propiamente. Maphat'aña,<br />

mañut'aña.<br />

Taparse las narices o la boca. Nasa qhumphit'asiña,<br />

qhaphit'asiña.<br />

Taparse de suyo los ojos con lagañas. Jillq'ina<br />

ch'ukhuthapisiña, jist'at'asiña.<br />

Tapadera. Qhuphitaña, kirpaña, q'umphitasiña.<br />

Tapiz o colgadura. Janaña vel janakataña, janakipaña<br />

isi.<br />

Tardarse mucho. Jaya pachaña, juch'awa pachaña.<br />

Tardarse en la misa. Jaya misaña, misasina t'ut'uña,<br />

unaña.<br />

Tardarse un día, dos días, &c. Maya uruña, paya<br />

uruña, &c.<br />

Tardar un año. Maraña, kimsa maraña, pä maraña,<br />

&c.<br />

Tardarse no haciendo de mañana lo que había de<br />

hacer. Urukipaña. + Ser causa de ello: urukipäña.<br />

Añadiendo la diéresis ( ¨ ) y también puede<br />

añadirse en los precedentes.<br />

Tarde, muy de día. Jaya uruwa )( ancha q'alta.<br />

Tarde muy de noche. Jaya anima. + Hacerse tarde:<br />

jaya arumaxaña vel arumat'aña.<br />

Tarde hacia la puesta del sol. Jayp'u. + Hacerse tarde<br />

así: jayp'ut'aña, jayp'uxaña.<br />

Tarabilla, parlero, tan mala. Anjchiriririri,<br />

sanqarara, chuchamalla, sanqarariri, chiriranqa.<br />

Tarea da un día, dos, &c. Maya, paya uru iranaqaña.<br />

+ Darla: iranaqaña chimpurapiña vel churaña,<br />

tupurapiña, unancharapiña.<br />

Tartamudo. Kalala, jaxllu, khakha.<br />

Tartamudear. Jaxllutha arusiña vel kalalatha,<br />

khakhatha arusiña vel khaxa khaxaña.<br />

Tarugo estaca. Ch'akhura vel ch'akhuru. + Hincarle:<br />

ch'akuntaña. + Sacarle: ch'akusuña.<br />

Tasajo, cecina de carne, pescado, &c. Aycha charki,<br />

chawlla charki. + Hacerle: charkisiña, charkichaña.<br />

Tasa, tributo. Idem. + Ser indio de tasa: tasaniña. +<br />

Ponerla: Irajaña. + Cobrar más: tasa jilaxataña,<br />

jilist'äña, jiliskipäña. + Rebajarla: jithintäña,<br />

aparaña. + Pagarla: suk'aña vel apanuqaña.<br />

Tabaco hierba. Vide: Tabaco.<br />

Taberna, tinta, pulpería. K'usa alaña uta, o según las<br />

cosas que se venden.<br />

Taimado. Imik'ara, amuli vel manqhini. )( qhana jaqi.<br />

Techar con tejas. Uta tejanchaña, tejana utachaña.<br />

Techar con ichu. Jichuna utachaña vel chiphiña.<br />

Techo de tejas. Sañu uta.<br />

Techo de ichu. Jichu uta.<br />

Techo lleno de agujeros. Wara wara uta.<br />

Teja. Vide: teja y tejar.<br />

Tejuelo de oro o plata. Chuqi vel qullqi tika vel K'ä.<br />

Tela o redaño. Llika llika. La menor se dice: axarana.<br />

Telaraña. Kusi kusina llikapa.<br />

Tela de oro y seda. Chuqimpi sitampi maykipa isi.<br />

Tela generalmente. Sawu sawuta.<br />

Tela rala. Llaja sawuta )( phatu. Vide: sawu.<br />

Telar. Sawu lawanaka. Cuyos nombres o palos son<br />

estos. + Alä apjasi: el palo donde está revuelto el<br />

urdiembre. + Manqha apjasi: donde revuelven lo<br />

tejido. + Axa: que sirve para poner bien la tela. +<br />

Jak'asä: para apretar la trama. + Jaxch'aña:<br />

lanzadera, que es también palo largo y delgado. +<br />

Wich'ukata: hueso con que aprietan la trama. +<br />

Ch'akura: las estacas donde afijan el telar que es<br />

bien diferente del nuestro.<br />

Telilla de los sesos. Laxwina llikapa.<br />

Tema que uno tiene con otro. Ullutusnuña. +<br />

Tenerla: ullutusnuña.


284 Ludovico Bertonio<br />

Temático. Ullutusna kamana.<br />

Temoso. Idem.<br />

Temblar de frío o de miedo, &c. Kharkhatiña,<br />

sanchalliña, sanchallutaña, phurux phuruxtaña,<br />

llallaqiña, puruqiña, suchuña, laqhaqaña, 3 -qi.<br />

Laqhaqiña, laqha laqhaña.<br />

Temblar la tierra y otras cosas. Apal apaltaña, unux<br />

unuxtaña, asal asaltaña, jiniqaña vel asäña.<br />

Temblar lo que no está fijo. Anatanaqaña, unux<br />

unuxtaña vel anataña, unuqaña, 3 -qi.<br />

Temblar los ojos, palpitar las carnes, &c. Jiskhal<br />

jiskhaltaña, watixwatixtaña.<br />

Temblar de miedo. Chhujtaña p'ajtaña, taqi ch'ama<br />

ch'ama chhujtitu, p'ajtitu.<br />

Temblar como azogado. Chhujchuña, kusupiña,<br />

kusupi jalaña, kharkhati juchuña.<br />

Temblor así o como de paralítico. Chhujchu, kusupi,<br />

kharkhati.<br />

Temer. Jaxsaraña. + Encogerse de miedo:<br />

jaxsarathapiña, chuj chujtaña.<br />

Temer sin osar levantar los ojos. Ch'ipixtaña,<br />

ch'armat'aña laqhaqiña.<br />

Temeroso, perplejo, dudoso. Llajlla, qhï, tunki.<br />

Idem: Llajlla chuymani, &c.<br />

Temer así con perplejidad. Qhiyt'aña, llajllataña,<br />

jiwut'aña vel tunkit'aña.<br />

Temido que pone miedo. T'urusirapiña. Dativo: -taki.<br />

Temor. Jaxsaraña, llajllat'aña.<br />

Tempestad. Jaylli jaylliña. + Hacerla: jaylli jaylliña.<br />

Vide: trueno, viento, aire, remolino, relámpago.<br />

Tempestuoso día. Jaylli jaylli uru.<br />

Templada tierra. Juxsa uraqi vel qhiwra.<br />

Templadamente. Wakitaki, puritaki. + Comer así o<br />

beber: puraka qallaki manq'aña, umaña.<br />

Templado así. Puritaki, puraka qallaki manq'iri,<br />

umiri.<br />

Templado así por melindre. Samillu.<br />

Templanza así. Wakitaki manq'aña, umaña, &c.<br />

Temple de alguna tierra apacible. Juxsa uraqi. +<br />

Jump'i: si es muy caliente.<br />

Temple frío. Thä uraqi.<br />

Temporada. Chanaki, mit'aki. La honra dura<br />

solamente una temporada: qama chanakiwa.<br />

Temprana fruta. Jila jachuri. + Papas tempranas o<br />

maíz: qhuchi.<br />

Temprano de mañana. Q'altaki vel arumaki.<br />

Temprano, ames de anochecer. Allijaki.<br />

Temprano morir. Yaqanaki allqaña, tawaquki<br />

allqaña.<br />

Temprano tener uso de razón. Jank'aki<br />

chuymachasiña.<br />

Tenazas. Idem: tinasa.<br />

Tenazuelas con que los indios se arrancan los pelos<br />

de la barba. K'utuña. + Arrancar con ellas:<br />

k'utusiña.<br />

Tender paños y otras cosas así: janatataña.<br />

Interponiendo en los verbos la partícula -tata,<br />

especialmente en los de llevar.<br />

Tender el telar para tejer. Sawu ätataña vel<br />

ayatataña.<br />

Tender las piernas el que está echado. Kayu<br />

wat'atataña, ätataña.<br />

Tender la red y cualquiera cosa de ropa. Iqatataña,<br />

ätataña, jant'akutataña.<br />

Tender planchas, martillando. Jiskhatataña.<br />

Tender clavos, &c. Jach'atatäña.<br />

Tender la vista por alguna llanada. Ullitataña,<br />

ullinuqaña, ulliranaña.<br />

Tender ichu en el suelo y otras cosas así.<br />

Yayutataña, ullitataña vel phathu jant'akuña.<br />

Tender piedras o papas por sus hileras adobes, &c.<br />

Tilanuqaña, yawrirpäña, tilarpäña.<br />

Tender espeso, no muy esparcido. Tilathapiña.<br />

Tender o esparcir maíz, trigo, cebada, arena, &c.<br />

Allitataña, waratataña. Y si es delante de las bestias<br />

para que coman: wararanaña, alliranaña.<br />

Tender mercaderías o lo que viene en los fardos.<br />

Yampatataña, allitataña.<br />

Tender una brazada de algo. Marqatataña, &c.<br />

Tender al sol. Lupiru ätataña.<br />

Tenderse en el suelo. Ikitataña vel ikinuqaña. + De<br />

barriga: llawllitataña.<br />

Tendedero de panos, soga o cosa semejante.<br />

Waytawi, wayt'iña. + Y el suelo donde se tiende:<br />

janatatawi.<br />

Tenebrosa noche. Vide: oscura.<br />

Tener o poseer algo, -ni añadiendo a la cosa<br />

poseída. Qawrani, qullqini, utani, yapuni, &c.<br />

dícese también con: -jukaña, v.g.<br />

Tener plata. Qullqija juki.<br />

Tener agujeros el techo. Warawara uta vel uta p'iyasi,<br />

p'iyaxti vel p'iyajasi, &c.<br />

Tener. Es tan frecuente el uso de este verbo en la<br />

lengua castellana que poniendo aquí todos los<br />

modos de hablar en que entra, sería necesario<br />

repetirle muchas veces; y así por abreviar será<br />

buena regla mirar el vocablo que se le sigue o la<br />

cosa que uno tiene, v.g. + Tener cuidado, búsquese<br />

cuidado tener. + Tener enfermedad, mírese<br />

enfermedad tener; y así de otras muchas cosas que<br />

con este aviso no será menester ponerlas.<br />

Tener pensado, dado, repartido. Búsquese pensar,


Vocabulario de la Lengua Aymara 285<br />

dar, repartir que es casi lo mismo.<br />

Tener a alguno mucho tiempo atado: chinujasiña. Y<br />

tener otras cosas así mucho tiempo se dice con el<br />

verbo compuesto con -jasi.<br />

Tener a alguno mucho tiempo en su poder.<br />

Irpajasiña. + La plata y otras cosas así: apjasiña. +<br />

Un caballo de diestro: jiskhajasiña. + Una hacha o<br />

cirio: äjasiña, &c. + Tomando los verbos de llevar<br />

u otros según pide la propiedad.<br />

Tener pena por alguna persona. Khuyasiña,<br />

khuyaptaña, -tha.<br />

Tener por verdad, por bueno, por ruín, &c. Chiqaru<br />

katuña, yanqharu, jiskiru katuña, &c.<br />

Tener la espada vuelta de punta al suelo. Espada<br />

thujrut'asiña. Y puede este modo aplicarse a otros.<br />

Tener: amistad, abrazado, ayudador, almorranas,<br />

amargor, calambre, comezón, cólico, carneros,<br />

desastre, dentera, envidia, cargo, cuidado, deseo,<br />

desmayo, flujo, fuerzas, frío, gana de algo, grietas,<br />

asco, huéspedes, mal asqueroso, mejoría, materia,<br />

mal sueno, odio, oficio, ojeriza, pesadumbre,<br />

pesadilla, por abula, &c. Pulso, parajismo, peso,<br />

preso, papera, pensamiento, respeto, regla, rostro,<br />

seso, sabañones, sueno secreto, suceso, temblor,<br />

temor, vaguido, vómitos, &c. Otras muchas cosas<br />

se hallarán tocantes a tener, pero quise expresar<br />

aquí estas por el orden de sus letras para que más<br />

facilmente puedan hallarlas en sus lugares.<br />

Tener algún vestido el que antes andaba todo roto.<br />

Lluch'untatakakixaña.<br />

Tener en poco. Pisiru jakhuña.<br />

Tener de diestro. Jiskhajasiña.<br />

Tener en brazos. Ichut'asiña vel ichuxaruña. + A<br />

cuestas: wayuxaruña.<br />

Tener mano o poder. Ch'amaniña, taki vel<br />

amparajanki.<br />

Tener misericordia. Khuyapäña vel usuwäña.<br />

Tener necesidad de ropa. Isitakiña vel<br />

isitakikankaña. Idem: isitha t'aqisiña, jalutaña,<br />

jiwaña. Y así de otras cosas.<br />

Tener pereza. Vide: emperezar.<br />

Tenerse por valiente, sabio, &c. Sinti amawt'a<br />

tuqisiña, jakhusiña.<br />

Tenerse en el número de los que deben o tienen<br />

alguna obligación de ir. Ch'ärachasiña.<br />

Tenerse en pie. Sät'aña.<br />

Tenido. Sata vel sawi.<br />

Teniente. Tininti, apuna lantipa.<br />

Teniente de oídos. Jaqhata vel jaqha.<br />

Tener animado algo mucho tiempo a alguna cosa:<br />

äjasiña. Tomando los verbos de levar compuestos<br />

con la partícula -jasi.<br />

Él que tiene bordón, espada, &c. Thujru äxaruta,<br />

&c. vel thujru ät'asita. Y así de otras cosas usando<br />

del participio en -ta, que viene de verbos que<br />

significan llevar compuestos con la partícula -xaru<br />

vel t'asi. + Él que tiene el niño en los brazos: wawa<br />

ichuxaruta vel ichut'asita. + Él que tiene una<br />

piedra, un adobe, &c. qala itut'asita vel ituxaruta,<br />

&c.<br />

Tentar. Watiqaña. 3 -qi, vel watunqäña.<br />

Tentación. Watiqaña, watunqäña. + Tenerla:<br />

watiqatakankaña vel watiqañampiña.<br />

Tentar con las manos. Llamkaña, llamkt'aña,<br />

llamkakipa llamkaruruña, luqakipa luqaruruña.<br />

Teñir. Waykuña, qhatiyaña vel phutiña. Vide: wa- no.<br />

11, &c.<br />

Teñido. Waykuta, qhatita, &c.<br />

Tercero en número. Panixaru vel payaxaru.<br />

Tercero que entreviene en los negocios. Arusirapiri,<br />

wakisiyiri, amajasiyiri, iyasiyiri.<br />

Terciopelo. Llusq'a isi vel phuñu phujtiri isi.<br />

Tercio o carga de una parte. Jaqhatuqi khumu vel<br />

ch'ulla.<br />

Terco, duro en obedecer. Vide: obstinado, duro<br />

desobediente.<br />

Término de las chácaras, &c. Vide: mojón.<br />

Términos o confines del mundo o región y tierra<br />

muy apartada. Thaxsi, thiya, chilli, uraqina<br />

chillipa vet jikhanipa, thaxsipa, &c.<br />

Término. Vide: plazo.<br />

Ternilla de las narices, orejas, &c. Jinchu k'apa, nasa<br />

k'apa. Y todo lo demás que hay de ternillas en el<br />

cuerpo.<br />

Ternísimo. Ancha waynasiri, khuyasiri, &c.<br />

Ternura de amor. Waynasiña.<br />

Terremoto. Uraqina kharkhatiñapa, apal apaltañapa,<br />

asan asantañapa.<br />

Terrero para tirar. Unancha.<br />

Terrero aporreado ordinariamente de alguno.<br />

Ch'aximapa, uñimapa.<br />

Terrible. Vide: espantoso.<br />

Tesoro de plata, oro, &c. Qullqi illa, chuqi illa. Y así<br />

de todas cosas. + Atesorar: illachasiña.<br />

Tesorero. Idem: vel waqaychir awkichu.<br />

Testamento. Iwaxasawi aru vel qillqäsiwi aru. +<br />

Hacerle: iwaxasiwaxaña, qillqäsiña vel testamento<br />

lurasiña.<br />

Testículos. Amqa, maqhu, maqhura, q'uruta. Vide:<br />

capar.<br />

Testigo. Tistiku. + Serlo: tistiku, maluña.<br />

Testigo falso. Palsu tistiku.


286 Ludovico Bertonio<br />

Testimonio. Inatha tumpaña. + Levantarle: inatha vel<br />

lutitha qasitha tumpaña.<br />

Teta o pecho de todas las hembras y mujeres. Ñuñu.<br />

Tetilla. Sirk'i ñuñu.<br />

Teja. Idem: Tisa.<br />

Tejar. Vide: techar.<br />

Tejar donde las hacen. Qallu uta.<br />

Tejer. Sawuña. Vide: sa- no. 35. Donde hay muchas<br />

cosas tocantes a esto.<br />

Tejer media vuelta. Ajanuqaña.<br />

Tejer vuelta entera. Llawuchaña.<br />

Tejer mal. Ayraña, churut'aña.<br />

Tejer ropa vasta y mezclada de muchas lanas.<br />

Ch'axch'iña.<br />

Tejer entreverado de blanco y negro. Paki k'anaña.<br />

Tejer una camiseta listada do alto abajo. Pitaña,<br />

apiña.<br />

Tejer caireles de diversos colores. Sullqu apikipaña.<br />

Tejer esteras. K'anaña.<br />

Tejer sin apretar mucho. Llaja vel tapha sawuña.<br />

Tejer tupido. Phathuchaña.<br />

Tejedor. Sawuri.<br />

Tejedora diestra. Isi qhupi.<br />

Tez de viejo. Phichu phara.<br />

Tez como la de los indios, ni blancos, ni negros.<br />

Khupi.<br />

Tía, hermana de padre. Ipa.<br />

Tía, hermana de madre. Tayka.<br />

Tibio. Llaphi, q'uñi, juxsa. + Entibiar: llaphichaña,<br />

q'uñichaña.<br />

Tibio en servir a Dios. Jayra thä chuymani, qilla.<br />

Tibieza así. Jayrakankaña.<br />

Tiempo. Pacha. + De arar: qhulliwi. + De sembrar:<br />

satawi. + De guerra: pacha kuti vel awqa pacha. Y<br />

así de otras cosas, dicen también.<br />

Tiempo se hace ya de sembrar, &c. Sataña wakisi,<br />

purisi.<br />

Tiempo antiguo. Nayra pacha, walu, mikha.<br />

Tiempo oscuro. Ch'ixri, laxa.<br />

Tiempo de grande hielo. Wari q'asa, thä urutati<br />

pacha.<br />

Tiempo de gran sequía. Waña. + Después de la<br />

sementera: lapaka. + De conjunción de la luna:<br />

jayri. + De esterilidad: mach'a. + De muchas<br />

aguas: thijrasi pacha vel uma chucha, jallu. + )(<br />

Waña chucha. + De cosecha: llamayu. Y es para<br />

todo lo que se coge, trigo, papas, peras, manzanas,<br />

pescado, &c.<br />

Tiempo bueno o buena coyuntura. Muqu. + Llegar a<br />

buen tiempo: muquru puriña, phat'iru puriña.<br />

Tiempo o temporada. Chhana mit'a.<br />

Tierno. Sü, junt'u, phututu, muri. Algunos son para<br />

carne y pan; otros para plata y otras cosas.<br />

Tierno de corazón. Waynasiri, khuyasiri vel<br />

waynasiri chuymani.<br />

Tierra o suelo por donde andan los vivientes. Aka<br />

pacha uraqi.<br />

Tierra material como un puñado de ella, &c. Laq'a.<br />

Tierra de sembrar. Yapu. + La que no ha descansado<br />

todo el tiempo que conviene: qallpa + Con que<br />

enlucen: quntaya. + Labrada a pedazos: challka<br />

challka. + Llena de espinas: kanjlla kanjlla, ch'api<br />

ch'api. + De la mejor para sembrar: janq'u yapu. +<br />

Para baño: ch'aqhu ch'aqhu. + Fofa: Jipi laq'a. +<br />

Templada: taypi yunka. Idem: qhiwra. + Muy<br />

caliente; yunka, junt'u uraqi, likhina. + Buena para<br />

arar sin camellones: muta; y con camellones: suka.<br />

+ Mala para sembrar: paraxra. + Nunca o raras<br />

veces sembrada: puruma. + De pan llevar:<br />

pachamama, suyrumama, t'umiri jiski anqa laq'a. +<br />

Blanda de arar: sulña, jasa. + De muchos hoyos:<br />

t'uxu t'uxu, p'iya p'iya, lutu lutu. + De muchas<br />

grietas: laxra laxra k'ank'a. + Muy fragosa:<br />

amphuta aynacha. + De temporal: k'ink'u. + De<br />

regadío: k'ayi. + Abundante de todo: uyaya. + Dura<br />

de labrar: ch'aykara, ch'ullqi, amaru. + Seca o<br />

asoleada: japu laq'a. + Que sirve de salsa a los<br />

indios: phasa. + Pelada sin hierba ni árboles: p'axra<br />

vel q'ara, p'axra p'axra.<br />

Tierra. Vide: jardín, huerta.<br />

Tierra colorada medicinal. Taku. Y la que es buena<br />

para cimientos. P'arp'a ñiq'i.<br />

Tierra o patria. Marka, yurawi.<br />

Tierra o provincia. Mamani sü vel uraqi.<br />

Tieso. Lawa, yixa.<br />

Tiesto de cosas quebradas. Jiwk'illala.<br />

Tigre. Uturunqa, uturunqu.<br />

Tímido. Jaxsarakamana, llajlla. Vide: medroso,<br />

cobarde.<br />

Tínaja de grande boca y poco cuello. Maxma,<br />

wirkhi.<br />

Tinajilla. Laki.<br />

Tinieblas. Ch'amaka, laxa.<br />

Tinta de escribir. Idem: ch'apina.<br />

Tinta con que tiñen. Waykuña.<br />

Tinta azul. Larama waykuña. Anteponiendo el<br />

nombre particular.<br />

Tintorero. Waykuri.<br />

Tío, hermano de padre. Awki. Y de madre: lari. Y<br />

para decir mayor o menor le anteponen jila o<br />

sullka. Como también dijimos de los hermanos y<br />

conviene a todos los parentescos, donde puede


Vocabulario de la Lengua Aymara 287<br />

haber mayor o menor.<br />

Tirano. Awqa mayqu.<br />

Tiranizar. Jaqinaka jaqilaxaña.<br />

Tirante. Tartata, wayut'ata. + Estarlo: tartata<br />

kakiqaña, wayut'atakakiña. )( Iqa, pisna.<br />

Tirar con piedra o con otra cosa. Qalana jaqhut'aña,<br />

jaqhuchukiña. Idem: ch'iphijaña, q'achjaña,<br />

chhañjaña, junujaña.<br />

Tirar acertando. Irt'aña, purit'äña.<br />

Tirar errando. Jaqhasjaña.<br />

Tirar o extender una soga, pellejo, lienzo &c.<br />

Wayut'aña, tartäña.<br />

Tirar de uno sacándole. Jiskhusuña, wayusuña.<br />

Tirar de uno a diversas partes. Wikatataña,<br />

ch'ätataña.<br />

Tirar a morado, a colorado y otros colores.<br />

Ch'imaxaru jaxsuña, chupikaru, &c.<br />

Tirar arcabuz. Illaphuña, illaphut'aña. + Artillería:<br />

q'achjaña vel q'acht'aña.<br />

Tirar flecha. Mich'ijaña vel mich'it'aña.<br />

Tirar con honda. Q'urawaña. Idem: q'urawat'aña.<br />

Tirar el liwi como usan los indios: liwiña, liwit'aña,<br />

liwijaña. Y ordinariamente hablando puede decirse<br />

con cualquier instrumento añadiéndole, -ña, -t'aña<br />

o -a como se ve en los dichos verbos.<br />

Tirarse unos a otros como paca cogerse<br />

forcejeando. Wayunaqasiña.<br />

Tísica. Ñakhaya usu.<br />

Tísico. Ñakaya usuri.<br />

Tijeras de cortar. Tisira.<br />

Tijeras del tejado. Q'irunaka.<br />

Tiznar. Yanachaña, qistichaña, qistikipäña,<br />

qisimachaña. Este es con hollín.<br />

Tiznarse. Yanachasiña, qistikjpasiña, qisimanchasiña.<br />

Tizón. Nakkiri lawa.<br />

Toca, cualquiera cosa que las mujeres se ponen en<br />

la cabeza para cubrirla, excepto sombreros.<br />

Sunt'uxallu, ñañaqi, unkuña. + Ponérsela:<br />

sunt'uxallusiña vel sunt'uxallut'asiña,<br />

unkuñat'asiña, &c.<br />

Tocado. Lo mismo que toca.<br />

Tocarse. Vide: hic supra: toca.<br />

Tocado. Kutita, Dícese del vino, chicha y otras cosas<br />

así.<br />

Tocado de cierta pestilencia. Aña. De cuya<br />

significación. Vide: A- no. 64.<br />

Tocado de cualquiera pestilencia. Jach'a usu katuta.<br />

Tocar instrumento. Vide: tañer.<br />

Tocar a tambor, campana y otros instrumentos<br />

golpeando. Nuwaña.<br />

Tocar con las manos. Llamkaña, inkaña. 3 -ki.<br />

Katuña. Idem: llamkt'aña, inkt'aña, katut'aña.<br />

Tocar, llamar a la puerta. Tux tuxtäña, thax thaxtäña.<br />

Tocar o golpear la loza cocida para ver si es buena.<br />

Tan tantäña, tin tintäña.<br />

Tocar o hacer ruido con el topo o con otra cosa de<br />

plata o cobre para acallar la criatura. Tan<br />

tantärapiña, con -taki.<br />

Tocar, metiendo y sacando la mano. Llamkusuña.<br />

Tocar. Vide: caber.<br />

Tocar platica. Arusintaña, arujalantäña vel ätuña.<br />

Tocarse. Llamktäsiña, katut'asiña.<br />

Tocar manoseando, ajar. Q'apithaphiña,<br />

llamkathapiña.<br />

Tocino. Idem: qhuchi aycha.<br />

Todo. Taqi, thapa, juch'a. + Darlo: taqichasiña. +<br />

Ocuparse todo un día en estar sentado sin hacer<br />

nada: t'ut'usisiña, qamususiña.<br />

Todo género de flores. Alinkuna, inkillkuna.<br />

Todos son varonas, mujeres o fuertes o pobres, &c.<br />

-kama vel -xta, pospuesto a los nombres:<br />

chachakama, marmikama, sintikama &c. Vel<br />

chachaxta, &c.<br />

Todo el día en peso. Kamaña uru vel uru tukuya, uru<br />

aliqa, t'ut'u uru, paqari uru.<br />

Toda la noche. Paqari aruma. Idem: aruma tukuya,<br />

t'ut'u anima.<br />

Todo pulpa. Aychallchapi, janchillchapi.<br />

Todo, sin dejar nada. Thiyani qurpani. Dícese de las<br />

chácaras de la multitud, &c.<br />

Todo entero: taqipacha, juch'apacha. + Comerlo,<br />

Deberlo, ararlo todo, &c. Manq'usuña,<br />

manq'arpäña, umusuña, umarpäña, qhullusuña,<br />

qhullirpäña. Y así en todos los verbos<br />

interponiéndoles la partícula -su, vel -rpä.<br />

Todo el pueblo. Markapacha. Idem: marka juch'a.<br />

Todos los miembros. Ch'ama ch'ama.<br />

Todo de un color. Uqa, chupika uqa, larama uqa, &c.<br />

Y si la ropa es de su color natural, no teñida,<br />

aunque sea entreverada de diferentes lanas o<br />

colores: q'ura isi.<br />

Todo el universo, mundo. Pusi sü.<br />

Todo el suelo cubierto de nieve. Khunu qina lit'ita<br />

pampa. Y si es de papas en hierba: amka lit'ita<br />

pampa.<br />

Todo está aquí, nada falta. Taqikakiwa,<br />

thaphakakiwa.<br />

Todo es una cosa. Ukas ukakiwa.<br />

Toda la tierra o campo está lleno de ganado, de<br />

gente, &c. Uksa pampa, uksa qulluwa qawranaka<br />

jaqinaka.<br />

Todas las veces que miro, oigo, riño, bebo, como,


288 Ludovico Bertonio<br />

&c. Ullajankunana, isapankunana,<br />

jaychasinkunana, &c. Quitando la -ña de todos los<br />

verbos y poniendo en su lugar -nkunana.<br />

Todo género de caballos, de cameros, de flores, de<br />

personas, &c. Kunamana, kawkimana,<br />

kawallunaka, qawranaka, jaqinaka, &c. Y así de<br />

todas las cosas que se diferencian en algo escencial<br />

o accidentalmente.<br />

Todos los días o cada día, mes y año: urunkuna,<br />

phaxsinkuna, marankuna, &c. + En todos los<br />

pueblos, en todos los cerros, en todos los rincones,<br />

&c. Markankunana, qullunkunana, &c. A todos los<br />

pueblos: markankunaru. Idem: markajamaru.<br />

Porque podemos también decir: markajamana<br />

cuando no hay movimiento.<br />

Todo poderoso. Taqi atipiri.<br />

Todos los dias juntos. Taqipacha uru.<br />

Toldo de lana o lienzo, &c. Karpa. + Armarle:<br />

karpaña, karpat'aña. + Desarmarle: jaraña, jararaña,<br />

jaraxaña. + Cogerle: suk'at'aña, llawthapixaña, &c.<br />

+ Estar armado: karpatakakiwa.<br />

Tolondrones. Muqu muqu, ch'awa ch'awa, qulu qulu,<br />

qunqura qunqura, pünqu pünqu, p'usu p'usu, quxu<br />

quxu, p'ati p'ati.<br />

Tomar. Katuña. Y también todos los verbos de llevar<br />

con la partícula -xaru acomodandose a la<br />

propiedad de las cosas, v.g.<br />

Tomar un bordón. Thujru äxaruña. + Un papel<br />

reales, &c. Iraxaruña. + Una piedra, adobe, &c.<br />

Ituxaruña. Y lo mismo puede decirse con la<br />

partícula -t'asi. Thujru ät'asiña, &c.<br />

Tomar bien de memoria. Aru jakikipaña, jakintaña,<br />

jallchuraña, jallparaña.<br />

Tomar por padre, por madre, &c. Awkichasiña,<br />

taykachasíña, awkijataki katusiña. + Por su criado<br />

o criada: yanachasiña.<br />

Tomar solar. Utataki uraqi katusiña, chapasiña,<br />

qamasiña.<br />

Tomar la medida del vestido, &c. Jamuraña,<br />

tupuraña.<br />

Tomar prestado. Charisiña, manusiña.<br />

Tomar un puñado de maíz, trigo, arana, &c.<br />

Jach'ut'aña.<br />

Tomar por mujer. Marmäsiña. + Por marido:<br />

jaynuwasiña.<br />

Tomar de improviso. Jamphanchaña.<br />

Tomar amistad. Jaqichasiña, amikuchasiña, amiku<br />

lurasiña, q'uchu masichasiña, wawqichasiña. Vide:<br />

amigo.<br />

Tomar por hijo. Wawajataki, yuqaja puchajataki<br />

katusiña.<br />

Tomar en la halda. Jarphixaruña, jarphutaña.<br />

Tomar en la manta, manto, capa, &c. Mujixaruña.<br />

Tomar una almorzada de algo. Puxtuxaruña,<br />

tuxtuxaruña.<br />

Tomar de la mano o de diestro para llevar.<br />

Jiskhaxaruña.<br />

Tomar el nombre de su padre. Awkijana sutipa<br />

aparaxaña.<br />

Tomar a uno del cabello. Ñaq'utatha waylluthapiña,<br />

ñuq'ithapiña.<br />

Tomar el cargo o la ocupación de otro. Lantiraña.<br />

Tomar primero que otros. Nayrat'aña, jilat'aña.<br />

Tomar el pecho, mamar. Ñuñuthapiña.<br />

Tomarle de la que no es su madre. Ñuñukataña.<br />

Tomar recreación o fresco. Ajurasiña, phajsarasiña,<br />

thärasiña.<br />

Tómatelo, pues lo hurtaste. Jakintama.<br />

Toma. qa- vel ka-, katuma.<br />

Tomar a su cargo. Amajasiña.<br />

Tomar enojo, pena, &c. Vide: enojarse, entristecerse.<br />

Tomar vuelo. Jalutawaxaña.<br />

Tomar de las narices. Nasatha katuthapiña.<br />

Tomar en brazos. Ichuxaruña.<br />

Tomar a pechos. Jani phastä, jani lluch'ut'ä<br />

amajasiña.<br />

Tomar bien o mal. Jiskiru, yanqharu katuña.<br />

Tomar a cuestas. Apxaruña, &c.<br />

Tomar un bocadito. Malliña.<br />

Tomar estado de matrimonio. Kasarasiña.<br />

Tomar estado de religioso. Padre vel munja maluña.<br />

Tomarse con alguno. Jiwatisiña, &c. Vide: reñir.<br />

Tomarse con uno. Jalakataña.<br />

Tomarse de orín. Jamakipaña, vel quyrarikipaña.<br />

Tomar tema unos con otros. Ullutusnusiña.<br />

Tomar buenas o malas costumbres o martas. Jiski<br />

luriri vel yanqha luriri, ullirpäña.<br />

Toma del agua. Urna pataqawi.<br />

Tominejo, pajarito. Luri.<br />

Tomín o real. Tumina, liyala.<br />

Topar o toparse. Jakisiña vel jakithapitaña, -mpi.<br />

Topar con algo el ciego. Thamaxataña.<br />

Topetar el toro. Waxraña.<br />

Topetar dando encontrón. Pankuxataña, pankurpäña,<br />

qhithithaptaña, chunqhäthaptaña, pankuña,<br />

pankuthaptaña.<br />

Topo de las indias con que prenden su saya por las<br />

espaldas. Phitu. + Ponérsele: phitut'asiña,<br />

phitumsiña.<br />

Topo pequeñito para prender el manto por delante.<br />

Phich'i. + Ponérsele: phich'it'asiña.<br />

Toquilla de sombrero. Idem: vel cordona. +


Vocabulario de la Lengua Aymara 289<br />

Ponérsela: toquillat'asiña, cordonat'asiña.<br />

Torcer hilo con huso. K'antaña.<br />

Torcer con las palmas de las manos. Phalaña,<br />

phalakipaña.<br />

Torcer las palabras de otro. Aru q'inq'ut'äña,<br />

millk'uña, phalaña.<br />

Torcer. Vide: entortar, tuerto, corvo.<br />

Torcer brazo, pierna, &c. Q'iwit'aña, millk'ut'aña.<br />

Torcer los brazos atrás a las espaldas. Äkipaña,<br />

qhaqhakipaña, millk'ukipaña, pakikipaña.<br />

Torcer hilos de tres. Kimsat'aña, murqhut'aña. + De<br />

dos, tres, cuatro y cinco: Patarphit'aña, patarphi,<br />

q'iwt'aña, &c.<br />

Torcer una soga de ichu, de tres ramales. Mulläña.<br />

Torcer el camino. Pallqaña. 3 -qi.<br />

Torcer rapa mojada. Ch'iwraña.<br />

Torcerse. Vide: tuerto, corvo.<br />

Torcido. Ibidem.<br />

Tordo, pájaro. Chiwaqu.<br />

Tormento que se da a los indiciados de algo.<br />

Tormento. + Darle: tormentot'aña, wayukataña. +<br />

Pasarle sin confesar: mutuña atipaña.<br />

Tormentos del infierno. Infierno mutuñanaka,<br />

kunamana phichu phichu mutuñanaka.<br />

Tormento de fuego. Ninana junt'ujasiña.<br />

Tomar. Vide: volver.<br />

Tomar a hacer algo segundando. Wasinchaña,<br />

wasitha luraña.<br />

Tornasol, ropa o seda que tiene visos. Watiqa isi,<br />

paya samiri isi.<br />

Torniscón. T'axllirpäña, pukarpäña. + Darle:<br />

taxllirpäña, &c.<br />

Torpe, deshonesto. Q'añu. + Palabras o cantares así:<br />

Q'añu aru. Idem: q'añu waruru vel wararu.<br />

Torre de las campanas. Turi.<br />

Torre fortaleza. Pukara.<br />

Torta de papas cocidas y puestas al sereno. Qhati<br />

thä.<br />

Torta de quinua puesta al sereno. Akhu vel juchha<br />

thä. + Hacerla: thächaña. + Comerla: t'uruña.<br />

Torta así de maíz. Jak'u thä.<br />

Tortillas de hierba con que tiñen de colorado.<br />

Maxnu.<br />

Tortillas de quinua como bonete de clérigos. Mutu.<br />

Y ese nombre también tienen puesto al bonete.<br />

Tortilla de otras cosas. Pallada. Anteponiéndole, lik'i,<br />

ñiq'i, &c. según la cosa de que fuere.<br />

Tortilla o bollo de maíz. Tunqu t'ant'a.<br />

Tórtola. Kitu, kullkutä, qhurukuta; diterencianse algo.<br />

Tortuga de esta tierra. Kirkichu. + Levantarle<br />

cuando hurtan algo: kirkichu sät'äña; es<br />

superstición de indios.<br />

Torbellino grande del aire. Vide: remolino.<br />

Tos del pecho. Uju. + Tenerla: ujutaña. + Arrancarla:<br />

ujusuña, uju jaqhusuña, ujurpaña. + Escupirla:<br />

thuwa, thuwa saña.<br />

Toser. Ujuña. Si son muchos juntos: uju upuña. +<br />

Muchas veces: uju ujuña.<br />

Tosco. Ch'awa ch'awa. Vide: tolondrones.<br />

Tostón, medio peso. Ch'ixta. Idem: ch'axta. Porque la<br />

a, antes x suele muchas veces volverse en i como<br />

juchixtara, &c.<br />

Tostar maíz o quinua en algún tiesto. Jamp'iña,<br />

jawriña. + Maíz así tostado o quinua: jamp'i.<br />

Tostar choclos de maíz. Phurkasiña, thuxisiña,<br />

chaxchisiña.<br />

Tostar como castañas en sartén. Pump'äña.<br />

Tostar el rescoldo. Phurkantaña, sirqintaña.<br />

Tostar rebanadas de pan. Phurkaxataña.<br />

Tostadas de pan. Phurkata t'ant'a.<br />

Tostado, endurecido al sol. Qhuruptata.<br />

Tostarse al sol. Lupitha qhatikipaña, waykukipaña,<br />

ch'arakipaña, mäwkiptaña.<br />

Toba de tos dientes. Lakhana q'añupa.<br />

Tobaja, parlo de manos. Idem.<br />

Tobillo. Kayu muqu.<br />

Trabajar. Iranaqaña. 3 -qi vel iranaqasiña.<br />

Trabajar en dos chácaras en un mismo día. Ayraña.<br />

Trabajar en la chácara sin alzar cabeza. Yapu<br />

alixat'aña, jallaxchaña, ch'iqa qarija, kupi qarija,<br />

ch'aqarä jani pali, jani sarasa, jani samat'asa<br />

qamaña, iranaqaña.<br />

Trabajar mucho. Anankuña, añankunuqaña,<br />

luqanaqaña, jathuña, ñuq'iña.<br />

Trabajar con ahinco. Ch'amatataña, tulitataña,<br />

miqitataña, phutitataña.<br />

Trabajar echando el bofe. Thalña, arasa liwisiña.<br />

Trabajar con la lanzadera. Jaxchat'aña, qiwchat'aña.<br />

Trabajar con los que acuden a las obras de<br />

comunidad. Yanasiña.<br />

Trabajar con diligencia como buen trabajador.<br />

K'ichisiña.<br />

Trabajar como tuerte, sin sentir el cansancio.<br />

Pharaqinaqaña, jalanaqaña.<br />

Trabajar mucho en andar o en moler quinua.<br />

Thaylliña.<br />

Trabajar todo el día entero. Urujaña, maya, paya,<br />

kimsa, pusi urujäña.<br />

Trabajador muy grande. Añankuri, k'utu, k'ichisiri,<br />

jani pali.<br />

Trabajo labor. Iranaqaña, luqanaqaña.<br />

Trabajo que pasa el jornalero. Ch'ama.


290 Ludovico Bertonio<br />

Trabajo aflicción. Taqisiña, mutuña, thaxi, sumi,<br />

qani, wayu. + Darle a otro pidiéndole<br />

importunamente: qanichäña.<br />

Trabajosamente. Qanitha, jaritha, mamatha,<br />

ch'amatha.<br />

Trabajosa cosa o persona llena de trabajos.<br />

Taqisiñaxtara, kichusiñaxtara jaqi vel jakaña, uta<br />

vel marka, &c.<br />

Trabajado estar. Vida: afligido.<br />

Trabucar a uno de su propósito. Chuyma<br />

juqhukiptäña.<br />

Traza o maña. Musa. + Darla: musa phalaña. + Él<br />

que sabe darla: apinquya, musani, amawt'a, qallani.<br />

Traza inútil. Qasi la amajasiña.<br />

Trazar. Qallaqaña. 3 -qi. Chuymat'aña, amutaña,<br />

musa phalaña.<br />

Trazar, para hablar en su abono. Tuqi vel musa<br />

phalaña.<br />

Trazador. Musani qallani, qallu, amawt'a jaqi.<br />

Tracalada, grande manada de carneros o mujeres.<br />

Urqulara, marmilara, qhachulara.<br />

Tratar mal de palabra. Arunchaña, lakhanchaña,<br />

aruna muxst'äña, irt'aña, jaqhut'aña.<br />

Tratar con la plata. Qullqi miräña.<br />

Tratante así. Qullqi miräkamana.<br />

Tratar al mayor como menor. Sullkachaña. )(<br />

Jilachaña.<br />

Tratar decir. Atamaña, arusiña.<br />

Tratarse familiarmente. Susisiña, aywisiña,<br />

jaqiwäsiña, k'usk'isiña, jaqiwaña.<br />

Tratarse como señor, por arrogancia. Apusnaqaña,<br />

jilasnaqaña, anchasnaqaña, q'illinaqaña,<br />

jach'awanaqaña.<br />

Tratarse la mujer como señora. Q'illinaqaña,<br />

ch'uwanaqaña.<br />

Tratarse como enemigos. Ch'untasiña, awqasiña.<br />

Vide: tratar, &c.<br />

Traer: apaniña. Y todos los verbos de llevar<br />

compuestos con la partícula -ni. Irpaniña, iraniña,<br />

&c. Tomando el verbo que cada cosa pidiere.<br />

Traer luto. Jach'ira saranaqaña, siñachasiña,<br />

jach'irt'asiña.<br />

Traer afligido a alguno por no castigarle presto.<br />

Jiskhasäña.<br />

Traer agua o comida en la boca sin echarla.<br />

Jumq'ujasiña, jumch'ijasiña, jumq'unaqaña.<br />

Traer perplejo o inquieto a alguno. Q'aymasäña.<br />

Traer alderredoral que azotan. Phiruräña,<br />

phararäña, anatäña, piñutäjaki jaläña.<br />

Traer el vestido angosto o corto por necesidad o<br />

por juego o disfrace. K'ichixatasiña.<br />

Traer al retortero con engaños. Llullakipa<br />

llullaruruña.<br />

Traer a casa comida, carne, personas, &c. Puräña.<br />

Traer la rueda. Khiwiña.<br />

Traer los brazos o piernas fregándolos. Khakhuña,<br />

phiskuña, thijmiña.<br />

Traer a la memoria. Amajasisxaña, amutasxaña.<br />

Traer en la memoria. Chuymana apanaqasiña,<br />

waqaychasiña.<br />

Traerse bien tratado. Yamparusita saranaqaña. Vide:<br />

galano.<br />

Traer con alagos. Achikaña. Tráfago. Chhuch'ujasiña,<br />

tanqajasiña.<br />

Tragar comida. Manq'antaña. + Bebida: umantaña.<br />

Tragar como bestia fiera. Jinq'antaña, qhultuntaña.<br />

Tragar sorbiendo. Juchhantaña.<br />

Tragar mucha chicha, vino, &c. Sin hartarse.<br />

Pultintaña, sajuntaña, k'atantaña.<br />

Tragar a prisa. Q'usixtäña, q'usijrantäña,<br />

manq'arpäña.<br />

Tragar sin mascar. Khistukipa mä manq'antaña.<br />

Trago de algo que se bebe. Jumch'i.<br />

Tragón. Q'usijrantä kamana.<br />

Tramar. Qipanchaña, qipantaña. + Sacar un hilo de la<br />

trama, qipa jiskhusuña.<br />

Tramar embustes. Llullañataki, k'anasiña,<br />

mukhusiña, amajasiña.<br />

Trampantojo. Musa. + Hacerle: musanchaña, musana<br />

katuña.<br />

Trampa de coger ratones. Phaq'a.<br />

Trampa de coger vicuñas. Saraya vel kuru.<br />

Tramposo. Aruna jikiriri.<br />

Tranco. Luqawaña. + Darle: luqawa luqawaña, jach'a<br />

jach'a chillqiwaña.<br />

Tranzadera ancha de un dedo para atar. Llimphi.<br />

Transfigurarse. Mäkiptaña vel mä mukutaña,<br />

mawkiptaña, pä ajanut'aña. Vide: demudarse.<br />

Transfigurarse el demonio en ángel de luz.<br />

Supayutha ansila tukuña vel ansilachasiña. Vide:<br />

disfrazarse.<br />

Transformarse. Idem ut hic supra.<br />

Transido de hambre. Vide: muerto.<br />

Trapo. Q'uchallu.<br />

Tras la Iglesia, &c. Iglesia ch'inaqata, iglesia jikhani,<br />

ch'inatuqi, jikhanituqi.<br />

Tras mí, tras tí, &c. Ch'inaja, chinama, -pa, -sa, &c.<br />

+ Llegó tras mí o después: ch'inaja puri. + Ir tras<br />

alguno o en seguimiento: alisiña.<br />

Trascordado, descuidado. Arma, arma arma,<br />

armamt'ä, armat'akamana.<br />

Trascordado estar. Vide: olvidarse.


Vocabulario de la Lengua Aymara 291<br />

Trasegar cosas menudas: allikipaña, quchukipaña.<br />

Entiéndese mudando las de un cabo a otro.<br />

Trasegar cosas líquidas de una vasija en otra.<br />

Warakipaña. Y todos los verbos de llevar<br />

compuestos con la partícula -kipa, según la<br />

propiedad de las cosas.<br />

Trasegar buscando. Thaqhakipa, thaqharuruña,<br />

thawikipa, thawiruruña, thaxmakipa,<br />

thaxmaruruña.<br />

Trasegar chicha de una tinaja a otra con algún<br />

mate. Wisikipaña, wisiraña, qichikipaña.<br />

Trasladar. Qillqaraña, qiliqakipaña.<br />

Traslucirse, echarse de ver. Ullasiña, ulljasiña.<br />

Traslucirse por muchos agujeros que la cosa tiene.<br />

P'iya p'iya, llika llika.<br />

Traslucirse como vidrio.<br />

Trasnochar. Paqalliña, paqalli ikitaña, aruma<br />

uruchaña.<br />

Traspasar con la espada, &c. Junusuña, Vide:<br />

penetrar vel p'iyajasina ullusäña, jakhatha jakharu<br />

mistuyaña.<br />

Traspie. Vide: zancadilla.<br />

Trasponerse huyendo. Jalsuña vel chhaqhaña. 3 -qi.<br />

Trasponerse pasando a la vuelta de algún cerro,<br />

&c. Makipaña, sarakipaña. Y todos los verbos de<br />

andar con kipa, según sus propiedades.<br />

Trasportar el sueño a uno. Ikikipaña, ikiki ch'awaña,<br />

iki k'aywaña, liwin liwintaña, ch'armat'aña. El<br />

sueño es acusativo. Vide: cabecear.<br />

Trastornarse, el que cae de una silla o pared, &c.<br />

Äjakiptaña, tinkikiptaña, tinkuthaltaña. Vide: ti-.<br />

no. 3, &c.<br />

Trastornarse el barco. Sat'ikiptaña, jaqhukiptaña.<br />

Trastornar un jarro boca abajo y otras cosas.<br />

Alit'äña.<br />

Trastornar un plato. Qhapixataña, qhapinuqaña.<br />

Trastornar traveseando. Khurkhunaqaña,<br />

mujllinaqaña. Vide: trasegar.<br />

Trastornar terrones. Phinch'aña, phinch'akipaña. Es<br />

propio de mujeres cuando aran.<br />

Trastornar voluntades. Jujikipaña.<br />

Trastavillarse hablando. Aru pantaña, aru waxlliña.<br />

Trastrocar la palabra. Maya aruskxaña.<br />

Trastrocar, poner uno quitando de otro.<br />

Lantikipaña.<br />

Tratar. Vide: tratar y tratarse<br />

Tratarse bien. Vide: regalarse.<br />

Tratar bien a otro. Jiskichaña vel waqaychaña.<br />

Tratar bien de palabra. Muxsa arurapiña.<br />

Tratar negocios. Tuliña, ichiña.<br />

Tratar vendiendo y comprando. Alasikipa<br />

alasiruruña.<br />

Tratar así con engaños y malos tratos. Alasina<br />

llullakipaña.<br />

Trato de cuerda. Antutakataña. + Darte: wayt'ususina<br />

antutkataña.<br />

Trabarse, asirse. Achut'aña.<br />

Trabarse así de ambas partes: Achuthaptaña.<br />

Trabarse con las piernas: Charasiña.<br />

Trabarse bien las paredes unas con otras.<br />

K'anasiña, k'anathapitaña, laykusiña,<br />

laykuthapitaña, achut'asiña, achuthapitaña.<br />

Trabarse la batalla o los que pelean. Junithaptaña,<br />

achuthaptaña, jinq'athaptaña.<br />

Trabarse enmarañarse el cabello, las papas y<br />

cualquiera matas, yerbas, ramas, &c.<br />

T'amphaña, qulitaña, t'ajataña Vel<br />

t'amphathapitaña, laykuthapitaña, &c.<br />

Trabar. Activo. Laykuthapitäña, achuthapitäña, &c.<br />

Añadiendo la diéresis vel -ya, en semejantes<br />

verbos.<br />

Travesear como hacen los traviesos o bulliciosos.<br />

Khurkhunaqaña, mujllinaqaña, philunaqaña.<br />

Travieso así. Khurkhu, mujlli, philu, taparaqu, jillu<br />

jaqi.<br />

Travesía del cerro. Parkirana, Irarana, iwraqa.<br />

Trébol. Layu.<br />

Trecho muy grande de camino. Jaya saraña.<br />

Trecho o espacio de tierra muy grande. Jaya uraqi.<br />

+ Pequeño: pisiki, k'ata uraqiki.<br />

Trecho grande o lejos. Jaya. + Poco o cerca: jak'a.<br />

Trefe. Manqhini, amuli.<br />

Treguas entre enemigos públicos. Awqasi t'arphuña<br />

vel qasikañataki wakijäsiña. + Hacerlas:<br />

wakijäsiña. Vide: pedir.<br />

Trenzar el cabello menudito. Supullullu k'anasiña,<br />

qalluchasiña.<br />

Trenzarlo groseramente. Pächjasiña. + Hacia atrás:<br />

k'ik'uña, k'ik'ukipaña. + Y las niñas: wayuchasiña.<br />

Trenzas así. Supullullu, qallu, wayucha, &c. Según<br />

las susodichas diferencias.<br />

Trenzado. K'anata.<br />

Trenza del sombrero. Vide: toquilla.<br />

Trenza del sombrero. Pillu.<br />

Trepar por una soga. Wayllususiña. + Paredes:<br />

lat'usuña.<br />

Tres. Kimsa.<br />

Tresdoblar. Kimsa tharphit'aña, kimsat'aña,<br />

urquñachaña.<br />

Tresdoblado. Kimsa tharpit'ata. + Y si es hilo:<br />

urquñach'anka.<br />

Trescar. Llama llama arusiña, jächuqu arusiña,


292 Ludovico Bertonio<br />

sawkasiña.<br />

Trescador. Llama llama, jächuqu sirakuna jaqi.<br />

Trasquilar. Yawiraña. Vide: mutilar y también afeitar.<br />

Trasquilar, cameros cortando un poco. Pathuraña.<br />

Trasquilar sacando la mejor lana. Siwaqaña,<br />

siwusuña.<br />

Trasquilado. Ñaq'uta muru, yawirata.<br />

Tribulación. Vide: aflicción, pena, trabajo.<br />

Tribunal. Taripaña, apu utt'aña.<br />

Tributo. Tasa. + Pagarle: apanuqaña, suk'aña.<br />

Tributario. Tasani.<br />

Trinchar. Q'allujaña, q'allunuqaña, q'alluwäsiña.<br />

Trinchea. Uyu, qincha, tuma. + Hacerla: uyukipaña<br />

vel qinchakipaña.<br />

Tripa de los hombres y animales. Jiphilla, kipa.<br />

Tripa de los pájaros donde cuecen la comida. Qaqa.<br />

Tripilla sin estiércol. Ch'illa jiphilla.<br />

Tripicallo de comer. Jiphilla.<br />

Tripón. Puraka qatati.<br />

Triste. Khuy khuya, pacha khuya. + Estarlo:<br />

khuyasiña, maywasiña, phutisiña, llakisiña, pacha<br />

khuya saranaqaña.<br />

Tristísimo. Llakisiñana llakisiñapa, llakisiri, ancha<br />

llakisiri.<br />

Tristemente. Llakisisinaki.<br />

Tristeza. Llakisiña, kichusiña.<br />

Triunfar los vencedores. Jaylliña.<br />

Triunfar con su hacienda. Haciendajampi,<br />

qullqijampi t'isisiña, siyraq'iña.<br />

Triunfar trayendo los despojos. Awqanakana<br />

jark'awi wayuxarusita jaylliña, jayllimpi mantaña,<br />

saraña. &c.<br />

Triunfador. Jaylliri.<br />

Trocar. Lantiña, lantisiña, lantikipasiña, turkasiña.<br />

Troqué mi libro con Alonzo: Alonzompi libroja<br />

lantikipaña.<br />

Trocarse con otro, revezarse. Lantirasiña,<br />

mit'arasiña.<br />

Trocar las palabras. Aru pantaña.<br />

Trocar el orden. Nayraruchaña ch'inaruchaña,<br />

ch'inaruchaña nayraruchaña.<br />

Trocar. Vide: trastornar.<br />

Trocarse los tiempos. Pacha jaqhukipasi, mäwkipti,<br />

kutikipti.<br />

Trompeta. Qhipa. + Tañerla: qhipaña, trompeta<br />

phusaña.<br />

Trompeta de caracol. Chulu phusaña. + De calabaza:<br />

mat'i phusaña.<br />

Trompetero. Qhipakamana.<br />

Trompicar. Vide: caer.<br />

Trompo. Piñutä, jiñuk'ä. + Jugar con él: piñutäña,<br />

jiñuk'äña, piñutä jawq'aña.<br />

Tronar. Qütaña, kumsaraña, q'äxtaña, q'ixutaña,<br />

q'üxtaña, p'utuxtaña, qüxtaña, kumsaña. Idem:<br />

pacha kuyu.<br />

Tronchado. Muru, k'uru.<br />

Tronchar. Mururaña, k'ururaña.<br />

Tronco del árbol. Tunu vel quqana lanqhupa, thurupa,<br />

&c.<br />

Trozo de madera. K'ullu tunu.<br />

Trono. Utt'aña, silla: trono.<br />

Tropezar. Lanqhaña, lanqhat'aña, llust'ixtaña.<br />

Tropezadero. Lanqhat'aña. + Mujer mala, tropezadero<br />

de pecado: jucharu lankat'iyiri, tinkiyiri marmi.<br />

Tropel de gente o tropa. Jaqi t'ürmi. + Entrar de<br />

tropel: quchuranttaña. + Venir de tropel:<br />

quchurananiña, jump'urananina, &c.<br />

Trotar la bestia. Yaxa yaxa, aywarilla aywarilla<br />

saraña vel thuqul thuqultaña, k'apul k'apultaña,<br />

walax walaxtaña q'illuta q'illinuqaña.<br />

Trotón: Thuqui thuquitiri, &c.<br />

Troje para guardar comida. Qullqa.<br />

Trojes juntas del inka. Qullqa qullqa.<br />

Troje para quinua o maíz. Piwra.<br />

Troje para chuño. Sixi. Y es de cañas o esteras. +<br />

Meter en la troje: qullqat'asiña, piwrat'asiña,<br />

sixit'asiña; según sus nombres.<br />

Truhan. Apanawi, llallama llama sirakuna, sira jaqi.<br />

Vide: trescador.<br />

Trueno. Pusiqaxa. Y todos los infinitivos de los<br />

verbos de tronar; qütaña, q'äxtaña.<br />

Tú. Pronombre primitivo de segunda persona. Juma.<br />

Tú mismo. Juma kikima.<br />

Tú ruín hombre, me la pagarás. Janirjaxara jumaka,<br />

jaxumallaqa.<br />

Tu, pronombre posesivo. Vide: tuyo.<br />

Tuerto de un ojo. Ch'ulla, pilla, jaqha, q'isu nayrani<br />

vel jaqha nayra, juykhu, nayra ch'ulla, &c.<br />

Tuerto, no derecho. Parqu, q'inq'u, q'awsu, tawsu. +<br />

Torcerse o entortarse algo: parquptaña,<br />

q'inq'uptäña, &c. + Torcer o entortar: parquptäña,<br />

qïnq'uptäña q'awsuptäña. + Y si es palo es verde:<br />

mut'aña.<br />

Tuétano. Parpa, + Chuparte: jalipsuña, juchusuña.<br />

Tullido de las manos o pies o de todo el cuerpo.<br />

Ampara vel kayu muruqu. Y sí es de todo: muruqu<br />

q'unq'u, ch'uñuta, ch'äjata, jithiri. Vide: gafo.<br />

Tullirse. Muruqutxaña, ch'uñutxaña.<br />

Túnica para disciplinarse. Idem: Idem: susuña urqu,<br />

asutisiña urqu.<br />

Tupido. Phathu, lurawa, jithi ch'añaqi. + Jejer tupido:<br />

phathuchaña, phathu sawuña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 293<br />

Turba del pueblo, gente plebeya. Ina jaqinaka. + Ir o<br />

caminar con mucha tropa o turba de gente: jaqi<br />

t'urmimpi saraña.<br />

Turbarse. Jaxsarathapitaña, llajllathapitaña.<br />

Turbarse el cielo. Laqhampu takurasi. Vide: tronar.<br />

Turbio. Q'añu q'uri.<br />

Turbio, no asentado. Q'unchuki.<br />

Turmas de los animales y hombres. Vide: testículos.<br />

Tutor. Wawana waqaychiripa vel amajasrripa.<br />

Tuyo. ma-; pospuesto a la cosa poseída. Casa tuya o<br />

tu casa: utama.<br />

U<br />

Último, postrero. Ch'ina.<br />

Último del pueblo, arrabal. Marka kawaya, thiya,<br />

jak'a.<br />

Último del mundo, confines de la tierra. Uraqi<br />

thiya, qurpa.<br />

Último de todos en andar. Ch'inaki sariri; y así de<br />

otras cosas.<br />

Última voluntad del testador. Ch'ina testamento vel<br />

iwxasawi.<br />

Últimamente. Ancha ch'ina manqa. Vide: finalmente.<br />

Ultrajar. Vide: afrentar de palabra.<br />

Ultraje. Vide: afrenta.<br />

Ultrajador. Tuqi kamana.<br />

Umbral de la puerta. Killka.<br />

Una sola vez. Mä wasaki vel uno wasaki.<br />

Una y otra vez. Mä wasaraki, mä wasaraki;<br />

repitiendo.<br />

Unánimes. Maya chuymaniki, ñatiniki, amawañaniki.<br />

Ungir. Vide: untar, untarle.<br />

Ungüento. Phiskusiña, thixmisiña, sulasiña.<br />

Único hijo o hija. Sapaxta vel maynixta yuqa vel<br />

pucha vel wawa. Y así de otras cosas.<br />

Único muy querido. Amaya, uru, jaqha nayra,<br />

awraxta, &c.<br />

Unigénito. K'awna, unulla, unumalla tunqu mä<br />

phutuxta.<br />

Unión. Mächasiña, mäwijaña, tantasiña.<br />

Unirse los ánimos. Mächasiña.<br />

Unirse en un ayllu. Jathachasiña aylluchasiña.<br />

Unirse o casarse la mujer con varón de otro ayllu.<br />

v.g. Del ayllu champilla dicen: champillaxatha; de<br />

los muchos: muchuxatha de los wanqullos:<br />

wanqulluxatha; de los jayankas: jankaxatha, &c.<br />

Universal Señor. Taqina mayqupa vel juch'a jaqini<br />

mayqu. Y así puede aplicarse a otras cosas.<br />

Universalmente hablando. Taqiña arusisina vel<br />

arusipana.<br />

Universo mundo. Pusi sü.<br />

Uno. Mayni: de Dios, ángeles y hombres. + Maya: de<br />

otras cosas.<br />

Uno no más. Unuki; y es vocablo propio de esta<br />

lengua, aunque parece español vel mayaki o<br />

mayniki, como dijimos.<br />

Uno sí y otro no. Maykipaki.<br />

Uno que gusta de andar de noche o velar mucho en<br />

bien y en mal. Aruma nayra.<br />

Uno que anda de puntillas brincando o muy ligero.<br />

Jala jala, t'iju t'iju, jalanqachu.


294 Ludovico Bertonio<br />

Uno de buenas fuerzas. Janchini ch'amani.<br />

Uno que de ordinario es dado a alguna cosa o la<br />

hace de ordinario como andar, comer, beber,<br />

reñir, &c: sarakamana, mank'akamana,<br />

umakamana, jaychasikamana, &c. Mudando la<br />

-ña, del verbo en -kamana Y si fuere nombre se le<br />

ahade: winukamana, k'usakamana, qullqikamana;<br />

dado al vino, a la chicha, a la plata que de ordinario<br />

se bebe o busca.<br />

Uno que de ordinario habla con doblez. Watiqa,<br />

jakhast'ä, Idem: mäst'ä aruni.<br />

Uno que siempre dice de sí a todos. Iya wanaqu,<br />

iyasakamana.<br />

Uno que en nada se entremete. Kasijaqi vel ina jaqi.<br />

Uno que tiene estrella o dicha en todo. Inkini. Pide<br />

gerundio en -taki.<br />

Uno que no usa parecer y que se va escondiendo.<br />

K'uñu k'uñu vel qurpa jaqi.<br />

Uno que ya comió, bebió, recibió, &c. Manq'ata,<br />

umata, katuta, &c. Los cuales son nombres y si se<br />

juntaren con -kankaña, mudan la significación, por<br />

que manq'atakankaña, &c. quiere decir fue comido.<br />

Venid acá los que habeis comido o id a trabajar:<br />

Manq'atanaka akaru jutama, iranaqiri mama, &c. Y<br />

no es tan poco general este modo.<br />

Uno de cabello desgreñado. Ñaq'uta t'ampha vel<br />

t'ampha ñaq'utani; si se pospone el sustantivo o la<br />

cosa que significa parte, como ojos, manos, pies;<br />

&c. o cabello, como aquí, debe añadírsele ni- y si<br />

el sustantivo se antepone, no se le añade, lo cual es<br />

aviso y regla para muchas cosas muy ordinarias.<br />

Uno que no sabe comprar ni vender por ignorar el<br />

precio. Payi jaqi.<br />

Uno que siempre trabaja. Pali jaqi.<br />

Uno que muere mozo. Pasuni.<br />

Uno a quién de ordinario echan la culpa de los<br />

hurtos y otras cosas por alguna nota que dió.<br />

Ch'ipuqu vel puyaqu.<br />

Uno de cabeza ahusada. Sukuya vel sayt'u p'iq'iñani.<br />

Uno que le tiembla la cabeza. Kharkhatilla vel sujsu<br />

jaqi.<br />

Unos con otros: jupapura. Vide: entre sí.<br />

Unos a otros herirse, regalarse, ayudarse, &c.<br />

Chhuxrichasiña, chuqichasiña, yanapasiña.<br />

Interponiendo la partícula -si.<br />

Un camino y dos mandados. -spä. Haced un camino<br />

y dos mandados. Id a misa y visitad al enfermo:<br />

misaru maspäki usurullintajata.<br />

Un zapato, un guante, una media, un ojo, un oído,<br />

sin compañero. Ch'ulla zapato, ch'ulla guante.<br />

Un lienzo o la mitad de la manta o manto o sábana,<br />

&c. Que siempre se hace de dos. Mayqallu. V:<br />

may.<br />

Un par de zapatos, de medias, de cubiletes o vasos<br />

compañeros, &c. Maya jaqi zapato, &c.<br />

Un día. Mü uru, en lugar de mä.<br />

Untar. Phiskuña, thijmiña, sulaña, phiskukipaña, &c.<br />

Untarlo todo. Phiskukipaña.<br />

Untar o dar de sebo con cera, &c. Lik'inchaña,<br />

siranchaña.<br />

Uñas. Sillu. + De grandes uñas: qiwcha qiwcha<br />

silluni. + Rascarse con ellas: lliwq'asiña,<br />

jat'iqasiña. + Meter dentro las uñas: lliwq'antaña,<br />

ch'umintaña. + Agarrar con ellas como el león o<br />

gato: ch'umithapiña.<br />

Uraño. Sapaxtaki jakiri vel saranaqiri, jani khitimpisa<br />

jaqiwiri, jaqiwasiri.<br />

Urdimbre. Asi.<br />

Urdir la tela. Asi jaqhuña, tilaña, sawu tilaña.<br />

Urdirla de diversos colores. Asi vel sawu suq'uña.<br />

Urón. Animalejo que coge vizcachas. Siki. + Cazar<br />

con él: sikina jisk'acha katäña.<br />

Usar de algún vestido: Isit'asiña.<br />

Usar de algún libro. Librona yatit'asiña, ullajasiña.<br />

Usar del matrimonio. Kasaratajampi, Idem:<br />

marmijampi ikiña.<br />

Usar del matrimonio o tornicar cuando puede ser<br />

sentido de los que están cerca. Muchuchaña,<br />

irqichaña, que es tratar como a niños a los que<br />

están cerca.<br />

Usufructo de la chácara. Aka yapu jani nankiti,<br />

yapuki yapuchasiña. Y así de otras cosas.<br />

Usura. Mira. + Dar a usura: mirani chariña, manuña.<br />

Usurero. Mirani charikamana.<br />

Usurpar. Katusiraqaña vel lukutasiraqaña.<br />

Util cosa. Jiski, sap'a. Vide supra: provechoso.<br />

Utilísimo. Jiskina jiskipa.<br />

Utilidad. Jiskikankaña.<br />

Uvas. Upasa, Idem: jupasa. + Hacer vino de ellas:<br />

upasana winu ch'iwraña, q'upaña, takiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 295<br />

V<br />

Vacar alguna dignidad, oficio, &c. Esto se dice con<br />

las partícuals -wisa y -xa de esta manera.<br />

Vacado ha el Obispo del Cuzco. Kusqu marka<br />

uwispu wisaxi vel Kusqu markana, uwispu jani<br />

jukakixi, uwispuwisaxi, jiwaxi.<br />

Vacante de Chuquisaca. Chuquisacana uwispuwisa<br />

kankañapa. Cinco años hace que está vacante el<br />

Obispado de Chuquisaca: Chuquisacana<br />

uwispuwisaxatpatha akaru pisqa marawa vel<br />

Chuquisaca uwispu jani jukakika ukatha akaru<br />

pisqa marawa, &c.<br />

Vadear el río a pie o lagunas, &c. Kayuna iñaña,<br />

iñakataña.<br />

Vadearle a caballo: caballona makhataña.<br />

Vado. Iñakataña, makhataña.<br />

Vagamundo. Marka marka tumiri, sarayqu, tumayqu,<br />

lari lari.<br />

Vagamundo, que siempre anda de casa en casa,<br />

aunque tiene la suya conocida. Tumayqu, satika<br />

sayraxa.<br />

Vagar. Inakakiña, qasikakiña.<br />

Vaguido de cabeza. Chanka pura apakipaña. +<br />

Tenerle: chankapura apakipitu, chuyma<br />

wayk'ukipitu, umajama q'aytiltitu vel tuma tuma<br />

jaluña.<br />

Valer diez pesos. Tunka sarana chanipaña vel tunka<br />

saratakiña.<br />

Vale por diez. Tunkasa mästuñawiwa.<br />

Valer o ser de estima. Jakhusiña. + No valer cuando<br />

hay abundancia: tusuña sawriña.<br />

Valor, precio. Chani, waqi. + ¿Cuanto vale? ¿Qayqa<br />

chanini, waqini? vel ¿Qayqan chanipa, waqipa,<br />

qayqapi? No vale un alfiler: jani maya phiqachan<br />

chanipasa.<br />

Valor, esfuerzo. Vide: brío, fuerza, &c.<br />

Valeroso, valiente. Sinti, ch'amani.<br />

Valerse de alguno, estrivar en él. Thujrujasiña,<br />

q'imikatasiña.<br />

Valedor. Yanapiri, pukara, qiyna, saywa. Vide:<br />

amparo, padre.<br />

Valentía. Sintikankaña, ch'amaniña.<br />

Valle. Umakata.<br />

Valles cercanos uno de otro. Uma uma.<br />

Valle de lágrimas. Jachaña pacha.<br />

Vamonos. Jina matana.<br />

Vanagloria. Chupi. + Hacer por vanagloria: jaqi<br />

chupiki, jaqi ullijaki luraña, risaña, &c.<br />

Vanagloriarse. Vide: jactarse.<br />

Vano. Ch'uwasilla.<br />

Vapor o baho que sale de las cosas húmedas<br />

cuando se calientan. Jujura. + Echarle:<br />

jujurusunuña, jujurutusnuña vel jujura äsu, ätusnu.<br />

Vara de alcalde. Alcaldena warapa, lawa, juch'usa<br />

lawa.<br />

Varas con que cubren el techo. Kira vel chaxilla.<br />

Varas de árbol con sus hojas. Ch'illpa.<br />

Vara para sacudir la quinua o la cañagua. Suq'i.<br />

Varas del telar. Vide: telar.<br />

Vara de medir. Tupuña, kamaña.<br />

Varias cosas. Kunamana, kawkimana, taqimana,<br />

phichu phichu, kunamana ullinaqani yänaka.<br />

Variable persona. Llapuqaki, maya amawiri,<br />

ilapuqaska mayaraki, kutikuti jaqi. Vide: mudable.<br />

Variedad de cosas. Vide: varias cosas.<br />

Varón. Chacha. + Soltero: chachaxta. + Casado:<br />

kasarata chacha vel marmini. + Anciano: chacha<br />

urqu vel yasqha, chari. Estos dos significan uno<br />

que pasa de sesenta. + Sin hijos: sumu.<br />

Varonil. Chacha chuymat'iri. + Y la mujer: mamanaka<br />

chuymat'iri. Chachanqu, es en mala parte.<br />

Vasallo mío, tuyo, &c. Jaqija.<br />

Vasallo del Rey. Riyana jaqipa.<br />

Vaso natural de la mujer. Chinqi vel jaqiwa, que es<br />

común a ambos sexos, y es vocablo más honesto.<br />

Vaso para beber. Qiru, umaña; y si es de plata: akilla.<br />

Vaina de la espada, cuchillo; y a forro de otras<br />

cosas o tunda. Qhawa.<br />

Vaina o corteza de legumbres. Lip'ichi.<br />

Vaciar. Waraña, warusuña.<br />

Vaciar de una vasija o de un costal en otro.<br />

Warakipana, tallikipaña. Vide: derramar y también<br />

wa- no. 41.<br />

Vaciar cosas secas trigo, &c. de una cosa en otra.<br />

Inuqakipaña vel thalakipaña.<br />

Vacíos. Ch'usa, japhalla. + Casa o caja, &c. P'axlla<br />

q'ara, q'uma.<br />

Veamos qué es. Kawki, ullachiyta vel kunajamna,<br />

kawkija ulljatana.<br />

Vedar o prohibir que no haga, no diga, no vaya,<br />

&c. Jani lurajatati, säjatati, majatati saña. Poniendo<br />

la cosa vedada en futuro de indicativo o en<br />

imperativo, v.g.<br />

Vedome que no hablase. Jani arusimti vel jani<br />

arusijatati situ. Y si fue en mi ausencia el<br />

vedármelo, diremos: jani arusiniti vel jani<br />

arusiphanti situ. A cerca del verbo sana,<br />

tratamos en la gramática, P. 2. cap. 8.<br />

Vedar que no vaya la obra adelante o que no haga<br />

más cualquiera cosa que sea. Uksama vel


296 Ludovico Bertonio<br />

uksakipha sama saña.<br />

Vedado. Jani sata. + Fruto del árbol vedado: quqana<br />

jani jink'ajatati sawi jachupa. Y así se dirá de otras<br />

muchas cosas.<br />

Veedor de edificios y de otras cosas. Pirqawi<br />

amajasiri, perqawita tumpasiri, &c.<br />

Vega. Jichu pampa.<br />

Vejez del varón y de todo el sexo masculino.<br />

Achachikankaña. + De las mujeres:<br />

apachikankaña. + Acercarse a la vejez:<br />

achachitañaru jak'akataña, niya niya<br />

achachikankaña jak'axatitu, Idem: niya niya<br />

achachitaña, apachitaña.<br />

Vejiga del hombre y de todos los animales machos.<br />

Yaqhallachi. + De la mujer y hembras: jisq'allachi.<br />

Vejiga de la orina en el hombre y otros animales<br />

machos es. Yaqhallachi. En las mujeres y hembras:<br />

jisq'allachi.<br />

Vejiga en las manos o en los pies. Vide: ampolla.<br />

Vela de navio. Wampu karpa.<br />

Vela o candela. Idem: kantila. + Encenderla:<br />

nakthapäña. Apagarla: jintäña, jiwäña. Llevarla:<br />

äña, äxaruña. Otras cosas véanse en sus lugares.<br />

Vela. Vide: atalaya, centinela, espía.<br />

Velar. Paqalliña, lijriña. Y si es toda la noche:<br />

paqarijaña vel paqari aruma paqalliña.<br />

Velo. Vide: toca.<br />

Velo del altar o retablo. Janakataña.<br />

Veloz. Vide: Ligero.<br />

Velozmente. Nina umaki.<br />

Vellaco. Yanqha jaqi, wati.<br />

Vello del cuerpo. Quña quña, ñukhu ñukhu, phü phü.<br />

+ Del pescuezo: lliphu lliphu, athi athi, iki qimara.<br />

Velloso. T'awraxtara, &c.<br />

Vellón de lana o de otra cosa. Jawi. + Hacerte:<br />

jawichaña.<br />

Vena del cuerpo. Sirka. + Sangrar de ella: sirkaña. 3<br />

-ki.<br />

Vena de los metales o beta. Sirka. + Socabón: qhuya.<br />

Ven acá. Jawi.<br />

Venado. Taruja.<br />

Vencer. Atiña, atipaña. Vide: exceder.<br />

Vencer a muchos en ejército. Laqhäña, atiña, lasaña.<br />

Ambos verbos juntos.<br />

Vencer en el juego. Vide: ganar.<br />

Vencer en los desafíos. Llalliña, vel thuwikaña. 3 -ki.<br />

Vencido. Atita. + Quedarlo: atäsiña, atipäsiña.<br />

Venda de lienzo. Susuña, yaphiña.<br />

Vendar los ojos con ella. Susuñana vel pañuna<br />

juykhuchaña.<br />

Vendar así. Ch'uqaña, llimphi.<br />

Venda o trenzadera para atar la cabeza. Ch'uqaña,<br />

llimphi.<br />

Vendar con ella. Ch'uqaña, ch'uqat'aña, yaphit'aña,<br />

llimpiña.<br />

Vender. Alajaña. Vide: A- no. 36<br />

Vender por justo precio. Puritaki, wakitaki,<br />

chanapakamaki, waqipaki alajaña. + Al precio<br />

subido o más caro: jilataki. + Barato: pisitaki,<br />

wallqataki, k'atataki alajaña.<br />

Vender en el mercado. Qhatuña vel qhatusiña.<br />

Veneno. Quila vel jiwayiri qulla. + Tenerle: qullani,<br />

natural que sea o artificial.<br />

Vengarse de palabra. Aruna puriqäña vel puriqäsiña,<br />

kutäxaña vel kutäsxaña.<br />

Vengarse con la obra haciendo lo mismo contra su<br />

enemigo. Yanqhachata, yanqhacharakiña, nuwata<br />

nuwarakiña, tinkiyarakiña, qhaxsicharakiña, &c.<br />

Interponiendo a los verbos la partícula, -raki o -xa;<br />

Yanqhachaxaña.<br />

Vengarse de la muerte de su padre. Awkija<br />

jiwäwitha puriqäsiña kutäsxaña.<br />

Vengador. Puriqäsiri.<br />

Venidero. Janira jutiri, janirja puriri.<br />

Venimos.<br />

Venir: jutaña. Y todos los verbos de movimiento<br />

compuestos con la partícula -ni, según la propiedad<br />

de la cosa: saraniña, aywiniña.<br />

Venir a las manos. Jalthapisiña, wayuthapisiña,<br />

awqasthaltaña, tinkusiña, sasiña.<br />

Venir a ver a alguno por el amor que le tiene o para<br />

comunicar algo con él. Waylluniña.<br />

Venir a manos de alguno. Amparara jalt'aña.<br />

Venir a ser rico, pobre, sabio, &c. Qhapaqa<br />

jakhuthaltaña, qhapaqakiptaña, qhapaqaxaña.<br />

Venir o acudir para el día señalado. Chimputaru<br />

jutaña.<br />

Venir en disminución. K'ataxaña, pisixaña,<br />

lüqakixaña.<br />

Venir bien o al justo. Wakiña, wakit'aña, purit'aña,<br />

qhapasiña, qhapaxtaña. Muy bien te viene este<br />

zapato: jumalaki puritawa, &c. Vide: ajustarse.<br />

Venir al pensamiento o representarse. Mat'aña,<br />

tüt'aña, puriña makhataña.<br />

Venir de repente o parecer el ausente. Phakut'aña.<br />

Venir abajo o caer paredes, minas, &c. Chhichisiña,<br />

khakhusiña, thumisiña, thuminuqtaña.<br />

Venirse la saliva a la boca cuando hablan de<br />

comidas o por otras causas. Juthunqä, ch'ijutitu<br />

vel ch'ijutusnutu.<br />

Venirse con las manos vacías. Jani kunani jutaña.<br />

Venta o tambo. Qurpa uta.


Vocabulario de la Lengua Aymara 297<br />

Venta. Alajaña.<br />

Ventaja. Llalliña, t'axtaña vel t'aqi pampachaña.<br />

Ventana para luz. T'uxu k'anchira vel ventana.<br />

Ventana, alacena. T'uxu.<br />

Ventana de las narices. Nasa t'uxu.<br />

Ventana con celosía. Arapa t'uxu.<br />

Ventado. Vide: moscador.<br />

Ventar el trigo, quinua, &c. Khüña, khüraña,<br />

khütäña.<br />

Ventar, hacer aire. Thäña.<br />

Ventero. Qurpa utakamana.<br />

Ventilar. Vide: disputar.<br />

Ventosear. Siraña.<br />

Ventosidad así. Sira.<br />

Ventura. Vide: fortuna, estrella.<br />

Venturoso. Samini, kusini, kutipani.<br />

Ver. Ullaña, ullajaña, ulljaña. 3 -ji. Los pacases:<br />

uñaña, &c.<br />

Ver algo como entre dos luces. Thaminjamaki,<br />

sarphunjamaki, ulljaña. Vide: u-; donde hay<br />

muchos modos tocantes a ver.<br />

Verse. Vide: parecerse.<br />

Verano. Lupipacha.<br />

Verdad. Chiqa. Idem: tuqipa + Hombre de verdad:<br />

chiqa jaqi, tuqipa jaqi, uypayu, sullullu. + ¿Es<br />

verdad? ¿Chiqatimna?<br />

Verdadero. Chiqa.<br />

Verdaderamente. Chiqana vel Hacha. Vide: Lla. no. 2<br />

Verde. Ch'uxña. + Yerbas y otras plantas y hojas muy<br />

verdes: k'intu.<br />

Verde por madurar. Muri, llullu vel ch'uxña.<br />

Vereda. Vide: senda.<br />

Verdolaga.<br />

Verdugo. Jaqi jaychjakamana, jaqi jiwäkamana,<br />

wirtuku.<br />

Vergas o varas. Kira. + Techar con ellas: kiranchaña.<br />

Vergel. Muya. Vide: jardín;<br />

Vergonzoso. Qhaxsi vel qhaxsini, chupini, qhaxsisiri<br />

jaqi.<br />

Vergüenza, empacho. Qhaxsi.<br />

Vergüenza. Vide: Miembro, vaso.<br />

Verídico. Vide: Verdadero.<br />

Verruga. Sirk'i. Idem. Salir: sirk'itu.<br />

Verrugoso. Sirk'ixtara, sirk'iña.<br />

Veta de los metales y de otras cosas así. Mama sirka.<br />

Veta de plata, de cobre, de piedra, de arena, &c.<br />

Qullqi, yawri, qala, ch'alla sirka, ira.<br />

Vestido, ropa. Isi.<br />

Vestir a otro. Isit'äña.<br />

Vestirse. Isit'asiña.<br />

Vestirse camiseta. Qhawat'asiña.<br />

Y todo nombre de vestido compuesto con la partícula<br />

-t'asi, significa vestírsele y con la partícula -t'ä y<br />

vestirle a otro. Vide: poner y ponerse.<br />

Vestirse cosa angosta. Lluch'untasiña, t'ixintasiña.<br />

Vestirla a otro. Lluch'untäña.<br />

Vestirse de mujer. Marmichasiña. + De varón:<br />

chachachasiña. + De mal cara: suxuchasiña, & c.<br />

Vestirla a otro así. Marmichaña, & c. Vide:<br />

disfrazarse.<br />

Vestirse como espantajo. Kulun kulunchasiña. Y así<br />

de todas las cosas componiendo sus nombres con<br />

-chasi o con -cha, cuando es vestir a otros; y es<br />

regla general.<br />

Vestirse de fiesta. Yamparusiña, yamparut'asiña.<br />

Vestido o ropa de fiesta. Yamparu.<br />

Vestirse algo al revés. Jaqhukipata isit'asiña.<br />

Vestirse galano. K'apchichasiña, k'anchillachasiña.<br />

Vestido con camiseta: qhawani. Y así puede decirse<br />

de cualquiera cosa que uno se pone.<br />

Vestido colorado o carmesi. Wila patarana isi, puka<br />

isi, &c.<br />

Vestirse así. Wila patarana mistuña.<br />

Vestido rico. Tuqapu qhapaqa isi. + Que no abriga:<br />

thä. + Que' arrastra: llumpi, qaychu. + Grosero de<br />

diversas lanas: charkacharka, sú, sü, ch'axch'i. +<br />

Teñida de diversos colores: kumpita. + De tela o<br />

brocado: lliphi lliphi. + Para tener debajo y<br />

abrigarse: läsquña isi.<br />

Vestido de varón. Chacha isi. + De mujer marmi isi.<br />

Vestido entero de varón o mujer, camiseta, manta y<br />

sombrero y saya manto y panta. Säta vel chacha<br />

sata isi, marmi säta isi.<br />

Verruga. Sirk'i. + Salir sirk'itu.<br />

Verrugoso. Sirk'ixtara, sirk'iña.<br />

Veta de los metales y de otras cosas así. Mama sirka.<br />

Veta da plata, de cobre, de piedra, de arena, &c.<br />

Qullqi yawri, pala, ch'alla sirka, ira.<br />

Vez. Mit'a, kuti, chuta, wachuta. Wasa. + Algunas<br />

veces: manakatha, jaqhapantha. + Una vez sí y otra<br />

no: maykipanaki.<br />

Vecino de casa. Uta jak'a. + Mi vecino, tuyo, &c: uta<br />

jak'aja, jak'ama, &c.<br />

Vecino de un mismo pueblo. Marka masija. + De<br />

cerca o vecino a mi pueblo: marka jak'aja, &c.<br />

Via, camino. Thaki. Vide: senda. + Por esta vía no<br />

ganarás nada: akajama jani kunasa jakirrktati.<br />

Via láctea o camino de Santiago que llaman.<br />

Laqhampu jawira.<br />

Vianda. Manq'a.<br />

Vianda de todo género. Kunamana, phichu phichu<br />

manq'anaka.


298 Ludovico Bertonio<br />

Vianda. Manq'a vel manq'aña.<br />

Viandante. Sariri.<br />

Víbora grande da cascabel. Palli vel katari.<br />

Víbora de tras y cuatro brazas. Yawirka.<br />

Víbora pequeñita. Yawri phiqacha. Otras se llaman:<br />

wila k'isk'u, piysana, t'akusu.<br />

Vicio. Yanqha kankaña, yanqha chuyma. )( Jiski<br />

kankaña.<br />

Vicios pegajosos. Lip'i lip'iri, makhata makhatiri<br />

yanqhaña.<br />

Vicioso. Yanqha chuymani.<br />

Vida. Jakaña vel jaka.<br />

Vida breve. Ila puqa jakaña.<br />

Vida larga Jaya pacha. + Mortal, perecedera: ch'iwu<br />

urpu. + Eterna: wiñaya jakaña. + Trabajosa:<br />

qawiña janiña jakaña. + De casados: Kasarata<br />

kankaña. + De continentes: casaranawi jakaña vel<br />

kankaña. De vírgenes: chaxllatpacha tutiña. + Dar<br />

vida: jakäña. Darla buena o mala a alguno: jiski vel<br />

yanqha qamäna.<br />

Vidriero. Qispi kiriri lurakamana.<br />

Vidrioso. Qispijama jani inkat'aña.<br />

Vidro o vidrio. Qispi.<br />

Viejo. Achachi.<br />

Vieja. Apachi.<br />

Vieja ropa, gastada. Mirq'i, llikallika, Vide: roto.<br />

Viejísimo. Uma qullmuri achachi vel maq'a, laq'a,<br />

saxa achachi vel apachi.<br />

Viejo mozo en sus costumbres. Q'ara waxu achachi,<br />

apachi.<br />

Viejo anciano. Yasqa achachi vel yasqa apachi.<br />

Viejo o maduro de edad. Puqu.<br />

Vicuña. Wari sayraxa, sälla.<br />

Viento. Thä.<br />

Viento recio. Jisq'i wayra.<br />

Viento colado. Phust'iri thä. + Moderado: suqi. + Con<br />

lluvia: suxari. + Levantarse: sarutaña vel puriña.<br />

Vientre. Puraka. + De los pájaros: kutiri wanka.<br />

Viga. Q'iru, wika.<br />

Vil cosa, ina vel jaxumalla, jani yäja yä, jani jakhu yä.<br />

Villano. Vide: rústico.<br />

Villacaparo. Idem: vel chiwita, churi tunqu.<br />

Vinagre. Idem. Idem: k'ark'u vino. Idem: chiwaqu,<br />

kutita, jaru, vino.<br />

Vinagre o vinagrillo, enojadizo. Nasxaru, jisk'a<br />

chuyma, ilaki wallaxtani, q'apisiñani, jaluta<br />

chuymani.<br />

Vino. Idem.<br />

Violar doncella. Pakiña, waxlliña, k'üña, p'iyaña.<br />

Violentamente. Ch'amatha.<br />

Violentado. Ch'amakama.<br />

Virgen. Chaxllatpacha tutiri, quqi, llumpaqa<br />

chuymani. Son comunes a varón y mujer. + Jani<br />

chachana inakt'ata, k'ü k'ümä: son propios de<br />

mujer. + Jani marmi llamkt'iri, jani marmi ulltiri,<br />

&c. son propios de varón.<br />

Virginidad. Chaxllatpacha tutiña, k'ükankaña, &c.<br />

Tomando los vocablos propios o comunes según<br />

fuere necesario.<br />

Virote. Viritu.<br />

Virtud. Jiski chuymaniña.<br />

Virtud sólida. Jiski chuymani thurit'ata kantaña.<br />

Virtuoso. Jiski chuymani.<br />

Virtuosamente. Jiski chuymani jaki.<br />

Viruelas. Chuqu usu vel Jank'a usu. + Dar jank'a usu<br />

katutu, purixatitu.<br />

Virrey. Viyriya, Reyana lantipa.<br />

Virreina. Viyrina, jach'a señora.<br />

Visco, tuerto. Q'isu, parqu nayrani, wijsu nayrani. +<br />

Mirar tuerto o visco; q'isutha ulljaña.<br />

Visible. Qhana ulljaña, Idem: ulljaña.<br />

Visiblemente. Qhanaki.<br />

Visitar yendo a casa de alguno. Ullintaña, sart'aña,<br />

ulljaniña.<br />

Vista. Ulljaña. + Tenerla buena: qhana ulljañani, jiski<br />

nayrani. + Tenerla corta: säpi, sarphu.<br />

Viuda. Jijma, waxlliri, chacha jiwiyri.<br />

Viudo. Chupa, marmi jiwiyiri.<br />

Viuda. Jijma, waxlliri vel jachira.<br />

Viudo. Chupa waxlliri, jachïra.<br />

Viudez del varón. Chupakankaña.<br />

Viudez de la mujer. Jijmakankaña.<br />

Vividor granjero. Jaka kutu, tintaña, achuña.<br />

Vivo. Vide supra. Agudo: qallu, q'apa, quli jaqi.<br />

Vivienda, morada. Uta, utkana.<br />

Vivir. Jakaña. 3 -ki.<br />

Vivir en paz. Muxsaki jakaña, qamaña, utkaña.<br />

Vivir en discordia. Ch'axmiki jakaña, qamaña, aja vel<br />

jaychasi tukutanaki, qamaña vel kututusiña,<br />

jurusiña.<br />

Vivir bien o mal. Jiski vel yanqha samaqaña. 3 -qi.<br />

Vivir a gusto. Muxsaki, sap'aki jakaña, qamaña,<br />

utkaña.<br />

Vivir en su trabajo. Qaniña jakaña, qanichasiña<br />

jakaña vel intuña.<br />

Vivir aparte. Jaqhana jakaña, yunitäsiña, yurichasiña,<br />

yurinuqtaña. Él que vive así aparte: jisk'a jaka.<br />

Vivir inquieto. Ch'axmi utkaña.<br />

Vivir en la flor de su edad. Qillampikiña,<br />

thuthumpikiña. )( Su contrario es allqaña.<br />

Vituperar. Vide: afrentar de palabra.<br />

Viveza. Nina nina, tuji tuji jalaña. Vide: presteza,


Vocabulario de la Lengua Aymara 299<br />

dilegencia.<br />

Vivir. Jakaña. Actualmente: jakkakiña.<br />

Vivir sin mancilla de pecado. Jani ch'illani, jani<br />

anani, jani muquni jakanñ, saranaqaña.<br />

Vivir con sobervia y arrogancia. Pachasa mirq'i<br />

phalana qatatinaqaña. Idem: pachasa apanaqxaña.<br />

Vide: ensobervecerse.<br />

Vivir a su albedrío. Chuymajakama saranaqaña,<br />

tukisnaqaña.<br />

Vivir del trabajo ajeno. Jaqina ch'amapa, manq'aña.<br />

Vive sano o Dios te de mil años de vida. K'illpani<br />

puluni jakama.<br />

Vivir en paz. Muxsaki qamaña, muxsaki utkaskaña.<br />

Vivir con alguno sin gusto, sin avenirse bien.<br />

Jaqhakata chuymani jakaña.<br />

Vivir castamente. Tutiskaña vel sawriskaña.<br />

Vivir o morar cabe a la casa de alguno. Utpa<br />

thänkaña.<br />

Vivir muriendo cada dia. Jiwampi chika saranaqaña.<br />

Vivir. Vide: Vivir; donde se hallarán otros vocablos.<br />

Vivo. Jakiri jakkiri.<br />

Vivo retrato del demonio. Supayu mak'aki vel jani<br />

mak'aki, con negación o sin ella todo es una cosa,<br />

lo cual es de notar en algunos vocablos o modos de<br />

hablar en esta lengua y este puede aplicarse a<br />

muchas cosas.<br />

Vivo. Vide: diligente.<br />

Vocablo. Aru.<br />

Vocablo impropio. Wayki. Idem: Jamqu aru.<br />

Vocablo propio de la lengua Aymara. Aymara<br />

arupini vel Aymara inawi arupini. + Degenerar de<br />

su propiedad: aru waykikipi, jamqukipi.<br />

Vocabulario. Idem vel aru yatiña libro, aru yatiña<br />

qillqa.<br />

Vocear. Arunaqaña, arut'aña.<br />

Vocear desatinadamente. Jach'a warariña, jach'a<br />

arunaqaña.<br />

Vocear muchos juntos. Jupitataña, waritataña,<br />

jupiwäsiña. Vide: ju- no. 34, &c. [Siqiri]<br />

Volar el ave. Jalaña, jalanaqaña.<br />

Volar, andar o correr a prisa. Jalaña.<br />

Volar hacia abajo. Jalaqaña vel jalaqaniña.<br />

Volar arriba. Jalutaña.<br />

Volar de dentro afuera. Jalsuña.<br />

Volar la fama buena o mala. Saratataña. Vuela su<br />

fama de limosnero: wajcharu khuyirikankawipa<br />

saratati, luntata kankawipa saratati. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Volcarse el navio, plato, &c. Thijrakiptaña,<br />

jaqhukiptaña.<br />

Volcarse los adobes o ladrillos que estaban por sus<br />

hileras. Tilakiptaña.<br />

Volcar. Thijrakipataña, tilakiptäña, jalakiptäña<br />

jaqukiptäña.<br />

Volcar los terrones al barbechar. Pinchaña.<br />

Volcar adobes, &c. Tilakipaña.<br />

Volver por alguno con la obra cuando quiere<br />

maltratarle. Jakaräña.<br />

Volverse al derredor. Vide: andar.<br />

Volver por sí cuando le levantan testimonio. Luti<br />

tumpitta saña, qasiläkiwa sitta saña, tumpirija<br />

atipaña, k'utiña.<br />

Volver al derredor una rueda y otras cosas así.<br />

Khiwiña, phiruräña, tumäña.<br />

Volver a cobrar las fuerzas. Ch'ama jawijatxitu,<br />

sap'aptxitu ñañaptxitu vel ch'amaja jawijatxi.<br />

Volver a los pecados pasados. Nayra jucharu<br />

kutixaña. 3 -xi.<br />

Volver por la verdad. Chiqa aru sät'äña. Idem: k'ari<br />

yanqha arusirinaka, manqa chiqa aniña phat'ijaña,<br />

aynikataña.<br />

Volver atrás en le virtud o descaecer en riquezas y<br />

prosperidad. Aynacharuchaña, manqharuchaña,<br />

alit'aña.<br />

Volver la enfermedad, recaer enfermo. Usu<br />

kutikiptitu.<br />

Volver en sí en enfermo. Vide supra: volver a cobrar<br />

las fuerzas.<br />

Volverse de lado. Jarapitha vel kichatha jaqukiptaña.<br />

Volverse a la querencia. Yatisiwiparu maqi, kutixi,<br />

yatisinixi.<br />

Volverse en nada. Vide: aniquilarse.<br />

Volver en nada. Vide: aniquilar.<br />

Volar. Jalaña.<br />

Volar andando a prisa. Jalaña, waywa jalaña,<br />

llujutaña.<br />

Volar el ichu por el aire. Yayuthataña; y otras cosas<br />

así,<br />

Volar viniedo. Jalaniña.<br />

Volar hacia abajo o dentro. Jalantaña. Y si es hacia<br />

nosotros también jalantaniña.<br />

Voltear los muchachos poniéndose de cabeza en el<br />

suelo. Kümpikipaña, q'illikipaña, tinkikipaña.<br />

Voltear con soga. Jalakipa jalaruruña.<br />

Voltear. Vide: menear alderredor y volcar.<br />

Voltear trastornándose. Phirurukiptaña,<br />

jaqhukiptaña.<br />

Volver al lugar de donde vino. Kutixaña, maqhaña,<br />

kutiña.<br />

Volver del lugar a donde fue. Kutiniña, kutinixaña,<br />

jutxaña 3 -xi.<br />

Volver sin tardar. Jamk'aniña, llakiniña.


300 Ludovico Bertonio<br />

Volverse a algún lugar. Todos los verbos de<br />

movimiento con la partícula -xa. v.g. Saraxaña,<br />

aywixaña, phat'i-xaña, &c. Tomando el verbo<br />

propio de aquel movimiento que fuere menester. 3<br />

-xi.<br />

Volver a llevar las cosas que trajo. Esto también se<br />

dice con los verbos de llevar y partícula -xa;<br />

apaxaña, äxaña, &c. Según las cosas que se llevan<br />

y por este causa los verbos de movimiento y de<br />

llevar todos juntos se pusieron al principio de esta<br />

primera parte en la anotación 5 para que se tomen<br />

con más facilidad y cuando se componen con -xa<br />

hacen la 3. en -xi.<br />

Volver de otro lugar a este. Los mismos verbos de<br />

movimientos y de llevar con las partículas -ni y<br />

-xa, ambas juntas; V.g.: saranixaña, apanixaña. 3<br />

-xi.<br />

Volver a hacer la acción de cualquier verbo,<br />

aunque no sea de movimiento, ni de llevar se<br />

hace con la partícula -xa o -tatxa, interpuesta;<br />

v.g.: manq'axaña, umaxaña vel manq'atatxaña.<br />

Volverse, o tornarse duro blando, viejo, mozo, rico,<br />

&c. Tómense los nombres que fueren menester<br />

componiéndolos con la partícula -ptaña vel -tata<br />

vel -xaña vel -kiptaña, con que se vuelven verbos,<br />

v.g.: qalaptaña vel qalataña vel qalaxaña, es<br />

volverse piedra, o qalakiptaña. Axaptaña, axtaña,<br />

axakiptaña volverse piedra.<br />

Volver o tornar o convertir algo en piedra. Volver<br />

manso a otro, &c. Qalatäña, axaptäña, &c.<br />

Añadiendo una diéresis, a los verbos compuestos<br />

con aquellas partículas.<br />

Volver a acordarse. Amajasxaña, amajasxitu.<br />

Volver por las mismas pisadas o camino. Kayu<br />

apikipasxaña, vel apisxaña.<br />

Volver la hacienda hurtada o prestada. Kutäxaña,<br />

churaxaña. 3 -xi.<br />

Volverse a hablar los que se habían quitado el<br />

habla. Arurapisxaña.<br />

Voluntad. Munaña.<br />

Voluntad, amor. Amawaña. + Tenerla a alguno. Vide:<br />

amar.<br />

Volver el hijo al que le engendró para que cuide de<br />

él. Wawana laktaña.<br />

Volverse amigos. Amikusxaña amiku lurasxaña,<br />

compañasxaña, amikusthaptxaña, arusthaptaxaña.<br />

3 -xi. Vide: A. no. 50.<br />

Volver a la amistad o enemistad de antes. Amikuni<br />

vel inimikuni, kutisxaña. 3 -xi.<br />

Volverse hacia alguna parte. Jaxsuña.<br />

Volverse a Dios. Diosaru jaxsuña, jaxsukiptaña,<br />

kutikiptaña, jaqhukiptaña.<br />

Volverse en nada. Japhallaru, ch'usaru tukuña vel<br />

maña.<br />

Volverse boca, arriba. Laqhampu jaxsutaña.<br />

Volverse al revés. Vide: al revés.<br />

Volverse muchos a gritos contra alguno. Uxithapiña<br />

vel chuwanjama, t'ikanjama p'axchaña, qhapiña.<br />

Volverse alrededor. Vide Andar.<br />

Volver la cabeza a un lado y otro, contoneándose.<br />

Chuwanaqaña, k'inchinaqaña, q'illinaqaña. 3 -qi.<br />

Volver atrás de su palabra o concierto.<br />

Janichasxaña.<br />

Volverse a la parte contraria de como está. Jaqha<br />

manqha jaxsutaña, jaqhukiptaña.<br />

Volver los verbos neutros que significan volverse,<br />

anadiándoles una diéresis, significa volver.<br />

Jaxsuwaña, jaqhukiptäña, &c.<br />

Volver la hoja del libro. Mayajana, payajana, &c.<br />

Janakipaña.<br />

Volverse al pueblo muy pobre. Jararanka mich'isaki<br />

pankunixaña, kutinixaña. 3 -xi.<br />

Volver dentro los mocos que salen de las narices<br />

como los niños. Jurma juchaña, kutintäña vel<br />

qhultuntk'aña, qhinsantxaña.<br />

Volverse los párpados hacia arriba. Nayra llintakipti<br />

vel llint'akiptitu, con transición.<br />

Volver a uno de malo bueno. Jiski chuymaniru<br />

jaxsuwaña.<br />

Volver de bueno malo. Waxlliyaña, waxllisthaltäña,<br />

yanqharu jaxsuwaña.<br />

Volver a hacer la quinta. Wach'irpäsiña, jakhuxaña. 3<br />

-xi.<br />

Volver los ojos a un lado y otro o en blanco sin<br />

menear la cabeza. Nayra thijraña, thijrutaña.<br />

Volver a su pueblo sin tener con qué sustentarse en<br />

el camino. Payptanixaña, aypanutanixaña.<br />

Volver de lejos muchos con salud. Thuqunuqtxaña,<br />

thuqunukxaña.<br />

Volver el rostro para mirar a alguna parte.<br />

Ullunuqaña.<br />

Volver el rostro mirando atrás. Ullukiptaña,<br />

jaqhukiptaña.<br />

Volver por alguno de palabra. Arukipaña, jaljaña. 3<br />

-ji.<br />

Vomitar. Jaxruña, jaxrusuña. + Tener gana de ello:<br />

jaxrujachitu, chuyma khiwkuthaltitu, pituthaltitu,<br />

llujuthaltitu.<br />

Vomitar la comida o bebida. Manq'a kutusuwaña,<br />

uma kutusuwaña.<br />

Vómito. Jaxruwi, jaxrusuwi.<br />

Vosotros dos, tres, cuatro, &c. Panima, Kimsama,


Vocabulario de la Lengua Aymara 301<br />

pusima, &c.<br />

Votar prometiendo algo a Dios. Diosaru aru<br />

churasiña, aru jat'ususiña; con gerundio en -taki.<br />

Votar. Vide: maldecir.<br />

Voto que se hace a Dios. Vide: voto y votar.<br />

Voto así. Diosaru aru churasiña Diosaru vel Diosampi<br />

aru jat'ususiña.<br />

Voz. Kunka. Vide: Boz.<br />

Voz. Kunka. Vide: ronco. + Soltarla: kunkaptaña,<br />

kunka antutaña.<br />

Voz delgada. K'acha, salla, juch'usa.<br />

Voz gruesa. Lankhu q'axcha.<br />

Voz desabrida. Waxllita. Voz buena, suave. Sap'a,<br />

muxsa.<br />

Voces dar. Warariña, arunaqaña, qapariña, qapari<br />

anataña. + Darlas muchas a una: jayllisiña, jupiña,<br />

jaylliña.<br />

Voz mala. Jaxumalla, qankiñä.<br />

Vuelcos del corazón. Vide: alterarse o brincar. + Dar<br />

vuelcos el enfermo: jaqhukipta, jaqhururtaña, lat'a<br />

kumpuña, ñat'aña, qurpaña. + Dar vuelcos las<br />

mulas y otros animales: sunt'isiña, wat'ix<br />

wat'ixtaña, jaqhukipta jaqhururtaña.<br />

Vuelo. Jalutaña.<br />

Vuelta o envés del paño. Jikhani vel manqituqipa.<br />

Vuelta de azotes. Asutiwäsiña, jaychawasiña,<br />

misk'it'äña, muxstäña, jiskichantaña.<br />

Vuelta de podenco. Idem.<br />

Vuelta de la tela que van envolviendo en el telar.<br />

Llawu. + Tejerla: mä llawu sawuña.<br />

Vuelta del río y otras cosas. Q'inq'u q'inq'u, parqu<br />

parqu, k'awsu k'awsu. + Darlas el río. Q'inq'u<br />

q'inq'u jalaña. + Dar vuelta pasando a la otra parte<br />

del cerro y otras cosas así. Makipacha, sarakipaña.<br />

Y todos los verbos de andar con la partícula -kipa o<br />

-kipta y si la vuelta es hacía nosotros se pone<br />

-kiptani, como sarakiptaniña.<br />

Vuelta de cabellos. Ñaq'uta mithawäsiña, jik'iwäsiña,<br />

ñuqiwäsiña. + Dar vuelta de cabellos: mitawäsiña,<br />

&c.<br />

Vuelta que da el pájaro alderredor. Kiwyaña.<br />

Porque se llama kiwya el tal pájaro. Kiwyaña; es<br />

dar vuelta de azotes.<br />

Vueltas que da el volante del reloj. Phirurukipta<br />

phirurutaña, jalakípta jalarurutaña. Y éste puede<br />

aplicarse a otras cosas.<br />

Vuelta que dan a uno tomándole cuatro en el aire.<br />

Wayra jaqhuta.<br />

Y<br />

Esta letra que llaman y griega, casi siempre en la<br />

lengua Española sirve de consonante, pues yere alguna<br />

vocal, cuando se pronuncia leyendo, como es fácil de<br />

ver aún en algunas palabras que actualmente vamos<br />

escribiendo. Por esta causa no se podrán si no los<br />

vocablos que comienzan por Y, cuando tiene fuerza de<br />

consonante, al modo que dijimos, sacando algún<br />

vocablo, que todos universalmente acostumbran<br />

escribir con Y, como se fuera vocal: los demás podrán<br />

buscarse en los que se escriben con I, vocal.<br />

Y. Conjunción copulativa. -sa, y sirve de juntar<br />

dicciones. -ska, de juntar oraciones.<br />

Ya. Niya. V.g. Ya comimos: niya manq'atana.<br />

Yacer enterrado. Imatakiña, imatakakiña.<br />

Yema de huevos. Yü.<br />

Yema del árbol. Amu. Vide: botón.<br />

Yerno. Tullqa. + Tomar por yerno: tullqachasiña.<br />

Yerro, falta. Panta, pantata. Idem: pantawi. + Hacerle:<br />

pantaña.<br />

Yerto. Lawapacha. + Ponerse yerto: lawakakixaña,<br />

lawaptaña, ch'akhaptaña.<br />

Yerba para las bestias. Qhach'u. + Darla a las<br />

bestias: qhach'u liwaña vel churaña.<br />

Yerbas de varios géneros. Quranaka, alirinaka.<br />

Muchos nombres de las cuales se hallarán arriba en<br />

los vocablos de la M donde dice malas yerbas que<br />

se suelen desherbar en las chácaras.<br />

Yerba que nace en los pantanos. Chuwa chuwa.<br />

Yerba que rodea los árboles como la yedra y es<br />

medicinal contra el frío. Waji.<br />

Yerba medicinal también contra el frío. Sanu sanu<br />

phinqu phinqu.<br />

Yerba como granillos negros a la orilla de la<br />

laguna. Murmunta.<br />

Yerba que sirve de teñir azul. Qisña.<br />

Yerbazal. Qhach'u qhach'u, qura qura.<br />

Yerbas de comer cocidas. Ch'iwa yuyu.<br />

Yerbas que se comen crudas generalmente se<br />

llaman. Paqu, aunque tienen sus nombres<br />

particulares. + Comerlas: paquña.<br />

Yeso. Pachachi. + Calera o cantera de él: pachachi ira.<br />

Yeso, espejuelo. Lliphi lliphi pachachi.<br />

Yo, pronombre. Na, nä, naya.<br />

Yo mismo. Nakikija. + En plural dicen: nanaka,<br />

kikinakaja vel nanaka, kikija vel na kikinakaja.<br />

Nosotros mismos, exclusive. + Jiwsakikisa vel<br />

jiwsanaka kikisa vel jiwsanaka kikinakasa;<br />

hablando inclusive.


302 Ludovico Bertonio<br />

Z<br />

Zabullirse. Ñusk'untaña, k'uñuntaña.<br />

Zabullir. Ñusk'untäña, k'uñuntäña, phultuxrantäña.<br />

Zafo de gente o sin cosa que ocupe el lugar. Q'ara,<br />

q'araxtata.<br />

Zafar así. Q'araxtäña, q'aräxaña, q'arachaña.<br />

Zafio. Uru.<br />

Zaherir lo malo y también lo bueno. Ät'aña,<br />

äkataña, chuymaru ch'illat'aña. Ablat. -na de la<br />

cosa.<br />

Zahúrda. Quchina utapa.<br />

Zancadilla. Kayuna äkipaña, kitakipaña,<br />

millk'ukipaña. + Dar o echar zancadilla: kayuna<br />

äkipaña, &c.<br />

Zancajoso. Yanqha kayuni.<br />

Zapallo. Thamuña.<br />

Zapato de indios. Jiskhu. + Ponérsele: jiskhut'aña,<br />

jiskhot'asiña.<br />

Zapato a nuestro modo. Idem. + Calzársele:<br />

zapatut'asiña. + Quitársele: jiskhususiña,<br />

jiskhullusnuña, wiskhu apsusiña, ch'äsusiña.<br />

Zarcos ojos. Qupa nayra.<br />

Zarcillos de oro. Chuqi jinchu. + Ponérselos: chuqi<br />

jinchuna t'isnukatasiña.<br />

Zarcos ojos o pardos. Quychi nayra.<br />

Zarpas. Ñiq'ixtara, chullqu isi.<br />

Zarposo. Ñiq'ixtara isini.<br />

Zaino. Ipa pupa.<br />

Zenith. Sunaqi. + Estar el sol en él: Inti sunaqinki vel<br />

inti sunaqi. + Llegar el sol al zenith: Inti sunaqiru<br />

puri.<br />

Zorrilla de mal olor. Añuthä.<br />

Zorrilla contradictor. Kutipakamana vel sasikamana.<br />

Zorra. Qamaqi, laranu, pampa anu, suni anu.<br />

Zorra gran ladrona. K'ichi qamaqi.<br />

Zozobrar la nave, barco, &c. Wampu apakipti,<br />

sat'ikipti, jalakipti.<br />

Zumbar el oído. Jinchu ch'usuritu vel ch'ustitu.<br />

Zumbar las abejas. Pupa püti.<br />

Zumbido. Ch'usuraña, putaña. Según fuere de oído o<br />

abejas.<br />

Zumo. Uma, mark'a. + Exprimirle: ch'iwrusuña. +<br />

Tenerle: umani mark'ani.<br />

Zurrar. Lip'ichi phiskuña, qaquña.<br />

Zurrador. Lip'ichi phiskuri, &c.<br />

Zurrón. Lip'ichi wäqa, juru.


Vocabulario de la Lengua Aymara 303<br />

Para que no te halles dudoso (amigo lector) cuando hallares los números o cotas que se ven por toda esta primera<br />

parte del vocabulario, digo que se habían puesto para hallar otros sinónimos o modos de hablar que están en la<br />

segunda parte, cuyas letras se habían dividido con aquellos números para más brevedad; pero para que se<br />

alcanzase este interno era necesario imprimir primero aquélla que ésta; y por no haber advertido en ello, no<br />

servirán aquellas cotas tan puntualmente como deseábamos. Con todo esto para que haya algún tino en esto para<br />

los curiosos, será bien saber que todos los vocablos pertenecientes a la letra A, se habían dividido en 90,<br />

números dando a cada columna el suyo: y de la propia manera se habían dividido las demás letras, con que<br />

comienzan los vocablos por su orden de ABECEDARIO, pero por la causa que hemos dicho se han dejado de<br />

poner. Y así los números o cotas que hay en la primera parte, responderán a la columnas de aquella letra con que<br />

se acota remitiéndola a la segunda parte; aunque tampoco con la puntualidad que se requiere, sino a poco más o<br />

menos.<br />

Muchas veces también van acotados en esta primera parte los capítulos y parágrafos de la Gramática donde<br />

aquello se trata, y entiéndese de la Gramática de esta misma lengua aymara impresa en Roma el ano 1603.<br />

Las erratas que se hallaren en todo este Vocabulario irán notadas al fin de la segunda parte, que no sera dañosa,<br />

sino de algún provecho a los que con cuidado se diere al estudio desta lengua.<br />

Vale<br />

FIN DE LA PRIMERA PARTE DE éste vocabulario, a Gloria de Nuestro Señor Jesucristo y de su Santísima<br />

Madre siempre Virgen, y siempre inmaculada María señora. Nuestra, &.<br />

IMPRESA EN LA CASA DE LA COMPAÑÍA DE JESUS, del pueblo de Juli, que está en la provincia<br />

Chucuyto, en la imprenta de Francisco del Canto.<br />

Año de M. DC. XII.


304 Ludovico Bertonio<br />

SEGUNDA PARTE DEL VOCABULARIO<br />

Donde se ponen en primer lugar los vocablos de la lengua Aymara para hallar los que le corresponden en<br />

la Española<br />

Antes de dar principio a esta segunda parte, es necesario saber, que la Lengua Aymara carece de algunas letras<br />

que tiene la española y usa de otras que la española no tiene. Por esta causa adoptamos las letras o fonemas<br />

oficialmente aprobadas en Bolivia con el titulo de "Alfabeto único". El orden de las letras y silabas con que se<br />

ponen los vocablos para que con más facilidad puedan hallarse es la siguiente.<br />

A, Cha, Chi, Chu, Chha, Chhi, Chhu, Ch'a, Ch'i, Ch'u, I, Ja, Ji, Ju, Ka, Ki, Ku, Kha, Khi, Khu, K'a, K'i, K'u, La,<br />

Li, Lu, Lla, Lli, Llu, Ma, Mi, Mu, Na, Ni, Nu, Ña, Ñi, Ñu, Pa, Pi, Pu, Pha, Phi, Phu, P'a, P'i, P'u, Qa, Qi, Qu,<br />

Qha, Qhi, Qhu, Q'a, Q'i, Q'u, R, Sa, Si, Su, Ta, Ti, Tu, Tha, Thi, Thu, T'a, T'i, T'u, U, Wa, Wi, Wu, X, Ya, Yi, Yu.<br />

En el diccionario original de L. Bertonio se utiliza la duplicación de vocales aa, ii, uu; para el alargamiento<br />

vocálico. En la presente edición, para tal efecto, utilizamos la diéresis (¨), de acuerdo al uso del Alfabeto<br />

Unificado, como demostramos en los siguientes ejemplos:<br />

chaaca = chäka<br />

suuchaña = süchaña<br />

queenaña = qïnaña<br />

maa = mä<br />

Muy necesario también es volver a recordar que los vocablos que acaban como: q'apisiña, jaychasiña, &c, que<br />

son innumerables; hablan de ponerse sincopados diciendo: q'apisña, jaychasña, &c. Porque así acostumbraban<br />

decir los indios cuando hablan. Pero porque los principiantes quizá no acertarán a formar la tercera de indicativo,<br />

ni los demás modos que de ella dependen; pareciome ponerlos sin sincopa, con este aviso que hablando nunca<br />

digan q'apisiña, sino q'apisña y de esta manera todos tos demás que se acabaren en -siña en el presente y<br />

pretérito de indicativo, en primera y segunda persona y hablando por otros tiempos; de todos los modos siempre<br />

tomen a tomar la i, que quitaron en presente y pretérito de indicativo y lo mismo sucede en los que se acaban en<br />

-saña. Porque los dos dichos tiempos se ha de quitar la a, antes de ña, como sisña, en lugar de sisaña: hartarse, y<br />

-sña, en lugar de -saña, aunque estos son muy pocos.<br />

P, PH, P'. Cada una de estas letras en esta lengua se pronuncian de diferente manera como dijimos al principio de<br />

la primera parte. Y para que fácilmente se sepa dónde se han de buscar los vocablos que comienzan por ella,<br />

seguiremos este orden, que los distinguiremos en 3 parte. Primero: pa, pi, pu; segundo: pha, phi, phu: tercero:<br />

p'a, p'i, p'u. Y el modo como se han de pronunciar se sabrá como dijimos en la susodicha anotación primera y<br />

oyendo de la boca del indio, advertiendo que cuando se escriben con una sola p, se pronuncian como<br />

pronunciamos en nuestra lengua española.<br />

T, TH, T'. En 3 párrafos distinguiremos los vocablos pertenecientes a esta letra, en el primero comienzan por: ta,<br />

ti, tu; en el segundo: tha, thi, thu; y en el tercero: t'a, t'i, t'u. Advertiendo que cuando no tienen más que una sola<br />

t, s in h, se pronuncian como en romance, cuando es acompañada con h se pronuncian soplando y cuando está<br />

acompañado con un apostrofe se pronuncian como explotando.<br />

CH, CHH, CH'. 3 maneras tienen los indios de pronunciar esta letra, la una ordinaria como nosotros; como este<br />

vocablo chacha - varón. La segunda con más aspiración chhaxraña - arrastrar. La tercera es como ch'alla = arena.<br />

Para buscar está ordenada de la siguiente manera. Primero: cha, chi, chu; segundo: chha, chhi, chhu; y tercero:<br />

ch'a, ch'i, ch'u.<br />

K, KH, K'. en el vocabulario de L. Bertonio, estas letras están entremezcladas con las postvelares y<br />

desordenadamente. En la transcripción hemos tomado encuenta el contexto del habla actual, el buen gusto y más<br />

que todo algunos condicionamientos junto a las vocabies o, e. Y para hallar fácilmente están ordenadas de la<br />

siguiente manera. Primero: ka, ki ku; segundo: kha, khi, khu; y tercero: k'a, k'i, k'u.<br />

Q, Qh, Q'. Estas letras cada cual se pronuncia de diferente manera y con más fuerza. En el vocabulario de L.<br />

Bertonio igual que las letras velares están confundidas y en desorden. En la transcripción hemos tomado en


Vocabulario de la Lengua Aymara 305<br />

cuenta los mismos aspectos que para la letra anterior. El orden es de la manera siguiente. Primero: qa, qi, qu;<br />

segundo: qha, qhi, qhu; y tercero: q'a, q'i, q'u.<br />

X. Ningún vocablo hay, que comience por xa, xi, xu. Pero se usa mucho en el medió y fin de la dicción y si<br />

alguno en el principio que comienza a estudiar este nuestro vocabulario no acertare a leerla (que cierto es la más<br />

dificultosa letra de todas para leer), haga cuenta que es ja, ji, ju. Y después podrá preguntar al indio ladino, cómo<br />

se pronuncia el vocablo escrito con aquella letra xa, &c.


306 Ludovico Bertonio<br />

X<br />

No hay vocablo que comience con xa, xi, xu. Sólo ocurre en posición medial y final de la palabra.<br />

Este fonema representa un sonido muy propio de la lengua aymara. Es postvelar porque su pronunciación sale<br />

detrás del velo del paladar y es fricativo porque al pronunciarlo el aire sale del pulmón como raspando y<br />

haciendo vibrar las cuerdas bucales.<br />

No es oclusivo porque en su pronunciación se puede alargar. Además al igual que los sonidos /q/, /qh/, y /q'/,<br />

condiciona a las vocales /i/ y /u/ haciendo que éstas se pronuncien como si fueran e, o.


Vocabulario de la Lengua Aymara 307<br />

A<br />

A. Significa ¡Oh! interjección de uno que llama a Dios<br />

con afecto de amor o a otras personas que nos<br />

pueden valer, como: "A Jesucristo qhispiyirijay<br />

qhispiyakita": "¡oh! Salvador mío Jesucristo,<br />

salvadme". Al pronunciarla es menester detenerse<br />

en ella.<br />

Äja. El palo atravesado.<br />

Äjaña. 3 äji. Atravesar un palo o atrancar.<br />

Äjasiña. Tener arrimado algo mucho tiempo a alguna<br />

cosa. Martiranakana janchiparu yawriparina<br />

äjasiritawina: arrimaban hierro ardiente a las carnes<br />

de los mártires. Kantila äjasirapimama: yo te tendré<br />

la candela, te alumbraré.<br />

Äjususiña, uñisiña, mistuwasiña. Andar encontrados.<br />

Äkataña. Poner las manos en alguno. Ampara äkatitu.<br />

Äkataña. Arrimarlas.<br />

Äkipaniña. Venir muchos dando la vuelta de algún<br />

cerro o punta de tierra, &c. Y las mismas partículas<br />

entran en el verbo aywiña, con todas las otras que<br />

convienen a los verbos de movimiento.<br />

Äluqaña. 3 -qi. Andar o esgrimir con las manos como<br />

uno que desvaría y también es diestro en hurtar.<br />

Änkaña. 3 -kiy vel ñakaya usuña. Estar enfermo largo<br />

tiempo o en un grito y dolor.<br />

Änuqaña. Tercera persona änuqi. Hacer alto o parar<br />

muchos en algún cabo o casa.<br />

Änuqtaña, allinuqtaña vel apanuqtaña. Idem: hacer<br />

alto, llegar o parar muchos.<br />

Äña. En tercera persona iyi vel ayi; ir muchos juntos,<br />

lo mismo que aywiña. Y por ser verbos de<br />

movimiento, se componen con muchas partículas,<br />

como se puede ver en el verbo saraña, donde están<br />

todas y también en algunos otros. Aquí no<br />

pondremos sino algunos pocos.<br />

Äña. 3 iyi vel ayi. Llevar cosas largas, como varas,<br />

palos, &c. algunos de sus compuestos son los que<br />

se siguen.<br />

Äqaña. 3 äqi. Desviar o apartar esas cosas largas.<br />

Äqaña. 3 äqi. Cortar cosa larga, un palo, una mano,<br />

&c.<br />

Ära vel Isnalla a vocali. Quinua bastarda, silvestre.<br />

Ära jaqi. Uno que presto envejece.<br />

Äraña. Quitar esas cosas largas al que las lleva o de<br />

algún montón.<br />

Ärpäña. Darlas. Chuki ärpiyita: dame la lanza,<br />

alcánzamela; cuando está desviada.<br />

Ätataña. Neutro. Esparcirse la multitud; cuando es<br />

activo tendercosas largas.<br />

Ätu änuqaña. 3 -qi. Llamar a Dios en sus trabajos o a<br />

sus padres, dando sus quejas amorosas.<br />

Äthapitaña. Encontrarse de ambas partes la gente o<br />

multitud para pelear o para otra cosa. Viene de aña,<br />

que es neutro.<br />

Äthapi äruña. Neutro. Juntarse de muchas partes; y<br />

cuando es activo, juntar.<br />

Äthapiña. Encoger el pie o la mano.<br />

Äthusnuña. Neutro. Salir fuera de la pared un palo o<br />

cosa semejante, campear uno sobre muchos.<br />

Ät'aña. Zaherir, decir en la cara las malas obras que<br />

uno hizo. Kunatha urujamapiniki juchanakajana<br />

ät'itta: ¿Por qué causa cada día me das en rostro<br />

con las culpas que he cometido?<br />

Äwaqasa. Nombre de un cerro o guaca que se<br />

concertó de soplar viento, cuatro días con sus<br />

noches contra Tunupa, según las fábulas de los<br />

indios.<br />

Äwaxaña. 3 -xi. Qichimaña, tusukakiña.<br />

Desperdiciarse la hacienda.<br />

Äxataña. Poner la mano o cosa larga sobre algo. Aka<br />

aru jani chiqachi, amparaja ninaru äxatirikta: si<br />

esto no es verdad, pondré mi mano sobre el fuego.<br />

Äxaruña. Tomar en la mano o levar cosa larga.<br />

Äxaruta. Participio o nombre, el que lleva. Thujru<br />

äxaruta sari: anda con bordón en la mano.<br />

Äxaruwaña vel äxaräña. Dar cosas para que lleve o<br />

tenga.<br />

Äxraña. Descuartizar. Taru taru äxrama: descuartizad,<br />

haced cuartos.<br />

Äxthusnuña. Neutro vel tinkikipaña. Caer de su<br />

estado hacia atrás o de lado. )( Su contrario es<br />

killit'aña, nasatha vel nayratha tinkiña: caer de<br />

hocicos.<br />

Achachi. Viejo.<br />

Achachiptaña, achachikiptaña, achachikipaña,<br />

achachixaña, achachitaña. Envejecerse y dícese<br />

de todos los animales y plantas.<br />

Achachi. Abuelo. + Chacha achachi: abuelo de parte<br />

de padre. + Marmi achachi: abuelo de parte de<br />

madre.<br />

Achachi. La cepa de una casa o familia.<br />

Achachi. Término o mojón de las tierras. Achachi<br />

sät'äña: ponerle.<br />

Achaqu. Ratón. Luntata achaqu: gran ladrón.<br />

Achanqara. Una flor de varios colores.<br />

Achanqara qhawa. Camiseta listada de alto a bajo de<br />

varios colores.<br />

Achikaña. 3 -ki. Rogar ahincadamente.<br />

Achikakataña. Insistir rogando más y más.<br />

Achikakipaña, jallpakipaña. Sacar con muchos


308 Ludovico Bertonio<br />

ruegos y palabras melosas lo que pide.<br />

Achikanuqaña. Amansar con ruegos.<br />

Achiwa. Quitasol. Y también el cielo de tos dóseles.<br />

Achit'aña. Burlar a uno, no cumpliendo lo prometido.<br />

Achuña. Dar fruto.<br />

Achurapiña. Rentar, dar tanto de fruto.<br />

Achukipaña, puqukipaña. Madurar los frutos de los<br />

árboles y plantas. Es verbo neutro.<br />

Achu. Fruto de todas las cosas.<br />

Achuniña. Tener ya fruto el árbol o planta.<br />

Achuña. Llevar con la boca algo. Aru achuña:<br />

chismear.<br />

Achuxäña. Llevar regalos para sus hijos.<br />

Achuraña, t'ururaña. Roer algo.<br />

Achuxaruta. Participio, el que lleva con la boca.<br />

Achuqaña. 3 -qi. Sacar bocado mordiendo.<br />

Achujaña. 3 -ji. Morder, sin sacar bocado.<br />

Achusiña. Morderse, "ad invicem" vel achujasiña. + Y<br />

también significa tenerse odio y centellear las<br />

estrellas.<br />

Achusu achusuña. Morder en diversas partes y sacar<br />

bocados con garfios.<br />

Achut'asiña. Morderse el labio en señal de cólera.<br />

Achutataña, sapatataña. Echar raices las plantas.<br />

Achut'aña. Asirse o trabarse de algo. -ru.<br />

Achuthapäña. Activo. Encorchetar o trabar una cosa<br />

con otra.<br />

Achuthapisiña. Trabarse dos o tres cosas.<br />

Achu ch'ukiña. Atenacear sin cesar; y también hablar<br />

mal muy a menudo de alguno.<br />

Achuch'ukisiña. Morderse, decirse malas palabras.<br />

Achuniña. Atraer. Kisuqala yawri achuniriwa vel<br />

achutiriwa: la piedra imán atrae el hierro a sí<br />

Achusäña, katusäña, k'anasaña. Activos. Trabar<br />

algo, como paredes, &c.<br />

Achujäña. Hilvanar o pegar algo para deshacerlo.<br />

Achunuqaña. Morder en muchas partes.<br />

Achurpäña, alisirpaña, jikharpäña. Ahuyentar con<br />

malas palabras.<br />

Achjara. Interjección de uno que se despide; adiós<br />

que me voy.<br />

Achjaramanta, achjara. Interjección de uno que se<br />

acuerda de algo<br />

Achuqalla. Comadreja.<br />

Achulla. Ratón grande.<br />

Achuma. Cardo grande. Y un bebedizo que hace<br />

perder el juicio por un rato.<br />

Achupalla. Cardo blanco y también el marco de pesar<br />

con balanzas o romana.<br />

Achhuña. Estornudar.<br />

Achhujachaña. Tener gana de estornudar.<br />

Achhu achuña. Estornudar a menudo.<br />

Achithapiña. Componer los discordes o pleiteantes.<br />

Ajanu. El rostro de los hombres y todos los animales.<br />

Ajanu. La haz de todas las cosas. )( Manqi vel jikhani.<br />

El envés.<br />

Ajanu churapusiña, ulljäsiña. Descubrirse el rostro o<br />

desembozarse.<br />

Ajanu thami. Entre dos luces.<br />

Ajanu jayphu. Idem.<br />

Ajanu sarphu. Idem.<br />

Ajanu ch'aka, phiswata. Flaco de rostro.<br />

Ajanuni. Hermoso de rostro o grande de rostro.<br />

Ajanuwisa. Feo de rostro o pequeño de rostro.<br />

Ajanuru jiwaña. Andar muerto por la hermosura de<br />

alguna persona.<br />

Ajanunchaña. Dar golpe en el rostro y decir en la<br />

cara.<br />

Ajanuru saña. Decir en la cara por afrenta.<br />

Ajanu. Media vuelta de lo que uno teje. )( Llawu.<br />

Vuelta entera de la tela.<br />

Ajanuchaña, ajanuki sawuña. Tejer media vuelta.<br />

Ajanuchaña. Ser desgraciado en hijos o haciendas<br />

cuando se pierden. Usase con transición.<br />

Wawanakaja ajanuchitu: todos mis hijos se me<br />

mueren o salen aviesos.<br />

Ajanu. La espiga de la quinua. Cogerle o quebrarle:<br />

k'ichiqaña -rjaña. Reñir de palabra a alguno.<br />

Ajasiña. Reñir, "ad invicem".<br />

Ajasi. La riña o discordia.<br />

Ajasi tukutana qamaña. Vivir en perpetua discordia.<br />

Aja laykuri, aja layku. Él que es principio de la riña<br />

o atizador de ella.<br />

Aja laykuña. Comenzar o atizar la riña.<br />

Ajasthaltaña. Comenzar o trabar la riña.<br />

Ajathapitaña. Idem.<br />

Ajasthapitaña. Idem.<br />

Aju. Gargantilla, collar, soga.<br />

Ajut'aña. Ponérsela.<br />

Ajut'asiña. Idem.<br />

Ajut'äña, ajuntäña. Ponerte a otro. Y entiendese<br />

también de la soga, y otra cualquiera cosa que uno<br />

se echa al cuello.<br />

Ajuqaña. 3 -qi. Acabar de morir o despenarse el<br />

enfermo de mucho tiempo.<br />

Ajuqxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Ajuqäña. 3 -qï. Despenar al que está agonizando o<br />

matar al público malhechor.<br />

Ajustaña. Bostezar. Lakha ajustaña: ponerse boca<br />

arriba.<br />

Ajusuña, ajusuxaña. 3 -xi. Acabar de pagar la deuda,<br />

la pena corporal que uno debía y cualquiera otra


Vocabulario de la Lengua Aymara 309<br />

cosa que entrega.<br />

Aka. Pronombre demostrativo, "hic, hac, hoc" de<br />

todos tres géneros, como también lo son todos los<br />

demás pronombres y adjetivos.<br />

Akana. En este lugar.<br />

Akaru. A este lugar.<br />

Akatha. Por aquí o de aquí.<br />

Akaqata. Por aquí.<br />

Akakipa. De esta parte, a la vuelta de algo, hacia acá.<br />

Qullu akakipa: a esta parte del cerro.<br />

Akatuqi. Idem.<br />

Akäxa. Idem: de esta parte.<br />

Aka qala, aka qhula, k'umintakamana. Uno que<br />

interiormente te juzga y murmura.<br />

Akapï Diosasa, akapï crusasa. Por Dios, por esta<br />

cruz.<br />

Akchaña. Hacer de esta manera, mostrándolo o ir<br />

hacia esta parte, señalándola.<br />

Akchama, ukchama situ. Mándame sin tiempo que<br />

haga esto o lo otro.<br />

Akajamachaña vel akajachaña. Mostrar a otro como<br />

ha de hacer alguna cosa.<br />

Akar uchaña. Poner algo aquí, mostrando el lugar.<br />

Akilla. Vaso de plata para beber, que también llaman<br />

qiru y, si es a manera de taza wich'i.<br />

Akilla akilla uyu. Cerca que tiene la pared muy alta.<br />

Akiyri. Lo más cercano y dícese de todas cosas. )(<br />

khuri.<br />

Akiyrijaru. Más cerca.<br />

Akuñä. Tortilla de quinua tostada al hielo.<br />

Alä, athax. Interjección de uno que se duele o<br />

compadece.<br />

Achistay: es más propio de mujeres y viejos.<br />

Alä. Arriba. Preposición encima o sobre. Y pospónese<br />

a los nombres.<br />

Alät'a, ch'utu vel patxa. La coronilla o lo alto o<br />

cumbre.<br />

Alaxa. Someramente.<br />

Alaxa chuyma. Fingidamente.<br />

Alaxa jaqi. Hombre claro que nada finge, no doblado.<br />

Alaxarana vel Alärana. La parte cercana a la cumbre.<br />

Alaxarana ñaq'uta. El cabello cercano a la coronilla<br />

de la cabeza.<br />

Alaxpacha. El cielo, morada de los santos,<br />

Alaxachi. Someramente.<br />

Alaña. Comprar y vender, según fuere la<br />

construcción, con -ru es vender, con -na es<br />

comprar.<br />

Alajaña. Vender propiamente -ru, del precio y<br />

persona.<br />

Alasiña. Comprar propiamente con la preposición -na,<br />

de precio y persona.<br />

Alakipa, alaruruña. Mercadear, tratar para ganar.<br />

Alasxaña. Volver a comprar lo vendido. 3 -xi.<br />

Alakamana. Mercader o él que vende en el mercado.<br />

Alata. Esclavo comprado.<br />

Aliqa, tukuya. Tiempo continuado. Mä paxsi aliqa: un<br />

mes arreo, continuo.<br />

Aliqaki sarasiña. Venir sin pesadumbre de nadie.<br />

Alchi. Nieto o nieta.<br />

Alalay. Es interjección de uno que padece frío.<br />

Alalaw. Idem.<br />

Alalaw k'achaki. Interjección del que se huelga de<br />

ver una cosa pequeña graciosa.<br />

Alasä. Una parcialidad de los indios; cuyo contrario es<br />

mäsä. Y suele haberlas en todos los pueblos.<br />

Alixataña. Trabajar sin levantar o alzar cabeza.<br />

Aliña. Nacer o crecer los sembrados y plantas.<br />

Ali vel jut'i. Planta o mata de alguna cosa.<br />

Aläsiña. Dejarse crecer las uñas, cabello, &c.<br />

Alikipaña. Crecer demasiado.<br />

Alikipata. Crecido demasiadamente. Ñaq'uta alikipata<br />

saranaqaña: andar con el cabello muy crecido.<br />

Alinkuna. Todo género de flores o verduras.<br />

Aliki qhulliña. Ahondar arando.<br />

Alisiña vel arkaña. Seguir o acompañar.<br />

Alisnaqaña. 3 -qi. Perseguir.<br />

Alismukuña. Echar de sí.<br />

Alisirantaña. Seguir al que entra en alguna casa.<br />

Alisintaña. Idem.<br />

Alispäña. Echar de si.<br />

Alisisnuña vel arkusuña. Ir en seguimiento del que<br />

sale de alguna casa o pueblo.<br />

Alisipiniña. Seguir sin parar.<br />

Alistaqaña. 3 -qi. Siguiendo a uno encontrar con otro.<br />

Alinuqaña. 3 -qi. Estar crecido los sembrados, viene<br />

del verbo aliña.<br />

Alisuña, chillkusuña. Idem.<br />

Alit'aña, arphat'aña. Humillarse, inclinarse.<br />

Alit'iri chuymani. Humilde.<br />

Alixataña. Reclinarse sobre algo.<br />

Alithapiña, kichuthapiña. Estar triste por algún<br />

desastre.<br />

Aliranaña; arpharanaña. Llegarse con humildad<br />

inclinándose.<br />

Alintasiña. Esconder el rostro. Alu. Hermano menor<br />

de alguna mujer.<br />

Aluni, qullakani. Hermano con hermana.<br />

Aluni, chinkini. Idem.<br />

Partícula general: -ä vel -ya<br />

Alläña vel alliyaña. Mandar menear o allanar el<br />

montón de estas cosas, permitir o hacer que le


310 Ludovico Bertonio<br />

meneen.<br />

Partícula general: -asi vel -yasi<br />

Alläsiña. Hacer que otro le revuelva algo, permitir o<br />

dejar. Uka jaqina ch'uñuma alläsima: deja o haz<br />

que aquel indio menee o tienda un poco tu chuño.<br />

Allqaña. 3 -qi. Dejar por acabar.<br />

Allqäña. Ser causa o hacer que uno deje de acabar<br />

algo.<br />

Allqasiña. Dejar de acudir a la obra que debía, faltar a<br />

ella.<br />

Allqasiña, puchuqasiña. Apartar algo para guardarlo.<br />

Allqawaxaña, jaytawaxaña. Dejar algunas cosas de<br />

muchas que lleva.<br />

Allqaña. Neutro. Morir mozo. Waynaki allqi cha: oh<br />

qué lástima que murió mozo.<br />

Allqa. Sobra de la comida y de otras cosas que<br />

quedan.<br />

Allqa. Entreverado de diverso color.<br />

Allqa sillu. Lo negro de la uña que suele haber por<br />

alguna inmundicia entre ella y la carne.<br />

Allqa sillu vel k'ata. Poquito.<br />

Allqamari. Pájaro blanco y negro y cuando es pollito<br />

se llama suwamari.<br />

Allqamarikiptaña. Salir de pollito ya este pájaro.<br />

Allqamarikiptaña. De bobo hacerse prudente, de<br />

ignorante sabio, de andrajoso bien vestido.<br />

Alli. Temprano de parte de tarde. Allijaki jutajata.<br />

Alli mara. Año fértil.<br />

Allinaki puriña. Llegar a buena coyuntura para su<br />

bien o de otros, y añádesele -ja, -ma, -pa, -sa;<br />

según fuere la persona.<br />

Allinajanaki maqhaña. Para mi dicha o bien me<br />

volví a mi casa o pueblo. Y así pueden ponerse<br />

otros verbos.<br />

Allinaki purixama. Seas bien venido.<br />

Allini, samini. Dichoso.<br />

Alliña. Menear cosas menudas como trigo, arena,<br />

chuño y su ropa amontonada, como allanando o<br />

revolviendo el montón de estas cosas y quiero<br />

componer este verbo con todas las partículas, para<br />

que se vea la significación de ellas; atento que<br />

muchos quizá no podrán haber a las manos el arte<br />

donde tratamos de propósito lo que toca a estas<br />

partículas. La G. significa partícula general.<br />

Partícula general: -ka Relativo<br />

Allikaña 3 -ki. Aquel maíz que revolví, todo estaba<br />

apolillado; alliqthata, uka tunqu thuthatakama<br />

tawma: quítase la a, de la qa por ser presente de<br />

indicativo, y en plural se pone después de -piska:<br />

allipiska qatana; aunque también se debe sincopar.<br />

Lo demás que hay a cerca de los relativos véase en<br />

el arte cap. 10.§.2.<br />

Partícula general: -ka Actuación.<br />

Allikaña. Menear actualmente estar meneando y en<br />

plural entra la -ka después de -piska, como la<br />

precedente.<br />

Allikakiña: Idem: estar meneando o revolviendo.<br />

-qa Apartamiento.<br />

Alliqaña. 3 -qi. Apartar del montón, desviar.<br />

Alliqaniña. Apartar hacia nosotros esas cosas<br />

menudas.<br />

-kata. Allegamiento.<br />

Allikataña. Allegar esas cosas como a la pared,<br />

montón, &c.<br />

Partícula general: -chi: Duda.<br />

Allichiña. Dudar o sospechar que alguno revolvió.<br />

Jumaxa q'ipichata isi allichita: sospecho que tú has<br />

revuelto el envoltorio de ropa o fardo y precede la<br />

-xa pospuesta a algún nombre o parte de la oración<br />

Partícula general: -ch'uki: Frecuentación.<br />

Allich'ukiña. Manejar a menudo esas cosas o<br />

fingidamente.<br />

Partícula general: -kucha: Temor<br />

Allikuchaña. Solamente se usa en optativo de<br />

ordinario. Allikuchasma: mira no manejes.<br />

Partícula general: -jacha: Gana.<br />

Allijachaña. Tener gana de revolver y se usa con<br />

transición. Tengo gana de revolver: allijachitu. Y si<br />

la acción del verbo puede pasar a primera y<br />

segunda persona, también admite sus partículas.<br />

Tengo gana de aporrearte: Jaychajachasina. Tienes<br />

gana de aporrearme: jaychajachitta; y así<br />

jaychajachatama, jaychajachitu.<br />

Partícula general: -wa: Antes.<br />

Alliwaña. Revolver antes que haga otra cosa o de<br />

presto.<br />

-waqta: Caida.<br />

Alliwaqtaña. Neutro. Caerse o derrumbarse las dichas<br />

cosas.<br />

Partícula general: -wäsi: Demasía.<br />

Alliwäsiña. Manejar demasiadamente o sin para qué.<br />

-ja. Ayuda.<br />

Allijaña. 3 -ji. Ayudar a revolver; otras veces no añade<br />

nada a la significación del verbo.<br />

Partícula general: -xa: Reiteración.<br />

Allixaña. 3 -xi. Tornar a revolverlas; y en plural, entra<br />

después de -piska.<br />

Partícula general: -xä: Dar.<br />

Allixäña. 3 -xi. Dar recaudo a otro o ripio para que las<br />

lleve.<br />

-xaru: Tomar.<br />

Allixaruña. Tomarlas de donde están.


Vocabulario de la Lengua Aymara 311<br />

-jra. A diversas partes.<br />

Allijraña. Allegar esas cosas a todas partes.<br />

-xata: Encima.<br />

Allixataña. Echar encima.<br />

-xta: Apartamiento.<br />

Allixtaña. Neutro, Apartarse del montón esas cosas.<br />

-muku: Apartamiento.<br />

Allimukuña. Apartar esas cosas por ahí a algún cabo.<br />

-naqa: De acá para allá.<br />

Allinaqaña. 3 -qi. Llevar de acá para allá esas cosas<br />

manejándolas.<br />

-naqta: Abundancia.<br />

Allinaqtaña. Haber mucho de esas cosas por ahí. Dice<br />

también; aka markana misanaka allinaqti; hay<br />

muchas misas.<br />

Partícula general: -ni: Hacia acá o hacia allá.<br />

Alliniña. Traer allegándolas con la mano; y con los<br />

verbos de quietud significa hacia allá, como<br />

ullaniña: ir a ver.<br />

-nuqa: Abajo.<br />

Allinuqaña. 3 -qi. Tender esas cosas. En otros verbos<br />

significa poner en el suelo, como waranuqaña:<br />

derramar en el suelo o abajo.<br />

-nuqta: Caída.<br />

Allinuqtaña. Venirse abajo, derrumbarse el montón.<br />

Partícula general: -pini: Total acción.<br />

Allipiniña. Revolver esas cosas totalmente hasta el<br />

cabo. Entra después de -piska.<br />

Partícula general: -ki: Solamente.<br />

Allikiña. Estar solamente ocupado en manejar esas<br />

cosas. Entra después de -piska.<br />

-kipa: Vuelta.<br />

Allikipaña. Revolverlas de arriba abajo o mucho.<br />

-kipta: Vuelta.<br />

Allikiptaña. Neutro. Caerse hacia allá o a la otra parte<br />

contraria donde nosotros estamos.<br />

-ra: En poca cantidad.<br />

Alliraña. Quitar algo de lo de encima del montón.<br />

Partícula general: -ra: Contra voluntad.<br />

Alliraqaña. 3 -qi. Revolverlas contra el gusto o<br />

voluntad de otro.<br />

-racha: Fuera de tiempo.<br />

Allirachaña. Idem: allilachaña. Ocuparse mucho en<br />

revolverlas cuando hay otras cosas que hacer.<br />

-rana: Mostrar<br />

Alliranaña. Allegarlas para que otro las vea.<br />

Alliranaña. Allegarlas al montón por todas partes al<br />

pie de él.<br />

-rantata: Hundirse.<br />

Allirantataña. Neutro. Hundirse sumiéndose la tierra.<br />

Sincópase ja a, de la -ta primera.<br />

Partícula general: rapi: Para otro.<br />

Allirapiña. Revolverlas por amor, causa o respecto de<br />

otro y se usa con transición como también su<br />

contraria -raqa.<br />

Partícula general: -raki: También.<br />

Allirakiña. Revolverlas también, habiéndoles hecho<br />

algún otro beneficio. Entra después de -piska, en<br />

plural.<br />

Partícula general: -rpä: Significa varias cosas.<br />

Allirpäña. 3 -yi. Echarlas por ahí o darlas de mano en<br />

mano.<br />

Allirpäwaña. Allegarlas a otro que no puede<br />

alcanzarlas con sus manos.<br />

Partícula general: -rukipta: Embebecerse.<br />

Allirukiptaña. Embebecerse en revolverlas.<br />

-ruru: Trasegar.<br />

Allikipa alliruruña. Trasegar llevándolas con las<br />

manos a una parte y otra. Y le precede siempre<br />

-kipa, al modo que aquí se echa de ver.<br />

Partícula general: -si: En su provecho.<br />

Allisiña. Revolver esas cosas para su provecho. En<br />

primera y segunda persona de singular, en el<br />

presente de indicativo todos los verbos acabados en<br />

-siña, se sincopan y acaban en -sña, perdiéndose la<br />

-i, la cual se toma a tomar en todas las otras<br />

personas y tiempos. Y aunque otros verbos también<br />

admiten sincopa en las susodichas dos personas, no<br />

se echa de ver tan claramente, como en estos que<br />

acaban en -siña o -saña; aunque, por no dar<br />

ocasión de errar en el vocabulario, todos los verbos<br />

ponemos sin síncopa.<br />

-ska: Actuación.<br />

Alliskaña. Estar revolviendo o aliñando esas cosas.<br />

Compónese de -si y de -ka y en plural se queda si<br />

antes de -piska. Y -qa después. Allisipiskaqatana.<br />

-staqa: Delante.<br />

Allistaqaña. 3 -qi. Ponerlas delante de otro<br />

allegándolas para que las vea.<br />

-su: Afuera. )( -nta.<br />

Allisuña. Sacarlas atuera o arriba. Su contraria es<br />

-nta, que se me olvidó ponerla en su lugar después<br />

de -nuqta.<br />

Allintaña. Ponerlas dentro, allegándolas.<br />

Allisu allintaña. Sacarlas y meterlas muchas veces. El<br />

segundo se varia por sus personas, modos y<br />

tiempos; el primero queda invariable.<br />

-thapi: Unión.<br />

Allithapiña. Juntarlas.<br />

-thapita: Unión.<br />

Allithapitaña. Neutro. Juntarse de suyo.<br />

-thapi. -ru.


312 Ludovico Bertonio<br />

Allithapi alliruña. Juntarlas de diversas partes.<br />

Siempre que el verbo se repite, sólo el segundo se<br />

conjuga.<br />

-thalta: Levantarse.<br />

Alluthaltaña. Levantarse o resurtir arriba, por algún<br />

golpe u otro movimiento. Es neutro y la vocal<br />

precedente a -thalta, se vuelve en u.<br />

-tata: Tenderlas.<br />

Allitataña. Tenderlas.<br />

-tatxa: Volver.<br />

Allitatxaña. Volver a tenderlas, compónese de dos<br />

partículas. 3 -xi. Y en plural la -xa, entra después<br />

de -piska:<br />

-t'a: Brevedad.<br />

Allit'aña. Revolver con brevedad por alguna ocasión.<br />

Partícula general: -tawi. Descuido.<br />

Allitataniña. Revolverlas por descuido o decirlo al<br />

que no lo sabe. En plural entra después de piska.<br />

-thusnu: Salirse.<br />

Allithusnuña. Salirse o levantarse esas cosas de<br />

donde están hacia arriba.<br />

-uta: Levantar.<br />

Allutaña. Levantarlas con las manos sin meterlas y<br />

otra cosa, piérdese totalmente la vocal inmediata a<br />

-uta o por mejor decir se convierte en-u.<br />

Alluta allinuqaña. 3. -qi. Levantarlas y ponerlas<br />

muchas veces. Sólo el segundo se conjuga.<br />

-uthalta: Levantarse.<br />

Alluthaltaña. Levantarse o resurtir en alto; lo mismo<br />

que dijimos en -thalta. Frecuentación.<br />

Alli alliña. Revolverlas frecuentemente. El segundo<br />

solo se conjuga las partículas generales, que por<br />

serlo tienen a su lado una G en todos los verbos<br />

significan lo mismo. Las otras, algunas veces<br />

varían según los verbos con que se componen y por<br />

eso es menester advertido, cuando se van mirando<br />

ios compuestos, que están en el vocabulario y<br />

cuando oímos hablar a los indios.<br />

Alluxa, jakha. Mucho y muchos.<br />

Alluxaptaña. Crecer o multiplicarse.<br />

Alluxaptaña. Acrecentar.<br />

Allpaqa. Camero, que por otro nombre llaman paqu.<br />

Allpaqa jaqi vel aykaya, manso, afable.<br />

Allpaqa jaqi. Pequeño de cuerpo. )( Wakhaya jaqi,<br />

alto.<br />

Allpaqa p'isaqa. Perdiz pequeña y dícese de otros<br />

animales.<br />

Allpi. Espeso. )( Uma uma: liquido, hecho agua.<br />

Allpichaña. Espesar. )( Umachaña, ablandar.<br />

Allpiña, muriña. Mojar<br />

Allqiri jaqi. Mal logrado.<br />

Allqiwiri jaqi. Servicial.<br />

Allu. "Pudenda virorum".<br />

Amajasiña. Acordarse, quiere acusativo.<br />

Amajasisiña; amutasiña. Acordarse, y discurrir;<br />

puede escribirse con -xa.<br />

Amajasiña. Memoria.<br />

Amajasiñani. De mucha memoria.<br />

Amajasäña. Despertar a otro, recordarle.<br />

Amajaslña, p'araxtaña. Despertar, recordar. Neutros.<br />

Amajasiña. Pensamiento.<br />

Amajasiñaru puriña. Tener pensamiento de pecado.<br />

Amajasiña mat'itu vel puritu. Acudir pensamiento.<br />

Amajasiña jikharpäña. Desechar pensamiento.<br />

Amajasisxaña. Acordarse de lo olvidado. Acusativo.<br />

Amajasxaña. Idem.<br />

Amajasirapiña. Cuidar de lo que otro ha menester.<br />

Amajasirapita. La persona de quien uno cuida.<br />

Amajasxaña. Volver algo a la memoria. Juchaja jani<br />

jicha amajasxiti vel Jani amajasxituti: no me ocurre<br />

a la memoria mi pecado.<br />

Amajasisiña, chuymachasiña. Llegar a los años de<br />

discreción.<br />

Amajasäsiña. Aconsejarse.<br />

Amat'aña. Acordarse; más usado es amajasiña.<br />

Amaya. Cuerpo muerto.<br />

Amaya uta. Sepultura.<br />

Amaya t'irithapiña. Amortajar.<br />

Amaya t'irithapiña. Mortaja.<br />

Amaya kallaña. Andas.<br />

Amayana khitapa. Mariposa que anda al derredor de<br />

la candela.<br />

Amaya. Hombre flaco, consumido.<br />

Amaya. Hijo muy querido.<br />

Amaya. Almena.<br />

Amayata. Idem.<br />

Amayata sät'äña. Ponerla.<br />

Amayata. Caballete de tres maderos para el tejado.<br />

Amaya. Perezoso, muerto.<br />

Amaya kunka. Voz ronca.<br />

Amayataña. Enronquecerse. Kunka amayatitu: tengo<br />

la voz ronca.<br />

Amayana anita. Ronco.<br />

Amanawi, t'aqhanawi. Sin cesar más y más o<br />

frecuentemente.<br />

Amaru. Duro.<br />

Amarutaña. Endurecerse.<br />

Amaruxaña. 3 -xi. Idem<br />

Amaruptaña. Idem.<br />

Amankaya. Flor blanca o colorada como lirio o<br />

azucena.<br />

Amawt'a, chuymaxtara. Muy sabio, prudente.


Vocabulario de la Lengua Aymara 313<br />

Amawt'aña. Sabiduría.<br />

Amawt'a chuymaña. Idem.<br />

Amawaña. Amar y querer.<br />

Amawasiña. Amarse uno a otro.<br />

Amawasiña. Tener gana de algo. Manq'a jani<br />

amawasituti: no tengo gana de comer.<br />

Amawaña. Amor, voluntad.<br />

Amawaña. Amable.<br />

Amawañaxtara. Amabilísima, dignísimo de amor.<br />

Amawanaña, amawañapa. Amabilísimo.<br />

Amañaqiña. Salir seca en la ijada o dar como<br />

calambre de cansancio. Amañaqitu.<br />

Amka vel chuqi. Papa, comida ordinaria de estos<br />

indios.<br />

Amkachaña. Coger un surco o dos de papas de las<br />

primerisas.<br />

Amka llamayu. Cosecha de ellas.<br />

Amkachasiña. Estar en cierne las papas.<br />

Amkara. Malvas.<br />

Amka amka. Unas como cebollitas con cuyo zumo se<br />

aderezan el cabello las indias.<br />

Amka amkana phiskusiña. Aderezarse el cabello así.<br />

Amiquchasiña. Trabar amistad, -mpi amikusiña.<br />

Idem.<br />

Amiqu lurasiña. Idem.<br />

Amiquni pura. Amigos entre sí.<br />

Amiqusäña. Hacer que traben amistad.<br />

Amiqu säxaña. 3 -xi. Hacer las amistades,<br />

reconciliarlas.<br />

Amiqusxaña. Volverse amigos.<br />

Amiqusthapitaña. Idem.<br />

Amiqustapixaña. 3 -xi vel arusthapixaña. Idem.<br />

Aminaña, jawariña. Contar fábulas.<br />

Amina, jawari. Fábula.<br />

Aminaru katuña. Tener por fábula.<br />

Aminasiña. Contar fábulas uno a otro.<br />

Aminarapiña. Contar fábulas a otro por pasatiempo.<br />

Amijaña. 3 -ji. Enfadar. Manq'a amijitu: enfádame la<br />

comida.<br />

Akankasina amijitu: enfádame el estar tanto aquí.<br />

Amijasiña. Enfadarse. Aychana vel aychampi<br />

amajasiña: enfádome de comer carne.<br />

Amijasäña. Causar enfado.<br />

Amijaña. 3 -ji. Dar pesadumbre o molestia.<br />

Amijäsiña. Estar enfadado de alguna persona. Yuqaja<br />

amijäsitu: mi hijo está enfadado de mí<br />

Amijäsiña. Estar enfadado uno de otro. Marmijampi<br />

amijäsiña: estoy enfadado con mi mujer y ella<br />

conmigo.<br />

Ami nombre. Las sobras que por enfado se dejan de<br />

comer.<br />

Amiräsiña. Gomar de muchas comidas hasta hartarse.<br />

Ampara. Mano, brazo.<br />

Amparani. Fuerte, valiente.<br />

Amparanchaña. Dar con la mano o en la mano.<br />

Ampara äthapiña. Encoger el brazo o la mano.<br />

Ampara äqasiña. Bajarse.<br />

Ampara mullmaña. Hacer ademanes para reñir.<br />

Ampara jakiqasiña. Llevar vueltas de manos.<br />

Ampara aykurasiña. Idem.<br />

Ampara ätataña. Tenderlas.<br />

Ampara jasitu vel jiskasitu. Tener gana de hurtar.<br />

Ampararu jalt'aña. Venir a las manos de alguno.<br />

Ampara q'unq'u. Tullido del brazo.<br />

Ampara k'uk'ara. Tullido de la mano.<br />

Ampara mururata. Desmochado, que no tiene mano<br />

o brazo.<br />

Ampara patxaru ichuxarusiña. Tomar en brazo.<br />

Amparapura alasiña. Comprar de contado.<br />

Ampara quta quta. Palma de la mano.<br />

Ampi. Así es, verdad es.<br />

Ampuqi. Postema o divieso.<br />

Ampuqitu. Ampostemarse; úsase con transición.<br />

Amputa. Cuesta arriba. )( Aynacha: Cuesta abajo.<br />

Amputaruchaña. Subir cuesta y salir de miseria. )(<br />

Aynacharuchaña: bajar cuesta y descaecer de su<br />

prosperidad.<br />

Amu. Mudo. Laxra k'anata.<br />

Amuptaña. Enmudecer.<br />

Amu arustäxaña vel arusäña. Hacer hablar al mudo.<br />

Amukaña, amukakiña. Idem: amukaskaña. Estar<br />

callado.<br />

Amuktxaña. Dejar de hablar o cesar el ruido.<br />

Amukaña. Hacer callar.<br />

Amukt'äña. Idem.<br />

Amuki ch'ipixtaña. Callar de encogido o de miedo.<br />

Amutt'aña. Perder el habla.<br />

Amuchasirapiña. Fingirse mudo.<br />

Amukarapiña. Oír callando.<br />

Amu. Botón de la flor.<br />

Amuchasiña. Salir el botón.<br />

Amu ansatati, ullitati. Abrirse.<br />

Amuli. Callado, malicioso.<br />

Amuja jaqi, manqhini. Idem.<br />

Amuxa. Pescado, camarón.<br />

Amusaña. Sin falta ninguna.<br />

Amusatha jiwata pachanktawa. Sin falta morirás.<br />

Amutaña, amajasiña. Acordarse.<br />

Amutäña. Acordar.<br />

Amutaña, amanuqaña. Deliberar o discurrir entre si,<br />

si hará o no alguna cosa.<br />

A na na na na na. Interjección de uno que se levanta


314 Ludovico Bertonio<br />

con grande pesadumbre.<br />

Ana nay. Interjección de uno que siente mucho dolor.<br />

Ananay atatay. Idem.<br />

Ana. Lunar. Ajanaru ananiña: tenerle en el rostro.<br />

Anakita. Llevar por delante muchedumbre; aunque<br />

sea basura, pero particularmente se dice de<br />

personas y animales cuando se compone con las<br />

partículas muchas veces pierde aquella sílaba -ki,<br />

que tiene antes de -ña y por ser verbo de llevarse,<br />

compone casi con todas las partículas, como<br />

iremos diciendo con una breve declaración de cada<br />

una. Aunque más larga se hallará en el verbo alliña,<br />

con algunas anotaciones muy necesarias y más<br />

cumplidamente se hallarán en el arte P. 3. cap. 3.<br />

Anakiyaña vel anakäña. Hacer llevar, mandar o<br />

permitir que lleven. La -ki se vuelve en -ka, como<br />

notamos en el arte hablando de esta partícula -ä vel<br />

-ya, la 3 persona -qi.<br />

Anakikña. Yo que llevo o lo que yo llevo, es relativo.<br />

3 -ki.<br />

Anakikaña. 3 -ki. Llevar actualmente animales.<br />

Anaqaña. 3 -qi. Desviarlos.<br />

Anakataña. Allegarlos a alguna parte o juntarlos a<br />

otra manada.<br />

Anakichiña. Dudar si los llevo; y le ha de preceder<br />

-xa, como dijimos en alliña.<br />

Anakich'ukiña. Llevarlos por cumplimiento.<br />

Anakikuchaña. Cosa que los lleve; úsase en optativo.<br />

Anakijachaña. Tener gana de llevarlos. Usase con<br />

transición de cualquiera de las cuatro, si el verbo lo<br />

puede admitir.<br />

Anakiwata. Llevarlos, primero que haga otra cosa que<br />

va a hacer.<br />

Anakiwaxaña. Llevarlos de presto. 3 -xi.<br />

Anakiwaqtaña. Neutro. Apartarse algunos de los<br />

otros.<br />

Anakiwäsiña. Llevarlos muchas veces sin por qué.<br />

Anajaña. 3 -ji. Ayudar a llevar.<br />

Anajasiña. Tenerlos en su poder mucho tiempo.<br />

Anakixaña. 3 -xi. Volverlos a llevar.<br />

Anakixäña. 3 -xi. Ayudar a llevar.<br />

Anaxaruña. Estar a pique para llevarlos.<br />

Anaxaruta. Participio o nombre. Él que los lleva.<br />

Anat'asita. Idem.<br />

Anajraña. Llevarlos a diversas partes.<br />

Anaxataña. Llevarlos sobre algún puesto.<br />

Anaxtaña. Neutro. Desviarse unos de otros cuando<br />

están amontonados. Abrirse.<br />

Anamukuña. Llevarlos por ahí o esconderlos.<br />

Ananaqaña. 3 -qi. Llevarlos de acá para allá.<br />

Ananaqiri. El trujamente de muchos.<br />

Ananaqtaña. Andar muchos juntos a doquiera que<br />

fueren.<br />

Anakiniña. Traerlos.<br />

Ananuqaña. 3 -qi. Dejarlos en alguna parte.<br />

Ananuqtaña. Neutro. Para hacer alto en algún cabo.<br />

Anantaña. Meterlos dentro.<br />

Anakipiniña. Llevarlos hasta el último puesto o<br />

afirmar que los llevó.<br />

Anakikiña. No hacer más que llevarlos.<br />

Anakipaña. Llevarlos a la otra parte, como de un<br />

cerro, &c.<br />

Anakipa anaruruña. Llevarlos y traerlos muchas<br />

veces.<br />

Anakiptaña. Neutra. Doblar alguna punta para pasar a<br />

la otra parte.<br />

Anakiptaniña. Dar la vuelta hacia acá.<br />

Anaraña. Quitarlos de donde están o quien los tiene.<br />

Anakiraqaña. 3 -qi. Llevarlos contra la voluntad de<br />

su dueño; úsase con transición.<br />

Anakirachaña. Llevarlos cuando hay otras cosas que<br />

hacer.<br />

Anaranaña. Llevarlos delante de alguno para que los<br />

vea.<br />

Anarantataña. 3 anarantti. Neutro. Entrar muchos<br />

juntos o bajar todos.<br />

Anakirapiña. Llevarlos por amor de alguno. Usase<br />

con transición.<br />

Anakirakiña. Llevarlos también.<br />

Anarpäña. Despacharlos saliendo un poco con ellos.<br />

Anakisiña. Llevarlos para su provecho o por tocarte.<br />

Anakiskaña. Llevarlos actualmente.<br />

Anastaqaña. 3 -qi. Ir al encuentro de alguno con ellos<br />

para dejárselos.<br />

Ansuña. Sacarlos afuera.<br />

Ansu anantaña. Sacarlos y meterlos muchas veces.<br />

Anathapiña. Juntarlos.<br />

Anathapi anaruña. Juntarlos de muchas partes.<br />

Anathapitaña. Neutro. Juntarse de ambas partes,<br />

como dos manadas o ejércitos.<br />

Anatataña. Neutro. Esparcirse o tenderse en un<br />

campo, &c. O meterse entre muchos.<br />

Anatataña. Activo. Esparcirlos.<br />

Anatatxaña. Tomar a esparcirlos.<br />

Anakitawiña. Llevarlos por descuido o decir que los<br />

llevó a quien no lo sabe.<br />

Anutaña. Levantarlos de donde estaban.<br />

Anuta ananuqaña. 3 -qi. Levantarlos y asentarlos<br />

muchas veces.<br />

Anutaraqaña. 3 -qi. Hurtarlo.<br />

Anuthaltaña. Neutro. Levantarse muchos en pie.<br />

Anuthusnuña. Neutro. Irse muchos saliendo de otros.


