Zofia Zieliska

REPUBLIKANIZM
SPOD
BUAWY
Publicystyka

1788-1790

W a rsza w a 1988

ZWI3. MAK. Z 6

06. 04 2005
M ,

CZE. ? i

3% O X & b

EISN]

UNIWERSYTET WARSZAWSKI

fig miejscu

WYDZIA HISTORII

Zofia Zieliska

REPUBLIKANIZM
SPOD ZNAKU
BUAWY
Pubi icystyka
Seweryna Rzewuskiego
z lat

1788-1790
ROZPRAWA HARIL1TACYJNA POWIELONA W NAKADZIE IO O EGZ

Warszaiua 1988

yxonano na zlecen ie y c z ia iu H istorycznego ZJW.

2^-g Maej P o l i e r . UTT z. 612/35 n. 100 e z .

Bibi. (JAM
S 9E O V 34-

W S T 3f P

Zamys n i n i e j s z e j k s i c i z r o d z i s i w t r a k c i e

oaaa nad

k w e s t i s u k c e s j i tr o n u w P o l s c e w l a t a c h 1 7 8 8 -1 7 9 0 .

A n afu

j c p u b l i c y s t y k d o t y c z c t e g o problemu o d n o sia m w r a e n i e ,
e w i e l e anonimowych t r a k t a t w p rz e c iw s u k c e s j i byo d z ie e m
Seweryna R ze w u sk ie go . Prba udow odnienia t e g o f a k t u dop row ad zi
a do w y o n i e n ia k i l k u n a s t u , a j e l i l i c z y utwory p u b l i c y s t y c z
ne p o z o s t a e w r k o p i s a c h - d w u d z ie stu k i l k u - p r a c bezimennych,
k t r e w yszy spod p i r a hetmana polnego k oron n ego . A n a l i z a t r e
c i t y c h pism , k t r a b y a d l a u s t a l e n i a a u t o r s t w a z a b ie g ie m n i e
zbdnym, w io d a do o d tw o r z e n ia n i e z m i e r n i e c h a r a k t e r y s t y c z n y c h
d l a r e p u b l i k a s k i e j m e n t a l n o c i pogldw u s t r o jo w y c h Seweryna
R zew u sk iego . P o sz u k iw a n ia w Archiwum Podhoreckim p o z w o liy do
da do te k st w p u b l i c y s t y c z n y c h hetmana /zarwno anonimowych,
j a k o g o s z o n y c h pod j e g o n a z w isk ie m / k i l k a rep re z en ta ty w n y c h
d l a j e g o m y l i p o l i t y c z n e j memoriaw r k o p im ie n n y c h .
Ja k o c e z u r pocztkow p r z y j a m okre3 b e z p o r e d n ic h p r z y g o
towa do Sejmu C z t e r o l e t n i e g o t z n . przeom l a t 1 7 8 7 /1 7 8 8 . Cezur
kocow sta n o w i s c h y e k roku 1790; z punktu w id z e n ia k w e s t i i
tr o n u s u k c e s y jn e g o zamyka s i wtedy p ie rw si.^

o k res

prok wpro

w adzenia korony d z i e d z i c z n e j / o d r z u c e n i e i d e i s u k c e s j i p r z e z
listo pado w e s e j m i k i / .
ryn?

Dla rytmu a n t y s u k c e s y jn e g o p i s a r s t w a Sewe

Rzewuskiego by to f a k t i s t o t n y .
Ale ze wzgldu na Rzewuskiego c e z u r t d y k t u je ta k e inna

p r z e s a n k a . M ianow icie u sc h y k u roku 1790 hetman polny koronny

z w r c i s i do R o s j i z p r o p o z y c j anty sejmowej k o n f e a e r a c j i .
n i z.zcyj ne

Zarwno j e j i d e a , j a k s z c z e g y , /1ausz z o s t a uznane za f a k t y

w i c e 3 i z g e n e z T arg o w icy . P o tw ie r d z e n ie p rze z Potemkina
g o to w o c i R c s j i do antysejm ow ej k r u c j a t y , k t r e do Szczsn ego

P o to c k ie g o d o t a r o okoo poowy k w i e t n ia 1791, a do Seweryna

Rzewuskiego w p o c z tk a c h n a s t p n e g o m i e s i c a ^ , w y zw olio u
Rzewuskiego nowe im pulsy d l a go r c zk o w e j d z i a a l n o c i p i s a r
s k i e j , Ich efek tem byy r o z l i c z n e p r o j e k t y formy r z d u z l a t
1791 -17 9 3, tworzone z m yl o w c i e l e n i u i c h w y c i e d o p ie r o
wwczas, gdy a rm ia K atarzy n y I I p o zw o li p r z y w r c i w P o l s c e
rozumiany po hetmasku u s t r j przodkw. P r o je k t y t e n i e w t p l i
wie z a s u g u j na d o k ad n a n a l i z t a k e pod ktem i c h wpywu
na ustawodawstwo sejmu g r o d z i e s k i e g o . Nie u l e g a t e k w e s t i i ,
e po roku 1790 n ie u s t a a p u b l i c y s t y c z n a d z i a a l n o hetmana
f
poln ego koronnego. J e j l a d y / t a k e o d n o n ie d a l s z y c h utworw
anonimowych/ zachoway s i m .i n . w Archiwum Podhoreckim.
Z r a c j i zary sow an ej wyej genezy

p r z e d s t a w io n a tu p r a c a

ma dwa c e l e badawcze; z j e d n e j s t r o n y c h o d z i o u s t a l e n i e au
t o r s t w a anonimw, z. d r u g i e j o wykad pogldw u s t r o jo w y c h he
tmana po ln ego k oronnego. Podstawowy typ r d e poddanych a n a l i
z i e stan ow i p u b l i c y s t y k a , a obok n i e j memoriay Seweryna Rze
w u sk ie g o . Rol pomocnicz p e n i k o r e s p o n d e n c j a , w k t r e j prcz
l i s t w z archiwum pohetm askiego /Archiwum P o d h o r e c k i e / , na
s z c z e g ln e p o d k r e l e n i e z a s u g u j m a t e r i a y po Szczsnym P o to c
kim, n a j w a n i e j s z e d l a odmalowania kuluarowych d z ie j w Sejmu
W ielkiego in f o r m a c je S t a n i s a w a A ugusta d l a Debolego o r a z po
ufne d o n i e s i e n i a Ig n a c e g o P o to c k ie g o d l a j e g o a g e n t a p rzy po
s e l s t w i e b e r l i s k i m , E l i a s z a A loy . Ze r d e p a m i t n i k a r s k i c h
na pierwszym m i e j s c u wymieni n a le y wspomnienia S t a n i s a w a
A u g u sta , n i e z a s t p i o n e w k r e l e n i u sy lw e te k p o l s k i c h p o lit y k w ,
a d l a l a t 1763-1778 z a s t p u j c e szczegow y wykad d z ie j w po
lity czn y ch R z e c z y p o sp o lite j.
D z i a a l n o hetmana poln ego koronnego w l a t a c h 1788-1790
b y a d otd przedmiotem s z c z e g ln e g o z a i n t e r e s o w a n i a B.Dembi-

s k i e g o i . R o stw o ro w sk ie g o , k t r z y p o w i c i l i j e j osobne a r t y 2

k u y . P i s a r s k i t r u d Seweryna Rzewuskiego w tych l a t a c h o c e

n i a l i R . P i a t , W .Kalinka i W. Konopczyski*^, ponadto wzmianki
o hetm anie polnym z n a j d u j s i we w s z y s t k i c h prawie p r a c a c h ,
' pow iconych Sejmowi Wielkiemu.
Ze wzgldu na n a j w a n i e j s z e n i e b e z p i e c z e s t w o , j a k i e g r o
z i przy p rbach p o s z u k iw a n ia autorw pism bezimiennych - p r z y
p o rzdk ow an ia anonimw ktrem u ze znanych p i s a r z y z r a c j i po
k re w ie stw a t r e c i - s t a r a a m s i zwraca s z c z e g l n uwag na
fo rm . S t d w s z d z ie tam, g d z i e t y l k o byo to m oliwe, s to s o w a
am c y t a t y , n ie z a omwienia. P o w t a r z a ln o tych c y ta t w przy
kadym nowym t e k c i e , n uca w o d b i o r z e , wydawaa s i je d n a k
n ie u n i k n i o n a d l a p r z e k o n a n ia c z y t e l n i k a o t o s a m o c i p i r a . Z
tych samych wzgldw dokonywaam bardzo sz cz e g o w e g o s t r e s z
c z a n i a h etm a sk ich wywodw. Dla w ykazania a u t o r s t w a r o z s t r z y
g a j c e s bowiem, j a k s i w y d a je , n ie gwne m y l i , k t r e po
d z i e l a moe w ie lu l u d z i , l e c z d a l s z o r z d n e s z c z e g l i k i ,

sta

nowice d i f f e r e n t i a m s p e c i f i c a m .
Wyniki bada z o s t a y p r z e d s t a w io n e w porzdku r a c z e j r z e czowym, n i ch ro n o lo g icz n y m . Poza r o z d z i a e m pierwszym, p r z e d
s t a w ia j c y m sy lw e tk p o l i t y c z n Rzewuskiego p rze d Sejmem Wiel
kim, p o d z i a na r o z d z i a y w y z n a c z a j c y %
k le p u b l i c y s t y c z n e Seweryna R zew usk iego, cho c y k le te - o i l e to byo moliwe - s t a
r a a m s i omawia w porzdku c h ro n o lo gicz n y m . R o z d z ia o s t a t n i
z a w ie r a prb w s k a z a n ia procentowego u d z i a u p rac Seweryna Rze
w uskiego na t l e c a o k s z t a t u p u b l i c y s t y k i a n t y s u k c e s y j n e j w l a
t a c h 1788-1790 i ocen z n a c z e n ia tych l i c z b d l a naszych wyobra
e o s i l e obozu konserwatywnego.

ROZDZIA I : P o l i t y c z n a d z i a a l n o Seweryna Rzewuskiego

p rzed Sejmem C z t e r o l e t n i m .

Cho 1 9 - l e t n i Seweryn Rzewuski - g e n e r a - m a j o r w ojsk ko

ronnych i s t a r o s t a d o l i s k i - b y w roku 1762 posem p o d o lsk im
na sejm , a p^ zer?/aniu ob rad p o d p i s a s i pod m an ife ste m w o b r o
n ie s z la c h e c t w a Br^hlw ' , w y s t p i e n i e t o , podobnie j a k mandat
p o s e l - k i , byo zapewne wynikiem d e c y z j i i wpyww o j c a , hetma
na polnego koronnego Wacawa R zew uskiego, n a l e c e g o do s a s k i c h
l o j a l i s t w . Kie wydaje s i t e , by pan Seweryn d z i a a 3 am od ziel
n ie w roku 1764. Ja k o p o s e p o d o l s k i na sejm konwokacyjny pod
p i s a on 7 maja z ojcem i innymi p rze c iw n ik am i C z a r t o r y s k i c h
m a n i f e s t o n ie w a n o c i obrad pod b r o n i , po czym n a l e a do de
l e g a c j i siedm iu posw , k t r z y z o s t a l i p r z e z s t r o n n ic t w o h e t
maskie w y sa n i do iz b y sejmowej d l a z a p r o t e s t o w a n i a p rzeciw
2

'

n ie le g a ln y m obradom C w ydarzeniach ty c h p o z o s t a w i r e l a c j ?
k t r znamy j e d y n i e we fra g m e n c ie przeoonym na j z y k p o l s k i ,
a prawdopodobnie on t e j e s t autorem innego o p i s u b e z k r le w ia
i p ie rw sz e g o d n ia obrad k o n w o k a c ji. Ten d r u g i t e k s t , a c i s k i ,
znany nam j e d y n i e w p o lsk im p r z e k a d z i e , wydany z o s t a p r z e z
Henryka S c h m it t a , k t ry wysun s u p o z y c j co do a u t o r s t w a Sewe4
ryn a Rzewuskiego Na r z e c z t e g o domysu przemawia f a k t , e
ewidentnym celem opublikowanego p r z e z S c h m itta t e k s t u b y a apoI c g i a Wacawa Rzewuskiego i r o l i o d e g r a n e j p r z e z n ie g o w b e z*

K rlew iu, przy jednoczesnym skrztnym p r z e m i l c z e n i u dwuznacz

n o c i zachowania wczesnego hetmana polnego koronnego, k t ry
po t o , by n ie n a r a a s i adnej ze s t r o n , u s u n s i w c z a s i e
%

walk do swych d b r, n ie p o d j scedowanego mu p rz e z J .K B ran i c k i e g o dowdztwa i p o z o s ta w a guchy na wezwania p r o s a s k i c h

przywdcw, by p rz y b y do n ic h dc W a r s z a w y R e p u b l i k a s k a

r e t o r y k a , k t r t c h n i e tu m aczo n a p r z e z S c h m it t a r e l a c j a ,

tak

e przem aw iaaby na k o r z y h i p o t e z y o a u t o r s t w i e Seweryna

R zew u sk iego , a r e s z c i e on sam w z a c z n i k u do s p o r z d z o n e j w
roku 1795 a u t o b i o g r a f i i wrd n a p is a n y c h p r z e z s i e b i e d z i e
w y l i c z a "O p is o e z k r le w ia po m i e r c i A ugusta I I I " .
g r a fii te j,
go,

N au tob io

p r z e z n a c z o n e j prawdopodobnie d l a dworu w ie d e s k ie

sw d z i a a l n o p o d c z a s sejmu konwokacyjnego Rzewuski t r a

k to w a ja k o j e d e n z ty tu w do c h lu b y ; w y l i c z a j c swe p a t r i o
ty c z n e z a s u g i ,

z a c z y n a od przypom nien ia p r o t e s t u w i z b i e

wrd sz c z k u s z a b e l ^ , cho z obu wspomnianych wyej r e l a c j i

w ynika, e o d e g r a tam j e d y n i e r o l m ilc z c e g o s t a t y s t y .
Obrany posem z P od o la na S e jm e l e k c y j n y , przybywszy do
Warszawy 25 V I I I 1764, pan Seweryn obecny by u b is k u p a S o t y ka p o d c z a s n e g o c j a c j i prowadzonych w tyme i n a st p n y c h dn iach
z w y san n ikam i F a m i l i i na temat warunkw r e c e su p u r p u r a t a i t o
w arzyszy od m a n i f e s t u z 7 V 1764. Obok b is k u p a i j e g o dwch
b r a c i , p o d c z a sz e g o koronnego S z c z s n e g o C z a ck ie g o o r a z podko
morzego i n f l a n c k i e g o J d r z e j a B orcha, s t a r o s t d o l i 3 k i e g o z a n

l i c z a n o wwczas do t y c h , K t rzy na pewno r e c e s u n ie z o ' .

Poniewa Seweryn Rzewuski od m a n i f e s t u wwczas n ie o d s t p i ,
zapewne n ie p o j a w i s i 6 I I 1764 na p o lu e le k c y jn y m , o s t r z e
ony p r z e z swego krewnego z obozu C z a r t o r y s k i c h ,

3 t r a n i k a ko

ronnego S t a n i s a w a L u b o m ir sk ie g o , e mgby tam z o s t a le poQ

traktow any Nie wiemy, czy d e c y z j n i e s k a d a n i a r e c e s u p o d j
s t a r o s t a d o l i s k i wbrew radom o j c a , czy t e l i s t Wacawa Rze
wuskiego z r a d , by syn o d s t p i od m a n i f e s t u z 7 V 1764 z a
z n aczajc w r e c e s i e ,

e c z y n i to po t o , by mc o b i e r a k r l a ,
9
p r z y b y do Warszawy za pno . S k a d a j c o j c u spraw ozdanie ze
swych w izyt u S t a n i s a w a P o n i a t o w s k i e g o , wwczas j e s z c z e s t o l
n ik a l i t e w s k i e g o , pan Seweryn o b s z e r n i e ro z w o d z i s i nad od-

p o w ie d z i , j a k i e j u d z i e l i n a le g a j c e m u na r e c e s Poniatowskiemu
"Na tom mu k r tk o o d p o w ie d z ia - informowa s t a r o s t a a o l i s k i
- e do u t w i e r d z e n i a t e j p r z y j a n i , k t r mie ze mn d a ,
n ie t r z e b a mu wymaga t a k i c h ode mnie warunkw, k t r e by mnie
mogy w n a r o d z i e moim u p o d l i i p o n i y / . . . / ,

e p o d o c i to

u s i e b i e poczytam da un dementi p u b l i c t e j r o b o c i e , ktrom

ro z m y ln ie i rozw anie z r o b i przed konwokacy". P otpiw szy
r a z j e s z c z e o becn o w o jsk a z a g r a n ic z n e g o na k o n w o k acji i pod
k r e l i w s z y , e w w i e t l e m a n i f e s t u z 7 m aja n i e l e g a l n a j e s t
d z i a a l n o i k onw ok acji i e l e k c j i , Rzewuski k o c z y z a s a n i a
j c s i a u t o r y t e t e m o j c a , k t r y t a k e r e c e s u n ie z o y , a k t
remu on ja k o syn w in ien j e s t l e p e p o s u s z e s t w o . K i l k a dni
p n i e j , 8 I I / n a z a j u t r z po o f i c j a l n e j p r o k l a m a c j i wyboru S t a
n i s a w a A u g u s ta / Rzewuski we wasnym i o j c a im ie n iu s k a d a
k r lo w i r e c e s od majowego m a n i f e s t u , z a z n a c z a j c , e "com po
d o c i wzgldem rwnego p o c z y t a , t c p o w in n o c i d l a k r l a
l iO
by sd z
Ustpstwo to n ie byo wynikiem p rzek on a . P r z e k a z u j c o j
cu nowiny z sejmu k o r o n a c y jn e g o , na k t ry p o j e c h a j u t y l k o
ja k o o b s e r w a t o r , Seweryn Rzewuski z s a t y s f a k c j odnotowywa
prby o p o z y c j i ,

by p r z e s z k o d z i p o tw ie r d z e n iu aktw b e z k r l e

w ia, r e l a c j o n o w a s p r o l e g a l n o sejmowej k o n f e d e r a c j i , s z c z e
gowo t e przek azyw a t r e d y s k u s j i nad p r o j e k t a m i o d n o sz c y
mi s i do hetmastwa. K r y ty k u j c k a n c l e r z a I&Lchaa C z a r t o r y s
k i e g o , k t re g o " c o r a z b a r d z i e j p o k a z u je s i je d n o w a d n c " o r a z
w y ra a j c d e z a p r o b a t d l a A ugusta C z a r t o r y s k i e g o ,

bo " z u p e n i e

z d j z s i e b i e mask, a zaczy n a przew ysza k s i c i a k a n c l e r z a " ,

Rzewuski n ie d a r z y t e sy m p a ti nowego k r l a , zauwaa bowiem,
r

e "sk o r o s i na co w i z b i e n ie z g a d z a j , g o s r l z a b i e r a i
ad l i V : tum d e c y d u je , t a k ,

e wyrok prawa w u s t a c h j e s t j e g o " .

Z c z y t e l n d e z a p r o b a t przyjmowa w r e s z c i e s t a r o s t a d o l i s k i
" n i e z m i e r n moc" indygenatw i n o b i l i t a c j i ,
11
n a c y jn y n a d a

jak ie

se jm k o r o -

Wiele l a t p n i e j , w o k r e s i e z w y ci stw a T a rg o w ic y , doko

n u j c r e t r o s p e k t y w n e j oceny swego s to s u n k u do S t a n i s a w a Au
gusta,

Seweryn Rzewuski p i s a :

" K r l c h c i a zawsze m o n a r c h ii,

Rzewuski c h c i a zawsze r z e c z y p o s p o l i t e j Oto g e n e z a i c h n i e p r z y j a n i . Od pocztkw swego panowania k r l zawsze s t w i e r

d z a o p o z y c j Rzewuskiego wobec swych zamysw r o z s z e r z e n i a
wadzy k r l e w s k i e j . Czy to p r z e z sw o s o b i s t o b e c n o , czy
p r z e z p r z y j a c i , czy p r z e z p ism a , k rzy o w a on p lan y k r l a
i n iw e c zy j e g o n a j l e p i e j nawet obmylane p r o j e k t y . O twarcie
przeciw ny Poniatowskiemu

odkd d o w i e d z i a s i ,

i Fry d ery k bd go promowali do t r o n u ,

e K a ta rz y n a

s t a 3 i mu j e s z c z e

b a r d z i e j przeciw ny odkd P o n i a t o w s k i, p o p a r ty p r z e z t e dwa mo

c a r s t w a , z o s t a k rlem . Nie mg darow a, e R o s j a z m u s i a j e
go o j c a do u z n a n ia k r l e w s k o c i P o n i a t o w s k ie g o . G o s i o tw ar
cie,

e panowanie P o n ia to w sk ie g o b d z ie -.ismem gw atw , p o n ie

wa, j a k t w i e r d z i ,

t e n , k to w szed na t r o n d r o g g w a t u , mo-

e s i utrzym a t y l k o p r z e z g w a t "

12

W dalszym fr a g m e n c ie cytowanego t e k s t u pan Seweryn nie

bez a u t o r s k i e j dumy o p o w iad a o n a p i s a n e j p r z e z s i e b i e w roku
1765 i k r c e j j a k o anonim o p o w ie c i pod ty tu e m " I t e r P o l i d o r i ad arcem quae v o c a t u r d e s p o t i a " ,

" P o n ia t o w s k i by tam

P o lid c r e m ; w s z y s t k o , co do tam tego c z a s u u c z y n i , z o s t a o tam

o p i s a n e z d o k a d n o c i , k t r a nie p o z o s t a w ia z u d z e ; nadto
w s z y s t k o , co P o n ia to w sk i u c z y n i potem, z o s t a o tam p rzep o w ie
d z ia n e w s p o s b t a k zgodny z r z e c z y w i s t o c i ,

e gdyby t a maa

k s i e c z k a n ie b y a znana w P o ls c e od roku 1765, mona by j

w zi za r e l a c j o d z i a a l n o c i p o l i t y c - .n e j P o n ia t o w s k ie g o ,

10

n e p i s a n po rewolucyjnym s e jm ie roku 1788. K rl o d g a d a u t o r a ,

z a p r z y s i g mu w ie c z n n ie n a w i i s k a r y s i na w swej r a
d z ie g a b i n e t o w e j . H ra b ia Borch, wwczas podkomorzy i n f l a n c k i ,
a n a s t p n i e k a n c l e r z w i e l k i l i t e w s k i /winno by:
koronny - ZZ/ ,

k an clerz

w.

p r z y j a c i e l R zew usk iego, utrzymywa wobec k r l a ,

e autorem moe by t y l k o h r a b i a de Paulmy, wczesny am basa

dor F r a n c j i w P o l s c e poniew a, j a k t w i e r d z i /!B o rch /, n ie byo
poza nim n ik o g o , k to t a k d o sk o n a le w a d ab y j z y k ie m a c i s k i m
i t a k znakom icie o r ie n t o w a b y s i w p o l i t y c e , j a k a u t o r b r o s z u r y 13 .
W powyszym t e k c i e w arto p o d k r e l i j e d n z u lu b io n y c h
przechw aek R zew uskiego, m ian ow icie reklamowanie w a s n e j p r z e
n i k l i w o c i g r a n i c z c e j rzekomo wrcz z profetyzmem.
S

R o la Seweryna Rzewuskiego w o k r e s i e k o n f e d e r a c j i radom

sk ie j,

to po b e z k r le w iu n a stp n y i s t o t n y z punktu w id z e n ia

d z i a a l n o c i p o l i t y c z n e j fragm ent j e g o y c i o r y s u . Sejm ik po

d olsk i,

z k t r e g o s t a r o s t a d o l i s k i a s p i r o w a do p o s e l s t w a ,

by jedynym, k t ry ze wzgldu na b l i s k o Kamieca od g r a n i c y

tu reck iej

odbywa s i bez z b r o jn e g o n a c i s k u wojsk r o s y j s k i c h ' * .

J e s z c z e w maju 1767 r . Repnin w p e n i l i c z y na s t a r o s t aol i s k i e g o , p r z e w i d u j c , e bd on, bd Teodor P o t o c k i s t a r o s

t a sm otry cki zaw i na Podolu k o n f e d e r a c j i s t a n s i tam
15
s z e f a m i r a d o m sk ie j r o b o ty
Czy do rodw iku d o s z o w cze
n ie j,

czy d o p ie r o w s i e r p n i u 1767, n ie wiemy. Podczas s e jm ik u ,

j u po wyborze posw /Rzewuski z o t a jednym z n i c h / w ie czo

rem lu b w nocy, k t r a p o p r z e d z a a d z i e przeznaczony na u k a d a
nie i n s t r u k c j i ,

s t a r o s t a d o l i s k i przekazyw a m arszak o w i kon

fe d e r a c ji p o d o lsk ie j,

s t a r o c i e smotryckiemu Teodorowi P o t o c

kiemu, fra g m e n t c y r k u l a r z a z r o s y j s k i m i d an iam i /obejm oway

one m .i n . p r o b o g w a r a n c j K atarzy n y I I / i wzywa do s p r z e
ciw u, z a p e w n i a j c ,

e on i z w i z a n i z nim l u d z i e zdecydowani

b r o n i w ia ry i w o l n o c i do u c h w a le n ia t e g o r o d z a j u i n s t r u k c j i
n ie dopuszcz*

"Na to j a n ig d y n ie pozwol - z a r z e k a s i Rze

wuski - i j u t r o da Bg w k o c i e l e p ie r w e j trupem j a i moi pad

n , nibymy sowo p r o t e k c y i d l a narodu wolnego i monarchom
rwnego n ie p r z y z w o ite g o ', m ia do i n s t r u k c y i p r z y p u c i , N ap iszemy i n s t r u k c y , a l e t a k , abymy s i j e j w s t y d z i n ie m o g li
o r a z aby nam moc i prawo, a r a c z e j r o z k a z d a a b r o n i o jc z y z n
do n a szy c h g a r a . P o s e j e s t e m , ale* sam s i jpominam, abymy
p r z y s i g l i j u t r o da Bg w k o c i e l e ,

e w ia r i wolno b r o n i

bdziemy / p o d k r e l e n i e R z e w u s k ie g o /. P r z y s i g i y cz s i n ie
w zd ry ga, bo t e j adn m ia r n ie o d st p ie m y i r a d z j a k krewny
i p r z y j a c i e l p r z y s i c z nami. Bo o t a k w i e l k i e r z e c z y i p r z y
j a i pokrew iestw o rwa mona. D zi d a li m y s o b i e sowo, e
i n s t r u k c y wolnemu narodowi p r z y z w o it napiszemy i b ro n i o j
czyzn p r z y s i g n i e m y . Ja k o da Bg to dokaemy, a l b o y p r z e
s ta n ie m y . Moskwa s t r a s z n a tym, co o jc z y z n n ie k o c h a j . My s i
j e j n ie lkam y. Dobranoc. W Kamiecu Podolskim 1767 na s e j m i k ac h . Seweryn Rzewuski s t a r o s t a d o l i s k i . "

16

Hetmaski syn d o trz y m a s o w a ; gdy p r z y s z o do u c h w a la n ia

i n s t r u k c j i , Rzewuski - j a k p i s z e S t a n i s a w August - " n ie t y l k o
w y g o s i mow przeciw n in t e n c jo m im p e ra to ro w e j r o s y j s k i e j ,
a l e p o su n s i a do p o d e p t a n ia pism a o k ln e g o , p r z e z k t r e
s e j m i k i z o s t a y w im ie n iu t e j w a d cz y n i z a p ro sz o n e do u c z y n i e n i a z ad o j e j

17

d an io m ".
%

Cho s t a r o s t a d o l i s k i by s p i r i t u s movens c a e j a k c j i ,
n ie t y l k o on aktywnie u c z e s t n i c z y zarwno w w yrzucaniu z Ka-

12

mieca dwch r o s y j s k i c h o f i c e r w , k t r z y p r b o w a li o d c z y t a
se jm ik u j c e j s z la c h c ie d e k la r a c j im p eratorow ej, l i s t

Panina

i o k ln ik R epnina, j a k t e w n i s z c z e n i u tych dokumentw. In

s t r u k c j a p o d o l s k a z a w i e r a a m .in . p o s t u l a t p r z y w r c e n ia w a
dzy h e tm a sk ie j i o d r z u c a a m oliw o u s t p s t w na r z e c z in n o wiercw 18
Repnin, oburzony zarwno zachowaniem h etm a sk iego syna
w Kamiecu, j a k t e k s te m a k c e s u k o n f e d e r a c k i e g o j e g o o j c a , wy
d a g e n e r a o w i Kreczetnikow ow i r o z k a z w y s a n i a do obu Rzewus
k i c h o f i c e r a , k t r y m ia u p r z e d z i hetmana, "e j e e l i syn
j e g o i on sam u r o c z y c i e na p i m ie n ie zobowi s i p o s t p o
wa we w szy stk iem na p r z y s z o p o du g rozkazw moich, a s t a
r o s t a d o l i s k i w n a ju n i e 8 z y c h w yrazach na p i m ie mnie n ie
p r z e p r o s i p o t p i a j c p o st p o w an ie swoje na po d o lsk im s e jm ik u ,
w takim r a z i e w s z y s t k i e w io s k i wojewody krakow sk iego p r z e z
w o jsk a n a sz e n a ty c h m ia s t z a j t e i wyzyskiwane b e z p a t n i e na
19
i c h k o r z y bd"
T ekstu l i s t w , j a k i e na obu Rzewuskich wymusi m ia wys a n y do n ic h p r z e z K reczetn ik ow a o f i c e r

20

n ie t y l k o n ie zna

my, a l e nawet n ie mamy p e w n o c i, czy t a k i e l i s t y

z Podhorcw

w o g le w y s a n o ^ 8 .
Przem aw iajc w s e jm ie 6 X 1767 r .