Vocabulario de la Lengua Aymara 315<br />

Anut'aña. Levantarlos de presto.<br />

Anut'asiña. Llevarlos a cargo.<br />

Anut'asita. Participio. Él que los lleva a su cargo.<br />

Anaki anakiña. Llevarlos a menudo. La repetición<br />

del verbo de esta manera, siempre significa<br />

frecuentación.<br />

Anakirukiptaña. Estar embebecido en llevarlos.<br />

Olvídeseme de poner este compuesto arriba<br />

después de anarpaña.<br />

Anataña. Jugar, -na<br />

Anatasiña. Jugar muchos.<br />

Anatäña. Hacer que juegue.<br />

Anatäña. Retozar jugando.<br />

Anataña. Neutro. Menearse lo que había de estar fijo.<br />

Anatäña. Menear.<br />

Anatarachaña. Jugar, cuando hay otras cosas que<br />

hacer.<br />

Anathaltaña. Salirse de donde trabajan para jugar o a<br />

medio trabajar comenzar a jugar muchos.<br />

Anatantaña. Meterse en juego con los demás.<br />

Anataña, pospuesto a pharara. Dar brincos o saltos.<br />

Pharara anatäña: hacer dar brincos de dolor, afligir.<br />

Anatakamana. Jugador.<br />

Anata waqura. Niño juguetón.<br />

Anaqachu. Papas que degeneraron de bondad, ni son<br />

de comer.<br />

Anqari. Ligero, suelto en andar.<br />

Ankuta vel p'uxi. Cualquier animal que sale ya de<br />

cordero.<br />

Ankuta yuqalla vel mimilla. Niño o ñiña ya<br />

grandecita.<br />

Ankutaña. Jugar los niños, fo 31.<br />

Ancha, alluxa. Mucho.<br />

Anchaki. Muy lindo; muy bien.<br />

Anchachjaña. Aflijir a otro.<br />

Anchasnaqaña. 3 -qi. Ensoberbecerse, hacer muy de<br />

él señor.<br />

Anquwat'aña. Estar algo mejor el enfermo, con<br />

alguna esperanza de vivir.<br />

Anqu yawa, sinti. Fuerte.<br />

Anqu. Niño tierno o uno de pocas fuerzas.<br />

Anjru qawra. Carnero que daban al Cacique por<br />

reconocimiento.<br />

Anjruña. Dejar de seguir al que huye.<br />

Anjruwaña. Despartir a los que riñen o hacer que deje<br />

la presa, amenazando.<br />

Aniña. Fornica. Acusativo.<br />

Anisiña. Fornicar con alguna.<br />

Anich'ukiña. Hacer ademanes como quien peca.<br />

Aniskipaña. Adulterar. Si le precede marmi, el varón<br />

es el adúltero. Si le precede chacha o wayna, la<br />

mujer es la adúltera.<br />

Anikawayu. Deshonesto, que con todas anda.<br />

Anisqutama. Ramera.<br />

Anu. Perro.<br />

Anu llawlli. Holgazán, perezoso.<br />

Anuqara vel anu. Perro. 3<br />

Anuqarachaña. Hacer burla.<br />

Anuqarana lakapa. Mazorca de maíz cuando está en<br />

leche.<br />

Ansaña. Pedir al deudor que le pague la deuda.<br />

Ansanuqtaña, laxranuqtaña. Abrirse la tierra o<br />

pared.<br />

Ansatataña. Abrirse. Neutro.<br />

Ansatataña. Activo Abrir la boca.<br />

Ansanaqaña. 3 -qi. Andar abriendo la boca.<br />

Ansuta ansanuqaña. Bostezar a menudo.<br />

Ansaxataña. Poner la boca sobre algo inclinándose.<br />

Ansakataña. Poner la boca como para chupar.<br />

Ansax ansaxtaña. Boquear como el que está<br />

agonizando.<br />

Ansathapiña. Cerrar la boca.<br />

Ansathapitaña. Cerrarse la tierra que estaba abierta o<br />

besarse dos en la boca.<br />

Antax antaxtaña. Tener los ojos enramados. Nayraja<br />

antaxti vel antaxtitu.<br />

Antalupi. Celajes de la tarde, amarillos y colorados.<br />

Antalupiña. Haberlos. Laqampu anatalupi.<br />

Anthiña. Amar mucho, -ru.<br />

Antikataña, jiwakataña. Amar mucho, -ru.<br />

Antikatasiña. Amarse uno a otro mucho.<br />

Anthita chuymani. Él que ama mucho, -ni.<br />

Anthisiña. Neutro. Morir uno que mató a otro, por<br />

justicia o por algún caso.<br />

Anthisäña. Activo. Matar al matador de otro. -ru.<br />

Wawaparu antisäsma: mira no seas causa que<br />

muera tras su hijo.<br />

Anti mallay, jiwa mallay. ¡Oh! querido y amado mío.<br />

Antutaña. Soltar de la mano<br />

Antutkataña. Dejar que cuelgue<br />

Aña. Cabezudo, obstinado.<br />

Añay. Interjección. "Admirantis".<br />

Añay saña. Digno de admiración.<br />

Añay saña sermonaña. Predicar admirablemente.<br />

Aña aycha. Carne apestada por haberlo sido el<br />

carnero que tuvo la enfermedad así llamada.<br />

Aña llayta. Una hierba apestada de la propia manera.<br />

Aña qawra, pisaqa, &c. Carnero, perdiz, &c. tocados<br />

de la dicha enfermedad, la cual dicen,<br />

fabulosamente, que resulta del arco del cielo.<br />

Añawat'aña. Ser obstinado.<br />

Añakusiña. Enojarse mucho.


316 Ludovico Bertonio<br />

Añapakutasiña. Revolverse la mantellina o manto en<br />

la cabeza por el sol.<br />

Añapakuni marmi. La que tiene revuelta así la<br />

cabeza.<br />

Añapanku. La flor del sancayo.<br />

Añawaya lawa. Mata espinosa.<br />

Añankuña. Trabajar mucho, lo que apenas pudieran<br />

dos.<br />

Añankunuqaña. Idem.<br />

Añankuña, tuliña. Ocuparse mucho en algo.<br />

Acusativo.<br />

Añuthä. Zorrilla de mal olor derramando la orina con<br />

la cola.<br />

Apaña. Llevar. Y es verbo que sirve a todas cosas, si<br />

no es para cosas vivas que llevándolas andan por<br />

sus pies. Quiero componerle con todas las<br />

partículas para que se vea cuando por causa de la<br />

partícula se hace síncopa en la sílaba -pa, quitando<br />

la a porque con unas se quita y con otras no y<br />

escribiré con letra mayúscula la primera de cada<br />

partícula para que más facilmente se eche de ver,<br />

aunque sea en medio del verbo. Las demás<br />

anotaciones tocantes a las partículas, mírense en el<br />

verbo alliña que pusimos arriba y especialmente<br />

para saber cuando entran después de PISKA y<br />

como hacen en la 3 persona de indicativo. Porque<br />

lo que allí se nota sirve para todos los compuestos<br />

de cualquier verbo.<br />

Apaña vel apayaña. Hacer que otro lleve, permitir o<br />

mandar llevar. Jumataki t'anta Pedroru apäsma:<br />

envíete pan con Pedro.<br />

Apäsiña. Dejar llevar por descuido cosa suya. Uta<br />

apäsiña: hurtado me han la casa.<br />

Apaqthaqa. Yo que lleve o lo que yo lleve. Verbo<br />

relativo.<br />

Apaqaña. Llevar actualmente.<br />

Apaqaña. Desviar, apartar.<br />

Apaqaniña. Bajar algo.<br />

Apkataña. Arrimar.<br />

Apachiña. Dudar si lo llevó.<br />

Apch'ukiña. Llevar por cumplimiento, sin gana.<br />

Apakuchaña. Sólo casi se usa en optativo.<br />

Apakuchaspa: mira no llevé.<br />

Apjraña. Llevar a diversas partes.<br />

Apajachaña. Tener gana de llevar.<br />

Apawaña. Llevar antes que haga otra cosa o de<br />

presto.<br />

Apawaxaña. Llevar de presto.<br />

Apawaqtaña. Neutro. Caerse algo, como<br />

despegándose.<br />

Apawäsiña. Llevar sin medida ni tiento,<br />

demasiadamente.<br />

Apjaña. Ayudar a llevar.<br />

Apxä. Tornar a llevar.<br />

Apxäña. Dar ripio a la mano o recaudo de algo.<br />

Apxaruña. Tomar para llevar.<br />

Apxataña. Poner encima.<br />

Apaxtaña. Desusarse unos de otros, los que están<br />

apeñuscados.<br />

Apamukuña. Llevar por ahí, aparte donde no se sepa.<br />

Apanaqaña. Llevar de acá para allá.<br />

Apanaqtaña. Andar muchos juntos.<br />

Apaniña. Traer.<br />

Apanuqaña. Poner abajo.<br />

Apantaña. Meter dentro.<br />

Apapiniña. Llevar hasta donde era menester o<br />

afirmarlo.<br />

Apakiña. Llevar solamente.<br />

Apakipaña. Llevar a la vuelta de alguna cosa.<br />

Apakipa aparuruña. Llevar y traer muchas veces.<br />

Apakiptaña. Neutro. Pasar a la otra parte.<br />

Aparaña. Quitar.<br />

Aparaqaña. Llevar contra la voluntad de otro.<br />

Aparachaña Llevar mucho tiempo, cuando hay otras<br />

cosas que hacer.<br />

Aparanaña. Llevar para mostrar.<br />

Aparantataña. Neutro Hundirse.<br />

Aparapiña. Llevar para otro.<br />

Aparakiña. Llevar también.<br />

Aparpäña. Dar de mano en mano o despachar.<br />

Aparukiptaña. Estar embebecido en llevar.<br />

Apaskaña. Llevar actualmente.<br />

Apasiña. Llevar para su provecho o cosa que le toca.<br />

Apstaqaña. Llevar saliendo al encuentro a alguno.<br />

Apsuña. Sacar o llevar arriba.<br />

Apsu apantaña. Sacar y meter muchas veces.<br />

Apthapiña. Juntar cosas.<br />

Apthapiña. Neutro. Juntarse, recogerse de suyo.<br />

Apthapiyaparuña. Recoger o juntar de muchas<br />

partes.<br />

Apatataña. Tenderlas.<br />

Apatatxañä. Volver a tenderlas.<br />

Apt'aña. Llevar de presto por alguna ocasión.<br />

Apätawiña. Llevar por descuidado o decirlo a otro<br />

que no lo sabía.<br />

Apthusnuña. Salirse.<br />

Aputaña. Levantar.<br />

Aputa apanuqaña. Levantar y poner.<br />

Aputhaltaña. Neutro. Levantarse muchos o todos.<br />

Apa apaña. Llevar frecuentemente o a menudo. Estas<br />

son casi todas las partículas con que se componen<br />

este verbo y los demás que significan llevar, con


Vocabulario de la Lengua Aymara 317<br />

sus significaciones ordinarias, aunque tienen otras,<br />

como puede saberse por el arte y cuando en el<br />

verbo entran dos o más, el tal verbo alcanzará<br />

también nueva significación, como en muchas<br />

partes de este vocabulario puede notarse.<br />

Apt'asiña. Añadir más.<br />

Apaqaña. 3 -qi. Añadir.<br />

Apaqa. Añadidura.<br />

Apxattaña. Caer sobre o venir sobre algo o crecer<br />

más la enfermedad, &c.<br />

Apasäsiña. Dejarse cautivar el corazón: chuyma<br />

apasäsiña. -na.<br />

Apawi manqa apaña. Llevar más y más sin<br />

discreción.<br />

Apasäsiña. Enviarse uno a otro presentes o regalos.<br />

Apäsiña. Enviar presentes uno solo a otro.<br />

Apäsiña. El don o presente.<br />

Apa. La carga vel khumu.<br />

Apaña. Pariente por consanguinidad.<br />

Apañani vel apañanipura. Un pariente con otro.<br />

Apañawi. Hermano o hermana menor que nace<br />

inmediatamente después, aunque no de un parto.<br />

Apañata. Idem.<br />

Apañasiri. Idem.<br />

Apachi. Vieja. Y dícese de todas las hembras también.<br />

Apachi. Abuela. Chacha apachi: de parte de padre.<br />

Marmi apachi: de parle de madre.<br />

Apachixaña. Ser ya vieja.<br />

Apachiptaña, apachitxaña, apachikiptaña,<br />

apachitaña. Ser vieja o envejecer.<br />

Apachita. Montón de piedras, que por superstición<br />

van haciendo los caminantes y los adoran.<br />

Apaycha. Piedra del lazo con que cogen pájaros.<br />

Apal apaltaña. Bailar muchos pisando el suelo y<br />

temblar los ramos y otras cosas y también la tierra<br />

por terremotos.<br />

Apal apaltäña. Hacer temblar.<br />

Apharu. Papas silvestres, amargas.<br />

Apanquraya. Cangrejo.<br />

Apanawi. Juguetón o truhán.<br />

Apanawi chuymani. Idem.<br />

Apallachi, qällachi. Bienes muebles.<br />

Apallachini qällachini. Rico de bienes muebles,<br />

abastado.<br />

Apanqa, iwayu. Querido, dícese de cosas y personas.<br />

Aparaña. Activo. Quitar.<br />

Aparaña. Neutro. Quitarse la lluvia, cesar de llover.<br />

Apartaña. Neutro. Quitarse la tristeza, enfermedad,<br />

&c.<br />

Apjasiña. Retener algo por mucho tiempo.<br />

Apiña. Recoger de una en una las cosas derramadas.<br />

Api chusi. Frezada labrada a manera de ojos.<br />

Phatanka api chusi: comilón.<br />

Apilla. Papas como batatas de que hacen el qawi.<br />

Apinquya. Fruta que llaman granadilla.<br />

Apinquya jaqi. Ingenioso.<br />

Apikipaña. Hablar aprisa.<br />

Apiraña. Coger como el que limpia el trigo, &c.<br />

Apisxaña. Volver por el mismo camino a algún lugar.<br />

Apikipasxaña. Idem.<br />

Apiña. Seguir las pisadas.<br />

Aphithapiña. Juntar lo que se va recogiendo.<br />

Apisiña. Tener ropa de varias lanas groseras.<br />

Apu. Señor corregidor, príncipe.<br />

Apu kankaña. Señorío.<br />

Apuskachaña. Ensoberbecerse.<br />

Apuykachaña. Idem.<br />

Apuchasiña. Dar pródigamente.<br />

Apuchasiraqaña. 3 -qi. Dar pródigamente lo ajeno.<br />

Aphutata. Levantar del suelo.<br />

Aqina aqina. Muy agujereado.<br />

Aqhallpu. Harina de quinua por tostar.<br />

Aqhallpuchaña. Hacerla.<br />

Aqhathama, thapathama, llathama.<br />

Repentinamente, de improviso.<br />

Aqharapiña. Nevar copos de nieve muy grandes.<br />

Aqharapi. Los copos mismos.<br />

Aqharapi t'ali, puri. Nieve.<br />

Aqhaña. Crecer más la llama del luego, extenderse<br />

más cuando va abrasando. 3 -qi. Dicen también,<br />

usu aqitu, chiji aqitu. Acrecentarse más la<br />

enfermedad, las desgracias, una tras otra.<br />

Aqhu laka. Las muelas.<br />

Aqhu qala, jasa vel phasa qala. Piedra blanda,<br />

Aqhuya vel qaqa uruta. Amortiguado, desflaquecido.<br />

Jachani aqhuyaki saranaqaña: tener los lagrimales<br />

o el rostro desfigurado por el mucho llorar.<br />

Araqu. Niña que aún no tiene entendimiento.<br />

Araqu vel tukuku. Sin seso.<br />

Aray vel alä vel astacha. Interjección del que se<br />

enfada.<br />

Arapi chusi. Frezada labrada como reja encrucijada.<br />

Arapa t'awra. Una carga de lana atada a cruces.<br />

Arapachata isi. Vestido remendado con muchos hilos.<br />

Arara. Parlero.<br />

Arasa. Flema u olla del que se está muriendo.<br />

Arasa jakit'itu. Ahogar ya la olla que hierve en el<br />

pecho del que se está muriendo.<br />

Arasa t'aj t'ajti. Hervir la olla en el pecho.<br />

Arkaña alisiña. 3 -qi. Seguir.<br />

Arkantaña. Seguir al que entra en alguna casa o<br />

lugar.


318 Ludovico Bertonio<br />

Arkanaqaña. Seguir doquiera que vaya.<br />

Arkawaña. Seguir por poco tiempo, negocio breve.<br />

Arkarpäña, jakirpäña. Salir acompañando al que se<br />

pone en camino.<br />

Arkaniña. Venir con alguno.<br />

Arkakipaña. Seguir al que va, para esconderse.<br />

Arkaña. 3 -ki. Servir al tambo.<br />

Arka. La obra de servir al tambo.<br />

Arkani. Mitayo del tambo.<br />

Arkxäña. Hacer o decir lo que otro dice o hace.<br />

Arkuña. Amontonar ichu, adobes y cosas así.<br />

Arku. Montón de estas cosas.<br />

Arkusiña. Caer muchos unos sobre otros<br />

amontonándose.<br />

Ari. Agudo, afilado.<br />

Arichaña. Afilar.<br />

Arichasiña. Afilarse de suyo.<br />

Arichuymani. Agudo, entendido.<br />

Ari. Nuevo, por estrenar.<br />

Ari qullqi. Moneda recién batida.<br />

Ariña. Estrenar algo.<br />

Ari vel yana. Criado, más afecto a su amo que todos.<br />

Armaña. Activo. Olvidarse.<br />

Armajaña. 3 -ji. Idem.<br />

Armäña. Dejar, olvidar.<br />

Arma arma. Olvidadizo.<br />

Armamt'ä. Trascordado.<br />

Aru. Palabra, mandamiento, licencia.<br />

Aru. Lengua. Aymara aru.<br />

Aru kamana. Parlero.<br />

Arunkati. Idem.<br />

Aru k'uchuchu. Meloso en hablar.<br />

Aru k'uskipa. Idem.<br />

Aru jallpa jallpa. Lisonjero.<br />

Aru k'anchilla. Fanfarrón.<br />

Aru wäqa. Hablador.<br />

Aru pitaya. Idem.<br />

Arunchaña. Reñir a otro.<br />

Aru taniña vel chuchaña. Hablar lo que viene a la<br />

boca. Las frases de este vocablo se hallarán en su<br />

lugar aparte.<br />

Aruña. Cantar el pájaro, sonar la campana,<br />

cascabeles, instrumento musical, &c.<br />

Arusuña. Campear la voz.<br />

Arut'aña. Llamar a voces.<br />

Arunaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Aruch'ukiña. Idem.<br />

Arut'aña. Pregonar o amonestar a los que se casan.<br />

Aruwaña. Hablar todo el pueblo de alguna cosa.<br />

Aruwañaru puriña. Estar difamado en todo el<br />

pueblo.<br />

Aruwañaru puräña. Ser causa de que ande en la boca<br />

de todo el pueblo.<br />

Aruwata. Famoso en bien y en mal.<br />

Aruwata kankaña. La fama.<br />

Aruxäña. 3 -xi. Decir.<br />

Arusxäña. Murmurar.<br />

Arusxäsiña. Hablar con otro,<br />

Arujasiña. Concertarse de ir a alguna parte.<br />

Arujasiwaña. Despedirse el que va a otro pueblo de<br />

sus parientes, -mpi.<br />

Aruxäna. Idem: arusxäna. Tener conversación a otro<br />

para desenfadarle.<br />

Aruchaña. Levantar a otro que dijo algo. Jani aruwa<br />

aruchitu: levantome que dije.<br />

Aruxataña. Volver por otro.<br />

Arukipaña. Idem.<br />

Arukipirini. Él que tiene quien vuelva por él.<br />

Aruxatirini. Idem.<br />

Aruxatirini wisa. Él que no tiene quien vuelva por él.<br />

Arurapiña. Saludar a otro.<br />

Arurapisiña. Saludarse.<br />

Arurapisxaña. Volverse a saludar o hablar los que<br />

estaban enemistados.<br />

Arurukiptaña. Embebecerse todo en hablar.<br />

Arurpäña. Encomendar algo al que salió para otra<br />

parte.<br />

Arumanti. De mañana.<br />

Arumantäña. Pasar toda la noche haciendo algo.<br />

Aruma. La noche.<br />

Arumani uruni. Noche y día.<br />

Arumawi urawi. Idem. Y de ordinario poner primero<br />

la noche.<br />

Arumaxaña. 3 -xi. Anochecer.<br />

Arumaxitu. Anochecióme.<br />

Arumakipaña. Idem.<br />

Arumat'aña. Idem.<br />

Arumat'äña. Pasar todo el día haciendo algo.<br />

Arpht'aña allt'aña. Humillarse.<br />

Arpht'äña. Inclinar, humillar.<br />

Arpht'arapiña. Humillarse a otro.<br />

Arpharanaña. Llegarse a otro con humildad.<br />

Arpht'araqaña. 3 -qi. Dormir en casa ajena sin<br />

beneplácito de su dueño.<br />

Arphkataña. Arrimarse.<br />

Arpkatañawisa. Uno sin casa.<br />

Arpht'aña. Sacrificar, na-.<br />

Arusiña. Hablar.<br />

Arusäña. Hacer hablar.<br />

Arust'asiña. Hablar familiarmente o deliberar uno<br />

con otro.<br />

Arusxäña. Decir.


Vocabulario de la Lengua Aymara 319<br />

Arusxäsiña. Murmurar<br />

Aruxäsiña. Idem.<br />

Aruskataña. Rezongar.<br />

Arustaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Arusiwaxaña. Hablar con alguno al despedirse o<br />

encomendarle algo.<br />

Aruskxaña. Tomar a hablar el que había perdido el<br />

habla o con quien no se hablaba.<br />

Arusnuqaña. 3 -qi. Consultar entre sí.<br />

Arusintaña. Entremeterse a hablar, meter su<br />

cucharada.<br />

Aruntaña. Idem.<br />

Arurapirapiña. Hablar a uno saludándole solo por<br />

respecto de otro.<br />

Arusthaptaña. Hablarse los que tenían enemistad.<br />

Arusthapxaña. Idem.<br />

Arusthaptxaña. Idem.<br />

Arusmukuña. Gastar mucho tiempo en hablar.<br />

Arusnaqaña. 3 -qi. Hablar aquí y allá, en todas partes.<br />

Arusirapiña, atamarapiña. Hablar por otro. Hay<br />

muchas frases tocantes a este verbo; véanse en el<br />

verbo arusiña, al fin de esta segunda parte.<br />

Asanqa. Aparejo para cargar botijas. Isanqa.<br />

Asanqu. Plumaje como escudilla.<br />

Asanqut'asiña. Ponérsele.<br />

Asaña. Llevar platos o jarros y otras cosas así. Puede<br />

componerse como apaña y tendrá las<br />

significaciones de aquellas partículas.<br />

Asiru. Culebra. Qullani asiru: culebra punzoñosa.<br />

Asnuqa. Muy llano.<br />

Asnuqa quta. Mar en leche<br />

Aski. Bueno. Vide: jiski que es propio de estos<br />

Lupacas.<br />

Asta cha. Interjección del que se enfada de otro. ¡Vete<br />

de ahí!.<br />

Asu. Criatura recién nacida.<br />

Asal asaltaña. Temblar la tierra o los dientes que no<br />

están fijos.<br />

Asajäta. Famoso. Laqhawata, jinijata. Idem. Vide:<br />

laqhawata.<br />

Atani. Maese de campo o proveedor de cualquiera<br />

cosa como banquetes, &c.<br />

Ataqu. Bledos, hierba de comer.<br />

Atawallpa. Gallina. Urqu atawallpa: gallo.<br />

Atax, alä. Interjección. "Dolentis vel miserentis".<br />

Atamaña. Decir, referir.<br />

Atamarapiña. Hablar por alguno, abogar.<br />

Atamarapiri. Abogado.<br />

Atamasiña. Informar o dar querella.<br />

Atamaniña. Ir a decir.<br />

Atatay ananay. Interjección de uno que se quema o<br />

tiene algún dolor.<br />

Atata tata. Interjección de uno que está enojado o<br />

sentido.<br />

Athiña. Vencer.<br />

Athiyasiña vel athäsiña. Dejarse vencer.<br />

Atiña. Cerrar la puerta o algún agujero con piedras.<br />

Atisiña. Cerrarse dentro.<br />

Atit'aña. Cerrar a otro.<br />

Atixataña. Poner una piedra sobre otra.<br />

Atinuqaña. 3 -qi. Poner piedras en el suelo.<br />

Atiraña. Abrir quitando piedras.<br />

Atirpaña. Idem.<br />

Atiqaña. 3 -qi. Poner tierra y piedra sobre los<br />

pimpollos de algún árbol para que salga otro. En<br />

latin; "propagare".<br />

Atiqasiña. Cogerse la mano entre piedras u otras<br />

cosas.<br />

Ati. Nombre. Una cerca para coger vicuñas o esconder<br />

carne.<br />

Atikipaña. Encerrar vicuñas o carne al modo dicho.<br />

Ati vel alluxa. Muchos.<br />

Ati. Cerviguillo, cogote.<br />

Ati ñaquta. Clines.<br />

Ati atiru manq'aña. Comer con mohina por la<br />

importunidad que alguno da o por otra causa.<br />

Ati tiña. Hueso del cogote.<br />

Ati maña. Idem.<br />

Atipaña. Poder, vencer.<br />

Atipiri. Pospuesto a taqi. Significa todo poderoso.<br />

Atipaña. Poder levantar algo.<br />

Atipaña. Ahogar la sementera las malas hierbas.<br />

Atipäsiña. Dejarse vencer o quedarse vencido.<br />

Atu susiña. Prometer de dar -ru.<br />

Awaqaña. 3 -qi. Apretar la trama cuando tejen con<br />

hueso.<br />

Awalla. La niña primera de dos que nacen de un parto;<br />

y a la segunda llaman jlspalla.<br />

Awatiña. Apacentar cualquier ganado y mirar por los<br />

que uno tiene a cargo.<br />

Awatiri. Pastor.<br />

Awatiwi. El pasto, lugar.<br />

Awantiri. Esta dicción se pospone a jikhani. v.g.:<br />

jikhaniru ch'amanitati, awantiriru ch'amanitacha,<br />

t'ut'u uru apiri. ¿Tienes fuerzas tu en las espaldas o<br />

en dónde las tienes? ¿Qué no haces sino llevar<br />

carga todo el día? De modo que, awantiri no<br />

significa cosa particular.<br />

Awata chuymani. Hombre manso afable, tratable.<br />

Awayu. Pañales.<br />

Awayuna llawukipaña. Idem: phint'ukipaña.<br />

Envolver con pañales.


320 Ludovico Bertonio<br />

Awayu juthapit'aña. Ponérselos como por manto de<br />

la manera que suelen a las criaturas.<br />

Awqa. Enemigo.<br />

Awqaniña. Tener enemigo. Pedrompi vel Pedro<br />

awqaniña.<br />

Awqasiña. Pelear o reñir.<br />

Awqasiña. Arma para pelear.<br />

Awqasiwi. Lugar de la pelea, campo.<br />

Awqasiwi t'arpuna. Treguas.<br />

Awqa vel awqasiri anuthaña. Llevar soldados para<br />

pelear.<br />

Awqasthaltaña. Comenzar a pelear o reñir.<br />

Awqa maphuti. Marchar los soldados.<br />

Awila. Grande. Dicese de la puerta, boca, agujero, &c.<br />

Laka awila: de grande boca.<br />

Awki. Padre o señor.<br />

Awkini yuqani. Padre e hijo.<br />

Awkichasiña. Tomar por padre.<br />

Awkich'i. Suegro de ella. Yuwani: suegro del varón.<br />

Awkichu. Criado sirviente.<br />

Awsixtaña, jawixtaña. Cansarse o debilitarse.<br />

Awtiña. Tener hambre, úsase con transición.<br />

Awtitu. Awtijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Awtijäña. Hacerla tener.<br />

Awtipacha. Tiempo de hambre.<br />

Awti. Mes de agosto o cerca, cuando no suele llover.<br />

Jach'a awti: por Corpus Cristi hasta como dos<br />

meses después. Jisk'a awti: desde septiembre hasta<br />

la semana tercera que no es tiempo tan seco.<br />

Axa, aykaya. Manso<br />

Axa. Hacia, preposición. Vide supra: aka axa.<br />

Axarana. Tela delgada entre el hígado y los bofes de<br />

los animales.<br />

Axana. Yerba amarga, buena para arrancar la tos y<br />

suelen mascarla con coca.<br />

¡Ay! Interjección de uno que se queja o duele.<br />

¡Ay!. Interjección, también del que indica algo.<br />

¡Ay nankaspa! ¡Oh, si fuera mío!<br />

¡Ay! saña. Cortar a otros que se quejó o deseó-<br />

Aya arusiña. Hablar al aire o por cumplimiento.<br />

Aya utkaña. Estar en balde, sin hablar ni hacer nada.<br />

Aya. Un huso de hilo lo que comunmente hilan de una<br />

vez en un huso o husada.<br />

Ayachaña. Hilar un huso. Paya ayachaña: hilar dos,<br />

&c.<br />

Ayaxra, tukari. Flaco.<br />

Ayarichi. Instrumento como organillos, que hacen<br />

armonía.<br />

Ayarichi, phusaña. Tañerle. Siku: es instrumento más<br />

pequeño.<br />

Aykaya, axa. Manso, afable.<br />

Aykuña. Quejarse el doliente.<br />

Aykuxäña. 3 -xi. Remedar al que se queja.<br />

Aykuyaña. Estar con el enfermo.<br />

Aykuyaña. Hacer que se queje.<br />

Aycha. Carne.<br />

Aychallchapi. Pulpa sin hueso.<br />

Aychaña liwaña. Repartir.<br />

Aychakataña. Dar a cada uno.<br />

Aychjraña. Repartir a muchos.<br />

Aychawasiña. Dar sin tiento.<br />

Aychanuqaña. Dar a muchos o poner en el suelo por<br />

orden lo que se ha de repartir.<br />

Ayllu. Parcialidad de indios; más propio es jatha.<br />

Ayllusiña. Estar aguardando con pesadumbre, afligirse<br />

de algo.<br />

Ayllut'asiña. Idem.<br />

Ayllulachaña. Idem.<br />

Ayllusäña. Ser causa de que otro guarde con mohina.<br />

Aymaña. Bailar al modo antiguo, especialmente<br />

cuando van a las chácaras de sus principales.<br />

Aymarpañä. Acabar el baile.<br />

Aymuraña. Henchir el costal hasta la boca y es una<br />

hanega.<br />

Aymuraña. Pensar de quitar la vida a alguno<br />

cortándole la cabeza, de suerte quede como costal<br />

lleno por atar. Ch'unch'u aymuraña.<br />

Aymura. Un costal lleno.<br />

Aynacha. Cuesta abajo.<br />

Aynacha jaqi. Humilde.<br />

Aynacharuchaña. Bajar cuesta.<br />

Aynacharuchaña. Descaecer de su prosperidad,<br />

virtud, &c.<br />

Aynachantaña. Bajar cuesta o descender<br />

Aynachäsiña amphutäsiña, aynisiña. Pleitear<br />

perseguirse.<br />

Ayniña. Rezongar.<br />

Aynikataña. Idem. Y defender.<br />

Aynikatiri. Defensor.<br />

Aynisiña. Contradecir o debatir entre si.<br />

Aynisiña. Trabajar por uno, para que después trabaje<br />

por él.<br />

Ayni. El obligado a trabajar por otro, que trabajó por<br />

él.<br />

Ayni ajususxaña. Cumplir con la obligación al modo<br />

dicho.<br />

Aypanaña. Irse a vivir a otra parte por algún<br />

maltratamiento o deshacer el concierto.<br />

Aypanäña. Ser causa de que uno se vaya de aburrido.<br />

Aykipa. Cosa tejida con labores, a manera de ojos o<br />

torcidas o como otros dicen a cruces.<br />

Aykipasäña. Crusar los palos del techo o


Vocabulario de la Lengua Aymara 321<br />

amontonarlos.<br />

Aykipaña. Entresacar la quinua más madura en la<br />

chácara.<br />

Ayraña. Trabajar en dos chácaras o en dos obras en un<br />

mismo dia.<br />

Ayraniña. Venir de trabajar en una parte, para trabajar<br />

en otra.<br />

Ayraña. Errar tejiendo, pasando los hilos del<br />

urdiembre sin cogerlos con la trama.<br />

Ayrakipaña. Idem.<br />

Ayrakipaña vel jaytakipaña. Dar a uno si y a otro no,<br />

cuando hay muchos.<br />

Ayranaña. Reñir a uno o hablar para que otro lo tome<br />

para si, anteponiéndole -khät'a Decir a la nuera<br />

para que lo entienda la suegra.<br />

Ayruntaña. Plantar o sembrar papas; úsase en los<br />

Yungas más que en los Lupacas.<br />

Aytataña. Arraigar bien o prender lo que se planta.<br />

Aytataña. Tender el telar para proseguir la tela.<br />

Aytil aytiltaña. Menearse el agua del mar, laguna, &c.<br />

Y andar perplejo.<br />

Aytiña. Revolver algo con agua como para lavar<br />

metales.<br />

Aytikipaña. Enjuagar vasija.<br />

Aytirpäña. Echar el agua.<br />

Aytiraña. Enjuagar platos, carne y otras cosas así.<br />

Aytusuña. Echar el agua después de enjuagado.<br />

Aywiña. Ir muchos juntos. Y por ser verbo de<br />

movimiento se compone casi con todas partículas,<br />

como iremos diciendo.<br />

Aywiyaña vel aywäña. Hacer que muchos anden.<br />

Aywikaña. 3 -ki. Los que fuimos, o el lugar a que<br />

fuimos hablando exclusive.<br />

Aywikaña. Ir marchando.<br />

Aywiqaña. 3 -qi. Desviarse.<br />

Aywiqaniña. Bajar o venir muchos hacia nosotros.<br />

Aywikataña. Llegar muchos.<br />

Aywichiña. No saber o dudar si fueron.<br />

Aywich'ukiña. Ir por cumplimiento.<br />

Aywijraña. Ir derramados a muchas partes.<br />

Aywi jachaña. Gana tener de ir.<br />

Aywiwaña. Irse de presto o ir antes y después hacer<br />

algo.<br />

Aywiwaqtaña. Arrancar de donde están.<br />

Aywiwasiña. Andar a su albedrío o sin para qué.<br />

Aywijaña. Dividirse, 3 -ji.<br />

Aywixaña. 3 -xi. Volverse.<br />

Aywixaña. 3 -xï. Acompañar en el camino.<br />

Aywixaruña. Comenzar a marchar o estar a pique de<br />

ello.<br />

Aywixataña. Llegar o ponerse sobre algún lugar<br />

andando.<br />

Aywijtaña. Dividirse o abrirse cuando van<br />

apeñuscados.<br />

Aywimukuña. Irse por ahí.<br />

Aywimukutaña. Idem.<br />

Aywinaqaña. 3 -qi. Andar de acá para allá.<br />

Aywinaqtaña. Andar a su albedrío<br />

Aywiniña. Venir hacia acá.<br />

Aywini aywixaña. Venir y volverse muchas veces.<br />

Aywinuqaña. 3 -qi. Hacer alto.<br />

Aywinuqtaña. Idem.<br />

Aywintaña. Bajar o entrar muchos.<br />

Aywipiniña. Irse sin que haya en ello duda.<br />

Aywikiña. Andar sin hacer otra cosa.<br />

Aywikipa aywiruruña. Ir y volver muchas veces.<br />

Aywikiptaña. Dar vuelta pasando hasta desaparecerse.<br />

Aywikiptaniña. Dar vuelta hacia acá.<br />

Aywikipaniña. Idem<br />

Aywiraña. Desviarse un poco de donde están.<br />

Aywiraqaña. 3 -qi. Ir contra la voluntad del capitán o<br />

pastor.<br />

Aywirachaña. Andar muy despacio, habiendo otras<br />

cosas que hacer.<br />

Aywiranaña. Ir delante de alguno, ponerse a vista.<br />

Aywiranttaña. Entrar o hundirse.<br />

Aywirapiña. Ir por amor de alguno.<br />

Aywirakiña. Ir también.<br />

Aywirpäña. Acompañar hasta que entre en camino.<br />

Aywirukiptaña. Estar embebecidos todos en la ida.<br />

Aywiskaña. Ir actualmente.<br />

Aywisiña. Ir a cosa suya, como a sus chácaras, &c.<br />

Aywisiña. Visitarse los unos a los otros.<br />

Aywistaqaña. 3 -qi. Encontrarse con alguno.<br />

Aywisuña. Subir o salir.<br />

Aywisu aywintaña. Subir y bajar o salir y entrar<br />

muchas veces.<br />

Aywithapiña. Juntarse.<br />

Aywthaptaña. Encontrarse muchos de ambas partes.<br />

Aywithapi aywiruña. Juntarse de diversas partes.<br />

Aywitataña. Esparcirse.<br />

Aywixataña. Volver a esparcirse los que estaban<br />

juntos.<br />

Aywithaltaña. Levantarse.<br />

Aywitawiña. Decir que fueron a uno que no lo vio.<br />

Aywithusnuña. Levantarse.<br />

Aywit'aña. Llegarse todos a alguno como de repente o<br />

con brevedad.<br />

Aywutaña. Levantarse todos.<br />

Aywuta aywinuqaña. 3 -qi. Levantarse y sentarse<br />

muchas veces.<br />

Aywuthaltaña. Levantarse. Todas estas partículas con


322 Ludovico Bertonio<br />

sus significaciones pueden componerse con el<br />

verbo äña, el cual es sinónimo de aywiña. Y esta<br />

regla es común a todos ios verbos que son<br />

propiamente sinónimos. Es a saber que las<br />

partículas que convienen a uno, convienen también<br />

ordinariamente a los otros verbos que significan lo<br />

mismo.<br />

CH<br />

Chacha. Varón o marido.<br />

Chacha urqu. Varón de madura edad, anciano,<br />

prudente.<br />

Chachaxta. Soltero.<br />

Chachanqu marmi. Desenvuelta como hombre libre.<br />

Chacha. Varonil.<br />

Chacha chuymani. De ánimo varonil.<br />

Chacha chuymat'aña. A verse como hombre varonil.<br />

Chachakati. Brioso, de pecho.<br />

Chajayuña. Tener dentera. Usase con transición.<br />

Chajayutu. "Patres comederunt uvam acerbam &<br />

dentes filiorum obslupescunt". Awkinaka ch'uxña<br />

pasa manq'apiskana, ch'amapiskana,<br />

wawanakpaska chajayu.<br />

Chajayüña. Causar dentera.<br />

Chäka. Caña de la quinua.<br />

Chäkaptaña. Pararse recto.<br />

Chäntaqa. Estaño,<br />

Chäntaqaña. Engañar el estaño en los mates o vasos<br />

para hermosearlos como suelen los indios.<br />

Chaka. Puente para pasar.<br />

Chakaña. 3 -kk. Hacer puente.<br />

Chakaña. 3 -ki. Atrancar la puerta, -ru.<br />

Chakt'aña. -ru. Idem.<br />

Chakt'aña. Añadir sobre la carga alguna cosa.<br />

Chakxataña, paltxataña. Idem.<br />

Chaka, palta. Lo que se añade.<br />

Chakjasiña. Tener atravesado algo en la garganta.<br />

Chawllana ch'akpana chakjasiña: tengo atravesada<br />

una espina de pescado. Wawana chakjasiña: tener<br />

atravesada la criatura.<br />

Chakjaña. 3 -ji. Atravesar algo como tranco. &c.<br />

Äjaña. Idem.<br />

Chakkataña -ru. Idem.<br />

Chakthaltaña, achuthaltaña. Atorarse lo que no<br />

puede entrar ni salir.<br />

Chakt'aña. Neutro. Idem: manq'a t'ulluru chakt'itu,<br />

chakthaltitu: atravesado se mezcla la comida en la<br />

garganta. Wawa chakt'itu: atravesarse la criatura.<br />

Chakthaltäña, chakt'äña. Activos. Hacer que se<br />

atraviese o se atore algo; ser causa de ello.<br />

Chakaña, kallapu. Escalera de palos atravesados.<br />

Chakaña. El palo o travesaño de la escalera.<br />

Chakañatha lat'usuña. Subir por la escalera.<br />

Lat'antaña: bajar.<br />

Chaku. Rodeo que se hace del ganado y aun de la<br />

gente para juntarla.<br />

Chakuña. Hacer rodeo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 323<br />

Chaku jaqi. Cimarrón o uno que no acude a las<br />

obligaciones universales como otros.<br />

Chakuna chakupa. Muy cimarrón o uno que de<br />

ninguna manera quiere acudir a lo que otros<br />

acuden.<br />

Chakhuthapiña. Juntar la gente o ganado esparcido.<br />

Chakhuchaña. Desechar una cosa y tomar otra de<br />

muchas que hay. Dar a unos y a otros no.<br />

Chakhu churaña. Dar a unos y a otros no.<br />

Chakhu katuña. Recibir unos más y otros menos,<br />

coger de sus chácaras unos más y otros menos.<br />

Challka challka. Tierra labrada a pedazos no<br />

continuados.<br />

Challkaki qhulliña. Labrar así.<br />

Challaqaña. 3 -qi. Temblar de frío o tener calentura<br />

con frío.<br />

Challaqi. Frío así con temblor.<br />

Chamqaña, ch'axiña. Quebrantar el chuño para<br />

cocerle.<br />

Chamqa. Chuño cocido después de quebrantado.<br />

Chamqachasiña. Cocer el chuño para comer.<br />

Chamchutasiña, liq'it'asiña. Darse golpes en los<br />

pechos con piedra, como hacia S. Gerónimo.<br />

Chamchuña. Desmenuzar algo con machete o con<br />

piedra.<br />

Chamchunuqaña. Idem. Más propio.<br />

Champi, Jach'a kalla. Hongo grande.<br />

Champi champi, chunta chunta. Lugar de muchos<br />

hongos.<br />

Chamara, k'usk'ipa. Fanfarrón. Aru machaqa. Idem.<br />

Champi, llawchi. Partesana, hacha.<br />

Chamuña, khistuña. Mascar.<br />

Chamillk'u. Olla de guisar locro.<br />

Chana. El hijo nacido a la postre. La hija así nacida:<br />

pichu.<br />

Chanachasiña. Tener un hijo a la postre o a la vejez.<br />

Chanaraña, ch'usuräña. Escurrir el agua sucia,<br />

poniendo algo para que no salga la cosa que se<br />

lavó.<br />

Chanaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Chanat'aña. Idem.<br />

Chankuña. Rechazar como hacen los que juegan a la<br />

pelota.<br />

Chankuwaña. Echar a la rebatiña.<br />

Chankapura apaña, apakipaña. Tener baguido de<br />

cabeza; con transición, chankapura apitu vel<br />

apakipitu.<br />

Chankutaña, kirphutaña. Levantarse con dificultad,<br />

como los enfermos o niños.<br />

Chanjraña. Tener desabrimiento en los oídos, como<br />

cuando asierran algo o friegan una piedra con<br />

corcho.<br />

Chanjarantaña. Idem.<br />

Chanjräña vel chanjrantäña. Causar desabrimiento<br />

así en los oídos.<br />

Chankanaqaña, kirpiñaqaña. 3 -qi. Andar<br />

bambaleando.<br />

Chankanaqaña. 3 -qi. Pantanaqaña: errar hablando.<br />

Aru chankanaqi: habla a poco más o menos, no es<br />

sólido lo que dice.<br />

Chani. Precio, valor. ¿Aka isi qayqa chanini vel<br />

qayqan chanipa? ¿Cuánto vale este vestido? Jaya<br />

vel alluxa chanini vel jayana chanipa: vale mucho.<br />

Mä saran chanipa: vale un peso.<br />

Chanichaña, chanichasiña. Poner precio. Pusi sara<br />

ch'uñuru chanichatana: pongamos precio de cuatro<br />

pesos al chuño.<br />

Chañat'aña, liq'it'aña. Dar de puñetes o mojicones.<br />

Chapa. Centinela, escucha.<br />

Chapa maña. Ir por espía.<br />

Chapalliña. Echar tierra o céspedes sobre los<br />

camellones cuando aran; es propio de mujeres.<br />

Chapani ikiña, juchachasiña, luntataña, &c. Tener<br />

centinela cuando duerme, peca, hurta, &c. para no<br />

ser cogido.<br />

Chapaqa vel sapaqa. Semen virile y la raíz de los<br />

árboles.<br />

Chapasiña. Tomar solar o tierra para sembrar o hacer<br />

casa.<br />

Chaparapiña. Tomar para otro.<br />

Chapaña, jalajaña, jark'aña. Atajar el agua para que<br />

vaya a otra parte.<br />

Chapu chapu, sarphu sarphu. Entre dos luces, a<br />

boca de noche.<br />

Chapuña. Apagar el luego echándole algo.<br />

Chapujaña. 3 -ji. Idem.<br />

Chapukipaña. Idem.<br />

Chapukipaña. Echar ají en el plato de chuño para<br />

comer o en la olla que han de comer.<br />

Chaqasiña. Rescatar una cosa con otra, con plata.<br />

Aychana manq'a chaqasitama: rescatemos comida<br />

con carne.<br />

Chapuntaña. Dar en las narices.<br />

Chara vel kayu. Toda la pierna.<br />

Chara p'ujsa, pinqura. Muslo.<br />

Charaxa. Uno que nace de pies.<br />

Charama. La que nace de pies.<br />

Charasiña. Trabarse con las piernas.<br />

Charaña. Perni largo.<br />

Chara luqina, chara qatati. Idem.<br />

Chara vel kayu wich'u. Espinilla.<br />

Charantäña. Trabar lo que se va edificando.


324 Ludovico Bertonio<br />

K'anasäña. Idem.<br />

Charantasäña. Idem: chara k'alla. Animal que tiene<br />

las piernas entreveradas.<br />

Chara suka. Un pedazo de tierra labrada apartada de<br />

la demás, también labrada.<br />

Charka charka isi. Vestido de diversas lanas, ropa<br />

mala.<br />

Chariña, manuña. Prestar.<br />

Charisiña. Tomar prestado.<br />

Chari chari aputasiña. Cargarse de deudas.<br />

Charixtara. Cargado de deudas.<br />

Chaski vel chaski uta. Casita de piedras donde<br />

aguardaban las postas a cada cuarto de legua.<br />

Chawsuña. Sacar algo debajo del agua, como<br />

pescado, barro, &c. Y aun sopas de la escudilla<br />

como hace quien come con toda la mano<br />

mazamorras y chuño.<br />

Chawlla vel challwa. Pescado.<br />

Chawllaña. Pescar.<br />

Chawllaniña. Ir a pescar.<br />

Chawlla sipitaña. Pescar con instrumento que llaman<br />

qullancha.<br />

Chawllachasiña. Pescar.<br />

Chawllachaña. Pararse las manos ásperas como<br />

desholladas.<br />

Chawraña, lankaraña. Espumar la olla.<br />

Chawaña. Sacudir con soga, látigo y otras cosas así.<br />

Chawasiña. Sacudirse unos a otros.<br />

Chawasiña. Un juego bárbaro, que se sacuden unos a<br />

otros los mozos divididos en bandos y se lastiman<br />

muy bien y en cada pueblo tienen día señalado para<br />

esto.<br />

Chawasiña. La soga de nervios con que se sacuden.<br />

Chawasthaptaña. Juntarse los que se sacuden a este<br />

juego.<br />

Chay. Ola. Interjección "vocantis", o para captar<br />

atención.<br />

Chaynara. Fruta como aceituna.<br />

Chaysi, nasa pallalla. Chato de nariz.<br />

Chayña waruruña. Cantar como los indios.<br />

Chichillaqi. Chismoso.<br />

Chichillaqiña. Chismear.<br />

Chika. Mitad o medio.<br />

Chika t'ant'aki churaña. Dar la mitad o medio pan.<br />

Chika. Igual. Aka paya law chikakiwa: estos dos palos<br />

son iguales.<br />

Chika tansapura. De un tamaño.<br />

Chika tansa chapipura. Idem.<br />

Chikapura saraña. Ser de una misma o igual<br />

dignidad, riqueza, prosperidad, &c.<br />

Chika maranipura. De una misma edad.<br />

Chikaru jaläña. Partir por medio.<br />

Chikachaña, juskachaña. Igualar las cosas.<br />

Chikt'äña, chikäña. Idem.<br />

Chikt'äña. Comparar. Aka jucha jani kuna<br />

yanqhampisa chikt'äñati: este pecado no puede<br />

compararse a ningún mal, a ningún daño.<br />

Chikaña. Idem.<br />

Chikaña. Neutro. 3 -ki. Igualarse<br />

Chikachasiña. Idem. Ambos piden -na y -ru.<br />

Yatirikankañana jani Pedroru chikiriktati: no<br />

puedes llegar a Pedro en sabiduría.<br />

Chikaña, chikt'aña, tupuña. Medir. Activos. Mirar si<br />

son iguales, -mpi.<br />

Chikaña. Casar; dar por mujer y marido. Diosaki<br />

chikistu: Dios nos ha juntado.<br />

Chikkataña, t'isnukataña. Atar o colgar alguna<br />

imagen o cruz del rosario. + Ir dos en compañía +<br />

Acompañar las cosas iguales. + Dar o repartir<br />

igualmente.<br />

Chikthapiña. Idem.<br />

Chikt'aña. Atar una cosa a otra -ru. Imagen rosarioru<br />

chikt'ama: ata o pon esta imagen en el rosario.<br />

Chikhutasiña. Porfiar, debatir sobre algo.<br />

Chika. Juntamente.<br />

Chikaki maña. Ir juntamente. Pañi chikaja, chikama,<br />

chikpa, chiksa: nosotros dos, vosotros dos, aquellos<br />

dos. Añadiéndole los posesivos. Y así se dirá<br />

también cuando le precediera algún otro nombre<br />

numeral como kimsa chikaja: nosotros tres, &c.<br />

Chijuthapitaña. Venir la saliva a la boca cuando se<br />

habla de cosas sabrosas o viéndolas o por otras<br />

ocasiones semejantes; úsase con transición.<br />

Chijuthaptitu.<br />

Chijutaña. Idem. Con transición.<br />

Chijutusnuña. Idem.<br />

Chillata. Gordo fornido. Janchi chillata, umutu.<br />

Chillka. Hiel o cólera.<br />

Chillka qurisitu. Estar lleno de humor colérico.<br />

Chillka usuni. Uno que de ordinario vomita cólera.<br />

Chillchiña. Danzar.<br />

Chillchiri. Danzante.<br />

Chillchi. Danza.<br />

Chilli. Lo más hondo del suelo.<br />

Chilli, thaxsi. Los confines del mundo. Jakha chillitha<br />

jakha chillikama jaqinaka ancha q'uyatanwa: desde<br />

un término del mundo a otro, todos los hombres<br />

somos miserables.<br />

Chillisä. Piedra que corta como navaja; con que<br />

tresquilan.<br />

Chillisä pirqa. Pared fuerte.<br />

Chillisä phuku. Olla bien cocida y toda losa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 325<br />

Chillpaña. Afirmar metiendo por debajo alguna<br />

piedra u otra cosa.<br />

Chillphutaña. Idem.<br />

Chullpa qala. Piedrecitas para henchir los edificios<br />

cuando los van haciendo.<br />

Chillqiña. Echar el paso andando.<br />

Chillqi. Paso con que miden. ¿Akatha ukaru qayqa<br />

chillqi?<br />

Chillqit'aña, chillkutaña. Medir a pasos.<br />

Chillqirpäña. Idem.<br />

Chillqinuqaña. 3 -qi. Andar poner el pie en el suelo.<br />

Chillqinuqawi, vel kayu. Pisadas.<br />

Chillkusuña. Subir arriba las gradas o cuesta.<br />

Chillqintaña. Bajar.<br />

Chillkutaña. Andar despacio.<br />

Chillkutan kunana tinkiña. Caer a cada paso.<br />

Chillqinuqxakima. En hora buena te vea yo andar;<br />

dicen así dando la hora buena al enfermo que<br />

comienza a andar.<br />

Chillkiña. Brotar, nacer el sembrado y cualquiera<br />

planta.<br />

Chillkinuqaña, alinuqaña. Brotar todo junto el<br />

sembrado.<br />

Chillkitataña, alitataña. Idem.<br />

Chillaqa. La soga que meten por la oreja del carnero<br />

para llevarle de diestro.<br />

Chillami. Orinal como bacinilla o mate.<br />

Chillaña. Tapar los agujeros del techo o de otras cosas<br />

con ichu.<br />

Chillantaña. Idem. + Y también entremeter libros<br />

como los que hay en los estantes.<br />

Chillusu chillantaña. Meter y sacar muchas veces.<br />

Chillusuña. Sacar cosas de entre otras como libros,<br />

&c.<br />

Chilluta chillanuqaña. Meter y sacar.<br />

Chillutusnuña. Salirse de suyo las cosas entremetidas<br />

o el hombre de en medio de otros.<br />

Chillakipata. Tapar agujeros en muchas partes de la<br />

casa.<br />

Chillutaña. Tapar con brevedad así los agujeros con<br />

algo. + Y también cohechar, -ru. + Y estar diciendo<br />

al que riñe que diga o haga: aru chillutaña. + Y<br />

meter algo debajo de la puerta o de otra cosa para<br />

afirmarla, &c.<br />

Chimpay walaña. Estar inquieto o lleno de cuidados.<br />

Chimpay walitu.<br />

Chimpu vel llawtu. Cordón de hilos torcidos que los<br />

Chinchaysuyos y otros indios traen en la cabeza.<br />

Chimput'asiña. Ponérsele.<br />

Chimput'äña. Ponerle a otro.<br />

Chimpu, sanampa. Señal de la medida que ha de<br />

tener algo.<br />

Chimpuña. Señalar la medida con algún hilo o con<br />

otra cosa.<br />

Chimpurapiña. Señalarla para otro así.<br />

Chimpusiña. Señalar el tiempo o lugar en que harán<br />

algo, -ru. Pedrona utparu chimpusitawina:<br />

concertáronse de ir a casa de Pedro.<br />

Chimpusita uru vel phat'asita. El día concertado,<br />

señalado.<br />

Chimputaru jutaña. Venir al día o lugar señalado.<br />

Chimpujasiña. Señalar día. Inti chimpujasiña vel<br />

chimpusiña: señalar la hora. Inti chimpu vel inti<br />

chimpuña: reloj del sol.<br />

Chimpusuña, t'isnusuña. Señalar con hilo y aguja.<br />

Chimpuni manq'aña, umaña, anataña, saraña.<br />

Comer, beber, jugar, andar con moderación o<br />

medida. )( Jani chimpuni.<br />

Chintaña. Entregar a otro, alguna persona como en<br />

guarda, para que no se huiga.<br />

Chintxataña. Idem.<br />

Chintkataña. Idem.<br />

Chinchilla. Animalejo como la viscacha.<br />

China. Criada de casa.<br />

Chinki. Hermana menor.<br />

Chinkini qullakani. Ambas hermanas, mayor y<br />

menor.<br />

Chinkini jilani. Ambos: hermana menor y su hermano<br />

mayor vel chinkini aluni: Hermana y hermano.<br />

Chinu vel muqu. Nudo de hilo, cordel o soga.<br />

Chinu. La cuenta que señalan por nudos de lo que se<br />

da o recibe.<br />

Chinukamana. Uno que tiene cuenta de lo que se<br />

debe, contador.<br />

Chinuña. Poner en la cuenta.<br />

Chinukiptaña. Pasar algo sin contar.<br />

Chinuña. Añudar<br />

Chinutaña. Idem.<br />

Chinuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Chinujasiña. Atarse la manta o paño de cualquier<br />

manera.<br />

Chinujasiña. Añudarse de suyo un hilo, soga, &c.<br />

Chinujasiña. Tener preso muerto tiempo a alguno.<br />

Chinujasisiña. Idem.<br />

Chinchi wayk'a. Ají menudo.<br />

Chinchirkhuma. Flor amarillo o naranjada.<br />

Chinu chinu. Hormiga con alas que nace del estiércol<br />

de carneros o caballos.<br />

Chinu chinujamaki jaqinaka jump'ux jump'uxti<br />

aka markana. Andan en este pueblo tantos<br />

hombres como hormigas.<br />

Chhuchhu tanki. Idem.


326 Ludovico Bertonio<br />

Chinqi. "Pudenda mulierum". Más honesto vocablo es<br />

jaqiwa y conviene a ambos sexos.<br />

Chinqitha manq'aña. Sustentarse con vivir<br />

deshonestamente.<br />

Chiñi. Murciélago.<br />

Chinijo. Manilla.<br />

Chipana. Manilla de oro o plata o cobre; gala de<br />

barones.<br />

Chiñiju. Idem.<br />

Chipanat'asiña. Ponérsela.<br />

Chipanat'äña. Ponerla a otro.<br />

Chipanallusnuña. Quitársela.<br />

Chipanallusiwaña. Quitarla a otro.<br />

Chiphiraña. Desterronar o matar muchas vicuñas.<br />

Chiphiña liq'iña. Dar con piedra a manteniente.<br />

Chiphijaña. Idem.<br />

Chiphit'aña liq'it'aña. Idem.<br />

Chiphiraña. Dar así a muchos, quitar hierbas, &c. con<br />

piedra.<br />

Chiphiri usu. Pestilencia.<br />

Chiphit'asiña, liq'it'asiña. Apuñetearse unos a otros.<br />

Chiphiña, chiphisiña, kusisiña. Holgarse. Neutro.<br />

Chipiyaña vel chipäña. Alegrar.<br />

Chipiyaña. Idem: alegrar a otro.<br />

Chikilla vel qhini. Papas escogidas de las mejores de<br />

que hacen presentes.<br />

Chiqa. Verdad.<br />

Chiqaki atamita. Dime la verdad.<br />

Chiqa chawu. Respuesta de uno que obedece de mala<br />

gana.<br />

Chiqa jaqi. Verdadero, hombre de verdad.<br />

Chiqa. Derecho. )( Parqu.<br />

Chiqachaña. Enderezar palos, caminos y cualquier<br />

cosa.<br />

Chiqachaña. Decir la verdad.<br />

Chiqachaña. Ir derecho, sin torcer a otra parte.<br />

Chiqachasiña. Ponerse en ringlera derechos. Tilasiña.<br />

Idem.<br />

Chiqachasiña. Hacer verdadera su palabra, cumplir lo<br />

prometido, aru chiqachasiña y hacer bien<br />

cualquiera cosa.<br />

Chiqa kuskachiri. Justo juez.<br />

Chlqaru katuña. Tener por verdad alguna cosa.<br />

Chiqachusnuña. Atreverse a subir.<br />

¿Chiqatimna? ¿Es verdad que?<br />

Chiqana. Verdaderamente.<br />

Chiqanska. Especialmente. Kuna kawki manq'asa<br />

muxst'atawa.<br />

Chiqanska mut'i muxst'atawa. Cualquiera comida<br />

me sabe bien, pero especialmente me sabe bien el<br />

maíz cocido.<br />

Chiripukuña. Revolver la harina con nieve haciendo<br />

tortilla para comerla.<br />

Chiriri, sanqarariri. Parlero.<br />

Chis chistaña. Gemir el ratón. + Piar el pajarito recién<br />

nacido. + Bullir con ruido los gusanos sobre la<br />

carne podrida o sobre los muertos: amaya<br />

janchimaxatha laqunaka chis chistani.<br />

Chiwaqu, k'ark'u. Agrio, ácido.<br />

Chiwaqutaña. Volverse agrio, avinagrarse.<br />

Chiwaquxaña. Idem.<br />

Chiwaquptaña. Idem.<br />

Chiwaqu. Pájaro negro mediano.<br />

Chiwanawaya. Florecita colorada.<br />

Chiwari. Flojo o flaco sin fuerzas.<br />

Chiwchi. Pollito de la gallina.<br />

Chiwita tunqu vel willkaparu. Maíz amarillo con<br />

que hacen chicha muy fuerte. Churi tunqu es lo<br />

mismo.<br />

Chiyinqu. Anillo o eslabón para atar algo. + Y<br />

también agujero por donde desagua.<br />

Chiy chiy. Baile de los urus.<br />

Chiy Chiyña. Bailar así teniendo en las manos la<br />

chuspa o wallqipu.<br />

Chiya vel kapa. Palmo, medida.<br />

Chiyat'aña. Medir a palmo.<br />

Chucha. Pospuesto a waña, es el mes de noviembre;<br />

que es tiempo seco, waña chucha. )( Uma chucha,<br />

es tiempo de agua, como Diciembre o Enero.<br />

Chuchaña, tawiña. Hablar sin saber lo que se dice,<br />

como los borrachos o locos.<br />

Chuchawi manka chuchaña. Idem. Hablar a<br />

trochemoche, más y más. Ut Supra.<br />

Chuchathaltaña. Comenzar a hablar así todos juntos.<br />

Chuchatataña. Hablar así en medio de mucha gente.<br />

Chuchanqalla. Parlero así.<br />

Chuchamalla. Idem.<br />

Chuchi. Color que tira a negro.<br />

Chuchi t'awra vel wapa. Lana baladí de mal color.<br />

Chuchi isi. Ropa así, deslustrada.<br />

Chuchiptaña. Deslustrarse perder el color bueno que<br />

tenía.<br />

Chuchuqa. Maíz cocido y después seco al sol.<br />

Chuchu, jullchu jullpa, tanka. Lleno, colmado.<br />

Chuchu churaña. Dar la medida colmada.<br />

Chuchasuña, phukusuña. Neutros. Llenarse o estar<br />

lleno.<br />

Chuchalli. Las manos o pies de los carneros o<br />

puercos, &c. que aderezan para comer.<br />

Chuka. Carnero que tiene el rostro de diferentes<br />

colores, entreverado y otros animales también.<br />

Chuka jinchuni, nawnani, nayrani. Animal que


Vocabulario de la Lengua Aymara 327<br />

tiene entreverada la oreja, el carrillo, el ojo o<br />

diferente el uno del otro.<br />

Chuki. Lanza.<br />

Chukintaña. Hincarla, meterla.<br />

Chukisuna. Arrojarla arriba.<br />

Chukullijaña. Embarrarse o tener calambre, con<br />

transición.<br />

Chulu. Piña de comer, que nace en los yungas, fruto<br />

de la que llaman: achupalla.<br />

Chulla vel qutu. Manojillo de quinua o trigo.<br />

Chullachaña, qutuchaña. Hacer manojos de estas<br />

cosas.<br />

Chullapuña. Aderezar la tela metiendo los hilos que<br />

estaban salidos, con aguja o picacha.<br />

Chullapuntaña. Idem.<br />

Chullqu. Mata del apilla.<br />

Chullpa. Entierro o serón donde metían sus difuntos.<br />

Chullu. Lo blanco de la totora, junto a la raíz; bueno<br />

de comer y cogollo de las hierbas, &c.<br />

Chullunkhä. Carambano.<br />

Chullunkhäña. 3 -khiyi. Helarse el agua, hacerse<br />

carambano.<br />

Chullunkhäptaña. Idem.<br />

Chullunkhäptitu. Estar frío como un carambano.<br />

Chulluña. Derretirse la nieve, relajarse el adobe,<br />

consumirse el cuerpo muerto, &c y también<br />

enflaquecerse por enfermedad o vejez.<br />

Chulluwaña vel chullüña. ActivaHacer o ser causa<br />

que se derrita, enflaquezca, &c.<br />

Chulluña. Salir el humor o aguaza de las papas<br />

puestas al sol.<br />

Chulluwaña. Poner al sol las papas para que salga el<br />

humor cuando las curan para chuño.<br />

Chulluchita. Echar en remojo pellejos, garbanzos y<br />

cosas duras.<br />

Chumpa. Bacín o servicio.<br />

Chunka. Tagua de madera para jugar.<br />

Chunkasiña, piskasiña. Jugar a la tagua, que acá es<br />

de madera.<br />

Chunkäsiña, markhäsiña. Perder a este juego.<br />

Chunkajasiña. Vencer.<br />

Chunkasiña, llampu. Bien molido con piedra.<br />

Chunkasiñachaña. Moler así.<br />

Chunkasiña qhunaña. Idem.<br />

Chunkaña, qhithiña. Dar de codo.<br />

Chunkt'aña, qhithut'aña. Idem.<br />

Chunkarpäña. Dar así con fuerza.<br />

Chunkantaña. Rempujar así con fuerza o dentro.<br />

Chunkawäsiña. Dar rempujones a muchas partes o<br />

muchos rempujones a uno.<br />

Chunkkataña. Rempujar para allegar a alguna pared,<br />

&c.<br />

Chunkilla, juspa. Las gotas de la manteca o aceite<br />

que suben sobre el caldo; la gordura.<br />

Chunkilla chunkilla. Toda la multitud de estas gotas.<br />

Chunkillawisa mark'a. Caldo sin gordura.<br />

Chunta. La punta de palo duro que atan al escardillo.<br />

Chunta p'iq'iñani. Uno de cabeza ahusada vel p'iq'iña<br />

chunta, p'iq'iña sayt'u.<br />

Chunqura, murmunta. Unos granillos negros que<br />

nacen en lugares húmedos.<br />

Chunqura nayrana. Idem: uma chunqura nayrana<br />

ullch' ukiña. Mirar con ojitos; es apodo.<br />

Chuñixaña. 3 -xi. Acabarse algo, como un pueblo,<br />

familia, &c. Viñas, campos que se hielan.<br />

Chuñiyaña. Activo. Acabarlo todo.<br />

Chupa. El varón viudo.<br />

Chupaxaña. 3 -xi. Enviudar.<br />

Chupataña. Idem.<br />

Chupaptaña. Idem.<br />

Chupi qamasa. Honra, estima.<br />

Chupini, qamasani. Honrado, hombre de estima y<br />

honra.<br />

Chupiwisa. Hombre sin honra.<br />

Chupinikankaña. El ser de estima.<br />

Chupiwisakankaña. Su contrario.<br />

Chupichaña. Honrar.<br />

Chupichasiña. Honrarse uno a otro.<br />

Chupichasiña. Jactarse. + Santonaka chupichasiña:<br />

alabar, celebrar los santos y sus fiestas.<br />

Chuphit'asiña. Tener respeto, no osar mandar,<br />

guardar la cara.<br />

Chupiru aphutaña. Honrar<br />

Chupi aparaña. Deshonrar.<br />

Chupi kutäxaña. Restituir, volver la honra.<br />

Chupinichaña. Hacer que tenga honra.<br />

Chupiwisachaña. Que no la tenga.<br />

Chupika, wila. Colorado.<br />

Chupika isi. Vestido de púrpura.<br />

Chupika. Lana colorada, hilada o por hilar, teñida así.<br />

Chupikaru jaxsuña. Tirar a colorado.<br />

Chuqi. Oro, el más rico metal.<br />

Chuqinchaña. Engastar en oro y dorar.<br />

Chuqina qhusqhuña. Idem.<br />

Chuqi uma. Oro derretido.<br />

Chuqi pantasä. Semejante al oro.<br />

Chuqi pantasä ñaq'utani. Uno que tiene el cabello<br />

hermoso como hebras de oro.<br />

Chuqi jinchu. Zarcillos de oro.<br />

Chuqi susuña vel aytiña. Lavar el metal molido de<br />

oro.<br />

Chuqijay, apankay, jiwayuy. Querido mío, amado


328 Ludovico Bertonio<br />

mío.<br />

Chuqi wawa. Hijo querido.<br />

Chuqichaña, Q'ächaña. Regalar con obras o<br />

palabras.<br />

Chuqikiptaña, q'illukiptaña. Pararse amarillo por<br />

enfermedad o miedo.<br />

Chuqi, q'ä. Cosa de estima.<br />

Chuqi janchi. Idem: aycha. Cuerpo regalado que no<br />

se ha de tocar, querido.<br />

Chuqi qisima. Piedra azufre. Sirsuqina. Idem.<br />

Chuqila vel larilari. Gente cimarrona que vive en la<br />

puna sustentándose con la caza.<br />

Chuqu uma, ch'uwa uma. Agua clara; y así de otros<br />

licores.<br />

Chuquraña. Aclararse el agua la mar y otras cosas.<br />

Chuqutaña, chuquptaña. Idem.<br />

Chuqu chuqu. Carambano, como los que cuelgan del<br />

techo, &c.<br />

Chuqu chuqu jichuru thäti. Hacerse carambano en<br />

el ichu.<br />

Chuqu chuquptaña. Idem.<br />

Chuqullu, umut'u, t'injri, tixi, t'iqi. Enano.<br />

Chuqu chuqu amka. Papa sarnosa.<br />

Chuqu usu. Mal de viruelas. Jank'a usu. Idem.<br />

Churaña. Dar algo.<br />

Churarapiña. Dar por amor de otro a alguno.<br />

Churantaña, liwantaña. Dar algo a muchos.<br />

Liwakataña. Idem.<br />

Churakataña. Llegarse a dar a muchos que aguardan.<br />

Churawäsiña. Dar a diestro y siniestro a muchos o<br />

muchas veces.<br />

Churaxaña, kutäxaña. Restituir, volver lo hurtado o<br />

prestado.<br />

Churamukuña. Dar mucho.<br />

Churasiña. Darse unos a otros.<br />

Churasiña. Sacrificar, ofrecer.<br />

Churasiña. Dar su hija, casar. Y chuyma churasiña:<br />

poner su pensamiento o afición.<br />

Churapuña. Dejar que ofendan a su amigo en las<br />

pendencias.<br />

Churqu churqu. Laguna o mar sin suelo, profundo.<br />

Chupika vel larama churqu churqu.<br />

Churi. Pospuesto a nayra. Ladrón que no duerme de<br />

noche. Nayra churi vel yawri.<br />

Churi. Amarillo deslustrado.<br />

Churiptaña. Deslustrarse, pararse blanquecino o<br />

amarillo.<br />

Churu vel phutu suka. Camellones más pequeños.<br />

Churut'aña. Tejer flojo por una parte y tupido por<br />

otra. + Y comenzar camellones grandes y acabar<br />

con pequeños. + Y comenzar anchos y apartados<br />

los renglones y acabarlos muy juntos y espesos.<br />

Churu. Pedazo o retazo de tierra y otras cosas como<br />

paño.<br />

Chusi. Frezada de indios. + Apichusi: labrada a<br />

manera de ojos. + Qalluni: listada o entreverada de<br />

diverso color. + P'atiqalla: también entreverado de<br />

diversos colores, algo diferente que la pasada. +<br />

Tayka tayka: de listas más anchas que la que<br />

llaman qalluni.<br />

Chusina janaxatasiña, chuysiña. Cubrirse con la<br />

frezada.<br />

Chusi khuthapit'aña vel khuthapit'asiña. Ponerse<br />

una frezada como se pone el indio la manta; para<br />

andar o estar sentado.<br />

Chusi khuthapit'äñä. Ponerla así a otro.<br />

Chuta vel mit'a, wachuña, kuti, wasa. Vez. Mä<br />

chuña, &c.<br />

Chuta, saywa. Término en cada cien brazas de tierra<br />

en cuadro. + Y señal de las leguas.<br />

Chutaña, saywaña. Ponerle y señalar las leguas de<br />

camino, como hacían en tiempo del inca.<br />

Chuwa. Escudilla de comer.<br />

Chuwatha vel chuwana manq'aña. Comer en<br />

escudilla.<br />

¿Chuwatati, t'allatati?. ¿Eres señora que como<br />

escudilla estás siempre asentada sin hacer nada? +<br />

T'allachuwa: escudilla grande. + Phujru chuwa: la<br />

ordinaria. + Chamqha chuwa: es como plato. + Jilli<br />

chuwa: como platillo. + Wampura chuwa: es como<br />

una taza grande con sus asas.<br />

Chuwa chuwa. Hierbecita que nace en las ciénagas y<br />

pantanos.<br />

Chuwaña phujru. Pozo con agua o sin ella.<br />

Chuwita marka vel tantata. Idem: Wasara marka.<br />

Pueblo sin gente. Y dícese de todos lugares, casas,<br />

&c.<br />

Chuyma. Los votes propiamente; aunque se aplica al<br />

corazón y al estómago y a casi todo lo interior del<br />

cuerpo.<br />

Chuyma. Todo lo perteneciente al estado interior del<br />

ánimo, bueno o malo, virtud o vicio, según lo que<br />

le precediere. Y para que se entienda pondremos<br />

algunos ejemplos tocantes al cuerpo y al ánimo.<br />

Chuyma. Fin. Aka chuymampi jutaña: a este fin<br />

vengo.<br />

Chuyma k'aphit'itu. Tener mal o aprieto de corazón,<br />

con que a veces desmaya el enfermo.<br />

Chuyma k'apijitu. Idem.<br />

Chuyma ñathujitu. Idem.<br />

Chuymaruchaña. Encomendar a la memoria.<br />

Chuymachasiña. Comenzar a tener entendimiento o


Vocabulario de la Lengua Aymara 329<br />

discreción.<br />

Chuymani. Uno que tiene discreción.<br />

Chuymawisa. Tonto, sin juicio.<br />

Chuyma aphalla. Tonto sin seso.<br />

Chuymaxtara. Sabio, entendido.<br />

Chuyma k'apa. Pecho o parte que está en derecho del<br />

corazón.<br />

Chuyma llujuthaltitu khiwkuthaltitu, pituthaltitu.<br />

Tener gana de vomitar, revolverse el estómago o<br />

entrañas.<br />

Chuymat'aña. Maquinar, trazar en su pensamiento.<br />

Luntataki chuymat'i: no está maquinando sino en<br />

hurtar.<br />

Chuymaxaruchasiña. Amar mucho alguna cosa.<br />

Chuyma chhaqhasiña. Perder el juicio, no acordarse.<br />

Chuyma chhaqitu. Idem.<br />

Chuyma chhaqhutitu. Idem.<br />

Chuyma jayphut'itu. Idem.<br />

Chuyma jayphurtitu. Idem.<br />

Chuyma pantasitu. Idem.<br />

Chuyma amajasitu. Acordarse.<br />

Chuymakataña. Pensar cómo se hará del bando de<br />

alguno. Otros muchos modos se hallarán entre las<br />

frases en este vocablo o dicción chuyma.<br />

Chuyma. El corazón de los árboles y de otras cosas. +<br />

Las pepitas de las frutas. + El hueso de los<br />

duraznos y otras frutas que le tienen.<br />

Chuynu. Estiércol de los carnero, ovejas, &c. que es<br />

como grano, pero junto como racimo. Él que es<br />

cada grano de por sí, se dice thaxa.<br />

Chuynu chuynu aliña. Crecer las matas de papas y de<br />

otras cosas muy copadas y viciosas, cuando el año<br />

es fértil.<br />

CHH<br />

Chhala. Montoncito que dan como por medida las<br />

vendedoras en su mercado.<br />

Chhalla. La caña del maíz después de desgranado y<br />

suelen darla a las bestias.<br />

Chhallmaña, q'upaña. Desmenuzar, allanando la<br />

tierra.<br />

Chhallmasiña, nuwasiña. Darse de calabazadas.<br />

Chhana, mit'a. Una temporada en que suele haber<br />

algo. Chanajana: en mi tiempo. + Kunakamanasa<br />

chhana mit'akiwa, nana tukusimä juchawa: todo<br />

negocio y obligación de trabajo tiene tiempo<br />

limitado; pero el que yo tengo nunca se acaba. +<br />

Kuna kamakisa kuna mutukisa chhanakiwa<br />

mit'akiwa: todo mando y oficio honroso y todo<br />

trabajo también dura sólo una temporada. +<br />

Infiernona t'aqhisiña jani mit'akiti, chhanakiti,<br />

mäska t'aqhanawikiwa.<br />

Chhankhaña vel chuchaña. Hablar sin tino, al aire.<br />

Chhankt'aña, llamkt'aña. Tocar.<br />

Chhapa pirqa. Pared mal enlucida, Janqhara. Idem.<br />

Chhaqhaña. 3 -qi. Perderse desaparecerse, irse por<br />

ahí.<br />

Chhaqhutaña. Desaparecerse en un momento.<br />

Chhaqhutarapiña. Desaparecerse al que le estaba<br />

mirando. Usase con transición. Chaqhutarapitu:<br />

desaparecérseme.<br />

Chhaqhäsiña. Perdérseme algo. Mä libro<br />

chhaqhäsiña: perdido se me ha un libro. Chuyma<br />

chhaqhäsiña: perder el juicio.<br />

Chhaqhäsiña. El perder o pérdida. Jani chuyma<br />

chhaqhäsiñakama umamti: no bebas hasta perder el<br />

juicio.<br />

Chhakhaxataña, paltaxataña. Poner algo sobre la<br />

carga para que lleve.<br />

Chhaxinaña. Ir al rebusco de la viña, árboles, papas,<br />

maíz, &c. después de la cosecha.<br />

Chhaxmaraña. Idem.<br />

Chhaxraña, sullaña. Arrastrar.<br />

Chhaxranaqaña. Andar arrastrando de acá para allá.<br />

Chhaxrantaña. Meter arrastrando.<br />

Chhaxranttaña. Deslizarse la soga con mucho ruido<br />

llevada de algún peso.<br />

Chhaxrusuña. Sacar arrastrando.<br />

Chhaxramukuña. Arrastrar por ahí, llevándolo<br />

escondidamente.<br />

Chhaxchaña, phaxchaña. Hacer ruido el río o agua<br />

que sale por algún caño. + Qapu chaxchaña vel<br />

jawiqaña: hilar a priesa con ruido.


330 Ludovico Bertonio<br />

Chhaxlla. De tierna edad.<br />

Chhaxllatpacha. Desde niño.<br />

Chhaxllatajatpacha, jilatajatpacha. Desde mi niñez.<br />

Chhaxlla, kira. Varas con que cubren las casas.<br />

Chhaxllanchaña. Ponerlas.<br />

Chhaxwa. Piedras del camino o como las que<br />

amontonan limpiando las chácaras.<br />

Chhaxwa. La piedra hincada en la pared para atar en<br />

ella los palos del techo; palos atados a las piedras<br />

del mojinete.<br />

Chhaxwa pinqu. La piedra donde atan al palo que<br />

está en lo más alto del mojinete.<br />

Chhaxchisiña, t'uxisiña. Asar las mazorcas de maíz.<br />

Chhichhillanka. Mosca. Umataki chhichhillankaña:<br />

ser muy dado al beber. Qupa chhichhillanka vel<br />

juji: mosca verde que llaman wakanki y suelen<br />

traerla para ganar la voluntad de las mujeres; es<br />

gran superstición.<br />

Chhichhinkalla. Mosca lo mismo que la pasada.<br />

Chhichhinkalla jupa. Quinua que comienza a brotar.<br />

Chhichhiña, qhuqhuña. Derribar paredes y otras<br />

cosas.<br />

Chhichhisiña, qhuqhusiña. Caerse de suyo.<br />

Chhichhirpäña. Derribar algo como para pasar.<br />

Chhichhinuqaña, qhuqhunuqaña. Deshacer pared y<br />

otras cosas semejantes.<br />

Chhichhixataña, qhuqhuxataña. Derribar de suerte<br />

que caiga encima de algo.<br />

Chhijchi. Granizo menudo. Jaqu: es la piedra. Jaquña:<br />

caer piedra, granizar.<br />

Chhijchhiña. Granizar menudo.<br />

Chhijchinaqaña. Granizar aquí y allá.<br />

Chhiji, talaqu. Desastre o mal suceso.<br />

Chhijiru puriña. Tenerle.<br />

Chhijini jaqi. Desastrado.<br />

Chhijixtara. Muy desastrado.<br />

Chhiji Jaqi. Uno que persuade a otro lo que no<br />

conviene.<br />

Chhiji laka jaqi. Malsín que estorba el hacer lo que<br />

conviene.<br />

Chhijit'aña. Estorbar así. Dios manqa jaxsujasiri,<br />

jumakinä chhijit'itta: queriéndome volver a Dios, tu<br />

me lo has estorbado.<br />

Chhiji jalantaña. Idem.<br />

Chhijisiña. Ser malsín unos con otros, buscar ocasión<br />

para malos sucesos.<br />

Chhijisäña. Ser causa que algunos no estén bien entre<br />

sí, que riñan y se lleven mal.<br />

Chhijchiqa. Escoplo o formón o cincel de carpinteros<br />

o canteros.<br />

Chhijchiqaña. Escoplear, &c.<br />

Chhijmu. La mata de la raíz que llaman layu y es de<br />

comer.<br />

Chhijmupita, layupita. Él que se sustenta con esta<br />

comida, como pobre.<br />

Chhijura. Raíz de comer.<br />

Chhijna ch'unch'u. La cabeza del hombre.<br />

Chhijna t'aqhasiña. Quebrarse la cabeza hablando.<br />

Chhijutaña. Desbaratar los intentos de alguno, lo<br />

mismo que chhiji jalantaña.<br />

Chhiphiña, k'uk'uña. Cubrir la casa con ichu las<br />

puntas adentro y raices afuera.<br />

Chhipita uta. Casa así cubierta.<br />

Chhiqa. El ala de los pájaros.<br />

Chhiqanqara. El sobaco.<br />

Chhixniña, uñita. Tener odio.<br />

Chhixnisiña. Tener odio uno a otro.<br />

Chhuchhuña, thuthuña. Tener prisa de irse, estar con<br />

inquietud y deseo de salirse.<br />

Chhuchhusiña, thuthusiña. Idem. Y más propio.<br />

Chuchhuña, jump'uqiña. Bullir mucha gente,<br />

hormigas o gusanos en algún lugar.<br />

Chhuchhukataña, jump'ukataña. Llegarse de tropel.<br />

Chhujchu vel kusupi usu. Temblor de todo el cuerpo,<br />

enfermedad que da en los yungas.<br />

Chhujchuña. Tener este mal.<br />

Chhujchujalaña. Idem.<br />

Chhujchhujtaña. Temer mucho y temblar.<br />

Chhujtaña. Idem.<br />

Chhujchutaña, sanchallutaña, kharkhatutaña.<br />

Temblar de frío, miedo o enfermedad.<br />

Chhuxthapitaña, jaxsaraña, pitaña. Temer o tener<br />

algún sobresalto, encogerse de miedo.<br />

Chhuxtäsiña. Dejar de tener leche la mujer por algún<br />

sobresalto o miedo repentino, ñuñu chhuxtäsña.<br />

Chhujlla uta. Casita, chozuela.<br />

Chhulu. Mestizo, aunque ya casi no usan de este<br />

vocablo para esto.<br />

Chhulu anuqara. Perro mestizo, hijo de un mestinazo<br />

y perrilla.<br />

Chhulu vel wayki. Parentesco. ¿Kuna chhuluma<br />

akaru jalantaña? ¿Qué parentesco tienes con este<br />

que riñe o pleitea o qué causa hay para que te<br />

entrometas?<br />

Chhujchu vel chhuxchu. Puntas de oro o plata que<br />

solían ponerse por gala en los sombreros.<br />

Chhukuña, jusaña. Correr muchos juntos. Y por ser<br />

verbo de movimiento admite todas las partículas<br />

que el verbo saraña.<br />

Chhukukataña. Llegarse corriendo.<br />

Chhukhuntaña, jusantaña. Entrar corriendo muchos.<br />

Chhukhusuña, jususuña. Salir corriendo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 331<br />

Chhukusu, chhukuntaña. No hacer sino salir y<br />

entrar.<br />

Chhukhuranttaña, jusuranttaña. Sumirse o entrarse<br />

dentro corriendo.<br />

Chhukhutusnuña. Salir sobre otros el que es mayor<br />

de cuerpo.<br />

Chhullchu, tukari. Flaco, sarnoso.<br />

Chhullchunaqaña. Andar con dificultad el que está<br />

flaco.<br />

Chhuruxtaña. Neutro. Oírse el ruido del que anda y<br />

de otras cosas.<br />

Chhurux churuxtaña. Idem: más propio.<br />

Chhurux chhuruxtäña. Activo. Hacer o causar ruido<br />

andando o meneando algo.<br />

Chhuchuqa. Maíz seco al sol, después de cocido.<br />

Chhuxchu. Unas puntas de oro con que solían adornar<br />

el sombrero.<br />

Chhuxlla. Yerba, cebadilla.<br />

Chhuxllu. Mazorca del maíz.<br />

Chhuxlluchasiña. Granar la mazorca del maíz.<br />

Chhuxlluptaña. Idem.<br />

Chhuxlluña. Derribar hombres bolos, &c. siendo<br />

muchos.<br />

Chhuxllurpäña. Idem. Y más propio.<br />

Chhuxlluntaña. Derribar abajo.<br />

Chhuxllusuña. Esparcir hacia arriba.<br />

Chhuxlluthaptaña. Encontrarse unos a otros y<br />

rempujarse como peleando.<br />

Chhuxri. Herida, golpe, cardenal.<br />

Chhuxri. Es también la persona herida o lastimada.<br />

Urunkuna chuxrimakithawa: cada día soy terreno<br />

de tus manos.<br />

Chhuxri chhuxri. Multitud de golpes, cardenales y<br />

heridas.<br />

Chhuxrichaña. Lastimar a alguno.<br />

Chhuxrichantaña. Lastimar mucho, poner de vuelta y<br />

media.<br />

Chhuxta. Seis, número.<br />

Chhuxtachaña. Cumplir hasta el número de seis.<br />

Chhuxtaña. Neutro. Haber ruido.<br />

Chhux chhuxtaña. Idem. Y más propio, entiéndese<br />

como el que hacen ratones y cosas que se menean.<br />

Chhuxchhuxtäña. Activo. Hacer o causar ruido.<br />

Chhuxtiri isi. Ropa o vestido delgado que por serlo<br />

suena como la seda.<br />

Chhuqutaña, thalat'aña. Sacudir el suelo con algún<br />

palo como para emparejar, un manojo de algo, &c.<br />

CH'<br />

Ch'äjtaña, laxrajtaña. Abrirse la madera, pared, &c.<br />

Ch'äsiña. Rasgarse de suyo. Isi ch'äsitu: rasgado se<br />

me ha la ropa. Isi wikasitu. Idem.<br />

Ch'äjaña, wikjaña. Tirar de una cosa o personas a<br />

partes contrarias.<br />

Ch'ätataña, wikatataña. Idem.<br />

Ch'äntaña. Meter por fuerza dentro de alguna casa a<br />

alguno.<br />

Ch'äntaña. Lastimar mucho con algo. Qalana<br />

ch'äntitu.<br />

Ch'äña. Ir derecho a alguna parte. Iglesia chiqaki<br />

ch'äma id.: derecho a la iglesia.<br />

Ch'äniña. Venir derechamente.<br />

Ch'äta chuymani. Furioso, bravo.<br />

Ch'akarä qamaña. Trabajar sin descanso o<br />

continuadamente, anteponiéndo: Jani.<br />

Ch'akha. Hueso de los animales.<br />

Ch'akhaxaña, tukarixaña. Enflaquecer, ponerse en<br />

los huesos.<br />

Ch'akhaptaña. Idem.<br />

Ch'akhataña. Idem.<br />

Ch'akha ch'akha, anqu anqu jalaña. Poner todo su<br />

conato y esfuerzo en hacer algo.<br />

Ch'akhawaña. Idem. Diosana arupa waqaychañaruki<br />

ch'akhawama, jani jucharu ch'akhawamti: pon todo<br />

tu esfuerzo en guardar la Ley de Dios y no en<br />

pecar.<br />

Ch'akhaqaña. Idem.<br />

Ch'akha vel lakha ch'akha. Dientes.<br />

Ch'aqhaña, 3 -qhi, juluña. Gotear, caer gotas. Uta<br />

ch'aqhi: la casa tiene goteras. + Awkisana<br />

amparapatha wila ch'aqhatawina: corría sangre de<br />

las manos de Cristo N. S.<br />

Ch'aqxataña. Caer gotas sobre alguna cosa.<br />

Chaqhayaña. Hacer gotear o que haya goteras. Jani<br />

tejaru takixatatati jallu ch'aqhayasma: no andes<br />

sobre las tejas; mira, no seas causa que haya<br />

goteras.<br />

Ch'aqhantäña. Echar una gota o poquito de algo en<br />

alguna cosa. Lázaro khitanikita, ampara<br />

luk'anapana nayrat'pana urna mä ch'aqhaki<br />

lakhajaru ch'aqhantiytani: "Mitte lazarumut intinga<br />

extremu digiti sui in aquam & refrigeret linguam<br />

meam".<br />

Ch'aqha. Gota de algún licor.<br />

Ch'akhuña, liq'iña. Dar mojicón o con piedra sin<br />

soltarla.<br />

Ch'akhuwäsiña, liq'iwäsiña. Dar muchos mojicones


332 Ludovico Bertonio<br />

a diestro y siniestro.<br />

Ch'akhuña. Martillar o dar golpes como para hincar.<br />

Ch'akhuntaña. Meter golpeando con piedra, martillo,<br />

&c.<br />

Ch'akhusuña, liq'usuña. Sacar golpeando.<br />

Ch'akhukataña. Fijar una cosa a otra clavando.<br />

Ch'akhukataña. Crucificar.<br />

Ch'akhuna. Estaca o clavo. Yawri ch'akhura: clavo de<br />

hierro.<br />

Ch'akhuru. Idem: estaca o clavo.<br />

Ch'akhunta. Cuña para fijar.<br />

Ch'akhurpäña. Sacudir un puñete o dos muy recio.<br />

Ch'akhumukuña. Idem.<br />

Ch'akhut'aña. Idem.<br />

Ch'aqhu. Tierra de que hacen ladrillos y algunas<br />

mujeres suelen comer.<br />

Ch'aqhu sirä. Hielo muy grande por febrero que<br />

suele asolar las chácaras.<br />

Ch'ach'ajaña, amijaña. Enfadarse. 3 -ji.<br />

Ch'ach'ajaña. Activo. Enfadar; constrúyese como<br />

amijaña, que pusimos arriba en la letra A.<br />

Ch'awa. Porra para desterronar la chácara; es una<br />

piedra atada a un palo.<br />

Ch'awaña. Desterronar con ella.<br />

Ch'awanuqaña. Idem.<br />

Ch'awaña. Cabecear de sueño. Ikiki ch'awaña,<br />

q'aywaña.<br />

Ch'awa ch'awa, muqu muqu. De muchos nudos o<br />

tolondrones, no liso.<br />

Ch'awara. Una mata de que hacen sogas curándola.<br />

Ch'awarawiska. Soga de esta mata o árbolcito:<br />

cabuya.<br />

Ch'ax ch'axtaña. Hacer eco. Qullutha ch'ax ch'axti:<br />

El cerro hace eco.<br />

Ch'aj ch'ajtaña. Ganguear o enronquecer o cosa<br />

semejante. Kunka ch'ajtitu: ronco estoy.<br />

Ch'axchi, ch'añu. Paño de diversos colores, baladi<br />

como la jerga y también cualquier cosa que tiene<br />

mezcla de otros.<br />

Ch'axch'i padre. Fraile de S. Francisco que viste de<br />

jerga. + Janq'u padre: mercenario o dominico. +<br />

Ch'ära padre: clérigo o Agustino, llamándolos<br />

según el color de que se visten.<br />

Ch'axch'iña. Tejer ropa de esta mezcla de lanas<br />

groseras.<br />

Ch'axch'uta waraña. Regar la casa o suelo, &c.<br />

Ch'axch'usuña. Regarlo todo.<br />

Ch'ajayu. Ronco.<br />

Ch'ajayut'aña, amayat'aña, turqutaña.<br />

Enronquecer, usándole con transición:<br />

ch'axayut'itu.<br />

Ch'axiña. Aporrear.<br />

Ch'axisiña. Aporrearse.<br />

Ch'axima nombre. Uno que es aporreado muy de<br />

ordinario de alguna persona.<br />

Ch'axmita, q'aq'uña. Activo. Dar pesadumbre,<br />

estorbar, inquietar, &c.<br />

Ch'axmisiña. Inquietarse, sentir pesadumbre, enfado,<br />

&c.<br />

Ch'axmi. Molestia, pesadumbre.<br />

Ch'axmi apartitu. Quitarse la pena o desasosiego.<br />

Ch'axminkaña. Venir con inquietud y con pena.<br />

Ch'axruña, jarqhaña, minuña. Mezclar.<br />

Ch'axruki, jarqhaki, minuki. Adverbios.<br />

Mezcladamente o mezclados. Jicha yanqhanaka<br />

jiskinakampi ch'axruki sari: los malos ahora viven<br />

mezclados con los buenos.<br />

Ch'axruthapiña. Mezclar.<br />

Ch'axruntaña. Mezclar metiendo dentro algo.<br />

Ch'alu. Cosa mezclada de varias diferencias. Aka jupa<br />

ch'alukiwa: esta quinua está mezclada de varias<br />

especies. Dícese de paños, &c.<br />

Ch'aluptaña. Mezclarse.<br />

Ch'aluchaña. Mezclar.<br />

Ch'aluchthapiña. Idem.<br />

Ch'allaña. Rociar, asperjar.<br />

Ch'allt'aña. Rociar poquito.<br />

Ch'allaxataña. Rociar encima.<br />

Ch'allanquña. Hacer faltar el agua dando golpes.<br />

Ch'allanqusiña. Salpicarse así mismo como recíproco<br />

o salpicarse unos a otros.<br />

Ch'allasiña. Idem.<br />

Ch'allakipaña. Asperjar al rededor o todo aquel lugar.<br />

Ch'allaxmukutäña, liq'irpäña. Dar un gran mojicón.<br />

Ch'allaxtarpäña. Idem.<br />

Ch'allchaña. Neutro. Estar grasiento o como untado.<br />

Qhusqhuña, es lo mismo, kalli kalli umaki<br />

ch'allchi: todas las calles están encharcadas o<br />

manando agua. Jumayu ch'allchitu: estar todo<br />

sudado.<br />

Ch'allchiri, qhusqhuri kunka. Grasiento de<br />

pescuezo mugriento.<br />

Ch'alla. Arena. Quta lakhana ch'alla qayqachixa<br />

jukhawa juchanakaja: mis pecados son tantos como<br />

hay arena en la playa del mar.<br />

Ch'allanchaña. Echar arena en la cal o en otra cosa.<br />

Ch'allana willixataña. Echarla sobre carta u otra<br />

cosa.<br />

Ch'ama. Fuerza.<br />

Ch'amani, sinti. Hombre fuerte y cualquiera otra<br />

cosa.<br />

Ch'amawisa. Flaco, sin fuerzas.


Vocabulario de la Lengua Aymara 333<br />

Ch'amanchaña, jamk'aña, jamk'anchaña. Darse<br />

prisa.<br />

Ch'amanchaña, jamk'äña, jamk'anchäña. Dar<br />

prisa.<br />

Ch'amatataña. Poner fuerza haciendo algo o darle<br />

prisa.<br />

Ch'amaptaña. Idem.<br />

Ch'amanixaña. 3 -xi. Ch'amaniptaña: cobrar fuerzas,<br />

engordar.<br />

Ch'amawisaxaña. Perderlas y enflaquecer el que era<br />

gordo.<br />

Ch'amanchikawijamana, añankukuwijamana,<br />

qamaña uruña. Trabajar sin dejar un punto de la<br />

obra.<br />

Ch'amachasiña. Poner fuerza.<br />

Ch'amanichaña. Hacer hombre a alguno para que<br />

pueda valerse por su pico.<br />

Ch'amana jukhawata. Cansado.<br />

Ch'amaja jukhawitu. Cansado estoy, no me hallo<br />

con fuerzas.<br />

Ch'ama Jukhawäña, qharäña. Cansar a otro.<br />

Ch'amapura sasiña vel chikutasiña. Probar las<br />

fuerzas trabajando o riñiendo.<br />

Ch'ama ñañaptxitu. Cobrar fuerzas.<br />

Ch'amasxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Ch'amani, sinti, atäni. Capitán.<br />

Ch'amaniki tuqisiña. Jactarse de muy fuerte más que<br />

todos.<br />

Ch'amaniki arusiña. Idem. Pedro jupa ch'amaniki<br />

arusi vel tuqisi. Jáctase o tiénese por más fuerte que<br />

todos.<br />

Ch'amaña. Por fuerza.<br />

Ch'amakama. Idem.<br />

Ch'ama ch'ama. Todo el cuerpo.<br />

Ch'ama ch'ama usutu. Duéleme todo el cuerpo,<br />

todos los miembros.<br />

Ch'ama phatiqitu, aliqitu. Tener ya fuerzas de<br />

hombre.<br />

Ch'ama wakiqitu. Idem.<br />

Ch'ama p'isujtitu, qarijitu. Hallarse sin fuerzas.<br />

Ch'ama tukusitu. Idem.<br />

Ch'ama t'aqhasitu. Idem.<br />

Ch'ama. El trabajo. Ch'amajatha payllita: págame por<br />

mi trabajo.<br />

Ch'ama manq'aña. Vivir del trabajo ajeno lícita o<br />

ilícitamente.<br />

Ch'amaka, tuta, laxa. Oscuro u oscuridad.<br />

Ch'amakakipaña, laxakipaña. Oscurecerse.<br />

Ch'amakakiptaña. Idem.<br />

Ch'amakakiptaña, juykukiptaña. Cegar el que veía.<br />

Ch'amakakipaña, arumakipaña. Anochecer. Marka<br />

qawäna ch'amakakipitu: anocheciome a la entrada<br />

del pueblo.<br />

Ch'amaka. Corto de vista.<br />

Ch'amakt'äña. Quitar la luz poniéndose delante, &c<br />

Ch'amakt'äña. Idem.<br />

Ch'amasxäña. Idem.<br />

Ch'amajasiña. Ganar de comer por su trabajo. Qullqi<br />

ch'amajasiña: ganar plata así, &c.<br />

Ch'ampa. Terrón, césped con su yerba.<br />

Ch'ampa qhulliña. Sacarle.<br />

Ch'ampakipaña. Hacer pared con céspedes o llegarle<br />

a las matas del sembrado.<br />

Ch'amuña. Chupar como la caña dulce, uvas, &c.<br />

Ch'amusuña. Idem.<br />

Ch'amat'aña. Idem.<br />

Ch'amat'äña. Dar a chupar como; ch'unqhayu<br />

vinagrero chillutata kañasawna nayra qhaparu<br />

yaphikipasina, awkisana lakhaparu äkatasina aka<br />

ch'amusuma sapiskatawina "spongiam aceto<br />

plenam jisopo circomponentes obtulerunt ori eins".<br />

Ch'amakasiña. Saborearse o chuparse los dedos el<br />

que come.<br />

Ch'amusukamana. Chupador, gran bebedor de<br />

chicha, vino, &c.<br />

Ch'amistapiña. Cerrar los ojos.<br />

Ch'amisthapxaña. Neutro. Morir cerrando los ojos.<br />

Ch'amisthapäña. Hacer cerrar los ojos. Awkija<br />

amparajatha ch'amisthapäña: mi padre murió en<br />

mis manos.<br />

Ch'ankha. Hilo de lana, &c.<br />

Ch'ankha qapuña. Hilar.<br />

Ch'ankha k'antaña. Torcer.<br />

Ch'ankha jaqhuña. Urdir la tela.<br />

Ch'ankha t'aqhaña. Romper hilo.<br />

Ch'ankha t'aqasi. Romperse de suyo.<br />

Ch'ankha p'ataxti. Idem.<br />

Ch'ankha t'uruqaña. 3 -qi. Cortar hilo con tos<br />

dientes.<br />

Ch'ankha akujaru t'isnuña, Idem: t'isnusuña.<br />

Enhilar la aguja.<br />

Ch'añañaqi. Agallas o cosa semejante como bultillos<br />

que también salen en otras partes del cuerpo.<br />

Chañañaqiña. Dar este mal.<br />

Ch'añañaqi sawña. Tejer muy tupido.<br />

Ch'añaqasiña. Lastimarse la mano por descuido con<br />

piedra.<br />

Ch'añu jarqhathapita. Mezclado.<br />

Ch'añu. Plasta de sangre. Wila patarana vel ch'anu y<br />

también vestidos descolorado cuando son muchos<br />

los así vestidos.<br />

Ch'apaqara, jillq'iña. Lagañoso.


334 Ludovico Bertonio<br />

Ch'apaqaraxtara. Muy lagañoso.<br />

Ch'apaxtaña vel ch'iphixtaña. Pestañear.<br />

Ch'apax ch'apaxtaña. Pestañear mucho. Mejor es<br />

ch'iphix ch'iphixtaña.<br />

Ch'api. Espina, abrojo.<br />

Ch'api lawa. Leña espinosa.<br />

Ch'api ajanu. Desvergonzado.<br />

Ch'api uraqi. Tierra espinosa, llena de abrojos.<br />

Ch'apintasiña. Espinarse aunque no sea con espina.<br />

Ch'apijasiña. Idem.<br />

Ch'apijaña. 3 -ji. Entrar la espina.<br />

Ch'apintaña. Idem.<br />

Ch'api ch'api uraqi. Tierra llena de espinas. )(<br />

Llampu uraqi.<br />

Ch'apina. Papa morada por dentro.<br />

Ch'apaqa manq'a. Comida, guisado o asado<br />

desabrido.<br />

Ch'armiri, suma, qamquta. Hermoso.<br />

Ch'armiri ajanuni. Idem<br />

Ch'armt'aña. Comenzar a dormir y luego despertar,<br />

no hacer más que cerrar los ojos.<br />

Ch'armjaña. 3 -ji. Guiñar, hacer del ojo, hacer señal<br />

para que no haga o no diga.<br />

Ch'armikirijamaki qhantatataña. Estar desvelado<br />

toda la noche.<br />

Ch'armiri nayrani. Hermoso.<br />

Ch'arana, q'ulta. Lodazal.<br />

Ch'aranaxtara. Lleno de cieno.<br />

Ch'ari yasqa. Hombre anciano.<br />

Ch'ataña. Acusar, dar queja.<br />

Ch'atasiña. Acusarse uno a otro o quejarse de alguno<br />

ante el que puede castigar o remediar.<br />

Ch'äqana, suwamari. Pollito del pájaro, allqamari.<br />

Ch'äqanatha allqamarikiptaña. Salir de pollito este<br />

pájaro y también cobrar ciencia o experiencia los<br />

hombres.<br />

Ch'äqara, k'achaqara. Bazo.<br />

Ch'äqarasiña. Remangarse.<br />

Ch'äthaltaña. Saltar lo enlucido.<br />

Ch'äjaña. 3 -ji vel t'ajt'ajtaña. Tener latidos con dolor.<br />

Ampara ch'äjitu.<br />

Ch'ära vel ch'iyara. Negro.<br />

Ch'ärachaña. Poner o dar de negro.<br />

Ch'äraptaña. Volverse negro.<br />

Ch'ärakiptaña. Idem.<br />

Ch'äraxaña. Idem.<br />

Ch'ärataña. Idem.<br />

Ch'ära. Piedrecita de contar lo que se debe de la tasa<br />

y otras cosas.<br />

Ch'ära jaqi. Él que dejó de ir a Potosí o a otra parte<br />

siendo nombre o cabiendole ir.<br />

Ch'arä jaqi maña. Ir a cumplir su obligación por<br />

haber dejado de ir a su tiempo.<br />

Ch'ära. Lo que se debe de la tasa.<br />

Ch'ära phuqhaña. 3 -qi. Pagarlo.<br />

Ch'ära makhataña. Caber de tasa, con transición;<br />

ch'ära makhatitu: cábeme de tasa.<br />

Ch'ära makhatäña. Repartir lo que a cada uno cabe<br />

de tasa decirlo o pregonarlo.<br />

Ch'ärachaña. Idem. Y también poner por deudor o<br />

entre los que no fueron a algún beneficio o trajín,<br />

siendo nombrados.<br />

Ch'ärani. Él que debe la tasa. + Tunka sara ch'ärani:<br />

uno que debe diez pesos de tasa.<br />

Ch'ära qisima. Muchísimos, tantos como hollín.<br />

Ch'ära qisimaki qinaya wayujasi. Haber muchas<br />

nubes negras, estar para llover.<br />

Ch'ära qisimaki alätha jallu juti. Parece que quiere<br />

llover de la banda del sur, cuando vienen de allá las<br />

nubes negras.<br />

Ch'äraru waykuña. Teñir de negro.<br />

Ch'ära Padre. Augustino o clérigo que viste de negro.<br />

Ch'äña. Rasgar paños, partir leña y cosas semejantes.<br />

Ch'äjaña. Idem.<br />

Ch'äqaña. 3 -qi. Razgar un poco de alguna cosa.<br />

Ch'änuqaña. Razgar en muchos pedazos.<br />

Wikanuqaña. Idem.<br />

Ch'äraña, wikaraña. Deshollar o despegar.<br />

Ch'ärpäña, wikarpäña. Idem.<br />

Ch'äsuña, wikusuña. Idem. Y también quitar la<br />

camiseta a un indio como para azotarle.<br />

Ch'äsuña, lluch'usuña, kharsuña. Deshollar.<br />

Ch'äsuña, wayusuña. Sacar a uno por fuerza de<br />

donde está.<br />

Ch'äxataña, wayuxataña. Llevar a uno por fuerza<br />

para que trabaje o guarde algo.<br />

Ch'atakamana. Acusador.<br />

Ch'ata ch'ata. Idem: chismoso.<br />

Ch'ayqara, amaru. Duro.<br />

Ch'ayqara chuymani, jani juxsatatiri. Duro de<br />

corazón.<br />

Ch'ayqawaña. Es lo mismo que ch'aqhawaña. Poner<br />

todo su esfuerzo en salir con algo.<br />

Ch'ayña vel ch'iyña. Gilguerito.<br />

Ch'ayu, aña. Duro en obedecer.<br />

Ch'ayuptaña. Hacerse obstinado, duro de cabeza.<br />

Ch'ich'iqaña. Sapillo que suele haber en tiempo de<br />

aguas.<br />

Ch'ich'i. Pescadillo que suele molerse con ají y sirve<br />

de salsa.<br />

Ch'ich'i jaqi. Chismoso.<br />

Ch'ich'iña. Chismear, escuchar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 335<br />

Ch'ich'i. Oro fino, pepitas de él.<br />

Ch'ich'ita. Sacar oro.<br />

Ch'ijita marka. Pueblo desierto, sin moradores.<br />

Ch'ijintata marka. Idem.<br />

Ch'ijintataxaña. Despoblarse.<br />

Ch'iwa. Hierbas de comer cocidas; las crudas, paqu.<br />

Ch'iwaqakixaña. Mudar el color del rostro.<br />

Ch'ijukiptaña. Idem, demudarse.<br />

Ch'iwa. Las pares de la mujer.<br />

Ch'iwa jakiqaña. 3 -qi. Echar las pares.<br />

Ch'iwa yuqachaña. Idem.<br />

Ch'ijch'iña. Echarse a perder lo que se tiñe, cocerse<br />

demasiado.<br />

Ch'ijichiyaña, ch'ijch'äña. Echar a perder así lo que<br />

se tiñe dejándolo quemar.<br />

Ch'iji. Hierba silvestre así llamada.<br />

Ch'iji churu. Pedazo de tierra que no produce otra<br />

cosa que esta hierba.<br />

Ch'iji churu vel ñukhuña. Hombre barbado hasta los<br />

ojos.<br />

Ch'iji. Oscuridad de la noche; lo mismo que ch'ijri.<br />

Ch'iji ñaq'uta. Cabello áspero, no blando.<br />

Ch'ijma vel sawna. Almohada.<br />

Ch'ijmachasiña. Hacer almohada de algo, ponerse<br />

algo por cabecera. Jilay jila näki ch'ijmachasiña:<br />

déjame morir primero a mí, para que me pongas<br />

para tu almohada.<br />

Ch'ijmasiña. Idem: aka k'ullu ch'ijmasima: ponte este<br />

palo por cabecera.<br />

Ch'ijmacharapiña. Poner a otro algo por almohada.<br />

Ch'ijmakataña. Arrimarse sobre la almohada.<br />

Ch'ijmakataña. Recostarse sobre la almohada. San<br />

Juan awkisana jarphipaxaru ch'ijmatatawina.<br />

"Recubuit super pectus eius".<br />

Ch'ijma katuña. Dormir. Jani ch'ijma katutti jicha<br />

aruma: esta noche no he dormido, sueño.<br />

Ch'ijmaraña. Todo el lugar de la cama hacia la<br />

cabecera. )( Wat'arana, su contrario.<br />

Ch'ijri vel ch'iji, laxa. Oscuro u oscuridad.<br />

Ch'ijrinaqaña, phuphunaqaña. 3 -qi. Llover cual o<br />

cual gota o llover como garba.<br />

Ch'ixta, ch'iwta. Pájaro pardo.<br />

Ch'illa. Nudo que suele hacerse cuando el hilo es muy<br />

torcido. Jani ch'illani, jani muquni jaqi: hombre<br />

inculpado, sin dolamas.<br />

Ch'illani yanani arusiña. Hablar con sinónimos.<br />

Ch'illaptaña. Anudarse si hilo por estar muy torcido.<br />

Ch'illa jiphilla. Una tripilla sin estiércol, a lo que<br />

dicen.<br />

Ch'illachasiña. Aderezarla para comer<br />

Ch'illachasiña. Pasar hambre.<br />

Ch'illa matu. Hierba como chicoria de comer.<br />

Ch'illka. Una mata espinosa.<br />

Ch'illiwa. Ichu gordo y liso, de que hacen petacas,<br />

&c.<br />

Ch'illiwaptaña, tukariptaña. Enflaquecer.<br />

Ch'illiwakakixaña. 3 -xi. Lo mismo, enflaquecer.<br />

Ch'illpha. Ramo delgado del árbol como vara.<br />

Ch'illpharaña. Chapodar el árbol quitando estos<br />

ramitos.<br />

Ch'imaxa. Color morado.<br />

Ch'imaxa panti. Color que tira a encamado y también<br />

una flor de este color como encarnada.<br />

Ch'imaxaru jaxsuña. Tirar a morado.<br />

Ch'imkha vel ch'ijma. Almohada. Ut Supra.<br />

Ch'imkhachasiña. Ponerse por almohada alguna<br />

cosa.<br />

Ch'imkhakataña. Animarse a la almohada o<br />

cabecera.<br />

Ch'imkarana vel ch'unchurana. Lugar de la<br />

cabecera.<br />

Ch'ina. Ultimo, postrero. )( Nayra.<br />

Ch'ina. Trasero de todos los animales.<br />

Ch'ina nawna. Asentaderas.<br />

Ch'ina utt'aña. Fondo o parte, por donde asientan un<br />

jarro.<br />

Ch'ina saraña. Ir el postrero.<br />

Ch'inawiri. Él que va postrero. )( Nayrawiri: que va<br />

primero.<br />

Ch'inankaña. Estar el postrero.<br />

Ch'inaqtaña. Quedarse a la postre de todos.<br />

Ch'inawaqtaña. Idem.<br />

Ch'inawaqtäña. Hacer que se quede a la postre.<br />

Ch'inamukutaña. Hacer después de todos, algo que<br />

se habla de hacer con los demás, como sembrar,<br />

mucho después que otros comer, &c. Sata ch'ina<br />

mukutathawa, &c.<br />

Ch'ina. Después. Preposición y adverbio. Pirqa<br />

chinana: después o tras de la pared.<br />

Ch'inaja. Después o tras de mí.<br />

Ch'inama. Después o tras de tí.<br />

Ch'inapa. Después o tras de él.<br />

Ch'inasa. Después de nosotros, y todas estas maneras<br />

de hablar significan tiempo y lugar.<br />

Ch'ina manqa. Ultimamente.<br />

Ch'inajaki. Sin tiempo después de lo que convenía.<br />

Ch'inat'a. Ultimo extremo. )( Nayrat'a: principio de<br />

las cosas.<br />

Ch'inqharasiña, lluch'irasiña, q'allurasiña.<br />

Deshollarse por algún golpe tropezón, &c.<br />

Ch'inqhaña. Maltratar las papas y como herirlas al<br />

sacar debajo de la tierra con el liwkana.


336 Ludovico Bertonio<br />

Ch'inqhata amka. Papa maltratada y como partida o<br />

deshollada.<br />

Ch'inqjaña. Matar pulgas o piojos con las uñas.<br />

Ch'injruntaña. Rezumarse el agua de las vasijas y<br />

otras cosas.<br />

Ch'injrusiña. Idem. + Y también pasarse el papel y<br />

cosas así.<br />

Ch'injruña. Idem. + Dicen también usu ch'injrutu:<br />

entrarse la enfermedad hasta los tuétanos.<br />

Ch'injrujaña. 3 -ji. Idem.<br />

Ch'intaña. Bordar o labrar paños de corte o los que<br />

acá llamamos cumbi. + Hacer imágenes de<br />

plumería. + Hacer cabelleras para disimular que es<br />

tresquilado y ponérsela.<br />

Ch'intasiña. Ponerse cabellera así.<br />

Ch'intata marka. Pueblo desierto.<br />

Ch'intatakakixaña. 3 -xi. Despoblarse una casa,<br />

tierra o pueblo. Y aquél puntillo significa<br />

detenimiento al pronunciar.<br />

Ch'inti aruma. Silencio de la noche.<br />

Ch'iñi qiwcha qiwcha. Lleno de liendres.<br />

Ch'iñi. Liendres.<br />

Ch'iñichaña. Quitarlas con peine.<br />

Ch'iñichäsiña. Hacérselas espulgar peinando.<br />

Ch'iphixtaña, ch'armt'aña. Pestañear. Paka qallu<br />

jani ch'iphixtasaki inti ullch'ukiri: el aguilucho sin<br />

pestañear mira al sol de ito en ito.<br />

Ch'iphix ch'iphixtaña, ch'armax ch'armaxtaña,<br />

ch'aphax ch'aphaxtaña. Pestañear mucho.<br />

Ch'iphiqakiña. Estar pestañeando como quien no osa<br />

alzar los ojos.<br />

Ch'ipa. Envoltorio de ichu, embutido de algo, como<br />

es fruta y otras cosas que se llevan. K'illima ch'ipa:<br />

carga de carbón.<br />

Ch'iphaña. Envolver, enchipar así la fruta y otras<br />

cosas.<br />

Ch'ipuqu. Cejas de los ojos.<br />

Ch'ipuqu. Terreno a quien todos de ordinario echan la<br />

culpa. Janis luntatiriktawa, luntatawa<br />

sapiniriktamawa, ch'ipuqutawa: aunque no hurtes<br />

te llamarán ladrón. Ya estás infamado de ello.<br />

Ch'ikhi k'ask'a. Ingenioso, hábil, inventivo.<br />

Ch'ikhi chuymani. Idem.<br />

Ch'ira vel ch'ila. Pepitas del ají.<br />

Ch'irijaña. Pajarillo pardo.<br />

Ch'irijaña, aru achu. Chismoso.<br />

Ch'irijaña. 3 -ji. Chismear.<br />

Ch'isiña. Neutro. Escocer alguna parte del cuero.<br />

Usase con transición ch'isitu.<br />

Ch'isäña vel ch'isiña. Escocer causando<br />

escocimiento. Jani itapallu lamkt'amt'i<br />

ch'isiyajaspana: no toques la ortiga, mira no te<br />

escueza.<br />

Ch'islliña, jumayuña. Sudar.<br />

Ch'isllitatña, jumayutatña. Estar todo sudado.<br />

Ch'isllunka vel ch'usllunka. Pajarito negro y<br />

amarillo de estos que cantan.<br />

Ch'isllusuña. Rezumarse el agua u otro licor.<br />

Ch'itiqaña. 3 -qi. Lastimar a uno en el vientre o<br />

estómago.<br />

Ch'iwraña. Sacar agua o zumo, exprimiendo.<br />

Ch'iwrasiña. Lavarse la mujer después del parto.<br />

Ch'iwra. Puñado de coca.<br />

Ch'iwra ch'iwra. Muchos puñados.<br />

Ch'iwña. Un pajarillo frailesco.<br />

Ch'iwiña. Helarse los sembrados.<br />

Ch'iwirijawa, Ina ch'iwirijawa. Parece que ha de<br />

helar.<br />

Ch'iwirikhaña, q'asarkiña. Tener savañones o<br />

manera de sarpullimiento por trabajar o andar en<br />

lugar húmedo. Ampara ch'iwirkitu.<br />

Ch'iqa ampara. Mano izquierda.<br />

Ch'iqa. Izquierdo. )( Kupi.<br />

Ch'iqa nayra, kayu, &c. El ojo izquierdo, pie, &c.<br />

Ch'iqatuqi. Lado izquierdo.<br />

Ch'iqaxa. Idem.<br />

Ch'iqatuqinkaña, axankaña. Estar al lado izquierdo.<br />

Ch'iqatuqiruchaña. Poner algo al lado izquierdo.<br />

Uwisanaka kupituqiru lakini, kapri qallunakaska<br />

ch'iqatuqirucharakini. "Statuet oves quidem a<br />

dixtris, haectos autem a sinistris".<br />

Ch'ich'iqtaña, chhuchhuña. Murmullar, hacer ruido<br />

la gente hablando o bullendo en algún lugar,<br />

andando los gusanos comiendo.<br />

Ch'ixuña. Labrar piedra.<br />

Ch'ixusuña. Cavar labrando. + Darse prisa en labrar.<br />

+ Acabarla toda de labrar. + ¿Qalanti jaqi<br />

ch'ixusuja? ¿Quieres que de piedra haga yo los<br />

indios que me pides? No los hay.<br />

Ch'ixuraña, p'axmiraña. Desbastar la piedra<br />

labrándola por encima.<br />

Ch'ixulla. Cascajo o piedrecitas como las que hay por<br />

los caminos.<br />

Ch'iqi ch'iqi. Escarabajillo.<br />

Ch'iqi ch'iqi jump'uqiña. Bullir mucha gente en<br />

algún lugar.<br />

Ch'iqi ch'iqijaqi. Hombre sin entendimiento.<br />

Ch'iqi ch'iqijaki aywinaqaña. 3 -qi. Vivir como<br />

gente sin discurso.<br />

Ch'iqiña, t'uqiña. Esparcirse la gente, ganado, agua,<br />

&c.<br />

Ch'iqitataña. Idem. Más propio.


Vocabulario de la Lengua Aymara 337<br />

Ch'iqijraña, t'uqijraña. Esparcirse a todas partes.<br />

Ch'iwu. Sombra de las cosas.<br />

Ch'iwukipaña. Hacer sombra a todo un lugar.<br />

Acusativo.<br />

Ch'iwukipäña. Hacer sombra con el quitasol u otra<br />

cosa.<br />

Ch'iwujäsiña. Estar a la sombra.<br />

Ch'iwujäsiña. Dejar que le hagan sombra o hacerle<br />

sombra con algo.<br />

Ch'iwuxataña. Hacer sombra poniendo algo entre el<br />

sol y la cosa.<br />

Ch'iwuxäña. Hacer sombra poniéndose delante de<br />

otro.<br />

Ch'iwujasikiña. Idem.<br />

Ch'iwuña. Hacer día pardo.<br />

Ch'iwunaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Ch'iwulaña. Hacer día pardo, desde la mañana a la<br />

noche.<br />

Ch'iwuña, ach'iwa. Quitasol.<br />

Ch'iyña vel ch'ayña vel chuqi ch'iyña. Jilguerito.<br />

Ch'iy ch'iy. Escarabajito.<br />

Ch'uch'ulli, thä. Muy trio, casi siempre se pospone.<br />

Thä ch'uch'ullikithawa: tengo mucho frío, estoy<br />

muy frio.<br />

Ch'uch'ullikakixaña. Pararse muy frío. Dícese de<br />

todo.<br />

Ch'uxinawi, jani wati. Atrevido, desvergonzado.<br />

Ch'uxiraña, q'asparaña, wiyaraña. Chamuscar<br />

alguna cosa.<br />

Ch'ujutaña, amukaña. Callar, no hacer ruido.<br />

Ch'ujutata vel ch'ujutasaki isapaña. Oir con<br />

silencio.<br />

Ch'ulu. Caracol.<br />

Ch'ulu ch'ulu. Cáscaras vacías de caracoles.<br />

Ch'ulu phusaña, qhipaña. Trompeta o bocina de<br />

caracol.<br />

Ch'ulu. Piedrecitas o chinitas con que juegan,<br />

tomándolas en el puño y echándolas en el empeine<br />

de la mano.<br />

Ch'ulusiña. Jugar así.<br />

Ch'ulla. Lo que esta' sin su compañero que había de<br />

tener.<br />

Ch'ulla zapato. Sin compañero.<br />

Ch'ulla nayra. Ojo sin compañero.<br />

Ch'ulla nayrani. Falto de un ojo.<br />

Ch'ulla khumu. Un tercio de la carga, sin el otro.<br />

Ch'ullaptaña. Quedar desacompañado.<br />

Ch'ulla sawuña. Tener una parte de la manta larga y<br />

otra corta.<br />

Ch'ulla luraña. Hacer desiguales las cosas que habían<br />

de ser parejas.<br />

Ch'ullamukutaña, maynixtamukutaña. Quedar sólo<br />

sin mujer, sin hijos, marido, &c.<br />

Ch'ullaraña. Arar someramente.<br />

Ch'ullaraña. Coger hierbas así someramente, sin<br />

arrancarlas.<br />

Ch'ullqi, amaru. Duro.<br />

Ch'ullqi chuymani. Duro en dejarse enojar, que no se<br />

enoja fácilmente.<br />

Ch'ullqi chuymani. Duro en compadecerse, que no se<br />

apiada.<br />

Ch'ullqu q'añu. Mugriento.<br />

Ch'ullch'usuña, ch'isllusuña. Rezumarse el agua,<br />

ch'ullch'utaña. Idem.<br />

Ch'umat'aña, ch'uwaña. Rezumarse el agua u otro<br />

licor.<br />

Ch'umithapiña. Echar las garras, asir con las uñas.<br />

Ch'umijaña. Idem.<br />

Ch'unch'u, chhijna. Cabeza.<br />

Ch'unch'u ituraña, jalaräña. Degollar, cortar<br />

cabeza.<br />

Ch'unch'uni. Matador de algún hombre. Jaqi<br />

ch'unch'uni, jaqi ch'unch'u maña: ir a algún cabo<br />

con riesgo de la vida.<br />

Ch'unch'ut'aña. Poner a otro en riesgo de morir.<br />

Ch'unch'uña. De cabeza grande.<br />

Ch'unch'uqatati. Idem.<br />

Ch'unch'uni, jullp'u. Colmado.<br />

Ch'unqhayu. Una manera de esponja o cosa parecida<br />

a ella.<br />

Ch'unqhayu, ch'amusuña. Chupar o beber con la<br />

esponja.<br />

Ch'unta, awqa. Uno que procede como enemigo o<br />

extraño.<br />

Ch'untasiña, awqasiña. Tratarse entre sí como<br />

enemigos.<br />

Ch'uñuña. Chupar algo.<br />

Ch'uñusuña. Idem. Y más propio. Usu ch'uñusuña.<br />

Chupar el mal que uno tiene, es embuste de<br />

hechiceras.<br />

Ch'uñuta jaqi. Flaco, chupado de algún miembro.<br />

Ch'uñuña. Hacer mucho frío de noche con hielo;<br />

helar.<br />

Ch'uñu. Papas curadas al hielo de noche y de día al<br />

sol, para que salga el aguaza que tiene y la sacan<br />

pisándolas.<br />

Ch'uñujaña. 3 -ji. Helarse las papas así de noche y<br />

otras cosas.<br />

Ch'uñuxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Ch'uñusiña. Curar las papas al hielo y sol: hacer<br />

chuñu.<br />

Ch'uñuchasiña. Idem.


338 Ludovico Bertonio<br />

Ch'uñujitu. Idem: chullunkhiytu. Estar hecho un<br />

carámbano de frío, todo traspasado.<br />

Ch'upu. Lámparo o divieso o encordio porque es mal<br />

que da en diferentes partes del cuerpo.<br />

Ch'upuña. Idem: ch'uput'aña. Dar esta enfermedad<br />

con transición.<br />

Ch'upuchasiña. Idem.<br />

Ch'uputataña. Idem.<br />

Ch'upu usu lat'akipa lat'aruru. Cundir este mal a<br />

una parte y otra del cuerpo.<br />

Ch'upu usuna lat'akipa lat'aruruta jaqi. Uno que<br />

tiene este mal en diversas partes.<br />

Ch'upu usutha pich'i saritu. Tener estos males<br />

incurables que sanando en una parte luego salen en<br />

otra.<br />

Ch'uqaña. 3 -qi. Vendar o atar la cabeza con una<br />

trenzadera o por enfermedad o porque ahusándose<br />

la cabeza de los niños y niñas, encajen mejor el<br />

sombrero o capirote.<br />

Ch'uqaña. La trenzadera así.<br />

Ch'uqakipaña. Idem: vendar.<br />

Ch'uqata p'iqiñani. De cabeza ahusada.<br />

Ch'uxña vel qupa. Verde como la hierba o paño de<br />

este color.<br />

Ch'uxñaptaña, qupaptaña. Hacerse o volverse<br />

verde.<br />

Ch'uxña. Fruta o comida por madurar, verde.<br />

Ch'uxñakirja manzananaka janirja puquti. Las<br />

manzanas aún no están maduras, todavía están<br />

verdes.<br />

Ch'uqi. Crudo, no cocido y dícese de todas cosas.<br />

Ch'uqi. No borracho.<br />

Ch'uqi chuymampiki situ. Dijomelo sin estar<br />

borracho.<br />

Ch'uqitpiniki. Sin causa.<br />

Ch'uqitpiniki jaychaña jiwaña, &c. Aporrear sin por<br />

qué, morir sin achaque.<br />

Ch'uqi. Papas, comida ordinaria de los indios; es<br />

vocablo de los Pacases.<br />

Ch'usiqachaña. Inquietar con hablar o hacer ruido.<br />

Ch'usiqathawa, pinyathawa. Yo solo quedo, de todo<br />

mi linaje.<br />

Ch'usllunqa. Pajarillo pardo y amarillo de los que<br />

cantan.<br />

Ch'usllunqa jupa. Quinua amarilla,<br />

Ch'ust'aña vel ch'ustaniña. No hallar lo que buscaba<br />

en el lugar donde pensaba hallarlo.<br />

Ch'ust'äña. Echar agua en la olla cuando está seca.<br />

Uma vel umana.<br />

Ch'usunt'äña. Idem.<br />

Ch'usuña. Retumbar, retiñir el oído: purapa jinchu<br />

ch'usuni. "Ambae aures tinnient".<br />

Ch'usuraña. Idem. Jinchujana ch'usurata yanqha aru<br />

isapachija siriña: decir que cuando le zumba el<br />

oído es señal que ha de oír alguna cosa de<br />

pesadumbre. Es superstición de los hechiceros y de<br />

los que los creen.<br />

Ch'usuwaña vel ch'usut'äña. Hacer zumbar el oído.<br />

Ch'usuña. Salir el humor de las papas hasta el hollejo<br />

o fuera de él cuando están puestas al sol.<br />

Ch'usuwaña. Sacar el dicho humor o aguaza de las<br />

papas y es acción del sol. Lupi ch'uñu ch'usuy: el<br />

sol saca o atrae el humor del chuño o papas<br />

heladas.<br />

Ch'usuräña vel ch'ust'äña. Escurrir el agua de la olla<br />

o de algún vaso tapándola para que no salga la<br />

carne, &c.<br />

Ch'usa, japhalla. Vacío y ausente.<br />

Ch'usa uta. Casa vacía.<br />

Ch'usaña. Ausente o estarlo.<br />

Ch'usaptaña, japallaptaña. Ausentarse,<br />

desaparecerse.<br />

Ch'usaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Ch'usachaña. Hacer que alguno se ausente o no<br />

parezca y así de otras cosas. Por estas maneras con<br />

que se componen estos dos verbos se ve claramente<br />

que se componen de nombres como otros muchos.<br />

Y así también en la tercera de indicativo no es<br />

contra regla que hagan ch'usa y japhalla, porque<br />

cuando son nombres y se juntan con las<br />

terminaciones de kankaña, en la tercera la a, no se<br />

muda en i, sino para formar el subjuntivo; y los<br />

demás modos que se forman de la tercera de<br />

indicativo.<br />

Manq'a ch'usaña: estar falto de comida y así de<br />

otras cosas, y aquí también se construye como<br />

los demás nombres adjetivos.<br />

Ch'usaptäña, japhallaptäña. Hacer faltar o ausentar.<br />

Ch'usaptarapiña. Faltar a otro para lo que ha<br />

menester.<br />

Ch'usaptaraqaña. 3 -qi. Idem: por que ambos verbos<br />

son en daño.<br />

Ch'usiqa. Lechuza y de la propia manera llaman a los<br />

viejos y viejas por que no duermen de noche y a<br />

otros que andan de noche.<br />

Ch'uti usu, tuqu usu. Enfermedad de papera.<br />

Ch'utiña vel ch'utitu. Tenerla.<br />

Ch'utu vel patxa. La cumbre del cerro o coronilla de<br />

la cabeza.<br />

Ch'uwa. Claro. Dícese del agua y de otros licores.<br />

Ch'uwa umanchaña. Echar agua clara en alguna<br />

cosa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 339<br />

Ch'uwaqaña. 3 -qi. Aclararse.<br />

Ch'uwaxaña. Idem.<br />

Ch'uwaraña. Idem.<br />

Ch'uwa ch'uwa. Lo más profundo del agua o alto del<br />

cielo.<br />

Ch'uwaña, jawiña. Rezumarse o correr poco a poco<br />

el agua y otros licores.<br />

Ch'uwantaña. Entrar gota a gota.<br />

Ch'uwantäña. Echar gota a gota.<br />

Ch'uwaña, umaptaña. Derretirse el metal y otras<br />

cosas.<br />

Ch'uwäña. Activo. Derretir.<br />

Ch'uwäña. Crisol o tiesto para derretir metal.<br />

Ch'uwanaqaña, jach'asnaqaña, jilasnaqaña. 3 -qi.<br />

Vivir, proceder con arrogancia, sin hacer caso de<br />

nadie, hacer del grave o del señor.<br />

Ch'uwata ch'uwanuqaña. Idem.<br />

Ch'uwakira. Pajarillo que mirado por una parte<br />

parece colorado y por otro azul.<br />

Ch'uwasilla. Entonado, uno que hace del grave,<br />

soberbio.<br />

Ch'uwal ch'uwalthaña, k'aywax k'aywaxtaña. Dar<br />

vaivenes con la cabeza a un lado y otro.<br />

Ch'ukhuña. Coser, oficio de zapateros, sastres, &c.<br />

Ch'ukhut'aña. Idem.<br />

Ch'ukhuthapiña. Coser una cosa con otra juntando.<br />

Lakha ch'ukhuthapiña: callar la boca.<br />

Ch'ukhunuqaña. 3 -qi. Coser la boca de muchos<br />

costales y otras cosas semejantes.<br />

Ch'ukhuraña. Descoser lo cosido.<br />

Ch'ukhu. La costura.<br />

Ch'uwkakiña, inakakiña. Estar ocioso, baldío.<br />

Ch'uwjakiña. Idem.<br />

Ch'uwsuña. Escurrirse el agua, o licor por no estar<br />

bien tapada la vasija.<br />

Ch'uwta mätawa, mita qamasatawa. Entonadillo<br />

eres, ya no te dignas a nadie.<br />

Ch'uwta mä qalatawa. Idem.<br />

Ch'uwta ch'uwanuqaña, q'illita q'illinuqaña.<br />

Contonearse, ensoberbecerse. 3 -qi.<br />

Ch'uwsuña. Resumarse el agua u otro licor de alguna<br />

vasija.<br />

Ch'uyrusuña. Idem.<br />

Ch'uyña, llawuña. Envolver.<br />

Ch'uythapiña, llawthapiña. Lo mismo y más propio,<br />

cubrir.<br />

Ch'uykipaña. Idem.<br />

Ch'uythapiña, iqhathapiña. Recoger un paño como<br />

para llevar debajo del brazo. + También amontonar<br />

o juntar ropa en algún lugar.<br />

Ch'uysiña, tantasiña. Juntarse muchos en algún<br />

lugar.<br />

Ch'uyithaptaña. Idem.<br />

Ch'uyithapisiña, llawthapisiña vel ch'uykipasiña.<br />

Cobijarse bien con la ropa, revolviéndose con ella<br />

como para calentarse en la cama o fuera de ella.


340 Ludovico Bertonio<br />

I<br />

Ichinaqaña. Andar ocupado,<br />

Ichiña, tuliña. Ocuparse de ordinario en alguna cosa o<br />

darse prisa. Acusativo.<br />

Ichujasiña. Llevar en brazo así mucho tiempo sin<br />

dejar.<br />

Ichukatasiña, qhumakatasiña. Apretar lo que lleva a<br />

su pecho.<br />

Ichuña, yaqhaña. 3 -qi. Confesarse al hechicero.<br />

Ichusiña, yaqhasiña. Idem.<br />

Ichuña. Llevar en brazos un niño, un perrillo, un<br />

pájaro y cosas que suelen llevarse así. + Y también<br />

personas grandes vivas o muertas. Compónese con<br />

todas las partículas que entran en el verbo apaña.<br />

Aquí no pondremos sino algunos compuestos.<br />

Ichuwaña, yaqhäña. Confesar.<br />

Ichuri, yaqiri. Él que se confiesa con el hechicero.<br />

Ichusiri, yaqhasiri, williqasiri, layqaru confesiri.<br />

Idem.<br />

Ichuyri, yaqïri. El confesor hechicero.<br />

Ichuthapiña. Abrazar.<br />

Ichuthapisiña. Abrazarse.<br />

Ichut'asiña. Tomar en brazos.<br />

Ichut'asita. La persona que tiene en los brazos.<br />

Ichuxaruta. Idem.<br />

Ichuxaräña. Dar en brazos.<br />

Ichuxaruña. Tomar en brazos.<br />

Ichuxatasiña. Ponerlo en el regazo o echárselo a<br />

cuestas.<br />

Ichutaraqaña. 3 -qi. Tomar en los brazos cosa como<br />

sin beneplácito de otro.<br />

Ikikipa, ikiruruña. Dormir a un lado y otro, como<br />

uno que le rempujan y vuelve a dormir.<br />

Ikithaptaña. Dormir amontonados como los puercos.<br />

Ikiraqaña. 3 -qi. Dormir en casa ajena sin<br />

consentimiento del dueño.<br />

Ikirachaña. Dormir todo el día.<br />

Ikiranaña. Llegarse para dormir cabe alguno.<br />

Ikixaruña. Llevar a alguno para dormir en su<br />

compañía.<br />

Ikithattaña. Levantarse de entre los que duermen.<br />

Ikiranttaña. Hundirse el techo.<br />

Ikich'ukiña. Fingir que duerme.<br />

Ikiña. Dormir o fornicar.<br />

Ikikipaña. Dormir trasportado del sueño<br />

repentinamente.<br />

Ikikiptaña. Trastornarse o caerse uno que duerme.<br />

Ikinuqaña. 3 -qi. Echarse a dormir.<br />

Ikinuqaña. Hacer que se eche.<br />

Ikinkaña. Estar una, dos, tres, cuatro jornadas de<br />

aquí, según el número que le precede.<br />

Ikinuqtaña. Estar echados muchos como para dormir<br />

o descansar. + Y también caerse muchos palos que<br />

estaban levantados enhiesto.<br />

Ikitataña. Tenderse de largo.<br />

Ikit'aña. Dormir cosa poca y también matar la<br />

criatura que tiene en la cama por descuido; y si es<br />

con malicia: ikxataña.<br />

Iki. Idem. Y también significa una jornada o dormida<br />

de camino. + Markaja akatha maya, paya, kimsa,<br />

ikinki: mi pueblo está de aquí a una, dos, tres<br />

jornadas vel markajaru maya ikikiwa.<br />

Ikira. Un sueño, todo aquel tiempo en que duerme sin<br />

despertar. Maya ikiratha japutana: levantóse<br />

después del primer sueño.<br />

Ikiraña. Dormir un sueño.<br />

Ikimt'ä. Medio dormido.<br />

Iki qimara. Dormilón.<br />

Iki qimara vel qhuña qhuña. Vello blando del<br />

pescuezo.<br />

Ikisina puriñakiwa. Idem. Según también el número<br />

precedente. + Y parece entenderse sin el día en que<br />

llegan porque si puede llegarse en un día aunque<br />

sea a primera noche no se dirá por iki, sino sarasina<br />

puriñakiwa.<br />

Ikiskipaña, aniskipaña. Adulterar. + Se dicen<br />

marmija ikiskipaña: el adúltero será el marido. Si<br />

dicen chachaja vel jaynuja ikiskipaña: la mujer será<br />

la adúltera.<br />

Ikikataña. Dormir reclinando la cabeza o<br />

arrimándola.<br />

Ikixataña. Dormir sobre algo.<br />

Ila vel llaki, kayuki, janirja jutunkäsa<br />

wañarakipana, &c. Luego, al momento, antes de<br />

secarse esta saliva que aquí escupo.<br />

Ila puqaki. Idem.<br />

Ila kayuki. Idem.<br />

Ilakiña, jamk'achaña. Darse prisa,<br />

Ilaña. Idem.<br />

Iläña, jamk'achäña. Dar prisa a otro.<br />

Ilaniña. Darse en venir.<br />

Ilakiniña. Idem.<br />

Ilantaña. Entrar a prisa o meter algo a prisa.<br />

Ilusuña. Salir o subir a prisa o sacar algo a prisa. Y<br />

cuando significa andar, puede componerse como<br />

los otros verbos de movimiento.<br />

Illa. Cualquiera cosa que uno guarda para provisión de<br />

su casa, como chuño, maíz, plata, ropa y aún las<br />

joyas, &c.<br />

Illa manq'a. Provisión de comida o comida guardada


Vocabulario de la Lengua Aymara 341<br />

para ello.<br />

Illa isi. Ropa guardada así.<br />

Illa qullqi. Plata o dinero así.<br />

Illa tanka. Sombrero guardado así, de sus<br />

antepasados, &c.<br />

Illachasiña. Guardar así.<br />

Illachantasiña. Idem.<br />

Illa. Piedra bazaar grande que se halla dentro de las<br />

vicuñas o carneros.<br />

Illawa. Los hilos con que prenden el urdiembre y le<br />

levantan y bajan tejiendo.<br />

Illawaña. Hacer o poner estos hilos al principio de la<br />

tela para tejer.<br />

Illawantaña. Idem.<br />

Illapu. Rayo o trueno.<br />

Illapuña. Caer rayo.<br />

Illapunaqaña, qhax qhaxtaña. Caer en muchas<br />

partes.<br />

Illapujaña vel illapuña. Herir o dar el rayo en alguna<br />

parte, persona, &c. Jichuru Pedro illaputawina: hoy<br />

dió el rayo a Pedro. La persona o cosa se pone en<br />

nominativo.<br />

Illaput'aña. Idem.<br />

Illapuwaña. En 3 -yu vel -uy. Enviar el rayo del cielo,<br />

hacerle caer es propio de Dios.<br />

Illapa q'axcha. Arcabuz o artillería.<br />

Illapaña, q'axchaña. Disparar.<br />

Illapat'aña, q'axcht'aña. Idem.<br />

Illpa. Las sienes.<br />

Illpanchaña. Dar en ellas.<br />

Imaña. Guardar, esconder y también sepultar.<br />

Imaxaña. 3 -xi. Volver a guardar o guardar porque<br />

ésta partícula algunas veces no añade más<br />

significación a los verbos.<br />

Imaqaña. 3 -qi. Apartar algo para guardar.<br />

Imantaña. Tener secreto.<br />

Imaxasiña. Idem.<br />

Imasiña. Esconderse.<br />

Imaswaqasiña. Irse escondiendo.<br />

Imanaqasiña. Idem.<br />

Imanaqaña. 3 -qi. Irse escondiendo.<br />

Imasiwi. Lugar donde se esconde o escondrijo para<br />

encubrirse.<br />

Imasnaqasiwi. Idem.<br />

Imasirapiña, pullqirapiña. Esconderse de alguno.<br />

Taki.<br />

Imana. Mientras.<br />

Imansa. Idem.<br />

Imana jakkasina wanima. Enmiéndate mientras<br />

vives.<br />

Imansa qhapaqaqasina waxchanukaru khuyama.<br />

Mientras vives haz bien a los pobres.<br />

Imansa. Aunque.<br />

Imansa jiwatita jani wanitati. Aunque o por mucho<br />

que te riñan o eres reñido no te enmiendas.<br />

Ina. Cosa ordinaria o común.<br />

Ina jaqi. Hombre plebeyo que no tiene oficio, ni cosa<br />

que saiga de lo común y ordinario<br />

Ina jaqi, kasi jaqi. Hombre pacífico modesto, manso.<br />

Ina. Desocupado. Inakiwa apu: desocupado está el<br />

corregidor, obispo, príncipe, &c.<br />

Inaña, inakiña, ayakiña, wañaratakiña vel inaki<br />

utkaña. Estar desocupado.<br />

Inawanuqaña. 3 -qi. Amansarse el colérico, la mar,<br />

&c.<br />

Inaki kasiki. En valde, sin razón.<br />

Ina läki. Idem.<br />

Inatha, kasitha. Idem.<br />

Ina aru. Palabra ociosa.<br />

Ina aru. Razón de ninguna fuerza, de que no hay que<br />

hacer caso.<br />

Inaxa. Por ventura, quizá.<br />

Inanu vel marqa. Algo más de la medida.<br />

Inanumpi alasiña. Comprar más de lo que es<br />

menester.<br />

Inanumpi apanuqäña. Hacer pagar más de lo que se<br />

debe.<br />

Inanumpi maya wara alasiña churaña, &c.<br />

Comprar, dar, &c. una vara y algo más.<br />

Inantu jaqi vel llamp'u. Un hombre pacífico que en<br />

nada se entremete.<br />

Inkawisa. Una mata que da una flor amarilla.<br />

Inkaña, llamkaña. 3 -ki. Ajar manosear, tocar.<br />

Inkat'aña, llamkt'aña. Idem.<br />

Inkawäsiña, llamkawäsiña. Retocar, palpar.<br />

Inkat'araqaña. Tocar o llegar a algo contra la<br />

voluntad del dueño.<br />

Inkutaña. Tocar de presto.<br />

Inkat'awaña. Idem.<br />

Inkata. Tocado. + Jani inkata yapu: chacra por<br />

beneficiar. + Jani chachana inkata marmi: mujer<br />

intacta, no conocida de varón.<br />

Inkäsiña. Dejarse tocar. + Jani chachana inkäsimti: no<br />

permitas que el varón se te llegue.<br />

Inchi. Quillotro, bordón, cuando se olvidan del<br />

nombre de alguna cosa o persona.<br />

Inchiña. Quillotrear, cuando va decir lo que hizo y no<br />

se acuerda del verbo con que se dice. Aka carta<br />

inchima, por decir aka carta jist'at'ama: cierra esta<br />

carta. Aquel inchima, está en lugar de jist'at'ama,<br />

que no le vino a la memoria.<br />

Inuqaña. 3 -qi. Poner algo en alguna cosa. + Waqulla


342 Ludovico Bertonio<br />

pakitaru inuqama: pon o echa esto en aquel cántaro<br />

quebrado. Y así de otras cosas.<br />

Inuqaña. El vaso, el paño y otras cosas para echar<br />

algo en ellas.<br />

Inuqaña. Contar con piedras. Qalaru inuqama.<br />

Inuqakipaña. Poner o pasar algo de un vaso a otro, de<br />

un costal al otro. Y así de otras cosas.<br />

Inuqantaña. Meter en la caja o en otras cosas.<br />

Inuqt'aña vel inuqaña. Cesar el movimiento del mar,<br />

del pulso, del reloj parándose, &c.<br />

Inuqaña luraña, sunt'äña. Idem: yatäña. Criar. Obra<br />

de Díos.<br />

Inki. Dicha o desdicha, ventura o desventura, fortuna<br />

buena o mala. Nana inkija: mi fortuna.<br />

Inki sartitu. Venido ha por mí la fortuna; usan de este<br />

modo cuando son muchos los sucesos buenos o<br />

malos y especialmente malos.<br />

Inkini. Él que como dicen tiene estrella para que de<br />

ordinario le suceda bien o mal algo.<br />

Inkinitawa awqanaka atiñataki vel atäsiñataki.<br />

Estrella tienes para vencer o ser vencido de los<br />

enemigos. La verdadera estrella es la ordenación de<br />

Dios.<br />

Inkillkuna. Las cosas mejores en cualquier género.<br />

Inkillkuna isi. Ropa de las mejores y más bien<br />

labradas.<br />

Inkillkuna thutumpi. Flor o flores de las mejores.<br />

Inkillkuna manq'a. Comida de las mejores que hay.<br />

Inkilla jaqi, axa, aykaya jaqi. Hombre pacífico,<br />

bueno.<br />

Inqi. Buche de los pájaros.<br />

Inti vel willka. Sol. Aunque ahora no usan sino de<br />

inti.<br />

Inti jalsutuqi. Oriente.<br />

Inti jalanta. Poniente.<br />

Intina ñukhupa. Rayos del sol o barba, como los<br />

indios dicen cuando sale por el horizonte.<br />

Inti ñukhu äsu. Sale el sol, saca sus barbas. Mucho<br />

de lo tocante al sol se hallará en la primera parte y<br />

entre las frases.<br />

Intina ñukhupa. Una hierba de púas blancas, que no<br />

punzan y de color pardo y es medicinal.<br />

Intuña, achikaña. Pedir con ahínco.<br />

Intusiña. Idem.<br />

Intusiña. Comenzar la pendencia con palabras de<br />

enojo de ambas partes.<br />

Intuña. Marchar para pelear o andar para reñir.<br />

Intukataña. Llegarse para ello.<br />

Intukatasiña. Llegarse así de ambas partes los bandos<br />

contrarios.<br />

Inu vel masi. Ají bravo que quema mucho aunque es<br />

menudo.<br />

Inu wayk'a aruni vel jaru aruni. Desabrido en<br />

palabras que amargan.<br />

Iñaqa vel palla. Mujer que viene de casta noble de los<br />

incas.<br />

Iñaqachasiña. Vestirse al modo de estas mujeres. + Y<br />

hacer muy de la señora.<br />

Iñaqaña. Sacar algunas papas de una mata debajo de<br />

tierra.<br />

Iñaqaraqaña. 3 -qi. Sacarlas contra la voluntad del<br />

dueño.<br />

Iñachaña. Alquilar para que trabaje. + O pagar para<br />

que atestigüe falso: k'ari testigo iñachaña.<br />

Iñachasiña. Idem.<br />

Iñachäsiña. Dejarse alquilar.<br />

Iñacharapiña. Para otro.<br />

Iñacha jakhukiña. Ser como alquilado que trabaja<br />

por fuerza.<br />

Iñasu vel asu wawa. Niño o niña que mama.<br />

Iñaña. Pasar a vado el río o charco sin caballo a pie.<br />

Compónese con las partículas que otros verbos de<br />

movimiento.<br />

Iñakataña. Pasar de una ribera a otra.<br />

Iñantaña. Entrar vadeando.<br />

Iñusuña. Salir a vado.<br />

Iñaxataña. Comenzar a vadear.<br />

Iñaranaña. Vadear cabe a la ribera no metiéndose<br />

adentro.<br />

Iñatataña. Vadear por medio.<br />

Iñawi. Cosa propia. Iñawi yapuja: mi propia chácara.<br />

Iñawijatha mutuña. Padecer por lo que es propio<br />

delito mío o por la parte que me cabe.<br />

Iñawini. Tener mérito o demérito para algo.<br />

Alaxpacharu mañataki iñawiniwa juchawisanaka:<br />

los justos merecen ir al cielo. Juchatha jani<br />

waniriska infiernuru mañataki iñawiniwa: y los<br />

pecadores que no se enmiendan merecen ir al<br />

infierno.<br />

Iñawinichaña. Hacer que merezca premio o castigo.<br />

Jesucristo tatasa Diosana wawapakankañasataki<br />

iñawinichistu: mereciónos el ser hijos de Dios.<br />

Iñawijaña. 3 -ji. Encargar a otro algo, para que lo<br />

tome como cosa propia.<br />

Iñawit'äña. Idem. Y también hacer que lo tome a su<br />

cargo.<br />

Iñawitu. Con transición. De pequeño mal venir a<br />

mucho. K'ata lankatawitha iñawitu: de un pequeño<br />

tropezón me ha venido este mal. Jisk'a juchatha<br />

jach'a jucharu iñawitu: de pequeña culpa me ha<br />

resultado esta grande.<br />

Iñu. Huérfano sin padre ni madre. A la huérfana


Vocabulario de la Lengua Aymara 343<br />

llaman Luru.<br />

Ipa. Tía de parte de padre. Y si son muchas, a la<br />

mayor dicen jila ipa, a la menor sullka ipa.<br />

Ipasari. Sobrino o sobrina, hijos de hermano, pero lo<br />

son respecto de la hermana, porque los hijos de dos<br />

hermanos son también sobrinos, pero se llaman,<br />

yuqa o phucha como sus propios hijos. Mírese la<br />

Segunda Parte de la Gramática, cap. 17 § 4, donde<br />

tratamos de los grados entre parientes.<br />

Ipa pupa. Abejón, una de las mayores abejas de la<br />

colmena.<br />

Ipa. Él que es paciente en el pecado nefando.<br />

Ipxa. Repulgo en el vestido de mujeres, del manto y<br />

saya.<br />

Ipxaña. Repulgar cualquiera cosa.<br />

Ipxantaña. Acabar el repulgo entremetiendo el hilo<br />

para que no salga.<br />

Ipi. Papas pequeñas silvestres y nacen muchas de una<br />

mata.<br />

Ipina ipipa. Muchísimo en cantidad o en número,<br />

tomando este modo de las dichas papas.<br />

Ipi wawa. Niño o niña. El postrero de dos que nacen<br />

en un parto. Japhallaña wawa; es lo mismo.<br />

Ipi vel pisi chuymani. De poco seso.<br />

Ipi jaqi. Fantasma.<br />

Iphiña. Aparecer el fantasma o soñar que ve algo.<br />

Iphitaña. Idem. + Jicha aruma<br />

Iphitu vel iphititu. Esta noche he visto un fantasma o<br />

soñado mala visión.<br />

Iphina wila, samkana ulla. Muchísimo en número o<br />

cantidad.<br />

Iqa. Flojo, no tirante. Dícese de sogas, lienzos, &c. )(<br />

Tarrtata.<br />

Iqaptaña. Aflojarse.<br />

Iqaptäña. Activo. Aflojar: )( Tartäña.<br />

Iqanaqtaña. Estar flojo.<br />

Iqanuqtaña, pullchu pullchuptaña. Aflojarse la tela<br />

en el telar o en algún lienzo que estaba tirante, &c.<br />

Iqanuqtaña. Estar muy arrugado o avejentado, sin<br />

brío, ni fuerzas.<br />

Iqaqu. Idem: thunüpa. Nombre de uno de quien los<br />

indios antiguos cuentan muchas fábulas y muchos<br />

aun en este tiempo las tienen por verdaderas. Y así<br />

sería bien procurar deshacer esta persuación que<br />

tienen, por embuste del demonio.<br />

Iqaqu. Hombre ingenioso que tiene muchas trazas.<br />

Iqaña. Llevar ropa, lienzos, sogas, pellejos y otras<br />

cosas así. Y por ser verbo de llevar admite muchas<br />

partículas.<br />

Iqantaña. Meter dentro, la ropa y otras cosas.<br />

Iqusuña. Sacarlas fuera.<br />

Iqaraña. Quitarlas.<br />

Iqatataña. Tenderlas o desdoblarlas.<br />

Iqaqataña. Colgarlas en la pared o arrimarlas.<br />

Iqaqaña. 3 -qi. Desviarlas.<br />

Iqaqasiña. Idem. Como: lakhata llaquta iqaqasima:<br />

quítate la manta de la boca, cuando se tapa con<br />

ella.<br />

Iqanuqaña. Ponerlas en el suelo o abajo.<br />

Iqutaña. Levantarlas.<br />

Iqanaqtaña. Estar por ahí esas cosas como olvidadas.<br />

Iqanuqtaña. Idem.<br />

Iqaranttaña. Caerse abajo.<br />

Iqarpäña. Darlas a alguno.<br />

Iqaxataniña. Ir dejarlas en alguna parte.<br />

Iqaniña. Traerlas.<br />

Iqasxaña. Volver a cobrar las que le habían tomado o<br />

había dejado olvidadas por ahí, &c.<br />

Iqarasxaña. Quitarlas de poder de otro.<br />

Iqathapiña. Recoger las que estaban tendidas o<br />

desdobladas.<br />

Iquthaltaña. Levantarse de suyo estas cosas cuando<br />

son movidas del aire. + Y también irse muchos o<br />

levantarse de tropel: carneros, pájaros, hombres,<br />

&c.<br />

Iquthaltäña. Hacer que se levanten o se vayan.<br />

Iqxaruña. Tomarlas para llevar a otra parte.<br />

Iqxaräña. Darlas para llevar.<br />

Iqha. Diez brazas de tierra en ancho y ciento de largo.<br />

Iqhaña. Idem: Iqhataña, tuphuña vel tuphut'aña. Medir<br />

las diez brazas.<br />

Iqhat'arapiña, tuphut'arapiña. Medir así para otro.<br />

Iqhankaña, tuphunkaña. Tener diez brazas de tierra.<br />

Maya, paya, kimsa iqhankaña: tener uno, dos, tres<br />

topos de tierra de diez brazas cada uno o de otras<br />

cosas también.<br />

Iqha. Una vara de diez brazas con que miden.<br />

Iqhaña. 3 -qhi. Florecer. Pampa wila aqarapi, janq'u<br />

aqarapi iqhi: todo el campo está florido.<br />

Ira. Mina o cantera de donde sacan algo. + Qullqi ira:<br />

mina de plata. + Qala ira: cantera. + Ch'alla ira:<br />

mina de arena. + Phasa ira: mina de tierra o greda<br />

así llamada.<br />

Iraña. Llevar cosas pequeñas en la mano, como un<br />

real, una carta, &c. Compónese con las partículas<br />

que el verbo apaña.<br />

Irajaña vel irjaña. Dar esas cosas a alguno para<br />

llevarlas.<br />

Irarpäña. Dar de mano en mano a uno o a muchos.<br />

Irakataña. Dar a muchos la parte que le cabe. + Y<br />

también pegar fuego anteponiendo nina vel ninana.<br />

Irajraña. Dar a muchos.