Seweryn Rzewuski, id c

wzorem b is k u p a S o t y k a i o j c a , k t r z y w ypow iadali s i w dniu

poprzednim, z a c z y n a od nagany wprowadzanego od roku 1764 ustawodawstwa i a p r o b a t y r o z w i z a n i a k o n f e d e r a c j i p r z e z sejm
roku 1766, by na tym t l e tym w y r a z i c i e j p o d k r e l i n i e l e g a l
no p o st p o w a n ia sejmu obecnego. " T e r a z wyzuta z wadzy p r a wodawczej i z b a p o s e l s k a - b r z m ia a ocena Rzewuskiego - w k t r e j m a r s z a e k k o a r y c e r s k i e g o n ie p o s t a

. U chylenie c z y

t a n i a Pactorum Conventorum, a n ie dopuszczany g o s wolny in

13

m a t e r i a r e l i g i o n i s z a b r a n y , smutne wywrconej z g r u n t u R zeczy

p o s p o l i t e j w y sta w iy nam na dniu w cz o rajsz y m w idow isko'1. S t a
r o s t a d o l i s k i koczy zap ow iedzi,
p ro jek t d e le g a c ji ,

e n igd y n ie p o zw o li na

" j e l i z n ie g o d e c i s i v a ichmo panw ko-

m isarzw do t r a k t o w a n i a o w ie rz e i o w o l n o c i spyw a b d z ie
potestas"

21

. Poniewa w c z a s i e przerwy w o b r a d a c h , j a k a n a s t

p i a po tym d n iu , Repnin n i e z d o a zapewni p r o j e k t o w i r o s y j

skiemu s z a n s pow odzenia, a mowy biskupw J z e f a Z a u s k i e g o i
K a j e t a n a S o t y k a w d n ia c h 12 i 13 p a d z i e r n i k a wzmacniay opr
i z b y , Repnin p o d j d e c y z j , k t r e j

s k u t k i odn otow uj w s z y s t k i e

n ie m al w s p c z e s n e r d a . W nocy z 13 na 14 p a d z i e r n i k a 1767
uwaani p r z e z am basadora r o s y j s k i e g o za prowodyrw oporu b i s
k u p i S o t y k i Z a u s k i o ra * hetman Wacaw Rzewuski z synem Sewerynem z o s t a l i a r e s z t o w a n i p r z e z w o jsk a r o s y j s k i e i o w i c i e 14
p a d z i e r n i k a w y w ie z ie n i z Warszawy w k ie ru n k u R o s j i na ponad
p i c io le t n ie w izien ie

22

Po dwumiesicznym p o b y c ie w W iln ie ,

a n a s t p n i e rocznym w Sm olesku, od g r u d n i a 1769 u w i z i e n i

t r z y m a l i b y l i w K a u d z e . Tu w s t y c z n i u 1773 roku o t r z y m a l i w ia
domo o w y j c i u na w o l n o ^ .
Odnosi s i w r a e n i e , i Rzewuski d o s k o n a le wczu s i w r o
l mczennika za w ia r i w o ln o , e n t u z j a s t y c z n i e w itan eg o w
s t y c z n i u 1773 p r z e z p o l s k i e s p o e c z e s t w o . W pisanym do wojewo%

dy p o d o l s k i e g o l i c i e ,
p o d o b n ie j s i l i c z y ,

z k t r e g o rozpow szech n ian iem n ajpraw d o

s t a r o s t a d o l i s k i z a p e w n ia :

"Niewola

o s t r a i d u g a m i o c i w iary i w o l n o c i , chwaa Bogu, we mnie

n ie z m n i e j s z y a . Wrcony j e s t e m o j c z y n i e te n sam, com by
p rz e d n ie w o l / . . . / K to ko lw iek b d z ie r o b i d l a o jc z y z n y , b
d z nim, k to k o lw ie k p r z e c iw o j c z y n i e r o b i z e c h c e , do n ie g o

s i n ie p r z y t k n . . . "

OA

. W tym l i c i e a l u z y j n i e , a we wspomnia

nej j u a u t o b i o g r a f i i z roku 1795 e x p r e s s i s v e r b i s Rzewuski

p o d k rela,

14

e sam n igdy n i e p o n i y s i do proby o u w o ln i -

n i s 25.
N ie w o li, k t r a obu Rzewuskim p r z y d a a a u r e o l mczennikw
za w ia r i w o ln o , z a w d z i c z a Seweryn wczesne w y n i e s i e n i e
do j e d n e j z n ajw y sz y c h w k r a j u g o d n o c i - buawy p o l n e j ko
r o n n e j . O j c i e c , k t ry po powrocie z K a u g i o tr z y m a hetmastwo
w i e l k i e koronne, d o s z e d do p o ro zu m ie n ia z hetmanem polnym,
Ksawerym Branickimjw

zamian za c e s j buawy w i e l k i e j d l a B ra -

n i c k i e g o , p o ln a m i a a p r z y p a Sewerynowi. Mimo o s t r z e e S t a c k e l b e r g a , e n a d a j c modemu Rzewuskiemu hetmastwo p o ln e ,

k r l wkada mu do r k i * o r , k t r y z o s t a n i e zwrcony p r z e c iw
m on arsze, S t a n i s a w August p r z y s t a na warunki c e s j i ,

traktu

j c w y r n ien ie s t a r o s t y d o l i s k i e g o j a k o rekom pensat d l a n i e

go i o j c a za p i c i o l e t n i n ie w o l . K rl l i c z y s i t e , j a k p i
s z e , z o p i n i narodu, d l a k t r e j Rzewuscy s t a l i s i m czennikami za w ia r i o jc z y z n 26 . Ityplom na buaw p o ln koronn
d l a Seweryna Rzewuskiego n o s i d a t 8 I I 1774- roku

27

Niebawem Rzewuscy o t r z y m a l i j e s z c z e in n n a g r o d . P odczas

o statn iej

s e s j i sejmu r o z b io r o w e g o , 11 IV 1775 r . ,

P o n i sk i

zaproponowa darowanie p r z e z R z e c z p o s p o l i t Wacawowi Rzewus

kiemu i j e g o spadkobiercom s t a r o s t w a k o w e l s k i e g o ; m iao ono
p r z e j na w a sn o Rzewuskich po m i e r c i a k t u a ln y c h p o s e s o rw, Ja b o n o w s k ic h . Wobec o p o z y c j i je d n e g o z posw ordow ni
kiem sprawy s t a s i S t a n i s a w A u g u s t. W d u g i e j mowie k r l
p o d k r e l a n ie t y l k o p i c i o l e t n i n ie w o l / t o znaczy w y j tk o
we z a s u g i p a t r i o t y c z n e / , a l e i p o tr z e b y m a t e r i a l n e Rzewuskich,
k t ry c h dochody z " c h l e b a dobrze z a s u o n y c h " z o s t a y wsicutek
%

r o z b i o r u znaczco u s z c z u p lo n e i n ie w y s t a r c z a y d l a p e n io n y c h
f u n k c j i p u b l ic z n y c h . Efektem mowy k r l e w s k i e j b y a uchwalona
przy jednym g o s i e s p rz e c iw u k o n s t y t u c j a p r z e w i d u j c a , i s t a

rostw o eo w elsk ie, o fia r o w a n e za zgod stanw k r l o w i , z o s t a o

p r z e z t e g o za zezwoleniem R z e c z y p o s p o l i t e j p rz e k a z a n e Waca
wowi Rzewuskiemu, w u z n a n iu z a s u g , j a k i e o d d a on P o l s c e za
panowania obu Augustw o r a z j a k o r e k o m p e n sa ta p i c i o l e t n i e j
n i e w o l i , k t r wraz z synem Sewerynem p r z y p a c i obron w iary
2p
i w o l n o c i 1-"'. Zgodnie z w ol o j c a i w ewntrzrodzinnym i umowami
Rzewuskich s t a r o s t w o to po o j c u p r z e j n a jm o d sz y syn - Sewe29
ryn . Znamienne, e we wspomnianej wyej a u t o b i o g r a f i i Seweryn
Rzewuski n ie n a p i s a sow a a n i o o k o l i c z n o c i a c h , k t r e towa
r z y s z y y u z y sK a n iu p r z e z e buawy, a n i o k rlew skim d a rz e w
30
p o s t a c i s t a r o s t w a k o w e ls k ie g o
.
*

s
s

P ow stanie Rady N i e u s t a j c e j z m ie n io u k a d s i na warszaw

s k i e j s c e n i e . P o t n i d o t d , mimo r e fo rm 1764 ro k u , m i n i s t r o
wie o d c z u l i powane o g r a n i c z e n i e swych p r e r o g a ty w , t o t e o n i
s t a l i s i trzonem k s z t a t u j c e j

s i od roku 1775 o p o z y c j i mag

n a c k i e j . Grupa t a s k o n s o l i d o w a a s i z w a s z c z a od pocztkw r o
ku n a s t p n e g o , wobec planowanego p r z e z k r l a i S t a c k e l b e r g a po
w i k s z e n i a na s e jm ie roku 1776 k o m p e te n c ji Rady N i e u s t a j c e j .
Obok Ksawerego B r a n i c k i e g o , k t r y by d z ia a c z e m n a jr u c h liw s z y m
i przywdcy F a m i l i i m a r s z a k a S t a n i s a w a L u b o m ir sk ie g o , w s k a d
t e g o obozu w ch odzi n i e z b y t p o l i t y c z n i e aktywny Adam K a z im ie rz
C z a r t o r y s k i , h etm an i: Seweryn Rzewuski i Micha K a z im ie rz Ogis ic i, p o d k a n c le rz y l i t e w s k i Jo ach im C hreptow icz o r a z dwaj z a o l
ei
n i z i c i o w i e L u b o m ir sk ie g o , b r a c i a Ignacy i S t a n i s a w Potoccy^ .
Ksawery B r a n i c k i , k t ry w lutym 1776 roku w y je c h a na dwr Kata r z y n y I I ,

by tam z a p o b ie c pro jek to m o dn on ie Rady, z d r o g i

nawoywa Seweryna Rzewuskiego do przygotowywania po wojewdz-

16

twach k lim a t u d l a p r z y s z e j b a t a l i i sejmowej

32

Jak o p ie r w sz y krok hetmana p o ln e g o w tym k ie ru n k u mona

p o tr a k to w a j e g o "R e sp o n s . . .

na dwa l i s t y J .K .M . i Rady N ie

u s t a j c e j n, znany nam ze w s p c z e s n e j k o p i i , a wic p o w ie la n y .

Asumpt do t e g o p ism a , p o w s t a e g o zapewne w kocu l u t e g o lu b w
p o c z tk a c h marca 1776, d a r a p t u s v i r g i n i s ,

t z n . porwanie z

k l a s z t o r u sakram entek w a r sz a w sk ic h n i e j a k i e j panny K r o s n o w s k i e j .

Powiadomiona o tym Rada N i e u s t a j c a z w r c i a s i do hetmana z
p r o b "o dodan ie b r a c h i i m i l i t a r i s do s z u k a n i a w s z d z i e , g d z i e
by t ^ l k o mona, c i g n c r k J . P . K r o s n o w sk ie g o , z n a l e z i e n i a
33
j e j , a j e j do r k i o j c a ; o d d a n ia " ^ . Poniewa Rzewuski n ie z a r e
a g o w a , p r o b a z o s t a a p r z e z Rad N i e u s t a j c ponowiona, a
przydano do n i e j p o g r k , i w r a z i e braku odzewu hetman z o s t a ^A
n i e pozwany p rz e d s d sejmowy^ .
Odpowiadajc na oba l i s t y hetman polny koronny p o d n o s i
n i e l e g a l n o zwrconego do d a n i a , bowiem, j e g o zdaniem, p r a
we przewidywao n a j p i e r w k o n ie c z n o w s z c z c i a krokw sdowych,
potem odpow iednia i n s t a n c j a sdowa moga zw rci s i do K o m i s ji
Wojskowej, a d o p i e r o r o z k a z t e j e / n i e z a Rady N i e u s t a j c e j /
byby d l a hetmana o b o w i z u j c y . Pow oujc s i na prawo neminem
c a p t i v a b i m u s hetman d e m a g o g icz n ie z a u w a a , i " g d z i e b y t y l k o
p o c i g n mona" n a r u s z a " b e z p ie c z e s t w o domw s z l a c h e c k i c h " ,
a k o czy k o n s t a t a c j , e inkryminowana spraw a, w k t r e j Rada
N i e u s t a j c a p r z e k a z a a mu t a k n iezgo dn e z prawem z a l e c e n i a , z
c a p ew n oci n ie n a l e y do przypadkw, za k t r e hetman moe
by pozwany p rz e d sd sejmowy^35 .
O s t r o sformuowa i dem agogia, z j a k Rzewuski p i tn o w a
n i e l e g a l n e - j e g o zdaniem - p o stpow an ie Rady N i e u s t a j c e j , k a
dopatrywa s i w j e g o " R e s p o n s i e " in s t r u m e n t u , k t r y u y ty
z o s t a po t o , by u d e rz y w Rad; sprawa panny K rosn o w sk iej s t a -

17

36
n o w ia j e d y n i e dogodny p r e t e k s t * '
W Rad N i e u s t a j c g o d z i hetman w tym samym c z a s : s w i n
ny j e s z c z e s p o s b ; zarwno on, j a k K o m isja Wojskowa, k t r e j
Rzewuski p r e z y d o w a , i g n o r o w a l i w y s a n i e do Departamentu Woj
skowego Rady p r z e d s t a w i c i e l i , k t r z y by w sp ln ie z Departamen
tem omwili sprawy w o js k a i p r z e k a z a l i Radzie r o z l i c z e n i a J e g o
dochodw za p ie r w s z y k w a r t a roku 1775. Na ad m o n ic j w t e j
sp ra w ie o d p o w ie d z i a hetman polny odmownie, u y w ajc terminw
37
oardzo o s t r y c h

N ie w t p liw ie propagandowy c e l m i a a t a k e hetmaska odpo

w ied na d e l i b a t o r i a p r z e d sejmem roku 1776. U zn ajc w n i e j
r o k 1764 za p o c z t e k e p o k i klsic R z e c z y p o s p o l i t e j i s t w i e r d z a
jc ,

e od l a t k i l k u n a s t u "kady r o k , kady nowy sejm p r z y n i s

nowy c i o s R z e c z y p o s p o l i t e j " , za c i o s y t e uw aa hetman "tum

praw nowych, c z s t o n ie z r o z u m ia n y c h , c z s t o s o b i e p rzeciw n y ch ,
c. praw ie zawsze s z k o d l i w y c h " . Forma u s t r o j o w a , k t r a w ynika z
ty c h zmian, b y a , zdaniem R zew uskiego, znienaw idzona p r z e z na
r d , a d o t y c z y o to p rze d e w szy stkim Rady N i e u s t a j c e j . Ona to
"z t y t u u swego moc z a r a d z e n i a , z o p i s u wadzy s w o je j moc wyko
nywania, a z czynw swoich moc prawodawstwa i s d z e n i a s o b i e
p r z y w a s z c z a j c , b d z ie zawsze narodowi r z e c z n i e p o j t , a l b o ,
gdy j p o jm ie , n i e z n o n " . Odpowiednio do t e j oceny b r z m ia a
k o n k l u z j a hetmana: Rad N i e u s t a j c n a le y " a l b o z n i e , a lb o
j e j wadz c o f n do g r a n i c prawem j e j o p i s a n y c h " , by n ie s t a
n o w ia d l a narodu c i a r u .

P o d k r e l a j c n a s t p n i e , e k r a j n ie

moe by b e z p ie c z n y bez a r m i i i p a t e t y c z n i e z a p e w n i a j c , e
u d z i a w tym w asnego j e g o m ajtku b d z ie mu m iy , gdy w zamian
kupi " b e z p ie c z e s t w o r z d u , g r a n i c i obywatelw" / t a h i e r a r c h i a
j e s t zn am ien n a/, Rzewuski konkludowa r a d , by k r l z e c h c i a
mniej potrzebnym cywilnym wydatkom u j , a na z a p a t zu pen

16

w o js k a to o b r c i " . P s e u d o p a t r i o t y c z n e d e k la m a c je z m i e r z a y
wic n ie do o t w a r c i a na p o tr z e b y a r m i i w a s n e j k i e s y , l e c z do
z ak w estio n o w an ia sposobu wydatkowania p r z e z k r l a p i e n i d z y .
O statn ia cz l i s t u

p ow icon a b y a sp ra w ie s t a r o s t w ;

Rzewuski a p e lo w a o p rzy w r cen ie i c h rozd aw n ictw a, bowiem na

d z i e j a na c h le b do orze z a s u o n y c h s t a n o w i a , j e g o zdaniem,
v
moe n i e t n a j s z l a c h e t n i e j s z y , a l e d e c y d u j c y o u y te c z n y c h s u 38
bach motyw l u d z k i e j a k ty w n o ci .
C aa t a wypowied utrzym ana b y a w duchu p o s t u l a t w opo
z y c j i m a g n a c k ie j, w a l c z c e j p rze c iw R adzie N i e u s t a j c e j , gdy
o g r a n i c z a a kom petencje m in istr w o r a z w y s t p u j c e j p rze c iw
z n i e s i e n i u rozdaw nictw a s t a r o s t w , bo to u d e r z a o w n a d z i e j e
o lig a r c h w na zn a cz ce p o w i k sz e n ie wasnych f o r t u n . Take i
t r z e c i z punktw, d o t k n i t y c h p r z e z Rzewuskiego - sprawa woj
sk a - z o s t a a p r z e z przywdcw m ag n ack ie j o p o z y c j i wytypowana
j a k o z a d a n i e , ktrym na s e jm ie n a le y s i z a j ' ' ^ .
W z n a c z n ie o s t r z e j s z y m , cho rwnie nieprzychylnym wobec
dw orskich planw t o n i e , utrzymany by " L i s t J . W. J . f. pana
Seweryna R zew uskiego, hetmana p olnego koronnego do p r z e w i e t
nych wojewdztw ziem i powiatw na s e j m i k i przedsejmowe p o s e l
s k i e p isa n y roku 1 7 7 6 " . I t u epoka k l s k l i c z y a s i od roku
1764, a celem p r z y s z e g o sejmu m iao by - wedle h etm askich
zapewnie - z n i s z c z e n i e w o ln o c i i wprowadzenie despotyzm u.
Wyrazem tych t e n d e n c j i byy - zdaniem hetmana - p r o j e k t y r o z
s z e r z e n i a k o m p e te n c ji Rady N i e u s t a j c e j . I t a k r z e c z n i c y d e s
potyzmu z m i e r z a j pc p i e r w s z e , "aby od w s z e l k i c h j u r y s d y k c y i
s z y a p e la c y e do Rady N i e u s t a j c e j , to j e s t ,

aby Rada N i e u s t a -

j c a wadz sdow nicz m i a a . Chc, aby m i n i s t e r i a ,

sicarb i

wojsko od t e j e p r z e w i e t n e j Rady z a w i s y , to j e s t ,

aoy p r z e

w ie tn a Rada wadz wykonywajc p o s i a d a . Chc na k o n i e c , aby

19

t a sama Rada N i e u s t a j c a prawa, k t r e s i niby o b o j t n e zda

wa b d , wedug mniemania swego tu m ac z y m oga, to j e s t , aby
Rada N i e u s t a j c a w adz prawodawcz do swoich r k p r z e c i g n a .
Sowem - k o c z y t e n fra g m e n t hetman polny koronny - chc o n i
despotyzmu d l a s i e b i e , n i e w o l i d l a n a s . Tej d e m a g o gicz n e j o c e
n ie t o w a r z y s z y y w s k a z a n ia p r a k t y c z n e . Poniewa rdem in k r y
minowanych pomysw b y a Warszawa, a u t o r l i s t u z w r a c a s i do
p ro w in cji:

" P r z y t u m i o n a , a l e n ie wygubiona g n i e d z i s i j e s z

cze po wojewdztwach c n o t a i m i o o j c z y z n y . . . t e j wzywamy.

Niech bd p o s a m i o b y w a te le n a j c n o t l i w s i

Niech bd

d o k a d n i n s t r u k c y o p a t r z e n i , z wyrzuceniem ty c h 3w: c e a t e ra a c t i v i t a t i ,

a bd wol t y l k o wojewdztwa p e n i l i , a n ie

s w o j . Niech bd na k o n ie c obowizanemi s t a w i s i na s e j m i
k i r e l a c y j n e i sp ra w i s i z p o s e l s t w a swego sud poena i n f a m i a e ,
a n ie bd m o g li o j c z y n i e by s z k o d liw e m i. A t a k bd p o so w ie
od wojewdztwa d l a wojewdztwa, a n i e p rz e c iw wojewdztwu posan em i".
Ten wtek n i e u f n o c i wobec sejmu widoczny by i w d a l s z e j
p a r t i i " L i s t u " , gdy Rzewuski p o s t u l o w a wprowadzenie do i n
s t r u k c j i zak azu g o s o w a n i a t a j n e g o "w s ta n o w ie n iu p r a w a " . Het
man o b a w ia s i bowiem, e " d a j c v o t a s e k r e t n e mog / p o s o w i e j
p r z e c iw w o li wojewdztw s ta n o w i i wojewdztwa o tym n i c wie
d z i e n ie bd m ogy. I d z i e za tym r a z , i wojewdztwa n ie mog
by pewnemi posw sw o ic h ; d r u g i * i wojewdztwa n i e z n a c z n i e z
wadzy prawodawczej s w y zu te. 3o przedtym n a r d s t a n o w i p r a
wa s w o je , to j e s t wol sw oj p r z e z p o s w : " t w
wole swoje z a prawo s t a n o w i l i , mimo w

p o so w ie bd
prawa sp ad

ic h p i r a w y p ad e , bd prawami k i l k u d z i e s i u o s b , a n i e p r a
wami n a r o d u " .^ -0
Hetman polny koronny n ie b y o r y g in a l n y a n i w swej n i e u f -

20

n o c i do sejm u , a n i w rach ubach na p rz e c iw sta w n s t o l i c y p r o

w i n c j , O pozycja od dawna u w a a a s i e b i e w a n ie za p r z e d s t a
w i c i e l k "n a r o d u " i w i e r z y a , e t e n " n a r d " , y j c y na p r o w i n c j i , j p o p i e r a . Z t e g o w a n ie wzgldu d y a do zapew nie
n i a wojewdztwom w i k sz e go wpywu na prawodawstwo, co w i z a o
s i z postulatem c i s e g o p r z e s t r z e g a n ia i n s t r u k c j i ,

zw enia

swobody poczyna m a n a a t a r iu s z y o r a z i c h k o n t r o l i na s e jm ik a c h
r e l a c y j n y c h . Z am ie rz e n ia t e byy n ie t y l k o p o s t u l a t a m i d o r a
nymi - c h o d z i o o t r w a e o g r a n i c z e n i e k o m p e te n c ji sejmu na
r z e c z se jm ik w ^ ',
?'s k a z u j c d a l e j punkt a do i n s t r u k c j i , Rzewuski sugerow a
m .in . "Albo z n i e s i e n i e , a l b o mocne g r a n i c Rady N i e u s t a j c e j
o p i s a n i e , t a k , aby nad o p i s prawa d z i s i e j s z e g o i na wos j e j
mocy n ie przy d a na s e j m i e ; owszem, zw ierzch n o jakow powag
praw umocni, aby t w y k r a c z a j c z obrbw swoich p r z e w i e t n
Rad n i e u s t a j c , na samym w s t p i e s c tak r z e k , c o fn j do
L

g r a n i c swoich p o t r a f i a .

Bo i n a c z e j t a Rada N i e u s t a j c a w s z y s t -

ko pod s i e b i e p o d g a r n i e ; p r c z n i e w o l i , k t r nam z o s t a w i " .

4-2

Przeciwna R adzie N i e u s t a j c e j i n t e n c j a b y a tu n i e w t p l i
wa, cho ze wzgldu na R o s j , z k t r e j oporem t r z e b a byo s i
l i c z y , n ie p o s t u l o w a Rzewuski k a te g o r y c z n e g o z n i e s i e n i a Rady.
Mona p r z y p u s z c z a , e owa " z w i e r z c h n o " , k t r a m iaaby z a p a
nowa nad Rad N i e u s t a j c , w i z a a s i z projektowanym p r z e z
m a r s z a k a L ubom irsk iego "consiliujy. ad l a t u s " ^ .
Osobny punkt " L i s t u " d o t y c z y buawy. Rzewuski p o s t u l o w a
"wadzy h e tm a sk ie j p o w i k s z e n ie , a n ie onej u s z c z u p l e n i e . Bo
z n i s s z y r a z t w ad z, z n i e s i e s i a e u i l i b r i u m narodowe i

t a r c z e o by w atela od Rady N i e u s t a j c e j ; a gdy n ic od Rady N ieu s t a j c e j m ionikw o jc z y z n y z a s o n i n ie b d z ie mogo, r z d

j e j p o d te n c z a s mgby s i s t a n rzdem p r z e l a d o w a n ia i zem-

21

s t y " . Rada N i e u s t a j c a j u bez o s o n e k w ystpow aa w r o l i ,

kt

r t r a d y c y j n a myl r e p u b l i k a s k a p r z e z n a c z a a d l a k r l a w a lc z
cego o w ad z z " m i o n ik a m i w o l n o c i " , z a buawa b y a , wedle
R zew u sk iego , jedynym m i n i s t e r i u m , k t r e mogo w o ln o c i b r o n i .
Z innych punktw z n a l a z a s i w " L i c i e " Rzewuskiego r a d a ,
by wojsko aukc^onowa do l i c z b y dozw olonej p r z e z sejm 1773-1775
r o k u , p r z y w r c i rozdaw nictwo s t a r o s t w / " 3 o c n o t a p e n a c h c i
bez w s p a r c i a je d n a k czynn s i n ie s t a n i e " / , w r e s z c i e powi
k sz y n ie c o k r l e w s k i e dochody / " r e x ne e g e a t " / . Pod adresem
S t a n i s a w a A ugusta zwrcony b y j e d n o c z e n i e z a r z u t , e d o p ie r o
t e r a z c z y n i p ie r w s z e k r o k i do p o je d n a n i a z narodem 44 .
P od czas se jm u , na ktrym o p o z y c j a z n a l a z a s i w zdecydo
wanej m n i e j s z c i , Rzewuski przem aw ia w i e l o k r o t n i e , zawsze w
p o z ie p a t e t y c z n e g o r e p u b l i k a n i n a . J u na t r z e c i e j

s e s j i , 28

V I I I 1776, rozwodzc s i nad rozdw ikiem midzy krlem a' n a ro

dem, r o z d w i k ie m , k t r e g o przy czy n wskazywa w d e n iu monar
chy do "jed n ow ad n ego p a n o w a n ia ", Rzewuski s t w i e r d z a , i mimo
w d z i c z n o c i d l a S t a n i s a w a Augusta za u r z d ,

" je e l ib y za

jed n o byo by hetmanem, co o d s t p i praw s t a r y c h d l a buawy?