344 Ludovico Bertonio<br />

Iranaqtañä. Idem. Estar repartida la plata. &c. en<br />

muchas partes.<br />

Irantaña. Meterlas dentro.<br />

Iranuqtaña. Juntarse el dinero que estaba así<br />

repartido.<br />

Iranuqtitu vel iranuqtarapituwa qullqija. &c.<br />

Juntado se me haya mi dinero que estaba esparcido.<br />

Iranuqaña. 3 -qi. Poner en el suelo o abajo.<br />

Iraxtaña vel irixtaña. Que es más usado. Repartirse<br />

el dinero, la comida, la provisión de piedras,<br />

ladrillos, el ganado y todas las cosas que uno tenía<br />

en muchas manos.<br />

Irixtawäxaña. 3 -xi. Idem. + Y es de notar que la a se<br />

vuelve en I, lo cual sucede casi siempre que<br />

después de a, se sigue x como en lugar de<br />

juchaxtara dicen: juchixtara y watixtara; y<br />

wat'ixtaña en lugar de wat'axtaña.<br />

Iraniña. Traerlas.<br />

Iraña. Decir uno la doctrina para que otros repitan<br />

como se suele.<br />

Irarapiña. Idem.<br />

Irxäña. Responder lo mismo vel arkxäña.<br />

Irxäsiña, arkxäsiña. Idem.<br />

Iruthaltaña, q'uchuthaltaña. Comenzar todos juntos<br />

a cantar.<br />

Irjaña. 3 -ji vel sutäña. Distribuir oficios y nombrar<br />

para que hagan o vayan, condenar a alguna pena,<br />

echar, derramar, &c.<br />

Irjasiña. Distribuir entre sí oficios consultando entre<br />

sí, &c. Y echarse derrama de plata, comida y otras<br />

cosas.<br />

Irasiña. Idem.<br />

Irasiri. Él que tiene oficio de decir a cada uno lo que<br />

ha de hacer.<br />

Iraña, jalaña. Ir a prisa a alguna parte, sin detenerse<br />

ni torcer el camino.<br />

Iratxaña. Cesar de su veloz movimiento. Dejar de<br />

andar el pulso. Enmudecer el que hablaba mucho y<br />

otras cosas.<br />

Iratakixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Irataki maña. Callar.<br />

Irataru maña. Enmudecer.<br />

Irataki mäña. 3 -iy. Hacer enmudecer como a un<br />

muerto.<br />

Iraña. Barretear para sacar metal o la tierra para barro<br />

o desbastar una piedra con cincel o escoplo.<br />

Irarpäña. Idem. Y también sacar la piedra menuda,<br />

&c.<br />

Irt'aña. Acertar tirando. Davida sikantana paraparu<br />

qalana irt'atawina: David tiró con un piedra al<br />

gigante y le acertó en la trente.<br />

Irararama. Idem: Iwraqa. La travesía del cerro o<br />

ladera. Nawna irarama: lo que hay de la nariz a la<br />

oreja. Nasa irarama: de un carrillo a otro. Jinchu<br />

irarama vel nasa irarama yawita: trasquilado hasta<br />

el carillo o en derecho de la nariz.<br />

Irarana. Idem.<br />

Irpaña. Llevar o acompañar a una o dos personas. Y<br />

si son muchas usan del verbo anakiña. Compónese<br />

con muchas partículas por ser verbo de llevar; aquí<br />

se pondrán casi todas.<br />

Irpäsiña. Dejarse llevar.<br />

Irpakaña. 3 -ki vel irpakakiña. Llevar actualmente.<br />

Irpch'ukiña. Llevar sin causa o sin provecho.<br />

Irpjraña. Llevar a diversas partes muchas personas o<br />

el agua.<br />

Irpawaña. Llevar antes que otro venga o haber poco<br />

que llevo.<br />

Irpaqaña. Llevar alguna persona a otro como<br />

apadrinándola o para que la conozca, &c.<br />

Irpaqaña. 3 -qi. Quitar una persona para que no vaya<br />

o no esté con otra. Y sangrar el río desviando parte<br />

del agua o toda, para que vaya por otro camino.<br />

Irpawäsiña. Llevar a uno muchos o muchos a uno,<br />

según quieren con demasía o el agua a muchas<br />

partes.<br />

Irpawaqtaña. Apartarse uno de otros muchos o el<br />

agua de su ordinaria corriente.<br />

Irpjaña. 3 -ji. Llevar uno a una parte y otro a otra o<br />

hacer que el río corra por otra parte.<br />

Irpxaña. Volver a llevar.<br />

Irpasxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Irpxataña. Llevar a uno para que guarde algo o<br />

trabaje.<br />

Irpanuqaña. Dejar a uno en alguna parte para guardar<br />

algo.<br />

Irpxasiña. Tener alguna persona siempre consigo o<br />

para guardarla o para otras causas.<br />

Irpxäña. Llevar alguna persona o a otras muchas<br />

veces para que le acuda o sirva.<br />

Irpxaruña. Llevar para compañía del camino.<br />

Irpaxtaña. Apartarse los que solían andar juntos.<br />

Irpamukuña. Llevar por ahí fuera de su habitación<br />

ordinaria.<br />

Irpanaqaña. De acá para allá.<br />

Irpanaqtaña. Andar juntos de ordinario.<br />

Irpanaqasiña. Idem.<br />

Irpaniña. Traer persona o el agua del río o acequia.<br />

Irpanuqtaña. Estar dos o tres asentados que habían<br />

venido juntos al lugar donde están.<br />

Irpantaña. Meter dentro de casa o cárcel a alguna<br />

persona o agua del río dentro de la chácara o


Vocabulario de la Lengua Aymara 345<br />

acequia.<br />

Irpakipa irparuruña. Llevar de un cabo a otro agua o<br />

persona, muchas veces.<br />

Irpakipaña. Llevar agua o persona pasándola de una<br />

parte a otra.<br />

Irparaña. Quitar alguna persona del poder de otro. Y<br />

desviar a otra parte el agua, sangrando el rio.<br />

Irparaqaña. 3 -qi. Quitar alguna persona que estaba<br />

con otro contra voluntad del compañero. Y también<br />

el agua que corría a la chácara de otro.<br />

Irparachaña. Llevar a alguno todo un día, teniendo<br />

que hacer. Y ocuparse en llevar el agua y no acertar<br />

y perder tiempo en ello.<br />

Irparawaña. Llevar a otro en presencia del corregidor<br />

o superior para que le vea.<br />

Irparanttaña. Entrar dos en compañía en alguna casa,<br />

&c. + Y sumirse el agua que va corriendo.<br />

Irparapiña. Llevar uno a otro por habérselo pedido<br />

que se le traiga o por darle gusto.<br />

Irparpäña. Acompañar a uno hasta ponerle en camino<br />

y desviar el río de su corriente.<br />

Irpasiña. Ir dos en compañía. Y llevar agua a su<br />

chácara.<br />

Irpstaqaña. 3 -qi. Llevar uno a otro como de paso<br />

para que la vea.<br />

Irpsuña. Sacar a fuera persona, o el agua de su<br />

corriente.<br />

Irpt'aña. Llevar de presto.<br />

Irpthapiña. Juntar a dos o carearlos o casarlos o<br />

juntar dos ríos en uno.<br />

Irpthaptaña. Juntarse dos encontrándose o dos<br />

arroyos.<br />

Irpthapi irparuña. Juntarlos y después apartarlos o<br />

juntarlos de muchas partes, arroyos o personas.<br />

Irphuthaltaña. Salir dos para alguna parte o camino.<br />

Irpatataña. Llevar o esparcir los que estaban juntos o<br />

el agua a muchas partes.<br />

Irpatatxaña. Idem.<br />

Irpthusnuña. Salir acompañados.<br />

Irphutaña. Levantar a otro o hacer que corra el agua.<br />

Irphuta irpanuqaña. 3 -qi. Hacer que se levante y<br />

asiente muchas veces.<br />

Irpa irpaña. Llevar a menudo.<br />

Irpiri. Él que lleva o la guía.<br />

Irpata. La persona llevada. + Haber llevado.<br />

Irpawi. Idem. + Y también el lugar de donde llevó.<br />

Irpaña. Lo que se ha de llevar. + O haber de llevar.<br />

Irpa. Pájaro que comienza ya a volar.<br />

Irpa. Acequia.<br />

Irpasi. Compañero que nunca se aparta de otro.<br />

Iru. Ichu espinoso.<br />

Irusuña. Sacarlas.<br />

Iranttaña. Hundirse, bajarse.<br />

Iruthusnuña. Salir algo. + Y también alguna persona<br />

entre muchas. + y levantarse la carne por algún<br />

golpe y otras cosas así.<br />

Iruthaltaña. Levantarse en pie muchos para irse.<br />

Irutaraqaña. 3 -qi. Tomar esas cosas contra la<br />

voluntad del dueño.<br />

Irusuraqaña. Sacarlas así.<br />

Irqi, muchu. Niño o niña de un año o dos, que aún no<br />

tiene discreción.<br />

Irqichaña, muchuchaña. Tratar a otros como niños<br />

sin entendimiento; especialmente dicen esto<br />

cuando alguno se atreve a usar del matrimonio o<br />

pecar deshonestamente, con saber que hay quien<br />

puede echarlo de ver y sentir sin hacer caso de<br />

ellos como quien los tiene por niños y puede<br />

aplicarse a otras cosas.<br />

Irqichistuwa. Tratado nos ha como criaturas, sin<br />

mirar que podíamos entender su trato torpe o su<br />

hurto.<br />

Isa yawri vel janq'u jawri. Bronce o cobre muy duro.<br />

Isallu. Manto de indias.<br />

Isallut'aña. Ponérsele.<br />

Isallut'asiña. Idem.<br />

Isallut'äña. Ponerle a otro.<br />

Isallut'asäña. Hacer ponérsele,<br />

Isallusnuña. Quitársele.<br />

Isallunusiña. Idem.<br />

Isallusnuwaña. Quitarle.<br />

Isallusnusäña. Hacer, quitársele.<br />

Isalluchasiña. Hacerle para sí.<br />

Isallucharapiña. Hacerle para otra.<br />

Isalluni. Una que tiene manto. + O que tiene buen<br />

manto,<br />

Isallunichaña. Hacer que le tenga o dársele.<br />

Isaña. Oca o apilla que de suyo amarga, si la comen<br />

cruda.<br />

Isapaña. Oir, entender, obedecer.<br />

Isapasiña. Oírse las palabras, el ruido, &c. + Y<br />

saberse ya donde está el que se había desaparecido.<br />

Isapach'ukiña. Oir sin atención o fingir que oye.<br />

Isapamukuña. Entender uno por otro o no entenderlo<br />

puntualmente. + O ir a saber algo y no volver con<br />

la respuesta.<br />

Isaparpäña. Escucharlo todo muy bien y enterarse en<br />

ello.<br />

Isapaniña. Ir a oír o saber.<br />

Isapäsiña. Dejar que le oigan o mandar alguno que<br />

oiga si dicen algo de él.<br />

Isapakaña. 3 -ki. Estar oyendo.


346 Ludovico Bertonio<br />

Isapaskaña. Idem.<br />

Isapkataña. Escuchar bien.<br />

Isapawaña. Oír de presto.<br />

Isapawäsiña. Oír sin atención, no mirando lo que oye.<br />

Isapjasiña. Escuchar mucho tiempo.<br />

Isapxaña. 3 -xi. Percibir bien.<br />

Isapxäña. Oír juntamente con otro lo que hablan.<br />

Isapxataña. Comenzar a escuchar.<br />

Isapanaqaña. Oír en todas partes.<br />

Isapanuqata. 3 -qi. Percibir bien todo lo que oye.<br />

Isapantaña. Tomar en la memoria todo lo que dicen o<br />

enseñan.<br />

Isapakipa isaparuruña. Andar muy curioso para oír.<br />

Isaparaqaña. 3 -qi. Oír algo contra la voluntad del<br />

que habla.<br />

Isaparachaña. Perder tiempo en oír cosas.<br />

Isaparanaña. Ir a escuchar.<br />

Isaparapiña. Oír para otro.<br />

Isaparukiptaña. Embebecerse todo en oír.<br />

Isapastaqaña. 3 -qi. Escuchar.<br />

Isapt'aña. Oír por un poco.<br />

Isapthapiña. Juntar lo que oye de uno y de otro.<br />

Isapthapi isaparuña. Idem.<br />

Isaptatxaña. 3 -xi. Volver a oír el que había<br />

ensordecido.<br />

Isapata isapanuqaña. 3 -qi. Oír mucho sin percibir<br />

nada.<br />

Isapa isapaña. Oir a menudo.<br />

Iskayu vel Unkuña. Toca o mantellina. Es vocablo de<br />

los Pacases.<br />

Iskayut'aña vel iskayut'asiña. Ponérsela.<br />

Iskayut'äña. Ponerla a otra.<br />

Isi. Vestido y cualquiera tela.<br />

Isichaña. Tejer, hacer ropa.<br />

Isichasiña. Hacerla para sí.<br />

Isicharapiña. Para otro.<br />

Isi sawña. Tejerla.<br />

Isini. Vestido. + Y bien vestido.<br />

Isiwisa. Desnudo.<br />

Isiwisakankaña. Desnudez.<br />

Isilla. Humor que sale como agua después de la sangre<br />

de alguna parte lastimada.<br />

Isilla ch'isllusu. Salir este humor.<br />

Isilla vel jayra. Perezoso.<br />

Isuraña. Divertirse para no oír, no atender a lo que<br />

otro dice.<br />

Isillusnuña. Desnudársela.<br />

Isillusnusiña. Idem.<br />

Isillusnuwaña. Desnudarla a otro.<br />

Ist'asxaña. 3 -xi. Volverse a vestir, la que se había<br />

quitado.<br />

Ist'äxaña. Hacer que se vuelva a vestir.<br />

Isillusnusxaña. Volverse a desnudar.<br />

Isillusnusäxaña. Hacer que se torne a desnudar.<br />

Ist'a mä isi. Vestido nuevo que nadie se le ha puesto<br />

Ist'anawi isi. Idem.<br />

Ist'amä vel ist' anawi. Desnudo.<br />

Ist'aña. Vestírsela.<br />

Ist'asiña. Idem.<br />

Ist'äña. Vestirla a otro.<br />

Ist'asäña. Hacer que se la vista.<br />

Isut'aña vel isapaña. Oír.<br />

Isut'äña. Hacer que oiga. + O intimar algo a otro.<br />

Isujasiña. Estar escuchando a otros o poner el oído<br />

para saber que ruido hay, &c.<br />

Iswalla. Hijo adulterino.<br />

Iswalla jupa. Quinua silvestre de la que llaman<br />

qañawa.<br />

Ituña, apaña. Llevar una piedra grande, una botija y<br />

otras cosas así que se llevan como abrazando y<br />

compórtese como el mismo apaña.<br />

Ituña vel aywiña. Ir muchos juntos, personas o<br />

animales y compórtese como el mismo aywiña.<br />

Ituwaqtaña. Caerse las cosas. + Y partirse los<br />

animales, arrancar.<br />

Ituqaña. 3 -qi. Idem,<br />

Ituxtaña. Apartarse.<br />

Itunaqtaña. Estarse por ahí las cosas dichas. + Y<br />

andar muchos juntos.<br />

Itunuqtaña. Estar como amontonadas esas cosas. + Y<br />

hacer alto en alguna parte muchos parando en un<br />

lugar.<br />

Itapallu. Ortiga. + La que tiene flor llámase: urqu<br />

itapallu y la que no echa flor que también es blanda<br />

y no escuece, se llama wawa itapallu.<br />

Itinasiña. Llorar mucho.<br />

Itu. Cuando cabe en una mano vuelta hacia arriba.<br />

Iwachu, chiwari. Flojo o debilitado, sin fuerzas.<br />

Iwachuptaña. Volverse flojo.<br />

Iwata iwanuqaña. Menearse la criatura en el vientre<br />

de su madre.<br />

Iwayu, apanqa. Querido.<br />

Iwayuy saña. Requebrar.<br />

Iwayuni. Él que tiene alguna persona o cosa que<br />

quiere mucho, buena o mala que sea.<br />

Iwayu vel iñawi lurawija. Hecho mío propio o<br />

merecimiento.<br />

Iwalyuni, iñanini. Él que tiene mérito o tiene<br />

merecido. Jaychjañataki iwayunitawa: merecido<br />

tienes que te ahorquen.<br />

Iwthaltaña. Saltar lo que muelen,<br />

Iwthaltäña. Hacer saltar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 347<br />

Iwthusnuña. Saltar así.<br />

Iwthusnuwaña. Hacer saltar -ja vel -jama. Como<br />

sicut. Aka yawri chuqijakiwa: este latón o cobre es<br />

como oro. Esta partícula siempre se pospone a los<br />

nombres o pronombres o participios.<br />

Iwxaña vel iwaxaña. 3 -xi. Predicar, encomendar,<br />

amonestar, encargar, &c.<br />

Iwxasiña. Encomendar, encargar cosa que le toca -ru.<br />

Khitiru iwxasita: a quién me dejas encomendado.<br />

Iwxawaña. Dejar encomendado algo antes de irse.<br />

Taykamaru iwxaniña: deja el cargo de mi a tu<br />

madre, antes que tú mueras o vayas.<br />

Iwxawaxaña. 3 -xi. Idem. Jesucristo tatsa alaxpacharu<br />

mistuja sasina, San Pedroru iwxawaxistu:<br />

queriendo subir o antes de subir al cielo nos dejó<br />

encargados a San Pedro, iwxasiwaxaña. 3 -xi.<br />

Dejar encomendado algo suyo en el testamento.<br />

Iwxasawi aru. Testamento o encomienda.<br />

Iwxarapiña. Encomendar algo por amor de otro o<br />

amonestar para que cuide de otro.<br />

Iwxawi. Sermón o plática. ¿Janiti padrena iwxawipa<br />

isapta? ¿No has oído por ventura el sermón del<br />

predicador? Aunque mucho usan ya decir sermo o<br />

sermona.<br />

Ixi, lip'ichi, jayra. Flojo, desmacelado o de pocas<br />

fuerzas.<br />

Ixichu. Idem.<br />

Ixiptaña. Hacerse perezoso flojo sin fuerzas.<br />

Iya vel Ea. Hora sus, ea pués interjección para<br />

acometer algo. Ea maja, hora sus, ea pués, yo me<br />

voy.<br />

Iyaña. 3 -iy. Moler algo en el mortero o en piedra,<br />

como los colores.<br />

Iyaxataña. Comenzar a moler.<br />

Iyawäsiña. Molerlo todo o a poco más o menos sin<br />

cuidado,<br />

Iyaxäña. Ayudar a moler.<br />

Iyajraña. Derramar moliendo o molerlo todo.<br />

Iyanuqaña. Molerlo todo o moler mucho junto.<br />

Iyantaña. Mezclar algo con lo que muele, molerlo con<br />

otra cosa.<br />

Iyakipaña. Molerlo todo,<br />

Iyarpäña. Idem.<br />

Iyathapiña. Moler juntándolo todo, sin que quede<br />

nada.<br />

Iyasnaqaña. 3 -qi. Andar diciendo que si a todos, dar<br />

el sí como por cumplimiento,<br />

Iyaskipaña. Prometer a uno lo que había prometido a<br />

otro.<br />

Iyaskamana. El no saber decir a nadie de no.<br />

Iyawanaqu. Idem, ¡Iya! ¡wa! En hora buena. Es<br />

interjección de uno que viene en lo que se le pide,<br />

aconseja o manda.<br />

Iyasaña. Consentir en algo aprobándolo. + Creer,<br />

decir que si o dar su ascenso o beneplácito.<br />

Iyasaña. La fe, creyendo ser verdaderas las cosas que<br />

nos propone la Iglesia o el sí que uno da.<br />

Iyasawi. El acto de creer pasado o el haber creído.<br />

Yanqha chuymaniru iyasawimatha chijiru punta:<br />

por haber creído a un mal hombre, te vino esa<br />

desgracia,<br />

Iyasäña. Hacer que uno crea o de su ascenso o<br />

beneplácito,<br />

Iyasäsiña. Recabar con otro que venga en lo que le<br />

pide,<br />

Iyasch'ukiña. Dar el sí o el ascenso por<br />

cumplimiento,<br />

Iyasajraña. Conceder muchos o dar el sí a quién<br />

quiere,<br />

Iyasamukuña. Idem. Aunque estos dos compuestos<br />

no son muy usados.<br />

Iyasiwi paxsi. Mes en que hacen fiesta por la cosecha<br />

y aquí suele ser por junio.


348 Ludovico Bertonio<br />

J<br />

¡Ja!. Interjección de uno que lleva o arrea animales,<br />

para que anden o vuelvan al camino.<br />

Ja saña. Decir que amenazó a las bestias, una o más,<br />

para que anduviesen, &c.<br />

Jacha. Lágrimas.<br />

Jacha ajanuni. Lloroso que siempre llora.<br />

Jacha llullumiña. Derramarlas vel jacha llullumitu:<br />

saltárseme las lágrimas.<br />

Jachaña. Llorar.<br />

Jachajachaña. Tener gana de llorar. Jachajachitu; con<br />

transición y hablando con la segunda persona.<br />

Jachajachatama: no tiene sino dos transiciones por<br />

ser neutro. Pero los verbos activos, si son<br />

acomodados para ello las admiten todas cuatro,<br />

como dijimos en el verbo alliña, componiéndole<br />

con la partícula -jacha.<br />

Jachatataña, jupitataña. Llorar todos o a voces.<br />

Jachäña. Hacer llorar.<br />

Jachiyri aru. Palabra lastimera.<br />

Jachkataña. Llegarse llorando, + O quejarse así de<br />

otro.<br />

Jachxataña. Llorar sobre la sepultura o sobre el<br />

mismo muerto que tiene presente.<br />

Jachxäña. 3 -xï. Llorar en compañía de otro. -ru.<br />

Jachantaña. Meterse a llorar con otros que lloran.<br />

Jachakipaña. Llegarse llorado.<br />

Jachathaltaña. Comenzar a llorar todos juntos.<br />

Jachakamana. Llorón.<br />

Jachanqalla. Idem.<br />

Jacha qawsilla. Idem.<br />

Jacha ajusa. Idem.<br />

Jacha vel jacharu tukuña. Resolverse en lágrimas.<br />

Jacharukiptaña. Ocuparse todo en llorar sin hacer<br />

otra cosa.<br />

Jacharanaña. Llegarse llorando.<br />

Jacha jayintaña, itinasiña. Llorar sollozando.<br />

Jacha jupiña. Llorar a gritos vel warariña.<br />

Jachawi. Lagrimales.<br />

Jachawisa jat'utaki, aqhuyaki saranaqaña. Andar<br />

con el rostro desfigurado por las lágrimas que se<br />

han secado en él.<br />

Jachusuña. Verter lágrimas.<br />

Jachakana. Una mata espinosa y redonda como erizo,<br />

cuya frutilla que es agria llaman sank'ayu.<br />

Jachu. Mil, nombre numeral.<br />

Jachu jachu. Muchos millares.<br />

Jach'a. Grande o largo o alto.<br />

Jach'a. Muchedumbre junta de algunas cosas.<br />

Jach'a qala. Piedra grande y multitud de ellas.<br />

Jach'a jaqi. Hombre alto y también hombres de tasa,<br />

que son la multitud del pueblo.<br />

Jach'ana jach'apa. Grandísimo.<br />

Jach'aptaña. Engrandecerse, crecer.<br />

Jach'axaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jach'awat'aña. Idem.<br />

Jach'achaña. Engrandecer.<br />

Jach'a. Fuertemente, recio.<br />

Jach'a arut'aña. Gritar muy recio, clamar.<br />

Jach'a nakhaña. 3 -khi. Quemar muy fuertemente.<br />

Jach'a aru. Cosa que todos suelen decir o muy<br />

notoria.<br />

Jach'a yä. Grande misterio, grande negocio.<br />

Jach'a jamu yä. Cosa de asombro o admiración,<br />

buena o mala que sea, como visiones, &c.<br />

Jach'a luqhi. Tontísimo.<br />

Jach'ana umat'asiña. Brindarse con mates grandes.<br />

Jach'a chuyma. Soberbio, que a nadie da su brazo a<br />

doblar, duro, obstinado.<br />

Jach'a chuymaptaña. Volverse cabezudo, soberbio.<br />

Jach'awanaqaña, vel jach'a unaqaña. 3 -qi. Hacer<br />

del señor o hermano mayor.<br />

Jach'awanaqäña. Dar avilantez, ser causa que no<br />

haga caso de nadie.<br />

Jach'asnaqaña, jilasnaqaña, apusnaqaña. Idem.<br />

Jach'a kalla, phuk'a phuk'a. Hongo mayor que los<br />

ordinarios.<br />

Jach'i. Un puñado de algo, cuanto cabe en el puño<br />

cerrado o en la mano abierta.<br />

Jach'iña. Llevar un puñado de algo así.<br />

Jach'ijaña. Llevar algo así, sin soltarlo o mucho<br />

tiempo.<br />

Jach'utaña. Tomar un puñado de algo.<br />

Jach'utarapiña. Tomarlo para otro y especialmente<br />

usan de este término los hechiceros cuando toman<br />

un puñado de maíz o estiércol menudo de carneros<br />

y cuentan los granos para adivinar algo. Es<br />

embuste y superstición grande.<br />

Jach'ini, tuqini. El hechicero que hace este embuste y<br />

trae consigo el maíz o estiércol para ello.<br />

Jach'ijaña. Dar un puñado de algo a alguno.<br />

Jach'ixaruña. Tomarlo.<br />

Jach'ixaräña. Darlo.<br />

Jach'intaña. Meter o echar dentro un puñado de algo.<br />

Jach'isuña. Sacarlo.<br />

Jach'ixataña. Ponerlo encima de algo.<br />

Jach'ithapiña. Juntar puñados de alguna cosa.<br />

Jach'ira. Él que trae luto por muerte de alguno y el<br />

mismo luto.<br />

Jach'ira aparasjaña. Quitárselo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 349<br />

Jach'ira saranaqaña. 3 -qi. Andar vestido de luto.<br />

Jach'irt'aña. Ponérsele.<br />

Jach'irt'asiña. Idem. Y las viudas se ponen el manto<br />

como si fuera llaquta de varón y en la cabeza una<br />

toca negra a su modo. Y los viudos no hacen más<br />

que cubrirse la cabeza con su manta por muerte de<br />

sus mujeres y de otros parientes; las mujeres por<br />

muerte de sus padres, &c. Se ponen el manto al<br />

revés como se ha dicho y bajan la faldilla del<br />

capirote, como también los varones se quitan el<br />

cordon del sombrero.<br />

Jach'u. La coca mascada que echan de la boca.<br />

Jach'ukataña. Traer coca en la boca y mascarla.<br />

Jach'ukataña. Pegar coca mascada con las manos en<br />

las apachetas y mochaderos. Es grandísima<br />

superstición.<br />

Jach'usuña. Sacar coca de la boca con la mano.<br />

Jajllaña, manaña. Escoger.<br />

Jajllasiña, manasiña. Idem.<br />

Jajllaraña, manaraña. Idem<br />

Jajllusuña. Entrelazar, escogiendo lo que le parece.<br />

Jajllu, laxra millk'uta. Tartamudo.<br />

Jajllu vel jajllutha arusiña. Tartamudear o hablar<br />

incongruamente.<br />

Jajaphuña. Dar pesadilla, con transición, jajaphutu<br />

vel amaya jajaphutu.<br />

Jajapuña. Activo. Asombrar a alguno de repente.<br />

Jajaphurachaña, vel chanjräña o chanjrantäña.<br />

Hacer ruido muy desabrido a los oídos como<br />

cuando friegan una piedra con corcho y cosas así.<br />

Jajayu. La sombra de todas las cosas.<br />

Jaju. Mosquito que pica.<br />

Jajuraña. Consolar a otro.<br />

Jajurasiña. Consolarse uno a otro.<br />

Jajurasiniña. Ir a desenfadarse.<br />

Jajurasiña, pajsarasiña vel samarasiña. Consuelo,<br />

alivio, &c.<br />

Jaka. La vida o la hacienda.<br />

Jakani jaqi. Rico.<br />

Jakampi jiwampi taypinkaña. Estar en riezgo de<br />

morir.<br />

Jakawisa jaqi. Hombre pobre.<br />

Jakakutipa arusiña. Adorar las guacas, para que les<br />

den bienes prosperidad. Pecado gravísimo de<br />

idolatría.<br />

Jakaña. 3 -ki. Vivir.<br />

Jakxaña. 3 -xi. Sanar, cobrar salud el enfermo.<br />

Jakatatxaña. Resucitar. Neutro.<br />

Jakatatäxaña. Activo. Resucitar a otro; propio de<br />

Dios. 3 -xi.<br />

Jakatataña. Neutro. Resucitar.<br />

Jakatatäña. Activo. Resucitar a otro.<br />

Jakakaña, 3 -ki. Vivir actualmente.<br />

Jakaskaña. 3 -ki. Idem.<br />

Jakäña. 3 -iy. Hacer vivir. + O dar salud. + Librar de<br />

trabajo.<br />

Jakaraña. Cobrar salud.<br />

Jakaraxaña. 3 -xi. Idem: también descansar del<br />

trabajo, andando camino.<br />

Jakaräña. Idem: jakaraxaña. 3 -xi. Activos. Librar de<br />

las manos de alguno o de trabajo.<br />

Jakasiña. Vivir en compañía de otro. -mpi.<br />

Jakasiña. Ganar de comer con su trabajo. Sawusinaki<br />

jakasiña: ganar de comer tejiendo.<br />

Jakäsiña. Hacerse librar.<br />

Jakaräsiña. Idem: niya. Infiernonkasina ¿khitina<br />

jakaräsijata? vel ¿jakäsitata? ¿Estando en el<br />

infierno de quien te harás librar o quien harás que<br />

te libre?<br />

Jakt'aña. Librarse, escabullirse.<br />

Jakt'äña. Librar de las manos de alguno, de la cárcel,<br />

&c.<br />

Jakakiptaña, usuraña. Sanar de enfermedad.<br />

Jaktusnuña. Idem.<br />

Jakaptaña. Idem.<br />

Jakartaña, samartaña. Descansar, tomar aliento.<br />

Jakaña, qanichaskaña, wikuskaña. 3 -ki. Pasar la<br />

vida con pobreza o trabajo<br />

Jakaña. La vida o vivir.<br />

Jakaña vel wawa jakaña. La madre de las mujeres<br />

donde conciben. Jakaña usutu: estar con mal de<br />

madre.<br />

Jakhiraña. Idem: libro vel yapu jakirasiña. Salir con<br />

la compra del libro y con el pleito de la chácara.<br />

Jakhintaña. Acabar de tomar de memoria lo que<br />

estudiaba y también meter peticiones, &c.<br />

Jakhikipaña. Idem.<br />

Jakhiqäki. Idem: jakiqañaki. Fácil de alcanzar.<br />

Jani jakiqä jaqi. Mezquino, escaso.<br />

Jakhiranttaña. Entrar por alguna espesura de gente,<br />

árboles, &c.<br />

Jakhikiptaña. Salir de alguna espesura.<br />

Jakhit'aña. Dar muy bastantemente de comer a la<br />

gente de casa o a los trabajadores. + Y dar muy<br />

bastante recaudo a las obras de edificios, &c.<br />

Jakhiruña, wiskaruña. Coger algún animal arrojando<br />

soga o lazo.<br />

Jakhiqta, uraqtu. La falda del cerro o cabo del que<br />

sale a la tierra o mar.<br />

Jaqi apxa. Colgadijo de cobre que las indias de<br />

algunas naciones suelen atar a la punta del cabello.<br />

Jakiri. Hijo de hermana o tía.


350 Ludovico Bertonio<br />

Jakisxaña. 3 -xi. Volverse a juntar o hallar lo que<br />

había perdido.<br />

Jakisiña. Ganar trabajando.<br />

Jakijaña, jiwayaña. Matar con espada, con lazo &c.<br />

Jakhiña. Hallar.<br />

Jakhisiña. Encontrarse con alguna persona o hallarse<br />

algo.<br />

Jakhisiña. Verse o encontrarse con alguna persona.<br />

Jichat khuru jani sipasimampi jakisijatati: de hoy<br />

en adelante no te juntes más con tu manceba.<br />

Jakhisxaña. 3 -xi. Volverse a ver juntar o tratar.<br />

Jakhisäña. Hacer que se juntan las cosas o personas.<br />

Jakhithapitaña. Encontrarse los que vienen con los<br />

que van en el camino.<br />

Jakhijaña, jakirpäña, phat'ijaña. 3 -ji. Decidir o<br />

sentenciar pleitos. Jiwañaru jakijitu: sentenciome a<br />

muerte.<br />

Jakhikataña, jakhusuña. Acabar la obra comenzada.<br />

Jakhikatasiña. Alcanzar algo.<br />

Jakhiqaña. 3 -qi. Idem: jakiqasiña. Despachar a los<br />

que se han de ir.<br />

Jakhiqani jilaqaña. Él que tiene a su cargo el<br />

despacho.<br />

Jakhirpäña. Despachar saliendo un poco con los que<br />

se van.<br />

Jakhiqaña. 3 -qi. Acabar de parir la que está de parto.<br />

Jakhixataña. Alcanzar al que va delante.<br />

Jakhinuqaña. Hallar lo que está dificultoso de topar<br />

con ello.<br />

Jakhixataniña. Ir a visitar al que vá o vuelve; o tiene<br />

algún trabajo o necesidad.<br />

Jakhistaqaña. 3 -qi. Salir al encuentro al que viene.<br />

Jakhiqäsiña. Alcanzar lo que se pretende con<br />

instancia.<br />

Jakhiraña. Salir con la compra, cuando había<br />

competidor o pleito.<br />

Jakhumä. Inumerable o cosa no contada, cuya cuenta<br />

no está tomada, estarse así por contar.<br />

Jakhunawi. Idem.<br />

Jakhusäña. Hacer que se encarezca el precio de las<br />

cosas.<br />

Jakhutaña. Concebir la mujer. Santa Ana Señora,<br />

Santa María wawapa, jani paqariwi juchampi<br />

jakhutaña: concebió a su hija sin pecado original. +<br />

Jesucristo Awkisa jani chachana jakhutata<br />

kankanti: no fue concebido por obra de varón. +<br />

Este verbo pide genitivo, Pedrona jakhutatha:<br />

concebir de Pedro.<br />

Jakhutaraqaña. Concebir de ilegítimo matrimonio,<br />

-na.<br />

Jakhusuña. Acabar la tela, el edificio y cualquiera<br />

obra.<br />

Jakhusuña, ch'axmiñ, uñiña. Dar trabajo.<br />

Wawanakaja jakhusutu.<br />

Jakhuña. Contar, numerar.<br />

Jakhukataña. Contar con lo demás, meter en cuenta o<br />

añadirle algo.<br />

Jakhuxataña. Idem.<br />

Jakhuthapiña. Sumar las partidas, resumirlo todo.<br />

Jakhut'axaña. Idem.<br />

Jakhusuña, q'arusuña. Idem.<br />

Jakhut'asiña. Resumirse o sumarse tantos en número.<br />

Qullqija qayqachixa patakaki jakhut'asi: toda mi<br />

plata viene a resumirse en cien pesos o suma toda<br />

cien pesos.<br />

Jakhutaña. Activo. Ablandar la tierra, es efecto de la<br />

lluvia. Uraqi jallu jakhuti.<br />

Jakhuña: Estimar, preciar, hacer caso. Uraqi<br />

kusisiñanaka jani aka jichurusa jakhujatati: no<br />

hagas más caso que de una paja, de todos los<br />

placeres de la tierra.<br />

Jakhu. Cosa de estima o valor. Maya jucha<br />

imantawimatha confesasiwima jani jakhuti: por<br />

haber encubierto un pecado no es válida tu<br />

confesión.<br />

Jakhuña sumäña. Cantar alabanzas o himnos a los<br />

santos como hacían antiguamente a los ídolos. + Y<br />

también cantando decir requiebros a sus<br />

enamorados.<br />

Jakhunuqaña. Idem.<br />

Jakhusiña. Estimarse unos a otros, respectarse.<br />

Jakhusäña. Hacer caso de algo. Awkimana arupa<br />

jakhusäma: haz caso de lo que dice tu padre.<br />

Jakhusäsiña. Idem.<br />

Jakhusiña. Neutro. Pasivo ser estimado o valer. Aka<br />

uraqina qullqi jani jakhusiti vel ancha jakhusi: en<br />

esta tierra no es estimada la plata o es de mucha<br />

estima.<br />

Jakhusiña. Hacerse estimar.<br />

Jakhusiña. Parecer con los demás para que vean que<br />

no ha faltado a la obra.<br />

Jakhusiniña, jakhusiri maña. Ir para que no le echen<br />

menos donde los demás acuden.<br />

Jak'a. Cercano o cerca. Utaja jak'akiwa: mi casa está<br />

cercana, no lejos.<br />

Jak'ankaña. Estar cercano.<br />

Jak'akataña. Acercarse.<br />

Jak'arapiña. Llegarse a alguno.<br />

Jak'aranaña. Idem.<br />

Jak'asiña. Acercarse uno a otro.<br />

Jak'athapitaña. Idem.<br />

Jak'achäña. 3 -iyi. Acercarse, faltarle poco para


Vocabulario de la Lengua Aymara 351<br />

llegar. Penitencia luririnaka alaxpacharu<br />

jak'achäpisqi.<br />

Jak'aptaña. Idem: markaru jak'aptataña vel marka<br />

jak'aptistu: estamos cerca de pueblo o el pueblo<br />

esta cerca dr nosotros.<br />

Jak'axaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jak'a. [Prope,] cuando es preposición, pide -na, -ru,<br />

-tha, según el verbo fuere de quietud o<br />

movimiento. Uta jak'ana jiwi, uta jak'aru juti, uta<br />

jak'atha sari.<br />

Jak'ajana, jak'ajaru, jak'ajatha. Cerca de mí y así<br />

de los demás posesivos.<br />

Jak'aja. Mi vecino. Uta vel marka jak'aja: vecino de<br />

mi casa o pueblo. Y así también de los demás<br />

posesivos.<br />

Jak'asä. Palillo delgado para acabar la tela.<br />

Jak'asäña. Ir acabando la tela.<br />

Jak'atjama, jilatjama. De repente o a deshora.<br />

Jalanqula. Los agujeros o huecos de un juego así<br />

llamado que algo se parece al de las tablas.<br />

Jalanqulasiña vel Jalanqulaña. Jugar a este juego.<br />

Jalaña. Volar y también correr el agua por los ríos y<br />

los hombres.<br />

Jalantaña. Abalanzarse. Chijiru jalantaña: tener algún<br />

desastre. + Jucharu jalantaña: caer en pecado.<br />

Usuru, &c.<br />

Jalantaña. Entremeterse en negocio ajeno. Jani<br />

jalantittati: no te entremetas en mis cosas.<br />

Jaläña. Dividir, partir -ru.<br />

Jalaqtaña. Quedarse atrás. Misaru jalaqtaña: faltar a<br />

misa.<br />

Jalawaqtaña. Idem.<br />

Jalaxtaña. Apartarse los que están juntos. Päru<br />

jalaxtama: apartaos en dos bandos. + Marmimpi<br />

jalaxtama: apartate de la manceba.<br />

Jalaxtaña, laxraptaña. Henderse, abrirse la pared,<br />

&c.<br />

Jalaxtäña. Apartar.<br />

Jalaqaña. 3 -qi. Caerse algo.<br />

Jalaqaniña. Caerse hacia nosotros, volar o<br />

derrumbarse algo.<br />

Jalaqtaña. Caerse. Jalaqtaniña: hacia nosotros.<br />

Jalaxataña. Caer encima.<br />

Jalaxataña, aruxataña. Ayudar, favorecer.<br />

Jalaxatirini. Uno que tiene quien le favorezca.<br />

Jalaxatiriniwisa. Que no le tiene.<br />

Jalaxatiriwisa. Idem.<br />

Jalakipaña. Idem: favorecer.<br />

Jalakipiri. Favorecedor.<br />

Jalaxaruña. Idem.<br />

Jalaräña, t'ijuräña. Cortar la cabeza, degollar.<br />

Jalakataña. Arremeter contra otro para sacudirle o<br />

para defender a otro.<br />

Jalakatirini. Él que tiene defensor.<br />

Jalat'äña. Ir a dar nueva.<br />

Jalat'äniña. Idem.<br />

Jalathapitaña, wayuthapisiña. Venir a las manos<br />

riñendo o peleando, + O encontrarse en el camino.<br />

+ Encogerse el brazo o la pierna.<br />

Jalathaptäña. Hacer que vengan a las manos, se<br />

encuentren, se encoja el brazo, &c.<br />

Jalaña. Palpitar el corazón, los ojos, el pulso, &c.<br />

Jalakipa jalaruruña. Ir y volver corriendo o volando.<br />

+ Y también dar vueltas el volante del reloj, &c.<br />

Jalthusnuña. Salirse un clavo o una persona de entre<br />

muchos, desamparar el pueblo, &c.<br />

Jalsuña. Idem.<br />

Jalajtaña. Diferenciarse. Q'illumpi chupikampi jalajti,<br />

pumampiña caballo jalajti: diferenciarse lo amarillo<br />

del colorado, el caballo del león, &c.<br />

Jalajtaña. Decir la diferencia que hay entre las cosas.<br />

Jalajtäsiña, lakisiña. Repartir algo entre sí.<br />

Jalakipta jalarurtaña, phirurukipta<br />

phirurururt'aña. Dar vueltas alderredor o<br />

discurrir de un cabo a otro.<br />

Jalat'aña. Dar o venir a las manos de alguno.<br />

Jalat'aña, jark'aña. Atajar, de tener al que va<br />

huyendo.<br />

Jalaranttaña, aparantt'aña, allranttaña. Hundirse la<br />

casa, el tejado, hombres, &c.<br />

Jalutaña. Levantarse volando.<br />

Jalutäña. Levantar caza.<br />

Jaluthaltaña. Levantarse todos.<br />

Jalutaña. Desear mucho alguna cosa de que tiene<br />

necesidad. Manq'atha jalutaña.<br />

Jalutaña. Encolerizarse.<br />

Jaluta chuymani. Colérico.<br />

Jalanawi jiwäña. Matar sin dejar a nadie con vida.<br />

Jalajala jaqi. Diligente. + O que anda de puntilla.<br />

Phapallitha sariri. Idem.<br />

Jalankachu, qallu qallu. Idem.<br />

Jala usu, thala usu. Temblor de todo el cuerpo,<br />

enfermedad que da en los Yungas hacia Larecaja.<br />

Jalla, ampi. Así es, bueno está. Interjección de uno<br />

que aprueba algo o concede que sí.<br />

Jalla jalla. Bueno está, bueno está.<br />

Jalla jalla ulläña. Dar las gracias al bienhechor. + O<br />

el para bien al que hizo algo digno de loa.<br />

Jallaxchiña. Tener hambre. Manq'a jallaxchiña vel<br />

manq'atha: tener todo su deseo y pío en algo.<br />

Jucharu jallaxchiña, Diosaru jamp'atiñaki<br />

jallaxchiña: en servir a Dios y así de todas las


352 Ludovico Bertonio<br />

cosas.<br />

Jallaxchäña. Hacer tener hambre o deseo.<br />

¿Kunalayku ñuñutha wawa jallaxchäña?¿Por qué<br />

no das el pecho a tu hijo que tanta hambre tiene de<br />

mamar?<br />

Jallaxchintaña, sisantaña. Darse un hartazgo de<br />

comer o de otras cosas buenas o malas. Manq'a<br />

jallaxchintasma, uma jallaxchintasma: "Nolite<br />

gravare corpora vestra crápula, &c. ebrietate".<br />

Jallchita, jallpaña. Mascar coca.<br />

Jallchikataña, jallpakataña. Idem.<br />

Jallchisiña, jallpasiña. Idem.<br />

Jallchuraña, jallparaña. Tomar presto de memoria.<br />

Jallchuraña. Hacer tomar presto de memoria o ayudar<br />

a ello.<br />

Jalliña vel jallisiña. Buscar de comer, rescatando,<br />

trabajando, &c. Jallisiniña: ir a buscarla.<br />

Jalliña vel Jallisiña. Parir hijo o hija habida en buena<br />

guerra. Pedrona wawa jallisitawina: revolvióse con<br />

Pedro y tuvo un hijo de él.<br />

Jallisita vel k'utusita wawa. Hijo habido así.<br />

Jalliña vel jallisiña. Comer los pájaros lo que hallan<br />

por los campos y en otras partes.<br />

Jallinaqasiña. Andar buscando la comida en todas<br />

partes.<br />

Jallisuña. Sacar la comida escarbando como los<br />

pájaros.<br />

Jallijraña. Esparcirse a muchas partes para buscarla.<br />

Jallk'a, Llajlla. Medroso, cobarde.<br />

Jallk'asiña. Acobardarse, desmayar en acometer o<br />

proseguir.<br />

Jallk'aptaña, q'unchiptaña. A brazarse con deseos<br />

torpes. + Dicen también janchija jallk'aptitu,<br />

q'ünchiptitu: estar alterado con esos deseos.<br />

Jallq'aña, jallpaña. Lamer.<br />

Jallq'usuña. Lamerlo todo.<br />

Jallpaña. Lamer como jallq'aña. + Y también comer<br />

tomando la comida con los dedos, tenedor o<br />

cuchara. Y así dicen: kuka jallpaña, tomándolo con<br />

los dedos; y jallpaña, con la lengua o con los labios<br />

solamente.<br />

Jallpasiña. Lamer o comer así.<br />

Jallpsuña, q'umusuña. Comerlo todo, limpiar el<br />

plato.<br />

Jallparaña. Lamer con el dedo.<br />

Jallparaña, jallchuraña. Tomar presto de memoria.<br />

Jallpasiña, k'ask'isiña. Estar bien ajustadas las<br />

piedras del edificio o las tablas, &c.<br />

Jallpasäña. Ajustarlas bien.<br />

Jallpasiña. Relampaguear. Qallisä jallpasi. + Asiru<br />

laxra jallpasi, jawq'usu jawq'anti: embravecerse la<br />

culebra sacando y metiendo la lengua. + Nina<br />

jallpasi, jawq'usu jawq'anti: arder mucho el fuergo<br />

echando muy grande llama.<br />

Jallpakataña. Llegarse la llama del fuego a alguna<br />

parte.<br />

Jallpakipa, jallparuruña. Lamer y relamer con los<br />

dedos o lengua.<br />

Jallpa q'usi jaqi. Jactancioso , que dice que tiene esto<br />

y lo otro, no siendo verdad, fanfarrón también.<br />

Jallpa yawrima. Idem.<br />

Jallpa Jallpa. Idem: fanfarrón que promete de hacer y<br />

decir y no hace después nada.<br />

Jallu. La lluvia, sin j significa "pudenda virorum".<br />

Jalluña. Llover.<br />

Jalluyaña. Hacer llover, es propio de Dios y a quien<br />

su majestad lo concediere.<br />

Jallunaqaña. 3 -qi. Llover, acá y allá en muchas<br />

partes.<br />

Jalluña. Llover sin cesar.<br />

Jallukipaña. Llover mucho.<br />

Jallurukiptaña. No hacer otra cosa sino llover todo el<br />

día.<br />

Jalluptaña. Estar el tiempo metido en agua.<br />

Jalluthaltaña. Llover mucho.<br />

Jalluxataña. Llover sobre algo.<br />

Jalluraña. Dejar de llover.<br />

Jalluwaxaña, jalluwawaxaña. 3 -xi. Haber dejado de<br />

llover, escampar ya.<br />

Jallumukuña. Idem.<br />

Jalluwäwaxaña. Idem.<br />

Jallurpäña. Idem.<br />

Jallurapiña. Llover por nosotros.<br />

Jalluntaña. Llover dentro de casa.<br />

Jallurantaña. Llover dentro de alguna casa, &c.<br />

Jalluthapiña. Juntarse la lluvia de todas partes.<br />

Jallukataña. Llover dando el aguacero en alguna<br />

pared.<br />

Jalluranaña. En laderas de cerros o al pie de paredes,<br />

&c.<br />

Jalluña uraqi. Tierra donde llueve bien a sus tiempos.<br />

Jalluwisa uraqi. Donde no llueve.<br />

Jallutatxaña. Volver a llover.<br />

Jallutataña. Extenderse mucho la lluvia.<br />

Jallusiña. Llover mucho.<br />

Jalluch'ukiña. Llover como por cumplimiento, poca<br />

cosa.<br />

Jallunaqtaña. Haber abundancia de lluvia, no faltar<br />

agua en todos sus tiempos.<br />

Jallukakiña. Estar lloviendo.<br />

Jallukipa, jallururuña. Llover y rellover mucho.<br />

Jama. Así. Kamisa nä lurathajamaki lurama: como


Vocabulario de la Lengua Aymara 353<br />

hice yo así haz tú.<br />

Jamakipha. Estése así.<br />

Jama. Manera. Akajama lurama: haz de esta manera.<br />

Jamachaña. Idem. O como: akajamachama,<br />

ukajamachama, khujamachama.<br />

Pedrojamachama, &c. Haced de ésta, de aquella<br />

manera, como yo, como Pedro, &c. Anteponiendo<br />

el pronombre o nombre que fuere necesario. Janirja<br />

juchakichusitatha comulgirinaka. Judasa<br />

comulgasina jamachapisqi: los que comulgan, sin<br />

arrepentirse primero de sus pecados, comulgan<br />

como Judas.<br />

Jamachaña. Paréceme que. Churasinajamachaña:<br />

paréceme que di, por que hay sólo un supuesto.<br />

Pedro churipanajamachaña: paréceme que Pedro<br />

dio. Churasinajamachasma: paréceme que te dí.<br />

Churasinajamachathama: parécele que te dio.<br />

Churasinajamachitta: parécete que me diste.<br />

Churasinajamachitu: parécele que me dió. Usamos<br />

de gerundio cuando hay un mismo supuesto en<br />

ambos verbos y cuando hay dos supuestos usamos<br />

de subjuntivo. Churatamajamachasma: paréceme<br />

que tú me diste. Churatamajamachatama: parécele<br />

que tú le diste. Churatajajamachitta: parécete que<br />

yo te di. Churatajajamachitu: parécele que yo le dí.<br />

Churatapajamachaña, -jamachata, -jamachi:<br />

paréceme, parécete, parécele que aquel me dió, te<br />

dió, le dió. Esto es la suma de lo que dijimos en la<br />

gramática. 2. p. 7. C. § 2. acerca de este verbo<br />

jamachaña, cuya construcción es algo dificultosa.<br />

Jama. Cada. Urujama: cada día. Idem: urunjama vel<br />

urunkuna. Y así se hará posponiendo a los demás<br />

nombres que significan tiempo como son: aruma,<br />

paxsi, mara, &c. + Matkanjama, iglesianjama: en<br />

cada pueblo, en cada iglesia. Y así se dirá también<br />

posponiendo a cualquier otro nombre de lugar. +<br />

También se pospone a los nombres verbales de esta<br />

manera. Jaychasinjama: cada vez que riño.<br />

Manq'anjama: todas las veces que como.<br />

Ullijanjama: todas las veces que miro. Y el verbo<br />

que se le siguiere mostrará si se habla de primera,<br />

segunda o tercera persona.<br />

Jamaki. No más que o solamente y no más después<br />

acá. Masuru manq'awi vel manq'atajamakitawa:<br />

comí solamente ayer y no más después acá.<br />

Mimara confesasiwi vel confesata jamakithawa:<br />

confóseme el año pasado y no otra vez después<br />

acá. Jicha arumanti ulljawijamakiwa usuri: vieron<br />

esta mañana al enfermo y después acá no le han<br />

visto más.<br />

Jamana, -jamaru, -jamatha. Mientras yo, tú, aquél<br />

estaba haciendo algo. Säkaskawijamana<br />

jiwatawina: murió estando o mientras estaba en<br />

pie. Idem: säkkirijamaki. + Manq'awijamaruki<br />

puritu vel manq'akiriru: llegó mientras yo estaba<br />

comiendo. + Manq'awijamatha mistuna. Idem:<br />

manq'asinajamaki mistuna: salió mientras estaba o<br />

de donde estaba comiendo. En todas las susodichas<br />

oraciones podemos usar con mucha elegancia del<br />

gerundio o cuando hay un mismo supuesto y<br />

cuando hay dos de subjuntivo. Nä<br />

manq'akipanajamaki mistuna vel jiwana, purina,<br />

&c. Mientras yo estaba comiendo salió, murió,<br />

llegó, &c.<br />

Jama. Estiércol excremento de la comida. + Y<br />

también escoria de los metales y otras cosas.<br />

Jamaña vel jamaraña. Proveerse, echar los<br />

excrementos.<br />

Jamakipaña. Tomarse de orín el hierro y otras cosas.<br />

Enmohecerse.<br />

Jamakipaña, quyrarikiptaña. Idem: tomarse de orín,<br />

enmohecerse.<br />

Jamäña. Hacer que el ganado estercole el campo,<br />

Jamakipaña. Estercolar el ganado toda la chácara o<br />

ensuciar todo el lugar donde uno está.<br />

Jamaxataña. Estercolar encima de algo o ensuciarse.<br />

Jama pillmiña. Proveerse las bestias o personas fuera<br />

de juicio que no miran por la limpieza como son<br />

los niños, borrachos.<br />

Jamanqaña. Estar en ayunas desde ayer acá.<br />

Jamani sankararani qullqi. Plata de mucha escoria.<br />

Jamaru tukuña. Irse en escoria la plata o metales.<br />

Jamaña. Idem: ch'ina. La vía por donde los animales<br />

estercolan.<br />

Jamaña, ch'ina. Palabras sucias que estos indios<br />

dicen a las personas con quien se amohinan,<br />

aunque sean sus madres.<br />

Jamaña. Servicio para proveerse.<br />

Jamaña, wanuña, pasuña. Dejar pasar la ocasión de<br />

gozar o haber algo de contento. Alaxpacha kusisiña<br />

jamaña pasuña, janq'u usnuña: dejar pasar la<br />

ocasión de alcanzar la bienaventuranza.<br />

Jamaqura. Una mantellina que suelen ponerse las<br />

incas, mucho menor que el manto y mayor de la<br />

que llaman unkuña. + Y también sirve de pañales<br />

de los niños.<br />

Jamaqurat'äña. Poner esta mantellina o pañales.<br />

Jamaqaña, miraqaña. 3 -qi. Multiplicarse así la plata<br />

dándola a logro.<br />

Jamaqäña. Dar a logro, o multiplicar la plata así.<br />

Jama llulluwawa. Hijo pequenito.<br />

Jamasaki. Escondídamente o a escondidas. Awkipa


354 Ludovico Bertonio<br />

jamasaki maqawina: fuese a escondidas de su<br />

padre.<br />

Jamaskata. Idem.<br />

Jamast'ä, ch'amakast'a, jaqhastt'äki arusiña.<br />

Hablar dobladamente, dando a entender una cosa y<br />

sintiendo otra y hablar por parábola o enigmas.<br />

Jamast'äña, ch'amakast'äña. Quitar la luz o la vista<br />

poniéndose delante.<br />

Jamach'i. Pájaro. Jamach'ikisna: o quien tuviera alas<br />

para ir en un vuelo allá.<br />

Jamch'a. Afrechos o granzas y cosas así que quedan<br />

después de cernidas.<br />

Jamch'a jamch'aki arusiña. No darse a entender<br />

bien en lo que dice.<br />

Jamk'a vel jank'aki, llaki, kayki, thusaki. Luego al<br />

momento, presto.<br />

Jamk'aña, jananaña. Darse prisa. Qhulli jamk'ama:<br />

date prisa en arar; ilaña. Idem.<br />

Jamk'anchaña, ch'amanchaña. Idem.<br />

Jamk'achaña. Idem.<br />

Jamk'achkataña. Darse prisa en llegar a alguna parte.<br />

Jamk'aniña. Prisa en venir.<br />

Jamk'achaniña, ilaniña. Idem.<br />

Jamk'äña. Dar prisa a otro.<br />

Jamk'achäña. Idem.<br />

Jamk'arpäña. Despachar a otro enviándole con<br />

brevedad.<br />

Jamk'antaña. Entrar presto.<br />

Jamk'usuña. Subir con presteza.<br />

Jamk'astakiña. Andar o acabar algo en un tris.<br />

Jamk'akipaña, jananakipaña. Pasar adelante sin<br />

parar, acabar de prisa, &c.<br />

Jamqhu vel jamu. Manera. Maya jamqhu arusi: habla<br />

de otra manera diferente, no tan buena.<br />

Jamqhu. Cosa sin primor, mal hecha.<br />

Jamqhu isi. Ropa mal tejida.<br />

Jamqhu aru. Vocablo impropio o palabra injuriosa.<br />

Jamqhu aycha. Carne hedionda o mal guisada, &c.<br />

Jamqhu jaqi, chari jaqi. De poca confianza, poco<br />

saber, poco obediente, &c.<br />

Jamqhusnaqaña, pantasnaqaña. Errar, hacer las<br />

cosas imperfectas y con muchas faltas.<br />

Jamillu. Liga de coger pájaros.<br />

Jamilluña. Coger con ella algo.<br />

Jamillunchaña. Dar con liga o pegarla a alguna cosa.<br />

Jamillujasiña. Quedar enligado.<br />

Jamillukipasiña. Idem, jamillukipaña. Ponerla en<br />

muchas partes.<br />

Jamillujaña, machäña. Emborrachar a otro, cogerle<br />

con la liga de la chicha o vino.<br />

Jamillujata jaqi. Borracho que anda trabados los pies<br />

como con liga.<br />

Jamphana, jak'atjama, llatjama. De improviso,<br />

repentinamente, a deshora.<br />

Jamphanjama. Idem.<br />

Jampanchaña. Coger de repente, llegar o venir de<br />

improviso, &c.<br />

Jamp'at'iña. Adorar, reverenciar, rogar y besar, &c.<br />

Jamp'at'ijamama vel jamp'at'ijäma. Beso las<br />

manos de Ud. merced. Poniéndole en futuro, con<br />

transición.<br />

Jamp'at'isiña. Besarse uno a otro y volverse amigos.<br />

Jamp'at'isxaña. Volverse amigos.<br />

Jamp'at'ikaña. 3 -ki. Estar haciendo oración o<br />

rogando a Dios.<br />

Jamp'at'irapiña. Rogar por otro.<br />

Jamp'at'ikamana. Dando mucho a la oración,<br />

anteponiendo a Dios.<br />

Jamp'at'u. Sapo. P'ati. Idem.<br />

Jampi, qulla. Medicina o emplasto para curar.<br />

Jamphiña. Curar el enfermo aunque son vocablos del<br />

quechua.<br />

Jamp'i. Maíz o quinua tostado.<br />

Jamp'iña vel jamp'isiña. Tostar así en alguna olla,<br />

&c.<br />

Jamp'ixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jamp'ichaña, jamp'ichasiña. Idem.<br />

Jamu. Manera. Maya, paya, kimsa jamu: de una, dos,<br />

tres maneras.<br />

Jamuchaña. Hacer de una manera, anteponiendo los<br />

numerales; maya jamuchaña, paya jamuchaña, &c.<br />

Jamukipaña. Mudarse, transformarse de una manera,<br />

dos tres; según el número precedente.<br />

Jamuña vel jamut'aña. Entender, percibir con el<br />

entendimiento, pensar, imaginar. Inaki jamuña:<br />

tener algo por de poco momento y de ordinario le<br />

precede ina o inaki.<br />

Jamurpäña, tuqirpäña, unanchaña. Idem. Y más<br />

ordinario.<br />

Jamurpäsiña. Idem.<br />

Jamuta jamanuqaña. 3 -qi. Dar y tomar<br />

discurriendo.<br />

Jamurpäña vel jamurpäsiña. El entendimiento,<br />

potencia del alma.<br />

Jamuraña. Dibujar o trasladar sacando el dibujo de<br />

otra cosa.<br />

Jamuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Jamut'aru luraña. Hacer algo a imitación de alguno,<br />

Jesucristo jamutaru aka luratana.<br />

Jamuru luraña. Hacer conforme al modelo.<br />

Janana, jamk'a. A prisa, presto.<br />

Jananaña. Darse prisa en andar o hacer, &c.


Vocabulario de la Lengua Aymara 355<br />

Jananäña. Dar prisa a otro o a la obra que hacen.<br />

Jananutäña. Idem.<br />

Janaña. Cubrir con ropa, &c.<br />

Janaxataña. Cubrir por encima.<br />

Janaxatasiña. Cubrirse, cobijarse.<br />

Janaxatasiña. Ropa para cubrirse.<br />

Janakipaña. Cubrirlo todo.<br />

Janaqaña. 3 -qi. Desviar algo la ropa o antepuerta.<br />

Janaraña. Quitar la ropa, descubrir la ropa que cubre<br />

algo.<br />

Janaraxaña, iqaraxaña. Quitar las colgaduras, &c.<br />

Janathapiña. Recoger la ropa rebrujándola así, no<br />

doblándola.<br />

Janatataña. Tender o desdoblar.<br />

Janaña isi. Cobija o colgadura.<br />

Janakataña isi. Idem.<br />

Janakataña. Colgarla en la pared como los paños de<br />

corte, dóseles, &c.<br />

Januraña. Levantar antepuerta o cosa semajante.<br />

Jana. Hoja de papel; libro o de cebolla y cosas así.<br />

Jana janakipaña. Volver la hoja.<br />

Jana. Cubierta del libro, &c.<br />

Janani. Libro que tiene cubierta.<br />

Janakipaña. Echársela. Pergaminona janakipaña, &c.<br />

Janat'aña. Cubrir de presto.<br />

Janañawisa. Libro sin cubierta.<br />

Janaxa. Un pedazo de carne junto al corazón.<br />

Janqaltaña, apaxtaña. Quitarse las nubes, serenarse<br />

el dia.<br />

Jankhara qala. Piedra áspera.<br />

Jankhara ajanuni. Que tiene costras en el rostro.<br />

Jankhara pirqa. Pared mal enlucida.<br />

Janch'axnuqtaña. Dar batacazo.<br />

Janch'axtusnuña. Idem.<br />

Janch'axrantaña. Caer de alto.<br />

Janch'axkattäña. Abarrajar a la pared.<br />

Janch'axtäña, liq'irpäña. Dar un grande mojicón.<br />

Janchi vel aycha. Cuerpo de todos los animales.<br />

Janchini. Animal que tiene cuerpo y no de otras<br />

cosas.<br />

Janchini animani. Que tiene cuerpo y alma o alma<br />

con el cuerpo.<br />

Janchini ch'amani. De buen cuerpo o de buenas<br />

tuerzas.<br />

Janchi susuña, phiswata. Flaco, arrugado sin fuerzas.<br />

Janchixtara aychaxtara. Gordo de muchas carnes,<br />

fuerte.<br />

Janchillchapi, aychallchapi. Idem. Y también todo<br />

pulpa, carne sin hueso.<br />

Jani. No. Janiwa. Idem.<br />

Janina janipa. De ninguna manera.<br />

Jani pampa. Sin duda, sin falta.<br />

Jani ullasiña. Desesperar.<br />

Jani Dios ullastti. Desesperar de Dios.<br />

Jani Dios wanqtti. Idem: Jani Dios nä yanaparikti<br />

saña.<br />

Janichasxaña. 3 -xi. No estar firme en su palabra o<br />

concierto, volver atrás de lo que dijo.<br />

Janichasäxaña. 3 -xi. Hacer o ser causa de que uno<br />

quiebre su palabra.<br />

Janirja. Aún no es tiempo, espera un poco.<br />

Janirja jayaki. En breve, dentro de poco tiempo.<br />

Janimana. Dicen que no.<br />

Jani chhuluni, jani waykani. Estar ocioso, sin oficio;<br />

&c.<br />

Jank'a amka. Papa sarnosa.<br />

Jank'a usu vel chuqu usu. Sarampión o viruelas.<br />

Jank'a puri. Comenzar este mal.<br />

Janq'u paqaqaya. Blanco.<br />

Janq'uña. Blancura.<br />

Janq'uchaña. Blanquear.<br />

Janq'uxaña. Volverse blanco.<br />

Janq'uptaña. Idem.<br />

Janq'u yapu. Tierra fértil.<br />

Janq'u asnuña, pasuña. Dejar de alcanzar algo de su<br />

contento, bueno o malo.<br />

Janq'usnuwatiya. Ser causa de que no alcance.<br />

Janq'u, qila, qiwa. Cojo.<br />

Janq'unaqaña. Andar cojeando.<br />

Janq'uxaña. 3 -xi. Volverse cojo.<br />

Jant'akuña. Tender algo en el suelo, pared o mesa.<br />

Ikiña jant'akuña: Hacer la cama. Frontal jant'akuña:<br />

poner frontal.<br />

Jant'akuxaña. Tender algo encima de lo que está<br />

puesto.<br />

Jant'akhu. Estrado o alfombra que sirve de estrado o<br />

colgadura. + Y también almohada. Qala jant'akuni<br />

ikiña: dormir sobre piedra, Ch'api ch'api jant'akuni:<br />

sobre espinas.<br />

Jant'akuña. Enladrillar, empedrar, &c. Latrilluna,<br />

qalana, jayu jayuna jant'akuña.<br />

Jankhiña, jankhiraña. Roer.<br />

Jankhikipa jankhiruruña. Roer algo volviendo y<br />

revolviéndolo.<br />

Jankixataña. Bajarse para beber o para otra cosa. + Y<br />

Trabajar sin alzar cabeza.<br />

Jant'axtaña, t'akut'aña, llamp'uptaña. Echarse el<br />

aire y sentarse todos.<br />

Jañachu. Garañón. + Y también uno muy deshonesto<br />

y lujurioso.<br />

Jañak'ä tunqu. Maíz negro.<br />

Jañak'ä jaqi. Negro o sucio.


356 Ludovico Bertonio<br />

Janaki, mak'aki, kikpaki. Retrato vivo, muy<br />

parecido.<br />

Jañira. Era para pisar quinua.<br />

Japa. Niño que no tiene discreción.<br />

Japa chuymani. Sin entendimiento.<br />

Japaña. Pagar toda la deuda.<br />

Japaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Japjaña. 3 -ji. Idem.<br />

Japaqasxaña. 3 -xi. Idem. Y entiéndese también de<br />

pena y cualquiera otra obligación. Mutu, jaqimaña<br />

japaqasxathawa: he pagado la pena, he dado los<br />

indios, he cumplido mi obligación.<br />

Japakataña. Meter en la danza a alguno diciendo que<br />

el también está culpado. Pedro vel Pedroru<br />

japakatama: mete también en la danza a Pedro.<br />

Japi. Mujer preñada; y wallq'i, compete a las hembras<br />

de todos los brutos.<br />

Japixaña. 3 -xi. Concebir.<br />

Japitaña. Idem.<br />

Japiwaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Japitäña. Empreñar. Activo.<br />

Japiwäña. Idem.<br />

Japiyaña vel japäña. Idem.<br />

Japäxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Japu laq'a. Tierra muy seca como ceniza, como la<br />

que suele haber encima de la ciénaga ya seca.<br />

Japu tunqu. Maíz fácil de roer blando.<br />

Japuptaña. Secarse así la tierra y el cabello revuelto,<br />

&c.<br />

Japuchaña. Secar o quemar así la tierra, la hierba y<br />

otras cosas, el sol o el fuego. Ninana japuchaña:<br />

pegar fuego.<br />

Japu, waja. Papas o corderos, cuyes, pájaros y cosas<br />

semejantes asadas con terrones calientes que están<br />

abrasando.<br />

Japu manq'aña. Comerlo así asado.<br />

Japuchaña, wajaña. Asar así y también cocer cal o<br />

yeso en pequeña cantidad o en hornillos.<br />

Japu, t'axalli ñaq'uta. Cabello revuelto, erizado.<br />

Japutaña. Estar así la cabeza o el cabello<br />

enmarañado.<br />

Japhlla. Bravo, arrebatado.<br />

Japhlla chuymani. Idem.<br />

Japhllasiña. Embravecerse, salir de si de pura cólera<br />

y braveza.<br />

Japhalla vel ch'usa. Nombres. Ausente, vacío, nada,<br />

"nihil". Dios awkisa kunamana kawkimana<br />

japhallaña lurana: hizo de nada todas las cosas o de<br />

lo que no era o no había.<br />

Japhallawa Pedro. Está ausente Pedro.<br />

Japhallawa, ch'usawa aka uta. Vacía está esta casa.<br />

Japhallaptaña. Ausentarse.<br />

Japhallaxaña. 3 -xi. Idem. Y también no tener nada,<br />

teniendo antes algo.<br />

Japhallaru maña. Resolverse en nada.<br />

Japhallaru tukuña. Idem.<br />

Japallachaña. Hacer o ser causa de que se<br />

desaparezca.<br />

Japhalläña. Idem. Por todas estas maneras de<br />

compuestos se ve que estos dos vocablos, japhalla<br />

y ch'usa, son nombres y por eso no son anómalos o<br />

irregulares; si hacen en -a, en la tercera de<br />

indicativo, pues también todos los nombres<br />

acabados en -a, cuando se componen con las<br />

terminaciones de -kankaña, se acaban en -a, como<br />

qhapaqawa: es rico. Lo cual queda notado también<br />

arriba cuando se trató de su compañero ch'usa que<br />

también probamos ser nombre.<br />

Jaqi. Varón o mujer, nombre común de dos.<br />

Jaqikankaña. El ser o la naturaleza humana.<br />

Jaqichaña. Hacer que uno sea hombre y le valga por<br />

su pico.<br />

Jaqichasiña. Tener alma ya la criatura, estar ya<br />

concebida. Janirja wawa jaqichasipana sullutawina:<br />

movió antes de ser animada la criatura.<br />

Jaqichasiña. Arribar el que estaba muy enfermo.<br />

Jaqichasxaña. Idem.<br />

Jaqiptaña. Idem. Y también volver en sí el que estaba<br />

pobre siendo antes rico.<br />

Jaqiwasiña susisiña. Tratarse, hablarse<br />

familiarmente, -mpi.<br />

Jaqiwasixaña. 3 -xi. Susisxaña arusisxaña. Volverse a<br />

hablar los enemistados.<br />

Jaqiwathaptaña, jallphathaptaña. Cobrar amistad<br />

con quien antes no la había.<br />

Jaqichasiña. Idem.<br />

Jaqichaña. Sujetar, avasallar.<br />

Jaqit'askaña. 3 -ki. Gobernar el pueblo.<br />

Jaqit'xaña. Alzarse con los vasallos de algún señor.<br />

Pedrowa Martinana jaqinakpa jaqit'xatawina:<br />

alzóse con los vasallos de Martín.<br />

Jaqiwanuqtaña. Juntarse los hombres en algún lugar<br />

como de paso o para poblarlo.<br />

Jaqimäsa. Fantasma o gigante de alta estatura.<br />

Jaqich'uki. Hombrecillo pequeño o de poca estatura.<br />

Jaqi. Un par de cosas compañeras. Maya jaqi sapatu:<br />

un par de ellos. Paya, kimsa, pusi jaqi: dos, tres,<br />

cuatro pares.<br />

Jaqi. Los tantos del juego.<br />

¿Jaqima qayqapi?. ¿Cuántos tienes de juego? Tunka<br />

jaqinitha: tengo diez.<br />

Jaqiwa. "Pudenda virorum, &c. mulierum" y es


Vocabulario de la Lengua Aymara 357<br />

vocablo más honesto que allu y chinqi.<br />

Jaqi vel jaqhi. Peñasco.<br />

Jaqhi jaqhi. Muchas peñas juntas o cordillera.<br />

Jaqhi tiy qaqallinka. Cueva o concavidad en las<br />

peñas.<br />

Jakha, alluxa. Mucho o muchos en cantidad o<br />

número.<br />

Jaqha. Cosa aparte de por sí, que no entra con las<br />

demás.<br />

Jaqharu irpaña. Llevar o tomar aparte como para<br />

hablar.<br />

Jaqha isapaña. Entender al revés o diferentemente.<br />

Jaqhaki luraña. Hacer al revés o al contrario de lo<br />

que convenía o debía.<br />

Jaqha nayrani, ch'ulla nayrani. Tuerto de un ojo y<br />

así se dirá de otras cosas.<br />

Jaqha nayra ikiña. Dormir fingidamente o con sobre<br />

salto de si le ha de suceder algo.<br />

Jaqha chuyma aka jistha, jaqhachuymanska aka<br />

sarakiña. Por una parte imagino esto y por otra ese<br />

otro.<br />

Jaqha chuyma. Media braza de algo. Luqa jaqha<br />

chuymani: braza y media.<br />

Jaqhtatña. No llegar a tiempo. Misaru jaqht'aña: no<br />

llegué a misa con tiempo, -ru.<br />

Jaqhxatatña. Idem.<br />

Jaqhasjaña. 3 -ji. No acertar el tiro, errarlo. Jamach'i<br />

jakhutaja sasina jaqhsjaña: queriendo tirar a un<br />

pájaro, errarlo, no acertó el tiro.<br />

Jaqha mankustaña. Volver la cara a la parte contraria<br />

de donde la tiene vuelta.<br />

Jaqha manka jakhukiptaña vel jaxsukiptaña. Idem.<br />

Jaqha chuyma amawaña. Tener poco amor o no<br />

amar de veras.<br />

Jaqhakaña. 3 -ki. Amar poco o apartarse del amor de<br />

alguno. Diosana khuyata, Dios amawirita jani<br />

khuyataska, jaqhakiritawa: recibiendo merced de<br />

Dios le amas y si no eres favorecido de ét te apartas<br />

de su amor o no estás bien con él vel chuymama<br />

jaqhakiwa. Idem: jaqhakatamawa.<br />

Jaqhakata chuymani utkaña. Vivir con alguno con<br />

poco gusto o voluntad de estar con él.<br />

Jaqhakata chuymani. Uno que no vive con gusto en<br />

su pueblo que se va por los arabales, y hace como<br />

ayllu aparte, ni acude a lo que los demás.<br />

Jaqhaxta chuymani jakaña. Vivir con poca<br />

conformidad.<br />

Jaqhachaña qalana. Amenazar con una piedra,<br />

tirándola sin que le llegue para espantar.<br />

Jaqha. Algo sordo, teniendo del uno o ambos oídos.<br />

Jaqhachäña. Ser causa que uno se aparte del amor de<br />

otro o que quite la voluntad de hacerle bien. Pedro<br />

jiskichajasitu, jumaska jaqhachiyttawa: Pedro<br />

quería hacerme bien y tú le has apartado de esta<br />

voluntad.<br />

Jaqhachäsiña. Ser causa de que no le ame el que<br />

antes le amaba y quería. Pedrona jaqhachästa; en<br />

genitivo.<br />

Jaqha nayra, amaya, uru. Muy querido, muy<br />

regalado.<br />

Jaqha ullutäña. Descuidar a alguno para escabullirse<br />

o hacer algo sin ser visto.<br />

Jaqhachasiña vel jaqhachaña. Dejar de hacer algo a<br />

su tiempo. Qhulli jaqhachasiña: dejar de arar.<br />

Jaqhsjaña. Idem.<br />

Jaqht'äña. Idem.<br />

Jaqhskataña. Dejar de comer lo que su estómago<br />

pedía, quedar con hambre.<br />

Jaqhspitaña. Idem.<br />

Jaqhanqha. Ancho, dícese de casas caminos, costales,<br />

&c.<br />

Jaqhanqhachaña. Ensanchar. )( su contrario:<br />

k'ullq'uchaña: enangostar.<br />

Jaqhanta uru. Un día después.<br />

Jaqhanta aruma. La noche siguiente. Jaqhanta mara,<br />

&c.<br />

Jaqhanta. Después, inmediatamente.<br />

Jaqhapha. Alguno o algunos.<br />

Jaqhaphaja. Algunos de nosotros.<br />

Jaqhaphama. De vosotros.<br />

Jaqhaphapa. De aquellos.<br />

Jaqhaphasa. De nosotros inclusive.<br />

Jaqhasaki. De despacio.<br />

Jaqhasaki mutuwaña. Castigar blandamente.<br />

Jaqhasaki arusiña. Hablar pasito o quedito, no recio.<br />

+ O despacio: wakitataki. Idem.<br />

Jaqhstäki. Dobladamente, no con llaneza. Mästäki<br />

vel watiqaki: con doblez.<br />

Jaqhstäki arusiña. Hablar con doblez y también por<br />

parábolas y enigmas.<br />

Jaqhstä aru. Parábola, enigma, aunque mejor sería<br />

introducir el vocablo parábola tratando del<br />

evangelio y declarando lo que significa este<br />

término.<br />

Jaqhstäña, mästäña. Hablar dobladamente, dando a<br />

entender una cosa, queriendo otra.<br />

Jaqhaña. 3 -qhi. Echar de la boca lo que mascan para<br />

chicha.<br />

Jaqhantaña, jumch'intaña. Echar en la olla lo<br />

mascado.<br />

Jaqhanuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Jaqharaña. Echar así poquito.


358 Ludovico Bertonio<br />

Jaqhaña. 3 -qhi Es también escupir sangre. Wila<br />

jaqhaña.<br />

Jaqharpäña. Echar cuajarones de sangre u otra cosa<br />

por la boca.<br />

Jaqhamukuña. Echar la comida o la leche los niños<br />

cuando no pueden retenerla.<br />

Jaqhawäsiña. Idem.<br />

Jaqhu. Piedra, granizo gordo.<br />

Jaqhuña. Apedrearse las chácaras o los sembrados.<br />

Jaqhuña. Arrojar algo.<br />

Jaqhurpäña. Idem. Y también arrojar para dar. Uka<br />

qala jaqhurpiyta: dame acá esa piedra.<br />

Jaqhumukuña. Arrojar por ahí.<br />

Jaqhuntaña. Arrojar dentro o de alto a bajo.<br />

Jaqhusuña. Arrojar en alto o arrojar sacando. Yanqha<br />

chuymama jaqhusuma: deja el violo o mal<br />

propósito.<br />

Jaqhuch'ukiña. Apedrear.<br />

Jaqhumukuña. Desamparar; ¿Kuna layku<br />

jaqinakama jaqhumukutha? ¿Por qué desamparas a<br />

tus vasallos?<br />

Jaqhuxaräña. Dar para que tome.<br />

Jaqhukataña. Arrojar como a la pared y también<br />

enojándose dar el hijo a su padre para que allá se lo<br />

haya o a la madre, &c.<br />

Jaqhuxatatakakixaña. 3 -xi. Liwisxaña. Estar<br />

tendido o arrojado por ahí. Uraqimpi chikasi. Idem.<br />

Jaqhukipaña. Volver algo al revés de como estaba.<br />

Ukaqutama jaqhukipama. Y así de todas las cosas<br />

piedras, reales.<br />

Jaqhukipata, llaqutat'asiña, mantiwt'asiña,<br />

isallut'asiña, &c. Ponerse la manta al revés,<br />

manteo, manta, &c.<br />

Jaqhukipa jaqhururuña. Volver al revés y al derecho<br />

algo muchas veces.<br />

Jaqhukipta jaqururtaña. Volverse y revolverse, dar<br />

vuelcos.<br />

Jaqhukipta juqururtäña. Volver y revolver, hacer<br />

dar vuelcos.<br />

Jaqhuraña. Saltear o forzar alguna mujer.<br />

Jaqhuriri, luntata. Salteador.<br />

Jaqhurantasiña. Ceñirse la manta que tome en un<br />

hombro y por debajo del brazo contrario, como<br />

suelen andando camino.<br />

Jaqhut'asiña. Echar en la olla alguna gordura o cosa<br />

que dé sabor a la comida<br />

Jaqhut'asiña. Lo que se echa así como carne,<br />

pescado, gordura, &c. y un hueso y cosas<br />

semejantes.<br />

Jaqhutusnuña, mistuña. Salir con dificultad de<br />

alguna angostura así la persona como otras cosas y<br />

también salirse del pueblo por no pasar trabajo.<br />

Jaqhuthusnuwaña. Sacar o ser causa de que se salga<br />

lo que está hincado o la persona del pueblo.<br />

Jaqhuta jaqhunuqaña. 3 -qi. Corcovear la bestia con<br />

la carga o persona que va en ella.<br />

Jararankha. Lagartija.<br />

Jararanka mich'isaki jutxaña. Volver pobre a su<br />

pueblo después de largo camino o ausencia.<br />

Jararankhaña. 3 -khi, saxsapiña. Entumecerse el pie.<br />

Jararankhitu.<br />

Jaraphi. Costillas. Kupituqi jaraphi: del lado derecho.<br />

Ch'iqa tuqi jaraphi: del izquierdo.<br />

Jaraña. Desatar, descomponer.<br />

Jarajnuqtaña. Desatarse.<br />

Jarawaqtaña. Idem.<br />

Jarasiña. Idem.<br />

Jarasiña. Quitarse los vestidos sacerdotales y<br />

cualquiera disfraz.<br />

Jararaña. Desatar la carga.<br />

Jaraqaña. 3 -qi. Soltar los carneros atados o<br />

descargar, &c.<br />

Jararpäña. Deshacer pared o descargar muchas<br />

cargas.<br />

Jarusuña. Desatar para que salga.<br />

Jarususxaña, kutäsxaña. Desquitarse al juego.<br />

Jarususiña. Idem.<br />

Jarawi. Cantar o canción.<br />

Jarawiña, waruruña. Cantarlas.<br />

Jarqhaña, ch'axruña. Mezclar.<br />

Jarqhathapiña. Idem.<br />

Jarqhaki saraña. Ir mezclados.<br />

Jarqhaña. Echar muchos garañones en una manada<br />

de ovejas.<br />

Jari. Idem: jaritha. Dificultosamente.<br />

Jariki, qaniki jakaña. Vivir con trabajo, pasar<br />

pobreza.<br />

Jaritha saraña. Andar despacio.<br />

Jariña. Lavar o enjuagar.<br />

Jarisiña, jariqasiña. Lavarse.<br />

Jariraña qaqhuraña. Fregar con arena o lavando con<br />

agua.<br />

Jarusuña. Lavar ollas y otras vasijas hondas poco o<br />

mucho.<br />

Jarusuña vel jariña. Almorzar. Lakha jarsuma:<br />

almuerza.<br />

Jarusuwawi. Él que está en ayunas sin haber<br />

almorzado ni comido.<br />

Jarusumä. Son nombres. Idem.<br />

Jarisxaña, k'umaraptxaña. Tener mejoría el<br />

enfermo.<br />

Jarpsusiña. Lavarse el rostro.


Vocabulario de la Lengua Aymara 359<br />

Jarpusäña. Lavarle a otro.<br />

Jariqu, qhapaqa. Rico, sospecho que es vocablo<br />

nuestro corrupto.<br />

Jark'aña. Quitar o embargar la hacienda a alguno.<br />

Jark'aña. Atajar al que huye.<br />

Jark'antaña. Meter dentro al que sigue cuando va<br />

huyendo.<br />

Jarma. Cosa de alta estatura.<br />

Jarma vel jaynu. Marido.<br />

Jarp'a vel kallaratanka. Sombrero de grande falda.<br />

Jarphi. Regazo. + Y también la falda de la camiseta o<br />

saya de la mujer, en que toman para llevar una<br />

haldada de algo.<br />

Jarphiña. Llevar así en la falda.<br />

Jarphixaruña. Tomar en falda.<br />

Jarphixaräña. Dar para que lleve en la falda.<br />

Jarphintaña. Meter faldadas.<br />

Jarphisuña. Sacar faldadas.<br />

Jarphinuqaña. Ponerlas abajo.<br />

Jarphithapiña. Juntarlas.<br />

Jarphutaña. Tomar faldadas y como jarphiña<br />

significa llevar, admite todas las partículas del<br />

verbo apaña.<br />

Jarphiru ichuxatasiña. Poner en el regazo.<br />

Jarphirana, manqharana. La falda del cerro.<br />

Jarphuta qhawa. Camiseta azul hasta las rodillas y<br />

de allí abajo colorada; traje es de incas.<br />

Jaru. Amargo, amargar o fuerte como ají.<br />

Jaruña. Amargar,<br />

Jarutu. Jarujaña. 3 -ji. Idem: jarujitu.<br />

Jaruta, jarujata. Él que tiene la boca amarga.<br />

Lakhajanajaruta viernesana aycha manq'atha:<br />

amargándome la boca comí carne en viernes.<br />

Jaruna apantaña. Echar en la comida o bebida algo<br />

que amargue.<br />

Jarujaña. 3 -yi. Hacer que amargue alguna cosa.<br />

Jarujäsiña. Tener amargor o amargarme algo. Qulla<br />

umasina jarujäsña: con la purga tengo la boca<br />

amarga.<br />

Jaru vel qawitu. Cama de palos.<br />

Jaru thujsaña. Oler mal. )( Muxsa thujsaña: oler<br />

bien.<br />

Jasaña. Correr. Por ser verbo de movimiento admite<br />

todas las partículas de saraña, aquí se pondrán<br />

solamente los compuestos más ordinarios.<br />

Jasaqaña. Arrancar corriendo.<br />

Jasaqataña. Allegarse a alguna parte corriendo.<br />

Jasawaxaña. Desaparecerse.<br />

Jasawäsiña. Correr y más correr, sin por qué ni para<br />

qué.<br />

Jasaniña. Venir corriendo.<br />

Jasutaña. Levantarse para ello.<br />

Jasusuña. Subir corriendo o salir.<br />

Jasaranaña. Acogerse a alguno.<br />

Jasathapitaña. Encontrarse.<br />

Jasathapiña. Rebrujarse con algo y echar a correr.<br />

Jasatataña. Correr por medio de la gente o chácaras,<br />

&c.<br />

Jasutäña. Hacer que huigan.<br />

Jasastaqaña. Encontrarse de repente con alguno<br />

corriendo.<br />

Jasa, sullt'a uraqi. Tierra blanda.<br />

Jasa marmi. Mujer flaca en pecar, consentiendo<br />

fácilmente en ello.<br />

Jastasiña. Pasarse a vivir a otra parte con todo su ato.<br />

Jasiña. Tener comezón o escocimiento. Nayra jasitu.<br />

Jasita. La persona que tiene comezón. Kayuna jasita<br />

akaru juti: por gana de andar viene.<br />

Jatha. Semilla de las plantas, los hombres y todos los<br />

animales,<br />

Jathasiña. Engendrar.<br />

Jathajaña. Engendrar no de su legítima mujer.<br />

Jathajata. Adulterino, bastardo.<br />

Jathasiña vel sapaqa. Semen.<br />

Jatha. Casta, familia, ayllu. Mayqu jatha: casta de<br />

Reyes. ¿Khiti vel kawki jathata? ¿De qué casta o<br />

ayllu eres?<br />

Jatitatay. Oyeme o padre mío. Es interjección de uno<br />

que pide o ruega con humildad.<br />

Jat'arana. Estera de ichu gordo, con que arman las<br />

chozuelas para estar en el campo mientras<br />

benefician su chácara.<br />

Jat'iña. Cavar o hacer hoyo.<br />

Jat'isiña. Rascarse o arañarse.<br />

Jat'isuña. Cavar, sacando tierra. Jat'inaqaña: cavar<br />

aquí y allí y tantear buscando algo.<br />

Jat'iwäsiña. Escarbar mucho o en muchas partes sin<br />

tiento o rascarse.<br />

Jat'usuña, japhallaru jawk'usuña. Negar a pie<br />

juntillos.<br />

Jat'iña, qhurpaña. Fatigarse mucho el enfermo o dar<br />

vuelcos.<br />

Jathi. Pesado, grave. )( Pisna.<br />

Jathiña. Pesar, ser grave.<br />

Jathuña, tuliña. Ocuparse, entender en algo.<br />

Juchakituliña jatuña, yapuki, &c. Entender solo en<br />

pecar, &c. o trabajar en alguna obra.<br />

Jat'u. Lo listado de las mantas, de alto abajo.<br />

Jat'uña, jat'usiña. Listar.<br />

Jat'uni llaquta. Manta listada.<br />

Jawch'a, tallami. Cruel, bravo.<br />

Jawq'axa waq'a. Holgazán.


360 Ludovico Bertonio<br />

Jawq'aña. 3 -qi. Azotar con vara o soga.<br />

Jawq'asiña. Azotarse a sí mismo o unos a otros.<br />

Jawq'araña, thalaraña. Sacudir la ropa u otras cosas<br />

dando con ellas o meneándolas.<br />

Jawa vel jamqu. Cosa mal labrada, mal tejida, &c.<br />

Jawaki. Imperfectamente o sin ningún primor.<br />

Jawari, amaya. El muerto o como sombra de él.<br />

Jawariña, aminaña. Contar fábulas, como para<br />

entretenimiento.<br />

Jawarixäña. 3 -xï. Contarlas al enfermo para aliviarle.<br />

Jawarisiña. Contarías uno a otro.<br />

Jawari. Fábula, cuento, patraña.<br />

Jawarim katuña. Tener algo por fábula o patraña.<br />

Jawarita vel aminatajamachaña. Pensar que le<br />

cuentan fábulas cuando le dicen o ensenan la<br />

verdad.<br />

Jawq'antaña. Dar vuelta de podenco.<br />

Jawq'usuña, pichusuña. Barrer, sacando fuera la<br />

basura.<br />

Jawq'usuña, jallpsuña. Salir la llama como de algún<br />

agujero o ventana con ruido y estruendo. Nina<br />

jawq'usu, amputaru jawq'i.<br />

Jawq'arpäña, anarpäña. Echar la gente o ganado<br />

azotando, &c.<br />

Jawq'amukuña. Idem.<br />

Jawkipaña. Plaza grande.<br />

Jawraña. Huirse, especialmente cuando son muchos<br />

los carneros, &c.<br />

Jawranaqaña. 3 -qi. Andar huyendo así los carneros,<br />

caballos, &c. Y por ser verbo de movimiento se<br />

compone con otras muchas partículas.<br />

Jawriña, jamp'iña. Tostar maíz o quinua en algún<br />

tiesto.<br />

Jawrutaña, kankhutaña. Tostar así, un poco.<br />

Jawruku. Él que va a rescatar comida a otros pueblos.<br />

Jawrukuña, jawrukuniña. Ir a rescatar comida.<br />

Jawrukusiña, jawrukusiniña. Idem.<br />

Jawruku, jawrukuri maña. Idem.<br />

Jawi. ¡Hola! ven acá; interjección.<br />

Jawi saña. Llamar, decir que venga.<br />

Jawisaniña. Ir a llamar. Son compuestos de jawi y<br />

saña, que significa decir.<br />

Jawisma vel jawisasma. Yo te llamo. Jawisitta: tú me<br />

llamas.<br />

Jawi. Vellón de lana.<br />

Jawichaña. Hacer vellón<br />

Jawichasiña. Idem.<br />

Jawichaña, murichaña. Mojar como: jallu jawichitu.<br />

Jawiña. Correr el agua y todas las cosas líquidas.<br />

Jawiri vel jawira. Río.<br />

Jawira. La vía láctea o camino de Santiago que<br />

llaman en el cielo.<br />

Jawitataña, llumchitataña. Esparcirse el agua o<br />

anegar la tierra.<br />

Jawimukuña. Salir de madre.<br />

Jawintaña. Entrar o bajar el agua o cualquier licor.<br />

Jawisuña. Salir o subir.<br />

Jawisuwaña. Hacer que salga arriba el agua u otro<br />

licor.<br />

Jawiyaña vel jawäña. Hacer salir como quiera. Wila<br />

jawiyitu: sacome sangre.<br />

Jawixtaña, qarijaña. Estar cansado. Ch'ama<br />

jawixtitu: acabado o cansado se me van las fuerzas<br />

o todo el cuerpo.<br />

Jaxsaranaqaña. 3 -qi. Temer doquiera que vaya o<br />

este.<br />

Jaxsarakamana. Medroso.<br />

Jaxsaraña. El temor.<br />

Jaxsarañani Apu. Señor de grande majestad.<br />

Jaxsaraña yä. Cosa de asombro.<br />

Jaxsuña. Volverse al contrario. Diosaru jaxsuma:<br />

convertirse a Dios.<br />

Jaxsukiptaña. Idem.<br />

Jaxsuniña. Volverse acá.<br />

Jaxsuyaña. Hacer volver.<br />

Jaxsuyaniña. Hacer volver hacia acá.<br />

Jaxsutaña. Volverse boca arriba. Amputaru jaxsuña.<br />

Idem: Laqhamp jaxsuña. Idem: laqha ajustaña.<br />

Idem.<br />

Jaxsuña. Tirar a algún color, a viejo; a mozo, &c. Irse<br />

haciendo aquello que el nombre significa. Ch'äraru<br />

jaxsuña, q'illuru, achachiru, yaqanaru, chuymaniru,<br />

&c. Tirar a negro, a amarillo, irse haciendo viejo,<br />

mozo, discreto, &c.<br />

Jaxuwaña, phank'uña. Cocer carne en la olla.<br />

Jaxuñawi, jaxutiyri. Asqueroso, abominable.<br />

Jaxuñawi jucha. Pecado abominable.<br />

Jaxchaña, qhinchaña. Lanzadera con que van<br />

tramando.<br />

Jaxchaña, qhinchaña. Trabajar con la lanzadera,<br />

tramar.<br />

Jaxchu. Unas como cebollitas con que las indias<br />

curan su cabellos para que no se enmarañen.<br />

Jaxchuntasiña. Enjabonarse el cabello con aquellas<br />

cebollitas blancas.<br />

Jaxchuna sanusiña. Idem.<br />

Jaxumalla. Feo, mal hecha.<br />

Jaxumalla ullinaqani. Idem.<br />

Jaxumalla arusiña. Hablar mal lenguaje, malas<br />

palabras, torpes o que no llevan camino.<br />

Jaxumallaptaña. Volverse feo, abominable.<br />

Jaxutaña. Tener asco, abominar de algo. Activo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 361<br />

Jaxutäña. Causar asco.<br />

Jaxutiyri jaqi. Asqueroso, que pone asco.<br />

Jaxruña. Vomitar.<br />

Jaxrusuña. Idem.<br />

Jaxrusu jaxruntaña. Vomitar a menudo o tener<br />

arcadas y revolución de estómago.<br />

Jaxsakataña. Ahogarse con la comida, en ríos, &c.<br />

Jaxsakatäña. Ahogar así.<br />

Jaxsaraña. Temer Aka yätha, vel yä jaxsaraña.<br />

Jaxsaraña. Respetar.<br />

Jaxsaräña. Hacer temer.<br />

Jaxsaräsiña. Hacerse temer.<br />

Jaxsarathapitaña. Encogerse de miedo, de respeto o<br />

sobre salto.<br />

Jaya. Lejos o lejano. )( Jak'a.<br />

Jaya jaqi. Persona extraña, que no toca en parentesco.<br />

Jaya apaña. Pariente lejano.<br />

Jaya jak'a amajasiña. Discurrir por todas las vías y<br />

caminos que una cosa pueda ser o se pueda hacer.<br />

Jayani jak'ani. Todas partes, lo que está lejos y cerca.<br />

Jaya vel Jakha. Mucho, muchos.<br />

Jaya qhana. Cosa muy clara y manifiesta.<br />

Jaya qhana luntata. Ladrón muy manifiesto, ladrón<br />

muy a las claras.<br />

Jayankaña. Estar lejos.<br />

Jayast'aña. Alejarse.<br />

Jayatha, jayapatha. Después de mucho tiempo.<br />

Jaya chhaqhaña. 3 -qi. Ausentarse mucho o largo<br />

tiempo.<br />

Jayapachaña. Tardar mucho.<br />

Jayapacha jaqi. Anciano, viejo.<br />

Jaya aruma vel uru. Muy de noche o de día.<br />

Jaya uraqi. Mucho camino.<br />

Jaya manqhi. Muy hondo.<br />

Jaya waru. Muy hondo o alto.<br />

Jayaru. Idem.<br />

Jayatha vel jayataki jamp'at'iña. Ser agradecido y<br />

acordarse mucho de su bienhechor; acordarse con<br />

amor de alguno.<br />

Jayatha vel jayataki ullijisma. Dar la bienvenida a<br />

uno, cuando no pudo verle luego en llegando: sea<br />

vuestra merced bienvenido; y perdóneme de que no<br />

he venido a besarte sus manos antes de ahora por<br />

no haber podido.<br />

Jaya jak'a luqaña. Buscarlo o arrebañarlo todo.<br />

Jay. Interjección de uno que da señal de que oye,<br />

siendo llamado.<br />

Jaysaña. Decir que oyó, siendo llamado.<br />

Jaysaña. Dar el sí, la mujer cuando le tratan de<br />

casamiento. Pedroru jaysama: Dad el sí a Pedro<br />

para casaros con él.<br />

Jaychaña. Reñir de manos o palabras.<br />

Jaychasiña. Reñir así uno a otro.<br />

Jaychasäña. Hacer que riñan.<br />

Jaychäsiña. Dejarse reñir o dejarse dar y aporrear.<br />

Jaychawäsiña. Dar vuelta de podenco, dar<br />

cruelmente.<br />

Jaychantaña, ch'axintaña. Idem.<br />

Jaychutaña. Reñir o castigar blandamente con amor.<br />

Jaycharaña. Llevar abarrisco todos, azotando.<br />

Jaychalaña. Idem.<br />

Jaychjaña. Ahogar, ahorcando o entrando algo en la<br />

garganta. Lap'a jaychjaña: matar los piojos<br />

atándolos con un cabello para que se ponga presto<br />

el sol. Abusión de niñas.<br />

Jayk'u. Ollita, puchero pequeño.<br />

Jaylliña. Cantar cuando aran o danzan o llevan<br />

muchos una viga, &c. diciendo uno y respondiendo<br />

otros.<br />

Jaylliña. Entrar con triunfo en el pueblo, alcanzada<br />

que sea la victoria.<br />

Jayllisiña, jupiña. Levantar alarido en alguna grande<br />

pendencia o cuando ven maltratar a su señor, &c.<br />

Jayllikataña, jupikataña. Llegarse con grande<br />

vocería.<br />

Jayllimpi malu. Entrar como triunfando muchos en el<br />

pueblo.<br />

Jaylli maluña. Idem.<br />

Jayllisa maluña. Idem.<br />

Jayllisa jutaña. Venir con grande estruendo. Jallu<br />

jayllisa juti: venir un aguacero con grande ruido,<br />

hacer grande tempestad.<br />

Jaymaña. Ir a trabajar en las chacras que se hacen de<br />

comunidad, como son las del cacique, fiscal o de<br />

los pobres, &c.<br />

Jaymiri maña. Idem,<br />

Jayma yapu. Chácara así de comunidad.<br />

Jaynu vel chacha. Marido legítimo y también<br />

amancebado,<br />

Jaynuwasiña. Tomar por marido.<br />

Jaynuni. Mujer casada o amancebada.<br />

Jayntaña. Relinchar el caballo, carnero, &c.<br />

Jayntaña. Sollozar o faltar el huelgo de puro sollozar.<br />

Jayntaña. Tener sobresalto, chuyma jayintitu, Tij<br />

tijtitu.<br />

Jayntillani, nasxaru. Enojadizo, que luego se<br />

amostaza.<br />

Jayntilla. Piedra bazaar menuda que se halla en la<br />

panza de la vicuñas o carneros; la mayor se dice<br />

illa.<br />

Jayntilla apsuña. Quitar el brío a alguno,<br />

castigándole hasta que pierda el huelgo.


362 Ludovico Bertonio<br />

Jayphu. Oscuramente, si es no es.<br />

Jayphuki ullasiña. Parecerse oscuramente, con<br />

dificultad, algo a penas divisarse )( qhanaki.<br />

Jayphukiptaña. Oscurecerse alguna cosa, echarse<br />

poco de ver.<br />

Jayphukipaña. Neutro. Idem.<br />

Jayphurt'aña. Idem.<br />

Jayphukipäña, jayphurt'äña, &c. Activos.<br />

Oscurecer. Aru jayphutäña: olvidarse de lo que uno<br />

había de decir.<br />

Jayphuki lupiña. Hacer de día pardo u oscuro.<br />

Jayphu paxsiña. Parecer poco la luna, por causa de<br />

las nubes o por ser principio de creciente.<br />

Jayphutltu chuymaja. Oscurecerse el corazón,<br />

entendimiento o memoria por enfermedad,<br />

embriaguez, &c. Nayra jayphutitu: tener poca vista.<br />

Jayp'u. Al anochecer + Aunque también significa<br />

después de medio día a la tarde.<br />

Jayp'ut'aña. Anochecer o entrar mucho la tarde.<br />

Jayp'ukipaña. Idem.<br />

Jayp'ukiptaña. Idem.<br />

Jayp'uwaña. Llegar hasta la noche haciendo algo,<br />

anochecer. Anatasinaki jayp'uwaña: anochecer<br />

jugando.<br />

Jayra, qilla. Perezoso.<br />

Jayraxaña. 3 -xi. Volverse perezoso, flojo, hombre<br />

para poco.<br />

Jayraptaña. Idem.<br />

Jayrasiña. Empezar, hacer poca obra.<br />

Jayri. Tiempo de conjunción, cuando no parece la<br />

luna.<br />

Jayriphaxsi. Idem.<br />

Jayriña. Ser conjunción. Maya urutha jayrini: de aquí<br />

a un día será conjunción.<br />

Jayriña, llaxllaña. Podadera.<br />

Jayña. Cavar la tierra las zorras con la boca, que los<br />

indios tienen por mal agüero.<br />

Jayña siñaña. Reprender ásperamente.<br />

Jaytaña. Dejar.<br />

Jaytaraña. Desamparar.<br />

Jaytaniña. Ir a dejar.<br />

Jaytaxataniña. Idem.<br />

Jaytakipaña, nayraskipaña. Dejar atrás en el<br />

camino, pasar adelante a alguno.<br />

Jaytakipaña, luqakipaña. Pasar a alguno sin darle lo<br />

que da a los demás.<br />

Jaytataña, ch'inataña. Quedarse atrás en el camino.<br />

Jaytawaqtaña, ch'inawaqtaña. Idem. Jesucristo tatsa<br />

Santísimo Sacramenturu ch'inawaqatarapistu:<br />

dejósenos en el Santísimo Sacramento.<br />

Jaytaqaña. 3 -qi Dejar algo a alguno para que cuide<br />

de ello o por no llevarlo consigo.<br />

Jaytamukuña. Dejar desamparado.<br />

Jaytaqaniña. Dejar algo y venirse.<br />

Jaytarpäña. Idem.<br />

Jaytusuña. Dejar y salirse.<br />

Jaytusuwaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jaytawaxaña. Dejar de presto.<br />

Jayt'uña, iruña. Revolver algo.<br />

Jayt'uwaña. Revolverlo todo como es cal, arena,<br />

mazamorra.<br />

Jayt'uwäsiña. Revolver sin tiento, a diestro y<br />

siniestro.<br />

Jayt'uña. Remar. Wamphu q'apima jayt'uma.<br />

Jayt'ukataña. Pasar a otro en balsa, a la otra parte de<br />

la ribera o playa.<br />

Jayt'uña. El remo.<br />

Jayt'ukamana. Remero.<br />

Jayt'usuña. Sacar con cuchara la mazamorra, chuño,<br />

&c.<br />

Jayt'uña. Mecer con cuchara la olla para que no se<br />

queme.<br />

Jayu. Sal.<br />

Jayu qay vel yatä. Pan de sal.<br />

Jayu yapu. Salina, aunque sea de manantiales como<br />

las de acá.<br />

Jayu phuju. Manantial de agua salada.<br />

Jayu puma. León de sal que hacen con sus moldes<br />

como también hacen pajaritos y otras varias<br />

figuras.<br />

Jayunchaña. Salar algo.<br />

Jayusjaña. 3 -ji. Salar demasiado.<br />

Jayuk'ara. Comida muy salada.<br />

Jayuna k'arasjaña. Salar demasiado.<br />

Jayuna purit'äña. Dar el punto de sal que es<br />

menester.<br />

Jicha mara. El año en que estamos<br />

Jichajama. De esta manera, mostrándolo.<br />

Jicha jichaki. Ahora en este momento vel ancha<br />

jichaki.<br />

Jichu. Hierba como esparto cuyas especies es bien<br />

saberlas que son estas:<br />

Urqu sukuya: es ichu el mayor de todos<br />

Qachu sukuya: ichu blando. T'isña: ichu con que<br />

hacen las piwras mezclándole con barro.<br />

Waylla: ichu aún mayor que el que llaman urqu<br />

sukuya, con que cubren las casas.<br />

Ch'illiwa: ichu gordo y liso como la caña del trigo,<br />

de que hacen petacas y otras muchas cosas.<br />

Phurqi: ichu de que hacen esteras, sogas, &c.<br />

Iru: ichu espinozo que punza mucho con sus púas.<br />

Jijma. Mujer viuda,


Vocabulario de la Lengua Aymara 363<br />

Jijmataña. Enviudar.<br />

Jijmaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jijmaptaña. Idem.<br />

Jijmatxaña. 3 -xi. Idem. Paya, kimsa, pusi, jijmataña:<br />

enviudar una, dos tres cuatro veces, según el<br />

número que le precediere.<br />

Jikhaña. 3 -khi. Llevar por delante un carnero,<br />

caballo u otra bestia y como es verbo de llevar,<br />

admite las partículas con que están compuestos los<br />

que salen de anakiña, que se hallarán arriba; aquí<br />

bastará poner algunos pocos.<br />

Jiskhaqaña. 3 -qi. Desviar la bestia.<br />

Jikhantaña. Meterla dentro.<br />

Jikhusuña. Sacarla.<br />

Jikhaniña. Traerla.<br />

Jikharpäña. Ahuyentarla, echarla de donde está. + Y<br />

también desterrar hombres o echarlos.<br />

Jikhaña. Mecer la cuna.<br />

Jikhaskaña, winkuskaña. Estarse ocioso o<br />

repantigado.<br />

Jikipa qhapaqa. Ricazo.<br />

Jikipa qamiri. Idem.<br />

Jikhaqasiña. Echar de sí, a alguna persona o los<br />

malos pensamientos, &c.<br />

Jikhusuña, por jakhusuña. Acabar la obra. Donde es<br />

de notar que algunas veces los indios en lugar de<br />

-ja, dicen -ji, como por jakisña, jikisña y así hay<br />

otros muchos.<br />

Jikhalla, qimara. Holgazán, flojo, perezoso.<br />

Jikhani. El espinazo donde están encajadas las<br />

costillas o espinas del pescado.<br />

Jikhanisa pampawa aka caballo. Muy gordo está<br />

este caballo, no se le parece el espinazo.<br />

Jikhaqaña. Desviar la bestia que lleva de diestro<br />

Jikhäwäsiña. Llevar de aquí para allí de la mano<br />

alguna persona, mula o caballo, &c.<br />

Jikusa. Higos, vocablo corrupto y tomado de la<br />

lengua española.<br />

Jicha. Ahora, adverbio.<br />

Jichuru. Hoy, día de hoy, compuesto de jicha y uru.<br />

Jik'iña, ñuq'iña. Arrancar.<br />

Jik'iraña, ñuq'iraña. Idem.<br />

Jik'usuña, ñuq'isuña. Idem.<br />

Jik'ithapiña. Arrancar a manojos.<br />

Jik'irasiña. Arrancarse el cabello a sí mismo o unos a<br />

otros.<br />

Jik'iqaña. 3 -qi. Desgajar los ramos de los árboles,<br />

&c.<br />

Jik'iwäsiña. Arrancar a diestro y siniestro, sin tiento.<br />

Jik'iña. Tener hipo.<br />

Jila. Hermano mayor.<br />

Jila awki. Tío hermano mayor del Padre.<br />

Jila Tayka. Hermana mayor de la madre.<br />

Jila kullaka. Hermana mayor de dos o muchas que<br />

tiene mayores.<br />

Jila sullkaja. Primo hermano, hijo de la hermana de<br />

su madre y así hay otros modos de parentesco por<br />

este vocablo.<br />

Jila vel nayra. Primero.<br />

Jilankaña. Estar en primer lugar. Qullanankaña. Idem.<br />

Jila saraña. Ir en primer lugar.<br />

Jila. Demasiado, excesivo, mucho.<br />

Jila churaña. Dar demasiado.<br />

Jilaskipaña. Exceder en hacer o decir. + Manq'asina<br />

jilaskipaña: exceder en la comida o comer<br />

demasiado, mentir, &c.<br />

Jilaskipäña. Idem.<br />

Jilaxatäña. Idem.<br />

Jilaña. Crecer, hacerse mayor.<br />

Jiläña. Criar como las madres.<br />

Jilachaña vel jilachiña. Idem.<br />

Jilarasiña. Ser mayor que otro y también adelantarse<br />

uno que fue en ringlera con otros. )( Sullkarusiña:<br />

quedarse atrás.<br />

Jilasnaqaña, anchasnaqaña. Ensoberbecerse,<br />

ensancharse.<br />

Jilaña nayraña. Primeramente.<br />

Jilusuña. Crecer más que otros de su edad o campear<br />

más.<br />

Jilusu jilantaña. Ser desiguales las cosas entre sí,<br />

unas mayores, otras menores.<br />

Jilaxataña jiliskipaña. Ser más que otro.<br />

Jilaxattaña. Idem.<br />

Jilampi, mämpi. Más. Pedrotha jilampi yatiña: se más<br />

que Pedro.<br />

Jilana jilapa. Muchísimo o en grande manera.<br />

Jilana jila tuphutpa. Idem.<br />

Jila. Más fuerte, sabio, rico, &c. conforme a lo que se<br />

va tratando. ¿Natsa jilatati juma? ¿Eres por ventura<br />

más que yo?<br />

Jilaqata. Principal de ayllu.<br />

Jilanqu. Idem.<br />

Jila achuri. Fruta temprana.<br />

Jiluña. Palillo con que siembran las papas o maíz,<br />

sacando tierra.<br />

Jiluña. Trabajar con este instrumento.<br />

Jilli. Todo lo que se echa en la olla para dar sabor y<br />

aún la misma carne, sin otra cosa.<br />

Jillini manq'aña. Comer chuño papas u otras cosas<br />

con carne dicen también. T'ant'a, queso jillini<br />

manq'ata: pan con queso.<br />

Jillichasiña. Echar así algo en la olla o comer algo


364 Ludovico Bertonio<br />

con pan como por regalo.<br />

Jillq'i. Lagañas.<br />

Jillq'iña. Lagañoso.<br />

Jillq'ixtara. Idem.<br />

Jillq'iña. Criarse lagañas en los ojos. Jilq'itu, con<br />

transición.<br />

Jillq'itaña. Idem. Jilq'ititu.<br />

Jillq'itataña. Idem. Jilq'itatitu.<br />

Jillu, khurkhu. Rancheador, travieso, goloso.<br />

Jilluña. Ranchear, &c.<br />

Jilluraqaña. Ranchearlo todo.<br />

Jillusnaqaña. Andar rancheando.<br />

Jilluntaraqaña. Idem.<br />

Jimik'ara, t'aqi. Escaso. + Y taymado.<br />

Jimutaña. Podrirse la carne, las manzanas, &c.<br />

Jimutata aycha. Carne podrida hedionda y así de<br />

otras coss.<br />

Jimq'i. Podre, materia.<br />

Jimq'i phallitu. Reventarse, jimq'itataña Podrirse,<br />

criarse materia. Kayu jimq'itatitu: tengo el pie lleno<br />

de podre.<br />

Jinchu. La oreja. Kupi vel ch'iqa jinchu: oreja del lado<br />

derecho e izquierdo.<br />

Jinchu muru vel mururata. Desorejado.<br />

Jinchu kharirata. Idem.<br />

Jinchu k'apa vel laphi. Ternilla. Qupa vel mullu<br />

jinchu: zarcillos, Qupa vel mullu jinchut'asiña:<br />

ponerse zarcillos.<br />

Jinchuqata. Lugar o raíz de la oreja.<br />

Jinchu mamani. Idem.<br />

Jinchuqatanchaña. Dar mojicón o golpe en aquella<br />

parte.<br />

Jinchuqata yapu. Rincón o punta de la chácara. Pañu<br />

jinchuqata: la punta de un corte de paño.<br />

Jinchuqatatha arusiña. Hablar al oído secretamente.<br />

Jinchut'aña. Amonestar, avisar.<br />

Jinchuxataña. Idem.<br />

Jinchuxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jinchuxawaña. Idem.<br />

Jinchut'awaña. Idem.<br />

Jinchu maña. Ir a caza de vicuñas muchos indios en<br />

dos hileras que se van ensangostando hasta que las<br />

tengan juntas para matarlas.<br />

Jinchu lluparaña. Destapar, abrir el oído, estar<br />

atento.<br />

Jinchu qatati. Orejudo.<br />

Jinchuxtara. Idem.<br />

Jinchuña. Idem.<br />

Jinchu liwi qawra. Carnero de grandes orejas, que se<br />

le redoblan.<br />

Jinchu q'iwi. Idem. Y dícese también del perro.<br />

Jinq'aña. Comer a bocados carne especialmente y<br />

también manzanas, raíces, &c.<br />

Jinq'antaña. Tragar o comer en mucha cantidad algo.<br />

Jinq'awäsiña. Dar muchos bocados o morder mucho.<br />

Jinq'usuña. Comerlo todo.<br />

Jinq'athapitaña. Travarse unos a otros comenzando a<br />

reñir.<br />

Jinq'illawisa. Desnudo.<br />

Jinq'illawsa. Idem.<br />

Jinq'illusnusiña. Desnudarse.<br />

Jinq'illusnuña. Idem.<br />

Jinq'illusnuwaña. Desnudar a otro.<br />

Jinq'illawisachaña. Idem.<br />

Jinq'itaña. Saltar el que está sentado o atados los<br />

pies.<br />

Jinchuma qawra. Carnero que dan a los niños cuando<br />

los trasquilan dos o tres años después de nacidos.<br />

Parece superstición.<br />

Jina. Vamos. Interjección de uno que convida a irse<br />

juntos.<br />

Jina jupampi chika jiwanitana "Eamus & Moriamur<br />

cum eo".<br />

¿Jina chapa?. ¿Iremos o no?<br />

Jiniqaña. 3 -qi Asajaña. Temblar la tierra, casa o<br />

pueblo por algún grande ruido, alarido, &c.<br />

Hundirse el mundo como cuando viene algún gran<br />

señor con la salva de artillería, &c.<br />

Jinixatäña, asajäña. Hacer que retumbe todo el lugar<br />

al modo dicho.<br />

Jint'aña. Apagarse el fuego. + Menguar el agua del<br />

río o mar. + Ponerse el sol o la luna. + Amarizar el<br />

aire. + Desaparecerse la luz y otras cosas<br />

semejantes.<br />

Jint'aña. 3 -xi. Idem.<br />

Jint'äña vel jintäxaña. Apagar el fuego o llama. +<br />

Hacer menguar el agua, &c.<br />

Jipiña. Echarse el carnero en cuclilla y otros animales<br />

de barriga.<br />

Jipiskaña. Estar así sentado.<br />

Jipit'aña. Echarse así de barriga.<br />

Jipikakiña. Estar así echado.<br />

Jiphixataña. Echarse así de bruces.<br />

Jipixaña. 3 -xi. Echarse la gallina sobre sus huevos y<br />

otras aves también.<br />

Jipikaña. 3 -ki. Estarse uno todo el día ocioso.<br />

Jipäña, jipixatäña, jipitäña, jipiyaskaña, &c. Hacer<br />

que se eche así el carnero y otros animales.<br />

Jipi. Hollejo de la quinua, trigo, &c.<br />

Jipichaña. Quitarle, refregando.<br />

Jipi laq'a. Tierra fofa, mala para ladrillos y adobes.<br />

Jipi piwra jaqi. Grande y floja


Vocabulario de la Lengua Aymara 365<br />

Jipilla. Tripas del animal.<br />

Jipilla ch'itiqaña vel alliqaña. 3 -qi. Sacarlas. Qasi<br />

umutu jiphilla ch'itiqiriksma: mira hombrecillo no<br />

te menees que te echaré las tripas fuera.<br />

Jiruña vel jirut'aña, qhaywiña, pituña. Revolver o<br />

menear con algo la cal, mazamorra.<br />

Jiruña. Cuchara o palo para menear.<br />

Jiruña vel jiluña. Palillo para meter bien las papas o<br />

maíz al tiempo que van sembrando.<br />

Jiskhaña. Llevar de la mano o de diestro. Y por ser<br />

verbo de llevar admite las partículas y<br />

composiciones que apaña, anakiña que se hallarán<br />

arriba, aquí pondremos algunos pocos.<br />

Jiskhaxaruña. Tomar para llevar.<br />

Jiskhaxaräña. Dar o entregar.<br />

Jiskhajasiña. Tenerla sin soltar de la mano o cabestro.<br />

Jiskhantaña. Meterla.<br />

Jiskhusuña. Sacarla.<br />

Jiskhaniña. Traerla.<br />

Jiskharpäña. Llevarla a otro lugar.<br />

Jiskhutaña. Levantarla.<br />

Jiskhakataña. Allegarla.<br />

Jiskhaña. Significa también llevar arrastrando con<br />

soga, piedras, pellejos, &c.<br />

Jiskhatataña, wayutataña. Alargar la soga, extender<br />

lienzos, pellejos, &c. Abrir las lazadas de la bolsa.<br />

Jiskhaqaña. Idem: jiskhantaña. Alargar el estribo y<br />

cosas así.<br />

Jiskhusuña, jiskhutaña. Acortar.<br />

Jiskhatatäña. Tender planchas de plata, hierro, &c.<br />

Jiskhasiña. Llevarse uno a otro de la mano.<br />

Jiskhanaqasiña. Llevarse así de acá para allá o<br />

forcejear.<br />

Jiskhasiña. Estar agonizando. + Y afligirse el que<br />

aguarda a ser castigado u otro mal suceso, como<br />

quien dice. Acábenme de despenar.<br />

Jiskhasäña. Traer afligido así.<br />

Jiskhaña, qäna. Red para pescar.<br />

Jiskhantaña. Meter la red.<br />

Jiskhusuña. Sacarla.<br />

Jiskhatataña. Alargarla o desenvolverla, tenderla.<br />

Jiskhathapiña. Encogerla.<br />

Jiskharpäña. Alargarla, &c.<br />

Jiskhasiña. Pesar una onza, libra, quintal, &c. Tener<br />

de peso o medida una barra, dos brazas, un palmo,<br />

&c. -ru.<br />

Jiskhutasiña. Idem.<br />

Jiskhutaña. Idem. Neutro y también es activo. Pesar,<br />

mirar cuánto pesa o cuántas varas tiene.<br />

Jiskhutarapiña. Pesar o medir a petición de otro.<br />

Jiskharanttaña, wayuranttaña. Pesar o ir hacia<br />

abajo la balanza que pesa más.<br />

Jiskhuthusnuña. Ir para arriba. Chikaki jiskhasiña:<br />

estar iguales o en fiel.<br />

Jisqal jisqaltaña, wat'ix wat'ixtaña. Temblar o<br />

palpitar los ojos u otras partes del cuerpo. Usase<br />

con transición. Nayra jisqal jisqaltitu.<br />

Jiskhalla kapasu. Raíz como rábano de diferente<br />

sabor.<br />

Jiskhu. Zapatos, zuecos, chapines, herraduras y<br />

cualquier calzado para solo el pie; como también<br />

las optas de indios.<br />

Jiskhutaña vel jiskhut'asiña. Ponérselos.<br />

Jiskhut'äña. Calzar o herrar.<br />

Jiskhusuña vel jiskhususiña. Descalzárselos<br />

quitárselos.<br />

Jiskhullusnuña. Idem.<br />

Jiskhusuwaña. Descalzar a otro los zapatos o<br />

desherrar.<br />

Jiskhullusnuwaña. Idem<br />

Jisq'a. La orina de las mujeres y de todas las hembras.<br />

Jisq'araña. Orinar las hembras.<br />

Jisq'allachi. Vejiga de las mujeres y hembras.<br />

Jisk'a. Pequeño menudo.<br />

Jisk'añaka. Cosas pequeñas.<br />

Jisk'anaka vel k'acha jucha. Pecado venial.<br />

Jisk'a chuyma, ila k'uwallaxtañani, ila q'apisiñani.<br />

Vinagrillo, hombre enojadizo.<br />

Jisk'aptaña. Volverse chico.<br />

Jisk'aptäña. Achicar o disminuir. Jucha jisk'aptäña:<br />

disminuir el pecado en la confesión no diciendo<br />

todas las circunstancias que hubo.<br />

Jisk 'axaña. Achicarse.<br />

Jisk'äxaña. Achicar.<br />

Jisk'ataña. Achicarse.<br />

Jisk'atäña. Achicar.<br />

Jisk'akiptaña. Achicarse.<br />

Jisk'akiptäña. Achicar.<br />

Jisk'akiptxaña. Achicarse.<br />

Jisk'akiptäxaña. Achicar.<br />

Jisk'achaña. Achicar.<br />

Jisk'anchaña. Poner cosas pequeñas, piedrecitas, &c.<br />

en alguna obra o remiendos pequeños.<br />

Jisk'aruchaña. Poner algo en cosa pequeña o achicar<br />

algo.<br />

Jisk'awat'aña. Ser pequeño o no bastar para lo que es<br />

menester.<br />

Jisk'awaña. Idem.<br />

Jisk'atusnuña. Salir alguna cosa pequeña, no bastar<br />

esta sola entre las demás.<br />

Jisk'amukuña. Achicarse.<br />

Jisk'achasiña. Achicarse.


366 Ludovico Bertonio<br />

Jisk'achasxaña. Achicarse.<br />

Jisk'anuqaña. Poner en el suelo pedacitos de lo que<br />

va partiendo. Por las composiciones de este<br />

nombre se verá la manera que debe tenerse en<br />

componer otros, acudiendo a las partículas con que<br />

se componen los nombres quedándose nombres o<br />

volviéndose verbos por medio de aquellas<br />

partículas que es más ordinario como en este se<br />

echa de ver.<br />

Jisq'i. Viento recio y de mucho estruendo.<br />

Jisq'iña. Soplar este viento.<br />

Jismaña. Embijar de colorado.<br />

Jismasiña. Embijarse.<br />

Jispi chawlla. Pescadillos de la mar que suele traer.<br />

Jispi. Labios.<br />

Jispiña tukuña. Gastarse las fuerzas. Ch'ama jisp'utu.<br />

Jisp'usuña, tukusiña. Idem.<br />

Jisp'ux jisp'uxtaña. Ludir la ropa o vestido con ruido<br />

y lo mismo es llimp'ix, llimp'ixtaña.<br />

Jisp'ux jisp'uxtäña, llimp'ix llimp'ixtäña. Hacer que<br />

haga ruido la ropa, ludiéndola o sacudiéndola,<br />

Jisp'uraña, thalaraña. Sacudir la ropa o frazadas.<br />

Jiski. Idem: aski. Bueno o bien.<br />

Jiskixaña. Volverse bueno.<br />

Jiskiptaña. Mejorarse el enfermo.<br />

Jiskitaña. Idem.<br />

Jiskikiptaña. Idem.<br />

Jiskiptxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jiskichaña. Aderezar o hacer bien a alguna persona.<br />

Jiskichasiña. Idem.<br />

Jiskichantaña. Guardar bien.<br />

Jiskichantaña. Dar una muy buena vuelta o castigar.<br />

Jiskichantaña. Darse hartazgo.<br />

Jiskichantasiña, khuyantasiña. Abrigarse del frío<br />

con ropa.<br />

Jiskichxaña. Aderezar o remediar algo.<br />

Jiskixtara. Lleno de bienes.<br />

Jikina jiskipa. Bonísimo.<br />

Jiskikiri. Rico o noble caballero.<br />

Jiskitha. Poco a Poco.<br />

Jiskitaki. Idem.<br />

Jiskitaki arusiña. Hablar de espacio y así de otras<br />

cosas,<br />

Jiskinaqaña. Idem,<br />

Jiskichuymaki. Idem.<br />

Jiskitarja. De aquí a poco.<br />

Jiskitajarja. Idem,<br />

Jiskinasiña. Jugar una manera de bolillos de hueso o<br />

piedrecitas. Sinqusiña. Idem.<br />

Jiskiwasiña, sinqusiña. Juego así.<br />

Jiskhiña, jiskhit'aña. Preguntar.<br />

Jiskhich'ukiña. Preguntar importunamente o muchas<br />

cosas.<br />

Jiskhiwäsiña. Preguntar muchas impertinencias.<br />

Jiskhit'arapiña. Preguntar a ruego de otro.<br />

Jiskhikipa jiskhiruruña. Preguntar y repreguntar<br />

diversas cosas.<br />

Jisru. Raíz de comer.<br />

Jisña. Decir. Viene de saña, que cuando es sincopado,<br />

eufonía causa pide aspiración en la primera sílaba.<br />

Jiskama. Di tú. Imperativo, en lugar de decir sakama<br />

y es muy frecuente esta adición en este verbo.<br />

Jist'aña. Cerrar.<br />

Jist'at'aña. Idem.<br />

Jist'araña. Abrir,<br />

Jist'antaña. Bajar la antepuerta o cerrar dentro a<br />

alguna persona o cosa.<br />

Jist'aqaña. 3 -qi. Encerrar o dejar cerrado a alguno.<br />

Jist'ajasiña. Tener encerrado.<br />

Jist'antasiña. Encerrarse así.<br />

Jist'at'asiña. Cerrarse de suyo.<br />

Jist'arasiña. Abrirse.<br />

Jist'ixaña. Cerrar.<br />

Jist'aña. Llevar todo el ato o trastes, &c. que hubiere.<br />

Admite todas las partículas de aparta.<br />

Jitinasiña. Llorar mucho.<br />

Jitinasäña. Hacer llorar mucho.<br />

Jitiña, q'ipiña. Llevar carga muy pesada.<br />

Jitu. Cerco o arco que algunas veces parece alderredor<br />

del sol.<br />

Jituña. Andar el sol rodeado así.<br />

Jithiña. Andar arrastrando.<br />

Jithintaña. Entrar o bajar así.<br />

Jithusuña. Salir así o subir.<br />

Jithintäña. Hacer que baje arastrando. + Quitar o<br />

cortar algo cuando es demasiado de alto y así de<br />

otras muchas cosas.<br />

Jithikataña. Llegarse arrastrando.<br />

Jithikataniña. Llegarse arrastrando hacia nosotros.<br />

Jithixtaña. Desviarse como para que otro pase, hacer<br />

lugar y abrirse los que están apeñuscados.<br />

Jithiqaña. Desviarse.<br />

Jithiraña. Idem.<br />

Jithintaña. Bajar o menguar el agua, los ríos, la mar,<br />

&c.<br />

Jithintäña. Hacer menguar el agua. + Bajar la manta,<br />

como el que la desvía de la boca. + alargar el<br />

estribo, &c.<br />

Jithusuwaña. Acortar el estribo y subir cosas así,<br />

hacia arriba.<br />

Jithiranttaña. Hundirse algo.<br />

Jithiräña, jithäña. Quitar algo de precio que pide,


Vocabulario de la Lengua Aymara 367<br />

&c.<br />

Jithirtaña. Descoyuntarse. + O apartarse lo que<br />

estaba trabado.<br />

Jithirtäña. Descoyuntar.<br />

Jithitäsiña. Descoyuntarseme, un brazo, &c.<br />

Jithithapiña. Acercarse o apeñuscarse.<br />

Jithithapitaña. Idem,<br />

Jithithapäña. Juntar, acercar, personas o cosas, como<br />

la prensa de los libros, juntándola; acortar de la<br />

medida, &c.<br />

Jithitataña. Abrirse los que andan muy amontonados.<br />

Jithit'aña. Cubrir o ponerse delante. + Qinaya intiru<br />

jithit'i: la nube cubre o se pone delante del sol. +<br />

Jani jithit'ati: no te me pongas delante.<br />

Jithiri. El tullido que arrastra. Otros muchos<br />

compuestos hay de este verbo por significar<br />

movimiento.<br />

Jithiña. Tener envidia. Pedro manka jithana: tuvo<br />

envidia de él.<br />

Jithisiña. Tenerse envidia uno a otro, como quién<br />

quiere oscurecer.<br />

Jithäña. 3 -iyi. Umawäña. Dilatar de día en día. Jani<br />

urunkuna jithiytati: no me dilates de día en día.<br />

Jani uma wiyttati. Idem.<br />

Jithäña, winkuwaña. Importunar, dar prisa.<br />

Jithäsiña, winkuwasiña. Pleitear, debatir unos con<br />

otros. Amphutäsiña, aynachäsiña. Idem.<br />

Jithi vel jathi, phathu isi. Ropa rala, no tupida.<br />

Jit'ixa. Una mata de flores blancas.<br />

Jiwa qulla. Comida o bebida que mata, ponzoñosa.<br />

Jiwa jucha. Pecado mortal.<br />

Jiwata, jayra. Perezoso, hombre muerto, para poco,<br />

atado. Por las varias composiciones de este verbo y<br />

nombres verbales que salen de él fácilmente se<br />

hecha de ver lo que se puede y debe hacer en otros.<br />

Y para hacerlo es necesario acudir a la tabla de las<br />

partículas e interponer cada una de ellas al verbo<br />

que quisieremos, averiguando con indios ladinos la<br />

significación que viene a tener así compuesto con<br />

aquella partícula; y aunque muchas veces no será<br />

tan usados aquel compuesto porque aquello mismo<br />

podrá quizá, aún mejor decirse por otro modo o<br />

frase más claro y elegante; pero no deja de tener<br />

aquella significación que la añade la partícula y<br />

cuando uno no supiese aquella frase más elegante<br />

podría usar del compuesto con la partícula que le<br />

viene ha propósito: y en esto hay de bueno que por<br />

la noticia de las partículas tendremos más a la<br />

mano el vocablo compuesto que no aquel modo<br />

más elegante con que podría decirce en lugar del<br />

compuesto: lo cual quede dicho también para otros<br />

verbos compuestos ya en esto que hemos escrito<br />

hasta aquí del vocabulario, y para otros que se irán<br />

componiendo para que sean como modelo de otros<br />

que no se hallaran aquí compuestos por ser negocio<br />

larguísimo mostrar con cuantas partículas se<br />

compone cada verbo; si uno quisiere más, acuda a<br />

la tabla dicha donde se hallarán casi todas al<br />

principio de la primera parte anota 2, o a la<br />

gramática donde se trata más largamente de la<br />

significación de cada partícula.<br />

Jiwatiña, thaxtiña. Reñir a otro, reprehender.<br />

Jiwatisiña. Debatir sobre algo uno con otro o disputar.<br />

Jiwanaqaña. 3 -qi. Morir muchos en todas partes.<br />

Jiwanaqtaña. Estar muchos enfermos, caídos para<br />

morir.<br />

Jiwaniña. Ir a morir a alguna parte.<br />

Jiwanuqaña. 3 -qi. Morir muchos o estar para ello.<br />

Jiwanuqtaña. Idem.<br />

Jiwakipa jiwaruruña. Morir muchos y cesar la<br />

enfermedad y volver otra vez la mortandad a veces.<br />

Jiwaraqaña. 3 -qi. Morírseme cosa que me toca.<br />

Awkija jiwaraqitu.<br />

Jiwarachaña. Morir como sin tiempo, no habiendo<br />

precedido mucha enfermedad.<br />

Jiwaranaña. Llegarse con amor.<br />

Jiwaranttaña. Consumirse todos los moradores de un<br />

pueblo en poco tiempo.<br />

Jiwarapiña. Morir de veras por alguno como Cristo<br />

Nuestro Señor o fingirse muerto para los presentes.<br />

Jiwarpäña. Morirse muchos.<br />

Jiwarukiptaña. Desear mucho morir o pensar mucho<br />

en ello.<br />

Jiwastaqaña. 3 -qi. Amar mucho a alguno, no querer<br />

apartarse de su trato y conversación.<br />

Jiwat'aña. Morir de presto.<br />

Jiwathapiña. Morir como a montones tos hombres y<br />

otros animales.<br />

Jiwathaptaña. Idem.<br />

Jiwathapi jiwaruña. Idem.<br />

Jiwathaltaña. Comenzar la pestilencia en muchos.<br />

Jiwatataña. Extenderse mucho la pestilencia<br />

Jiwatatxaña. Idem.<br />

Jiwatusnuña. Morirse uno entre muchos enfermos.<br />

Jiwutaña. Comenzar a morir o andar o pegarse la<br />

pestilencia.<br />

Jiwuta jiwanuqaña. Enfermar y luego estar bueno. Y<br />

así muchas veces.<br />

Jiwa jiwaña. Morir a menudo, gente o animales.<br />

Jiwart'aña, samkart'aña. Desmayar, tener<br />

parasismos.<br />

Jiwäkamana. Verdugo.


368 Ludovico Bertonio<br />

Jiwaña vel jiwa. Muerte.<br />

Jiwäña. Matanza.<br />

Jiwiri. Mortal.<br />

Jiwiyiri. Matador.<br />

Jiwawi. La muerte en tiempo pasado o haber muerto.<br />

Jiwawipa yatiña. Supe su muerte o que murió.<br />

Jiwatapa. Idem.<br />

Jiwaña. Muerte en tiempo venidero o haber de morir.<br />

Jiwañama yatiña. Sé tu muerte o que has de morir.<br />

Jiwaña. Necesidad de morir. Janirja alaxpacharu<br />

masina jiwañatawa: antes que vayas al cielo tienes<br />

necesidad de morir.<br />

Jiwañani, jiwäñani asiru. Culebra ponzoñosa.<br />

Jiwachu, jayra. Perezoso.<br />

Jiwaña. Morir.<br />

Jiwäña. 3 -iyi vel -ayi Matar.<br />

Jiwayaña. Idem. Y aquí será bien acordar que donde<br />

estos Lupacas usan de ä para hacer el verso activo<br />

o tactivo. Los Pacases y otras naciones usan de -ya<br />

y así cada uno se acomodará a la provincia donde<br />

se hallare. Aquí nos acomodamos a los Lupacas en<br />

todo el vocabulario.<br />

Jiwaraña. Morirse muchos como en tiempo de peste.<br />

Jiwakipaña. Idem.<br />

Jiwakiptaña. Idem.<br />

Jiwawaxaña. 3 -xi. Morir de presto sin penar mucho.<br />

Jiwawaqtaña. Morir pero usan de este verbo cuando<br />

muere alguno con recelo que comenzará por alguna<br />

pestilencia, como quien dice: éste se fue, otros irán.<br />

Jiwaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Jiwakataña. Idem. Y también significa amar, -ru.<br />

Jiwach'ukiña. Fingir que está muerto.<br />

Jiwajraña. Morirse muchos en diversas partes.<br />

Jiwajachaña. Tener gana de morirse.<br />

Jiwawaña. Morir en manos o en presencia de alguno.<br />

Jiwäsiña. Matarse a sí mismo. Porque la partícula -si,<br />

muchas veces significa reciprocación.<br />

Jiwäsiña. Morirseme algún hijo, padre o pariente.<br />

Jiwawäsiña. Morir muchos como en tiempo de<br />

pestilencia.<br />

Jiwaxaña. 3 -xi. Lo mismo que jiwaña. Porque esta<br />

partícula -xa, algunas veces no se añade.<br />

Jiwajasiña. Amar largo tiempo.<br />

Jiwaxäña. Estar o acompañar al que se está muriendo.<br />

Jiwaxtaña. Estar a punto de muerte o cansarse mucho.<br />

Jiwaxataña. Morir uno tras otro.<br />

Jiwamukuña. Morirse por ahí.<br />

Jiwq'i. Humo del fuego y el que como humo parece<br />

en los cerros.<br />

Jiwq'iña. Humear.<br />

Jiwq'usuña. Salir humo.<br />

Jiwq'ikipaña. Ahumar mucho el fuego alguna cosa.<br />

Jiwq'äña. Hacer humear encienso. Jiwq'aña:<br />

encensar.<br />

Jiwq'ikatäña. Encensar o hacer que el humo se<br />

llegue.<br />

Jiwq'ita, qimara jaqi. Ocioso.<br />

Jiwq'iña. Oler mal.<br />

Jiwq'iri usu. Mal hediondo.<br />

Jiwq'ita usuri. Enfermo hediondo.<br />

Jiwk'illat'a. Tiesto.<br />

Jiwrachasxaña, jaqiwanuqtxaña. Reducirse los<br />

alzados o rebeldes. Neutros.<br />

Jiwrachaña, jaqiwanuqtaña. Activos. Reducirlos.<br />

Jiwra. Quinua. Y también todo lo que se siembra en el<br />

campo para comer.<br />

Jiwiri. Mortal. Jani jiwiri: inmortal. De jiwaña.<br />

Jiwi ikiña. Dormir profundamente.<br />

Jiwi ikini. Él que tiene sueño.<br />

Juwutaña, jaxsaraña. Temer.<br />

Jiwutiri jaqi. Cobarde.<br />

Jiwuraña. Extrañar, tener poco amor; y dícese de<br />

hombres y todos los otros animales.<br />

Jucha. Pecado. + Negocio. + Pleito.<br />

Juchani, qamani. Pecador; y uno que tiene muchos<br />

negocios o pleitos.<br />

Juchawarira, qamawarira. Una de muchas<br />

ocupaciones.<br />

Juchaxtara vel juchixtara. Gran pecador, atestado de<br />

culpas.<br />

Juchawisa. Justo, sin pecado.<br />

Juchawisachaña. Quitar o perdonar pecados o dar por<br />

justo. + Juchawisa juchanichaña, juchaniska<br />

juchawisachaña: dar al justo por pecador y al<br />

pecador por justo.<br />

Juchanichaña. Hacer que uno peque o dar por<br />

pecador.<br />

Juchachaña. Culpar a uno, meterle en la danza.<br />

Juchachasiña. Pecar, cometer cualquier pecado y<br />

particularmente pecado deshonesto. Dios manqa,<br />

awkija manqa, &c. Juchachasña: pequé contra<br />

Dios, contra mi padre, &c.<br />

Juchachasiña, pantaña. Decir uno por otro, errando.<br />

Juchha. Mazamorra.<br />

Juchhachaña. Hacerla.<br />

Juchhacha umachaña. Moler a uno con golpes.<br />

Jesucristo tatsa umacha, juchhachatakankana.<br />

Nuestro Señor fue molido a azotes.<br />

Juchhaptaña, allpiptaña. Espesarse como<br />

mazamorra.<br />

Juchha thä. Tortilla de quinua o maíz seca al hielo.<br />

Juchhaxtaña, llikaxtaña. Romperse el vestido como


Vocabulario de la Lengua Aymara 369<br />

red.<br />

Juchhaña. Chupar o sorber.<br />

Juchharaña. Sorber un poco.<br />

Juchhusuña. Sorberlo todo.<br />

Juchhtaña. Probar sorbiendo.<br />

Juchhantaña. Tragar sorbiendo.<br />

Juchharaña, lankaraña. Chupar la sangre, que es<br />

embuste de los hechiceros escondiendo el algodón<br />

empapado en sangre y fingiendo que chupando se<br />

la sacó al enfermo mostrándosela, diciendo que le<br />

quitó el mal.<br />

Juchhuña, kharkatiña. Temblar de frío o calentura o<br />

miedo.<br />

Juchhu vel sisa kirkiña. Bailar como los Urus de esta<br />

provincia.<br />

Juch'a. Tanto o tamaño, mostrándolo.<br />

Juch'akiwa yuqaja. Tamaño es mi hijo, mostrándolo.<br />

Juch'a. Todo o todos.<br />

Juch'a markawa. [mi] Todo el pueblo fue.<br />

¿Juch'apacha kamachantha? ¿Qué has hecho tanto<br />

tiempo?<br />

Juch'a juch'akakixaña. Pararse muchos tamañitos.<br />

Juch'a juch'aru jaläña vel jisk'a jisk'aru jaläña.<br />

Desmenuzar en muchos pedacitos.<br />

Juch'apacha. Todo entero.<br />

Juch'axaña. 3 -xi. Crecer de este tamaño,<br />

mostrándolo mucho o poco que sea.<br />

Juch'u. Las estrellas que llaman cabrillos o como<br />

ellas.<br />

Juch'u. Sangriento o como un pedazo de hígado. Wila<br />

juch'uxaña vel wila juch'ukakixaña. 3 -xi: Pararse<br />

sangriento de maltratado, de cólera, &c.<br />

Juch'usa, ñañu. Delgado; y dícese de todo.<br />

Juch'usa jikani. La punta del espinazo junto a los<br />

ríñones.<br />

Juch'usaptaña. Pararse delgado.<br />

Juch'usaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Juch'usakiptaña. Adelgazarse.<br />

Juch'usachaña. Adelgazar. Juk'a, k'ata, wallka. Poco.<br />

Juk'a jaqiki. Pocos hombres. Posponiendo -ki al<br />

nombre<br />

Juk'atha. De aquí a poco. Juk'arja. Idem.<br />

Juk'ampirja, jit'impirja. Idem.<br />

Juji vel waqanki. Tienen entendido los indios que es<br />

una mosca verde y que sale de unas piedras<br />

raspándolas y que atraen mujeres con ellas. Es<br />

grande superstición.<br />

Jujikipaña. En hechizar o engañar y también con<br />

buenas razones persuadir o disuadir totalmente de<br />

lo que antes uno tenía determinado.<br />

Jujini jaqi. Uno que tiene talento en trastornar<br />

voluntades con su persuasiva.<br />

Juk'aki, k'ataki. Poco o pocos.<br />

Juk'atha, juk'atha. Poco a poco o despacio.<br />

Juk'at'aña, niyat'aña. Faltarle poco para morir, para<br />

acertar el tiro y otras cosas así.<br />

Jukaña. 3 -ki. Haber o estar. + Qullqija jani jukiti; no<br />

hay plata mía o no tengo plata. + Pedro misana<br />

jukampi: Pedro estuvo en la misa.<br />

Jukakiña. Idem: jukirja. Hay todavía.<br />

Jukarakiña. Idem.<br />

Jukarapixaña. Parecer lo que se me había ausentado<br />

o perdido.<br />

Jukha. Tanto, señalando la cantidad.<br />

Jukhaki. Tanto no más + Juchanakaja jukhakiwa: no<br />

tengo más pecados que decir, éstos son y no más.<br />

Jukhakiti. Hay más<br />

Jukhakiwa. No hay más<br />

Jukhakirja apatana. Llevemos esto no más.<br />

Jukhawaña. Acabarse ya la obra. + Pirqa jukhawiwa:<br />

Está casi acabada la pared. + Ch'ama jukhawitu:<br />

acabado se me han ya las fuerzas.<br />

Jukhawata. Participio. Él que tiene acabadas las<br />

fuerzas. + Ch'amajana jukhawata iranaqañaja jani<br />

wakisiti: por estar sin fuerzas no puedo trabajar.<br />

Jukhawaxaña. Idem: acabarse ya.<br />

Jukhawäxaña. Activo. Acabar ya. Niyawäxaña. Idem.<br />

Jukhatha. Después de tanto tiempo. + Tunka uru<br />

jukhatha akankxajatha: después de diez días<br />

volverás acá.<br />

Jukhankha. El tamaño de alguna cosa. ¿Utama qayqa<br />

jukhankhapi? ¿Qué tan grande o de qué tamaño es<br />

tu casa? Iwraqaru tunka pisqani, luqa, jukhankhapi:<br />

es quince brazas de ancho.<br />

Juku. Búho, pájaro que anda de noche como la<br />

lechuza. + Jinchuni juku: uno que no duerme. + Y<br />

también: maldiciente.<br />

Jukumari. Oso<br />

Juluña llullumiña. Gotear.<br />

Juluxataña. Gotear encima.<br />

Juluntaña. Gotear dentro.<br />

Julu juluña. Gotear más y más.<br />

Julch'u, jullpu. Lleno.<br />

Jullch'uptaña. Llenarse.<br />

Jullchuxaña. Idem.<br />

Jullch'uchaña. Llenar.<br />

Jullp'u, phuqha. Lleno.<br />

Jullp'uxaña. 3 -xi. Llenarse.<br />

Jullp'uptaña. Idem.<br />

Jullp'utaña. Idem.<br />

Jullp'uchaña. Llenar.<br />

Jullp'ut'aña. Idem.


370 Ludovico Bertonio<br />

Jullp'uña, phuqhaña. Idem.<br />

Juma. Tú, pronombre.<br />

Jumatha. En tu mano está, como tú quisieras.<br />

"Paeneste".<br />

Jumat chixa. Idem.<br />

Jumatatwa nä. A tu mandado estoy, haz lo que<br />

quisieres.<br />

Jumantha. A tu juicio, parecer, voluntad o arbitrio.<br />

Jumimana. Con tu ayuda.<br />

Jumani. Contigo.<br />

Jumawisa. Sin tí.<br />

Jumajaptaña. Hacerse uno como tú eres.<br />

Jumajachaña. Hacer a uno como tú eres.<br />

Jumajachasiña. Idem.<br />

Jumayu. Sudor.<br />

Jumayuña. Sudar.<br />

Jumayu apakipitu. Idem.<br />

Jumayu apakiptitu. Idem.<br />

Jumayu qhusqhukiptitu. Idem.<br />

Jumayukiptaña. Idem.<br />

Jumayuwaña. Hacer sudar.<br />

Jumayutataña. Bañarse todo en sudor, estar todo<br />

sudado.<br />

Jumkura. Gordo, fornido.<br />

Jumch'iña. Traer agua o vino en la boca sin echarlo.<br />

Jumch'ijasiña. Tener algo así en la boca mucho<br />

tiempo.<br />

Jumch'ixaruña. Traer en la boca.<br />

Jumch'ixarusiña. Idem.<br />

Jumch'inuqaña. 3 -qi. Echarlo.<br />

Jumch'irpäña. Echarlo fuera.<br />

Jumch'intaña. Echar dentro de algo lo que así trae.<br />

Jumch'usuña. Escupirlo.<br />

Jumch'ususiña, jarususiña, qakususiña. Enjuagarse<br />

la boca.<br />

Jumch'i. Un trago de algo. Maya umch'iki umusuma:<br />

toma sólo un trago.<br />

Jumq'uña. Jumch'iña. Tener o traer agua en la boca.<br />

Y compónese este verbo como el pasado que<br />

significa lo mismo.<br />

Jumiwa. Cántaro pequeño.<br />

Jumiwaña. Echarle agua.<br />

Jumiwantaña. Idem.<br />

Jumiwakipaña. Pasar lo que está en uno, en otro tal.<br />

Jump'iña, jumayuña. Sudar.<br />

Jump'ikipaña, phutikipaña. Sudar mucho.<br />

Jump'itaña. Idem.<br />

Jumayujasiña, phutijasiña vel jumayujasña. Idem.<br />

Jümi. Vaho o vapor que sale de la tierra y otras cosas<br />

calientes.<br />

Jümiraña Salir el vaho. + Sudar, hacer bochorno. +<br />

Haber bullicio y estruendo como en las fiestas de<br />

mucha gente.<br />

Jümikipaña. Andar el estruendo o bullicio de la<br />

gente, chirimías, &c.<br />

Jump'äña. Hacer sudar.<br />

Jump'ijäña. Idem.<br />

Jump'i uta. Casa muy caliente donde dan sudores.<br />

Jump'uqaña. 3 -qi. Bullir mucha gente, ganado,<br />

gusanos, hormigas, pájaros, pescados, en la mar,<br />

&c.<br />

Jump'uqiña. Idem. Y por ser verbo de andar admite<br />

todas las partículas del verbo aywiña, que se<br />

hallarán arriba en su lugar. Bastará aquí poner<br />

algunos pocos.<br />

Jump'ux jump'uxtaña. Bullir mucha gente, andar en<br />

alguna chácara, obra, edificio, &c.<br />

Jump'uxranttaña. Entrar así mucha gente y también<br />

bajarse la espuma.<br />

Jump'uxthaptaña. Juntarse toda la tropa.<br />

Jump'ukipaña. Cercar la multitud alguna casa.<br />

Jump'usuña. Salir o henchir alguna casa la tropa. Es<br />

de notar que cuando este verbo se compone con<br />

alguna partícula se le quitará la -qa o -qi, haciendo<br />

cuenta que es jump'uña y no jump'uqaña; como<br />

puede verse en estos compuestos mismos que aquí<br />

ponemos:<br />

Jump'uxtäña vel jump'uyaña. Hacer que ande la<br />

tropa.<br />

Junkhu tallami. Pariente cruel que extraña a los<br />

suyos. Apaña junkuku, posponiendo.<br />

Junkusiña. Jugar como a la tagua, con un dado<br />

grande de madera, adelantando unas piedrecitas en<br />

sus casas u hoyos, lo mismo que jalanqulaña.<br />

Junqusiña. Juego de esta manera.<br />

Junkuña. Llevar algo en un paño o toca. Admite todas<br />

las composiciones del verbo apaña como son:<br />

Junkuniña. Traer<br />

Junkusuña. Sacar,<br />

Junkuntaña. Meter,<br />

Junkuranaña. Ir a presentar algo en un paño o<br />

frutero,<br />

Junkustaqaña. 3 -qi. Salir al encuentro con algún<br />

paño así.<br />

Junkutusnuña. Salir algo de lo que lleva en el paño o<br />

algún palo, raíz, &c. que estaba hincado.<br />

Junkutaltaña. Idem. Y también levantarse la gente<br />

alborotada.<br />

Junkuwaqtaña. Caerse algo del paño. + O apartarse<br />

alguno de la manada. + O caerse alguna piedra que<br />

se despegó de la pared.<br />

Junkuña. El paño dónde llevan algo o la mantellina


Vocabulario de la Lengua Aymara 371<br />

que traen las indias en la cabeza que también suele<br />

servir de llevar.<br />

Juni vel juniña. Pasto.<br />

Juniña. Pacer como los animales las hierbas del<br />

campo.<br />

Juniskaña. Estar paciendo.<br />

Juniru jikhaña. Llevar una bestia al campo. Anakiña,<br />

si son muchas.<br />

Juniru anarpäña. Echarlas al pasto.<br />

Junitha anakiniña. Traerlas.<br />

Junithaptaña. Juntarse para pacer. + Y también<br />

trabarse muchos para reñir. + Juntarse muchas<br />

ocupaciones, &c.<br />

Junisiña. Idem. Con todas las significaciones dichas.<br />

Junt'u, juxsa. Caliente.<br />

Junt'uxaña. Calentarse.<br />

Junt'uptaña. Idem.<br />

Junt'utaña. Idem.<br />

Junt'ujaña. Estarse quemando.<br />

Junt'ujasiña. Idem.<br />

Junt'uwaña. Activo. Hacer quemar.<br />

Junt'uchaña. Calentar o quemar.<br />

Junt'u. Recio. Junt'u nuwama arusima: dale recio,<br />

habla recio, &c.<br />

Junt'u yaphiña. Atar fuertemente.<br />

Junt'u. En breve. Junt'u jutxana: volvió en breve.<br />

Junt'u, sü. Nuevamene o recién hecho. Junt'u qullqi:<br />

moneda recién batida o plata así sacada.<br />

Junt'u vel sü aycha. Carne recién muerta.<br />

Junt'u amaya. Recién muerto.<br />

Junt'u amayana misarapiña. Hacer decir misa para<br />

el que murió poco tiempo ha.<br />

Junuña. Punzar, horadar, hacer algo con la punta del<br />

cuchillo, punzón, &c.<br />

Junuwaña. Hacer punzar o picar.<br />

Junuyaña. Mandarlo, &c.<br />

Junuwasiña. Hacerse punzar o permitir que le piquen.<br />

Junuqaña. 3 -qi. Apartar algo con la punta.<br />

Junukataña. Clavar algo en la pared o cosa<br />

semejante.<br />

Junuch'ukiña. Dar muchas punzadas.<br />

Junujraña. Esparcir algo con la punta, como hacen a<br />

las papas con el escardillo.<br />

Junuwaña. Darse prisa en ello o hacer eso antes que<br />

vaya a otra cosa; dejarlo hecho primero.<br />

Junuwaqtaña. Salir sin caer un palo, de como antes<br />

estaba.<br />

Junuwäsiña. Horadar o punzar a diestro y a siniestro.<br />

Junujaña. 3 -ji. Hincar algo como una aguja, en el<br />

sombrero.<br />

Junujasiña. Idem.<br />

Junuxaña. 3 -xi. Volver a punzar.<br />

Junuxäña. 3 -xi. Horadar, como otro lo hace.<br />

Junuxaruña. Comenzar así.<br />

Junuxataña. Idem.<br />

Junuxtaña. Pasar la punta de banda en banda.<br />

Junumukuña. Horadar tuerto.<br />

Junumukutaña. Salir tuerto.<br />

Jununaqaña. Aquí y acullá.<br />

Jununaqtaña. Estar muchos palos o cosas hincadas<br />

en varias partes.<br />

Jununiña. Ir a horadar.<br />

Jununuqaña. En muchas partes.<br />

Jununuqtaña. Haber muchas agujeros o cosas<br />

hincadas en alguna parte.<br />

Jununtaña. Meter la punta, dar estocada.<br />

Jununtasiña. Darse a sí mismo.<br />

Junukipa junururuña. Horadar a menudo o hincar<br />

palos una y otra vez.<br />

Junukipaña. Pasar algo de banda a banda. Activo.<br />

Junukiptaña. Salir a la otra banda o pasar.<br />

Junuraña. Sacar lo hincado.<br />

Junuraqaña. 3 -qi. Hurtar las papas sacándolas del<br />

campo u horadar algo con daño de otro.<br />

Junurachaña. Horadar fuera de tiempo ocupándose<br />

mientras había de entender en otra cosa.<br />

Junuranaña. Alegrar alderredor de lo que se ha de<br />

sacar.<br />

Junuranttaña. Hundirse o bajar más lo que estaba<br />

hincado o un animal que está encenagado.<br />

Junurpäña. Sacarlo todo horadando o lo que está<br />

hincado.<br />

Junuskaña. Estar horadando.<br />

Junusiña. Sacar cosa suya horadando como la chácara<br />

de papas o punzarse a sí mismo. Porque esta<br />

partícula, -si muchas veces significa reciprocación.<br />

Jununtasxaña, sukuntasxaña. Tomar a meter la<br />

espada o a envainar.<br />

Junusuña. Sacar lo hincado.<br />

Junusu jununtaña. Sacar y volver a hincar muchas<br />

veces.<br />

Junut'aña. Hincar de presto como una aguja en el<br />

sombrero o en un paño, &c.<br />

Junuthapiña. Sacar, juntando lo que se saca.<br />

Junuthaptaña. Encontrarse lo que se hinca de ambas<br />

partes.<br />

Junuthaltaña. Estar para salir los palos hincados.<br />

Junuthapi junuruña. Acabar de sacar todas las papas<br />

que hay en una chácara.<br />

Junutataña. Comenzar a hacer la cosecha todos<br />

juntos.<br />

Junutatxaña. Volver a la cosecha después de haberla


372 Ludovico Bertonio<br />

dejado con alguna ocasión.<br />

Junutusnuña, ullusuña. Salir afuera, de una parte a<br />

otra, como lo que se va hincando,<br />

Junutusnuwaña. Hacer que pase de la otra banda<br />

lo que se hinca.<br />

Junuta jununuqaña. Meter y sacar.<br />

Junu junuña. Punzar, horadar más y más muchas<br />

veces, por que la repetición significa frecuentación.<br />

Por no alargar más los compuestos de este verbo<br />

dejé de poner algunas partículas, y también<br />

concedo que otras, con que se han compuesto no<br />

son muy usadas: porque más ordinariamente entran<br />

en los verbos de llevar y de andar que en otros; con<br />

todo eso pueden pasar y cuando no se entendiese<br />

claramente sería mejor usar de circunloquio; pues<br />

la mayor claridad es lo que se pretende.<br />

Junu. Diez mil, nombre numeral.<br />

Junu junu. Millares de millares, número infinito<br />

como jachu jachu, waranqa waranqa, laq'a laq'a.<br />

Juñi. Madeja de hilado.<br />

Juñichaña. Hacer madeja.<br />

Juñixtaña, mirq'ixtaña, llikaxtaña. Romperse,<br />

gastarse el vestido.<br />

Juñisiña, laykusiña. Enmarañarse la madeja.<br />

Juñinaqtaña. Andar desmandados los hilos de la<br />

madeja, no por su orden.<br />

Juñina qhachurapa. Cuenda.<br />

Juñiru qhachurachaña. Echar cuenda a la madeja.<br />

Jupuqu. Espuma de la olla, laguna, &c.<br />

Jupuquchasiña. Hacer espuma.<br />

Jupuqiña. Idem.<br />

Jupuqukipaña. Idem.<br />

Jupuquptaña. Idem.<br />

Jupuquthusnuña. Subir la espuma y también airarse.<br />

Jupuqusnuña. Idem.<br />

Jupuquntxaña. Bajarse.<br />

Jupuqurpäña. Derramarse.<br />

Jupuqumukuña. Idem. Y también desfogar la ira.<br />

Jupuqu lankaraña. Espumar.<br />

Jupuqu chawuraña. Idem.<br />

Jupuqu äraña. Espumar con cuchara.<br />

Jupa. Él, "Ipse" pronombre.<br />

Jupajachaña. Hacer que a él se parezca o sea como él<br />

es.<br />

Jupajachasi. Hacer que a sí propio se parezca o sea<br />

como él.<br />

Juphantha. A su parecer o juicio.<br />

Jupa jiwra. Quinua o mijo.<br />

Jupa ajanu. Espiga de quinua.<br />

Jupa nayra. Un grano de ella.<br />

Jupa chäka. Idem: Lawa. Caña de ella.<br />

Jupa t'ant'a. Pan de quinua.<br />

Jupa juchhachaña. Hacer mazamora de quinua.<br />

Jupa juchhaña. Comerla.<br />

Jupa thapiña vel phawaña. Sembrar quinua.<br />

Jupa q'ichujaña. 3 -ji Quebrar la espiga de la quinua.<br />

Jupiña, warariña, q'uslluña. Hacer ruido hablando<br />

muchos, jugando, &c.<br />

Jupiwäsiña. Hacer mucho ruido en todas partes.<br />

Jupikataña. Llegarse con mucho llanto o vocería.<br />

Jupixataña. Comenzar a dar voces muchos.<br />

Jupixäña. 3 -xi. Ayudar a dar voces y alaridos.<br />

Jupixaruña. Seguir al que se parte de casa, llorando<br />

con él.<br />

Jupimukuña. Ahuyentar a gritos.<br />

Jupinuqtaña. Juntarse llorando.<br />

Jupintaña. Entrar llorando.<br />

Jupikipaña. Pasar de largo llorando o dando voces.<br />

Jupikiptaña. Idem.<br />

Jupiranaña. Acogerse a alguno así llorando.<br />

Jupirpäña. Acompañar, salir un poco así con alguno.<br />

Jupiranttaña. Entrar llorando.<br />

Jupirukiptaña. No hacer otra cosa que llorar así.<br />

Jupiyasiña. Meterlo todo a voces cuando disputan o<br />

contienden.<br />

Jupistaqaña. Salir al encuentro todos gritando,<br />

llorando o voceando.<br />

Jupisuña. Salir llorando así.<br />

Jupit'aña. Llorar así por aquel momento que se ofrece<br />

ocasión.<br />

Jupithapiña. Juntarse en un lugar los que lloran.<br />

Jupithaptaña. Idem. Y también reñir todos juntos a<br />

uno.<br />

Jupithapi jupiruña. Juntarse de todas partes<br />

voceando contra el ladrón, zorra, lobo, &c.<br />

Jupithaltaña. Comenzar todos juntos a vocear.<br />

Jupitataña. Idem.<br />

Jupitatxaña. Volver a llorar los que habían callado.<br />

Jupithusnuña. Salir llorando.<br />

Jupita jupinuqaña. 3 -qi. Llorar después callar y<br />

tornar otra vez a llorar.<br />

Jupi jupiña. Dar gritos frecuentemente. Unas veces<br />

hemos dicho que significa llorar, otras dar voces,<br />

otras hacer ruido. No porque un compuesto<br />

significa uno y otro, sino por no alargar no se han<br />

puesto siempre todos, pero siempre tiene todas<br />

aquellas significaciones.<br />

Jupi. Murmullo, llanto, vocería.<br />

Juqhu juqhu, q'ullta. Agua cenagosa.<br />

Juqhuña, allpiña, murïña. Mojarse cayendo en el<br />

agua o lloviendo.<br />

Juqhuchaña, allpichaña. Mojar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 373<br />

Juqhuña. Estar todo mojado en lágrimas. Jacha<br />

juqhuña: este vocablo es nombre y verbo;<br />

derramarlas.<br />

Jukhusuña. Sacar derramando como cuando hacen<br />

sal.<br />

Jurajaña. 3 -ji. T'urujaña. Cortar con los diente.<br />

Juraña. Idem.<br />

Jurakipaña, khistukipaña. Roer o cortar así.<br />

Jurakipa, juraruruña. Idem.<br />

Jurantaña. Royendo tragar.<br />

Jüra, phututu. El vaho, humo o vapor de la tierra o<br />

de otras cosas calientes.<br />

Jüraña, phututuña. Salir el vaho o vapor; o estar<br />

sudado y caluroso.<br />

Jürakipaña, phututukipaña. Idem. + Y también estar<br />

calmado de calor, con transición: Jürakipitu,<br />

phututukipitu.<br />

Jürusuña, phututusuña. Idem.<br />

Jürusunuña. Idem.<br />

Jüra. El ímpetu del golpe de la espada, piedra, palo,<br />

&c. Espadaña jürapaki apatawina: el ímpetu solo<br />

de la espada le hizo caer o dar en el suelo.<br />

Juri vel juqhu. Cieno o ciénega.<br />

Juri uma. Agua turbia.<br />

Juriwaña. 3 -wi. Enturbiarse.<br />

Jurichaña, umachaña. Mojar o regar mucho.<br />

Jurpi. De aquí a dos días.<br />

Jurpi, qhara jurpi. Mañana o es otro día. Tiempo<br />

indeterminado.<br />

Jurpijaña. 3 -ji. Hilvanar o dar puntadas largas.<br />

Jurphithapiña. Idem.<br />

Jurqiña, jat'iña. Escarbar la tierra. + Y arañar.<br />

Jurqintaña. Escarbar mucho o ahondar o arañar.<br />

Jurusuña. Comerlo todo así.<br />

Juri. Agua turbia o cualquier licor.<br />

Juriwaña. Enturbiarse.<br />

Juriwäña. Enturbiar.<br />

Juriwaxaña. Enturbiarse.<br />

Juriwäxaña. Enturbiar.<br />

Jurk'uña, p'iyaña. Horadar.<br />

Juruk'untaña. Idem.<br />

Juruk'usuña. Idem.<br />

Jurk'ukipaña. Idem.<br />

Jurk'unuqaña. Horadar en muchas partes algo.<br />

Jurma. Mocos de la nariz.<br />

Jurmaña. Mocoso.<br />

Jurmaxtara. Idem.<br />

Jurmani. Idem.<br />

Jurmat'aña. Echar los mocos.<br />

Jurma qhinsusuña. Sonarlos.<br />

Jurma qhinsarpäña. Idem.<br />

Jurma juchhantaña. Volverlos adentro.<br />

Jurma qhultuntaña. Idem.<br />

Jurma sulaqasiña, phiskuqasiña. Limpiárselos.<br />

Jurma. Goma que sale del árbol.<br />

Jurma uraqi. Deslizadero.<br />

Jurma jurma uraqi. Idem<br />

Jurkusuña. Sacar escarbando.<br />

Jurqiwäsiña. Escarbar o arañar a todas partes.<br />

Jurqinuqasiña, jat'inuqasiña. Arañarse uno a otro.<br />

Jurqinuqtata. Estar arañando todo muy lastimado.<br />

Participio.<br />

Jurqikipa jurqiruruña. Arañar más y más, de arriba<br />

abajo y de abajo arriba.<br />

Jurqiranaña. Escarbar a raiz de la pared o alrededor y<br />

también junto al pescuezo.<br />

Jurqhirpäña. Arañar con mucha fuerza o todo.<br />

Jurqiyasiña. Dejarse arañar.<br />

Jurqithaptaña. Acometerse para arañarse uno a otro.<br />

Juru qamawisa. Uno que no tiene oficio en algún<br />

pueblo, como son los advenedizos, que no acuden a<br />

ningún servicio personal.<br />

Juru wallqipu. Garniel o bolsa de lobo marino.<br />

Jururu. Entreverado de blanco y pardo; dícese<br />

solamente de caballos, carneros, perros, &c.<br />

Jururuchaña. Poner a uno todo de sangre. Wilana<br />

jururuchitu, wila jururuki ullasiña: parecer o estar<br />

todo ensangrentado.<br />

Jurujuru. Pueblo así llamado y nuevamente poblado<br />

junto a las sepulturas donde en este tiempo hay<br />

grandes minas de plata.<br />

Jurut'uma. Leña seca o raíces que se hallan por esas<br />

punas, &c.<br />

Jusaña, chhukuña. Andar muchos corriendo. Admite<br />

las partículas del verbo aywiña y así no será<br />

necesario poner aquí sus compuestos.<br />

Juska vel kuska. Igual.<br />

Juskachaña, pampachaña. Igualar el suelo y otras<br />

cosas.<br />

Juskasiña, wiskasiña. Pedir limosna.<br />

Juskaña, wiskaña. Dar limosna.<br />

Juskathapisiña. Juntar mucha.<br />

Juskajraña, wiskajraña. Dar limosna a muchos.<br />

Jusqullu. Señal o cardenal que deja el golpe. +<br />

Larama jusqullu. Idem.<br />

Jusqulluchaña vel larama jusqulluchaña.<br />

Acardenalar.<br />

Jusqhuña. Saltar estando sentado.<br />

Jusqhunuqaña. 3 -qi. Andar así saltando.<br />

Jusqhunuqasiña. Jugar así.<br />

Juskuña, khuyaña, qamaña. Dar a mano llena o a<br />

contento del que recibe.


374 Ludovico Bertonio<br />

Dios, juskutu: Dios me hace mil regalos y<br />

mercedes en todo.<br />

Juskuri. Bien hechor.<br />

Juskurija, yuqanija. Son vocablos antiguos con que<br />

significaban el dador de la vida y bienes que eran<br />

sus ídolos.<br />

Juskuña, imaña. Guardar.<br />

Jüstiq'ina. Cólico o retorcimiento de tripas.<br />

Jüstiq'ina usuña. Enfermar así.<br />

Jüstiq'inaptaña. Idem.<br />

Jüstiq'inani. Él que tiene esta mal.<br />

Juskusi. Despensa.<br />

Juskusi phuti. Joyel o petaca.<br />

Juskusi waqa. Talega y cualquiera cosa donde se<br />

guarda algo tiene este nombre.<br />

Jusku usu. Cáncer o enfermedad semejante que da en<br />

las narices y en el rostro.<br />

Jusku usu mistutu. Tenerle, salirle.<br />

Jusuku usuna t'uruta vel tukusuta. Comido de<br />

cáncer.<br />

Jusq'uña. Poner en la tasa o en el padrón de los que la<br />

pagan y también sacar del padrón a los que<br />

reservan poniendo en otro padrón o quipu de los<br />

reservados.<br />

Jusq'untaña. Idem.<br />

Jusq'utaru qamaña. Ser de tasa.<br />

Jusq'uta. Sacado o puesto en ella.<br />

Jusq'uraña, sich'iraña. Deshojar los ramos.<br />

Jusq'untasiña, ch'apintasiña. Lastimarse la mano<br />

con alguna astilla que entra aderezando o labrando<br />

algún palo.<br />

Jusq'usuña. Sacar algunas espigas del manojo,<br />

algunos pelos de la barba, cabellos de la cabellera y<br />

cosas semejantes,<br />

Jusq'uranttaña. Entrarse una astilla así al modo<br />

dicho.<br />

Jusq'untaña. Idem.<br />

Jusq'uthapiña. Emparejar el manojo de ichu, &c.<br />

sacudiéndolo para que salga lo que es más corto.<br />

Jutaña. Venir. Y aunque es verbo de movimiento no<br />

se compone en todas las partículas como otros, sino<br />

con muy pocas.<br />

Jutiri chuyma. Inclinación natural. Jutiri<br />

chuymapakamaki saranaqi: vivir según su<br />

inclinación.<br />

Jutxäña. Volver.<br />

Jutaniña. Venir hacía donde nosotros estamos como<br />

jutaña.<br />

Jut'i. Mata de hierbas, papas, &c. y también árbol<br />

grande: qulli. Idem: manzana maya jut'i: un qulli,<br />

un manzano, &c. Y también ñaq'uta maya jut'i: un<br />

mechón de cabellos.<br />

Jut'iña, qurpaña. Apartar o poner en discordia los<br />

amigos.<br />

Jutïxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jutïsiña, qurpasiña. Apartarse, desavenirse los<br />

amigos y dividir entre si las tierras<br />

Jutijasiña. Idem.<br />

Jutunqä. Saliva.<br />

Jutunqä thusamukuña, jumch'imukuña. Escupir.<br />

Jutunqä thusarpäña, jumch'irpäña. Idem.<br />

Jutunqä manq'antaña. Estar a diente comiendo los<br />

otros, sin convidarle ni darle nada.<br />

Jut'uraña. Darse un hartazgo. Manq'awi, k'usawi<br />

jut'uraña: dado me he una hartazgo de comer y<br />

beber todo lo que había.<br />

Jut'urasiña. Comer o crápula.<br />

Juthuña. Salir, originarse, nacer como de su principio.<br />

Jut'urasinatha jucha ancha jucha: Muchos pecados<br />

nacen de la crápula. + Jaqinaka Adanatha<br />

juthutanwa: todos los hombres nacemos o tenemos<br />

principio de Adán.<br />

Juthurapiña. Nacerme, venirme algo. ¿Kawkitha aka<br />

qullqi juthurapitama? ¿De dónde le viene esta plata<br />

o dinero?<br />

Juthuwi. Origen y principio, madriguera de donde<br />

salen las cosas. Jaqina juthuwipa Adanawa: Adán<br />

es principio de los hombres. Entiéndese después de<br />

Dios.<br />

Juthu. Idem.<br />

Juthuwawi. Idem.<br />

Juthawi. Idem.<br />

Juthawi, walawi ät'aña. Dar a cara a alguno con las<br />

cosas que hizo desde principio o antiguamente.<br />

Juthuwaña, apsuña. Sacar muchas o todas las cosas<br />

que hay en alguna troje, almacén o casa. Nina taqi<br />

juthütu: el fuego me hizo sacarlo todo vel juthutu.<br />

Jut'u. Desecho del maíz.<br />

Jutuya. Instrumento de ichu a manera de olla para<br />

coger pescado.<br />

Jutuyaña. Pescar con él.<br />

Juxsalla. Monstruo o cosa que tiene más o menos de<br />

lo que naturaleza suele dar, así a los hombres como<br />

a los animales. Llallawa: es más propio de papas<br />

monstruosas.<br />

Juxsa, junt'u. Caliente.<br />

Juxsa uma. Agua caliente.<br />

Juxsa uraqi. Tierra templada.<br />

Juxsaptaña. Calentarse.<br />

Juxsaptäña. Calentar.<br />

Juxsäña. Idem.<br />

Juxsachaña. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 375<br />

Juxsachäña. Hacer calentar.<br />

Juxsa ikiña. Dormir abrigado.<br />

Juxsanaki qamaña. Vivir en tierra templada.<br />

Juxsaki saraña. Caminar abrigado, sin frío.<br />

Juxsatataña. Calentarse al sol o a la lumbre, tomar<br />

calor. + Wiñaya iwxatasa jani juxsatatiritati:<br />

aunque siempre prediquen no te mueves, no entras<br />

en calor.<br />

Juykhu. Ciego de uno o de ambos ojos. Jakha nayra<br />

juykhu: tuerto faldo de un ojo.<br />

Juykhuxaña. 3 -xi. Cegarse.<br />

Juykhuptaña. Idem.<br />

Juykhutaña. Idem.<br />

Juykhukiptaña. Idem.<br />

Juykhukipaña. Idem.<br />

Juykhuchaña. Cegar a otro.<br />

Juykhuptäña. &c. Idem.<br />

Juykhuchaña. Vendar los ojos para que no vea.<br />

Juykhuchasiña. Vendarselos así.<br />

Juykhunchaña. Ganar el juego zapatero, sin que gane<br />

nada el otro.<br />

Juykhuwawa. Una tripa grande de los animales, quizá<br />

es el estómago.<br />

Juykhuñuxtu, yarakaka. Pájaro que llamamos pito,<br />

de pico muy largo y gritón.<br />

Juyphi. Escarcha.<br />

Juyphijaña. 3 -ji. Caer la escarcha o rocío.<br />

Juyphixataña. Caer encima.<br />

Juyphintaña. Entrar la escarcha.<br />

Juyu vel juxsa. Caliente o abrigado.<br />

Juyuchaña. Calentar, abrigar.<br />

K<br />

Ka. Interjección de uno que da algo, como quien dice:<br />

toma.<br />

Kä. Qawi o chuño de ocas.<br />

Kächilla. Dadivoso.<br />

Käwari. Desnudo, muy roto.<br />

Källachi, apallichi. Bienes muebles.<br />

Källachini, apallachini. Rico de bienes muebles.<br />

Kacha. Mensajero.<br />

Kacha maña. Ir por mensajero.<br />

Kachuma. Pepino de las indias.<br />

Kachurachaña vel mallkhaña. Comer sin acordarse<br />

de sus compañeros, no convidarlos.<br />

Kachura. Él que come a solas.<br />

Kallaña. Llevar dos o tres una cosa en peso o en<br />

andas, &c. Y por ser verbo de llevar, se compone<br />

con muchas partículas como el verbo apaña.<br />

Kallaña. Llevar a uno el tropel de la gente.<br />

Kallaña. Plantar cualquier cosa.<br />

Kallantaña. Meter bien la raíz.<br />

Kallusuña. Sacar las plantas.<br />

Kallaña vel khuyaña. Dar. Dios qawra kallitu.<br />

Kallasiña. Dar la comida necesaria.<br />

Kallaqaña. 3 -qi, sapach'aña. Aderezar, poner bien.<br />

Kallaqasiña, yatäsiña. Armarse.<br />

Kallaqaña. 3 -qi, layqachaña. Enhechizar.<br />

Kallaqaña. 3 -qi. Trazar algo.<br />

Kallata jaqi. Dichoso.<br />

Kallat'aña. Idem: wat'aña. Remendar con un pedazo<br />

de paño.<br />

Kallanka vel kachi. Coral. Ut Supra.<br />

Kallachi, sama sama. Hombro.<br />

Kallachiru qhiwiña. Llevar.<br />

Kallachiru qhiwixaruña. Idem: llevar al hombro.<br />

Kallaki. A punto. Apiqi saraña, kallaki yampanaqi:<br />

Aprestándose está para partirse al punto. Manq'aña<br />

kallaki utki: está a punto para comer. Aka isi<br />

ist'asiña kallakiwa: este vestido está para luego<br />

ponerse.<br />

Kallaki. Templadamente. Purakaru kallaki manq'aña.<br />

Kallata. Al justo. Aka sapatu jumataki kallatakiwa:<br />

este zapato te viene muy justo.<br />

Kalla ampatu. Mariposa.<br />

Kallawaña, aypanaña. Irse de su pueblo o casa de<br />

aburrido.<br />

Kallawäña. Hacer que se vaya.<br />

Kallara tanka. Sombrero de grande falda.<br />

Kallapu. Escalera para arrimar a las paredes, con<br />

travesaños.


376 Ludovico Bertonio<br />

Kallapu lat'usuña. Subirla. + Lat'antaña: bajarla,<br />

Kallka. Sepultura de piedras debajo de tierra, para los<br />

principales.<br />

Kallkaña. 3 -ki. Hacerla.<br />

Kallkachaña. Idem. Y también hacer encañado de<br />

piedras para que sirva de puente.<br />

Kallkaña. 3 -ki. Hacerse callos en los pies por el<br />

mucho andar; úsase con transición, kayu kallkitu.<br />

Kallchaña. Coger el maíz, cortándolo.<br />

Kallcharpäña. Podar.<br />

Kallchthapiña. Coger y juntarle.<br />

Kallisä. Relámpago.<br />

Kallisä lliphij lliphijti vel lliju llijuti vel jallpasi.<br />

Relampaguear.<br />

Kallisäni jaqi. Uno que habla recio o que tiene mucha<br />

energía en sus palabras.<br />

Kallmu vel khawllu. Papas a medio asar o cocer.<br />

Kamaña. Medir con vara o fanega, azumbre, soga,<br />

&c.<br />

Kamat'aña, tuphut'aña. Idem.<br />

Kamaña, tupuña. Medida.<br />

Kamaña, khuyaña. Hacer bien.<br />

Kamaräña. Aparejar todo lo que es menester.<br />

Kamaräsiña. Aparejarse.<br />

Kamachiña. Mandar.<br />

Kamachita aru. Mandamiento.<br />

Kamachiwaña. Dejar mandado.<br />

¿Kamachaña? Verbo interrogativo. ¿Qué hago? Y si<br />

la precede la negación es negativo o prohibitivo y<br />

no interrogativo. Jani kamachajatati: no hagas<br />

nada.<br />

¿Kamachiri?. ¿Para qué?<br />

¿Kamachipana? Idem.<br />

Kamantira. Un pajarito azul.<br />

Kamana vel kamani. Pospuesto a los nombres,<br />

significa tener por oficio o costumbre lo que el<br />

nombre dice. Qillqakamana: escribiente.<br />

Anatakamana: jugador. Véase la gramática P. 3<br />

cap. 2.§.1.<br />

Kamani. Digno. Jani aka utankaña kamanitti: no soy<br />

digno de vivir en esta casa.<br />

Kamaña, luraña. Crear.<br />

Kamiri. Criador, propio de Dios.<br />

Kama. Preposición: hasta.<br />

Kama. Todos los de una especie o género de cualquier<br />

cosa. Chachakama, marmikama, &c. Todos los<br />

varones, todas las mujeres.<br />

Kamquta vel suma. Hermoso.<br />

¿Kamichaña?. ¿Qué hago? Vide supra:<br />

¿Kamachaña?.<br />

¿Kamichiri? ¿Para qué?<br />

¿Kamisa?. ¿Cómo? "Adverbium similitudinis".<br />

¿Kamisa?. ¿Cómo? "Adverbium interrogando.<br />

Kamisasa. De cualquier suerte o manera.<br />

¿Kamisña?. ¿ Qué quieres? Compuesto de kamisa y<br />

saña.<br />

¿Kamista?. ¿Cómo estás? Bueno o malo de kamisa y<br />

-tha<br />

Kami jupa. Quinua, entre colorada y negra.<br />

Kanaskiru. Pajarito pintado de varias plumas.<br />

Kankaña. Ser y acontecer. Verbo sum. Es fui.<br />

Kankaña: el ser o esencia, con este nombre pospuesto<br />

a los concretos, se hacen los abstractos. Janq'u:<br />

blanco. Janq'u kankaña, vel janq'uña: blancura; y<br />

así de todos los demás.<br />

Kankäña. Hacer que sea.<br />

Kankañani. Cosa que tiene ser. Dios kankañani: que<br />

tiene el ser de Dios. Jaqi kankañani: de hombre.<br />

Kankawi vel kankata. El ser. Cuando se haya de usar<br />

de éste o de kankaña, el uso lo enseñará.<br />

Kankawi: ordinariamente sirve cuando decimos<br />

por ser yo, tú, aquél, &c.<br />

Kankawijata, kankawimatha, kankawipatha. Por<br />

ser fuerte todos te temen: sinti kankawimatha,<br />

Idem: kankatamatha, taqi jaxsaratama.<br />

Kankaña. Asar con asador o en cazuela, &c.<br />

Kankasiña. Asarse de suyo, sin que nadie intervenga.<br />

Kanka. El asado. P'isaqa kanka, cabrito kanka, &c.<br />

Asado de perdiz, de cabrito, &c.<br />

Kankaña. Asador.<br />

Kanka. Vide: laqhampu.<br />

Kankarpuña. Neutro. Abrasar mucho el sol o fuego.<br />

Inti vel lupi kankarputu.<br />

Kankarpuña. Haber celajes en el cielo: laqhampuru<br />

kankarpu.<br />

Kankawa. Campanilla que atan al cuello del carnero.<br />

+ Sonar: chilin chilintaña.<br />

Kankawa. Piedrecita o china.<br />

Kanjlla. Leña espinosa.<br />

Kanqulla. Color encamado.<br />

Kankalli, sillpi. Delgado. Jayu kankalli: costras de<br />

sal.<br />

Kani. Trabajosamente.<br />

Kani jakaña, saraña. &c. Vivir, andar con trabajo.<br />

Kanichasiña. Vivir con trabajo, con mucha pobreza.<br />

Kanichäña. Importunar para que le dé algo.<br />

Kani. Mujer de los yungas hacia al sur. Mala: es mujer<br />

hacia al norte respecto de esta provincia Lupaca.<br />

Kanisa apujaki arusiña. Hablar como si ya fuera<br />

señor.<br />

Kaniphu. Una plancha de plata que los incas suelen<br />

ponerse en la frente.


Vocabulario de la Lengua Aymara 377<br />

Kaniphut'asiña. Ponérsele.<br />

Kapa vel chiya. El palma.<br />

Kapaña. Medir a palmos.<br />

Kapanqu. Cobarde, medroso.<br />

Kapaña. Andar despacio como el enfermo o que tiene<br />

grillos o mula que tienen sueltas o trabas.<br />

Kapaxataña vel lat'axataña. Subir a caballo o cosa<br />

semejante.<br />

Karpa. Toldo y también vela del navío.<br />

Karpaña vel karpasiña. Hacer toldo.<br />

Karpa. Pospuesto a tanta, como tantakarpa: ramera.<br />

Kasaraña. Casar, dar estado de matrimonio.<br />

Kasarasiña. Casarse.<br />

Kasawita, jayra. Perezoso, y también falso,<br />

desmedrado.<br />

Kasi jaqi. Hombre pacífico.<br />

Kasi jaqi. Plebeyo, ordinario.<br />

Kasi läki. En balde.<br />

Kasi thapaki. Sin daño, sano y salvo. Sin averías.<br />

Kasi jaychiriksampi vel jaychasma. Estate quedo;<br />

mira no te dé una vuelta.<br />

Katiputa. Plata, chafalonía.<br />

Katuña. Tomar y tocar.<br />

Katut'aña. Tocar o retozar.<br />

Katuthapiña. Tomar del vestido.<br />

Katujasiña. Tener sin dejar.<br />

Katujasiña. Conservar.<br />

Katusxaña. Cobrar cosa suya.<br />

Katuña. Infeccionarse. Qarachi. Idem: wanthi katuña:<br />

infeccionarse de sarna, bubas, &c.<br />

Katuxaruña. Tomar en brazos.<br />

Katuxaruta. Él que tiene en brazos.<br />

Katuranaña. Llegarse para tocar o buscarle lo que<br />

tiene.<br />

Katunuqaña. 3 -qi. Tomar muchas cosas o mucho.<br />

Katut'äsiña. Dejarse retozar.<br />

Kawallusiña. Subir a caballo.<br />

Kawallut'asiña. Idem.<br />

Kawallut'asita saraña. Andar en caballo.<br />

Kawallunaqaña. Idem.<br />

Kawallutha lat'araña. Bajar.<br />

Kawalluru lat'axataña. Subir.<br />

Kawalluru ankasiña. Subir a las ancas o tomar a las<br />

ancas.<br />

Kawaña. Bailar una rueda de gente tomándose de las<br />

manos.<br />

Kawantaña. Bailar así mucho tiempo.<br />

Kawiri mantaña. Entrar en baile.<br />

Kawarukiptaña. Embebecerse en bailar.<br />

¿Kawki?. ¿Dónde o a dónde? Según la preposición<br />

que le sigue.<br />

¿Kawkina?. ¿En qué lugar? ¿Dónde?<br />

¿Kawkiru?. ¿ A dónde?<br />

¿Kawkiwja?. ¿En dónde?<br />

¿Kawkitha?. ¿Por dónde?<br />

¿Kawkiqata?. ¿Por dónde?<br />

¿Kawkichapi?. ¿ Cuál de estos?<br />

¿Kawkipiri? Idem.<br />

Kawkipanaki. Algunas veces.<br />

¿Kawkipacha? ¿kamsa? vel ¿kunapacha?.<br />

¿ Cuándo?<br />

¿Kawkipi yanatha? ¿kunapi tukutha?. ¿A qué he<br />

venido yo?<br />

¿Kawkinkaña?. Preguntar ¿Dónde está?<br />

Kawkist'aña, chhaqhaña. 3 -qi. Ausentarse.<br />

Kawkichaña. Idem.<br />

Kawkist'atawina, mutütaspa sasina. Por miedo del<br />

castigo se ausentó. Estos dos verbos no son aquí<br />

interrogativos.<br />

Kawkiñä yanqha. Feo.<br />

¿Kawkinchaña?. Preguntar dónde hallará o sacará<br />

algo.<br />

¿Kawkiruchaña?. Preguntar dónde puso alguna cosa.<br />

Kay. Pan de sal. Jayu kay.<br />

Kay. Petaca pequeña.<br />

Kayku. Pertrecho de paredes para cazar vicuñas.<br />

Kaykuña. Cazar así vicuñas.<br />

Kaychuña. Arrastrar la ropa.<br />

Kayllaki, llaki. Luego.<br />

Kayra. Dañado. Dícese del vino o chicha.<br />

Kayraxaña, kayraptaña, kayrakiptaña. Dañarse.<br />

Kaywiña, jiruña. Revolver la mazamorra cal, &c.<br />

Kayüta, kaywinuqaña. 3 -qi. Revolver muchas veces.<br />

Kayu. El pie solo y también toda la pierna.<br />

Kayu tayu vel tanama. Planta del pie.<br />

Kayu mamani. El empeine del pie.<br />

Kayu nasa. Espinilla del pie.<br />

Kayu t'usu. Pantorrilla.<br />

Kayu wintu. Calcañar.<br />

Kayu muqu. Tobillo.<br />

Kayu qunquru. La rodilla.<br />

Kayu änuqaña. 3 -qi. Dejar de andar, descansar.<br />

Kayu takimtalla. Patudo.<br />

Kayu jant'aku. Idem.<br />

Kayu tukuwa pampa, jani usasiri pampa. Llamada<br />

muy grande.<br />

Kayu. Las pisadas.<br />

Kayu äsuta jaqi. Cimarrón.<br />

Kayu äntaña. Entrar.<br />

Kayu apiña. Seguir las pisadas y también imitar.<br />

Kayuma. La que nace de pies.<br />

Kayuma, qunchuya jachaña. Llorar arroyos de


378 Ludovico Bertonio<br />

lágrimas.<br />

Kichatha saraña. Andar de lado o rodar de lado.<br />

Kichaña. De lado.<br />

Kichaña vel parkitha ullat'aña. Mirar de lado,<br />

rostrituerto, como enojado.<br />

Kichuña, llakiña, phutiña, p'aywaña. Estar triste,<br />

cuidadoso o arrepentido.<br />

Kichusña, llakisña. Entristecerse, acongojarse,<br />

arrepentirse.<br />

Kichupayaña, llakipayaña, phutipayaña.<br />

Compadecerse de otro.<br />

Kichurapiña. Cuidar de la necesidad de otro para<br />

proveerla<br />

Kichuna vel phutina apantaña. Poner en cuidado a<br />

otro o causarle pena.<br />

Kichuykxaña. Acresentar el dolor a otro.<br />

Kichusxataña, llakisxataña, phutisxataña.<br />

Comenzar a entristecerse.<br />

Kiki. Es pronombre al cual en latín corresponde la<br />

partícula "met", que algunas veces se pospone a los<br />

pronombres primitivos. "Ego met, tu met, ipse<br />

met".<br />

Kikija. "Ego met", yo mismo. Na kikija, kikima.<br />

Idem: juma kikima, kikipa vel jupa kikipa, kikisa<br />

vel jiwasa kikisa, kikipa Pedro vel Pedro kikipa;<br />

que todo esto quiere decir: yo mismo, tú mismo, él<br />

mismo, nosotros mismos, Pedro mismo. Y puede<br />

ponerse de la misma manera en plural,<br />

nakikinakaja, &c.<br />

Kikuña. Cantar garganteando o tañer flauta cuando<br />

bailan el baile que llaman maqisiña, hablando uno<br />

o contrapunteando el otro y a este llaman kikuri.<br />

Kikuña. Es también cantar las mujeres, cuando todas<br />

juntas muelen la quinua o cuando vuelven muchas<br />

de la chácara que han sembrado o cogido.<br />

Killa, kuka yapu. Chácara de coca.<br />

Killani yunca. El dueño de la chácara de coca.<br />

Killka. Vide: punqu. La puerta.<br />

Killit'aña, nasatha tinkt'aña. Idem: qhinstaña. Caer<br />

de hocicos o hacia adelante.<br />

Killintaña, qhinsantaña. Caer hacia abajo de<br />

hocicos.<br />

Killuta killinuqaña vel q'apchimpi saranaqaña.<br />

Andar entonado, levantando y bajando la cabeza.<br />

Ch'uwta ch'uwanuqaña; q'inchuta q'inchunuqaña,<br />

jaxsuta juxsunuqaña. Idem, contonearse.<br />

Killpiña. Hincarse de rodillas.<br />

Killpit'aña. Idem. Ch'ulla vel maya qunquruna<br />

killphit'aña: hincar una sola rodilla. Purapa vel<br />

paya qunquruna killphit'aña: hincar ambas rodillas.<br />

Killphita killphinuqaña. Ponerse de rodillas y<br />

levantarse muchas veces.<br />

Killphitarachaña. Estar mucho tiempo de rodillas.<br />

Killphinaqaña. 3 -qi. Andar o caminar de rodillas.<br />

Killuma vel lakhapilla vel q'awsu q'awsu vel parqu<br />

parqu vel k'itu k'itu. Uno que tiene los dientes<br />

desiguales, unos más largos que otros.<br />

Kimsa. Número tres.<br />

Kimsaxaru vel -kipa vel -qata. El cuarto en orden.<br />

Kimsa jamu vel jamuni. De tres o en tres maneras.<br />

Véase el Cap. 1 de la gramática, donde enseñamos<br />

el uso de estos nombres numerales.<br />

Kimsat'aña, pusit'aña, &c. Hacer soga da tres o<br />

cuatro ramales.<br />

Kimsaqallqu. Número ocho.<br />

Kipa vel jipilla. Las tripas.<br />

Kipana awtijata. Hambriento.<br />

Kipa. Es también el medio de la honda o la redecilla<br />

donde se pone la piedra para tirar.<br />

Kiparu qala iraxataña. Poner la piedra en la honda<br />

Kipachaña vel jiphilla alliqaña. Sacar las tripas a los<br />

muertos para que durasen algunos días sin podrirse.<br />

Kipa. Preposición. A la vuelta o a la otra parte. +<br />

Qullukipa: a la vuelta del cerro.<br />

Kipatha. Adverbio de tiempo. Paya urukipatha:<br />

después de dos días.<br />

Kirpaña vel qhuphiña q'umpitaña. Tapar ollas<br />

tinajas, &c.<br />

Kirpt'aña. Idem: qhuphit'aña, q'umphit'aña. La<br />

tapadera.<br />

Kirpakipaña, qhuphikipaña, q'umpikipaña. Tapar.<br />

Kirkichu. Animal como tortuga, aunque prolongadillo<br />

y los indios tienen creído que colgándole a la<br />

puerta de su casa el ladrón volverá todo lo que<br />

hubiese hurtado, por temor de que si no lo vuelve<br />

se le apostillará el rostro como la concha de<br />

quirquincho.<br />

Kirkichu ajanuni. Uno que tiene el rostro como lleno<br />

de sarampión.<br />

Kirkiña vel takiña. Bailar, brincar pisando con<br />

velocidad el suelo como usan los Urus y también<br />

los que danzan con cascabeles.<br />

Kirkit'äña. Hacer bailar a otro, como cuando la<br />

madre tiene su niño sobre las rodillas y se le hace<br />

dar brincos por holgarse.<br />

Kirkinaqaña. 3 -qi. Danzar discurriendo de una a otra<br />

parte.<br />

Kira vel chhaxlla. Las varas con que cruzan las tijeras<br />

del techo.<br />

Kiraña vel kiranchaña. Poner estas varas en el techo.<br />

Kira äxataña. Idem.<br />

Kiräpasña. Jugar los muchachos llevándose unos a


Vocabulario de la Lengua Aymara 379<br />

otros, sentándose sobre el cuello y colgando los<br />

pies, los pechos abajo del otro.<br />

Kiraña. Cerrar las calles como cuando juegan toros.<br />

Kiru. El mercader de la coca que va muchas veces a<br />

los yungas.<br />

Kirukamana. Idem: coquero.<br />

Kiruyki. Él que ha enriquecido con el trato de la coca.<br />

Kisu vel kisunayra. Anteojos.<br />

Kisuni vel kisunayrani. Él que trae anteojos.<br />

Kisutha, yawritha ullt'aña. Mirar con ira o enojo a<br />

alguno y murmurar interiormente de él.<br />

Kisu qala. La piedra entre la cual está el metal o la<br />

caja del mismo metal que está en la mina.<br />

Kisu qalajama ancha ch'ulqi, ancha ch'amani.<br />

Hombre fuerte, recio para trabajar.<br />

Kisu qala. Es también la piedra imán o calamita.<br />

Kisuqala yawri wayuti. Idem: jiskuti vel achuti vel<br />

aputi. La piedra imán atrae el hierro.<br />

Kitakipaña. Hacer zancadilla a otro para derribarle.<br />

Kitu. Tórtola, kullkutä vel qhurukuta. Idem: aunque se<br />

diferencian algo en las plumas.<br />

Kituma uywakisna, utama killkana jallikasna,<br />

chuyma sirka masna. Son requiebros de mozos y<br />

mozas que muestran el deseo que tienen de ser<br />

amados de sus enamoradas. + Urpi uywakisna,<br />

uyuma killkana jalliskasna. Idem.<br />

Kiwkuthaltaña vel unkuthaltaña. Revolverse el<br />

estómago, entrenas. + Chuyma kiwkuthaltitu vel<br />

pituthaltitu: tengo revuelto el estómago o tengo<br />

gana de vomitar.<br />

Kiwkisña. Idem. Y se usa también con transición.<br />

Kiwkisäña vel unkuthaltäña. Dar asco, hacer que se<br />

le revuelva el estómago o entrañas.<br />

Kiwya. Un pájaro mayor que perdíz; y algunas veces<br />

suele volar alrededor de alguna piedra o ichu, hasta<br />

cansarse.<br />

Kiwkiwña. Dar vueltas así el pájaro.<br />

Kiwyajama tumaña. Andar alrededor como este<br />

pájaro.<br />

Kiwu. El colmillo.<br />

Kucha vel paxta. Mira no. Interpónese a los verbos en<br />

el optativo. Pakichuchasma: mira no lo quiebres.<br />

Kucha vel -ki, qirimantaki, qiritaki. Sólo,<br />

solamente. Jumakucha luntatatawa: tú solo y no<br />

otro eres el ladrón. Näkuchawa qhapaqatqa: yo y<br />

no otro soy el rico. Nä qiritki. Idem.<br />

Kuchuña. Cortar.<br />

Kuchuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Kuchuraña. Cercenar.<br />

Kuchukipaña. Idem.<br />

Kuchusuña. Cortar sacando el pedazo.<br />

Kuchunuqaña. Cortar en pedazos.<br />

Kuchuntaña. Cortar mucho.<br />

Kuchurpäña. Cortar con fuerza, de suerte que salta lo<br />

cortado.<br />

Kuka. Hoja de un árbol así llamado que los indios<br />

mascan.<br />

Kuka jallphaña, jallchiña. Mascar o comer coca.<br />

Kuka phawaña. Ofrecerla a las guacas derramándola.<br />

Kukana ulljaña. Adivinar mirándola<br />

Kulaña, p'iyaña. Taladrar.<br />

Kulajaña. 3 -ji. Idem.<br />

Kulanuqaña, phalanuqaña. 3 -qi. Taladrar, barrenar<br />

en muchas partes de la cosa.<br />

Kullkutä. Tórtola.<br />

Kulli, philu khurkhu. Travieso, revoltoso, inquieto.<br />

Kulliña, philuña. Travesear.<br />

Kullinaqaña. Andar revolviendo o inquietando,<br />

traveseando.<br />

Kumi. Diez años. Mä kumi, pä kumi, &c.<br />

Kumisiña. Jugar a un juego como al que llamamos<br />

oca, aunque en muchas cosas difieren.<br />

Kumisiña. Juego así.<br />

Kumpaña, ipxaña. Repulgar o hacer orilla.<br />

Kumpa. Repulgo, orilla así.<br />

Kumpa. Almadena, piedra grande y redonda para<br />

quebrar.<br />

Kumpaña. Quebrar o dar golpe con ella.<br />

Kumpaña qalana. Dar con piedra sin soltarla.<br />

Kumpaña, wanqaña, phank'aña, phat'jaña. Partir,<br />

quebrar con almadena.<br />

Kumpukipaña, q'illikipaña. Voltear los muchachos<br />

poniendo la cabeza en el suelo y los pies al aire.<br />

Kumphisaña vel kumphisasiña. Verbo castellano,<br />

confesarse.<br />

Kumphisäña. Confesar.<br />

Kumphisiyiri. Confesor.<br />

Kumphisawi. Confesionario.<br />

Kumphisawi. La confesión hecha.<br />

Kumphisasiwi. Idem.<br />

¿Kumphisasiwimatha akaru qayqapi? ¿Cuánto hace<br />

desde tu confesión acá?<br />

Kumphut'aña, allt'aña. Inclinarse las personas u<br />

otras cosas.<br />

Kumphuranaña. Llegarse con humildad interior o<br />

exterior, inclinación del cuerpo.<br />

Kumphuntaña. Entrar inclinándose.<br />

Kumphutaña. Levantarse para esconderse.<br />

K'uñutaña. Idem.<br />

Kumphumukuña. Idem: esconderse por ahí, de<br />

miedo.<br />

Kumphutawaxaña. Esconderse así, levantándose


380 Ludovico Bertonio<br />

cabizbajo, con presteza.<br />

Kumphuki saraña. Andar así inclinado cabizbajo.<br />

Kumphutataki saraña. Idem.<br />

Kumphullit'äña. Atar la mano del carnero al cuello o<br />

para que no levante la cabeza o ande poco.<br />

¿Kuna? ¿ Qué cosa? Preguntando.<br />

¿Kuna kuna? ¿ Qué cosas?<br />

Kunasa. Cualquiera cosa.<br />

Kunasa, kawkisa. Idem.<br />

Kuna mana, kawki mana. Idem.<br />

Kunawi, kawkawi. Idem.<br />

Kuniri vel kunakiri. Lo que suele haber o acontecer.<br />

Akapachana kuniri atamamama.<br />

¿Kunapiniki? Idem: ¿Kunathapiniki? ¿ Por qué causa<br />

o razón?<br />

Kunaja wajchasa, kamisa wajchasa. Por pobre que<br />

sea.<br />

¿Kunama uka? ¿ Cómo es tu pariente?<br />

¿Kunajamna ulljatana? ¿Veamos qué es eso?<br />

Kunaja mayquna qullqipa jark'i. Hurta esté la plata<br />

de cualquiera cacique.<br />

¿Kunakitati, kawkitati? ¿Quién piensas que eres?<br />

Usase siempre interrogando: ¿Eres Rey?<br />

¿Kunakitti, Kawkikitti juma ayniri? ¿Quién soy yo<br />

para contradecirte o para que te contradiga?<br />

¿Kunakiti, kawkikiti juma ayniri? ¿Es por ventura<br />

él algo que se atreve a contradecirte? Otros modos<br />

de hablar por este vocablo kuna, se hallarán entre<br />

las frases del verbo kuna.<br />

Kunka. Garganta, cuello, voz.<br />

Kunkaña. De grande cuello.<br />

Kunkaptaña. Soltar la voz cantando o hablando.<br />

Kunka antutaña. Idem.<br />

Kunkani. Uno de buena voz.<br />

Kunka ch'añañaqi. Garganta de [bodoquillos]; es<br />

apodo.<br />

Kunka jiskhataña. Extender el cuello y levantar la<br />

voz.<br />

Kunka ätuña. Tender el cuello o la cabeza hacia<br />

arriba.<br />

Kunka jalaräña, kariqaña vel khariraña. Cortar la<br />

cabeza, degollar.<br />

Kunka ch'axt'itu, jakit'itu, amayt'itu. Enronquecer.<br />

Kunka turkhut'itu. Idem.<br />

Kunkanchä sipitaña. Armar lazo para coger de la<br />

garganta.<br />

Kunka äña. Andar desenfadadamente.<br />

Kunkani isallu. Manto de las siestas, listado de<br />

colorado.<br />

Kunkasa jayrina liwiña saranaqaña. Andar flaco<br />

con un pescuezo muy largo.<br />

Kupaqaña. 3 -qi vel usuwäña Ayudar<br />

compadeciéndose.<br />

Kupi ampara, kayu, &c. Mano o pie derecho, &c. A<br />

mano derecha.<br />

Kupituqi. Lado derecho.<br />

Kupituqinkaña. Estar al lado derecho. )( Ch'iqa<br />

tuqinkaña.<br />

Kurä. Barda de la pared.<br />

Kuräña. -ru. Hacerla.<br />

Kurä jalakipaña. Saltar las bardas vel uyu qurpa.<br />

Kurijü, q'upanturu. Pródigo.<br />

Kurijüraqaña, thutharaqaña. Disipar lo ajeno.<br />

Kurusa. Cruz, palabra mal pronunciada de los indios.<br />

Kurusaruchaña. Crucificar.<br />

Kurusaru chaqhukataña. Idem.<br />

Kurusatha apaqaña, ichuqaña. Quitar o bajar de la<br />

cruz.<br />

Kuri kanqi. Aguila frailesca.<br />

Kusata, Suwata. Ahilado, consumido.<br />

Kusthaptaña. Consumirse.<br />

Kuska vel juska. Igual<br />

Kuskachaña. Igualar.<br />

Kusikusi. Araña. Ch'anka jamiri: que hace la tela.<br />

Kusisiña, chipisiña. Alegrarse.<br />

Kusisiña. Alegría, deleite.<br />

Kusisiña pasuña. Perder la ocasión de holgarse, no<br />

gozar del deleite. Juchani jaqi wiñaya kusisiña<br />

pasuni: no gozará de la bienaventuranza.<br />

Kusikipita saña. Pedir albricias.<br />

Kusikipaña jusquña. Dar cumplido contento a pedir<br />

de boca.<br />

Kusi kusi marka. Pueblo de holganza.<br />

Kusiki purima. Vengas en buena hora. Qillpuki<br />

purima. Idem.<br />

Kusi. Dicha, ventura.<br />

Kusini. Dichoso. )( Kusiwisa.<br />

Kusixtara. Dichosísimo.<br />

Kusiqillpu Kusiqillpuni. Idem.<br />

Kusiqillpuxtara. Idem.<br />

Kusi sapa. Idem<br />

Kusinichaña. Hacer dichoso.<br />

Kusiwisachaña. Hacer desdichado.<br />

Kusi qillpu jakaña. Bienaventuranza.<br />

Kusupi. Enfermedad que hace temblar, calentura con<br />

frío.<br />

Kusupiña. Enfermar de este mal.<br />

Kusupi jaqi. Enfermo así.<br />

Kusupi jaltaña. Temblar así.<br />

Kutiña. Neutro. Volverse.<br />

Kutixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Kutiyaña vel kutäña. Mandar o hacer volver.


Vocabulario de la Lengua Aymara 381<br />

Kutäña vel kutäxaña. Restituir lo quitado, hurtado o<br />

prestado. Uka qullqi, qawra, isi, &c. Ukaniru<br />

kutäxama: restituye aquella plata a su dueño.<br />

Kutiniña vel kutinixaña 3 -xi. Volver hacia donde<br />

nosotros estamos.<br />

Kutintaña. Idem: kutintxaña. Volverse dentro.<br />

Kutusuña. Volverse saliendo.<br />

Kutusu kutintaña vel kutintxaña. Salir y entrar<br />

muchas veces.<br />

Kutusuña vel jaxrusuña. Vomitar.<br />

Kutirasxaña. Quitar o cobrar lo vendido, dado, &c.<br />

Kutiräña. Quitar algo del precio.<br />

Kutiquipäña, kutikipäxaña. Destorcer lo torcido.<br />

Kutipaña, ayniña. Contradecir lo que otro dice.<br />

Kutipasiña, aynisiña. Porliar uno con otro. Debatir<br />

entre sí.<br />

Kutpakamana. Uno que siempre contradice.<br />

Kutiqaña. 3 -qi. Retirarse.<br />

Kutikataña. Volverse a llegar.<br />

Kutisxaña. Volverse a hablar los que se habían<br />

quitado el habla.<br />

Kuti kuti saranaqaña. 3 -qi. Volver muchas veces<br />

como los que hacen muchos caminos llevando.<br />

Kutita k'usa. Chicha dañada tocada o bien cocida dos<br />

o tres veces, que la tienen por mejor.<br />

Kutita isi. Ropa que perdió el color.<br />

Kutita chacha. Hombre que habla con voz mujeril.<br />

Kutipa, sami. Dicha, ventura o buena mano en todo.<br />

Kutipani, samini. Venturoso que todo le sucede bien.<br />

Kuti vel mit'a. Vez. Mä, pä, kimsakuti: una, dos, tres<br />

veces.<br />

Kuti wasa. Ambos juntos. Idem.<br />

Kutiri wanka. El vientre de los pájaros. Kasi umutu,<br />

kutiri wankasa alliqiriksma: calla hombrecillo,<br />

mira no te saque las tripas.<br />

Kutu jaqi, jani mirq'isiri. De recia y fuerte<br />

complexión.<br />

Kututuña. Gruñir el cuy o los hombres.<br />

Kuykuña. Andar cabizbajo, como quien teme o tiene<br />

frío.<br />

Kuykunaqaña, kumphunaqaña. Andar siempre así.<br />

Kuykuntaña. Entrar cabizbajo.<br />

Kuykuptaña. Andar o estar encogido de frío.<br />

Kuykuthaptaña. Idem.<br />

Kuykuthaptäña. Hacer que esté encogido. Thä<br />

kuykuthaptiyitu vel kuykuptiyitu.<br />

Kuypa. Alazán.<br />

KH<br />

Khaka. Lleno de cuidados, congojado.<br />

Khakha. Impedido de la lengua, que casi habla<br />

sollozando.<br />

Khakhaptaña. Hacerse impedido así por algún<br />

suceso.<br />

Khakhaptaña. Levantarse con mucha dificultad.<br />

Khakhaptaña. Lastimarse el rostro con el frío.<br />

Khakhaña, llupthapiña. Casar a su hija o hijo. No es<br />

vocablo muy ordinario.<br />

Khakha. Fantasma que anda de noche según dicen y<br />

toman este nombre del ruido que hace como<br />

tartamudeando.<br />

Khakha jali. Andar el fantasma.<br />

Khakhartaña. Estar atónico y como fuera de sí<br />

embelesado.<br />

Khakha chapiki, yananiki. Semejante, parecido a<br />

otro.<br />

Khachura. Cuenda de la madeja.<br />

Khachurachaña. Hacerla.<br />

Khachaña, juniña. Pacer, comer el ganado.<br />

Khacharaña, qaxuraña. Escamar el pescado o fregar<br />

algo.<br />

Khachanaqaña, päsnaqaña. Dilatar de día en día.<br />

Khacha ajanuni. Uno que tiene costras en el rostro,<br />

por el frío o por el estar sucio, &c. o como<br />

sarpullido.<br />

Khajatattaña. Ocupar mucho lugar estando sentado o<br />

desviarse unos de otros.<br />

Khanjjasiña, k'ullk'ujasiña. Estar muy apretados,<br />

apeñuscados.<br />

Khallmu khawllu. Papas a medio cocer<br />

Khallmuraña. Roer lo cocido de la papa.<br />

Khama. Seco duro. Dícese de la tierra y otras cosas.<br />

Khama. Pasado. Jikusa khama: higos pasados.<br />

Membrillo khama: membrillos pasados o secos. Y<br />

así de otras frutas.<br />

Khamachaña. Secar frutas y otras cosas.<br />

Khätaña, khäsaña. Regoldar.<br />

Kharat'ata aycha. Carne seca.<br />

Kharu, thutha. Polilla.<br />

Kharuxaña. 3 -xi. Apolillarse.<br />

Kharuyaña. Dejar apolillar.<br />

Khasaña. Regoldar.<br />

Khatallita. Echar grillos, sueltas o maneas.<br />

Khatamana. Incierto dudoso.<br />

Khataru puriña. Dícese de la oveja que después de<br />

haber parido, está otra vez para juntarse al macho.<br />

Khataña. Atar los palos del techo.


382 Ludovico Bertonio<br />

Khät'aña. Reñir a la nuera para que lo oiga la suegra.<br />

Khät'a ayranaña. Idem. Vide: ayranaña.<br />

Khakhutusnuña. Rozarse, gastarse.<br />

Khätu vel khiyatu. Cuñada, hermana del marido.<br />

Khichilläña. Hacer cosquillas a otro para que se ría.<br />

Khikhikakixata, jayintkakixaña. Idem: más propio.<br />

Khikhiña vel jayintaña. Sollozar el que llora.<br />

Khiñi apaña. Vocablo antiguo; abstenerse del uso del<br />

matrimonio desde la sementera hasta la cosecha.<br />

Era penitencia que daban o aconsejaban los<br />

hechiceros para que fuesen buenas las chácaras que<br />

comenzaban a labrar los recien casados.<br />

Khiru vel ati. Pescuezo o cerviguillo o el nervio del<br />

mismo pescuezo.<br />

Khirukhiruru vel ati atiru. Idem: llipullipuru vel<br />

llipa illparu manq'aña. Comer con disgusto o<br />

inquietud por alguna mohina que le sucedió,<br />

Khiruña vel yapiña. Atar con algún nervio o soga<br />

alguna cosa, como dos maderos o ambas las manos<br />

de alguno, &c.<br />

Khistuña vel ch'amuña. Mascar la comida.<br />

Khistusña, ch'amusña. Hablar mal de otros. +<br />

¿Kunalayku khistusirita? ¿Jayumätti,<br />

wayk'amathcha? ¿Soy yo tu sal o ají, que siempre<br />

me traes en la boca y dices mal de mí?<br />

Khistukipaña. Idem.<br />

Khistukipamä manq'antaña. Tragar sin mascar.<br />

Khitaña vel iwiraña. Enviar. Aunque iwiraña es<br />

enviar a decir o enviar recaudo de palabra.<br />

Khitaqaña. Enviar para que se vaya luego.<br />

Khitawäsña vel khitajraña. Enviar a muchos a<br />

diversas partes o sin por qué ni para que.<br />

Khitxaña vel antutxaña. Soltar a alguno o tomar a<br />

enviarle.<br />

Khitxaruña. Decir que envió por la persona que llega<br />

antes que el mensajero vuelva.<br />

Khitxataña. Enviar a otro de nuevo fuera del que<br />

había enviado antes.<br />

Khitanaqaña vel khitasnaqaña. Enviar a uno a<br />

muchos mandados o negocios.<br />

Khitarpäña. Despachar con brevedad a alguno<br />

enviándole.<br />

Khitakipa khitarurusña. Enviarle, "ad invicem"<br />

muchos mensajes.<br />

Khitaskaña. Enviar actualmente.<br />

Khitusuña. Enviar fuera de casa o celda, al que está<br />

dentro.<br />

Khitusumña. Enviar al que estaba dentro de la casa<br />

para que vaya a alguna parte.<br />

Khitutaña. Enviar para cosa breve o negocio de<br />

presto.<br />

¿Khiti? ¿Quién? Interrogativo para las cosas<br />

racionales. + Kuna: es para las demás cosas.<br />

Khisti. Idem. Aunque es propio de los Pacases.<br />

Khitisa. Quien quiera, por que aquella partícula -sa, le<br />

quita la fuerza e interrogación ordinariamente,<br />

aunque no siempre.<br />

¿Khitisa küsti? ¿ Quién es aquél?<br />

¿Khitisa atamatama? ¿Quién te lo dijo? En estos dos<br />

ejemplos se ve claramente que aun con la partícula<br />

-sa, es interrogativo este vocablo.<br />

Khitis khitipa. Sea quien quisiere, que no se me da<br />

nada.<br />

Khitisa kawkisa. Cualquiera que hubiere.<br />

Khitija. Quien quiera que; y cuando precede la<br />

corresponde en el verbo la partícula -chi<br />

interpuesta, como notamos en la segunda parte de<br />

la Gramática tratando de los relativos.<br />

¿Khitijaña? ¿ A quién me parezco?<br />

¿Khitijata? ¿ A quién te pareces.<br />

¿Khitija? ¿ A quién se parece? Y de esta manera se<br />

conjugará como cualquier otro verbo.<br />

Khituraña vel llunkuraña. Bruñir, limpiar o rapar.<br />

Khiturpäña. Idem.<br />

Khiwil khiwiltaña. Menearse como las cosas que<br />

están colgadas en el aire y sopla el viento o como<br />

el volante de un reloj o bambalear el que es cojo o<br />

tiene pocas fuerzas.<br />

Khiwin khiwintaña. Idem.<br />

Khiwin khiwintasa vel khiwil khiwiltasa saraña.<br />

Andar así como una galera sin lastre.<br />

Khiwiña vel pawiña. Menear la cabeza de hombro a<br />

otro. + Judionaka ch'unch'u khiwisa khiwisaki<br />

pawisaki awkisa taläpiskana: los judíos meneando<br />

sus cabezas injuriaban a Cristo Nuestro Señor,<br />

holgándose de verle padecer. Significa también<br />

decir de no meneando la cabeza.<br />

Khiwiña. Traer o hacer andar la rueda de amolar<br />

cuchillos o la honda, &c.<br />

Khiwiña. Hacer ovillos de hilos, como suelen las<br />

mujeres.<br />

Khiwsuña. Idem: devanar haciendo ovillo.<br />

Khiwtaña vel jaytuthaña. Enjuagar un jarro o tinaja<br />

y cosas semejantes, dando vueltas a la vasija.<br />

Khiyatu. Vide supra; khätu.<br />

Khukata. Hacia la parte contraria de donde estamos.<br />

Khukatankaña. Estar en la parte así contraria: -na,<br />

-ru, -ta, según los verbos.<br />

Khukatkaña. Idem.<br />

Khukatkatankaña. Idem.<br />

Khukipa. A la vuelta de algún cerro, casa, &c.<br />

Khukipankaña. Estar a la otra parte del cerro.


Vocabulario de la Lengua Aymara 383<br />

Khukiparu maña. Ir a la otra parte y así se le<br />

acomodarán las preposiciones -na, -ni, -tha, según<br />

los verbos pidieren.<br />

Khukhuña, phat'ajaña. Cortar leña de cualquiera<br />

suerte.<br />

Khukhurpäña. Idem. Y más propio.<br />

Khukunuqaña. Cortar en muchos pedazos.<br />

Khukhuraña. Vide: qhuqhuraña. Derribar pared o<br />

montón de piedras.<br />

Khukhusiña. Vide: qhuqhusiña. Derrumbarse de suyo.<br />

Khullu. Perdiz pequeña.<br />

Khumu. Una carga de algo. Amka mä khumu vel mä<br />

khumu amka: una carga de papas.<br />

Khumu khumu. Muchas cargas.<br />

Khumu khumu churaña. Dar a cargas algo.<br />

Khumut'aña vel khumuña. Cargar. Qawraru, &c.<br />

Khumukataña. -ru. Idem.<br />

Khumuxaruña. Llevar los animales cargados o cargar<br />

de presto.<br />

Khumukipaña, jaqhukipaña. Pasar la carga de una<br />

bestia a otra.<br />

Khumuqaña. 3 -qi. Arrancar, partir con las cargas.<br />

Khumurpäña, jakirpäña. Despachar, acompañar un<br />

poco al que va con las cargas.<br />

Khumuxataña. Llegar con las cargas a algún puesto,<br />

dejarlas o alcanzar con las cargas, al que camina.<br />

Khumusiña. Cargar cosa suya.<br />

Khunu. Nieve caída en el suelo. Aqharapi: la que<br />

viene cayendo los copos y así dicen. Aqharapiwa<br />

t'ali: está nevando.<br />

Khunu qinalit'aña. Cubrir la nieve todo el suelo.<br />

Qullu qullu vel pampa pampa khunu qinalit'iwa: la<br />

nieve ha cubierto todos los cerros y llanos.<br />

Khunu qinalit'itawa. El lugar cubierto de nieve todo.<br />

Khunukipaña. Cubrirlo todo la nieve.<br />

Khunukataña. Arrimarse la nieve, estar arrimada al<br />

cerro o pared.<br />

Khununaqaña. Andar nevando<br />

Khunukakiña. Estar nevando.<br />

Khunulaña. Nevar todo el día.<br />

Khunulachaña. Idem.<br />

Khunuwa ch'ullu vel paxti vel umaru tuku.<br />

Derretirse la nieve.<br />

Khunu janakipi. Cubrirlo todo la nieve.<br />

Khunu qullawi, pampawi, jankipatawina. La nieve<br />

ha cubierto toda la tierra, cerros y llanos.<br />

Khunu surump'iyi. La nieve deslumbra, daña a la<br />

vista.<br />

Khupi. Mata con que hacen mimbres. Khupi lawa.<br />

Khupi. Tez del rostro como la de estos indios, ni<br />

negros, ni del todo blancos.<br />

Khü. Aquél, aquello, mostrándolo.<br />

Khürasiña. Chiflar, silbar con el soplo y mano como<br />

suelen los indios.<br />

Khüraña. Ventar trigo, quinua, &c.<br />

Khüña. Idem.<br />

Khuri. De dos o tres cosas la que está más apartada de<br />

nosotros. )( Akiri: su contrario.<br />

Khuri waluru. Ante anteayer.<br />

Khuri naxsa. Dos años después de éste en que<br />

estamos.<br />

Khuri mimara. Dos años antes de éste en que<br />

estamos.<br />

Khurina. En la otra parte.<br />

Khuriru. A la otra parte.<br />

Khuritha. De la otra parte.<br />

Khurkhu, philu, mujlli. Travieso, que todo lo<br />

trastorna, inquieto, bachiller, &c. Rancheador.<br />

Khurkhusiña. Apañar, ranchear, turbar, inquietar.<br />

Khurkhusnaqaña. Idem.<br />

Khurukutu. Pájaro como tórtola.<br />

Khuruña. Comer sin hartarse por mucho que coma,<br />

ser tragón. Manq'ana jani khuruti.<br />

Khüsjaña, qulluña. Dejar de hacer lo que tenía<br />

determinado por algún estorbo. Yapuru maja sasina<br />

khusujaña.<br />

Khüsjaña. Acabárseme la prosperidad o buen ser y<br />

estado que antes tenía.<br />

Khüsjäña, qulluwaña. Ser causa de que alguno deje<br />

algo de hacer o se le acabe su prosperidad, virtud,<br />

&c.<br />

Khuskuña, llimphiña. Pintar, iluminar con colores.<br />

Qillqaña: pintar loza o hacer rayas y no otra cosa.<br />

Khutapit'ña. Rebrujarse alguna ropa, manta o manto,<br />

&c. o ponérsele bien.<br />

Khutapiña. Idem.<br />

Khutapit'asiña, khutapisiña. Idem.<br />

Khutapit'aña. La ropa para ponérsela así.<br />

Khuyaña. Hacer bien a otro dándole algo,<br />

compadecerse.<br />

Khuyapäña, usuwäña. Compadecerse de alguno.<br />

Acusativo.<br />

Khuyapiyiri. Compasivo, misericordioso, tierno.<br />

Khuyapiyirikankaña. Misericordia.<br />

Khuyasita. Congojarse por lo que sucedió así a otro.<br />

Jumatha ancha khuyasiña: mucha pena tengo por<br />

vuestra causa, &c. o mucho me enternezco.<br />

Khuyantaña, juskuntaña. Hacer bien a alguno<br />

dándole todo el contento posible.<br />

Khuyawäña. Compadecerse o enternecerse.<br />

Acusativo.<br />

Khuyawäsiña. Idem.


384 Ludovico Bertonio<br />

Khuyach'ukiña. Hacer bien a otro por cumplimiento.<br />

Khuyarachaña. Idem. Y hacer bien a uno sin haber<br />

mucha razón para ello.<br />

Khuya khuya ullaniqaña. 3 -qi. Parecer que está<br />

triste, mostrarse afligido, andar encogido.<br />

Khuyathaptaña. Idem.<br />

Khuya khuyaki arusiña. Hablar como hombre<br />

afligido.<br />

Khuya khuyawa maña. Enternecerse partiéndose<br />

para alguna parte o dejar enternecidos<br />

Khuyaptasawa maña. Idem<br />

Khuya khuya jacha ajusa. Uno que siempre<br />

representa sus duelos y necesidades y llora.<br />

Khuyaptaña. Entristecerse, enternecerse.<br />

Khuyaptäña. Hacer enternecer o entristecer.<br />

K'<br />

K'acha. Entreverado en la punta o extremidad de<br />

diverso color. Chiqa janq'u k'achan: pájaro que<br />

tiene blancas las puntas de las alas y así dicen en<br />

ch'ära k'achani; que las tiene negras.<br />

K'achachasiña. Tener la extremidad de diverso color.<br />

Inti qullu qulluru k'achachasi: parecer el sol en las<br />

coronillas de los cerros.<br />

K'ajiptaña. Secarse.<br />

K'ak'iña, k'umintaña. Murmurar interiormente.<br />

K'ak'i qala. Piedrecitas como las que sirven para<br />

entremeter haciendo paredes.<br />

K'ak'ax k'ak'axtaña. Rechinar la madera del techo o<br />

de otra parte, dar estallido.<br />

K'ak'usuña. Quitar de las manos.<br />

K'ak'ana. Gallinero.<br />

K'awayu, pisna. Ligero.<br />

K'awantasiña. Lastimarse el pie o la mano con<br />

alguna espina o cosas semejantes.<br />

K'awantasäña. Ser causa de que uno se lastime.<br />

K'axraña, irpaña. Llevar persona o animal<br />

arrastrando.<br />

K'axraniña. Traer.<br />

K'axaña. 3 -xi. Horadar la tierra para sembrar o para<br />

sacar las papas.<br />

K'axi, waña. Seco, sin agua.<br />

K'axrathapiña, qhumathapiña. Abrazar.<br />

K'axrathapisiña. Abrazarse.<br />

K'axraña, alisiña. Ir en seguimiento de algo. Admite<br />

las partículas que los otros verbos de movimiento.<br />

K'axtaña, phukusuña. Estar la gente con mucha<br />

apretura en alguna parte.<br />

K'axtata. La gente apiñuscada.<br />

K'axti. Innumerable; muchísimos.<br />

K'axaqaña. 3 -qi. Madurar las papas y otras frutas,<br />

cuando están ya para comerse.<br />

K'amiña. Doler los dientes o muelas. Lakha k'amitu.<br />

K'amuraña, manq'aruña. Desear que le den de lo<br />

que comen.<br />

K'amusiña, khistusiña. Hablar mal de otro.<br />

K'anaña. Trenzar el cabello, esteras, caireles, &c.<br />

K'anathapiña. Idem.<br />

K'anasiña. Estar bien trabada la pared y otras cosas.<br />

Kanasäña. Activo. Trabar.<br />

K'anaqaña. 3 -qi, q'umaña. Hurtarlo todo sin dejar<br />

nada.<br />

K'anallapi. Quinua colorada.<br />

K'ank'antaña, ansuta ansanuqaña. Boquear<br />

agonizando.


Vocabulario de la Lengua Aymara 385<br />

K'anchilla, k'apchi. Galano bien aderezado.<br />

K'anchillachasiña. Aderezarse.<br />

K'anchilla arusiña. Jactarse de que tiene mucho,<br />

fanfarronear, &c.<br />

K'anchira. Chimenea y ventana cerrada como: t'uxu.<br />

K'anchaña, qhanaña. Haber luz en alguna parte.<br />

K'anchäña. Alumbrar.<br />

K'anchakataña. Llegarse la llama o luz.<br />

K'anchatataña. Venir luz a todas partes.<br />

K'ana. Mechón de cabello.<br />

K'ank'a. Cubierto de sarna. Qaracha k'ank'a.<br />

K'ank'a. Lleno de grietas o aberturas.<br />

K'ank'aptaña. Abrirse, hacer grietas; dícese de todo.<br />

K'ank'alliña. Hacerse grietas en los pies.<br />

K'ank'alliña. Sollozar mucho. Jacha k'ank'alliña.<br />

K'ank'alli. Grieta o costra.<br />

K'anthaña. Torcer lo hilado.<br />

K'anña. El huso con que tuercen.<br />

K'anusuña, q'umusuña. Hurtarlo todo.<br />

K'añasawri, ch'iqi ch'iqi. Un gusanito negro.<br />

K'apha. Ternilla de la nariz, orejas y de otras partes<br />

del cuerpo.<br />

K'apha. El cogollo y tallo de las plantas y también es<br />

una especie de goma que sale de una raíz llamada<br />

jiski.<br />

K'aphaña. Dar con un palo o con la mano.<br />

K'aphaqxaña. Idem.<br />

K'aphanuqaña. Dar mucho así.<br />

K'aphaxtaña. Quebrarse.<br />

K'aphaxtäña. Quebrar.<br />

K'aphax k'aphaxtaña. Dar estallido lo que quiere,<br />

quebrarse y las coyunturas, &c.<br />

K'aphaxtusnuña, t'alaxtusnuña. Caer con todo el<br />

cuerpo.<br />

K'aphaxtäña. Hacer dar porrazo que retumbe.<br />

P'iq'iñaja k'aphaxtäña: dar calabazadas.<br />

K'aphaxnuqtaña. Caer así, dar batacazo.<br />

K'aphuta, k'aphanuqaña. Dar vuelta con la cabeza<br />

jugando los muchachos.<br />

K'apchi, k'anchilla. Bien aderezado, lúcido.<br />

K'apichichasiña. Aderezarse.<br />

K'apchi arusiña. Jactarse con mentira, fanfarronear.<br />

K'apu k'apu. Sapo gritón.<br />

K'apu k'apu jaqi. Hablador o gritón.<br />

K'apuraña, pakiraña. Quebrar la punta de algo.<br />

K'apurt'aña. Quebrarse la punta.<br />

K'apuña, k'apujaña. Quebrar.<br />

K'apuxtaña. Quebrarse.<br />

K'apunuqaña. Quebrar en muchos pedazos.<br />

K'ara k'ara. La cresta.<br />

K'ara k'ara jaqi. La cumbre de las peñas.<br />

K'ark'artaña. Hacer ruido la puerta al cerrarse o<br />

abrirse.<br />

K'ark'artaña. Cacarear.<br />

K'araña. Llevar ascuas.<br />

K'araniña. Traerlas y puede componerse como los<br />

otros verbos de llevar.<br />

K'arathapiña. Sumar o juntar las partidas.<br />

K'ara. De un solo color. Janq'u k'ara, wila k'ara:<br />

blanco o colorado, sin mezcla.<br />

K'ara. Pintas del rostro blancas o negras o según el<br />

color que precediere y es enfermedad.<br />

K'ara ajanuni. Pintado así.<br />

K'ara katuña. Cobrar esta enfermedad de los yungas.<br />

K'ara mistutu. Idem.<br />

K'ara waxu. Alegre, risueño.<br />

K'ara waxu achachi vel apachi. Viejo, mozo en sus<br />

costumbres o burlón.<br />

K'ara khalli. Pájaro grande y de color pardo.<br />

K'ara wäsi. Pájaro grande gallinazo.<br />

K'ari. Mentiroso.<br />

K'ari k'ari. Acostumbrado a mentir.<br />

K'ariña. Mentir.<br />

K'arisiña. Mentir o no cumplir lo prometido.<br />

K'arintaña. Chismear.<br />

K'arisirapiña. Mentir por amor de otro.<br />

K'ararjaña. Salar demasiado.<br />

K'ark'a vel laxra. Grieta, abertura.<br />

K'ark'u, chiwaqu. Agrio, acedo.<br />

K'ark'u vino. Vinagre.<br />

K'ark'uptaña. Avinagrarse.<br />

K'ask'iña, limiña. Atestar apretando.<br />

K'ask'ijasiña. Estar atestado. Phut'iru libronaka<br />

k'ask'ijasi, utaru jaqi k'ask'ijasi.<br />

K'ask'isisiña, lip'isiña. Ajustarse bien dos cosas.<br />

K'ask'isäña. Ajustar, encasar, soldar, pegar bien.<br />

K'ask'ithaptaña. Ajustarse de ambas partes.<br />

K'ata pisi. Poco o pocos.<br />

K'atäxaña. 3 -xi. Disminuirse.<br />

K'atäxaña. Disminuir.<br />

K'atantaña, pultintaña. Beber, tragar sin hartarse.<br />

K'aw. Orilla de las mantas o mantos de hilo colorado.<br />

K'awña. Hacer orilla colorada.<br />

K'awna. Huevo.<br />

K'awna wawa. Hijo único.<br />

K'awnachasiña. Parir sola una vez, hijo o hija.<br />

K'awna sillp'i. Cascara del huevo.<br />

K'awna iraqa. Ladrón diestro.<br />

K'awchi. Olla grande.<br />

K'awña. Caña así como la de castilla.<br />

K'awña sawu. Idem.<br />

K'awsi. Estaño.


386 Ludovico Bertonio<br />

K'awsu, parqu. Tuerto o torcido como el cuerno.<br />

K'awsukiptaña. Entortarse.<br />

K'awsukiptäña. Torcer.<br />

K'awsu yawri. Garabato.<br />

K'awsu paxsi. Luna nueva de dos o tres días con<br />

cuernos.<br />

K'awsut k'awsultaña, khiwil khiwiltaña. Blandear,<br />

doblegarse fácilmente como una vara, &c.<br />

K'awsu. Plumaje de los incas, de dos plumas, en la<br />

delantera del sombrero o llawtu.<br />

K'awsut'asiña. Ponérsele.<br />

K'aywäña. Activo. Blandear la vara o cosas<br />

semejantes.<br />

K'aywäsa saraña. Andar meneando la cabeza a un<br />

lado y otro.<br />

K'aywantaña. Cabecear de sueño, flaqueza, &c.<br />

K'aywan k'awantaña. Idem.<br />

K'aywasilla, ch'uwasilla. Entonado.<br />

K'aymasiña. Andar perplejo sin hacer nada.<br />

K'aymasäña. Traer perplejo a otro o ser causa que no<br />

persista en una cosa, que ahora haga uno, de ahí a<br />

poco otro, &c.<br />

K'ayra. Rana.<br />

K'ayra wañata. Flaco, chupado.<br />

K'aywiña, amajasiña. Pensar.<br />

K'aywisiña. Idem.<br />

K'aywisikipa k'aywisiruruña. Pensar y repensar.<br />

K'aywuña k'aywinuqaña. Idem.<br />

K'aywikipasiña. Idem.<br />

K'aytuma, wak'a. Holgazán.<br />

K'aywaxtaña. Dar vaivenes con la cabeza, blandear o<br />

menearse la cima de los árboles.<br />

K'aywax k'aywaxtaña. Lo mismo y más propio.<br />

K'ichi qamaqi. Zorra grandísima ladrona, que hurta<br />

todo cuanto puede sin perdonar.<br />

K'ichi. Gran ladrón vel k'ichi iraqa; diestro en hurtar.<br />

K'ichiraña. Despabilar con los dedos la vela y<br />

cualquiera acción que se hace quitando algo o<br />

despegando con los dedos, se dice por este verbo.<br />

K'ichiña vel k'ichijaña. Pellizcar a otro.<br />

K'ichisña vel k'ichijastha. Recíproco; pellizcarse a sí<br />

mismo.<br />

K'ichut'aña. Pellizcar de paso.<br />

K'ichijasña. Concertarse todos para tener secreta<br />

alguna cosa o hablar en secreto entre sí y los que<br />

los bendicen. + K'ichijasi ukanaka: aquellos hablan<br />

en secreto entre sí vel aru chillutasipiski ukanaka.<br />

K'ichiña vel k'ichinuqaña. Desmenuzar con los<br />

dedos o uñas. + Deshilar lienzos o paños, &c.<br />

K'ichit'aña. Coger o quitar un poquito de algo, como<br />

el que va pelando unas yerbecitas, &c.<br />

K'ichusuña. Coger sacando así.<br />

K'ichixatasña. Traer el vestido corto o más angosto<br />

de lo que pide su estatura y persona o por<br />

necesidad o por disfrace.<br />

K'ichik'ichi. Galas de plumajes con que se aderezan<br />

para hacer fiesta o salir al encuentro.<br />

K'ichixatasña. Ponerse estas galas y aderezos.<br />

K'ik'u, ch'iki, amawt'a. Sabio, de mucho saber y<br />

entendimiento.<br />

K'ik'u vel ch'iki chuymani. Idem: sabio ingenioso.<br />

K'inchinaqaña vel k'illinaqaña. 3 -qi. Andar muy<br />

entonado, andar de puntillas.<br />

K'ik'uña. Trenzar el cabello hacia atrás, como las<br />

indias del Cuzco.<br />

K'ichisiña. Ser la mujer o el hombe muy trabajador en<br />

tejer o hilar, hacer sogas y cosas semejantes de<br />

lana.<br />

K'ichisiri vel q'utu marmi. Una mujer muy<br />

trabajadora en las cosas susodichas.<br />

K'ilaña vel k'ilaxaña. Coger flores o frutas como son<br />

manzanas, duraznos &c.<br />

K'ili. El espinazo del pescado y de todos los animales.<br />

K'ili llaquta. Una manta labrada como espinazo del<br />

pescado.<br />

K'illi k'illi. Un pájaro poco menor que el halcón, muy<br />

hermoso.<br />

K'illi k'illija mayqu. Mayco hermoso bien agestado.<br />

K'illi k'illi nasani. De nariz aguileña.<br />

K'illimi. Carbón sin fuego apagado vel k'illima.<br />

K'illimichaña. Idem: k'illimi luraña Hacer carbón.<br />

K'illimixaña. Volverse carbón.<br />

K'imimi. Lo más delgado del espinazo de cualquier<br />

animal; por otro nombre phuskanka: cadera.<br />

K'illpa. La orilla de la manta que corre por los lados y<br />

polo es la que está en lo alto y bajo de la misma<br />

manta.<br />

K'illpuni puluni arusiña. Hablar concertadamente,<br />

como hombre que está en lo que habla. + Thiyani<br />

qurpani arusña. Idem.<br />

K'illpani puluni jakama. Vive sano o Dios te dé<br />

salud.<br />

K'intu. Hierbas o árboles muy verdes o cosa muy<br />

verde como esas.<br />

K'inchu. Entre faja.<br />

K'inchurusiña. Meter algo las indias entre la faja que<br />

traen ceñida.<br />

K'inchuru apantaña vel imaña. Guardar algo en la<br />

faja que sirve casi de faltriquera.<br />

K'iña waqura vel sallqa. Cimarrón, mostrenco,<br />

dícese de los hombres y animales.<br />

K'iña. Olla o cántaro y cualquier vasija agujereada. +


Vocabulario de la Lengua Aymara 387<br />

K'iña phuku vel waqulla, &c. Olla o cántaro<br />

agujereado.<br />

K'iñajaña. 3 -ji. Agujerear alguna vasija.<br />

K'iñachaña. Idem.<br />

K'iñaxaña, k'iñaptaña, k'iñataña. Agujerearse de<br />

suyo.<br />

K'ipa. La mata de las papas que llaman q'iya como<br />

dijimos arriba y también la toman por la misma<br />

papa.<br />

K'isa, qawi. Apillas pasadas al sol.<br />

K'isachaña vel qawichaña. Hacer qawi de apillas<br />

pasado al sol.<br />

K'isanchata, qawinchata aru. Palabras dulces,<br />

regaladas.<br />

K'isa, qawiki arusiña. Hablar palabras dulces.<br />

K'isu vel q'isu. Visco uno que no mira derecho.<br />

K'isuni. Uno que trae anteojos y es más propio kisuni<br />

sin k'<br />

K'isutha, parqutha, yawritha, ulltaña. Mirar a<br />

alguno a soslayo o rostrituerto como enojado o<br />

mohino, mejor es sin k'.<br />

K'isuña vel llunkuña. Bruñir el barro por cocer, como<br />

hace el ollero, &c.<br />

K'isuraña, llunkuraña. Idem.<br />

K'isu. El instrumento de hueso o hierro con que<br />

bruñen.<br />

K'istuña vel k'istuqaña. Atizar el fuego.<br />

K'isturaña. Apartar lo que está encendido.<br />

K'istuña. El instrumento de atizar.<br />

K'iski vel k'aski. Apretados. Iglesiana jaqinaka k'isk'i<br />

vel k'isk'itawa, khaxtatawa. En la iglesia está la<br />

gente muy apretada, ni hay quien pueda entrar.<br />

K'isk'ijasña. Idem: q'ullq'ujasña. Apretarse la gente<br />

"ad invicem".<br />

K'isk'iki utkaña. Idem: estar apretados en algún<br />

lugar.<br />

K'ithasña. Andar cimarrón.<br />

K'itu. Antepónese a lakha, como lakha<br />

K'itu, k'ituqitu. Uno que tiene los dientes desiguales,<br />

unos más largos que otros o enfermo de ellos.<br />

K'iwcha. El hígado.<br />

K'iwchanchaña, chuymanchaña. Matar a porrazos o<br />

a coces.<br />

K'iwchaqatati. De grande hígado, apodo de Puquinas.<br />

K'iwna. Un pájaro pequeñito de plumas pardas.<br />

K'uch'uchu. Una raicilla o granillo dulce al gusto,<br />

que nace debajo de lugares húmedos.<br />

K'uchuch'u aruni. Idem: aru k'uchuch'u. Hombre<br />

afable de muy dulces palabras y lisonjero.<br />

K'uchuch'u aruni vel k'anchilla aruni. Fanfarrón<br />

que promete montes de oro.<br />

K'uk'ara k'unuta. Gafo de las manos.<br />

K'uk'ara amparani vel ampara k'uk'ara. Gafo de<br />

las manos.<br />

K'ak'araxaña. Pararse gafo.<br />

K'uk'ara vel llallawa ampara. Mano pequeña o<br />

monstruosa que le falta la punta de los dedos o<br />

cosa semejante.<br />

K'uk'unaqaña. 3 -qi Andar entonado sin dignarse a<br />

nadie.<br />

K'uk'u uta. Casa cubierta de ichu las puntas hacia<br />

dentro.<br />

K'uk'uña, chhiphiña. Cubrir así.<br />

K'uli k'uli tunqu. Cantidad de maíz mezclado de<br />

diversas especies.<br />

K'ullu. Madera como tablas, palos, trozos, &c.<br />

K'ullu jinchu tarqaqa. Cabezudo, duro en obedecer.<br />

K'ullu vel tunu. Tronco de árboles con sus raíces.<br />

K'ullu vel tupuña. Medida de madera para medir<br />

trigo, maíz, &c.<br />

K'umara. Sano, no enfermo.<br />

K'umaraptxaña. Sanar.<br />

K'umaraptäxaña. Activo. Sanar a otro.<br />

K'umiña, k'ak'iña. Murmurar interiormente.<br />

Acusativo.<br />

K'umikakiña. Murmurar actualmente, estar<br />

murmurando.<br />

K'umintaña, k'ak'intaña. Idem: murmurar; y más<br />

propio.<br />

K'umphixataña vel qhaphixataña. Cubrir o abajar. Y<br />

también poner un plato sobre otro, así como quiera.<br />

K'umu. Corcobado y aunque no lo sea, el que anda<br />

inclinado.<br />

K'umu nasani vel nasa k'umu. Uno de nariz<br />

aguileña.<br />

K'umu tuqipachaña. Enderezar la corba, dar de<br />

palos.<br />

K'umuptaña. Encorvarse. Dícese de paredes y otras<br />

cosas.<br />

K'umukiptaña. Idem.<br />

K'umuranaña, aliranaña. Llegarse a alguno con<br />

humildad o inclinación del cuerpo.<br />

K'umat'aña, alit'aña. Inclinarse, abajarse con el<br />

cuerpo.<br />

K'umut'äña. Activo. Inclinar.<br />

K'umuchjasiña, jaqhurantasiña. Cargarse, ciñiendo<br />

la carga al hombro y sobre el sobaco del brazo<br />

izquierdo o derecho.<br />

K'unk'uthapiña. Encogerse el brazo o el pie. Ampara<br />

K'unk'uthapitu.<br />

K'unuña vel k'uk'ara. Tullido del brazo.<br />

K'unuthaptaña. Tullirse del brazo.


388 Ludovico Bertonio<br />

K'uñuña. Estar cabizbajo de miedo o vergüenza.<br />

K'uñunaqaña, puytunaqaña. Andar cabizbajo o<br />

andarse escondiendo.<br />

K'uñuntaña. Meterse por algún agujero o escondrijo.<br />

K'uñuthaptaña, alithaptaña. Encogerse de miedo,<br />

no osar levantar la cabeza.<br />

K'uñu k'uñu. Escondrijos.<br />

K'uñukipaña. Idem.<br />

K'uñu k'uñu jaqi. Uno que no osa parecer, que se va<br />

escondiendo, cimarrón.<br />

K'urk'iptaña. Tener gana de llorar, caerse casi las<br />

lágrimas. Nayra k'urk'iptitu vel jacha k'urk'iptitu.<br />

K'urk'iptasa arusiña. Enternecerse hablando, estar<br />

para llorar.<br />

K'uru. Carnero desorejado.<br />

K'ururaña. Desorejar carnero.<br />

K'usa. Chicha, bebida de indios.<br />

K'usaña. Hacerla.<br />

K'usa k'usa thujsiri. Uno que siempre huele a chicha.<br />

K'usa puraka. Amigo de chicha. Cuyos nombres son<br />

estos: Qami k'usa vel wila k'usa vel wila kapi k'usa:<br />

chicha colorada. + Yü: la amarilla o roja + P'isqi: la<br />

blanca. + Kullku: encarnada. + Churi: amarilla<br />

también. + Quytu: frailesca. + Qala wawa vel<br />

villamente o villamento, villamonte: una manera de<br />

chicha fuerte que enseñó a hacer, según dicen un<br />

mestizo llamado Villamonte o por mejor decir el<br />

demonio, pues tanto daño ha hecho y hace a las<br />

almas y cuerpos de estos indios. + Upi k'usa: la que<br />

no tiene aún su punto o mosto de chicha.<br />

K'usana qaqaña. 3 -qi. Pararse como muerto de puro<br />

borracho.<br />

K'usanuqaña. Ponerse, echarse en el suelo la criatura<br />

no fajada.<br />

K'usanuqäña. Ponerla así para que se desenfade y<br />

saque sus bracecitos.<br />

K'usq'isiña, sink'usiña. Retozar, jugar las bestias o<br />

los mozos.<br />

K'usk'akixaña. 3 -xi. Jiwart'aña. Pararse sin sentido.<br />

K'usk'ipa aruni, k'anchilla aruni. Fanfarrón,<br />

palabrero.<br />

K'usk'ipa arusiña. Fanfarronear.<br />

K'usu ñiq'uta. Cabello crespo.<br />

K'usu ñiq'utani vel ñiq'uta k'usu. Uno que tiene<br />

crespo el cabello.<br />

K'usu k'usu. Muy crespo.<br />

K'usu k'usu t'awrani qawra. Carnero fuerte.<br />

K'uta ch'ankha. Muy torcido. )( Murkhuta: poco<br />

torcido vel layita.<br />

K'utaki qapuña. Hilar muy torcido. )( Murkhuta<br />

qapuña vel layita.<br />

K'utakipaña. Idem: su contrario: layikipaña.<br />

K'utusiña. Arrancarse los pelos de la barba con unas<br />

pinzas.<br />

K'utusiña. Las pinzas.<br />

K'utiña, tumpaña. Mirar si faltó algo de lo que es<br />

menester, aparejar para llevar o entregar.<br />

K'utiri. Veedor que mira esto.<br />

K'utisiña, t'aqasiña. Repartir entre sí los oficios,<br />

cuidados y cosas que se han de hacer.<br />

K'utijaña, t'aqjaña. Dar el cuidado a otros, repartir<br />

oficios.<br />

K'uti. Pulga. + Saltar: jaluti, thuquti.<br />

K'utu jaqi. Gran trabajador, dícese de varón y mujer.<br />

K'ü marmi. Doncella.<br />

K'ümä marmi. Idem.<br />

K'uyata nayrani, sisijata nayrani. Uno que tiene los<br />

ojos pequeños o que apenas se abren.


Vocabulario de la Lengua Aymara 389<br />

L<br />

Lä, qasi, ina. Cosa vana, cosa ordinaria, de poca<br />

estima aunque lä, nunca va solo sino que se<br />

pospone. Qasi lä, ina lä y es muy ordinario, aunque<br />

también se entenderá solo.<br />

Lä mayqu. Cacique intruso o uno que no es<br />

propietario.<br />

Lä samka. Sueño vano cuando no sucede lo que<br />

soñaron.<br />

Läki, qasiki. En vano, sin provecho, sin razón, &c.<br />

Läsquña. Ropilla y cualquiera cosa que uno trae<br />

debajo para abrigarse, como allmilla, un pedazo de<br />

grana.<br />

Läsquñat'aña. Ponérsela.<br />

Läsquñat'asiña. Idem.<br />

Läsquñat'äña. Ponerla a otro.<br />

Läsquñat'asäña. Hacer ponérsela.<br />

Laka vel lakha. Boca.<br />

Laka. Orilla del mar, río, &c. anteponiéndole, quta,<br />

jawiri, &c.<br />

Laka chuma. Pájaro de pico largo. + Y también<br />

hombre parlero.<br />

Lakha jispi. Labios.<br />

Lakha juspi. Idem. O labio de arriba.<br />

Lakha llint'a. La jeta.<br />

Lakha sank'a. Uno que tiene los labios partidos.<br />

Lakha q'allujata. Idem.<br />

Lakha ch'akha. Los dientes.<br />

Lakha q'ara. Desdentado.<br />

Lakha uyru. De boca chica. Y dícese de personas y<br />

vasijas.<br />

Lakha willk'i. Mellado, falto de uno o dos dientes.<br />

Lakha chinu. Encías.<br />

Lakha jari. Almuerzo.<br />

Lakha jarisiña. Almorzar.<br />

Lakha chikaña. Cerrar la boca.<br />

Lakha chikthapiña. Idem.<br />

Lakha Jumq'uthapiña. Idem.<br />

Lakhatha sayri mukhiña. Tomar tabaco en humo.<br />

Lakhas wañamaña. Admirarse quedar abonado,<br />

atónito.<br />

Lakhas pharamaña. Idem.<br />

Lakhas thämaña. Idem.<br />

Lakhawaña, aruwaña, asajaña. Publicar a uno por<br />

bueno o malo. Hacer que tenga fama de tal. +<br />

Ancha khuyiri lakhawitu: publicado me tiene por<br />

hombre dadivoso. + Luntata lakhawitu: infamado<br />

me tiene de ladrón.<br />

Lakhawata, aruwata, asajata. Participios. Famoso<br />

en buena y en mala parte. + Sinti Lakhawata:<br />

valiente, famoso. + Llamp'u chuymani lakhawata<br />

vel sutini, phichuni, uywini: afamado de manso,<br />

apasible.<br />

Lakha chuki. Una como partesana que tiene plumas<br />

en lugar de hierro.<br />

Laqhaqaña. 3 -qi. Llallaqaña, puruqiña, kharkhatiña.<br />

Temblar de frío o de miedo.<br />

Laqhaqäña. 3 -qi. Hacer temblar.<br />

Laqhayaña, tukuyaña, atiña. Asolar, acabar, vencer,<br />

destruir.<br />

Laqhaña. Destrucción. + Juchanakana laqhäñapa<br />

confesasiñawa: la confesión es destrucción de los<br />

pecados.<br />

Laqhaya uta, marka, &c. Casa desierta, despoblada.<br />

Laqhajaña. 3 -ji. Lastimar mucho o maltratar<br />

azotando.<br />

Laqhajasiña. Lastimarse a sí mismo.<br />

Laqhaqtaña. Quedar descostrado el cuerpo que tiene<br />

llagas o sarna. + Janchi laqhaqtitu: tengo el cuerpo<br />

molido o deshollado. + Y también descostrarse la<br />

pared, &c.<br />

Laqhaña. Llevar un costal de papas hasta cargarle al<br />

carnero.<br />

Laqhaxataña. Cargarle.<br />

Laqhutaña. Levantarle.<br />

Laqhuta laqhanuqaña. Levantarle y tornarle a poner<br />

como quien tal lea la carga. + Y también luchar<br />

probando las fuerzas. + Ch'ama chikataña. Idem:<br />

luchar.<br />

Laqhaxaruña. Cargársele.<br />

Laqhaniña. Traerle.<br />

Laqhusuña. Sacarle.<br />

Laqhantaña. Meterle.<br />

Laqhathapiña. Juntarle con otros. + Y también se<br />

aplica a llevar bario; así el simple como sus<br />

compuestos.<br />

Laqhampu. El cielo, desde las nubes hasta las<br />

estrellas inclusive y también por donde vuelan los<br />

pájaros. + Utana laqhampupa: cubierta de las casas<br />

redondas y del horno, &c.<br />

Laqhampu llapa llapaqakixi. Arrasarse, serenarse el<br />

cielo.<br />

Laqhampu khankha uruqakixi, q'umaqakixi. Idem.<br />

Laqhampu khanka llapa llapaqakixi. Idem.<br />

Laqhampjaxsutaña. Volverse boca arriba.<br />

Laqhampjaxsutata ikiña. Dormir boca arriba.<br />

Laqhampu jawira. La vía láctea o el que llaman<br />

camino de Santiago.<br />

Laqhaqiña kharkatiña. Temblar de miedo. +<br />

Juchaninaka taripaña pachana laqhaqini: los


390 Ludovico Bertonio<br />

pecadores temblarán el día del juicio.<br />

Laqhu t'awra. Lana blanda, aunque de ordinario se le<br />

antepone llamp'u.<br />

Laqhu isi. Ropa blanda.<br />

Laqht'aña, jaqhut'aña. Volver el hijo a cuyo es de<br />

enojo. Wawana laqht'aña. + Mimillana laqht'itu:<br />

mal para todos que nos ha parido hija. Dícenlo<br />

cuando están tristes por la muerte de alguno y nace<br />

hija, que lo tienen por mal agüero de que se han de<br />

morir.<br />

Lawa. Leña para quemar. + Y sus nombres<br />

particulares son: Supu, que es muy buena. + Tula:<br />

de que hay grandes llanadas. + Supu t'ula. + Q'ila:<br />

que es algo gruesa. + Wayraq'ila. + Q'illu q'illu. +<br />

Qiwña: que es muy gruesa. + Jisk'achu: que comen<br />

las vizcachas. + Kanjlla: es leña espinosa. + Tuqu<br />

kanjlla. + Añawä: también espinosa. + Pinawa: de<br />

una flor amarilla. + Mutu: que da como alcaparras.<br />

+ Turu: que es buena para hornos. + Qulli challpha:<br />

ramas del qulli o kiswara. + Siwiqa q'ullu: que<br />

brota de la hierba cortadera después de quemada. +<br />

Inkawisa: de una flor amarilla. + Waycha: que es el<br />

orégano de esta tierra. + Phusa q'ila: que es hueca<br />

por dentro. + Q'illu q'ila: de una flor amarilla. Casi<br />

todas son matas y no árboles grandes, y a todas<br />

llaman lawa y especificándolas ponen primero el<br />

nombre particular como: mutu lawa, supu lawa,<br />

&c. Aunque esto no es en todo rigor.<br />

Lawaptaña. Pararse tieso algún miembro del cuerpo,<br />

las manos, los pies, &c. Kayu lawaptitu: tengo, una<br />

pierna que no la puedo doblar.<br />

Lawataña. Idem.<br />

Lawaxaña. 3 -xi. Idem. + Y especialmente se dice de<br />

los cuerpos muertos.<br />

Lawawaxaña. Idem.<br />

Lawa, qala, jach'a chuyma. Terco, duro en obedecer.<br />

Lawakiptaña. Idem.<br />

Lawasiña. Ir por leña, cortarla.<br />

Lawachasiña. Idem.<br />

Lawat'asiña. Idem.<br />

Lawanchaña. Echar leña en el fuego.<br />

Lawaruchaña. Llevar a alguno donde hay mucha leña<br />

para cortar.<br />

Lawayqu, kunkaña. De largo cuello o pescuezo.<br />

Laq'a. La tierra menuda que está en el suelo o la que<br />

se saca de él. Uraqi, es el suelo.<br />

Laq'a laq'a. Muchísimos en número, tantos como<br />

tierra. + Juchanakaja laq'a laq'awa: mis pecados<br />

son tantos como tierra.<br />

Laq'a qhuri. Idem.<br />

Laq'axaña. Volverse tierra.<br />

Laq'aptaña. Idem.<br />

Laq'akiptaña. Idem.<br />

Laq'awijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Laq'awaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Laq'achaña. Tener a uno por muerto, reservándole de<br />

los trabajos y obligaciones como a viejo o enfermo.<br />

Laq'achjaña. 3 -ji. Idem.<br />

Laq'achxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Laq'aki, ch'amawisa. Sin fuerzas, que no puede<br />

tenerse en pie.<br />

Laq'a uru jalluña. Llover o hacer garúa como cuando<br />

llueve con sol. &c.<br />

Laq'u. Gusano, cuyos nombres específicos son<br />

muchos. + Sullq'u: que suelen poner en el anzuelo<br />

para pescar. + Aychalaq'u: que se cría en la carne. +<br />

Qupa: que echa lumbre como luciérnaga, y llaman<br />

también ninanina. + Laqhatu: que es comida del<br />

pájaro liqiliqi y de otros. + Thutha: la polilla de la<br />

ropa, madera, &c. Tikunipa: que roe las papas y su<br />

mata. + Chhalli chhalli: que también roe las papas<br />

y quinua.<br />

Laq'uña. Comerse de gusano las papas y otras cosas.<br />

Laq'uxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Laq'uni. Tener gusano y si se pusiere el nombre<br />

específico de él, también se le añadirá -ni.<br />

Tikunipani, chhalli chhallini, thuthani, &c.<br />

Laq'unixaña. Tener gusano lo que poco antes no lo<br />

tenía. + Y así tikunipanixaña, thuthanixaña, &c. 3<br />

-xi.<br />

Laq'uchasiña. Criarse el gusano polilla, &c. en<br />

alguna cosa. + Y así también se dirá con los otros<br />

nombres particulares. Tikunipachasiña, &c.<br />

Laq'uta. Comido de gusano.<br />

Lak'uña. Llevar a las espaldas una manta de papas,<br />

maíz, &c.<br />

Lak'uxaruña. Cargarse así.<br />

Lak'uniña. Traer.<br />

Lak'usuña. Sacar.<br />

Lak'untaña. Meter.<br />

Lak'uthapiña. Juntar.<br />

Lak'urpäña. Dar así a otro para que lleve o echarlo<br />

por ahí.<br />

Lak'uxataña. Echar encima.<br />

Lak'umukuña. Echar por ahí.<br />

Lak'uranaña. Echarlo al pie de la pared a lo largo.<br />

Lak'u. Una mamada así. Amka mä lak'u churitha:<br />

dame una mantada de papas, &c.<br />

Laqhu. Ovas de laguna o hierba verde como estopa o<br />

lana y suelen comerla en locros.<br />

Laqhu luxrusiña. Guisar locro de esta hierba.<br />

Laxa ch'amakha, tuta. Oscuro u obscuridad.


Vocabulario de la Lengua Aymara 391<br />

Laxaxaña. 3 -xi. Oscurecerse o ser ya noche.<br />

Laxaptaña. Idem.<br />

Laxakiptaña. Idem.<br />

Laxtaña. Idem.<br />

Laxawijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Laxaptäña. Hacer oscurecer. Y así se hará con los<br />

otros añadiéndoles -ä, vel -ya, para que sean<br />

activos.<br />

Laxamaki manq'aña. Comer mal aderezada la<br />

comida, sin sal, &c.<br />

Laxmaña, thaqhaña, lap'aña. Buscar muy bien.<br />

Laxmakipa laxmaruruña. Buscar y rebuscar.<br />

Lajra. Hendedura, grieta, abertura de cualquiera cosa.<br />

+ Y también la del pie de las vacas ovejas,<br />

carneros, puercos, &c.<br />

Lajraptaña. Abrirse, henderse y también se compone<br />

con -kipta; -ta, -xa, -xta, -wija.<br />

Lajraptäña. Ser causa que alguna cosa se abra o<br />

hienda.<br />

Laxra. Lengua.<br />

Laxra äsuña. Sacarla. + äntxaña; meterla. + Äsu<br />

äntaña: meterla y sacarla muchas veces. + Anatäña:<br />

hablar a prisa.<br />

Laxra ch'akha vel lakha jiskhuni jaqi. Parlero que<br />

tiene la lengua de hueso o calzada de hierro.<br />

Laxra ari, arukamana. Idem.<br />

Laxra vel laxrana jasitha arusiña. Hablar sin<br />

necesidad, sólo por gana de ello.<br />

Laxra jasitu vel anatitu. Idem.<br />

Laxwi. Seso de la cabeza.<br />

Laxwina llikallikapa. Telilla de los sesos.<br />

Laxwi vel janq'u. Blanco.<br />

Laxwi janchini. De cuerpo blanco.<br />

Laxwi vel llamp'u. Blando. Dícese de la lana, harina,<br />

&c.<br />

Lajuña, jallpaña. Lamer con la lengua.<br />

Lajusuña. Lamerlo todo.<br />

Lajukipa lajururuña. Lamer y relamer con la lengua.<br />

Lajuthapi lajuruña. Lamer en muchos platos.<br />

Lama. Carnero y cualquiera animal, y aun hombre<br />

lisiado de los pies y por esto anda mal y con<br />

trabajo.<br />

Lama kayu jant'aku. Idem. + Y uno que presto se<br />

cansa y anda como arrastrando los pies.<br />

Lampaña, kallaña. Llevar en litera o a ese modo.<br />

Lampiniña. Traer en litera.<br />

Lampantaña. Meter en litera.<br />

Lampsuña. Sacar en litera.<br />

Lampaxaruña. Cargársela. Y por ser verbo de llevar<br />

se compone también con otras partículas.<br />

Lampa. Litera. La de los caciques antiguos era como<br />

una grande fanega, de mimbres o ramos delgados,<br />

con sus palos para llevarla.<br />

Lampaña. Idem.<br />

Lampaña saraña. Andar en ella.<br />

Lamparu lat'axaña. Subir.<br />

Lampatha lat'araña. Bajar de ella.<br />

Lampjasiña, jump'uqiña vel jump'uxkataña.<br />

Importunar.<br />

Lamrana. Árbol de asilo.<br />

Lanqha phant'a, jijma phant'a. Capirote chico de<br />

viudas.<br />

Lanqhaña, llust'ixtaña. Tropezar o deslizar.<br />

Lanqht'aña. Idem.<br />

Lanqhat'uruxtäña vel irarpäña. Lastimarse<br />

tropezando.<br />

Lanqhaña. Llevar barro en las manos y cosas<br />

semejantes.<br />

Lanqhaniña. Traerle.<br />

Lanqhantaña. Meterle.<br />

Lanqhsuña. Sacarle.<br />

Lanqhakataña. Arrojarle a la pared o a lo alto del<br />

techo.<br />

Lanqhawaqtaña. Despegarse.<br />

Lanqhanuqtaña. Aplastarse como tortilla el barro que<br />

cae. + Y también quedar molido el cuerpo por los<br />

azotes o mucho trabajo.<br />

Lanqhanuqaña. 3 -qi. Poner barro en el suelo. +<br />

Puede componerse también con otras partículas,<br />

como apaña, v.g.<br />

Lanqharpäña. Dar barro a la mano del que<br />

trabaja.<br />

Lanqhathapiña. Juntarlo con otras masas de él.<br />

Lanqhatataña. Tenderle. Y así se pueden componer<br />

otros.<br />

Lanqha. Cuánto uno puede llenar de barro, un camino<br />

de él.<br />

Lanqhu. Grueso. Y dícese de todas cosas grandes y<br />

pequeñas. )( Juch'usa.<br />

Lanqhu. El grueso de alguna cosa. Pirqana lanqhupa,<br />

&c. )( Juch'usapa.<br />

Lanqhuchaña. Engrosar, hacer que sea grueso. )(<br />

Juch'usachaña.<br />

Lanqhu vel aychixtara jaqi. Hombre grueso de<br />

muchas carnes.<br />

Lanqhu. El tronco de los árboles.<br />

Lanqhu lamrama. Tronco del aliso. Y así se dirá de<br />

otros árboles, anteponiendo o posponiendo el<br />

nombre específico del árbol.<br />

Lansa. Lo mismo que lanza.<br />

Lantaña. Sacar las papas de la chácara después de<br />

sembradas. Suelen hacerlo cuando hay pleito.


392 Ludovico Bertonio<br />

Lantaraqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Lantusuña. Idem.<br />

Lanti. El sucesor o lugarteniente en cualquiera<br />

dignidad, oficio y ocupación o lugar de otro así.<br />

Lantiña. Entrar, suceder en lugar de otro que tenía la<br />

dignidad, oficio, &c.<br />

Lantiri. Sucesor o lugarteniente.<br />

Lantixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Lantijaxaña. Sucederme a mi, entrar en mi lugar.<br />

Lantimaxaña. En tu lugar.<br />

Lantipaxaña. En lugar de él.<br />

Lantisaxaña. En nuestro lugar.<br />

Lantiraña. Trocarse con otro. + Y trocar uno con otro<br />

mandándolo.<br />

Lantisiña. Trocarse, -mpi.<br />

Lantikipasiña. Trocar entre sí una cosa con otra.<br />

Sombrero lantikipasitana: troquemos sombrero, yo<br />

te daré el mío y dame tú el tuyo. + Y también<br />

trocarse un vestido poniéndose otro. + Y si el<br />

trueque es de cosas diversas diremos, Pedro libropa<br />

Martinaru lantikipasitawina espadaparu: Pedro<br />

trocó su libro con la espada de Martín. Idem:<br />

Martinana espadapampi.<br />

Lantirpäña. Poner a uno echando a otro.<br />

Lantikipaña. Poner una cosa donde la otra estaba,<br />

trocándolas.<br />

Lantikipa lantiruruña. Trocar y destrocar las cosas o<br />

personas.<br />

Lapaka. Tiempo de mucha sequía por el mes de<br />

noviembre.<br />

Lapaka paxsi. Idem.<br />

Laphachaña vel laphachäña lakhäña. Destruir el<br />

hielo las chácaras y destruir otras cosas los<br />

hombres, &c. Arrasar, poner por el suelo.<br />

Lapha vel llamp'u. Blando.<br />

Laphaptaña. Ablandarse.<br />

Laphaptäña. Ablandar. Dícese de pellejos y de la<br />

tierra.<br />

Laphax laphaxtaña, lliphix lliphixtaña, lliju<br />

llijutaña. Relampaguear, reverberar resplandecer,<br />

venir una grande luz de repente.<br />

Laphax laphaxranttaña vel lliphix lliphixranttaña,<br />

llixu llixuranttaña. Entrar o bajar una grande luz.<br />

Laphaqiña, p'allchaqiña. Idem. Y reverberar como el<br />

agua o cosas tersas y bien acicaladas, heridas del<br />

sol.<br />

Laphi, pirari. Hojas de todas las plantas y de los<br />

libros.<br />

Laphichasiña. Echar la hoja.<br />

Laphi k'ichiqaña, pirqaqaña. 3 -qi. Coger la hoja,<br />

despegarla.<br />

Laphiqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Lap'a. Piojo.<br />

Lap'achaña. Espulgarlos.<br />

Lap'achasiña. Espulgárselos.<br />

Lap'a ulljaña. Espulgar a otro. + Ullaraña. Idem. +<br />

Ulljasiña ullarasiña: a sí mismo espulgarse. +<br />

Ichuqaña: quitarle con las manos. + Sanuqasiña:<br />

con el peine. + Ch'inqhaña. 3 -qi: matarle con las<br />

uñas. + T'uruña: con los dientes, como hacen los<br />

indios. + Aychjaña. 3 -ji: ahorcarle con un cabello<br />

para que anochesca presto. Es superstición de niñas<br />

o niños para volverse presto a su casa a descansar o<br />

comer.<br />

Lap'ampi ch'axmisiña, q'aq'usiña. Ser molestado,<br />

estar inquieto por los piojos que le comen.<br />

Lap'a ch'axmitu, q'aq'utu. Idem.<br />

Lap'axtara. Lleno de ellos.<br />

Lap'aña. Idem: piojoso.<br />

Lap'aña vel nakhaña. Abrasarse.<br />

Lap'äña. Abrasar.<br />

Lap'aña. Buscarlo todo.<br />

Lakiña. Repartir algo a otro.<br />

Lakijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Lakijraña. Repartir a muchos.<br />

Lakisiña. Repartir entre sí.<br />

Lakiqaña. Apartar. 3 -qi.<br />

Lakusuña. Escoger.<br />

Lakixtaña. Apartarse los que estaban juntos, abrirse.<br />

Lakiqataña. Arrimar lo que reparten o apartan o<br />

juntarlo con otro.<br />

Lakiwaqtaña, t'aqhawaqtaña. Apartarse de muchos.<br />

Lakixaruña. Irse con lo que le cupo o tiene de suyo.<br />

Lakixataña. Repartir a muchos o comenzar.<br />

Lakimukuña. Poner aparte lo que se divide o reparte,<br />

dejando lo demás en su lugar o dejándolo ir.<br />

Lakiniña. Ir a repartir.<br />

Lakinaqtaña. Estar o andar las cosas divididas por<br />

ahí.<br />

Lakinuqaña. 3 -qi. Hacer muchas partes.<br />

Lakinuqtaña. Juntarse de suyo las cosas divididas,<br />

cada parte en su lugar.<br />

Lakintaña. Meter una parte dentro y dejar otra fuera.<br />

Lakikipaña. Pasar a otra parte las cosas repartidas. +<br />

Y también los hombres y otros animales.<br />

Lakikipa, lakiruruña. Apartar, dividir más y más.<br />

Lakikiptaña. Apartarse una manada de suyo e irse a<br />

otra parte.<br />

Lakiraña, jaxllaraña. Apartar, escoger lo mejor.<br />

Lakiraqaña. 3 -qi. Escoger sin voluntad del dueño.<br />

Lakirachaña. Ocuparse todo un día en apartar o<br />

escoger.


Vocabulario de la Lengua Aymara 393<br />

Lakiranaña. Mostrar lo que apartó o escogió.<br />

Lakiranttaña. Entrar apartándose de otros.<br />

Lakirapiña. Apartar para otro.<br />

Lakirpäña. Apartar echando lo malo por ahí o apartar<br />

y darlo a otro.<br />

Lakirukiptaña. Estar todo embebecido en escoger.<br />

Lakiskaña. Estar apartando.<br />

Lakistaqaña. 3 -qi. Apartar y llevarlo a mostrar a<br />

alguno.<br />

Lakit'aña. Apartar con brevedad.<br />

Lakithapiña. Apartar juntando.<br />

Lakithaptaña. Apartarse y juntarse a un lugar lo que<br />

se aparta.<br />

Lakithapi lakiruña. Juntar de muchas partes.<br />

Lakithaltaña. Apartarse de otros e irse.<br />

Lakitataña. Apartar y tender.<br />

Lakitatxaña. 3 -xi. Volver a dividir y tender.<br />

Lakthusüña. Salir de la manada.<br />

Lakutaña. Escoger lo mejor.<br />

Lakuta lakinuqaña. Apartar y tornar a apartar<br />

muchas veces, como hace el mal contentadizo.<br />

Laki lakiña. Repartir, apartar o escoger<br />

frecuentemente.<br />

Laki. Lo apartado de una vez o una parte de muchas o<br />

según el número que precede.<br />

Lakiqa lakiña. De apartar aparte, &c.<br />

Lakiña. El apartar.<br />

Lakiri. Él que aparta.<br />

Lakita. Lo apartado o haber apartado.<br />

Lakiwi. Idem.<br />

Lakiña. Lo que se ha de apartar o haber de apartar.<br />

Lakixaña. Una mujer que nace en repartición de<br />

hacienda.<br />

Laki. Una tinajilla que hace un cuarto de fanega.<br />

Larama. Azul.<br />

Laramakiptaña. Volverse azul o como acardenalado.<br />

Compónese con -xa, -pta, -ta, -waja, -waxa,<br />

-mukuña.<br />

Laramaru jaxsuña. Tirar a azul.<br />

Laramachaña. Teñir de azul.<br />

Larama anqasi. Lo más profundo del mar, laguna o<br />

río muy hondo. + Y lo más alto del aire o cielo.<br />

Larama jusq'ullu. Cardenal que deja algún golpe.<br />

Larama q'üta. Idem.<br />

Larama jusq'ulluchaña, q'ütachaña. Acardenalar.<br />

Laraña, ch'arkhiña. Hacer cecina o tasajos de carne.<br />

Larusuña, ch'arkusuña. Idem.<br />

Larqa, irpa, pincha. Acequia.<br />

Larqachaña, &c. Hacerla.<br />

Larqa vel phaxcha. Un canal de madera delgada, con<br />

que beben chicha por pasatiempo.<br />

Laranja. Lo mismo que naranja.<br />

Lari. Tío hermano de la madre y casi a todos los<br />

varones parientes de parte de madre llaman lari.<br />

Kimsaqallqu lari. Todos los varones parientes de la<br />

mujer son llamados así, del marido e hijos de ella.<br />

Larilari. Gente de la puna que no reconoce cacique,<br />

cimarrones.<br />

Larilarixaña. Volverse cimarrón, vivir a su voluntad<br />

como estos.<br />

Lari uru, k'ita. Idem.<br />

Laruña. Reir.<br />

Larut'askaña. Estar riendo.<br />

Larukipaña. Activo. Reírse de alguno. Jani Pedro<br />

larukipamti: no te rías de Pedro.<br />

Laruch'ukiña. Reir a menudo o fingidamente.<br />

Laruwäsiña. Idem.<br />

Larusa jiwaña. Finarse de risa. Chuyma chaqhakama<br />

laruña. Idem.<br />

Laruqu o qütaña. Reir muchos juntos.<br />

Larujux juxutaña. Idem.<br />

Lasaña. Vencer. Pospónese casi de ordinario a atiña.<br />

Lasaraqaña. 3 -qi. Dejar o soltar alguna bestia en<br />

daño de la chácara, &c.<br />

Lasäña, japäña, japutäña. Echar el garañón a la<br />

hembra, para saber si está preñada; que entonces no<br />

deja que el macho se le llegue.<br />

Lasäta, thukata, wallq'i. Hembra de la tierra preñada<br />

y no se dice de otras.<br />

Laskaña. Ir en seguimiento.<br />

Laskutaña. Idem.<br />

Laskutäña. Hacer seguir.<br />

Lasu. Idem: t'asu. Carne no bien seca.<br />

Lasukiptaña. Estar casi seca.<br />

Lasutaña. Idem. Yapu lasuri Idem: lasukipti, &c.<br />

Marchitarse los sembrados. + Manq'atha la sutaña:<br />

estar transido de hambre.<br />

Lat'aña. Andar a gatas.<br />

Lat'aqaña. Bajar a gatas.<br />

Lat'aqaniña. Bajar hacia acá<br />

Lat'axataña. Subir a gatas o a caballo, &c. o ponerse<br />

encima.<br />

Lat'araña. Bajar del caballo o de alguna escalera, &c.<br />

Lat'usuña. Subir a gatas.<br />

Lat'athapiña. Levantarse ayudándose de los pies y<br />

manos.<br />

Lat'uraña. Idem.<br />

Lat'a mullt'iña. Andar a gatas.<br />

Lat'a kumphuña. Dar vuelcos en la cama el enfermo,<br />

no sosegar y también rogar con ahinco.<br />

Lat'a qhurphaña. Idem: en ambas significaciones.<br />

Lat'äqhurpäña. Acosar mucho.


394 Ludovico Bertonio<br />

Lawrawa. Pluma del pájaro qaqi, de ellas coloradas,<br />

de ellas azules y otras amarillas muy largas.<br />

Lawrawat'asiña. Ponérsela.<br />

Lawrawapachaqi. Muy derecho.<br />

Lawräjü. Pescado de un jeme. + Chiqa lawrajüpacha<br />

vel chiqa amparapacha: derecho como una lanza o<br />

pica.<br />

Lawriña. Andar los peces y los hombres que andan a<br />

prisa.<br />

Lawrikataña. Llegarse el pescado o la llama del<br />

fuego.<br />

Lawrinaqaña. Andar o discurrir de una parte a otra<br />

como el pescado.<br />

Lawiña, tawiña. Hablar a trochemoche, sin saber lo<br />

que dice.<br />

Lawña. Idem. Y también injuriar de palabra, como<br />

tuqita.<br />

Layqa. Hechicero o hechicera. Utkani layqa:<br />

hechicero de oficio, catedrático en el arte.<br />

Layqasiña. Ejercitar este oficio adivinando,<br />

sacrificando y haciendo otros embustes,<br />

Layqachaña, qallaqaña. 3 -qi. Enhechizar con<br />

bebedizos y con otras vellaquerías.<br />

Layqasirapiña. Hacer esas ruindades a ruego de otro.<br />

Layqaru ichusiña. Confesarse con el hechicero.<br />

Layqaru yaqhasiña. Idem.<br />

Layku vel supa. Por amor, por causa. Nä layku: por<br />

mí o por mi amor o causa.<br />

Laykutha. Idem. Son dos preposiciones juntas<br />

sinónimas.<br />

Laykuña. Enmarañar. + Y también meter en pelaza o<br />

trabajo. Jumaki yuqama jaychajañaru laykuta: tú y<br />

no otro has sido causa que ahorquen a tu hijo. +<br />

Jucharu laykuña: enredar a otro en pecado o ser<br />

ocasión de que peque.<br />

Laykusiña. Enmarañarse. + Y también meterse en<br />

ocasión de mal.<br />

Laykuntasiña. Idem.<br />

Laykuraqaña. 3 -qi. Enmarañar. + O meter en la<br />

danza a uno en daño y agravio de otro.<br />

Laykutaptaña, laychuthaptaña. Enmarañarse,<br />

enredarse.<br />

Laykusäña. Enmarañar, ser ocasión de mal o pecado.<br />

Layita qapuña. Hilar sin torcer bien el hilo. )( K'uta<br />

es su contrario.<br />

Laytaña. Hilar sin torcer bien. )( K'utaña: muy<br />

torcido.<br />

Laykipaña. Idem.<br />

Laytasiña. Idem.<br />

Layu. Racilla de comer, cuya hoja se llama chhijmu.<br />

Layu chunquya. Todo la mata.<br />

Layupita jaqi. Pobre que se sustenta de esta hierba o<br />

raíz.<br />

Liq'i yakana. Pajarillo frailesco.<br />

Liq'iña. Batir, golpear, herir.<br />

Liq'iri. Herrero o platero, &c.<br />

Liq'iwäsiña. Dar muchos golpes o muchos puñetes.<br />

Liq'intaña. Dar un mojicón o puñete que duela.<br />

Liq'isiña. Herirse a sí mismo con golpes. Chuyma<br />

liq'isiña: herirse los pechos. + Y también aporrearse<br />

uno a otro.<br />

Liq'it'aña. Dar un puñete o golpe.<br />

Liq'it'awaña. 3 -wi. Dar un golpe o dos de paso, cosa<br />

breve.<br />

Liq'isiña, atisiña. Emparedarse, cerrando la puerta a<br />

piedra y lodo.<br />

Liq'itaña atiña. Cerrar así la casa.<br />

Liq'iraña, atiraña. Abrirla.<br />

Liq'usuña. Cerrar la casa y dar un puñete en los ojos.<br />

Liq'irpäña, chhallaxtarpäña. Dar de mojicones o<br />

puñetes.<br />

Liq'ithapiña, liq'iwäsiña. Dar vuelta de mojicones.<br />

Liq'ikipa liq'iruruña. Idem.<br />

Liq'ikataña. Fijar o clavar.<br />

Liq'iña. Martillo.<br />

Lixuña. Vide: lixuña.<br />

Liqiliqi. Un pájaro blanco y negro grande como un<br />

halcón.<br />

Liwaña. Dar o repartir como chácara, lana, comida,<br />

&c.<br />

Liwaña. Dar de comer.<br />

Liwakataña. Dar la parte que cabe a cada uno.<br />

Liwawäsiña. Repartir sin miramiento.<br />

Liwaxäña. 3 -xï. Ayudar a repartir.<br />

Liwaxataña. Comenzar a dar.<br />

Liwamukuña. Dar mucho.<br />

Liwajraña. Dar muchos.<br />

Liwaniña. Ir a dar.<br />

Liwanuqaña. Dar a muchos.<br />

Liwantaña. Dar a todos.<br />

Liwakipaña. Idem. + Y dar a uno si y otro no.<br />

Liwaranaña. Dar por su orden, sin pasar a nadie a<br />

toda una hilera.<br />

Liwakipa liwaruruña. Dar más y más a unos y otros.<br />

Liwasiña. Darse unos a otros.<br />

Liwatataña. Dar a todos.<br />

Liwa. Lana que reparten para hacer ropa de la tasa o la<br />

que mandan los hilacatas. + Inka liwa: la que daba<br />

el inca para hilar.<br />

Lik'i. Sebo, gordura, &c.<br />

Lik'ina jaqhut'asiña. Echar gordura en la olla.<br />

Lik'inchaña. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 395<br />

Lik'i jaqi vel puquta. Gordo.<br />

Lik'iña. Muy gordo.<br />

Lik'ixtara. Idem<br />

Lik'iptaña. Engordarse: -xa, -ta, -kipta, -wa, -waxa,<br />

-mukuta. Pueden componerse con él.<br />

Lik'iptäña, lik'iyaxaña, &c. Engordar puercos,<br />

gallinas, &c.<br />

Lijwa, wajcha. Huérfano sin padre ni madre o viuda.<br />

Lijwaxaña. Venir a ser huérfano, o a ser viuda.<br />

Lijriña, ullinaqkakiña. Estar despierto o velar.<br />

Lijuña, p'alichaña vel lijuña. Resplandecer o<br />

reverberar como las estrellas, el agua con el sol, las<br />

armas acicaladas y otras cosas semejantes, arder.<br />

Lijutäña, qhanutäña. Encender un poco de lumbre.<br />

Liju lijutaña, p'allchax p'allchaxtaña. Idem. Más<br />

propio; muchos en lugar de estos dos verbos dicen<br />

lixuña y no lijuña.<br />

Limiña. Apretar con las manos.<br />

Limintaña. Idem.<br />

Limintasiña. Apretarse a sí mismo como una mujer<br />

para abortar. + Y también significa reprimirse el<br />

airado, no dejándose llevar de la ira o mohina que<br />

tiene.<br />

Limintasiña. Abollarse una taza o un cáliz, &c.<br />

Phapharanttaña, es lo mismo.<br />

Limikataña. Apretar o arrimar bien algo a la pared,<br />

&c.<br />

Limixataña. Apretar hacia abajo con la mano o con<br />

todo el cuerpo.<br />

Limithapiña. Apretar juntando las cosas para que no<br />

se derramen. + O las ascuas para que no se<br />

apaguen.<br />

Limithapisiña. Apretarse con las manos o a sus cosas.<br />

Limijaña. 3 -ji. Apretar mucho a otro.<br />

Limijasiña, k'ullq'ujasiña, qhithijasiña. Apretarse<br />

cuando son muchos, estar apeñuscados.<br />

Lipi. Soga con que rodean al ganado o las vicuñas<br />

para que no huyan por miedo de unos flecos de<br />

lana que cuelgan de la soga y se menean con el<br />

aire.<br />

Lipiña. Rodear con esta soga.<br />

Lipikipaña. Idem, más propio.<br />

Lip'iña. Neutro. Pegarse.<br />

Lip'ikataña. Pegarse y es más propio.<br />

Lip'ithapiña. Idem.<br />

Lip'ithaptaña. Idem. + Y también todos estos cuatro<br />

verbos significan pegarse con amor, trato y<br />

conversación.<br />

Lip'irtxaña. 3 -xi. Despegarse.<br />

Lip'isiña. Pegarse.<br />

Lip'ixataña. Pegarse encima.<br />

Lip'iyaña vel lip'äña. Activo. Pegar y con añadir -ä<br />

en los verbos precedentes antes de -ña, o -xaña, se<br />

hacen activos en aquella misma significación.<br />

Lip'ikatäxaña. 3 -xi. Tornar a pegar lo despegado.<br />

Lip'ithapäña. Casar, dar en matrimonio por marido o<br />

mujer. ¿Näti amawasma? Padreki lip'ithapiyistu:<br />

¿Quísete yo por ventura? El padre fue el que nos<br />

casó a los dos.<br />

Lip'ichi. Pellejo o corteza.<br />

Lip'ichi lluch'uraña. Desollar. + Ch'äsuña. Idem. +<br />

Lakha lip'ichiki arusiña: hablar de cumplimiento<br />

con la boca chica.<br />

Lip'ichi sillq'iraña. Quitar la corteza.<br />

Likhina. Tierra caliente como yungas.<br />

Liri vel lili q'üta. Huérfano sin padre ni madre, sin<br />

hacienda.<br />

Lirpu. Espejo.<br />

Lirpuna ullixatasiña. Mirarse en el espejo.<br />

Lirputha ullixatasiña. Idem.<br />

Lit'iña. Nevar mucho, cubrir toda la tierra.<br />

Lit'ixataña. Idem.<br />

Lit'ita, lit'ixatata. Todo nevado o cubierto de nieve. +<br />

Qina lit'ita Idem. + Pampana amka qina lit'ita: estar<br />

todo el campo cubierto de papas que van naciendo.<br />

Liwkhana. Escardillo para beneficiar las chácaras,<br />

desherbar.<br />

Liwkanana iranaqaña. 3 -qi Trabajar con el<br />

desherbando, &c.<br />

Liwi. Cordel de tres ramales con unas bolillas al cabo.<br />

+ Yawri liwi: para matar pájaros. Ch'akha vel qala<br />

liwi: con que juegan los muchachos. + T'ixita liwi:<br />

es de cuero y los extremos de piedra.<br />

Liwiña. Tirar con este instrumento.<br />

Liwi khiwiña. Voltear para tirarle.<br />

Liwina k'ayrusiña. Jugar tirándole en alto para<br />

cogerle con otro que tiran tras el primero.<br />

Liwijasiña. Cazar con él, tirando.<br />

Liwit'asiña. Idem. Y también jugar. Ut Supra.<br />

Liwintaña. Matar o lastimar la caza.<br />

Liwithapitaña. Jugar. Ut Supra.<br />

Liwawi manqa liwiña. Tirarse a todas partes.<br />

Liwiwäsiña. Idem.<br />

Liwiqtaña jaytaqtaña. Quedarse atrás en el camino.<br />

Liwiwaqtaña, ch'inawaqtaña, jaytawaqtaña. Idem.<br />

Liwli liwiltaña, jajul jajultaña, janq'ul janq'ultaña.<br />

Divisarse poco como a boca de noche.<br />

Liwiskaña, jaqhuskaña. Estar las cosas o las<br />

personas por ahí desamparadas.<br />

Liwisjaña jaqhusjaña. Idem.<br />

Liwiwaña, k'aywajaña, ch'awaña. Cabecear de<br />

sueño, anteponiendo iki.


396 Ludovico Bertonio<br />

Liwil liwiltaña. &c. Idem.<br />

Liwisiña. Echar babas o espuma de cansancio, &c.<br />

Luqa. Una braza, medida.<br />

Luqaña. Medir a brazas.<br />

Luqtaña. Idem.<br />

Luqasiña. Idem.<br />

Luqantaña. Meter la mano o el brazo.<br />

Luqusu. Abertura de la camiseta para sacar las manos.<br />

Luqakataña, jalakataña. Arremeter o poner las<br />

manos.<br />

Luqaraqaña. 3 -qi. Hurtar.<br />

Luqarpäña. Alcanzar, dar cosas a otro, "porrigere".<br />

Luqarpäsiña. Alcanzarse unos a otros las cosas de<br />

mano en mano.<br />

Luqususiña. Meter los dedos en la boca para vomitar<br />

o sacar algo.<br />

Luqanaqaña. 3 -qi. Extender las manos a muchas<br />

partes o trabajar.<br />

Luqakipa luqaruruña. Andar con las manos<br />

esgrimiendo, buscando, retozando, &c.<br />

Luqawaña. Dar trancos, alargar el paso. Sara<br />

luqawaña.<br />

Luq'a sunqu. Una como bolsilla en la asadura del<br />

carnero y sírvense después para guardar la hierba<br />

con que comen coca.<br />

Luq'a. Callo que se hace en las manos con el trabajo<br />

lleno de aguaza.<br />

Luq'ataña. Hacerse callo así.<br />

Luq'atataña. Idem. Usanse ambos con transición.<br />

Luq'akakixaña. Idem.<br />

Luq'a phallusuwaña. Reventarle.<br />

Luq'asi. Amiga compañera de otra mujer y a veces lo<br />

dicen también de hombres.<br />

Luqasichasiña. Tomarse amistad las mujeres unas con<br />

otras.<br />

Luqhi, tukuku. Tonto, loco frenético.<br />

Luqu. Idem.<br />

Luqhiptaña. Enloquecer y dar en frenesí.<br />

Luqhikiptaña. Idem.<br />

Luqhichasiña. Fingirse loco.<br />

Luqhichasirapiña. Fingirse loco para con alguno. +<br />

Luqhichasirapitu: fingióseme loco.<br />

Luqhita usu. Locura, frenesía.<br />

Luku. Manojo, hacecillo o carga.<br />

Lukuchaña. Hacerle.<br />

Lukuma. Fruta de los yungas.<br />

Luk'ana. Dedo. + Ampara luk'ana: es de las manos. +<br />

Kayu luk'ana: de los pies. + Jila. Idem: tayka<br />

luk'ana: dedo pulgar. + Taypi luk'ana: del medio. +<br />

Sullka luk'ana: dedo meñique. + Siwit'aña luk'ana:<br />

el que está entre el medio y mínimo. + Jilaxaru<br />

luk'ana: el dedo índice.<br />

Luk'ana. Hueso de las manos o pies de los carneros,<br />

con que juegan a manera de bolillos. + Jugarlos:<br />

lut'isiña vel urqusiña vel luk'asiña.<br />

Luk'i. Papas algo amargas, pero buenas para chuño.<br />

Luk'i wayku. Una hora, porque tanto tardan en<br />

cocerse.<br />

Luk'i wayku amurtaña. Tener un Paraxismo de hora.<br />

Luxriña, jat'iña. Cavar la tierra.<br />

Luxrusuña, jat'usuña. Idem.<br />

Luxura. Raíz de comer.<br />

Luqina. Palo largo. Vide: Luqina.<br />

Lupi. Rayo del sol o resplandor.<br />

Lupiña. Hacer sol o luna "Ex adiunctis" se entenderá.<br />

Lupikipaña. Hacer sol en toda la tierra.<br />

Lupitataña. Idem.<br />

Lupikataña. Herir el sol en las paredes o cerros.<br />

Lupikata. Lugar expuesto al sol. + Arumanti vel<br />

jayp'u lupikata: lugar donde hiere el sol al salir o<br />

ponerse.<br />

Lupixataña. Bañar el sol, herir encima. + Infierno<br />

wiñaya jani lupixatatati: nunca es bañado del sol.<br />

Lupijaña. Asolearse. + Lupijituwa: asoleado estoy.<br />

Lupijata. Participio: asoleado.<br />

Lupirapiña. Alumbrar para otro el sol o la luna.<br />

Lupiruchaña. Poner al sol.<br />

Lupichapinkaña. Estar al sol.<br />

Lupituqinkaña. Idem.<br />

Lupi pacha. Tiempo que ordinariamente hace sol,<br />

como el estío.<br />

Lupiru utt'aña. Sentarse al sol. )( Ch'iwiru utt'aña.<br />

Luqina. Que es más propio. Percha o palo largo. +<br />

Chara luqina: hombre largo y delgado [Longolio].<br />

Luraña. Hacer.<br />

Lurasiña. Hacer para sí. + Hacer disciplina por<br />

devoción. + Diosana arupatha inti lurasitawina: el<br />

sol fue hecho por mandado de Dios. + Amiku<br />

lurasiña: reconciliarse los enemistados o trabar<br />

amistad los que no la tenían entre sí.<br />

Lurarapiña. Hacer para otro.<br />

Lurach'ukiña. Hacer por cumplimiento o de burla.<br />

Lura. Un costal lleno de algo.<br />

Lurawa. La piedra de encima con que muelen. Tayka:<br />

la de abajo.<br />

Lurawa isi. Ropa tupida.<br />

Luri. Pájaro tominillo o semejante, casi negro y la<br />

garganta verde.<br />

Luru, wajcha. Niña huérfana.<br />

Luruk'a. La espiga de la quinua que todavía está en<br />

cierne.<br />

Luruk'achasiña. Echar la espiga o estar en cierne la


Vocabulario de la Lengua Aymara 397<br />

quinua.<br />

Lustuña, jik'iña, añanq'uña. Arrancar toda una<br />

chácara. + T'awrasa lustutawa qawraja: no tiene<br />

pelos de lana en los muslos mi carnero, de sarna o<br />

motila.<br />

Lusina, khurkhu. Travieso, rancheador.<br />

Lutika t'awra. Lana corta de camero raso, mala de<br />

hilar.<br />

Luti, qasi. En balde.<br />

Luti tumpaña vel saña. Levantar testimonio.<br />

Lutitha vel lutiki. Idem.<br />

Lut'isiña, luk'asiña. Jugar con huesos de cameros<br />

sacado de las manos o pies.<br />

Lutu lutu, p'iya p'iya. Lleno de agujeros, dícese de<br />

todas cosas.<br />

Lutu lutuchaña. Hacer muchos agujeros.<br />

Lü, phuxtu, thuxtu. Una almorzada grande de algo.<br />

Lüqakixaña. 3 -xi. Disminuirse, venir a poco.<br />

Lüchaña. Medir una almorzada.<br />

Lüjaña. 3 -ji. Dar una almorzada.<br />

Lüjraña. Dar a muchos así.<br />

Lü lüchaña. Medir o partir algo por almorzadas.<br />

Lüt'asiña. Tomar una almorzada.<br />

Lüxatataja. Poner una almorzada encima de algo.<br />

Lüqaña. 3 -qi. Sisar una almorzada de algo.<br />

LL<br />

Lläsa, inaxa. Quizá por ventura. Y casi siempre van<br />

así juntos estos dos adverbios o se usa de inaxa<br />

sólo.<br />

Llä. Una especie de papas pequeñitas.<br />

Llaqa. Pluma delgada que hay en las alas del buitre y<br />

otros pájaros.<br />

Llaqa vel laqa chuki. Bandera de plumas al modo<br />

antiguo.<br />

Llaquta. Manta de Indio. + Jat'uni, vel manaqani<br />

llaquta: listada de ambos lados de alto abajo, con<br />

listas a veces coloradas, a veces azules o de otro<br />

color. + K'ili: la que tiene la mitad colorada y la<br />

mitad azul, con tres listas de varios colores, a las<br />

cuales llaman k'ili. + Q'ichu llaquta. Idem. Y es<br />

vocablo de los Pacases. + Qumpita llaquta: es la<br />

que está teñida toda o de colorado o de azul. +<br />

Yamparu llaquta: manta de las fiestas.<br />

Llaqutt'aña. Ponerse la manta.<br />

Llaqutt'asiña. Idem.<br />

Llaqutt'äña. Ponerla a otro.<br />

Llaqutsnuña. Quitársela.<br />

Llaqutsnusiña. Idem.<br />

Llaqutsnuwaña. Quitarla a otro, mantear o capear.<br />

Llaquta jinchuna jawq'ataña. Idem: Samakipaña.<br />

Pegar uno a otro las malas costumbres. + Isallu<br />

jinchuna jawq'ataña: pegarlas una mujer a otra. +<br />

Significa propiamente dar o sacudir a uno con el<br />

canto de la manta o manto.<br />

Llachha. Verdaderamente. Wawama llachha<br />

qawrakiwa: verdaderamente que tu hijo es una<br />

bestia.<br />

Llachha jucharu purijata. Verdaderamente que le ha<br />

de suceder alguna desgracia.<br />

Llachha jiwayaja. Cierto que le quite la vida.<br />

Llachiwana, pupa kallu. Panal de miel. Es vocablo<br />

del Cuzco.<br />

Llaja. Ralo. )( Phathu, tupido.<br />

Lläki sawuña. Tejer ralo.<br />

Llajaspäki sawuña. Idem.<br />

Llajaxtaña. Abrirse el vestido que se va gastando.<br />

Llajanuqtaña. Idem.<br />

Llakiña, khichuña, phuthiña. Entristecerse mucho<br />

por algo, -tha<br />

Llakikiptaña. Podrirse de tristeza.<br />

Llakisiña, khichusiña. Idem.<br />

Llakiqaña, khichuqaña. 3 -qi. Compadecerse de otro<br />

interiormente, sin darle otra ayuda.<br />

Llakipäña, khuyapäña. 3 -iy. Compadecerse,


398 Ludovico Bertonio<br />

favoreciendo o ayudando a salir de trabajo o<br />

miseria.<br />

Llakipayiri vel llakipiyiri. Piadoso, misericordioso.<br />

Llakirapiña, khichurapiña. Tener cuidado de acudir<br />

a otro, dándole lo que hace menester. Manq'asa<br />

isisa llakirapitu: acúdeme con la comida y vestido.<br />

Llakimana, jani wati. Atrevido, uno que no hace caso<br />

de nada.<br />

Llakinawi. Idem.<br />

Llak'a, tukari. Flaco, sin carnes.<br />

Llak'aptaña. Enflaquecerse.<br />

Llajlla. Cobarde, tímido, flojo.<br />

Llajllaña. Acobardarse.<br />

Llajllaptaña. Idem.<br />

Llajllataña. Idem.<br />

Llajllasiña, qhiytaña. Temer desmayar, asombrar.<br />

Llajlläsiña. Temer de no lastimarse. + Janchima<br />

llajllasisina jani siplinastati: por temor de no<br />

lastimarte no te has disciplinado.<br />

Llajlla janchini. Temeroso de azotes, trabajos o<br />

enfermedad.<br />

Llajlläña, jaxsaräña. Acobardar, atemorizar a otro.<br />

Llajlla chuymanichaña. Idem.<br />

Llajllaña. Desbastar con azuela o acepillar.<br />

Llaxllarpäña. Idem.<br />

Llaxllusuña, phat'usuña. Cortar árboles del bosque o<br />

ramos de los árboles.<br />

Llaxllaña. Azuela o cepillo.<br />

Llajsasiña, warakusiña. Admirarse, asombrarse.<br />

Llajsasäña. Asombrar.<br />

Llajsasiña. Cosa de asombro.<br />

Llalla. Idem: ñaña, niya. Casi o poco menos.<br />

Llalla tunka. Nueve.<br />

Llallat'aña. Faltar poco para morir o matar ; acertar<br />

tirando o acabar casi algo, &c. según la cosa de que<br />

se va hablando. Es verbo neutro y activo.<br />

¿Llalla juma nä atiriqtati? ¿De veras que me<br />

vencieras?<br />

Llallawa. Papa o animal monstruoso, como dos papas<br />

pegadas o como una mano, un animal de cinco o<br />

seis pies, &c.<br />

Llallawa jakhuriña. Tener por agüero el topar con las<br />

tales papas al tiempo de la cosecha y solían<br />

comerlas o guardarlas como cosa divina y las<br />

llaman tuminqu.<br />

Llallawa amka, qawra, &c. Papas o carnero<br />

monstruoso.<br />

Llallaqiña, laqhaqiña, kharkatiña. Temblar de frío o<br />

miedo.<br />

Llalliña. Exceder, sobrepujar.<br />

Llallisiña, markasiña. Hacer algo o porfía.<br />

Iranaqasisina llallisitana: hagamos a quien trabaja<br />

más.<br />

Llalliyäsiña. Idem: llalläsiña. Idem.<br />

Llallisäña, markasäña. Poner premio en los<br />

certámenes, desafíos o porfías, a quién lo hace<br />

mejor.<br />

Llallirpäña, markarpäña. Vencer en el desatió o<br />

apuesta.<br />

Llalliña. Pasar adelante, no parar dónde suelen.<br />

Llalläña. Despachar a los caminantes, dándoles<br />

recaudo para pasar.<br />

Llallikipaña, jaytakipaña. Pasar adelante sin entrar o<br />

sin detenerse.<br />

Llalliraña, jaytaraña. Dejar atrás a otro en el camino.<br />

Llalli, mämpi, juk'ampi. Magismas. Dios awkisa<br />

taqitha llalli amawañawa. Más debe ser amado.<br />

Dios que todo lo demás. + Infierno mutuña taqi<br />

mutuñatha llalliwa: la pena del infierno es más que<br />

todas las penas, excede a todo los tormentos.<br />

Llallirja. "Sed potius", antes. Juma jani granosa,<br />

mediosa churittati, nanska llallirja kunajasa<br />

kawkijasa aparaqitta. Tu no me has dado un grano,<br />

ni medio, antes me has quitado toda mi hacienda.<br />

Llama llama, sirakuna. Cosa de risa.<br />

Llamallama arusiña. Decir donaires, chistes, cosas<br />

de risa.<br />

Llamallama, jächuqu. Máscara o diablillo que sale<br />

en las danzas.<br />

¿Llamallamamatti, jächuqumatxa? Sirachasiña.<br />

¿Soy por ventura alguna máscara matachin o<br />

truhán, para que hagas burla de mí?<br />

Llamallama jaqi. Truhán, triscón.<br />

Llamallamachasiña, sirachasiña. Burlarse unos, con<br />

otros, de palabra o de manos.<br />

Llamayu. Cosecha de cualquier cosa que se coge en<br />

alguna temporada del año, como son papas, maíz y<br />

aún pescado, sal, &c.<br />

Llamayusiña. Coger los tales frutos o cosas, hacer la<br />

cosecha.<br />

Llamayupacha. Tiempo de cosecha.<br />

Llamkaña. Tocar, tantear, atentar.<br />

Llamkat'aña. Tocar de presto.<br />

Llamkanaqaña. 3 -qi. Andar tocando o atentando. +<br />

Y también lo mismo que luqanaqaña vel iranaqaña:<br />

trabajar.<br />

Llamkusuña. Tocar metiendo y sacando la mano. + Y<br />

salirse bonitamente de algún lugar.<br />

Llamkaña. Andar quedito, pasito.<br />

Llamkantaña. Meterse quedito entre la gente,<br />

carneros, &c.<br />

Llamka llamka saraña. Andar espaciosamente.


Vocabulario de la Lengua Aymara 399<br />

Llamch'iña, jarqhaña, minuña, thuwiña ch'axruña.<br />

Mezclar cualquiera cosa, aunque sean personas o<br />

ganado.<br />

Llamch'ixataña. Idem.<br />

Llamch'isiña, jarqhasiña, &c. Mezclarse las cosas,<br />

personas.<br />

Llamch'ithaptaña, &c. Idem.<br />

Llami. Mal de ojos, cuando se ponen sangrientos o<br />

enramadas o hinchados.<br />

Llamiña. Tener este mal. Usase con transición:<br />

llamitu.<br />

Llamp'u. Blando. Dícese de la ropa y de cosas<br />

molidas.<br />

Llamp'u chuymani, aykaya, axa. Apacible, manso.<br />

Llamp'uptaña. Ablandarse o amansarse el que estaba<br />

airado.<br />

Llamp'unuqaña, axawanuqaña inawanuqaña,<br />

t'arphunuqaña. 3 -qi. Amansarse, desenojarse.<br />

Llamp'unuqäña. &c. 3 -qi. Amansar.<br />

Llamp'u uraqi vel qhuchi. Tierra templada y fértil.<br />

Llamp'uchaña. Ablandar lo duro.<br />

Llamp'uyaña. Idem.<br />

Llamq'iña, lluchiña. Aplastar.<br />

Llamq'itataña, lluchitataña. Idem. Hacer tortilla una<br />

cosa.<br />

Llamu qawra. Carnero chúcaro que no ha comenzado<br />

a llevar carga.<br />

Llamu caballo, mula, waka, &c. Caballo o mula<br />

chúcara, novillo que no ha comenzado a arar.<br />

Llamuña. Comenzar a echar carga, estrenar algún<br />

animal para lo que ha de servir.<br />

Llanqallanqa. La hierba romaza.<br />

Llanqu. Muy negro. Idem: Larama llanqu: no teñido,<br />

sino naturalmente.<br />

Llanqu jaqi. Negro como éstos que vienen de Africa.<br />

Y llámanse así los indios por afrenta uno a otro.<br />

Llaphi. Tibio, ni caliente ni frío. Dicese del agua y<br />

aún de piedras y otras cosas. + Juxsa, q'uñi. Idem.<br />

Llaphichaña q'uñichaña. Calentar medianamente.<br />

Llaphiptaña, juxsaptaña. Entibiarse lo que estaba<br />

muy caliente o muy frío.<br />

Llaphiki yaphiña. Atar flojamente, no muy recio.<br />

Llaqi. Estaos quedo. Es interjección de una que se<br />

enfada o amohina cuando le dan pesadumbre.<br />

Llaqi jila. Idem: de varón a varón.<br />

Llaqi qullakay. De mujer a mujer. +¿Jati llaqi<br />

kamachatana? ¿Qué haremos hermano?<br />

Llawu vel k'ana. Una manera de orilla o repulgo en<br />

las mantas o mantos.<br />

Llawuña, llawusiña. Hacerle.<br />

Llawu. Una vuelta entera de lo que se va tejiendo y<br />

revolviendo en el palo.<br />

Llawu sawuña. Tejer vuelta entera.<br />

Llawuña. Arrollar las piezas del paño, esteras y otras<br />

cosas así.<br />

Llawukipaña. Idem.<br />

Llawuthapiña. Idem.<br />

Llawutataña, janatataña, iqatataña. Desenrollar,<br />

desenvolver.<br />

Llawunuqaña, ch'uwinuqaña. 3 -qi. Cobijar, abrigar,<br />

arropar.<br />

Llawunuqasiña. Abrigarse.<br />

Llawuntaña, ch'uwintaña. Meter una ropa debajo de<br />

otra.<br />

Llawuntasiña. Meterse alguna ropa debajo de la que<br />

tiene puesta, estando vestido o en la cama.<br />

Llawthapisiña. Idem.<br />

Llawuqaña, ch'uwiqaña. 3 -qi. Recoger la ropa, para<br />

que no esté tendida.<br />

Llawuthapiña, ch'uwithapiña. Idem.<br />

Llawkataña. Colgar paredes con doseles, paños de<br />

corte, &c.<br />

Llaw llaw, pullchu pullchu. Arrugas del paño o del<br />

rostro.<br />

Llawchi, qiraqi. Hacha de cobre. No son vocablos de<br />

aquí.<br />

Llawllaqasu vel khuchiqaña. Es una piedrecita como<br />

carnero, muy estimada de los hechiceros.<br />

Llawchiña lankhaña. Llevar barro con las manos.<br />

Llawchikataña. Pegarlo a la pared.<br />

Llawchusuña. Sacar barro, pescado y mazamorra con<br />

las manos. + Y hacer imagen u otra cosa de presto,<br />

sin primor alguno.<br />

Llawch'intaña. Echar barro dentro o comer con toda<br />

la mano mazamorras y otras cosas así.<br />

Llawch'irpäña. Dar barro a la mano o arrojarle por<br />

ahí.<br />

Llawch'iraña, sularaña. Limpiar el barro fresco que<br />

está sobre algo.<br />

Llawch'ikipaña. Embarrarlo todo.<br />

Llawch'ixtasa saraña. Andar jadeando o cayéndose,<br />

el que estaba muy fatigado.<br />

Llawch'inuqtaña, lankhanuqtaña. Lastimarse,<br />

azotándose o molerse.<br />

Llawch'ixataña. Prensar o apretar.<br />

Llawq'a amparani, jach'a amparani. Dadivoso.<br />

Llawqix llawqixtaña. Doblegarse con la vara y otras<br />

cosas así.<br />

Llawqil llawqiltaña. Idem.<br />

Llawlliña, winkhuña. Echarse de barriga.<br />

Llawllisiña. Idem.<br />

Llawllixataña. Echarse de barriga sobre algo.


400 Ludovico Bertonio<br />

Llawlliskaña. Estar echado así. Llawllitataña,<br />

winkhutataña. Tenderse de barriga.<br />

Llawllinuqaña. 3 -qi. Echarse así.<br />

Llawllinaqaña. Andar como la culebra.<br />

Llawllintaña, mullt'intaña. Entrar como la culebra.<br />

Llawllusuña. Salir como culebra.<br />

Llawlli, anu llawlli, asusa qimara. Flojo, que se está<br />

repantigado.<br />

Llawiña vel llawit'aña. Cerrar juntar la puerta sin<br />

llave o con ella.<br />

Llawiraña. Abrir la puerta de par en par o abrir con<br />

llave o destapar algo.<br />

Llawit'asiña. Cerrar para sí o cerrarse de suyo.<br />

Llawintaña. Cerrar algo dentro.<br />

Llawintasiña. Encerrarse a sí mismo.<br />

Llawixasiña. Tener encerrado.<br />

Llawsa, thalña, wijira. Baba. + Y también "semen<br />

mulieris".<br />

Llawsaña. Padecer "flujum seminis", las mujeres o las<br />

hembras.<br />

Llawsani vel qumi qawra. Hembra estéril.<br />

Llawsa llawsa mistuyasiña. Cometer pecado de<br />

molicie la mujer. Sapaqa mistuyasiña: el hombre.<br />

Llawsa vel arasa. La olla del que se está muriendo,<br />

que le ahoga.<br />

Llawsa jakhit'itu. La olla me ahoga el pecho.<br />

Llaychuña, laykuña. Enmarañar.<br />

Llaychuthapiña. Idem: más propio.<br />

Llaychuthaptaña. Enmarañarse.<br />

Llaychusiña. Idem.<br />

Llaychumukuña. Maltratar el vestido.<br />

Llayta. Una hierba negra de comer, su frutilla se llama<br />

chunquru o murmunta.<br />

Llixi llixini. Carne medianamente gorda, ni mucho ni<br />

poco.<br />

Llixi llixi. Redaño.<br />

Llixi llixikipaña. Cubrir el asadura.<br />

Llixi llixikipaña chuyma. Corazón cubierto con el<br />

redaño.<br />

Llika. Red para cazar.<br />

Llikaña. Cazar pájaros y otros animales y pescadillos.<br />

Llika ätataña, iqatataña. Tenderla. + Äkataña:<br />

arrimarla con sus palos a la pared o árbol. +<br />

Äxataña: ponerla sobre el suelo, &c.<br />

Llikathapiña. Enredar.<br />

Llikakipaña. Tender red o redes sobre todo un lugar o<br />

trecho.<br />

Llika vel mirq'i isi. Vestido roto.<br />

Llika llika isi. Idem.<br />

Llika llika uta. Casa toda agujereada en el techo. +<br />

Wara wara uta. Idem.<br />

Llika llika. Telaraña.<br />

Llijutaña, p'allchajtaña. Idem. Llipijtaña.<br />

Relampaguear.<br />

Lliju llijuña. Idem. Más propio.<br />

Lliju llijutäña. Hacer relampaguear: es obra del<br />

Altísimo.<br />

Llijutaña, q'araxtaña. Escombrarse el cielo o la<br />

plaza yéndose la gente.<br />

Llilli. Enfermedad que da, especialmente a los niños<br />

de faja debajo de los brazos, en las corvas, junto al<br />

vientre y muslo o entre las partes del cuerpo que se<br />

llegan mucho unas a otras.<br />

Llillijaña. 3 -ji. Dar esta enfermedad. Usase con<br />

transición: llillijitu.<br />

Llimphi. Ceñidor o banda o tranzadera para atar la<br />

cabeza o el brazo para sangrar.<br />

Llimphiña. Atar así.<br />

Llimphiña, qhusqhuña. Iluminar o matizar con<br />

varios colores. + Y también adornar los vasos,<br />

derritiendo estaño en los huecos que hacen para<br />

ello.<br />

Llimphita, qhusqhuta utkaña. Silla labrada así con<br />

muchas estrellas y otras labores.<br />

Llink'i ñiq'i, juchha, &c. Barro o mazamorra muy<br />

líquida.<br />

Llink'ikataña, lip'ikataña. Pegarse el barro, la<br />

mazamorra y otras cosas así, al suelo, a la olla, a la<br />

boca, &c.<br />

Llink'ini phukhu vel phukhu llink'i. Olla sucia por<br />

lo que se le pega de la mazamorra y otras cosas.<br />

Llint'a. La falda del capirote que éstas indias Lupacas<br />

suelen redoblar hacia arriba y cualquiera cosa que<br />

se redobla.<br />

Llint'antaña. Bajar la falda que estaba redoblada<br />

hacia arriba.<br />

Llint'antasiña. Bajársela.<br />

Llint'utasiña. Levantarse la falda del capirote o de la<br />

saya, &c. para andar sin embarazo.<br />

Llint'akipaña, jaqhukipaña. Volver un costal de<br />

dentro afuera, unas medias, camiseta, bolsa, &c.<br />

Llint'akiptaña, jaqhukiptaña. Neutros. Volverse de<br />

suyo estas cosas de dentro a fuera o los párpados<br />

de los ojos.<br />

Lliphijtaña, llijutaña, p'allchaxtaña. Relampaguear.<br />

Lliphij lliphijtaña, &c. Alcanzarse un relámpago a<br />

otro, relampaguear a menudo.<br />

Lliphiphiña, p'allchaqaña. Reverbear las cosas lisas,<br />

las armas acicaladas, el agua, las estrellas cuando<br />

centellean, &c.<br />

Lliphiri qala vel qhispi qala. Piedra o gema preciosa.<br />

Lliphi lliphi. Yeso espejuelo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 401<br />

Lliphi lliphi isi, chullunqa isi. Ropa de seda, raso o<br />

lana muy delgada, como la de los caciques.<br />

Lliphiri isi. Idem.<br />

Llipu. Vello blando del pescuezo. + Qhuña qhuña: el<br />

de las manos y de otras partes del cuerpo.<br />

Llipu llipu. Idem.<br />

Llipu llipuru, ati atiru manq'aña. Comer con<br />

disgusto, por el que le dan al tiempo de comer con<br />

alguna importunidad u otra mohina que sucede.<br />

Llisa. Pedernal negro. + Chillisä. El blanco o<br />

colorado.<br />

Llisatha nina phankhusuña. Idem: apsuña. Sacar<br />

fuego del pedernal.<br />

Llisana t'awra yawiña. Trasquilar con pedernal a los<br />

cameros.<br />

Lliwq'aña, q'apita. Amasar o sobar con las manos el<br />

pan o barro.<br />

Lliwq'anuqaña. Amasar cantidad de panes o de barro<br />

para loza.<br />

Lliwq'anuqaña. 3 -qi. vel jat'inuqaña Arañar como<br />

gato.<br />

Lliwq'aña jat'iqaña. 3 -qi. Rasgar con uñas el<br />

cuerpo.<br />

Lliwq'antaña, ch'umintaña. Aferrar, agarrar<br />

metiendo dentro las uñas.<br />

Lliwk'usuña. Sacar algo con los dedos, como los<br />

ojos, barro, &c.<br />

Lliwk'at'aña. Meter los dedos en algo, especialmente<br />

en partes vergonzosas de las mujeres.<br />

Lluqulluqu. Corazón propiamente, porque chuyma,<br />

significa los bofes.<br />

Lluqulluqu wawa. Hijo muy querido y así de otras<br />

cosas.<br />

Lluqu lluqu qawra. Carnero muy querido.<br />

Lluqu vel mathi vel ch'umi. Calabaza con que beben.<br />

+ Para lluqu, para mathi: uno de grande frente.<br />

Lluqu Jawq'aña. Comenzar a espigar la quinua o<br />

estar en flor.<br />

Lluxi. Concha del mejillón.<br />

Lluxi ch'ulu. Carne del mejillón.<br />

Luxi piña. La concha del mejillón que cuelgan a los<br />

niños, como nosotros colgamos una cruz o medalla.<br />

Lluxi piñat'asiña. Colgársela.<br />

Lluq'ita ch'ankha. Cordel de dos hilos de diferente<br />

color.<br />

Lluq'iña. Hacer un torzal así.<br />

Lluxiña, chhichhiña. Derribar montones de piedra.<br />

Lluxirpäña, chhichhirpäña, qhuqhurpäña. Idem.<br />

Lluxinuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Lluxlla. Avenida o diluvio.<br />

Lluxlla wat'aña. Encharcarse con avenida o diluvio la<br />

tierra. + Uma lluxlla jithi jawirina: estar el río de<br />

avenida.<br />

Lluxllakipaña. Llumchikipaña. Anegarse la tierra<br />

Luxllatataña, llumchitataña. Extenderse el agua,<br />

anegar.<br />

Lluxllu. Aceite que sale encima de la chicha.<br />

Chunkilla. Idem. + Y la gordura de la olla. + O cola<br />

de cueros.<br />

Lluxllu chunkillaki manq'aña vel umaña. Comer y<br />

beber muy regaladamente, como los ricos.<br />

Lluku. Red para coger vizcachas, o cuyes.<br />

Llukuña. Cazar con ella.<br />

Llukukipaña. Ponerla.<br />

Lluch'iña. Enlucir o barnizar.<br />

Lluchiraña, qhach'uraña. Deshollar el pellejo o<br />

rasguñar.<br />

Lluch'irasiña, khachurasiña. Deshollarse,<br />

rasguñarse el pellejo.<br />

Lluch'irpäña, jik'irpäña. Arrancar el cabello, el ichu,<br />

&c. + Sillqirpäña, ñuqirpäña.<br />

Lluch'uña. Deshollar, mas propio es lluch'uraña.<br />

Lluch'uraña. Deshollar, quitar el vestido, las medias,<br />

&c.<br />

Lluch'usuña. Idem: sacando hacia arriba.<br />

Lluch'uqtaña. Vestir o poner a otro una camiseta, una<br />

alba, sotana y otras cosas así.<br />

Lluch'untasiña. Vestírsela.<br />

Lluch'uqasiña, lluch'urasiña. Remangarse o quitarse<br />

algo, como para llevar azotes.<br />

Lluch'ut'asiña. Alzar las faldas de la saya o camiseta.<br />

Lluch'ukipaña, t'ixikipaña. Aforrar una petaca,<br />

breviario, baúl, &c. envolviéndolo o cubriendo.<br />

Lluch'ukiptaña. Idem. Qinaya laqhampu lluch'ukipti:<br />

las nubes cubren el cielo.<br />

Lluch'ukipasiña. Abrigarse con algo como un pobre.<br />

Lluch'untasiña. Idem.<br />

Lluch'untatakakixaña. 3 -xi. Tener algún vestido el<br />

que de muy pobre no tenía nada encima.<br />

Lluch'uxtaña, thalaxtaña. Escabullirse de las manos.<br />

Lluch'uxthusnuña, thalaxthusnuña, p'illxthusnuña.<br />

Idem: escabullirse así.<br />

Lluch'uwaña, antutaña. Dejar huír o no poder coger.<br />

Lluch'uxtäña. Idem.<br />

Lluchuña, jaytaña. Dejar<br />

Lluch'urpäña. Idem.<br />

Lluch'umukuña. Dejar la obra que tiene entre manos.<br />

Qillqa, qhulli lluch'umukuña: dejar de escribir, de<br />

arar, &c. + Hacienda lluch'umukuña: dejarla, no<br />

hacer caso de ella.<br />

Lluchusu qawra. Carnero blanco.<br />

Lluchus qallu. Cordero blanco que solían sacrificar


402 Ludovico Bertonio<br />

quemándole.<br />

Lluchuña. Es lo mismo que aywiña, ir muchos juntos.<br />

Lluchuniña. Venir muchos juntos. Y como es verbo<br />

de movimiento, admite otras muchas partículas,<br />

como otras veces dijimos.<br />

Lluchu lluchu saraña vel t'aqat'aqa, tama tama<br />

saraña aywiña. Andar a manadas en nuera o<br />

ringlera continuada.<br />

Lluchu qacha ch'uñu. El chuño recién hecho.<br />

Llujutaña, jaxutaña. Tener asco de alguna cosa.<br />

Activo,<br />

Llujuthaltaña, khiwthaltaña. Revolverse el<br />

estómago. Y se usa con transición: chuyma<br />

llujuthaltitu. Idem: khiwkuthaltitu.<br />

Llujuthattäña, khiwkuthaltäña. Poner asco.<br />

Llujasiña, jaxrujachaña. Tener gana de vomitar;<br />

úsase con transición, llujasitu.<br />

Llujlla uta. Casa cubierta con poco ichu, como las de<br />

Potosí.<br />

Llujllaptaña, pisiptaña. Tener falta del<br />

mantenimiento necesario.<br />

Llujllu. Flema, humor.<br />

Llujlluki. En grande copia.<br />

Llujlluki plazana jaqi thät'i. La plaza está cuajada<br />

de gente.<br />

Llujlluki uma jithi. Es un diluvio de agua la que<br />

corre.<br />

Llujlluki aliña. Andar muy pujantes las chácaras;<br />

crecer con mucho vicio, estar viciosas.<br />

Llujlluki manq'aña, juniña, anataña, awqasiña,<br />

&c. Comer, pacer, jugar, pelear un campo lleno de<br />

gente o ganado.<br />

Llujta. Ceniza que hacen de la caña de la quinua y<br />

amasándola después la comen con coca.<br />

Llujtachaña. Amasarla.<br />

Llujta t'uruña. Roerla.<br />

Llujuta. Bien enlucido.<br />

Llujutäña. Enlucir bien.<br />

Llujuña. Volar o correr como una jara, volar un navio,<br />

&c.<br />

Llujukataña. Llegarse volando a alguna parte.<br />

Llujuki llujuña. Ir volando.<br />

Llujujrantaña. Bajarse volando. Puede componerse<br />

con otras partículas que entran en los verbos de<br />

movimiento.<br />

Llullaña. Engañar.<br />

Llullasiña. Mentir.<br />

Llullaqaña. 3 -qi Apartar, desviar a alguno con<br />

engaño de la casa o compañía de otro.<br />

Llullakataña. Hacer que uno se llegue a alguna<br />

persona o lugar, engañándole.<br />

Llullawaña. Engañar de presto.<br />

Llullawaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Llulläsiña. Dejarse engañar. Jani Pedrona llulläsimti.<br />

Llullaxaruña. Llevar con engaño o buenas palabras.<br />

Llullaxataña. Llevar con engaño a alguna parte.<br />

Llullajraña. Enviar a muchos engañosamente a<br />

diversas partes.<br />

Llullamukuña. Llevar a alguno con engaño por ahí o<br />

desampararle dejándole por ahí.<br />

Llullanuqaña. 3 -qi. Idem. + Y también amansar con<br />

buenas palabras.<br />

Llullantaña. Meter con engaño.<br />

Llullakipaña, achichakipaña. Engañar o recabar con<br />

ruegos.<br />

Llullaraqaña. 3 -qi. Engañar en daño de otro a<br />

alguno.<br />

Llullaranaña. Llevar delante de alguno con engaño.<br />

Llullarapiña. Engañar para otro.<br />

Llullarpäña. Despachar persuadiendo a otro a que<br />

vaya con buenas palabras o con engaño.<br />

Llullarukiptaña. No estar pensando sino en engañar.<br />

Llullakipa llullaruruña. Traer al retortero a uno con<br />

engaños para que haga y deshaga, &c.<br />

Llullawäsiña. Idem.<br />

Llullaskaña. Estar mintiendo.<br />

Llullastaqaña. 3. -qi. Llevar de delante de otro con<br />

engaño.<br />

Llullusuña. Sacar a otro engañándole.<br />

Llullat'aña. Engañar de presto.<br />

Llullathapiña. Juntar a otros con engaño para que<br />

hagan algo bueno o malo.<br />

Llullathapi llullaruña. Juntar a muchos de diversas<br />

partes engañosamente.<br />

Llullatataña. Esparcir la gente a diversas partes, con<br />

engaño.<br />

Llullatatxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Llullutaña. Engañar de presto.<br />

Llullata llullanuqaña. Persuadir y disuadir trayendo<br />

al retortero a alguno.<br />

Llullaniña. Ir a engañar.<br />

Llullanixaña. 3 -xi. Reducir a su casa o pueblo con<br />

buenas palabras al que se fue de él.<br />

Llullaqasiwaña. Dejar a otro con engaño en alguna<br />

parte prometiéndole que volvería.<br />

Llullaña. Cebo para coger algo.<br />

Llulla wawa. Entenado.<br />

Llullani. El varón o mujer que tiene entenado. + Y es<br />

de saber que el padre o la madre del mismo<br />

entenado dice a su hijo: llulla wawaja o llullaja, al<br />

contrario de nosotros, porque el padrastro llama<br />

entenado al hijo de su mujer.


Vocabulario de la Lengua Aymara 403<br />

Llullachasiña. Engendrar de otra mujer o parir de otro<br />

varón.<br />

Llullu amka. Papa pequenita que aún no ha crecido. +<br />

Jama llullu wawa jaytaña. Dejar hijitos pequeños al<br />

que se muere o va lejos.<br />

Lullu tunqu. Maíz pequeñito, que no llega a su<br />

crecimiento y se queda así.<br />

Llullumiña. Andar muchos tomándose de la manta, el<br />

segundo al primero, el tercero al segundo cuando<br />

van camino, como por entretenimiento. + Y<br />

también lo hacen aunque no vayan camino solo por<br />

holgura.<br />

Llulluminiña. Venir así.<br />

Llullumiña. Caer gota a gota el agua del tejado o las<br />

lágrimas de los ojos. Pedrona nayrapatha jacha<br />

llullumi, jalaqi.<br />

Llullumiwaqaña. 3 -qi. Phaxwaqtaña. Idem.<br />

Llumchiña, kawsaña, aywiña. Ir muchos juntos, + Y<br />

anegar el agua a la tierra cuando sale de madre o<br />

llueve.<br />

Llumchikipaña, kawsakipaña. Anegar o andar así.<br />

Llumchitataña, kawsatataña. Extenderse la multitud<br />

o el agua. Compónese como los otros verbos de<br />

movimiento.<br />

Llumiña. Arrastrar el vestido.<br />

Llumpaqa, q'uma. Limpio, liso, enlucido.<br />

Llumpaqachaña, q'umachaña. Limpiar, pulir,<br />

enlucir.<br />

Llumpaqachasiña, jariqasiña. Pulirse, limpiarse.<br />

Llumpaqaki saranaqaña. Vivir castamente o sin dar<br />

nota como hombre justo.<br />

Llumpaqachasiña. Purificación.<br />

Llump'itataña. Rebosar el río.<br />

Llump'iña, kaychuña. Arrastrar el vestido.<br />

Llump'inaqaña. 3 -qi. Idem. Es propio de personas<br />

graves como las tallas, &c.<br />

Llunkuña, k'isuña. Pulir, acepillar, bruñir.<br />

Llunkuraña, k'isuraña. Idem.<br />

Llunkuña. Bruñidor, cepillo, &c.<br />

Llupaña. Tapar con trapo, lana, &c. o calafatear.<br />

Lluparaña. Destapar.<br />

Llupasiña, llupt'asiña. Taparse de suyo algo.<br />

Lluparasiña. Destaparse.<br />

Llupantaña. Meter muy bien el tapador.<br />

Lluphutaña, chillphutaña. Meter algo de bajo para<br />

que no se menee.<br />

Lluphutaña, chillutaña. Cohechar con algo, qullqi<br />

lluphutaña, cohechar con plata.<br />

Llupthaptaña, limithaptaña. Estar la gente muy<br />

apretada.<br />

Llupjasiña, limijasiña. Tener secreta alguna cosa<br />

entre cuatro o cinco.<br />

Llupthapiña, irpthapiña. Casar a alguno con alguna<br />

sin que estén bien conformes en casarse. Padreki<br />

llupthapistu: el Padre nos casó, que yo no quería.<br />

Llupanuqaña, chillanuqaña. 3 -qi. Tapar, calafatear<br />

muchos agujeros.<br />

Llusijaña. 3 -ji. Matar un gusano haciéndole tortilla.<br />

Llusiraña, jik'iraña. Pelar o arrancar.<br />

Llusirpäña. Idem.<br />

Llusq'a. Liso, pulido, bruñido.<br />

Llusq'achaña, llijuchaña. Pulir, bruñir.<br />

Llust'a llust'a, sullta sullta. Resbaladero.<br />

Llust'aña, sulltaña. Resbalar.<br />

Llust'ixtaña, sulltixtaña. Idem: resbalar.<br />

Llust'ixtäña. Hacer resbalar.<br />

Llut'ama jaxumalla. Feo.<br />

Llut'amachaña. Hacer feo.<br />

Llut'aña, liq'itaña. Cerrar a piedra y lodo.<br />

Llut'araña liq'iraña. Abrir.<br />

Llut'apu vel yanuya k'usa. Chicha bien hecha.<br />

Lluychu. Venado pequeño.<br />

Lluychuchaña. Parir un hijo o hija pequeñita. Y<br />

dícese de todos los animales.