P a n ie , wolno w zi nazad buaw , z o s t a n i e przy mnie c n o ta i
bd w p o t r z e b i e za rozkazem obywatelw h etm a n i obywatelom bez
b u a w y . . . " . Za t z j e d n e j s t r o n y p a t e t y c z n , z d r u g i e j wrcz
%

rokoszow d e k l a r a c j s z a ocena czasw s t a n i s a w o w s k i c h lako

pasma k l s k , ktrym t o w a r z y s z y y k o n f e d e r a c j e :

" s z o nam n i e

s z c z c i e pc n i e s z c z c i u , k o n f e d e r a c y a sejmcwa po k o n f e d e r a c j i
se jm o w e j, c i o s po c i o e i e / . . . / ;

z a c z a smutn scen k o n f e d e r a

c j a sejmu konw okacyjnego, p o s z a za n i radom ska, g o r s z a od

p i e r w s z e j , n a s t p i a -konfederacya p r z e s z o o s t a t n i a , k t r a c i o
sami swemi na o jc z y z n s p u s z c z a n e m i, tamte dwie u r z e w y z sz y a ,

22

p r z y s z o na k o n ie c do d z i s i e j s z e j , k t r e j s i j a / . . . / rwnie
t a k j a k tamtych lkam s i i obawiam.
Bya przemoc na p i e r w s z e j - p rzy p o m in a hetmar. - i zamek
o n ie rz e m by o p a s a n y . B y a przemoc na d r u g i e j i w z i to w
n iew ol senatorw i p o s a . Bya przemoc na t r z e c i e j

i W arsza

wa pod w a r t z o s t a w a a . J e s t przemoc i na c z w a r t e j , / . . . /
sw l e g a l n y c h , posw wedug prawa obranych / . . . /

po

z te j prze

w ie t n e j iz b y w y c z y a . " Mowa k o c z y a s i proroctwem, e

sejm z a c z t y t a k n i e l e g a l n i e , b d z ie i w dalszym b ie g u a z i e 4-5
em gw atu ' .
S t a n i s a w A u g u st,' k t r y w swycn p a m i tn ik a c h u z n a wypo
wied Rzewuskiego za n a j w a n i e j s z e w ydarzenie s e s j i 28 s i e r
p n ia , odn otow a, i w hetmaskim w y l i c z e n i u k o n f e d e r a c j i z a 46
b ra k o Baru . P odejm ujc na ses^.i n a s t p n e j polem ik z wywo
dami R zew uskiego, k r l przypom nia zgubn r o l o p o z y c j i wobec
K o n f e d e r a c j i na s e jm ie 1766 ro k u , genez k o n f e d e r a c j i radom
s k i e j i r o l radomian w p r z y j c i u p r z e z P o ls k g w a r a n c j i ,
w r e s z c i e ro z w i d s i nad k o n f e d e r a c j b a r s k , w y ty k a jc Rze
wuskiemu j e j p r z e m i l c z e n i e i u z n a j c Bar za b e z p o r e d n i p r z y
czyn r o z b i o r u . Kocow c z swej r e p l i k i p o w i c i monarcha
kwestionowaniu rozdw iku midzy krlem i narodem, o s t r z e e
n iu , e sejm nie b d z ie d u e j t o l e r o w a podw aania swej l e
g a l n o c i , w r e s z c i e - n a w i z u j c do n a jz u c h w a lsz e g o fragm en tu
mowy Rzewuskiego - w yraeniu n a d z i e i , e P o l s k a n ie z n a j d z i e
s i w s y t u a c j i , w k t r e j by hetman, czy to pozbawiony buawy,
czy t e j p i a s t u j c y , p ro w ad z i o b y w a te li bez ro z k a z u s e j m u ^ .
Przem aw iajc p o d c z a s s e s j i 6 w r z e n ia , gdy uchwalano p ro
j e k t k o m p e te n c ji Rady N i e u s t a j c e j ,

p o w i e r z a j c j e j w ykadni

ustaw i zw ierzchnictw o nad wadzami wykonawczymi /w tym m ini

s t e r i a l n i / , Rzewuski p r z e d s t a w i s i n a jp ie r w ja k o je d y n y , k t -

23

ry n ie b o i s i w ypow iedzie o dw an ie, po czym p o w trzy wszy

s t k i e z a r z u t y o p o z y c j i p rz e c iw p r o j e k t o w i dajcem u rzekomo Ra
d z i e w adz ustaw o daw cz, wykonawcz, sd o w n icz i " b e z p i e
czestw o g r z e s z e n i a " ,

a P o ls k up od obn iajcem u do " a z j a t y c k i c h

sam ow adztw ". Z d a j c s o b i e sp raw , e w i k s z o gosw b d z ie

za p r o je k t e m , Rzewuski wskazywa na odmienno p o k o le n ia w sp
c z e sn y c h od g e n e r a c j i p o p r z e d n ic h , k t r e p o t r a f i y w o ln o c i
b r o n i , a Warszaw p r z e c i w s t a w i a narod ow i, k t r y " j e s t w po
z o s t a y c h po wojewdztwach o b y w a t e l a c h " . O str z e e n ie m przed
ocen p r o w i n c j i i r o z p a c z "n a r o d u " k o czy hetman przemow do
s e jm u j c y c h , p r z e p o w i a d a j c , " i gdy z g u b i c i e R z e c z p o s p o l i t
i sami w n i e j z g i n i e c i e "

48

. S t a n i s a w August o d n otow a, i Rze-

wuski o p u c i izb. zanim d o s z o do g o s o w a n i a

4-9

23 I I 1776, gdy decydowano p r o j e k t o g r a n i c z a j c y p r e r o g a

tywy buawy, Rzewuski z a c z sw wypowied od k o n s t a t a c j i ,

po uchwale o u p r a w n ie n ia c h Rady N i e u s t a j c e j P o l s k a j u j e s t
w n iew oli.

" O d d a l i c i e j u p r z e w ie t n e s ta n y R adzie N i e u s t a j

c e j - w y k ad a hetman - moc prawodawcz, moc s d o w n ic z , moc

wykonywajc; p o d d a l i c i e z u p e n ie pod wadz j e j m i n i s t e r i a
pokoju i wojny. Sowem: d a l i c i e

P o l s z c z r z d , to j e s t o p i s a

n n ie w o l ; bo j u od n ie m ae go c z a s u u sio w an o zwa rzdem to

w s z y s t k o , co k o lw ie k do n as despotyzmu z b l i a o ; a n ie rz d e m ,
%

z g i e k i e m i zam ieszan iem to w s z y s t k o , co k o lw ie k s z l a c h e t n wol

no obywatelw u b e z p i e c z a o " . Ten w s t p , n i e z m i e r n i e c h a r a k t e
r y s t y c z n y ze wzgldu na sp o s b obrony b e z r z a u epok i s a s k i e j ,
s t a n o w i p relu diu m do wykadu o w alo ra ch dawnej p o z y c j i h e t mastwa i r o z d z i e r a n i a s z a t nad j e j o s a b i e n i e m na r z e c z Rady
N i e u s t a j c e j i k r l a . . Kocwka b y a p a t e t y c z n a :

"Co do mnie -

zapew ni pan na Podhorcach - Rzewuski zawsze b d z ie Rzewuskim.

Y a a z , u r z d , m a j te k i y c ie nawet moje, te mi, p r z e w ie tn e

24

s ia n y w z i m o e c ie ; m i o c i mej ki o j c z y n i e n i k t mi o d j
n ie p o t r a f i ! Tm w z i z k rw i przodkw moich, w t e j z r o s e m
pod okiem je d n e g o z n a j c n o t l i w s z y c h l u d z i , pod okiem o j c a me
g o , t e j wam, p r z e w ie t n e s t a n y , w p i c i o l e t n i e j z g r n i e w o l i
n i e n a r u s z e n i e i w ie r n i e dochowaem, t e j i w t e r a n i e j s z y c h , ta k
okropnych na o jc z y z n i mnie c i o s a c h , n ie o d s t p i e m . . . " ^50 .
T kocwk w arto z a p a m i t a , bo w iadczy ona, i Rzewus
k i w y s t a w i a j c s o b i e l a u r k c n o t liw e g o r e p u b l i k a n i n a , z r c z n i e
dyskontowa p i c i o l e t n i e w i z i e n i e , k t r e d a o mu o p i n i m
cze n n ik a za w o ln o . Odwoanie s i do t e j n i e w o l i j a k o w y j tk o
wej l e g i t y m a c j i p a tr io ty z m u m iao m i e j s c e we w s z y s t k i c h p u b l i
cznych w ypow iedziach, j a k i e hetman polny w roku 1776 o p u b l i k o
w a.
Wypowiadajc s i 10 X 1776, podobnie j a k i n n i przywdcy
o p o z y c j i , p rze c iw p ro je k to m podatkowym, odmow zgody na n ie
u z a s a d n i a Rzewuski rzdem despotycznym . " P a c c h t n i e r e p u b l i k a n c i p o d a t k i - z ap ew n ia hetman wbrew d o w ia d c z e n iu c a e j
e p o k i s a s k i e j - na utrzy m an ie wolnego i c h r z d u . Kto z n a s n ie
wzdrygnie s i p a c i j e d l a u trz y m a n ia d z i s i e j s z e g o ? P a c
c h t n ie r e p u b l i k a n c i p o d a t k i - p o w t a r z a d e m a g o gicz n ie Rzewus
k i - na utrzym anie obywatelw w poddastw ie prawa. Kto j e z
n as b d z ie p a c i na utrzy m an ie obywatelw w poddastw ie Rady
N i e u s t a j c e j ? P a c c h t n i e r e p u b l i k a n c i p o d a t k i - wmawia
hetman po r a z t r z e c i - na nadgrody m ionikom o jc z y z n y . Kto
nadgrody mionikom despotyzmu p a c i b d z i e ? S ta n o w i d o ty ch
c z a s gw at prawa, n ie c h e stan o w i i p o d a t k i , a my u c i e m i e n i a
w asnego n ie zakupujmy . Kocowa p a r t i a mowy zwrcona b y a
przeciw s t r u k t u r z e kontrolow anych p r z e z dwr wydatkw, hetman
bowiem udawa z d z i w i e n i e , e " z w i j a w o jsk o , aby s t a n cywilny
by p a t n y , n ie mie o n i e r z a , aby mie radcw, s e k r e ta r z w

25

i p i s a r z w , to j a k d l a mnie j e s t r z e c z now, t a k n i e p o j t " .

Te p r z y t y k i pod adresem S t a n i s a w a A u g u s ta , znane nam j u z
o d p o w ied zi Rzewuskiego na d e l i b e r a t o r i a / k o c z y y s i r- k onk lu
z j ,

e sk o ro sejm n i e p o w i k sz a w o jsk a - n ie n a le y p a c i
51
dodatkowych w ia d c z e
O s t a t n i a z drukowanych wypowiedzi Rzewuskiego na s e jm ie
1776 roku sprowokowana z o s t a a mow wojewody k a l i s k i e g o , Au
g u s t a S u k o w s k ie g o , k t r y d o t k n i t y zarzutem naduy f i n a n s o
wych b r o n i system u Rady N i e u s t a j c e j . A poniewa Rzewuski na
l e a do t y c h , k t r z y t e n sy ste m a t a k o w a l i n a j y w i e j , u s y s z a
o r a d o c i m a r s z a k a p i e r w s z e j Rady z powodu o g r a n i c z e n i a "wez y r o w s k i e j " wadzy buawy. O s t r a r e p l i k a hetmana / 1 2 X 1 7 7 6 /
zwrcona b y a n ie t y l k o p r z e c iw wojewodzie k a l i s k i e m u , k t r e g o
Rzewuski prbowa o m i e s z y , a l e t e p r z e c iw k r l o w i , pod a d r e
sem k t r e g o S u k o w sk i s k i e r o w a k i l k a pochw a. "Za c j a n ie
y j w ty c h w iekach - p y t a r e t o r y c z n i e Rzewuski - w k t r y c h
odwana prawda by^a n a j c e l n i e j s z o b y w a te la mwicego z a l e t ? .
Za c j a n ie s y s z w tym tu s e n a c i e ty c h g o s w , k t r e k r
lo w i i obywatelom mwic prawd i j a k o by w atel d l a k r l a by
p o w in ien , i j a k k r l d l a o b y w a te la odwanie obom p r z e k a d a l i
/ . . . / M w i l i c i e , p r z e w ie t n e s ta n y /moe n a d t o / , j a k o by w atel
d l a k r l a by po w in ien . Mwie kto j a k k r l d l a o b y w a te la ?
Bynajmniej i do koca sejmu n i k t pewnie n ie powie"^52 . To kat o s k i e przypom nienie monarsze o j e g o obow izkach S t a n i s a w
53

August s k r u p u l a t n i e odnotowa^ .
17 X 1776 se jm , d e b a t u j c y nad a b s o l u t o r i u m d l a Rady N ie
u sta j c e j,

zajmowa s i spraw j e j k o n f l i k t u z hetmanem Rze

wuskim w zwizku z a f e r panny K r o s n o w s k i e j . K w esti p r z d o y a zgrom adzeniu d e p u t a c j a b a d a j c a c z y n n o c i Rady. Hetman

polny koronny o d p o w ie d z ia d o k a d n ie w duchu swego "Responsu

...

na dwa l i s t y " ,

26

p o d d a j c w w t p liw o kom peten cje Rady do

d a n ia pomocy w o jsk o w e j, skoro n ie w sz c z to n a jp i e r w krokw

prawnych, p o d n o sz c , i ro z k a z y wadna mu b y a wydawa t y l k o
K o m isja Wojskowa, a n ie Rada, w r e s z c i e d o s t r z e g a j c w z a l e c e
n iu t e j o s t a t n i e j g r o b d l a p r z y w i l e j u neminem c a p t i v a b i m u s ^ .
22 p a d z i e r n i k a , gdy w s e jm ie dyskutowano p r o j e k t u s t a n o
w ie n ia k o m i s j i r e g u l u j c e j

spory fin a n so w e midzy Karolem S t a

nisawem R a d ziw ie m a j e g o w i e r z y c i e l a m i /w ed le o p i n i i S t a n i
saw a A ugusta p r o j e k t z m i e r z a do u a t w i e n i a R a d z i w i o w i po
wrotu do k r a j u i l i k w i d a c j i je d n e g o z punktw z a p a l n y c h / Rze
wuski w y s t p i z n ie o c z e k iw a n mow. Przypomniawszy w i e t n o
rodu R a d z i w i a , krewnego k r lo w e j Bony, potomka d z i e s i c i u wo
jewodw w i l e s k i c h , p i c i u m arszakw , omiu hetmanw, hetman
polny koronny p r z e s z e d do czasw s t a n i s a w o w s k i c h . "A p rs l a
mort de l immortel A uguste I I I - r o z p o c z y n a Rzewuski wywd
h i s t o r y c z n y - l a Rep u b liq u e se d i v i s a d a b o r d . D un c o te t a i t
l a f o r c e e t p e u t - t r e t r o p d a u d a c e , de l a u t r e 11 y eut peu
de bonheur / p o d k r . S t a n i s a w a A ugusta - ZZ/. Dans ce d e r n i e r
s e s t tro u v e l e p r i n c e p a l a t i n de Wilno e t j e m y s u i s tro u v e
moi-meme, e t quoique ce f u t p a r un e f f e t de ma m auvaise d e s t i
n e, j e n y a i p o u r t a n t p a s de r e g r e t , c a r j e s u i v a i s l a l i b e r
t c o n t r e l o p p r e s s i o n . S u r v in t l a c o n v o c a tio n so u s d e s armes
t r a n g r e s e t l f u t approuve l a c o n f d r a t i o n de L i t h u a n i e ,
qui a v a i t pour but l a p e r t e du p r in c e R a d z i w i " . P r z e li z n w s z y
s i n a s t p n i e nad r o l R a d z i w i a w k o n f e d e r a c j i r a d o m s k ie j i
przypomniawszy s u b d l a wiary i w o ln o c i w s z e r e g a c h b a r s k i c h ,
Rzewuski k o czy p r o b o rozwany wybr o s b , k t r e wchodzi
miayby do proponowanej k o m i s j i ^ .
J a k odnotowa S t a n i s a w A u g u st, mowa hetmana wywoaa w

27

s e jm i e b u r z , Rzewuski przywoywa n ie t y l k o wspomnienie burd,

j a k i c h d o p u s z c z a s i k s i " P a n ie Kochanku", a l e pcrv*3zy
t e i z b a ta k ie m na k r l a ,

zawartym w je d n o z n a c z n e j n a g a n ie

k o n w o K a cji. Z d aj c s o b i e spraw z k o r z y s t n e g o d l a s i e b i e na
stro ju ,

S t a n i s a w August zdecydowa s i w y k o rz y sta o k a z j do

z a s a d n i c z e j rozprawy z zuchwaym p r z e c iw n ik ie m . Wytknwszy Rze

wuskiemu o dd an ie R a d z i w i o w i n i e d w i e d z i e j p r z y s u g i i p r z e d
staw iw szy dowody swych s t a r a na r z e c z k s i c i a "P a n ie Kochan
k u ", k r l z a d a od hetmana p u b l i c z n e j
liw e d l a s i e b i e i R z e c z y p o s p o l i t e j

s a t y s f a k c j i za o Dra

sowa c n i e l e g a l n o c i swego

panow ania. " L in d u l g e n c e avec l a q u e l l e l a d i t e a c t u e l l e a

d issim u le d j , p l u s i e u r s r e p r i s e , des d is c o u r s par trop
h a r d i s - mwi k r l m . i n . - a donne l i e u , ce que j e v o i s ,
o u t r e p a s s e r t o u t e m esu re. C e t t e mme d i t e s a u r a s a n s doute
f a i r e r e n t r e r dans l o r d r e ce q u i en e s t s o r t i " .
Wobec n ie m ilk n c y c h gosw o b u r z e n ia i z b y , Rzewuski p r
bowa zapew nie, i n ie z a m i e r z a o b r a z i a n i k r l a , a n i s t a
nw, a l e to d l a p a c y f i k a c j i s a l i n ie w y s t a r c z y o . Poniewa
k r l z a d a f o r m a l n e j p rob y o p r z e b a c z e n i e , a wtroway t e
mu g o s y o pozwanie hetmana p rz e d sd sejmowy /o crimen l a e s a e
m a i e s t a t i s / Rzewuski s i zdecydow a. Podprowadzony p r z e z mar
s z a k a L u b o m irsk ie g o i innych m in is tr w do s t p t r o n u ,
%

fit

s a d e p r e c a t i o n avec r e s p e c t " .

"il y

S t a n i s a w August odpowie

d z i a g o t o w o c i niezachowywania u r a z y , u staw a o k o m i s j i w
sp raw ie K a r o l a R a d z i w i a z o s t a a uchw alona, a hetman r a z
^6
j e s z c z e podzikow a za n i k r o lo w i i stanom^ .
A' s p o r z d z o n e j w roku 1795 a u t o b i o g r a f i i Rzewuski pow i
c i swej r o l i w roku 177 6 stosunkowo duo m i e j s c a .

" l a d i t e

de 1776 - p i s a tam o s o b i e w t r z e c i e j o s o b i e - i l eut l e cou

r a g e de d i r e au r o i en p l e i n s n a t : S i c e s t t r e g e n e r a l de

28

l a couronne, que de s a c r i f i e r l e s i n t r t s de l a p a t r i e son

ro i,
et je

S i r e , r e p r e n e z l e baton de g n r a l , ma v e r t u me r e s t e r a
serai

dans l e b e s o in l a t e t e d e s c i t o y e n s l e u r c h e f

p a r l e u r o rd re s a n s l e baton de commandement, comme j e l e s u i s

a u j o u r d hui de l arme avec ce meme b a to n . L es d i s c o u r s q u i l
pronona c e t t e o c c a s i o n f e r o n t poque dans l h i s t o i r e de Po
logn e e t f u r e n t t r a d u i t s dans t o u t e s l e s l a n g u e s , m alg r t o u t
57

c e , que l a cour f a i s a i t pour l e s im prim er"^

Domylamy s i ,

/ s u p p r im e r - Z Z j

i t u m a c z e n ie f r a n c u s k i e zapew n i sam h e t

man /w innym j z y k u mowy j e g o n ie w y s z y / , a warto t e z a z n a

c z y , e wrd drukowanych gos w Rzewuskiego n ie z n a l a z a s i
wypowied, k t r a omal n ie p o c i g n a za so o p r o c e s u o z d ra d
s t a n u . Ta mao z a s z c z y t n a d l a Rzewuskiego sprawa z o s t a a w au
t o b i o g r a f i i cak o w icie p rzem ilczan a.
*

*
z

Po k l s c e , k t r p r z y n i s o p o z y c j i sejm roku 1776, a k t y

wno magnackich przeciwnikw S t a n i s a w a A ugusta wyranie zma
l a a . Wpyny na to t a k e r o z b i e n o c i w i c h o r i e n t a c j i z a g r a
n i c z n e j ; gdy n a j a k t y w n i e j s z y z p r z e d s t a w i c i e l i o p o z y c j i - K sa
wery B r a n i c k i , t r w a n a d a l przy o r i e n t a c j i r o s y j s k i e j ,

Seweryn

Rzewuski, podcbnie j a k przywdcy F a m i l i i , p r z e s t a w i swe r a c h u

by na W ie d e ^ .
W odpow iedzi na k r le w s k ie d e l i b e r a t o r i a p rz e d sejmem r o
ku 1778 hetman polny koronny r a d z i ,

aby "p o s o w ie p o t r a f i l i

przywrceniem dawnych praw i rz d u da7/nego z a g o i rany R z e rz y

p o s p o l i t e j i n aro d u . Za tym - zap ew nia - p j d z i e j e d n o ,

za

j e d n o c i p o t g a , za p o t g pokj i s t o t n y , za pokojem s z c z 59
l i w o narodu^ . L i s t ten o z n a c z a t y l e b r a * konkretnego

29

programu, co u j a w n i a b i e r n o Rzewuskiego wooec se jm u , na k t

ry hetman z r e s z t n i e p o j e c h a ,
W p a d z i e r n i k u 1778 r o k u , w o k r e s i e obaw A u s t r i i p rze d i n
t e r w e n c j r o s y j s k na r z e c z P ru s w w o jn ie o s u k c e s j b a w a rsk ,
wedle o p i n i i p o s a dworu w ie d e s k ie g o w P o l s c e , R e v i c z k y * e g o ,
Rzewuski - s t a y w p r z e d s i w z i c i a c h , m ajcy k r e d y t i n ie n a w i
dzcy R o s j i - mgby by c z o w ie k ie m , k t r y p o t r a f i b y sform o
wa s i l n e s t r o n n i c t w o a u s t r i a c k i e w R z e c z y p o s p o l i t e j , P o s e l i
c z y , i hetman polny koronny z d o a b y s k o n i do d z i a a n i a by
y c h k o n fe d e ra t w b a r s k i c h ^ 0 . P o g o s k i , i R zew uski, k t r y ww
c z a s przeby w a w t f i e a n i u , prow adzi tam n e g o c j a c j e w s p ra w ia za
w i z a n i a wrd Polakw g a l i c y j s k i c h * a n t y r o s y j k i e j k o n f e d e r a c j i ,
p rze k az y w a w l i s t o p a d z i e 1778 roku S t a c k e l b e r g . Z zamysem
i s t n i e n i a a u s t r i a c k i c h p r o je k t w wywoania w P o l s c e a n t y r o s y j
s k i e j k o n f e d e r a c j i w izano podr Seweryna Rzewuskiego do P ary
a . Wyruszy on z Wiednia p r z e z Monachium, A u g sbu rg, Mannheim i
S t r a s b o u r g , przy czym w tym o s t a t n i m k o n fe ro w a z Michaem Pacem, l i t e w s k i m szefem b a r s k i e j G e n e r a l n o c i . I P a ry u , g d z i e
prcebyw a w s t y c z n i u i lutym 1779 hetman polny od r a z u u s y
s z a cd V e r g e n n e s * a , i r z d f r a n c u s k i o b e c n ie n ie moe zajmowa
s i spraw am i, k t r e mu Rzewuski z a m ie r z a p r z e d s t a w i . Prawdopo
dobnie hetman ry so w a p la n j a k i e j s z e r s z e j a n t y r o s y j s k i e j ko%

a l i c j i i c h c i a p r o s i o f r a n c u s k pomoc d l a k o n f e d e r a c j i w P o l
s c e . M in is t e r iu m f r a n c u s k i e p o t r a k t o w a o p e t e n t a g r z e c z n i e , a l e
62
w g r u n c i e r z e c z y m ia o do s t o s u n e k lek cew acy i n ie c h tn y
Droga powrotna hetmana w io d a znw p r z e z S t r a s b o u r g , g d z i e w
maju / a zapewne i w c z e r w c u / 1779 Rzewuski ponownie g o c i u
Paca i g d z i a prawdopodobnie o c z e k iw a na e f e k t y j a k i e g o memo*
63
r i a u , p r z e s a n e g o do P ary a na r c e B e c k e ra . W kocu l i p c a
1779 Rzewuski by j u w W iedniu^4#

30

iL
%

U w izien ie p r z e z k a p i t u krakowsk o b k a n e g o b is k u p a
K a j e t a n a S o t y k a w lutym 1782 roku i d e c y z j a Departamentu Woj
skowego Rady N i e u s t a j c e j ,

z a l e c a j c a g a r n iz o n o w i krakowskiemu

czuwanie nad bezpieczestw em publicznym w Krakow ie, s t a y s i

d l a o p o z y c j i hasem do a n t y k r le w s k i c h w y s t p i e . W R a d zie
N i e u s t a j c e j przodow a im m a r s z a e k S t a n i s a w L u b o m irsk i i j e
go z i Ignacy P o t o c k i , n a j w i k s z saw zdobyy je d n a k wypoc
w i e a z i Seweryna Rzewuskiego
16 I I I 1782 z w r c i s i on do
t
p a p i e a z p r o b o r a to w a n ie b is k u p a k rak o w sk iego i p r z e d s t a
w i r z e c z w duchu o p o z y c j i :

S o t y k - zdaniem hetmana - by

zdrw; chorob wmwiono s p o e c z e s tw u w c e l u p o zb a w ie n ia b i

skupa w o l n o c i , a c a a sprawa stan o w i grony p r e c e d e n s n a r u s z e gr
n i a p r z y w i l e j u neminem c a p t i v a b i m u s DC. 22 I I I 1782 n a p is a n y
z o s t a p ie rw sz y l i s t hetmana do S t a n i s a w a A u g u sta ;

"zaskary

wszy k a p i t u krakow sk o gw a t biskupow i swemu, prawu k ard y

nalnemu P o l s k i i w o l n o c i n a s z e j u c z y n io n y " p o d h o re c k i d z i e
d z ic domaga s i natychm iastow ego u w o ln ie n ia b is k u p a z a r e s z tu

. Poniewa m ia s t t e g o S t a n i s a w August wyznaczy k o m is j

do z b a d a n ia p o c z y t a l n o c i p u r p u r a t a , 28 marca Rzewuski w ysto

sowa l i s t d r u g i . P i s a go z Krakowa, dokd z j e c h a , by a r g u
mentem z a u t o p s j i dodatkowo w iadczy o zdrowiu S o t y s a . Pod
n o s z c , e trzy m an ie b is k u p a w a r e s z c i e do c z a s u sdowego o r z e c z e n i a o j e g o p o c z y t a l n o c i stan o w i zam anie p r z y w i l e j u n i e t y
k a l n o c i o s o b i s t e j , hetman w y ra a z d z i w i e n i e , e p r z e w i n i e
n i a te g o d o p u sz c z a s i S t a n i s a w A u gu st, t a k n ie g d y w raliw y
na n a r u s z e n i e p r z y w i l e j u z n a c z n ie m n i e j s z e j wagi / a l u z j a do
a ta k u s t o l n i k a P o n iato w sk ie g o na obecno w i z b i e p o s e l s k i e j

n i e s z l a c h c i c a Bruhia

31

p o d c z a s sejmu 1762

/.

P rz y c z y n , k t r a

u m o l iw ia bezprawne p o st p o w a n ie z biskupem krakowskim, byo

- zdaniem Rzewuskiego - z n i e s i e n i e wadzy h e t m a s k i e j . "Co do
d r u g ie g o czynu - w y k a d a p i a s t u n buawy - te n p o k a z u je sku
t e k o d e b r a n e j wadzy h e t m a s k i e j , k t r y j a t a k w ie le r a z y i
t a k dawno p r z e p o w i e d z ia e m . Prawa narodowe o s t r z e g a y wolno
obywatelw od wadzy h e t m a s k i e j ; p r z y s i g i hetmaska narodowi
j z a r c z a a , w ad za sdowa rwnie na hetmanw j a k i na ^cywate l w r o z c i g a j c a s i ,

b e z p i e c z n j e kademu c z y n i a . D zi

z n i k n a w adza h etm a sk a, a z n i w olno o b y w a t e l a " * F a k t y c z

nym w inow ajc t r z y m a n ia b is k u p a w a r e s z c i e b y a , zdaniem hetma
na, Rada N i e u s t a j c a , ona to bow iem -n ak azaa g a r n iz o n o w i k r a
kowskiemu s u c h a n i e rozkazw b i s k u p a G a r n y s z a , a t e n z a b r o n i
S o t y k a w y p u sz c z a . " J u te d y - konkludowa hetman - b is k u p
k ra k o w sk i j e s t w a r e c i e zatrzym any z r o z k a z u Departamentu Woj
skowego, j u tedy g w a t prawu i obyw atelow i j e s t uczyn ion y od
t e j w a d z y , k t r R z e c z p o s p o l i t a d l a z a s o n y o b y w a te la p o s t a
n o w i a " . Przypomniawszy j a k o sw z a s u g , e "gdy w ad za h e t
maska n ie b y a j e s z c z e z n i e s i o n a " , mimo z a l e c e n i a Rady odm
w i c i g a n i a w ojskiem panny K ro sn o w sk ie j w im i n i e n a r u s z a n i a
w o l n o c i , Rzewuski p r z e c h o d z i do d a l s z y c h zarzutw wobec k r
l a , k w e s t i o n u j c l e g a l n o w y zn a c zen ia p r z e z S t a n i s a w a Augu
s t a k o m i s j i do z b a d a n ia p o c z y t a l n o c i S o t y k a . S t w i e r d z iw s z y ,
e o k o l i c z n o c i n ie p o z w a la y k r lo w i na w y s a n ie t a k i e j komi
sji,

S o t y k bowiem by n i e w t p l i w i e zdrowy, hetman w y c i g a

w niosek o s t a t e c z n y .

"L o s okropny k s i c i a b i s k u p a krakow skiego

- konkludowa - p r z e r a a n as i o s t r z e g a w s z y s t k i c h . ojemy s i ,
aby k ie d y i z nami to s i n ie s t a o , co d z i z k s i c i e m b i s k u pem krakowskim. M ajtek i urzdy n a sz e s r z e c z y akom e; pozo
ry s z a l e s t w a do wymylenia a t w e , p r z y k a d y w i z i e n i a n i e p r z e -

32

konanego sdownie o b y w a te la j u d an e, k o m is je na mente c a p t o s

%

atw o wyjednane, w ad za hetmaska z n i e s i o n a , a Departamentu

w adza na p o g n b ie n ie w o ln o c i o b y w a te la j u z a y t a ,

sowem

gotowe z n a s s o f i a r y d l a p ie r w s z e g o m o c n i e j s z e g o , k t r y po
n a s p o s i g n z e c h c e " . Z t e j d e m a g o g ii Rzewuski wysuwa wnio
s e k , e wobec braku g w a r a n c j i b e z p ie c z e s t w a w k r a j u ,

zagroo

ny o by w atel uda s i moe do s i obcy ch . "A gdy b d z ie w s i

a c h obcych poszukany i z n a l e z i o n y / s p o s b o b r o n y / , pytam s i
W. K. M o c i, j e e l i s i y obce w asnych s i n ie z a t u m i ? i co
w tak im r a z i e , g d z i e kady o by w atel n ic p r z e z s i e b i e ,

ale

w szy stk o p r z e z obcych b d z ie z n a c z y , co k r l i R z e c z p o s p o l i t a

bd z n a c z y }

/.../;

z n i e s i o n e na o s o b i e k s i c i a b is k u p a

krakow sk iego p u b l i c z n e b e z p ie c z e s tw o i niew ypuszczeniem j e g o

podobna k c l e j na n a s nam z a p o w ie d z ia n a , n ie o m y ln ie t e n l o s
P o l s k i za sob p o c i g a . M a j t e k , krew i y c i e n a s z e mamy P o l a
cy na pogotowiu d l a o jc z y z n y , a l e m a j t e k , krew i y c i e d l a t e
g o , aby kto s i nad nami z n c a i p a s t w i , n i k t z n as mie n ie
z e c h c e " . L i s t k o c z y s i p r o b , by k r l k a z a j a k n a j r y c h l e j
S o t y k a w y p u c i , to bowiem by jed yny sp o s b u m i e r z e n i a trwo
g i i o b u r z e n ia o b y w a t e l i o r a z z a p o b i e e n i a "w szystkiem u zemu,
k t r e w k r a j u i z k r a j u p r z y j by mogo z t e j o k o l i c z n o c i " ^ .
T e k st t e n , n a p is a n y n i e w t p l i w i e w c e l a c h propagandowych,
wywoa burz w R adzie N i e u s t a j c e j .

"Z umartwieniem d o n ie

mi p r z y c h o d z i - komunikowa Rzewuskiemu Szymon C o r t i c e l l i ,

n ie g d y o f i c e r re g im e n tu Wacawa Rzew uskiego, a w roku *'782
j u c z o w ie k z a u f a n i a S t a n i s a w a A ugusta e wyrazy l i s t u do
Rady N i e u s t a j c e j m iay by / p o d u g powszechnego o d g o s u / p e %

ne go ry czy i n ie u sz a n o w a n ia t e j m a g i s t r a t u r y i n a g a n i a j c e p r a
wa, a nade w szystko o d k a z u j c e udaniem s i do p o str o n n y c h . Na
c z y t a n i e t e g o l i s t u c a a Rada t a k s i o b u r z y a , i k r l ledw ie

33

n ie c o u a g o d z i u rao n e umysy g o s a m i swojemi i do p r z y s z e j

70
s e s y i rezo lu cy odoon o
R e l a c j a C o r t i c e l l e g o n ie by a
c i s a , wiemy bowiem, e w R a d z ie N i e u s t a j c e j b r o n i Rzewus
k ie g o Ign acy P o t o c k i , i n t e r p r e t u j c inkryminowany p a s s u s h e t
m askiego l i s t u j a k o dowd obawy p rz e d obc i n t e r w e n c j , a n ie
71
n a d z i e i na n i
. R e z o l u c j a w sp ra w ie h etm a sk iego l i s t u , po
w z i t a na n a s t p n e j s e s j i w i k s z o c i o s i e m n a s t u gos w przeciw
c zte re m / t e 4 n a l e a y do p r z e d s t a w i c i e l i o p o z y c j i / , p o s t a n a 72
w i a a p o z o s t a w i h e tm a sk i l i s t bez o d p o w ied zi
. Mona s i do
m y l i , i przeciw nikom te g o r o z s t r z y g n i c i a z a l e a o na d a l
szym rozdmuchiwaniu a f e r y S c t y k a , n a t o m i a s t S t a n i s a w August
c h c i a j a k n a j s z y b c i e j w y c is z y c a spraw ,

;ym b a r d z i e j ,

na rok 1782 p r z y p a d a term in se jm u .

S tan o w isko Rady N i e u s t a j c e j n ie p o o y o k r e s u d z ie jo m
listu

z 28 m arca. W czerwcu 1782 do hetmana d o t a r y p o g o s k i ,

jak o b y S t a n i s a w August s t a r a s i ,

by w i n s t r u k c j a c h na sejm

p o so w ie d o p o m n ie li s i o krzywd, u c z y n io n monarsze p r z e z
73
ten l i s t
. Za porednictw em C o r t i c e l l e g o k r l nie t y l k o z a
pew nia hetmana o c a k o w i t e j b e z p o d s t a w n o c i ty c h p o g o s e k ,
a l e nadto r a d z i Rzewuskiemu z a s t a n o w i s i ,

kto mu te f a s z e

podsuwa i komu z a l e y na tym, by hetmana wystawi na " e k s p o

nowania s i , k t r e k r a j o w i , k r lo w i i samemu J .
bro d ziejo w i szkodz"

7A

W. W. P. Do-

. Raz j e s z c z e , p rzed sierpniow ym i s e j m i

kami p o s e l s k i m i , S t a n i s a w August o s t r z e g Rzewuskiego p rzed

d z i a a n i a m i , k t r y c h celem byoby wznowienie na s e jm ie sprawy
S o t y k a ; k r l p o d e j r z e w a , e do t e g o z m ie r z a o m .in . r o z p o w s z e c h n ia n ie w i e c i , jak o b y hetman m y l a o sp rz e d a y buawy

75

P o d e j r z e n i a monarchy o u d z i a l e Rzewuskiego w p rzy go tow an iach

do wprowadzenia na sejm sprawy S o t y k a n ie byy bezpodstaw ne.
Wiemy, i p o d c z a s w izy ty u 3 r a n i c k i e g o w B i a e j Cerkwi hetman

polny z o b o w iz a s i do s t a r a c zapew nienie podanego p r z e z

o p o z y c j p r z e b ie g u dwch sejmikw p o d o l s k i c h - w Kamiecu i
B r a c a w iu ; c h o d z i o przed e w szystkim o wybr odpow iednich po
sw'
Wbrew podejmowanym w B i a e j Cerkwi planom, Rzewuski n ie
zdecydowa s i j e c h a na se jm .

"S d J .

W. Pan, co j e s t

za mo

j a s y t u a c y a w Warszawie - p i s a do z wyrzutem B r a n i c k i - m i l
cze wstydno w sprawiedliwym i n t e r e s i e , a utrzym a s i pewnie
nie utrzymam, bo n ic h t sam b a t a l i i n ie w y g r a . Wprzd utrzym y
w alicie J .

WW. PP. c a y ten i n t e r e s , p i s a l i c i e , o w i e c a l i

c i e n a r d , a t e r a z na 'sejm ie go n i e b d z i e c i e p o p i e r a " . Do
m y lajc s i d a l e j ,

i Rzewuski z m ie n i plany w p orozum ieniu

z przywdcami F a m i l i i

/do hetmana w i e l k i e g o w ieo d o t a r a

w ie o zar c zy n a c h j e g c k o l e g i z m arszakwn K o n s t a n c j Lub o m ir s k /, B r a n i c k i k oczy n a le g an ie m o p r z y b y c ie hetmana p o i

nego do Warszawy, "oo j e e l i s i J .

W. PP. b d z i e c i e u c h y la
od u s u g o j c z y n i e , to i j a s i u c h y l " 77 .
Groby t e j hetman w i e l k i koronny nie z r e a l i z o w a , mimo
n i e o b e c n o c i Rzewuskiego na s e j m i e . P od czas wznowionej p r z e z
o p o z y c j w c z a s i e obrad sprawy S o t y k a a g e n t B r a n i c k i e g o , K .
Kurdwanowski; w p o c z e t p r z e s t p s t w Rady N i e u s t a j c e j w p is a
n i e u d z i e l e n i e Rzewuskiemu odpow iedzi na l i s t

z 25 m arca. Po

dobny z a r z u t c h c i a wprowadzi p n i e j w fo rm ie ustawy sejm o

wej S t a n i s a w K o stk a P o t o c k i , a Ksawery B r a n i c k i p r z e c i w s t a
w ia j c w d u g i e j mowie n i e l e g a l n e p o cz y n a n ia Departamentu Woj
skowego Rady N i e u s t a j c e j l e g a l i z m o w i , k t r y rzekomo panowa
w P o l s c e , pki w adza hetmaska b y a s i l n a , do p r z e w in ie Rady
%

z a l i c z a m .in . niezgodne z prawem wolnego g o s u s t r o f o w a n i e

Rzewuskiego za przekazany do t e j m a g i s t a t u r y l i s t

z 28 marca ^

W zwizku z d y s k u s j nad a b s o l u t o r i u m d l a Rady l i s t

3n

35

z o s t a 31 X 1782 p r z e c z y t a n y w i z b i e , w zb u dzajc o b u r z e n ie
c z c i p o s w . Wskazywali o n i , i z a w a rta w nim g r o b a u c i e c z
k i do obce;; pomocy s ta n o w i crimen s t a t u s .

I znw w s u k u r s Rze

wuskiemu p r z y s z l i a g e n c i B r a n i c k i e g o , z k t r y c h najwymowniej
s z y , W ojciech S u c h o d o l s k a , k a z a dopatryw a s i w sowach l i s
tu hetmana p o ln ego p r z e s t r o g i i o b a w ia n ia s i , aby o b ca po
moc n ie m u s i a a r o z s t r z y g a p o l s k i c h spraw , a l e n ie g r o b y .
O s t a t e c z n i e w g o s o w a n i u , k t r e w i z b i e po d y s k u s j i n a s t p i o ,
p r o j e k t u z n a n ia braku o dp o w ied zi za jed n o z p r z e s t p s t w Rady
N i e u s t a j c e j z o s t a odrzucony 79 .
R i p o s t Seweryna Rzewuskiego na z a r z u t y zdrady s t a n u by
wydrukowany p r z e z e z d a t 4 XI 1782 " L i s t

do J , W. Rze

w u sk ie g o , p o s a n o w o g r d z k ie g o . Pod p r e t e k s t e m pochwa d l a
synowca, k t ry j a k o p o s e b y jednym z n a j g o r l i w s z y c h obrocw
u c i n i o n e g o rzekomo S o t y k a , hetman polny przypom nia s z c z e g l
ne z a s u g i swych przodkw d l a p o l s k i c h k r l w .

"Dzikowa J a n

K a z im ie rz nad - n a d d ziad o w i W. Waszmo pana - p i s a m i n i s t e r

do p o s a - za odaowane k i l k a d z i e s i t w si d z i e d z i c z n y c h w Tat a r s z c z y z n wpadych, a w k t r y c h on n i e p r z y j a c i e l a na pierw
szym z a r a z w s t p ie c i e r a i z a w r a c a . . . Nazywa t a r c z sw o j
S o b ie S K i n a d d z ia d a W. Waszmo pana, k t r y zawsze w p o ty c z k a c h
przed krlem b r a rany j e g o na s i e b i e ;

m ie r p r a d z i a

Wasz-

aic pana u c z c i z a m i w mny August A'try, wspomniawszy zwy

c i s t w a j e g o pod Piotrkowem, tfark i K a l i s z e m . L i s t koczy
s i a p o l o g i Wacawa R zew u sk iego , w ie czcego mne y c ie n i e * o ln za w ia r 1 w olno,30
C el " L i s t u " - p r z e c i w s t a w i e n i e z a s u g Rzewuskich d l a po
p r z e d n ic h krlw o sk a r e n io m o z d ra d s t a n u - n ie mg budzi
*Q
.tp liw c c i.
Raz j e s z c z e - w p o c z tk a c h roku 17C? - sprawa l i s t u h e t -

36

mana polnego do k r l a z o s t a a p o d n i e s i o n a p u b l i c z n i e . Miao

to m i e j s c e w r o z p o w s z e c h n ia n e j w k o p ia c h rk o p im ie n n y c h "Rel a c y i z c z y n n o c i sejmowych od J.W. Ichmo pana Adama Rzewus
k i e g o , r o t m i s t r z a k a w a le r y i narodowej w ojsk koronnych, p o s a
wojewdztwa nowogrodzkiego na s e jm ik a c h r e l a c y j n y c h d n ia 5 f e b r u a r i i u c z y n i o n e j . Wrd gwatownych atakw na Rad N i e u s t a
j c , j a k i e z a w i e r a a " R e l a c y a " , z n a l a z o s i m .in . p o t p i e n i e
fak tu ,
je j

e " w z i a za wystpek Rada N i e u s t a j c a odwane bdw

s t r o f o w a n ie w l i c i e

c n o t liw e g o m i n i s t r a , hetmana polnego

Koronnego"81
Wykad o r o l i hetmana w roku 1782 zamkniemy ocen samego
Seweryna Rzew uskiego, z a w a rt w w i e l o k r o t n i e j u cytow anej au
t o b i o g r a f i i z roku 1795. "En 1781 - p i s a tam ex-netm an, k t r e
go zaw io d a pami - i l d f e n d i t avec une f e r m e t r a r e eon ami
e t eon c o l l g u e de c a p t i v i t , p r i n c e veque de C r a c o v ie S o t y k ,
que l e s i n t r i g u e s de ce K olontay a v a i e n t f a i t e n f e r m e r . . . so u s
p r t e x t e que 1 #veque t a i t devenu f o l .

Les d e v o i r s de 1 * ami

t i n t a i e n t que d e s d e v o i r s s e c o n d a i r e s pour l e comte Rzewus

k i c e t t e o c c a s i o n , l e p rem ier en t a i t de d fe n d r e l a l o i
fon dam en tale du p ay s Neminem c a p t iv a b i m u s n i s i iu r e v ictu m ,
lo i,

qu*on a v a i t v i o l dans l a personne du p r in c e vque de

C r a c o v ie . La d i t e q u i s u i v i c e t emprisonement f u t o r a g e u s e .
Les nonces c r u r e n t que l e r o i e t l e C o n s e i l Permanent o u t r a
g e a i e n t l a n a t i o n en ne repondant p a s l a l e t t r e du comte
82
Rzewuski, m i n i s t r e de g u e r r e . . . "
0 z a r z u c i e zdrady sta n u
nie n a p i s a hetman a n i 3 o w a .
*

JE
X

A n e k s ja Krymu p r z e z K a ta rz y n I I w roku 1783, obawa wy

buchu wojny T u r c j i ze sp rzym ierzon ym i R o s j i A u s t r i i - w
k o n se k w e n c ji - p e rsp e k ty w a c a k o w i t e g o r o z b i o r u pastwa Osma
nw, s k o n i y k i e r u j c e g o f r a n c u s k p o l i t y k z a g r a n i c z n Yerg e n n e s ' a do r o z w a e n ia sposobw p r z e c i w s t a w i e n i a s i takiemu
n a r u s z e n i u rwnowagi p o t e n c ja w e u r o p e j s k i c h m ocarstw. S z e f
d y p lo m a c ji f r a n c u s k i e j m y l a pono o ewentualnym u tw o rzen iu
k o a l i c j i pastw b o u r b o s k ic h , P r u s ,

S z w e c ji i nawet P o l s k i .

Plan te n n ie w y szed po za f a z m g l i s t y c h p r o je k t w , bowiem

s z a n s e j e g o r e a l i z a c j i ry so w ay s i nader n ie w y r a n ie , h na
d z ie i,

e R o s j a o g r a n i c z y s i do a n e k s j i t y l k o c z c i t u r e c

k ie g o t e r y t o r i u m , V ergennes zdecydowa s i na t a k i z ab r p r z y
s t a , rwnowac go N id e rla n d a m i a u s t r i a c k i m i d l a F r a n c j i i
83
c z c i ziem p o l s k i c h d l a P r u s .
Jedno ze w ia d e c tw , e w roku 1783 f r a n c u s k i e m in is t e r iu m
w o g l e ro z w a a o e w en tu a ln o czynnego p r z e c i w s t a w i e n i a s i
r o s y j s k i e m u a n e k sjo n iz m o w i, p o ch o d z i od Seweryna Rzew uskiego.
19 ZI 1788 L u c c h e s i n i d o n o s i Fryderykow i Wilhelmowi I I ,
d zia l i s t y

e wi

y e r g e n n e s ^ do Rzewuskiego " p o z o s t a j c e g o wwczac

w P ary u , z k t ry c h j e s t w idoczne, e h r a b i a V ergen n es, p r z e

w id u jc obecn wojn pomidzy F o r t a oou dworami c e s a r s k i e m i ,
p r a g n po zy sk a mono u tw o r z e n ia w P o ls c e k o n f e d e r a c j i , pod
trzymywanej p i e n i d z r

r a n c j i i H isz p a n ii oraz zczy z n i

p o t g W.K. Moci wraz z d y w e r s j , k t r e j k r l S z w e c ji winien

Q
by prbowa w F i n l a n d i i " ^ .
Wiemy s k d i n d , e gdy p rze b y w ajcy w Paryu latem 1783
roku z n i e o f i c j a l n m i s j p o l i t y c z n Andrzej Mokronowski, zau
fany S t a n i s a w a A u g u sta , z w r c i s i do V e rg en n es*a z pytaniem
o k u r s , j a k i powinna p r z y b r a p o l i t y k a p o l s k a i p r o b o gwa
r a n c j e u c h r o n i e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j oc r o z c i o r u , u s y s z a ,

n a j p e w n i e j s z d ro g j e s t c i s e trzy m an ie s i R o s j i ^ .
wiadectwo L u c c h e s i n i e g o w ia d c z y o b y o p r o j e k t a c h a n ty r o
s y j s k i e j k o a l i c j i , w P o l s c e r e a l i z o w a n e j moe w o p a r c i u o anty
k r le w sk o p o z y c j , r a d a d l a Mokronowskiego - o po god zen iu s i
V e r g e n n e s *a z moskiewskimi nabytkam i.
Ha tym t l e d o e n ig m a ty c z n ie brzmi o dn oszca s i dc roku
1783 wzmianka w a u t o b i o g r a f i i R zew uskiego. "En 1785 - p i s a
tam hetman o s o b i e w t r z e c i e j o s o b i e - t a n t P a r i s ,

i l ru

s s i t f a i r e abandonner au comte de V ergennes l e p r o j e t de

changer l a c o n s t i t u t i o n r p u b l i c a i n e de l a Pologne pour en f a i
une m onarchie, p r o j e t ,

que l e s P o l o n a i s a v a i e n t p r s e n t au

comte de Vergennes comme devant f o u r n i r ur.e b a r r i r e compose

de l a Pologne devenue m on arch ie, de l a Sude e t de l a Turquie
c o n t r e 1 * a g r a n d isse m e n t de l a R u s s i e ,

t a n d i s que l e r o i de

P r u s se avec l e corp germanique d e v a i t . . .

sie ,

/ t u lu k a w r k o p i

ZLj7. Le comte de Vergennes f u t co n v ain cu que ce p r o j e t ne

p o u v a it e t r e r a l i s s a n s donner s u j e t aux p u i s s a n c e s v o i s i n e s
de l a Pologne de s en ten dre s u r l e p a r t a g e t o t a l ae ce p a y s " 00
K ajpierw t r z e b a sp ro sto w a b d w d a c i e , wiadomo bowiem,
" o s t a t n i m momentem, w ktrym Vergennes z e t k n s i z P o l s k na
widowni midzynarodowej i pod naporem o k o l i c z n o c i z a j wooec
n i e j aktywne s t a n o w is k o , by rok 1783

lia t d a t w sk a z u j

ta k e o k o l i c z n o c i midzynarodowe zarysowane w powyszym c y t a

c i e . Z najc n a s i l o n s z c z e g l n i e w o k r e s i e Sejmu C z t e r o l e t n i e
go i Targowicy mani p r z e la d o w c z Rzewuskiego na punkcie suk
c e s j i tronu /c o id e n ty fik o w an o z p r z e k s z t a c e n i e m r e p u b l i k i w
monarchi,

i s u p o n u j c , e w a u t o b i o g r a f i i p o d e j r z e n i a z l a t

w c z e n i e j s z y c h z o s t a y w h e tm a sk ie j wyobrani u z u p e n io n e
wedug wzoru z czasw Sejmu W ielkiego / a przypominamy, i au
to o i o g r a f i a p o w s t a a w roku 1 7 9 5 /, moemy s i dom yla, i

r z s z n ik a rzekomych p ro je k to w u p a t r y w a ran na ro d h o rc a c h w
A n d rze ju uiokronow skini.
Cytowany wyej fragm en t a u t o b i o g r a f i i tra k tu je m y wic j e
dynie j a k o w iadectw o rozmw Rzewuskiego z Y ergennes*em , poru
s z a n i a w ty c h rozmowach b l i e j n i e o k r e l o n y c h p ro jek t w czyn
nego u d z i a u P o l s k i w '/iryda r z e n i ach i o d r z u c e n i a t e j w e r s j i
p r z e z s z e f a f r a n c u s k i e j d y p l o m a c j i . Wtek d o t y c z c y wprowadze
n i a w R z e c z y p o s p o l i t e j u s t r o j u "m o n arc h io z n e g o " ,

z a lic z a m y io

wytworw h e t m a s k ie j w y o b ra n i, a b o h a te r stw o Rzewuskiego w oc a l e n i u r e p u b l i k i - za b l a g , wprowadzon d l a k reow an ia a u to

p o r t r e t u c n o t liw e g o r e p u b l i k a n i n a o k a t o s k i e j m o r a l n o c i .

R o la Seweryna Rzewuskiego w a f e r z e r o z p t a n e j wok uwi

z i e n i a S o t y k a b y a o s t a t n i m gonym w y st p ie n ie m publicznym
hetmana przed c z a s a m i , k t r e z a lic z a m y j u do e p o k i Sejmu C z t e
r o l e t n i e g o . S t o s u n k i pana na Podhorcach z Ksawerym Branickim
u l e g y znacznemu o c h o d z e n iu / w i a d c z o tym zachowane w Ar
chiwum Podhoreckim l i s t y hetmana w i e l k i e g o koronnego, od roku
SC
i 763 p o c z y n a j c / , z a p rzed j t r z e n i e m w sp raw ie Dcgrumowej
w o k r e s i e 3ejmu "786 roku powstrzymywa Rzewuskiego i n t e r e s
m a t e r i a l n y . Cd wiosny 1766 rek u hetman polny koronny p ro ceso w a
s i w t r y b u n a l e z w i e r z y c i e l a m i o j c a , k t r z y s t a r a l i s i m .in .
c o c i ^ y c s p a t a m i s t a r o s t w o k c w e l s k i e . L i c z c pocztkowo na
k r le w s k p r o t e k c j w s d z i e , a n a s t p n i e na k o n s t y t u c y jn e po
t w i e r d z e n i e , e s t a r o s t w o to t y l k o f o r m a l n i e o trzy m a Wacaw
R zew uski, f a k t y c z n i e z a od p o c z tk u p rze zn aczo n e ono byo d l a
Seweryna /w ic n ie powinno p o d le g a o b c i e n i u dugam i t y l k o
form aln ego p c s e s c r a / , hetman polny koronny w o la n ie p o p ie r a
o t w a r c ie a n t y k r i e w s k i e j kam panii prow aczcnej przez je g o szwa-

40

grw.
Znamienne, e p r o s z c S t a n i s a w a A u g u sta o p u b l ic z n e po
t w i e r d z e n i e f a k t u , i j e s z c z e p r z e d u staw z 11 IV 1775 s t a r o s t
wo k o w e ls k ie p rze z n a cz o n e byo d l a s y n a , n ie z a f i r m u j c e g o
t y l k o p r z y j c i e d o n a c j i o j c a , pan na Podhorcach odmawia mo
n a r s z e w s z e l k i c h z a s u g w o b d a r z e n iu Rzewuskich tym cennym n a89
bytkiem .
\

Rwnie c h a r a k t e r y s t y c z n y d l a s t o p n i a w i a r y g o d n o c i hetma
s k i c h wywodw by f a k t ,

e w a u t o b i o g r a f i i z roku 1795* w k t --

r e j Rzewuski p r z e d s t a w i a s i j a k o c n o tliw y r e p u b l i k a n i n , o c a 90
e j spraw ie k o w e l s k i e j 'nie Dyo a n i sowa^ .

Dokonany powyej p r z e g l d d z i a a l n o c i p o l i t y c z n e j Sewery

na Rzewuskiego w l a t a c h 1762-1786 d o w yranie uw ydatnia gw
ne cechy pogldw u s t r o jo w y c h hetmana, Rzewuski n ie t y l k o w c a
e j r o z c i g o c i hodowa tym przekonaniom , k t r e uwaamy za
ch arak tery sty czn e d la m entalnoci r e p u b lik a s k ie j osiem nasto
wiecznych Sarmatw, a l e w p o g l d a c h ty c h by s k r a j n y . Dowodzi
t e g o z w a s z c z a j e g o w i z j a r o l i buawy ja k o j e d y n e j przeciwwa
g i d l a g r o c y c h s t a l e w o ln o c i zakusw k r l e w s k i c h , czy s t a
now icej i c h s u b s t y t u t p o z y c j i Rady N i e u s t a j c e j .