404 Ludovico Bertonio<br />

M<br />

Mä vel maya. Uno cuando se habla de otras cosas que<br />

no son hombres, ni ángeles, ni Dios, porque<br />

entonces usamos de mayni.<br />

Mäxaru. El segundo en orden.<br />

Mäkipa. Idem.<br />

Mäxarunkaña vel mäkipankaña. Estar en segundo<br />

lugar y de este después del primero.<br />

Mäkipankaña. Estar de la otra parte de algún cerro,<br />

&c.<br />

Mänkakiña. Estar o vivir juntos en un lugar o casa.<br />

Mäjankaña. Idem.<br />

Mäxta. Una cosa sola.<br />

Mäxtaja ulljasiniña. Ir a ver un solo carnero o dos o<br />

tres que tiene.<br />

Mäxña. Simple no doblado. Dícese del paño y otras<br />

cosas.<br />

Mämpi, juk'ampi, illampi. Más, lo mismo que<br />

magis.<br />

Mäna. En un lugar. Y puede añadírsele otras<br />

preposiciones -ru, -ña, -manka, &c. según el verbo<br />

pidiere.<br />

Märaki. Cosa diferente, Pedro maya arusi, Pabloska<br />

märaki: Pedro dice uno y Pablo otro diferente.<br />

Mächasiña, tantasiña, qurisiña. Juntarse en un lugar.<br />

Mächasiña. Junta de muchas.<br />

Mänakatha. Algunas veces.<br />

Mämpichaña, juntuchxaña, yanqhachkiptaña.<br />

Empeorar.<br />

Mächasiña. Unión de muchos.<br />

Mächasiña. Unirse.<br />

Mäwijaña. 3 -ji. Juntarse o unirse.<br />

Mänchaña. Matar de un golpe.<br />

Mämukutaña. Demudarse.<br />

Mäwakiptaña. Idem: mäwkiptaña. Idem.<br />

Mäkata churaña. Dar uno a cada uno.<br />

Mäpitaki. De una vez.<br />

Mäst'ä, jaqhast'ä. Doblada, fingidamente.<br />

Mäst'äña. Hablar con doblez o con reflejas.<br />

Makaya. Maldiciente o injuriador de palabra; y usan<br />

decir así. Arusa makäkitawa juma: eres de mala<br />

lengua, maldiciente.<br />

Maqhaña. 3 -qhi. Saraxaña. Volver a su casa o<br />

morada.<br />

Maqhasxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Maqhu, q'uruta, amqa. Testículo.<br />

Maqhura. Idem.<br />

Maqhu irsuña, jik'usuña vel wasusuña. Capar.<br />

Maqhu manq'ama, allu jink'ama. Son palabras que<br />

se dicen con enojo.<br />

Maqhurijaña. Lastimarse o rozarse los pies o manos<br />

con el trabajo. Ampara maqhurijitu.<br />

Machaqa. Nuevo. )( Mirq'i.<br />

Machaqaxaña. 3 -xi. Volverse nuevo, renovarse.<br />

Machaqaptaña. Idem.<br />

Machaqakiptaña. Idem.<br />

Machaqakiptxaña. Idem.<br />

Machaqanchaña. Remendar con pedazo de cosa<br />

nueva.<br />

Machaqachaña. Hacer nuevo.<br />

Machaqachxaña. Renovar.<br />

Machaña. Emborracharse.<br />

Machjaña. Idem.<br />

Machäña. 3 -iy. Emborrachar a otro vel machjäña.<br />

Machakamana. Borracho de costumbre, aunque no lo<br />

esté actualmente.<br />

Macha jiwaña. Borracho perdido, sin juicio.<br />

Machatajaki saranaqaña. Andar sin fuerzas uno que<br />

comienza a estar enfermo.<br />

Mach'a. Tiempo estéril, cuando no se coge lo que<br />

otros años de cualquiera cosa que sea, trigo, vino,<br />

papas, pescado, sal, &c.<br />

Mach'a pacha. Idem.<br />

Mach'a mara. Año de hambre.<br />

Mach'asiña. Pasar hambre o falta de algo, por no<br />

haberse cogido aquel año.<br />

Mach'aña. Idem: Jicha mara amka mach'ataña. Este<br />

año tenemos carestía de papas.<br />

Mach'iqasiña, mallqiqasiña. Comer saboreándose<br />

con ruido de la boca. + Lakha mach'iqasiña,<br />

Mach'intaña, mallkintaña. Idem: saborearse en la<br />

comida.<br />

Mach'i manq'a. Comida sabrosa.<br />

Mach'iña. Adobo de la carne, pescado, &c.<br />

Mach'it'añaru apantaña. Echar en adobo.<br />

Mach'ichaña. Adobar así.<br />

Mach'ichasiña. Idem.<br />

Mak'ichasiña. Atarse la manta al pescuezo por el trío.<br />

Mak'a. Muy semejante. Pedro Martina mak'akiwa:<br />

Pedro es muy semejante a Martín. + Supayu<br />

mak'aki: un vivo retrato del demonio.<br />

Maq'a aycha. Carne fiambre. Y así de otras comidas<br />

resfriadas.<br />

Maq'a achachi vel apachi. Muy viejo o vieja,<br />

viejísimo.<br />

Maq'acha. Cántaro muy grande. + Y también hombre<br />

bebedor y barrigudo.<br />

Maq'achaña. Remojar o podrir el barro para labrar<br />

loza.<br />

Maq'ayañiq'i. Barro así podrido.


Vocabulario de la Lengua Aymara 405<br />

Maq'aya. Un emplasto muy hediondo para<br />

lamparones. + Sira maq'aya: uno que echa<br />

ventosidades de muy mal olor.<br />

Maq'iña, kawaña. Bailar tomándose de las manos en<br />

rueda, hombres solos o con mujeres, cantando.<br />

Maq'isiña, kawasiña. Idem.<br />

Maq'i vel maq'isiña. Baile así.<br />

Maq'u. Redondo, gordo, fornido.<br />

Mak'unkara. Una bolilla que echan las matas de las<br />

papas después de acabarse la flor. Y aún puede<br />

decirse de las manzanas, duraznos, &c.<br />

Mak'unkarachasiña. Echar la fruta los árboles o<br />

aquellas bolillas las papas.<br />

Mak'uña. Jäquima del carnero.<br />

Mak'uñt'aña. Ponerla.<br />

Maxaña, wachiña. Fisgar el pescado en el agua.<br />

Maxaña. La fisga un palo con punta de hierro o de<br />

hueso.<br />

Maxanaña. Esconder las papas cuando van a coger la<br />

chácara del cacique.<br />

Maxanasiña. Idem.<br />

Maxma. Tinaja grande de poco cuello. + Y también<br />

gran bebedor. Umatakisa maxmakitawa: eres un<br />

gran borracho, un gran tinajón.<br />

Maxmachu. Gran comilón, glotón.<br />

Maxnu. Tortilla de hierba con que tiñen lanas de<br />

colorado.<br />

Maxnu. Una como frutilla que también hacen tinta<br />

morada.<br />

Maxt'a. Un muchacho de diez a quince años poco más<br />

o menos.<br />

Maxtaña. Levantarse de presto para ir a alguna parte.<br />

Malaxä manq'aña ikiña, ranaqaña. Comer, dormir o<br />

trabajar a su contento, sin estorbo.<br />

Malaxäña. Hacer algo a su contento.<br />

Manq'a, iki, uma, &c. Que sirve de acusativo.<br />

Malana. Humor que sale de la que está cercana al<br />

parto.<br />

Malana puritu. Tener ese humor.<br />

Malaña, qhisraña. Deslustrarse, marchitarse,<br />

envejecerse. Diosaki jani maliri: Dios solo no se<br />

envejece ni marchita.<br />

Mala. India natural de los yungas de Larecaja,<br />

entiendo por que tienen la color marchitada.<br />

Malaña. Desfogar o quebrar la cólera con el primero<br />

que topa. Pedroru q'apisi vel tipu malatawina:<br />

deslogo la cólera contra Pedro, habiendo dado otro<br />

la causa de aquella cólera.<br />

Malartaña, apartaña. Quitarse la cólera, enfermedad,<br />

tristeza, riqueza, &c. Q'apisi malartitu: quitado se<br />

me ha el enojo.<br />

Malta. Mediano, ni grande ni chico. Dícese de todo.<br />

Maluña. Entrar en alguna casa o en el infierno o cielo.<br />

+ Manq'a jani malututi: no tener gana de comer o<br />

no haber comido. + Chuymaru jani malututi: no me<br />

agrada.<br />

Maluri vel mithama. Advenidizo no natural del<br />

pueblo.<br />

Mallqu vel mayqu. Cacique o señor de vasallos.<br />

Mallquxaña. 3 -xi. Venir a ser señor o cacique.<br />

Malliña. Probar la comida o bebida. + Jani jach'a<br />

qullqisa malliwjatha luntatha tumpitu: sin haber<br />

tomado un grano de plata dicen que soy ladrón.<br />

Malli malli manq'a. Comida sabrosa.<br />

Malli malli manq'aña. Comer comidas regaladas,<br />

sabrosas.<br />

Mallq'a. Garganta por donde pasa la comida. +<br />

Tunquru: por donde respira. + T'ullu: la nuez.<br />

Mallq'a wikjasiña. Desgañirse.<br />

Mallq'asa wikjasisaki jachaña. Desgañirse llorando.<br />

Mallq'aña. Bocinglero.<br />

Mallq'aña, manq'askipaña. Comer a solas lo que<br />

había de comer en compañia.<br />

Mallq'asmawa, jiliy. No te he aguardado a comer<br />

hermano.<br />

Mallkiqasiña, mach'iqasiña. Saborearse en comer.<br />

Mallkiña. Plantar.<br />

Mallkintaña. Idem.<br />

Mullkinuqaña. 3 -qi. Plantar muchas plantas.<br />

Mallki. Planta para trasplantar.<br />

Mama. Metal en piedra. Qullqi vel chuqi mama.:<br />

metal de plata o de oro en piedra, no fundido.<br />

Mama jamp'atu. Sapo grande.<br />

Mama quta. Mar o laguna grande.<br />

Mama amka. Papa grande.<br />

Mamatay vel matay. Madre o señora, nombre de<br />

reverencia.<br />

Mamay. Idem. Es quechua.<br />

Mamani. Halcón.<br />

Mamami kunturi mayqu. Halcón como rey de los<br />

pájaros. + Y también un señor de muchos vasallos<br />

y especialmente llaman así cuando cantan sus<br />

endechas.<br />

Mamani. Empeine o parte superior del pie.<br />

Mamani. Provincia o distrito. Egipto mamani. Qusqu<br />

mamani, Lupaka mamani: provincia de Egipto, del<br />

Cuzco, de los Lupacas, &c.<br />

Mamatha jaritha. Trabajosamente, con dificultad.<br />

Mamäña, tatäña. Hacer pasar trabajo. Aunque<br />

ordinariamente se antepone tatäña; y úsanse así<br />

juntos.<br />

Mamata. La comida que nos sustenta, atribúyanle


406 Ludovico Bertonio<br />

como poder divino o cosas semejante. + Manq'a<br />

jani williña, mamatas api: no es bien echar la<br />

comida por ahí, que es la que nos sustenta.<br />

Mami. Niñita de los ojos. + Nayra mamija jist'atitu<br />

janat'itu: oscurecido se me han los ojos.<br />

Mana vel mä. Dizque o dicen que. Es partícula que<br />

siempre se pospone a alguna parte de la oración.<br />

Pedrowa jutani: dicen que Pedro vendrá.<br />

Kunamana Pedro luri ulljanima: ve y mira lo que<br />

Pedro hace.<br />

Manakani, jat'uni llaquta. Manta listada por los<br />

lados.<br />

Manqa, Hacia. Phuxtuchi manqa majasi: quiere ir<br />

hacia Potosí. + Y también significa contra o para.<br />

Dios manqa juchachasiña: pecar contra Dios. Dios<br />

manqa jaxsuja jisñä: quiero volverme a Dios o para<br />

Dios.<br />

Manqha. Abajo.<br />

Manqha pata uta. Casa que está más abajo que otra.<br />

Manqhankaña. Estar o morar en parte más abajo,<br />

como al pie de la cuesta u otro lugar bajo.<br />

Manqhapacha. Infierno: los de aquí dicen,<br />

manqhipacha.<br />

Manqharana, kayurana. Uraqtu. Falda o raíz del<br />

cerro o de otras cosas. + Qullu Manqharana: pie del<br />

cerro.<br />

Manqhuqasiña. Hacer ademán con las manos para<br />

reñir. + T'axlliqasiña: hiriendo el muslo. +<br />

Takiqasiña: con los pies pateando. + Mat'aqisiña:<br />

también pateando.<br />

Manchka. O, conjunción disjuntiva. Jumati majata,<br />

manchka nacha maja: irás tú o yo. En su lugar es<br />

más ordinario michka.<br />

Manq'aña. Comer, es verbo general para todo lo<br />

comestible y hay otros verbos más propios para<br />

comidas particulares que se hallarán en la primera<br />

parte en el verbo comer.<br />

Manq'äña. 3 -ayi vel ï. Hacer que otro coma o dar de<br />

comer.<br />

Manq'äsiña. Hacer banquete o convite.<br />

Manq'akaña. 3 -ki. Estar comiendo.<br />

Manq'akiña. Idem.<br />

Manq'askaña. Idem.<br />

Manq'ach'ukiña. Fingir que come; comer por<br />

cumplimiento,<br />

Manq'ajachaña. Tener gana de comer; con transición.<br />

Manq'awäsiña. Comer a todas horas sin tener<br />

necesidad.<br />

Manq'awaxaña. Comer de presto. 3 -xi.<br />

Manq'awaña. Comer primero, y después ir o hacer<br />

algo.<br />

Manq'axäña. Comer para que otro coma, hacerle<br />

compañía.<br />

Manq'axataña. Comenzar a comer o comer sobre lo<br />

comido.<br />

Manq'amukuña. Detenerse en comer mucho tiempo.<br />

Manq'anuqaña. Comer muchos en buena paz.<br />

Manq'antaña. Tragar.<br />

Manq'akipaña. Comer sin aguardar al compañero, lo<br />

mismo que mallqhaña.<br />

Manq'akipa, manq'aruruña. Comer y recomer<br />

muchas veces.<br />

Manq'akiptaña vel manq'asjaña. Comer demasiado.<br />

Manq'araña. Comer un poco de algo, lo mismo que<br />

manq't'aña.<br />

Manq'araqaña. 3. -qi. Comer lo ajeno contra la<br />

voluntad del dueño. Usase con transición.<br />

Manq'arachaña. Comer todo el día mientras era<br />

tiempo de entender en algo.<br />

Manq'aranaña. Llegarse a otro comiendo o comer<br />

poco.<br />

Manq'arapiña. Comer por dar contento a otro.<br />

Manq'arpäña. Escupir la comida o comerla toda.<br />

Manq'arukiptaña. Embebecerce todo en comer.<br />

Manq'asjaña. 3 -ji. Comer demasiado, hartarse.<br />

Manq'askipaña. Idem. + Y también comer sin<br />

aguardar al companero.<br />

Manq'aruña, anaruña. Estar a diente mirando al que<br />

come.<br />

Manq'aruña. Codiciar y dícese de todas cosas.<br />

Manq'suña. Comer sin dejar nada.<br />

Manq'su manantaq'ña. Idem. + Y también no<br />

declarar todo lo que hay en algún negocio,<br />

malcujar las palabras o razones.<br />

Manq'astaqaña. 3 -qi. Salir al encuentro o<br />

encontrarse con alguno comiendo o con el bocado<br />

en la boca.<br />

Manq'at'aña, mallit'aña. Comer un poco de algo o<br />

de presto.<br />

Manq'at'asiña. Saber a algo. T'ant'aki manq't'asi aka<br />

amkanaka: estas papas saben a pan.<br />

Manq'thapi. Comer juntos.<br />

Manq'thapi manq'aruña. Comer en todas partes,<br />

como perrillo de todas bodas.<br />

Manq'thapitaña. Comer juntando cada uno o<br />

poniendo su parte.<br />

Manq'thaltaña. Comenzar a comer muchos a una.<br />

Manq'thusnuña. Comer sin quedar satistecho. +<br />

Manq'atha jaksjataña. Idem.<br />

Manq'utaña. Comer por cumplimiento o lo que está<br />

por ahí derramado.<br />

Manq'a manq'aña. Frecuentativo comer a menudo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 407<br />

Manq'amä. La persona o cosa que está por comer.<br />

Manq'anawi. Idem.<br />

Manq'akamana. Comilón.<br />

Manq'ata. Él que comió ya. Manq'ataki mistuxi: salió<br />

estando harto o habiendo ya comido.<br />

Manq'awi. El lugar donde comen, como es el<br />

refectorio.<br />

Manq'awijamana manq'aña. Comer en donde quiera<br />

que halla ocasión.<br />

Manq'a. La comida, cualquiera que sea.<br />

Manq'a liwaña, asarpäña. Dar de comer, servir a la<br />

mesa.<br />

Manq'atha jamankaña. Estar en ayunas.<br />

Manq'atha uksakiña. Idem.<br />

Manq'atha thäjtaña, t'ap'aña, t'ap'axtaña,<br />

t'aqhaxtaña, jiwaña. Estar hambriento, desmayar<br />

de hambre.<br />

Manq'a purit'äña, wakhit'äña, yat'äña. Dar su<br />

punto a la comida.<br />

Manq'atha awtijaña. 3 -ji. Tener hambre. Usase con<br />

transición, manq'atha awtjitu.<br />

Manuqaña. 3 -qi. Sosegarse, amansarse; quta, q'apisi,<br />

jacha, &c. Manuqi: el mar, la ira, las lágrimas.<br />

Amansarse la mar, la ira, cesar las lágrimas.<br />

Manuqäsiña, thurit'äsiña. Estar quieto por la<br />

posesión de algo. Yuqaja uta vel yapu manuqäsi: mi<br />

hijo está contento y quieto con la posesión que<br />

tiene de la casa, campo, &c. Santonaka wiñaya<br />

posesión del cielo.<br />

Manqhi vel mik'ayu. Profundidad o profundo del<br />

agua, tierra y otras cosas. Jawirina manqhipa: la<br />

profundidad del río.<br />

Manqhi, q'utayu, tuqa. Cueva o profundidad para<br />

esconder.<br />

Manqhipacha. El infierno.<br />

Manqhini jaqi. Hombre profundo, intrínseco que no<br />

se declara con nadie y que todo lo juzga, como<br />

amuli jaqi.<br />

Manqhi uta. Casa que está más abajo que otra o a las<br />

espaldas de otra, &c.<br />

Manqhi chuyma. Lo interior del corazón o<br />

pensamiento.<br />

Manqhitaki. Secretamente o a escondidas.<br />

Manqhi qataki. Idem.<br />

Manqhitaki arusiña. Hablar bajo. )( Qhana arusiña.<br />

Manqhit'a. La parte más baja de alguna pared, &c.<br />

Manqhinkaña. Estar dentro o abajo.<br />

Manuña. Dar prestado. Y es general para todo.<br />

Manuchaña. Idem.<br />

Manuchasiña. Idem.<br />

Manusiña, charisiña. Tomar prestado algo.<br />

Manu. El deudor. + Pataka sara manujatawa: deudor<br />

eres mío de cien pesos.<br />

Manuqakiña. Deber todavía, ser deudor de algo.<br />

Manu. La deuda. Manutha tunka sara churaxitha:<br />

vuelveme diez pesos de deuda que me debes.<br />

Manu phukusuña, japusuña, ajusuña. Pagar toda la<br />

deuda.<br />

Manu japaqaña. 3 -qi. Idem: vel japaqasiña.<br />

Manu pisipaña, jakhachaña, jakhapuña. Deber<br />

parte de ella.<br />

Maña manq'aña. Comer con desasosiego, como<br />

cuando dan prisa o mohína. + Llipuru manq'aña.<br />

Idem.<br />

Maña maña vel llipu llipuru manq'aña. Idem.<br />

Mañaqäña, q'usiqäña. Idem: mullt'iqäña. 3 -qi.<br />

Comer o engullir a prisa.<br />

Manq'arantaña, &c. Idem.<br />

Mañasu. Pueblo así llamado en el Collao.<br />

Mañasu. Carnicero, porque lo son los de aquel pueblo<br />

que compran ganado para vender en la carnicería.<br />

Mañu. Una manera de brea buena para tapar vasijas.<br />

Mañuna lluphat'aña. Tapar.<br />

Mapha. Cera de abejas.<br />

Mapt'aña. Tapar con cera.<br />

Maphutaña. Salir muchos juntos o levantarse. Dícese<br />

de muchas cosas como awqa, uxi, jupa, ch'upu,<br />

chuqu maphuti. Salir los enemigos, las olas, la<br />

quinua, los lamparones, las viruelas, &c. Amka<br />

tunka khumutha Kimsa khumu maphuti ch'uñu:<br />

salir tres cargas de chuño, de diez de papas.<br />

Maphutäsiña vel katusiña. Coger. Tunka khumu<br />

amkatha kimsa maphutäsiña.<br />

Maphuña vel aniña. Fornicar, pide acusativo.<br />

Makipaña. Pasar a la otra paite o dar vuelta.<br />

Evangelio makipataru puriña: llegar después de<br />

pasado el Evangelio o el libro a la otra parte.<br />

Mara. Año. + Ch'axta mara: medio año.<br />

Mara ch'axtani. Año y medio.<br />

Maraña. Poner o gastar o pasar un año en algo.<br />

Ususina pusitunka maratawa: he pasado cuarenta<br />

años de enfermedad:<br />

Mararu uruwaña vel jayp'uwaña. Un día me parece<br />

un año.<br />

Mararu uruwaña. Una noche parecerme un año,<br />

como al enfermo.<br />

Mararu jicha aruma arumäña. Pasar la noche con<br />

tanto trabajo como si fuera un año.<br />

Mararu jichuru uräña. Un día parecer un año de<br />

trabajo.<br />

Marka. Pueblo. Suli, Chuqiytu, Pumata, Axura, Jilawi<br />

marka: Pueblo de Juli, Chucuto, Pomata, Acora,


408 Ludovico Bertonio<br />

Hilavi, &c.<br />

Markani. Morador del pueblo o natural. Suli markani:<br />

natural de Juli.<br />

Marka masi. Coterráneo. Suli marka masija: es<br />

natural de Juli como yo. + Marka masima: tu<br />

coterráneo.<br />

Marka juch'a. Todo el pueblo.<br />

Markapacha. Idem.<br />

Marka jamana. En cada pueblo.<br />

Marka jamara. A cada pueblo.<br />

Marka jamatha. De cada pueblo.<br />

Markankunana, -ru, -tha. Idem.<br />

Marka q'axcha. Artillería que destruye todo un<br />

pueblo.<br />

Marka pantaña. Dejar su pueblo.<br />

Markachaña vel markachasiña. Poblar o hacer<br />

pueblo.<br />

Marka. Idem: Inanu. Más de la medida o de lo que es<br />

menester. Paya luk'ana markani churitu: dióme dos<br />

dedos más de la medida.<br />

Markaña. 3 -ji. Ganar al juego o en las porfías.<br />

Markhantaña. Idem.<br />

Marka. Un juego de algo. + Maya paya markaki<br />

anataña: jugar un juego o dos.<br />

Markhasiña. Jugar a algún juego.<br />

Markaña. [Simplicie] 3 -ki. Señalar o marcar algo.<br />

Unanchaña. Idem.<br />

Markt'aña, unanchaña. Idem.<br />

Marksuña, unanchsuña. Idem.<br />

Markäña. Mandar sellar.<br />

Marka. Señal, marca, sello.<br />

Marqaña. 3 -qi. Llevar una brazada de leña, candelas,<br />

&c. + Compónese como otros verbos de llevar,<br />

algunos de los cuales son los que le siguen.<br />

Marqxäña. Dar recaudo de algo, a brazadas llevando.<br />

Marqanuqaña. Poner brazadas de algo en el suelo,<br />

una o muchas.<br />

Marqarpäña. Dar algo a brazadas a otro.<br />

Marqaskipaña. Llevar una gran brazada de algo.<br />

Marqaranaña. Llevar delante de otro una brazada de<br />

algo.<br />

Marqa. Una brazada de leña, &c. + Kuka marqa: una<br />

almorzada de coca cuanto cabe en dos manos<br />

juntas.<br />

Marqaña. Medir una carga de leña y otras cosas para<br />

vender.<br />

Mariña, phatiña. Huir Compónese como otros verbos<br />

de movimiento, saraña, &c.<br />

Marisuña. Salir huyendo.<br />

Marintaña. Entrar huyendo.<br />

Marikataña. Acogerse huyendo a algún lugar, como<br />

guareciéndose.<br />

Marixaruña. Echar a huir.<br />

Maristaqaña. 3 -qi. Encontrarse de repente cuando<br />

van huyendo.<br />

Maruthaltaña. Levantarse uno o muchos para huir;<br />

fácil será componerle con otras partículas.<br />

Mark'a. Caldo de la olla, zumo de las limas y otras<br />

cosas.<br />

Mark'a ch'iwraqaña. 3 -qi vel ch'iwraraña. Exprimir<br />

el zumo. + Nayra mark'a saranaqaña. 3 -qi. Andar<br />

con los ojos arrasados de lágrimas o salirle humor<br />

de los ojos.<br />

Marmi. Mujer casada o por casar.<br />

Marmikuña. Marido y mujer.<br />

Marminkuña. Idem.<br />

Marmikuña muxsaki jakaskaña. Vivir en paz<br />

marido y mujer.<br />

Marmäsiña. Casarse el varón. + Jaynuwasiña: casarse<br />

la mujer.<br />

Marmichasiña. Casarse o amancebarse, porque<br />

marmi significa ambas cosas, mujer legítima y<br />

también manceba.<br />

Marmichaña. Disfrazar a uno en hábito de mujer.<br />

Marmi mayqu, t'allanaka. Mujer noble de casta real.<br />

Marmi apu. Idem. + Y también la que hace muy de la<br />

señora o que es señora de vasallos o abadesa.<br />

Marmija. Mujeril, en la habla o su modo de proceder.<br />

Marmikawayu. Deshonesto, amigo de mujeres.<br />

Marmuru. Riñon de los animales.<br />

Masa vel uma. Un par de indios o de bueyes que aran.<br />

Jaqi vel wakha mä masa.<br />

Masachasiña. Juntarse dos a arar en compañía.<br />

Masachasäña. Juntarlos así, indios o bueyes que sean.<br />

Masä. Tiempo pasado.<br />

Masä semana, domingo, paxsi, mara, &c. La<br />

semana, mes y año pasado.<br />

Masawa. Idem.<br />

Masuru. Ayer.<br />

Mata usu. Empeine, enfermedad.<br />

Mata usuña. Enfermar así.<br />

Mathiptaña. Idem.<br />

Mathaxtara. Lleno de empeines.<br />

Mata vel Qiri. Matadura.<br />

Matachaña, qirichaña. Matar la bestia yendo a<br />

caballo o cargándola mal o demasiado.<br />

Mathusnaqaña. 3 -qi. Jach'asnaqaña. Ensoberbecerse,<br />

no reconocer a nadie.<br />

Maña. Ir. Compónese con muchas partículas, por ser<br />

verbo de movimiento, aunque no las admite todas.<br />

Mä maña. Ir muchas veces; y es de advertir que se le<br />

añade una ä, como también al siguiente.


Vocabulario de la Lengua Aymara 409<br />

Märpäña, sararpäña. Ir en seguimiento o tras de<br />

alguno.<br />

Maqhaña. Volverse a su casa.<br />

Mantaña. Descender o bajar, entrar.<br />

Makhataña. Llegarse.<br />

Makhataniña. Llegarse hacia acá.<br />

Marapiña. Ir por amor de otro.<br />

Masiña. Ir a cosa suya.<br />

Masiña. Enviudar. Anteponiéndole algún nombre<br />

numeral. Paya, kimsa, pusi masitawina: enviudado<br />

a dos, tres, cuatro veces.<br />

Mathapiña. Juntarse, adunarse.<br />

Mathapäña. Hacer que se junten.<br />

Matataña. Esparcirse la gente o la fama.<br />

Mata. Uno que ya se fue y especialmente viéndolo por<br />

algún rastro.<br />

Mata pachankaña. No tener ya remedio para vivir el<br />

que está ya condenado o desahuciado, &c.<br />

Diosaru jani iyasiri jaqi manqhipacharu<br />

matapachankiwa: el que no cree en Dios está<br />

condenado sin remedio. "Quiñon credit iam<br />

ivdicatus est".<br />

Mänkunana. Todas las veces que voy, vas, va.<br />

Mat'ata jaqi, wajara wañarata jaqi. Atontado,<br />

descorazonado.<br />

Mat'aña. Acudir, representarse al pensamiento. Misa<br />

isapkiriru lurañanakajaki mat'itu: oyendo misa se<br />

me representan las cosas que tengo de hacer. +<br />

Jumakiwa mat'itta: tú solo me vienes al<br />

pensamiento, y así también mat'asma, mat'atama,<br />

mat'itu, &c.<br />

Mat'äsiña. Dejar que acuda al pensamiento.<br />

Mat'a. Cecina menuda, charqui cortado a pedazos. +<br />

Uraqi mat'a jaqi, uraqi mat'a qawra, jupa, jichu,<br />

amka, &c. Hombre o carnero enano, quinua, ichu,<br />

papas pequeñas.<br />

Mataqiña. 3 -qi. Dar coces el carnero, caballo, mula,<br />

&c.<br />

Mataqisiña. Patear o hacer ademanes para reñir.<br />

Matay vel mamatay. Señora. Así llaman a sus madres<br />

y a las otras mujeres ancianas, tratándolas con<br />

respeto.<br />

Mawri. Pescado de un palmo así llamado.<br />

Maya. Lo mismo que mä. Uno como se dijo arriba.<br />

Mayaki vel mäki. Solamente. Uma mayaki tusi:<br />

entiende solamente en beber.<br />

Maya kimsa. Otros tres reales, &c. de cosas<br />

inanimadas<br />

Maya pusi. Otros cuatro, &c.<br />

Maya jukha. Otro tanto.<br />

Mayanaki apaqxataña. Dar uno más.<br />

Maya jamu. De una manera o de una especie.<br />

Maya jamuraki. De diferente manera o especie.<br />

Mayakakiña. Quedar uno no más.<br />

Mayajakiña. Ser muy semejante. Pedro qawrampi<br />

mayajakiwa: Pedro es como un camero.<br />

May qallu. Un lienzo de la manta o manto y de otras<br />

cosas. Y lo usan en lugar de maya, también en otras<br />

cosas.<br />

May taru. Un cuarto de carne.<br />

May chhara kuka, aycha, &c. Un poco de coca, un<br />

pedazo de carne.<br />

Maychharaxaña. 3 -xi. Vender coca o carne, &c. por<br />

menudo.<br />

May qallusiña. Dormir dos en una manta. + Y<br />

también concertarse dos en decir misma cosa.<br />

Maychaña vel waqiña. Dar un poco de algo.<br />

Maychasiña. Darse unos a otros así.<br />

Maycha. Idem: mämpi. Magis más.<br />

Maychxaña, juk'ampichxaña. Empeorar.<br />

Maycha maycha. Idem.<br />

Maychampi maychampi. Idem.<br />

Maychaña. Gemir el carnero.<br />

Maylluru. Mañana vel qhara.<br />

Mayllayp'u. Mañana a la noche, waylla arumanta.<br />

Mañana de mañana.<br />

Maylla. Después de muchos meses o años.<br />

Mayllaña mayllapa. Después de muchísimo tiempo.<br />

Mayqu. Señor de vasallos. En otros pueblos dicen<br />

mallqu.<br />

Mayquxaña. 3 -xi. Venir a ser mayqu el que no lo era.<br />

Mayquchaña. Hacer que lo sea o elegirle y<br />

nombrarle.<br />

Mayquwaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Mayquña vel mayqukankaña. El señorío, mando,<br />

reinado.<br />

Maywa. Flor larguilla colorada.<br />

Maywaña, khuyaña. Hacer bien, acudir a la<br />

necesidad ajena.<br />

Maywasiña, kichusiña. Estar afligido, estar triste.<br />

Mayllaña. Lavar platos y otras cosas, lo mismo que<br />

jariña.<br />

Mayllasiña. Lavarse.<br />

Mayni. Uno de cosas racionales como un hombre,<br />

Ángel, Dios, &c. Y maya, de las demás cosas.<br />

Mayniraki. Otro diferente.<br />

Maynixta. Solo, único.<br />

Maynixtamukuña. Ir solo, sin compañero a algún<br />

cabo o dejar solo a alguno.<br />

Maynixtamukutaña. Quedar solo sin nadie que le<br />

favorezca.<br />

Mayni mayni saraña. Ir de uno en uno y así de otras


410 Ludovico Bertonio<br />

acciones.<br />

Mayni muynitha saraña. Idem.<br />

Maykipa. Unas veces sí, otras no.<br />

Maykipana. Idem.<br />

Mayruru vel marmuru. Riñón. + Y también lo mejor<br />

de la lana y i de la tierra.<br />

Maysana, jiski, sap'a. Bueno.<br />

Mayña. Dar y prestar cualquiera cosa que sea.<br />

Maysiña. Pedir dado o prestado.<br />

Mayt'uña, yaphit'aña. Revolver hilo en un palo o<br />

piedra.<br />

Mayt'u. Imagen de bulto. No es muy ordinario.<br />

Miqa jucha vel miqa, sulu. Solo simple fornicación o<br />

adulterio. 34<br />

Miqani chacha vel marmi. Uno o una que cometió<br />

ese pecado.<br />

Miqa laykuña. Caer en este pecado por ocasión no<br />

pensada.<br />

Miqa laykuwaña. Ser causa para que otro caiga en<br />

este pecado.<br />

Miqa wayuña. Cometer ese pecado buscando modo y<br />

tiempo para ello.<br />

Miqaxtara. Uno que cometió muchas veces ese<br />

pecado.<br />

Mixa. Plato de ichu enroscado de muchas vueltas.<br />

Mixaru asaña. Llevar la comida en ese plato,<br />

sirviendo.<br />

Mixa ch'ukuña. Hacer esta manera de platos.<br />

Mixaptaña. Enroscarse la culebra, víbora, &c.<br />

Miqiña, ch'amatataña. Forcejar para parir o para<br />

proveerse o para menear algo con fuerza.<br />

Mikha, walu, nayrapacha. Antiguamente o en<br />

tiempo antiguo.<br />

Mich'a t'aqi. Mezquino, escaso.<br />

Mich'asiña. Miserear, escatimar.<br />

Mich'akankana. Escasez, mezquindad, avaricia.<br />

Michka. O, conjunción disjuntiva, que de ordinario se<br />

antepone a la partícula -cha. ¿Wiraxuchati, michka<br />

jaqicha? ¿Es español o indio?<br />

Mich. Idem. Aunque no es tan ordinaria,<br />

¿Jaychasijastati mich? ¿ Quieres reñir o qué?<br />

Mich'iña. Tirar con el arco.<br />

Mich'intaña. Hincar la flecha, tirando con el arco.<br />

Mich'i ät'asita jaqi. Él que lleva el arco y la flecha.<br />

Mich'iyaña vel mich'uwaña, qhamäña. Espiar,<br />

acechar.<br />

Mich'uyri, qhamiyri. Espía.<br />

Mik'ayu, q'utayu, manqhi. Profundidad de agua o<br />

tierra.<br />

34 En el original: Meca hocha, vel Meca, solo. Sulu simple<br />

fornicación o adulterio.<br />

Mik'ayu, larama, anqasi. Idem.<br />

Mik'i, muri. Húmedo.<br />

Mik'ikankaña. Humedad.<br />

Mik'ichaña. Humedecer.<br />

Mik'ichthapiña, k'iluthapiña, pichuthapiña.<br />

Envolver cosas menudas en un paño como maíz,<br />

confites, &c. O hacer vellón de lana, &c.<br />

Mik'i mik'i. Frutilla de un árbol de que pueden<br />

hacerse rosarios.<br />

Mik'i mik'i rusayru. Rosario de esta frutilla.<br />

Mik'ulla. Legumbre como frijoles. Vide: purut'i.<br />

Millk'uña, phalaña. Torcer.<br />

Millk'uña. Pronunciar bien o mal las palabras.<br />

Millk'utha, jajllutha arusiña. Pronunciar mal o no<br />

explicarse con la claridad que conviene.<br />

Millk'u. Pospuesto a aru. Mentiroso, chismoso. + Aru<br />

millK'u. Idem: aru achu, aru apa jaqi.<br />

Millk'ukipaña, yatikipaña. Comenzar a hablar bien,<br />

como los niños u otros que aprenden.<br />

Millk'ukipaña, kitakipaña. Echar zancadilla para<br />

que caiga.<br />

Millk'uta millk'unuqaña, iwata iwanuqaña. 3 -qi.<br />

Menearse la criatura en el vientre de su madre o<br />

como el que tiene algún gran dolor. Q'aphita<br />

q'aphinuqaña. Idem.<br />

Millay. Interjección para llamar a cualquiera mujer.<br />

Millu. Un género de salitre bueno para teñir colorado,<br />

azul o de otros colores según la que precede.<br />

Chupika millu, &c.<br />

Mimara vel maymara. El año pasado o inmediato<br />

antes que este.<br />

Mimilla. Muchacha de diez o doce años. Si es mayor,<br />

tawaqu.<br />

Mimilläña. Disfrazar a uno en hábito de muchacha,<br />

como suelen en danzas o máscaras.<br />

Mimillachaña. Idem.<br />

Mimillaptaña. Ser ya muchacha mayorcita. + Y<br />

también vestirse de hábito de muchacha, como<br />

cuando danzan los muchachos.<br />

Mimillachaña. Disfrazar así.<br />

Mink'aña, iñachaña. Alquilar o servirse de<br />

cualquiera persona, pagándola por su trabajo o por<br />

lo que le manda hacer.<br />

Mink'asiña. Alquilar para sí. + Ch'amani, aruni,<br />

layqa, falso testigo, phuxtuchiru miri mink'asiña:<br />

pagar o alquilar a uno para que le favorezca con<br />

sus fuerzas, a uno que hable por él, ayude con su<br />

lengua; al hechicero, al falso testigo, a uno que<br />

vaya a Potosí, &c.<br />

Minu. Paja o ichu y cualquiera cosa que se echa en el<br />

barro para que tenga fuerza.


Vocabulario de la Lengua Aymara 411<br />

Minunchaña. Echársela.<br />

Minuntaña. Idem.<br />

Minuthapiña, jarqhathapiña. Mezclar o confundir<br />

una cosa con otra aunque sean animales.<br />

Minusiña, thuwisiña, jarqhasiña. Mezclarse de<br />

suyo.<br />

Minutaña. Mezclar revolviendo.<br />

Miraqaña. 3 -qi. Tukuwaña, tukuychaña. Acabar la<br />

obra.<br />

Mirusuña. Acabarla del todo o de presto.<br />

Mirutaraqaña. 3 -qi. Robar toda la hacienda o caudal<br />

de alguno.<br />

Miraraña, tukuraña. Acabar las obras cuando son<br />

muchas.<br />

Miraqasiña, usurasiña. Salir de alguna enfermedad.<br />

Miraña, chhaxiña. Aporrear.<br />

Miraraña, chhaxiraña. Aporrear a muchos o a uno<br />

solo.<br />

Miraña. Multiplicarse, crecer.<br />

Miratataña, aywitataña. Multiplicarse mucho o<br />

crecer. Taqi jaqinaka Adanatha Miratattanwa: todos<br />

los hombres nacemos o multiplicamos de Adán.<br />

Mira. Multiplico y también logro.<br />

Mirani manuña. Dar a logro.<br />

Miriri, miratatiri. Lo que nace o procede. +<br />

Machañatha alluxa jucha miririwa: de la<br />

embriaguez proceden muchos pecados.<br />

Mira marmi. Mujer fecunda, jakiyri marmi. Idem: y<br />

dícese de todas las hembras que sacan a luz sus<br />

hijos sin que se les mueran.<br />

Mirka. Pecas del rostro negras como lunares.<br />

Mirkani jaqi. Pecoso.<br />

Mirk'a wayñusiña. Bailar una rueda de gente,<br />

mezclados una rueda de hombres y mujeres<br />

alternando.<br />

Mirk'aki. A veces, alternando.<br />

Mirmaña, t'injruña. Quitar por fuerza cualquiera<br />

cosa. + Aru mirmaña: quitar a otro la palabra de la<br />

boca.<br />

Mirq'i, warira, saxawalla. Viejo, roto, gastado.<br />

Misma, llalliña. Exceder a otro en nombre y fama,<br />

oscurecerle.<br />

Mismiña. Hilar gordo, como para sogas o chusis.<br />

Misk'i, muxsa, k'isa, qawi. Dulce.<br />

Misk'inchaña, &c. Poner dulce.<br />

Misk'it'äña. Dar vuelta de amigo, castigando bien a<br />

alguno.<br />

Misa tunqu. Maíz blanco y colorado.<br />

Mistuña. Salir fuera o subir. Alcaldetha mistuña: salir<br />

de alcalde.<br />

Mistuniña, sarsuniña. Salir fuera hacia nosotros.<br />

Mistuwasiña, uñisiña. Aborrecerse uno a otro<br />

ahuyentándose.<br />

Misuk'a. Flor amarilla, como la de manzanilla.<br />

Misukiptaña. Mudar el color del rostro, volverse<br />

blanquecino.<br />

Mita jaqi, jaluta vel yanqha jaqi. Bravo, mal<br />

acondicionado.<br />

Mita anqari. Ligero en correr.<br />

Mita luntata. Gran ladrón.<br />

Mitasa, niyasa. Adverbios. Como sí. + Mitasa apuki<br />

jani jaqi jaxsaririti: no respeta a nadie como si ya<br />

fuera señor.<br />

Mita. Tiempo. + Inka mita jaqi: indio del tiempo del<br />

inca.<br />

¿Mitakiti? ¿simpakiti?. ¿Es posible? + ¿Mitakiti<br />

wanispana? ¿Es posible que se enmiende?<br />

Mithaña, khätataña, wakhatataña, mithutaña.<br />

Escarmenar la lana.<br />

Mithawäsiña, jik'iwäsiña. Dar vuelta de cabello.<br />

Mitata q'ara. Uno que tiene manchado el rostro o<br />

cuerpo.<br />

Mitiqaña, phat'iña. Huir.<br />

Mitiqaqataña. Acogerse a alguna parte vel<br />

phat'iqataña.<br />

Mitiqataña, phat'iqataña. La guarida o acogida.<br />

Mitiqaxaruña. Estar a punto para huirse o comenzar a<br />

huir. Por ser verbo de movimiento admite muchas<br />

partículas.<br />

Mithma vel maluri. Advenedizo, morador y no<br />

natural de algún pueblo.<br />

Mit'a, kuti, wasa. Una vez se le precede. Maya, paya<br />

mit'a: dos veces, &c.<br />

Mit'asiña. Hacer o guardar algo la vez que le cabe.<br />

Wiraxucha. Mayqu, iglesia mitasiña: servir al<br />

español, cacique o iglesia la vez que le cabe.<br />

Mit'arasiña. Revezarse, trocándose por sus veces para<br />

servir o guardar algo, &c. Acusativo.<br />

Mit'a vel chhana. Lo que dura por una temporada no<br />

más. Qama mit'akiwa: la prosperidad es<br />

momentánea.<br />

Mit'akitanwa jaqinaka. Los hombres mortales somos<br />

que no duramos más que una temporada.<br />

Mit'ani. El indio o india y cualquiera que hace o<br />

guarda algo por el tiempo y vez que le cabe.<br />

Mit'a vel tama. Una manada que pasa cuando son<br />

muchas, una tras otra. + Y también los platos que<br />

se dan en una misma comida cuando son diversos.<br />

Phisqa mit'a manq'a manq'iri: el que come cinco<br />

platos diversos.<br />

Muqu. Coyuntura de los huesos o nudos de las cañas<br />

y palos. + Y también significa tiempo a propósito


412 Ludovico Bertonio<br />

para hacer algo.<br />

Muquru puriña. Llegar a buen tiempo o coyuntura.<br />

Muquña, p'iq'ina mulluq'u. Cabeza redonda.<br />

Muquthusnuña. Hincharse las carnes o la costra de<br />

las paredes y cosas semejantes.<br />

Muquti. Petaquilla.<br />

Muju vel thuxtu. Almorzada de algo.<br />

Mujut'aña. Medir a almorzadas.<br />

Mujujaña. Dar una almorzada.<br />

Muja. Depósito de algo, como ropa, plata, carneros,<br />

&c.<br />

Mujasiña. Depositar para que guarde las dichas cosas.<br />

Muxch'iña, jakhaña. Mascar el maíz para hacer<br />

chicha y humedecer en la boca otras cosas y<br />

echándolas.<br />

Muxch'i. Maíz mascado.<br />

Muxmu k'usa. Chicha que aún no tiene su punto.<br />

Muxmukipaña. Comenzar a sazonarse la chicha.<br />

Muxmukipa mä, millk'ukipa mä arusiña. Hablar a<br />

prisa como un colérico.<br />

Muq'uña. Mascar el maíz para chicha, echándole<br />

espeso y no como aguaza.<br />

Muxsa muxsa. Molledos del cuerpo o la pulpa.<br />

Muxsa, k'isa, qawi. Dulce y dulcemente; cuando es<br />

adverbio.<br />

Muxsa q'uchuña. Cantar suavemente.<br />

Muxsa qamaña. La paz.<br />

Muxsa chuymaniña. La mansedumbre, afabilidad,<br />

blandura.<br />

Muxsatha arusiña. Hablar con blandura. )( Jaruña, es<br />

su contrarío, ásperamente.<br />

Muxsa aruni. Afable. + Aru k'uchuchu. Idem.<br />

Muxsa thujsaña. Oler bien.<br />

Muxsa thujsäña. Hacer que huela bien, echar olores.<br />

)( Jaru thujsäña, es su contrario.<br />

Muxsanchaña. Echar dulce en la comida. + Y dar<br />

golpe que duela muy bien.<br />

Muxsaräña. Dar sabor a la comida o bebida,<br />

echándole algo. + Lakha muxsaräña: comer algún<br />

bocadito dulce.<br />

Muxsawanuqaña, qhanaptaña. Amansarse el airado.<br />

Muxst'aña. Gustar de comer o beber algo. + T'ant'a<br />

muxst'achita qullqina alasima: si gustas de comer<br />

pan, cómpralo.<br />

Muxst'ama. Saboréate en eso que padeces o en ese<br />

mal suceso. Dicen esto cuando se huelgan del mal<br />

que otro padece.<br />

Muxst'äña, jiskichaña. Castigar muy bien con golpes<br />

o con palabras.<br />

Muxsthapiña. Gustar de hacer algo. + Saraña,<br />

qillqaña, jaychasiña, t'aqisiña muxsthapiña: gustar<br />

de andar, escribir, reñir, padecer, &c. Abrazar los<br />

trabajos.<br />

Muxsthapisiña. Vivir en paz.<br />

Muxsthapixaña. 3 -xi. Reconciliar los desavenidos.<br />

Muxsthapisxaña. Idem. Y constrúyense así. Pedro<br />

awkipa vel awkipampi muxsthapisxi: Pedro se hizo<br />

amigo con su padre, reconciliose con él.<br />

Muxsaki qamaña. Vivir en paz entre sí.<br />

Muxsthapäxaña, muxsa qamäxaña. Reconciliar los<br />

enemistados.<br />

Mpi. Es preposición de instrumento o compañía. +<br />

Espadampi jiwayana, jilapampi sarana. +<br />

Qullqimpina, muxsa arumpina iyasäña: persuadiole<br />

con dinero y buenas palabras.<br />

Mulluq'u. Redondo como una bola o tabla o paño<br />

revuelto.<br />

Mulluq'uthapiña, qututhapiña. Juntar una rueda de<br />

gente.<br />

Mulluq'uthaptaña, aywithaptaña. Juntarse de suyo.<br />

Mulluq'uthapita vel tantaki saraña. Ir muchos<br />

juntos como en manada.<br />

Mulluq'uchasiña. Apiñuscarse.<br />

Mulluq'u. Remolino de los ríos. Uma mulluq'umpi<br />

jakisiña: dar en el remolino del río. + Jawiri<br />

mulluq'u tuma tumata jali: tener muchos remolinos.<br />

Muqintaña, phurkhantaña. Azar algo cubriéndolo<br />

con brasa o con otra cosa.<br />

Mura. La corteza de un árbol, buena para hacer sogas.<br />

Murqu isi. Ropa no muy nueva, ni muy vieja traída ya<br />

algún tiempo.<br />

Murqhuta ch'ankha. Hilo torcido de tres.<br />

Murqhut'aña, kimst'aña. Torcer hilo de tres.<br />

Muri, juqu. Mojado o verde.<br />

Muri, jathi kurusa. Cruz pesada por ser verde.<br />

Murichaña. Mojar, humedecer.<br />

Muruqu. Piedra que servía de martillo a los plateros y<br />

también de machucar el chuño.<br />

Muruqu. Enfermo, tullido. + Ampara, kayu muruqu:<br />

tullido de las manos o pies. Laxra muruqu: mudo.<br />

Murux muruxkiptaña. Bullir o menearse el pájaro<br />

cuando llegan en el nido.<br />

Mut'i. Maíz cocido.<br />

Mut'iña. Cocerle<br />

Muqhaña. Dar con el puño o codo. Chhañaña. Idem.<br />

Muqht'aña, chhañt'aña. Idem.<br />

Muqhasiña, ch'akusiña. Apuñetearse unos a otros.<br />

Muqhawäsiña, ch'akhuwäsiña. Aporrearse muy<br />

bien.<br />

Muqharpäña. Con brío y fuerza.<br />

Mucha vel muchachi. Vocablo corrupto, niño o<br />

muchacho.


Vocabulario de la Lengua Aymara 413<br />

Muchha. Granillos o barros del rostro, blancos, con<br />

algún humor.<br />

Muchharaña. Desgranar el maíz o granadas de<br />

castilla, &c.<br />

Much'u, irqi. Niño o niña que aún no tiene<br />

discreción.<br />

Muchuchaña. Tratar el casado con su mujer o el<br />

amancebado sin recelarse de los que están cerca,<br />

tratándolos como a niños que no advierten.<br />

Much'atataña, jiskatataña. Estirar sogas, paños, &c.<br />

Much'atatasiña, tukitatasiña. Desperezarse,<br />

tendiendo las manos o los pies.<br />

Much'u vel wich'u. Estrellas que llaman cabrillas. +<br />

Jump'ux jump'uxti, laphax laphaxti: resplandecer<br />

mucho o centellear las cabrillas.<br />

Much'ulli vel phuru. Plumaje de plumas pequeñitas,<br />

coloradas o verdes.<br />

Muchhuña. Dejar su inmundicia las moscas o<br />

gusanos en la carne que comen.<br />

Mukhusiña. Reprimir la gana de hablar, no tener<br />

salida el humo, no acabar de correr el aire por su<br />

contrario que sopla.<br />

Muk'i, muri. Húmedo, mojado.<br />

Muk'uña. Vide: muq'uña.<br />

Muji. Aquella falda o parte de la manta que aparan<br />

cuando le echan algo.<br />

Mujichasiña. Parar así la manta.<br />

Mujisiña. Llevar en la manta.<br />

Mujixaruña. Idem.<br />

Mujixaräña. Dar en la manta.<br />

Mujlli. Codo del brazo.<br />

Mujllina muqhaña. Dar con el codo.<br />

Mujlli, khurkhu. Travieso que todo lo busca o<br />

trastorna, rancheador.<br />

Mujllinaqaña, khurkhunaqaña. 3 -qi. Travesear,<br />

ranchear, &c.<br />

Mujllinaqiri anuqara. Perro muy travieso, que todo<br />

lo busca.<br />

Muxllutaña, thakhutaña. Buscar vidas ajenas. +<br />

¿Kuna layku muxllutitta?. ¿Por qué buscas mi<br />

vida?<br />

Mulla. Asombro, espanto, miedo.<br />

Mulla apitu. Tener grande asombro o quedar como<br />

fuera de sí o como mudo sin atinar a lo que debe<br />

responder.<br />

Mulla phallitu. Idem.<br />

Mulla apäña, phalläña. Poner o causar asombro.<br />

Mullankaña. Quedar asombrado o confuso y<br />

avergonzado.<br />

Mulla wara. Cosa de grande admiración o asombro. +<br />

Jaqinaka mulla wara ullasi: Parecen tantos hombres<br />

que es un asombro.<br />

Mulla wara arusiña. Hablar cosas de admiración y<br />

asombro.<br />

Mullaya. Soga de ichu hecha de tres ramales, muy<br />

fuerte.<br />

Mullayaña vel mulläña. Hacer sogas así fuerte.<br />

Mullqu vel mullqu, muru, khallmu, p'axmirata,<br />

yawirata. Trasquilado, mutilado.<br />

Mullqhuraña, p'axmiraña. Trasquilar, mutilar.<br />

Mullmaña, picharaña. Limpiar con escoba el montón<br />

de quinua o trigo.<br />

Mullmaraña. Idem: más propio.<br />

Mullmaqasiña, thijmiqasiña. Refregarse las manos<br />

el que está enojado y quiere reñir.<br />

Mullu. Piedra o hueso colorado como coral con que<br />

hacen gargantillas. + Y también usan de él los<br />

hechiceros.<br />

Mullu aju. Gargantilla de estos corales vel mullu<br />

wallqa.<br />

Mullu nayrani vel nayra mullu. Uno que tiene los<br />

ojos colorados como coral, es hermosura.<br />

Mullu usu, sarna. Vide supra: llenarse.<br />

Mullt'iña, llujuña. Andar la culebra, el barco, balsa,<br />

&c. Y andar a prisa el hombre.<br />

Mullt'intaña. Colarse por algún agujero como<br />

culebra, hombres o pájaros que sean.<br />

Mulltiqäña, mañaqäña. 3 -qï. Engullir sin mascar.<br />

Mullutuma. Una especie de culebras grandes, negras<br />

y coloradas. Y también es el cordel con que las<br />

indias atan su faja, hecho de diversos colores.<br />

Munaña, amawaña. Querer y también amar o tener<br />

amor.<br />

Munaña. La voluntad.<br />

Munapayaña. 3 -iyi. Codiciar.<br />

Munajachaña. Tener amor o voluntad a otro, quererle<br />

mucho.<br />

Munajachasma. Yo te quiero.<br />

Munajachitta. Tú me quieres o regalas mucho.<br />

Munaya, q'ä, chuqi, ururi, uyaya. Persona o cosa<br />

muy querida, preciada o regalada de alguno.<br />

Mukhiña, mukhitaña. Oler con el olfato. Thujsaña:<br />

es oler o echar olor.<br />

Mukhiyaña, mukhit'äña. Dar a oler, hacer que uno<br />

huela.<br />

Mukhisiña. Olerse como los perros.<br />

Muri, waña ansaña. Llorar desesperadamente<br />

buscando algo o por otros sucesos.<br />

Murk'a. La tripa por donde todos los animales<br />

despiden los excrementos.<br />

Murmuraña. Acepillar, bruñir.<br />

Murmurasiña, akhutasiña. Comer harina de quinua


414 Ludovico Bertonio<br />

tostada.<br />

Murmunta, chunkuru. Hierba de las ciénagas como<br />

granillos negros.<br />

Murmu. Liso, igual y también ni muy delgado ni muy<br />

grueso.<br />

Murmu isi. Ropa ni muy delgada, ni muy basta.<br />

Muru. Cortado, desmochado. + Ampara kayu muru:<br />

manco de pies y manos.<br />

Mururaña, khariraña. Cortar, tronchar, desmochar,<br />

trasquilar.<br />

Muru ñaq'uta jaqi. Trasquilado.<br />

Muruchi tunqu, amaru, qhama. Maíz muy duro.<br />

Muruch'i jaqi, qawra, &c. Hombre fuerte rehecho,<br />

carnero de fuerzas.<br />

Musa. Maña, invención, traza.<br />

Musana katuña. Coger con maña.<br />

Musa phalaña. Urdir alguna patraña o mentira.<br />

Musasiña. Lo mismo. + Y también pensar alguna<br />

traza.<br />

Musani jaqi. Astuto, zorra vieja, mañoso, hábil.<br />

Musalla jaqi. Ingenioso para dar cualquier traza.<br />

Musa katuta jaqi. Idem.<br />

Musi vel janti jaqi. Hombre salvaje, rústico, como los<br />

que hay en los yungas según dicen y así también se<br />

llama yunka.<br />

¿Musitati, antitati, yunkatacha?. ¿Eres salvaje o qué<br />

eres que no hablas?<br />

Musiña. Guardar algo de noche.<br />

Muspaña. Estar atónito, abobado o como uno que<br />

desvaría.<br />

Muspäña. Tener abobado, atónito y como fuera de sí a<br />

alguno.<br />

Must'aña. Hacer o hablar cualquiera cosa como<br />

conviene, acertar muy bien.<br />

Muta. Tierra que no hace menester ararse con<br />

camellones.<br />

Muta qulliña. Arar sin camellones.<br />

Mutaña. Idem.<br />

Mutaña. Enderezar o torcer un palo verde, como uno<br />

quiere.<br />

Mutaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Mutataña. Idem.<br />

Mut'qa. Salsera o mortero de madera para desleír el<br />

ají molido y su mano se dice qulluta o iyaña.<br />

Muthu vel muru. Tronchado. Vide supra: muru.<br />

Mutu. Buñuelos o tortillas de quinua a semejanza de<br />

un bonete de clérigo.<br />

Mutu tanka. Bonete de clérigo.<br />

Muthu tanka. Becoquín redondo y éste tiene<br />

aspiración.<br />

Mutu. Arborcillo de alcaparras de esta tierra.<br />

Mutu jala. Almorrana.<br />

Mutu jala usuña. Tenerlas.<br />

Mutuña. Padecer.<br />

Mut'usiña, t'aqisiña. Idem.<br />

Mutusikiña. Sufrir pacientemente.<br />

Mutuyaña, t'aqisäña. Castigar o atormentar.<br />

Mujuña. Echar estiércol a la chácara después de<br />

sembrada. + Wanunchaña: al sembrar.<br />

Mükipaña, thujsaña, jimutaña. Podrirse.<br />

Mütasiña. Idem. Poco usado.<br />

Muju, tuxtu. Una almorzada.<br />

Mujusiña. Tomar una almorzada.<br />

Mujujaña. Darla.<br />

Mujutaña. Alzarla. Vide supra: donde dice muju.<br />

Muru. En lugar de decir, maya uru: un día solo.<br />

Muya. Jardín o huerta o pedazo de tierra y no tocaban<br />

a las cosas que había en ella para ser aplicadas para<br />

el inca.<br />

Muyara. Tierra de buen pasto. + Y huerta de muchas<br />

frutas.<br />

Muyu. Tabla o piedra redonda, pero llana como tabla.<br />

Muyukipaña. Rayar un círculo.<br />

Muyukipaña, kupukipaña. Poner cerco a alguna<br />

casa, &c. Y también cercar con pared.


Vocabulario de la Lengua Aymara 415<br />

N<br />

Na vel nä. Yo, pronombre de primera persona.<br />

Nana ukaru juti. Vino a mi casa o a mi chácara.<br />

Naja. Como yo.<br />

Najachata. Hacer que sepa o haga como yo mismo.<br />

Nakha. El paladar de la boca.<br />

Nakhaña. 3 -khi. Arder o quemarse. Mimara utpa<br />

nakhatawina: el año pasado se le quemó la casa. Y<br />

si se pone el fuego diremos, utpa nina nakhätawina:<br />

el fuego le quemó la casa o sin diéresis<br />

nakhatawina. Nina kunajasa kawkijasa<br />

nakharaqitana: el fuego me quemó todo cuanto<br />

tenía. Nina jacha nakhi: el fuego arde mucho. De<br />

modo que no habiendo acusativo significa arder y<br />

habiéndole, significa quemar o abrasar.<br />

Nakhäña. Abrasar o quemar, pegando fuego.<br />

Nakhäsiña. Quemárseme algo. Uta nakhäsisma: mira<br />

no se te queme la casa.<br />

Nakkaña. Ardiendo estar.<br />

Nakkiri. Candela encendida que arde actualmente.<br />

Nakkataña. Pegarse el fuego de una parte en otra.<br />

Nakkatäña. Pegar fuego así.<br />

Nakjaña. 3 -ji. Quemarse o escocerse. Ampara<br />

nakjitu.<br />

Nakxaña, pasxaña. 3 -xi. Quemarse todo, volverse<br />

ceniza.<br />

Nakhanuqaña. 3 -qi. Cortarse o rasgarse lo que es<br />

tocado del fuego.<br />

Nakhantaña. Quemarse todo.<br />

Nakhakipa nakharuruña. Discurrir el fuego a todas<br />

partes.<br />

Nakhakipaña. Pasar o saltar la llama a la otra parte.<br />

Nakharaña. Quemarse o chamuscarse lo de encima<br />

de algo.<br />

Nakharachaña. Quemarse algo cuando están<br />

descuidados.<br />

Nakharaqaña. 3 -qi. Quemárseme algo. + Uta<br />

nakharaqitu: quemoseme la casa, lo mismo que uta<br />

nakasiña. Pero en la primera oración, uta es<br />

nominativo, en la segunda acusativo.<br />

Nakharanttaña. Bajar el fuego y quemar.<br />

Nakharpäña. Quemarse toda una llanada o cerro.<br />

Nakharpayaña. Quemarlo todo.<br />

Nakhaskaña. Estarse quemando.<br />

Nakhusuña. Salir fuera la llama.<br />

Nakhusu nakhantaña. Salir la llama o volver a entrar<br />

así muchas veces.<br />

Nakt'aña. Quemarse un poquito.<br />

Nakthapiña. Pegarse o encenderse el fuego, como de<br />

una vela en otra.<br />

Nakthapäña. Encender así la candela de una en otra o<br />

la leña, &c. + Nina phustataña; encender el fuego<br />

soplando.<br />

Nakthaptaña. Pegarse fuego.<br />

Nakhuthaltaña. Echar grande llama, andar pujante el<br />

fuego.<br />

Nakhatataña. Extenderse la llama como en las<br />

llanadas.<br />

Nakhatatxaña. 3 -xi. Tornarse a encender.<br />

Nakhutusnuña. Salir la llama de dentro o fuera por<br />

algún agujero o chimenea.<br />

Nakhutaña. Salir o levantarse la llama en<br />

encendiéndose.<br />

Nakhuta nakhanuqaña. 3 -qi. Encenderse y apagarse<br />

así muchas veces.<br />

Nakhawaxaña. 3 -xi. Quemarse de presto algo.<br />

Nakha nakhaña. Quemarse algo muy a menudo<br />

Nakhariri aruni. Desabrido en hablar, entonando la<br />

voz.<br />

Nakhaki. Fino, dícese de colores.<br />

Naxna, ñak'a, llamp'u qanasa. Bien molido, sin<br />

tolondrones.<br />

Naxnakataña, lip'ikataña, amillukataña. Pegarse<br />

barro, cera, &c. a alguna cosa.<br />

Naxnakatäña. &c. Pegar con engrudo, cola o con otra<br />

cosa.<br />

Naxsa vel akaxaru mara. El año que viene.<br />

Naxsa akapacha. Por este tiempo de aquí a un año.<br />

Nasa. Nariz y también el pico de los pájaros.<br />

Nasa k'apa. Ternilla de la nariz.<br />

Nasa challa vel challu. Narigudo como carnero o<br />

vaca y también es la ternilla de la nariz de estos<br />

animales.<br />

Nasa pallalla. Chato de narices.<br />

Nasa llamq'itatata. Idem.<br />

Nasa laq'uta. Carcomido de narices.<br />

Nasa qullu. La punta de la nariz.<br />

Nasa p'iya. Ventana de la nariz.<br />

Nasa k'illi k'illi. De nariz bien formada o aguileña.<br />

Nasa mamani jaqi. Idem.<br />

Nasa ch'apuntata, jallpantasita, llamq'itatata.<br />

Chato de nariz.<br />

Nasxaru, jaluta, q'apiskamana, jiska chuyma.<br />

Enojadizo que luego se amostaza.<br />

Nasxaru chuymani. Idem.<br />

Nasana tinkutaña. Hacer gestos con la nariz,<br />

arrugándola.<br />

Nasa qhupitasita phatiña. Huir tapándose las narices<br />

por el mal olor o de asombro.<br />

Nasa qhuphit'asiña. Tapárselas.


416 Ludovico Bertonio<br />

Nasachaña. Favorecer cuando no lo esperaba.<br />

Nasawisaru nasachxitta, chuymawisaru<br />

chuymanichitta. Favorecido me has, cuando no lo<br />

esperaba.<br />

Nasa tunqu. Pajarillo frailesco.<br />

Nawna. El carrillo del rostro. + Maja vel jaqha nawna:<br />

carrillo de un lado. + Purapa nawna: ambos<br />

carrillos.<br />

Nawna qatati. Carrilludo.<br />

Nawna qullu. Lo más alto o punta del carrillo.<br />

Näwisa. Sin mí, es poco usado.<br />

Naya. Yo, no se usa en esta provincia de los Lupacas.<br />

Nayra. Primero o primeramente.<br />

Nayrapacha, miqha vel walu pacha. Antiguamente.<br />

Nayraja. Sin tiempo o antes de tiempo.<br />

Nayra -ja, -ma, -pa, -sa. Delante de mí, de tí, de él, de<br />

nosotros.<br />

Nayraja sarama. Vé delante de mí.<br />

Nayrajana. En mi presencia. Y así se hará con los<br />

otros posesivos.<br />

Nayrarja. Ante todas cosas o primeramente.<br />

Nayraña. Ir delante o en primer lugar.<br />

Nayraraña. Idem.<br />

Nayrat'aña. Adelantarse en hacer algo, ganar por la<br />

mano.<br />

Nayrachaña. Dar hallazgo.<br />

Nayrawiri. El primero en cualquiera cosa. Jilawiri.<br />

Nayraxaru. Lo que está después del primero esto es el<br />

segundo.<br />

Nayraqata. Idem.<br />

Nayrakipa. Idem.<br />

Nayrankaña. Estar en primer lugar.<br />

Nayraxarunkaña. Estar en segundo lugar. Idem:<br />

nayrakipankaña.<br />

Nayraruchaña. Poner en primer lugar. )(<br />

Ch'inaruchaña.<br />

Nayrasuña. Adelantarse dejando a los otros.<br />

Nayrasmukuña. Adelantarse sin topar a los que<br />

buscaba.<br />

Nayratuqi saraña. Llevar la delantera.<br />

Nayraqata saraña. Idem. Más propio.<br />

Nayratuqi. Por delante o enfrente de algo o la haz de<br />

algo. Pañuna nayratuqipa: la haz del paño. )(<br />

Jikhanituqipa.<br />

Nayra tuqinkaña. Estar enfrente de alguna cosa o<br />

acatamiento.<br />

Nayraqatankaña. Idem.<br />

Nayrajana. En mí presencia.<br />

Nayraqatajana. Idem. Y se le pondrán los otros<br />

pronombres -ma, -pa, -sa, cuando fuere menester.<br />

Nayrajankaña. Idem.<br />

Nayrat'a. La punta o principio de alguna cosa aunque<br />

sea de sogas y otras cosas así.<br />

Nayra. Ojo u ojos de la cara. + Mäja nayra vel jaqha o<br />

ch'ulla nayra: el un ojo. + Purapa nayra: ambos<br />

ojos. + Kupituqi. Idem: kupi äja: ojo derecho. +<br />

Ch'iqatuqi vel äja nayra: el ojo izquierdo. + Jaqha<br />

vel ch'ulla nayrani: tuerto de un ojo. + Parqu vel<br />

pilla nayrani: de ojos desiguales, uno más grande o<br />

más alto que el otro.<br />

Nayra pichu. Pestañas.<br />

Nayra chipuqu. Cejas.<br />

Nayra mami. Niñeta.<br />

Nayra yawri. Ladrón que no duerme de noche como<br />

si sus ojos fueran de bronce.<br />

Nayra p'iya vel t'uxu vel phutunqu. De ojos<br />

hundidos.<br />

Nayra jillq'i, ch'apa, warira. Lagañoso.<br />

Nayra qupa. De ojos acardenalados o lastimados o<br />

verdes.<br />

Nayra mullu. De ojos colorados, que es hermosura<br />

entre indios.<br />

Nayra kuti. De ojos pequeños.<br />

Nayra amka vel qala. De grandes ojos.<br />

Nayra mark'a vel uma. Ojos que quieren llorar o<br />

llorosos<br />

Nayra mark'aptitu, umaptitu. Quiérenseme saltar<br />

las lágrimas.<br />

Nayra sillu. De ojos enfermos.<br />

Nayra sillutu vel silluqitu. Estar enfermo de los ojos,<br />

que echan de sí mucho humor o están sangrientos.<br />

Nayra manqa tinkiña. Caer de rostro.<br />

Nayratha tinkiña. Idem.<br />

Nayraru k'umu. Corcobado por delante. )( Ch'inaru<br />

k'umu vel jikhaniru k'umu.<br />

Nayra thijraña vel thijrat'aña. Menear los ojos.<br />

Nayra thijrutaña. Volverlos en blanco hacia arriba. +<br />

Ch'amisthapiña: cenarlos. + Jist'araña: abrirlos. +<br />

Arpht'äña: bajarlos. + Jalthusnutu: salirseme.<br />

Nayra ch'armal ch'armaltaña. Estar soñoliento.<br />

Nayra charmaki. Hermoso, bien agestado.<br />

Nayra chunkurptitu, k'urk'iptitu, umaptitu.<br />

Saltárseme las lágrimas o no ver bien por algún<br />

humor que está en los ojos.<br />

Nayranchaña. Dar golpe en los ojos.<br />

Nayra jalarantitu. Hundirseme los ojos.<br />

Nayra. Un grano de alguna semilla. Tunqu vel jupa<br />

nayra: un grano de maíz, quinua, &c.<br />

Ni: pospuesta a los nombres significa tener lo que el<br />

nombre dice: qullqini, caballoni, awkini, &c. Uno<br />

que tiene plata, caballo, padre, &c. + Algunas<br />

veces significa ser estimado o valer por lo que


Vocabulario de la Lengua Aymara 417<br />

tiene. Ajanuni: de buen rostro. Isini: de buen<br />

vestido, Amparani, aruni: que tiene buenas manos<br />

o lengua para reñir, &c. )( Wisa, qullqiwisa.<br />

Nikhara vel nikhira. Donantes o poco hace.<br />

Nikharantatha vel nikhirantatha. Rato hace.<br />

Nikharantaña o nikhirantaña niyachaña. Tener rato<br />

hace acabado algo.<br />

Nina. La llama del fuego o lumbre encendida<br />

propiamente.<br />

Ninachaña. Hacer lumbre.<br />

Nina phustataña. Idem.<br />

Nina phichasiña. Calentarse o estar a la lumbre.<br />

Nina phichasiña. Brasero o algo con que hacen<br />

lumbre.<br />

Nina jallpaskaki. Arder la llama actualmente. +<br />

Aqhasiki: crecer más y más. + Kujuti: hacer ruido<br />

cuando es mucha. + Jawk'usu, jallpsu, nakhusu:<br />

salir por alguna ventana o chimenea o agujero. +<br />

Mich'i: echar chispas.<br />

Nina wayuta. Llevar colgando como en linterna, &c.<br />

Nina wayuña. Linterna. + K'araña vel apata: llevarla<br />

en algún tiesto. + Llevarla encendida en ichu.<br />

Ninachasiña. Pegarse en algo o emprenderse -ru.<br />

Nina phuru. Estiércol quemado de carneros o vacas.<br />

Nina wara wara. Centellas o chispas. + Chhukusu:<br />

salir chispas. + Chhukusuwaña: despedirlas.<br />

Nina sansa. Brasa. + Qullantaña vel qullakipaña:<br />

cubrirla con ceniza. Algunos modos de hablar por<br />

este nombre se hallarán entre las frases.<br />

Niya. Después, quiere gerundio o subjuntivo o<br />

participio con -tha, niya misa isapasina vel<br />

isapimana vel isapatatha jutajata: vendrá después<br />

de misa.<br />

Niya vel llalla o ñaña. Casi; es adverbio. Niya tinki:<br />

casi cayó.<br />

Niyama. Idem.<br />

Niyachaña. Tener casi acabada la obra, viaje, &c.<br />

Niyawaxaña. Casi acabarse.<br />

Niyawäxaña. Casi acabar.<br />

Niya jiwaña pacha. Poco antes de la muerte.<br />

Niya jiwañataki. Idem.<br />

Niyaki. Casi o por poco.<br />

Niyaki irt'aña. Por poco le acerté tirando.<br />

Niyaki chhaqhaja sasinka, chhaqkama. Ya que<br />

quieres acogerte, acógete.<br />

Niyat'aña, ñañat'aña, llallat'aña. Faltar poco para<br />

morir o correr riesgo, &c. Según lo que se va<br />

hablando.<br />

Niya. Ya; niya yatiña: ya sé.<br />

Nuwaña, liq'iña. Dar o golpear con algo o herir con<br />

espada u otra cosa.<br />

Nuwaqaña. 3 -qi. Idem. + Y también sacudir el polvo<br />

dando golpes en paredes con algo.<br />

Nuwach'ukiña. Aporrear sacudir a menudo a alguno.<br />

Nuwajachaña. Tener gana de dar a alguno.<br />

Nuwawaña. Sacudir de presto e irse.<br />

Nuwat'awaña. Idem.<br />

Nuwawaqtaña, liwiwaqtaña. Dar consigo en el<br />

suelo.<br />

Nuwaqtaña. Caerse uno en el suelo o la fruta del<br />

árbol. + Ikinuwaqtaña: cabecear de sueño.<br />

Nuwajraña. Hacer pedazos, arrojando. + O arrojar<br />

cosas a diversas partes, aunque sean perrillos,<br />

niños, &c.<br />

Nuwanaqtaña, thawinaqtaña. Andarse cayendo<br />

como borracho.<br />

Nuwanuqtaña, usunuqtaña. Caer enfermo en la<br />

cama.<br />

Nuwanuqaña, como, usu nuwanuqitu. La<br />

enfermedad me ha vencido, que me hace hacer<br />

cama.<br />

Nuwaranttaña. Entrar gran golpe de viento en alguna<br />

casa.<br />

Nuwakataña. Batir el aire en alguna pared, &c.<br />

Anteponiendo -ñä.<br />

Nuwarpäña. Echar sacudiendo.<br />

Nuwamukuña. Idem.<br />

Nuwax nuwaruña. Sacudir a diestro y siniestro a<br />

muchos.<br />

Nuwasuña. Destruir el hielo una chácara, sin tocar a<br />

las otras que están alderredor.<br />

Nuwasu nuwantaña. Helarse unas partes de la<br />

chácara y otras no; anteponiedo siempre ch'iwi.<br />

Nuwathusnuña. Salir el viento de algún cabo con<br />

fuerza.<br />

Nuwataña, jaychutaña. Sacudir con blandura.<br />

Nuwamalla, chhaximalla. Aporreado a menudo de su<br />

padre o de su marido.<br />

Nuwasilla. Amigo de aporrearse con otros.<br />

Nuwat'a. Nacido o apostema. Ampararu nuwat'a<br />

mistutu. + Otros dicen también que es enfermedad<br />

de la orina como podre o de las mujeres paridas o<br />

cercanas al parto.<br />

Nuwat'aña. Salir algún nacido.<br />

Nukhuña. Llevar rodando o rempujar alguna persona.<br />

Nukhuraña. Desviar rempujando. + Casi todas las<br />

partículas con que se componen los verbos de<br />

llevar, pueden componerse con este.<br />

Nukhut'asiña. Porfiar entre sí sobre quién hará algo,<br />

cada cual echándolo al otro.


418 Ludovico Bertonio<br />

Ñ<br />

Ña. Es terminación del verbo porque suple a "sum es<br />

fue" como dijimos en la gramática.<br />

Ñaqaña. 3 -qi vel t'aqiña. Activos. Maldecir a alguno<br />

que no le acude, quejarse muy pesadamente de él.<br />

Ñaqasiña vel t'aqisña. Padecer, pasar trabajo.<br />

Ñaqarisña. Idem.<br />

Ñaqaya vel t'aqi vel mich'a vel jani k'ichiqä vel jani<br />

khariqä. Escaso, mezquino. + Qhuru vel jani<br />

jakiqä. Idem.<br />

Ñaqaya usuni vel kallaqata vel layqachata. Uno que<br />

se va consumiendo como hechizo o enhechizado.<br />

Ñaq'aptaña vel tukariptaña. Idem: piswaxaña.<br />

Enflaquecer el que era gordo.<br />

Ñaqä jayra, sampa, qimara, jikalla, anullawlli,<br />

wak'a. Perezoso, flojo y por circunloquio dicen:<br />

payllaqisu vel waycha qillaya.<br />

Ñach'aya. La quinua cocida, casi sin caldo, seca.<br />

Ñach'ayachaña. Cocer la quinua con muy poca agua.<br />

Ñach'aña. Atar fuertemente a algún hombre o animal<br />

de las manos o pies. + Puraka ñach'ata: español. Y<br />

llamanle así por estar ceñido, no ciñiéndose los<br />

indios.<br />

Ñak'a. Mojado.<br />

Ñaq'a, llampu. Vide: naxna.<br />

Ñaq'uta. El cabello. Ati ñaq'uta: el cabello, que cae<br />

hacia las espaldas y las crines de los caballos. Pata<br />

ñaq'uta: el cabello que está, cabe la frente.<br />

Ñaq'uta t'axa vel t'axalli. El desgreñado.<br />

Ñaq'uta quliquli. Él que no está peinado, como la<br />

lana de las ovejas.<br />

Ñaq'uta phuru phuru. Él que tiene el cabello como<br />

los negros.<br />

Ñaq'uta k'usu k'usu. Él que tiene el cabello crespo,<br />

pero largo.<br />

Ñaq'uta ch'ullqu. Él que tiene el cabello sucio.<br />

Ñaq'uta t'ampa. Idem. Y es de advertir que<br />

anteponiéndose, ñaq'uta, al aditivo significa: el<br />

hombre de cabello, de aquella manera que aquí está<br />

puesto, según el aditivo significa; y si el aditivo se<br />

antepusiere, siempre se le añadirá la partícula -ni y<br />

significará, uno que tiene el cabello según significa<br />

el aditivo que le precede, como, ñaq'uta sipirtata<br />

vel sipirtata ñaq'utani: el que es de poco cabello,<br />

aunque parece que es todo una casa, pero es<br />

diferente a la construcción.<br />

Ñaq'uta sipirtata. Uno a quién se le ha caído el<br />

cabello por enfermedad; que no tiene sino cual o<br />

cual.<br />

Ñaq'uta sanuña vel sanuntaña. Peinar el cabello.<br />

Ñaq'uta sanusña vel sanuntasña. Peinarse.<br />

Ñaña, llalla, niya. Adverbios. Significa casi.<br />

Ñañachaña vel niyachaña. Activos. Tener casi<br />

acabada la obra o el viaje, &c.<br />

Ñaña. El enfermo que está mejor.<br />

Ñañaptaña, ñañaxaña, sap'aptaña, sap'axaña. Estar<br />

mejor el enfermo.<br />

Ñañaptäña. Activo. Curar al enfermo, de suerte que<br />

esté mejor.<br />

Ñañu juch'usa, uma. Hilo delgado o ropa delgada<br />

como tafetán y sedas.<br />

Ñañu anuqara. Perrillo pequeño, perrillo de falda.<br />

Ñat'aña vel qhurpaña vel ayquña. Afligirse el<br />

enfermo, no poderse sosegar.<br />

Ñati. De ordinario se pospone a chuyma, como aka<br />

chuyma, aka ñati vel chuyma ñatay: hombre o<br />

mejor sin juicio, que no tome el consejo de mis<br />

padres o predicadores, &c.<br />

Ñatuña vel q'apiña. Amasar pan u otra cosa.<br />

Ñawki, nayraqata, nayra. Preposiciones. Lo mismo<br />

que "coram" vel ante. Y de ordinario se componen<br />

con otras preposiciones simples y a veces también<br />

con los posesivos, -ja, -ma, -pa, -sa. Na ñawkina<br />

vel ñawkijama "coram me".<br />

Ñiq'i. Barro.<br />

Ñiq'ichaña. Hacer barro.<br />

Ñiq'inchaña. Echar barro cuando es menester en las<br />

obras que hacen o tirar con barro a alguno.<br />

Ñiq'i takiña. Pisar barro.<br />

Ñiq'ina lluch'iña. Enlucir con barro.<br />

Ñiq'i chuwa. Escudilla de barro.<br />

Ñiq'ixtara. Enlodado.<br />

Ñuq'iña vel jik'iña. Arrancar el ichu o la hierba.<br />

Ñuq'ithapiña vel jik'ithapiña. Arrancar tomando<br />

muchos cabellos o mucho ichu.<br />

Ñuq'ithapi ñuq'iruña. Arrancar de muchas partes y<br />

juntar.<br />

Ñuq'iraña vel jik'iraña. Arrancar muchas matas de<br />

hierba o muchos cabellos.<br />

Ñuq'isña vel ñuq'irasña. Arrancarse el cabello, "ad<br />

invicem".<br />

Ñuq'iwimanka ñuq'iña. Desherbar la chácara cuando<br />

son muchos y ellas es muy grande y así trabajan<br />

con todas sus fuerzas y también cuando muchos<br />

procuran con mucha fuerza arrancar el cabello de<br />

alguno<br />

Ñuq'iña, jatuña. Trabajar con todas sus fuerzas<br />

desherbando. Maltratar de cualquiera suerte,<br />

aunque no sea arrancándole el cabello. No hallo<br />

tampoco otros vocablos que comiencen por ñu,


Vocabulario de la Lengua Aymara 419<br />

sino éste y sus compuestos; ni estos son todos.<br />

Ñukhu. La barba, esto es los pelos, porque la barba<br />

sin ellos se dice tiranqayu.<br />

Ñukhuchasña. Comenzar a nacer la barba.<br />

Ñukhu ñukhu vel quña quña. El vello de la manos y<br />

de cualquiera otra parte del cuerpo.<br />

Ñukhuña vel t'awraña. Barbudo, que es fealdad.<br />

Ñujñuña. Andar pasito sin hacer ruido.<br />

Ñujñuthapiña. Encoger el pie.<br />

Ñujñunaqaña vel kuykunaqaña. Andar pasito de<br />

aquí para allá por no ser sentido y como es verbo<br />

de movimiento se junta con otras muchas<br />

partículas.<br />

Ñuñuña. Mamar.<br />

Ñuñuntaña. Mamar mucho.<br />

Ñuñuwaña. Dar de mamar un poquito, como para<br />

acallar.<br />

Ñuñuthapiña. Tomar el pecho la criatura que nace o<br />

después de haber estado enferma.<br />

Ñuñuthapäña. Dar de mamar aunque no quiera el<br />

niño.<br />

Ñuñukataña. Mamar de otra mujer o hembra, aunque<br />

no sea su propia madre.<br />

Ñuñukataña. Dar el niño ajeno a una mujer para que<br />

le amamante.<br />

Ñuñu. El pecho y también la leche que de él sale. +<br />

Sirk'i ñuñu: la tetilla de los hombres y de todos los<br />

machos.<br />

Ñuñumiya. Una frutilla colorada jugosa, con que las<br />

mujeres suelen pintarse el rostro.<br />

Ñuñu nayrat'a. El pezón de los pechos de las<br />

mujeres.<br />

Ñuñuchaña. 3 -qi. Enflaquecerse la mujer que cría.<br />

Ñuñuja. Espaldillas.<br />

Ñup'untaña vel sirqintaña. Idem: phurkantaña. Asar<br />

papas u otras cosas al rescoldo metiéndolas debajo.<br />

Ñukiña. Andar poco a poco el que está cansado o es<br />

flaco de fuerzas. + Puede componerse con muchas<br />

partículas.<br />

Ñusaña vel jimuña vel thujsataña. Podrirse la carne,<br />

oler mal, oliscar.<br />

Ñusäña. Hacer que se pudra o dejar podrir la carne o<br />

fruta o madera, &c.<br />

Ñusata vel thujsa uma. Agua hedionda.<br />

Ñusaña. Dormir profundamente: iki jiwaña vel<br />

ñusaña.<br />

Ñusk'uña. Arraigar las plantas.<br />

Ñusk'untaña, k'uñuntaña. Zambullirse debajo del<br />

agua o entrar por algún agujero.<br />

Ñusk'usuña vel k'uñusuña. Salir fuera, el que se<br />

había zambullido.<br />

Ñut'u vel ñak'a vel llampu. Harina o lana blanda sin<br />

tolondrones: ñut'u jak'u, &c.<br />

Ñut'uchaña. Moler muy bien la harina<br />

Ñuxtu vel luykhu ñuxtu. Yara kaka. Un pájaro que<br />

llaman pitu, de pico largo, gran vocinglero y hace<br />

su nido agujereando la pared.


420 Ludovico Bertonio<br />

P<br />

Pa. Pronombre posesivo. Su, sus, como tratamos al<br />

principio de la Gramática, en el cap. de los<br />

pronombres, donde enseñamos el uso de ellos.<br />

Pä vel paya. Nombre numeral dos. Y dícese de todas<br />

las cosas, sino es de hombres y ángeles y Dios<br />

porque para estos decimos pani.<br />

Päxaru, päkipa, päqata. Tercero en orden, esto es,<br />

después del segundo como, päxaru ikiña; la tercera<br />

cama.<br />

-xaru; encima. Mesaxaru: encima de la mesa.<br />

Päxarunkaña. Estar en tercero lugar. Y siempre se<br />

entiende de cosas irracionales.<br />

Pächaña. Hacer una cosa dos veces, aunque no en<br />

todas cosas. Qusqu pächatha: dos veces he ido al<br />

Cuzco. + Qala pächaña: poner dos piedras en la<br />

cuenta, cuando no hay más de una.<br />

Päru jaläña. Partir una cosa en dos.<br />

Pälaka jaqi. Hombre de dos caras, que aquí dice uno<br />

y acullá otro, como chismoso.<br />

Pä Ch'ina. Uno que no tiene casa de asiento, sino que<br />

algunos días vive en una casa y otros algunos en<br />

otra.<br />

Pä mara puruma. Dícese del carnero de dos años,<br />

que aún no le han comenzado a cargar. + Y también<br />

de la tierra que ya dos años que descansa sin ser<br />

labrada.<br />

Pä laka jupa, pä laka qura, &c. La quinua y otras<br />

hierbas que comienzan a nacer y abrir, que tienen<br />

ya como dos dientes.<br />

Pä waxra. Una fanega llena de cualquiera cosa. + Pä<br />

waxra ch'uño alasiña: comprar una fanega llena de<br />

chuño.<br />

Päptaña vel päwatataña vel päxaña. Ser ya dos,<br />

cuando no había más de uno. + Qawraja päwatati:<br />

mis carneros son ya dos.<br />

Päsnaqaña. Diferir, remitir de día en día alguna cosa.<br />

Pä pä saña. Balar la oveja.<br />

Pächjasiña. Trenzarse el cabello así groseramente.<br />

Pä chuyma. Es como adverbio, con poca gana o<br />

atención; no de todo corazón, de mala gana.<br />

Pä chuyma jaqi. Hombre fingidor doblado. + Y<br />

también uno que ni bien cree en Dios, ni bien en<br />

los ídolos.<br />

Paka. Un pájaro grande como águila y una especie de<br />

estas se llama ququtäpaka, que es muy grande poco<br />

menor que buitre. Otra se llama kuriqinqi, de cola<br />

blanca; otra se llama yana chukupaka que es toda<br />

negra; ch'ixi paka: es entreverada de negro y pardo.<br />

Qunturä paka: es la misma que ququtä paka. Llulla<br />

paka: es el aguilucho que ponen para que acudan<br />

las águilas grandes y den en el lazo que les está<br />

armado allí cerca.<br />

Pacha. Tiempo. + Mikhapacha vel nayra o walupacha:<br />

tiempo antiguo. Jukhapacha jutaña; vendrá a tal<br />

tiempo, a tal hora, señalando el sol. + Dios<br />

pachankaña: vivir en tiempo que se conoce el<br />

verdadero Dios.<br />

Pacha. Si se pospone a alax o a aka o a manqha:<br />

significa el cielo y la tierra y el infierno, según le<br />

procede.<br />

Pach'ana lakhapa. Boca, abertura de la tierra, pozo o<br />

sima.<br />

Pachakuti. Tiempo de guerra. + Y también ahora lo<br />

toman para significar el juicio final.<br />

Pachakuti jaqi vel k'anchilla aruni jaqi. Fanfarrón<br />

que dice que hará y dirá maravillas y después no<br />

hace nada.<br />

Pacha llijuti. Estar muy raso el cielo.<br />

Pacha k'ajta. Al amanecer.<br />

Pacha k'ajti vel qhantati, de k'ajtaña y qhantataña.<br />

Amanecer. + Uraqi willijti. Idem.<br />

Pachamama, suyrumama. La tierra de pan llenar y a<br />

cerca de los antiguos era nombre de reverencia, por<br />

ver que la tierra les daba de comer. Y así decían.<br />

Pachamama wawamaja: ¡oh! tierra, yo seré tu hijo<br />

o tómame o tenme por hijo. Hablaban como el<br />

demonio les enseñaban.<br />

Pacha khuya jaqi. Hombre miserable, desamparado.<br />

Pachakhuya maynina usuwäña saranaqaña. Vivir<br />

desamparado de todos, humillado.<br />

Pacha. Pospuesto significa Todo o todos. +<br />

Markapacha: todo el pueblo. + Taqipacha jaqi;<br />

todos los hombres o personas. + Dios awki, Dios<br />

Yuqa, Dios Espíritu Santo, aka kimsa personapacha<br />

mayni Diosakiwa: estas tres personas juntas son un<br />

solo Dios. Aka kimsa persona chika, es lo mismo<br />

que kimsa personapacha y este parece término<br />

propio y claro para explicar la Trinidad y unidad de<br />

Dios.<br />

Pacha. Adverbio, significa de suyo. Jupapachaki<br />

atamitu. Y así decimos; ñäpachaki, jumapachaki,<br />

jiwaspachaki: de mío, de tuyo, de nuestra buena<br />

boya; &c.<br />

Pacha vel pachpa. Adverbio, significa sin mudanza o<br />

así como se estaba la cosa. + Virgenpachakï<br />

yuqachana: parió virgen así como estaba. +<br />

Amupacha jiwana; murió sin decir palabra, &c.<br />

Pachpana jiwaña. Morir sin menearse de donde<br />

estaba.


Vocabulario de la Lengua Aymara 421<br />

Pacha. En lugar. Nä pachana: en mi lugar o por mí.<br />

Pachpankaña. Estarse la persona o cosa, como le<br />

estaba.<br />

Pachpa markani mayqu. Señor propio y natural del<br />

pueblo.<br />

Pachachaña vel pachachiña vel pani yuqachaña.<br />

Parir dos de un parto.<br />

Pachaqariña. Idem.<br />

Pachawawa qariña. Idem.<br />

Pachachiri vel Pachaqariri. La mujer que parió así<br />

dos.<br />

Pachachata wawa. El hijo mellizo, que de un parto<br />

salió a luz en compañía de otro.<br />

Pachawawa. Idem. Y es de advertir que al primero de<br />

los dos niños que sale llaman wisa y al segundo<br />

qhaxa: y a la niña que sale primero llaman awalla,<br />

y a la segunda jispalla. Y también es de notar, que<br />

los indios tenían por mal agüero cuando la mujer<br />

paría dos de un parto y para remedio de ello tenía<br />

muchas supersticiones.<br />

Pachachi. Piedra de yeso cocida o por cocer. + Y para<br />

mayor claridad dicen ch'uqi pachachi, cuando no es<br />

cocida. + Wajata pachachi: cuando es cocida.<br />

Pachachinchaña: enlucir, con yeso.<br />

Pachaxiri. Un pajarillo pardo y de pescuezo amarillo.<br />

Pachjaña. Partir pan o papas cocidas, la hostia, &c.<br />

Pachanuqaña. 3 -qi. Partir en muchos pedazos.<br />

Pachjata. Participio. Un pedazo partido de algo. +<br />

Hostiana jakhatuqi pachjatapa: un pedazo de la<br />

hostia partida.<br />

Pachpaña. Haber abundancia de comida u otra<br />

cualquiera cosa nunca faltar. + Qullqi pachpawa<br />

phuxtuchina: siempre hay mucha plata en Potosí,<br />

nunca hay falta de ella. + Alaxpachana kusisiña<br />

pachpakiniwa: siempre habrá regocijo en el cielo,<br />

nunca faltará.<br />

Pacha tuku qamiri jaqi. Uno que siempre ha sido<br />

rico.<br />

Pacha tuku aychasiña. Reñir perpetuamente, sin<br />

cesar.<br />

Pacha tuku jakiri. Uno que nunca envejece.<br />

Paqaqä vel janq'u. Cosa blanca.<br />

Pakaya. Es una fruta que dentro de su vaina tiene<br />

unos granos grandes cubiertos como de algodón,<br />

que es lo que se come y dase en árbol muy grande.<br />

Paqaqanaña. Hablar con desvarío, como uno que<br />

tiene calentura. + Y también pensar siempre en la<br />

cosa que ama o aborrece mucho. Diosaki, qullqiki,<br />

&c. paqaqanaña: pensar siempre en Dios o en el<br />

dinero.<br />

Paqal paqaltaña, lliphij, lliphijtaña, lliju llijutaña.<br />

Úsanse en tercera persona. Relampaguear o<br />

parecerse de lejos el fue.<br />

Paqalliña, lijriña paqarijaña. Velar toda la noche sin<br />

dormir lo cual acostumbran cuando hacen alguna<br />

grande hechicería.<br />

Paqalli lijriña. Idem.<br />

Paqallqu. Siete, nombre numeral.<br />

Pakaraña. Idem: payllaña. Pagar, es vocablo corrupto.<br />

Paqari aruma. Toda la noche.<br />

Paqari uru. Todo el día entero.<br />

Paqari uru jani samat'ata iranaqaña. Trabajar todo<br />

el día sin descansar.<br />

Paqari aruma ikimä jakhutusnuña. Pasar toda la<br />

noche sin dormir.<br />

Paqari aruma jallu. Llover toda la noche en peso. +<br />

T'ut'u uru jallu: llover todo el día en peso sin cesar.<br />

Paqarijaña. Velar. Vide: paqhalliña: en esta misma<br />

plana.<br />

Paqariña vel yuriña. Nacer, yuriña es más usado.<br />

Paqariwi vel yurawi. El lugar donde uno nació.<br />

Paqariwi jucha. Pecado original. Nuestra Señora<br />

Santa María jani paqariwi juchampi jakhutata<br />

kankanti: Nuestra Señora la Virgen María fue<br />

concebida sin pecado original.<br />

Paqu jaxlla. Moza hermosa en positivo grado. +<br />

Janq'u jaxlla: hermosa en mayor grado. + Wayruru:<br />

moza hermosa en sumo grado. Y las más de estos<br />

tres géneros estaban guardadas por mandato del<br />

inca. + Jawa tawaqu: eran las de más mozas que no<br />

se contaban por hermosas y que tenían alguna falta<br />

que las afeaba.<br />

Paqu. El varón que nace en tiempo que su padre o<br />

madre están en algún trabajo.<br />

Paqu paqu. Color alazano.<br />

Paquma. La mujer que nace en tiempo de trabajo,<br />

como acabamos de decir.<br />

Paquma vel sullquma. Cautivo, esclavo tomado en<br />

guerra. + Y también uno que no tiene libertad para<br />

salir cuando quiere, ni vivir como quiere, por<br />

alguna demasiada ocupación.<br />

Paqumachaña vel sullqumachaña. Hacer esclavo,<br />

cautivar o quitarle la libertad.<br />

Paquña vel manq'aña. Comer algunas hierbas crudas,<br />

como: lechugas, berros, coles, cerrajas y otras<br />

semejantes.<br />

Paqu. Las hierbas que se comen así crudas.<br />

Paqupaqa. Sin h. Color alazano o castaño.<br />

Paqtaña. Relampaguear.<br />

Paqtaña. Parecer el carnero que se había perdido.<br />

Payi. Desierto donde no nace, ni hay cosa alguna, ni<br />

aun para beber.


422 Ludovico Bertonio<br />

Payi pampa. Idem: anu t'ukuwa janijusä, janijakiqatä<br />

jani jusasiri pampa. Una llanada que por ser muy<br />

grande parece que nunca se acaba.<br />

Payi jaqi. Uno que no sabe comprar ni vender, por<br />

ignorar el precio de las cosas.<br />

Payptaña. Tener gana de irse de puro mohino y enojo,<br />

chuyma payptitu, con transición.<br />

Payptanijaña. 3 -xi. Volverse al pueblo con prisa y<br />

mohina sin tomar el avío necesario para el camino.<br />

Paya. Vide supra: pä. Que significa dos solamente,<br />

añado aquí que paya, es de los Pacases y pä de los<br />

Lupacas.<br />

Payäja jaraphi usutu. Duelenme ambos lados o<br />

costados.<br />

Payllaña. Dar algo en pago del trabajo, galardonar.<br />

Paylla. La paga o galardón.<br />

Paxpaña vel Waraña. Llover a cántaros o bajar<br />

mucha agua. Jallu paxpi.<br />

Paxpusuña. Subir un caño de agua hacia arriba.<br />

Paxtaña. Hacer ruido el agua cuando llueve mucho o<br />

corre por muchas piedras.<br />

Paxsi. La luna y el mismo tiempo en que crece y<br />

mengua.<br />

Paxsintaña. Entrar la claridad de la Luna por alguna<br />

ventana o puerta, &c.<br />

Paxsi k'achachasi. Alumbrar la luna cuando sale las<br />

coronillas de los cerros o cumbres de las casas.<br />

Paxsirapiña. Alumbrar la luna a los hombres.<br />

Paxsitataña. Alumbrar la luna a todas partes.<br />

Paxsinuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Paxsi jalsu. Salir la luna. + Jalanti: ponerse. +<br />

Jaqhukipti: declinar la luna hacia el poniente +<br />

Qhani: alumbrar la luna. + Qhananuqi: estar alta. +<br />

Jayri: Ser tiempo de conjunción. Jicha aruma paxsi<br />

jayriniwa: esta noche será la conjunción. +<br />

Qhanawi: ser novilunio el primer día que parece la<br />

luna después de la conjunción. Urut'i: ser oposición<br />

de la luna, viene de urut'aña. + Jiwi: ser eclipse. +<br />

Arumanti paxsi: cuando sale poco antes del sol. +<br />

Paqari aruma paxsi: cuando toda la noche alumbra.<br />

Paxsi tukutana saraña. Caminar con luna todo el<br />

camino.<br />

Paxta vel chika. Igual. Pedrompi paxtaki vel<br />

Paxtatakitwa: Pedro y yo somos iguales, de cuerpo<br />

o de edad. + Maya yurikitwa: nacidos en un mismo<br />

tiempo. + Jani phaxtani jani chikani: sin igual.<br />

Epíteto de Dios.<br />

Paxtä, chik'ä, pakiya. Pospuesto a la negación. Jani:<br />

significa hombre inflexible, duro de cabeza. + Jani<br />

paxtä jaqi vel Jani chikä jaqi vel thunu jaqi.<br />

Paxtasäña vel Chika säña. Igualar o medir, mirando<br />

si están iguales entre sí.<br />

Paxta. Conjunción que sirve al optativo y subjuntivo.<br />

Paxta jaychajaspana: mira no te dé una vuelta lo<br />

mismo que "cavene vapules". + Cuando se le sigue<br />

subjuntivo parece más interjección que conjunción.<br />

Paxta jaychiriksma, porque paxta, está de por sí y<br />

el jaychiriksma también y quiere decir, guarda no<br />

hagas tal o no me enojes, que me la pagarás muy<br />

bién. De modo que aquí es conjunción, pero<br />

tácitamente se entiende el optativo. + O si no es<br />

interjección de uno que habla con enojo, como<br />

también qasi jaychiriksma en lugar de decir,<br />

qasikakima. No te menees o no hables que me la<br />

pagarás muy bién. + Algunas veces dicen paxta<br />

mutuyajatpana, cuando hablan con enojo; pero el<br />

ordinario es decir, mutuyajaspana, por optativo y<br />

no por indicativo. + Y muchas veces el mismo<br />

optativo encierra en si el paxta. [procavene]<br />

Tinkisma, es lo mismo que paxta tinkisma. Véase<br />

el cap. 20 de la Gramática en la 2 P.<br />

Paxu. Abierto y quemado de frío. + Paxu amka: papa<br />

deshollada del frío, antes de sacarla.<br />

Paxurata. Idem: cuando las papas son muchas<br />

desholladas. + Dícese también del rostro cuando<br />

está deshollado del frío. + Wawama ajanu paxu.<br />

Idem: paxuratawa: tu hijo tiene el rostro<br />

deshollado, quemado de frío.<br />

Paxuptaña vel qaqaptaña. Quemarse o deshollarse<br />

así. Ajanuja thätha paxuptitu: tengo el rostro<br />

quemado, deshollado del frío.<br />

Pali. Continuadamente. Jichuru paliki qamaña: hoy<br />

todo el día he trabajado sin descansar.<br />

Paliña. Tener falta de alguna cosa. Manq'atha, isitha,<br />

qullqitha palikiña: no tengo comida, ni vestido, ni<br />

plata.<br />

Pallalla. Cosa llana, como una tabla, aplastada o<br />

chata.<br />

Pallalla qala. Piedra llana.<br />

Pallalla chuwa. Un plato llano, no hondo ni hueco.<br />

Pallalla nasani vel nasa pallalla. Uno de narices<br />

chatas. + Nasa llanqitatata vel takitatata: chato de<br />

narices.<br />

Pallallachata. Hacer llana una tabla, una piedra, &c.<br />

Pallalla, tortilla ñiq'i, t'anta, lik'i pallalla. Una torta<br />

de barro, de pan, de sebo, &c. + K'ullu pallalla: una<br />

tabla. + Kayu pallalla: una de patas grandes o<br />

patudo.<br />

Palli. Culebra grande o víbora pintada, ponzoñosa.<br />

Pallaña. Escabullirse de entre mucha gente que le<br />

cerca y dícese también de las vicuñas cuando se<br />

escabullen y del agua que revienta.


Vocabulario de la Lengua Aymara 423<br />

Pallusuña. Idem: uma pallusu, vel pallaqi vel palli:<br />

reventar la laguna o represa del agua.<br />

Pallaña. Recoger poco a poco, como recogiendo lo<br />

mejor.<br />

Pallqu k'ari. Mentiroso.<br />

Pallqu chuymani. Idem.<br />

Pallqaña. Torcer el camino.<br />

Pallqa. La encrucijada del camino o la rama del árbol.<br />

Thaki vel quqa pallqa. + Asuti pallqa: un ramal de<br />

la disciplina o del azote. + Jawiri pallqa: un brazo<br />

del río. + Ampara pallqa: la división que hace cada<br />

dedo.<br />

Pallqawaña, q'inawaña. Uno que está o anda<br />

mohíno; son términos de los hechiceros.<br />

Pallqa wañatawa, juma, &c. Tu andas mohíno o<br />

triste.<br />

Pallpalli. A puesta de sol, inti pallpallinki: estar por<br />

ponerse el sol.<br />

Pallpalliña. Cantar sembrando las papas, Jawiwata.<br />

Idem.<br />

Pallu, q'uchallu, jillu, surpuma, warira, saxawalla.<br />

Roto, andrajoso.<br />

Pallullawi q'uchallwi. Idem.<br />

Pallumuktaña, q'uchallumuktaña, mirq'isiña.<br />

Envejecerse la ropa; isija phullumuktitu, &c.<br />

Pallu mat'akisiña. No tener empacho de andar<br />

andrajoso.<br />

Paltaña chaqaña. 3 -qi. Poner algo sobre la carga<br />

para que se lleve juntamente.<br />

Paltaxataña, chakaxataña. Lo mismo y más propio.<br />

Palta. Lo que se añade así sobre la carga.<br />

Paltani paltani khumuña. Cargar toda la recua con<br />

algo, añadiendo sobre la carga.<br />

Pampa. El campo o todo lo que está fuera del pueblo,<br />

ahora sea cuesta, ahora llano. + Todo lo bajo<br />

respecto de la mesa o poyo, la tierra llana.<br />

Pampachaña kuskachaña. Allanar el suelo.<br />

Pampachaña, llalliña t'axtaña. Exceder en algo a los<br />

otros. + Llevar a todos por un rasero, sin<br />

aceptación de personas como hará Cristo Nuestro<br />

Señor el día del juicio.<br />

Pampa jaqi, luxtatiri, jach'a ampara, ampara<br />

luxtatataki. Dadivoso, liberal o pródigo que no<br />

repara en dar.<br />

Pampa jaqi. Uno que vive a poco más o menos, sin<br />

consejo, ni prudencia.<br />

Pampa jaqi vel puruma jaqi vel atimä jaqi. Uno que<br />

no está sujeto a nadie, que vive a su albedrío.<br />

Pampa jaqi vel laka usurina maysiña. Uno que dá<br />

todo que le piden aunque no hagan más que<br />

significárselo.<br />

Pampa arusiña. Hablar sin tino, sin mirar lo que dice.<br />

Pampachaña. Quebrantar el mandamiento de otro.<br />

Pampachaña. Perdonar al culpado.<br />

Pampacharapiña. Idem.<br />

Pampachasiña. Alcanzar perdón de sus culpas.<br />

Pampachusi vel pampayruna. Ramera, mala mujer.<br />

Pampa. Pospuesto a la negación jani, significa sin<br />

falta, sin duda. Jani pampa jutaja: sin falta ninguna<br />

vendré.<br />

Panqaya. Posponese a kayuma, quieren decir<br />

muchísimo. + Kayuma panqaya jachaña: llorarse<br />

muchísimo. + Lo mismo es kayuma qunchuya: y<br />

no se juntan con otro verbo sino con jachaña.<br />

Panqara vel Wayta. Flor o pluma o cualquiera otra<br />

cosa que sirve de plumaje en el sombrero.<br />

Panqarat'asiña. Ponerse el penacho y es vocablo de<br />

los Charcas.<br />

Pankatä. Escarabajo y son de tres maneras. Ch'ära<br />

pankatä: que suele hacer pelotas de estiercól.<br />

Chucha pankatä: de color buriel que suele parecer<br />

al tiempo que siembran las papas. + Uqi pankatä:<br />

que es de color buriel de cabeza colorada y suele<br />

parecer al principio de las aguas. + Aka jallpaqa<br />

pankatäkiwa: esta allpaca es un escarabajo por ser<br />

negra como él.<br />

Pankuña, pankutaña. Topetar con alguno. + Caballo<br />

Pablo pankuna vel Pabloru.<br />

Pankurpäña. Topetando derribar en el suelo a alguno.<br />

Pankuthapitaña. Topetarse dos de ambas partes.<br />

Pankutasiña. Lastimarse con el instrumento con que<br />

uno trabaja con la barreta, cuchillo, &c.<br />

Pankuniña. Volver de alguna parte sin el avío y<br />

matalotaje que era menester. + Jaritha pankunisma:<br />

con trabajo he vuelto a tu casa, por no haber<br />

tomado nada para el camino.<br />

Pankutakixaña. Morir de algún achaque el que estaba<br />

enfermo de ordinario; y la cosa que le es achaque<br />

de muerte se pone nominativo. + Lupiru mistuwija<br />

pankutakixitu: el salir al sol me ha sido achaque de<br />

muerte.<br />

Pankunaqxaña. 3 -xi. Empobrecer. Yanqhawa<br />

pankunaqxi Pedro: mucho ha empobrecido.<br />

Pani. Nombre numeral para cosas racionales y<br />

significa dos como pä o paya para todas las demás<br />

cosas irracionales vivientes o no vivientes. Vide: pä<br />

tunka panini o pani. Doce hombres o ángeles, &c.<br />

Y para cosas irracionales dicen tunka pani, vel<br />

payani solamente.<br />

Panija. Panima, panipa, panisa. Nosotros dos,<br />

vosotros dos, ellos dos o los dos inclusive.<br />

Pankiña, pankintaña, llawuntaña. Recoger la ropa o


424 Ludovico Bertonio<br />

vestido cuando es muy ancho y dícese también de<br />

esteras y otras cosas aunque más claro es decir<br />

pankintaña o llawuntaña.<br />

Pankiraña vel apiraña. Quitar los gusanos de la<br />

papas cuando destruyen la chácara, matarlos y<br />

otras cosas así.<br />

Pankutaña. Levantar un poco la tierra para matar el<br />

gusano.<br />

Pantaña. Errar, hacer o decir una cosa por otra. + Aru<br />

paritaria, aru waxlliña: decir uno por otro, hablar<br />

mal. + Marka mayqu, Dios pantaña: dejar de tener<br />

por su pueblo, su señor por su Dios, al que<br />

verdaderamente lo es, no querer los desampararlos.<br />

Aycha pantaña: comer carne en días prohibidos.<br />

Pantasiña. Pecar carnalmente o por simple<br />

fornicación o adulterio o incesto o estrupo, o<br />

sodomía. Yuqaja wawamampi pantasi kasaratana:<br />

ya mi hijo ha pecado con tu hija, casémoslos.<br />

Pantasäña, pantastäña. Desconocer algo.<br />

Pantasä, chuqi pantasä ñaq'uta. Cabello de otro, tan<br />

lindo que lo parece.<br />

Pantäsiña. Ser desconocido de alguno.<br />

Pantantaña. Entrar en alguna casa por yerro,<br />

pensando que era otra.<br />

Pantamukuña. Errar el camino.<br />

Panti. Una flor como manzanilla blancas, coloradas o<br />

moradas. Janq'u vel wila vel ch'imaxa panti: flores<br />

de aquellos colores, pero todas de hojas como<br />

manzanilla.<br />

Panti llaquta vel qhawa. Manta o camiseta colorada<br />

o morada.<br />

Paña. Idem: pañasa. Aunque, conjunción que sirve al<br />

subjuntivo y gerundio.<br />

Paña waranqa kutisa confesasirita, jucha<br />

imantimana. Dios jan pampachiriktamti: aunque<br />

mil veces te confieses, si encubres algún pecado,<br />

en ninguna manera Dios te perdonará.<br />

Paña wilasa, janq'usa jachirikichixa. Infiernuna jani<br />

khitisa usuwiyrikiti. Aunque uno llore lágrimas de<br />

sangre en el infierno, nadie se compadecerá de él.<br />

Estas oraciones se hicieron así porque hay dos<br />

supuestos.<br />

Paña saraja sasina. Idem: paña saraja sasinsa, jani<br />

saririktati. Aunque quieras irte no te podrás ir; esta<br />

oración se hizo por gerundio porque hay un solo<br />

supuesto y es de notar, la partícula -sa puede<br />

ponerse en la conjunción paña o en el gerundio o<br />

en el subjuntivo.<br />

Papa awki vel piqu. Pelota con que ordinariamente<br />

juegan los indios o los españoles, aunque la de los<br />

indios es de lana revuelta con mucho hilo.<br />

Papallinaki vel papallitaki saraña. Andar de<br />

puntillas sin asentar el calcañar en el suelo el que<br />

anda mucho.<br />

Papalli. La parte baja del pie hacía los dedos.<br />

Pakiña. Quebrar.<br />

Pakinuqaña. 3 -qi. Quebrar en muchos pedazos.<br />

Pakisiña. Quebrarse de suyo.<br />

Pakithapiña. Quebrar leña u otra cosa y juntarla. + Y<br />

también doblar el papel sin partirle.<br />

Pakijaña. 3 -ji. Quebrar de presto.<br />

Pakusuña. Quebrar como una vara que está derecha<br />

entre otras muchas.<br />

Pakintaña. Quebrar, metiendo dentro alguna cosa, por<br />

no caber entera.<br />

Pakixtäña. Henderse un plato, cántaro, &c.<br />

Pakiwaqtaña. Quebrarse algo y caer un pedazo abajo.<br />

Pakinuqtaña. Desmenuzarse algo, haciéndose<br />

pedazos.<br />

Pakiqaña. 3 -qi Quebrar un pedazo y apartarlo.<br />

Pakixataña. Quebrar la leña y echarla en el fuego.<br />

Pakixäña. Quebrar algo para ayudar a otro, como<br />

cuando hacen alguna casa, &c.<br />

Pakijraña vel pakinuqaña. Quebrar muchos pedazos.<br />

Pakimukuña. Quebar para igualar con las demás.<br />

Pakinaqtaña. Estar por ahí en el suelo, la leña<br />

quebrada, &c.<br />

Pakinuqtaña. Quebrarse de suyo en muchos pedazos.<br />

Pakikipaña vel muthakipaña. Torcer o entortar algún<br />

palo verde u otra cosa.<br />

Pakikipa pakiruruña. Entortar muchos palos, unos<br />

hacia una parte, otros hacia otra y también quebrar<br />

mucha leña.<br />

Pakikiptaña. Doblarse algo de suyo.<br />

Pakiraña. Hacer leña en el campo quebrándola de<br />

donde nace.<br />

Pakirachaña. Ocuparse mucho tiempo en quebrar.<br />

Pakiranttaña. Quebrarse un madero del techo y<br />

hundirse algo hacia dentro.<br />

Pakirpäña. Quebrar algo y arrojar por ahí algún<br />

pedazo.<br />

Pakiyasiña. Idem: pakäsiña. Dejarse quebrar y doblar<br />

de su propósito.<br />

Pakusu pakintaña. Quebrar unos ramos de algún<br />

árbol y de otras cosas.<br />

Pakususiña. Dejarse arrancar facílmente.<br />

Pakit'aña. Quebrar algo sin despegar los pedazos. + Y<br />

doblar a otro con sus razones.<br />

Pakithapi pakiruña. Quebrar y juntar de muchas<br />

partes.<br />

Pakitataña. Quebrar y tender por el suelo.<br />

Pakixataña. Quebrar algo andando por encima, como


Vocabulario de la Lengua Aymara 425<br />

cuando andan por los tejados que quiebran las tejas<br />

o palos.<br />

Pakutusnuña. Salir un madero quebrado fuera del<br />

tejado o de otra parte.<br />

Pakutaña. Quebrar un poco de algo.<br />

Pakita pakiniqaña. Hacer callar a otros con sus<br />

razones.<br />

Paki pakiña. Frecuentativo; quebrar muchas veces.<br />

Pakirtaña. Idem: k'apurtaña. Quebrarse la punta de un<br />

clavo o palo.<br />

Paki q'urawa. Honda tejida de blanco y negro.<br />

Paki k'anaña. Tejer así.<br />

Para. La frente. + Yawri para: desvergonzado,<br />

atrevido.<br />

Paraña vel para jaqi. Uno de grande frente.<br />

Para p'axlla, para ach'iwa. Uno que tiene la frente<br />

caída hacia adelante.<br />

Para qunquru. Idem: aunque es redonda como una<br />

rodilla.<br />

Para phuju. Mollera.<br />

Parakä tunqu. Maíz muy blanco.<br />

Paraxra. La tierra, que ni es llana, ni tampoco muy<br />

montuosa.<br />

Paraxra, llut'ama. Feo de rostro.<br />

Parara. Pan de magno o de chapina y otras cosas<br />

semejantes.<br />

Parara. La piedra, sobre la cual muelen el maíz y<br />

otras cosas + Y la piedra del molino que está<br />

debajo de la rueda. + Tayka parara. Idem. + Y<br />

también la piedra donde baten los plateros como en<br />

yunque. + Nasa parara vel pallalla: de narices<br />

chatas.<br />

Parara. Espeso, dícese del sembrado.<br />

Parkaña. Cocer la sangre para comer.<br />

Phäña. Idem.<br />

Parkaki wichuña. Tener cámaras de sangre. Uju wila<br />

parkaki jakhaña: escupir cuajarones de sangre.<br />

Parqu. Cosa tuerta, como una vara, una tabla, &c.<br />

Parqu nayrani vel nayraparqu. Tuerto. + Q'isu<br />

nayrani vel q'isu nayra. Idem.<br />

Parqu kunkani vel kunka parqu. Cuellituerto.<br />

Kallachi manqa parqu p'iqiñani. Idem.<br />

Parqu parqu, q'inq'u q'inq'u, jithisu jithintata<br />

procesiona sari aywi. Ir tuerta la procesión.<br />

Parquptaña. Torcerse, entortarse.<br />

Parquptäña. Torcer, entortar. + Mutakipaña. Idem.<br />

Parirasiña. Andar solicito en hacer o aparejar algo.<br />

Parirasirapiña. Idem: andar con solicitud, aparejar lo<br />

necesario, para cualquiera obra, edificio, chácara,<br />

&c.<br />

Parijä vel Jani ch'aqarä iranaqaña. 3 -qi. Trabajar<br />

todo el día sin descansar.<br />

Pariña. Caldear el hierro o calentar piedras y se<br />

pospone, como, qala vel yawri parina asata: las<br />

papas que están algo chamuscadas del hielo.<br />

Parisiña. Cocer algo con piedras calientes que echan<br />

después en agua fría donde estan las comidas que<br />

quieren cocer de esta manera, las cuales así cocidas<br />

se llaman qalapurka.<br />

Parpa. Tuétano.<br />

Parpa. Las fuerzas. Parpa t'aqasitu vel ch'usaxitu:<br />

faltarle las fuerzas.<br />

Parpa ch'iytu. Estar enfermo, dolerle los huesos y<br />

tuétanos.<br />

Parpa juchhaña. Hacer que uno trabaje hasta<br />

cansarse o que eche los tuétanos.<br />

Parpachaña. Estar molido. Jichuru parpachituwa.<br />

Parpa juchusuña vel jallpsuña. Chupar los tuétanos.<br />

Parpa. Nombre muy ordinario de las indias.<br />

Parpa isilla. Flaco. Vide: flaco.<br />

Parpa jaru vel tukari. Flaco, que no puede<br />

arrastrarse. + Parpa entera.<br />

Pakixtäña. Henderse un plato, cántaro, &c.<br />

Pakiwaqtaña. Quebrarse algo y caer un pedazo abajo.<br />

Pakinuqtaña. Desmenuzarse algo, haciéndose<br />

pedazos.<br />

Pakiqaña. 3 -qi. Quebrar un pedazo y apartarlo.<br />

Pakixataña. Quebrar la leña y echarla en el fuego.<br />

Pakixäña. Quebrar algo para ayudar a otro, como<br />

cuando hacen alguna casa, &c.<br />

Pakijraña vel pakinuqaña. Quebrar muchos pedazos.<br />

Pakimukuña. Quebar para Igualar con las demás.<br />

Pakinaqtaña. Estar por ahí en el suelo, la leña<br />

quebrada, &c<br />

Pakinuqtaña. Quebrarse de suyo en muchos pedazos.<br />

Pakikipaña vel muthakipaña. Torcer o entortar algún<br />

palo verde u otra cosa.<br />

Pakikipa pakiruruña. Entortar muchos palos, unos<br />

hacia una parte, otros hacia otra y también quebrar<br />

mucha leña.<br />

Pakikiptaña. Doblarse algo de suyo.<br />

Pakiraña. Hacer leña en el campo quebrándola de<br />

donde nace.<br />

Pakirachaña. Ocuparse mucho tiempo en quebrar.<br />

Pakiranttaña. Quebrarse un madero del techo y<br />

hundirse algo hacia dentro.<br />

Pakirpäña. Quebrar algo y arrojar por ahí algún<br />

pedazo.<br />

Pakiyasiña. Idem: pakäsiña. Dejarse quebrar y doblar<br />

de su proposito.<br />

Pakusu pakintaña. Quebrar unos ramos de algún<br />

árbol y de otras cosas.


426 Ludovico Bertonio<br />

Pakususiña. Dejarse arrancar facílmente.<br />

Pakit'aña. Quebrar algo sin despegar los pedazos. + Y<br />

doblar a otro con sus razones.<br />

Pakithapi pakiruña. Quebrar y juntar de muchas<br />

partes.<br />

Pakitataña. Quebrar y tender por el suelo.<br />

Pakixataña. Quebrar algo andando por encima, como<br />

cuando andan por los tejados que quiebran las tejas<br />

o palos.<br />

Pakutusnuña. Salir un madero quebrado fuera del<br />

tejado o de otra parte.<br />

Pakutaña. Quebrar un poco de algo.<br />

Pakita pakinuqaña. Hacer callar a otros con sus<br />

razones.<br />

Paki pakiña. Frecuentativo; quebrar muchas veces.<br />

Pakirtaña. Idem: k'apurtaña. Quebrarse la punta de un<br />

clavo o palo.<br />

Paki q'urawa. Honda tejida de blanco y negro.<br />

Paki k'anaña. Tejer así.<br />

Para. La frente. + Yawri para: desvergonzado,<br />

atrevido.<br />

Paraña vel para jaqi. Uno de grande frente.<br />

Para p'axlla, para ach'iwa. Uno que tiene la frente<br />

calda hacia adelante.<br />

Para qunquru. Idem: aunque es redonda como una<br />

rodilla.<br />

Para phuju. Mollera.<br />

Parakä tunqu. Maíz muy blanco.<br />

Paraxra. La tierra, que ni es llana, ni tampoco muy<br />

montuosa.<br />

Paraxra, llut'ama. Feo de rostro.<br />

Parara. Pan de magno o de chapina y otras cosas<br />

semejantes.<br />

Parara. La piedra, sobre la cual muelen el maíz y<br />

otras cosas + Y la piedra del molino que está<br />

debajo de la rueda. + Tayka parara. Idem. + Y<br />

también la piedra donde baten los plateros como en<br />

yunque. + Nasa parara vel pallada: de narices<br />

chatas.<br />

Parara. Espeso, dícese del sembrado.<br />

Parkaña. Cocer la sangre para comer.<br />

Phäña. Idem.<br />

Parkaki wichuña. Tener cámaras de sangre. Uju wila<br />

parkaki jakhaña: escupir cuajaronos de sangre.<br />

Parqu. Cosa tuerta, como una vara, una tabla, &c.<br />

Parqu nayrani vel nayraparqu. Tuerto. + Q'isu<br />

nayrani vel q'isu nayra. Idem.<br />

Parqu kunkani vel kunka parqu. Cuellituerto.<br />

Kallachi manqa parqu p'iqiñani. Idem.<br />

Parqu parqu, q'inq'u q'inq'u, jithisu jithintata<br />

procesiona sari aywi. Ir tuerta la procesión.<br />

Parquptaña. Torcerse, entortarse.<br />

Parquptäña. Torcer, entortar. + Mutakipaña. Idem.<br />

Parirasiña. Andar solicito en hacer o aparejar algo.<br />

Parirasirapiña. Idem: andar con solicitud, aparejar lo<br />

necesario, para cualquiera obra, edificio, chácara,<br />

&c<br />

Parijä vel jani ch'aqarä iranaqaña. 3 -qi. Trabajar<br />

todo el día sin descansar.<br />

Pariña. Caldear el hierro o calentar piedras y se<br />

pospone, como, qala vel yawri parina asata: las<br />

papas que están algo chamuscadas del hielo.<br />

Parisiña. Cocer algo con piedras calientes que echan<br />

después en agua fría donde estan las comidas que<br />

quieren cocer de esta manera, las cuales así cocidas<br />

se llaman qalapurka.<br />

Parpa. Tuétano.<br />

Parpa. Las fuerzas. Parpa t'aqasitu vel ch'usaxitu:<br />

faltarle las fuerzas.<br />

Parpa ch'iytu. Estar enfermo, dolerle los huesos y<br />

tuétanos.<br />

Parpa juchhaña. Hacer que uno trabaje hasta<br />

cansarse o que eche los tuétanos.<br />

Parpachaña. Estar molido. Jichuru parpachituwa.<br />

Parpa juchusuña vel jallpsuña. Chupar los tuétanos.<br />

Parpa. Nombre muy ordinario de las indias.<br />

Parpa isilla. Flaco. Vide: flaco.<br />

Parpa jaru vel tukari. Flaco, que no puede<br />

arrastrarse. + Parpa jaruchithxa, jiwa jani<br />

amawituti: la muerte no me quiere por que estoy<br />

flaco.<br />

Parki. Ladera de cerro y de otras cosas. Esta es<br />

aquella parte que está poco antes de la vuelta,<br />

porque a la parte en frente de nuestros ojos llaman<br />

ajanu. + Qullu parki, uta parki, &c. + Akaparki:<br />

este lado del cuerpo.<br />

Parkinkaña. Estar a la vuelta de algún cerro, &c. +<br />

Inti parkinki: ser cerca de medio día. + Inti parkiki<br />

sari: andar el sol cerca del trópico más desviado de<br />

nuestro Zenith, que es cancro el más apartado de<br />

nosotros que estamos cerca de Capricornio.<br />

Parkirana. Lo mismo que parki.<br />

Parki arusiña. No darse bien a entender, hablar<br />

perplejamente.<br />

Parina. Pájaro grande colorado, que se cría en la<br />

laguna.<br />

Pasaña. Quemarse toda una casa, leña, ichu, &c. hasta<br />

que no queda sino sola brasa.<br />

Pasaraña. Idem.<br />

Pasaña. Quemarlo todo.<br />

Pasaräña. Idem.<br />

Paskuwaña. Hacer o celebrar la Pascua. + Ya este


Vocabulario de la Lengua Aymara 427<br />

modo toman otros, como misaña: decir misa. +<br />

Salwiña: decir la salve en canto. + Responsaña:<br />

decir o cantar el responso. + Fieliña vel pieliña: ir<br />

por las calles encomendando las ánimas a boca de<br />

noche, porque suelen decir: fieles Cristianos.<br />

Pasuña, jakhaqtaña, jamaña, wasuña. Perder la<br />

ocasión de alcanzar lo que le está bien. + janqu<br />

usnuña. Idem: vide supra: jamaña.<br />

Pasuni jaqi. Uno que muere mozo. + Y también el<br />

que no alcanza la dicha que otros.<br />

Pasusiña. Idem: no llegar a tiempo perder la buena<br />

coyuntura. + Misa, qulli, anata, &c. Perder la misa:<br />

dejar de arar, jugar, &c.<br />

Pasuña vel jamaña. Idem: Perder la coyuntura el que<br />

no acude a tiempo. + Chacha vel marmipasuña:<br />

dejar de casarse, por no haberlo hecho a su tiempo.<br />

Pata. Poyo o grada.<br />

Patapata. Muchas gradas.<br />

Patapata yawiraña. Trasquilar a panderetes. +<br />

Nayrapata manqhi, nayra, t'uxu, nayrapaqa ikiña,<br />

nayra p'iya: uno de ojos hundidos.<br />

Patarana. Andenes de los cerros naturales o<br />

artificiales, aquellos como poyos.<br />

Patarana. Pospuesto a wila; significa el vestido todo<br />

colorado. + Wila patarana mistuña: salir vestido<br />

todo de colorado. + Wila patarana saranaqaña:<br />

andar todo ensangrentado. + Wila pataranachaña:<br />

poner a uno todo de sangre.<br />

Patät'i. Poyo grande para dormir o para comer las<br />

bestia, pesebre, + cama hecha con mucho ichu,<br />

aunque no sea poyo de adobes o piedras.<br />

Patät'i jant'akusiña. Hacer la cama sobre el poyo.<br />

Patharpitaña, suk'aña, suk'athapiña. Doblar la ropa<br />

y cosas semejantes.<br />

Pataraña. Idem.<br />

Patharpiña. Torcer el hilo de dos en dos.<br />

Patharpi khiwtaña. Idem.<br />

Patharpi qhawat'asiña. Vestirse dos camisetas juntas<br />

por el frío.<br />

Patharpi utkaña vel patharpi saraña. Estar sentados<br />

o andar caminando los hombres en dos hileras.<br />

Patharpi. Pospuesto. Jaqipatharpiña: ser muchos los<br />

de un ayllu.<br />

Pata. Pospuesto. Manqhapaña: lugar de abajo.<br />

Aläpaña: lugar de arriba.<br />

Patxa. La cumbre de las casas o cerros. Uta vel qullu<br />

patxa.<br />

Patxa. Preposición: super vel supra. Mesa patxankaña:<br />

estar sobre o encima de la mesa. + Mesa patxaru<br />

mistuña: subir encima de la mesa. + Mesaxaru.<br />

Idem: p'iqiña patxa: la coronilla de la cabeza , quqa<br />

patxa: la cima del árbol, &c.<br />

Pataka. Ciento. Acerca de este y de todos los demás<br />

nombres numerales, véase el Cap. II de la 2. P. de<br />

nuestra Gramática.<br />

Pataña. Detener el agua atajándola para que no corra<br />

como en los molinos, &c.<br />

Pataktaña. Idem.<br />

Patt'aña. Idem.<br />

Patawi vel patat'awi. La toma o represa del agua.<br />

Patarpäña. Soltar el agua.<br />

Patat'asiña. Detenerse el agua de suyo.<br />

Patawaqtaña. Soltarse el agua.<br />

Pawqallani manq'a. Chuño cocido y muy bueno de<br />

comer.<br />

Pawnaqaña. 3 -qi. Dudar.<br />

Pawnaqawi. La duda.<br />

Pawnaqawi jayt'äña. Sacar a uno de duda.<br />

Pawnaqawi jaytaxaña. Deponer la duda.<br />

Pawllaña vel tukuwaña. Acabar la pared o de cubrir<br />

la casa y no es general para todas las cosas. +<br />

Kama pawllaña: acabar la mita del tambo, y de<br />

otras obligaciones que van por mita.<br />

Pawllaräña vel t'axtaräña. Acabar algo que quedaba.<br />

Pawräña. Espigar el maíz, el trigo, el ichu, la cebada,<br />

&c.<br />

Pawrächasiña. Comenzar a espigar.<br />

Pawrä. La espiga. + Aruna pawräpa arusiña: hablar<br />

bien, lo mejor y más aprobado de todos.<br />

Pawrä manq'aña. Comer lo mejor de las comidas.<br />

Pawrä umaña. Beber regaladamente.<br />

Pawrä q'ichuña. Pacer el ganado buenos pastos y<br />

hierbas.<br />

Pawtaña vel ch'üt'aña. Contonearse el hombre vano.<br />

Pawisnaqaña. Idem.<br />

Pawisilla. El hombre o mujer que se va contoneando.<br />

Pawiña. Devanar hilo revolviéndolo en la mano o de<br />

la mano al brazo. Khiwiña: haciendo ovillo.<br />

Pawikipaña. Enroscarse la culebra en algo. Asiru<br />

kayuja vel kayujaru pawikipitu: la culebra me<br />

enroscó una pierna.<br />

Pawikipasiña. Enroscarse, revolviéndose en sí<br />

mismo.<br />

Pawsu pawintaña. Devanar del huso a los dedos y de<br />

los dedos al huso.<br />

Pawit'asiña, yaphit'asiña. Revolverse la sobrepelliz<br />

en el brazo y cualquiera otra cosa. + Sombreroru<br />

tukilla pawit'asima: echa una toquilla a tu<br />

sombrero.<br />

Pi. Es una partícula de ornato, lo mismo que wa y<br />

algunas veces suple al verbo substantivo en la<br />

tercera persona del presente de indicativo (est vel


428 Ludovico Bertonio<br />

sunt) como dijimos más largamente en la 3. parte<br />

de la gramática, C. 4. § 1. Donde se enseña el uso<br />

de esta partícula.<br />

Piqixä, usunkalla. Achacoso, enfermizo.<br />

Piqaña khutaña. Moler el maíz en grano o el muqu<br />

mascado y otras cosas también. + Moler la quinua<br />

es khunaña.<br />

Piqaña. Es todo el instrumento con que muelen que<br />

son dos piedras. + La de arriba es como media luna<br />

y se dice: urquña. + La de abajo que está firme se<br />

dice: parara o tayka parara.<br />

Piqu vel papa awki. La pelota de jugar hecha de lana<br />

revuelta fuertemente, con mucho hilo.<br />

Piqusiña. Jugara la pelota.<br />

Piquwäsiña. Jugar muchos a la pelota y también<br />

pelotear a uno dándole y rempujándole.<br />

Liwiwasiña. Idem: maltratar.<br />

Piqa. La masa de maíz molido para hacer chicha.<br />

Piqacha, pichaqa. Aguja grande de una espina o de<br />

cobre o de hierro.<br />

Piquru vel piqura. El muslo de los hombres y<br />

animales, el hueso solo. Chara p'ujsa; es la carne<br />

sola.<br />

Pichaña. Limpiar y barrer, plato, uta pichama, &c.<br />

Aunque para muchas cosas hay vocablos propios.<br />

Pichantaña. Barrer, echando la basura dentro de algo.<br />

Pichusuña. Barrer, sacando la basura fuera.<br />

Picharaña. Raer la medida. + Y también limpiar la<br />

ropa, el tejado, paredes, &c.<br />

Pichathapiña. Barrer, juntando la basura.<br />

Picharpäña. Barrer y llevar la basura lejos.<br />

Picharpäña. Por metáfora significa echar a uno de su<br />

casa. Utkawi t'unampi picharpiyitu: echóme de mi<br />

casa con todo mi ajuar.<br />

Pichaña, llumiña, qaychuña. Barrer el suelo con la<br />

saya o manta arrastrándola como hacen las t'allas o<br />

mayqus y las señoras.<br />

Pichanaqaña, lluminaqaña, qaychunaqaña. Andar<br />

así arrastrando el vestido largo.<br />

Pichuña vel pichut'aña. Atar la boca del costal,<br />

bolsas, &c.<br />

Pichu wawa. El hijo o hija que nace a la postre, con<br />

que cesa la mujer de parir.<br />

Pichutaña, pichutxaña. Dejar de engendrar o parir<br />

hijos; úsase con transición pichutitu.<br />

Pichuraña. El primero a nacer de alguna mujer y no<br />

se dice de otros animales.<br />

Pichuriri. El primogénito así.<br />

Pichut'aña. Atar la extremidad de los cabellos como<br />

suelen las indias.<br />

Pichu. Un manojo de ichu, cebada, trigo o hierba. +<br />

Trigo pichu cuando el manojo es pequeño. + Si es<br />

grande dicen luku. + Chawlla pichu: pescados<br />

pequeños envueltos o metidos dentro un manojito<br />

de totora. + Ñaq'uta pichu: la punta de los cabellos<br />

atados como poco ha dijimos.<br />

Pilla. Partícula de hornato y algunas veces significa<br />

"enim" o por qué. De esta tratamos en la 3. parte de<br />

la Gramática Cap. 4. § 3.<br />

Pilla. Nombre desigual que no llega a ser tan grande<br />

como otra cosa, como los dedos que están a los<br />

lados del medio y también lo que es mayor; se dice<br />

pilla respecto del menor.<br />

Pilla pilla. Muchas cosas juntas desiguales entre sí<br />

como los dedos de la mano o los órganos.<br />

Pilla. La sobra de la comida que los indios llaman<br />

alsa. + Y también la sobra del paño después de<br />

cortado el vestido. Lo que sobra de la tasa después<br />

de enterrada, &c.<br />

Pilliri. Significa lo mismo. Tasa pilliri, manq'a pilliri,<br />

&c.<br />

Pillaña puchuwaña. Guardar algo, hacer que sobre de<br />

alguna cosa. + Manq'a pillärapiña vel pilliyiña.<br />

Pillaqäña, puchuqäña. Idem.<br />

Pillaqaña. Dejar de acudir con los demás a misa o a<br />

otras obligaciones cuando acuden todos. Misata<br />

pillaqña, yapuru pillaqña, 3 -qi. Faltar por ir a la<br />

chácara. Jakhaqt'aña. Idem: misaru jakhaqt'aña vel<br />

pillaqaña. Aunque es más general para esto<br />

jakhaqtaña que pillaqaña. Y aun de este usan<br />

cuando faltan por ir lejos del pueblo.<br />

Pilla ñaq'utani vel kayuni. Uno que tiene el cabello<br />

desigual, los pies y así de otras cosas.<br />

Pillaqa llaytu. Llawtu de los incas, tejido de diversos<br />

colorea.<br />

Pillu. Corona o cordón que usan algunas naciones de<br />

indios ponerse en la cabeza para apretar el cabello,<br />

diferente del que llaman llawtu y cualquiera corona<br />

de flores o de oro, &c. para la cabeza, se llama<br />

pillu. Ch'api pillu: corona de espinas como la de<br />

Cristo Nuestro Señor.<br />

Pillut'aña. Coronarse, ponerse la corona o cordón que<br />

dijimos.<br />

Pillut'asiña. Idem: más propio.<br />

Pillut'äña. Coronar, poner la corona o cordón a otro.<br />

Pillukipaña vel kupukipaña. Cercar, poner cerco a<br />

una casa o pueblo para que no salgan o no entren<br />

como se suele.<br />

Pillu. Es también la corona de las casas, desde donde<br />

el ichu o las tejas salen un poco fuera de las<br />

paredes por causa de las goteras. Wak'a<br />

kanchipillu: una mujer que trae su faja muy


Vocabulario de la Lengua Aymara 429<br />

deshilada.<br />

Pillu jisku. Ojotas de cordón como felpa, a uso de los<br />

indios del cuzco.<br />

Pinawa. Una mata de hierba que llaman suncho, que<br />

echa una flor amarilla.<br />

Pincha. Acequia para que corra el agua.<br />

Pinchachaña. Hacer acequia.<br />

Pinchatha umaphalli. Reventar la acequia.<br />

Pincha pakisi. Idem.<br />

Pincha uma jawikipi vel llunchikipi. Anegar el agua<br />

a la acequia.<br />

Pinchajaña, markatuma. Mujer andariega, que va<br />

siempre de casa en casa.<br />

Pinqu. El madero largo que corre por toda la cumbre<br />

de mojinete a mojinete, donde se juntan las tijeras<br />

del tejado.<br />

Pinqu qala. La piedra en lo más alto del mojinete,<br />

donde se ata el madero que llaman pinqu; a las<br />

piedras que están a los lados del mojinete de<br />

cabeza redonda donde atan los atravesaños llaman<br />

ch'axwa.<br />

Pinqullu. Flauta de hueso de que usan los indios y<br />

también eso tras que traen de Castilla.<br />

Pinqulluña. Tañer la flauta.<br />

Pinqulluri. Músico, porque de ordinario tañe también<br />

flauta. + Ch'aka pinqullu: flauta de hueso. + Kina<br />

kina pinqulla: flauta de caña. + Tupa pinqullu.<br />

Idem.<br />

Pini. Es partícula o adverbio de afirmación. Jumapini<br />

jiwayata: sin duda ninguna tú te mataste. + Muchas<br />

veces se interpone al verbo y le dá muy buenas<br />

significaciones, como se trató en la tercera parte de<br />

la gramática. Cap. 3. § 26.<br />

Pini piniña. Hablar mucho, parlar a todo tiempo.<br />

Pinipini, arunkati, arukamana. Parlero, hablador.<br />

Piña. Cualquiera cosa que cuelgan de sus topos las<br />

mujeres, como corales, caracoles, &c.<br />

Piñat'asiña. Colgarse esas cosas de los topos o de la<br />

garganta.<br />

Piñat'äña. Colgarlas a otra.<br />

Piña wawa. La criatura que no quiere apartarse de su<br />

madre.<br />

Piñasi. Pospuesto a paquma, significa uno que va a los<br />

mandados de su amo sin parar. Paquma piñasi.<br />

Piñutä. El trompo de piedra, barro o palo, que le<br />

hacen andar con el azote y correa.<br />

Piñutä jawq'aña. Dar el trompo.<br />

Piñutä vel jiñuq'ä. Trompo como aquél con que<br />

juegan los niños con correa y azote.<br />

Piñutäña, jiñuq'äña, sank'atäña. Jugar al rodeznillo<br />

que se ha dicho.<br />

Piñutäsiña. Jugar así "ad invicem". Parari laphi. La<br />

hoja de las hierbas y árboles.<br />

Pirqa. Idem.<br />

Pirarichasiña vel laphichasña. Brotar las hojas.<br />

Pirari. El redondo del topo de las indias. + Kayu<br />

pirari vel chara pirari: uno que tiene los pies anchos<br />

hacia los dedos. + Y el que tiene las piernas<br />

delgadas y de ordinario estos son apodos.<br />

Pirqaña. Hacer pared<br />

Pirqat'asiña vel Liq'it'asiña. Emparedarse,<br />

encerrarse.<br />

Pirqusuña. Levantar presto pared.<br />

Pirqantaña. Meter, gastar las piedras haciendo pared.<br />

Pirqa. La pared.<br />

Pirqataxsiña. Hacer cimiento a la pared.<br />

Pirqa irutaña. Levantarla.<br />

Pirqa chichiña vel jaraña. Derribarla.<br />

Pirqa jarusuña. Agujerearía para hacer ventana.<br />

Pirqa jurq'uña. Horadarla.<br />

Pirqa pawllaña vel t'axtaraña. Acabarla.<br />

Pirqa lluch'iña. Enlucirla.<br />

Pirqajaña. La mujer que nace cuando sus padres<br />

hacen casas.<br />

Piqa wiqu wiqu, quxu quxu. Pared que tiene muchas<br />

entradas y salidas, mal hecha.<br />

Pirqa pumpu pumpu vel jithusu jithintata. Idem.<br />

Pirqa. La hoja de los árboles y plantas como dijimos<br />

poco -ha.<br />

Pirqa muqu muqu. Que no está lisa, ni igual. )( Cuyo<br />

contrario es llusqa, kusqa y llunkuta vel sulata, lisa,<br />

llana; igual.<br />

Pisi k'ata, wallka, juk'a. Pocos o poco.<br />

Pisi chuymani jaqi. Uno de poco saber.<br />

Pisi iranaqta. He trabajado poco.<br />

Pisichaña. Trabajar poco.<br />

Pisiki kunka antutaña. Soltar poco la voz.<br />

Pisipaña. Tener poco, respecto de lo que era menester.<br />

Manq'atha, yaputha, ququtha, &c. + Misaru<br />

pisipña: no llegar a tiempo.<br />

Pisiwaña vel piswat'aña. Faltar, no bastar, no<br />

alcanzar a todos los que se va dando.<br />

Pisiptaxaña vel phintaptaxaña. Empobrecer. Wajcha<br />

tukuxaña. Idem.<br />

Pita. De una vez. Mä pitaki jiwasna: deseo morirme<br />

de una vez sin pasar tantas muertes y trabajos. +<br />

Aka pitaki ikija: de esta vez que como, iré a dormir<br />

sin más comer.<br />

Pituña, wixuña. Revolver cal o harina. + Marka<br />

pituña: revolver el pueblo.<br />

Pitukipaña vel jirukipaña. Revolver las cosas dichas.<br />

Pitusiña. Revolver esas cosas para si. + Marka pitusi:


430 Ludovico Bertonio<br />

revolver, alborosarse el pueblo.<br />

Pitu vel philu. Revolvedor. + Marka pitu, juchapitu:<br />

uno que da en qué entender o revuelve a todos con<br />

sus bachillerías.<br />

Pituthaltaña. Enturbiarse lo que estaba claro. +<br />

Marka pituthalti; alborotarse el pueblo. + Chuyma<br />

pituthalti: alborotarse de enojo o el estómago. +<br />

Chuyma pitusitu vel q'apisitu: alborotarse de enojo<br />

viendo a su enemigo.<br />

Pitutataña vel jirutataña vel k'aywitataña. Revolver<br />

huevos para tortillas y otras cosas así.<br />

Pitu vel churi vel q'illu. Calor naranjado, que tira a<br />

amarillo.<br />

Piwra, qullqa. La troje donde guardan el maíz o<br />

quinua. Sixi: es para chuño. + Uma piwra: caja del<br />

agua que suelen hacer a trechos por la cañilería de<br />

las fuentes o para detener y represar el agua, como<br />

en los molinos.<br />

Piwrat'aña vel piwrat'asiña. Echar o guardar en la<br />

troje maíz, quinua.<br />

Piwraruchaña. Idem.<br />

Piwrantasiña vel qullqantasiña. Idem: muy propio.<br />

Piwrantasxaña. Acabar de meter en la troje.<br />

Piwu. Una almorzada de papas que suelen contar a<br />

tiempo de la sementera, para adivinar si será el año<br />

bueno o malo.<br />

Piwi. Idem.<br />

Piwirutaña. Contar las dichas papas, es grande<br />

superstición.<br />

Piwuchaña. Idem: contar.<br />

Puqu jaqi. De edad madura o casi viejo. Pablo<br />

puquwa.<br />

Puquta jaqi. Fuerte o maduro.<br />

Puqutaxaña vel puquxaña. Acabar de madurar las<br />

frutas.<br />

Puqutaña vel lik'itaña. Neutro. Engordar el hombre y<br />

los otros animales.<br />

Puqutäña. Engordar. Activa.<br />

Puquxaña vel ch'ama katuxaña. Cobrar las fuerzas<br />

después de la enfermedad.<br />

Puqa. Es partícula de ornato que a veces significa<br />

"enim" como pilla;<br />

Pula vel chhuxllu. La mazorca del maíz ya seco. +<br />

Q'illu: es la mazorca verde.<br />

Pulu. La orilla de la camiseta y de la manta y de<br />

cualquiera otra cosa tejida, esto es los dos primeros<br />

hilos con que comienzan a tejer.<br />

Puluni, k'illpani, arusiña. Razonar concertadamente.<br />

Pulu pulu. Redoma o calabacita para agua.<br />

Puluchaña. Comer el convidado especialmente en<br />

algún sacrificio de ídolos.<br />

Pulucharapiña. Comer así por amor de quién le<br />

convidó.<br />

Puxulli püxa tukari. Flaco y desmedrado.<br />

Punqu. Idem: killka. La puerta por donde se entra a<br />

alguna parte. + La puerta de madera que nosotros<br />

llamamos se dice llawi entre los indios, de modo<br />

que punqu es la entrada ahora tenga puerta de<br />

madera, ahora no.<br />

Pünqu. Montón de piedrecitas, &c. como suele haber<br />

en las chácaras.<br />

Pünqu p'usu p'usuta, muq'u muq'u pirqa. Pared de<br />

muchos tolondrones.<br />

Pünqu pirqaña. Hacer pared con muchos<br />

tolondrones.<br />

Puqi. Migas a su modo, de harina, de quinua.<br />

Puqichaña. Hacer esta comida.<br />

Puruti, mik'ulli. Legumbre como frijoles, de ella<br />

colorada y de ella blanca.<br />

Puwalla, chuwasilla, apusnaqiri. Soberbio, que no se<br />

digna, ni respeta a nadie.<br />

Puwalla saranaqaña, chuwanaqaña. Vivir con<br />

soberbia y demasiada gravedad<br />

Puka, chupika. Lana o vestido colorado.<br />

Pukakiptaña. Pararse colorado.<br />

Puka kakijaña. Idem. + Y andar vestido de colorado<br />

el que no solía.<br />

Pukaki thäraña. Andar muchos de un pueblo,<br />

vestidos de colorado.<br />

Pukara. Castillo fortaleza.<br />

Pukara pirqaña. Hacer castillo.<br />

Pukararu phat'ikataña, marikataña. Acogerse<br />

huyendo a la fortaleza o castillo.<br />

Pukara makipaña. Rendirla o entrarla.<br />

Pukara tijraña, chhichhiña, qhuqhuña.<br />

Desbaratarla.<br />

Pukaray, kiymay. Dicen a uno en quien hallan todo<br />

su amparo.<br />

Pukarpäña. Dar en la cara tornescón o puñete.<br />

Puka tunqu. Maíz entreverado de blanco, negro o<br />

colorado.<br />

Puchu, pilla, allqa. Sobra de alguna cosa. Vide supra:<br />

pilla.<br />

Puchuwaña, pilläña. Quitar algo para guardarlo.<br />

Puchuqäña. Idem: pillaqäña. Idem. Guardar para<br />

alguno.<br />

Puchuqäsiña vel puchuqäsxaña. Guardar algo para<br />

sí.<br />

Puchuqaña. Idem: pillaqaña. 3 -qi. Faltar, dejar de<br />

acudir a lo que muchos de su calidad acuden.<br />

Pullchu. Arrugas del rostro y de cualquiera otra cosa.<br />

Pullchu pullchu ajanuni. Uno que tiene el rostro muy


Vocabulario de la Lengua Aymara 431<br />

arrugado.<br />

Pullchuptaña. Arrugarse algo.<br />

Pullchuthapiña vel sinqathapiña. Activos. Arrugar<br />

como los que aderezan los cuellos.<br />

Pultiña vel sajuña. Beber mucho.<br />

Pultintaña, sajuntaña. Idem: más propio.<br />

Pultutu, wayu wayu. Mate grande para llevar como<br />

frasco.<br />

Pultutu jaxumalla jaqi. Feo, hinchado de rostro,<br />

carrilludo.<br />

Pulla pulla. Cardo redondo que nace por las paredes y<br />

por los campos.<br />

Pulla qawra. Carnero medio entre lanudo y raso.<br />

Pullqiña vel pullqit'aña. Desviarse del golpe. + Y<br />

también huir de alguno, hurtarte el cuerpo por<br />

temor.<br />

Puma. León. Urqu puma: el macho. + Qachu puma: la<br />

leona.<br />

Puma qhultu. Embravecerse el león, bramar.<br />

Puma titiki qhultu. Estar hecho un león de enojo.<br />

Pumaña vel pumajaña. Comer el león a los animales<br />

que coge. Qawraja pumaraqitu: el león me comió<br />

un carnero.<br />

Puma quyllu. Papas blancas muy buenas.<br />

Puma laxra. Papa de color frailesco y colorado.<br />

Pumpiña vel lupijaña. Asolearse o abrasarse con el<br />

sol o calor o el fuego. Lupipumpitu vel lupijitu. +<br />

Lupina pumpita qanqaña. Idem. + Urujama lupi isi<br />

pumpitu: el sol cada día me quema el vestido. Nina<br />

pumpitu. Idem.<br />

Punkitataña. Idem: p'usutataña. Hincharse.<br />

Punkima vel muxstama. Son imperativos, que usan<br />

los que se huelgan del mal ajeno; cuando ven u<br />

oyen decir que sucedió alguna desgracia a su<br />

enemigo.<br />

Punki, p'usu. Cosa hinchada y aun se dice de las<br />

paredes cuando están para descostrarse.<br />

Pupa. Abeja. + Ipa pupa: abeja grande o zaino.<br />

Pupa qallu. Las abejitas que aún no han salido del<br />

panal o el mismo panal. Aunque parece más<br />

propio. Kallapara: panal de miel.<br />

Pupa uta. La colmena. + k'ak'a: es la misma que<br />

hacen las abejas.<br />

Pupa misk'i wawachi. Hacer miel la abeja.<br />

Pupana p'uñu vel pupa p'uñu, llachiwana. Panal de<br />

miel.<br />

Puni. Vide: pini. Que es lo mismo en esta provincia<br />

poco se usa de puni.<br />

Pura. Adverbio o preposición "adinuicem" vel inter.<br />

Nanakapura: entre nosotros. Jupanakapura: entre sí.<br />

Jiwasapura: entre nosotros inclusive. Apañapura:<br />

entre parientes o parientes entre sí. Wiraxuchapura:<br />

los españoles entre sí, &c. siempre pospuesto.<br />

Purapa, nayra, jinchu, kayu, ampara, &c. Ambos<br />

los ojos, oídos, pies, manos, &c.<br />

Puraka. El vientre.<br />

Puraka vel manq'a. La comida "continens pro"<br />

contento. + Purakaru mi: fue por comida.<br />

Puraka maxma. Gran bebedor, gran tinaja.<br />

Purakakamana. Comedor y bebedor "Cuius Deus<br />

venter est".<br />

Puriña. Llegar.<br />

Puriña. Aposentarse, hospedar en casa de alguno<br />

viniendo de otro pueblo. + Pedrona ukaru vel<br />

utaparu puri: fue a posar a casa de Pedro.<br />

Purikakiña. Estar aposentado por un poco de tiempo<br />

en casa de alguno<br />

Purikataña. Llegar en un día a alguna parte el que se<br />

da prisa.<br />

Purich'ukiña. Ir a posar en casa de alguno por<br />

cumplimiento.<br />

Puriwata. Llegar de presto a alguna parte sin parar.<br />

Purixaña. 3 -xi vel kutiwixaña Volver de alguna parte.<br />

Purinixaña. Idem.<br />

Purijäña, purit'äña, süjaña, süt'aña. Repartir lo que<br />

cabe a cada uno de trabajar.<br />

Purixataña, jakixataña. Alcanzar a otro en el<br />

camino.<br />

Purixataña. Dar o sobrevenir la enfermedad o enojo<br />

con transición.<br />

Purinuqaña. 3 -qi. Llegar muchos a alguna parte. +<br />

Jallu purinuqi: llover después de mucho tiempo que<br />

no había llovido.<br />

Purinuqtaña. Juntarse muchos que llegan de otras<br />

partes, como para hacer capitulo, fiestas, &c<br />

Purintaña. Casarse la mujer pobre en casa rica o un<br />

pobre entrar a servir en buena casa.<br />

Purikipa puriruruña. Ir a alguna parte muchas veces<br />

sin parar muchos días en ella.<br />

Puriraqaña. 3 -qi. Posar o aposentarse en alguna casa<br />

contra la voluntad o gusto del dueño.<br />

Puriranttaña. Llegar o cargar mucha gente en algún<br />

pueblo.<br />

Purirapiña. Ir a posar el que viene de otro pueblo a<br />

casa de alguno por darle contento.<br />

Purisiña, wakisiña, yatisiña. Ser tiempo de hacer<br />

alguna cosa. + Haber obligación de hacer algo.<br />

Yapuru mañama wakisiwa: es tiempo de chácara. +<br />

Luntatawima katäxaña purisiwa: estas obligado a<br />

volver el hurto.<br />

Puriyasiña. Permitir que otros vayan a posar a su<br />

casa. + Repartir algo entre sí, &c.


432 Ludovico Bertonio<br />

Purisu purintaña. Ir a algún pueblo o casa muchas<br />

veces y salir como los negociantes.<br />

Purit'aña. Caber algo a alguno o de hacer o de recibir.<br />

+ Limosna mayiña naru purit'itu: a mí me cabe<br />

pedir limosna. + Maya realaki naru purit'itu: a mí<br />

me cupo un real, &c.<br />

Purithapiña. Juntarse en alguna parte o pueblo los<br />

que vienen de fuera.<br />

Purithapitaña. Llegar y juntarse en uno de varias<br />

partes.<br />

Purithapi puriruruña. Idem.<br />

Puritatxaña. Volver muchos que se habían ausentado<br />

a su pueblo.<br />

Puriyaña, puräña. Traer, acarrear a casa carne o<br />

comida o al que se había ausentado.<br />

Purita. Participio. Cosa ajustada que viene bien a<br />

alguno.<br />

Puriqäña. Vengarse. Aruna vel amparana puriqïtu:<br />

vengose de mí con palabras o con las manos.<br />

Purit'äta manq'a. Comida bien guisada que tiene su<br />

punto.<br />

Purit'äña. Acertar tirando.<br />

Purux puruxtaña. Temblar la tierra. + Palpitar el<br />

corazón. + Temblar de miedo.<br />

Puruma jaqi. Hombre por sujetar, que no tiene ley ni<br />

rey.<br />

Puruma uraqi. Tierra por labrar. + O la que ha mucho<br />

que no se labra. + Qumi puruma uraqi: tierra nunca<br />

labrada.<br />

Puruma qawra. Carnero que aún no ha sido cargado.<br />

Puruma vel ch'amakapacha. Tiempo antiquísimo,<br />

cuando no había sol, según imaginaban los indios,<br />

ni muchas cosas de las que hay ahora.<br />

Puruma qamawisa jaqi. Él que no acude a las<br />

obligaciones del pueblo.<br />

Puskalla. La fruta amarilla del cardo que llaman<br />

achakana.<br />

Purukiptaña. Hincharse, salir ronchas o granos.<br />

Pusi. Cuatro.<br />

Pusixaru. El quinto en orden que viene después del<br />

cuarto.<br />

Pusi sü. Todo el universo, mundo.<br />

Pusi chikipa. Idem.<br />

Pusi kayuni. Los animales brutos. + Mä pusi<br />

kayunitawa; eres un bruto, un animal irracional.<br />

Pusikaxa, illapu Santiago. Trueno o rayo. Pusikaxa<br />

puri: caer el rayo, illapuña. Idem.<br />

Putaña, tukuña, tukuwaña. Acabar cualquiera cosa.<br />

Putakaña. Idem.<br />

Putusuña, tukusuña, mirsuña. Acabar las obras del<br />

todo.<br />

Putamukuña. Consumir, gastar o perder algo.<br />

Putu. Fogón donde guisan la comida, al cual algunas<br />

veces llaman qhiri. + Chaka putu: fogón de tres<br />

piedras.<br />

Puturu jaqhuntaña. Echar algo en el fogón, sebo u<br />

otra cosa, por alguna superstición como solían.<br />

Putu. Edificio de bóveda.<br />

Putu. Tomándolo de la lengua castellana, paciente en<br />

el pecado nefando.<br />

Putusiña. Cometer ese pecado.<br />

Putux putuxtaña. Hacer ruido con los pies el que<br />

anda, como: caballos, carneros, &c. mientras<br />

andan.<br />

Putuña, ch'axiña, liq'iña. Machucar algo.<br />

Pü pü. Tierra blanda que por la mucha humedad no<br />

está tiesa.<br />

Püxa. Vide supra: puxulli. Awti püxa vel puxulli: el<br />

niño nacido por el mes de julio o agosto, que<br />

siempre está flaco y es más propio de cameros.<br />

Puyaqu. Idem: ch'ipuqu. Uno a quien siempre echan<br />

la culpa de cualquier ladronicio, &c.<br />

Puyllu vel unancha. Señal de hilo o lana que se pone<br />

para conocer alguna cosa.<br />

Puylluña vel unanchaña. Señalar así.<br />

Puylluxataña, qullulluxataña, wara warachaña.<br />

Poner flecos de lana por la camiseta para danzar o<br />

festejar. + Warawara qhawani vel puyllulluta,<br />

qullulluta qhawani: uno que tiene la camiseta con<br />

flecos.


Vocabulario de la Lengua Aymara 433<br />

PH<br />

Phäña, jaxuwaña. Cocer la comida con agua<br />

propiamente, aunque sirve a otras cosas.<br />

Phäsiña, jaxuwasiña. Cocer comida para sí.<br />

Phäsiri warawara. La cometa con cola. Saqaqa; es<br />

cosa diferente.<br />

Phäña vel phäwi uta. Cocina.<br />

Phayiri vel phiyiri. Cocinero. + t'ant'a phiyiri:<br />

panadero. T'ant'a phäña: horno.<br />

Phakankunaqasa arusiña. Hablar con perplejidad,<br />

ahora uno, ahora otro, no acabar de explicarse.<br />

Phakankutaña. Idem: chuyma phakankutitu. Perder<br />

el tino.<br />

Phakusuña, arusuña. Descubrir lo que tenía<br />

encubierto, por importunación de alguno.<br />

Phakusuwaña. Compeler a alguno a que diga lo que<br />

no quería.<br />

Phakusuña. Desfogar la ira con palabras, "ad<br />

invicem".<br />

Phawaña vel thapiña. Sembrar cosas menudas<br />

derramando, como quinua, trigo, &c. + Kuka<br />

phawaña: derramar coca, como hacen los<br />

hechiceros.<br />

Phawaxaña. Sembrar así sobre lo sembrado "super<br />

seminare'.<br />

Phawaqasiña. Derramar coca los hechiceros en honra<br />

de sus ídolos.<br />

Phak'aña. Coger ratones con la ratonera.<br />

Phak'a. La ratonera, otro instrumento o para ello se<br />

llama jaqutiri, que es como una escudilla.<br />

Phak'ataña. Neutro. Subir de precio, venir a valer<br />

más algo.<br />

Phak'asiña. Idem.<br />

Phakasäña. Activo. Subir algo de precio, pedir más. +<br />

Aycha vel manq'a, tanka phak'asäkaki, ullusäkaki;<br />

vende muy caro, la carne, la comida, los<br />

sombreros, &c.<br />

Phakasnaqaña, apusnaqaña, jach'awanaqaña,<br />

jilasnaqaña, anchasnaqaña. Hacer del señor.<br />

Phaq'u. Rubio, rojo.<br />

Phaq'uptaña. Pararse rubio.<br />

Phaq'uptäña. Parar algo rubio. Señoranaka ñaq'utapa<br />

phaq'uptiyiri: las mujeres de Castilla enrubian los<br />

cabellos.<br />

Phaxsi. Vide: paxsi, porque este vocablo que significa<br />

luna, parece, se puede escribir sin h al principio;<br />

allí se hallarán muchas cosas tocantes a la luna o<br />

mes.<br />

Phajsaraña vel phajsaña. Aserenar el tiempo o<br />

escampar,<br />

Phajsutaña. Idem: phajsutaxaña. Alzarse las aguas<br />

por muchos días.<br />

Phajrachäña. Convencer atar a uno de pies y manos<br />

con razones.<br />

Phajsarasiña vel jawrasiña. Recrearse, desenfadarse.<br />

Phajsarasiña vel samarasiña, churaña. Dar lugar a<br />

uno para que se recree y desenfade.<br />

Phajsaririja vel aparirija. Parece que el tiempo<br />

escampara.<br />

Phajsach'ukiña. Escampar y luego llover, no acabar<br />

de escampar de propósito.<br />

Phajsatukuta. Estar mucho tiempo sin llover.<br />

Phajsatukutana iranaqaña. Trabajar en tiempo que<br />

nunca llueve.<br />

Phaxtaña vel chaxtaña. Hacer ruido el agua que cae<br />

de algún caño o de las tejas, &c.<br />

Phaxphatäña. Hacer que el agua corra o baje así.<br />

Phaxxattäña. Idem<br />

Phaxcha. Fuente que echa el agua por algún caño.<br />

Phaxchaqaña. 3 -qi. Salir el agua por el caño abajo.<br />

Phaxtusnuña. Salir el agua hacia arriba.<br />

Phaxcha. Es también un instrumento de madera con<br />

que beben chicha por pasatiempo corriendo<br />

encañada. + Y cualquiera cosa que corra, salga por<br />

caño se llama phaxcha. + Puma phaxcha: agua que<br />

sale como por boca de león, si el caño tiene tal<br />

figura.<br />

Phaxtalaña. Cesar la lluvia, la calentura, &c.<br />

Phaxchaqtaña, phallaqtaña. Reventar de suyo la<br />

acequia.<br />

Phaxranttaña. Hacer ruido el agua que cae de lo alto<br />

o como goteras o como de caño.<br />

Phalta. Fruta de esta tierra que se da en los Yungas,<br />

que también llamamos palta.<br />

Phaltu, ch'apaqa, tana, jija. Carne o chuño y<br />

cualquiera comida mal guisada, sin sal, ni el punto<br />

que conviene.<br />

Phaltuxaña, jijaxaña. Perder el buen gusto la comida<br />

cuando le añaden mucha agua a otra cosa.<br />

Phaltüru. Día sin provecho, día de enfado.<br />

Phaltürunkaña. Tener un día de enfado, desabrido,<br />

&c.<br />

Phalturäsiña amijasiña. Enfadarse de algo.<br />

Phaltüru. La persona que da enfado o hastío con su<br />

condición.<br />

Phaltüruwaña vel amijasäña. Enfadarse de alguna<br />

persona, de quien antes gustaba. Construyese como<br />

amijäña.<br />

Phalaña. Hacer sogas de ichu torciéndole con las<br />

palmas de las manos. + Nina phalaña; sacar


434 Ludovico Bertonio<br />

lumbre, dando vueltas con un palillo sobre otro<br />

palo muy seco, como quién taladra algo. + Nina<br />

phalusuña. Idem.<br />

Phalaña. Horadar como con taladro. + Kulajaña vel<br />

p'iyajaña. Idem.<br />

Phalakipña, k'ak'ukipaña, jakikipaña. Torcer muy<br />

liso alguna cosa.<br />

Phala. Soga de lana o ichu, aunque wiska, es la de<br />

lana.<br />

Phalata jaqi, qamquta. Idem: qhachuta jaqi.<br />

Hermoso, bien hecho.<br />

Phallaña p'ataxtaña. Reventar, phallusuña. Idem.<br />

Phallayaña, p'ataxtäña. Reventar. Activo.<br />

Phallaqaña. 3 -qi. Parir o reventar el agua represada,<br />

sangre y cosas semejantes.<br />

Phallawaqtaña. Idem.<br />

Phallaxaña. 3 -xi. Volver a reventar otra vez.<br />

Phallajraña. Reventar por muchas partes el agua o<br />

animales, &c. Y desmenuzarse en pedazos.<br />

Phallaxtaña. Reventar.<br />

Phallanuqaña. 3 -qi. Reventar por muchas partes.<br />

Phallatataña. Idem.<br />

Phat'axtaña. Reventar el agua represada.<br />

Phallanuqaña. Idem.<br />

Phallakipa phallaruruña. Idem.<br />

Phallakiptaña. Estar ya la criatura crecida en el<br />

vientre, para en breve nacer; y así de los corderos.<br />

Phallarpäña. Activo y Neutro. Desaguar el agua,<br />

encaminándola por otra parte. + Y también<br />

desaguarse de suyo a otra parte; pero en esta<br />

significación se pronuncia sin aspiración porque<br />

viene de phallaña, que significa desaguar.<br />

Phallatataña, lumchitataña, jawitataña. Anegar,<br />

extenderse el agua por algún lugar o llanada,<br />

reventando de donde estaba represada.<br />

Phanqaña, ullt'aña. Conocer.<br />

Phanqathapitaña vel ullthapitaña. Conocerse de<br />

repente.<br />

Phanqasxaña vel ullt'asxaña. Reconocer a uno que<br />

mucho tiempo no parecía.<br />

Phanqaña, pisina alasiña. Comprar barato.<br />

Phanqasäña, chikasäña. Medir para ver si son<br />

iguales.<br />

Phank'uña, phäña. Cocer carne cuando son grandes<br />

pedazos.<br />

Phank'aña. 3 -k'i. Quebrar piedra en pedazos<br />

menudos. Phiq'iñawa phank'itu.<br />

Phank'aqaña. 3 -qi. Cortar un pedazo de piedra,<br />

como cuando saliese demasiado, &c.<br />

Phank'araña. Idem.<br />

Phak'usuña. Sacar lumbre con pedernal.<br />

Phank'awaqtaña, willk'iwaqtaña, jalawaqtaña.<br />

Quebrarse de suyo un pedazo de piedra.<br />

Phank'axtaña, willk'ixtaña, jalaqtaña. Idem.<br />

Phank'arpäña, liq'irpäña. Quebrar la piedra dándole<br />

con algo. + Y también apuñetear a uno.<br />

Phank'asiña vel t'uxrusiña. Quebrarse las piedras<br />

unas con otras.<br />

Phank'athapiña vel t'uxruthapiña. Idem.<br />

Phank'antasiña vel p'iyantasiña. Descalabrarse, "ad<br />

invicem".<br />

Phant'a. El capirote que se ponen en la cabeza las<br />

mujeres Lupacas.<br />

Phant'at'aña. Ponérsele.<br />

Phant'at'asiña. Idem.<br />

Phant'at'äña. Ponerle a otra.<br />

Phant'a llint'a. Aquella parte del capirote que<br />

levantan o redoblan hacia arriba las Lupacas, lo<br />

cual no usan las Collas<br />

Phant'a wich'inka. La parte del capirote que cae a las<br />

espaldas.<br />

Phaphantaña vel k'iñantaña. Abollar algo<br />

Phaphantasiña, k'iñantasiña. Abollarse de suyo.<br />

Phapharanttaña vel k'iñaranttaña. Abollarse. + Y<br />

también hundirse el techo y cosas semejantes.<br />

Phaphatasiña. Lastimarse la cabeza cayendo.<br />

P'iyat'asiña. Idem.<br />

Phaphataña. Sumirse en arena o tierra especialmente<br />

cuando están cavando en ella.<br />

Phaphanuqaña vel phapharanttaña. Hundirse la<br />

tierra, &c.<br />

Phapharanttäña. Hundir a otro o ser causa de ello.<br />

Phara, waña. Seco.<br />

Pharaxaña, wañaxaña. Secarse.<br />

Pharataña, wañataña. Idem.<br />

Phaphathaltaña. Descostrarse lo enlucido.<br />

Phara uta, mirq'i uta. Casa vieja que tiene el techo<br />

gastado. + Warawara, p'iya p'iya uta, qaqallinka<br />

uta: cuando los agujeros del techo o cubierta son<br />

grandes.<br />

Pharantaña, wañantaña. Menguar el mar o laguna.<br />

Phara uruña. Podrirse la madera del techo con el<br />

agua y sol. Y también el ichu de las casas.<br />

Pharusuña vel wañusuña. Podrirse así la madera, &c.<br />

Phararitu vel wañjwitu. Tener la boca seca de sed.<br />

Pharax pharaxtaña, watax wataxtaña, jiskal<br />

jiskaltaña. Palpitar los ojos o otra parte del cuerpo,<br />

con transición.<br />

Pharaqiña. Idem: con transición.<br />

Pharaqiña. Estar las fuerzas enteras como de uno que<br />

ha llegado a la edad perfecta; ni mozo, ni viejo. +<br />

Ch'ama' pharaqitu, ch'amapa pharaqikakiwa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 435<br />

Pharaqinaqaña. Trabajar sin sentir cansancio, como<br />

fuerte.<br />

Phara phara wayta. Penacho hecho de plumas<br />

pegadas en forma de flor y con el aire se menea<br />

mucho.<br />

Pharara anataña. Dar brincos y saltos como cuando<br />

azotan a algún muchacho o el enfermo que da<br />

muchos vuelcos sin sosegar.<br />

Phararäña vel anatäña, pharara anatäña. Hacer que<br />

uno dé brincos y saltos.<br />

Pharirasña. Aderezar la comida de presto, algunos<br />

parece que pronuncian este vocablo con p simple<br />

sin aspiración.<br />

Pharpharäña. Hacer cualquier cosa bien hecha con<br />

mucha voluntad y gusto y usan de este vocablo los<br />

que cuentan de sí o de otro que hacen algo con<br />

mucha voluntad, en servicio de otro.<br />

Phaq'i jaqi, qhana jaqi phaq'i chuymani. Hombre<br />

llano que procede sin doblez. )( Su contrario es<br />

manqhini.<br />

Phaq'iptaña, q'apaptaña. Mostrarse llano, tratable,<br />

regocijado, &c.<br />

Phaq'i tukuña. Allanarse en el trato el que no se<br />

humanaba con nadie. + Hablar, reír el que no solía.<br />

Pharax pharaxwaqtaña, tünaqaña, jalanaqaña.<br />

Andar muy diligente y solícito.<br />

Pharartata, participio vel t'ururtata. Cabello o<br />

hierba seca que de suyo se corta y cae como cosa<br />

quemada del hielo.<br />

Phararaqiña. Andar diligente.<br />

Pharaqinaqaña. Idem: más propio.<br />

Phark'a juxsa vel juxsalla llallawa. Cosa<br />

monstruosa, pie o mano que tiene más o menos de<br />

lo que da naturaleza.<br />

Pharariña. Blandear, menearse las hojas o la lanza o<br />

plumajes, &c.<br />

Phararäña. Blandear, menear la lanza, &c.<br />

Phasa. Tierra o greda, que los indios comen con<br />

papas, salsa de los indios.<br />

Phasaña, iqaptaña. Aflojarse lo que estaba tirante.<br />

Phasäña, iqaptäña. Aflojar lo que estaba tirante. )( Su<br />

contrario es tartäña y wayt'aña.<br />

Phast'äña. Idem.<br />

Phasatäña. Aflojar las ataduras al que está<br />

fuertemente atado.<br />

Phastu anuqara. Perro grande como mastín.<br />

Phatanka. El vientre de los animales que tiene ojos,<br />

donde se junta la comida. + Phatanka larama: gran<br />

comedor.<br />

Phatanka qatati vel puraka qatati. Barrigudo, de<br />

grande panza o gran comedor.<br />

Phat'amiña vel chikaña, lakiña. Partir por medio<br />

pan, queso, trigo, &c. Ch'axtaña: es para madera.<br />

Phat'ami vel chika. La mitad.<br />

Phat'ama. Idem.<br />

Phasaqäña. 3 -qi. Consumir la comida, plata, &c.<br />

Wawanakaja alluxa qullqi phasaqïtu: mis hijos me<br />

han gastado mucho dinero en cosas de comer.<br />

Phasaqäyaña. 3 -qayi. Verbo activo. Hacer o ser<br />

causa que otro gaste.<br />

Phat'aña vel khariña. Cortar. Isi phat'araqitu: cortado<br />

me ha el vestido con golpes de piedra, dícese de<br />

todo.<br />

Phat'aña vel phat'jaña. Sentenciar, decidir pleitos el<br />

juez. Jakijaña vel jakirpaña. Idem.<br />

Phat'aqaña. Lastimar las manos o pies el que hace<br />

algo con las piedras o que las lleva, &c.<br />

Phat'a. El cordero que puede ya ponerse con los<br />

mayorcillos o con las ankutas.<br />

Phat'achaña. Apartar los corderos y ponerlos entre las<br />

ankutas o contarlos por tales.<br />

Phat'iri. El mayordomo que tiene cuidado de apartar<br />

el ganado.<br />

Phat'a vel mira. Los corderos del multiplico.<br />

¿Qayqaphat'a mistu jicha mara? ¿Cuántos hay de<br />

multiplico este año?<br />

Phat'achasiña, tantasiña. Juntarse toda la parcialidad<br />

para hacer alguna obra, donde es menester gente.<br />

Phat'achaña, süchaña. Juntar toda la gente para<br />

obras o para la fiesta.<br />

Phat'iru vel muquru puriña. Llegar a buena<br />

coyuntura.<br />

Phat'i. Aguacero que suele haber al tiempo de<br />

comenzar a sembrar la quinua.<br />

Phat'iña, mitiqaña, mariña. Huir.<br />

Phat'iqaña. 3 -qi. Huir fuera del pueblo<br />

Phat'iqataña. Acogerse a alguna parte huyendo.<br />

Phat'iqataña. La guarida.<br />

Phat'ijraña. Huir a muchas partes.<br />

Phat'imukuña. Huirse por ahí, donde no se sabe.<br />

Phat'kipaña. Huir saltando las bardas o cerca de<br />

alguna casa.<br />

Phat'iraña. Acogerse a alguno huyendo.<br />

Phat'irapiña. Huir de alguno.<br />

Phat'istaqaña. Encontrarse de repente con alguno,<br />

huyendo.<br />

Phat'ithaptaña. Encontrarse los que vienen huyendo<br />

de partes contrarias.<br />

Phat'utaña. Escabullerse luego.<br />

Phat'usuña. Salir huyendo.<br />

Phat'usuwaña. Dejar huir a alguno.<br />

Phat'äña. Idem. Y también llevar a alguno huyendo.


436 Ludovico Bertonio<br />

Phat'äña. Llevar huyendo, vuestra señora. Egiptoru<br />

wawapa pat'äsina vel phatäña: huyó a Egipto con<br />

su hijo.<br />

Phat'axtaña. Reventar el agua represada.<br />

Phat'awaqaña. Desgajar las ramas de los árboles.<br />

Phathu. Tupido, cuyo contrario es llaja.<br />

Phathu sawuña. Tejer tupido.<br />

Phathuchaña. Idem.<br />

Phathu vel k'isk'i isi. Ropa tupida.<br />

Phathu ajanuni. Cari ancho.<br />

Phathu jant'akuña. Tender mucho ichu o cosas<br />

semejantes en el suelo.<br />

Phathu phawaña vel thapiña. Sembrar quinua o trigo<br />

echando demasiado. + T'int'i phawaña vel<br />

t'intisjataña. Idem.<br />

Phathusjataña. Idem.<br />

Phaturaña vel yawiraña. Trasquilar el camero.<br />

Phatiqaña. 3 -qi, ch'amapa phatiqi. Tiene muchas<br />

fuerzas. Arusi phatiqaña, jaychasi, sara, &c.<br />

Hablar, reñir, andar mucho, &c.<br />

Phakankunaqaña. 3 -qi vel pantanaqaña Andar<br />

perplejo, dudoso.<br />

Phakankuña. Estar perplejo.<br />

Phakankuwaña. Hacer estar dudoso y perplejo a<br />

alguno.<br />

Phiq'iña vel ch'unch'u vel chijna. La cabeza:<br />

Phiq'i. Idem.<br />

Phiq'iña kayuni sät'aña. Ponerse de cabeza en el<br />

suelo y los pies arriba. + Y por metáfora significa<br />

porfiar en que no hará lo que le aconsejan.<br />

Phiq'iña kayuni ch'aqukataña. Crucificar cabeza<br />

abajo como hicieron a San Pedro.<br />

Phiq'iña qatati. De gran cabeza.<br />

Phiq'iña saytu. De cabeza ahusada.<br />

Phiq'iña sawu. Idem.<br />

Phiq'iña muq'u. Cabiz redondo.<br />

Phiq'iña sutiqä vel pallada. De cabeza aplastada.<br />

Phiq'iñanchaña. Dar a uno en la cabeza con la mano<br />

o con otra cosa.<br />

Phiq'iña aymuraña vel jiwayaja saña. Desear matar<br />

a alguno o verle muerto ya.<br />

Phiq'iña aymurataja kawki sari. Dónde está mi<br />

enemigo a quién deseo quitar o ver quitada la<br />

cabeza.<br />

Phiq'iña p'iyaña. Descalabrar.<br />

Phiq'iñana puriraña. Quebrar la cabeza a alguno con<br />

palo o con demasiado hablar.<br />

Phiq'iña. Algunos pronuncian con p' diciendo p'iq'iña.<br />

Entiendo que es más propio como aquí la ponemos.<br />

Otras frases pertenecientes a este vocablo se<br />

hallarán en tercera parte en su lugar.<br />

Phinqa vel qhaxsi jaqi. Hombre sin honra, afrentoso.<br />

Phinqasiña qhaxsisiña. Afrentarse, avergonzarse.<br />

Phinqaru vel qhaxsiru tukuña. Estar afrentado,<br />

avergonzado el que no lo era, perder su honra.<br />

Phiqhi. La abertura del axsu de la mujer por donde<br />

saca los brazos. Luqusu: es la abertura de la<br />

camiseta, por donde el indio saca los brazos.<br />

Phiqhiruchasiña. Meterse algo en el seno la mujer<br />

por aquella abertura del axsu cuando está ceñida<br />

con su faja.<br />

Phiqhirusiña. Dormir dos o tres así dentro de la saya.<br />

Phiqhirusita ikiskaña. Idem.<br />

Phiqhisqaña. Idem<br />

Phiqhiru chillantaña. Meterse algo en el seno la<br />

mujer cuando está fajada. + K'inchuru chillantaña<br />

k'inchurusiña: meter algo entre la faja que traen las<br />

indias.<br />

Phichaqa. Espina larga que sirve de aguja para coser<br />

y también para prender el manto en lugar de pichi<br />

de plata o pito.<br />

Phichaqat'asiña. Prender el manto con ella u otra<br />

cualquiera ropa de envoltorio, para lo cual es más<br />

ordinario. T'irijaña.<br />

Phichaqana t'irijasiña. Idem.<br />

Phichaqana t'impusjasiña. Redoblarse el axsu hacia<br />

arriba prendiéndole con esta espina que sirve<br />

también de alfiler.<br />

Phichaqa phiturusiña. Prenderse el axsuo en la<br />

abertura que hace en las espaldas en lugar de topos<br />

de plata<br />

Phichaqan chanipa. Valor de un alfiler. + Jani<br />

phichaqan chanipa: no vale un alfiler.<br />

Phichaña. Echar leña en el fuego para calentarse.<br />

Phichasiña vel juxsaptaña. Calentarse a la lumbre.<br />

Phich'i. El topo chiquito con que prenden su manto<br />

por delante las mujeres.<br />

Phich'it'asiña. Prenderse el manto o ponerse en el<br />

capirote este topo chiquito.<br />

Phich'i usu. Divieso o sarna o encordios + Ch'upu<br />

usu: parece lo propio.<br />

Phichu. La punta de la lana que quitan antes de hilar.<br />

Phichuraña. Quitarla de la lana.<br />

Phichu k'icharaña. Idem.<br />

Phichu. Especie o género de algo.<br />

Phichu amka. Papas de una misma color figura o<br />

especie. Pa phichu: trigo, jupha, qawra, caballo,<br />

&c. Trigo, quinua, carneros, caballos, de una<br />

misma manera, figura, color o género. Janq'u<br />

pichu, wila phichu, ch'ära phichu, larama phichu,<br />

&c. colorado, negro, azul, &c. sin mezcla de otras<br />

colores.


Vocabulario de la Lengua Aymara 437<br />

Phichu phichu. De muchas maneras, figuras, colores,<br />

especies, &c<br />

Phichu phichu mutuña. Todos los géneros, maneras<br />

de tormentos, &c.<br />

Phichu. Las pestañas de los ojos. + Nayra phichuna<br />

jamp'atiña: arrancarse las pestañas, adorando los<br />

ídolos o guacas. + Nayra phichuña phustiriña:<br />

soplar las pestañas hacia las guacas adorándolas.<br />

Phichu. La fama buena o mala el blasón y gloria.<br />

Muxsa chuymampi Dios layku mutuña<br />

santunakana phichupapi: el padecer por Dios es<br />

gloria y blasón de los santos. Luntataña pedrona<br />

phichupapi: la fama y gloria de pedro es hurtar.<br />

Phichuni vel yatita, ullt'ata. Conocido. + Qhapaqa<br />

phichuni: el que tiene fama de rico. + Wajchanaka<br />

khuyiri phichuni: que tiene fama de limosnero, &c.<br />

Phichunit'äña. Ser causa de que alguno tenga fama<br />

de algo<br />

Phichunichaña. Idem.<br />

Phichut'äña. Idem: jumakipi luntata phichut'iyitta. Tú<br />

eres la causa que yo tenga fama de ladrón.<br />

Phichunchä. Un pajarillo pardo.<br />

Phichunchäna larukipata yanqhawa siriña. Oyendo<br />

cantar a la pichunchä, tómelo por mal agüero.<br />

Phichunchä laru. Reir este pajarito, parecer que ríe.<br />

Phiyiri. Cocinero, guisandero. + Q'atawi phayiri: él<br />

que cuece la cal, &c.<br />

Phik'i amka. Papa medio podrida o la que nace<br />

pegada a otra en el troje, antes de sembrar.<br />

Phik'i apilla. Oca medio podrida de la manera dicha.<br />

Philu, khurkhu, qama ch'axmi, jucha waxlli,<br />

juchapitu. Revoltoso, bachiller, pleitista,<br />

Philuña. Revolver a otros con sus bachillerías.<br />

Philli philliña. Hablar entre dientes.<br />

Phichi phichiña. Idem: kuna philli phillitña. Que<br />

hablas de mí entre dientes.<br />

Phillmiña, phillmiraña vel jama phillmiraña.<br />

Activo. Tener flujo.<br />

Phillminuqaña. 3 -qi. Abrirse las papas cuando hierve<br />

mucho la olla dónde se cuecen.<br />

Phillminuqtaña qhirqinuqtaña. Idem: y también<br />

abrirse la tierra con la mucha lluvia o temblor.<br />

Phillmitatña. Abrirse así por muchas partes la tierra<br />

cuando es montuosa y cuesta + Y siendo llana:<br />

ch'änuqtaña o ch'ätattaña. Laxratattaña.<br />

Phina. El montón de papas que hacen luego después<br />

de cogidas cubierto de ichu. + La troje donde las<br />

guardan en sus casas.<br />

Phinaña. Amontonar así las papas.<br />

Phiñu ankuta. Cordero de un año gordo + Phiñu<br />

wawa: niño gordito.<br />

Phiñu amka. Papa prolongadilla.<br />

Phiñu tanka, sayt'u ch'unta tanka. Sombrero alto.<br />

Pinchaña. Volcar los terrones cuando van<br />

barbechando, es propio oficio de mujer.<br />

Phinkuña phinkutaña. Hablar seguro y perplejo.<br />

Phinchuwaña. Ser causa de reñir o dar ocasión a otro<br />

para ello.<br />

Phinta, pisi, wallka, k'ata. Poco o pocos.<br />

Phinta qawrani, phinta qullqini. &c. Veo que tiene<br />

pocos cameros, poca plata, &c.<br />

Phinta chuymani. Uno de poco saber.<br />

Phinta ch'amani. De pocas fuerzas.<br />

Phintaru vel pisiru jakhuta. Tener en poco.<br />

Phinthaptaña vel phintaxaña. Disminuirse el<br />

número. + Manq'aja, ch'amaja phinthaptitu:<br />

disminuido se ha mi comida, mis fuerzas, &c.<br />

Phintawaxaña. Idem.<br />

Phint'ukipaña, llawukipaña. Envolver a los niños y<br />

cualquiera otra cosa con algún paño o ropa.<br />

Phintunuqaña, llawunuqaña. Arropar, envolver al<br />

que está echado, cobijándolo.<br />

Phintuthapisiña vel llawuthapisiña. Arroparse,<br />

cobijarse a sí mismo.<br />

Phintuña, llawuña. Envolver otra cosa.<br />

Phiñuta phiñutäña. Dar mucha prisa a alguno en<br />

alguna obra.<br />

Phiñu vel phuñi. Aristas o cabello de la mazorca del<br />

maíz.<br />

Phirk'i vel jachu. Mil o número grandísimo.<br />

Phirk'i phirk'i. Número infinito o millares de<br />

millares.<br />

Phiruru. El rodeznillo que ponen en el huso para hilar<br />

las mujeres.<br />

Phiruru jalaña vel tumaña. Andar o volverse<br />

alrededor como el rodeznillo. Alaxpachanaka<br />

phiruruki jali.<br />

Phiruruchasiña, mixachasiña. Enroscarse en sí la<br />

culebra.<br />

Phiruruthaptaña, mixathaptaña. Idem.<br />

Phiruräña tumäña. Mover, traer alrededor al que<br />

azotan y otras cosas.<br />

Phiruruthapiña vel mathapäña. Juntar gente,<br />

carneros, &c.<br />

Phiruruthapitäña vel mulluq'uthapitaña. Juntarse<br />

en rueda mucha gente, &c.<br />

Phirurätaki tantasiña. Idem:<br />

Phiruruki. Idem: mulluq'uki awatiña. Guardar el<br />

ganado teniéndole junto.<br />

Phiruräqaki, anatäqaki, piñtäjaki jawq'aña. Azotar<br />

a uno, trayéndole alrededor.<br />

Phisqa. Nombre numeral, cinco.


438 Ludovico Bertonio<br />

Phisqa tunka. Cincuenta.<br />

Phisqa pataka. Quinientos, &c.<br />

Phisqachaña. Poner cinco en la cuenta cuando la<br />

hacen por piedrecitas.<br />

Phisqa. Es también un dado de palo, con que juegan<br />

como a la taba.<br />

Phiskasiña. Jugar con él.<br />

Phiskuña, thijmiña, sulaña. Untar o embadurnar.<br />

Phiskukipaña, sulakipaña, thijmikipaña. Untarlo<br />

todo.<br />

Phiskuqaña, sulaqaña, thijmiqaña. 3 -qi. Quitar el<br />

barro o cualquiera inmundicia.<br />

Phiskuraña, sularaña. Idem. + Y también acariciar a<br />

alguno, trayéndole la mano por el rostro.<br />

Phiskurasiña, sularasiña. Aderezarse, pulirse<br />

afeitándose.<br />

Phiskuqasiña, sulaqasiña. Idem.<br />

Phiskurpäña vel t'axllirpäña. Dar palmadas o<br />

bofetadas a alguno.<br />

Phiskurtxaña, apartxaña vel phichartxaña.<br />

Quitarse, descostrarse lo que está sucio o<br />

embarnizado.<br />

Phiskuthapiña, qhumathapiña, ichuthapiña.<br />

Abrazar.<br />

Phiskuthapisiña, qhumathapisiña, ichuthapisiña.<br />

Abrazarse "ad invicem".<br />

Phiskuthapisäña, amikusäña. Hacer que se abracen<br />

y sean amigos.<br />

Phiskuthapäsiña, qhumathapäsiña, ichuthapäsiña.<br />

Dejarse abrazar.<br />

Phiskuntaña, qhumantaña. Llevar dentro a alguno,<br />

abrazándose con él.<br />

Phisna, kawayu tupa. Cosa ligera )( Cuyo contrario<br />

es: jathi vel wini.<br />

Phisnaptaña. Volverse ligero lo que antes pesaba.<br />

Phisnaptäña. Hacer que algo sea ligero,<br />

adelgazándolo o quitándole algo.<br />

Phiswaña, tukarit'aja. Enflaquecer.<br />

Phiswaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Phiswamukuña chulluña. Idem: por mucho ayunar o<br />

por enfermedad, &c.<br />

Phitu. El topo con que las indias prenden su axsu o<br />

saya en la abertura de los hombros.<br />

Phituräña vel phitutäña. Poner el topo a otra.<br />

Phituräsiña vel phitut'asiña. Ponérsele a sí misma.<br />

Phituña vel pakiña. Quebrar leña o palo.<br />

Phit'uraña, pakiraña. Cortar la punta o extremidad<br />

de alguna cosa.<br />

Phit'uraña vel k'ichiraña. Despavilar la candela, &c.<br />

+ Y acortar la plática o sermón, &c.<br />

Phit'uräña vel allqäña. Cortar la plática, no dejar<br />

decir a otro todo lo que iba a decir. + Aru<br />

phit'uriyitu: no me dejó decir.<br />

Phituxtaña. Cansarse.<br />

Phit'ujaña. Cortar.<br />

Phuqhaña. Henchir; verbo general para todas las<br />

cosas.<br />

Phuqhajraña. Henchir muchas vasijas, cofres, &c.<br />

Phuqhaxataña. Henchir más.<br />

Phuqhanuqaña. Neutro. Estar llena la fuente o<br />

laguna. + O la casa de gente, &c. Usan esto para<br />

basijas.<br />

Phuqhasiña vel phuqat'aña. Estar llena la vasija de<br />

agua.<br />

Phuqhanuqaña. Henchir muchas vasijas. Ut Supra.<br />

Phuqhantaña. Henchir mucho.<br />

Phuqharanttaña. Llenarse la casa de mucha gente.<br />

Phuqhusu phuqantaña. Henchirse y vaciarse muchas<br />

veces la casa de gente. + Aka iglesiaru jaqinaka<br />

phuqhusu phuqhanti.<br />

Phuqhat'aña. Henchir alguna cosa con presteza.<br />

Phuqhathaptaña. Llenarse de gente el pueblo cuando<br />

viene de diversas partes o el mar de agua y cosas<br />

semejantes.<br />

Phuqhathapi phuqaruña. Idem.<br />

Phuqhathaltaña. Henchirse de gente la casa o pueblo.<br />

Phuqhatataña. Idem: phuqatatña. Idem.<br />

Phuqhasiña. Idem: ajusuña. Pagar, cumplir toda la<br />

deuda.<br />

Phuqhususiña. Idem: satisfacer.<br />

Phuqha. Lleno. Puraka phuqhaki umaña: beber hasta<br />

satisfacerse, sin emborracharse.<br />

Phuqtaña vel t'axlliña. Abofetear.<br />

Phucha. Hija. Yuqa: hijo.<br />

Phuchani, awkini. Padre e hija.<br />

Phuchani, taykani. Madre e hija.<br />

Phukhu. Olla. + Ituxataña: poner la olla en el fogón o<br />

sobre otra cosa. + Itutaña. Idem. + Ituraña: quitarla.<br />

Phuku yana. Olla toda negra y también el negro<br />

Ethiope.<br />

Phukuchaña. No empollar el huevo; sacarle huevo<br />

después de haber estado sobre él la gallina, &c. )(<br />

Su contrario. Sillkusuña. Si es uno solo o dos y así<br />

son muchos. Anusuña: empollar.<br />

Phukuchata k'awna. El huevo huero.<br />

Phukuch'uqasña. Jugar con cascaras de huevo en<br />

lugar de olla.<br />

Phukuchu. Ampolla que anda levantada sobre el<br />

agua, cuando llueve o las que hacen los niños con<br />

el cañuto.<br />

Phukuchusnuña. Levantarse las ampollas del agua o<br />

en la mano. Ampara phukuchusnutu.


Vocabulario de la Lengua Aymara 439<br />

Phukuchu ätusnu. Idem.<br />

Phukuchuchasiña. Hacer estas ampollas jugando los<br />

niños.<br />

Phuq'a puq'a. Hongos grandes. Jach'aqalla: son los<br />

chicos. + Ch'unch'u phuq'a phuq'a: uno de cabeza<br />

redonda.<br />

Phuk'u. Una escudillita en que comen locros o algún<br />

regalo semejante. Jilli phuk'u vel chuwa.<br />

Phuxpunaqaña kuykunaqaña. 3 -qi. Andar afligido<br />

del frío o de la hambre.<br />

Phuxputhapiña, kuykuthapiña. Estar encogido así<br />

por el frío o por la hambre o miedo que no osa<br />

sacar el rostro.<br />

Phujru. Hondo, hoyo. Vide: phutunqu.<br />

Phujru chuwa vel phutunqu chuwa. Escudilla honda<br />

ordinaria. + Yuru chuwa vel jayu phujru chuwa.<br />

Idem.<br />

Phujtiri. Cosa tejida como esclavina, que tiene por<br />

arriba unos como mechones de lana.<br />

Phujtiri, waywaylliri, q'uña t'awrani chusi.<br />

Esclavina u otra pieza tejida así para abrigarse del<br />

frío.<br />

Phuju. Manantial de agua.<br />

Phuju phuju. Tierra de muchos manantiales.<br />

Phullusiña vel q'apisiña. Enojarse de presto.<br />

Wallaxkiptaña. Idem.<br />

Phulluxkiptaña. Salir fuera de sí por el mucho<br />

aceleramiento.<br />

Phuxllutusnuña vel wallaxtusnuña. Acelerarse.<br />

Phuxllutusnuña. Salir agua de algún manantial o<br />

sangre de las narices, &c. Y la dicha o el mosto<br />

cuando hierve.<br />

Phuni, t'axalli, t'ampha, quli quli. Desgreñado.<br />

Phunitaptaña. Ponerse desgreñado.<br />

Phuñu vel llusq'a. Ropa tejida como terciopelo muy<br />

blanda.<br />

Phuñu qhawa. Camiseta tejida de aquella manera.<br />

Phuñu tanka. Sombrero como de terciopelo blando.<br />

Phuphunaqaña vel ch'aqanaqaña. Lloviznar, hacer<br />

garúa. + Jallu phuphukiwa vel phuphukakiwa: está<br />

lloviznando, hace garúa.<br />

Phuphuxataña. Lloviznar sobre algo. Jallu<br />

phuphuxatitu: me ha lloviznado, he tenido garúa.<br />

Phuk'iña vel apaña. Llevar leña cargando a las<br />

espaldas.<br />

Phuk'ixaruña vel apxaruña. Idem: más ordinario y<br />

por ser verbo de movimiento admite muchas<br />

partículas.<br />

Phuk'iqaña. 3 -qi. Bajar algo de lo alto en las<br />

espaldas, como cuando bajaron a Cristo Nuestro<br />

Señor de la Cruz y para cosas semejantes.<br />

Phuk'iwaqtaña. Caerse de lo alto, leña o ichu.<br />

Phuk'inaqtaña. Estarse la leña por ahí en el suelo, no<br />

puesta en su lugar.<br />

Phuk'intaña. Meter lena en alguna casa cargándola<br />

así.<br />

Phuk'ikiptaña. Mudarla así de un lugar a otro.<br />

Phuk'iraña. Quitarla de las espaldas al que la lleva.<br />

Phuk'irpäña. Arrojarla por ahí.<br />

Phuk'itataña. Poner la lena en algunia parte para<br />

hacer lumbre o ichu para tender en el suelo. Los<br />

otros compuestos se dejan o porque es fácil<br />

componerlos o porque no son usados.<br />

Phuntutattaña, ansatattaña. Abrirse la flor, estar<br />

bien copadas las plantas, &c.<br />

Phurkaña, kankaña. Asar carne, quemar hombres,<br />

tostar palos para torcerlos, &c.<br />

Phurkantaña, sirqintaña. Asar algo metiéndolo<br />

debajo del rescoldo.<br />

Phurkasiña, kankasiña. Asar algo para sí.<br />

Purkat'asiña. Asar alguna cosa poca para sí.<br />

Phurkat'asiña. Un pedazo de algo para asar.<br />

Phurqi. Ichu con que hacen sogas y esteras que es<br />

diferente del ordinario.<br />

Phurqina phalaña. Hacer sogas de ichu.<br />

Phurqina silu k'anaña. Hacer esteras con este ichu.<br />

Phurqi. Pospuesto, como ch'unch'u phurqi. Uno que<br />

no está peinado como t'ajalli.<br />

Phuru thaxa, thaxa phuru. La brasa de estiércol de<br />

carneros o de vacas. Vide: brasa.<br />

Phuru phuru ñaq'uta. El cabello de los negros que<br />

parece quemado. + Wila phuru phuru wayta:<br />

plumaje redondo hecho de muchas plumas<br />

coloradas. + Nina phuru: la brasa de mucho<br />

estiércol.<br />

Phusaña. Soplar y también tañer cualquier<br />

instrumento que se toca soplando como chirimías,<br />

cornetas, trompetas, &c.<br />

Phusxaña vel jint'äña. Soplar o matar la lumbre.<br />

Phustataña. Soplar la lumbre para encenderla.<br />

Phusaraña. Limpiar con soplo + Ñaq'utha phusaraña:<br />

trasquilar.<br />

Phususuña. Sacar con soplo el polvo que está dentro<br />

de algo.<br />

Phusantaña. Meter con el soplo.<br />

Phusarpäña. Echar con soplo. + Jallu phusarpäña, usu<br />

phusarpäña: echar el aguacero y enfermedad<br />

soplando, como suelen los hechiceros con sus<br />

embustes, para engañar a los indios.<br />

Phusa. Cosa hueca. + Chuyma phusa vel chuymawisa:<br />

tonto, sin entendimiento.<br />

Phusa saw vel phusa phusa. Una como caña, que aún


440 Ludovico Bertonio<br />

nace por esta tierra.<br />

Phusa k'awña. Caña blanca como la de castilla.<br />

Phusa phusa. Caña de esta tierra, de ella blanca, de<br />

ella parda.<br />

Phuskanka. La cadera o anca.<br />

Phuskanka chawtusü. Desencajarse la cadera del<br />

espinazo.<br />

Phusnu. El ichu o paja que está en el vientre de los<br />

animales por digerir.<br />

Phusnumpi thusaña. Escupir el camero con este ichu<br />

indigesto cuando se enoja.<br />

Phusnumpi api. Dícese de la hembra de los carneros<br />

cuando escupe el ichu y no deja que se le llegue el<br />

macho que es señal de estar preñada.<br />

Phusnunikxaña. Comer ya de por sí el niño o niña,<br />

sin tener necesidad de mamar o comer por mano<br />

ajena.<br />

Phusnukatuta. Idem. + Y dícese también del cordero<br />

que ya come hierba.<br />

Phususuña. Apostillarse, úsase con transición.<br />

Phususutu.<br />

Phuti usuña vel phuti usutu. Tener calentura.<br />

Phuti usu apaxattitu. Idem.<br />

Phuti usu katuña. Caer enfermo de calentura<br />

Phuti usu wayutu. Idem.<br />

Phutijaña. Estar caluroso. Usase con transición,<br />

phutijitu.<br />

Phututuña. Abrasarse de calor.<br />

Phututuña vel jujuruña. Salir de vaho de la comida<br />

caliente y de la tierra mojada cuando hace sol.<br />

Phututu jüru. El vaho.<br />

Phutusu jüriwa. Dicese de la casa de los ricos, donde<br />

hay mucha holganza de comida y regalo.<br />

Phututuri uma. Baños de agua caliente.<br />

Phututuri umana jariqasiña vel tüsiña. Bañarse en<br />

ellos.<br />

Phututusnuña, jürsunuña. Salir o levantarse el vaho<br />

de alguna cosa.<br />

Phutusuña. Salir postillas en la boca como acaese a<br />

los que han tenido calentura.<br />

Phutiña, wayk'uta. Cocer mucha carne junta o chuño.<br />

+ Teñir lana hilada o por hilar en alguna olla.<br />

Phutiña, llakiña, kichuña. Entristecerse.<br />

Phutisiña, llakisiña, kichusiña. Entristecerse, son<br />

más propios.<br />

Phutiyaña, llakiyaña, kichuwaña. Entristecer a otro.<br />

Phutinkaña, llakinkaña, kichunkaña. Estar con<br />

tristeza.<br />

Phutikaña, llakikaña, kichukaña. Tener lástima a<br />

otro. + Chijiri puriwimatha phutikasmawa: te tengo<br />

mucha lástima por la desgracia que te ha sucedido.<br />

Phuti, kichu, llaki. La tristeza, aflicción y pena.<br />

Phutina vel kichuna apantaña. Causar tristeza a<br />

alguno.<br />

Phut'i. Petaca y cualquiera cosa que sirve de caja.<br />

Ch'illiwa phut'i: caja, petaca o baúl. + Qala phut'i:<br />

sepulcro. + Qala kallka: la bobedilla donde se<br />

enterraban los indios y hoy día lo usan.<br />

Phutux phutuxtaña. Hacer ruido con los pies el que<br />

anda por la nieve, por arena, tierra lodosa, &c.<br />

Phutujranttaña vel thalajrantaña, lankaranttaña,<br />

jiskharanttaña. Hundirse en la nieve o ciénaga,<br />

&c. + Y también entrar en una casa para hacer<br />

algún mal recaudo.<br />

Phuxuña, chhaxchaña, waraña. Llover a cántaros.<br />

Jallu phuxukiwa, uma phuxukiwa: correr con<br />

mucho ruido el agua por los ríos. + Nayrajatha<br />

jacha phuxukiwa, warakiwa: corren de mis ojos<br />

arroyos de lágrimas, llorar arroyos de lágrimas.<br />

Phuxpuqullu. Unos baños de agua caliente, que están<br />

en lo alto de un collado en la puna de este pueblo<br />

de Juli y muy adorados en tiempo de la gentilidad.<br />

Llaxsiri quta: es una lagunilla que está allí cerca y<br />

todos los pájaros que vuelan por encima de ella se<br />

caen muertos.<br />

Phuxuta, mat'ata. Insensato.<br />

Phuxtu, mü vel thuxtu. Una almorzada de algo.<br />

Phutuxchasiña, müchasiña, thuxtuchasiña. Parar las<br />

manos como para recibir una almorzada de algo.<br />

Phutuxrantaña. Zambullirse en el agua.<br />

Phultuxranttaña. Idem.<br />

Phultux phultuxtaña. Hacer ruido los cameros o<br />

caballos, &c. cuando pasan algún río sin tocar en el<br />

suelo.<br />

Phultuxwaqtäña. Echar la criatura la mujer que pare<br />

y las hembras de todos los animales.<br />

Phultuxtusnuña. Salir así la criatura o cordero del<br />

vientre de su madre.<br />

Phultuxtarpäña. Desamparar el cordero en<br />

acabándole de parir.<br />

Phuqi vel ñiq'i. Uno que está mojado de la lluvia.<br />

Phuqichaña vel ñiq'ichaña. Mojar a alguno la lluvia.<br />

Phuqiña vel ñiq'iña. Idem.<br />

Phutunqu. Un vasito de barro o redoma.<br />

Phutunqu vel Phujru. Hoyo de la tierra sin agua, no<br />

muy hondo.<br />

Putunquchaña. Cavar un poco la tierra, hacer hoyo.<br />

Phutunqu nayrani vel nayra phutunqu. Uno de ojos<br />

hundidos.<br />

Phutunqu phutunqu. Lugar de muchos hoyos.<br />

Phutunqu phutunqu pirqaña. Hacer pared con<br />

muchos hoyos.


Vocabulario de la Lengua Aymara 441<br />

Phutunqukakixaña. Hacerse hoyo en la tierra o<br />

sumírsele a alguno mucho los ojos, como cuando<br />

muere.<br />

Phutuxthusnuña, t'alaxtusnuña. Salir de la ciénaga,<br />

nieve o casa.<br />

Phutitataña, ch'amatataña. Trabajar con todas sus<br />

fuerzas. Yapu phutitataña: trabajar en la chácara<br />

con ahínco.<br />

Phut'uraña. Cortar.<br />

Phü. El pelo blando o vello de los pájaros o los<br />

cabellos blandos que quedan en la calva.<br />

Phü muruqu. Cualquier pájaro pelado que no le<br />

queda por quitar sino aquellos pelillos blandos o<br />

vello. + Y también el pajarillo que aún no está para<br />

volar.<br />

Phü layqa. Hechicero que sabe muy bien de su oficio.<br />

Tutu layqa. Idem.<br />

Phüxchiña. Cocer grandes pedazos de Carne en la<br />

olla. + Para cocer pedazos pequeños usan de<br />

jaxuwaña.<br />

P'<br />

P'alaxwaqtäña. Dejar que falte alguna vez.<br />

P'axñu. Gordíto. Dícese de corderos y niños.<br />

P'axnuptaña. Ponerse gordito.<br />

P'allchaña vel llijuña. Resplandecer.<br />

P'allchax p'allchaxtaña. Centellear o reverberar las<br />

estrellas o el agua con el sol y cosas semejantes.<br />

P'allchatataña. Idem: qhanatataña. Venir una grande<br />

luz, resplandecer por todo un lugar, como cuando<br />

viene un relámpago o luz milagrosa.<br />

P'ampaña vel imaña. Cubrir con mucha ropa o tierra.<br />

P'ampakipaña. Idem.<br />

P'amp'usuña. Allanar, aderezar el suelo.<br />

P'añu ch'uñu. Chuño de apillas.<br />

P'araxtaña vel jaltuña. Recordar el que está<br />

descuidado o despertar por algún caso repentino<br />

del sueño<br />

P'araxtäña, jalutäña. Recordar o despertar de repente<br />

a otro.<br />

P'araxrantaña. Idem: jasantaña. Entrar<br />

repentinamente en alguna parte casa, &c. Y dícese<br />

de hombres, animales y pájaros.<br />

P'ap'utaña. Estar mojado.<br />

P'arp'usuña. Idem: p'ampusuña. Aderezar, allanar el<br />

suelo.<br />

P'asaña. Crecer o hincharse el maíz o chuño y cosas<br />

semejantes cociéndolas o remojándolas y aún la<br />

lana desatándola.<br />

P'asaña vel matataña. Cundir, extenderse la nueva a<br />

los oídos de muchos o los que estaba encubierto o<br />

crecer el fuego.<br />

P'asatataña. Idem. Aka aru markapacharu p'asatat:<br />

extendióse esta nueva o cundió por todo el pueblo.<br />

P'asäña, arustataña. Publicar, algo.<br />

P'asatatäña. Idem.<br />

P'arp'a. Barro colorado que echan en los cimientos o<br />

en el suelo de las casas.<br />

P'arp'anchaña. Echar este barro mezclándolo en las<br />

obras que van haciendo.<br />

P'arp'anaqaña. Andar despacio como un hombre<br />

impedido de los pies o viejo, o un pajarito que no<br />

puede volar.<br />

P'arp'aña vel liq'iña. Batir el hierro u otras cosas<br />

muy bien.<br />

P'arp'anuqaña, liq'inuqaña vel ch'axinuqaña.<br />

Aporrear a alguno.<br />

P'asp'a. Un pajarito entreverado de pardo y blanco,<br />

que de ordinario parece de noche.<br />

P'asp'aña vel paxuraña. Neutros. Abrirse el pellejo


442 Ludovico Bertonio<br />

de los labios o carrillos, por causa del frío. Lakha<br />

p'asp'ilu vel paxuritu.<br />

P'asp'arata ajanuni. Uno que tiene rostro lastimado<br />

así del frío.<br />

P'asp'arata, pajurata amparani. Uno que tiene<br />

sabañones en las manos o en los oídos.<br />

P'ati. Sapo grande, mayor que el que llaman jamp'atu.<br />

P'ati marmi vel jach'a tansa. Mujer grandaza, alta de<br />

cuerpo.<br />

P'atiqalla. Mantellina tejida de diversos colores y<br />

talegas, &c.<br />

P'at'i p'at'i, qulu qulu. Tolondrones.<br />

P'at'ikthapiña. Amortajar.<br />

P'atikkipaña. Envolver bien alguna cosa<br />

P'ataraña. Quitar la manta a alguno, &c.<br />

P'atathapiña. Coger o echar mano de algo.<br />

P'aywaña, p'ituyiña, amajasiña. Pensar o estar<br />

embebecido en pensar. Diosaki p'aywama.<br />

P'aywasiña vel kichusiña. Entristecerse o estar<br />

cuidadoso en sus negocios.<br />

P'aywäña, kichuwaña, llakiyaña phutiyaña. Meter a<br />

otro en cuidado, entristecerle.<br />

P'aywarapiña, kichurapiña, llakirapiña,<br />

phutirapiña. Tener cuidado de las cosas de otro.<br />

P'aywaña, chulluña. Regalarse el barro cuando le<br />

mojan.<br />

P'aywatataña. Idem: chullutataña vel p'asatataña.<br />

Idem.<br />

P'aywantaña, chullantaña vel p'asantaña. Regalarse<br />

el barro en el agua, desleírse.<br />

P'aywäña, chulluwaña, p'asäña. Activos. Hacer que<br />

otro se enflaquezca con el mal tratamiento. + O que<br />

se regale el barro, &c. + Y se consuma la carne de<br />

los muertos con echarlos debajo de la tierra.<br />

P'ayptanixaña. Volver a su pueblo sin tener de qué<br />

sustentarse.<br />

P'axmusuña, q'umusuña. Sacarlo todo sin dejar<br />

nada.<br />

P'axllathapiña. Recogerlo todo sin dejar nada.<br />

P'axchaña, qakipaña, allt'äña. Volver boca abajo los<br />

jarros, ollas, &c.<br />

P'axmiña, ch'ixuña. Labrar las piedras.<br />

P'axalliña. Neutro. Comunicar o brotar las papas,<br />

maíz y otras cosas abriéndose la tierra que está por<br />

encima, aunque esto no se dice de la quinua, ni<br />

trigo, ni de otras semillas menores.<br />

P'axalliña. Significa también parecer después de<br />

mucho tiempo, el que se fue del pueblo.<br />

Qhanawaxaña. Idem.<br />

P'axallirapiña. Nacer un hijo a la que habla sido<br />

mucho tiempo estéril. San Juan Zacariataki<br />

p'axallinirapina.<br />

P'axchakipaña. Cubrir una escudilla con otra o un<br />

plato con otro, una escudilla, un plato, &c.<br />

Chuwajama vel tikajama.<br />

P'axchakipaña. Desfavorecer a alguno, volverse<br />

muchos contra uno, en los pleitos, riñas o porfías.<br />

P'axllaraña vel yawiraña vel p'axmaraña vel<br />

khituraña. Tresquilar a uno sin que se le parezca<br />

el cabello. Afeitar a navaja, rapar.<br />

P'axlla, tiranqayuni. Que no tiene un pelo de barba,<br />

desbarbado y lampino o afeitado a navaja.<br />

P'axlla vel q'uma aputaña. Quitar todas las piedras,<br />

libros, tierra, &c. de alguna parte, sin dejar nada.<br />

P'axllusuña, k'umusuña, khitusuña. Idem.<br />

P'axllantasxaña, tukuntasxaña, q'umantasxaña.<br />

Gastar todo lo que uno tiene.<br />

P'axlla vel q'ara uta, uraqi. Casa vacía, tierra pelada,<br />

&c.<br />

P'axra uraqi. Tierra pelada, no se aplica a otras cosas.<br />

P'axmaraña. Vide supra: p'axllaraña.<br />

P'axtaña. Cortarse de miedo, como asombrarse por<br />

algún caso repentino. Ch'ama p'axtitu<br />

p'axthapitaña. Idem.<br />

P'axtapitäña. Hacer que muchos teman y hagan lo<br />

que se les manda con sola una palabra que diga u<br />

otra señal.<br />

P'atax p'ataxtaña. Hacer ruido el maíz o la quinua<br />

cuando la tuestan.<br />

P'ataxtäña vel jamp'iña. Tostar el maíz o quinua.<br />

P'alax p'alaxtaña. Salir las lágrimas de los ojos, caer<br />

las gotas de agua del tejado y cosas semejantes,<br />

una tras otra, no continuadas.<br />

P'alaxtaña. Neutro. Dejar de continuar, no acudir<br />

continuadamente a alguna obra y ocupación.<br />

P'alaxwaqtaña. Idem.<br />

P'axlla, q'uma. Limpio sin nada, pobre, vacío, &c.<br />

P'iya. Agujero.<br />

P'iya p'iya. Muchos agujeros.<br />

P'iyaña, p'iyajaña, qulajaña, waqutujaña. Horadar<br />

cualquiera cosa. + P'iq'iña vel ch'unchu p'iyajaña:<br />

descalabrar a alguno.<br />

P'iyaxtaña, p'iyixtaña, laxraptaña. Abrirse la tierra<br />

o la pared cuando hay grietas.<br />

P'iyamukuña. Horadar en muchas partes.<br />

P'iyanuqtaña. Abrirse la tierra, pared, &c. en muchas<br />

partes.<br />

P'iyantaña. Horadar.<br />

P'iyakipaña. Horadar hasta pasar de banda a banda.<br />

P'iyakipa p'iyaruruña. Horadar por diversas partes.<br />

P'iyaraña. Comenzar a horadar.<br />

P'iyaranttaña. Sumirse la tierra, pared, &c.


Vocabulario de la Lengua Aymara 443<br />

P'iyasiña. Dejarse horadar o ser fácil, no duro.<br />

P'iyasu p'iyantaña. Abrir unos agujeros o puertas y<br />

cerrar otras.<br />

P'iyat'aña. Horadar o descalabrar de presto.<br />

P'iyathapi p'iyaruña. Horadar en muchas partes.<br />

P'iyatataña. Horadar abriendo mucho.<br />

P'iyatusnuña. Salir el barreno o clavo de la otra parte.<br />

P'ichixtiña. Cortarse el hilo que es poco torcido.<br />

P'ichixtiri ch'anka. Hilo poco torcido y flojo.<br />

P'ichixtiri qapuña. Hilar así.<br />

P'isanqalla. Idem.<br />

P'ijunuqaña, chänuqaña. Rasgar en muchos<br />

pedazos.<br />

P'ini, japhi, wallq'i. Preñada, dícese de las mujeres y<br />

hembras.<br />

P'isaqa. Perdiz de la tierra. Kullu: es más pequeña.<br />

P'isaqa jik'iraña. Pelarla.<br />

P'isaqa kankaña. Asarla.<br />

P'isaqa phurkaña. Asarla poniéndola sobre la brasa.<br />

P'isaqa ch'akuña. Cazar las perdices, cansándolas<br />

muchos indios que se conciertan para ello.<br />

P'isaqa katuyaña. Cazarlas con halcón.<br />

P'isaqäma jarpht'aña. Agacharse como la perdiz.<br />

P'isqi. Quinua blanca.<br />

P'itiqaña. Atar o coser bien.<br />

P'itaña vel apiña. Tejer la camiseta con varios colores<br />

y labores de unas listas que atraviesan de alto abajo<br />

y no suelen pasar de cinco.<br />

P'ita vel apita qhawa. Camiseta tejida así. + Quchusu<br />

qhawa: es propiamente camiseta de los mayqus,<br />

por no ser tejida, sino de cumbi.<br />

P'itusuña, jaychjaña, jakhusuña. Acabar la tela de la<br />

manera dicha con aguja.<br />

P'itjaña vel junujaña. Punzar o reventar la postema.<br />

+ Abrir la vena sangrando, &c.<br />

P'itusuña. Sacar la espina. + Limpiar los dientes con<br />

alguna cosa delgada.<br />

P'itasiña. El mondadientes. + Sillu p'itasiña:<br />

mondauñas. + Sillu p'ita: holgazan, ocioso.<br />

P'itiqaña. -qi. Atar una petaca chipa o baúl, &c.<br />

Cruzándole muchas veces.<br />

P'itiqaña. Amortajar al modo antiguo, metiendo el<br />

difunto en un serón y atándole con soga de ichu.<br />

P'ituwiña, kichuña, llakiña, put'iña, q'aywaña.<br />

Estar cuidadoso por causa de sus negocios como<br />

sucederán.<br />

P'ituwisiña, kichusiña, &c. Idem: más propio,<br />

acusativo.<br />

P'ituwirapiña, p'aywarapiña, &c. Cuidar de los<br />

negocios de otro.<br />

P'itu. Todo el cuero entero que sin abrir le sacan del<br />

pescuezo del carnero.<br />

P'itu, ch'äsuña, luch'usuña. Sacar entero el dicho<br />

pellejo del pescuezo.<br />

P'itusa ch'äsunawi thaqkawijamana jiwaña. No<br />

hallar la comida o plata, cualquiera otra cosa que<br />

fue a buscar.<br />

P'ulu, wupitu o Pichi: pequeñito con que prenden el<br />

manto las Charcas.<br />

P'ulut'asiña. Prenderse el manto con este alfiler,<br />

compónese como el vocablo, phichi.<br />

P'ultujrantaña. Caer en la ciénega, ríos, &c. Vide<br />

supra: phultujrantaña, porque algunos pronuncian<br />

este verbo y sus compuestos de diversa manera.<br />

P'uñu. Un cántaro o redoma.<br />

P'uñuxtata vel ch'ama katuta. Un niño o niña que<br />

tiene ya fuerza para andar.<br />

P'uñuxtataxaña. Cobrar fuerzas el enfermo.<br />

P'uñuptaña. Estar preñada de algunos meses.<br />

P'uska chamillq'u. Ollita para locro.<br />

P'ujsa vel muxsa. Morcillo o molledo de los brazos y<br />

piernas. Janchillchapi vel aychallchapi. Idem.<br />

P'ujsa p'ujsa. Todas las dichas partes carnosas.<br />

P'ujsa amka. Papa buena.<br />

P'usqu. La levadura del pan o chicha.<br />

P'usqutaña. Idem: t'amutaña. Leudarse el pan y<br />

t'amuti: es de la chicha.<br />

P'usquptaña. Idem.<br />

P'usquwisa t'anta. Pan cenceño.<br />

P'usuqkiptaña. Amohinarse, atufarse.<br />

P'usuqkiptata utkaña. Estar mohíno.<br />

P'usqutaña vel t'amutaña. Acedarse la comida<br />

cuando la guardan mucho tiempo.<br />

P'usu p'usu. Ronchas o granos.<br />

P'usu p'usu, muqu muqu, quxu quxu. Cosa que no<br />

está lisa, sino que tiene tolondrones.<br />

P'usuxtaña. Estar mohino, lo mismo que p'usquptaña.<br />

P'usuxtataki utkaña. Estar así mohino, no querer<br />

hablar.<br />

P'usuña vel p'usquptata. Mohino, uraño,<br />

embarriñado.<br />

P'usuxkiptaña, q'apiskiptaña. Amohinarse, alterarse.<br />

P'usutataña, punkitataña, lawatataña, chillatataña.<br />

Hincharse y dícese de todo.<br />

P'usutaña. Idem: lluchita pirqa p'usuti: la pared<br />

levanta costras.<br />

P'ustusnuña. Levantarse costras en la pared o estar<br />

mal hecha por salir alguna piedra.<br />

P'utu p'utu, qina qina, lutu lutu, p'iya p'iya qala,<br />

&c. Piedra o cualquiera otra cosa muy agujereada.<br />

P'utu p'utu nasani. Uno quetiene las narices comidas<br />

de viruelas.


444 Ludovico Bertonio<br />

P'utu p'utu nawnani. Uno que tiene los carrillos<br />

señalados de las viruelas.<br />

P'utu p'aywaña, usuwäña. Compadecerse de otro.<br />

P'utu p'aywasiña. Congojarse, entristecerse.<br />

P'ünuqtaña. Hacer ruido cualquier cosa que cae de<br />

alto, dar un batacazo en el suelo.<br />

P'utusnuña. Caerse de su estado un enfermo o el que<br />

tropieza. + Hacer ruido la tropa de gente o<br />

animales.<br />

P'uyruña vel q'ipiña. Cargarse en las espaldas un<br />

costal lleno o un grande envoltorio de otras cosas.<br />

P'uyruxaruña. Idem. Más propio.<br />

P'uyruqaña. Llevar acuestas cosas así, fuera del<br />

pueblo.<br />

P'uyruqaniña. Bajarse así de algún cerro o lugar alto.<br />

P'uyruwaqtaña. Quedarse atrás con la carga así.<br />

P'uyruxataña. Poner encima de algo la carga.<br />

P'uyrujraña. Llevar así muchos a diversas partes.<br />

P'uyruxtaña. Caerse con la carga así.<br />

P'uyurunaqtaña. Andarse cayendo con la carga el<br />

hombre o bestia que la lleva.<br />

P'uyrunuqti. Estar caído con la carga.<br />

P'uyruxarutapacha.<br />

P'uyrukipaña. Llevar o pasar así la carga de una parte<br />

a otra.<br />

P'uyruraña. Quitar la carga o descargar al que la<br />

lleva.<br />

P'uyruranttaña. Entrar así muy cargado en alguna<br />

casa.<br />

P'uyruthapiña. Llevar y juntar.<br />

P'uyruthaptaña. Juntarse lo que llevan así de<br />

diversas partes.<br />

P'uyruthapi p'uyruruña. Juntar trayendo de muchas<br />

partes.<br />

P'uyrut'asita tinkiña. Caer con la carga.<br />

Q<br />

Qachi. Corral de carneros donde los apartan, curan,<br />

&c.<br />

Qachu. Hembra de los animales.<br />

Qalaptaña. Volverse piedra o endurecerse vel qalas<br />

ch'uñuyaña.<br />

Qalawijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Qalanijata. Endurecido.<br />

Qala. Piedra.<br />

Qala ira. Cantera.<br />

Qala tiräña. Enmudecer, estarse quedo o embelesado<br />

atónito.<br />

Qala chuymani. Obstinado.<br />

Qalana jiskhakipa jiskharuruña. Dar muchos golpes<br />

con piedra sin soltada.<br />

Qalana jakuch'ukiña. Apedrear soltando la piedra.<br />

Qala qillinkaña. Amontonarias.<br />

Qalaru arusiña. Hablar al que no hace caso de lo que<br />

le mandan.<br />

Qalana qaqhat'äña. Cerrar la puerta con piedras.<br />

Qala pari uma. Agua muy fría.<br />

Qala phurka. Piedra calentada al fuego, con que<br />

cuecen carne y otras cosas.<br />

Qala phurkha. Cosa cocida así.<br />

Qala phurkaña. Cocer así, echando en la olla las<br />

piedras calientes donde está la carne.<br />

Qala chunta. Piedrecita con que juegan a manera de<br />

bolillas.<br />

Qalala. Tartamudo.<br />

Qalala arusiña. Tartamudear.<br />

Qallaña. Ser el primero a hacer. Jupaki qallitu: él fue<br />

que primero me acometió.<br />

Qallaraña. Comenzar.<br />

Qallutäña. Inventar de nuevo.<br />

Qallt'aña. Comenzar de nuevo.<br />

Qallt'aña. Comenzar luego.<br />

Qallarasiña. Comenzar cosa suya.<br />

Qallu. Cordero y dicese de todos los animales y<br />

pájaros. Anuqara qallu: cachorro, &c.<br />

Qallu. La mitad o un lienzo de cualquiera cosa. +<br />

Coserlos: payi qallu ch'ukuthapiña.<br />

Qalluni ch'usi. Frezada listada de alto abajo.<br />

Qallu uta. Casa de mojinetes a dos aguas.<br />

Qallu qallu. Penacho de la cortadera.<br />

Qallu anqari. Diligente, ligero.<br />

Qalluchaña. Trenzar el cabello.<br />

Qallucha. Una trenza de cabello.<br />

Qalluni k'awna. Huevo empollado.<br />

Qallpa qhanuna. Chácara donde acaban de recojer las


Vocabulario de la Lengua Aymara 445<br />

papas en que suelen sembrar quinua.<br />

Qällap'i. Quinua silvestre.<br />

Qamasiña, chapasiña. Tomar sitio para hacer casa.<br />

Qamaña, utkaña. Morar por poco tiempo o descansar<br />

del camino.<br />

Qamasiña. Vivir con alguno.<br />

Qama jamanaki qamaña. Vivir donde le viene bien.<br />

Qamana uru. Todo un día.<br />

Qama. Pecado.<br />

Qamani, juchani. Pecador.<br />

Qamaxtara. Gran pecador.<br />

Qama vel jucha. Negocio.<br />

Qamaxtara. Cargado de negocios.<br />

Qama warira. Idem.<br />

Qamawisa. Desocupado.<br />

Qama waxlli. Alborotador; y el que no acude a las<br />

obligaciones o cargas comunes del pueblo.<br />

Qamaña, tuliña. Ocuparse.<br />

Qamjaña. 3 -ji. Sutikäña: Señalar los oficios y<br />

ocupaciones.<br />

Qamaqi. Zorro.<br />

Qamasa, chupi. Honra.<br />

Qamasani. Honrado.<br />

Qamasa jaqi. Encogido para pedir.<br />

Qamasa ch'uwasilla. Entonadillo.<br />

Qamiri vel qhapaqa. Rico.<br />

Qamiri, justuri. Demonio o falso Dios a quien<br />

adoraban.<br />

¿Qamsa?. ¿Cuándo? ¿En qué tiempo? Adverbio<br />

interrogante.<br />

Qamuta kamanuqaña. 3 -qi. Tantear la carga si podrá<br />

llevarla o sacar y meter lo que mide. Tuphuta<br />

tuphunuqaña. Idem.<br />

Qanasa. Bien molido.<br />

Qäna. Red para pescar.<br />

Qäna janatataña. Echarla.<br />

Qäna jiskutaña. Sacarla.<br />

Qäna ch'ukutxaña. Remendarla.<br />

Qäna. Con algo diferente pronunciación. Montón de<br />

papas o de piedras.<br />

Qänaña. Amontonarlas.<br />

Qanqiña vel kankarpuña. Abrasar mucho al sol o<br />

fuego.<br />

Qanqiña, sumaña. Exceder en algo entre muchos o<br />

hablar recio por parecer vencedor o jactarse de<br />

algo.<br />

Qansaña. Sacar y redimir. Supayuna amparapatha<br />

qansustu: redimió nos de las manos o poder del<br />

demonio.<br />

Qantaña. Poner lazo a los pájaros o vicuñas.<br />

Qanta. El lazo.<br />

Qantuta. Flor colorada larguilla.<br />

Qañawa. Quinua cenicienta.<br />

Qapasu. Raíz de comer.<br />

Qapariña, warariña. Llorar a gritos.<br />

Qapari anataña. Llorar así por azotes o fuerza que se<br />

le hace.<br />

Qapithapisiña. Afligirse.<br />

Qapuña, philuña. Hilar.<br />

Qapukipaña, philukipaña. Hilar con destreza.<br />

Qapu aya. Huso con hilo.<br />

Qaqa. Canas de la cabeza.<br />

Qaqa p'iqiñani. Cano.<br />

Qaqa ali. Salir canas.<br />

Qaqani p'uquni. Entre cano.<br />

Qaqani. Bravo, cruel.<br />

Qaqani luntata. Gran ladrón.<br />

Qaqaña. Quedar sin sentido.<br />

Qaqa uruta lawa. Madera seca.<br />

Qaqa uruta uraqi. Tierra sin pelo de hierbas,<br />

agostada.<br />

Qaqallinka. Cueva que hay en las peñas y hoyo<br />

grande en la tierra.<br />

Qaqaptaña. Encanecer.<br />

Qaqhat'at'äña. Cerrar con piedras.<br />

Qaquña. Raspar, pulir.<br />

Qaqi. Pájaro grande y negro.<br />

Qara. Anchicorto.<br />

Qara qutama. Costal grande.<br />

Qaracha. Sarna.<br />

Qarachaña. Dar sama. Usase con transición:<br />

qarachitu.<br />

Qarachana t'urusuta. Consumido de sarna.<br />

Qaracha makhatitu. Pegarse la sarna.<br />

Qaracha makhatäña. Pegarla a otro.<br />

Qaracha alitu. Dar sarna.<br />

Qarquña. Desterrar.<br />

Qarqurpäña. Desterrar.<br />

Qarqusuña. Desterrar sacando del pueblo o casa.<br />

Qari. Interjección del que pide.<br />

Qari naru churitha. ¡Ea! Dame.<br />

Qari atamita. ¡Ea! Dime.<br />

Qariña, saykuña. Cansarse. Usase con transición:<br />

qaritu.<br />

Qarijaña. Cansarse.<br />

Qarijitu. Qarpaña. Regar.<br />

Qarpakipaña. Regarlo todo.<br />

Qaruma. Listas a los lados de las camisetas de los<br />

indios.<br />

Qasaña. Soldar, tapar lo hendido, remendar o pegar.<br />

Qasathapiña. Soldar.<br />

Qata jaru. Amargo.


446 Ludovico Bertonio<br />

Qatjaña, jarujaña. Amargar.<br />

Qata qura. Hierba amarga.<br />

Qatachilla. Una estrella nebulosa en la Vía Láctea o<br />

las estrellas sobre la nebulosa.<br />

Qatari. Víbora grande.<br />

Qatatiña, aullaña. Arrastrar.<br />

Qatatisiña. Arrastrarse uno a otro.<br />

Qatatit'asita, q'ipixarusita. Apesgado con la mucha<br />

carga.<br />

Qatatintaña. Meter arrastrando.<br />

Qatatsuña. Sacar arrastrando. Sullusuña. Idem.<br />

Qatatxaruña. Cargarse mucho.<br />

Qasiwi phaxsi. Mes en que hacen fiesta por la<br />

cosecha y aquí suelen ser por junio.<br />

Qata. Preposición "por". Romaqata saraña: pasar por<br />

Roma.<br />

Qatana. "En", preposición. Lunes vel martes qatana:<br />

en lunes o martes y así de otros tiempos.<br />

Qatatha. "Después''. Lunes qatatha: después de lunes.<br />

Qataru. Después. Ut Supra.<br />

Qata amka. Papa que echada en la olla no cuece y<br />

sembrada no da fruto, aunque nace.<br />

Qawaña. Allegar la tierra a las matas de las papas<br />

para que crezcan.<br />

Qawakataña. Idem.<br />

Qawä. Lo postrero del pueblo: marka qawä; de la<br />

casa: uta qawä.<br />

Qawat'a. Idem.<br />

Qawä qachi. Extranjero que no reconoce señor.<br />

Qaxuntaña. Encajar hueso desconcertado, &c.<br />

Qaxuraña. Fregar.<br />

Qaxuña. Sobar.<br />

Qaxurtxaña. Quitarse la corteza o lo que está pegado.<br />

Qawka. Un chamelico grande.<br />

Qawina, jumana, alu. Hermano menor de la mujer,<br />

cuando le llama por regalo.<br />

Qawiña. Mojinete de la casa.<br />

Qawiñanchaña. Hacer casa con mojinete.<br />

Qawisiña. Jugar a las argollas.<br />

Qawitu. Cadalecho, barbacoa para dormir.<br />

Qawlla. Idem: kunka. Pescuezo, cuello.<br />

Qawra. Carnero de la tierra.<br />

Qawrä jichu, ch'illiwa jichu. Duro y tieso, con que<br />

hacen petacas, escobas, &c.<br />

¿Qayqa?. ¿ Cuánto? ¿Cuántos?<br />

¿Qayqatha?. De cuánto acá? o ¿De aquí a cuánto?<br />

¿Qayqa juch'a?. ¿ Qué tan grande es?<br />

¿Qayqa, jukha?. ¿Cuánto es?<br />

Qayqasa. Todo cuanto o todos cuantos.<br />

Qayqa jaqisa mapinini. Todos cuantos fuere posible<br />

irán.<br />

Qayqa churatasa jani iyasiriksmati. Por mucho que<br />

me des, no haré lo que pides.<br />

Qayqas qayqachata. Contar como uno quiere.<br />

¿Qayqapa?. ¿Cuánto ha?<br />

Qichimaña vel aywijraña. Esparcirse, andar perdidos<br />

muchos en diversas partes.<br />

Qichimaña. Ser causa o hacer que muchos anden<br />

desparramados y fuera de sus pueblos.<br />

Qich'imäña. Gastar, consumir la hacienda en alguna<br />

cosa.<br />

Qichuya. Idem: jaylli. El canto que suelen usar<br />

cuando se juntan muchos a coger vicuñas o<br />

venados o cuando se dividen en bandos para<br />

representar una batalla fingida, comenzando uno y<br />

siguiéndole al mismo tono los del mismo bando.<br />

Qichuyaña vel aylliña. Cantar al modo dicho.<br />

Qichi, jiski, sap'a. Adverbio. Bien, aunque no se usa<br />

sino en cosa de paredes o cercas.<br />

Qichipacha pirqaña. Hacer la pared muy bien hecha.<br />

Qichiña. Sacar agua con algún mate o escudilla y<br />

también otras cosas menudas como quinua, trigo,<br />

&c.<br />

Qichusuña. Idem. Más propio.<br />

Qichintaña. Meter esas cosas dentro de algo.<br />

Qichikipaña. Pasar o derramar esas cosas de una<br />

parte a otra.<br />

Qichirpäña vel qichimukuña. Derramar por ahí esas<br />

cosas.<br />

Qilu. Cojo.<br />

Qilun qiluntaña. Cojear. Vid supra: qiwa.<br />

Qilla, jayra, jiqhalla, sampa, qimara. Perezoso,<br />

flojo, parapoco.<br />

Qillasña, jayrasña, sampasña vel jikhallataña,<br />

qhimarataña. Emperezar.<br />

Qillasäña, jayrasäña. Hacer o ser causa que otro<br />

pierda tiempo.<br />

Qillampi. La mata de las papas cuando está muy<br />

crecida.<br />

Qillampi. Un mozo o moza de edad florida.<br />

Qillampitanwa, thutumpitanwa kusisiskatana:<br />

estamos en la edad florida, holguémonos.<br />

Qillaya. Idem: ancha alasiri. Mercader que vende<br />

mucho, grande rescatador o gatera.<br />

Qillaya. Hierro de castilla.<br />

Qillaya wiska. Cadena de hierro.<br />

Qillaya qhawa. Cota o arnés.<br />

Qillqaña. 3 -qi. Es propiamente afeitar, pintar o<br />

rascuñar o dibujar al modo de indios que pintan los<br />

cántaros y otros vasos.<br />

Qillqaña. Escribir como hacen los españoles.<br />

Qillqa. La carta, lo escrito.


Vocabulario de la Lengua Aymara 447<br />

Qillqaqaña. 3 -qi. Mirar a uno como escribe o dibuja,<br />

para aprender.<br />

Qillqach'ukiña. Escribir mal como los aprendices.<br />

Qillqawaqtaña. Quedarse por asentar o escribir en el<br />

padrón, habiéndose escrito los demás.<br />

Qillqawäsña. Escribir mal sin que sea de provecho o<br />

pintar a poco más o menos.<br />

Qillqajaña. Escribir o pintar para ganar algo y es más<br />

propio qillqajasña.<br />

Qillqajaña. Ayudar a escribir o pintar, haciendo uno<br />

un poco, otro otro poco.<br />

Qillqaxaña. Volver a escribir.<br />

Qillqaxäña. 3 -xi. Imitar o remedar la letra de otro,<br />

como hacen los aprendices.<br />

Qillqaxaruña. Comenzar a escribir algo.<br />

Qillqaxataña. Idem. Y también añadir sobre lo escrito<br />

o corrigiendo o añadiendo lo que es menester.<br />

Qillqajraña. Escribir, enviar cartas a diversas partes.<br />

Qillqaxtaña. Estar divididas las letras unas a un lado<br />

de alguna cosa y otras a otro.<br />

Qillqamukuña. Escribir más de lo que era menester.<br />

Qillqanaqaña. 3 -qi. Lo mismo que qiliqach'ukiña.<br />

Escribir mal.<br />

Qillqaniña. Ir a escribir.<br />

Qillqanuqaña. Escribir muchas cartas o muchas<br />

razones en sola una carta.<br />

Qillqanuqtaña. Haber muchas nubes en el cielo.<br />

Laqhampuru qinaya qillqanuqti.<br />

Qillqamaña. Asentar, escribir a uno en el padrón o<br />

lista. + Y también escribir entre renglones o añadir<br />

a lo escrito.<br />

Qillqakaña. Estar escribiendo.<br />

Qillqhakiña. Idem.<br />

Qillqaskaña. Idem.<br />

Qillqakipaña. Trasladar. + Y también escribir unas<br />

cosas y dejar otras.<br />

Qillqakipa qillqaruruña. Escribir y reescribir<br />

muchas veces una misma cosa.<br />

Qillqakiptaña. Demudarse el rostro de uno por algún<br />

accidente.<br />

Qillqaraña. Lo mismo que qillqakipaña, trasladar, que<br />

es como quitar de un papel, para ponerlo en otro.<br />

Qillqaranaña. Escribir un renglón o pintar un<br />

romano, &c.<br />

Qillqaranttaña. Estar entremetida un color o entrar en<br />

el campo de otra, como acontece en los romanos.<br />

Laramam q'illu qiliqarantti: estar el amarillo sobre<br />

azul.<br />

Qillqaranttäña. Pintar un color sobre otro. Laramaru<br />

q'illu qillqaranttama: da o pinta de amarillo sobre<br />

azul.<br />

Qillqarpäña. Escribir con presteza alguna cosa o<br />

trasladando o de memoria.<br />

Qillqarukiptaña. Estar todo embebecido en escribir.<br />

Qillqäsña. Hacer que le escriban algo o dejarse<br />

afeitar.<br />

Qillqantäsña. Hacerse escribir, empadronar, &c.<br />

Qillqaskipaña. Escribir más de lo que conviene o de<br />

lo que es.<br />

Qillqasthaqaña. Dar una carta o presentar una<br />

petición para que la lea a alguno.<br />

Qillqusuña. Borrar alguna cosa de las que están<br />

escritas.<br />

Qillqusu qillqantaña. Borrar lo escrito y volverlo a<br />

escribir.<br />

Qillqt'aña. Escribir algo cuando es poco.<br />

Qillqathapiña. Escribir muchas cosas, juntándolas en<br />

un mismo libro o papel. + O sumar las partidas de<br />

las cuentas.<br />

Qillqathapitaña. Escribir muchos juntos en una mesa<br />

o casa.<br />

Qillqathapi qillqaruña. Juntar muchas cosas y<br />

escribirlas.<br />

Qillqathaltaña. Comenzar a escribir muchos juntos.<br />

Qillqatataña. Declarar algo muy bien todo por<br />

escrito. + O darse prisa a escribir. + O comenzar a<br />

extenderse mucho más lo escrito de lo que se<br />

imaginaba.<br />

Qillqutusnuña. Salirse afuera el que se había<br />

empadronado, diciendo que no quiere estar en<br />

aquel padrón o memoria.<br />

Qillqutaña. Comenzar a escribir algo.<br />

Qillquta qillqanuqaña. Escribir y descansar un poco<br />

y volver a escribir.<br />

Qillqasña. Afeitarse o embadurnarse con algún color.<br />

+ Y también escribir algo para si.<br />

Qillqasita Sulasita, phiskusita, lluch'usita.<br />

Participios. Pintado, afeitado así.<br />

Qillqata aru. Mentira bien compuesta que parece<br />

verdad. + Aru qillqakamana, laka qillqakamana<br />

jani aruna aruchiri: componedor de mentiras.<br />

Qillinqaña. Amontonar piedras, barro, tierra, &c.<br />

Qillinqathapiña. Idem.<br />

Qillinqaña. 3 -qi. Saywaña, chutaña. Mojonar las<br />

tierras con montones de piedras.<br />

Qillinqa, saywa, chuta. El montón de piedras puesto<br />

por mojón.<br />

Qillinqa saywa pukarakiyna. "Metaphorece".<br />

Amparo, defensor, refugio, padre, &c. son<br />

renombres o requiebros que dicen a uno en quien<br />

hallan todo amparo.<br />

Qimara. Flojo, perezoso. Vide: qilla.


448 Ludovico Bertonio<br />

Qimara vel thujsa. Hediondo.<br />

Qimillu. Una raicilla de comer negra, aunque es más<br />

ordinaria comida de puercos.<br />

Qimillu khistuña vel manq'aña. Comer o mascar<br />

esta raicilla. + Anqu chara qimillu: dicen a un niño<br />

que tiene las piernas delgadas.<br />

Qinaku. Los bienes muebles de casa, las ollas, los<br />

vestidos, la comida.<br />

Qinakunaka. Idem, en plural.<br />

Qina qina, p'iya p'iya, lutu lutu. Cosa muy<br />

agujereada.<br />

Qïnasiña, tuwanasiña, jakisiña. Adquirir hacienda,<br />

cualquiera que sea, con trabajo.<br />

Qinaña, kichuña. Idem: amajasña. Activos. Tener<br />

cuidado de alguna cosa como se hará. Taqi qïnama:<br />

discurre bien por todo como se hará bien esto.<br />

Qïnarapiña. Idem: kichurapiña. Tener cuidado de las<br />

cosas de otro. Manq'asa, isisa, qullqisa,<br />

qïnarapismawa: tengo cuidado de darte de comer y<br />

vestir y plata que gastar.<br />

Qina qina pinqullu. Flauta de caña.<br />

Qinaya vel llantuya. La nube.<br />

Qinayanaqaña, llantuyanaqaña. Estar el cielo algo<br />

nublado.<br />

Qinayaxataña vel llantuyaxataña. Estar la nube<br />

sobre o en derecho de alguna cosa.<br />

Qinayaña, llantuyaña. 3 -iyi Estar el cielo nublado,<br />

aunque no del todo cubierto.<br />

Qinaya laqhampuru lluch'ukipti, lluch'ukipi,<br />

apakipti apakipi, ch'ukuti ch'ukukipti. Estar<br />

todo el cielo cubierto de nubes.<br />

Qinayaxataña. Hacer sombra la nube estando sobre<br />

algo.<br />

Qinaya wawamakitwa, urpu wawamakitwa, jani<br />

ancha thaxtititati. Mira que soy tu hijo único y<br />

mortal, no quieras reñirme tanto; mira que puedo<br />

irme y desaparecerme.<br />

Qinallt'iña. Cubrir la nieve todo el suelo. + Khunu<br />

pampa qinalit'i. Idem: pampa khunu qinalit'itawa:<br />

todo el campo está cubierto de nieve. + Amka<br />

khunu qinalit'itawa: todas las papas están cubiertas<br />

de nieve.<br />

Qinarit'iña. Idem.<br />

Qincha. Estera de totora atada o travada con soga de<br />

ichu o con cordel de lana.<br />

Qinchaqaña. Poner una estera de estas para reparar el<br />

aire o en su lugar poner una manta o frazada.<br />

Qinchakipaña. Poner estera o cortina alderredor de la<br />

cama o de otra cosa.<br />

Qinchaxataña. Ponerla encima.<br />

Qinturä vel llanqa llanqa. Hierba que llaman<br />

romaza, aunque la raíz se llama qinturä y las hojas<br />

llanqa llanqa.<br />

Qiñuqä. Un pájaro de la laguna, de color frailesco.<br />

Qipa. La trama de la tela.<br />

Qipanchaña. Ir tramando o tejiendo.<br />

Qipantaña. Idem: meter el hilo dentro del urdiembre.<br />

Qipa jiskusuña. Sacar el hilo con que van tramando.<br />

Qipa jiskantaña. Meterle.<br />

Qiqiqiña. Comenzar a espigar el maíz, trigo, &c.<br />

Qirari. Broquel o adarga. Y por metáfora llaman así a<br />

la persona de quién son amparados.<br />

Qirari, pukara, qillinqa, saywa kiynajatawa. Tú<br />

eres todo mi amparo y refugio.<br />

Qirarit'asña vel yamparut'asña. Abroquelarse,<br />

adargarse y también vestirse de librea para danzar<br />

o jugar en fiestas.<br />

Qirari. Pospuesto a nombres de vestidos, significa<br />

sucio. Isi qirari, sombrero vel phant'a qirari: uno<br />

que tiene el vestido muy sucio o mugriento.<br />

Qiri. Postillas que salen en los labios y en otras partes<br />

del cuerpo y también la llaga con su costra que<br />

resulta de algún golpe.<br />

Qirimanti. Especialmente o con más verdad. + Juma<br />

qïrimanti luntatawa: tú especialmente eres ladrón.<br />

Qïritki vel qirimantiki. Idem.<br />

Qirit'aña. Salir postilla. Lakha vel jarichi qirit'itu.<br />

Qirichaña. Llagar a otro.<br />

Qirixtara. Lleno de llagas o de postillas. + Lakha qiri:<br />

el que tiene postillas en la boca.<br />

Qiri chawlla. Un pescadillo escamoso o como<br />

sarnoso.<br />

Qiri. La escama del pescado.<br />

Qiri k'axuraña. Escamar vel aparaña.<br />

Qirqiña. Una multitud o bullicio de animales u<br />

hombres.<br />

Qiri qhiri vel putu. El fogón para guisar.<br />

Qiru. Vaso para beber, de madera o plata, de<br />

cualquiera hechura que sea. + Akilla: es lo mismo<br />

si es de plata o como taza.<br />

Qirukamana. Oficial de vasos. + Q'ara qiru: vaso que<br />

no tiene labor ninguna. + Katari qiru: que tiene por<br />

asilla un león. + Wak'asja qiru: vaso que tiene<br />

como una cinta o taja en medio. + Chäntaqata qiru:<br />

vaso que en los extremos tiene encajado estaño.<br />

Qirpinaqaña. 3 -qi. Chankanaqaña, tawinaqtaña,<br />

laykunaqtaña. Andarse cayendo el enfermo o<br />

borracho.<br />

Qirpix qitpixtaña, chankax chankaxtaña, tawll<br />

tawiltaña, laykux laykuxtaña. Caminar así<br />

bambaleando.<br />

Qirputaña, withutaña, lat'utaña. Comenzar a andar


Vocabulario de la Lengua Aymara 449<br />

el niño o el enfermo.<br />

Qisa manq'araqaña. Comer lo que le dieron en arras<br />

para casarse y después no querer casarse.<br />

Qisima. Hollín. + Chuqi qisima: azufre derretido. +<br />

Sirsuqina: es el azufre por derretir o su espuma.<br />

Qisimanchaña. Tiznar con hollín.<br />

Qisimakipaña. Idem.<br />

Qinaya ch'ara qisima vel yanamakiwa, jallurijawa.<br />

Están las nubes muy negras señal es que lloverá. +<br />

Ch'ära qisimaki, laq'a laq'aki, kawkiki juti: viere<br />

una infinidad de hombres, ganado, &c.<br />

Qispiña, jakaña, pukuña allqaña. Librarse,<br />

escaparse. Y es de notar que en este vocablo<br />

aquella sílaba -qis, casi se pronuncia sin i, como si<br />

hubiésemos de escribir qys solamente. Y esto se<br />

entiende también en todos sus compuestos.<br />

Qispäña. 3 -ay vel -iy vel qispiyaña. 3 -iy. Activo.<br />

Librar a otro.<br />

Qispi. Cosa resplandeciente como vidrio o cristal.<br />

Qispi lirpu. Espejo.<br />

Qispi qala. Piedra preciosa.<br />

Qisña. Una hierbecita que sirve de teñir azul y tiene la<br />

misma pronunciación que los dos vocablos<br />

procedentes.<br />

Qispikucha pakisma. Mira no quiebre el vidrio.<br />

Porque se usa también en esta significación<br />

posponer al nombre y interponer al verbo.<br />

Qiswa aru. Lengua quechua o del inca.: "Eiusdem<br />

pronuntiationis".<br />

Qisraña. Idem: Malaña. Disfrustranse el color de la<br />

ropa o del rostro por enfermedad u otro accidente.<br />

Qisraña malaña. "metaphorice". Descaecer de su<br />

prosperidad, vivir sin los oficios o dignidades que<br />

tenía. Diosakiwa jani qisriri jani maliri. Solo Dios<br />

es el que no se muda, ni pierde un punto de su<br />

felicidad.<br />

Qisa vel Wajcha. Miserable, abatido de todos,<br />

desamparado.<br />

Qisamiña vel t'uqimaña. Vivir desamparado.<br />

Qisachaña. Desamparar a alguno, no tener cuidado de<br />

acudirla. Diosana arupa waqaychasma janipi Dios<br />

qisachiriktamti: si guardaras la ley de Dios, no te<br />

desampararía, siempre te acudiría.<br />

Qisachaña. Agraviar a otro.<br />

Qisaxaña, wajchaxaña. Vivir en mucho desamparo y<br />

miseria, estos dos verbos o nombres son<br />

compañeros y siempre que lo son se antepone.<br />

Wajcha.<br />

Qiska vel chillisawa. Una piedra con que trasquilan el<br />

ganado y cortan carne.<br />

Qiskana Jama kharitu jumana aruma. Tus palabras<br />

me han cortado o traspasado el corazón. Chillisä<br />

jama p'achitu lakhama. Idem: penetrado me han.<br />

Qisti vel q'añu. Sucio, por no lavarse en muchos días.<br />

Qistikipaña. Ponerse sucio.<br />

Qisuraña, q'asparaña. Chamuscarse cualquier cosa.<br />

Qisurasiña. Idem.<br />

Qisuräña. Chamuscar al fuego lo que no está bien<br />

pelado y cosas semejantes.<br />

Qisuña. Dejar de comprar o de recibir por no<br />

contentarse de la hacienda o cosa que quería.<br />

Qisuña. Recusar al juez por miedo que no alcanzará<br />

justicia. Y así de otras cosas.<br />

Qisi chawlla. Pescado que llaman boga. Y se<br />

pronuncia como dijimos arriba, sin u y sin e.<br />

Qisintü, umantü. Son dos hermanas con quien pecó.<br />

Tunüpa, según se cuenta en las fábulas de los<br />

indios.<br />

Qisintü. Otra especie de bogas.<br />

Qiswaña, jaylliña, kawaña. Bailar una rueda de<br />

hombres entreverados con mujeres o solas mujeres<br />

entre sí.<br />

Qiwcha qiwcha silluni. Uno de largas uñas.<br />

Qiwcha qiwcha lap'ani. Gran piojoso. + Lap'a<br />

qiwcha qiwcha vel Lap'axtara. Idem: Ch'iñi qiwcha<br />

qicha: lleno de liendres.<br />

Qi. Es interjección de uno que se enfada, de que otro<br />

se entremeta cuando habla con otro. Jumaqi<br />

jithiqama: que dices o sabes tú lo que dices;<br />

desvíate de aquí, no hables más.<br />

Qiwña. Un árbol tan grande casi como el que llaman<br />

qiswar y qulli, muy bueno para leña carbón. +<br />

Ampara qiwña: uno de manos gruesas. Kayu<br />

qiwña: de pie muy gruesos o gordos.<br />

Qiwa janq'u, qilu, kayupilla. Cojo que tiene una<br />

pierna menor que otra o que cojea por enfermedad<br />

que tiene.<br />

Qiwa chara. Idem.<br />

Qiwal qiwaltaña, janq'ul janq'ultaña, qilun<br />

qiluntaña. Cojear.<br />

Qixayu vel kunka qixayu, kunka ch'aja, saxa<br />

amaya. Ronco de la voz.<br />

Qixayutaña vel Amayataña. Enronquecer, úsase con<br />

transición. Qixayutitu vel Kunka ch'ajtitu: estar<br />

ronco.<br />

Qiyalla vel phichaqa. Una espina grande y grueza<br />

que sirve de aguja y de prender el manto en lugar<br />

de pichi.<br />

Qiyalla jamati ch'apijsma, phichaqa jamati<br />

junujsma.<br />

Qiya vel k'ipa. La papa que nace con las demás, pero<br />

quedó debajo de tierra al tiempo de la cosecha.


450 Ludovico Bertonio<br />

Qiyaña. Coger las dichas papas.<br />

Qiyasña. Cogerlas para sí.<br />

Qiyna pukara. Castillo, fortaleza para guarecerse. +<br />

Significa también amparo. Vide: qillinka.<br />

Qiynaki vel inaxa. Quizá por ventura. + Qiynaki<br />

jutachini vel jutiriki: quizá vendrá.<br />

Qiynaki jutimana vel jutirikta vel jutachijaña.<br />

Quizá vendrá o vendrías.<br />

Qiynaxa. Idem.<br />

Qiynapurisina atamajaña. Si a caso llegares, le<br />

dirás, &c.<br />

Qiynakiwa purinisu vel inaxa puririch'ita. Quiza<br />

llegarás; de aquí se sacará el uso de este adverbio.<br />

Qiyta vel thäña vel nayraqata. Preposiciones, delante<br />

-nä vel juma vel jupa vel jaqinaka qiyta. Delante de<br />

mí, de tí, de él, de Pedro, de hombres, &c. no<br />

admite los posesivos -ja, -ma, -pa, -sa, porque no<br />

podemos decir qiytajata como nayraqataja.<br />

Qiytarki. Un pajarillo pardo.<br />

Qulayu, jikhalla. Holgazán.<br />

Quli. Enmarañado, revuelto.<br />

Quli t'awra, quli ñaq'uta. Lana por escarmenar,<br />

cabello por peinar y que casi no se puede aderezar<br />

por estar revuelto. Lo mismo que t'aja.<br />

Qulu ch'uñu vel ch'uñu qulu. Una sola papa hecha<br />

chuño, como si dijéramos un gramo de chuño.<br />

Qullaka, apaqi, watha. Hermana mayor.<br />

Qullakani chinkini. Ambas hermanas mayor y menor.<br />

Qulla. Purga, comida o bebida y cualquier emplasto y<br />

otras medicinas para curar.<br />

Qullaña. Curar al enfermo.<br />

Qullanawi. Enfermo no curado.<br />

Qullakamana. Médico.<br />

Qulläsiña. Dejarse curar.<br />

Qulla. Bebedizo o ponzoña para matar.<br />

Qullani asiru. Culebra ponzoñosa. Jiwäñani. Idem.<br />

Qullaña. Cubrir el fuego con ceniza.<br />

Qullaña. Excelente, cosa prima.<br />

Qullaña. El primero. Nayra. Idem.<br />

Qullanankaña. Ser el primero, estar en primer lugar.<br />

Qullanaña, nayraña, jilaña. Ante todas las cosas,<br />

primeramente,<br />

Qullanaska, chiqanska. Particularmente,<br />

especialmente.<br />

Qullana vel iñacha. Jornalero.<br />

Qullaña maña. Ir por jornalero.<br />

Qullancha. Instrumento de ichu para pescar.<br />

Qullanchaña. Pescar así.<br />

Qullqa, piwra. Troje, almacén para chuño, quinua,<br />

maíz, &c.<br />

Qullqasiña. Guardar en la troje.<br />

Qullqantasiña. Meter en la troje.<br />

Qullqa qullqa. Trojes como las que había en tiempo<br />

del inca para los soldados en cada provincia.<br />

Qullqa wawani. Uno que tiene muchos hijos.<br />

Qullqa jaqi. Ser muchos en una casa, familia o<br />

parentela.<br />

Qulli. Árbol así llamado. Wawa qulli: pimpollo de<br />

este árbol.<br />

Qulli atiqaña. Plantar los pimpollos sin arrancar de la<br />

cepa, sino inclinándolos y metiéndolos.<br />

Qulli tunqu. Maíz casi amarillo, éste ordinario para<br />

las mulas.<br />

Qullmuña. Mascar sin dientes como los viejos. Uma<br />

qullmuri achachi: muy viejo.<br />

Qullmuraña, t'ururaña. Roer.<br />

Qullmukipa, qullmururuña. Roer, volviendo y<br />

revolviendo lo que come.<br />

Qullmukipa mä arusiña. Hablar a prisa como<br />

colérico. Aru qullmunaqaña. Idem.<br />

Qullpa. Salitre.<br />

Qullqi. Plata.<br />

Qullqi miräña. Granjear o tratar con la plata o dar a<br />

logro.<br />

Qullqina mirapa. Logro, ganancia.<br />

Qullqi miräkamana. Logrero o tratante, mercader,<br />

banquero.<br />

Qullqi quriña phut'i. Caja de la limosna.<br />

"Gazophilacium".<br />

Qullqi alasiña. Hacer plata como los mercaderes.<br />

Qullqina alasiña. Comprar algo con plata.<br />

Qullqiru alaxaña. Vender.<br />

Qullqi. Señal que queda después de sanada la llaga.<br />

Qulluña, kuthiña. Dejar de ir o hacer algo por algún<br />

estorbo yapuru quiluña: dejar de ir la chácara, &c.<br />

Qulluwaña. Estorbar a otro.<br />

Qulluña. Neutro. Acabarse, dejar de haber lo que<br />

solía, cesar.<br />

Qulluri, qulluxiri marmi. Mujer que dejó de parir.<br />

Qulluwaña. Destruir, acabar.<br />

Qullu samka. Sueño vano.<br />

Qulluña, qulluwaña. Destrucción.<br />

Qullumiña. Rodar por el suelo llano o cuesta abajo<br />

Qullumi jalaña. Idem.<br />

Qullumarpäña. Echar a rodar.<br />

Qullu. Cerro. Qullu qullu: cordillera.<br />

Qullu wich'inka. Punta del cerro que sale a la mar,<br />

promontorio o el pie del cerro que se extiende<br />

hacia alguna parte.<br />

Qullu ajanu vel parki. Ladera.<br />

Qullu. Montón de algo.<br />

Qulluchaña. Amontonar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 451<br />

Qumi. Mujer estéril o hembra.<br />

Qumitaña. Dejar de poner huevos la gallina por<br />

aquella vez.<br />

Qumphiña. Labrar paños de corte con varias figuras y<br />

labores o sin ellas.<br />

Qumpita isi. Ropa labrada así.<br />

Qumphut'aña. Inclinarse y humillarse.<br />

Qumpi. Oficial de esta ropa.<br />

Qump kamana. Idem.<br />

Qumpiña. Oler bien o mal.<br />

Qumpijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Qumpäña. Hacer oler algo perfumando o echando<br />

olor.<br />

Qunchu. Asiento, haz del vino, &c.<br />

Qunchukama umaña. Beber hasta ver el fondo del<br />

cántaro.<br />

Qunchumpi jallpsuña. Idem.<br />

Quncha. Amigo con quien suele beber y holgarse.<br />

Qunchasiña. Beber con su amigo.<br />

Qunchuxaruña, q'ipixaruña. Cargarse mucho.<br />

Qunchuxarusita. Muy cargado, apezgado con la<br />

carga.<br />

Qunqura vel qunquru. Rodilla.<br />

Qunquraña. Arrodillarse.<br />

Qunqura kayuni saraña. Caminar de rodillas.<br />

Qunquraranaña. Llegarse a alguno, caminando de<br />

rodillas.<br />

Qunqura killpiña. Arrodillarse. Jaqha qunqura<br />

killpiña: arrodillarse con una sola rodilla.<br />

Qunqura qunqura. Tolondrones.<br />

Qunchuya. Es compañero de kayuma, de esta manera,<br />

kayuma qunchuya jachaña: llorar mucho. Uma<br />

qunchuyaki jithi: correr turbia el agua.<br />

Quntaya. Idem: quntuya. Tierra blanca, buena para<br />

enlucir.<br />

Qunturi. Buitre.<br />

Quña. Lana de cordero.<br />

Quña quña. Vello.<br />

Quñama. Pájaro como lechuza.<br />

Qupa jaqi, suxu. Espantajo, máscara,<br />

Qupa vel nina nina. Gusano como luciérnaga.<br />

Qupa, ch'uxña. Color verde.<br />

Qupachaña, qupanchaña. Dar de verde.<br />

Qupachasiña. Verdeguear, comenzar a ponerse verde.<br />

Qupachanuqaña. 3 -qi. Ponerse verde el campo con<br />

los sembrados.<br />

Qupajiri. Cardenillo.<br />

Qupu. Rueda o corrillo de gente.<br />

Qupu qupu utkaña. Estar sentados en corrillos.<br />

Qupuchaña. Hacer poner en rueda.<br />

Qupuchasiña. Ponerse en rueda.<br />

Quphut'aña. Poner cero.<br />

Qupukipña. Idem.<br />

Quputa. Idem: Qupukipata Kallaña. Llevar a alguno<br />

en medio, cuando son muchos acompañándole.<br />

Quqi manq'a. Comida sin la gordura o carne que<br />

suele echarse.<br />

Quqi jaqi. Inocente, casto y también inculpado.<br />

Quqiki utkaña vel jamankaña. Estar en ayunas.<br />

Quway!. ¡Hola! Interjección de personas de autoridad<br />

para llamar.<br />

Quqa. Árbol, cualquiera que sea.<br />

Quqa quqa. Espesura de árboles, arcabuco, montaña.<br />

Quqa jaqi. Salvaje.<br />

Quqana jurmapa. Goma de árbol.<br />

Ququ. Matalotaje, comida de los caminantes o<br />

trabajadores.<br />

Ququña. Comerle.<br />

Ququt'aña. Idem.<br />

Ququchaña. Hacer matalotaje.<br />

Ququchasiña. Hacerle para sí.<br />

Ququt'äña. Dar de comer y por metáfora: azote ququ<br />

t'ämama, significa azotar.<br />

Ququjaña. 3 -ji. Dar de comer.<br />

Ququmaña. Estarse abrasando de calentura o calor<br />

del sol.<br />

Ququmiña. Idem.<br />

Ququtuwa. Paloma torcaz.<br />

Qukuraña, apiraña. Espulgar los piojos, limpiar<br />

trigo, &c.<br />

Qura. Hierba del campo inútil.<br />

Quraña, quraraña. Desherbar.<br />

Qurusuña. Idem.<br />

Qura yapu ati, atiji, atipi, jaychji. Ahogar la mala<br />

hierba al sembrado que va saliendo.<br />

Qurana yapu alikipäña. Idem: jink'äña. Dejar de<br />

desherbar la chácara y perderse.<br />

Quratamakankaña. "Metaforice", soy doctrinado de<br />

tí.<br />

Qurari. Orín, moho, mohoso.<br />

Qurari t'anta. Pan mohoso, &c.<br />

Qurarit'aña. Tomarse de orín.<br />

Quriña, tantaña. Juntar.<br />

Qurithapiña. Idem.<br />

Qurisiña. Juntarse de diversas partes cosas animadas<br />

e inanimadas, -ru. Neutro.<br />

Qurisiña. Activo. Juntar para sí.<br />

Quriña. Caja o lugar para guardar lo que se junta.<br />

Qurina. Merienda que se da a los que trabajan o a los<br />

jornaleros.<br />

Qurinäña. Dar merienda a los jornaleros.<br />

Qurinaña. Merendar los jornaleros.


452 Ludovico Bertonio<br />

Qurintu. Vocablo corrupto, plata que llaman corriente<br />

y sirve de moneda.<br />

Qurpaña. Mojonar las tierras.<br />

Qurpa. Límite, mojón.<br />

Qurpa sät'äña. Mojonar, levantando alguna piedra.<br />

Qurpasiña, jut'isiña. Idem.<br />

Qurpajaña. 3 -ji. Idem.<br />

Qurpasiña. Apartarse de la amistad de alguno, -mpi.<br />

Qurpajaña. 3 -ji. Apartar a alguno de su amistad.<br />

Acusativo.<br />

Qurpani thiyani arusiña. Hablar sin dejar nada del<br />

negocio que trata.<br />

Qurpa. Huésped; y cualquiera que acude a comer a<br />

casa ajena.<br />

Qurpa puritu. Tener huésped.<br />

Qurpa uta. Mezón, hospital.<br />

Qurpachaña. Hospedar.<br />

Qurpachasiña. Dar de comer haciendo banquete para<br />

los comvidados.<br />

Qurpachasiña. Banquete, convite.<br />

Qururu. Ombligo.<br />

Quta. Mar, laguna, charco.<br />

Quta quta. Muchos charcos juntos.<br />

Qutawat'aña. Neutro. Encharcarse la tierra. Uraqiru<br />

wila qutawat'atawina: la sangre que corría<br />

encharcaba la tierra.<br />

Qutawt'aña. Idem.<br />

Quta lakha. Orillas del mar.<br />

Qutaru sat'iña. Hundirse en el mar o laguna. Neutro.<br />

Quta sat'itu. Activo con transición. Hundir la mar a<br />

alguno.<br />

Quta uxi vel mathapi. Hacer ondas la mar o laguna.<br />

Quta qhulltu. Bramar la mar.<br />

Quta wañanti, jithinti. Menguar la mar.<br />

Quta quta ampara. Palma de la mano. Mejor es<br />

ampara quta quta. Y también dicen kayu quta quta,<br />

la planta del pie.<br />

Qutama. Costal. + Jaqhukipaña llint'akipaña: volverle<br />

de dentro afuera.<br />

Qutu. Montoncillo de cualquiera cosa. Amka qutu<br />

amkaqä: montoncillo de papas.<br />

Qutupacha utkaña. Estar amontonados los hombres,<br />

&c.<br />

Qutu marka. Pueblo pequeño, aldea.<br />

Qutuchaña. Amontonar.<br />

Qututhapiña. Idem.<br />

Qutu qutu. Montoncillos juntos.<br />

Qutu qutu ñaq'uta jik'iña. Arrancar mechones de<br />

cabellos.<br />

Qutuña, anakiña. Llevar buen número de ganado o<br />

de personas y compónese como el verbo anakiña.<br />

Qütaña, q'axtaña. Tronar.<br />

Qütaña. Hacer tronar.<br />

Qütaña. Hacer ruido la llama.<br />

Qütaña. Quemar algo.<br />

Quxu. Coyuntura de los huesos.<br />

Quxu quxu. Tolondrones de las cosas que no están<br />

bien molidas.<br />

Quya vel t'alla. Mujer principal, gran señora, casada o<br />

por casar, reina, &c.<br />

Quya, pospuesto a qhatu. Amigo del mercado, ir a<br />

menudo a él.<br />

Quyllu. Blanco. Dícese de la lana y papas blancas:<br />

puma quyllu amka, quyllu allpaqa.<br />

Quyrari. Lo mismo que qurari, moho o mohoso.<br />

Quyru. Nube de los ojos. Vide: qhuti.<br />

Quysu. Adverbo. Espaciosamente.<br />

Quysuki saraña. Dicen también sara quysuña. Idem:<br />

y es cuando uno anda con su llaquta bien puesta,<br />

como hombre grave.<br />

Quytu jupa. Quinua cenicienta.


Vocabulario de la Lengua Aymara 453<br />

QH<br />

Qhacha ch'uñu. Chuño recién hecho aun no bien<br />

seco.<br />

Qhach'a jucha. Incesto.<br />

Qhach'a. Incestuoso.<br />

Qhach'asiña. Incestuar.<br />

Qhach'aña. Incestuar.<br />

Qhach'a. Pecado nefando entre mujer y mujer.<br />

Qhach'aña. Cometerle con alguna mujer.<br />

Qhach'asiña. Pecar así.<br />

Qhachulara. Manada o tracalada de ovejas de la<br />

tierra.<br />

Qhachujasiña. Deshollarse.<br />

Qhachuña. Arrastrar el vestido, andando u otra cosa.<br />

Qhachurpäña. Limpiar la tierra someramente con<br />

algo.<br />

Qhajaña, jarajaña. Deshacer pared.<br />

Qhanxjaña. 3 -ji. Deshacer.<br />

Qhajaqaña. 3 -qi. Desviar alguna piedra o quitarla<br />

deshaciendo pared o quebrarla.<br />

Qhanjsuña. Sacar piedras o libros de entre otros, &c.<br />

Qhajarpäña. Deshacer a prisa.<br />

Qhajantaña. Entremeter.<br />

Qhajaranttaña. Meterse por la espesura de la gente o<br />

árboles.<br />

Qhajaqtaña. Quitarse lo enlucido de la pared,<br />

descostrarse.<br />

Qhajasiña. Sacar piedras o lena entre otras.<br />

Qhajuthaltaña. Saltar o descostrase lo enlucido, &c.<br />

Qhalliwaña. Querer más y más.<br />

Qhalliraqaña, jilluraqaña. Ranchear.<br />

Qhamäña. Espiar, atalayar.<br />

Qhamäña, philuña. Buscar vidas ajenas inquietando.<br />

Qhäña, khatataña. Escarmenar.<br />

Qhamiyaña. Idem.<br />

Qhamiyiri, mich'uri. Atalaya, espía, fiscal que mira.<br />

Qhana. Luz.<br />

Qhanachaña. Alumbrar y declarar.<br />

Qhananchaña. Idem.<br />

Qhanantaña. Entrar luz.<br />

Qhanantäña. Meter luz.<br />

Qhanaptaña. Aparecer luz.<br />

Qhanatataña. Idem.<br />

Qhanaptxaña. Alegrarse el que estaba triste, mejorar<br />

el enfermo.<br />

Qhanawaña. Manifestarse.<br />

Qhanawaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Qhanawiri paxsi. Luna nueva.<br />

Qhanawarapiña. Aparecer.<br />

Qhanaru apsuña. Sacar a luz.<br />

Qhanawisaxaña. Oscurecerse.<br />

Qhanaki. Claramente.<br />

Qhanaña. Claramente. )( Manqhitha: secretamente.<br />

Qhantaña. Amanecer.<br />

Qhanutakiña. Estar al sol.<br />

Qhanamanaña. Estar perplejo o hablar con<br />

perplejidad.<br />

Qhana paqu. Cerrajas.<br />

Qhanqhallpichasiña. Henchirse de sama.<br />

Qhanqhallu. Hueso con que juegan a la taba.<br />

Qhanqhalluña. Jugarla.<br />

Qhanqhallusiña. Idem.<br />

Qhanchara. Aspero o sucio.<br />

Qhanchara qala. Piedra áspera.<br />

Qhanchara isi. Vestido áspero.<br />

Qhapaqa. Rey o señor. Es vocablo antiguo que ya no<br />

se usa en esta significación.<br />

Qhapaqa kankaña. Reino.<br />

Qhapaqa wila. Sangre real.<br />

Qhapaqa suti. Nombre real o soberano tremendo.<br />

Qhapaqa. Rico.<br />

Qhapaqaptaña. Enriquecerse.<br />

Qhapaqakiptaña. Idem.<br />

Qhapachaña. Enriquecer.<br />

Qhapaqa jakhuthaltaña. Venir a ser rico.<br />

Qhapaxtaña. Ajustarse. Aka isi qhapaxtitu: ésta ropa<br />

me viene al justo.<br />

Qhapaxthaptaña, t'alaxnuqtaña. Ser de una medida.<br />

Qhapaxnuqtaña. Idem.<br />

Qhapaxranttaña. Entrar muy dentro la lanza, espada,<br />

cuchillo, &c. hiriendo.<br />

Qhaphit'aña. Abajar cubriendo un plato con otro.<br />

Qhapaña. Comer manzanas y otras cosas así.<br />

Qhap'aña, thap'aña. Remendar.<br />

Qhaqhaxtaña, pakijasiña. Quebrarse algo, de barro o<br />

madera.<br />

Qhaqhakipaña. Torcer o volver los brazos a las<br />

espaldas.<br />

Qharqhat'aña. Acezar, ijadear.<br />

Qhara, maylluru. Mañana.<br />

Qhara jurpi. Mañana o es otro día.<br />

Qharäña, jayp'uwaña. Pedir importunamente.<br />

Qhata. La curva parte contraria a ja rodilla.<br />

Qhatamiña. Darse mucha prisa en algo. ¿Kunapiniki<br />

sara, qhatamiña? ¿por qué te das tanta prisa en<br />

andar?<br />

Qhatathapiña. Ensartar a muchos.<br />

Qhatiña. Estar la comida en su punto cocida o asada.<br />

Qhatäña, qhatiyaña. Cocer la comida o asarla hasta<br />

su punto.


454 Ludovico Bertonio<br />

Qhati. Papas cocidas.<br />

Qhatita isi. Ropa teñida.<br />

Qhatäña. Teñirla.<br />

Qhatijaña. 3 -ji. Abrasarse de calor o de calentura o<br />

por haber comido ají, pimienta, &c.<br />

Qhatikipäña. Activo. Abrasar al modo dicho.<br />

Qhatikipiyri, awtijaña. Hambre muy grande canina.<br />

Manq'atha chuyma qhatikipitu. Idem.<br />

Qhatikiptaña. Salir de bobo.<br />

Qhatu jaqi. Rescatador que compra mucho.<br />

Qhatuni jaqi. Idem.<br />

Qhatu. Mercado o plaza.<br />

Qhataña. Alear el halcón sin menearse o sin volar<br />

como cuando quiere abalanzarse.<br />

Qhawllu vel qhallmu. Papas medio cocer o asar.<br />

Qhawlluraña. Comer o roer lo cocido de la papa.<br />

Qhawllu ut'ata, qhallmüt'ata. Idem: ch'uqi ut'ata.<br />

Papas o membrillos a medio cocer,<br />

Qhawñu, k'ayru. Liwi de los indios.<br />

Qhawñusiña. Jugar con él.<br />

Qhawri. Raíz de la totora.<br />

Qhawsaña, llumchiña, aywiña. Ir muchos juntos.<br />

Qhawsatataña. Esparcirse muchos y por ser verbo de<br />

movimiento admite todas las partículas del verbo<br />

aywiña. Que pusimos al principio de esta segunda<br />

parte.<br />

Qhawa. Camiseta de indio, funda o vaina de otras<br />

cosas.<br />

Qhawat'aña. Vestírsela.<br />

Qhawat'äña. Vestirla a otro.<br />

Qhawat'asiña. Vestírsela así.<br />

Qhawasuña. Quitársela.<br />

Qhawasusiña. Idem.<br />

Qhawllusnuña. Idem.<br />

Qhawsuwaña, qhawllusuwaña. Quitarla a otro:<br />

qhawarpäña. Idem.<br />

Qhawantaña, qhawantasiña. Ponerse la camiseta o<br />

casaca. Espada qhawsuwaña: desenvainar.<br />

Asirujama qhawsuña: renovarse como la culebra,<br />

dejar la mala vida<br />

Qhawtata. La abertura por donde sacan la cabeza<br />

vestiéndose.<br />

Qhawa ch'ä. Cruel, rasga camisetas como quien se<br />

embravece.<br />

Qhaxsi. Verguenza y afrenta y pudenda "animalium".<br />

Qhaxsisiña. Avergonzarse.<br />

Qhaxsichaña. Afrentar.<br />

Qhaxsi tukuña. Quedar afrentado.<br />

Qhaxsisäsiña. Temer la afrenta. Janchipa qhaxsisäsi:<br />

avergüenzase de parecer por andar mal vestido.<br />

Qhaxsini. Vergonzoso.<br />

Qhaxsiwisa. Desvergonzado.<br />

Qhayqa, uri. Bravo, airado.<br />

Qhayqhaña. Dañarse el vino.<br />

Qhayqhakiptaña. Idem.<br />

Qhayqhata. Dañado, airado.<br />

Qhichimaña. Vide supra: qichimaña, sin aspiración;<br />

aunque debe pronunciarse con ella.<br />

Qhiwayllu. La hierba que llaman cerrajas o semejante<br />

a ella.<br />

Qhilla. Ceniza.<br />

Qhillaru tukuwaña. Activo. Resolverse en ceniza.<br />

Qhillaru tukuña. Resolverse en ceniza.<br />

Qhillana sunaqiru qillqat'aña. Hacer cruz en la<br />

coronilla de la cabeza con ceniza.<br />

Qhillana pararu qillqat'aña. Poner ceniza en la<br />

frente, como al principio de la cuaresma.<br />

Qhillana willit'aña. Dar ceniza a alguno.<br />

Qhillana willit'aña. Impedir al que habla con razón.<br />

Qhillana willxatasiña. Derramarse la ceniza sobre sí<br />

mismo.<br />

Qhillani. Muladar de ceniza.<br />

Qhillina. Es la hija respecto del padre y el hijo<br />

respecto de la madre.<br />

Qhillinama sap'awa. Esta tu hija es buena, dice la<br />

mujer al varón, significando que la enseña bien y lo<br />

mismo dice el marido a la mujer, éste tu hijo es<br />

bueno y le crías bien, y si es malo o mala dicen<br />

yanqhawa: para decir que le cría mal y aunque no<br />

sea entre marido y mujer, usan de este modo de<br />

hablar.<br />

Qhillina. Heredero o heredera de las costumbres del<br />

padre o madre, como se ha declarado.<br />

Qhimara vel jiqalla. Flojo por estar gordo, que<br />

apenas se menea.<br />

Qhimaraña vel chaniraña. Echar agua en la quinua o<br />

trigo, para apartar las granzas. Vide: chanaraña, que<br />

es algo diferente.<br />

Qhïmatxaña. Aflojarse, debilitarse las fuerzas. +<br />

Ch'ama qhïmitu vel jiwixtitu: aflojado o<br />

quebrantado se me han las fuerzas.<br />

Qhïmäsña. Idem. Y no se usa éste con transición<br />

como el precedente.<br />

Qhïni vel chikilla. Papas escogidas o las mejoras que<br />

hay de cada especie, que se pueden presentar como<br />

usan.<br />

Qhini vel Chiklla. Papas muy buenas.<br />

Qhinsat'aña. Caer en el suelo de hocicos o estar<br />

echado de hocicos en el suelo.<br />

Qhinsantaña. Caer de hocicos en el agua.<br />

Qhinsakataña vel jaxskataña. Ahogarse casi, cuando<br />

la bebida o comida por ser demasiada revienta por


Vocabulario de la Lengua Aymara 455<br />

las narices.<br />

Qhiskataña, pharakataña, jaxskataña. Congojarse,<br />

angustiarse mucho por algún mal suceso.<br />

Qhirqiña vel wallaqiña. Hervir. T'imphuña. Idem,<br />

Qhirqijakiña, wallaqijakiña. Encolerizarse, hervir de<br />

cólera.<br />

Qhirqiraña vel phillmiña. Abrirse las papas con el<br />

hervor.<br />

Qhirqiräña, wallaqäña. Dar un hervor a alguna cosa.<br />

Qhirqusuña, wallaqusuña. Rebosar con el mucho<br />

hervor.<br />

Qhirqutaña, wallaqutaña. Comenzar a hervir.<br />

Qhirqhi usu. Sarampión o sarna. Jank'a usu, es más<br />

usado para esta enfermedad.<br />

Qhithiñä, qimiña nukhuña. Rempujar a otro.<br />

Qhithisiña, qimisiña, nukhusiña. Rempujarse,<br />

"adinvicem". + andar muy juntos, como cuando<br />

carga mucha gente.<br />

Qhithirpäña, qimirpäña nukhurpäña. Rempujar<br />

con mucha fuerza.<br />

Qhithithaptaña, pankuthaptaña, chunkuthaptaña.<br />

Topetar con otro, pedrompi qhithithaptaña.<br />

Qhithisiña vel kusisiña. Tener abundancia de todas<br />

las cosas y mucha holganza.<br />

Qhit'iqaña, kusiskaña. Estar muy contento.<br />

Qhit'iptaña. Tener un alegrón por algún buen suceso<br />

repentino.<br />

Qhit'isiña. Holganza, abundancia de todo.<br />

Qhit'ikañapacha. Tiempo de holgarse o de holgura.<br />

Qhithikaña. 3 -ki. Echar y meter los mocos, como los<br />

niños que hacen ruido con ellos. + Jachasa jurmasa<br />

qhithikaña, que estás ahí echando lagrimillas y aun<br />

los mocos.<br />

Qhiwiña. Llevar al hombro maderas y aún piedras,<br />

&c.<br />

Qhiwixaruña. Cargarse al hombro cosas semejantes.<br />

Qhiwixaräña. Poner alguna cosa a otro en el hombro.<br />

Qhiwixataña. Cargar una bestia cosas semejantes;<br />

otros muchos compuestos salen de este verbo<br />

porque significa llevar. Estos son los más<br />

ordinarios.<br />

Qhiwchaña. Lanzadera con que tejen. + Äjachaña: el<br />

palo que meten dentro del urdimbre, para que no se<br />

enmarañe.<br />

Qhiwcht'aña. Atar el hilo en la lanzadera para tejer.<br />

Qhiwra. Tierra templada. + Yunka: es tierra muy<br />

caliente.<br />

Qhiwra vel yunka jaqi. Uno que no se humana con<br />

nadie y que gusta de comer a solas, no habla con<br />

nadie, escaso, mezquino.<br />

Qhip'a. Trompeta.<br />

Qhip'aña. Tañerla.<br />

Qhiri vel putu. Fogón de la cocina, donde ponen las<br />

ollas.<br />

Qhiwi qhiwiña vel phiruru phiruru jalaña. Andar<br />

alderredor, como niños que juegan o a la rueda del<br />

molino.<br />

Qhiya. Algodón.<br />

Qhiya ali. La mata o árbolcillo del algodón.<br />

Qhiya janchini. Uno de cuerpo muy blando.<br />

Qhiya janq'u jaqi. Idem.<br />

Qhiya k'ichiraña. Quitar las pepita o granos del<br />

algodón.<br />

Qhiya ch'ira. La semilla o pepitas del algodón.<br />

Qhiya t'isatataña. Mesarle.<br />

Qhiya wäkatataña. Idem.<br />

Qhiya apilla. Oca blanca y harinosa, muy buena de<br />

comer.<br />

Qhiya pachaki. Blanco como algodón. + Janchisa<br />

qhiya pachaki utki: está blanco por que no trabaja y<br />

es holgazán.<br />

Qhiyalla. Vide supra: qiyalla. Aunque debe<br />

pronunciarse con aspiración como aquí escribimos.<br />

Qhuchi amka. Papas tempranas.<br />

Qhuchi yapu. Chácara que madura presto, de buen<br />

temple.<br />

Qhuch'u, juchha. Mazamorra.<br />

Qhuch'uchaña. Hacerla.<br />

Qhuch'uchasiña. Hacerla para sí.<br />

Qhuchuña. Idem: anakiña. Llevar multitud de<br />

animales. Compónese como anakiña.<br />

Qhuxu. Estéril. Vide: sumo.<br />

Qhulla. Manzana por madurar.<br />

Qhuqhuña. Derribar paredes.<br />

Qhuqhurpäña. Idem.<br />

Qhulliña. Arar de cualquiera suerte la tierra, aunque<br />

no sea para sembrar, wakhana qhulläña: arar con<br />

bueyes.<br />

Qhulliña. Arar ahondando.<br />

Qhullisuña. Cabar para sacar algo de la tierra, con el<br />

uysu.<br />

Qhullinuqaña. Arar mucha tierra.<br />

Qhullikipaña. Ararlo todo.<br />

Qhullirpäña. Idem.<br />

Qhullitataña. Arar seguidamente.<br />

Qhullithaptaña. Juntarse a barbechar los parientes de<br />

los recién casados y es como en dote y también<br />

concertarse dos en labrar en compañía.<br />

Qhulliwi. Tiempo del barbecho.<br />

Qhullawi. Lugar donde aran.<br />

Qhultuña. Bramar el león, roncar el hombre, regañar<br />

el perro, hacer ruido sorbiendo o comiendo algo,


456 Ludovico Bertonio<br />

enojarse la mar, &c.<br />

Qhultuntaña, jinq'antaña. Tragar como una fiera.<br />

Qhulluxtaña. Hacer ruido el agua cuando hierve o<br />

corre por pedregales.<br />

Qhullum qhullumtaña. Hacer ruido el agua, cuando<br />

la vasija no está llena y se menea llenándola.<br />

Qhumaña, ichuña. Abrazar.<br />

Qhumathapiña. Idem. Más propio.<br />

Qhumaña. Llevar so el sobaco.<br />

Qhumantaña. Esconder so el sobaco.<br />

Qhumathapisiña. Abrazarse.<br />

Qhuna. Las piedras de moler, la de abajo tayka; la de<br />

arriba lurawa y también rueda de molino.<br />

Qhunaña. Moler trigo, quinua, &c. con piedra o rueda<br />

de molino.<br />

Qhuña qhuña. Vello blando.<br />

Qhütaña. Silvar con la boca y mano.<br />

Qhupaña. Lavar la cabeza.<br />

Qhupaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Qhupaqasiña, qupasiña. Lavársela a sí propio.<br />

Qhupi. Ollero.<br />

Qhupikamana. Idem.<br />

Qhupi. Tejedora de ropa delgada, diestra en el oficio.<br />

Qhuphitaña. Idem: qhaphit'aña. Significa cubrir ollas.<br />

Qhupiraña. Destapar.<br />

Qhuphit'aña. El cobertor.<br />

Qhup'aki, quqi. Comida cocida sin la gordura o carne<br />

que suele echarse.<br />

Qhurpaña, ñat'aña. Estar muy fatigado el enfermo,<br />

gemir debajo de la carga, jadear el que camina y el<br />

que se cansa mucho haciendo fuerza.<br />

Qhuru ch'ullqi. Duro. Dicese del pan, pellejos, &c.<br />

Qhuru jaqi, t'aqi. Mezquino.<br />

Qhuru jinchu. Duro en conceder lo que pide; en<br />

obedecer, &c.<br />

Qhuruptaña. Endurecerse, secarse y embejecerse.<br />

Qhuruchasiña. Curar las papas al hielo para hacer<br />

chuño.<br />

Qhurukutu. Pájaro como tórtola.<br />

Qhusqhuri, q'añu. Sucio.<br />

Qhusqhuña. Derretirse al calor la manteca, cera y<br />

otras cosas grasicntas.<br />

Qhusqhutataña. Idem. Más propio.<br />

Qhusqhuchaña. Derretir.<br />

Qhusqhutäña. Idem.<br />

Qhusqhuqaña. 3 -qi. Estar todavía grasiento o<br />

húmedo, de aceite, cebo o sudor.<br />

Qhusi qhusi nayrani. Uno que tiene los ojos como<br />

borracho, que relampaguean.<br />

Qhusmiña, amiña. Enfadarse. Usase con transición.<br />

Qhusmijaña. 3 -ji. Idem. Y compónese como amina,<br />

con la misma construcción como dijimos.<br />

Qhut'a. Resina, como timillu.<br />

Qhuti, quyru. Nube de los ojos o mal semejante.<br />

Qhut'iña vel quyruña. Dar esta enfermedad en los<br />

ojos. Usase con transición: qhut'itu quyrutu.<br />

Qhut'i jayt'usuña. Lavar los ojos para quitar la nube.<br />

Quyru jayt'usuña. Idem.<br />

Qhut'i wayuntaña vel quyru. Curar este mal<br />

metiendo en los ojos cera del oído.<br />

Qhuya. El agujero donde siembran la papa, maíz, &c.<br />

Qhuya manqhiru satantaña. Sembrar en este<br />

agujero.<br />

Qhuyu vel qhuya. Mina o socavón de donde sacan el<br />

metal.<br />

Qhuya thuni. Derrumbarse la mina.


Vocabulario de la Lengua Aymara 457<br />

Q'<br />

Q'ä. Plata en barras o tejuelos.<br />

Q'ä. Abertura, grieta.<br />

Q'ä. Angostura de casas o peñas muy juntas.<br />

Q'ä q'ä luraña. Hacer las casas apeñuscadas, juntas.<br />

Q'ä. Estiércol seco del ganado.<br />

Q'ächaña. Estercolar con él.<br />

Q'ächasiña. Henchirse de sama como costras.<br />

Q'ächasitu.<br />

Q'äkiptaña. Idem: qaracha q'äkiptitu.<br />

Q'ächaña, chuqichaña. Regalar, querer bien.<br />

Q'ächasiña. Regalarse.<br />

Q'äsiña. Gemir el carnero.<br />

Q'acha, axa. Manso.<br />

Q'achaptaña. Volverse manso.<br />

Q'acha. Agudo, afilado.<br />

Q'acha kunkani. Uno que tiene voz delgada, que<br />

levanta mucho con timple o contraste.<br />

Q'acha. Libro, cuchillo, &c. Un librito, cuchillito. Y<br />

así de otras cosas pequeras y graciosas.<br />

Q'acha jucha. Pecadillo, como los que llamamos<br />

veniales.<br />

Q'achaqara. Bazo del animal.<br />

Q'achanuqaña. Cortar o rajar.<br />

Q'aliña, p'allchaña. Resplandecer.<br />

Q'alisiña, t'aqhisiña. Padecer.<br />

Q'alta. La madrugada o el alba.<br />

Q'alta. Adverbio. De mañana o al amanecer.<br />

Q'altaxaña. Amanecer.<br />

Q'altataña. Idem.<br />

Q'alla. Entreverado de diverso color, cuarteado como<br />

pendones, &c.<br />

Q'alla qhawa. Camiseta, parte de un color y parte de<br />

otro.<br />

Q'allachaña. Entreverar, cuartear de diversos colores.<br />

Q'alla q'alla. Periquito, pájaro.<br />

Q'allaqaña. 3 -qi. Lakiqaña. Partir cosas secas y<br />

líquidas como trigo, vino, &c.<br />

Q'allisäni. Él que tiene lombrices.<br />

Q'alluchaña. Trenzar el cabello.<br />

Q'allujaña. 3 -ji. Dividir. Lakha q'allujata: uno que<br />

tiene los labios partidos.<br />

Q'alluwäsiña. Trinchar.<br />

Q'alluntaña, kharintaña. Meter mucho el cuchillo.<br />

Q'anasiña, ch'amusiña. Rumiar la comida como el<br />

carnero, buey, &c.<br />

Q'añü vel tasasa. Sucio.<br />

Q'añuxtara. Muy sucio.<br />

Q'añuchaña. Ensuciar.<br />

Q'añuwäña. Ensuciar y enturbiar.<br />

Q'añuchaña. Afrentar o menospreciar.<br />

Q'añukipaña. Neutro. Pararse sucio.<br />

Q'añukiptaña. Neutro. Idem.<br />

Q'añukipäña. Ensuciar.<br />

Q'añuptaña. Pararse sucio.<br />

Q'añu. Regla de las mujeres.<br />

Q'añusiña. Tener la regla y andar salida la hembra de<br />

los animales.<br />

Q'añusiri anuqara. Perra salida.<br />

Q'apa jaqi. Vivo, dilegente y también alegre<br />

regocijado.<br />

Q'apaptaña. Alegrarse el que estaba triste.<br />

Q'apisirapiña. Enojarse. Taki.<br />

Q'apiskiptaña. Ser arrebatado de la ira. Saltar de<br />

cólera.<br />

Q'apisthartaña. Idem.<br />

Q'apisäña. Enojar a otro.<br />

Q'apisäsiña. Enojarse. "Ad invicem".<br />

Q'apinaqaña. 3 -qi. Manosear, apretar con la mano y<br />

retorzar.<br />

Q'apiña. Idem. Como cuando amasan pan o barro,<br />

&c.<br />

Q'apijaña. Idem.<br />

Q'apich'ukiña. Idem.<br />

Q'apich'ukisiña. Retozar "Ad invicem".<br />

Q'apinaqasiña. Idem.<br />

Q'aphithapiña. Cerrar el puño<br />

Q'apithapita ampara. Puño cerrado.<br />

Q'apithapiña. Asir de alguno.<br />

Q'apijañakakixaña, jaxsaraña. Cobrar miedo,<br />

acobardar.<br />

Q'apisiña. Enojarse. Taki vel manqa ust'aña. Idem.<br />

Q'apisi. La ira.<br />

Q'apisi malaña. Descargar la ira contra alguno, -ru.<br />

Q'aq'uña, ch'axmiña. Inquietar, molestar.<br />

Q'aq'usiña. Inquietarse, tener estorbo.<br />

Q'ara. Pelado.<br />

Q'ara p'iq'iñani. Calvo.<br />

Q'ara laqhampu. Cielo raso.<br />

Q'ara isi. Vestido sin pelo.<br />

Q'araxtaña. Escombrarse el cielo o amanecer, estar<br />

sin gente la plaza.<br />

Q'arusuña. Hurtarlo todo<br />

Q'asaña. Gemir.<br />

Q'asäña. Hacer gemir. Wari q'asä pacha: tiempo frío.<br />

Q'asarkhiña, ch'iwirkhiña, Q'asarjaña,<br />

ch'iwirjaña. Sarpullirse las piernas por andar en<br />

lugares húmedos, úsase con transición. Q'asarkhita<br />

ajanuni. Uno que tiene el rostro sarpullido del frío.<br />

Q'asq'a chiwaqu. Agrio.


458 Ludovico Bertonio<br />

Q'aparaña, nakharaña. Chamuscar.<br />

Q'aspaña. Idem.<br />

Q'aspat'aña. Idem.<br />

Q'atawi. Piedra cal quemada o por quemar.<br />

Q'atawichaña. Hacer cal.<br />

Q'atawi wajaña. Idem.<br />

Q'atawixaña. Estar cocida.<br />

Q'atawi wajawi. Horno de cal.<br />

Q'aw q'aw. Canto del sapo.<br />

Q'awña, q'aw q'aw salla. Cantar así el sapo. Puraka<br />

q'aw q'aw situ: gruñir las tripas por la mucha<br />

hambre.<br />

Q'awsusiña, ch'apintasiña. Lastimarse el pie con<br />

cosa aguda.<br />

Q'awiña. Comer manzanas y otras cosas así crudas.<br />

Q'awintaña. Comer así a bocados.<br />

Q'awiraña. Idem.<br />

Q'awinuqaña. 3 -qi. Dar así muchos bocados.<br />

Q'awithapiña. Asir con la boca.<br />

Q'axcha aruni. De gran boato.<br />

Q'axraña. Quebrar el arado o escardillo.<br />

Q'axcha. Trueno o rayo o arcabuz.<br />

Q'axchaña. Caer el rayo o tronar o tirar arcabuz o<br />

artillería.<br />

Q'axchanaqaña. Caer rayos o tronar en muchas<br />

partes u oírse artillería, arcabuces, &c.<br />

Q'axu. Muchacha de poca edad que no pasa de<br />

catorce ni es menos de siete años.<br />

Q'aytil q'aytiltaña, aytil aytiltaña. Menearse el agua.<br />

Q'aytiltäña. Hacer menear.<br />

Q'aythaña. Neutro. Menearse o turbarse el agua.<br />

Q'aytin q'aytintaña. Idem: umajama q'aytintaña,<br />

Idem: q'aytintitu vel q'aytijitu. Andar perplejo,<br />

alborotado como el agua o tener vaguido de<br />

cabeza.<br />

Q'ayma. Idem: q'aymata. Corrompido. Dícese de la<br />

bebida o comida.<br />

Q'ayrusiña. Jugar al livi.<br />

Q'ilu. Una como red de lana para envolver o fajar la<br />

criatura.<br />

Q'ilu. De lana o de ichu es una como red, para<br />

envolver allí dentro fruta o carbón, &c. Por otro<br />

nombre se llama chipa.<br />

Q'ilukipaña. Envolver la criatura o enchipar fruta,<br />

&c.<br />

Q'iluthapiña, llawkipaña, phinthukiptaña,<br />

llawthapiña, pinthuthapiña, &c. Envolver o<br />

enchipar.<br />

Q'ilu jaraxaña. Desenvolver la dicha red o chipa.<br />

Q'ila. Una flor morada, como de altramuces.<br />

Q'ilathuthumpi.<br />

Q'illu. Color amarillo, churi pitu.<br />

Q'illukiptaña. Volverse amarillo. Churiptaña,<br />

pithuptaña.<br />

Q'illukiptäña. Volver amarillo alguna cosa.<br />

Churikiptäña.<br />

Q'illu vel chhuxllu. La mazorca fresca o verde del<br />

maíz.<br />

Q'illuchasña. Salir la mazorca del maíz para poderse<br />

comer ya.<br />

Q'illiña vel q'illinaqaña. Volver la cabeza a un lado y<br />

otro, contonearse.<br />

Q'illuta q'illunuqaña. Idem.<br />

Q'illi q'illiña. Jugar los muchachos dando vueltas.<br />

Q'illutawaxaña. Partirse enojado o disgustado,<br />

haciendo gestos con la cabeza.<br />

Q'imiña vel q'imikataña. Neutro. Arrimarse a<br />

alguno.<br />

Q'imijasiña. Apretarse algo así mismo, como una<br />

mujer para mal parir.<br />

Q'imikatäña vel q'imitäña. Poner estrivo a la pared o<br />

cosa semejante.<br />

Q'imi vel q'imikatata. Estrivo de la casa o pared, &c.<br />

Q'imirpäña, nukhurpäña vel jithirpäña. Rempujar a<br />

otro vel q'imimukuña.<br />

Q'imisña vel nukhurpäsña, jithirpäña. Rempujarse,<br />

"ad invicem".<br />

Q'inajaña vel q'inawaña. Amohinarse. Taki.<br />

Q'inajäña. Amohinar a otro.<br />

Q'inaqäña. 3 -qi. Idem.<br />

Q'inajasña. Amohinarse. "Ad invicem" vel<br />

q'inaqasña.<br />

Q'inawaña vel pallqawaña. La mohina que uno<br />

toma, con que todo lo echa a mala parte y no gusta<br />

de cosa que otro haga.<br />

Q'inq'u, parqu, q'awsu. Cosa tuerta que da vuelta.<br />

Q'inq'u q'inq'u saraña. Andar dando vueltas, como<br />

la madre de un tío, &c.<br />

Q'inq'untaña. Torcerse.<br />

Q'inq'uptaña. Idem.<br />

Q'inq'utaña. Idem: torcerse.<br />

Q'inq'utäña, q'inq'utäña. Torcer, dar vuelta. + Aru<br />

q'inq'utäña: decir diferentemente de lo que iba a<br />

decir.<br />

Q'ipi. La carga que un hombre lleva en el camino.<br />

Q'ipichaña. Hacer una carga o envoltorio para llevar.<br />

Q'ipixaruña. Cargarse así.<br />

Q'ipit'asña vel q'ipxarusña. Tomar la carga o<br />

cargarse cosa suya o que le toca.<br />

Q'ipintaña. Meter dentro de alguna cosa la carga que<br />

lleva de camino o bajarla.<br />

Q'ipisuña. Sacar, subir la carga o envoltorio.


Vocabulario de la Lengua Aymara 459<br />

Q'ipinuqaniña. Ir a dejar la carga a otro para que la<br />

lleve; por ser verbo de llevar, q'ipiña, admite las<br />

partículas de apaña.<br />

Q'iru. Madera, palos o vigas y cosas semejantes.<br />

Q'irunchaña. Enmaderar.<br />

Q'isana. Estera de totora.<br />

Q'islla jamach'i. Pollito de cualquier pájaro.<br />

Q'ispiña. Unas bolillas o buñuelos hechas de masa de<br />

quinua, matalotaje de viandantes.<br />

Q'ispiñachaña, q'ispiña luraña. Hacer de esta<br />

manera de buñuelos.<br />

Q'isuta ullutiri. Uno que mira al desgaire, como el<br />

que casi cierra el un ojo.<br />

Q'isu nayrani. Idem.<br />

Q'iwlla. Paciente en el pecado nefando.<br />

Q'iwsa. Idem.<br />

Q'iwiña vel q'iwiraña. Coger hierbas con las manos<br />

sin arrancarlas, torcer el brazo, &c.<br />

Q'iwiña. Hacer vellones de lana, revolviéndola.<br />

Q'iwinuqaña. Idem.<br />

Q'iwi q'iwi jaläña. Idem.<br />

Q'iwisiña. Luchar.<br />

Q'iwirasiña. Aporrearse, lastimarse, "ad invicem".<br />

Q'iwit'asiña. Idem. Reñir dándose.<br />

Q'iwthalthaña. Rebelarse los vasallos que estaban<br />

sujetos.<br />

Q'iwikipaña. Rodear algo con alguna cosa como el<br />

sombrero con el cordón, una cara con tiras de plata<br />

y cosas semejantes.<br />

Q'iwi. El cordón del sombrero y cualquiera cosa que<br />

se revuelve o retuerse en otra al modo susodicho.<br />

Q'ixutaña, ququxtaña, p'utuxtaña, küm saraña. En<br />

terceras personas, tronar.<br />

Q'iya. Las papas que quedan por cogerse y nacen<br />

después más temprano que las otras y la mata de<br />

ellas se dice k'ipa.<br />

Q'iyaña vel q'iyasiña. Coger estas papas que así<br />

nacen.<br />

Q'ichiña vel q'ichiqaña. Quitar o coger una cosa con<br />

los dedos como cuando quitan un pelo de la ropa,<br />

&c. o cogen alguna fruta del árbol.<br />

Q'uch'a. Cordero de los venados.<br />

Q'uch'achasiña. Criarle la madre: qalluchasiña.<br />

Q'uchallu. Andrajo, trapo, vestido muy roto.<br />

Q'uchallu. Andrajoso, roto.<br />

Q'uchalluxaña. Romperse, envejecerse el vestido.<br />

Q'uchisiña, mutusiña. Padecer y el que se huelga de<br />

que otro padezca. Dice q'uchima. Idem: muxst'ama:<br />

imperativos, como quien dice, llora, gime, padece.<br />

Q'uchiyaña vel q'uchäña taläña. Holgarse del mal<br />

ajeno, pide acusativo sin -ru.<br />

Q'uchu, waruru. Cantar o canción de indios.<br />

Q'uchuña. Cantar coplas, &c.<br />

Q'uchujachaña. Cantar llorando las endechas del<br />

muerto.<br />

Q'uchujachasa tumaña. Andar de casa en casa,<br />

cantando allí las endechas.<br />

Q'uchusiña, kusisiña. Holgarse.<br />

Q'uchusiña. Holganza, regocijo.<br />

Q'uchu q'uchu jaqi. Regocijado.<br />

Q'uchu waña jaqi. Idem.<br />

Q'uchu masi. Amigo familiar.<br />

Q'uq'a, luqhi. Bobo, tonto.<br />

Q'uch'u. Esquina de las piedras, paredes, &c. y rincón<br />

de la casa.<br />

Q'uli jaqi. Indios yungas que están hacia Moquegua.<br />

Q'uli q'uli jaqi, q'apa jaqi. Vivo, diligente,<br />

regocijado, &c.<br />

Q'uliptaña. Avivarse, regocijarse el que estaba mustio<br />

y triste.<br />

Q'uli. Listas en la camiseta de los indios por los lados,<br />

de diversos colores.<br />

Q'ulini qhawa. Camiseta listada.<br />

Q'ullq'u. Angostura de peñas, paredes, &c.<br />

Q'ullq'u punqu, uta, thaki, &c. Puerta, casa, camino<br />

angosto.<br />

Q'ullq'uchaña. Hacer angosto.<br />

Q'ullq'uthaptäña. Ensangostar la puerta, casa, &c.<br />

Q'ullq'ujasiña, limijasiña. Neutro. Estar muy<br />

apretado.<br />

Q'ulltaña thallmiña. Acocear.<br />

Q'ulltawäsiña, takiwäsiña. Dar vuelta de coces.<br />

Q'ullta ch'arana. Ciénaga, lodazal.<br />

Q'ulltuthaltaña, takhuthaltaña. Neutro. Hacer o<br />

haber lodo.<br />

Q'ulltaxtara. Lleno de lodo.<br />

Q'ullmu jupa. Quinua mala de pisar por estar verde<br />

todavía.<br />

Q'ullmu lawa. Leña verde.<br />

Q'uma, llumpaqa. Limpio.<br />

Q'uma, wajcha. Pobre, qullqi vel isi q'uma. Pobre de<br />

plata, vestido, &c.<br />

Q'umamukutaña. Empobrecer.<br />

Q'umachaña. Limpiar, bruñir, limar, &c.<br />

Q'umusuña. Huntarlo todo o darlo todo.<br />

Q'umuraña. Aparaña. Idem.<br />

Q'umart'aña. Pelarse todo.<br />

Q'ümä marmi. Doncella, aunque no es vocablo muy<br />

honesto, jani chachana inkt'ata.<br />

Q'uma pacha. Todo, sin faltar Cosa alguna.<br />

Q'umathapiña, apithapiña. Juntarlo todo.<br />

Q'uma jaqhurpäwaxaña. Dejar a uno sin blanca, a la


460 Ludovico Bertonio<br />

luna de payta.<br />

Q'unchi vel apanawi jaqi. Regocijado, alegre, burlón.<br />

Q'unchiptaña. Regocijarse.<br />

Q'uñchiptaña. Encenderse en deseos torpes.<br />

Q'unq'utaña. Entumecerse.<br />

Q'uñi, juxsa. Tibio.<br />

Q'uñi uta. Casa abrigada.<br />

Q'uñichaña. Calentar un poco.<br />

Q'uñiptaña. Calentarse así.<br />

Q'upantaru, kurijü. Pródigo en dar.<br />

Q'upaña. Apretar con la mano, ordeñar.<br />

Q'upjaña. Aplastar, apretando.<br />

Q'upjasiña. Estar apretados.<br />

Q'upusuña, ch'iwrusuña. Apretando reventar algo<br />

como una postema, leche, &c. Ñuñu ch'iwrusuña,<br />

q'upusuña.<br />

Q'uptusnuña. Neutro. Salirse de entre la espesura o<br />

tropel.<br />

Q'upthapiña. Apretar bién.<br />

Q'upharaña, k'uphaña. Desterronar.<br />

Q'upthapiña. Allegar tierra a las papas después de<br />

nacidas. Lo mismo es qawakataña.<br />

Q'upharataña. Llevar abarisco, azotando o<br />

castigando.<br />

Q'uphiri usu. Pestilencia general<br />

Q'ura. Ropa no teñida, aunque sea de diversos colores<br />

naturales.<br />

Q'ura q'ulini qhawa. Camiseta con listas de diversos<br />

colores naturales.<br />

Q'urawa. Honda para tirar.<br />

Q'urawaña. Tirar con honda.<br />

Q'urawa khiwiña. Voltear la honda para tirar.<br />

Q'uraqaña, wanqaqaña. 3 -qi. Idem: amkha irusuña.<br />

Capar<br />

Q'uruta vel amkha. Testículos.<br />

Q'uruta irsuña. Idem.<br />

Q'üri, alluxa, ancha. Muchos.<br />

Q'ükakiña, tusukakiña, sawrikakiña. Haber mucho<br />

de alguna cosa. Yapupa q'ükakiwa: tiene mucha<br />

tierra, mucha chacra.<br />

Q'üsiña, ullasiña. Parecerse, asomarse. Amka q'üsi:<br />

parecerse las papas sobre la tierra. Inti q'üsi:<br />

parecerse el sol entre las nubes o cuando comienza<br />

a salir por el horizonte. Isita janchi q'üsi: parecerse<br />

las carnes por el vestido roto.<br />

Q'usixtaña, manq'antaña. Comer a prisa, tragando<br />

con ruido del gaznate.<br />

Q'usintaña. Idem.<br />

Q'usjrantäña. Idem.<br />

Q'usinttaña. Idem.<br />

Q'usjranttaña. Entrar, colarse la comida con ruido.<br />

Es neutro.<br />

Q'uswiqakiña. Manq'a ch'uliqakiña. Comer mucho.<br />

Q'usk'isiña. Brincar los corderos.<br />

Q'uslluña, jupiña. Murmullar la gente, los pájaros, el<br />

agua, las chirimías y otras cosas que hacen ruido.<br />

Q'üta, larama. Amoreteado.<br />

Q'ütakiptaña. Amoretearse.<br />

Q'üta larama. La señal del golpe, cardenal que deja.<br />

Q'ütachaña. Acardenalar.<br />

Q'üta jusq'ulluchaña. Idem.<br />

Q'üxtaña, q'äxtaña. Tronar.<br />

Q'ütaña. Hacer ruido la llama del fuego cuando es<br />

grande.<br />

Q'utuña. Arrancar los pelos de la barba con unas<br />

pinzas.<br />

Q'uturaña. Idem.<br />

Q'utusiña. Reciproco, arrancarse.<br />

Q'uturasiña. Idem.<br />

Q'utuña. Las pinzas de arrancar.<br />

Q'utuña, q'ututhapiña. Andar al rebusco de las<br />

papas o de la quinua, &c.<br />

Q'uturaña, apiraña. Idem.<br />

Q'utuntaña, jallintaña. Comerlo todo, hasta las<br />

migajas.<br />

Q'utuntaña. "methaphorice" Aprender toda la lección<br />

o tarea.<br />

Q'uya. Pobre, desventurado.<br />

Q'uya maña. Ir sin provisión de lo necesario.<br />

Q'uya jayra. Perezoso, para poco.<br />

Q'uyk'a. Lombriz que se cría en el vientre. Ipa allu: la<br />

que nace en lugares húmedos.<br />

Q'uyk'ani vel k'allisäni. Él que tiene lombrices.<br />

Q'uya usuri. Idem.<br />

Q'uymi q'uymi, t'ürmi. Polvareda que levanta el<br />

viento.<br />

Q'uymi q'uymi, t'ürmi vel tümi. Haber polvareda.<br />

Q'uymäña. Levantarla en aire o el que sacude algo.<br />

Q'uyq'i qinaya. Nube pequeñita que luego cesa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 461<br />

R<br />

Ningún vocablo de esta lengua aymara comienza por<br />

R, aunque mucho se usa en el medio y fin de las<br />

dicciones; en las cuales nunca se duplica, por que no<br />

saben los indios pronunciar con aspereza como: tierra,<br />

guerra, &c. sino como: aro, duro, fuera, &c. que es<br />

pronunciación leve o suave.<br />

S<br />

Sä. La estatura o tamaño de un hombre. Jaqi sä<br />

pirqama: haz una pared de la estatura de un<br />

hombre. Tikanaka pä sä suk'aña: ponerlos adobes<br />

en dos hileras, un estado de alto.<br />

Säkaña vel säkakiña. Estar actualmente en pie.<br />

Säkataña. Arrimarse a algún pilar, pared, &c.<br />

Säkasiña vel wayutasiña. Salir bien de la pendencia o<br />

lucha y de todo juego que se hace para mostrar las<br />

fuerzas. + Chikasäsiña, chikach'ama, wayut asiña<br />

vel chikutäsiña: tenerse en buenas, sin ser vencido<br />

ni vencer, en porfías o disputas.<br />

Sä. Lista de manto.<br />

Säni isallu. Manto listado de negro sobre más negro.<br />

Sä amka vel yurama amka. Papas ordinarias, buena<br />

para semilla.<br />

Sä qillqa. Una carta que dice o en la cual se contiene.<br />

Sä aru. Un mandamiento o ley que manda y ordena.<br />

Säpi vel siyapi. El ciego que al parecer tiene buenos<br />

los ojos y no ve nada o muy poco.<br />

Sät'a. Vestido entero de hombre o de mujer, manta y<br />

camiseta, manto y saya de mujer y faja. + Isi mä<br />

sät'a: una pieza entera de ropa. + Chacha isi mä<br />

sät'a, marmi isi mä sät'a.<br />

Sät'aña. Estar en pie o ponerse en pie o parar.<br />

Sät'äña. Enderezar o levantar una columna, un palo o<br />

un bolo, &c. + Chuyma sät'äña vel utt'äña: quietar,<br />

sosegar el corazón que está alterado e inquieto.<br />

Säthapixaña. 3 -xi. Levantarse con dificultad el de<br />

pocas fuerzas ayudándose de las manos o de otras<br />

cosas.<br />

Säpäña. Tener por oficio de dar cuenta de las cosas<br />

que hay al que gobierna, así para favorecer como<br />

para castigar.<br />

Säpiyiri. El fiscal o protector que tiene el oficio al<br />

modo dicho o que está siempre pronto para ayudar<br />

y favorecer.<br />

Säkakiña. Estar en pie actualmente.<br />

Sänaqaña. Andar poco a poco, parándose.<br />

Sänatäña. Incar o meter un palo en el suelo.<br />

Säña vel maxma vel thäña. Tinaja grande donde<br />

echan la chicha después de haber hervido en la<br />

olla.<br />

Saqaqa. Una exhalación ígnea propiamente que aun<br />

de día suele verse algunas veces.<br />

Saqaqa jali. Andar por el aire la dicha exhalación. +<br />

Wara wara jali: exhalación de fuego; también que<br />

de noche parece que corre de una estrella a otra. +<br />

Warawara päsi: parecer la cometa.


462 Ludovico Bertonio<br />

Saqaqa phujuru jalanti. Dicen esto cuando el<br />

manantial del agua se seca por haber caído en él<br />

esta exhalación. Es abusión.<br />

Saqhaña vel saqha. Un instrumento de red o de ichu<br />

para pescar.<br />

Saqhaña. 3 -qi. Pescar con este instrumento.<br />

Saqha. Alcahuete.<br />

Saqhachaña. Hacer oficio de alcahuete.<br />

Saqhacharapiña. Engañar así para otro.<br />

Saqharara. Hierba llantén. Saqari. Ocioso.<br />

Saqhapa. Una frutilla prolongada, a modo de avellana<br />

de corteza muy dura. Y suelen los indios servirse<br />

de ella para cascabeles por el sonido que hace no<br />

con lo que tiene dentro, sino encontrándose o<br />

golpeando uno con otro.<br />

Saqhapat'asiña. Ponerse los cascabeles dichos en los<br />

pies, de cualquiera suerte.<br />

Saqhapani, kirkiña, takiña, chillchiña. Bailar o<br />

danzar con estos cascabeles.<br />

Sachawalla, sayraxa. Juguetón, descuidado.<br />

Sarpuma. Idem.<br />

Sawalla. Vicuña que siempre anda sola.<br />

Sawallay maynixtay. Son requiebros que dice madre<br />

o hermana a su niño único.<br />

Saq'a. La raíz de la totora, buena de comer.<br />

Sak'aña. 3 -k'i. Dar con un palo.<br />

Sak'anuqaña 3 -qi. Dar muchos palos a alguno.<br />

Sak'awäsiña. Idem. + Wankara sak'aña: tañer el<br />

tambor.<br />

Sak'intaña, tilantaña. Empedrar el suelo. + Phut'iru<br />

libronaka sak'intaña: embutir la caja de libros.<br />

Sachalla vel sachalli. Un pescadillo pequeño.<br />

Saxi. Se pospone a t'ukari. Idem: amaya. Idem: ch'aka:<br />

flaco, desmedrado.<br />

Saxa. Las aberturas de la tierra, peñas o concavidades.<br />

Saxa saxa. Tierra o peña de muchas concavidades.<br />

Saxaptaña, phillmiptaña, qhirqitaña. Abrirse la<br />

tierra, hacerse alguna concavidad.<br />

Saxa. Sentido, hendido.<br />

Saxawalla, warira, q'uchallu, thantawalla,<br />

surpuma tumiri waylla. Andrajoso, pobre,<br />

mendigo.<br />

Saxra vel saxi, tukari. Flaco.<br />

Saxra cemito. Acemita seca.<br />

Saxra ch'arki. Cecina flaca.<br />

Saxra achachi vel apachi, &c. Viejo o vieja que no<br />

tiene más que el pellejo.<br />

Saxsapiña, t'ukutha sujsupiña. Entumecerse o<br />

adormecerse el pie, la mano de frío o aprieto u otro<br />

accidente: kayu saxsapitu.<br />

Sajuña vel pulltiña. Beber mucho de una vez o por la<br />

mucha sed o de vicio.<br />

Sajuntaña, pulltintaña. Idem. Más propio.<br />

Sajukama sajuña. Beber cuanto uno quiere:<br />

sajujakama, &c.<br />

Salla vel jaqhi. Peñas.<br />

Salla salla, jaqhi jaqhi, wallu wallu. Lugar de<br />

muchas peñas.<br />

Salla kunka. Voz sonora y suave.<br />

Salla kunka. De voz sonora.<br />

Sallasiki qhana jaqi. Hombre claro, que nada<br />

encubre, manso.<br />

Sallalla. Un gran montón de quinua, &c. o costales<br />

amontonados o arrumados.<br />

Sallalla, axa, aykaya, llamp'u chuymani. Humano,<br />

afable, manso.<br />

Salli waqulla. Cántaro donde toma su punto la chicha<br />

muy presto. Ancha t'amiri waqulla. Idem.<br />

Salli salli, chhalli chhalli, kanjlli, sik'imari.<br />

Hormigas pequeñitas negras. + Aka markana<br />

jaqinaka chhalli chhallijamaki jump'uqi: en este<br />

pueblo hay hombres como hormigas.<br />

Sallqa sallqa. Vicuñas, huanacos y animales salvajes<br />

como éstos, sin dueños.<br />

Sallqa k'ita jaqi. Cimarrón.<br />

Sama. Nombre genérico para colores wila, q'illu<br />

sama, &c. Color colorado, amarillo, &c.<br />

Samasña. Embijarse los hombres alrededor de los<br />

ojos y en las narices. + Qillqasiña. Idem.<br />

Sama. Pospuesto a jisma, significa azogue. Jisma<br />

sirka: veta o mina de azogue, según algunos.<br />

Samasama. Hombro, lo mismo que kallachi. Kupi vel<br />

chiqa samasama: el hombro derecho e izquierdo.<br />

Samana. El aliento, huelgo, hanélito o respiración.<br />

Samana, samusuña vel jaqhutusnuña. Respirar o<br />

echar el resuello o hanelito con pena.<br />

Samana pichut'aña vel arkat'aña. Cerrar o apretar la<br />

boca a alguno para que no resuelle o no dé voces.<br />

Samana jaqhutusnuta vel chuyma wayutusnuta<br />

saraña. &c. Andar jadeando.<br />

Samananiña. Tener resuello.<br />

Samanawsaña, samasawisaña. No tener resuello.<br />

Samanana qharqha jaqi. Uno que está jadeando o<br />

resuella con pena.<br />

Samanana juxsaptäña. Calentar algo con resuello.<br />

Samaña vel samasiña. Descansar sentándose el que<br />

ha trabajado o resollar el que vive.<br />

Samaña vel samasiña uru. Día de huelga, descanso o<br />

fiesta.<br />

Samaraña vel samarasiña. Descansar un rato.<br />

Samaräña, samart'äña. Dejar o permitir o mandar<br />

que uno descanse un poco.


Vocabulario de la Lengua Aymara 463<br />

Samarkaña jakarkaña jakakakiña. 3 -qi. Librarse<br />

de trabajo o cuidado.<br />

Samusuña. Resollar recio.<br />

Samat'asxaña. Volver a tener descanso tras el trabajo.<br />

Samasirija vel ullasirijawa. Haber algún indicio que<br />

aperecerá lo que se habla perdido.<br />

Samakipaña vel samat'aña. Aconsejar mal a otro o<br />

con su mal ejemplo infundirle sus malas<br />

costumbres.<br />

Samka. Sueño que ve el que duerme.<br />

Samkana ullasirapiña. Aparecer en sueños a alguno.<br />

Samkana ulla ullijña. 3 -ji. Ver gran número de<br />

algunas cosas.<br />

Samkana ullawa pampana jaqinaka. Está en el<br />

campo una infinidad de gente.<br />

Samkachaña. Aparecer en sueños o decir algo en<br />

sueños. Pedro phuchaparu samkachaña: Pedro<br />

apareció en sueños a su hija.<br />

Samkaña. 3 -ki. Soñar.<br />

Samkart'aña, nuwart'aña samkart'aña. Quedar sin<br />

sentido un poco de tiempo por algún golpe,<br />

asombro o desmayo.<br />

Samkart'äña. Aturdir o asombrar a alguno con algún<br />

golpe o espanto.<br />

Samka jakhuña. Creer ensueños.<br />

Samka kathuthapiña. Hacer alguna adoración<br />

supersticiosa para que el sueño sea bueno o no<br />

venga el daño que se teme, es gran pecado.<br />

Samillu. Nombre. Uno de poco comer en presencia de<br />

otros.<br />

Samiri. Pospuesto a paya. Paya samiri isi: ropa de dos<br />

colores, según está vuelta a la luz. + Puraparu<br />

jaxsuri isi. Idem: tornasol.<br />

Sami vel kusi. Dicha, suerte.<br />

Samima jukipana wakisiniwa qullqi jakiñama. Si<br />

tuvieres dicha hallarás plata, aunque la verdadera<br />

dicha es, que Dios quiera.<br />

Samijana, samimana, samipana. Si mi, tu, su dicha<br />

fuere. + Lo mismo es kusijana, &c. Idem:<br />

allinajana, con los demás pronombres posesivos.<br />

Samini, kusiri, allini jaqi. Dichoso, venturoso,<br />

próspero.<br />

Samixtara, kusixtara. Dichosísimo, venturosísimo.<br />

Samichaña vel jakhurapiña. Contar los tantos que<br />

uno tiene en el juego como ayudándole para que no<br />

yerre.<br />

Samp'a jayra. Rojo, perezoso. Vide: qilla.<br />

Samp'aña, alit'äña vel arpat'äña. Derribar o inclinar<br />

hacia el suelo los sembrados el granizo o el viento.<br />

Samp'anuqaña, allnuqäña, arphanuqäña. Idem.<br />

Más propio.<br />

Samp'atakamakiwa allnaka, janiwa mayasa<br />

ullutata jukiti. Todos los sembrados están por el<br />

suelo, no hay una sola mata o caña en pie.<br />

Samp'arpäña, nuwarpäña. Derribar los sembrados el<br />

viento o granizo, &c.<br />

Samp'arpäña, chhuxllarpäña, tinkurpäña. Derribar<br />

muchos hombres el toro u otros de muchas fuerzas<br />

o los bolos cuando juegan, &c,<br />

Samp'asiña. Caerse los sembrados o los hombres, &c.<br />

Samp'anuqtaña. Idem. Y también consumirse todos<br />

por alguna gran pestilencia.<br />

Sama. Algunas veces se pone en lugar de kankaña,<br />

como wawamasmawa, pantirimasmawa: yo soy tu<br />

hijo, yo soy el que erré contra ti, como si dijera<br />

kankasmawa.<br />

Sana vel chana. Cosa que dura una temporada. Vide:<br />

chana.<br />

Sanampaña, unanchaña. Señalar algo de cualquiera<br />

manera.<br />

Sanampa. Idem: unancha. Señalar así.<br />

Sanampa jalaqtxi. Perderse la señal que pusieron.<br />

Sankayu. La frutilla del Jachakana, que es una mata<br />

espinosa, es agria y buena de comer.<br />

Sancha, arukamana, chuchakamana, tawikamana.<br />

Parlero.<br />

Sankarara. Idem.<br />

Sankaraririña. Parlar.<br />

Sanchalliña, kharkatiña. Temblar de frío o miedo. +<br />

Aru sanchalliña vel tawiña vel chuchaña: hablar<br />

más y más.<br />

Sanchanaqaña, kuskunaqaña. 3 -qi. Andar sin<br />

descansar como el que tiene muchos negocios.<br />

Sanqu. Mazamorra muy espesa de harina de quinua.<br />

Sanquchaña. Hacerla.<br />

Sanq'a. De labios partidos. Laka sanq'a. Idem: vel<br />

suxu.<br />

Santu kankaña. La santidad.<br />

Santuchaña. Hacer que uno sea santo y santificar.<br />

Sanq'atha arusña. Hablar gangozo, ganguear.<br />

Sani t'awra. Lana negra, aunque imperfectamente.<br />

Llanqu t'awra: lana muy negra.<br />

Sani isi. Ropa cualquiera que sea, no muy negra.<br />

Sankarara. Es también un betumen de huesos que<br />

hacen para embadurnar la cazuela o instrumento de<br />

barro donde derriten el plomo que tiene plata. Es<br />

vocablo de los que sacan plata por guaira.<br />

Sanitiña t'awra. Lana parda.<br />

Sansa. La brasa o carbón encendido sin llama.<br />

Sansäña. Hacer la brasa quemando leña. Nina<br />

sansäña. + Laqhampu sansajakiwa: el cielo está<br />

colorado como brasa.