Swj sarm ac

k i r e p u b lik a n iz m hetman polny koronny w c i e l a w r e t o r y k , k t

r e j p a t o s m ia dowodzi k a t o s k i e j m o r a l n o c i mwcy, we w s z y s t
k ic h wypowiedziach a k c e n t u j c e g o sw wyjtkow odwag i wol
p o w i c e n ia d l a R z e c z y p o s p o l i t e j . B l i s z e p r z y j r z e n i e s i t e j
%

r e t o r y c e , od str o n y a r g u m e n t a c j i o p a r t e j gw nie na d e m a g o g ii,

pozwala s t w i e r d z i , e pod masK c n o tliw e g o r e p u b l i k a n i n a k r y
s i g r a c z p o l i t y c z n y n ie t y l k o n ie skonny do w ia d c z e f i n a n

41

sowych na r z e c z o j c z y z n y , a l e bardzo p i l n i e z a b i e g a j c y o ko
r z y c i m a t e r i a l n e , j a k i e w zamian za p a t r i o t y c z n poz i f r a 91
z e sy mona od R z e c z y p o s p o l i t e j wytargowa .
J a k k o l w i e k p r z y z n a t r z e b a , i u podstaw d e c y z j i o uwi
z i e n i u Rzewuskiego l e a y pobudki id eo w e, k t ry m i s t a r o s t a dol i s k i k i e r o w a s i zarwno w d z i a a l n o c i na s e jm ik u p o d o l
skim , j a k i na s e jm ie roku 1767, to s t w i e r d z i t e n a l e y , i
a u r e o l a m czennika za w ia r i w o ln o , j a k po p i c i o l e t n i e j
n i e w o l i Rzewuskiego uw ieczono, z n a c z n ie p r z e r o s a f a k t y c z n e
z asu g i sta ro sty ao li sk ieg o .
Nie w dajc s i w dom ysy, w ja k im s t o p n i u j e g o koturnowy
p a t r i o t y z m by wystudiowan p o z , w *jak im z a hetman polny r z e
c z y w i c i e u w i e r z y , e on w a n i e u c i e l e n i a wzr P o l a k a - r e p u b l i k a n i n a , powoywanie s i na pobyt w Kaudze j a k o un ikatow
l e g i t y m a c j p a t r i o t y c z n n a l e y uzna z a wiadome dyskontow anie
a tu tu n iew oli w grze p o lit y c z n e j.
I j e s z c z e jeden a sp ek t w d z i a a l n o c i p u b lic z n e j i p o g l
dach hetmana z a s u g u j e tu na uw y p u k len ie; c h o d z i o je d n o z n a c z
n ie negatywny s to s u n e k do S t a n i s a w a A ugusta i r e fo rm F a m i l i i .
I znw motywy z a i n t e r e s o w a n i a o s o b i s t e g o w s p i s t n i e j tu z
prze k o n a n ia m i p o lit y c z n y m i R zew usk iego; k o n ie c z n o u p o k o r z e n ia
s i p rzed zwyciskim w roku 1764 stron n ictw em n i o s a m .in . uzna%

n ie dokonanych p r z e z n ie wyomw w "prawach dawnych", k t ry c h

to praw rdzen iem b y a d l a hetmana wygrowana p o z y c j a buawy.
D la te g o rok 1764 na zawsze p o z o s t a d l a Rzewuskiego d a t p o c z t
ku k l s k i .

 42

ROZDZIA I I :

U progu Sejmu W ie lk ie g o .

W o k r e s i e n a j w i k s z e j K o n s o l i d a c j i o p o z y c j i m ag n ack iej
Rzewuski n ie z m i e n ia swego n i e p r z e j e d n a n e g o wobec dworu na
s t a w i e n i a , a l e j e g o aktywno p o l i t y c z n a b y a n i e w i e l k a .

Het

man polny n ie p o j a w i s i w K i j o w i e , g d z i e w iosn 1787 roku

p r z e d s t a w i c i e l e t e j o p o z y c j i u s i o w a l i podkopa p r o j e k t y ,

ska-

dane K a t a r z y n ie p r z e z S t a n i s a w a A ugusta Cho wedle p o s i a d a

nych p r z e z k r l a r e l a c j i k s i c i a K a r o l a K a s s a u - S i e g e n , Potemk in m ia s i w y r a z i , i Rzewuski obok Ign a c e go by " c z a r n
3

d u s z " , zd o ln dc n a j g r s z y c h czynw , ocena t a w y n ik a a t y l k o

z i n t e n c j _ w y b i e l e n i a Ksawerego B r a n i c k i e g o , rzekome u l e g a j c e
go zym wpywom. Skdind wiemy, i we w rz e n iu 1787 roku Rze
wuski by w c i s y m k o n t a k c ie z K. B ra n ic k im , k t ry w a n ie
wwczas w porozum ieniu z Potemkinem dopracowywa p r o j e k t w i e l
k i e j o p o z y c y jn e j im prezy, w i c e j s i z wybuchem wejny wschoan i e ;.4 .
Wanie hetman polny by autorem p ie r w o t n e j w e r s j i p r o j e k
t u , k t ry w im ie n iu o p o z y c j i p r z e d o y m ia Potemkinowi Bran ick i.

P r o je k t t e n , w jcocu w r z e n ia 1787 roku p r z e w ie z io n y do

B i a e j Cerkwi p r z e z W ojciecha S u c h o d o l s k i e g o , z o s t a n a s t p n i e
p r z e z hetmanow B r a n ic k d o s t a r c z o n y do kwatery Potemkina i
K

stam td w l i s t o p a d z i e przek azany do P e t e r s b u r g a ' . Je g o o s t a t e c z

n w e r s j znamy zarwno w r o s y j s k i m o r y g i n a l e , j a k i p o lsk im
p rzek ad zie".
Wbrew B ra n ic k ie m u , k t r e g o p o d n i e c a a myl o u d z i a l e w
wojnie r o s y j s k o - t u r e c k i e j , Rzewuski, wierny w xytL konserwatyw
nej t r a d y c j i , r a d z i n e u t r a l n o R z e c z y p o s p o l i t e j . W o s t a t e c z
nym je d n a k t e k c i e p r o j e k t u , j a k i wysano do P e t e r s b u r g a , j e a e n
z kocowych p a r a g r a f w , d o p isa n y dc wywodw Rzewuskiego w S i a -

 e j Cericwi lu b kwaterze Potem kina, przew idyw a s o j u s z wojenny

7

p r z y sz e j k o n fe d e ra c ji z R o sj .
P rz e d o o n e K a t a r z y n i e I I pismo o s t r z e g a o p rze d k o n ie d e r a c j , k t r e j z a w i z a n ie dwr w arsz aw sk i planow a w Radzie Nie
u s t a j c e j lu b s e j m i e , Ja k o zaw izkiem , k t ry u l e g a b y Prusakom
i Sasom o r a z s t a n o w i d l a k r l a o k a z j do u c i s k u " n a r o d u .
S t a n i s a w August - zdaniem twrcw p r o j e k t u - p o s i a d a j c p i e
n i d z e i m o liw o c i o r g a n i z a c y j n e " z a m i a s t i za widokami Ro
sji

zmusi j r a c z e j mie w zgld na j e g o w asne w id ok i i d z i a

a n i a " ; d l a t e g o P e t e r s b u r g pow inien o p r z e s i w P o l s c e na

zwizku l u d z i pryw atnych, s a b s z y c h p o l i t y c z n i e od k r l a , a
wic w sp o s b p e w n ie js z y z a le n y c h d R o s j i ,

e d e r a c j a pod

e g i d dworu p o l s k i e g o , u c i s k a j c " n a r d , moe z r e s z t wywoa

j e g o b u n t, a wic n ie zapewni podanego p r z e z P e t e r s b u r g sp o
k o j u . # i n t e r e s i e R o s j i l e y zatem p o p a r c i e " n a r o d u p rzeciw
orod k ow i k r lew skiem u , k t ry widzc skonfederow ane wojewdz
twa b d z ie m u s ia s i z nimi p o c z y .
S i z b r o j n p ro jek to w a n eg o zwizku m iay by brygady ka
w a l e r i i n a ro d o w e j, rekru tow ane w wojewdztwach p r z e z l u d z i ,
" k t r z y bd n a z n a c z e n i p r z e z gwnych n aczeln ik w do zaw izy
wania k o n f e d e r a c y i po p ro w in c y ac h . 2 w y l i c z e n i a wojewdztw,
w k t ry c h projek tow an e k o n f e d e r a c j e m ia y s i z aw i z a w p i e r %

wszym o k r e s i e , mona wnioskowa o o so b a ch gwnych n a c z e l n i

kw . N a l e e l i do n ic h przede w szystkim K. B r a n i c k i i Szczsn y
P o t o c k i , o b a j w b e z p o r e d n ic h k o n t a k t a c h z Po* "nkinem, d a l e j
w ch o dzi w g r s i o s t r z e n i e c B r a n i c k i e g o , K a z im ie rz N e s t o r Sa
p ie h a i wierny druh hetmana w i e l k i e g o koronnego wojewoda s i e
r a d z k i k i c h a Walewski, w r e s z c i e i n t e r e s u j c y n as n a j b a r d z i e j
Seweryn Rzewuski, k t r e g o u d z i a w p r o je k to w a n e j k o n f e d e r a c j i ,
mimc k an io w sk ich o p i n i i , Pctemkin cez z a s t r z e e ap ro b o w a .

44

P r z e s a n y do P e t e r s b u r g a t e k s t przewidywa d a l e j ,

e do

p i e r o z c h w il uformowania a r m i i zawizywa s i b d z ie po w oje

wdztwach k o n f e d e r a c j e , w czym czynna m iaaby by s z l a c h t a , owe
wojsko s t a n o w i c a . Na r o z p o c z c i e r o b o ty p o l i t y c z n e j d o p ie r o
wwczas, gdy b d z ie j u i s t n i a a s i a z b r o j n a d l a j e j o so n y
p r z e d k o n t r a k c j dworu w arsz a w sk ie g o i pastw wobec R o s j i n i e
s z c z e r y c h , a u t o r z y memoriau k a d l i s i l n y n a c i s k .

Zwizek po

l i t y c z n y pow sta by m ia n a jp i e r w na t e r e n a c h , g d z i e p r o j e k t o
dawcy l i c z y l i na pewne wpywy /Woy, P o d o le , U k r a in a , w oje
wdztwo b r z e s k o - l i t e w s k i e i W i e l k o p o l s k a / , K o n f e d e r a c j a w y sa
m ia a posw do K atarzy n y I I ,

zawrze z R o s j t r a k t a t , przew id u

j c y m ,in . "zachow anie p rero g aty w i p r z y w ile j w narodu p o l s k i e

go i W, Ks. L i t e w s k i e g o , pojczym gdy zdecydowana j u z o s t a n i e
zarwno s t r u k t u r a wewntrzna t e j k o n f e d e r a c j i , j a k i j e j p o l i
ty k a z a g r a n i c z n a , z a p r o s i do w s p u c z e s t n i c t w a zarwno k r l a ,
o
j a k te wojewdztwa, k t r e j e s z c z e do zwizku n ie p r z y s t p i y ,
Cho c a y ten p r o j e k t z o s t a p r z e z K a ta rz y n I I odrzucony
9

j e s z c z e w roku 1787 , d e c y z j a im p eratorow ej bynajm niej n ie zam

k n a j e g o h i s t o r i i . Mamy dowody, i w s t y c z n i u 1783 roku Rze
wuski yw i n a d z i e j ,

e ku magnackim pomysom p r z y c h y l i s i

S t a c k e l b e r g , traktow any w j e s i e n n y c h p r o j e k t a c h ja k o t r z y m a j
cy z krlem przeciw "n a r o d o w i" . W itajc t moliwo z a p r o b a
t , hetman polny koronny ja k o warunek j e d n o c i ambasadora z
o p o z y c j wysuwa s t a r a n i a S t a c k e l b e r g a o "p rz y w r c e n ie w olno
c i " , a wrd konkretw wymienia w y s t a r a n ie s i p r z e z n ie g o
na s e j m i e ,

" 1 / aby s u k c e s y i na w iek i droga zag ro d zo n a b y a ,

2 / aby w adza hetmaska s i p o w r c i a , 3 / aby urzdy n ie mogy

by a m erci du r o i " 1^.
Kie wydaje s i ,

by w szczty w s t y c z n i u sonda m ia j a k i k o l

wiek c i g d a l s z y ; w arto jed n a k z ap am i ta w y s u n i't e p rze z Rze-

r*

45

7/usKiego w arunk i, bardzo c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a h etm a sk iego

re pu b l i k a n i zmu.
W c i g u p ie r w s z y c h m i e s i c y roku 1788 w k ie ro w n ic z y c h k r
g ach p e t e r s b u r s k i c h , wobec k t r y c h Pctemkin by r z e c z n ik i e m
odrzuconych pomysw, w a y a s i sprawa u d z i a u p o l s k i c h po
sik w m i l i t a r n y c h u beku R o s j i , przy czym f o r m a c je t e , wedle
p lan u K s i c i a T a u r y d z k i e g o , m ia y mie c h a r a k t e r zb ie n y z mag
n ackim i p r o j e k t a m i z roku p o p r z e d n i e g o : 1 .
l l i e s i c e m przeomowym d l a losw m agnacko-opozycyjnych i n i
c ja t y w by maj 1788 r o k u , kiedy to Potemkin z a p r o s i do S l i z a b e tg ro d u S z c z s n e g o P o to c k ie g o i Ksawerego 3 r a n i c k i e >

z n a j-

c z y n n i e js z y m i k l i e n t a m i o r a z k i l k u p o m n ie js z y c h , od dawna w sp
p r a c u j c y c h z R o s j , d z i a a c z y . W p r o j e k t a c h , k t r e wwczas w
E l i z a o e t g r o d z i e rozwaano /znamy j e z brulionw S z c z s n e g o Po
tock iego/,

przewidywano n a jp i e r w z a c i g w ojsk po wojewdztwach,

v t r a k c i e j e g o t r w a n ia z a w i z a n ie je d n e g o d n ia k o n f e d e r a c j i ,
po j e j uk on sty tu o w an iu z a p r o s z e n i e do n i e j k r l a , w y s a n ie p o s
w dc K atarzyny I I i zw oanie sejmu sk o n fe d e ro w a n e g o . J e g o z a
daniem, p r c z p r z y m ie r z a z R o s j i u s t a n o w i e n i a podatkw na
dokoczone j u wwczas z a c i g i wojskowe, winno by " z a b e z p i e c z e n ie w o ln o c i i obyw atelw 1 2 . Znw wic j a k w p r o j e k c i e z
roku 1787

z a c i g i wojskowe m iay p o p r z e d z i% k o n f e d e r a c j i

se jm . I snw c a y pomys, po p r z e s a n i u go do P e t e r s b u r g a , zos t a j u w maju 1788 odrzucony p r z e z im peratorow 1 3 . P ierw sze

w iadom oci o tym m u s i a y , j a k przypu szczam y, d o t r z e do p o l s k i e j
o p o z y c j i j u w czerwcu t e g o r o k u ; w kadym r a z i e p i s z c
5 VII *788 z iw a te r y Potemkina do S z cz sn e g o P o to c k ie g o Ksawe
ry B r a n i c k i n ie m ia j u z u d z e co do s z a n s omawianych z K s i ciem Tauryazkim p lan w : 4 . Yrd innych czonw o p o z y c j i i l u z j e
ywiono j e s z c z a w kocu l i p c a 1788 ^ .

46

JE

Wrd papierw Seweryna Rzewuskiego z n a j d u j e s i s p o r z

dzony f o l i o f r a c t o t e k s t , k t r y na odwrocie obwoluty ma n a p i s ;
16
P r o j e k t r k Pana Darowskiego p is a n y na s e jm . D w udziestos tro n ico w y r k o p i s bdcy na p ie r w s z y c h k a r t a c h c z y s t o p i s e m ,
na d a l s z y c h z a w i e r a l i c z n e s k r e l e n i a i u z u p e n i e n i a , w s z y s t
k ie dokonane r k D arow skiego. Pismo t e g o h etm a sk iego totum
f a c k i e g o znamy d o b r z e , j u bowiem w l a t a c h o s i e m d z i e s i t y c h
g e n e r a - a d i u t a n t Darowski - obok K o b y e c k ie g o - by zaufanym
agentem p o lity c z n y m Seweryna Rzewuskiego 17 .
czynionych na
obwolutach a d n o t a c j a c h pan na Podhorcach by p r e c y z y j n y , t o t e
cytowany wyej z a p i s o r c e D arow sk iego kae wykluczy a u t o r
stwo te g o o f i c e r a .
I n t e r e s u j c e n a s pismo p o w sta o prawdopodobnie w iosn roku
1788. Poniewa odwoywao s i do ustawodawstwa sejmu 1784 / t e r
minus p o s t quem/, a rw n oczen ie mwio o " z a t r u d n i e n i u wojn
dwch s s i a d u j c y c h z P o l s k mocarstw o ra z o porze sejmu nad
c h o d z c e g o , to j a k o te rm in u s post quem musimy p r z y j l u t y 1788
/ p r z y s t p i e n i e A u s t r i i do w o jn y /. B l i s z e j wskazwki d o s t a r c z a
uwaga, e a u t o r p i s z e "w tym w a n ie c z a s i e , w ktrym o d g o s
d a l s z e g o p o d z i a u k r a j u o b i j a s i o u szy kadego o b y w a te la i
o r o z p a c z go p r z y p r a w ia . Dajmy to - k o czy te n fragm ent p i s a r z
- e o d g o s ten j e s t f a s z y w y , a l e do p o r u s z e n i a umysw obywa
t e l s k i c h n ader zdatny i z k t r e g o k o n ie c z n ie n a le y k o r z y s t a . '1
Cay ten p a s s u s o d n o s i s i n ie w t p l iw ie do u j a w n ie n i a
planu H e rz b e rg a, i ,

j a k mona s d z i , p is a n y by j u po wyda

nym w kocu k w ie t n ia 1788 zapew nieniu F ry dery ka Wilhelma I I ,

T.
1S
e woDec P o l s k i n ie m ia or. agresywnych zamiarw . Datowanie
t e k s t u na o k r e s midzy kocem k w i e t n ia a p o cztk iem i i p c a 17*8

roku s u g e r u j e ta k e brak j a k i c h k o l w i e k o d n i e s i e dc sejm ikw;

term in sejmu w w i e t l e wywodw a u t o r a wydaje s i j e s z c z e dc
odlegy.
P ie r w s z a c z pism a z a w i e r a a n iezw yk le o s t r y a t a k na
S t a n i s a w a A u g u s ta . Tylko on j e d e n w caym k r a j u "obojtnym
okiem na upadek o jc z y z n y z ap atry w a s i z d a j e " , a cho moe s
to p o z o r y , o p i n i t p o d z i e l a c a y n a r d . K r l a o b c i a j "uc i l i w o c i od w ojsk obcych p r z e z w ie le l a t trzymanych w k r a j u
i n i e r a z na p r z e l a d o w a n i e o b y w a te la u y t y c h , obrady w iksze i
m n ie js z e pod b r o n i i ukazem onych s ta n o w io n e , r u in y domw
n a jp i e r w s z y c h i s z l a c h e c k i c h w c z a s i e z a m i e s z a n i a k ra jo w e g o ,
z a o r a n i e i u w i e z i e n i e w n ie w o l do obcych s t r o n z o n a Rzeczy
p o s p o l i t e j i s p o r d zgromadzonych na sejm stanw senatorw i
p o s a , r z e k i l k u d z i e s i t t y s i c y l u d z i od p o du szczcn y ch du
chem zemsty kozakw u k r a i s k i c h , o a p a d n ie n ie bez n a j m n i e j s z e g o
oporu znacznych od c i a a R z e c z y p o s p o l i t e j k r a j w , w s p ie r a n ie
c a moc powagi rozdwojonych n i e p o t r z e b n i e i bezprawnie s e j
mikw po wojewdztwach, traktow ane p r z e z p a r t y k u l a r n y c h l u d z i
/ p o d k r e l e n i e a u t o r a / mimo wiadomo R z e c z y p o s p o l i t e j z z a g r a nicznem i mocarstwy i n t e r e s a w i e l k i e j w ag i, o z i b o na n a j n i e
sz c z liw sz e przypadki o j c z y z n y . . . "
Pod adresem S t a n i s a w a A u g u sta p a d a y wic z a r z u t y odpo%

w i e a z i a l n o c i za w s z y s t k i e czyny, spowodowane p r z e z w o jsk a r o

s y j s k i e /aomniemujemy, e u podstaw o s k a r e n i a l e a g r z e c h
c i g n i c i a tych w ojsk do P o l s k i w roku 1 7 6 4 / , uywania tego
w c js k a "na p r z e l a d o w a n ie o b y w a t e l a " , k r l by w inien porwania
S o t y k a , Z a u s k ie g o i Rzew uskich, on odpow iada za k o l i w s z c z y z n, n ie d o s t r z e g a t e a u t o r adnych pozytyww w zachowaniu monarchy podcza3 sejmu rozb io ro w e go 19 . Za to wypcmina S t a n i s a w o
*

wi Augustowi r o z d w a ja n ie sejmikw i p o p i e r a n i e n i e l e g a l n i e ob-

48

ran y ch p o s w , niezgodne z ustawami prow adzenie p o l i t y k i z a g r a

n iczn ej

"mimo wiadomo R z e c z y p o s p o l i t e j " , w r e s z c i e o b o j t n o

d l a losw P o l s k i . Zwraca uwag d z i e l e n i e r o d z i n ?: k r a j u na

"domy n a jp i e r w s z e i s z l a c h e c k i e " . Ta n om enk latura pozw ala s i
w a u t o r z e domyla m agnata, s z l a c h c i c mwiby bowiem r a c z e j o
"p a n a c h " i " s z l a c h c i e " .
Ja k o c e l r a d form uow a a u t o r a u k c j w o js k a " p r z e z sposoby
od p o d e j r z e n i a w o ln e ". Nie by zwolennikiem s o j u s z u z ktrymkoDwiek z s s i a d w , sk o ro uwaa, e w c z a s i e nadchodzcego s e j
mu "adnych c z y n n o c i z s s i a d a m i p r c z d a n i a ywnoci d l a
w ojsk ic h spod ziew a si* n ie mamy". Sz an s reform y u p a try w a
n ie w pomocy z e w n t r z n e j, l e c z w y c z n ie w w y s ik u samych Po
lakw. Przy o k a z j i z a u w a a , j a k bdne byy ra c h u b y , na k t
rych przed ro z b io re m o p ie r a n o w ia r w pewno bytu P o l s k i .
"B y te n c z a s - p i s a - k ied y c z c i na u k a d z i e nigdy j e s t e
stwa n ie majcym rwnowanoci s i midzy mocarstwy e u r o p e j s k i e m i, c z c i na o b r o n ie i gotow ej d l a n a s pomocy obcych
narodw, c z c i na d z i e l n o c i za kadym h asem zgrom adzi s i
mogcego narodu w a s n e g o , c z c i na n ie p o d o b ie s t w ie t a r g n i e n i a s i na p o d z i a k r a j u n a sz e g o s s i a d w , z a s a a z i l i m y c a o
g r a n i c i swobd n a s z y c h . Ale k ied y z d o w ia d c z e n ia po zn alim y
omylne t e j f a s z y w e j p o l i t y k i n a u k i , i n a c z e j j u m yle n a l e
y i n ie o g l d a j c s i a n i na cudze p o s i k i , do k t r y c h n ie w idziemy p odobiestw a / . . . / ,

a n i na c u d a , k t ry c h Bg darmo i

bez p r z e j r z a n y c h u s i e b i e p r z y c z y n , o k t r y c h my ad nej wiado

moci r i e mamy, n ie zwyk c z y n i , w n a s samych za pomoc j e g o
szukajmy sposobw, dow iadczajm y s i ,

z b li a jm y o k o l i c z n o c i ,

k t r e by n as do podanego mogy doprowadzi k o c a ".

Reforma, zdaniem a u t o r a , b y a p o tr z e b n a n ie t y l k o d l a t e g o ,
e s a b o m i l i t a r n a s t a w i a a pod znakiem z a p y t a n i a byt P o l s K i ,

49

a l e i ze w zgldu na z a g r o e n i e ze s t r o n y k r l a *

"Nie t r z e b a

w i e l k i c h wywodw - kontynuowa a u t o r - bo s k u t k i , k t r . c h smut

n ie dow iadczam y, m i e j s c a i c h z a s t p u j , e nard bez w o jsk a
j e s t na u p s s ia d o m i l e m ocniejszym bez porwnania od s i e b i e
i na d y s k r e c y a wasnym krlom z o staw io n y / p o d k r e l e n i e a u t o r a / ,
N a jp ie r w s z y wiec r a t u n k u s z r o d e k by powinien w y sta w ie n ie woj
s k a , o p r z e s i na kady p rzy p ad e k z d o a j c e g o " ,

Powikszone

w ojsko m iaoby zatem do s p e n i e n i a dwa rwnorzdne c e l e :

z jed

n e j s t r o n y u b e z p i e c z e n i e n i e p o d l e g o c i pastw a z z e w n trz , z
d r u g i e j - obron narodu p rze d zakusam i k r l a .
Przypomniawszy S t a n i s a w o w i Augustowi r a z j e s z c z e - j a k z
m ia o p i n i u o b y w a t e l i / " n a j s u r o w s z y spraw l u d z k i c h s d z i a po
tomno n ie r z u c i k w iatu na grob o w iec W.K. M c i " / a u t o r t e k s t u
d e k la r o w a s i j a k o c z o w ie k y c z liw y P oniatow skiem u, p i s z c y
po t o ,

by w skaza s p o s o b y , " a b y W.K. Mo p r z e z z n a m ie n ite

d z i e o wybawienia narodu sawnym w potom n oci u c z y n i im i swo

j e i b o g o s a w i e s t w a z a c i g n na s i e b i e w s p y j c y c h i na
st p n y c h P olakw ", Moe s i wyda dziwne, e p i s a r z , k t r y s t a
w ia k r lo w i z a r z u t y , r w n ajce s i z d r a d z i e s t a n u , t a k zdecy
dowanie zap ew n ia o swej d l a k r l a y c z l i w o c i . Widocznie sam
d o s t r z e g a t s p r z e c z n o , bo n a s i l a d e k l a r a c j e l o j a l n o c i ,
"Wszak gdyby c i n ap ojon e byy wyrazy tu pooone - zapew
n i a - n ie n i s b y go / a u t o r / przed oczy W,K, M oci, a l e by
s k r y c i e r o z r z u c i po K r a j u , a lb o schowaby go do s z c z l i w s z e
go c z a s u , a l e e n i k t a t w i e j , n i k t p r z y z w o i c i e j n ie powinien
i n ie moe doprow adzi do sk u tk u p r o j e k t n i n i e j s z y , owszem
n i k t r k i p r z y o y do n ie g o n ie p o t r a f i bez V,K, M o c i, p r z e
to r a c z go W.K. Mo p r z y j / , . . / r a c z o c z u c i d z i e l n o swoj ,

powinno 3woj ku n aro d ow i, k t ry n ie u t r a c i z a u f a n i a

swego w nim, c z e k a t y l k o , aby go wezwa do wsplnego c z y n i e -

n ia,

50

eby s t a n niewzruszonym adrsemi p r z e c iw n o c ia m i umys

em na c z o l e j e g o " .
Aby p j za w skazaniam i p i s a r z a , k r l musi je d n a k o d rz u
c i p r z e s z k o d y , " k t r e mu m i o w a sn a p o o y m oe".
Poniewa w i n t e r e s i e
b e z siln e j,
/.../,

s sia d w l e a o u trz y m an ie P o l s k i

" p o t r z e b a u o e n i e z r o b i e n i a w o js k a wykona t a k

aby n ie m o g li mie w iadom oci o u o e n i u naszym, a p

no po wyKonaniu o n e g o " .
D z i a a n i a r e f o r m a t o r s k i e powinny by r o z o o n e na dwa e t a
py; p ie rw szy m iaby m i e j s c e przed sejmem, d r u g i w c z a s i e se^mu.
Cae d z i e o z a c z winno " l u d z i k i l k u n ie p o szla k o w a n y c h w
w iern o ci,

zdatnych do wykonania d z i e a p o l e c i s i im m aj

c e g o " . Autor n ie p r e c y z o w a , kto tym osobom m ia z l e c i wyko

nanie d z i e a . P r z y s i g s z y na s e k r e t , l u d z i e c i o t r z y m a lib y po
l e c e n i e , "aby z k s i g Komisyi Skarbowej w s z y s t k ic h wojewdztw,
ziem i powiatw dymy w y j l i , t u d z i e kadego m i a s t a p o d a t k i
czopowego i pcgownego y dow skiego, w s z y s t k i c h s t a r o s t w kwar

t y , p o d a t e s s u b s i d i i c h a r i t a t i v i duchowny e t c .
maj star. kadego m i a s t a , w s i,

2 te g o pozna

s t a r o s t w a e t c . To w szy stk o na

c z t e r y podzielone ma by k l a s y " . P o d z i a na klasy by o tyle

i s t o t n y , e o t e g o , do k t r e j z n ic h w i e , m i a s t o , b isk up stw o
czy opactwo z o s t a y z a l i c z o n e ,

z a l e e m ia a wysoko w ia d

cze, j a k i e zam ierzano na n a o y . Opis ty c h w ia d c z e zajmo

wa sporo m i e j s c a . Kie wdajc s i w s z c z e g y mona zw rci
uwag, i dostawy w r e k r u t a c h , p i e n i d z a c h bd n a t u r a i i a c h ,
a ta k e w b r o n i, m iay obowizywa zarwno w i e , j a k i - o so b
ne - wr. Znamienne, bo w sk a z u j c e na t o , e a u t o r Dy Mao
polaninem z ziem w schodnich, byo z a l i c z e n i e do t e j same;
k l a s y wsi w i e l k o p o l s k i c h m ajcych powyej 30 km ieci i m a o p o l
s k i c h - powyej 1CC /w innych k l a s a c h s te s u n e *. ten k s z t a t o w a

s i j a k 15 i 50, 45 i 1 5 0 / , przy czym wojewdztwa krakow skie

i s a n d o m ie r s k ie p i s a r z szacow a t a k , j a k z ie m ie w i e l k o p o l s k i e .
Poznawszy z a s o b n o w s z y s t k i c h p o s e s j i "do kadego m i a s t a , w s i ,
osobne do kadego s t a r o s t y , p l e c a n a , o p a t a ,

b is k u p a , d z ie r a w

c y , d y s p o z y t o r a n a p i s z wy, wymienione osoby u y te do te,?o

d z i e a / p o d k r . moje - Z Z j z a l e c e n i e moc k c n s t y t u c y i sejmu t e
r a n i e j s z e g o , a m i o c i o jc z y z n y i n i e o d b i t p o t r z e b rato w a
n i a k r a j u c a e g o z a l e c a j c e , aby n ie zw czc i jed n e g o momentu
n ie t r a c c , n a t y c h m ia s t z a odebraniem te g o z a l e c e n i a . . . " - o dtd
n a st p o w a o w y l i c z e n i e , co k a d a w ie i m ia s t o m iay d a . Za
s t a n a w ia f a k t ,

e w powyszym fra g m e n c ie b y a mowa o " z a l e c e

n iu moc k o n s t y t u c y i sejmu t e r a n i e j s z e g o , cho p r z e c i e c a e

p rzy g o to w an ie m iao s i odbywa p rzed sejmem.
Obok p r z y g o to w a n ia z a l e c e do p o se s e r w , zadaniem owych
" l u d z i n ie p o sz la k o w a n y c h w w i e r n o c i " m iao by przy gotow an ie
oraynansw d l a w o j s k a .

"Do kadego r e g im e n tu , korpusu i szwa

dronu k a w a l e r i i n a ro d o w e j, n ie do brygady / . . . /

t e osoby wyzna

czone p o p i s z o ra y n a n se imieniem zgromadzonych stanw Rzeczypo

sp o lite j,

aby g e n e r a o w i e ,

s z e f o w i e , pukownicy lub ic h m i e j s c e

w komendach n a t e n c z a s z a s t p u j c y 3 z w a d r o n i c i lu b p o ru c z n ik o wie / . . . / n ie r e f e r u j c s i do wyszych komend, a n i do Depar

tamentu p o d k r. moje - Z Z ] , n a ty c h m ia s t dniem i noc na 'wyznaczo
ne s o b i e m i e j s c a m a s z e ro w a li / . . . / ,

aby na kadym m i e js c u c a e

go powiatu czynnemi by m ogli w o k o l i c z n o c i , k t r e im p rze z

k o m is a r z a wojskowego lu b s u b s t y t u t a p r z y s i g e g o i in stru m e n towanego od k o m is a r z a o d k r y t a b d z i e " . Zadaniem w ojska bdzie
e g z e k u c j a wskazanych p r z e z k o m isa r z a w iadcze / t e k s t t d z i a
a l n o wojskowych o p isy w a s z c z e g o w o / .
Z w racaj uwag dwa f a k t y . Po p ierw sze ordynanse wystawione
by m iay "im ieniem zgromadzonych stan w ", cho przygotow anie

owych rozkazw d l a w ojsk a p r z e w id z ia n e byo p rze d sejmem. Po

d r u g ie p o s z c z e g ln e o d d z i a y m iay r u s z y s i z m i e j s c a n a ty c h
m ia st pc otrzym aniu r o z k a z u nn ie r e f e r u j c s i dv wyszych ko
mend a n i do D epartam entu ". Ta d y s k r e c j a j e s t

zastan aw iajca,

nasuwa bowiem p o d e j r z e n i e , i a u t o r przewidywa m oliwo p r z e

c i w d z i a a n i a "wyszych Komend" lu b "D e p a rta m e n tu ", tym b a r d z i e j
e w t e k c i e n ie wida adnych z a b e z p i e c z e na wypadek, gayoy
ordynanse z o s t a y p rze k az a n e o d d z iao m nie w c z a s i e ,

a jeszcze

przed sejmem. Do ty c h p o d e j r z e j e s z c z e wrcimy. Kolejnym z a d a

niem d l a owych " l u d z i k i l k u n ie p o szla k o w a n y c h w w i e r n e c i " by
m iao przygotow anie dokumentw d l a posw .

"Oprcz tych ordy -

nansw / d l a w ojska - ZZj i z l e c e n i a d l a panw, dzieraw cw ,

chopw, m ie szc z a n e t c . - w ykada a u t o r - moc c n s t y t u c y i
dane odzie z l e c e n i e na pim ie d l a kadego p o s a ja k o k om isa
r z a , aby on w przypadym p o w iecie lu b ziem i do c z y n n o c i od
stanw R z e c z y p o s p o l i t e : p r z y p i s a n e j / . . . / w s z e ik ie m i sposobam i
agodnem i, a w przypadku n i e p o s u s z e s t w a moc i g w a to w n o c i
lu~ p rze z s u b s t i t u t w 3woicn p r z y s i g y c h i instrum entem swcin:
um ocow anych..." p r z y s t p i . J a k wynika z d a l s z e g o o p i s u , pos e - k o n i s a r z m ia zwoa gromad, p r z e c z y t a j e j

zlecen ie w

spraw ie w iadcze i z a d a wykonania. Pilnowa te g o m iao t o

w arzyszce kom isarzow i w o jsk o . Autor dodawa, i oyo podane,
aoy kom isarz z a c z i Skoczy sw czynno w c i g u jed n ego
d n ia ,

"k t r y c i z u y c i do p i s a n i a z le c e i crdynansw w l n i e

d z i e l e od c z a s u z a c z t e r o sejmu w y r a . . . " O s t a t n i e zd an ie by
najm niej nie dow odzio, e d a t t w staw ia miano w przygotow a
ne w cz e n ie j dokumenty d l a posw d o p ie ro po r o z p o c z c i u sejm u.
"Dla z a s o n i e n i a p r z y s z e j ro b e ty przed se jajem - kontynuo
wa a u t o r p r o j e k t - osobom z a u fa n y s z l e c i J . K . Mo, aoy v k i l
ku m ie js c a c h w s z c z l i k o n fe d e ra c y e pc wojewdztwach i aby pc

tym d a l i s i nadchodzcym wojskom p r z e g n a , 2 n i e k t r z y m n ie j

s i zaciiw yta, z k t r e m i wojskowi j a k n a j d y s k r e t n i e j aby s i 00c h o d z i l i i po u c z y n io n y c h r e c e s a c h aby i c h wolno p u c i l i . Kiedy
pisma t e ,

c z y l i z a l e c e n i a , umocowania posw 1 o raynanse gotowe

bd, J . K . Mo po wojewdztwach w oklnych l i s t a c h z a l e c i , aoy

j a k g o r l iw y c h obywatelw na posw o b i e r a n o .
Przed sejmem gotowe by m iay zatem n ie t y l k o z a l e c e n i a
w ia d c z e , o rd y n an se d l a w ojsk a i " i n s t r u m e n t y d l a k o m isa rz y -p c s w / p r z y czym c i o s t a t n i m o g li swe f u n k c j e p r z e k a z a upo
wanionym p r z e z s i e b i e

s u b s t y t u t o m / , a l e t e przed sejmem, a

nawet przed se jm ik am i p o s e l s k i m i ,
twach k o n f e d e r a c j e .

z a c z 3 i m iay po wojewdz

W szystkie wic dokumenty, wystawione r z e k o

me moc k o n s t y t u c j i , de f a c t o m iay cyc s p o r z d z a n e p rz e z 0wych " l u d z i k i l k u n ie p o sz la k o w a n y c h w w i e r n o c i bez wiedzy

sejmu i na dugo p rze d j e g o ze oraniem.
"Sejm c ^ i y n a r y jn y - przewidywa d a l e j p r o j e k t - z a c z s i
ma i po o o ra n iu m a r s z a k a , kiedy iz b y c z y s i

bd m ia y ,

t r z e o a , aoy pewni asek urow an i p o so w ie pod p r e t e k s t e m jak im

wyszukanym w s z c z l i w i z b i e s e n a t o r s k i e j k t n i wawo i do
s z a b e l s i p o r w a li i przed tr o n J . K . Moci aby s k a r g i 3woje z a
n i e l i . J . K . 'Ac m i n i s t e n u m zawoa do s i e o i e 1 d l a z a s o n y
zgo rszen ia z l e c i ,

aoy a r b i t r o w i e co do jed n e g o u s t p i l i / . . . / .

Posom i rezydentom cudzoziemskim ro z k a e p o w ied zie J . K . Mo,

e poniewa wawe midzy p o sa m i z a c z y 3 i z a c z e p k i , s e s y a
odprawiona :yc musi s e m o t i s a r o i t r i s / . . . / .
ran ie;

z a c z t a sy m a . . . " . K rl

Sesya ta ja k n a j-

pewny, e j u w i z b i e n ie ma

nikogo poza p o sa m i i s e n a t o r a m i , m ia r o z p o c z przemow, wy

j a n i a j c na p o c z tk u ,
celowo,

e wanie posw z o s t a y

sprowokowane

zy pod tym p r e t e k s t e m mczna byo bez p o d e jr z e prowa

d z i obrady oez wiadkw. Po czym monarcna # go r c y cn sowacn

powinien z a c h c i s e jm u j c y c h dc n atych m iastow ego ra tu n k u o j

czyzny. Wskazawszy, i n a jw a n ie js z y m ro dkiem zaradczym b y a
a u k c j a w o js k a , monarcha powinien wezwa do zadecydow ania o n i e j
n a t y c h m i a s t , w jednym d n iu , na t e j w a n ie s e s j i , u p r z e d z a j c
p r z e d o s t a n i e s i w iadom oci dc krajw o c ie n n y c h .
Od te g o momentu s c e n a r i u s z p r z e b i e g u wiekopomnej s e s j i
m ia dwie w e r s j e , przy czym o s t a t e c z n b y a zapewne d r u g a , po
niewa t y l k o ona m ia a c i g d a l s z y . W r e d a k c j i p i e r w s z e j , w cze
n ie jsz e j,

autor r a d z i ,

"e z a nard moe mie z s tr o n y J . K .

tto ci lu b j e g c nastpcw jakowe p o d e j r z e n i e , aby to w i e l k i e ustaiiow i s i majce wojsko na o b a r c z e n i e w asnych j e g o swobd

u y te n ie b y o , u w a ln ia go od t e j

b o j a n i J . K . Mo i dobrowol

nie n ie t y l k o p a te n to w a n ia o fic y e r w a dc k a p i t a n a , a l e powr

c e n i a wadzy hetmanw j a k c wagi m i. izy m a je s ta t e m i narodem
p r z e z o r n i e od przodkw u s t a n o w i o n e j , a l e w p r z e z o r n i e j s z y m s p c so
oie t j . . . " .

D alej n a st p o w a szczegow y o p i s r e s t y t u o w a n e j wa

dzy buawy. Zajmiemy s i nim n ie c c p n i e j .

Zamknawszy k w e s tie d o t y c z c e hetm astwa, k r l m ia p o r a

d z ie stanom, ne d l a a t w i e j s z e g o wykonania u o o n e g o ratu n k u
o jc zy z n y p o t r z e b a ,

eby s i nard z w i z a wzem k o n i e d e r a c y i " ,

Zarownc monarcha, j a k wszyscy o b e c n i z o y powinni p r z y s i g ,

z ap o w iad ajc w n i e j n ie t y l k o s e k r e t i walk do koca, a l e i
tra k to w a n ie j a k c n i e p r z y j a c i e l a o jc z y z n y "kadego dobru pow
szechnemu i temu u o e n i u p r z e c iw n e g o " . Gdy j u wszyscy zw i
s i p r z y s i g p r z e c z y t a n e z o s t a maj p r o j e k t y wykonania zam ie
rzony cn reform " t a k wzgldem u s t a n o w ie n ia w o js k a , j a k w zg l
dem powrcenia wadzy hetmanom, p o w i k sz e n ia gwardyi e t c . . . " .
P r o je k t y te n aley " p i u r a l i t a t e decydowac s in e d e i i o e r a t i o n e ,
j e z e i i o y u n a n im ite r by nie mogo i na prawo kardyn aln e o g l
da s i w t a k i e j p o t r z e b i e nie n a l e y , p i k n ie bowiem u s p r a w ie d -

l i w i s k u t k i p rz e d narodem ten p o s t p e k i na kocu w k o n s t y t u c y i d o o y s i moe, e d l a gwatownej p o tr z e b y pro hac 3o l a

...

p r a c t i c a b i l i v i c e to s i s t a m u s i a o .
Na tym w e r s j a p i e r w s z a s i u r y w a a .
Scen ariu sz w e r s ji d ru g iej

t a k e p rze w id y w a, e k r o i d l a

zac h ty narodu "sam d obrow olnie wyzuwa s i z p r z y w ile j w danych

s o b i e od narodu p a t e t o w a n ia o f i c i e r w , dawny t y l k o zwyczaj
s z t a b s o f i c i e r w i gen e ra w z o s t a w u j c s o o i e " ,

a p o n ad to , rw

n o c z e n ie z r e s t y t u c j wadzy h e t m a s k i e j , o d d a l i od s i e o i e
partam ent Wojskowy / " a b y

...

De

gdy do znaczny l i c z b y wojsko powi

kszone by ma, pod bokiem krlw n ie z o s t a w a " / . Po s z c z e g a c h

o c n o n ie wadzy buawy i t a w e r s j a przew idyw aa z a w i z a n ie w
se jm ie k o n f e d e r a c j i i z o e n i e p r z y s i g .
r i a n t u p ie r w sz e g o godzono s i ,

# o d r n i e n i u od wa

e gdy Dy po p r z e c z y t a n i u p r o j e k

tw k t o o d n i s s i do n ic h z d e z a p r o b a t ,

"od p r z y s i g i wol

nym b d z i e " . P r o je k t y i tu u c h w a li mona oyc w i k s z o c i

gos w ,

"bo na te n r a z g d z i e q c a o n a ro d u * cho in m a t e r i a

s t a t u s w ie le skrupuw nawet na prawa k ard y n aln e mie n ie t r z e

ba, p i k n i e oowiem u s p r a w i e d l i w i s k u t k i p rzed narodem ten p o s
t p e k , a potym znowu na p rzy szy m sejmowaniu h a r d j n a p i s z e ,
e te n r a z z g o r s z e n i a c z y n i n ie powinien i na zawsze z n o s i s i
moc do podobnej c z y n n o c i . . . . Zalimitowawszy n a s t p n i e sejm
na o t y g o d n i pod pozorem w a s n e j choroby, k r l umoliwi m ia
posom wyjazd w t e r e n w c h a r a k t e r z e kom isarzy o r a z " p r z e z ku
rier w o ray n an se do regim entw, korpusw, brygad p r z e s a kae
n aty ch m iast".
Sdy w k r a j u odbywa s i m ia a e g z e k u c j a w iadcze na wojs k c , w Warszawie k i l k u wojskowych fachowcw powinno w y lic z y wysoko c a o r o c z n e g o dochodu z pooranych podatkw i u s t a l i wed
ug te g o e t a t w o js k a . N a st p n ie n a l e a o p r z y s t p i do przy go

towywania odpowiednich p r o je k t w u s ta w .

"N atenczas i D eparta

ment do t e j n a l e e powinien i do wydania d y s p o z y c y i do w s z y s t k ic n regimentw r o z o e n i a onych pod n a d g r a n i c e k r a j u . . .

c e ro w a n ia , a r a p o r t a o l u d z i a c h ,

b ro n i p i e n i d z a c h / . . . /

egzeretc.

po w siach egzekwowa r o z k a e i z odebranych funduszw bro i

mundury o p a t r z y " . P o s o w ie , dopilnowawszy c a e j r o b o ty w t e r e
nie i zostaw iw szy tam penomocnikw, sami w r ci m i e l i na term in
l i m i t y sejm u. Sejmowi z o s t a w i a a u t o r z a d a n ie w y s a n i a posw
do m ocarstw, "w y m ie n iajc p o t r z e b K r a ju w n i e b e z p i e c z e s t w i e
p o d z i a u bdcego / . . . / ,

a p r z y ja z n y c h p r o s z c o pomoc, j e e l i

by s s i e d z i napastow a n as c h c i e l i i a l i a n c y i s z u k a j c . Po tym
prawo podatkow ania j a k n a j l e p s z e i do u trz y m a n ia w o js k a swego
u o y R z e c z p o s p o l i t a i inne p o tr z e b y krajow e u a t w i , p r o s z c
J . K . Mo aby w r a z i e p o tr z e b y na p o s p o l i t e r u s z e n i e w ic i w yda,
a hetmani o s t r o n o w s z e lk przy g r a n i c a c h c z y n i l i i o j a k n a j
wyszy s t a n w ojska s t a r a l i s i i sejm zak o czy , n ie r o z w i z u j c
k o n f e d e r a c y i a do p r z y s z e g o sejmu . . .

j e e l i b y potrzeba bya,

tedy sejm e s t r a o r d y n a r y j n y J . K . Mo wyznaczy r a c z y " .

Na tym r k o p i s s i uryw a.
S y g n a liz o w a lim y w c z e n i e j , e w obu w e r s ja c h r n i s i
n ie c o o p i s r e s t y tu o w a n e j wadzy n e t m a s k i e j. W r e d a k c j i p ierw
s z e j k r l , p r z y w r a c a j c j , rezygnowa z p a te n to w a n ia o f ic e r w
a do k a p i t a n a .

..mocniona w adza buawy m ia a by jed n a k utwo

rzona "w p r z e z o r n i e j s z y m j a k dawniej s p o s o b i e " , t z n . , e przy

kadym hetmanie rezydowa m ia a ra d a wojskowa /m oga przebywa
"w b l i s k o c i " r e z y d e n c j i b u a w n ik a /, z o o n a prcz hetmana z 10
czonkw / c. senatorw i 6 wybranych p r z e z sejm p r z e d s t a w i c i e l i
etanu r y c e r s k i e g o / . Rada t a decydcwaaoy w s z y s t k i e sprawy wi
k s z o c i gosw "nay/et p er s e c r e t a v e t a " . A r a z i e n i e o b e c n o c i
hetmana z a s i a d a w r a d z i e p i s a r z wojskowy "cum voto d e c i s i v o " ;

Wszyscy c z t e r e j hetmani powinni komenderowa "rwn c z woj

s k a " . W tym c e l u "z w o j s k a koronnego obydwom hetmanem l i t e w s k i m
zadodane bd c z c i wyrwnywajce, a w tym r a z i e j e e l i b y k t
ry hetman z am y la c h c i a p r ze c iw n e go co n a ro do w i, i n n i t r z e j
poskromi go i s t a w i do sdu R z e c z y p o s p o l i t e j p o t r a f i " . Gwar
d i e k r l e w s k i e n a l e a o po wikszy do 3 t y s i c y /w L i t w i e i w
Koronie/,

"w c z a s i e j e d n a k p o t r z e b y te od u s u g R z e c z y p o s p o l i

t e j w y j t e n i e b d " .
wojska,

"W sprawach w i k s z e j w a g i , j a k o l o k a c y i

z a s o n i e n i a g r a n i c , kry mi na lne go na s z t a b s o f i c i e r a k ri g s-

rechtu opublikowania, ustanow ienia regimentarzw, patentowania

o f i c i e rw a do k a p i t a n a e t c . , hetman /w r a d z i e w o j s k o w e j / z a
sia d a powinien".

N sprawie

awansu s z t a b s o f i c e r w i ge n e r a w

hetman mg poda r a d z i e swych kandydatw, zachowywa n a t o m i a s t

c a k o w i t swobod p a t e n t o w a n i a "w wasnych swoich r e g i m e n t a c h
/.../

i w cho r gw ia c h narodowych s w o i c h " .

d r u g i e j w e r s j i p a te n t o w a n ie s z t a b s o f i c e r w i gen er a w

zos taw io no k r l o w i , od k t r e g o oddalono Departament Wojskowy.

W t e j r e d a k c j i s i l n i e j wyraona z o s t a a g r o b a hetmastwa d l a
" n a r o d u " , bowiem "eby i od sz k o d li w y c h d l a s i e b i e zamysw moc
nych hetmanw z a b e z p i e c z y s i n a r d , n a l e y mu doda do w s z e l
k ic h r a d i d y s p o z y c y i a s e s o r w , bez k t r y c h by n ic n ie mogliby
hetm ani, a c i zawsze przy boku i c h r e z y d o w a l i lub w m i e j s c u naj%

b l i s z y m i c h r e z y d e n c y i " . Ta r a d a wojskowa b y a a n a l o g i c z n a j a k
w pierw szej r e d a k c j i p ro jek tu i m iaa analogiczne uprawnienia.
A; r a z i e n i e o b e c n o c i na j e j

p o s i e d z e n i u , hetman powinien pisem

ni e w y r a z i pozwolenie na podejmowanie d e c y z j i p r z e z r a d i wy
s a w swoim z a s t p s t w i e p i s a r z a wojskowego cum voce d e c i s i v o .
"W sprawach j e d n a k f o r t r a g e w a n i a na s z t a b s o f i c i e r w i gen er a w
%

e t c o p a t e n t a do J . K . Moci p r z e z p l e n i p o t e n t a swego p r z y n a j
mniej powinien / k a n d y d a t a / 3wego hetman p o d a " . Podobnie j a k w

58

w e r s j i p o p r z e d n i e j , we w as nyc h r e g i m e n t a c h i chor gwi ac h h e t

man zachowywa p e n swoooa awansowania, podobnie t e b r z m ia
punkt o dn o n ie rw nie j l i c z b y wojsk w komendzie hetmanw koron
nych i l i t e w s k i c h .
Cay omwiony t u " P r o j e k t r k J . P .

Darowskiego p i s a n y na

sejm" wydaje s i dwuznaczny.

Pocztkowe s t r o n y u j a w n i a y bardzo n i e y c z l i w y s t o s u n e k au
t o r a do S t a n i s a w a A u g u s t a , ktremu na d a l s z y c h k a r t a c h powie
rzano niby r a t u n e k na ro d u . N i e u f n o budz t e o p i s y c z y n n o c i
przedsejmowych " l u d z i k i l k u ni e p o sz l a k o w a n y c h w w i e r n o c i " . J u
pr ze d sejmem w sz y st ko b^ mia o gotowe do z ac ig w w o j s k a pc wo
jewdztwach, na pewno t e prze d sejmem miay by zawizane Kon
f e d e r a c j e . Wprawdzie z kocowej c z c i t e k s t u w y nik ao by , e
wojsko z o s t a n i e r u sz o n e d o p i e r o w c z a s i e obrad sejmu, a l e czy
mona byo by pewnym, e nie by to t y l k o k a m u f l a ? A nawet
gdyby t a k b y o , k to mg z a r c z y ,

e k o n f e d e r a c j e zawizywane

przed sejmem po p r o w i n c j a c h zach owaj o b l i c z e dworowi y c z l i w e ?

e celem p r o j e k t u ni e byo z a p o b i e e n i e powst an iu k o n f e d e r a c j i
p c : okiem k r l a , p rze ciw k t r e j to k o n f e d e r a c j i t a r zdecydowa
n ie w y st p o w a li magnaccy o p o z y c j o n i c i wobec Potenucina j u w

p r o j e k t a c h z j e s i e n i 1787 roku?
Gdyby p r z y j ,

e t e k s t t y l k o d l a zmylenia S t a n i s a w a Au

g u s t a przewidywa w s p p r a c z nim, c a y " p r o j e k t " z y sk iw a b y

wewntrzn s p j n o . Wtedy c z w s t p n a , t c h n c a wrcs wrogo
c i wobec monarchy i wyranie c z y t e l n i k a p r ze c iw ni6mu pobudza
j c a , mogaby by o d c z y t a n a j a r o wezwanie do r o k o s z u * a c z y n i o
ne przed sejmem p r z y g o t o w a n ia mogyby p r z y b r a k s z t a t a n a l o

g i c z n y do t e g o , j a k i przewidywano w p r o j e k t a c h p r z e d o o n y c h
Potemkinowi j e s i e n i 178" roku. Z t z a s a d n i c z r n i c ,

tamte plany podejmowano w t a j e m n i c y przed p o ls k i m dworem i

s e k r e t t e n uwaano za nie z b d ny d l a 9zans a n t y k r l e w s k i e j kon

fed eracji,

Teraz c h c i a n o t k o n f e d e r a c j stw o rz y z p r z y z w o l e

niem S t a n i s a w a A u g u s t a , u d z c go co do e j r z e c z y w i s t y c h ce
lw. Mona p r z y p u s z c z a ,

e przewidywana w p i m i e w s p p r a c a

k r l a m i a a s u y j a k o z a s o n a antymon ar szy ch celw d l a o s b

n i e z o r i e n t o w a n y c h , a wobec dworu l o j a l n y c h ,

k t r e do zwizku

c h c ia n o p r z y c i g n .
Jednym z ef ek t w wspomnianych wyej e l i z a o e t g r o a z k i c n r o
kowa Potemkina z p o l s k i m i magnatami w maju 1788 roku byo u j a
wnienie p r z e z S z c z s n e g o P o t o c k i e g o ceiw k o n f e a e r a c k i e j robot y
wobec S t a n i s a w a A u g u s t a . S z c z e r o t a w y n ik a a z obaw przed
powtrzeniem s i eksperymentu " d e s p o t y c z n e j k o n f e a e r a c j i " z r o
ku i 7 7 6 . P i s z c do k r l a w p o c z t k a c h , a potem w kocu czerwca
1786, t u l c z y s k i p o t e n t a t wprost namawia monarch do pr z y z w o ie n i a na a u k c j w oj sk a p r z e z k o n f e d e r a c j i z a c i g i wojewdzkie ''.
J e s t tc wskazwka, e w krgu o p o z y c j i / b y moe j e s z c z e ww
c z a s n ie o r i e n t u j c e j

s i w definitywnym veto K at arz y ny I I d l a

e l i z a b e t g r o d z k i c h zamysw/ i s t n i a y p r o j e k t y r e a l i z a c j i tych
planw za k r l e w s k zgod l u b z a p c c i e e n i a z gry e w en tu a ln e j
k o n t r a k c j i S t a n i s a w a Au g usta . Gwnym celem tych planw - wo
bec z b l i a n i a s i te rm inu sejmu - b y a ch z a p o c i e e n i a w ten
sp os b k o n f e d e r a c j i z a w i z a n e j w R a d zi e N i e u s t a j c e j l u b s e j m i e
p r z e z "Warszaw"2* .
Idc tym trepem

naleaoby

omwiony p r z e z

nas

t e k s t "Darw-

s k i e g o " o d c z y t a j a k o p r o j e k t , k t r y Seweryn Rzewuski - r z e c z y

wisty auto r

pi3ma

zam ierza

r o z p o w s z e c h n ia Jako pendant do

planowanych p r z e z T ui c z y n, Podhorce, a zapewne i B i a Cerkiew

/ ' B r a n i c k i przebywa wwczas w kwaterze gwnej Pote mki na/ konf e d e r a c j i p r c w i n c j o n a l n y c h , za porednictwem i t r y c n ch c ia no
,
. .
21 a
u p r z e d z i i pokrzyzowac w ar s z aw s ki e p i a n y .

bO
Na a u t o r s t w o Rzewuskiego wskazywaby ni e t y l k o f a k t p i s a
n i a b r u l i o n u p r z e z j e g o t o t u m f a c k i e g o i zachowania t e k s t u w
Archiwum Poanoreckim, a l e t a k e z a w a r t o rzeczowa " p r o j e k t u " .
Przywrcenie mocy buaw j a k o j e d y n y , obok a u k c j i w o j s k a , konkret
programowy w s p g r a z hetmask mani P o dh or eck ie go d z i e d z i c a .
Z a s t a n a w ia moe wprawdzie p a s s u s o p r z y d a n i u hetmanowi rady
w o j s k o w e j j a k o zapory pr ze d z b y t n i moc buawy i j e j
a l n g r o b d l a " n a r o d u , a l e przy pus zcz am y,

ewentu

e te n fragment

adresowany by dc S z c z s n e g o P o t o c k i e g o , kt ry - j a k wiadomo n ie d a r z y s y m p a t i u r z d u he tm a sk ie gc ^ . Z k o l e i d o w i a d c z e n i a
s p r z e d sejmu 1776 r o k u , gdy hetmani z d o a l i s o b i e w p e n i podporzdkowa Komisje flojskcwew" , p o z w a la y rokowa, e i " r a c a
wojskowa n i e z b y t by w p r a k t y c e wadz buawy k r p o w a a . Na au
t o r s t w o Rzewuskiego w sk a z uj e w r e s z c i e p o t p i e n i e k r l a za w sz y s
t k o , cc od momentu sp ro w a d z e n ia do P o l s k i wojsk r o s y j s k i c h ,

wic od roku 1764, d z i a o s i za spraw tych wojsk w Rzeczypo

spolitej .

s k i e g c by Seweryn Rzewuski, wypada s z c z e g l n i e p o d k r e l i s k r a

ny c h a r a k t e r h etm a ski ego r e p u o l i k a n i z m u .