464 Ludovico Bertonio<br />

Sansa phichasiña. Calentarse al calor de la brasa.<br />

Sanuña. Peinar a otro.<br />

Sanusiña. Peinarse a sí mismo.<br />

Sanuqasiña. Idem.<br />

Sanuntaña. Idem: que el sanuña.<br />

Sanusilla. Peinadillo, curioso en peinarse a menudo.<br />

Sanu sanu. Hierba buena para defecar las flemas.<br />

Pinqu pinqu; por otro nombre es muy caliente.<br />

Sañu. Loza y cualquiera cosa hecha de barro.<br />

Sañu uta. Casa cubierta de teja; y así llaman a las<br />

casas de Cabildo.<br />

Sañu uyu. Lugar donde se hace la loza.<br />

Sañu wajaña. Cocer loza.<br />

Sañu Iranaqaña. 3 -qi. Trabajar haciendo loza.<br />

Sañukamana vel qhupi. El ollero.<br />

Sankatilla, suxu, llama llama, kulun kulun,<br />

saynata. Espantajo de niños o máscara como de<br />

monillos y cosas semejantes.<br />

Sankatillachasiña, &c. Enmascararse o vestirse como<br />

espantajo o demonio, &c.<br />

Sapa maynixta awralla. Solo, único, &c<br />

Sapaki saranaqaña. Andar siempre solo.<br />

Sapaxta, awraxta. Unico.<br />

Sapaxtaja, -ma, -pa, -sa. Mío, tuyo, suyo, nuestro<br />

hijo único. Y no es necesario añadirle yuqa o<br />

pucha.<br />

Sapaxtama waqaychasima. Mira por tu hijo único o<br />

por ese pariente solo que tienes.<br />

Sapamukutaña, maynixtamukutaña. Quedar solo.<br />

Sapatha jalaqäña. Mirar de uno en uno a los que<br />

pasan para reconocerlos.<br />

Sapa. La raíz de las plantas; y tunu es donde nace la<br />

raíz.<br />

Sapatataña. Echar raíz las cosas plantadas o<br />

sembradas.<br />

Sapa aytati. Arraigar. + Amka, tunqu, jupa, qulli, &c.<br />

Sapa aytali: las papas, el maíz, la quinua, el qulli,<br />

&c. Ya han arraigado o han prendido.<br />

Sapachasiña. Idem: prender.<br />

Sapa. Pospuesto a qullqa, significa echar muchas<br />

raices. Amka qullqa sapawa.<br />

Sapampi mistuña. Dar fruto primero lo que fue<br />

sembrado postrero, es propio de las papas.<br />

Saparaña. Irse en vicio las matas de las papas, por no<br />

arrimarle la tierra a su tiempo.<br />

Sapaqa. La semilla de los animales y hombres, jatha.<br />

Idem: jatha willi jaqi vel qawra, &c. Hombre o<br />

cualquier otro animal que engendra mucho en una<br />

o en muchas hembras.<br />

Sapa willi. Idem: no tan usado.<br />

Sapachana. Son dos dicciones y significan; en lugar<br />

de decir. + Yanqhawa sapachana, jiskiwa satawina:<br />

en lugar de decir que era malo, dijo que era bueno.<br />

Sapachanki. Quiere decir, usan de este modo los que<br />

van glosando o interpretando lo que está oscuro.<br />

Sapachankiwa siri. Glosador o intérprete.<br />

Sap'a. "Dupplicipp", es lo mismo que jiski vel<br />

maysana vel suti: bueno o sano.<br />

Sap'achaña, jiskichaña. Aderezar, poner bien algo<br />

como es razón que esté.<br />

Sap'aptaña vel ñanaptaña. Convalecer el enfermo.<br />

Sap'achaña. Acudir a uno, hacerle bien en todo.<br />

Sap'achäña. Mandar que otro haga bien a alguna<br />

persona. + Y por ironía maltratar a alguno.<br />

Sap'achasiña. Acudirse, favorecerse unos a otros o a<br />

la persona que le toca.<br />

Sap'a vel jiski, &c. Sien. Sap'a. Abasto.<br />

Sara. Una onza de cualquiera cosa. + También<br />

patacón de plata.<br />

Sara vel sarawi. Costumbre, modo de vivir o ley. +<br />

Jaqinaka aka saraniwa: los indios tienen esta ley o<br />

costumbre.<br />

Saraya. Cerca de muchas puertas o entradas, donde<br />

ponen lazos para coger vicuñas. + Kurusaraya: un<br />

modo de trampa para lo mismo.<br />

Sarayqu, tumayqu. Vagabundo.<br />

Saraña. Andar o caminar.<br />

Sarutaña. Levantarse de la silla o del suelo.<br />

Sarakipa, sararuruña. Ir y volver muchas veces a<br />

alguna parte.<br />

Sarastaqaña. 3 -qi. Encontrarse con quien le busca o<br />

hacerse encontradizo con alguno.<br />

Sarakataniña. Ir para llegarse a alguno.<br />

Sarakatanita. Llégate a mí.<br />

Sarasina kirkiña. Bambalear andando, ir dando<br />

vaivenes o despacio como el enfermo. Kirpaña.<br />

Idem.<br />

Sart'aña. Ir a visitar o llegarse por un poco a casa de<br />

otro. Kuna waqiniru. Dios apujana taykpanaru<br />

sart'itta. "Unde hocmihi ut Mater Domini mei<br />

venias ad me". Donde merecí yo que viniese a<br />

visitarme la madre de mi Señor.<br />

Sart'aniña. Idem.<br />

Saraqxaña. Volverse a su casa o pueblo.<br />

Sarakipaña. Pasar de largo o por delante de alguno.<br />

Saraña vel thaki. El camino.<br />

Sariqa vel tumayqu. Andariego. Es más propio que<br />

sarayqu.<br />

Saraspä. Es como adverbio, de camino o de paso.<br />

Saraspäki apuru atumasima: quéjate de camino al<br />

teniente y prosigue después tu camino.<br />

Saratakama. Por orden, sin confusión, como van


Vocabulario de la Lengua Aymara 465<br />

viniendo.<br />

Sarapathama. Por su orden.<br />

Sarapa sarpatjama vel kama. Repitiendo. Idem:<br />

thiyaña thiyatha. Es lo mismo.<br />

Sarphu vel säpi. Muy corto de vista, Ut Supra.<br />

Sarphuxaña, säpixaña. Perder mucho la vista el que<br />

la tenia buena.<br />

Sarphutaña. Säpitaña. Idem. Y pueden usarse con<br />

transición. Nayra sarphutitu vel säpititu: acortado<br />

se me ha mucho la vista.<br />

Sarphunjama vel thaminjama ullixña. Divisar o ver<br />

alguna cosa, como lo que vemos entre dos luces.<br />

Sarphuna vel thamina mistuña. Salir a boca de<br />

noche o por la mañana, cuando hay poca luz.<br />

Sarphukipaña, thamikipaña. Ser ya casi de noche o<br />

entre dos luces.<br />

Sarphu vel Jayphu ullijaña. Tener corta la vista.<br />

Sasa aycha. Carne en la delantera de las espaldas,<br />

junto al pecho.<br />

Sasa lik'i. Gordura del mismo lugar, junto al pecho.<br />

Sasaña jaqi. Hombre gordo. Janchilchapi aychalchapi<br />

lik'iña. Idem.<br />

Sasa. Lo mismo que sasina. Gerundio.<br />

Sasiña. Hacer abstinencia al modo antiguo comiendo<br />

carne y cualquiera otra cosa, sin sal ni aji, en la<br />

muerte de sus parientes. Ahora en tiempo de<br />

cristianos significa, abstenerse de comer carne<br />

aunque no ayune. Aycha sasiña. Idem.<br />

Sasi uru. Día de abstinencia. Ut Supra.<br />

Sasiri qhapaqa. El hermano del inca, que tenía de<br />

costumbre comer tantos granos de maíz como hay<br />

en la hilera de una mazorca y no más, todas las<br />

veces que el inca mataba algún número de gente en<br />

las batallas y en muriendo este hermano le sucedía<br />

otro en este oficio.<br />

Sasiña vel jiphijasiña vel pikutaña. Estar la gallina<br />

sobre los huevos para sacar los pollos.<br />

¿Sasitati, jiphijatati, pikutatati, jani utatha<br />

ullusuri?. ¿Estás sobre los huevos como gallina<br />

que no sales de casa?<br />

Sasiña. Comer muchos puercos juntos en un corral,<br />

como cuando quieren engordarlos.<br />

Sasiri quchijamaki lik'iptaña. Engordar como los<br />

puercos que para ello comen juntos.<br />

Sasäña, lik'iptäña. Activos. Engordar así los puercos.<br />

Saña. Decir, pensar, juzgar. Muchas reglas son<br />

necesarias para usar bien de este verbo, las cuales<br />

se hallarán en el arte. P. 2. C. 8.<br />

Säña. Mandar o ser causa que uno diga o dejarte decir.<br />

Säña, arusäña. Dejar o permitir que le digan o le<br />

infamen.<br />

Säch'ukiña, arusch'ukiña. Decir o hablar<br />

inpertinentemente. + Jisch'ukiña. Idem. Y es de<br />

notar que en el verbo precedente se añade una -ä y<br />

a éste se le antepone -ji.<br />

Sakuchaña. Este verbo se usa en imperativo.<br />

Sakuchama y sakuchapha, por yanqana arusima.<br />

"Idest", no temas de decirlo. + Cuando es optativo:<br />

sakuchaspa o sakuchasma, significa lo mismo que<br />

en imperativo y también lo contrario. Mira no le<br />

digas o guárdate de decirlo. Y no sé que se use en<br />

otros modos.<br />

Sajachaña, arusijachaña. Tener gana de decir.<br />

Sawäña, arusiwäña. Decir brevemente y luego irse. +<br />

Jisxaña. 3 -xi. Decir, volver a decir. Jiskxaña. 3 -xi.<br />

Decir algo de que recibe pesar la persona a quien<br />

se dice. Jiskxituwa: díjome esta mala palabra.<br />

Sanaqaña. 3 -qi. Ir diciendo en muchas partes.<br />

Saniña. Ir a decir.<br />

Saraqaña. 3 -qi. Decir algc a alguno contra el gusto<br />

de otro. + Yuqaja saraqitana; dijo a mi hijo esto que<br />

me dió disgusto o habló mal a mi hijo.<br />

Sarapiña. Hablar a uno por amor o en provecho de<br />

otro.<br />

Satawiña. Decir a otro algo que no sabía o decir algo<br />

con descuido o por yerro.<br />

Säkamana. Publicador de algo. Yanqha arunaka<br />

säkamanatawa: eres gran publicador o pregonero<br />

de malas nuevas.<br />

Säki arusña. Repetir mucho una cosa.<br />

Sanawi. Innumerable. Dios sanawi, ángel yanawi:<br />

Dios Nuestro Señor tiene innumerables ángeles que<br />

le sirven. + Sawi: tenido por tal, según el nombre<br />

que le precediere. Pedro taqi jaqina santuwa sawi:<br />

es tenido de todos o llamado Santo de todos.<br />

Sawi. Determinación o acuerdo, promesa, propósito,<br />

precediéndole el futuro de indicativo: luraja,<br />

churaja sawipa.<br />

Sasiña. Disputar debatir o porfiar entre sí, reñir, &c.<br />

Sasxaña. Ir una cosa en descuento de otra en negocio<br />

de dudas. + Sombreruja libromampi. Sasxphana<br />

vel sasiphana: el sombrero que me has tomado,<br />

vaya en descuento del libro que te he tomado.<br />

Saña. Cosa que se puede decir. Aka aru jani sañati:<br />

este vocablo no se puede decir o no es de esta<br />

lengua. ¿Aka aru sañati, janicha? ¿ Puede decirse<br />

este vocablo o no?<br />

Sataña. Sembrar a mano cualquiera cosa que sea, no<br />

derramando la semilla Y también empedrar el suelo<br />

con guijarros.<br />

Satantaña. Acabar de sembrar.<br />

Satantasiña. Acabar de sembrar su propia chácara.


466 Ludovico Bertonio<br />

Sataxataña. Comenzar a sembrar la chácara o<br />

sobresembrar.<br />

Satantaraqaña. 3 -qi. Sembrar la tierra ajena contra la<br />

voluntad de su dueño.<br />

Satathapitaña. Sembrar la chácara los parientes del<br />

marido y de la mujer, como por parte del dote, el<br />

primer año después de casados. Qullithapitaña,<br />

Idem: qullijasña. Barbecharía juntándose así.<br />

Satajasña. Idem.<br />

Satamukusiña. Sembrar antes que otros y después<br />

helarse la chácara no helándose las que se<br />

sembraron después.<br />

Satawi vel satawipacha. Tiempo de sembrar.<br />

Satawi vel lapaka paxsi. El mes de octubre.<br />

Satamä yapu. Chácara no sembrada.<br />

Satanawi yapu. Idem.<br />

Sat'iña. Activo. Anegar o hundir el agua al navio o<br />

alguna grande lluvia a la tierra o a los hombres. +<br />

Jach'a jallu pataka jaqi vel marka, &c. Sat'itawina:<br />

una grande lluvia o diluvio anegó cien hombres o<br />

cien pueblos.<br />

Sat'iña. También activo. Asolar, destruir, matar mucha<br />

gente la pestilencia. Y se usa mucho con transición.<br />

Jach'a usu sat'istani: asolarnos ha la pestilencia. Y<br />

así, jallu sat'istani: vendrá un diluvio que nos acabe<br />

a todos.<br />

Sat'ikiptaña. Hundirse la gente cuando se transtorna<br />

la balsa, barco o navio.<br />

Sawka. Cosa de burla.<br />

Sawka aru. Palabras de burla.<br />

Sawka pirqa, &c. Pared de burla.<br />

Sawka suti. Nombre postizo que se da a alguno por<br />

reír.<br />

Sawka vet ancha. Muchos. Phutuxchina qullqi<br />

sawkakiwa: grande fuerza de plata es la que hay en<br />

Potosí.<br />

Sawka pirqa. Pared muy alta.<br />

Sawkasña. Hacer algo de burla, no poniendo el<br />

debido cuidado. + Y también decir chufletas.<br />

Sawkakipaña, anuqarachaña, sirachasiña. Hacer<br />

burla, decir alguna chufleta,<br />

Sawkastaqaña. Activo. 3 -qi. Decir alguna chufleta a<br />

alguno de paso.<br />

Sawkapäña. Idem.<br />

Sawkasispäki kayu pakisiña. Burlando burlando me<br />

he quebrado un pie o una pierna.<br />

Sawkantira. Muchísimos.<br />

Sawu. Palo como aquellos con que tejen, que no son<br />

muy gruesos ni largos.<br />

Sawu kayuni. Uno que anda con una o dos muletas.<br />

Sawsa t'awra, t'uku t'awra. Lana áspera, como la de<br />

las cabras o las crines y cola de los caballos y<br />

vacas, &c. )( Cuyo contrario es llamp'u.<br />

Sawnaña vel ch'imkaña. Idem: ch'ijmaña. La<br />

cabecera y almohada. + Qala sawnañani ikiña:<br />

recostar la cabeza sobre una piedra.<br />

Sawri. Hueso con alguna carne que dejan por ahí<br />

muerta los leones o buitres.<br />

Sawrichaña. Comer la carne que queda por ahí en el<br />

campo, no dejando sino los huesos. Es propio de<br />

los buitres, leones y zorras.<br />

Sawri vel lukari. Flaco, que no tiene sino los huesos.<br />

Sawrixaña, tukarixaña. Enflaquecer.<br />

Sawuña. Tejer cualquiera cosa en el telar. + Phathu<br />

sawuña: tejer tupido. )( Llaja sawuña: ralo + Aru<br />

sawuña: hablar mucho.<br />

Sawu jaqhuña. Urdir la tela.<br />

Sawu warsuña. Sacarle un palo del urdimbre para<br />

comenzar a tejer.<br />

Sawu puluchaña. Meter dos hilos en el urdiembre<br />

para principio u orilla de la tela.<br />

Sawxataña. Comenzar a tejer.<br />

Sawu llawthapiña. Revolver la tela en el palo.<br />

Sawu ayatataña. Desenvolver la tela o el urdiembre<br />

para tejer.<br />

Sawu ch'akurkataña. Atar la orilla de la tela en el<br />

palo.<br />

Sawu ch'akura. La estaca donde atan los palos del<br />

telar y suelen ser cuatro.<br />

Sawu apjasiri. El palo que siempre está dentro del<br />

urdiembre hasta acabarse la tela.<br />

Sawu jakhusuña. Acabar la tela.<br />

Sachawalla sayraxa. Juguetón, descuidado.<br />

Saykuña, qariña, jawijtaña, thäjtaña. Estar cansado.<br />

Saykutu vel ch'ama jawijtitu, ch'ama thäjtitu.<br />

Idem.<br />

Saywaña, chutaña, qillinkaña qiyllaña. Mojonar las<br />

chácaras con montones de piedra o terrones.<br />

Saywat'aña, qillinkataña, chutat'aña. Levantar una<br />

pared de piedras a secas o muchos terrones,<br />

poniendo sobre ellos alguna cosa para espantajo de<br />

los cameros o zorras.<br />

Saywa qillinka, chuta. El término de las tierras o el<br />

espantajo al modo dicho.<br />

Saynata, suxu, kulunkulun, llama llama. Espantajo<br />

o máscara para espantar los niños.<br />

Saynatachasiña, suxuchasiña, &c. Disfrazarse como<br />

espantajo.<br />

Saynaña. Cargarse a las espaldas como suelen las<br />

mujeres a sus hijuelos o los cestos de coca, &c. de<br />

alto a bajo.<br />

Saynaxaruña. Idem. Más propio.


Vocabulario de la Lengua Aymara 467<br />

Saynanuqaña. 3 -qi. Poner en el suelo lo que llevaba<br />

cargado de aquella manera.<br />

Sayraxa vel walana, anatakamana vel surpuma.<br />

Muchachos que no tienen otro cuidado sino jugar y<br />

holgarse todo el día,<br />

Sayraxa, salla, wari. Vicuña o guanaco.<br />

Sayraxa jawinti. Relinchar la vicuña o guanaco.<br />

Saykipa. Cosa que nunca se acaba, propio de Dios;<br />

aunque también se aplica a los que son señores de<br />

casta y a otras cosas. + Wiñaya saykipa, uka<br />

tukutat'aqhanawi Dios vel mayqu vel jawiri, qullqi,<br />

&c. Dios, señor, rio, mina de plata que nunca se<br />

acaba, &c.<br />

Saykipankuna, pospuesto, a wiñaya. A cada<br />

momento. Wiñaya saykipankunana jaychaña, &c.<br />

Aporrear a alguno cada momento.<br />

Sayt'u. Cosa ahusada más que lo ordinario.<br />

Sayt'u jaqi. Grandulazo.<br />

Sayt'u p'iq'iñani. De cabeza ahusada.<br />

Sayt'u uta. Casa que tiene el ichu muy levantado, &c.<br />

Sayt'ukiptaña. Crecer uno de presto y también caerse<br />

o ladearse a una parte el ichu que está en lo más<br />

alto del tejado.<br />

Sixi. Troje del churlo o maíz que hacen con la caña de<br />

la cortadera. + La que llaman piwra, es para<br />

guardar la quinua.<br />

Sixit'asiña vel sixintasiña. Meter chuño o maíz en la<br />

troje,<br />

Sixusuña. Sacar de la troje.<br />

Sixikipaña. Pasar el chuño de una troje a otra.<br />

Sixuña, wataña. Remendar el vestido, entremetiendo<br />

hilos.<br />

Siqi k'usa. Aguapié de chicha, cuando tornan a echar<br />

agua sobre los afrechos del maíz o quinua.<br />

Siqi vino. Aguapié de uvas.<br />

Siqichaña. Hacer aguapié y si es de chicha dicen<br />

jamch'a siqichaña y lo mismo será del borujo de<br />

uvas.<br />

Siq'iña, jichiña vel siq'ijaña, jichijaña. Rayar hacia<br />

lo ancho.<br />

Siq'usuña. Rayar comenzando de abajo hacia arriba.<br />

Siq'intaña. Rayar de arriba hacia abajo.<br />

Siq'ikipaña. Rayar alderredor de algo, como cuando<br />

señalan la bola jugando a los bolos o hacer un<br />

circulo con el compás u otra cosa.<br />

Siq'iña vel jichita. La raya.<br />

Sixiña vel iwxaña. Decir a uno lo que ha de hacer.<br />

Siqisña, iwxasña, iñasisña. Decirse "ad invicem" lo<br />

que han de hacer o en provecho del que lo manda.<br />

Siqiwäsña. Mandar mucho a diestra y siniestra o a<br />

persona sobre la cual no tiene mucho mando.<br />

Siqisnaqaña. 3 -qi. Ser muy mandón tener maña de<br />

mandar.<br />

Siqirpäña. Enviar alguno diciéndole lo que ha de<br />

hacer.<br />

Siyapi. Uno que es corto de vista. Vide: säpi, sarphu,<br />

&c. Si. Idem: sipi es tercera persona de saña,<br />

significa: dice, manda o quiere.<br />

Sicha mayu. Descuidado, otros dicen que es<br />

andrajoso.<br />

Sichistu sayraxa. Descuidado. Vide: surpuma.<br />

Sich'iña vel jusq'uraña. Deshojar algo.<br />

Sich'iraña. Idem. Más propio.<br />

Sich'inaqaña. 3 -qi vel surphunaqaña. Andar hecho<br />

pedazos o andrajoso.<br />

Sikhaña sikusuña vel sikharaña. Deshilar un lienzo,<br />

el ichu de las casas, &c.<br />

Siqulärapiña. Mofar haciendo gestos con la nariz.<br />

Siqu. Unas flautillas atadas como a la de órgano.<br />

Siquna ayarichi phusaña. Tañer las dichas flautas,<br />

cuya armonía se llama ayarichi.<br />

Sichiña. Andar solicito, sin descansar. + Qama<br />

sichiña: andar negociado.<br />

Sichinaqaña. Idem.<br />

Siwayu. La pavesa del ichu quemado.<br />

Siwayuchaña. Quemar el ichu para coger su pavesa<br />

negra o ceniza.<br />

Siwata vel siwaqaña. 3 -qi. Tresquilar la lana,<br />

entresacando la que quiere y dejando la demás.<br />

Siwaraña vel siwasuña. Idem: entresacar trasquilando<br />

la lana o el cabello.<br />

Siwaña vel siwasña. Arrancar las papas que quedaron<br />

por las chácaras, al tiempo de cogerlas cuando<br />

comienzan a brotar de allí a dos o tres meses.<br />

Sijsikataña. Pegarse la comida a la olla. Vide:<br />

llink'ikataña.<br />

Siyllanqi. Pajarillo como golondrina de Castilla.<br />

Siythü. Cosa muy querida o regalada todo lo posible.<br />

Siythü wawa. Hijo regalado a quien acuden con todo<br />

lo que pide y quiere.<br />

Siythü caballo. Caballo muy regalado, de quien se<br />

tiene mucha cuenta.<br />

Siythü yapu. Chácara muy cultivada, a la cual se<br />

acuden con todos los beneficios posibles.<br />

Siythüyaña. Regalar así.<br />

Siythüwäsña. Regalarse demasiadamente.<br />

Sijsisäña. Rascándose tener escocimiento.<br />

Sik'i. Hierba que llaman chicoria, buena de comer.<br />

Sik'i paquña vel manq'aña. Comer chicoria.<br />

Sik'imari. Hormiga como de la Castilla.<br />

Sik'imira. Idem. + ¿Utaja laqhitiyti sik'imarina äsu<br />

antaña? ¿ Mi casa es por ventura hormiguero que


468 Ludovico Bertonio<br />

han de entrar y salir por ella todo el día?.<br />

Silu. Estera de ichu.<br />

Silunchaña. Esterar el suelo o la pared.<br />

Siluna jant'akuña. Idem.<br />

Silu llawthapiña. Arrollarla.<br />

Silu janatataña. Desenvolverla.<br />

Silu ch'ukuña. Coserla. K'isk'i ch'ukuta: Coserla<br />

apretadamente.<br />

Silla vel wiru. La caña de maíz. Cañawiru: la caña<br />

dulce.<br />

Sillka. Afilado.<br />

Sillku. El cairel o ribete con que rodean la manta y<br />

tiene muchos nombres. + Uqullu nayra sillku:<br />

cairel de muchos ojos. + Laq'u sillku: cairel de<br />

gusanillos. + Achanqara sillku: cairel también de<br />

muchos ojos. + Achachi sillku: ribete que echan a<br />

la manta pobre sin cairel que hagan aparte, sino<br />

que le van cosiendo y haciendo. + Q'ura sillku:<br />

cairel hecho de un solo color o de lanas no teñidas.<br />

Sillkuña. Hacer cairel.<br />

Sillpi. La corteza delgada de cualquiera cosa, como de<br />

pepinos, manzanas, &c.<br />

Sillpiraña. Descortezar, quitar cascara.<br />

Sillp'i q'uyma, jipikhüraña. Ventar la quinua o trigo.<br />

Sillp'iña vel tuqiña. Decir palabras injuriosas contra<br />

alguno o reñirse con aspereza.<br />

Sillq'i. Lo mismo que sillp'i. La corteza o cáscara,<br />

hollejo o pellejo delgado.<br />

Sillq'iraña. Descortezar, quitar el hollejo.<br />

Sillq'iña. Sacar el pollito del huevo, como hace la<br />

gallina y todos los pájaros. + Wawa sillq'iña: sacar<br />

el pollito del cascarón.<br />

Sillp'i. Cosa delgada, como una plancha, una tabla y<br />

cosas semejantes. Si es cosa redonda como una<br />

vara, un palo, un alfiler, &c dicen: juch'usa.<br />

Sillpichaña. Adelgazar.<br />

Sillk'usuña, ch'äsuña, lluch'usuña. Deshollar.<br />

Sillki vel ari. Afilado, dicese de todo.<br />

Sillki. Caño que está en el espinazo de los animales.<br />

Sillup'ita. Hombre o mujer que no sabe trabajar.<br />

Sillup'ita. Melindroso que hace asco de cualquiera<br />

cosita, que como con dos deditos.<br />

Sillutha sät'aña. Estar en pie de puntillas, como<br />

presto para ir a lo que le mandaren y también negar<br />

a pie juntillos.<br />

Sillunuqaña. 3 -qi jat'inuqaña. Arañar con las unas.<br />

Silluxtära. De unas largas.<br />

Sillu waxra waxra. Idem. Wanq'u ch'äña silluni. Idem<br />

Sillu allyasña. Dejarse crecer las unas.<br />

Sillu kuchuqasiña. Cortárselas.<br />

Sillwi. Gusano con que cogen el pescado.<br />

Sillt'uña vel sulltuña. Ensartar rosarios, gargantillas,<br />

&c.<br />

Simpa. Maroma de ichu o de cuero para arrastrar<br />

piedras y otras cosas.<br />

Simpana jiskhaña. Arrastrar con maroma o soga así.<br />

Simpasiña. Jugar los mozos o mozas con un cordel<br />

que revuelven en los dedos para adivinar si su<br />

enamorado le quiere o no, es como juego de<br />

pasapasa; eso mismo hacen con unos huesecitos<br />

que sacan de la cabeza del cuy y los echan en un<br />

vaso de chicha y si el uno va tras el otro dicen que<br />

se quieren, es embuste del demonio.<br />

Simpachaña. Hacer puente de crisneja.<br />

¿Simpati? ¿Es posible? o por ventura<br />

¿Simpati atamaspha? vel ¿atamaqachu?. ¿Diralo<br />

por ventura? Es posible que lo diga.<br />

¿Simpatixa, simpachaxa?. Idem: ¿Es posible? Pide<br />

optativo o indicativo.<br />

Simpaqhanaki, jayaqhanaki. Muy claramente.<br />

Sinqantaña. Tomar tabaco por las narices. + Thusa<br />

thusa es el tabaco.<br />

Sinqarphuña vel mak'uñaña. Echar jaquima a los<br />

animales o fiador al sombrero para que no caiga.<br />

Sinqarphu. La jaquima o fiador del becoquín o<br />

sombrera.<br />

Sinqathapira. Encoger una soga como devanándola y<br />

después atarla para que esté bien puesta.<br />

Sinqathapiña, sirputhapiña, pullchuthapiña,<br />

jiskathapiña. Arrugar la ropa o lienzo<br />

encrespándola como hacen a tos cuellos de las<br />

camisas, cortinas, &c.<br />

Sink'a. Calamocano, asomado, medio borracho.<br />

Sink'a umaña. Beber hasta asomarse.<br />

Sink'a sink'a umaña. Idem.<br />

Sink'arasiña. Asomarse.<br />

Sinku. Cualquiera piedra redonda y también la bola<br />

con que juegan a los bolos.<br />

Sinkusiña. Jugar a tos bolos, a los cuales llaman jaqi y<br />

los niños en lugar de bolos usan de unos<br />

huesecillos.<br />

Sink'usiña. Jugar los corderos siguiéndose unos a<br />

otros, brincar y saltar.<br />

Sinsiña. Arrugar la nariz mostrando los dientes el que<br />

se ríe o se enoja haciendo gestos.<br />

Sinsisiña. Idem.<br />

Sinsikipa sinsiruruña. Hacer esos gestos o reírse de<br />

cumplimiento o mofar.<br />

Sinsisilla. Uno que se ríe de ordinario o grande<br />

mofador.<br />

Silla vel alluxa. Muchos.<br />

Siña. El luto que se trae por los muertos. + Y las


Vocabulario de la Lengua Aymara 469<br />

exequias que se hacen por ellos.<br />

Siña miraña. Acabar las exequias o dejar el luto que<br />

traía.<br />

Siña miraqa. Uno que es tenido por muerto y a quien<br />

han hecho las exequias y por quien han traído luto<br />

sin ser muerto y con este nombre llaman también a<br />

los yanakunas por menosprecio.<br />

Siñachasiña vel jach'irt'aña. Traer luto.<br />

Siñachasiña. Ejercitar la nigromancia según algunos.<br />

Siñaña vel siñajaña. 3 -ji. Reñir a otro con palabras<br />

muy pesadas.<br />

Siñasiña. Reñir "ad invicem" muy pesadamente.<br />

Siñathaptaña. Comenzar a trabar la riña muy<br />

pesadamente.<br />

Siñaru puriña. Tener algún mal suceso o desgracia.<br />

Sinti vel ch'amani. Fuerte.<br />

Sintiptaña. Hacerse fuerte el que era flaco y también<br />

cobrar ánimo o esfuerzo.<br />

Sinti chuymat'aña. Animarse, haberse como un<br />

hombre valeroso.<br />

Sintikankaña. La fortaleza, valor, ánimo, esfuerzo.<br />

Sintikipä qala vel sitiqä. Piedra como fondo de<br />

cajeta.<br />

Siki. Hurón con que cazan vizcachas.<br />

Sikina jisk'acha kataña. Cazar vizcachas con hurón.<br />

Siki qala. La piedra de amolar.<br />

Siki qalaru t'axrat'aña. Idem: q'axut'aña. Amolar.<br />

Sikima vel willu. Una fruta como nabo redondo,<br />

cuando está seca se llama willu sura.<br />

Sipasi. Varón o mujer amancebada, aunque<br />

antiguamente significaba moza por casar.<br />

Sipasichasiña. Amancebarse.<br />

Sipasini saranaqaña. Andar amancebado.<br />

Sipi. Plumaje de varios colores, hecho a modo de<br />

cuello lechuguillas y se le ponen al cuello, aunque<br />

los Chinchaysuyus usan ponérsele en la cabeza<br />

como diadema, atándole debajo de la barba en las<br />

fiestas o regocijos.<br />

Sipit'asiña. Ponérsele.<br />

Sipi. El caballete o cumbre que hay entre dos aguas de<br />

la casa o buyo,<br />

Sipi. La cordillera de los cerros que se extiende<br />

mucho.<br />

Siparaña vel t'ururaña. Roer algún hueso, quitándole<br />

toda la carne.<br />

Sipiraña. Arar sin ahondar mucho por ser cascajo y<br />

ser poca la tierra y mejor dicen sillp'iraña.<br />

Sipsik'aña. 3 -k'i vel k'umiña. Murmurar<br />

interiormente. Acusativo.<br />

Sipita. Lazo para coger pájaros o vicuñas.<br />

Sipita iqaxarusita. Uno que lleva el lazo de soga.<br />

Sipitaña. Cazar con lazo.<br />

Sipitaru jalantaña. Caer en el lazo.<br />

Sipitaru jiwaña. Morir en él.<br />

Sipitaru jakijaña. Idem: morir en el lazo.<br />

Sipitasiña. Armar el lazo.<br />

Sip'uthapiña, sinkathapiña, jiskhathapiña. Encoger<br />

cortinas, cuellos, &c.<br />

Siraña vel siraqaña. Ventosear, "pedere" en latín.<br />

Sira. La ventosidad.<br />

Sirakuna. Cosa de burla o risa.<br />

Sirakuna uta, pirqa, &c. Casa o pared hecha de<br />

burla, que no vale nada.<br />

Sirakuna vel sira jaqi. Burlón, triscador, truhán.<br />

Sirachasiña. Hacer burla de alguno.<br />

Sirachasiña. Dar alguna muestra de querer pecar con<br />

alguna persona, tirándola de la ropa, &c.<br />

Siraña. Coser con aguja como hacen los sastres.<br />

Sirathapiña, ch'ukuthapiña. Juntar dos panos o<br />

lienzos cosiéndolos.<br />

Sirat'aña. Picar las avispas y abejas.<br />

Sirutaña vel p'usutaña. Hincharse un poquito.<br />

Sirka. La vena del cuerpo y mina de metal o veta.<br />

Sirkaña. 3 -ki. Sangrar.<br />

Sirkaña. Lanta para sangrar.<br />

Sirkakamana. Cirujano.<br />

Sirka lawapti. Engrosarse mucho la vena con la<br />

mucha sangre que acude.<br />

Sirka aynuqtitu, sawaptitu. Parecerse bien la vena.<br />

Sirka. El pulso.<br />

Sirka jali. Andar o menearse el pulso. + Sirkapa jani<br />

jaliti: no tiene pulso.<br />

Sirka t'aku. Cesar el pulso.<br />

Sirka t'akutu. No tengo pulso.<br />

Sirka vel sipi. La cordillera de los cerros. Qullu sirka<br />

khunutawa: está nevada la cordillera.<br />

Sirka makhipaña. Pasarla.<br />

Siri. Participio. Él que dice.<br />

Siri isapña. He oído decir.<br />

Sirijamaki. Con achaque o fingiendo. + Yuqpa<br />

taqanija sirijama jalsuxi: con achaque de ir a buscar<br />

a su hijo, se ausento del pueblo. Y así puede<br />

aplicarse a muchas cosas.<br />

Sirk'i. Verruga o cosa semejante.<br />

Sirk'i mistutu. Salir verrugas.<br />

Sirk'iña vel sirk'ixtara. Lleno de verrugas.<br />

Sirqiña vel phurkaña. Asar papas, manzanas, &c.<br />

cubriéndolas con el rescoldo o brasa.<br />

Sirqintaña, phurkantaña. Idem. Más propio,<br />

Sirsuqina chuqi qisima. Piedra azufre derretida o por<br />

derretir. Vide: qisima.<br />

Sirsuwi. Ocioso.


470 Ludovico Bertonio<br />

Siruki. Varón o mujer soltera, la de mucha edad. +<br />

Chacha siruki, marmi siruki: varón o mujer soltera.<br />

Sisaña vel sisña. Sincopado, hartarse comiendo y<br />

enfadarse de hacer alguna cosa. + Saraña sisaña:<br />

estar enfadado o harto de andar.<br />

Sisjasña. Comer demasiado.<br />

Sisjasiña. Nombre. Hartazgo o gula. Pecado de comer<br />

demasiado.<br />

Sisantaña. Comer demasiado.<br />

Sisäña. Hartar a otro.<br />

Sisantäña. Hartar a otro con demasía, embutirle.<br />

Sisira. Color naranjado, afeite de las indias, wantura<br />

es más colorado, bermellón.<br />

Sisirana, phiskusña vel qillqasiña. Afeitarse con él.<br />

Sisirana llujutäsiña. Embadurnarse todo el rostro con<br />

bermellón.<br />

Sisira qimaña. Mezclarle con cebo para afeitarse.<br />

Sisiraña p'acharaña kharinuqaña. Sajar como hacen<br />

los cirujanos o los indios con piedra afilada.<br />

Sisijata nayrani. Uno que abre poco los ojos<br />

naturalmente.<br />

Sijsikataña. Pegarse la comida a la olla.<br />

Sijsutata manq'a. Comida hedionda, por haberse<br />

pegado a la olla.<br />

Sisu. Sarpullimiento o granillos, que causan mucha<br />

comezón.<br />

Sisu tuku. Comer mucho esta enfermedad.<br />

Sisutukutu: tengo mucha comezón.<br />

Sisuna tukuta vel t'uruta. Uno que está todo<br />

sarpullido.<br />

Sitikä. Rueda del carretoncillo. + Y rueda de amolar. +<br />

Y rodezno del molino. Y tejo de niños con que<br />

juegan.<br />

Sitikäsita. Jugar con esta ruedecilla o rodezno.<br />

Sitikataña. Llegarse muy de ordinario a alguna<br />

persona o por amor o por interés.<br />

Sitikataña. Decir que otro es o dijo o hizo algo,<br />

manifestar a otro con verdad o mentira. + Jumaki<br />

ñä luntata sasina sitikatitta, Idem: Chiqachkatitta:<br />

tú me descubriste por ladrón.<br />

Sitiña vel chiqachaña. Idem: näkijilaqata phuxtuchi<br />

mañataki sititu vel sitkatitu vel chiqachitu vel<br />

chiqachkatitu: el jilaqata dice que a mi me nombró<br />

para Potosí.<br />

Situsuña. Ir derecho a algún cabo, sin torcer.<br />

Situsuña. Acertar a sacar entre muchas cosas una<br />

señalada, entre ellas.<br />

Siwi. El anillo que se mete en el dedo. Chiyinqu. El<br />

eslabón o otro anillo cualquiera.<br />

Siwi luk'anaru antaña vel apantaña. Meter el anillo<br />

en el dedo vel siwina luk'anaru äntasiña vel<br />

apantasiña.<br />

Siwiqa. Hierba, cortadera.<br />

Siwiqa lakhani. Uno que tiene los dientes afilados.<br />

Siwijaña. 3 -ji vel sisijaña, p'acharaña, kharinuqaña.<br />

Sajar con piedra afilada o con navaja.<br />

Siwinuqaña, sisinuqaña, p'achanuqaña. 3 -qi. Idem:<br />

sajar al modo dicho.<br />

Siwijata nayrani. Uno que naturalmente abre poco<br />

los ojos.<br />

Siyllanqi. Pajarillo como golondrina de Castilla.<br />

Siythü. Cosa muy querida o regalada todo lo posible.<br />

Siythü wawa. Hijo regalado a quien acuden con todo<br />

lo que pide y quiere.<br />

Siythü caballo. Caballo muy regalado, de quien se<br />

tiene mucha cuenta.<br />

Siythü yapu. Chácara muy cultivada, a la cual se<br />

acude con todos los beneficios posibles.<br />

Siythüyaña. Regalar así.<br />

Siythüwäsña. Regalarse demasiadamente.<br />

Sijsisäña. Rascándose tener escocimiento.<br />

Suqu vel susa. Uno que sabe mucho de cantares y<br />

jayllis y es gula de los otros, aunque susa es guía<br />

en los cantares, cuando bailan o pisan la quinua.<br />

Suqa. Pato negro de la laguna.<br />

Suq'i. Una vara o percha con que sacuden la quinua<br />

que llaman cañahua.<br />

Suq'ali vel kunkaña. Carnero muy largo de pescuezo.<br />

Suq'ali vel jarma jaqi. Un hombre grandulazo o de<br />

pescuezo largo.<br />

Suxariña. Llover con mucho viento.<br />

Suxari vel phuyphu jallu. Lluvia menuda o garúa.<br />

Suxaña vel aymaña. Bailar la gente principal y cantar<br />

con mucha mesura.<br />

Suxa vel ayma. El Baile así o sarao de mayqus.<br />

Suxu, sankatilla, llama llama kulunkulu, saynata.<br />

Espantajo de niños, máscara fea o mala cara.<br />

Suxuchasiña. Enmascararse. Vide: saynatachasiña.<br />

Suxsisiña. Regalarse, vivir a su contento.<br />

Sunqu waja. Papa asada y arrugada.<br />

Sunqu sunqu waja. Muchas papas asadas y<br />

arrugadas.<br />

Sunqu. El pellejo o bolsa del corazón de los animales,<br />

del cual se sirven los indios para echar la hierba<br />

que llaman axana y después la mascan juntamente<br />

con coca.<br />

Sunquptaña. Arrugarse la papa asada y el pellejo de<br />

las personas viejas.<br />

Sunqumalla, suxu. Espantajo.<br />

Suqi. Viento que corre al tiempo de coger la quinua. +<br />

Jisq'i: viento que corre al tiempo que hacen chuño<br />

e impide el hacerle.


Vocabulario de la Lengua Aymara 471<br />

Suqi puri vel saruti. Levantarse el viento.<br />

Suqi sari. Correr este aire.<br />

Sura khama. Seco. Dícese de las frutas pasadas al sol.<br />

Surachaña. Secar o pasar al sol las frutas.<br />

Suwamari. El pollito del pájaro que Maman<br />

allqamari. Vide: allqamari.<br />

Suwaña vel lasuña. Marchitarse los sembrados por<br />

falta de agua.<br />

Suwat'aña, lasut'aña. Idem. + Y también se dice de<br />

uno que gusta de estar mucho al sol. Jani ancha<br />

lupina suwaramti: no quieras estar tanto al sol.<br />

Suwaraña. Idem. + Y también tardar mucho la chicha<br />

en tomar su punto y sazón.<br />

Suwata jaqi vel tukari. Flaco.<br />

Suwathapixaña. Perder las fuerzas el enfermo.<br />

Suka. El camellón de las chácaras. + Uma: lo hondo<br />

que está entre camellones.<br />

Suka amkachasiña. Coger un camellón de papas al<br />

principio que comienzan a madurar.<br />

Sukaña. Arar la chácara a camellones. + Mutaña: sin<br />

ellos.<br />

Sukachasiña. Idem: para sí.<br />

Sukani. Él que tiene un poco de chácara. + Jani mä<br />

sukanitti: no tengo un camellón.<br />

Sukakipaña. Arar mucha tierra a camellones.<br />

Suchuña. Andar con buen paso.<br />

Sukuya. Ichu algo espinoso con que ordinariamente<br />

cubren las casas. + Kawraya jichu: el que gastan<br />

para guisar o para la cama.<br />

Sukuya p'iq'iñani. Uno de cabeza ahusada. +<br />

Ch'uqata p'iq'iñani. Idem.<br />

Sukuya luk'i. Papas prolongadillas entre las que<br />

llaman luk'i.<br />

Sukullu. El niño que sacaban a la plaza en su cuna o<br />

tira, sacado y puesto en la plaza venían los mozos<br />

de la caza que traían la sangre de las vicuñas<br />

metida en la panza de ellas, con que el tío o lari<br />

untaba la cara del niño cruzándole la nariz de un<br />

carrillo a otro y después repartían la carne de las<br />

vicuñas a las madres que hablan traído allí sus<br />

niños, para esta ceremonia; porque de ordinario<br />

juntaban para esto todos los niños que habían<br />

nacido aquel año; y solían hacer esto en acabando<br />

de coger sus papas, cuando tos cristianos<br />

celebramos la fiesta de CORPUS CHRISTI.<br />

Añadían a todo esto el vestir a los niños una<br />

camiseta negra, que tenía entretejidos tres hilos<br />

colorados, uno en el medio y dos a los lados de alto<br />

abajo y por delante y detrás. Lo mismo hacían con<br />

las niñas de aquel año, solamente se diferenciaban<br />

en el nombre, porque se llamaban wampaña; y en<br />

los hilos colorados que eran muchos y eran<br />

entretejidos no de alto a bajo, sino alderredor y<br />

calan en medio de su urquecillo o sayta, un poco<br />

más abajo de donde se fajan las mujeres grandes:<br />

aunque las ninas de aquella edad no usan de faja o<br />

wak'a que llaman.<br />

Sukhullu qhawa. La camiseta que vestían al niño.<br />

Sukullu urku. La sayta o urquicito que vestían a la<br />

niña al tiempo de la dicha ceremonia, estando los<br />

niños en ringlera en primer lugar y las niñas tras<br />

ellos, todos en sus cunas.<br />

Sukullu apsuña. Idem: ichusuña. Sacar así el niño o<br />

niña; y era oficio éste de la tía de parte de padre y a<br />

falta de ella, hacía ésto la mujer de su lari. Todo lo<br />

cual hacían con sacrificar a sus guacas o demonios<br />

que los tenían embaucados y engañados con esto.<br />

Sukut'aña vel junut'aña. Hincar un poco algo, palo u<br />

otra cosa para poco tiempo.<br />

Sukukataña, junukataña. Hincar alfiler o cosa<br />

semejante en un paño que cuelga por la pared.<br />

Sukut'asiña, junut'asiña. Hincarse un plumaje o cosa<br />

de estas en el sombrero o en otra parte del vestido.<br />

Sukusuña, junusuña. Sacar la espada o el cuchillo de<br />

la vaina u otras cosas semejantes.<br />

Sukuntaña, jununtaña. Meter la espada en la vaina,<br />

&c.<br />

Such'i. Un pescado muy conocido que suele hallarse<br />

entre el cieno.<br />

Such'i jiskhaña. Sacar o pescar el such'i entre el<br />

cieno.<br />

Suchuña vel kharkhatiña. Temblar de trío o miedo.<br />

Suchuña. Andar con buen paso como el perro o<br />

caballo bien impuesto, que no trota, sino que anda<br />

bien y ligero su correr. + Sara suchukaki aka<br />

caballo. Idem: aka jaqi: este caballo o este hombre<br />

es andador.<br />

Suchi. Una soga con que suben ichu cuando cubren<br />

casas muy grandes, por la cual pasa un anillo<br />

donde atan el manojo.<br />

Suchitha Jichu jiskusuña. Subir ichu por esta soga.<br />

Suchi chiyinqu. El anillo que pasa por la soga que<br />

está atada en lo alto y otro la tiene tirante por la<br />

parte de abajo.<br />

Suk'aña vel apanuqaña. Pagar la tasa en plata o en<br />

ropa o en otra cosa así.<br />

Suk'aña, phatarphiña, pataraña. Doblar cualquiera<br />

cosa de paño. + Pätarphi, kimsatarphi, pusitarpni<br />

suk'aña, &c. Doblar, tresdoblar, cuatro doblar, &c.<br />

Suk'athapiña, patarphithapiña. Idem.<br />

Sujsupiña vel sajsapiña. Entorpecerse la mano o el<br />

píe. Ampara sujsupitu.


472 Ludovico Bertonio<br />

Sujsupäsiña vel jaxsaräsiña. Rehusar por miedo del<br />

dolor cuando quieren curarle alguna herida o<br />

matadura. Llajlläsiña. Idem.<br />

Sujsupäsisaki, jaxsaräsisaki, llajlläsisaki azotisiña,<br />

siprinasiña jawq'asiña. Disciplinarse con miado<br />

de lastimarse. + ¿Jukha Juchani kankasinka awqa<br />

janchima jawq'asiñataki, sujsupäsijatati? ¿Siendo<br />

tan gran pecadorazo es razón que tomas la<br />

disciplina?<br />

Sujsuwasiña, llajlläsiña. Temer el dolor.<br />

Sujsu, kharkhatilla jaqi. Uno que por enfermedad le<br />

tiembla la cabeza.<br />

Sujsunaqaña vel kuykunaqaña. Andar con miedo,<br />

como el que camina sin zapatos.<br />

Suxu vel sank'a vel kaxiya. Uno que tiene los labios<br />

partidos, hombre u otro animal.<br />

Suxu lakhani. Él que tiene los labios así partidos.<br />

Suq'u suq'u qhawa. Camiseta barreteada o listada de<br />

alto a bajo con listas de diversos colores.<br />

Suq'u llaquta. Manta tejida con hilo torcido, parte al<br />

derecho con la mano derecha y parte con la<br />

izquierda.<br />

Suq'u suq'u qillqata pirqa. Pared rayada de diversos<br />

colores.<br />

Suq'uchaña. Urdir la tela al modo dicho con hilos<br />

diversamente torcidos. + Khatitana suq'uchaña:<br />

urdir la tela con hilos de diversos colores.<br />

Sulaña. Enlucir.<br />

Sulaqaña. 3 -qi. Limpiar la inmundicia, los mocos,<br />

&c. + Y acariciar.<br />

Sulaqasiña. Limpiarse a sí propio.<br />

Sularäña. Raer la medida del trigo y otras cosas<br />

emparejándola.<br />

Sularasiña phiskurasiña. Lavarse el rostro y también<br />

acariciarse "ad invicem", limpiarse las lágrimas,<br />

&c.<br />

Sulaxataña. Comenzar a hacer alguna vasija.<br />

Sulajraña, phiskujraña. Limpiar alguna cosa cuando<br />

en muchas partes está sucia.<br />

Sulamukuña. Hacer tuerta la pared.<br />

Sulanuqaña. 3 -qi Allanar el barro con que adoban el<br />

suelo, &c.<br />

Sulantaña. Embadurnar con algún color todo el<br />

rostro. + Enlucir la pared. Poner el cabello bien<br />

puesto mojándole. Allanar bien el ichu de las casas.<br />

Sulakipaña. Embadurnar todo el rostro o cualquiera<br />

otra parte, acabar con brevedad la chácara por estar<br />

blanda la tierra.<br />

Sulakiptaña. Entortarse la pared.<br />

Sularanaña. Enlucir la pared hacia lo largo o ancho.<br />

Sulasnaqaña. 3 -qi. Ser muy curioso en pulirse con<br />

demasiado estudio.<br />

Sulathapiña. Concluir de presto el que va cubriendo<br />

la casa de ichu, &c. bien o mal hecho.<br />

Sulusuña. Enlucir la pared hacia arriba o acabarla de<br />

presto.<br />

Sulantaña. Enlucirla hacia abajo.<br />

Sulasilla, phiskusilla. [Polídete] peinadito.<br />

Sula pampa. Llanada, escombrada, sin cerrillos. Y así<br />

de otras cosas.<br />

Sulla. Ichu o hierba del campo, mojada.<br />

Sulla sulla saraña. Andar por medio de estas hierbas<br />

o deslizaderos.<br />

Sulla kayu vel juyphi kayu. Mozo que trae los pies<br />

mojados porque anda de noche, muy travieso.<br />

Sullaña, qatatiña, chhaxraña. Llevar arrastrando;<br />

compórtese con muchas partículas.<br />

Sullka. Menor o inferior, respecto de otra cosa o<br />

persona.<br />

Sullka. Hermano menor, dice el varón a su hermano<br />

Sullka aluja. Dice la hermana a su hermano menor<br />

cuando son dos menores que ella.<br />

Sullka chinkija. Dice el hermano y hermana a su<br />

menor hermana, cuando son dos muchas una<br />

menor que otra.<br />

Sullka awki. Tío hermano menor de su padre.<br />

Sullka tayka. Tía hermana menor de su madre.<br />

Sullka jilaja. Dice el varón y la mujer a sus primos<br />

mayores o menores que sean, como sean hijos de<br />

su tío, hermano menor de su padre.<br />

Sullka qullakaja. Todas las primeras, hijas de la tía<br />

menor que su madre, al modo dicho.<br />

Sullkä aru. El segundo o tercer punto de los que había<br />

contado.<br />

Sullkachaña. Tratar al hijo mayor como se fuera<br />

menor, contra razón y gobierno.<br />

Sullkarasisa jilarasisa saraña. No andar parejos.<br />

Sullkarata vel jilarata luraña. Hacer alguna cosa<br />

menor o mayor que la medida.<br />

Sullqu. Vide: sillqu. Trenza o cairel que echan<br />

alderredor de la manta y tiene diversos nombres,<br />

según van labrados.<br />

Sullquña vel sillquña. Hacer cairel o trenza con<br />

muchos hilos y téjenle al modo de tranzadera o<br />

cíngulos.<br />

Sullqu k'anaña. Tejer esta trenzadera o cairel.<br />

Sullqu k'anakipaña. Idem.<br />

Sullqu t'irikataña. Pegarle.<br />

Sullqu apikipaña. Mudar los hilos de la tranzadera<br />

para que hagan labor.<br />

Sullqu millk'ukipaña. Tejerle, todo lo que hemos<br />

dicho de este vocablo sullqu, conviene también a


Vocabulario de la Lengua Aymara 473<br />

sillqu, que significa lo mismo.<br />

Sullquma vel paquma. Cautivo, cogido en la guerra.<br />

Sullqumachaña. Cautivar.<br />

Sullq'u. El gusano del anzuelo.<br />

Sullq'uña. Pescar con él.<br />

Sullt'aña vel llust'aña. Resbalar en el lodo o<br />

carambano o en el ichu, &c.<br />

Sullt'ixtaña, llustixtaña. Idem: resbalar.<br />

Sullt'ixtäña, llustixtäña. Ser causa o hacer que<br />

alguno resbale.<br />

Sullt'usuña. Deslizarse de las manos de alguno.<br />

Sulltixtusnuña, llustixtusnuña lluch'utusnuña.<br />

Escabullirse de las manos de alguno.<br />

Sullt'ixtusnuwaña. Escabullirsele, deslizársele de las<br />

manos. Activo; y la persona que se escabulle es<br />

acusativo. Jani aka juchani sullt'ixtusnawamti: no<br />

se te deslice de las manos este delincuente.<br />

Sullt'a sullt'a vel llust'a llust'a. Resbaladero.<br />

Sullt'a vel jasa uraqi. Tierra blanda para arar.<br />

Sullphaña vel aywiña. Estar el enfermo, agonizando<br />

y respirando a prisa.<br />

Sullphajakiña, aywijakiña. Estar agonizando.<br />

Sullt'uña vel t'isnuña. Ensartar rosarios o<br />

gargantillas, &c.<br />

Sullt'uthapiña, chinuthapiña. Ensartar personas<br />

prendiéndolas del vestido o de alguna parte del<br />

cuerpo.<br />

Sullullu vel uypayu jaqi. Hombre de confianza.<br />

Sulluxaña, uypayuxaña. Volverse hombre de<br />

confianza el que era ladrón y tramposo.<br />

Sullu. Abortivo, mal parido.<br />

Sulluna churasiña vel jamp'athiña. Ofrecer a las<br />

guacas el abortivo de carnero.<br />

Sulluña vel usuchasiña. Mal parir la mujer y<br />

cualquiera hembra.<br />

Sulluqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Sullumukuña. Mal parir, andando.<br />

Suma. Cosa o persona hermosa.<br />

Sumäña. Alabar a alguno.<br />

Sumäsña. Alabar cosa propia o jactarse.<br />

Sumaychaña vel sumäña. Hermosear, adornar alguna<br />

cosa.<br />

Sumächaña. Idem.<br />

Sumaña. La hermosura, el adorno.<br />

Sumasiña. Ganar honra con hacer algo muy bien<br />

hecho más de lo que podía esperarse.<br />

Sumini musani. Hábil, tracista, &c.<br />

Sumiri vel suma. Cosa o persona hermosa.<br />

Sumañaru arusiña. Excusarse, hablar en su abono. +<br />

Pedro sumañaparu arusi: habla Pedro en su propio<br />

abono o en abono de otra tercera persona<br />

Sumiri jaru arusita. Idem. Y es menester interponerle<br />

algún posesivo.<br />

Sumitha iwaxaña. Amonestar, avisar.<br />

Sumu qhuxu. Varón o mujer sin hijos.<br />

Sumutxaña. Dejar de parir después de haber tenido<br />

un hijo o hija. + Qhuxutxaña. Idem.<br />

Sumu quqa. Árbol estéril, que siendo de suyo<br />

fructífero por algun causa no da fruto.<br />

Sumu tunqu. Maíz que nace y crece, pero no da<br />

mazorca y así puede decirse de cualquiera otra<br />

planta.<br />

Sump'irpäña. Rozar.<br />

Sunaqi ch'utu. La coronilla o lo más alto de la<br />

cabeza.<br />

Sunaqi. Zenit o punto del cielo que corresponde a<br />

nuestra cabeza. + Inti vel phaxsi sunaqiwa. Idem:<br />

sunaqinkiwa. La luna o el sol está en el Zenit. +<br />

Inti ch'utuwa. Idem: ch'utunkiwa: es medio día.<br />

Suni. Tierra despoblada.<br />

Suni jaqi. Salvaje que nunca vive en poblado.<br />

Suni aycha. Carne de animales silvestres, como de<br />

vicuñas, venados, guanaco, &c.<br />

Suni lawa. Leña que nace en la puna.<br />

Suni vel pampa anu. Zorra y también algo con que<br />

cogen las vicuñas.<br />

Sunt'iña. Nacer, si ha poco que nació propiamente.<br />

Sunt'äña. Activo. Parir. Dios wawajchataki, jijmataki,<br />

usuritaki, qhapaqataki sunt'iytu: Dios me echó al<br />

mundo para que sea pobre, viuda, enfermo, rico,<br />

&c.<br />

Sunt'isiña. Revolcarse como hacen las bestias.<br />

Sunt'uxallu. Manta o mantellina o unkuña, &c. con<br />

que cubren la cabeza.<br />

Sunt'uxallusiña. Ponerse algo en la cabeza.<br />

Sunt'uxallu iqarasiña. Quitarse la toca o la uncuña o<br />

mantellina.<br />

Sunt'uxalluta. Andar cubierta la cabeza, mujer o<br />

varón que sea.<br />

Sunt'uxallusita saraña. Idem.<br />

Suntura ch'unch'uni jawiriri. Medida colmada. Mä<br />

q'ullu suntura ch'unch'uni jawiririki churaña: dar un<br />

almud colmado.<br />

Sunturachaña, ch'unch'unichaña, jawiririchaña.<br />

Colmar la medida.<br />

Sunturu uta. Casa que tiene el techo cuadrado, sin<br />

mojinete.<br />

Suntuña. Amontonar, juntar piedra, barro, leña y otras<br />

cosas como éstas.<br />

Suntuña. Idem. Más propio.<br />

Suntuxaruña. Cargarse de piedra y otras cosas.<br />

Suntunuqaña. Descargarías.


474 Ludovico Bertonio<br />

Suntuntaña vel tawqantaña. Meter dentro estas<br />

cosas.<br />

Suntusuña, tawqusuña. Sacarlas.<br />

Supa vel layqu, juma supa, Diosa supa. Por tu amor<br />

o por ti, por amor de Dios o por Dios.<br />

Supayu. Demonio.<br />

Supayuna allqumäta jaqi. Hombre endemoniado o<br />

como endemoniado o furioso, que por otro nombre<br />

llaman, luqhitiri jaqi. Y suelen a veces andar por<br />

los cerros, &c. + Wak'ana allqumäta jaqi: un<br />

hombre a quién habló el demonio o ídolo,<br />

mandándole algo o ensenándole el modo de<br />

sacrificar y otras hechicerías.<br />

Supayuna maluta vel mantata jaqi. Endemoniado al<br />

modo que ahora entendemos los cristianos.<br />

Supari. Sierva, criada, o esclava. Aunque<br />

antiguamente servía también de concubina o mujer<br />

menos principal que aquella que era legítima<br />

mujer. + Con todo eso ahora podemos decir, "Ecce<br />

ancilla DOMINI". Akatawa DIOSANA suparipa<br />

vel paqumapa o sullqumapa. Que por ventura es<br />

más propio y algunos dicen que supari, conviene<br />

también a los hombres.<br />

Supullullu vel k'anata ñaq'uta. Cabello trenzado.<br />

Suraña. Jurar, verbo tomado del castellano.<br />

Suri. Avestruz.<br />

Surichasña. Emplumarse con plumas de avestruz,<br />

como suelen en las danzas.<br />

Surit'asiña. Idem.<br />

Surina apakipasña. Idem. Ceñirse una sarta de estas<br />

plumas.<br />

Suri suri qawra. Carnero medio lanudo, que tiene<br />

cual y cual pelo.<br />

Suri jaqi. Una nación de indios muy crecidos o altos,<br />

que dicen están hacia Chile y así dicen. Chilli suri:<br />

plumas de avestruz que traen de Chile o de<br />

Tucumán.<br />

Suri. Pospuesto a lakha, significa una enfermedad de<br />

dientes que da a los niños, pudriéndoseles junto a<br />

las encías y la curan con sal y orina.<br />

Surimana. Una especie de papas blancas y<br />

prolongadas.<br />

Surpuma sayraxa. Descuidado que todo lo deja por<br />

ahí.<br />

Surumip'iña. Neutro. Deslumhrarse el que mira<br />

mucho cosas blancas, como la nieve o papel, por<br />

causa de la reverberación del sol o lumbre. Usase<br />

con transición. Khunu taypisariri surump'itu.<br />

Surump'äña. Activo. Deslumbrar. Khunu<br />

surump'iytu: la nieve me ha deslumbrado. Jamach'i<br />

surump'äña: deslumbrar a los pájaros o<br />

encandelarlos con ichu encendido, &c.<br />

Suruqäña. Hurtar a menudo comida, plata, carneros y<br />

otras cosas del montón o manada, hoy un poco,<br />

mañana otro poco, &c. La 3 surukiyi.<br />

Suruqäraqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Suruwaña. Solo, yermo.<br />

Susa. La guía en los cantares o ayllis, cuando bailan y<br />

pisan la quinua o hacen otras labores del campo. +<br />

Susi chaka: puente de criznejas o sogas.<br />

Sururuma. Rescoldo.<br />

Susiña vel aywisña. Tratar muy familiarmente los<br />

mozos entre sí, cuando son muchos y también las<br />

mozas entre sí. "Pares cum paribus facili negocio<br />

congregantur".<br />

Susuña. Cernir con cedazo o con cualquier otro<br />

instrumento, harina o tierra, &c.<br />

Susuña. Colar cualquier licor con paño o con ichu,<br />

pasarle al modo dicho.<br />

Susuraña. Idem.<br />

Susuña. Cualquiera cosa con que se cierne o cuela o<br />

pasa las susodichas cosas como; cedazo, harnero y<br />

cualquiera cosa de lienzo.<br />

Susuña awayu. Pañales o sábana. Y así de otras cosas.<br />

Suti. Nombre de las cosas.<br />

Sutini. Él que tiene nombre. ¿Kuna sutinita? vel<br />

¿Kuna sutima? ¿Cómo te llamas? ¿Aka ali kuna<br />

sutini vel aka alina kunapi? ¿Cómo se llama esta<br />

hierba?<br />

Sutini. Uno que es bautizado y de éste que tiene<br />

nombre como cristiano.<br />

Sutiwisa. El infiel.<br />

Sutini vel aruwata. Famoso en buena o en mala parte.<br />

+ Como khuyiri sutini: famoso limosnero. +<br />

Lunthata sutini: famoso ladrón.<br />

Suti. Pospuesto como cristiano vel ¿Jaqi sutima<br />

kunapi? ¿cómo es tu nombre de pila?, ¿cómo es tu<br />

sobrenombre? y responderá: Pedro, &c. Qallisaya o<br />

según fuere el nombre y sobrenombre. + Sawka<br />

suti: nombre postizo. + Maynina sutipa sutiniña:<br />

tener el nombre de otro, llamarse como se llama<br />

otro. Awkipana sutipa sutinipha: llámese como su<br />

padre. + Awkipana sutipa apxi: heredar el nombre<br />

de su padre. + Awkipana sutipa aparxi: tomar el<br />

nombre de su padre que vive aún.<br />

Sutichaña. Poner nombre a alguno, verdadero o<br />

postizo.<br />

Sutichaña. Algunos dicen que este verbo también<br />

significa bautizar, yo no lo tengo por seguro ni<br />

bueno porque de ninguna manera quiere decir<br />

lavar, ni cosa que le parezca; pues no podemos<br />

decir janchima o ajanuma ni amparama sutichata o


Vocabulario de la Lengua Aymara 475<br />

sutichasta: tu le lavaste el cuerpo o el rostro o la<br />

mano que entre indios es cosa inaudita. Y pues no<br />

significa lavar, tampoco significará bautizar, ni<br />

podrá ser vocablo que entre en la forma Santo<br />

Bautismo. Y así cuando uno enseñare a algún indio<br />

ladino o a otro las palabras con que en caso de<br />

necesidad haya de bautizar, acójase a lo seguro y<br />

dígale que diga así: nawa bautizasma, Awkina,<br />

Yuqanasa, Espíritu santonsa sutipana, amén vel<br />

nawa jarisma, &c. Y sí es indio ladino fácilmente<br />

aprenderá la forma del santo bautismo en romance<br />

o en latín; y si no es ladino como no lo son las<br />

parteras, mejor es ensenárselo en su lengua para<br />

más asegurar un negocio en que tanto nos va. Pues<br />

no es menos que la salvación o condenación eterna<br />

y son infinitas las necesidades que se ofrecen que<br />

algunas veces se han remediado por medio de una<br />

partera o indio que ha tomado la dicha forma y lo<br />

demás que era menester del agua y tiempo en que y<br />

como se ha de echar y fuera imposible de otra<br />

manera alcanzar el santo bautismo aquella criatura,<br />

sino es con esta diligencia de haber enseñado el<br />

modo de bautizar, en caso de necesidad urgente. La<br />

razón porque bautizaña es vocablo que sirve para la<br />

forma del bautismo aunque ni en romance, ni en<br />

latín se usa para decir lavar, es porque en griego<br />

significa lavar y está recibido para bautizar, lo cual<br />

no significa sutichaña en aymara, sino nombrar y<br />

los indios que han usado de este para bautizar, no<br />

lo tomaba, sino en significación de "Nomen<br />

imponere", pensando que en esto consistía el<br />

sacramento del bautismo.<br />

Sutichaña. Está recibido en esta lengua que significa<br />

bendecir v.g. Candela, Rosario, Imagen,<br />

suticharapita: bendícime esta Candela, Rosario<br />

imagen, &c.<br />

Sutinchaña vel sutäña, qhanachaña. Declarar<br />

nombrando quién o que es.<br />

Sutinchäsiwaxaña. Dejar declarado en el testamento.<br />

Sutiyaña, sutäña, kamachiña. Nombrar a alguno<br />

para algún oficio. + Näki mayqu vel Fiscal,<br />

Alcalde, &c. Sutiyitu: a mí me han nombrado por<br />

Mayqu o Cacique, Fiscal, Alcalde.<br />

Sutäña. Nombrar para que vaya a alguna parte.<br />

Phutuxchiru jaqinaka sutäma: nombra o señala los<br />

indios para que vayan a Potosí. + Mamani khita<br />

sutäña: nombrar a alguno para que lleve cartas a<br />

otra provincia distante, a lejanas tierras.<br />

Sut'itaña. Nombrar para que vaya luego. + Y también<br />

declarar a uno que no era conocido. Amawt'awa vel<br />

yanqha chuymaniwa sasina sutit'ätawina: declarose<br />

a todos por hombre sabio, por ruín, &c.<br />

Suti vel jiski. Bueno o bien, es pacasa.<br />

Sut'i. Nigua.<br />

Sut'ixtara. Lleno de niguas.<br />

Sut'ipukara. Idem. Castillo de ellas; uno que tiene<br />

muchas.<br />

Sut'i tapa. Cueva de niguas.<br />

Sut'i marka vel uraqi. Tierra donde hay niguas.<br />

Sut'ik'uti. Pulga, aunque k'uti solamente sin sut'i<br />

significa pulga.<br />

Sutu. La mata de las ocas o apillas y es buena de<br />

comer fuera de su fruto principal.<br />

Sü. Vide: suyu. Que es toda una cosa como allí dijimos<br />

y en ese pueblo y provincia más usan de sü, que de<br />

suyu, lo que allí dejé de decir es que:<br />

Sü sü isi vel q'alla q'alla isi. Es ropa baladí, por<br />

ser tejida un poco de un color y otro poco de<br />

otro color, algo diferente.<br />

Süchaña. Juntar una manada de hombres o animales y<br />

hacer alarde o muestra por sus compañías.<br />

Süchthapiña. Juntar todo el pueblo entero así,<br />

dividiéndole por ayllus.<br />

Süchasña. Juntarse mucha gente, misturarse o hacer<br />

alarde.<br />

Sü, junt'u. Reciente.<br />

Süt'ant'a. Pan reciente o fresco.<br />

Sü aycha. Carne recien muerta o cortada.<br />

Sü vel junt'u qullqi. Moneda recién batida o ganada.<br />

Sü vel junt'u amaya. Cuerpo de hombre recién<br />

muerto.<br />

Sü willa vel junt'u. Sangre recién sacada del carnero<br />

para comer y así de otras cosas.<br />

Sü sarataki. Pisadas frescas por donde alguno hace<br />

poco que caminó.<br />

Suwisa. Árbol de cedro que nace en los montes o<br />

yungas aunque no huele como en España.<br />

Suyu vel sü. La parte que alguno o muchos toman de<br />

alguna obra para trabajar, como de iglesia, chácara,<br />

edificios, &c.<br />

Suyu iranaqasiña. Trabajar la parte que le cabe.<br />

Suyusiña. Repartir entre sí la parte que les cabe del<br />

trabajo.<br />

Suyu katusiña. Idem.<br />

Suyuña. Dar la parte a otra para que trabaje.<br />

Suyujaña. 3 -ji. Señalar para que uno vaya a alguna<br />

parte.<br />

Suyunuqaña. 3 -qi. Señalarla a muchos.<br />

Suyuni. Uno que tiene ya la parte que ha de trabajar.<br />

Iglesia süni, yapu süni. + Phä, manq'a, iki, arusxäsi,<br />

canta süni, &c. Uno que tiene oficio de cocinar,<br />

comer, dormir, parlar, cantar, &c. Que no entiende


476 Ludovico Bertonio<br />

más que en eso y es de saber que los Lupacas no<br />

dicen suyu, sino sü, como se dijo.<br />

Suyu. El coro de ángeles, apóstoles, mártires, &c.<br />

Angelanaka llallatunka sü winaya Dios<br />

thänkakiwa: los nueve coros de ángeles siempre<br />

están en el acatamiento de Dios.<br />

Suywa. Talega de buen tamaño.<br />

Suyrumama vel Pachamama. Tierra de pan llenar,<br />

fértil. Vide: Pachamama.<br />

T<br />

Tälläña vel anatäña. Regalar a uno todo lo posible.<br />

Taqa taqa. Platero o herrero.<br />

Taqantaña vel liq'intaña. Hincar una estaca en el<br />

suelo o en la pared.<br />

Takusuña vel Junusuña. Sacarla con el pie y el<br />

segundo es: sacarla con las manos.<br />

Taqapi. Un hoyo o poza donde tienen el agua para<br />

regar o para moler harina en los molinos, &c. Ñiq'i<br />

taqapi, urna taqapi, tunta taqapi: pozo de barro de<br />

agua, de moray, &c.<br />

Taqapichaña. Hacer un hoyo represa, pozo o<br />

estanquillo para lo susodicho.<br />

Taqapa. Una faja negra como una estola de ancho y<br />

largo con que las mujeres se cargan la cuna.<br />

Taqarpu. Cuña para hender lena y estaca para colgar<br />

algo de ella.<br />

Taqarpuna ch'akuntaña. Meter la cuña o estaca.<br />

Taqarpuru waytsiña. Colgar algo de la estaca.<br />

Taqarput'aña. Echar dos cuñas en la atadura de los<br />

maderos para que estén fijos. + Ch'uxllata q'iru<br />

taqarpuña.<br />

Taku. Algarrobo y su fruta.<br />

Taku. Una tierra colorada que es medicinal,<br />

bebiéndola desleída.<br />

Takuraña vel aparaña. Quitar algo a alguno. +<br />

¿Kuna supa isija, qawraja, qullqija, &c. takuritta?<br />

¿Porqué me quitaste mi ropa, carnero, plata, &c?<br />

Takurasiña vel parirasiña. Andar muy negociado y<br />

metido en muchos cuidados. + Aruki vel manq'aki<br />

takurasi: están metidos en hablar, comer, &c. sin<br />

acordarse de otra cosa.<br />

Takurasäña, parirasäña. Alborotar a alguno,<br />

metiéndole en muchos negocios y cuidados.<br />

Taja. Cualquiera cosa que se da para rescatar o<br />

comprar comida u otra cosa.<br />

Taja isi sawsiña. Tejer ropa para rescatar con ella.<br />

Taja qawra, tunqu, qullqi, quqa, &c. Cosas que<br />

llevan para trocar, rescatar o comprar otras.<br />

Tajata uta, uyu, marka, &c. Casa, patio, pueblo, &c.<br />

Donde no hay nadie o la cosa que uno va a buscar.<br />

Tajataru vel ch'usaru maña. Ir a alguna parte sin<br />

hallar lo que busca. Manq'a tajataru maña: ir sin<br />

hallar la comida que buscaba.<br />

Tala vel layqa. Hechicero o hechicera.<br />

Taläña vel q'uchäña. Holgarse del mal ajeno. Activo.<br />

Taläsirimpi, taläsirakija q'uchäsirimpi<br />

q'uchäsirakija. No me quiere ver cuando estoy<br />

enfermo o afligido, tampoco yo le veré; son


Vocabulario de la Lengua Aymara 477<br />

palabras de poca claridad.<br />

Talaquña vel usuchaña. Lastimar a otro con algo.<br />

Talaqusiña, usuchasiña. Lastimarse por descuido o<br />

de propósito como el que tropieza o se ahorca.<br />

Talaquraqaña. 3 -qi. Hechar a perder o quebrar por<br />

descuido alguna cosa ajena. Pedrona libropa<br />

talaquraqña.<br />

Talaquru vel chijiru puriña. Tener algún mal suceso<br />

o desastre.<br />

Talaquru chijiru puriri jaqi. Desastrado,<br />

desgraciado.<br />

Tallami, waru, wach'a. Bravo cruel mal<br />

acondicionado. + Lakha ch'äta. Idem.<br />

Tallamikiptaña. Volverse de manso bravo.<br />

Tallmaña. Rebuscar la chácara, escarbando la tierra<br />

con el liwkana.<br />

Talimasiniña. Ir al rebusco.<br />

Talimasiwi. El rebusco.<br />

Tallmasittati, siwasittacha? Son palabras de los<br />

parientes de alguna mujer que se amohinan contra<br />

el marido de su hija o pariente, porque a menudo la<br />

maltrata y sacude.<br />

Tallmanuqaña. Quebrar un adobe o cosa semejante<br />

con algo o dar alguno con piedra sin soltarlo de la<br />

mano.<br />

Talliña vel waraña. Derramar agua o arena y cosas<br />

semejantes, aunque es más general waraña.<br />

Tallintaña. Echar estas cosas en algo.<br />

Tallikipaña. Pasarlas de una vasija en otra o de un<br />

costal en otro, &c.<br />

Tallirpäña. Echarlas a mal.<br />

Tallisuña. Sacarlas.<br />

Tama. Manada de hombres y animales.<br />

Tamankunatha. De cada manada.<br />

Tama tama. Muchas manadas o compañías.<br />

Tamachaña. Juntar manada.<br />

Tama tamachaña. Dividir en manadas o compañías el<br />

ganado o los hombres.<br />

Tamachasiña. Juntarse una manada o compañía.<br />

Tamaki saraña. Ir juntos.<br />

Tama. El ovillo de hilo, ch'ankha tama.<br />

Tamachaña. Anteponiéndole ch'anka. Hacer ovillo de<br />

hilo.<br />

Tama. Pospuesto a ch'unch'u. Un ovillo muy grande<br />

como una cabeza y pospuesto a sullka, significa<br />

ovillo mediano.<br />

Tana chapaqha, phalt'u jijuma. Comidas mal<br />

guisadas o desabridas.<br />

Tana phäña. Guisar mal.<br />

Tanaki manq'aña. No tener gusto en lo que come,<br />

por ser enfermo aunque la comida esté bien<br />

acerezada.<br />

Tana aycha. Carne de carnero que muere de una<br />

enfermedad que llaman uma usu y por eso tiene<br />

mal sabor.<br />

Tanka. Sombrero y bonete de clérigos.<br />

Tanka ch'ukuña. Tejerle de ichu a su modo antiguo<br />

de los indios.<br />

Tankat'asiña. Ponerse sombrero.<br />

Tankt'äña. Ponerte a otro.<br />

Tanka asarasiña vel iqarasiña. Quitársele.<br />

Tanka asarasirapiña. Quitar el sombrero o bonete a<br />

otro, por acatamiento.<br />

Tanka lluch'untasiña. Encasquetarse el sombrero.<br />

Tanka. Pospuesto a puma. Sombrero hecho del pellejo<br />

de la cabeza del león, con sus dientes, ojos, &c. lo<br />

cual usan en sus danzas.<br />

Tanka. Pospuesto a wari. El cordero de la zona.<br />

Tanka wich'i. Una tinajita de barro, lleña hasta la<br />

boca de maíz o chuño, &c. que es medida rasa de<br />

estas cosas cuando las venden.<br />

Tankani vel ch'unch'uni churaña. Dar medida<br />

colmada.<br />

Tankachaña. Henchir la medida justa, pero raída sin<br />

colmo.<br />

Tankachasiña. Contribuir con alguna medida de algo.<br />

Tankaqata apanuqasiña. Idem.<br />

Tankaña. 3 -ki vel chhuchhuña vel aywisu aywintaña.<br />

Entrar y salir mucha gente en alguna casa, patio o<br />

plaza.<br />

Tankajasiña, chhuchhujasiña. Activos. Dar mucha<br />

batería a alguno, inquietar muchos a alguno.<br />

Tankjasinawi, chhuchhujasinawi qamaskaña. Estar<br />

sin bullicio de gente.<br />

Tankjasimä, chhuchhujasimä qamaskaña. Idem. Y<br />

es más usado.<br />

Tankaña, chhuchhuña ch'axmiña, q'aq'uña.<br />

Inquietar, dar pesadumbre los piojos o pulgas.<br />

Tanqaxaruña vel apaxaruña. Cargarse una grande o<br />

pesada carga de algo.<br />

Tanqakataña. Arrimar esa carga, cargarla al cordero.<br />

Tankutaña. Levantarla para cargarla a la bestia.<br />

Tanqaxataña. Hecharla encima del carnero o acémila,<br />

&c.<br />

Tanqarpäña. Arrojarla.<br />

Tanqamukuña. Idem.<br />

Tankaña. 3 -ki. Pegar sebo, coca y otras cosas en lo<br />

alto de la peña por dentro donde duermen, por<br />

superstición, para que no se les caiga encima y no<br />

significa pegar otra cosa sino supersticiosamente.<br />

Tanqakataña. Idem.<br />

Tanqaña. 3 -qi. Hocicar la tierra los puercos.


478 Ludovico Bertonio<br />

Tanqanuqaña. Hocicar en muchas partes del campo.<br />

Tanqawäsiña. Hocicarla toda.<br />

Tansa. El tamaño de las cosas. Qullu. Idem: turi tansa<br />

pirqa, jaqhi. Aquella peña es del tamaño de un ceno<br />

o tone. + Jaqi tansa: tan grande como hombre. +<br />

Amka pacha, amka tanskakiri, jupa pacha, jupa<br />

tanskakiri: dicen esto del enano que en tiempo de<br />

papas y quinua no es mayor que sus matas que<br />

están en el campo y no crece más que ellas.<br />

Tansapura vel chika pura. Dos hombres o cosas<br />

iguales, de un mismo tamaño.<br />

Tantaña, quriña, mathapäña. Juntar en un lugar<br />

ganado, hombres, plata, ropa, &c.<br />

Tantasiña, qurisña. Juntar algo para sí o en su<br />

provecho o juntarse en un lugar.<br />

Tantathapiña, mathapäña. Activos. Juntar.<br />

Tantathapitaña, qurithapitaña. Juntarse de todas<br />

partes.<br />

Tantaki. En compañía o juntamente.<br />

Tantaña, thap'aña, qallaña. Remendar el vestido con<br />

pedazos. Wataña; es remendar con entremeter hilos<br />

solamente, sin pedazos de otra cosa.<br />

Tantasiña, thap'asiña, qallasiña. Remendarse algo<br />

para sí.<br />

Tantata isi. Vestido roto, remendado.<br />

Tantawalla. Andrajoso.<br />

Tantata, ch'intata. Casa, pueblo o tierra yerma sola.<br />

+ Jaqi, anuqara, wari, jichu, lawa, tantata uraqi:<br />

tierra despoblada de hombres, perros, vicuñas, sin<br />

ichu, sin leña, &c. Y es de notar que la primera<br />

sílaba de ambos verbos debe pronunciarse con<br />

algún detenimiento parando en ella, para que se<br />

entienda aquella soledad.<br />

Tan tantäña. Dar golpes a un cántaro, olla, &c. Para<br />

ver si está bien cocida o hendida.<br />

Tan tantärapiña. Golpear con el topo de plata o con<br />

otra cosa para acallar al niño y lo mismo puede<br />

aplicarse al ruido que se hace a las abejas, cuando<br />

un enjambre de ellas se van de la colmena para que<br />

paren en algún árbol o en otra parte y la primera<br />

silaba requiere el mismo detenimiento.<br />

Tantalli. Cuña, estaca o clavo remachado para que no<br />

se salga.<br />

Tantallitaña. Afijarse, fortificarse alguna cuña de<br />

suyo por algún caso.<br />

Tantallitäña. Remachar.<br />

Tantalli, t'ajalli ñiq'utani. Uno que tiene el cabello<br />

enmarañado.<br />

Tapa. Nido de los pájaros.<br />

Tapachaña. Hacer nido.<br />

Taparaqu. Mariposa grande. + La pequeña,<br />

kallampatu.<br />

Taparaqu jaqi. Idem: philu jaqi. Revoltoso, travieso.<br />

Taparaqu Jaqi. Atrevido, que no teme a nadie y riñe<br />

con todos.<br />

Taparaqu ulljasina yanqhawa saña. Viendo esta<br />

mariposa grande decir que es mal agüero; abuso es<br />

de indios.<br />

Tapa k'anaña. Tejer esteras o tres y cuatro sogas y<br />

cosas semejantes, sin apretar mucho la pleita o<br />

trenza.<br />

Tapa sillkuña. Tejer de la misma manera, sin apretar<br />

la trenza o cairel.<br />

Tapiña. Dejar en el camino ropa o lana, &c. para que<br />

el que la hallare se lleve a enfermedad de aquella<br />

persona cuya era la ropa. Es superstición de indios.<br />

Tapita isi jaytaniña. Idem: más claro vel tapirpäniña.<br />

Taptta isi iqutaña. Coger esta ropa apestada del<br />

camino.<br />

Taqi. Idem: thapa. Todo o todos.<br />

Taqikakiña, thapakakiña. Estar entero, no faltar<br />

nada o nadie y no tener desastre.<br />

Taqichasña, tapachasña, tantasña. Juntarse todos,<br />

sin que nadie falte.<br />

Taqichaña, thapachaña. Juntarlo todo o entregarlo o<br />

decirlo todo cuando hay mucho que decir. + Jucha<br />

taqichaña: decir todos los pecados en confesión.<br />

Taqimana vel kunamana. Todos los géneros o<br />

diversidades de cosas.<br />

Taqi atipiri kankaña. La omnipotencia.<br />

Takiña, antiña amawaña, waylluña. Amar, querer<br />

bien.<br />

Takiña vel q'ultaña. Pisar con el pie el suelo u otra<br />

cosa.<br />

Takinuqaña, q'ulltanuqaña. Idem.<br />

Takirpäña, q'ulltarpäña. Dar puntapié o con la punta<br />

del pie, rempujando.<br />

Takimukuña, q'ulltamukuña. Idem.<br />

Takithapiña vel limithapiña. Poner cosas en alguna<br />

caja o fardo, apretándolas con las manos.<br />

Takintaña, q'ulltantaña. Dar una coz, muy recio.<br />

Takiwäsña, q'ulltawäsña. Dar muchas coces.<br />

Takit'aña. Dar así blandamente.<br />

Takixataña, q'ulltaxataña. Acocear o pisar.<br />

Takichasña. Idem: sarakipa sararuruña. Andar muy a<br />

menudo por alguna parte. + Kuna layku uyuja<br />

takichasitha; porque haces sino andar por este mi<br />

rancho.<br />

Takisnuqaña. Pisar.<br />

Takisnuqawi. La pisada o señal del pie.<br />

Takinuqawi vel kayu. Idem.<br />

Takiqasña, thukiqasña, t'axlliqasña, mankuqasña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 479<br />

Patear el que está enojado contra alguno; hacer<br />

ademanes, desafiándo a su contrario.<br />

Takisnuqäña. Precediéndole, aru. Decir puntualmente<br />

con claridad lo que hay en algún negocio.<br />

Takiña vel q'uchuña. Bailar.<br />

Takisña, q'uchusña, kirkisña, sawqasña. Idem:<br />

bailar y cantar que siempre van juntos.<br />

Tara apilla, uqha chata. Como la mano, no redonda.<br />

Tara sutu vel chullqu. Las hojas de esta manera de<br />

ocas o apillas.<br />

Tarawanqu. Cuy silvestre.<br />

Tarqaqa tarma ch'unch'u, putich'ünch'u. Mal<br />

mandado, terco, duro, cabezudo.<br />

Tarqaqaptaña. Hacerse cabezudo el que solía<br />

obedecer.<br />

Tarqaqa kunka, amaya kunka qixayu. Voz ronca. +<br />

Kunka tarqaqaptitu, amayaptitu qixayuptitu:<br />

enronquecer.<br />

Tarku vel tarku ch'akha. El hueso que está a la raíz y<br />

alderredor del pescuezo o el hueso de donde sale el<br />

pescuezo.<br />

Tarku. Árbol grande como qulli de hojas menudas,<br />

como las de la muña o waycha.<br />

Tarku laphi vel pirari. Hojas de este árbol, que son<br />

medicinales para el corazón.<br />

Tari. Mantellina de las mujeres Pacases.<br />

Taripaña. Averiguar los delitos, preguntando, tomar<br />

información. Es acto propio de los que administran<br />

justicia.<br />

Taripaña uru. Día del juicio universal.<br />

Tarma jaqi. Mal mandado. Vide: taqaqa. Ut Supra.<br />

Tartaña. Estar tirante una soga, un pellejo tendido,<br />

&c. Iqaptaña: su contrario, aflojarse. I<br />

Tartäña. Hacer que esté tirante. + Kitara tartäña: tirar<br />

las cuerdas de la guitarra para templarla.<br />

Taraxtäña. Atar recio la carga. Wiskana khumu<br />

taraxtäña.<br />

Tarrrtaña. Hacer ruido las cosas que arrojan.<br />

Tarrthaptaña. Encontrarse dos piedras y hacer ruido;<br />

y otras cosas semejantes.<br />

Taru. Cuarto de carnero cortado de cualquier animal,<br />

no solamente las piernas y espaldas, sino también<br />

el pecho y espinazo y pescuezo. + Maytaru,<br />

paytaru: un cuarto, dos cuartos. + Pätaru: dos<br />

cuartos, nótese aquella detracción de y. Idem: ä, en<br />

el maya y paya o pä.<br />

Taru taru jaläña. Dividir en cuartos, aun las aves.<br />

Taru taru äjraña. Llevar los cuartos de una a<br />

diversas partes o pueblos donde delinquió algún<br />

hombre.<br />

Taru jikhani vel jikhani taru. El cuarto del espinazo,<br />

anteponiendo o posponiendo.<br />

Taruja. Venado con cuernos y pelo pardo. + Phäsiri<br />

taruja: venado negro.<br />

Taruja jaqi. Descorazonado, hombre salvaje, que no<br />

sabe tratar con nadie, rústico.<br />

Tarujaptaña. Volverse salvaje el que antes trataba<br />

bien con todos.<br />

Taruja sillu vel qawra laxrasataña. Sembrar papas o<br />

maíz, más junto o espeso del ordinario.<br />

Tasa. Tributo que se paga de cualquiera cosa.<br />

Tasani. Tributario.<br />

Tasawisa. Exento de tributo.<br />

Tasa churaña vel apanuqaña. Pagar tributo o tasa.<br />

Tasa irajaña. 3 -ji. Mandarlo que cada uno ha de<br />

pagar.<br />

Tasa jilaxatäña, jilistäña, jiliskipäña. Poner o cobrar<br />

más tasa de la que se debe.<br />

Tasa jithintäña vel aparaña. Rebajarla.<br />

Tasa ch'ära vel manu. Él que debe parte de la tasa o<br />

toda ella.<br />

Tasaña. Pagar la tasa. + Aka markatha tasama: paga la<br />

tasa en el pueblo.<br />

Tasasña vel qullisña. Labrar o beneficiar un pedazo<br />

de tierra.<br />

Tasasa vel q'añu. Mugriento.<br />

Tasasaptaña. Pararse así.<br />

Tasasa. En lugar de tasajo, aunque los indios lo toman<br />

por un pedazo de tocino solamente y no de otra<br />

carne.<br />

Taskaña. Gobernar.<br />

Taskiri. Gobernador.<br />

Tasu. Idem: lasu. Cecina a medio secar.<br />

Tata vel awki. Padre o señor.<br />

Tataña vel tata. Idem.<br />

Tataña. Uno que hace muy del señor soberbio.<br />

Tataña chuymani vel mita tataki vel tuji. Idem:<br />

duro.<br />

Tataña tujiña. Soberbia, entonamiento, dureza.<br />

Tatapacha chuymani. Uno que no cede un punto de<br />

su entonamiento, que ni teme, ni debe.<br />

Tataphalla jach'a wallq'i. Muy preñada o cercana al<br />

parto.<br />

Tata mamaña, kichusña. Afligirse, acongojarse.<br />

Tatamamäña. Afligir, acongojar a otro.<br />

Tatamama aruña. Padecer o lamentarse.<br />

Tatatama. Manada grande.<br />

Tatatama jaqi. Grande manada.<br />

Tatatama jamach'i, &c. Grande manada de hombres,<br />

de pájaros, &c.<br />

Tatanaka. Las guacas o idolos.<br />

Tata. El hechicero.


480 Ludovico Bertonio<br />

Tatsa vel awkisa. Dios Nuestro Señor. Y también el<br />

Padre o Sacerdote.<br />

Tatsa Pedro. Nuestro cura;<br />

Tawkha. Un árbol que llaman maguey.<br />

Tawkha lawaja jaqi. Hombre sin fuerzas o de poco<br />

entender.<br />

Tawkajaqi. Ligero como maguey.<br />

Tawri. Altramuces o chochos o lupinos que llaman en<br />

Italia.<br />

Tawrin tawrintaña, tawin tawintaña, laykun<br />

laykuntaña, chankax chankaxtaña. Andar<br />

cayéndose o dando vaivenes un enfermo o<br />

borracho, &c.<br />

Tawsña vel chuchasña vel tuqiña, jani kunasa<br />

kunay sasña. Decirse palabras injuriosas.<br />

Tawniña, thaxwaniña chuchaniña. Ir a injuriar así.<br />

Tawsu k'awsu parqu. Palo o tabla o pared curva.<br />

Tawqaña. Amontonar adobes, tablas, vigas, &c.<br />

Tawqantaña. Meter dentro estas cosas.<br />

Tawqusuña. Sacarlas,<br />

Tawqaqtaña, alliqtaña, chhichhiqtaña. Caerse el<br />

montón de estas cosas. Otras partículas admite con<br />

que cada uno podrá componerse, examinándolas<br />

con los indios ladinos.<br />

Tawña, tawsña. Nadar en el agua.<br />

Tawaqu. Moza que pasa ya de dieciocho años. Y<br />

dicese también de yeguas, mulas, &c.<br />

Tawixrawixtaña. Andar bambaleando. Vide supra:<br />

tawrin tawrintaña. Donde hay otros fenómenos.<br />

Tawinaqtaña. Idem. Y con esta misma partícula<br />

pueden componerse sus sinónimos.<br />

Tawiña vel chuchaña. Hablar a poco más o menos.<br />

Tawitataña, chuchatataña. Hablar así delante de<br />

mucha gente, como hacen los borrachos. Aru<br />

tawitataña. Idem.<br />

Tawikipa tawiruruña. Hablar una y otra vez de esta<br />

manera, como la taravilla del molino.<br />

Tawixataña. Comenzar a hablar así.<br />

Tawimalla, chuchamalla. Él que habla lo que le<br />

viene a la boca, sin más pensar.<br />

Tayna. Primogénito, macho o hembra que sea en<br />

hombres y animales.<br />

Tarnaña. Parir la primera vez.<br />

Tayniri marmi. Primeriza.<br />

Taynaña. Coger caza la primera vez. + Wari vel<br />

jamach'i taynaña: coger vicuña o pájaro. + Anuqara<br />

qamaqi tayni, misitu achaqu tayni: coger el perro a<br />

la zorra y el gato al ratón la primera vez.<br />

Taypi. Cosa que está en medio.<br />

Taypi luk'ana. Dedo del medio.<br />

Taypi vel chika uru. Medio día.<br />

Taypi wawa. Hijo del medio o segundo cuando son<br />

tres.<br />

Taypinkaña. Estar en medio.<br />

Taypi jaqi. Mediano de cuerpo y así se aplica a otras<br />

cosas.<br />

Taypiki, wakitaki, puritaki. Medianamente.<br />

Taypirana. Lugar del medio o lo que está en medio de<br />

alguna llanada, cerro o pueblo.<br />

Taypirana yapu. Chácara que está en medio de otras.<br />

Taypirana uta. Casa en medio del pueblo. + Pirqa<br />

taypirana: el medio de la pared.<br />

Tayru tawaqu, chacha yaqana. Moza o mozo que<br />

tienen mediana edad. + Warikiri tawaqu. Idem:<br />

warikiri yaqana vel chacha: mozo de mediana edad.<br />

Tayruptaña vel warkhiriptaña. Llegar ya a la media<br />

edad.<br />

Tayu tayu. La planta del pie, kayu.<br />

Tayu tayutha, sunaqima usuna. "A planta pedis usq;<br />

ad verticem capitis non est in eo sanitas" o desde la<br />

planta del pie hasta la coronilla de la cabeza no<br />

tiene cosa sana.<br />

Tayu tayuru ch'apintasiña. Lastimado me he la<br />

planta del pie con una espina.<br />

Ti. Es una partícula que se usa mucho en las oraciones<br />

interrogatorias y negativas para adorno de ellas y<br />

raras veces se deja de poner, para ponerla, cuándo<br />

es menester, véase la gramática. 2.p.c. 19 § 5. y 3:<br />

p.c. 4. § 5.<br />

Tiyaña. Asiento de totora atada: utt'aña. Idem.<br />

Tiyapu vel utt'aña vel utkaña. Idem: asiento.<br />

Tiyapu. Brasero de barro o hierro, fijo en el suelo o<br />

portátil para calentarse.<br />

Tiyapu. Rollete hecho de sogas de ichu para asentar<br />

cántaros o tinajas.<br />

Tiyapu. Es apodo para decir a alguno que es pequeño.<br />

Apachi. Idem: achachi yaqana tiyapu.<br />

Tixi. Vide: thixalla.<br />

Tika. Adobe de barro.<br />

Tikaña. Adobera.<br />

Tikaña. Hacer adobes.<br />

Tika sät'äña. Enderezar los adobes para que se<br />

sequen<br />

Tika jarapitha. Idem: kichatha sät'äña vel tilanuqaña.<br />

Levantarlos de lado, en ringlera.<br />

Tika libro vel qillqa. Libro grande de alto y de buen<br />

tamaño aunque también se aplica a otros menores.<br />

Tika qullqi vel chuqi, malla, &c. Barras de plata, oro<br />

o plomo, tejuelos de esos metales y más de<br />

ordinario suele posponerse diciendo qulqi tika, &c.<br />

Tiy vel qaqallinqa. Cueva o concavidad en las peñas<br />

donde pueden dormir algunas personas. Jaqhitiy.


Vocabulario de la Lengua Aymara 481<br />

Idem. Más propio.<br />

Tij tijtitu. Dar latidos o brincos o alterarse el corazón<br />

por cosas alegres o por tristes o por miedo, &c. +<br />

Sirka. Idem: chuyma tijtijtitu: tengo el pulso o<br />

corazón alterado.<br />

Tilaña. Poner en ringlera cosas o personas sentadas o<br />

en pie.<br />

Tilasña. Ponerse en ringlera o por orden cuando están<br />

en doctrina o van en procesión y en otras<br />

ocasiones.<br />

Tilaña vel jaqhuña. Urdir la tela que han de tejer,<br />

ordenar el urdiembre.<br />

Tilanuqaña. Tender papas o piedras y otras cosas así<br />

en el suelo por su orden, aunque sean vigas, &c.<br />

Tilaraña. Quitar la primera ringlera de piedras u otras<br />

cosas.<br />

Tilawaqtaña. Quebrarse la procesión o ringlera.<br />

Tilanuqtaña. Sentarse cual o cual donde suelen<br />

ponerse en ringlera, larga o en rueda.<br />

Tilakipaña. Volver de arriba a bajo, trastornar adobes<br />

o papas, &c.<br />

Tilaranaña. Poner una ringlera delante de otra cosa o<br />

a lo largo de un patio o iglesia.<br />

Tilathapiña. Tender algo en poco espacio de tierra,<br />

sin que esté muy desparramado.<br />

Tilathapiña. Juntarse en ringlera, de diversas partes.<br />

Tiluthalthaña. Levantarse en ringlera muchos.<br />

Tillu vel q'ili. La caspa de la cabeza y del cuerpo.<br />

Tilluxtara, q'illixtara. Lleno de caspa.<br />

Tillurata vel ch'iki chuymani vel ari chuymani. De<br />

buen entendimiento o ingenio.<br />

Timillu vel yarita. Resina de la puna, aunque yareta<br />

es de los yungas y ambas medicinales para males<br />

de frío.<br />

Tinkuña. Encontrarse los ejércitos o bandos<br />

contrarios en la guerra o en los juegos, venir a la<br />

batalla; comenzar la pelea y cosas semejantes.<br />

Tinkusña sasiña. Idem.<br />

Tinkuthaptaña, jalthaptaña. Idem. Venir a las<br />

manos, acometer la pelea de ambas partes; y<br />

encontrarse los que van y vienen en el camino.<br />

Tinkusiña. Conformarse una cosa con otra, venir<br />

bien, ajustarse. Aka llawi cerradurampi jani<br />

tinkusiti: esta llave no hace o no viene bien a esta<br />

cerradura. Testigonakana arupa vel sawipa<br />

tinkusikiwa vel tinkut'asi vel wakit'asi vel<br />

chiqachasikiwa: conforman los dichos de los<br />

testigos.<br />

Tinkusña. Ser igual. Ch'amapura tinkusikiwa: iguales<br />

son en fuerzas, tan fuerte es el uno como el otro.<br />

Tinkusäña. Ver si conforma una cosa con otra.<br />

Sasäña. Idem.<br />

Tinkuyaña. Idem: cotejar.<br />

Tinkiña, lankaña. Caer, los Pacases dicen tinkuña en<br />

lugar de tinkiña, como está en la oración del Padre<br />

nuestro. Tinkuñajataki.<br />

Tinkiqaña vel jalaqaña. Caer de alto a bajo.<br />

Tinkich'ukiña, lankach'ukiña. Caer sin lastimarse.<br />

Tinkikuchama. Imperativo vel yanqhana tinkima:<br />

déjate caer a posta o finge que caes.<br />

Tinkikuchasma vel phaxta tinkisma o tinkisma.<br />

Solamente mira no caigas.<br />

Tinkiqaniña. Venirse abajo una piedra, hombre y<br />

otras cosas.<br />

Tinkiwaqtaña. Idem.<br />

Tinkixataña. Caer encima.<br />

Tinkijraña. Caer muchos a diversas partes.<br />

Tinkinaqaña. Andarse cayendo como el enfermo o<br />

uno que está borracho.<br />

Tinkinaqaskaña. Quedar solo habiéndose muerto<br />

todos sus parientes o quedar desamparado de todos.<br />

Sapaki tinkinaqaskaña.<br />

Tinkinaqtaña. Idem. Y andarse cayendo una manada<br />

de borrachos, &c.<br />

Tinkinuqtaña. Quedar caldo en el suelo o estar<br />

enfermo en la cama.<br />

Tinkintaña, jalantaña. Caer dentro o abajo.<br />

Tinkikipaña. Caer a un lado.<br />

Tinkikiptaña. Idem.<br />

Tinkiraña. Caer de alto.<br />

Tinkiranaña, allranaña, arparanaña. Llegarse a<br />

alguno con humildad inclinándose.<br />

Tinkiranttaña. Meterse uno dentro de una casa.<br />

Tinkiranttaña, aparanttaña. Hundirse el tejado o<br />

cosa semejante. Asaranttaña vel jithiranttaña:<br />

hundirse la tierra.<br />

Tinkirpäña, nukhurpäña. Hacer caer algo o<br />

rempujar con la mano o con el pie.<br />

Tinkirirukiptaña. Ocuparse en ayudar a levantar al<br />

que cayó.<br />

Tinkikipa tinkiruruña vel tinkinaqaña. Andarse<br />

cayendo a un lado y otro, dando batacazos en el<br />

suelo.<br />

Tinkiyasña. Dejarse derribar.<br />

Tinkusu tinkintaskaña. Vivir desamparado, sin perro<br />

que le ladre.<br />

Tinkit'aña. Caer y al momento levantarse.<br />

Tinkithapiña, lat'athapiña. Idem: levantarse luego.<br />

Tinkuthaltaña. Caerse de suyo un hombre y<br />

cualquiera cosa.<br />

Tinkitataña. Idem: caerse tendido en el suelo.<br />

Tinkutusnuña, jaltusnuña. Escabullirse o irse entre


482 Ludovico Bertonio<br />

mucha gente.<br />

Tinkuña tinkinuqaña. Caerse y levantarse muchas<br />

veces.<br />

Tinkiña. Anteponiéndole nasatha vel paratha: caer<br />

hacia adelante o de hocicos. + Anteponiéndole<br />

atitha vel jikhanitha: caer de espaldas. + Jarapitha<br />

vel parkitha: de lado. + Pachpatha: de su estado o<br />

de romania.<br />

Tintaña, achuña jaqi. Uno que va por comida o por<br />

cualquier otra cosa y alcanza todo lo que desea,<br />

sale con todo.<br />

Tintaña, achuñani jaqi. Idem. Y el que granjea todo<br />

lo que desea.<br />

Tinta jaqi. Él que está obligado a trabajar en las<br />

minas e ingenios por estar repartido para eso, indio<br />

de cédula que también acude a otras obras que le<br />

mandan.<br />

Tipu vel q'apisi. El enojo, ira o cólera.<br />

Tipu vel q'apisi malaña. Quebrar o desfogar la cólera<br />

en uno estando enojado con otro. Pedrotakixa<br />

q'apisichita, jupatakirakiki q'apisima jani naru tipu<br />

malittati: si está enojado contra Pedro, encolerízate<br />

o enójate con él y no quieras quebrar tu cólera en<br />

mí.<br />

Tipusña, q'apisña. Tener ojeriza o mohína contra<br />

alguno; piden dativo o acusativo con manqa.<br />

Tipusña. Idem. Y también dicen: manq'a vel k'usa<br />

tipusña: dejar de comer por estar mohíno por algún<br />

suceso o con quien le da la comida. Manq'a<br />

tipusitu: dice el que le da la comida. + Isi tipusña:<br />

no querer el vestido que le dan de mohíno también.<br />

Y así otras cosas.<br />

Tikira. Columna o pilar de cualquier materia. + Qala<br />

tikira: columna de piedra. + Sawu tikira: columna<br />

de madera. + Ladrillo tikira: pilar de ladrillo, &c.<br />

Tikira pachaki sät'aña. Estar en pie como una<br />

columna, sin caer o peleando o en otras ocasiones.<br />

Tikira vel tutu. El madero levantado que sostiene el<br />

bohío redondo.<br />

Tira. La cuna de los niños.<br />

Tiranajamaki ikiña vel k'usaña. Entender solamente<br />

en dormir, comer y holgarse.<br />

Tiräña. Estar sin menearse como una piedra,<br />

aguardando mucho tiempo. Qala tiräña: convertirse<br />

en piedra, como la mujer de Lot y estarse así.<br />

Tirä usu. Pasmo.<br />

Tiranqä. La quijada de los hombres y animales o<br />

aquella parte donde nace la barba, debajo de la<br />

boca, con su hueso.<br />

Tiranqayu. Idem. Lo que en latín llaman "mentum".<br />

Tisi. Los pedazos de la caña partida de que hacen<br />

cestos y otras cosas.<br />

Titi. Gato montes.<br />

Titi pumaki qhultuña. Embravecerse, estar colérico<br />

como un gato montes o león.<br />

Titi vel malla. Plomo.<br />

Titikamana. Oficial que saca el plomo.<br />

Titikamana. Él que tiene por oficio coger gatos<br />

monteses y aderezar sus pellejos.<br />

Titi. Las hijas de estos oficiales en tiempo del inca y a<br />

los hijos llamaban qupa que después heredaban el<br />

oficio de coger los dichos gatos.<br />

Tuwanasiña vel qïnasiña. Ganar, allegar hacienda,<br />

&c.<br />

Tukariphiswata. Flaco de pocas carnes.<br />

Tukaritaña. Enflaquecer.<br />

Tukaritäña. Ser causa de que uno se enflaquezca.<br />

Tukuku luqhi ch'iwani. Tonto.<br />

Tukuku tukuku ullinaqaña. Tener semblante que<br />

está fuera de sí, por el miedo o contento que tiene.<br />

Tukuña. Volverse, hacerse. Diosana yuqapa jaqi<br />

tukuna.<br />

Tukuña. Disfrazarse. + Supayutha, anjila tukuña:<br />

transfigurarse el demonio en ángel de luz.<br />

Tukurapiña. Hacer de él señor, &c. Mayqu mayqu<br />

tukurapitu vel thujsarapitu: hízoseme muy del<br />

señor.<br />

Tukuña vel tukuwaña. Acabar. + Pedro yapupa<br />

tukuwa vel tukuywa: Pedro tiene acabada su<br />

chácara.<br />

Tukuwaña vel tukuychaña, miraña. Idem.<br />

Tukuwaxaña. Acabar del todo la obra o labor.<br />

Tukuña. Consumir, gastar. Manq'añaruki hacienda<br />

tukuña: gastar su hacienda fin sólo comer.<br />

Tukuntaña, tukuwaña, mirantaña. Idem.<br />

Tukuña. Consumirse, destruirse. + Jaqinaka usuna<br />

tuku: los indios se han consumido con la<br />

pestilencia.<br />

Tukusiña, mirasiña. Idem.<br />

Tukusäña, mirasäña. Hacer que se acabe la obra o<br />

labor. Amparajatha tukusäña: hice que se acabase<br />

delante de mi.<br />

Tukuya vel tukuwaña. El fin.<br />

Tukuya. Entero o continuado. Phaxsi vel mara vel<br />

kumi tukuya: un mes, un año, un siglo de diez anos<br />

enteros o continuados.<br />

Tukuya uru vel uru tukuya. Todo un día entero.<br />

Paqari. Idem.<br />

Tukuya aruma vel aruma tukuya. Una noche entera<br />

o toda la noche. Paqari aruma. Idem.<br />

Tukuya vel qamana uru. Idem: aruma. Idem.<br />

Tuji, puti, ch'unch'u, tarqaqa. Mal mandado, que no


Vocabulario de la Lengua Aymara 483<br />

se sujeta a nadie.<br />

Tujiptaña, ch'amaptaña, sintiptaña, yajaptaña.<br />

Poner tuerza o forcejear.<br />

Tujitataña. Idem.<br />

Tujisnaqaña. 3 -qi. Andar entonado en todas sus<br />

cosas, hacer muy del señor.<br />

Tultux tultuxtaña, turux turuxtaña. Hacer ruido las<br />

cosas de losa o metal, &c. O los caballos cuando<br />

andan a prisa, &c.<br />

Tultux tultuxtäña. Dar de calabazadas a uno. Pirqaru<br />

p'iq'iña tultux tultuxtiyitu vel turux turuxtiyitu:<br />

dióme de calabazadas.<br />

Tuliña. Activo. Entender, ocuparse mucho en algo.<br />

Sawki vel qapuki tuli: sólo entiende en tejer, hilar,<br />

&c. Manq'aki vel umaki tulita: entiendes solamente<br />

en comer y beber.<br />

Tullansqa vel tallantsqa vel mäska. Pero, más o con<br />

todo eso, &c.<br />

Tullqa. Yerno, aunque en esta lengua tiene más latitud<br />

que en la nuestra, como dijimos en la gramática.<br />

Tullqachasiña. Tomar a alguno por yerno, casándole<br />

con alguna hija o pariente.<br />

Tullpa. Cosa fingida.<br />

Tullpa cristiano. Él que finge serlo y no lo es.<br />

Tullpa chuqi, quliqi, qispi qala, &c. Oro, plata, joya<br />

falsa, &c.<br />

Tullpa. Fingidamente. Tullpaki iki: duerme<br />

fingidamente.<br />

Tullpaki iranaqaña. Fingir que trabaja o trabajar por<br />

cumplimiento.<br />

Tumaña. Andar alderredor de la plaza o de otras<br />

cosas.<br />

Tumaña. Andar de pueblo en pueblo o de casa en casa<br />

o de calle en calle.<br />

Tumatataña. Idem.<br />

Tumakipaña. Rodear o cercar muchos a uno.<br />

Tuma, jacha jachaña vel q'uchu jacha jachaña. Ir<br />

de casa en casa llorando, cuando se muere alguno,<br />

especialmente a casa de sus parientes y amigos a<br />

donde solía acudir el difunto.<br />

Tumäña, kuput'äña. Cercar con gente, poner cerco a<br />

algún pueblo o casa.<br />

Tumat'äña. Cercar con pared algún sitio.<br />

Tumantaña. Hacer rodeo del ganado o de personas<br />

para encerrados.<br />

Tumusuña. Hacer rodeo para juntar la gente o<br />

ganado.<br />

Tumaraña. Andar mirando la multitud de gente o<br />

ganado.<br />

Tumaranaña. Idem.<br />

Tumathapiña, anathapiña. Juntar en un lugar mucha<br />

gente o ganado.<br />

Tumakipa tumaruruña. Ir y volver rodeando.<br />

Tumanaqtaña. Andar de acá para allá a manadas o<br />

andar así uno solo, pidiendo le favorezcan por estar<br />

desamparado.<br />

Tumayqu sarika. Andariego.<br />

Tuma tuma jalaña. Tener vaguido de cabeza. +<br />

Ch'unch'u tuma tuma Jalitu.<br />

Tumi. Cuchillo de los indios, al modo de aquel que<br />

usan los zapateros.<br />

Tuminajamaki aru khariña. Cortar bien las razones.<br />

+ Vel qisqanajamaki aru q'alluña.<br />

Tumphaña. Levantar testimonio. Luntata tumpitu.<br />

Tumphasiña. Mirar si está todo apercibido. Es propio<br />

de los que tienen a su cargo despachar cosas o<br />

gente.<br />

Tumphaña. Idem: ququpa tumpama. Mira si tiene<br />

matalotaje para el camino.<br />

Tunki. Un pájaro grande como lechuza, que tiene las<br />

plumas amarillas.<br />

Tunki ätuña. Levantar este pájaro muerto en un palo<br />

como esperado para que no llueva. Es superstición<br />

de indios.<br />

Tunkit'aña, qhiyt'aña, llajllatataña. Temer, dudar.<br />

Tunki, llajlla, qhï jaqi. Medroso, encogido,<br />

amilanado, cobarde, &c.<br />

Tunkit'asiña, llajllasiña, qhït'asiña. Idem. Ut Supra.<br />

Tunki. Pospuesto a Jani, sin miedo, con osadía. Jani<br />

tunki arusima; habla sin miedo. Jani llajlla, jani<br />

qhï. Idem: vel jani wathi, jani jiwu.<br />

Tunu, sapa. La cepa de los árboles y plantas, aunque<br />

sapa, es también de las hierbas pequeñas y tunu, de<br />

las plantas grandes y árboles.<br />

Tunu katuña. Arraigar, como: qulli tunu katu: la raíz<br />

o planta del qulli ha prendido o arraigado. Qulli<br />

tunutha sapatati vel alitati. Idem.<br />

Tunu achachi vel apachi. Hombre o mujer que es la<br />

cepa de alguna familia.<br />

Tunu lari. La cepa, de parte de las mujeres.<br />

Tuñapaña vel ullt'aña. Conocer; aunque ullt'aña es<br />

más ordinario.<br />

Tuñawi, alluxa. Mucho o muchos.<br />

Tuñawi manq'aña. Comer mucho. Y no entra sino en<br />

cosas que dan gusto y contento.<br />

Tuñawi jiwaña. Morir uno a quien le era mejor que<br />

vivir.<br />

Tuñawi qawra mayt'asiña. Tomar prestados muchos<br />

carneros.<br />

Tuñawi isi alasiña. Comprar un vestido muy a gusto.<br />

+ Mäsa tuñawi alasiña: comprar una cosa que vale<br />

por muchas. + Mäsa tuñawi nuwaña tunkaru


484 Ludovico Bertonio<br />

jakhusiri: dar un golpe tan bueno que vale por diez.<br />

Tutu sariri. Gran caminador.<br />

Tutha. Nombre. Polilla que roe la ropa o el chuño y<br />

cosas semejantes.<br />

Tutxaña. Comerse algo de polilla. Isi waqaychasima,<br />

tutxaraqajaspana: guarda tu ropa, mira no se coma<br />

de polilla o tome de ella.<br />

Tuthäña. Dejar que algo se coma o coma de polilla.<br />

Tutuka. Remolino del aire, que levanta el polvo hacia<br />

arriba.<br />

Tutuka maphuti vel saruti. Levantarse el remolino.<br />

Tutuka api. Llevarse el remolino alguna cosa,<br />

arrebatarla.<br />

Tutukäña. 3 -ki. T'ürmäña. Hacer polvo sacudiendo<br />

algo. + Desprender la hacienda largamente. La<br />

tercera persona -kiyi.<br />

Tutukaki, t'ürmiki äwaxaña, tutukaña, t'ürmiña.<br />

Gastarse o perderse mucha hacienda de carneros,<br />

comida, &c.<br />

Tü tü anuqara. Mastinazo.<br />

¿Tü tümatti, anuqara matcha?. ¿Soy yo un peno,<br />

que te burlas conmigo?<br />

Tüsña vel jariqasña. Lavarse, entrando en el río,<br />

andando por el agua o jugar así en ella.<br />

Tü sumaña siytüña. Ser regalado de sus padres o<br />

benévolas, dándole todo a pedir de boca.<br />

Tü sumäña vel siytüña. Regalar así a otro.<br />

Tüt'aña vel mat'aña. Venir o representarse al<br />

pensamiento alguna cosa o persona. + Misa<br />

isapkasina haciendajaki tüt'itu: al tiempo que estoy<br />

oyendo misa, váseme el pensamiento a mi<br />

hacienda.<br />

Tütaña jasuña. Levantarse corriendo.<br />

Tüxaruña, jasxaruña. Idem.<br />

Tünaqaña. Correr a todas partes.<br />

Tüntaña. Meterse corriendo en alguna casa o debajo<br />

del agua nadando.<br />

Tuqa, p'iya. Hoyo o silo debajo de la tierra.<br />

Tuqani luntata. Ladrón que tiene escondrijo para sus<br />

hurtos, o-<br />

Tuqapu amawt'a. Hombre de gran entendimiento.<br />

Tuqapu chuymani. Idem.<br />

Tuqapu isi. Vestido o ropa dei Inca hecha de las mil<br />

maravillas y así llaman ahora al terciopelo, telas y<br />

brocados, &c. cuando quieren alabarlos.<br />

Tuqapu qillqata. Cosa bien pintada y así de otras<br />

cosas.<br />

Tuqu vel ch'uti usu. Papera.<br />

Tuquptaña. Tener esta enfermedad.<br />

Tuqura tupa. Caña más gruesa que las de espana, del<br />

mismo color.<br />

Tux tuxtaña. Neutro. Hacer ruido la puerta cuando<br />

tocan o llaman y los cántaros hendidos cuando los<br />

prueban.<br />

Tux tuxtäña. Golpear a la puerta: llawi vel punqu,<br />

waqulla tux tuxtäma.<br />

Tunqu. Maíz. + Sataña: sembrarlo. + Muchharaña:<br />

desgranarlo. + Sillqiraña: deshojarlo. + Mut'iña:<br />

cocerlo. Jamp'iña: tostarlo.<br />

Tunqu puya. Su mazorca. + Tutu: el corazón.<br />

Tunqu t'ant'a. Un bollo de él.<br />

Tunqapu. Su chácara donde nace.<br />

Tunquru. El caño de la garganta por donde<br />

respiramos.<br />

Tunqururu chakt'itu. Atravesado tengo en la<br />

garganta.<br />

Tuqini, jamuni, amawt'a. De grande juicio.<br />

Tuqini jamuni. Hechicero y adivino.<br />

Tuqini jach'iri. Él que adivina con tomar un puñado<br />

de maíz o de estiércol de camero y después cuenta<br />

los granos si salen pares o nones y según eso<br />

adivinan lo que será o por mejor decir embauca a<br />

los indios que creen en sus embustes.<br />

Tuqinuqaña. 3 -qis, q'aywiña, p'ituyiña, jamunuqaña.<br />

Discurrir sobre algo, como se hará esto o lo otro,<br />

&c.<br />

Tuqinuqasiña jamurpäsiña, q'aywinuqasiña. Idem.<br />

Más propio.<br />

Tuqirpäña, jamurpäña, unanchaña. Entender.<br />

Tuqixtara vel musixtara, jamuxtara. Uno de<br />

grandes trazas y entendimiento.<br />

Tuqi jaqi. Idem.<br />

Tuqi. Lugar. Aka tuqina: aquí o hacia esta parte. Na<br />

tuqina juma vel uka tuqi: hacia esa parte khü tuqi<br />

vel aka tuqi: hacia aquella parte. Kawki tuqi: hacia<br />

cualquiera parte.<br />

Tuqipa vel chiqa. Verdadero, derecho, verdad y<br />

verdaderamente.<br />

Tuqipa jaqi. Verdadero.<br />

Tuqipa arusiña. Hablar verdad.<br />

Tuqipa vel chiqaki apaña. Llevar algo derecho.<br />

Tuqipachaña. Decir la verdad sin andar encubriendo<br />

o enderezar algo.<br />

Tuqichäña, ullachäña. Mostrar el lugar donde uno<br />

está, donde se hallará, &c.<br />

Tuqhiña, sillpiña. Afrentar, apodar a uno<br />

interiormente o con palabras.<br />

Tuqhisiña sillpisiña. Injuriarse "ad invicem" con<br />

palabras.<br />

Tuqhisiki aruniña. Tener por oficio, decir palabras<br />

afrentosas.<br />

Tuqhisikamana. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 485<br />

Tuqi vel musaphalaña. Porfiar en decir lo que le está<br />

bien, discurrir en su pensamiento cómo hablará<br />

para dorar su negocio.<br />

Turuqaña. Neutro. Hacer ruido las cosas<br />

sacudiéndose.<br />

Turuqäña. Causar ese ruido con sacudir o andar.<br />

Turuqu, laxra. Cosa hendida de barro o madera, &c.<br />

Turuquptaña, laxraptaña. Henderse estas cosas.<br />

Turuquptäña. Hender.<br />

Turuxa vel quruxa. La caña de la cortadera o hierba,<br />

siwiqa.<br />

Turquqa kunka. Voz ronca o sonido ronco.<br />

Turquqaptaña. Enronquecen<br />

Turux turuxtaña. Hacer ruido las cosas que se<br />

sacuden unas con otras, como platos maderos,<br />

tiestos, &c.<br />

Turux turuxtäña. Hacer ruido meneando esas cosas.<br />

Tutura. Hierba que dan a las bestias. + Quta tutura: la<br />

que se da en las lagunas, cuya raíz se llama qhawri<br />

y es comida de los Urus.<br />

Tupa, tuqura. Carta. Ut Supra vide: tuqura.<br />

Tupuña. Activo. Medir con cualquier género de<br />

medida cosas de paño, semillas, vino y cosas<br />

semejantes. + Kamaña. Idem.<br />

Tupuraña. Tomar la medida para el vestido o para<br />

otras cosas. Isijaru tupurita: tómame la medida del<br />

vestido.<br />

Tupunuqaña. Medir muchas medidas de algo como<br />

trigo, vino muchas varas de paño, &c.<br />

Tupurapiña, kamarapiña. Medir para otro.<br />

Tupurasiña, kamarasiña. Medir para sí o para quien<br />

le toca. + Aka utana tupurasima, aka tansa<br />

amawachita ukaqa: toma la media de ésta o en esta<br />

casa, sí la quieres tan grande.<br />

Tupukipaña. Medir toda una chácara, &c. + Luqatha<br />

Luqatha tupuma: mide a brazas. Y así de palmos,<br />

&c.<br />

Tupusuña. Medirlo todo.<br />

Tupuntaña. Medir echando en algo lo que se mide.<br />

Tupu vel kama. La medida.<br />

Tupu. Legua de camino a la medida del inca.<br />

Tupu vel thaki. Camino real.<br />

Tukhit'aña vel tujit'aña. Forcejar, afirmándose bien<br />

con los pies en el suelo.<br />

Tukhitataña, ch'amatataña, jichitataña, sintitataña.<br />

Idem.<br />

Tukhikataña vel q'imikataña. Sustentar. + Aka qala<br />

pirqa tukhikati: esta piedra sustenta o hace estribo a<br />

la pared vel aka pirqa qalaru tukhikati. Idem: aka<br />

qala pirqaru tukhikati: esta pared estriba en la<br />

piedra o esta piedra estriba en la pared.<br />

Tukisnaqaña vel tujisnaqaña. Hacer muy del señor,<br />

no querer sujetarse a nadie. + Tatasnaqaña,<br />

anchasnaqaña, jach'asnaqaña, jilasnaqaña. Idem:<br />

vivir a su albedrío, hacer muy del señor.<br />

Tukirasiña vel much'atatasiña. Desperezarse<br />

tendiendo los brazos o piernas.<br />

Tukitatasiña, much'arasiña. Idem: desperezarse.<br />

Turu. Embotado.<br />

Turu kuchillu tumi, llaxllaña, qisqa, &c.<br />

Turu phitu, phichi. Que tiene quebrada la espiga.<br />

Turu qulli. Que echa los ramos tuertos. + Kayu o<br />

ampara: significa hombre manco de pie o mano.<br />

Turu lawa. Leña espinosa.<br />

Turu chunta. La punta del liwkana gastada.<br />

Turuxaña. Embotarse.<br />

Turuchaña. Embotar.<br />

Turkasña. Vocablo corrupto de la lengua castellana.<br />

Trocarse los que hacen mita, lo mismo que<br />

lantisña.<br />

Tusuña pasuña sawriña. Dejar de tomar algo a su<br />

tiempo. + Isitha, manq'atha, umatha tusuña vel<br />

manq'a tusuña: no quiso ropa, ni comida, ni bebida.<br />

+ Anatatha sawriña: dejó pasar el tiempo o la<br />

ocasión de jugar.<br />

Tusuña vel qulluña vel pasuña. Activos. Dejar de<br />

hacer algo cuando era tiempo. Yapuru maña tusuña<br />

vel qulluña: Dejar de ir a la chácara.<br />

Tusuña qulluña. Neutros. Cesar lo que había<br />

comenzado. + Mayqunaka muxsa arustataptxipana<br />

awqasiña tusuña: ceso la guerra porque se<br />

apasiguaron los señores o se hicieron amigos.<br />

Tusuña vel allinaqtaña. Neutro. Haber abundancia<br />

grande de cualquiera cosa, como comida, plata,<br />

gente, ganado, &c. + Misa isapaña, sermo isapaña,<br />

aka markana tusukiwa allinaqtakiwa: grande<br />

abundancia hay en este pueblo de misas y<br />

sermones.<br />

Tusukiwa. Querer alguna cosa. Aka marmi kasarasiña<br />

tusukiwa vel kasarasiñataki tusukiwa: esta mujer<br />

quiere casarse, que en apuntándole algo de<br />

casamiento luego vendrá en ello. Jaychasiñatha vel<br />

jaychasiñataki manq'athajama jiwi: desea tanto<br />

reñir como comer.<br />

Tususkaña, sawriskaña, tutiskaña. Vivir castamente<br />

enviudando, sin tratar, ni casarse con otro. +<br />

Marmima pitaki tususkajata: diremos al varón, vive<br />

casto, no te cases o no trates con otra. + Jaynuma<br />

pitaki tususkajata: no te cases o no trates con otro.<br />

Tusuña, sawriña, tutiña. Estarse así por acabar<br />

cualquier cosa comenzada.<br />

Tusuwaña. Activo. Ser causa de que otro no acabe lo


486 Ludovico Bertonio<br />

comenzado. Sawräña vel tutäña. Idem.<br />

Tutiri kankaña. Castidad o contenencia matrimonial<br />

o celibato.<br />

Tutu. Nombre. El madero que sostiene el techo de los<br />

buyos redondos, levantado en medio de ellos.<br />

Tutuni uta. El buyo que tiene este palo.<br />

Tutu uta katujasi. Este madero o mástil así llamado,<br />

sustenta la cubierta o techo del buyo.<br />

Tutu uta apjasi. Idem.<br />

Tutu vel jach'a. Muy grande.<br />

Tutu qhapaqa. Ricazo.<br />

Tutu amawt'a. Gran sabio.<br />

Tutu layqa. Gran hechicero.<br />

Tutu luntata. Gran ladrón y así de otras cosas<br />

semejantes.<br />

TH<br />

Tha. Por. Wajchanakaru khuyawimatha Dios awkisa<br />

khuyarakijatpana: por haber hecho bien a los<br />

pobres Dios también te hará bien a tí. + Jiski<br />

chuymanitha jaqinaka jaxsaratama: por ser tu<br />

hombre de bien, te respetan.<br />

Tha. Es lo mismo que padres, como jaqinaka<br />

mayqupathawa: los vasallos están al mandado de<br />

su señor.<br />

Tha. Al parecer, natha, jumatha, Pedrotha, &c. a mí, a<br />

tú, a su parecer o juicio de Pedro, &c. Y también es<br />

muy ordinario para esto entremeterle una n: nantha<br />

jumantha, &c.<br />

Tha. Después. Jiwatatha juchani kusisirinaka mutuni:<br />

después de muertos los pecadores que se holgaron<br />

padecerán.<br />

Tha. Se junta muy de ordinario con los nombres<br />

numerales y también con uka, cuando van<br />

contando phisqatha, chuxta, chuxtatha, paqallqu,<br />

&c. después o tras de cinco, seís después o tras de<br />

seis, siete, ukatha después tras, eso o demás de eso<br />

por su orden y en su lugar puede ponerse -xaru.<br />

Tha. Preposición de ablativo cuando significamos<br />

"mutun de loco" pampatha juti: viene del campo.<br />

Tha. Muchas veces se pone en lugar de en, que usa<br />

muy a menudo la lengua castellana, como<br />

iglesiatha jaychasi: rifle en la iglesia. Plasatha<br />

anati: juegan en la plaza, el uso enseñará cuando<br />

hemos de usar de -tha y cuando de -na.<br />

Tha. Acerca o sobre alguna cosa, Jesuxpun awkisana<br />

mutuwipatha atamamama: tratarse acerca o de la<br />

pasión de Cristo N.S. Otras cosas pudieran decirse<br />

acerca de esta preposición; véase el c. 18 de la<br />

gramática.<br />

Thä. El aire. Jamach'inaka thäna jalanaqasipki: los<br />

pájaros vuelan por el aire.<br />

Thäña. Hacer aire. Jichüru anchawa thiyi: hoy hace<br />

mucho aire, sopla el aire.<br />

Thänaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Thälaña. Soplar el aire todo un día sin cesar.<br />

Thä tumasi. Hacer aire o ventar de todas partes.<br />

Thä khujuti. Hacer ruido el viento, cuando sopla<br />

recio.<br />

Thaxsiña. Fundar, echar el cimiento<br />

Thaxsintaña. Idem.<br />

Thaxsinuqaña. Idem.<br />

Thaxsi. El cimiento.<br />

Thaxsi qala. Piedra fundamental.<br />

Thaxsi. El horizonte o término de la tierra. + Jaqha


Vocabulario de la Lengua Aymara 487<br />

täxsitha jaqha thaxsikama jaqi qayqaxa. Diosana<br />

luratarakitanwa: todos los hombres que hay desde<br />

el uno hasta el otro término del mundo, todos<br />

somos criaturas de Dios.<br />

Thasxi irutaña. Fundar. Ut Supra.<br />

Thaxsinuqiri. El fundador. B.P. Ignacio Jesús<br />

compañía thaxsinuqiripawa: el B.P. Ignacio es<br />

fundador de la compañía de Jesús.<br />

Thaxtiña jiwatiña. Reñir a uno, reprehender.<br />

Thaxtisña, jiwatisña siñasña. Reñirse "Ad invicem",<br />

así.<br />

Thaxmaña. Revolver, trastornar buscando algo<br />

Thaxmakipa thaxmaruruña. Buscar y rebuscar,<br />

trastornando cosas.<br />

Thaxisña vel sumisña. Dar parte de sus trabajos.<br />

Yuqani awkini thaxisi: padre e hijo tratan de sus<br />

trabajos entre sí.<br />

Thaxi sumi atamaña. Dar parte a otro de sus duelos,<br />

&c.<br />

Thaxini vel sumini utkaña. Vivir afligido o<br />

desconsolado.<br />

Thaxi wayu. Idem: sumi wayu wawa, qawra yapu,<br />

&c. Hijo o carnero o chácara habida con mucho<br />

trabajo.<br />

Thaqhaña. Buscar.<br />

Thaqhakipa thaqharuruña. Buscar y rebuscar;<br />

trastornar cosas para hallar.<br />

Thaqhantaña. Buscar si está algo dentro de casa o<br />

debajo de otras cosas.<br />

Thaqhusuña. Buscarlo todo, mirando por todos<br />

rincones, &c.<br />

Thaqhaniña. Ir a buscar.<br />

Thalaña. Hacer algún ademán contra los caballos o<br />

cameros o pájaros, para enderezarlos hacia alguna<br />

parte.<br />

Thalutaña. Idem. Ñaq'uta thalutasitu: erizarse los<br />

cabellos por algún asombro.<br />

Thalaraña, jawq'araña. Sacudir la ropa.<br />

Thalaqaña, jawq'aqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Thalusuña, jawq'usuña. Sacudir la basura o polvo<br />

que está dentro del costal o cosa semejante.<br />

Thalarpäña. Echar por ahí sacudiendo esas cosas.<br />

Thalamukuña. Idem.<br />

Thalakipaña, inuqakipaña, warakipaña. Vaciar de<br />

una cosa en otra el trigo, quinua, &c.<br />

Thalsuña. Idem: thalarpäña. Quitar la manta a alguno<br />

del hombro.<br />

Thalantaña. Echar dentro de algo lo que se sacude.<br />

Thalaqasña. Sacudir de sí algo. Jucha thalaqasña.<br />

Idem: williqasña: confesarse y quitarse los pecados.<br />

Thä jawq'asiyi. Hacer menear el viento las banderas<br />

y otras cosas semejantes.<br />

Thärpäña. Aventar, descombrar el viento las nubes o<br />

la lluvia o la arena, &c.<br />

Thäntasña vel thäntaña. Entrar aire por alguna parte.<br />

Punqutha ancha thäntasi.<br />

Thä puri vel saruti. Levantarse el viento.<br />

Thäpatxa. Lugar alto, donde bate el aire.<br />

Thä pampa. Llanada sujeta mucho al aire. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Thä. El trío o cosa fría o lugar de mucho frío.<br />

Thä. Torta que hacen de papas cocidas o quinua<br />

molida, poniéndola a resfriar y endurecer en lugar<br />

airoso.<br />

Thä t'uruña. Comerla.<br />

Thä isi. Vestido que no abriga.<br />

Thä uta. Casa desabrigada.<br />

Thäjaña. Tener frío. Usase con transición: thäjitu.<br />

Thäjaña. Ser causa de que uno tenga frío.<br />

Thä kharkhatiyi. Hacer temblar el frío. Kharkatäña.<br />

Thä malu vel manti. Resfriarse por no haberse<br />

guardado del aire. Thä malutu.<br />

Thäna maluta. Resfriado así.<br />

Thäraña. Resfriarse lo caliente y tomar fresco o aire o<br />

alguna recreación.<br />

Thärasña. Idem. Tomar alguna recreación así.<br />

Thäräña. Poner a resfriar lo que está caliente.<br />

Thäramukuyaña. Poner a resfriar lo que quema. Ut<br />

Supra.<br />

Thä thäña saraña. Caminar con la fresca de la<br />

mañana o tarde.<br />

Thäwijaña. Neutro. Empobrecer el que tenía mucha<br />

hacienda. + Resfriarse el que tiene enfermedad<br />

contraria al frío.<br />

Thä nakhi vel ch'isi vel kisu. Quemar el frío el rostro<br />

u otra parte del cuerpo.<br />

Thä thänkaña. Idem: ch'iwü ch'iwunkaña. Estar o<br />

vivir en lugares sombríos o frescos, en tierra<br />

templada.<br />

Thäjtaña, qarijaña. Cansarse.<br />

Thäsuña, wañat'aña, thurit'aña. Secarse las cosas<br />

de barro recién hechas o la pared recién enlucida.<br />

Thät'aña. Idem. + Cuajarse las cosas derretidas como<br />

los metales y aun la manteca, leche, &c.<br />

Thä vel thiya. Preposición. Cerca o al lado de alguna<br />

cosa; no delante ni detrás. Utaja iglesia thäna<br />

ulljaxatha: verás mi casa al lado o cerca de la<br />

iglesia.<br />

Thänkaña. Estar al lado o cerca de alguna cosa.<br />

Thäruchaña. Poner delante de alguna cosa o persona.<br />

Thaxantaña, ch'akuntaña. Hincar clavo, estaca, &c.<br />

Thaxwaña, tawiña, chuchaña, jani kunasa kunay


488 Ludovico Bertonio<br />

saña. Hablar lo que le viene a la boca o injuriar de<br />

palabra.<br />

Thalaxtaña vel sulltixtaña. Resbalar.<br />

Thalaxtäña, sulltixtäña. Hacer resbalar.<br />

Thalaxtusnüña, lluch'uxtusnuña. Escabullirse de las<br />

manos de alguno.<br />

Thalaxwaqtaña, sulltixwaqtaña, lluch'uxwaqtaña.<br />

Caerse de alto cualquiera cosa.<br />

Thalaxwaqtatawina. Cayose, vínose a pique.<br />

Thalaxkiptaña, lluch'uxkiptaña qispiña. Escaparse<br />

la persona en cuyo seguimiento van torciendo el<br />

camino o haciendo otras diligencias.<br />

Thaluta thalanuqaña, k'apul k'apultaña, walax<br />

walaxtaña. Corcovear la mula, &c. y querer<br />

arrojar la carga.<br />

Thalantasña. Sacudirse el cabello desgreñado o<br />

enmarañado.<br />

Thalarasña. Rezongar.<br />

Thalaxrantaña. Arrollarse o caer de alto.<br />

Thalaxtä arusña. Jactarse.<br />

Thala vel luqhita usu. Enfermedad como frenesí.<br />

Thaltha, wijira. Las babas.<br />

Thalthaña jaqi. Baboso.<br />

Thalña sulaqaña. Limpiarlas.<br />

Thalña liwisña. Echarlas.<br />

Thallmanuqaña. Quebrar un adobe o cosa semejante<br />

con algo o dar alguno con piedra, sin soltarla de la<br />

mano.<br />

Thallmiña q'ulltaña. Acocear.<br />

Thallmiwäsña. Dar muchas coces.<br />

Thamaña. Andar a tienta paredes el ciego o el que<br />

anda a obscuras.<br />

Thamanaqaña. 3 -qi. Andar a tienta paredes de acá<br />

para allá.<br />

Thamaxataña. Topar en alguno, el que anda sin mirar.<br />

Thamaña, thamanuqaña. Andar así cayéndose y<br />

levantándose.<br />

Thamanthaña. Entrar así sin saber dónde o meterse<br />

en la espesura de la gente.<br />

Thamatataña. Entrar así por medio de la gente.<br />

Thami. Entre dos luces de parte de noche o antes de<br />

amanecer claro.<br />

Thamikipaña vel laxakipaña. Empezar a<br />

obscurecerse viniendo la noche, obscurecerse el<br />

tiempo con las nubes de día.<br />

Thami thami, chuphu chuphu puriña. Llegarse<br />

entre dos luces; y así puede entrar con otros verbos.<br />

Thamuña. Zapallo, fruta como melón o calabaza<br />

redonda.<br />

Thaniña. Dejar de llover.<br />

Thapa. Idem: taqi. Todo o todos.<br />

Thapachaña, taqichaña. Enterar algo, sin que falte<br />

nada.<br />

Thapachasña, taqichasña. Juntarse todos, sin que<br />

falte ninguno.<br />

Thap'aña tantaña. Remendar el vestido,<br />

entremetiendo muchos hilos.<br />

Thap'akipaña. Remendar al modo dicho, todo el<br />

vestido.<br />

Thap'awalla, saxawalla, q'uchallu, warira. Roto,<br />

remendado, andrajoso, &c.<br />

Thapatha. Idem: jamphatha. Repentinamente, de<br />

improviso.<br />

Thapathjama, jampathjama, llathjama,<br />

jak'athjama. Idem.<br />

Thapataki vel thapathjamataki. Idem.<br />

Thaki. Camino, senda, atajo, &c. Juch'usa. Idem:<br />

jayputaki: senda.<br />

Thakichaña. Hacer camino.<br />

Thakiqata saraña. Andar por el camino. + Puruma.<br />

Idem: qawä saraña: ir fuera de camino.<br />

Thakichasña vel kallichasña. Desviarse la gente para<br />

que puedan pasar sin tropezar en nadie.<br />

Thakima. Idem: thakixaña. La mujer que nace en el<br />

camino.<br />

Thakipallqa. Encrucijada del camino o apartamiento.<br />

Tharphi. Doblez de la ropa. + 0 los ramales con que<br />

se hace la soga o tuerce el hilo. + Patharphi<br />

kimsatharphi, pusi, pisqa, chuxtatharphi, &c. Soga<br />

o ropa doblada, tresdoblada, &c. + Patharphit'aña,<br />

kinsatharphithaña, &c. Torcer una soga o hilo<br />

doblándole, tresdoblándole. + Patharphi suk'aña,<br />

kimsa, pusi, pisqa, chuxta tharphi suk'aña: doblar,<br />

tresdoblar la ropa, lienzo, &c. + Tunka tharphi<br />

chuymani jaqi: hombre de gran juicio.<br />

Thawiña, alliña. Revolver cosas menudas, como<br />

libros, &c.<br />

Thawinaqaña, yampanaqaña. Andar trasegando<br />

cosas, buscando.<br />

Thawikipa thawiruruña. Idem.<br />

Thawita thawinuqaña, laykuta laykunuqaña. Idem.<br />

Thawinaqtaña, chankax chankaxtaña. Andar<br />

bambaleando el enfermo o el borracho, &c.<br />

Thawixrantaña. Despenarse por descuido.<br />

Thaja. Estiércol de cameros. Vide: phuru.<br />

Thaya. Es lo mismo que thä, el aire o viento o frío.<br />

Thaylliña. Pisar el suelo haciendo polvo, como los<br />

muchachos que patean de coraje.<br />

Thaylliña. Andar sin parar para ganar algo.<br />

Qullupampa thayllisiña qawrachasña vel hacienda<br />

jakisña: adelantar su ganado o acrecentarle, ganar<br />

hacienda con mucho trabajo, subiendo cerros y


Vocabulario de la Lengua Aymara 489<br />

bajando cuestas.<br />

Thaylliña. Trabajar mucho. + Lakiphuku thaylliña:<br />

moler mucha quinua, casándose, como quien<br />

trabaja por dos.<br />

Thiya. Preposición. Cerca o al lado de alguna cosa;<br />

significa lo mismo que thä, a la cual nos remitimos,<br />

donde pusimos algunos de sus compuestos.<br />

Thiya. Idem: qawaya. Lugar o parte muy lejos según<br />

la opinión de los hombres, el fin o término del<br />

mundo.<br />

Thiya marka. Pueblo que está en los confines del<br />

mundo. Apostolanakana iwxawipa, pusi sü jaqiru<br />

apatati yatichawi aru paska uraqina thiyapakamaru<br />

puri, "in omnerñ terram extuit somus eorum", &c.<br />

Thiyatha thiyatha. Desde el primero o principio, por<br />

su orden.<br />

Thiyapatha thiyapatha vel sarapatha sarapatha.<br />

Idem.<br />

Thiya jaqi. Uno que nació en tierras del Cuzco, por<br />

parecerías muy lejos.<br />

Thijmiña, phiskuña, sulaña. Untar o embarnizar.<br />

Thijmiraña. Limpiar.<br />

Thijmirasiña. Limpiarse el barro o unto y cosas<br />

semejantes.<br />

Thijmusuña. Limpiar una olla o escudilla, &c.<br />

Thijmintasiña. Untarse toda una parte del cuerpo.<br />

Thijmisilla, phiskusilla, sulasilla, ch'uwasilla. Una<br />

persona que entiende mucho en afeitarse, ponerse y<br />

pulirse.<br />

Thijlla. El palillo donde ponen el pie para hincar el<br />

arado con que barbechan sus chácaras.<br />

Thijlla. Pospuesto a kayu, significa hombre pequeño,<br />

por tener tuertas las piernas. Umutu vel thixi,<br />

chuqullu vel uywa: enano o pequeño solamente.<br />

Thijraña vel chhichhiña. Derribar paredes y cosas<br />

semejantes.<br />

Thijrasiña, lluxisiña, chhichhisiña. Caerse la pared,<br />

sin derribarla.<br />

Thijrasipacha. Tiempo de muchas aguas, cuando por<br />

mucho llover se caen las casas.<br />

Thijrutaña. Volver los ojos en blanco hacia arriba o a<br />

los lados sin menear la cabeza. Nayra thijrutama.<br />

Thijtäña vel phastäña. Aflojar lo que está<br />

fuertemente atado. Amparapa thijtäma: aflójale un<br />

poco el cordel. )( Sus contrarios : khirut'aña,<br />

yaphit'aña, tarrrtäña: atar muy recio o tirar de los<br />

cordeles.<br />

Thuru vel lanqu pirqaña. Hacer una pared gruesa.<br />

Thuru vel ch'api. Aspero.<br />

Thuru jak'u. Harina mal molida y cosas semejantes.<br />

Thurukipaña. Moler mal, dejando tolondrones.<br />

Thusaki llaki jamk'aki, kayuki. Luego al momento,<br />

sin tardar, &c.<br />

Thusarpäña. Arrojar de la boca cualquiera cosa,<br />

saliva comida o bebida que sea.<br />

Thusch'ukiña. Escupir contra alguno por<br />

menosprecio.<br />

Thuskataña. Idem.<br />

Thusaña. Significa también enmendarse y cuando<br />

usan de esta significación suelen escupir, como<br />

quien dice; así como echo de mí la saliva, así doy<br />

de mano al vicio.<br />

Thuji thuji, nina nina jalaña. Andar muy diligente,<br />

hacer las cosas con viveza.<br />

Thuji arusiña, jani pakiya arusiña, ch'unch'utha<br />

sät'aña. Porfiar sin dejarse vencer con razones.<br />

Thujsaña. Oler, dar de sí olor bueno o malo. Muxsa<br />

thujsaña. )( jaru thujsaña.<br />

Thujsäña. Hacer que alguna cosa huela bien o mal<br />

perfumándola o echándole olores aromáticos. +<br />

Vino, k'usa, chawlla, &c. Thujsi: huele a encienso,<br />

a vino, a chicha, a pescado, &c. Muxsa<br />

thujsirinaka: olores aromáticos u otros olores<br />

Thujsa khasaña. Regoldar, echar mal olor de la boca.<br />

Thuthukiña. Andar lleno de cuidados, con prisa de<br />

hacer alguna cosa.<br />

Thuthu khakha jalaña. Idem.<br />

Thuthuña vel thalaña. Idem. Y se usa con transición:<br />

jichuru ancha thuthutu vel thalituwa.<br />

Thuthumpi. Flor de cualquier género que sea.<br />

Thuthumpi uyu. Jardín de flores.<br />

Thuwiqaña. Vencer en las pendencias y desafíos.<br />

Thuwiqasiña, llallisiña, athisiña. Hacer algo a porfía.<br />

Qullisina thuwiqasitana: hagamos a quién hará<br />

mejor o más presto.<br />

Thuyta sulaña. Limpiar el lodo o cualquier<br />

inmundicia.<br />

Thuyqaña, sulaqaña. Idem.<br />

Thuyraña, sularaña. Idem.<br />

Thuysuña, sulasuña. Idem. Vide: sulaña y sus<br />

compuestos cuyas partículas pueden componerse<br />

con thuyña.<br />

Thuwa thuwaña. Gargagear, toser.<br />

Thuwa thuwa saña. Idem.<br />

Thukasiña, wallq'it'aña. Estar preñada la hembra u<br />

oveja de la tierra, cuyo indicio da en no consentir<br />

que se le llegue el macho.<br />

Thukata. La hembra que da esa muestra.<br />

Thujru. Bordón, cetro real, pastoral, cayado.<br />

Thujruña. Usar de bordón. Aka sawu thujruma: usa<br />

de este palo en lugar de bordón.<br />

Thujrusña. Tomar algo para que le sirva de bordón.


490 Ludovico Bertonio<br />

Thujrut'asña. Tener el bordón en la mano, vuelta la<br />

punta al suelo.<br />

Thujrujasña. Afirmar con el bordón sin andar. + San<br />

Pablo espada thujrujasita retablona säkaski: San<br />

Pablo está pintado en el retablo con la espada en la<br />

mano, vuelta la punta al suelo.<br />

Thujrujaskaña. Valerse de alguno en todas sus cosas.<br />

+ Pabloki thujrujaskama: valeos de Pablo. + Y<br />

afirmarse en los hombros, como hacen algunas<br />

veces las señoras o los enfermos.<br />

Thujtuka. El pecho del hombre y de los de más<br />

animales "no ubera, sed pectus".<br />

Thujuña. Apagar el fuego con agua. Chapujaña:<br />

apagar sola la llama de cualquiera suerte.<br />

Thulu. El corazón de la mazorca, donde están<br />

encajados los granos del maíz.<br />

Thulutha tunqu achu. El maíz nace en el corazón así.<br />

Thuluru tunqu lip'ikatata. El maíz está pegado o<br />

encajado al corazón de la mazorca.<br />

Thumiña, quraña. Desherbar la hierba que está entre<br />

la mata de las papas con el liwkana. El otro es<br />

desherbar arrancando con las manos.<br />

Thuniña. Caerse paredes o derrumbarse la mina y<br />

peñascos.<br />

Thunkuña. Saltar con un solo pie, teniendo el otro<br />

levantado. Anata thunkuña: entender solo en jugar,<br />

saltando y corriendo como los niños.<br />

Thunkuña, chipiña. Regocijarse por algún buen<br />

suceso u otra causa.<br />

Thunu, tuji, jach'a chuyma. Soberbio, atrevido, mal<br />

mandado, &c. ¿Ancha thunuti, ancha k'achati<br />

uqaqa jani aruja katuri? ¿Así que aquél es soberbio<br />

y cabezudo que no quiere obedecerme?<br />

Thunuki, k'achaki arusña. Ser porfiado, no querer<br />

rendirse a la razón.<br />

Thuñi t'awra. El desecho de la lana.<br />

Thuñi thuñima maychita. Dame el desecho de tu<br />

lana.<br />

Thupaña, q'axuña, llaxllaña, llunkuña. Acepillar,<br />

limar, pulir.<br />

Thuparpäña, llaxllarpäña.<br />

Thupata, llunkuta jaqi. Hombre bien hecho,<br />

hermoso, proporcionado, &c.<br />

Thuriña. Tenerse en pie o estar firme una pared, &c.<br />

Thuräña. 3 -iyi. Afirmar, fortalecer algo.<br />

Thurit'äña. Idem. Diosana arupampi thurit'iyitu:<br />

confirmado o esforzado me ha con la palabra de<br />

Dios. + Diosana arupa thurit'iri atamitu. Idem.<br />

Aunque esto postrero es neutro.<br />

Thurikiña. Pospuesto a manq'ana y umana: hartarse<br />

de comer y beber.<br />

Thurikäña. Hartar a otro.<br />

Thuru. Idem: lanqu. El tronco del árbol. Quilina<br />

thuruparu q'imikatama: arrimarse al tronco de un<br />

qulli.<br />

Thuqustaqaña vel thuquskataña. Llegarse a alguno<br />

de presto y sin miedo, como para besarle las<br />

manos.<br />

Thuqusu thuquntaña. Entrar y salir muchas veces.<br />

Thuquthaphiña. Levantarse despavorido, como<br />

cuando llaman al que está medio dormido.<br />

Thuquthaptaña. Encontrarse en el camino, con<br />

mucho regocijo de los que se topan.<br />

Thuquthapi thuquraña. Juntarse con brevedad de<br />

diversas partes.<br />

Thuquthaltaña. Comenzar a bailar y regocijarse, uno<br />

o muchos juntos.<br />

Thuqutataña. Ir a donde está mucha gente sin miedo.<br />

Thuqutatxaña. Volver sin miedo o con brevedad al<br />

lugar de donde había partido.<br />

Thuquthusnuña. Salirse de entre muchos o saltar los<br />

granos del maíz cuando le tuestan y cosas<br />

semejantes vel p'ataxthusnuña.<br />

Thuquta thuqunuqaña, jaluta jalanuqaña.<br />

Corcovear el caballo y los muchachos cuando<br />

juegan, también sentarse y levantarse de enojado.<br />

Thuqu thuquña. Verbo frecuentativo, saltar muchas<br />

veces como los que juegan.<br />

Thuqu qhaqa jalaña. Estar inquieto o congojado,<br />

aguardando el suceso de alguna cosa o estar con<br />

cuidado de como van sus cosas, como el que mira<br />

si alguno viene cuando se tarda, temiendo no le<br />

haya sucedido algo, &c.<br />

Thuquña. Saltar.<br />

Thuquqaña. Saltar de arriba abajo cuando es cerca.<br />

Thuqukataña. Pasar saltando de una parte a otra,<br />

como uno que salta algún riachuelo.<br />

Thuquwaqtaña. Apartarse de otros cuando van<br />

juntos.<br />

Thuquwaxaña. Irse de presto.<br />

Thuquxasiña. Acudir muy a menudo a casa de alguno<br />

con disgusto de los que allí están.<br />

Thuquxäña. 3 -xi. Remedar a otro que salta.<br />

Thuquxaruña. Irse volando.<br />

Thuquxataña. Saltar encima de algo. + Llegarse a<br />

alguno de presto. + Atrepellar.<br />

Thuquxraña. Irse corriendo o saltando a diversas<br />

partes.<br />

Thuqullusnuña. Soltarse la mula, caballo, &c. cuando<br />

están meneando con los saltos que dan.<br />

Thuqumukuña. Apartarse del camino o irse por ahí<br />

saltando.


Vocabulario de la Lengua Aymara 491<br />

Thuqunaqaña. Andar saltando o brincando de una<br />

parte a otra.<br />

Thuqunaqtaña. Idem.<br />

Thuquniña. Venir saltando hacia nosotros.<br />

Thuqunuqaña. Jugar a quién salta más, rayando o<br />

señalando qué tanto salta cada uno.<br />

Thuqunuqtxaña. Volverse de lejos con salud y de<br />

presto.<br />

Thuquntaña. Bajar saltando y también entrarse por<br />

las puertas de alguno con disgusto del dueño.<br />

Thuqukipaña. Saltar las bardas o por encima de algo.<br />

Thuqukipa thuqururuña. Ir y volver saltando<br />

muchas veces como cuando juegan.<br />

Thuquraña. Bajar saltando como de un caballo, &c.<br />

Thuqurachaña. Andar saltando toda la noche o<br />

mientras los de su casa y compañía se ocupan en<br />

trabajar.<br />

Thuquranaña. Correr de presto para parecer delante<br />

de alguno.<br />

Thuquranttaña. Lo mismo que thuquntaña. Entrar en<br />

casa de alguno con disgusto de los que en ella<br />

viven.<br />

Thuxiña. Comer abundantemente y muy a su<br />

contento.<br />

Thuxintaña, sisantaña. Idem. Y es más propio.<br />

Uthuraña vel jakintaña. Idem: pawräki manq'aña<br />

vel pawräki q'ichuña: son sinónimos o compañeros<br />

y significan comer a su contento en la calidad y<br />

cantidad de los manjares.<br />

Thuxlla. Dos paredillas angostas para coger zorras<br />

con sus lazos.<br />

Thuxllaru jiwaña. Morir la zorra en este pertrecho.<br />

Thuxllaña. Cazar zorras así.<br />

Thuxllaru jalantaña. Idem: jakijaña. Dar en este lazo.<br />

Thuxriña vel thaxmaña. Idem: chhichhiña. Activos.<br />

Derribar paredes.<br />

Thuxriña, kamachiña vel mich'uwaña. Gobernar<br />

gente.<br />

Thuxrisña, kamachisña. Idem. Y es más propio,<br />

Thuxriri vel thuxrisiri. Gobernador de pueblos.<br />

Thuxrijaña. Volver a gobernar el que había dejado el<br />

gobierno de sus vasallos.<br />

Thuxrisirapiña. Gobernar por otro.<br />

Thuxtu vel phuxtu. Idem: muxu. Almorzada de algo.<br />

Thuxtutha marqasña. Jugar una almorzada de algo.<br />

Thuxtuchaña, phuxtuchaña. Parar las manos para<br />

una almorzada.<br />

Thuxtuchasña. Idem: phuxtuchasña. Idem: ampara<br />

thuxtuchasima. Idem: phuxtuchasima arrasa<br />

katusiñataki: para las manos para tomar las arras,<br />

dicen esto cuando el cura da las arras a la novia.<br />

T'<br />

T'aqhatusnuña, p'illqtusnuña. Soltarse la bestia que<br />

está atada y otras cosas así.<br />

T'aqhanuqaña. Quebrar en muchos pedazos la soga o<br />

hilo.<br />

T'aqharpäña. Quebrar y arrojar por ahí.<br />

T'aqhaña. Tener mal de orina o retención. Yaqha<br />

t'aqhaña.<br />

T'aqhanawi vel jani t'aqhanawi. Continuadamente,<br />

sin negación o con ella.<br />

T'aqhanaw manq'aña, kusisiña, mutuña, q'uchuña,<br />

&c. Comer holgarse, padecer, cantar sin cesar.<br />

T'aqxasña, kamachisña, irxasña, süjasña. Repartir<br />

entre sí las cosas que se han de hacer.<br />

T'aqhakataña. Idem. Y también juntar los pocos a<br />

donde están muchos, animales u hombres.<br />

T'aqha. Una parte del rosario, un denario + Una parte<br />

o punto del sermón, una manada o compañía, &c.<br />

T'aqha t'aqha saraña. Andar a manadas o en<br />

compañías.<br />

T'aqha t'aqharu jaläña. Dividir en partes.<br />

T'aqharasña, lakirasña. Apartarse, dividirse,<br />

descoyuntarse.<br />

T'aqhaqtaña, lakiqtaña. Idem.<br />

T'aqt'aqhartaña. Henderse en muchas partes.<br />

T'aqhawaqtaña. Cortarse o quebrarse de suyo lo que<br />

cuelga.<br />

T'akuña. Cesar la enfermedad, el aire, el trabajo, el<br />

pulso y otras cosas.<br />

T'akuña. Ponerse el pájaro, dejando de volar.<br />

T'akuxaña. Ablandar el tiempo.<br />

T'ajraña. Amolar. Vide: t'axraña.<br />

T'aja. Cabello o lana o hilo enmarañado y otras cosas<br />

así,<br />

T'ajalli. No peinado, desgreñado.<br />

T'ajtaña. 3 -jti. Estar alterado con alguna cosa triste o<br />

alegre. Pedrompi jaychasiñatha chuymaja<br />

t'ajt'ajtitu: continuo pensamiento tengo de reñir con<br />

Pedro. Amparaja t'ajt'ajtitu: tener continuo latido en<br />

la mano.<br />

T'ajt'ajtäña. Ser causa de que otro se altere, apasione,<br />

&c. Chijir purisina chuyma t'ajt'ajti: estoy<br />

alborotado, inquieto por la desgracia que me ha<br />

sucedido.<br />

T'ajt'ajtaña. Hacer ruido la candela que arde y la leña<br />

verde, &c.<br />

T'axlli. Medida, cuanto toma lo ancho de la mano.<br />

T'axlliña. Dar palmadas o bofetadas.<br />

T'axlliwäsña. Dar muchas palmadas o bofetadas.


492 Ludovico Bertonio<br />

T'axllirpäña. Dar una bofetada con mucha fuerza.<br />

T'axllimukuña. Idem.<br />

T'axllintaña. Meter libros u otras cosas apretando o<br />

dando con la palma de la mano.<br />

T'axllikataña. Pegar barro o papel y cosas así con la<br />

palma de la mano. + Y hacer tortas de pan, &c.<br />

T'axsaña. Lavar la ropa,<br />

T'axsarpäña. Lavar muchas piezas de ropa, una y<br />

después otra, &c.<br />

T'axsantaña. Entremeter ropa con la mucha que se ha<br />

de lavar.<br />

T'axsusuña. Lavarlo bien todo.<br />

T'ajsaraña, wañaraña. Secarse la ropa o tierra, &c.<br />

T'ajsaräña. Poner a secar la ropa y otras cosas<br />

T'ajsawaña. Lo que está ya seco o enjuto.<br />

T'ajtaña. Secarse o enjuagarse fa ropa o tierra.<br />

T'axjrantaña. Embeberse el agua, empaparse en la<br />

arena o tierra seca o en otras cosas.<br />

T'ajt'aña vel llalliña. Activos. Hacer ventaja. + Y<br />

allanar, lo mismo que pampachaña.<br />

T'ajt'aña lupiña. Hacer mucho sol o bochorno,<br />

cuando no hay nube ninguna y calienta mucho.<br />

T'axwayu piñutäkiwa jalaña. Andar inquieto por<br />

muchos negocios o por algún desastre, &c.<br />

T'axt'a, kama, lura, aymuru. Una medida rasa de<br />

chuño o de maíz, &c.<br />

T'axraña vel qaqutaña. Amolar, afilar cuchillos y<br />

otras cosas en alguna piedra.<br />

T'alaxataña. Nevar encima. Aqharapi t'alaxati.<br />

T'alaxtaña, t'arphuña. Sosegarse. + Estarse sin<br />

menear. + Dejar de quejarse el enfermo. + O de<br />

enojarse el colérico, &c. + Ajustarse con la regla.<br />

Aka qala reglaru t'alaxti: esta piedra está a regla.<br />

T'alaxtusnuña vel chikt'asña t'uruxtusnuña. Estar<br />

iguales las cosas o parejas o justas las cuentas.<br />

T'alaxthaptaña, t'uruxthaptaña. Estar justas y bien<br />

encajadas las piedras o tablas, &c.<br />

T'alaxwaqtaña, lankawaqtaña. Caerse el barro o<br />

piedra despegándose de la pared. + Putujwaqtaña.<br />

Idem.<br />

T'alaxtusnuña vel t'inkit'aña. Dar una gran caída o<br />

barquinazo con todo el cuerpo.<br />

T'alla qhapxumi. Reina, mujer del señor principal del<br />

pueblo y las parientes cercanas de los mayqus.<br />

T'allachasña. Respetar a alguna mujer como si fuera<br />

su señora.<br />

T'allachasña. Hacer muy de esa señora, entonarse.<br />

T'alla t'allaki thujsaña. Idem.<br />

T'alla vel chuwa. Una escudilla grande o fuente<br />

también para enviar presentes, &c.<br />

T'allas t'allama, chuwas chuwama, jani<br />

jaxsaririksamti. Seas señora o escudilla o lo que<br />

tu quisieres, que no se me dá nada de tí.<br />

T'amaña. Dañarse el vino, la Chicha, el agua, los<br />

guisados, &c.<br />

T'amakipaña. Comenzarse a dañar.<br />

T'amaskipaña. Dañarse mucho.<br />

T'amasjaña. Idem.<br />

T'amaña. Tomar el punto la tinta y cosas semejantes<br />

que se hacen con mezcla de muchas cosas.<br />

T'amäña. Hacer podrir o dañar la carne o chicha, &c.<br />

T'amachaña. Idem: ñiq'i, jak'u, k'usa t'amachaña. Dar<br />

su punto al barro, a la harina, para amasarla, &c.<br />

T'amata yaqha. Orines podridos. Wila t'amituwa<br />

sirkañachithxa: tengo la sangre podrida en el<br />

cuerpo, debo de tener necesidad de sangrarme.<br />

T'aminaña. Echar gordura a la olla. Aka aycha mä<br />

lik'ina t'aminañawa. + Mäch'akana T'aminañatawa:<br />

es menester que procures engordar.<br />

T'ampha vel t'aja. Enmarañado. Ñiq'uta t'ampha:<br />

cabello enmarañado. Jicha mara amka t'ampaki,<br />

ukajaki ullasi: las papas este año van tan buenas<br />

que se traban unas matas con otras. Y así de otras<br />

cosas.<br />

T'amphataña, t'ajataña. Enmarañarse, trabarse.<br />

T'amphatäña. Enmarañar.<br />

T'ansaña t'axt'atk'a llalliña. Exceder, hacer ventaja<br />

y vencer. Arupampi t'ansitu: me venció, me hizo<br />

callar con sus razones.<br />

T'ant'a. Pan de comer, al modo que antes usaban y<br />

como ahora usan los españoles.<br />

T'ant'a. Pan de magno o de chapina o de oro, &c.<br />

T'ant'a ñatuña. Amasar pan.<br />

T'ant'aña. Hacer pan.<br />

T'ant'a p'usqunchaña. Leudarle.<br />

T'ant'a kamana. Panadero.<br />

T'ant'iri. Idem.<br />

T'ant'a aliri vel utt'iri. Él que le vende en la plaza.<br />

T'ant'a manusiña. Comprarlo al fiado.<br />

T'aqi mich'a qhuru, jani khariqhä; Jani jakiqä.<br />

Mezquino, escaso, miserable, apretado.<br />

T'aqhisiña ñak'asiña urisiña, mutusiña. Padecer y<br />

tener necesidad de alguna cosa. Qullqitha<br />

t'aqhisiña: tener necesidad de plata.<br />

T'aqhit'asiña, nak'at'asña, ayut'asña. Idem:<br />

padecer.<br />

T'aqhisäña. Atormentar a otro con cualquier trabajo o<br />

necesidad.<br />

T'aqhisiñaru puriña. Padecer necesidad del que era<br />

abastecido de todas las cosas.<br />

T'aqhaña. 3 -qi. Quebrar el hilo o la soga, &c- + Y<br />

morir.