C_i.

P r z y j m u j c , i autorem t e k s t u znanego nam z r k o p i s u Darcw-

A omwionym p i m ie

wskazuje na tc przede wszystkim rownorzdne t r a k t o w a n i e dwch

w is z c y er. nac P o l s k z a g r o e : n ie p e w n o c i oy tu pastwowego 1
w y s t a w i e n ia k r a j u r.a d y s k r e c y wasnym kr lo m .
" P r o j e k t D ar ow sk iego cowodzi, i Rzewuski znany z w y st
pie v l a t a c h 1764, 1767 i 1776 j a k o c o r o c a "praw dawnych", w
Tym wolnego g o s u , tam, g d z i e w gr wchodziy j e g o i n t e r e s y ,
na:, mniej nie krpowa s i w i t o c i v e t a .

cy

Przywrcenie wadzy

h e tm a s k ie j w p r o j e k c i e "Da row ski ego " okazywao s i warte z a

mania zasady j e d n o m y l n o c i nawet w o d n i e s i e n i u dc praw k ar d y
nalnych. Gdy oy n a t o m i a s t sejm k o n f e d e r a c k i u c h w a l i te ustawy

pc m y l i R zewusk iego, hetman p r z e z n a c z a sejmowi nastpnemu

zadanie przeforsow an ia zasady,

"e ten r a z z g o r s z e n i a c z y n i

nie powinien i na zawsze z n o s i s i moc do podobnej c z y n n o c i "

Przywrconej wadzy buawy b r o n i o b y w ten s p o s b przed z n i e
sieniem liberum v e t o .
Znamy t e k s t z koca roku 1788, w ktrym Rzewuski wprost
z a l e c a t a k i e i n s t r u m e n t a l n e t r a k t o w a n i e "r-. i c y w o l n o c i " ,
'skazujc,

i przy o b a l a n i u " r z e c z y p o s p o l i t e j " i t w o r z e n iu Mmc-

n a r c n i i " dwr wyko rzy sty wa k o n f e d e r a c j e , k t r e p a r a l i o w a y

v e t o , netman, podnoszc p o t r z e b p r z y w r c e n i a r e p u c i i k i r a a z i :
" I I s en s u i t ,

que pour r t a b l i r l a r e p u b l i q u e ,

i l f a u t prendre

_e meme cnemin qu*on a p r i s v l a d e t r a i r e . C f e s ' i d i r e ,

i l faut

r t a c i i r l a r e p u b l i q u e p a r l a p l u r a l i t dans l a l g i s l a t i o n et
s
*
^A
l a c o n s e r v e r p a r l e l i b e r u m v e t o rendu a l a l g i s l a t i o n "

Do wskazanych wyej p o s z l a k na r z e c z a u t o r s k i e g o u d z i a u
Seweryna Rzewuskiego w k o n f e d e r a c k i c h p r o j e k t a c h o p o z y c j i w io s
n i w p o c z t k a c h l a t a 17SS mcemy d o r z u c i j e s z c z e j e d e n a r
gument . Proc z " p r o j e k t u I a r o w 3 k i e g o " znamy cowiem inny t e k s t ,
ktry wiadczy o p i s a r s k i e j a k t y w n o c i hetmana w tym o k r e s i e ,
jw t e k s t to wydana anonimowo rozprawka "0 p o l e p s z e n i u s p c so o u
e l e k c y i krlw p o l s k i c h . Myli o c y w a t e l a wojewdztwa p o d l a s k i e

go ziemi b i l s k i e j " /bmw/^'. Ta 3 2 - s t r o n i c o w a p u o l i k a c j a bya

r e a k c j na zawarty w s t a s z i c o w y c h "Uwagach nad yciem J a n a Zau c y s k i e g c " p r o j e k t tro nu d z i e d z i c z n e g o . Rzewuski p i s a j z a
pewne pn wiosn sd w p o c z t k a c h l a t a roku "7 88 ,

bo w t e k

c i e ocwcyvra s i do wieego p r z y k a d u o b y w a t e l s k i e j o f i a r n o c i i l a e j c z y s n y , k t r e j darowane pocwjne poaymne / s .

28/.

62

naladowany p r z e z wo j &*:'* k a l i s k i ego J a n a S u c h o rz e w s k ie g o i

szamb ela na P i o t r a S o k o l n i c k i e g o - r e a k c j na z a g r o e n i e P o l s k i
po u j a w n i e n i u plan u H e r t z b e r g a

26

T e k st n0 p o l e p s z e n i u sposob u e l e k c y i " s k a d a s i z t r z e c h
c z c i . W p i e r w s z e j a u t o r o d r a d z a s u k c e s j , w d r u g i e j dawa
projekt ulepszonej e l e k c j i ,

t r z e c i p o w i c a wezwaniu ziomkw

dc d z i a a na r z e c z o d r o d z e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j .
P r o p o z y c j a "Uwag nad yciem J a n a Zamoy sicie g o " , aby d l a oc a l e n i a bytu P o l s k i wprowadzi s u k c e s j ,
bezsensowna.

b y a d l a Rzewuskiego

"Ea c by nam z d a o e i j u imi P o l a k a , gdybymy

j u b y l i niewolnemi. Eite w id z ia e m j e s z c z e adnego m i e r t e l n i e

c h o r u j c e g o , aby p r o s i s z c z e r z e l e k a r z a o p r z y s p i e s z e n i e m i e r
c i , owszem, p r z e c i w n i e " . Bo p r z e c i e ,

skoro a u t o r "Uwag nad y

ciem" namawia, abymy " p o d d a l i doorowolnie w d z i e d z i c t w o t r o n

p o l s k i , a s i e b i e samych w n i e w o l " , to u m i e r c a w ol no .
wola j e s t to m i e r c i p o l i t y c z n o b y w a t e l w . . . " ,
s i w n i byoby tym b a r d z i e j n i e r o z s d n e ,
n ie zmusza / s .

"Kie-

a poddanie

e n ic n a s do t e g o

3n/.

"C za p o t r z e b a chwyta s i t yc h o s t a t e c z n o c i i u p r z e
dzajc czas

od

p r z e d w i e c z n e j O p a t r z n o c i p r z e z n a c z o n y , podda

wa t a k p i e s z n o k a r k i

jarzmc n i e w o l i i nastpcom

3 wc i m

c i n a sp os b do r a t o w a n i a o j c z y z n y . . . " J e l i b y m y

to

to potomkowie

popioy

"zorzeczy

nam bd

martwe n a s z e

prze

uczynili,
z

grobw przodkw n a s zy c h krwi oku puj cy ch wolno nam z o s t a

wion wyrzuca bd. Tamci nie o s z c z d z a l i
czstki
czego?

krwi

w a s n e j , my

l i c h e g o m aj tk u na po w i k sz en i e w oj sk a a u je m y ,
emy s i w

zDytkach

z a s a d n o obaw j e d n e j

zakochali"
%

/ s .

4n/.

d la

Podkrelajc

z pi er ws zy ch r e p l i k na "Uwagi nad yciem

J a n a Zamoyskiego", e p r z e s z e d s z y pod b e r o C e s a r z a Posica

s t a n i e s i r y c h o p e r y f e r y j n p r o w i n c j Wiednia / s . 6 /

Rze-

63

wuski za w i k s z e uw aa in c e n i e b e z p i e c z e s t w o Ale "gdyoy^y

s i o d d a w a l i w d z i e d z i c t w o C e sa r z o w i - p i s a - j a k mniema a u
t o r , n a j m o c n i e j s z e m u , p o z w o l i y b y na t o inne potencye s s i a
d u j c e i d a l s z e , k t r e na wygrowanie t e g o dworu maj p i l n e
oko i b a c z n o ? Nie o tw o r z y b y s i w naszym k r a j u t e a t r wojny
i czy n i e p r d z e j n i s i s po d z ie w a mona, byby n a s z k r a j
rozerwany. . . ? "

/s.

o n / . A wic za s u k c e s j p j d z i e wojna domo

wa, i n t e r w e n c j a z a g r a n i c z n a i o s t a t e c z n y r o z b i r k r a j u .
ciw s u k c e s j i przemawia z r e s z t i t o ,
rn iajcej

P rz e

e m i a s t wyboru osooy wy

s i t a l e n t e m i c n o t , pa nu je n a s t p c a pr zez na czo ny

przez urodzenie,

z ktrym z a l e t y o s o b i s t e n i e musz i w p a r z e .

Obok t e j m i s t y f i k a c j i walorw e l e k c j i Rzewuski k w e s t i o n u j e za

sadno n a d z i e i ,

e s u k c e s j a o c h r o n i k r a j od wojen b e z k r l e w i a

p r z y p o m i n a j c , j a k w i e l e wojen o s u k c e s j zna h i s t o r i a Euro

py / s .

7/.

Za r z uc iw sz y s p o e c z e s t w u ,
w o j s k a , bo -

e n ie chce w ia dc z y na a u k c j

p r z e c i w i e s t w i e do s z l a c h e t n y c h przodkw - nad

m i e r n i e c e n i p o s i a d a n e zasob y m a t e r i a l n e , a u t o r f u n d u s z e na
p o w i k s z e n i e a r m i i c h c i a b y c z e r p a ze skasowanych
lub

caoci

c z c i nekspensw c y w i l n y c h " , z p r z e z n a c z e n i a na armi

dochodw K o m i s j i E d u k a c j i Narodowej / k o s z t i t r u d wychowania

m od z ie y n a l e y p r z e r z u c i na z a k o n y / , z podwyszonych wpy%

ww podatkowych od duchowiestwa i ydw, ze w ia dc z e d o n a t a r i u s z y sejmu r o z b i o r o w e g o , w r e s z c i e z o f i a r o w a n i a p r z e z s z l a c h

t podwjnego podymnego, a l e warunkowo, Warunkiem zgody na po
wysze w i a d c z e n i a "panw b r a c i " b y a k a s a t a p r z e z p r z y s z y
sejm wydatkw zbdnych. J a k o i c h p r z y k a d y a u t o r wymienia
" e k s p e n s a cywilne a nadto s z c z o d r z e u s t a n o w i o n e " , p e n s j e n i e

k t r y c h d y g n i t a r z y wojskowych / g e n e r a - m a j o r w , i n s p e k t o r w ,
pisarzy,

s t r a n i k w , o bo n y c h /, a d a l e j k o s z t y ut rz y m a n i a

64

s z k o y o r i e n t a l n e j i w r e s z c i e ga e hetmanw w o k r e s i e po koju
/s.

10-13/.
Te pomysy n i e byy t a k c a k i e m n i e w in n e . Przede w szy st ki m

- podobnie j a k w wypowiedziach hetmana z roku 1776 - z a w a r t a

w n i c h b y a k r y t y k a s po so bu r o z p o r z d z a n i a p r z e z dwr skarbem
R zeczypospolitej.

Zn a j c p n i e j s z e z a b i e g i Rzewuskiego o t o ,

by s t a r o s t w o k o w e l s k i e u n i k n o zwikszonych w ia d c z e na auk
c j w o j s k a , mamy w t p l i w o c i , czy hetman - s u s z n i e g a n i c
marnowanie p i e n i d z y na p e n s j e wojskowych sy ne kur zys tw - rw
n ie s z c z e r z e m y l a

s o b i e j a k o d o n a t a r i u s z u z roku 1775 o-

r a z r z e c z y w i c i e g o t w ' b y do r e z y g n a c j i z p e n s j i buawy - s y

nekury d l a sk a rb u n a j k o s z t o w n i e j s z e j . Mona z r e s z t p o d e j r z e
wa, i roku 1788 Rzewuski n ie uznawa za c z a s p o k o j u , s kor o
t r z y g r a n i c z c e z P o l s k mocarstwa zna jdow ay s i w s t a n i e
wojny, a o p o z y c j a magnacka, do k t r e j hetman n a l e a ,

zgasza

a P e t e r s b u r g o w i gotowo a n t y t u r e c k i e g o s o j u s z u .
Nie budzi n a t o m i a s t w t p l i w o c i i n t e n c j a pana na Podhorcach wobec s z k o y o r i e n t a l n e j . Dla c z o w i e k a , k t r y p a m i t a ,
e w c z a s i e hetmastwa j e g o o j c a i d z i a d a c a o k s z t a t s t o s u n
kw z poudniowo-wschodni s s i a d k P o l s k i l e a w g e s t i i b u a wy, t a i n i c j a t y w a S t a n i s a w a A ug us ta m u s i a a by s o l w oku.
P r o p o z y c j r e o r g a n i z a c j i w o j s k a , j a k i e p r a c a "0 p o l e p s z e
ni u e l e k c y i " c z y n i a ,

z m i e r z a y do d e c e n t r a l i z a c j i ;

szefami

regimentw, k t r e powinny p r z y b r a nazwy od wojewdztw, m i e l i

by wojewodowie, " j e d n a k bez p e n s y i p o d c z a s p o k o j u , w c z a s i

z a wojny, gdyby w y s z l i sami o s o b i c i e w p o l e ze swemi r e g i

mentami, n a t e n c z a s p a c mie powinni, a zawsze od Komisyi Woj%

skowej dependowa z r a n g i t y l k o " / s .

6 / , na dto w kadym woje

wdztwie n a l e y uw z gl d ni konne m i l i c j e wojewdzkie, r e k r u

towane s p o r d mieszkacw danego t e r e n u i wiczone p o p is am i

p r z e z dwa m i e s i c e w r o k u . Utrzymanie t e j f o r m a c j i o b c i a
m ia o z i e m i a n , bo "kady o b y w a t e l 25 wk g r u n t u p o s i * * ' '-jcy
by obowizany trzyma o n i e r z a konnego z caym monderunkiem"
/s.

1 1 / . Te p o s t u l a t y s z y w k i e r u n k u od dawna podanym p r z e z

magnack o p o z y c j i p o z o s t a w a y w zwizku z j e j p r o j e k t a m i
28
k o n f e d e r a c j i i z a c i g w p r o w i n c j o n a l n y c h . M i a s t a pokrywa
m ia y k o s z t u t r z y m a n i a zakadw p r o d u k u j c y c n d l a wojewdzkich
o dd z ia w bron o r a z utrzymywa myny prochowe, a t a k e dawa
p r o p o r c j o n a l n do 3wego p o t e n c j a u g o s p o d a r c z e g o l i c z b r e k r u
tw / s .
cej

1 2 / . Znamienne, e Departament .oj skowy Rady N i e u s t a j

z o s t a po traktowany p e r non e s t , a z w i e r z c h n i k o n t r o l

nad wojskiem m i a a sprawowa K o m i s j a /Yojskowa. Czyby k o m i s j a

t a b y a tosama z " r a d wojskow" " D a r o w s k i e g o " ? 29"
P r o j e k t u l e p s z o n e j e l e k c j i , w y p e n i a j c y dru g c z wywo
dw " o b y w a t e l a z i e m i b i l s k i e j " , p o l e g a na p r z e r z u c e n i u punktu
c i k o c i wyborw z k o a na Woli na s e j m i k i . Rzewuski ni e by
t u o r y g i n a l n y , bo pomys w y sz e d od S t a n i s a w a L es z e :.;*skiego,
0
a rozbudowa go Micha >ielhorski*/ E l e k c j p r z e p r o w a d z i n a l e a o t u po k o r o n a c j i nowego
k r l a , przy czym po dwch kandydatw w y suw a li : k r l ,
s z l a c h e c c y p r z e d s t a w i c i e l e w Radzie N i e u s t a j c e j .

~.nat i

_jne g o s o

wanie odbywao s i na s e j m i k a c h , a prawo g o s u p r z y s u g i w a o

t y l k o umiejcym c z y t a p o s e s j o n a t o m . Po oddaniu wotw nader
s t a r a n n i e z a b e z p i e c z o n e k a r t k i wdroway do Warszawy i byy
przechowywane pod 3 i l n s t r a a do momentu m i e r c i k r l a , fi
wypadku zgonu dwch kandydatw odbyway 3 i wybory u z u p e n i a j
c e . 2 c h w i l m i e r c i wadcy k o m i s j a 3 e n a t o r s k c - s z l a c h e c k a pod
przewodnictwem prymasa, o d c i t a od zewntrznych wpyww. I i c z y a g o s y . E l e k t w i k s z o c i s t a w a s i ogoszonym pr z

m-

t e r r e z a w a d c . W wypadku rw noci gosw pie rw sz estw o mia

DO

Kandydat Kr l e w sk i przed s e n a t o r s k i m , a s e n a t o r s k i pr z e d 3 z l a cneckim.

Aanym o g r a n i c z e n i e m byo d o p u s z c z e n i e na l i s t kandy

aatw w y c z n i e Polakw z o j c a i matki od c z t e r e c h co n a jm n i e j

poKolen p o s i a d a j c y c h p o l s k i in d y g e n a t / s .

1 5 - 2 3 / . Eliminowao

to m . i n . w s z y s t k i c h kandydatw "Uwag nad yciem J a n a Zamoyskie

go".
W pr ze k on a ni u a u t o r a ego p r o j e k t e l e k c y j n y p o z w a l a nie
tylKo unikn n i e d o g o d n o c i De z k r l e w i , a l e - s t w a r z a j c k a
demu s z a n s e z d o o y c i a korony, motywowa mia s p o e c z e s t w o /w
tym i k r l a ,

dc s z c z e g l n e j

pracy d l a o j c z y z n y / s .

2n/.

Do

dajmy, e t a k o n k l u z j a u j a w n i a a gotowo Rzewuskiego ac poct rymy w a m s nie m a j c e j

jednej

zwizku z r z e c z y w i s t o c i m i s t y f i k a c j i

z t y c n , ktrymi u z a s a d n i a n e r o l e l e k c j i jiako f i l a r u

wolnoci.
W c z c i t r z e c i e j , k t r a z a w i e r a a a p e l c prze pr ow ad zen ie
r e f o r m . ncvum s t a n o w i a p r o p o z y c j a z m i e r z a j c a do c a k o w i t e g o
niemal po zo a w ie nia k r l a wpywu na nominacje sena tor w i m ini
strw . Rzewuski s u g e r o w a ,
w

ov na s t a n o w i s k a wojewodw i k a s z V

teianw s e j m i k i w y b i e r a y dc dwu kandydatw, a k r l jed ne g o z

nich mu siaoy nominowa, m i s t e r i a n a l e a c o o s a c z a c t y l k o w
sejm ie,

za rekomendacj w i k s z e j l i c z b y posw i z m o l i w o c i

z g o s z e n i a pr ze z posw p r o t e s t u , gdyby k r l t drog nie po

szed / s .

23 n /.

dalszym f r a g m e n c ie

p r z e d s t a w ia j c s i jako " s z l a c h c i c

prywatny", cc "na maym poprze s t a j e r , anonim-netmar n a j g o r t s z

wezwanie c r a t u n e k o jc zy z n y k i e r o w a dc magnatw, oc o n i , n a j m a j t n i e j s i , n a j b a r d z i e j w r a z i e upadku o jc zy z n y oy s t r a c i l i
/ . 2o-2S/ . Z da lsz y cr . wywodw wida oy o,

ze przewidywane s t r

ty d o t y c z y y t y l e z a g r o e n i a oytu zewntrznego k r a j u ,

cc n i e -

be z p i e c z e n s t w a n a r u s z e n i a " u s t r o j u przodkw1'. S z c z e g l n i e o s t -

r z e g a pr ze d tym g o s o j c z y z n y do swych synw - forma zapozyczona od S t a s z i c a .

lu jcie

"Synowie moi - p r o s i a o j c z y z n a - s k a l k u

s a m i, i l e c i e

t e p r z e z t y l e l a t n i e c z y n n o c i i gnu

n o c i w a s z e j milionw z w n t r z n o c i wy o r a l i ? / . . . /
c i e r c e i n o g i mi o b c i / . . . /

dopucili

i t e m i l i o n y w k r a j u i za g r a

n i c pomarnowawszy, a maksym d e s p o t y c z n y c h napiwszy s i , powra

c a c i e z p r o j e k t a m i u o e n io m przodkw waszych przeciwnemi, aby
t r o n mj, r z e n i c e w o l n o c i w a s z e j , obcemu w d z i e d z i c t w o , a
samych s i e b i e w n i e w o l o d d a " / s .

2 9 n / . Synowie u s p o k a j a l i :

"Ojczyzno kochana, u sp o k j twe t r o s k i , masz j e s z c z e prawie oez

l i c z b y i z w i e l u z dawnych i zacnych f a m i l i i 3wemi i przodkw
swoich z a l e c o n y c h d z i e a m i w i e l k i e m i 3ynw / . . / ,
gow n a ro d u , / . . . /

masz k r l a ,

t e n n i c n i e m y l i , n ic n ie c z y n i , co by ku

twojemu ni e d y o u s z c z l i w i e n i u . Ten swoj m d r o c i , swoj

przezorn ro z tro p n o c i ,
tyle aokaza,

swoj p r a c , d z i a a n i e m nieustannym

emy j e s z c z e ze wszy stkim nie z g i n l i .

od upadku t y l e k r a j u ,
y c h ratowa moe" / s .
Poza dwuznacznym

2achowa

e j e s z c z e byle c h c i a i s i e b i e i odpad
3Cn/.
" b y l e c h c i a " powyszy fragment by poch

wa S t a n i s a w a A u g u s t a .
Wtedy, gdy sowa t e byy p i s a n e , hetman polny koronny ucze
s t n i c z y - j a k wiemy - w pr zy g o t o w an ia ch r o k o s z u p rze ciw monar
s z e , a celem pisma tu omawianego byo - j a k sdzimy - p r z y n a j
mniej zak westionowanie z n a c z n e j c z c i zamier ze k r l e w s k i c h .
Podobnie j a k w " P r o j e k c i e Darowskiego" i t u t a j mamy wic do
c z y n i e n i a z perwersyjnymi wobec S t a n i s a w a Augusta po cz y n a n ia
mi. By moe z r e s z t

w p r ze k on a n iu Rzewuskiego k t o , kto uda

wa "m ie r n e j f o r t u n y " s z l a c h c i c a , powinien by c i e p o wyraa

s i o monarsze.
N i e z a l e z n i e od domysw co do hetmaskich i n t e n c j i t e k s t

66

"0 p o l e p s z e n i u sposobu e l e k c y i " d o b i t n i e u j a w n i a d r u g i - obok

mani. h e t m a s k i e j - f i l a r i d e o l o g i i p o l i t y c z n e j Seweryna Rze
w u sk ie g o . Byo nim p r z e k o n a n ie o k o n i e c z n o c i u t r z y m a n i a wol
nej e l e k c j i i z a s a d n i c z y s p r z e c i w wobec t r o n u d z i e d z i c z n e g o .
S u k c e s j , prze ciw k t r e j o s t r z e g a j u w s t y c z n i u 1788 roku,
netman polny t r a k t o w a j a k o z o rwnorzdne u t r a c i e n i e p o d
l e g o c i ze wntrznej i b e z d y s k u s y j n i e u t o s a m i a z n i e w o l .
Czy r z e c z y w i c i e w i e r z y w r e p u b l i k a s k i p r z e s d o niemono
c i po go dz e ni a tro nu d z i e d z i c z n e g o z w o l n o c i ? Do t e g o p y t a
n i a j e s z c z e wrcimy.
Ze spraw b a r d z i e j ' sz cze g owy ch p o d k r e l i t r z e b a ,

e i w

b r o s z u r z e M0 p o l e p s z e n i u " - podobnie j a k w wypowiedziach Se

weryna Rzewuskiego z p i e r w s z e g o o kr es u panowania S t a n i s a w a
Augusta - postawa i u s t r j wypfracowany p r z e z przodkw t r a k t o
wane byy j a k o n i e d o c i g y wzr. I tu w r e s z c i e widoczna b y a
g o o k a ni e c h dc s t a n i s a w o w s k i e j R z e c z y p o s p o l i t e j , w tym
V.

t a k e do K o m i s j i E d u k a c j i Ea rodowej. Zwaywszy, i t r a k t a c i k
p i s a Seweryn Rzewuski, warto p o d k r e l i j e s z c z e j e d e n s z c z e
g , mianowicie d o p u s z c z e n i e do g o s o w a n i a na p r z y s z e g o k r l a
tylko pcsesjonatw .
X

X
X

Veto Katarzyny I I wooec pr oj ek t w k o n f e d e r a c j i wojewdzkich,

ktre p r z e c i n a o s z a n s a n t y k r l e w s k i c h poczyna mag na ckie j op o z y c j i , d o p i e r o na p r ' e o m i e l i p c a i s i e r p n i a 1788 roku z o s t a
o p r z z p r z e d s t a w i c i e l i t e j grupy zrozumiane j a k o d e f i n i t y w n e .
W l i p c u 1788 roku odby s i w Puawach z j a z d , na ktrym
pod n ie o b e c n o ma I z a b e l a C z a r t o r y s k a podejmowaa hetmana Se
weryna Rzewuskiego o r a z S t a n i s a w a Kostk i P i o t r a P o t o c k i c h .
Hetman polny koronny by cz o w ie k ie m , k t r y j e s z c z e wwczas w

k r g u C z a r t o r y s k i c h c i e s z y s i duym a u t o r y t e t e m . W p o ws ta
y c h na p r z e o m i e l a t

1787 i 1788 p r o j e k t a c h Kongresu P a t r i o

t y c z n e g o przewidywano go na j e d n e g o z c z t e r e c h czonkw n a j
t a j n i e j s z e g o k i e r o w n i c t w a / Q u a t t u o r v i r a t u / ; w ci j e s z c z e Rze
wuskiego o t a c z a a a u r a bojownika za w ia r i w o l n o , z a w
marcu 1788 Adam K a z i m i e r z C z a r t o r y s k i e x p l i c i t e dawa wyraz
p r z e k o n a n i u o wadze aktywnego u d z i a u p o d h o r e c k ie g o sa mo tni ka
31
d l a przedsejmowych poczyna o p o z y c j i
.
Dowodem, i Rzewuski p o s u c h a wezwania Puaw do w y j c i a
z w o y s k i e g o z a m k n i c i a , byy ni e t y l k o j e g o omwione wyej
pi sm a, a l e t a k e l i p c o w a w i z y t a w Puawach. Na wsplnych n a r a
dach I z a b e l a C z a r t o r y s k a , S t a n i s a w K o stk a i P i o t r Potoccy o r a z
Seweryn Rzewuski / k t r e g o p e n zgodno pogldw z p o z o s t a y m i
u c z e s t n i k a m i z j a z d u wszyscy o n i p o d k r e l a l i / d o s z l i do wnios
ku, e k o n f e d e r a c j a p o w s t a a na s e j m i e nie p r z y n i e s i e k r a j o w i
/czy taj:

o p o z y c j i / n i c d o b r e g o , b d z ie bowiem m i a a d r u z g o c c
i

przewag stronn ikw dworu. Tak widzc r z e c z y puawscy g o c i e

j e s z c z e o k o o 20-21 l i p c a 1788 m i e l i n a d z i e j ,

e Sz c z s n y Po

t o c k i z d o a wyjedna zgod P e t e r s b u r g a na z a w i z a n i e k o n f e d e r a
c j i pr ze d sejmem, a gdyby s i d a o , nawet pr z e d s e jm i k a m i . J e Y
l i b y to o k a z a o s i n i e m o l iw e , sejm powinien obradowa j a k o
<
wolny, d a j c o p o z y c j i s z a n s e z r e a l i z o w a n i a swych pr oj ek t w
bd j u w c z a s i e obra d z g r o m ad z e n ia , bd t u po s e j m i e .

r e l a c j a c h z p u a w s k i c h obrad j e d n o z n a c z n i e p o d k r e l a n o p r z e
konanie Rzewuskiego, i w obecnych warunkach n a l e y trzyma z
*?2

Moskw-'

W niewtpliwym zwizku z puawskimi k o n 3 t a t a c j a m i p o z o s t a

j e pismo Rzewuskiego,

z at y t u ow a ne r o b o c z o :

"Dowody, i sejm

pod k o n f e d e r a c y w roku 1788 n ie moe by t y l k o c a y krlew33

s k i , j e l i on bd zie pod k o n f e d e r a c y "
. Te kst po w s t a p r ze a

70

sejmikami p o s e l s k i m i ,

zapewne w po cz tK ac n s i e r p n i a ^768 r o k u .