Vocabulario de la Lengua Aymara 493<br />

T'aqhasña. Quebrarse de suyo. + Quebrar la amistad.<br />

+ Decirse palabras injuriosas. + Kunamana<br />

t'aqhasña.<br />

T'aqht'aqharaña. Descoyuntar.<br />

T'aqhartaña, samaqhartaña, jiwartaña. Tener<br />

desmayos o paroxismos.<br />

T'aqirijakiña. Estar en el articulo de muerte.<br />

T'aqhaqaña vel apaqaña. 3 -qi. Destetar la criatura.<br />

T'aqhamukuña. Idem.<br />

T'aqita jaqi. Pobre, desventura' do, miserable.<br />

T'aqiña. Quejarse desusoadres o de Dios por que no<br />

remedia sus necesidades.<br />

T'arphuña. Cesar el viento, la enfermedad, el trabajo,<br />

&c. Amansarse la ira, el corazón; cesar alguna<br />

costumbre o el curso ordinario de algo. Chuyma<br />

jani t'arphututi.<br />

T'arphuwaña. Hacer cesar, amansar, quitar, sosegar,<br />

&c.<br />

T'arphunuqaña. 3 -qi. Amansarse.<br />

T'arphunuqäña. 3 -qi. Activo. Amansar.<br />

T'ika. Escudilla de ichu de que usan en los caminos<br />

porque no se quiebra.<br />

T'ika. Es también como una cajuela redonda de ichu<br />

en que los hechiceros guardan cosas para sus<br />

embustes.<br />

T'ikachaña, kallaqaña, layqachaña. Enhechizar a<br />

alguno para que enferme o muera.<br />

T'ikatataña, ullitataña, phankatataña, ansatataña.<br />

Abrirse la flor, crecer las hojas de las plantas.<br />

T'ijitaña, wikatataña. Extender lo que está encogido,<br />

como lana, pellejos, el pabilo de la candela para<br />

encenderla, &c<br />

T'iju t'ijutaña. Saltar o brincar.<br />

T'ijutusnuña. Saltar o escabullirse de las manos. +<br />

Qhuri nayraru t'ijutusnutu: me ha saltado polvo en<br />

los ojos. Wila t'ijutusnutu: me ha saltado la sangre.<br />

Jaqi amparatha t'ijutusnutu: se me ha escabullido<br />

de las manos vel p'ilixtusnutu.<br />

T'ijutusnäña. Hacer saltar al modo dicho.<br />

T'ijunaqaña. 3 -qi. Andar brincando o saltando.<br />

T'iju t'iju. Uno que siempre anda brincando o que<br />

anda muy a prisa o diligente.<br />

T'ijulla. Lazo ordinario para cazar pájaros.<br />

T'ijullaña. Cazar con lazo.<br />

T'ijullaru jakijaña. Morir en el lazo. + Supayu<br />

machaña, juchana t'iju llajaspana: mira no te enlace<br />

o coja el demonio con el lazo de la embriaguez.<br />

T'illmiña. Raer o pulir un palo o piedra. + Esculpir o<br />

entallar. + Despabilar con tijeras, &c.<br />

T'illmiraña. Idem: descortezar.<br />

T'illminuqaña. Partir en muchos pedazos cosas<br />

menudas, como rebanando pan, cortando melones,<br />

&c.<br />

T'illmintaña, p'iyantaña. Agujerear con cuchillo o<br />

escoplo.<br />

T'illmusuña. Cavar algo, como quien hace cucharas<br />

de palo,<br />

T'imphusjasiña vel t'irut'asiña. Prenderse con alfiler<br />

o cosa equivalente la falda de la saya, túnica o<br />

sotana, levantándola por delante.<br />

T'imphuskatasiña, t'irutasiña, katasiña.<br />

Arregazarse.<br />

T'imuña chikäña. Igualar las cosas entre sí.<br />

T'imuraña. Cortar por igual,<br />

T'imutha. Rancioso, mohoso.<br />

T'inkhaña. 3 -ki. Dar papirotes con los dedos en<br />

cualquiera parte, sangrar al modo Indico.<br />

T'inkharpäña. Quitar algo a papirotes<br />

T'inkhat'asiña. Jugar a los papirotes.<br />

T'injri umutu, chuqullu t'iqi. Enano, pequeño.<br />

T'injruña, luntataña. Hurtar, tomar con engaño<br />

diciendo que lo debe, &c.<br />

T'insijaña. Idem: t'ansijaña, amijaña. Tener hastio o<br />

enfado. Para usar bien de este verbo véase amijaña,<br />

donde se enseña el modo de construirse.<br />

T'inisijasiña. Tener enfado.<br />

T'insjäsña, amijäsña. La significación y construcción<br />

véase en el sobredicho lugar, que lo mismo que se<br />

dice de aquel verbo conviene a este otro.<br />

T'insjwiri vel ami. La sobra de la comida que se deja<br />

de comer por enfado.<br />

T'int'isxaña. Sembrar muy espeso.<br />

T'int'i. Muy espeso en negocio de sembrar.<br />

T'int'i phawaña vel thapiña. Sembrar así quinua o<br />

trigo.<br />

T'int'i sataña. Sembrar así maíz o papas y otras cosas<br />

que se siembran a mano.<br />

T'ini. Mujer cercana al parto.<br />

T'iñi. Enemigo o contrario.<br />

T'iñichasiña. Desavenirse entre sí, vivir enemistados.<br />

T'iñini saranaqaña. Idem.<br />

T'iñisiña, uñiña. Aborrecer a otro.<br />

T'ikhiña. Atar las puntas del cabello como usan las<br />

indias de esta tierra.<br />

T'ikhit'aña vel phichut'aña. Idem. Con esta<br />

diferencia que el primer verbo significa atar con<br />

más hilo y mayor parte del cabello hacia arriba, el<br />

segundo solamente las puntas.<br />

T'ikhi. Las puntas del cabello atadas.<br />

T'ikhiraña, k'ilaraña. Limpiar el algodón de sus<br />

granos.<br />

T'ikitataña vel wakatataña vel jithitatäña. Mullir el


494 Ludovico Bertonio<br />

colchón y también la lana.<br />

T'iriña vel ch'ukuña. Coser, pespuntar. Pirithapiña,<br />

ch'ukuthaphiña. Coser juntando dos piezas y<br />

también amortajar cosiendo al difunto dentro de la<br />

mortaja.<br />

T'irikataña, ch'ukukataña. Añadir un pedazo a<br />

alguna cosa,<br />

T'irixataña. Añadir encima.<br />

T'irintaña. Coser doblando la pieza, como cuando es<br />

muy larga.<br />

T'iri. La costura.<br />

T'iriwi vel ch'ukawi. Idem.<br />

T'iri qullqi. Las señales de las heridas sanas en el<br />

hombre y otros animales, lo que llamamos cicatriz.<br />

T'irijasña. Prenderse el manto por delante con alfiler<br />

o con otra cosa. Pichina t'irijasima.<br />

T'irutaña vel sukutaña. Hincar un alfiler, la aguja en<br />

el sombrero, &c.<br />

T'irutasiña, sukutasiña. Idem.<br />

T'isiña. Estar como arromadizado, sin despedir nada<br />

de las narices, como los niños chicos.<br />

T'isi. Esta manera de romadizo.<br />

T'isiranqa. Langosta que vuela con mucha velocidad,<br />

muy prolongada y de alas como telilla de plata.<br />

T'isiranqa vel aru achu. Chismoso, que nada sabe<br />

callar.<br />

T'isisiña siyiraq'iña. Gastar su hacienda en comer y<br />

beber regaladamente. + Haciendamampi t'isistawa<br />

jicha, qhara, jurpiska akajama jiliskipawimatha<br />

jacharakijata: ahora te das un verde con tu<br />

hacienda, tras esos buenos días vendrán otros muy<br />

malos y muy tristes.<br />

T'isisikitawa, wawasiyithüchitaxa, wawa<br />

qhanullachithaxa. Gozas de buenos días, debes de<br />

ser el hijo regalado.<br />

T'it'uña vel t'injruña. Quitar lo ajeno con falsas<br />

razones y mentiras.<br />

T'it'u jaqi. Uno que trata de quitar la hacienda ajena<br />

con estas razones.<br />

T'it'u. Cualquiera cosa hecha con gran primor.<br />

T'it'u qillqaña, q'uchuña, liq'iña, &c. Pintar, cantar,<br />

labrar plata con gran primor.<br />

T'it'u ullaña. Una cosa muy de ver, por el mucho<br />

primor que tiene.<br />

T'isaña vel t'ikhiña. Limpiar la lana o algodón<br />

sacándoles la basura o pepitas.<br />

T'isnuña. Enhilar la aguja y ensartar rosarios; atar las<br />

correas del zapato y atar la faja de las mujeres, &c.<br />

T'isnusiña. Hacer cualquiera de esas cosas para sí.<br />

T'isnukataña. Ensartar algo sobre lo ensartado.<br />

T'isnukatata puriña. Volver en compañía de alguno,<br />

sin haberse apartado de él.<br />

T'isnu vel sult'u. La correa o cordel con que ensartan<br />

o atan algo pasándolo por algunos agujeros. +<br />

Wak'a, jiskhu, zapato t'isnu, &c. Cordel o correa de<br />

la faja, de las ojotas o del zapato, &c.<br />

T'iti t'iti. Grillos del campo. + T'ijuti: saltar los<br />

grillos.<br />

T'iwkha ampuqi. Postema o divieso.<br />

T'iwkaña. 3 -ki, ampuqiña. Tener postema.<br />

T'iwraña, khariña. Descuartizar por sus coyunturas.<br />

T'iwraraña, khariraña. Cortar los pies y cabeza del<br />

animal.<br />

T'iwranuqaña, kharinuqaña. Cortar en muchos<br />

pedazos por sus coyunturas.<br />

T'iwiranuqaña. Cortar carne en pedazos algo<br />

grandecillos.<br />

T'iwiraña. Cortar los pies y cabeza del animal.<br />

T'iwinuqaña. Cortar en muchos pedazos. Este verbo<br />

y el pasado son sinónimos.<br />

T'iwi vel t'iwiqata. Una porción o pedazo de carne.<br />

T'iwiriri, jaqhuriri. Salteador, asesino que mata.<br />

T'iwijaña vel p'achitaña. Sajar al modo de indios,<br />

con una piedrecita afilada.<br />

T'iwijawi vel p'achijawi. La parte donde sajan.<br />

T'iwijaña vel muqutaki t'iwiqaña. Hablar bien con<br />

claridad, cortar las razones, pero es menester añadir<br />

aru.<br />

T'iwitaki, kharitaki arusiña. Idem.<br />

T'iwsuña. Cavar con cuchillo un gran pedazo de<br />

carne. + Y cavar el agua a la tierra en tiempo de<br />

lluvia o cavarla con algún azadón.<br />

T'iwita vel mirq'ita uraqi. Canales de la tierra o<br />

boquerones.<br />

T'iwu ch'alla. Arena.<br />

T'iwu vel ch'alla pampa. Arenal en la tierra llana que<br />

toma un gran trecho.<br />

T'iwu. Pospuesto a allpa significa en grande número o<br />

muchísimos. Juchanakaja allpa t'iwuwa: mis<br />

pecados son muchísimos o tantos como la arena.<br />

T'ixiña. Idem: lluchukipaña. Aforrar petacas o baules,<br />

&c.<br />

T'ixikipaña. Idem.<br />

T'ixi. Carne o charqui metido en un pellejo. Charki<br />

t'ixi. + Qillqa t'ixi: el cañamazo de cartas que traen<br />

los chasquis o correos.<br />

T'ixithapiña. Aforrar con pellejo o cañamazo, &c.<br />

T'iqi vel t'at'a qara. Anchicorto pequeño de cuerpo<br />

T'uqu, ch'api, khanchara. Aspero al tacto, ropa,<br />

piedra, &c.<br />

T'ukuña. Desfallecer, como quien tiene desmayo o<br />

mal caduco.


Vocabulario de la Lengua Aymara 495<br />

T'ukukipaña. Idem.<br />

T'ukulli usu. Mal caduco, gota coral, &c.<br />

T'ukulli. Uno que tiene esos males.<br />

T'ukulli vel luqhi. Colérico, enojadizo, bravo, &c. +<br />

Y también uno que enviado a algún mandado tarda<br />

en volver.<br />

T'ullu. La nuez de la garganta.<br />

T'ulluru uma pantaña. Darse prisa con el bocado en<br />

la boca para hacer algo.<br />

T'uqux t'uquxtaña. Hacer ruido cuando graniza y<br />

también cuando los pájaros caban la pared. + Jaqu<br />

vel jamach'i t'uqux t'uquxti.<br />

T'uqt'uqtäña. Hacer ruido dando castañetas.<br />

T'uxinuqaña. Magullar o moler, lastimar.<br />

T'uxtumiña. Estar desamparado sin haber quien cuide<br />

de su comida o vestido y por eso andar flaco y<br />

desmedrado.<br />

T'uxtumita jaqi. Idem: mawkiptata jaqi. Uno que<br />

anda así desfigurado y flaco por desamparo que<br />

tiene de todas las cosas o desastres que le suceden )<br />

( Jaqi uruña: bien tratado y que tiene cara de<br />

hombre regalado.<br />

T'uxintaña, phaphantaña, k'iñantaña. Los dos<br />

neutros y el postrero activo; abollarse un plato o<br />

vinajera. Y otras cosas así de plata o estaño.<br />

T'uxintäña, phaphantäña, k'iñantaña. Abollar algo<br />

con algún golpe.<br />

T'uxiranttaña, phapharanttaña, k'iñaranttaña.<br />

Hundirse el tejado o sumirse la tierra algún tanto.<br />

T'uqiña ch'iqiña, aywijraña. Esparcirse los hombres<br />

y otros animales a muchas partes.<br />

T'uqijraña, ch'iqijraña. Idem. Más propio.<br />

T'uqitataña, ch'iqitataña, aywitataña, miratataña,<br />

matataña. Esparcirse la enfermedad que estaba en<br />

una parte a muchas.<br />

T'uqixaña, ch'iqixaña, aywixaña, apartxaña. 3 -xi.<br />

Disminuirse quitarse la enfermedad.<br />

T'uruxtaña. Igualarse las cosas entre sí. Aka pä qala<br />

t'uruxtiwa: estas dos piedras están iguales.<br />

T'uruxtaptaña. Idem, &c. "melius". Y también<br />

encontrarse de repente hombres, piedras o<br />

cualquier cosas.<br />

T'uruxtaptäña. Igualar y también averiguar los<br />

dichos de los que informan.<br />

T'uruxtusnuña. Conformarse los dichos y otras cosas<br />

entre sí.<br />

T'uxu. Ventana y también cualquier agujero en la<br />

pared que no pasa de banda a banda.<br />

T'uxu. Alacena en la pared.<br />

T'uxu nayrani vel p'iya nayrani. Uno de ojos<br />

hundidos.<br />

T'uxu t'uxu uraqi. Tierra de muchos hoyos.<br />

T'uxu t'uxu p'iq'iñani. Uno que tiene muchas<br />

descalabraduras.<br />

T'umiri amka vel chikilla. Papas escogidas para<br />

regalo.<br />

T'umiri uraqi. Tierra de pan llevar.<br />

T'unaña. Desmenuzar en migajas, destruir quebrar.<br />

T'unasña. Desmenuzarse.<br />

T'una. Las migajas del pan o azúcar, &c. Y también la<br />

basura que barren.<br />

T'unanuqaña. Desmenuzar en muchos pedacitos y<br />

moler a uno. Q'ipi t'unanuqitu.<br />

T'uruña. Roer.<br />

T'uruntaña. Idem.<br />

T'uruña. Estar molido. Ch'ama chama t'urutu: todo el<br />

cuerpo tengo molido.<br />

T'uru usu vel wanthi. Enfermedad de bubas.<br />

Tururtaña. Idem: malartaña. Neutros. Pelarse el<br />

cabello, caerse las flores que se van secando.<br />

T'urujaña. 3 -ji. Morder una soga o un hilo para<br />

cortarle.<br />

T'urukipa t'urururuña. Roer un hueso y otras cosas<br />

así.<br />

T'urusisinajamaki arusña. Hablar mostrando los<br />

dientes como el que se enoja.<br />

T'urusirapiña. Neutro pasivo. Ser temido de alguno o<br />

ser de grande temor para alguno. + Alit'iri<br />

chuymani jaqi supayunakataki t'urusirapi: el<br />

hombre humilde de corazón es temido de los<br />

demonios.<br />

T'urusña, jaxsarasña, phak'asña. Neutros pasivos.<br />

Idem.<br />

T'usu. La pantorrilla.<br />

T'usu qatati. De grandes pantorrillas.<br />

T'usuwisa. Flaco, sin pantorrilla.<br />

T'usquña vel amuki utkaña. Estar sentado sin hablar.<br />

T'ut'uña vel unaña. Tardarse demasiado en alguna<br />

obra. Manq'a vel ikit'ut'usma: mira no te detengas<br />

demasiado en comer o dormir.<br />

T'ut'u uru. Todo el día vel qamana uru. + Paqari<br />

aruma: toda la noche.<br />

T'ut'u uruña. Tardarse en algo todo el día.<br />

T'ut'ususña vel qamususña. Hacer algo u ocuparse<br />

todo un día.<br />

T'üña. Andar a prisa como la peonza.<br />

T'üsanq'äña. Peonza ligera.<br />

T'üsanq'äñaki, sanchaki jalaña. Andar con mucha<br />

diligencia y presteza.<br />

T'ürmi vel t'ümi. El polvo que se levanta de la tierra<br />

o con el aire.<br />

T'ürmiña. Hacer polvo, sacudiendo algo o andando,


496 Ludovico Bertonio<br />

&c. Nayra t'ürmitu: entrar polvo en los ojos.<br />

T'ürmi, aphuthalti vel maphuti. Levantarse<br />

polvareda.<br />

T'ürmi utuki de tutukaña. Idem. Levantarse<br />

polvareda.<br />

T'ümiña vel tutukaña. 3 -ki. vel chhukuña. Ir<br />

corriendo muchos.<br />

T'umusnuña, tutukusnuña. Salir corriendo muchos.<br />

T'uru q'ara. Uno que tiene pintado el rostro, como el<br />

que poco antes tuvo viruelas o sarna, &c. y también<br />

un carnero manchado el rostro de negro o blanco.<br />

U<br />

Üchaña. Idem: kupukipaña. Cercar, rodear muchos a<br />

uno. + Supayunakana üchataki saraskatawina:<br />

caminaba cercado de demonios.<br />

Ujuña. Tener tos.<br />

Uju. La tos.<br />

Ujusuña. Gargajear, arrancar con fuerza.<br />

Uju uphuña. Toser muchos cuando están enfermos de<br />

tos.<br />

Uju nuwaruña. Dar tos a muchos y se usa con<br />

transición.<br />

Uka. Pronombre demostrativo; ése vel éste. Ese que tú<br />

tienes o que está, cabe a tí y también aquél o<br />

aquello que está acullá, mostrándolo con el dedo,<br />

khü, es lo mismo que allí y diferente de éste.<br />

Uka supa vel layqu. Por eso.<br />

Ukakama. Cumplidamente.<br />

Ukatha. Adverbio. Después de esto o demás de esto.<br />

Ukaxaru. Idem. Y con este pronombre se hacen los<br />

adverbios locales añadiéndole las preposiciones<br />

-na, -ru, -tha.<br />

Ukana. De allí. Ukaru: allá, ukatha: de allá, &c.<br />

Ukaka. En tal caso.<br />

Ukawa vel ukapi. Por eso.<br />

Ukatatha. Después de haber hecho eso.<br />

Ukasa ukasa vel jani pampa. Sin falta ninguna.<br />

Ukasa ukasa ukaki. Tanto es uno como otro.<br />

Ukaska. Lo mismo que ukaka.<br />

Uka jamaxaruska. Demás de ser así como se ha<br />

dicho.<br />

Uka chha vel kä kä. Interjección. "hortantis ad<br />

agendum". ¡Ea pues, mano a la obra!.<br />

Uka phuqa. Al momento, luego.<br />

Ukani. El dueño de alguna cosa de que van tratando.<br />

Uka tukuta. Sin cesar, sin mudarse, siempre de una<br />

misma manera.<br />

Uksa. Así, mostrando de la manera que ha de ser. +<br />

Jichajama. Idem.<br />

Uksawa. "Afirmantis". Así es.<br />

Uksakiña. Estarse la cosa así, como antes.<br />

Uksaka uksawa. De ser eso así, esto. Tullanska: pero,<br />

&c.<br />

Uksa pampawa, uksa qulluwa jaqinaka,<br />

qawranaka, &c. Toda la tierra está llena de gente,<br />

&c.<br />

Uksapha. Este es así, déjalo.<br />

Ukchaña. Hacer de aquella manera, mostrándolo.<br />

Ukchakamana. Uno que suele hacer algo de aquella<br />

manera mostrando cómo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 497<br />

Ukankaña. Estar en aquel lugar.<br />

Ukï. Acentuado en la última. ¡Ea pués! "Hortantis."<br />

Ukï lurama, mama, churama, &c. ¡Ea pués! hacedlo<br />

presto, id presto, dadlo luego, &c.<br />

Ukisa vel uksa. Así.<br />

Ukispha vel uksapha. Estese así como se está.<br />

Uki ipanka. Siendo así.<br />

Ukipana, uch'ipana. Idem, "Igitur etgo"<br />

Ukichaña vel jaychaña. Dar, aporrear, lastimar.<br />

Ulaqaña. 3 -qi. vel arusña. Hablar, decir es pacasa.<br />

Ulaqxäsña, arusxäsña. Hablar en buena<br />

conversación. + Y murmurar hablando de otro.<br />

Ullaña. Ver y también leer. + Este verbo tiene muchas<br />

composiciones en las cuales a veces muda la a en i,<br />

como se verá en sus compuestos.<br />

Ullachäña. Mostrar.<br />

Ullch'ukiña. Mirar de hito en hito.<br />

Ullch'ukäsña. Dejarse mirar así. Manq'asina<br />

ullch'ukäsi: comer sin dar nada a los que le están<br />

mirando.<br />

Ullasña. Parecer o ser visto.<br />

Ullaskaña vel wanqiña. Aguardar, esperar. Punqutha<br />

ullaskitajaña: aguárdame a la puerta.<br />

Ullasña, wanqiña. Esperar. Diosaruki ullasima:<br />

espera en Dios solamente.<br />

Ullasäña. Hacer que alguno aguarde.<br />

Ullasirapiña. Aparecer a alguno S. Pedrotaki. Idem:<br />

S. Pedroru mayni Angel ullasirapirawina: un Angel<br />

apareció a San Pedro.<br />

Uma mulluq'u. Remolino del agua o uva grande<br />

avenida.<br />

Ulläsña. Presentar, ofrecer algo a alguno.<br />

Ulläsiña. El presente o don que se ofrece.<br />

Ullat'aña. Conocer algo y apuntar con arcabuz, &c.<br />

Ullat'asxaña. Reconocer lo que se había<br />

desaparecido.<br />

Ullamit'aña. Desconocer a alguno o dudar si es aquel.<br />

Ullasña. Guardar, mirar por algo.<br />

Ullasiri. La guarda así.<br />

Ullasxaña. Volver a parecer lo que se había perdido, o<br />

ido.<br />

Ullasnaqaña. Mirar a un cabo y a otro; y también<br />

estar a la mira para que no se pierda algo.<br />

Ullast'aña. Aguardar un poco.<br />

Ullakataña. Mirar lo que está en frente o arriba, como<br />

al cielo. + Y también confiar en alguno que le<br />

favorecerá. Juma ullatatasinaki vel ullakatataki<br />

Dios tatay, aka juluphirnisana ch'unch'upa jalaräja:<br />

con tu favor, Dios mío, cortaré, &c. Jiskichaña.<br />

Idem: yanqhachaña ullkataña: querer bien o mal a<br />

alguno.<br />

Ullakataña. De ordinario se toma en mala parte. +<br />

Ch'unch'uja ullakatasña: desearse la muerte. +<br />

Jiwaña ullakataña: desearla a otro.<br />

Ullijaspä. Mirar algo de camino el que principalmente<br />

va a otra cosa. + Usuri ulljaspä misaru majata: irás<br />

a oír misa y de camino verás al enfermo, ullijä.<br />

Adverbio. En competencia o para que otro lo vea.<br />

Jaqi ullijä k'inchinaqaña: vestirse o ponerse galas<br />

por competencia o por quebrar los ojos a otro; y así<br />

de otras cosas.<br />

Ullt'aña. Conocer.<br />

Ullt'kataña. Idem.<br />

Ullsuña. Asomarse fuera.<br />

Ullsu ullintaña. Asomarse y luego meterse dentro.<br />

Ullt'äña. Dar a conocer.<br />

Ullt'asäña. Hacer que tomen a mitad entre sí, ser<br />

causa que comiencen a reñir. "Ex adiunctis" se<br />

entenderá lo que es.<br />

Ullusuwaña. Pasar con una daga, cuchillo o lanza de<br />

banda a banda alguna cosa.<br />

Ullutaña vel ullutxaña. Mejorar el enfermo.<br />

Ullutakiña vel ullast'akiña. Aguardar un poco a otro.<br />

Ullunuqaña vel ullitataña. Tender la vista.<br />

Ullutxaña. Levantar la cabeza mejorar el enfermo. Ut<br />

Supra.<br />

Ullut'usnuña. Tener tema con alguno, darle molestia<br />

con mandarle a diestra y siniestra.<br />

Ullutusnuña. "Simplici" T. Parecerse algo de dentro a<br />

fuera, como un palo que se desvía y parece sobre<br />

los demás; la ropa que se parece por los agujeros<br />

del costal roto, las carnes cuando el vestido está<br />

rasgado.<br />

Ullusä vel jikipa qamiri. Muy rico, de mucha<br />

hacienda.<br />

Ullusä, Jikipa tallami. Hombre muy cruel, bravo.<br />

Ullchusa, tata phalla, jach'a japi, jach'a wallq'i.<br />

Mujer o hembra que está en días de parir.<br />

Ulluma. Una fruta que nace debajo de tierra como las<br />

papas redondas y muy lisa, de ellas blancas,<br />

coloradas, &c.<br />

Ullumataña. Pararse calvo o quedar sin dientes.<br />

Ulluma ulluma vel q'ara q'ara jik'iña. Arrancar todo<br />

el cabello.<br />

Uma. Agua.<br />

Uma jaqi. Cualquiera que trata en la mar o laguna<br />

como los marineros y urus, &c.<br />

Uma jaqi. Los pájaros de la laguna o mar. Uma<br />

jamach'i. )( Waña jamach'i.<br />

Uma wawa. Niño tierno.<br />

Uma isi. Ropa delgada, blanda, aunque de ordinario le<br />

precede. Juch'usa uma isi.


498 Ludovico Bertonio<br />

Uma mulluq'umpi jakisña. Topar con una grande<br />

avenida del río.<br />

Ullijña. 3 -ji. Ver, lo mismo que ullaña.<br />

Ullinaqaña. Mirar si parece lo que busca.<br />

Ullinaqakiña. Estar despierto.<br />

Ullinaqa. El semblante figura, aspecto, cara, rostro,<br />

&c.<br />

Ullinuqaña. Volver el rostro para mirar a alguna parte.<br />

Ullikiptaña. Volver el rostro a las espaldas, mirando<br />

atrás.<br />

Ullitataña. Despertar o abrir los ojos el enfermo que<br />

vá mejorando. + O tender la vista. + Abrir la flor.<br />

Ullitatäña. Alumbrar a los ciegos. + Despertar al<br />

enfermo que se duerme o hacer que tienda la vista<br />

por alguna llanada.<br />

Ullikipaña. Mirar lo que está a la otra parte de alguna<br />

pared, &c. + Mirar a alguna cosa si está buena o<br />

mala.<br />

Ullikipa, ulliruruña. Mirar y remirar una cosa para<br />

ponerla bien o mirar muchas veces.<br />

Ullintaña. Mirar dentro o abajo. + Visitar al enfermo.<br />

+ Murmurar de otro en su corazón, lo mismo que<br />

k'umintaña vel k'ak'intaña.<br />

Ullirpäña. Mirar donde uno va. Ayudar al que está<br />

muy negociado. + Imitar a otro en bien y mal.<br />

Ulliranaña. Tender la vista para ver si parece alguno.<br />

+ Murmurar de uno que anda mal vestido o que<br />

tiene los ojos o la boca o los pies feos, &c. + Tuqi<br />

ulliranaña. Idem: apodar.<br />

Ullijäsña. Manifestar.<br />

Ullijankunana. Todas las veces que uno mira o vé. Y<br />

el verbo que se sigue mostrará si la persona que<br />

mira es primera o segunda o tercera. Ullijankunana<br />

ansit'a: todas las veces que me ves, me pides que te<br />

pague.<br />

Uma llamp'u. Remanso de agua donde está más<br />

honda y quieta.<br />

Uma pawraya. La superficie del agua. + Uma<br />

pawraya saranaqaña: andar boyante sobre el agua,<br />

como el que nada, &c.<br />

Uma pawraya, llujunaqaña. Andar sobre el agua<br />

como las balsas, barcos o navios.<br />

Uma nayrat'a. La superficie del agua. Uma nayrat'a<br />

tünaqaña: nadar sobre el agua.<br />

Uma larqa vel irpa. Acequia.<br />

Uma irpaña. Hacer acequia.<br />

Uma irpamukuña. Desviar el agua de los ríos a otra<br />

parte sangrándolos.<br />

Uma jiskusuña vel wayusuña vel chhaxrusuña.<br />

Sacar agua con acetre y soga del pozo.<br />

Uma qichuña. Sacarla con un mate o escudilla, sin<br />

soltarla de la mano.<br />

Umachaña. Hacer que el barro o la mazamorra esté<br />

liquida. + Juchhacha umachaña, moler a alguno.<br />

Umaptaña. Derretirse el metal, la nieve, &c.<br />

Umaptäña. Derretir.<br />

Uma uma. Cosa muy liquida.<br />

Uma chucha. Tiempo de aguas, como aquí es por<br />

principio de enero más o menos: su contrario es<br />

waña chucha, como es el principio de noviembre,<br />

poco más o menos.<br />

Uma qullmuri achachi. Viejo desdentado, que masca<br />

saliva.<br />

Uma uma. Los valles y cualesquiera bajos, aún los<br />

que hay en la [plata relevada), &c.<br />

Uma sü. Los valles hacia Larecaja. + Urqu sü: la tierra<br />

de estos Lupacas y gente que vive en este camino<br />

real.<br />

Umaqata saraña. Caminar por los bajos o valles o<br />

por entre los camellones de la tierra barbechada.<br />

Umaña. Beber.<br />

Umaraña. Probar o beber un poco de algo.<br />

Umajaña. 3 -ji. Dar de beber a otro y también<br />

emborracharse.<br />

Umajäsña. Emborracharse "ad invicem" dándose de<br />

beber, brindarse.<br />

Umaña, chuyma chaqhaña vel chhaqhakama. Idem:<br />

chuyma chhaqirikama umaña. Beber hasta perder<br />

el juicio. Sink'arasiñakama umaña. Idem: sink'aki<br />

umaña: beber hasta asomarse, sin perder el juicio<br />

del todo.<br />

Umäña. Dar de beber a los hombres o a las bestias.<br />

Umäniña. Ir a dar de beber o llevar a beber.<br />

Umajasña, warasña. Echar chicha en los mates para<br />

dar de beber. Es propio de tas mujeres, como<br />

también umajaña que en significación activa, es<br />

echar chicha en los vasos.<br />

Umat'aña. A veces significa beber un poco, otras<br />

veces todo, "Ex adiunctis" se sabrá.<br />

Umat'asña. Brindarse, "ad invicem" y es de esta<br />

manera que el que convidó a otro, manda echar la<br />

chicha en dos vasos parejos y el uno le da al<br />

convidado y otro toma para sí, y beben ambos a<br />

una, en los convites de mucha gente tienen otros<br />

comedimientos.<br />

Umasña. Idem.<br />

Umusuña. Beber todo el vaso.<br />

Umantaña. Idem. Y tragar la bebida con dificultad<br />

como el enfermo.<br />

Umaqaña. Beber para despedirse.<br />

Umaqäña. Dar de beber así para la despedida cuando<br />

ha de ponerse en camino.


Vocabulario de la Lengua Aymara 499<br />

Umach'ukiña. Beber por cumplimiento.<br />

Umawaña. Beber antes de partirse para otro negocio.<br />

Umawäsña. Beber fuera de tiempo o gastar la bebida<br />

dedicada para otro tiempo.<br />

Umawäña. Idem: juchawäña. Ser causa de que uno se<br />

tarde o pierda tiempo diferiéndole de hoy para<br />

mañana.<br />

Umaxaña. Beber los que vienen o vuelven de lejos.<br />

Umaxäña. 3 -xï. Activo. Beber para que otro beba<br />

haciéndole compañía.<br />

Umaxataña. Beber sobre lo bebido.<br />

Umamukuña. Beber mucho tiempo, como todo un<br />

día, &c.<br />

Umanaqaña. Beber un poco aquí, otro poco acullá,<br />

&c.<br />

Umasnaqaña. Brindarse en los banquetes.<br />

Umaniña. Ir a beber y no quiere la preposición -ru,<br />

sino -na o -tha. Larijana, utpana vel utpatha<br />

umaniña. La cual construcción es común a todos<br />

los verbos de quietud compuestos con -ni, los<br />

cuales piden hablativo del lugar con -na o -tha.<br />

Umanuqaña. 3 -qi. Beber muchos juntos.<br />

Umanuqtaña. Idem.<br />

Umaraqaña. 3 -qi. Beber lo ajeno a hurtadillas.<br />

Umarachaña. Beber en tiempo que otros se ocupan<br />

en trabajar o están durmiendo, &c.<br />

Umarapiña. Beber algo por dar contento a otro.<br />

Umarukiptaña. Entender solo en beber, sin cuidar de<br />

otras cosas que tiene que hacer.<br />

Umaskaña. 3 -ki. Estar bebiendo.<br />

Umaskipaña. Beber demasiado.<br />

Umäsña. Dar o vender su chicha o vino para que<br />

beban.<br />

Umusu umantaña. Echarse una y otra.<br />

Umathaptaña vel q'unchasña. Brindarse "ad<br />

invicem" una o muchas veces.<br />

Umathapi umaruña. Juntar de muchas partes la<br />

bebida y bebería luego.<br />

Umathaltaña. Comenzar a beber muchos juntos.<br />

Umatataña. Beber una y otra en alguna ocasión que<br />

se ofrece sin pensar.<br />

Umatatxaña. Idem.<br />

Umawi manqa umaña. Idem: umawäsña. Beber<br />

muchos, sin cuenta ni razón.<br />

Uma mä yukata ullaxatasña. Espejarse, mirarse el<br />

rostro en una escudilla de agua.<br />

Umu usu. Una enfermedad que da a los cameros de la<br />

tierra de humor que se derrama por todo el cuerpo<br />

y es como pestilencia que se pega a otros.<br />

Umakiptaña. Estar medio borracho.<br />

Umanchaña. Echar agua o mezclar algo con ella.<br />

Umaranttaña. Hundirse un poco la tierra encharcada<br />

de agua.<br />

Umkalla. Un pájaro de la laguna, de plumas medio<br />

amarillas.<br />

Umkallaja ullinaqiri. Uno de narices chatas como<br />

este pájaro.<br />

Umkaña. Meter en la boca la comida mascada, como<br />

hacen a los niños.<br />

Umkuña. Llevar comida o bebida en la boca, sin<br />

tragarla.<br />

Umkuthapiña. Cerrar los labios.<br />

Umchiña. Tener romadizo.<br />

Umchi. El romadizo.<br />

Umiña. Esmeralda.<br />

Umullu uqullu. Cardenales que se levantan de los<br />

golpes.<br />

Umullu uqulluchaña. Acardenalar.<br />

Umutu vel chuqullu vel t'injri vel tiqi. Enano.<br />

Umpiña vel chhaquwaña. 3 -qi. Perderse cualquiera<br />

cosa.<br />

Umpita chhaqhata. Persona o cosa que no parece.<br />

Umu. Grande hechicero.<br />

Unanchaña vel sanamphaña. Señalar poniendo algo.<br />

Unancha, sanampha. Señal.<br />

Unanchaña vel jamurpäña. Entender. Akatha<br />

unanchama: entiéndalo por aquí.<br />

Unaña vel t'ut'uña. Activos. Tardarse mucho en algo.<br />

Unanchaña vel ullat'aña. Apuntar, asestar con la<br />

ballesta o arcabuz, &c.<br />

Unäña, jaya pachäña. Hacer tardar.<br />

Unarpäña. Meter el arado mucho en la tierra para<br />

arrancar el terrón u otra cosa.<br />

Unku. La mantellina o tocado de las indias.<br />

Unkuña. Idem. Y más usado.<br />

Unkuña. Llevar algo en la mantellina o en otro paño.<br />

Unkusuña. Sacar.<br />

Unkuntaña. Meter.<br />

Unkurpäña. Arrojar una mantellina de algo y de esta<br />

manera podrá componerse con otras partículas.<br />

Unu. Uno solo, único. Parece nombre tomando de la<br />

lengua castellana, aunque me inclino más decir que<br />

es propio, por ser muy claro.<br />

Unumalla. Idem: k'awna wawa. Hijo muy querido,<br />

único.<br />

Unuxtaña vel wat'axtaña. Neutros. Menearse,<br />

moverse, palpitar.<br />

Unuxtäña, wat'axtäña. Menear, mover.<br />

Unuqiña. Menearse.<br />

Unuqiyaña vel unuqïña. Menear, mover.<br />

Unuqiña. El movimiento. Laqhampuna unuqiñapa: el<br />

movimiento del cielo.


500 Ludovico Bertonio<br />

Uñiña vel ch'ixniña. Aborrecer, tener odio.<br />

Uñisiña, ch'ixnisña, t'iñisña. Aborrecerse, "ad<br />

invicem",<br />

Uñima, ch'ixmima, t'iñima. Aborrecido, malquisto.<br />

Uñimachasña, ch'ixmimachasña, t'iñimachasña.<br />

Malquistarse.<br />

Uñiyasña, ch'ixniyasña, t'iñiyasña. Idem:<br />

malquistarse. ¿Kunalayku markapachana<br />

t'iñiyasña, uñiyasña. Idem: uñimachasña? ¿Por qué<br />

te Iras malquistado con todo el pueblo?<br />

Upasa. Uvas de que hacen el vino. Es vocablo<br />

corrupto de la lengua castellana.<br />

Upasana ch'iwrata vel q'upata vel takita vino. El<br />

vino exprimido de las uvas.<br />

Upi. Chicha que aún no tiene su punto como el mosto.<br />

Upi k'usa. Idem.<br />

Upi vino. Mosto.<br />

Uphuña vel usuña. Enfermar todos los que están en<br />

una casa o pueblo, de una misma o varias<br />

enfermedades. Usu, uphu utapacha: toda la casa<br />

está enferma. Uxu uphuña: enfermar todos de tos.<br />

Y de la propia manera puede anteponerse el<br />

nombre de cualquiera enfermedad.<br />

Uqa. Pospónese a los nombres que significan color<br />

como chära uqa, janq'u uqa, wila uqa, larama uqa,<br />

ch'uxña uqa: esto es negro, blanco, colorado, azul,<br />

verde, &c. sin mezcla de otro color. Wila uqaki<br />

isit'asña: vestirse de ropa colorada sola, sin mezcla<br />

de otro color.<br />

Uqakiptaña. Pararse de aquel color que el nombre<br />

dice. + Ch'ära uqakiptaña: paróse negro o<br />

denegrido, &c.<br />

Uqi. De color pardo.<br />

Uqiptaña. Pararse pardo o moreteado; uno que lleva<br />

algún grande peso o hace alguna gran fuerza.<br />

Uqi nayrani vel quychi nayrani. Uno que tiene los<br />

ojos zarcos.<br />

Uqisiña vel uqiña. Sembrar maíz.<br />

Uqintaña. Idem: sembrar todo el maíz que tenía.<br />

Uqinquya. Uno que no se habla con otro, por estar<br />

mohíno con él. Pero de ordinario entra con el verbo<br />

maña. + Jilajampi uqinquya mathawana, manqa<br />

yanqha arusitapa kankasina: no me hablo con mi<br />

hermano por las palabras que habló contra mí.<br />

Pedrompi jani arusiriktti, chuymala uqinquya miwa<br />

vel mituwa: para siempre jamás no me hablaré con<br />

Pedro, mohíno estoy con él.<br />

Uqinquyamäña vel mäxaña. Amohinar a alguno.<br />

Uquña. Comer a boca llena o a dos carrillos. Purapa<br />

lakharu manq'aña. Idem.<br />

Uquntaña. Comer así a prisa, a dos carrillos y tragar.<br />

Uquxataña. Ponerse a comer cuando halla a alguno<br />

comiendo.<br />

Uqusiña vel q'üsiña. Parecerse las carnes al que tiene<br />

roto el vestido.<br />

Uqt'aña. Cerrar una calle o cualquier pasadizo.<br />

Uqhachaña. Idem. Atajar así.<br />

Uqharu jalt'aña. Dar en una calle o lugar que no<br />

tiene salida.<br />

Uqhatxaña. Cerrarse el lugar por donde había salida.<br />

Uqha. Lugar cerrado que no tiene salida, como una<br />

calle, casa, &c.<br />

Uqha vel pampaki saranaqaña. Vivir sin providencia<br />

o consejo.<br />

Uqhaki amajasña. Estar perplejo en lo que hará.<br />

Uqhaña. Lazada de alguna soga, hilo y cualquiera otra<br />

cosa.<br />

Uqhañachaña. Hacer lazada.<br />

Uqhara. Sordo.<br />

Uqharachasña. Hacer del sordo, fingir que no oye.<br />

Uqharaxaña. Ensordecer, pararse sordo.<br />

Uqharatäña. Hacer que uno sea sordo.<br />

Uqhara tukurapiña. Hacer del sordo para con quien<br />

le habla.<br />

Uqhara isapaña. Sanar al sordo, quitar la sordera.<br />

Uqhullu. Renacuajo, animalejo del agua. + Apachi<br />

uqhullu: vieja de grande rostro o cabeza.<br />

Uqhullukakixaña. Pararse hinchado en el rostro<br />

como este animalejo.<br />

Uqhulluchaña. Parar el rostro hinchado a alguno.<br />

Uqhullu pust'atata. Renacuajo hinchado, dícenlo a<br />

uno que tiene el rostro hinchado.<br />

Uraqta vel uraqtu jakhiqta manqharaña. La falda o<br />

raíz del cerro.<br />

Uraña. Cosa repentina.<br />

Uraqi. La tierra, el mundo inferior, el suelo.<br />

Uraqi. Tierra o privincia de alguna nación.<br />

Uraqiruchaña. Poner en el suelo o lugar bajo.<br />

Urquña. La piedra de arriba con que majan o<br />

machucan el maíz; y tiene forma de media luna. +<br />

A la de abajo llaman piqaña.<br />

Urquña ch'anka. Hilo tres doblado, muy fuerte.<br />

Urquñachaña. Tresdoblar el hilo.<br />

Urqu. Significa el sexo masculino en todos los<br />

animales brutos y pájaros. + Urqu puma: león. +<br />

Urqu atawallpa: el gallo, &c. Los hombres dicen<br />

chacha: para los que son ya hombres. Yuqalla: para<br />

los niños. Chacha urqu: hombre ya hecho maduro.<br />

Urqu t'iñini. Él que siempre está encontrado con otro.<br />

+ Pedrompi urqu t'iñini saranaqi: siempre anda<br />

encontrado con Pedro.<br />

Urqu t'iñinijatawa. Siempre eres mi contrario.


Vocabulario de la Lengua Aymara 501<br />

Urqu jiwatini vel urqu jiwati. La mujer que siempre<br />

está encontrada con otra.<br />

Urqut'aña vel urqusiña. Dar uno solo, recado a todos<br />

los que le piden. + Pedro sapaki aka markana jucha<br />

urqut'i: Pedro solo da recado a todos los negocios<br />

que se ofrecen.<br />

Urqutaña. Con una sola t, reñir a otro.<br />

Urquma. Una mujer de muchos hermanos y ninguna<br />

hermana. K'awna: llaman al hombre que tiene<br />

muchas hermanas y ningún hermano.<br />

Urquma. Es ordinario sobrenombre de las mujeres,<br />

sin tener respeto a que es sola entre muchos<br />

hermanos.<br />

Urquña. Soga de donde cuelgan otras soguillas para<br />

cazar vicuñas o venados y el cordel de donde<br />

cuelgan otros, como el kipu de los contadores o de<br />

los que se confiesan.<br />

Urquña vel chacha urqu. Varón fuerte, capitán de<br />

cuya valentía cuelgan otros, adalid en cualquiera<br />

cosa.<br />

Urqu urqu. Una mata grande cuyas hojas se parecen a<br />

las de la palma.<br />

Urqu urqu thuthumpi. La flor de esta mata, de ellas<br />

coloradas, de ellas blancas, &c.<br />

Urqurara. Manada grande, tracalada de hombres o<br />

animales machos. Warawara urqurara: junta de<br />

muchas estrellas. Qachurara: manada de ovejas de<br />

la tierra. Marmilara: manada de mujeres.<br />

Urquraña, wasiruña. Padecer por otros, como el<br />

Jilaqata por sus indios y cualquiera por su<br />

hacienda; es verbo activo. + Jesu Christo awkisa<br />

jaqinaka urquristu: Jesu Christo Señor Nuestro<br />

padeció por los hombres, redimíolos con sus<br />

trabajos.<br />

Urqurasña, wasirusña. Costar trabajo. + La persona<br />

a quien cuesta trabajo en nominativo y la cosa o<br />

persona por quien se padece en acusativo. Aka<br />

yapu asuti mutusina urqurasña: esta chácara<br />

muchos azotes me cuesta, ganado la he con<br />

trabajos.<br />

Urqutaña jiwatiña. Reñir a otro de palabra.<br />

Urqutasña. Reñir así, "ad invicem".<br />

Urquthapitaña, jaychathapitaña. Comenzar a reñir.<br />

Uri. Indómito, bravo, chucaro. Dícese de los animales,<br />

Uri qawra. Carnero bravo, chúaro que de todo se<br />

espanta y echa la carga por ahí o hace otros<br />

extremos.<br />

Uri kawallu, mula, &c. Idem.<br />

Uri jaqi. Hombre atronado, inconsiderado, furioso,<br />

airado.<br />

Uriptaña. Espantarse embravecerse las bestias.<br />

Uriptaña, q'apaptaña. Moverse precipitadamente los<br />

hombres a hacer algo.<br />

Uritaña, luqhitaña. Idem: desasosegarse, alterarse.<br />

Uritanaqaña, luqhitanaqaña. Andar inquieto de un<br />

cabo a otro, como furioso.<br />

Uri chuymani, jaluta, tallami, waru. Furioso, bravo.<br />

Uri vel q'apa. Significa también diligente, que hace o<br />

acaba las cosas antes de lo que otros suelen.<br />

Urisña, t'aqisña. Neutros. Padecer, vivir en trabajos.<br />

Uritu. Papagayo grande. K'alla k'alla: el chico.<br />

Urpi. Paloma.<br />

Urpi qallu. Palomito.<br />

Urpu. Nombre. Neblina, como la que cubre los cerros.<br />

Urpukipaña. Cubrirse de neblina algún cerro o<br />

llanada.<br />

Urpujasña. Estar algún lugar mucho tiempo cubierto<br />

de neblina.<br />

Urpu. Un cántaro o waqulla muy grande de cuello<br />

grande. + Mak'acha. Idem. + Maxma: es diferente<br />

que significa tinaja sin cuello.<br />

Urqi. Astuto, sagaz.<br />

Urqi jamach'i, urqi vel musani qamaqi, &c. Pájaro<br />

o zorra astuta que huye del lazo; mañosa para no<br />

ser cogida.<br />

Urqitaña. Neutro. Volverse astuto, mañoso.<br />

Urrtaña, tarrtaña. Hacer ruido las cosas arrojadas.<br />

Uru. Una nación de indios despreciados entre todos,<br />

que de ordinario son pescadores y de menos<br />

entendimiento.<br />

Uru. Dicen a uno que anda sucio andrajoso o zafio,<br />

sayagués, rústico.<br />

Uru. El día.<br />

Uru. Pospuesto a los nombres significa día o tiempo<br />

de entender en lo que el nombre dice. Yapu qillqa<br />

Dios jamp'at'iña, iranaqaña uru, &c. Día de<br />

entender en la chácara en escribir, en orar, en<br />

trabajar, &c.<br />

Urunkuna vel urunjama. Cada día, cotidiano.<br />

Uruthama. Cada día más, en buena y mala parte.<br />

Urutama qapaqaxi, jiskixi, yanqhaxi, &c. Cada día<br />

se hace más rico, mejor, peor, &c.<br />

Uru jayp'uyaña. Pasar el día, anochecer haciendo<br />

algo.<br />

Uruña vel urwaña. Activo. Amanecer pasando la<br />

noche con trabajo. Jicha aruma tunka arumaru<br />

urutha vel urwatha: esta noche he pasado con gran<br />

trabajo; una noche se me hizo mil.<br />

Urujäña. Activo. Hacer algo, ocuparse todo un día o<br />

acabarlo en un día.<br />

Urut'ärapiña. Idem. Trabajar o acabar para otro.<br />

Uruchasña vel uruywasña. Tomar un día para


502 Ludovico Bertonio<br />

holgarse, como el de su santo u otro.<br />

Urukipaña. Ser ya de día muy claro.<br />

Urukipaña. Tardar haciendo algo siendo ya muy de<br />

día. Yapuru miri urukipaña: habiendo de madrugar<br />

para ir a la chácara me ha tardado.<br />

Urukipiyit'a: has me hecho tardar.<br />

Urut'aña. Ser ya la luna llena. Oposición de la luna.<br />

Paxsi urut'i.<br />

Uru wawa, amawata vel chuqi wawa. Hijo querido,<br />

regalado.<br />

Ururi. Idem.<br />

Ururichaña, chuqichaña, k'ächaña. Regalar, querer.<br />

Ururi vel muchu. El lucero.<br />

Usachaña vel jusachaña, con j. Más propiamente<br />

pronunciado. Hacer mucha obra, como el que arase<br />

o escribiese mucho en un día, hacer mucha<br />

hacienda.<br />

Usaña. Idem. Aunque se usa con transición. Yapu<br />

jusitu, sawu, qapu qillpa, sara, &c. Jusitu: mucha<br />

obra he hecho en la chácara, en tejer, en hilar,<br />

escribir, andar, &c.<br />

Usäsña. Idem. Aunque la obra se pone en acusativo.<br />

Usu vel uysu. El arado o instmmento de palo con que<br />

los indios aran la chácara.<br />

Usuña. Enfermar, estar enfermo. + Usase con<br />

transición, usutu: estoy enfermo. + Y también<br />

significa tener dolor.<br />

Usunuqaña. Caer enfermo, comenzar a estarlo, estar<br />

en la cama.<br />

Usupäña. Compadecerse de alguno.<br />

Usupäña. Idem. Y más ordinario.<br />

Usuchasña. Lastimar a alguno.<br />

Usuwaña. Estar con el enfermo sirviéndole en todo lo<br />

que ha menester.<br />

Usuchaña. Lastimarse alguna parte del cuerpo.<br />

Usuchasña, sulluña, sulluqaña. Mal parir, abortar la<br />

mujer o hembra.<br />

Usuwäña jaqi. Hombre digno de lástima miserable,<br />

que pone lástima.<br />

Usuraña. Enfermar todos los de un pueblo o casa y<br />

sanar después.<br />

Usurpäña. Idem.<br />

Usurasña vel usu miraqasña. Escapar de la<br />

enfermedad.<br />

Usuthaltaña. Empeorar el enfermo, cargarle más el<br />

mal.<br />

Usuch'ukiña. Fingirse enfermo.<br />

Usu. La enfermedad en general, Y para que signifique<br />

esta o aquella en particular, se le antepondrá algún<br />

nombre. + Phuti usu: calentura. + Ch'upu usu:<br />

lamparones. + Uma usu: enfermedad que da a los<br />

carneros. + Pukulli usu: gota coral o "morbus<br />

caducos"<br />

Usunkalla vel p'iqixä. Enfermiso, achacoso.<br />

Usumpi q'aq'usña vel ch'axmisña. Estar enfermo<br />

mucho tiempo.<br />

Usu q'aq'utu, ch'axmitu. Con transición. Idem.<br />

Usu t'aku vel t'arphu, sami. Cesar la enfermedad.<br />

Usu apaxatti. Crecer más la enfermedad.<br />

Usu aparti. Quitarse la enfermedad. Todos los cuales<br />

verbos se usan con transción, cuando es menester.<br />

Usuña. Significa también entristecerse. + Qhapaqa<br />

jakhu thaltijana chuymapa usu: entristecerse<br />

porque yo he venido a ser rico.<br />

Ustaña vel q'apisña. Enojarse. Awkija manqa ustaña<br />

vel awkijataki.<br />

Ustäña. Enojar a otro.<br />

Ustanawi. Aditivo. Manso, paciente; reportado en las<br />

injurias. Jani ustanawi. Idem: aunque le precede<br />

negación.<br />

Uta. Nombre. Casa cubierta.<br />

Utachaña. Hacer casa con todas sus partes, cimientos,<br />

paredes y techo o cubrirla solamente techándola.<br />

Utachanuqaña. Poner una casa en el campo,<br />

armándola y cubriéndola con esteras o ataranas<br />

como suelen.<br />

Utachxataña. Idem.<br />

Utawi. Casa sin techo o paredes de la casa por cubrir.<br />

Uta taypi. El suelo de la casa o campo o sitio que hay<br />

entre pared y pared de una pieza,<br />

Uta pampa. Idem: vel pampa taypi.<br />

Uta iwraqa. Lo que corre la pared en ancho o largo.<br />

Utakuña. Una familia entera, padres e hijos que viven<br />

juntos.<br />

Uta jak'a. Vecino de casa o celda.<br />

Uta masi. Idem.<br />

Uta thaxsinuqaña. Hechar cimiento para la casa.<br />

Uta pirqaña. Hacer paredes para la casa.<br />

Utachathaptaña. Juntarse los parientes del marido y<br />

mujer para hacer casa a los recién casados.<br />

Uta ch'aqi, julu. Lloverse la casa, tener goteras.<br />

Uta mirq'ipti vel mirq'isi. Idem: murqupti vel p'iyasi<br />

vel p'iyti. Envejecerse, gastarse la casa o su<br />

cubierta.<br />

Uta qinaku. Bienes muebles de casa.<br />

Utaxaru uta. Sobrado o pieza alta de la casa.<br />

Utkaña. Neutro. Estar. ¿Masuru kawkina utkatha?<br />

¿Dónde estuviste ayer?<br />

Utka. Lugar para sentarse.<br />

¿Utka katustati?. ¿Has tomado asiento o lugar para<br />

sentarte?<br />

Utt'a. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 503<br />

Utkaña. Sentarse.<br />

Utkaskaña. Estar sentado.<br />

Utkataña. Sentarse, arrimándose a la pared.<br />

Utxataña. Activo. Hacer mita guardando cosas o<br />

acudiendo al servicio de alguno. Katuña vel<br />

mit'aña. Idem.<br />

Utkarachaña. Estar aguardando algo en balde. No<br />

pide caso ninguno sino del lugar donde.<br />

Utkaña. El asiento o silla y también la madre o<br />

vientre donde la mujer concibe. Wawa utkaña vel<br />

jakaña.<br />

Utapi. Nombre. Las pares con que nacen envueltos los<br />

animales brutos. Ch'iwa: las de loe hombres y<br />

mujeres,<br />

Utkayaña. Dar lugar o asiento, hacer que se siente.<br />

Utkaxaña. Volverse a sentar, aunque sincopan la<br />

primera a.<br />

Utt'aña. Sentarse.<br />

Utt'aña. La silla o asiento.<br />

Utt'äña. Hacer sentar a otro.<br />

Utt'äña. Exponer o sacar las cosas para vender, como<br />

hacen los mercachifles o los que venden pan u<br />

otras cosas en la plaza.<br />

Uthuraña vel thuxintaña. Idem: jakintaña. Comer<br />

muy abundantemente y a su contento, a la medida<br />

de su deseo.<br />

Uthuräña. Dar de comer abundantemente.<br />

Uturunqha. Idem: uturunqhu. Tigre.<br />

¡Ututu!. Interjección de uno que se quema o lastima<br />

alguna parte o de uno que se admira viendo<br />

multitud de cosas.<br />

Uwana. La punta aguada del arado que suele ser de<br />

madera muy dura, en esta provincia se llama Yara.<br />

Uwasa vel uwasi. Pájaro como pato, de color<br />

frailesco.<br />

Uwasija jaqi. Uno que anda despacio, como este<br />

pájaro.<br />

Uxiña. Hacer ondas el mar o laguna.<br />

Uxikataña. Batir el mar o las olas en alguna pena o<br />

muralla.<br />

Uxikipaña. Cubrir la ola alguna piedra, hombre, &c.<br />

Uxi. La ola. Quta vel qutatha uxi.<br />

Uxi maputi vel saruti. Levantarse las olas en la mar,<br />

embravecerse el mar.<br />

Uxiña vel uxikataña. Hundir con voces a alguno,<br />

cuando los contrarios son muchos. + Arupana<br />

markapacha uxitu vel aruna uxikatitu: todo el<br />

pueblo quería hundirme a voces.<br />

Uxu. Uno que nunca gana o medra, desdichado.<br />

Uxumukutaña. Venir a ser desdichado cada día más o<br />

serlo que no lo era.<br />

Uxumaña. Ir sin hallar lo que pretendía, como uno<br />

que va a caza y no halla nada.<br />

Uxuchaña. No dar al que nos pide o a quien<br />

deberíamos dar.<br />

Ux uxutaña. Reír muchos juntos. + Laru ux uxuti<br />

jaqinaka uka pampatha: la gente se ríe o se huelga<br />

en aquel campo, estando chacoteando.<br />

Uxutaña. Andar con ruido el río. Jawiri juxuti: cuando<br />

corre por donde hay piedras. + Phukutha juxuti:<br />

hervir la olla con mucho ruido. + Jallu juxuti:<br />

llover a cántaros.<br />

Uxithapitaña. Volverse muchos contra alguno,<br />

hundirle a voces o muchos de ambas partes.<br />

Uxuthusnuña. Salir muchos con mucho ruido de<br />

alguna casa.<br />

Uxukiptaña. Hundir a voces muchos a uno. Este<br />

verbo es más propio cuando son muchos contra<br />

uno y uxthapiña cuando son muchos de ambas<br />

partes.<br />

Uyaya vel munaya. Cosa querida y amada.<br />

Uyaya wawa, uta, marka, qawra, imagen, &c. Hijo,<br />

casa, pueblo, camero, imagen querida, &c.<br />

Uyaya marka vel uraqi. Pueblo o tierra donde se da<br />

todo género de comida.<br />

Uywaña vel jilachaña. Criar los hijos y cualesquiera<br />

animales.<br />

Uywa. La cría así.<br />

Uywachaña. Criar así.<br />

Uywasiña. Idem: Para cosa suya.<br />

Uywanuqaña. 3 -qi. Criar así una manada de<br />

animales, de una o diversas especies.<br />

Uywaskaña. Criar así actualmente, i",<br />

Uywi t'awra. Lana áspera.<br />

Uywini phichuni. Famoso en buena y mala parte.<br />

Uypayu vel sullullu. Hombre fiel que nada hurta.<br />

Uypaychu. Plomada o nivel de los albañiles.<br />

Uypachuna jaläña. Nivelar.<br />

Uysu vel usu. Arado de madera con que barbechan.<br />

Uyu. Cerca o corral o cementerio.


504 Ludovico Bertonio<br />

W<br />

W. Esta letra en el original no existe. En lugar de ella<br />

L. Bertorio utilizó Hua o Va. En esta edición<br />

sustituímos con la letra w, además esta letra se le<br />

conoce como semiconsonante porque actúa como<br />

vocal y consonante. Ejemplo: awki, &c. como<br />

vocal. Wawqa, wiku, &c. como consonante.<br />

¡Waj!. Válgame Dios. Es interjección del que se<br />

admira o asombra.<br />

¡Wä!. En buena hora. Interjección de uno que viene en<br />

lo que otro pide, aconseja, &c.<br />

Wäsaña, iyasaña. Dar el sí concediendo con lo que<br />

otro quiere. + Creer, &c.<br />

Wäsaña. La fe o ascenso.<br />

Wäsäña. Hacer que uno conceda con lo que otro<br />

quiere.<br />

Wäsäsiña. Hacer que otro conceda conmigo.<br />

Wäskamana. Uno que concede o dice en sí a todos.<br />

Wäwä, wira. Suelo o tejado que es más alto de una<br />

parte o cuesta abajo.<br />

Wäwä uraqi. Suelo así.<br />

Wäwä aynacha. Cuesta abajo.<br />

Wäwä mantaña. Bajarla.<br />

Wa wa. Ladrar del perro.<br />

Wa wa saña. Ladrar.<br />

Wa wa säña. Hacer ladrar.<br />

Wäqa. Talega, cuyos nombres son suywa: grande. +<br />

Waynacha: taleguilla. + Jusk'usa: mediana,<br />

Wäqaruchaña. Echar en ella.<br />

Wäqa llint'akipaña. Volverla al revés.<br />

Wätaña vel jiwätaña. Mnearse la criatura, dando<br />

señal del parto o por otras causas.<br />

Wäta wänuqaña vel iwata iwanuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Wäqhaliña. Dar voces los del pueblo como en<br />

procesión para que llueva y diciendo waqhali<br />

waqhali; es rito gentílico.<br />

Waqä urqu. Carnero raso.<br />

Waqä qachu. Oveja rasa.<br />

Waqalla, pampayruna. Mala mujer, ramera. Aunque<br />

dicen también chacha waqallanaka: hombres<br />

deshonestos.<br />

Waqhaña. División de las chácaras o como paso que<br />

hacen para salir y entrar fácilmente.<br />

Waqhañachaña. Hacer esta división en los extremos<br />

de la chácara.<br />

Wakharpaña. Carnero blanco, muy lanudo.<br />

Wakhaña. 3 -khi. Mithaña. Escarmenar la lana con<br />

las manos.<br />

Wakhatataña, khätataña, mithatataña. Idem.<br />

Waqaychaña, imaña. Guardar en la caja o en otra<br />

parte y también los mandamientos, &c.<br />

Waqaychaña, awatiña. Mirar por alguno, acudirle a<br />

todo.<br />

Waqaychasña. Guardar o mirar por cosa suya.<br />

Waqaycharapiña. Por lo ajeno.<br />

Waqulla. Cántaro para agua o chicha y son varios.<br />

Waqullaruchaña. Echar en el cántaro agua, &c.<br />

Waqullantaña. Beber, echarse a pechos un cántaro<br />

entero.<br />

Wakhu marmi vel qumi. Estéril.<br />

Wakhu vel chachanqu. Mujer varonil la que no hace<br />

caso del frío, ni del trabajo y es libre en hablar; sin<br />

género de encogimiento.<br />

Waqutuña, p'iyajaña. Horadar las orejas para<br />

zarcillos y también otras cosas.<br />

Wak'uña. Echar a rodeo una piedra cuesta abajo.<br />

Wak'urpäña. Idem.<br />

Wak'ukataña. Echar así una tras otra.<br />

Waqutusiña. Horadarse la oreja para ponerse<br />

zarcillos.<br />

Waqura, k'ita. Cimarrón, fugitivo.<br />

Waquraxaña. 3 -xi. Volverse cimarrón o fugitivo.<br />

Wachhantaña, k'imintaña. Meter mucho el arado o<br />

el palo con que barbechan los indios.<br />

Wachhach'ukiña. Arar así someramente.<br />

Wachhaña k'imiña. Hacer actos torpes como<br />

perrillos y perrillas.<br />

Wachhiri anuqara. Los perrillos que eso hacen o los<br />

muchachos y muchachas que intentan esas<br />

torpezas. + Jayatha wachhaña: tener esos deseos<br />

torpes viendo de lejos la persona que codicia.<br />

Wachhach'ukiña, k'imich'ukiña. Hacer esas<br />

torpezas sin acto consumado, como muchachos.<br />

Wachhach'ukisiña. Idem.<br />

Wacharqachi jillq'iña. Lagañoso.<br />

Wachiña. Agarrochear.<br />

Wachi. Garrocha.<br />

Wachiwäsña. Echar muchas garrochas al toro, &c.<br />

Wachintaña. Hincarlas bien.<br />

Wachiña, jakhusuña. Volver a hacer la cuenta cuando<br />

sospe chan ya errada.<br />

Wachirpäsiña, jakhurpäsiña. Idem.<br />

Wachu. Becoquín o escosia.<br />

Wachut'asiña. Ponérsele.<br />

Wachuntasiña. Idem.<br />

Wachuxatasiña. Idem.<br />

Wachu, alluxa kuti. A menudo.<br />

Wachu khitaña. Enviar a menudo.<br />

Wachu Jutaña. Venir a menudo.<br />

Wachuchäña. Importunar a uno con envíale a decir,


Vocabulario de la Lengua Aymara 505<br />

&c.<br />

Wajara, mat'ata. Descorazonado.<br />

Wanana, ch'ayu. Desobediente,<br />

Wawa. Hijo o hija, grandes o pequeños que sean,<br />

aunque en otras partes usan más de yuqa y phucha;<br />

cada uno mire al uso.<br />

Wawana utkañapa. Madre de las mujeres donde<br />

conciben.<br />

Wawana utkañapa, usutu. Tener mal de madre<br />

Wawachaña, yuqachaña. Parir, común a las mujeres<br />

y a todas las hembras.<br />

Wawachasiña. Idem.<br />

Wawachaña. Acallar la criatura que llora mesándola,<br />

&c.<br />

Wawachakipa wawacharuruña. Idem: con hacerla<br />

brincar, &c. + Y también enviar Dios buen tiempo<br />

para los sembrados con llover y hacer sol a<br />

menudo.<br />

Wawach'uki. Niño de burla, desmedrado, sin tener<br />

cosa para ser querido.<br />

Wawach'uki. Muñecas<br />

Wawach'ukichaña. Hacerlas.<br />

Wawach'ukäña. Idem.<br />

Wawach'ukiyasiña. Jugarlas.<br />

Wawa. El pimpollo del árbol.<br />

Wawa qulli. Membrillo, durazno, &c. Pimpollo de<br />

estos árboles<br />

Wawa jakhutaña. Concebir.<br />

Wajurä. Abejitas como moscas que hacen miel en el<br />

suelo. Laq'a wajura, otros dicen wajurä.<br />

Wajura. Otra especie que hacen miel por las paredes<br />

o peñas, &c. qhiya wajura, t'ula wajura.<br />

Wak'a. Idolo en forma de hombre, carnero, &c. y los<br />

cerros que adoraban en su gentilidad.<br />

Wak'a, juxsa juxsalla, llallawa. Monstruo. Animal<br />

que nace con menos o más partes de las que suele<br />

dar la naturaleza.<br />

Wak'a jaqi, qawra, &c. Hombre o carnero así nacido.<br />

Wak'achaña. Parir monstruo.<br />

Wak'a jaqi, qimara jayra. Holgazán, perezoso<br />

Wak'aña. Ociosidad.<br />

Wak'a. Faja de las mujeres.<br />

Wak'at'aña. Fajársela.<br />

Wak'at'asiña. Idem.<br />

Wak'ärusiña. Idem.<br />

Wak'ärut'asiña. Idem.<br />

Wak'at'äña. Fajarla a otra.<br />

Wak'äruwaña. Idem.<br />

Wak'ärut'añä. Idem.<br />

Wak'arut'äsiña. Dejarse ceñir la faja.<br />

Wak'arut'asäña. Hacer que se ciña, mandándoselo.<br />

Wak'asja. Pretina, cingulo o soga para ceñirse.<br />

Wak'asjasiña. Ceñirse.<br />

Wak'asjasiña. Cingulo, pretina.<br />

Wak'aruntasiña. Ceñirse algo debajo de la saya o<br />

camiseta para abrigarse o ponerse cilicio como<br />

faja.<br />

Wak'asjä. Palo balaustrado o piedra así labrada.<br />

Wak'asjachaña. Labrar así.<br />

Wak'allä mak'antaña. Idem.<br />

Wak'allächaña. Idem: porque parecen ceñidos vel<br />

manq'antachaña.<br />

Waxa waxa, arukamana, sankarariri. Parlero.<br />

Waxchata jiwata. Desaliñado y que su trato no es<br />

conforme a su nobleza.<br />

Wajcha. Pobre. + Y también huérfano, sin padre ni<br />

madre.<br />

Wajchaxaña. Empobrecer.<br />

Wajchaptaña. Idem.<br />

Wajchataña. Idem.<br />

Wajchamukutaña. Idem.<br />

Wajchakiptaña. Idem.<br />

Wajchawaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Wajchasiña. Mendigar.<br />

Wajchachasiña. Hacerse pobre por amor de Dios o<br />

fingirlo.<br />

Wajchachasirapiña. Fingirse pobre: taki.<br />

Waji. Hierba que trepa como hiedra y la forma como<br />

romaza y buena contra frialdades.<br />

Waji lat'i. Trepar esta hierba.<br />

Wajaña. 3 -ji. Quemar cal o yeso, loza, &c.<br />

Waja. Cosas asadas con terrones o piedras que<br />

queman, como papas, corderos, vicuñas, &c.<br />

Waxwaku. Comilón, que todo lo gasta en comer.<br />

Waxlliña. Deshacer, destruir, desconcertar, arruinar<br />

cualquiera cosa que sea. + Y también violar alguna<br />

doncella.<br />

Waxllijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Waxlliyaña. Depravar a otro con sus malos ejemplos<br />

o consejos. + O ser causa que estén discordés.<br />

Waxllisiña. Desconcertarse. + Y también depravarse<br />

en la vida y costumbres.<br />

Waxllisthataña. Idem.<br />

Waxlliri marmi. Viuda o desamparada de su marido.<br />

Waxrachasiña. Comenzar a salir (el cuerno).<br />

Waxra alusu, chillkusu. Idem.<br />

Waxraña. Dar cornadas.<br />

Waxrani, marmlpa aniskipäsiri. Cornudo, marido de<br />

mujer adúltera.<br />

Wak'iña juxsaptäña. Calentar cosas mojadas o papas<br />

cocidas y resfriadas.<br />

Wak'isiña. Secar a la lumbre.


506 Ludovico Bertonio<br />

Waxwantaña, maxmantaña. Tragarlo, engullirlo<br />

todo.<br />

Waxwantiri. Tragón, engullidor que todo lo quiere<br />

para ello.<br />

Walak'iña. Caminar con la fresca de la tarde o<br />

mañana. Compónese como el verbo saraña, que se<br />

hallará en su lugar.<br />

Walana, ch'ayu. Cabezudo, duro en obedecer, mal<br />

mandado. + Y también furioso, frenético.<br />

Walana chuymani. Idem.<br />

Walanakiptaña. Tornarse furioso, frenético, duro,<br />

bravo.<br />

Walaña, chhukuña. Correr muchos animales juntos.<br />

Compónese con todas las partículas de aywiña.<br />

Walaña. Estar inquieto, desasosegado congojado,<br />

anteponiéndole chimpay y con transición: chimpay<br />

walitu.<br />

Wala walaña. Arrojar la carga el carnero, corriendo.<br />

Walu, mikha, nayra. Antiguamente.<br />

Walupacha. Idem.<br />

Waluru. Anteayer. + Khuri waluru: ante anteayer. +<br />

Uka khuri waluru: cinco días hace con hoy.<br />

Wallaja vel jach'a. Grande,<br />

Wallajachaña. Engrandecer.<br />

Wallajaxaña. Engrandecerse.<br />

Wallata. Ansarón, aunque también vuela mucho,<br />

blanco y negro.<br />

Wallata qawra. Carnero blanco, y negro y otros<br />

animales así.<br />

Wallata. Pella de nieve que hacen rodándola por el<br />

suelo. + Y también la que hacen con las manos para<br />

tirarse con ella. Khunu wallata.<br />

Wallatachata. Hacerla.<br />

Wallatana jaqhuch'ukisiña. Tirarse con perlas de<br />

nieves.<br />

Wallaña. Danzar como hacían el tiempo del inca para<br />

su recibimiento tomándose de las manos los<br />

hombres y las mujeres tras ellos tocando.<br />

Wallawi. El baile así o danza.<br />

Wallk'a, k'ata. Poco o pocos.<br />

Wallk'akixaña. 3 -xi. Disminuirse, venir a ser poco.<br />

Wallaqiña. Hervir.<br />

Wallaqäña. Hacer hervir.<br />

Wallaqusuña. Hervir subiendo arriba o<br />

derramándose.<br />

Wallaqusnüña. Idem.<br />

Wallaqiri uma. Baños calientes.<br />

Wallaqiña q'apisiña. Hervir de cólera y todo sus<br />

compuestos significan lo mismo.<br />

Wallaxtaña. Hervir y encolerizarse y componerse<br />

como el verbo precedente.<br />

Wallaxkiptaña vel wallaqkiptaña. Hervir mucho y<br />

enojarse mucho.<br />

Wallq'i. Preñada, es propio de las hembras y japi de<br />

las mujeres.<br />

Wallq'ixaña, wallq'itaña, wallq'iptaña, &c.<br />

Empreñarse.<br />

Wallq'iyaxaña. Empreñar.<br />

Wallq'i kankaña. Preñez.<br />

Wallpaña. Apercibir lo que es menester para alguna<br />

obra, edificio, viaje, guerra, &c. Yapu wallpaña:<br />

apercibome para la chácara, o tengo ya apercibido<br />

para ello. Awqa wallpaña: para la guerra.<br />

Wallpasiña. Idem.<br />

Wallpani. El capitán o el que tiene a cargo el aprestar<br />

para el banquete y para las otras cosas susodichas.<br />

Manq'a wallpani: maestresala vel "architriclinus".<br />

Wallu. Peñas que están juntas con los cerros o en<br />

pampa rasa, y también suelen tener algún ichu.<br />

Wallu wallu. Cordillera de peñas. Salla salla, jaqhi<br />

jaqhi. Idem.<br />

Wallutiyi jaqhitiyi. Concavidad o cueva en peña.<br />

Wampaña vel yampaña. Niña que nace cuando hay<br />

bodas en su casa o barrio.<br />

Wampu. Balsa, barco, nave, cualquiera embarcación<br />

para pasar el mar, laguna o río.<br />

Wampuna nasapa. La proa.<br />

Wampuna ch'inapa. La popa.<br />

Wampuna karpapa. La vela.<br />

Wampukamana. Marinero, barquero, gobernador de<br />

navio. + Y también el oficial que le hace.<br />

Wampu sariyiri. Timonero o remero que hace<br />

andarle.<br />

Wampu k'apiri. Remero.<br />

Wampu k'apiña. Remar.<br />

Wampu sari. Andar el navio. + Lluju: andar a prisa. +<br />

Jithi: andar despacio. + Sat'i: hundirse.<br />

Wampuña. Navegar.<br />

Wampunaqaña. 3 -qi. Navegar de acá para allá.<br />

Wamputha, wampunuqaña. 3 -qi. Andar navegando<br />

con mareta subiendo y bajando.<br />

Wampuntaña. Sumirse o ensenarse.<br />

Wampu sat'ikipti. Trastornarse. + Kutikiptanixi vel<br />

kutikipti: arribar. + Achuthalti: encallar. +<br />

Qhapaxkatti vel qhitixkatti: dar en las peñas. +<br />

Saraxaru wampuxaru: hacerse a la vela. +<br />

Qhitithapti: encontrarse con otro. + Uma wampuña<br />

ch'üsu: hacer agua. + Kichata sari: andar a la<br />

bolina.<br />

Wanaqu. Animal como carnero silvestre.<br />

Wanaqu jaqi. Cimarrón.<br />

Wanqa. Piedra muy grande.


Vocabulario de la Lengua Aymara 507<br />

Wanqaña. Dar con piedra a manteniente. Kumpana.<br />

Idem.<br />

Wanqarpäña, wakhurpäña. Echar a rodar una<br />

piedra.<br />

Wanqakataña. Arrojar abajo unas galgas tras otras<br />

Wanqakipaña. Golpear una y otra vez así con piedra.<br />

Wanqantaña. Dar así para abrir la tierra o partir algo.<br />

Wanqusuña. Sacarla afuera. Admite otras partículas<br />

que tienen la misma significación que en los verbos<br />

de llevar.<br />

Wankaña. 3 -ki, q'uchuña, chayña. Cantar. + Y llorar<br />

sin hechar lágrimas.<br />

Wankara. Atambor, atabal. + Nuwaña vel liq'iña:<br />

tocarla.<br />

Wanqarantaña. Consumir la hacienda en comer y<br />

beber.<br />

Wanqarantxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Waniña, thusaña. Enmendarse o dejar de hacer lo que<br />

tenía de costumbre. + Misa isapaña wanina: dejó la<br />

costumbre de oír misa.<br />

Wanichaña, waniwanuqäña. Hacer que deje la mala<br />

o buena costumbre.<br />

Waniwanuqäña. Idem.<br />

Wanq'u. Cuy, conejo de estas indias.<br />

Wanq'u ch'äña. Abrir el cuy o la tela que está sobre<br />

el corazón para adivinar. Es hechicería.<br />

Wanq'una. Ofrecerle a los ídolos. Pecado de idolatría.<br />

Wanq'una jamp'at'iña. Idem.<br />

Wanthi. Bubas o mal semejante.<br />

Wanthi usuña. Tenerlas.<br />

Wanthi apakiptitu. Estar atestado de ellas. + Katuña:<br />

pegárseme. + Makhatitu. Idem. + Makhatäña:<br />

pegarlas. + Jakhuña. Idem. + Aparitu vel apartitu:<br />

sanar de ellas. + Aparäsiña: sanar pegándolas a<br />

otro. + Qullaña: curarlas. + Qulläsiña: hacerlas<br />

curar.<br />

Wanqiña. Aguardar. + Y confiar esperando ser<br />

favorecido. + Diosaru wanqima.<br />

Wanqiskaña. Estar aguardando o confiando.<br />

Punqutha wanqiskitajata: aguárdame en la puerta.<br />

Wanu vel jama. Estiércol.<br />

Wanuraña, jamaraña. Estercolar, proveerse.<br />

Wanunchaña. Estercolar la tierra para fertilizarla.<br />

Wanuña, jamaña, pasuña vel wasuña. Dejar pasar la<br />

ocasión de gozar algo. + Pisitaki alasiña wanuña:<br />

dejado he de gozar del barato. + Y también<br />

deshonrar a otro de palabra o de obra.<br />

Wanukipaña. Ensuciar todo un lugar o estercolar toda<br />

la chácara.<br />

Wanuki kasiki. Sin provecho. Wantu vel wantuña.<br />

Litera y cualquiera cosa que sirve de ello.<br />

Wantuña, kallaña. Lleva en litera o en palos atados<br />

en una manta, &c. cuando son muchos los que<br />

llevan en peso. Y como es verbo de llevar admite<br />

todas las partículas de apaña que se hallará arriba.<br />

Wanthura, sisira. Vermellón, afeite de mujeres.<br />

Wanthurasiña. Afeitarse<br />

Wanthurakipasiña. Idem.<br />

Wanthuraña. Afeitar a otra.<br />

Wanthurakipaña. Idem.<br />

Wanthurana sulaña. Idem,<br />

Waña, phara. Seco.<br />

Wañaptaña. Neutro. Secarse<br />

Wañaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Wañakipaña. Idem.<br />

Wañat'aña. Idem.<br />

Wañaraña. Idem.<br />

Wañusuña. Idem,<br />

Wañat'xaña. Idem.<br />

Wañakakixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Wañachaña. Activo. Secar.<br />

Wañäña. Idem.<br />

Wañaptäña, &c. Idem: añadiendo a a los neutros.<br />

Wañat'ata, qharat'ata, ch'amajata jaqi. Seco,<br />

chupado.<br />

Wañarata, mat'ata jaqi. Insensible, descorazonado.<br />

Wañajaña. 3 -ji. Tener sed; úsase con transición<br />

wañijitu.<br />

Wañakataña. Idem.<br />

Waña chucha. Mes de noviembre que aún no han<br />

entrado las aguas.<br />

Wapatiña. Lana o vestido de color pardo oscuro.<br />

Waqi. Parte, porción, precio. + Aycha waqi: porción<br />

de carne. + T'ant'a waqi: porción de pan. + Tumina<br />

waqi: valor de un real.<br />

Waqiña, liwaña.<br />

Waqichaña. Dar una parte.<br />

Waqichjraña. Dar a muchos alguna parte. Repartir.<br />

Waqijraña. Idem.<br />

Waqi waqiru jaläña. Dividir en partes.<br />

Waqi. Merecimiento, mérito.<br />

Waqini. Digno, merecedor.<br />

Waqisiña. Merecer. Jaychjaña waqistawa: merecer ser<br />

ahorcado. Infin.<br />

Wakiña. Concertarse de hacer algo como es de ir a<br />

alguna parte, de beber juntos, &c.<br />

Wakisiña. Idem.<br />

Wakijäsiña. Idem.<br />

Wakiña. Acostarse a alguno, hacerse de su bando. + Y<br />

también venir al justo. Qullqiniru waki: favorece a<br />

quien le da dinero, dale sentencia en su favor. +<br />

Aka isi jurnaru waki: este vestido te viene al justo.


508 Ludovico Bertonio<br />

Wakiyaña, qallaqaña. Hacer o aderezar algo bien<br />

hecho.<br />

Wakäña. Idem. La que se convierta en -ka cuando<br />

precede a la partícula efectiva, en cualquier verbo<br />

que sea.<br />

Wakisiña. Merecer, lo mismo que waqisiña.<br />

Wakisiña vel yatisiña. Poder, cuya construcción se<br />

entenderá por los ejemplos que aquí pondremos. +<br />

Jicha sarañaja wakisiwa, masuruska janipini<br />

wakisinti: ahora puedo andar y ayer no podía. +<br />

Ponerse el infinitivo con los posesivos, -ja, -ma,<br />

-pa, -sa. según fuere la persona que puede o no<br />

puede y el verbo wakisiña o yatisiña en tercera<br />

persona, porque se concierta con el infinitivo que<br />

sirve de nominativo y siempre es tercera persona.<br />

De esto se trata más de propósito en la gramática;<br />

parte segunda, cap. 7.<br />

Wakisäña, yatisäña. Poder o efectuar algo. Saraña<br />

wakisäña jichuru, masuruska jani wakisätti: hoy<br />

puedo andar y ayer no podía. Diferenciarse del<br />

verbo pasado en la construcción. Porque aquél<br />

siempre se pone en tercera persona y éste se pone<br />

en primera, segunda y tercera, según la cosa<br />

pidiere. Y el infinitivo puede estar sin los posesivos<br />

o con ellos.<br />

Wakisiña. En terceras personas. Ser tiempo de hacer<br />

algo. + Haber obligación. + Ser lícito; Yapu<br />

qhulliña wakisiwa: es tiempo de barbechar. + Aka<br />

qullqi Pedroru churaxañama wakisiwa: tienes<br />

obligación de restituir esta plata a Pedro. + Usuri<br />

kankawimatha cuaresmansa aycha manq'añama<br />

Wakisikiwa vel wakisirikiwa: por ser enfermo<br />

puedes lícitamente o te es lícito comer carne aún en<br />

cuaresma.<br />

Wakisiña, yatisiña. Tener obligación o serme lícito.<br />

Como el verbo precedente y se pone en primera,<br />

segunda y tercera persona, según fuera la que tiene<br />

obligación o aquella a quien es lícito.<br />

Wakisiña. Merecer. Como waqisiña, que está más<br />

arriba, y no es tan ordinario como éste que aquí<br />

ponemos. Diosana arupa katurisinaki alaxpacharu<br />

maña wakijaña: guardando los mandamientos de<br />

Dios y no de otra manera merecerás ir al cielo.<br />

Wakisiña vel yatisiña. En todas las susodichas<br />

significaciones se usan con transición algunas<br />

veces. Sarañaja jani wakisituti: no puedo andar. Y<br />

así se aplicará a todas las otras.<br />

Wakhit'aña, purit'äña. Venir ai justo, acomodarse,<br />

hacerse del bando de alguno, &c. como dijimos<br />

arriba tratando del verbo wakiña, -ru.<br />

Wakit'äña, purit'äña. Ajustar. + Aderezar. + Dar en<br />

el blanco. + Concertar las voces de la música, &c.<br />

Wakini. Merecedor, digno de alguna cosa, premio o<br />

castigo. Y por ventura este es más ordinario que<br />

waqini. + Alaxpacharu maña wakinitawa: mereces<br />

ir al cielo vel mañataki.<br />

Wakiqaña vel wakit'aña. Haber abundancia o no<br />

haber falta de alguna cosa.<br />

Wakikiri anchaki. Cosa muy bien hecha, labrada con<br />

primor.<br />

Wakita vel wakitaki, puritaki. Moderadamente.<br />

Wakita manq'aña, umaña, &c. Comer, beber,<br />

moderadamente.<br />

Warawara. Estrella, y no es nombre repetido como<br />

qala qala, que significa pedregal o junta de piedras,<br />

sino que es un nombre solo. Maya warawara: una<br />

estrella.<br />

Warawaranaka. Estrellas.<br />

Warawara lliju llijuti vel p'allchax p'allehaxti.<br />

Resplandecer. + Jayphu, juykhu: parecerse poco. +<br />

Achusi, alisisi, ali, alisnaqasi: reñir las estrellas.<br />

Esto es cuando parece que sale como un cohete de<br />

una a otra. + Phäsi: parecer algún cometa.<br />

Warakuña. Espantar. Activo.<br />

Warakumukuña. Echar a uno de algún lugar,<br />

espantándole.<br />

Warakurpäña. Idem.<br />

Warakukipaña. Espantar a muchos juntos o a todos<br />

juntos.<br />

Warukusiña. Espantarse o maravillarse.<br />

Warakusäña. Poner espanto o maravilla a otros.<br />

Warampa, sipi. Plumaje de que usan en las danzas<br />

como una diadema.<br />

Warampat'asiña. Ponérsele.<br />

Waranqa. Mil.<br />

Waranqa wasa jamp'atimama. Beso las manos de<br />

vuestra merced un mil de veces.<br />

Warariña. Llorar a gritos, lo mismo que qapariña.<br />

Wararäña, qaparäña. Hacer dar gritos.<br />

Wararijachaña. Tener gana de dar gritos.<br />

Warariwäsiña. Dar muchos gritos como cuando<br />

cogen a la zorra o lobo que hurta.<br />

Wararintaña. Entrar dando gritos en alguna casa.<br />

Wararikataña. Llegarse gritando<br />

Wararimukuña. Echar a gritos.<br />

Wararistaqaña. 3 -qi. Encontrarse con alguno o<br />

salirse al encuentro dando gritos.<br />

Wararixataña. Comenzar.<br />

Wararithaltaña. Idem.<br />

Wararithaptaña. Juntarse tos que dan gritos.<br />

Wararikataña. Alzar el grito repentinamente uno o<br />

muchos.


Vocabulario de la Lengua Aymara 509<br />

Waraña. Derramar agua, trigo, arena, papas, &c.<br />

Compónese como alliña, que pusimos arriba; en<br />

este lugar pondremos algunos compuestos<br />

solamente que no son tan claros y otros comunes y<br />

ordinarios.<br />

Warakipaña, thayllikipaña. Derramar de un vaso o<br />

costal en otro.<br />

Waraqaña. 3 -qi. Derramar parte de algo y parte<br />

guardarlo.<br />

Warakiptaña. Trastornarse el vaso o costal o irse a la<br />

banda lo que está en el costal, cargando todo a una<br />

parte.<br />

Warathapiña. Derramar juntando cosas.<br />

Warasxaña. 3 -xi. Derramarse.<br />

Warasiña. Idem.<br />

Warathaltaña. Resurtir el agua, el trigo, &c.<br />

derramándole con ímpetu o por algún golpe.<br />

Wararanttaña. Hundirse el agua, trigo, &c.<br />

Waraxtaña. Dividirse esas cosas a una parte y a otra.<br />

Y también se dice de la ropa como.<br />

Waraxtaña, awllaxtaña, anaxtaña. Deshilarse o<br />

abrirse el vestido estirándole o rasgándole, &c.<br />

Waranaqtaña. Idem.<br />

Waranuqtaña. Idem. Y también estar derramada el<br />

agua por ahí, el trigo, &c.<br />

Warawaña. Derramar antes de hacer otra cosa o de<br />

paso.<br />

Warsu warantaña. Derramar y volver a echar muchas<br />

veces.<br />

Wararpäña. Echarlo por ahí.<br />

Waramukuña. Idem.<br />

Waratataña. Derramar, teniendo esas cosas.<br />

Warkha. Upuchilla.<br />

Warqhanqha, chachanqu qhacha. Mujer atrevida,<br />

libre, que más parece hombre en su hablar o<br />

proceder que mujer encogida y que acomete ella al<br />

hombre.<br />

Warkhuña, wayt'iña. Colgar. + Y ahorcar, pesar con<br />

balanzas o romana.<br />

Warkhujaña, jaychjaña. Ahorcar.<br />

Warkujasiña, jaychjasiña. Ahorcarse a sí mismo.<br />

Warkhukatasiña, jaychkatasiña. Idem.<br />

Warkutataña. Hacer poco caso de alguno por ser<br />

Juan de buen alma o por verle disimular.<br />

Warkhu. Una onza de peso.<br />

Warkhuri maña. Ir a pagar la tasa a Potosí.<br />

Wari, vicuña. Animal salvaje.<br />

Wari q'asä. Tiempo de grande hielo, que aún las<br />

vicuñas lo sienten y lloran con ser animal de la<br />

puna.<br />

Wari q'ara. Soga de nervios de vicuña.<br />

Wari qawra. Hijo de alpaca y carnero raso.<br />

Wari. Líquido no espeso: dícese de mazamorras y<br />

cosas así.<br />

Wari wari. Muy liquido.<br />

Wari wari jaqi. Delgado o de pocas fuerzas.<br />

Wariptaña. Ablandarse haciéndose más líquido.<br />

Warichaña. Ablandar.<br />

Warira, q'uchallu, saxawalla, thantawalla:<br />

Andrajoso roto.<br />

Wariraptaña. Romperse.<br />

Wariraxaña. Idem.<br />

Warirataña. Idem.<br />

Wariramukuña. Idem.<br />

Warirakiptaña. Idem.<br />

Warirawaña. Idem.<br />

Warirawataña. Idem. Y todos también significan<br />

empobrecerse.<br />

Warira. Flecos de los frontales de las camisetas, &c.<br />

Warira luraña, waqäña. Hacerle.<br />

Warkhi, tayru. De mediana edad mozo o moza por<br />

casar y había de estarlo ya.<br />

Warkhiri. Idem.<br />

Warkhiptaña. Entrar ya en mediana edad mozo o<br />

moza que ya pierde hijos. + Compónese también<br />

con -xa, -ta, &c.<br />

Warrtaña. Hacer ruido la piedra tirada con gran<br />

ímpetu o con honda y también otras cosas que<br />

hacen semejante ruido.<br />

Warsuña. Sacar el palo de la urdiembre para<br />

comenzar a tejer.<br />

Waru, tallami, jawch'a uri. Cruel.<br />

Waruxaña. 3 -xi. Y con las demás partículas, -pta,<br />

-kipta, &c. volverse cruel<br />

Waru. Alto u hondo pospuesto a jaya. Idem: jukha,<br />

jaya waru: muy hondo o muy alto; jukha waru: tan<br />

alto o tan hondo, señalándolo. + Jayüru y jukhuru.<br />

Idem. Jaya waruchaña: hacer alta una pared, un<br />

pozo, &c. Qayqa waru vel qayküru ¿Cuán hondo?.<br />

+ Dicen también jaya waru qawra, jaqi, &c.<br />

Muchos carneros muchos hombres, &c.<br />

Waruru vel wararu, q'uchu. Canción o cantar de<br />

indios.<br />

Waruruña. Cantar así.<br />

Warurumukuña. Gastar mucho tiempo en cantar y<br />

decir canciones.<br />

Warurunuqaña. Idem.<br />

Waruruntaña. Entrar cantando.<br />

Warururpäña. Despedir al que se va saliendo,<br />

cantando con él.<br />

Waruruthaptaña. Encontrarse cantando los que van y<br />

vienen.


510 Ludovico Bertonio<br />

Warpuña. Cercar o atar tres o cuatro o más carneros<br />

por el cuello para que no se huyan.<br />

Warpunuqaña. Cercarlos así para que se estén<br />

echados.<br />

Warpuntaña. Meterlos atados así.<br />

Wasa, mit'a, kuti, chuta, wachuta. Vez o veces.<br />

Maya, paya, kimsa wasa: una, dos, tres veces, &c.<br />

Wasa. Uno que no ha conocido mujer siendo ya<br />

hombre de días.<br />

Wasa kunani. Soltero o viudo que no tiene mujer, que<br />

cuide de las cosas domésticas.<br />

Wasara. Casa o pueblo o lugar sin ánima viviente.<br />

Tantata, ch'intata. Idem.<br />

Wasaraqakixaña, tantataqakixaña,<br />

ch'intataqakixaña. 3 -xi. Despoblarse alguna casa,<br />

pueblo o tierra.<br />

Wasita, niyaraki. Otra vez.<br />

Wasitaraki. Idem.<br />

Wasinchaña. Hacer otra vez, repetir de nuevo lo<br />

hecho.<br />

Wasiruña, urquraña. Librar o salvar alguna persona<br />

o cosa con su trabajo o padecer por conservarla:<br />

Jesucristo Tatsa, crusana jiwawipampi wasirustu:<br />

nos ha salvado con su muerte de cruz.<br />

Wasuña, pasuña, wanuña vel jamaña. Dejar pasar o<br />

perder la buena ocasión de gozar de alguna cosa o<br />

perderla por su descuido o imprudencia.<br />

Infiernunkirinaka alaxpacharu kusisiña, wasuña<br />

sasin phut'isini llakisini, jachani: los condenados<br />

estarán tristes y llorarán por haber dejado pasar la<br />

comodidad o buena ocasión de ir al cielo.<br />

Wasuwaña. Ser causa de que uno deje o pierda la<br />

buena ocasión. Wat'a. Isla.<br />

Wat'axaña. 3 -xi. Hacerse isla.<br />

Wat'aptaña. &c. Idem.<br />

Wat'aña. Estar echado y tender las piernas.<br />

Wat'aqaña. 3 -qi. Desviar las piernas el que está<br />

echado.<br />

Wat'awäsiña, thaylliwäsiña. Menearse mucho el que<br />

está echado con todo el cuerpo o solamente las<br />

piernas.<br />

Wat'asiña. Llegarse dos así, para calentarse.<br />

Wat'ajasiña. Tener algo debajo de las piernas, como<br />

para que no se lo saquen.<br />

Wat'axataña. Atravesar las piernas los que están<br />

echados.<br />

Wat'akipaña. Pasar por encima del que está echado o<br />

atravesarle con sus piernas.<br />

Wat'axkiptaña. Volverse al contrario el que está<br />

echado.<br />

Wat'arasiña. Desviar de sí las frezadas o sábanas con<br />

los pies o dando vueltas.<br />

Wat'amukuña. Echar perneando.<br />

Wat'ax wat'axtaña. Dar vuelcos o menearse la<br />

criatura en el vientre, &c.<br />

Wat'anaqaña. Extender las piernas acá y allá el que<br />

está echado.<br />

Wat'aniña. Llegar las piernas el que está echado hacia<br />

nosotros.<br />

Wat'aranaña. Echarse o llegarse cabe alguno con los<br />

pies estando echados.<br />

Wat'arpäña. Echar de sí con los pies las frezadas o<br />

persona con quien dormía.<br />

Wat'ataña. Llegar con el pie a alguno queriendo o por<br />

descuido.<br />

Wat'athunsuña. Sacar el pie o salirse por descuido. +<br />

Y también salirse de su curso el agua cuando es<br />

atajada, &c.<br />

Wat'athaptaña. Juntar los pies unos con otros estando<br />

echados.<br />

Wat'antaña. Meter el pie debajo de las frezadas.<br />

Wat'usuña. Sacarlos.<br />

Wat'athapiña, ñujñuthapiña. Encogerlos.<br />

Wat'utaña. Levantarlos.<br />

Wat'anuqaña. Bajarlos.<br />

Wat'akipa, wat'aruruña. Menearlos a un cabo y a<br />

otro.<br />

Wat'awi. El lugar de la cama hacia los pies. )(<br />

Ch'imkawi: hacia la cabecera.<br />

Wat'a unaña. Estar inquieto, congojado, perplejo.<br />

Wat'a unäña. Ser causa de que otro lo esté.<br />

Wata. Idem: qullaka. Hermana mayor.<br />

Wata uta. Cárcel.<br />

Wata utakamana. Carcelero.<br />

Wata utaru chinuqaña. 3 -qi. Echar en la cárcel,<br />

prender.<br />

Wata utaru chinuxasiña. Tener preso mucho tiempo<br />

a alguno.<br />

Wata utaru chinuntaña. Encarcelar.<br />

Watanawi. Albañal donde se recoge toda la<br />

inmundicia.<br />

Watanawi uma. Agua muy sucia.<br />

Wathaña, thap'aña. Remendar la ropa entremetiendo<br />

hilos.<br />

Wathat'aña. Remendar de presto.<br />

Wathantaña. Remendar así.<br />

Watiqaña. 3 -qi. Tentar o probar a alguno para ver lo<br />

que hará o dirá.<br />

Watiqa aru. Palabras dobles para probar a uno.<br />

Watiqa aruni. Tentador así.<br />

Watiqiri. Tentador como quiera.<br />

Watiqa isi. Tornasol, seda que vuelta de una manera


Vocabulario de la Lengua Aymara 511<br />

parece de un color y de otra manera de otro color.<br />

Watiqaña. La tentación.<br />

Wati, yanqha. Cosa mala.<br />

Wati jaqi. Mal hombre.<br />

Wati samka. Sueño malo.<br />

Wati. Pospuesto a la negación. Atrevido,<br />

desvergonzado: jani wati.<br />

Watina ulla, samkana ulla. Infinidad de cosas.<br />

Watiwa samkaña. Decir que tuvo mal sueño.<br />

Watina jaqi, jach'a chuyma, tuji. Desobediente.<br />

Watinachaña. Molestar a alguno, hurgar, &c.<br />

Ch'axmiña, yächaña. Idem.<br />

Watitaki jaqi. Desvergonzado, atrevido, que no teme<br />

del que dirán.<br />

Watunqäña. 3 -qi. Molestar, tentar.<br />

Wawqi, q'uchumasi. Amigo.<br />

Wawqichasiña. Tomarse por amigos.<br />

Wawqi, q'uma. Pobre. Es vocablo tomado de la<br />

Quichua y acá poco usado.<br />

Wawsa. Capado, castrado.<br />

Wawusachaña. Capar.<br />

Wawsa, q'iwsa, ipa. Uno que vive, viste, habla y<br />

trabaja como mujer, y es paciente en el pecado<br />

nefando, al modo que antiguamente solía haber<br />

muchos en esta tierra.<br />

Wawsa saranaqaña. 3 -qi. Vivir como uno da éstos.<br />

Way. Válgame Dios. Interjección de uno que se<br />

asombra.<br />

Way saña. Decir que se asombró, tuvo miedo, &c.<br />

Waycha. Orégano o poleo de esta tierra, hierba<br />

medicinal.<br />

Waycha qillaya, qimara, paylla qisu. Perezoso.<br />

Waywa. Remolino de aire con polvo no muy recio.<br />

Waywaña. Andar a prisa.<br />

Waywaña. Hacer o haber remolino.<br />

Waywa jali. Idem.<br />

Waywaña. Mermar secándose o irse en polvo. + Y<br />

también pararse flaco y desmedrado.<br />

Wayka vel chhulu. Razón o causa para entremeterse<br />

en algo. ¿Kuna waykama, kuna chhuluma akaru<br />

jalantaña? ¿Qué derecho o razón tiene para<br />

entremeterse acá o qué parentesco?<br />

Waykaja, chhuluja jukapiniwa. Derecho y causa<br />

tengo para entremeterme. Por ventura dicen ésto,<br />

porque como dijimos, chhulu, significa: perro<br />

mestizo y así querrá decir siquiera por vía de<br />

bastardía tengo porque entremeterme.<br />

Waykani chhuluni. Él que tiene causa para<br />

entremeterse. Jumampi waykanisina akaru<br />

jalantaña: por lo que tratamos los dos o por lo que<br />

sé de tu boca me entremeto.<br />

Waykaña. 3 -ki. Idem: jark'aña. Apañar, arrebatar de<br />

las manos o del suelo, &c.<br />

Waykaraqaña. Arrebatar sin voluntad del dueño.<br />

Waykaqaña. 3 -qi Apañar.<br />

Waykawäsiña. Andar a la rebatiña muchos.<br />

Waykawaña. Arrebatar de paso.<br />

Waykasiña. Arrebatarse unos a otros como riñiendo<br />

sobre ello.<br />

Waykäsiña. Dejarse arrebatar algo.<br />

Waykasäña. Echar a la rebatiña o dejar apañar.<br />

Waykajäña. Ayudar a la rebatiña, haciendo lo que<br />

otros.<br />

Waykajraña. Arrebatando llevar a diversas partes,<br />

cada uno donde se le antoja.<br />

Waykaxataña. Comenzar la rebatiña uno o muchos o<br />

comenzar a asir de alguno.<br />

Waykanuqaña. Arrebatar muchos, cada cual su parte.<br />

Waykaraña. Arrebatar todo lo que puede abarcar.<br />

Waykarachaña. Entender de ordinario en apañar.<br />

Waykarukiptaña. Estar embebecido sólo en apañar.<br />

Waykusuña. Arrebatar y sacar.<br />

Waykawaxaña. 3 -xi. Apañar de presto.<br />

Waykutaña. Idem.<br />

Waykuña. Teñir lana hilada o por hilar o los mismos<br />

paños.<br />

Waykuri. Tintorero o tintorera.<br />

Waykuntaña. Meter a cocer.<br />

Waykuyaña. Hacer o mandar a cocer.<br />

Waykuch'ukiña. Teñir mal como por cumplimiento,<br />

no de gana.<br />

Waykujasiña. Teñir demasiado tiempo alguna cosa.<br />

Waykuskipaña. Idem.<br />

Waykujäña. Ayudar a teñir o teñir de la misma<br />

manera que otro hace.<br />

Waykuxataña. Comenzar a teñir.<br />

Waykumukuña. Cocer o teñir aparte.<br />

Waykunaqaña. 3 -qi. Ocuparse en teñir muchas ollas<br />

y mirarlas, &c.<br />

Waykukipaña. Pasar de una olla o caldera lo que se<br />

tiñe.<br />

Waykukipa waykururuña. Pasarlo así muchas veces.<br />

Waykukipaña. Darse prisa para acabar.<br />

Waykuraña. Idem.<br />

Waykukiptaña. Mudar algo el color de la ropa. + Y<br />

también la persona, el buen color de antes.<br />

Waykurpäña. Teñir todas las lanas y calderas que<br />

hubiere y darse prisa para ello.<br />

Waykurapiña. Teñir para otro.<br />

Waykusiña. Teñir para sí.<br />

Waykuyasiña. Hacerse teñir algo o mandarlo.<br />

Waykusuña. Acabarlo de teñir todo concluyendo con


512 Ludovico Bertonio<br />

ello.<br />

Waykut'aña. Teñir de presto.<br />

Waykuthapiña. Juntar muchas lanas y teñirlas.<br />

Waykuña. Cocer cualquiera cosa para comer, aunque<br />

los Lupacas usan poco de éste verbo en esta<br />

significación.<br />

Wayku. Una cocida de algo o el tiempo que se tarda<br />

en cocer.<br />

Wayku. Pospuesto a luk'i: una hora, porque las papas<br />

llamadas luk'i, tardan una hora para cocerse.<br />

Wayk'a. Ají, cuyas especies se hallarán en la primera<br />

parte en el vocablo ají.<br />

Wayk'a jallpaña. Comer algo con salsa de ají.<br />

Wayk'a jullq'isiña. Comer hígado crudo con salsa de<br />

ají.<br />

Wayk'ana chuymaru phusasiña. Hinchar con soplo<br />

los bofes del camero y echándole dentro ají,<br />

comerle crudo.<br />

Wayk'a ch'äjata lakhani. Uno que tiene los labios<br />

colorados como ají.<br />

Wayk'a aruji. Escocer la boca el ají es comiéndole. +<br />

Ch'isiyi: escocer echándole en los ojos o llagas.<br />

Wayk'a maya, paya luk'i. Uno dos ajis o bolsillas de<br />

él.<br />

Wayk'ana quyaña. Hacer estornudar a alguno con<br />

humo de ají o metiéndolo en las narices.<br />

Wayk'aya jakhu. Harina muy blanca de quinua,<br />

primero remojada y después tostada y molida.<br />

Waylla. Ichu largo y blando, con que cubren las casas.<br />

Waylla uta. Casa cubierta así.<br />

Wayllana utachaña. Cubrirla.<br />

Waylluña. Amar tiernamente.<br />

Wayllusiña. Amarse tiernamente.<br />

Waylluniña. Llegarse con amor a alguna persona de<br />

quien espera ser favorecido o ayudado en cosas<br />

temporales o de su alma.<br />

Wayllunisma. Vengo a verte por el amor que te tengo<br />

y esperanza de ser favorecido.<br />

Waylluña vel waylluntaña. Descolgar a uno con una<br />

soga.<br />

Waylluqaña. Idem.<br />

Waylluqasiña. Descolgarse.<br />

Wayllusuña. Subir a otro así.<br />

Wayllususiña. Subir así como para cubrir la casa o<br />

tejas, adobes, &c.<br />

Wayllusiña, ch'ijusiña. Columpiar los muchachos,<br />

atándose y colgándose de una soga. Ñaq'utatha<br />

waylluthapiña: coger a uno del cabello, como<br />

cuando riñen.<br />

Wayna. Mozo. Y dícese también de todos los<br />

animales.<br />

Waynaptaña. Hacerse joven.<br />

Waynakiptaña. Idem.<br />

Waynakiptxaña. Remozarse.<br />

Waynacha. Taleguilla.<br />

Waynaña, khuyaña. Dar algo apiadándose.<br />

Waynasiña, khuyasiña. Enternecerse por ver afligido<br />

a otro y cuando se va de casa o pueblo. Jumatha<br />

waynastha vel waynasisma: mucho he sentido tu<br />

ausencia o pena me ha dado.<br />

Waynasiwi. Sentimiento, ternura.<br />

Waynaskaña. Enternecerse mucho por ausencia de<br />

alguno o por palabras que oyó, &c.<br />

Waynaskaña sermunaña. Predicar cosas que<br />

enternecen.<br />

Waynaskaña aruna jaqhuntaña, qhajantaña. Decir<br />

palabras sentidas que escuecen.<br />

Waynaskaña mutuyaña. Castigar, de suerte que se<br />

acuerde.<br />

Wayñu. Amigo, compañero, familiar y conviene a<br />

hombres y mujeres que se tratan familiarmente.<br />

Wayñu. Danza, baile o sarao.<br />

Wayñusiña. Idem.<br />

Wayñusiña. Bailar dos en medio de una rueda de<br />

mujeres solas o solos hombres.<br />

Wayñuqaña. 3 -qi. Sacar a bailar y la persona que<br />

saca a otra hace después algún presente a la<br />

compañera o compañero.<br />

Wayñuqasiña. Sacarse uno a otro.<br />

Wayñuntasiña. Idem.<br />

Wayñunaqasiña. Andar así danzando en medio de la<br />

rueda.<br />

Wayñuranttaña. Entrar así a danzar en medio de la<br />

rueda.<br />

Wayranqaysa. Flor amarilla que nace en lugares<br />

húmedos, ciénagas, &c.<br />

Wayra. El viento que corre de ordinario.<br />

Wayraña. Correr aire.<br />

Wayräña. Fundir metal con el aire.<br />

Wayra. Instrumento de barro con muchos agujeros<br />

para fundir.<br />

Wayra jaqhuña. Tomar cuatro a uno en el aire,<br />

dándole vueltas como a un rodezno.<br />

Wayruru. Cosa muy hermosa.<br />

Wayruru chacha vel marmi, yäpu, &c. Varón o<br />

mujer, chácara hermosa, &c.<br />

Wayruruwa tasaja. Mi tasa está pagada sin que se<br />

deba un grano.<br />

Wayruru q'iru. Una viga derecha y bien labrada.<br />

Wayrusiña vel llamp'u qhunata. Harina de quinua o<br />

maíz, bien molida.<br />

Wayrusiña, piskasiña. Jugar con unas piedrecillas


Vocabulario de la Lengua Aymara 513<br />

adelantándolas en sus hoyitos, según los puntos, de<br />

una manera de dado grande en unos de estos juegos<br />

van adelantando las piedras alderredor o en círculo,<br />

en otros dándole vuelta como río, &c.<br />

Wayt'iña. Colgar alguna cosa.<br />

Wayt'ikataña. Colgar como de un clavo que está en la<br />

pared hasta que se arrima a ella o al tejado, &c.<br />

Wayt'isiña. Colgarse al cuello algo. + Ahorcarse o<br />

colgarse a sí propio.<br />

Wayt'usuña. Subir algo con soga.<br />

Wayt'iqtaña. Neutro. Estar colgada una soga, &c.<br />

Wayt'iwaqtaña. Idem.<br />

Wayt'inaqtaña. Menearse las cosas colgadas en el<br />

aire.<br />

Wayt'ikipaña. Descolgar a la parte contraria.<br />

Wayt'ijasiña. Estar colgado mucho tiempo.<br />

Wayt'iranaña. Colgar algunas cosas a lo largo de la<br />

pared.<br />

Wayt'iranttaña. Bajar hasta el suelo las cosas que<br />

estaban colgando.<br />

Wayt'irpäña. Dar algo colgándolo de la soga para que<br />

lo suba.<br />

Wayt'intaña. Descolgar, abajando con soga.<br />

Wayt'usuña. Subir con soga.<br />

Wayt'iskaña. Estar colgando.<br />

Wayt'it'aña. Colgar por un poco.<br />

Wayt'ithapiña. Colgar juntamente muchas cosas.<br />

Wayt'ithusnuña. Salir arriba el cabo de una soga,<br />

sincha, &c.<br />

Wayt'inuqaña. 3 -qi. Colgar muchas cosas o ahorcar<br />

a muchos.<br />

Wayta. Plumaje, flor y cualquiera cosa que se pone en<br />

lugar de penacho.<br />

Waytankalla. Amigo de plumajes así.<br />

Waytat'aña. Ponérsele.<br />

Waytat'asiña. Idem.<br />

Waytat'äña. Ponerle a otro.<br />

Waytachasiña. Hacerse un plumaje.<br />

Waykhi, jamqu. Malo, imperfecto.<br />

Wayki jaqi. Mestizo, ni bien español, ni bien indio. +<br />

Y también uno que no es grande ni chico. + Y uno<br />

que no procede como otros del pueblo, sino como<br />

advenedizo, sin reconocer cacique, ni acudir a las<br />

obligaciones que otros.<br />

Waykhich'ä. Legítimo o bastardo. + Y también uno<br />

que siendo de una nación o pueblo dice que es de<br />

otro o el que niega a sus padres, lo mismo que jatha<br />

pantasä.<br />

Waykhi aru. Razón que no ata ni desata, ininteligible<br />

o que se contradice.<br />

Waykhi arusiña. Hablar así.<br />

Waykhi aru. Vocablo impropio o no usado en aquella<br />

nación, enaquela significación.<br />

Waykhi yapu. Chácara mala o por ser mala tierra o<br />

por estar en parte donde fácilmente entran carneros<br />

a destruirla.<br />

Wayucha vel wayuchu. Cabello trenzado de las<br />

mujeres.<br />

Wayuchani saranaqaña. Andar con el cabello<br />

trenzado.<br />

Wayuchachasiña. Trenzarse así.<br />

Wayuña. Llevar colgando de la mano, como una<br />

linterna, &c. Compónese como el verbo apaña con<br />

-ni, -nra, -su, -ra, -ka, -rapi, &c. Aquí bastará<br />

poner algunos compuestos solamente, que quizá no<br />

se atinarían tan presto con ellos.<br />

Wayuwaqtaña. Estar colgando, como la fruta del<br />

árbol o una piedra de la pared o un ahorcado o el<br />

vestido de una soga, &c.<br />

Wayuqtaña. Idem.<br />

Wayunaqaña. Llevar a uno de acá para allá.<br />

Wayunaqasiña. Forcejear uno contra otro.<br />

Wayunaqtaña. Estar por ahí como olvidada sin dueño<br />

una caja o un costal lleno de algo y cosas así.<br />

Wayunuqtaña. Caerse lo que estaba colgando.<br />

Wayukiptaña. Estar ladeada la carga y otras cosas así.<br />

Wayuranttaña. Caerse las cosas que cuelgan o no<br />

poderse subir por el mucho peso.<br />

Wayut'aña. Estirar una soga, una pieza de lienzo, &c.<br />

+ Y también tirar de uno no dejándole ir.<br />

Wayutaña. Levantar tirando del brazo o soga con que<br />

está atado.<br />

Wayuthapiña. Juntar cosas, tirando de ellas, como<br />

cargas, carneros, hombres, &c. O asir a uno de la<br />

mano o vestido.<br />

Wayutataña. Desenvolver o tender lo que estaba<br />

arrollado.<br />

Wayuña, wayunuqaña. 3 -qi. Levantar y tomar a<br />

poner, como una cosa que uno prueba a llevarla y<br />

no puede, &c.<br />

Wayutasiña, q'iwisiña. Luchar o forcejear con<br />

alguno.<br />

Wayuqaña. 3 -qi. Tirar de uno, apartándole de sus<br />

compañeros o descolgar algo.<br />

Wayu. Nombre. Un racimo de uvas, plátanos y cosas<br />

semejantes.<br />

Wayuk'ichiqaña vel wayuqaña. Coger un racimo.<br />

Wayuqtawi. Pezón del racimo o de cualquiera fruta.<br />

Wayu t'aqi. Trabajo o flexión.<br />

Wayuja atamamama. Contarte he mis trabajos.<br />

Wayuwayu. Limeta, redoma y también cantarillo con<br />

un asa.


514 Ludovico Bertonio<br />

Wayuña. Idem.<br />

Wikajaña, ch'äjaña. 3 -ji. Idem. Más propios.<br />

Wikanuqaña. Rasgar o partir con las manos en<br />

muchos pedazos.<br />

Wikaxtaña. Rasgarse de suyo la ropa o abrirse de<br />

suyo las carnes, por el frío o por otra ocasión.<br />

Wikanuqtaña. Idem: kayu wikanuqtitu vel<br />

k'ank'allitu. Abierto se me ha el pie.<br />

Wikantasña, ch'äntasña. Peinarse el cabello<br />

enmarañado y echar en la olla partiendo algo para<br />

darle sabor.<br />

Wikantaña vel jaqhutaña. Tirar con algo a otro.<br />

Wikatataña. Romper haciendo grande abertura en la<br />

carne o paños o maderos.<br />

Wikach'ukiña. Tirar muchos de uno a todas partes.<br />

Wiku. Nombre. Un jeme.<br />

Wikuña. Medir algo a jemes.<br />

Wikut'aña. Señalar con el dedo hacia alguna parte o<br />

hacer señas a otro llamándole. + Ñaq'utatha, isitha<br />

wikutama: tírale del cabello o ropa.<br />

Wikusña, t'aqisña, urisña mutuña. Padecer trabajos<br />

de cualquiera suerte.<br />

Wichiña. Escarbar la gallina el muladar u otras cosas,<br />

como suele con los pies.<br />

Wichijraña. Esparcir, escarbando a diversas partes.<br />

Wichitataña vel willitataña. Esparcir lo amontonado.<br />

Wichij wichijnaqtaña. Andar vagabundo de una parte<br />

a otra,<br />

Wichi wichi. Una piedra atada a un cordel para tirar al<br />

modo de liwi.<br />

Wichi. La bola menor del liwi por donde le tienen o<br />

toman para tirar con él.<br />

Wich'i. Una ollita boqui ancha, donde echan la quinua<br />

o maíz mascado para la chicha.<br />

Wich'inka. La cola de los animales y por metáfora se<br />

dice de los clavos. + Clavo wich'inka. + Qullu<br />

wich'inka. + Phitu wich'inka, &c. + Warawara<br />

wich'inka: la exhalación que parece correr de una<br />

estrella a otra.<br />

Wich'inkanaqaña. 3 -qi. Seguir siempre a uno, como<br />

el criado a su amo o el que quiere demasiado a<br />

alguna persona.<br />

Wich'u. La canilla de la pierna hasta el pie y del codo<br />

hasta la mano.<br />

Wich'uña. Apretar bien los hilos de la trama cuando<br />

tejen las indias.<br />

Wich'ut'aña. Idem. Más ordinario.<br />

Wich'uña. El instrumento con que esto hacen, que es<br />

un hueso de la pierna del carnero.<br />

Wichukata. Una vara del telar que suelen meterla por<br />

entre el urdimbre para apretar mejor los hilos de la<br />

trama.<br />

Wich'uña. Tener cámaras. Wila wich'uña: tener<br />

cámaras de sangre.<br />

Wich'u usuña. Idem.<br />

Wich'uña. Uno que de ordinario tiene cámaras; y<br />

también es apodo que dicen contra alguno aunque<br />

no tenga esa enfermedad, especialmente si anda<br />

flaco y amarillo.<br />

Wijira. Las babas de los carneros o caballos o de los<br />

hombres y niños, lo mismo que thallña.<br />

Wijira vel thallña liwisña. Echar las babas.<br />

Wijutaña vel jasutaña. Correr con mucha lijereza.<br />

Wijutäña, jaqhurpäña. Arrojar algo como quién hace<br />

volar libros, vestidos, &c.<br />

Wijutarpäña. Idem.<br />

Wijukiptaña, tinkikiptaña. Caer saltando alguna<br />

pared o cosa semejante.<br />

Wijutusnuña, tinkiña. Caer de presto, dar una caída<br />

así. + Y subir con ligereza la flecha o pájaro, &c.<br />

Wijutusnuwaña. Arrojar, echar a volar las cosas. Ut<br />

Supra.<br />

Wijutusnuwaxaña. 3 -xi. Salir de presto, como uno<br />

que está enojado.<br />

Wijutusnuña. Con algo diferente pronunciación y con<br />

i, en primera sílaba; subir arriba con ligereza el<br />

agua de alguna fuente.<br />

Wila. La sangre.<br />

Wila masi. Consanguíneo, pariente de una misma<br />

sangre.<br />

Wila uma jaqi. Cruel que por su fiereza gusta de riñas<br />

y de maltratar a otros.<br />

Wilana jaywkata. Ensangrentado<br />

Wila jurma vel khakhani. Bravo, cruel. Ut Supra.<br />

Wila vel uma wawa. Niño tierno, delicado.<br />

Wila ch'umpi t'awra. Lana que tira algo a colorada.<br />

Wila panti. Color como sangre. + Kanqulla: es<br />

encarnado.<br />

Wila patarana. Uno que está todo ensangrentado,<br />

hecho una plasta de sangre.<br />

Wila pataranachaña. Poner a uno todo<br />

ensangrentado.<br />

Wila ch'ali. Plasta de sangre, cuando está helada.<br />

Wila aqharapi. Un campo lleno de flores coloradas.<br />

Janq'u aqharapi: de flores blancas.<br />

Wila tutuka, janq'u tutuka sari vel ay vel iy. Correr<br />

todos los torbellinos de vientos a sus tiempos.<br />

Wila parka. Sangre cocida.<br />

Wila juchhu. Mazamorra hecha con sangre.<br />

Wila juchha. Cosa colorada como sangre. + Taripaña<br />

pachana phaxsi wila juch'ukxani. "Luna<br />

convertetur in sanguinem".


Vocabulario de la Lengua Aymara 515<br />

Wilaxtara. Ensangrentado de pies a cabeza, todo.<br />

Wilaqaña. 3 -qi. Sangrar al carnero para cocer su<br />

sangre.<br />

Wilachaña. Ensangrentar a alguno.<br />

Wilaptaña. Pararse sangriento como el que se<br />

encoleriza o por otra ocasión.<br />

Wilachasña. Arar un pedazo de tierra en medio de<br />

otra que no está labrada.<br />

Wilachasiniña. Ir a arar así las mujeres.<br />

Wila waraña. Sacar sangre con algún golpe.<br />

Willka. El Sol como antiguamente decían y ahora<br />

dicen inti.<br />

Willkakuti. El solsticio cuando comienza a desviarse<br />

del trópico de Capricornio a Cáncer. 35<br />

Willka. Adoratorio dedicado al Sol u otros ídolos.<br />

Willkanuta. Adoratorio muy célebre entre Sicuana y<br />

Chungara. Significa casa del Sol, según los indios<br />

bárbaros.<br />

Willka. Es también una cosa medicinal o cosa que se<br />

daba a beber como purga, para dormir y en<br />

durmiendo dice que acudía el ladrón que había<br />

llevado la hacienda del que tomó la purga y<br />

cobraba su hacienda. Era embuste de hechiceros.<br />

Willkaña. Tomar esta purga que se hacia de muchas<br />

cosas.<br />

Willkaparu. Maíz de que suelen hacer chicha muy<br />

fuerte.<br />

Williña vel waraña. Derramar arena, trigo y cosas<br />

semejantes que no son licores.<br />

Williqaña. Derramar echar de alto a bajo esas cosas.<br />

Williqaniña. Idem: de arriba hacia nosotros.<br />

Willikataña. Echar esas cosas arrimándolas a la<br />

pared.<br />

Williwaqtaña. Caerse o apartarse del montón.<br />

Willixaña. Volver a echar.<br />

Willixataña. Echar sobre algo como sal, azúcar y<br />

otras cosas.<br />

Willijraña. Echar a diversas partes.<br />

Willixtaña. Derramarse como cuando llevan<br />

demasiado.<br />

Willitusnuña. Derramarse como cuando sale de costal<br />

roto.<br />

Willimukuña. Echar por ahí.<br />

Willinaqaña. Derramar a todas partes.<br />

Willinaqtaña. Estarse así esas cosas derramadas sin<br />

que nadie cuide de ellas.<br />

Williniña. Ir a derramar.<br />

Willinuqaña. Echar en el suelo o sobre algo.<br />

Willinuqtaña. Derramarse de alto a bajo y juntarse.<br />

35 En el texto original, Ludovico escribió "cancro", que es<br />

italiano para "Cáncer".<br />

Willintaña. Echar dentro.<br />

Willikipaña. Echar a la otra parte de la pared o<br />

ventana y también dar a muchos con esas cosas<br />

como con afrecho o ceniza cuando juegan.<br />

Willikipa, williruruña. Echar muchas veces a<br />

muchos.<br />

Willikiptaña. Neutro. Estar mucha gente esparcida en<br />

alguna parte como en tiempo de chácaras y cosas<br />

semejantes.<br />

Willikiptaniña. Volverse grande multitud de gente al<br />

pueblo.<br />

Williraña. Echar un poco de algo.<br />

Williraqaña. 3 -qi. Derramar lo ajeno con disgusto<br />

del dueño.<br />

Willirachaña. Derramar, echar por todo un día o<br />

mucho tiempo, sin provecho, como perdiendo<br />

tiempo.<br />

Williranaña. Dar un poco de maíz o cosas<br />

semejantes; o derramar como al pie de la pared a lo<br />

largo.<br />

Williranttaña. Hundirse esas cosas menudas.<br />

Willirpäña, jaqhurpäña. Echar, derramar como<br />

quien echa a mal.<br />

Willisña. Esparcirse esas cosas y también hombres a<br />

diversas partes.<br />

Willisña. Darse con afrecho, &c. "Ad invicem".<br />

Willistaqaña. 3 -qi. Echar de lejos contra algunos.<br />

Willusu willintaña. Sacar y meter esas cosas.<br />

Willit'aña. Derramar contra alguno de cerca y<br />

también arrojar de presto.<br />

Willithapiña. Juntar esas cosas derramadas.<br />

Willithapi williruña. Juntar de todas partes.<br />

Willithaltaña. Salir del montón algunas cosas.<br />

Willitataña. Tenderlas.<br />

Willitatxaña. Idem.<br />

Willutaña. Derramar por descuido lo que antes estaba<br />

recogido.<br />

Willuta willinuqaña. 3 -qi. Echar hacia arriba muchas<br />

veces esas cosas.<br />

Willij willirtaña. Amanecer, descubrirse los llanos y<br />

cerros de la tierra cuando sale el alba.<br />

Willu. Una fruta que llaman jikima por otro nombre y<br />

nace debajo de la tierra como nabo redondo.<br />

Willu khama. Jikima seca.<br />

Willu. La caña de cierto maíz amarillo, dulce para<br />

comer, por otro nombre silla.<br />

Willk'i. Nombre. Mella o mellado o desmoronado.<br />

Lakha willk'i: falto de algunos dientes.<br />

Willk'iptaña. Mellarse.<br />

Willk'ijaña vel willk'intaña. Activos. Mellar.<br />

Willullu vel wajcha. Pobre.


516 Ludovico Bertonio<br />

Winkullaña vel yaphiña. Atar el carnero de los<br />

muslos a la grupera para que se levante.<br />

Winkullajaña. Idem. Más propio.<br />

Wincha. Una trenza bien labrada que usan ponerse en<br />

la cabeza las mujeres incas o chinchayos para<br />

apretar el cabello.<br />

Winchat'asña. Ponerla.<br />

Wincht'aña. Ponerla a otra.<br />

Winkuña. Estar echado de lado como el perezoso.<br />

Winkukaña, winkuskaña, jikaskaña. Estar echado<br />

así.<br />

Winkunuqaña. 3 -qi. Estarse así echado en el suelo.<br />

Winkuxataña. Echarse así de lado sobre algo.<br />

Winkusña, t'aqhisña. Padecer.<br />

Winkuskalla, jikhalla, anullawili. Perezoso.<br />

Wini. Una piedra pesada y dura con que labran otras.<br />

Wini. Un palo duro y negro de los yungas con que hoy<br />

esgrimen o juegan; y antiguamente peleaban los<br />

indios.<br />

Winu. Idem.<br />

Wintu. Calcañar. Kayu wintu.<br />

Wiñaya. Siempre.<br />

Wiñayana wiñayapa. "Saecula saeculorum".<br />

Wiñaya. Pospuesto a nombres propios, significa de<br />

una misma edad. Nä, juma, pedro wiñayawa<br />

Martín: Martín es de mi edad, tu edad, de edad de<br />

Pedro.<br />

Wiñaya saykipä. Eterno.<br />

Wiñaya wayna. Una mata o árbol siempre verde que<br />

ni aun se seca después de cortado.<br />

Wiña. Pospuesto a chika, significa media noche en lo<br />

más oscuro de ella, cuando no nace luna ni se<br />

parece nada.<br />

Wiru. Pospuesto a caña, significa caña dulce de que<br />

hacen el azúcar.<br />

Wira vel wä wä. El suelo o cualquiera cosa que va<br />

cuesta abajo.<br />

Wirachaña, wä wächaña. Hacer que el suelo tenga<br />

corriente o esté más alto de una parte que de otra.<br />

Wiri, yara, uwana. La punta de madera muy dura que<br />

echan al arado.<br />

Wirina yaphit'aña. Echar esa punta al arado.<br />

Wirki. Lebrillo para lavar algo.<br />

Wisa. El niño que primero nace cuando salen dos de<br />

un mismo parto; al segundo qaxa.<br />

Wisa. Preposición sin. Sombrero wisa saraña: fuese<br />

sin sombrero.<br />

Wiska. Soga de lana.<br />

Wiskalla. Soga de lana, no trenzada sino solamente<br />

torcida.<br />

Wiskalla. Cosa larguilla como una piedra, &c.<br />

Wiskalla achuta. Dar fruta prolongadilla.<br />

Wiskataña. Arrojar soga para coger un caballo,<br />

camero o un hombre.<br />

Wiskaruña. Idem.<br />

Wiskaña. Dar limosna y también pedirla.<br />

Wiskasña. Pedir limosna.<br />

Wisiña, kichiña. Pasar la chicha de una tinaja a otra,<br />

con algún mate.<br />

Wisintaña. Echar así la chicha en alguna tinaja.<br />

Wisusuña. Sacarla.<br />

Wisikipaña. Pasarla de una tinaja a otra. Ut Supra.<br />

Wisiraña. Idem.<br />

Wislla. Cuchara de palo o metal.<br />

Wiqara. Nombre. Paños menores o bragas de los<br />

indios.<br />

Wiqarat'asña. Ponérselas.<br />

Wiqarat'äña. Ponerlas a otro.<br />

Wiqu. Nombre. Rincón de la casa o abertura y como<br />

cueva en los cerros.<br />

Wijuña, qanaña, pituña. Hacer mazamorra con agua<br />

fría y harina de quinua o cañagua y comerla.<br />

Winqalla vel luraqa. Lo más bajo del cerro o pared<br />

que corre hacia alguna parte.<br />

Winqasi, larama. Lo más profundo del agua o lo más<br />

alto del cielo que parece azul. Estos dos nombres<br />

van juntos y casi siempre winqasi se pospone. +<br />

Larama winqasiru ñusk'unti: zambulliose en lo más<br />

profundo del río o mar.<br />

Wikaña. 3 -ki vel ch'äña. Rasgar con las manos.<br />

Wisk'acha vel jisk'achu. Conejo de la tierra silvestre<br />

que corre por las peñas.<br />

Wisk'acha ñukhu. Uno que tiene el bigote como este<br />

conejo.<br />

Withu vel wich'inkhawisa. Descolado, sin cola, el<br />

que la tenía.<br />

Wit'u. Punta del cerro, cabo o promontorio que sale<br />

de la falda del cerro.<br />

Wiswisña. Silvar recio un solo o muchos como<br />

cuando pelean o juegan.<br />

Wiswithaltaña. Comenzar a silvar todos juntos.<br />

Witiña. Andar a prisa, caminar los niños chiquitos o<br />

pájaros.<br />

Witinaqaña. Andar así de una parte a otra.<br />

Witintaña. Entrar así los niños.<br />

Wucha, wucha, wucha. Voz que dan al halcón para<br />

que venga.<br />

Wucha saña. Llamar al halcón mostrándole algún<br />

pedazo de carne o dándole voces nomás.


Vocabulario de la Lengua Aymara 517<br />

Y<br />

Yä. Cosa o negocio o misterio, &c. + Mä yä<br />

atamamama: quiero decirte una cosa. + Jani uka<br />

yäru jalantajatati: no te entremetas en aquel<br />

negocio.<br />

Yäjatha jani yäjatsa. Con razón o sin razón.<br />

Yä. Un gusanillo que roe las matas de las papas.<br />

Yächaña. Ser pesado a alguno, darle siempre en qué<br />

entender o con obras o con palabras pesadas.<br />

Yäña. Poner por orden, en ringlera unas pledrecitas<br />

para coger pájaros. + Jamach'i Yänitana: vamos a<br />

coger pájaros con las dichas piedras y lazos que allí<br />

ponen.<br />

Yäkipaña vel tumakipaña. Cerrar la chácara u otra<br />

cosa con piedras o con terrones, &c. +<br />

Qinchakipaña. Idem.<br />

Yaqana. Mozo.<br />

Yaqanakiptaña. Salir presto de muchacho y hacerse<br />

mozo.<br />

Yaqanakiptaxaña. Remozarse el viejo, parecer mozo<br />

el que tenía aspecto de muy viejo.<br />

Yaqaña. 3 -qi vel ichuña. Confesarse al hechicero.<br />

Yaqäña vel ichuyaña. Confesar el hechicero a otro.<br />

Yaqiri vel ichuri. Él que acude al hechicero y se<br />

confiesa con él.<br />

Yaqïri vel ichuyiri. El hechicero que confiesa a otros.<br />

Yaqhaña vel yaqharaña. Orinar el hombre. Jisq'aña.<br />

Idem: jisq'araña: orinar las mujeres y las hembras<br />

de todos los animales.<br />

Yaqha. La orina del hombre y de todos los machos.<br />

Yaqha t'aqhaña. Estar enfermo de la orina.<br />

Yaqha t'aqha usu. Mal de orina en el hombre y en las<br />

mujeres. Jisq'a t'aqhaña y jisq'a t'aqha usu.<br />

Yaqhallachi, jisq'allachi. La vejiga de la orina en los<br />

machos y en las hembras de los hombres y brutos.<br />

Yaqhaña vel yaqhasiña. Orinal.<br />

Yaqhasiwi. Letrinas.<br />

Yacha. Vocablo corrupto de la lengua quichua, por<br />

decir yachax: sabio, ladino, entendido.<br />

Yayuña. Echar por el suelo ichu y otras hierbas.<br />

Yayuxtaña. Envejecerse el vestido. Llikaptaña,<br />

thanthaxtaña vel mirq'iptaña. Idem: romperse el<br />

vestido de puro viejo.<br />

Yayuraña vel yayuqaña vel jusq'uraña vel<br />

jusq'uqaña. Sacudir el ichu u otras cosas<br />

semejantes para que salga el que no es bueno.<br />

Yayuthaptaña. Significa también juntarse o mezclarse<br />

dos manadas de hombres o de otros animales.<br />

Jarqathaptaña. Idem.<br />

Yayuthapi yayuruña. Idem.<br />

Yaxana. Uno que es nuevo en cualquiera cosa, que<br />

hace algo o va alguna parte o ve alguna cosa la<br />

primera vez.<br />

Yaxanaki juchachasña. Pecar o fornicar la primera<br />

vez, sin haber hecho tal cosa otra vez antes.<br />

Yaxanaña. Hacer cualquiera cosa la primera vez. +<br />

K'usa uma jichaki yaxanaña: ésta es la primera vez<br />

que bebo chicha. + Kawalluna sara jichaki<br />

yaxanaña: esta es la primera vez que ando, camino<br />

o acabado.<br />

Yaxanäña. Hacer que uno comience a hacer lo que<br />

nunca habla hecho. + Tant'a manq'a vel manq'aña<br />

jumaki yaxaniyt'a: tú has sido la causa o has hecho<br />

que yo comenzase a comer pan, que no lo ha<br />

comerlo. Jumaki Dios jampatiña yaxaniyt'a: tú me<br />

has hecho comenzar a ser devoto o a servir a Dios.<br />

Yaja. Cosa dura: dícese de las piedras, tierra, madera,<br />

&c.<br />

Yaja jaqi. Hombre duro implacable, mal<br />

acondicionado.<br />

Yaja amaru, ch'ullqi sinti. Son sinónimos y<br />

significan duro, fuerte.<br />

Yaja vel sinti vel junt'u. Fuertemente, recio.<br />

Yaxa vel tukari. Flaco, de pocas fuerzas.<br />

Yampaña vel yampasña. Aprestar para alguna cosa.<br />

Yampanaqaña. Andar aprestando, aliñando, &c.<br />

Yampathapiña. Juntar las cosas que están por ahí.<br />

Yampani vel wallpani. Él que tiene a su cargo el<br />

aparejar para algo.<br />

Yamparusña. Aderezarse, vestirse galano.<br />

Yamparu. Vestido de las fiestas galano.<br />

Yampaqasña. Aliñar la ida.<br />

Yampaqaña. Despachar a uno con el avio necesario.<br />

Yamparpäña. Despachar acompañándole, hasta<br />

ponerse en camino.<br />

Yampatataña. Desenvolver las mercaderías y cosas<br />

semejantes tendiéndolas.<br />

Yamparu puriña. Estar muy ocupado en aparejar o<br />

aliñar para algo.<br />

Yampankaña. Estar ocupado en aparejar.<br />

Yampa. Con razón, justamente, bien.<br />

Yampawa mutuna. Con razón fue castigado,<br />

huélgome de ello.<br />

Yampawa purixi. Ha vuelto , huélgome de ello.<br />

Yampanaki vel jalla jalla. Idem.<br />

Yana. Negro, sucio, manchado. Dícese del vestido y<br />

otras cosas.<br />

Yanaxtara. Muy sucio, negro, tiznado.<br />

Yanachaña. Poner negro el vestido, mancharle,<br />

tiznarle.


518 Ludovico Bertonio<br />

Yanachasiña. Ponerse negro, tiznarse, mancharse.<br />

Yana. Criado, hombre que sirve. Supari: mujer que<br />

sirve.<br />

Yanaxaña. Entrar a servir o hacerse criado de alguno.<br />

Yanachasiña. Tomar por criado. Suparichasiña: tomar<br />

por criada.<br />

Yanani yatita. Uno que solía tener criados y estaba<br />

hecho a ser servido.<br />

Yanani. Dos cosas compañeras como dos zapatos, dos<br />

guantes.<br />

Yanani aru. Vocablos sinónimos.<br />

Yanani yanani arusiña. Hablar con elocuencia y<br />

abundancia de palabras.<br />

Yanqha. Nombre, adjetivo y adverbio. Malo y mal.<br />

Yanqhachaña. Hacer mal, dañar a otro.<br />

Yanqhachxaña. Vengarse.<br />

Yanqhaptaña. Empeorar el enfermo.<br />

Yanqhaptaña. Idem.<br />

Yanqhaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Yanqhachaña. Idem.<br />

Yanqhachäña. Permitir que uno haga mal a otro. Jani<br />

khitirusa yanqhachämamati: no permiteré que<br />

hagas mal a nadie. Jani kitinsa yanqhachämamati:<br />

no permiteré que nadie te haga mal.<br />

Yanqhana. Interjección o adverbio. Usase cuando uno<br />

se determina de hacer una cosa dificultosa o algo<br />

dañosa por excusar lo que tiene por mayor daño. +<br />

Yanqhana aka markatha sarxaja: quiero irme de<br />

este pueblo que es lo que tengo por mejor. +<br />

Jaynujana akajama jaychata yanqhana jaychjasija:<br />

pues mi marido tan mal me trata quiero ahorcarme,<br />

que me está mejor. Son palabras de mujer<br />

desesperada.<br />

Yanapña vel yanapaña. Ayudar, favorecer a otro.<br />

Yanapaña. Ayudarse. "Ad invicem".<br />

Yanaparpäña. Ayudar a alguno dándole recaudo,<br />

alcanzándole o dándole a la mano las cosas que<br />

pide y también ayudar a llevar algo hasta ponerle<br />

en el camino<br />

Yanaparapiña. Ayudar a uno por amor de otro.<br />

Yanapantaña. Ayudar cuando hay alguna prisa para<br />

acabar.<br />

Yanapamä. Destituido de todos.<br />

Yanapiri. Favorecedor, valedor.<br />

Yanaña. Activo. Hacer algo en alguna cosa para<br />

probar lo que es o lo que puede hacerse.<br />

Yanata. Participio. Cosa probada intentada ya. +<br />

Yanata yapu: tierra probada ya, que se sabe lo que<br />

es buena o mala. Jani yanata quqa: monte arcabuco<br />

que nunca ha sido cortado. Jani yanata marmi:<br />

mujer que nunca ha sido requerida de nadie, ni para<br />

casarse ni para amancebarse.<br />

Yanat'aña. Probar. Es casi lo mismo que su verbo<br />

simple, sino que dice brevedad en probar o intentar<br />

algo.<br />

Yanasña. Trabajar en compañía de otros en hacer casa<br />

o chácara o cosas semejantes.<br />

Yanasiri. Él que acude de buena gana a los trabajos<br />

comunes.<br />

Yanjräsña. Hacer que trabaje o se gaste una cosa para<br />

ahorrar o guardar otra. + Aka machaqa isi mirq'i<br />

isina yanjaräsima: ahorra el vestido nuevo, con<br />

vestirse el viejo.<br />

Yanjräña. Ayudar tomando parte del trabajo de otro o<br />

todo. + Simón Cireneo awkisa kurusa apkirina<br />

yanjräna: Simón Cireneo ayudó a llevar la cruz a<br />

nuestro Señor.<br />

Yapu qhulli, qillqa, manq'a, &c. yanjräña. Ayudar a<br />

arar, a escribir, a comer, dejando de arar, escribir y<br />

comer la persona ayudada.<br />

Yanjräsiña vel yanjräña. Todo aquello que nos<br />

ahorra de trabajo.<br />

Yanjräsiña yanaja. Criado que me ahorra de trabajo,<br />

que hace o trabaja lo que yo había de hacer.<br />

Yanjräsiña kawalluja. Caballo de remuda, cuando sé<br />

me cansa otro.<br />

Yanjräsiña isi. Vestido para ponerse en lugar de otro o<br />

para guardar el otro.<br />

Yanjriyirini. Él que tiene quien le quite de trabajo. +<br />

Jani yanjriyirini iyanjriyiriwisa: el que no tiene<br />

ayudante o cosa con qué remudar para descanso de<br />

otras.<br />

Yanjraraña. Descansar del trabajo cuando hay otro<br />

que se encargue de él en su lugar.<br />

Yanjraraña, ñañaptaña, k'umaraptaña. Convalecer<br />

de la enfermedad.<br />

Yapaña vel apaqaña. Dar más sobre lo que había<br />

dado.<br />

Yapaxataña vel yapaqxataña. Idem. Más propio:<br />

añadir encima, aunque son vocablos del Cuzco.<br />

Yapa. Añadidura. Apaqa. Idem.<br />

Yaphiña. Atar algo.<br />

Yaphiqaña. Atar a uno dejando otros, como se atase<br />

los cabritos dejando ir las madres.<br />

Yaphikataña. Atar arrimado. + Qala tikiraru<br />

yaphikataña: atar a la columna o pilar.<br />

Yaphijaña. Lo mismo que yaphiña.<br />

Yaphintaña. Atar el vientre para abrigarse.<br />

Yaphikipaña. Atar dando muchas vueltas a la soga.<br />

Yaphiña. Cualquiera cosa que sirve de atar.<br />

Yaphijasiña vel pichhujasiña. Liga gamba y<br />

cualquiera cosa que sirve de atar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 519<br />

Yapu. Tierra arada o que se suele arar.<br />

Yapuchaña vel yapuchasña. Beneficiar la tierra o<br />

chácara, arándola, &c.<br />

Yapucharapiña. Beneficiarla para otro.<br />

Yapu. Legua del Inca; que tiene por una y media de<br />

las de España. Aka Suli markata, Pumat'aru pä<br />

yapuwa: de este pueblo de Juli a Pomata hay dos<br />

leguas.<br />

Yakiña. Estirar un pellejo o soga o cosas semejantes<br />

para que sean más largas.<br />

Yakisña vel jiskasña. Estirarse de suyo, dar de sí estas<br />

cosas.<br />

Yakiwaqtaña vel jiskawaqtaña. Idem: dar de sí.<br />

Yakixataña. Estirar algo poniéndolo sobre alguna<br />

cosa.<br />

Yakimukuña, yakiqaña, muchaqaña. Dar mucho de<br />

sí.<br />

Yakithapiña. Revolver hilo o soga en algo<br />

fuertemente para que no destuerza.<br />

Yaraqaqa vel juykuñuktu. Un pájaro que también<br />

llaman pito de pico largo y muy bocinglero y que<br />

hace su nido horadando la pared con su pico.<br />

Yari. Es un adverbio o conjunción de que usan mucho<br />

"a minori ad maius" cuyos ejemplos están en las<br />

frases.<br />

Yaruthapiña vel jarqathapiña. Mezclar.<br />

Yaruntasña, jarqantasña, minuntasña,<br />

ch'axruntasña. Mezclarse.<br />

Yarunttaña, jarqanttaña, minuranttaña<br />

ch'axruranttaña. Idem.<br />

Yarutataña, jarqatataña, minutataña vel<br />

chaxrutataña. Extenderse, esparcirse las cosas<br />

mezcladas, como manadas de animales, &c.<br />

Yarutusnuña. Soltarse un caballo u otro animal que<br />

estaba atado.<br />

Yaruntaña, jarqantaña, chhaxruntaña, minuntaña.<br />

Mezclar entremetiendo unas cosas diversas con<br />

otras.<br />

Yasqha. Idem: ch'ari. Un hombre viejo de 100 años o<br />

más, a las mujeres dicen mamanaka vel apachi.<br />

Yasqaptaña, ch'ariptaña, achachiptaña.<br />

Envejecerse, ser hombre anciano ya.<br />

Yatiña, unanchaña, tuqinchaña jamurpäña. Saber<br />

entender.<br />

Yatawi vel yatichawi. La escuela donde se aprende o<br />

enseña.<br />

Yatichaña. Enseñar.<br />

Yatirpäña vel ullirpäña. Hacer lo que otro hace,<br />

imitar a otro. + Jani jilamaru yatirpämti: no imites<br />

ni sigas las pisadas de tu hermano.<br />

Yatiqaña vel yatixäña. Remedar a otro, imitarle en<br />

bien y en mal. Awkimana yatiqama vel yatixäma.:<br />

imita, remeda a tu padre o aprende de tu padre.<br />

Yatixataña. Estudiar una cosa volviendo muchas<br />

veces sobre ella.<br />

Yatikipaña. Idem: estudiar.<br />

Yatikiptaña vel yatirpäña. Entender dos en una<br />

misma cosa o vivir de la propia manera. + Pedrowa<br />

Lorenzompi qillqa vel aru vel luntataña, &c.<br />

Yatikipti: Pedro aprende juntamente con Lorenzo a<br />

escribir, a hablar, a hurtar, &c. o el uno sigue los<br />

pasos del otro en estas cosas.<br />

Yatirukiptaña. Estar todo metido con el pensamiento<br />

en aprender, sin acordarse o cuidar de cosa.<br />

Yatikipa yatiruruña. Darse prisa en aprender,<br />

repasando muchas veces la lección.<br />

Yatit'aña. Estudiar un poquito.<br />

Yatithapiña. Comprender, saber las cosas que son<br />

menester para hacer algo, como una casa, &c.<br />

Pensarlas bien o muchos juntos mirar y pensar lo<br />

que es menester.<br />

Yatisña. Acostumbrarse a alguna cosa o andar siempre<br />

con alguna persona, ser su camarada. + Aka utana<br />

vel utaru yatisi: está aquerenciado en esta casa. +<br />

Luntatanakaru yatisi; siempre anda con ladrones<br />

vel yatixaski.<br />

Yatita. Participio. Acostumbrado a alguna cosa. +<br />

Luntataru yatita: acostumbrado a hurtar. + K'ari vel<br />

pallqu yatita: acostumbrado a mentir.<br />

Yatisña vel wakisña. Significa poder hacer alguna<br />

cosa. Vide supra: verbo wakisña; donde tratamos<br />

muy largamente acerca de este verbo.<br />

Yatäña vel waqäña. Hacer o aderezar o componer<br />

alguna cosa y criar, que es propio de Dios. + Dios<br />

yatiyistu vel sunt'iyistu: Dios nos ha criado, nos ha<br />

hecho nacer.<br />

Yatäsña. Armarse, componerse, aderezarse, &c.<br />

Yätäña. Aderezar, guisar la comida echándole el<br />

aderezo que es menester.<br />

Yatikataña vel yatijaskaña. Andar siempre al lado de<br />

alguno.<br />

Yatinuqaña. Estar aquerenciado en alguna parte de<br />

asiento.<br />

Yatiranaña vel yatikataña. Estar siempre a vista de<br />

alguno o en guarda.<br />

Yawri. Cobre. Y según las diferencias tiene otros<br />

adictos + isayawri: cobre muy duro o bronce. +<br />

Wila yawri vel laq'a yawri: cobre colorado o ramo.<br />

+ Castilla yawri: significa el hierro.<br />

Yawri qhawa. Cota o arnes de cobre o hierro.<br />

Yawri aputiri vel achutiri vel achuthapiri qala.<br />

Piedra imán.


520 Ludovico Bertonio<br />

Yawripara. Desvergonzado, atrevido, desenvuelto,<br />

uno que no acata a nadie.<br />

Yawri warawara. Cualquiera estrella encendida y<br />

colorada.<br />

Yawri wiri. Barreta de bronce o de cobre. A la de<br />

hierro llaman barreta.<br />

Yawri tanka vel yawri umachuqu. Casco de hierro o<br />

cobre.<br />

Yawritha ulltaña. Mirar de lado como uno que está<br />

enojado, aunque primero ponen, kisutha yawritha<br />

ulltaña, kisu es otra especie de cobre, que servía a<br />

los indios como a nosotros el acero, para que<br />

mezclado con otro sea más fuerte.<br />

Yawrinchaña vel kisunchaña. Guarnecer de cobre o<br />

acerar alguna cosa, calzarla con acero.<br />

Yawri ch'unch'u. Cabezudo vel jani juxsatatiri jaqi.<br />

Yawrirpäña vel tilarpäña. Tender las papas para<br />

chuno o ladrillos y adobes cuando los van haciendo<br />

o desterronar toda una chácara.<br />

Yawrinuqaña. Idem.<br />

Yawrintaña vel satantaña. Sembrar papas o maíz y<br />

echar muchas piedras en el cimiento o cosa<br />

semejante. + Aka markaru vel süru wiraxuchanaka<br />

yawrintatawa: los españoles están sembrados o<br />

esparcidos por todo el pueblo o provincia.<br />

Yawa. Una lanza o partesana sin hierro, en cuyo lugar<br />

ponían plumajes o flores que llaman yawa. + Yawa<br />

chuki: esta manera de lanza o parte sana de flores.<br />

Yawa muchulli waytat'asña. Ponerse plumaje de flor<br />

y plumas pequeñitas, de ellas amarillas, de ellas<br />

azules y de ellas coloradas, que llaman much'ulli.<br />

Yawiña. Segar trigo o ichu y cortar el cabello o<br />

trasquilar.<br />

Yawiqaña. Cortar o trasquilar un poco del cabello o<br />

lana de los cameros.<br />

Yawiraña. Cortarlo todo o trasquilarlo, sin quedar<br />

cosa.<br />

Yawirpäña, khiturpäña. Trasquilarlo todo. Aunque<br />

khiturpaña es como a navaja.<br />

Yawikipaña. Cortar alderredor.<br />

Yawirka. Una especie de víboras muy grandes y<br />

negras.<br />

Yawirka. Es también el látigo o correa con que atan el<br />

arado indio o el liwkana.<br />

Yawirka Jaqi. Amulatado y consumido, de pocas<br />

fuerzas.<br />

Yawirka janchini vel jani thäjasiri janchini. Uno<br />

que resiste mucho, que no siente el frío ni el calor,<br />

morocho. + Janchi yawirka: uno que tiene un dedo<br />

de suciedad en el cuerpo que nunca se lava.<br />

Yi!. Interjección para acometer y vencer los enemigos<br />

y para levantar muchos una cosa pesada.<br />

Yiwaña. Llevar mechones o hachones de ichu<br />

incendido o cosa semejante que echa grande llama;<br />

y hachas de cera o sirios aunque es más propio para<br />

ichu encendido. Este verbo también admite todas<br />

las partículas del verbo apaña.<br />

Yiwakataña. Pegar fuego allegando ichu encendido u<br />

otra cosa.<br />

Yuwani. Todos los parientes y deudos de la mujer se<br />

llaman yuwani, respecto del marido; pero<br />

particularmente el suegro y la suegra; y de éste el<br />

padre y la madre de la mujer. + Marmi yuwani:<br />

todas las mujeres parientes de la mujer casada, a<br />

todas las cuales llama el marido yuwani.<br />

Yuqa. Hijo varón. Phucha: hija.<br />

Yuqa. Algunas veces es lo mismo que allu, "pudenda<br />

virilia", aunque no lo usan para esto, sino cuando<br />

crezcan entre sí o cuando se dicen afrentas por<br />

enojo y entonces dicen yuqa vel allu manq'ama.<br />

Yuqani. Él que tiene hijo.<br />

Yuqanija, juskurija vel qamirija. Son términos que<br />

usaban para adorar sus ídolos, Padre Creador, &c.<br />

+ Admite también los otros posesivos, -ma, -pa,<br />

-sa.<br />

Yuqachaña. Parir hijo o hija. + Wawachaña. Idem. Y<br />

dicese de todas las hembras de los animales,<br />

pájaros y peces que sacan huevos.<br />

Yuqachäña. Idem: wawachäña. Hacer parir a la mujer<br />

siendo causa de su parto. Y también significa<br />

partear, ayudar a la mujer de parto.<br />

Yuqachiyiri vel wawachiyiri. La partera.<br />

Yuqachaja saña. Estar de parto.<br />

Yuqch'a. Nuera. No solamente respecto del suegro o<br />

suegra, sino también respecto de todos los<br />

parientes del marido, los cuales llaman yuqch'a, a<br />

la mujer de su pariente; aunque los hermanos del<br />

marido la llaman también marmija.<br />

Yuqakiptäña. Reconocer por hijo o prohijar, adoptar<br />

o tomar por hijo a alguno. Entre el yuqa y -kipta<br />

debe interponerse los posesivos -ja, -ma, -pa, -sa.<br />

Yuqajakiptäña yuqamakiptäta, &c. es poco usado.<br />

Yuqalla. Muchacho de edad hasta doce o catorce<br />

años.<br />

Yunka yunka. Una frutilla negra como aceituna.<br />

Yuka vel chuwa. Escudilla.<br />

Yunka, jiri, t'aqi, mich'a. Escaso, mezquino.<br />

Yupaña vel yiwaña. Llevar ichu encendido. Vide:<br />

yiwaña, donde se trata algo más de la significación<br />

de este verbo.<br />

Yuputaña vel yiputaña. Levantar mechones de ichu<br />

encendido o hachas de cera encendidas para


Vocabulario de la Lengua Aymara 521<br />

alumbrar. + Aru yuputaña vel yiputaña: alegar en<br />

pro o en contra de alguno, en negocio de pleitos. +<br />

Jiskutarapiña vel yiputarapiña. Idem.<br />

Yupa vel Jakhu. Nombres aditivos. Cosa de estima,<br />

aroma. Jani yupati jani jakhuti: no es de estima, no<br />

vale nada lo que dices.<br />

Yupaychaña vel jakhuña. Estimar, preciar, honrar.<br />

Yunka vel qhiwra. Andes o tierra caliente o templada.<br />

+ Manqha yunka: la tierra o valles calientes que<br />

están llegados al norte. + alä yunka: los valles<br />

calientes hacia al sur, respecto de esta tierra fría de<br />

los Lupacas y Pacases.<br />

Yunka vel sumu marmi. Mujer infecunda, estéril o<br />

que no tiene hijos por habérsele muerto todos.<br />

Yurama. Vida: sä amka.<br />

Yuru, phutunqu, phujru. Cosa honda.<br />

Yuru chuwa. Escudilla honda.<br />

Yuru uraqi. Tierra honda o cavada, como la que tiene<br />

hoyadas, &c.<br />

Yuruchaña vel phutunquchaña vel phujruchaña.<br />

Ahondar la tierra.<br />

Yuriña. Nacer.<br />

Yurita, yuriwi vel yurawi. El nacimiento o natividad.<br />

Jesucristona yurawipatha akaru, jachu<br />

chuxtapatakani tunkapani maraniwa: desde el<br />

nacimiento de Jesucristo acá son mil seiscientos y<br />

doce anos.<br />

Yuriri chuyma. La inclinación que uno tiene natural a<br />

cualquiera cosa buena o mala que sea.<br />

Yü. La yema del huevo y cualquiera cosa que se le<br />

parece en el color.<br />

Yü jupa. Quinua que tira a amarilla.<br />

Yü laq'a. Tierra amarilla.<br />

Yükiptaña. Pararse de color amarillo, como la yema.<br />

Yuwachaña vel japuchaña. Pegar fuego al ichu o<br />

hierbas con algún mechón de ichu, &c.<br />

Yuwakataña vel japuchkataña. Idem.<br />

Yuwaraña, q'asparaña, nakharäña. Chamuscar.<br />

Yüña vel yiwuña. Menearse la criatura en el vientre<br />

de su madre antes de nacer, que es señal que está<br />

cercana al parto. Vide: verbo wäña, donde se<br />

hallarán muchos sinónimos.


522 Ludovico Bertonio<br />

LAUS DEO<br />

Gracias a Nuestro Señor que, por su misericordia, nos ha dejado llegar al fin de la segunda parte de este nuestro<br />

vocabulario. Quedaba la tercera, que contiene el arte abreviado y la sílaba de varias frases de la lengua Aymara;<br />

pero para que sea más manual y portátil, así el vocabulario como las frases, tuvimos por mejor dividirlas e<br />

imprimirlas en menor forma. Algunos vocablos que se han olvidado o pasado por alto a tiempo de imprimir, se<br />

pondrán juntamente con las frases en algunas hojas de por sí o después de las erratas de esta segunda parte. Y<br />

porque los indios de diversas provincias usan de algunos vocablos que no son generales a toda la nación,<br />

procuremos poner un breve índice aparte, donde se hallen particularmente los que son propios de los indios<br />

Charcas o del distrito de Chuquisaca, porque deseamos que este nuestro trabajo sea provechoso a todos y relevar<br />

de él a los estudiosos de esta lengua. Lo que resta ahora es advertir algunas cosas que no dejarán de ser de alguna<br />

utilidad y provecho.<br />

La primera es que, quien estudia este vocabulario no se ha de contentar con sólo la interpretación del vocablo<br />

que aquí ponemos, sino advertir mucho a los indios cuando hablan, observando con curiosidad cómo aplican<br />

estos vocablos; porque sin falta se hallará que sirven para muchas más cosas de las que aquí ponemos.<br />

La segunda es, que desde los vocablos que comienzan por 8 hasta el fin de esta segunda parte, ordinariamente<br />

los que habían de acabarse en -siña, como sisjasiña, se acaban en -sña, sincopando los tales verbos como los<br />

indios usan, aunque no habrá dificultad en conjugarlos sabiendo lo que dijimos al principio de ambas partes<br />

de este vocabulario.<br />

La tercera y última es, que si alguno muy cursado en esta lengua no entendiere algunos vocablos de los que aquí<br />

ponemos, ruégole yo que no lo repruebe luego; porque es cierto y muy averiguado, que unos usan de un<br />

vocablo de que no usan otros, no sólo en diversas provincias, sino en un mismo pueblo, como en este de Juli<br />

donde los Janansayas se diferencian en algo de Aransayas y Jayankas y los Chinchaysuyos aquí nacidos<br />

hablaban diferentemente de las otras tres parcialidades nombradas. De una cosa puede certificarse el curioso<br />

lector, que ningún vocablo de cuantos de estos nuestros libros hallare he sacado de mi propia cabeza, sino que<br />

los he oído de los indios y examinado con ellos; y muchas veces he visto que el vocablo que no entiende otro,<br />

como este vocablo qächilla, sobre que se dudaba, no había venido a noticia de los Janansayas y<br />

preguntándole a un Jayanka de este mismo pueblo dijo que significa dadivoso, de la propia manera que yo<br />

había puesto en lo que estaba ya impreso; y lo mismo acontece en otros muchos vocablos y no por esto fuera<br />

acertado dejarlos de poner porque no los entienden todos, pues el vocabulario es general y no puede dañar sí<br />

contiene en sí algunos vocablos de provincias particulares; y sí a veces no los acierta nadie, es porque<br />

preguntados de improviso no se acuerdan a qué puede tirar; pero poniéndolos por camino y dándoles la<br />

pronunciación que pide confiesanlo que aquello quiere decir y dan buena razón de ello; aunque concedo que<br />

es mejor y más acertado hablar siempre por el modo y vocablos más claros y usados, dando de mano a los<br />

que no son tales donde uno enseña o predica.<br />

Fin de la Segunda Parte de este nuestro vocabulario, a gloria y honra de nuestro Señor Jesucristo y de su<br />

Santísima Madre siempre Virgen y siempre inmaculada María Señora nuestra.<br />

(...)<br />

Impreso en la Casa de la Compañía de Jesús del pueblo de Juli, que está en la provincia de Chucuito, en la<br />

imprenta de Francisco del Canto.<br />

AÑO M. DC. XII.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!