S t w i e r d z a j c powszechne w P o l s c e p o r u s z e n i e i p r z e k o n a n i e ,
" i po ra j e s t by nam czynnemi", hetman zauwaa wahania co do
konkretw. Te wahania wynikay z obaw, jaKie r o d z i s i l n a pozy
c j a Krla i jego rzeczyw iste c e l e .

"Nard chce p o w i k s z e n i a

p o t g i s w o j e j , nie wiedzc j e s z c z e , j e e l i on nowym wojskiem

swoj a lb o t y l k o k r l e w s k zwiKSzy p o t g ; o d d a j e m a j t k i
swoje R z e c z y p o s p o l i t e j , n ie wiedzc j e s z c z e ,

i o fia r jego

przyjm i p r z e c i e woj ska ni e p o s t a n o w i ; chce wojny, n i e wie tzc do orze prze ci w Komu i j e e l i mu j e s t p o y t e c z n i e j za Tur
czynem albo przeciw Turczynowi bron o o r c i c ;

cnce unikn no

wego p o d z i a u P o l s k i , nie bdc j e s z c z e pewnym, j e l i p o s t r o n n i

c nim myl i j e l i k r l do obrony w t e j m ie rz e u c z y n i o n y ,
k l s k od P o l s k i odwrci,

a lb o j na P o l s k s p r o w a d z i ; a l e wie,

i w j e d n o m y l n o c i c i k o p r z y j dc podatkw i w o j s k a ; w i d z i
p o t r z e b k o n f e d e r a c y i , a l e s i l K a , aby e j
o s t atKU

Krl na z g u b i e n i e

w o l n o c i r.ie u y " / s . 8 5 / .

Cay ten wstp p r z e d s t a w i a p a n u j c e w Kraju n a s t r o j e w

sp os b wypaczony; u podstaw wykrzywienia o br a z u l e a o z a o e
nie s p r z e c z n o c i in t e r e s w narodu i k r l a o r a z pomawianie S t a
n i s a w a Augusta c c e l e P o l s c e w r o g i e .
Krl
nia
rzy

moe

w asnej
ofiary

wic

p ozycji

w ykorzysta
i

podatkowe
m

powikszone

zn iszczen ia
/zapewne

w olnoci,

alu zja

do

wojsko
mc e

czynw

dla

wzmocnie

sprzen iew ie
So k o I

c k i e g c ,

Ja n a P o t o c k ie g o t S u c h c r z e w s k i e g o / , moe w r e s z c i e spowodowa
r o z b i r K r a j u , k t r y od s s i a d w w t e j c h w i l i nie g r o z i , m i a s t
j eg o o c a l e n i a . Wobec po ws ze chn oc i n a s t r o j w a n t y r o s y j s k i c h
%

t w i e r d z e n i e , i s p o e c z e s t w o wana s i , czy s t a n z a , czy prr

ciw T u r c j i ,
dze a u t o r a .

dowodzio cc n a jm n ie j

craKu a n t y r o s y j s k i c h u p r z e

Wychodzc z z a o e n i a ,

71

e " s e j m pod k o n f e d e r a c y a l b o p r a

wo m o c n i e j s z e g o j e s t w s z y s t k o j e d n o ' 1, bo " t e n , co t

* kszo

uchwyci, na s e j m i e prawa s t a n o w i b d z i e , Rzewuski d o w o dzi ,

e k r l j e s t w i e l o k r o t n i e s i l n i e j s z y od o p o z y c j i , on zdob dz ie
w s e j m i e w i k s z o mandatw i on b d z i e dyktowa prawa.

"Dwie

d z i w o j c z y n i e n a s z e j widoczne o k a z u j s i p a r t y e - wywodzi
hetman - k r l a i r e p u b l i k a n t w . Bez w i e l k i c h a n i e p o t r z e b n y c h
wywodw kady to z n a s zn a, e k r l ma d z i w rku w o j sk o , s k a r b ,
Rad N i e u s t a j c a ,

sdy, ministrw,

s e n a t i ledwie nie w s z y s t

k i e urzdy w oj e w dz k ie , a z niemi ledwo nie w s z y s t k s z l a c h t .

Sowem ma on t o , co n ie t y l k o w P o l s z c z , a l e we w s z y s t k i c h
k r a j a c h c z y n i moc i p o t g , r e p u b l i k a n c i z a n i c t e g o w s z y s t
k i e g o n ie m a j c , i c i e n i a p o t g i i s t o t n e j n ie m a j . Krl tedy
%

d z i j e s t n a j m o c n i e j s z y m , k r l sejmu pod k o n f e d e r a c y p rag n

moe, k r l na nim w i k s z o gosw p r z y g o t u j e , a zatym k r l
na s e j m i e k o n f e a e r a c k i m narodowi prawa p i s a b d z i e " / s . 9 6 / .
i

P rz y j w sz y z demagogi w s t y l u mw z roku 1776 z a o e n i e o

wszechwadzy S t a n i s a w a A u g u st a i wysunwszy s t d wniosek o
d r u z g o c c e j przewadze k r l a na p r zy s z y m s e j m i e , Rzewuski p r z e
s z e d do pr or ok ow an ia o c e l a c h , j a k i e P o n i a t o w s k i b d z ie r e a l i
zowa. Hetman przy po mina "wiadome" r e p u b l i k a n t o m "u ka dy k r
l e w s k i e " / c h o d z i o moe o Kaniw i rzekome p o p a r c i e S t a c k e l b e r ga d l a a b s o l u t y s t y c z n y c h p r o j e k t w monarchy/,
f t j . k r l a / na zgub R z e c z y p o s p o l i t e j "

"zamachy j e g o

i doznane "zemsty j e g o

na o s o c a c h " przeciwnikw p o l i t y c z n y c h , po czym wybacza d z i a a

najcisze:

"Co on - p y t a - prze ci w wolnemu rzdowi w P e t e r s

burgu i w Wiedniu? Co za s u k c e s y tron u w Stambule i w Wersalu,

co na o c z e r n i e n i e narodu / c z y t a j : o p o z y c j i m a g n a c k i e j / u w s z y s t V

ki ch dworw Rzeszy N i e m i e c k i e j c z y n i i u s i o w a . . . ? " - "A za

tym - wnioskowa a u t o r "Dowodw" - a l b o upadku R z e c z y p o e p o i i -

tej,

72

a l b o wyznaczenia na t r o n s u k c e s o r a , a l b o zemsty na p r z e

ciwnych dworowi osobach l u b i c h u r z d a c h spodzie wa s i na s e j

mie k on f e d e ra ck im powinni r e p u b l i k a n c i , a n i e p o l e p s z e n i a l o
su R z e c z y p o s p o l i t e j , k t r y w u k a d a c h k r l e w s k i c h nig dy ni e
p o s t a . Monarchii k r l zawsze d a , wic on R z e c z y p o s p o l i t e j
dwiga ni e b d z i e , a uchwyciwszy sejm pod k o n f e a e r a c y / n a
k t r y on t a k dawno c z a t o w a / , dokona on te w o l n o , k t r e j
s z c z li w y m j a k i m s i przypadkiem uomek j e s z c z e w P o l s c e pozo
s t a " / s . 87/.
Dowodem, e dobro P o l s k i n ie i n t e r e s o w a o S t a n i s a w a Augu
sta,

byo dow iadc zen ie', " i k r l a n i p o j e d n a n i a s i z narodem

a n i j e g o szuka z a u f a n i a /albowiem a n i o u b e z p i e c z e n i u P o l s k i
od s u k c e s y i , a n i o u b e z p i e c z e n i u w o l n o c i od pr z e w a g i tronu
k r l a n i m y l i , owszem, r oz rzu con em i po k r a j u pismami nard
do m on arc h ii i s u k c e s y i z a c h c a , a

s e j m i k i z d a l e k a wikszym

n i nigdy u si ow an iem u k a d a j c , c a k i e m s o b i e zobowizane

t y l k o osoby do p o s e l s t w a p r z e z n a c z a , a w szy st ko
szym prze d narodem c z y n i u t a j e n i u . . . "

wn a j w i k -

/s , 97/.

S z c z e g l n k o n iu n k t u r d l a tych nie c ny ch zamysw P o n i atow ski eg o s t a n o w i a w o p i n i i "Dowodw" wojna r o s y j s k o - a u s t r i a c k o - t u r e c k a , bo "co mu przedtym p o t g i s s i e d z k i e na sejmach
p rze ci w w o l n o c i sta no w i n i e d o z w a l a l i , to mu d z i / . . . / ok o l i c z n o c i t e j wojny mimo n ic h dozw oli mog".
2 tych w s z y s t k i c h wzgldw " r e p u b l i k a n c i -

zdaniem hetmana

- nie t y l k o sejmu pod k o n f e a e r a c y pr ag n n i e mog, a l e go

owszem w s z y s t k i e m i sposobami o d d a l a powinni j a k o n i e mogce
go w d z i s i e j s z y m p o o e n i u i n t e r e s w kra jo w y c h , t y l k o p r z y n i e

zgub a l b o w o l n o c i , a l b o r e p u b l i k a n t w . P r z y j d z i e c z a s - ko
c z y Rzewuski z nut optymizmu - e r e p u b l i k a n c i sejmu pod
k o n f e a e r a c y da bd powinni, a t e n b d z i e , gdy k r l a a l b o

73

u p o s t r o n n y c h , a l b o w n a r o d z i e przewaywszy, m o c n i e j s z e m i by
s i zobacz" / s . 87n/.
O s t a t n i f ra gm en t o d s a n i a n a d z i e j e na obc pomoc j a k o s z a n
s z w y c i s k i e j r o z g r y w k i ze S t a n i s a w e m Augustem*
Na wypadek, gdyby k t o u d z i s i ,

i zapocignie

krlew

skim zamysom c i l e o g r a n i c z a j c z a k r e s d z i a a sejmu za po

moc i n s t r u k c j i p o s e l s k i c h , Rzewuski powoywa s i na p r z y k a d
sejmu k o r o n a c y j n e g o z roku 1764,

"na ktrym l ed w ie n i e w s z y s t -

cy p o s o w i e l i t e w s c y , majc i n s t r u k c y a m i j a k n a j u r o c z y c i e j ,
bo sub f i d e , honore e t c o n s c i e n t i a zachowanie wadzy hetmanw
l i t e w s k i c h s o b i e p o l e c o n e , p r z e c i e za wol k r l a i d c , i h e t
manw, i i n s t r u k - y i wojewdztw o d s t p i l i " / s . 8 8 / .
Obok d o p u s z c z o n e j do g o s u h e t m a s k i e j man ii RzewusKiego,
we f r a g m e n c i e tym / a rwnie i w c z e n i e j / widoczny by p e s y
mizm w o c e n i e narodu " z e p s u t e g o " i "po c z c i do n i e w o l i na
k o n i o n e g o " / s . 8 6 / , k t r y k r l atwo p o t r a f i n a g i do swych
cel w.
K o n k l u z j a , j a k hetman wysuwa z powyszych wywodw, n i e
o g r a n i c z a a s i do k o n f e d e r a c j i ?

" n i e t e n mi b d z ie prawym

synem o j c z y z n y - pompatycznie w o a Rzewuski - co swj maj

t e k o j c z y n i e na p o d a t k i p o w i c i , a l e t e n , co sejm k o n f e d eracyjny o d w r c i ..." / s . 8 8 /.
P r a k t y c z n a wymowa t e g o wniosku p o l e g a a na i d e o l o g i c z n y m
u z a s a d n i e n i u egoizmu podatkowego.
Z d a j c s o b i e spraw, e j e g o s ta n o w is k o r o z m i j a o s i z
n a d z i e j a m i , o j a k i c h w i a d c z y wspomniany na p o c z t k u "Dowo
dw" narodowy z a p a do czynu, pan na Podhorcach s t a w i a pod
znakiem z a p y t a n i a d r u g i - obok podatkw - powszechnie przyjmowany c e l sejm u, w oj s ko .

"Odpowiedzie t u j e s z c z e k r t k o na j e

den z a r z u t p o t r z e b a - p o d n o s i - a t e n j e s t ,

i okoliczno

74

wojny t e r a n i e j s z e j j e d n i s z c z e g l n j e s t p o r , k t r e j d l a
o j c z y z n y n a s z e j c o w i e l k i e g o u c z y n i moemy / . . . / .

Te z a c o

w i e l k i e g o mniemajmy, i znaczy u t w o r z e n i e p o t g i w k r a j u . Tu
s i pytam - kontynuowa swj wykad Rzewuski - w t e r a n i e j s z e j
przewadze od t r o n u i u c i s k u od n i e g o obywatelw, t a p o t g a w
k r a j u , b d z i e l i ona zbawieniem l u b zgub R z e c z y p o s p o l i t e j ?
atwa odpowied. K r l j e s t m o c n i e j s z y , k r l prawa na s e j m i e
k o n f e a e r a c k i m dawa b d z i e , k r l na nim p o t g w k r a j u p o s t a n o
wi, k r l j d l a s i e b i e p o st a no w i i w t e j p i e r w s z e j o k o l i c z n o
c i z a c i t e j wojny na tym p r z e s t a n i e . P r z y j d z i e za dals zy m p r z e
c i g i e m wojny dru ga podobnie s z c z l i w a o k o l i c z n o , a w te n c z as
kr *

t p o t g p r z e c i w narodowi o b r c i i z gu b i R z e c z p o s p o l i t

/ . . . / . Powie wic kto - u p r z e d z a w t p l i w o c i hetman - i t a k n i c

Polakom j u w t e : o k o l i c z n o c i wojny d z i a a n ie p o t r z e b a ? By
n a jm n i e j / . . , / .

P o t r z e b a im n a j p r z d w o l n o c i powrci i u b e z

p ie c z y , a dopiero potg w k raju postanowi, in a c z e j potg

w k r a j u po sta no w iw sz y, a w o l n o c i n i e powrciwszy, n ie d l a
R z e c z y p o s p o l i t e j , a l e d l a m o n a rc h ii o n i r o b i b d , to j e s t
r z d niewolny i wadze w rku k r l a p r z e z prawa wprowadzone,
p r z e z p o t g k r a j u na w i e k i z a b e z p i e c z o n e z o s t a n " / s . 8 9 / .
Znany nam z P r o j e k t u

Darowskiego" punkt z a s a d n i c z y po

zytywnego programu p o d h o r e c k ie g o d z i e d z i c a - p e n a r e s t y t u c j a
wadzy buawy - tu z o s t a

p r z e m i l c z a n y , n i e w t p l i w i e celowo.

W "Dowodach" hetman d o pr ow a dz i do koca swe rozumowanie w

z a k r e s i e programu negatywnego; po n e g a c j i podatkw s z a od
nowa zgody na a u k c j w e j s k a . Gdy p r z y s z o wy bi e ra miczy po
trzebnymi P o l s c e reformami i w s p p r a c z krlem d l a ic h p r z e

pr owad ze nia , Rzewuski - u p a t r u j c w monarsze gwnego wroga

" w o l n o c i " / i d e n t y f i k o w a n e j - dodajmy - z przywrcon wadz
hetmanw i zakazem s u k c e s j i t r o n u / - wyrzek s i r e f o r m .

Pod tym wzgldem z a c n o a z i widoczna r n i c a midzy "P r o

j e k t e m Dar owskiego" i "C p o l e p s z e n i u spos o bu e i e k c y i Krlw
p o l s k i c h " a "Dowodami . A' dwu p i e r w s z y c h t e k s t a c r . a u k c j a woj
s k a s t a n o w i a -wyrany element programu, w obu j e d n a k c z y a
s i z i d e przeprcwadz
m agn a ck ie j o p o z y c j i .

jej

pod k ie r u n k ie m i w myl z a s a d

Z c n w i l , gdy p o w i k s z e n i e a r m i i miao

na st po wa pod k o n t r o l dworu, hetman z " w s k r z e s z e n i a p o t g i

n a r o d o w e j" z r e z y g n o w a .
f! p r z e d e d n i u 3ejmu d r o g i ? a m i l i i

i Seweryna Rzewuskiego

rozchodziy s i d e fin ity w n ie.

Wydaje 3 i , i hetman w p e n i zdawa 3 c oi e z teg o spraw.
Rzewuski, j a k wiadomo, d o c z e k a w Puawach powrotu z Pyrmontu
Adama K a z i m i e r z a C z a r t o r y s k i e g o , i t r y 31 l i p c a 17S8 podejmo
wa hetmana o b i a d e m ^ .

N "Dowodach" j e s t

f r a g m e n t , k t r y mona

o d c z y t a wrcz j a k o ecno prowadzonych wwczas rozmw. Z a s t a n a

w i a j c s i nad p r o j e k t a m i , j a k i e z m y l o s e j m i e przygotowy
wano, Rzewuski p i s a :

"Z t y c h p r o j e k t w n a j z b a w i e n n i e j s z y j e s t

t e n , k t r y p o t r z e c sejmu pod k o n f e d e r a c y . a l e j e d y n i e do podatkcw i pomnoenia w o j sk a c i g a j c e g o s i , u s t a n a w i a . Utwo

r z y go m powany i powaany, a imieniem i pokrewiestwem
znakomity. 1 gdyby Polacy b y l i tym, czym by powinni, zapewne
p r o j e k t ten byby n a j z b a w i e n n i e j s z y m i w t yc h o k o l i c z n o c i a c h
jedynym, a l e z e p s u t y po w i k s z e j c z c i nard nas z i po c z c i
dc n i e w o l i n a k o n i o n y , n ie b d z ie umia o p r z e 3 i dworowi, -wy
p u c i z rk w i k s z o gosw na s e j m i e i sam swoje kaj dany
u k u j e " / s . 8 6 / . Kto mg by tym mem "powanym i powaanym",
"znakomitym imieniem i pokrewiestwem", przeciwnym s t a n o w i e n i u
a lia n su z Rosj z jednej

strony i naraaniu s i j e j

p r z e z zmia

n k o n s t y t u c j i z d r u g i e j ? Podejrzewamy, i w gr wchodzi w a
nie Adam K a z i m i e r z C z a r t o r y s k i ,

z as polemik z tym programem,

k t r a w - p e n i a a a l s z c z "Dowodw , uwaamy za podzwonne

s o j u s z u Podhorzec z Puawami.
x

x
91

Dowody" n i e byy jedynym przejawem a kt y w n o ci Seweryna

Rzewuskiego w o k r e s i e roz wi ew ania s i n a d z i e i na k o n f e d e r a c j e
p r o w i n c j o n a l n e , a w p r z e d e d n i u sejmikw p o s e l s k i c h .
s i e r p n i a 1788 hetman polny koronny wy stosowa l i s t

P ie rw sz e go
do c e s a r z a

J z e f a I I . T r e c i t e g o pisma moemy s i domyla na p o d s t a w i e

o s t r e j odpowiedzi K a u n i t z a , k t r y z c e s a r s k i e g o r o z k a z u dawa
odpraw hetmaskim pomysom. P r z y s a n y do Wiednia p r o j e k t

" S t r a R z e c z y p o s p o l i t e j " / La Sa uv e ga r de de l a R e p u b l i q u e " ,

j a k prawdopodobnie b r z m ia t y t u / ,

z m i e r z a zapewne do o s a

b i e n i a wadzy k r l e w s k i e j wobec imputowanych S t a n i s a w o w i Au

g u s t o w i zamysw zamachu na p o l s k i e w o l n o c i i p o g n b i e n i a "na'
r o d u " /w t e k c i e Rzewuskiego z n a l a z s i zwrot:
de n a t i o n / .

" i l n ' y a pas

Poniewa hetman proponowa m . i n . u t r w a l e n i e z a s a

dy e l e k c y j n o c i t r o n u , moemy p r z y p u s z c z a , e wrd p r z y p i s y
wanych k r lo wi celw wymienia d e n i e do s u k c e s j i .

Zdaniem

K a u n i t z a n a j b a r d z i e j w y ra z i s ty m i p r a k t y c z n i e jedynym celem
pozytywnym memoriau b y a r e s t y t u c j a wadzy h e t m a sk i e j do po
z y c j i , j a k p o s i a d a a ona w n a j g o r s z y c h d l a R z e c z y p o s p o l i t e j
czasach.
L i s t K a u n i t z a , koczc s i zapewnieniem, e s e k r e t t e j
k o r e s p o n d e n c j i , c k t ry p r o s i Rzewuski, z o s t a n i e c i l e do
trzymany, ni e p o z o s t a w i a w t p l i w o c i co dc f i a s k a hetmaskich
rachub na Wied er.

x
X

Kie wiemy, cc r o b i Seweryn Rzewuski b e z p o r e d n i o po wy-

*3 r

j e d z i e z Puaw w s i e r p n i u 1 7 8 8 ' .

Znamienne j e d n a k , i t e n

c z o w i e k , k t r y po roku 1776 ni e p o j a w i s i na adnym z s e j

mw, by t e niewidoczny w kampanii s e j m i k o w e j . Ni eobecno
Rzewuskiego w s e t k a c h w s p c z e s n y c h w ia d e c t w , k t r e o w i e t l a j ni e z w yk l e oywion kampani p o s e l s k w s i e r p n i u 1788 r .
dowodzi n ie t y l k o t e g o ,
n ie m ia p r e d y l e k c j i .

e hetman polny dc r o b t powiatowych

w iadcz y ona t e o tym, i n ie dyspono

wa on l i c z c s i k l i e n t e l p o l i t y c z n .
s

S i e z a ty tu o w a ny t e k s t Seweryna R z s v / u s k ie g o , z a c z y n a j c y
s i od s w : "7/ojna t e r a n i e j s z a z b l i y a nam n a j s p o s o b n i e j s z
por w s k r z e s z e n i a p o t g i n a r o d o w e j . . . 11 p o w s t a j e s z c z e pr ze d
r o z p o c z c i e m obrad s e jm u, a l e j u wwczas, gdy znane byo
p r u s k i e v e t o wobec p r o j e k t u s o j u s z u P o l s k i z Moskw, a wic
zapewne w d r u g i e j poowie w r z e n i a 178 8 . Rzewuski odwoywa
si

oowiem do "noty p o s a p r u s k i e g o do p o s a m osk iewskiego po

danej , / k t r / n i e s i e to w 3obie, e t r z e b a narodowi samemu

z o s t a w i roboty n a r o d o w e . * . " ' . We f r a g m e n c i e rkopisu, ktrym
dysponujemy, hetman s n u r o z w a a n i a nad sensem i waciwym mo
mentem p r z y s t p i e n i a P o l s k i do a l i a n s u z ktrym z mocarstw
ociennych,

"licskwa p r z e s t r z e o n a pr ze d rokiem - informowa

%

Rzewuski - e k r l p r u s k i c i g n i e Polakw na swoj s t r o n , o b i e

c u j c im skasowanie Rady N i e u s t a j c e j , o d d a l e n i e na w i e k i sukc e s y i od tro nu p o l s k i e g o , wrcenie p o r e d n i c z e j hetmanw wadzy
i pr zyw rcen ie P o l s k i ad antiquam formam r e g i m i n i s , byle Polacy
60 t y s i c y w oj sk a w y s t a w i l i i do L i g i N i e m i e c k i e j p r z y s t p i l i ,
c i g n i e ic h na swoj s t r o n pcdobnemi powabami i pod podobn
konycy, tc j e s t z w i z a n i a s i z Moskw przymierzem".

78

mowy, prowadzone j e s i e n i 1787 r .

z Potemkinem, te n f r a g m e n t ,

z a w i e r a j c y dwa n a j w a n i e j s z e d l a Seweryna Rzewuskiego p o s t u

l a t y - z a k a z s u k c e s j i i pr zy w r ce ni e wadzy buawy - w i a d
c zy yb y o j e g o i n s p i r a c j i w p r o p o z y c j a c h , j a k i e wwczas B ra n i c k i K s i c i u Taurydzkiemu z g a s z a *
Podobnie j a k p r z e d rok iem, t a k i t e r a z , hetman polny ko
ronny r o z w a a j c k o r z y *

wyboru a l i a n s u z jednym z wymienio

nych s s i a d w o p ow ia d a s i za n e u t r a l n o c i P o l s k i . Przeciw
w i z a n i u s i z R o s j Rzewuski wysuwa g r o b r e p r e s y j n e j inwa
z ji Irus,

prze d ktrymi zaangaowana w wojn MosKwa ni e s t a n o

wiaby t a r c z y o r a z obawy, by P o l s k a j a k o a l i a n t k a P e t e r s b u r g a
n ie p o n i o s a kosztw e w e n t u a l n e j p r z e g r a n e j p r z e z R o s j wojny.
Z k o l e i zwizek z Prusami i L i g Niemieck r o k u j c y s z a n s na
" d w i g n i c i e s i " P o l s k i o r a z j e j u n i e z a l e n i e n i e od wsch odn ie j
s s i a d k i /"Moskwa ni e b d z i e moga w i c e j w P o l s z c z p a n o w a " / ,
a t a k e na r e w i n d y k a c j ziem zaboru r o s y j s k i e g o i a u s t r i a c k i e /
g o , p o c i g a mg na dto p e w n o c i , e wzmocniwszy s i d z i k i
p r z y j a n i z P rus am i,

" P o l s k a przy nowej pot dz e s w o j ej i przy

L id ze N i e m i e c k i e j a n i na w o l n o c i a c h swoich, a n i na g r a n i c a c h
szwankowa ni e b d z i e " . Powaby t e j e d n a k byy t y l k o po zo rn e, w
i s t o c i e bowiem B e r l i n to n a t u r a l n y wrg P o l s k i ,

bo t y l k o p r z e z

zabr j e j terenw Prusy mog s i p o w i k s z a ; w r a z i e nabytkw

A u s t r i i na T u r c j i to r o z p r z e s t r z e n i e n i e s t a n i e s i d l a n ic h na
kazem c h w i l i . Ponadto w wypadku p r z y m i e r z a z d y n a s t i Hohenzo
l l e r n w , R z e c z p o s p o l i t a mogaby z o s t a n a r a o n a na r e b e l i pod
burzonego p r z e z R o s j d y s u n i c k i e g o c h o p s t w a , a moe nawet na
nowy r o z b i r , bo R o s j a mogaby uzna za l e p s z e w y j c i e p o d z i e
l e n i e s i P o l s k z P ru sa m i, n i pozwolenie im na p r z y d a n ie do
mocy w a s n e j p o t e n c j a u s p r z y m i e r z o n e j R z e c z y p o s p o l i t e j . Wnio
sek by o c z y w i s t y : P o l s k a w c h w i l i obecne; ni e powinna wchoczi

w s o ju s z ani z Berlinem, ani z Petersburgiem

v oou tych s t o

l i c a c h po dt r z y m u j c n a d z i e j e na p r z y s z y z so j a a l i a n s .
U p r z e d z a j c obawy, e P c l a c y m og lic y by zmuszani do s o
j u s z u p r z e z r y w a l i z u j c e z sob p o t e n c j e o c i e n n e , Rzewuski
uspokaja,

e Prusy s i do t a k i e g o przymusu n i e u c i e k n 'n i e

occ pewnym, jaK ialeKO u z b r o j o n a r o z p a c z narodu p j moe

oraz w obawie p n i e j s z e g o rewanu wsplnych s i P o l s K i , R o s j i
i Austrii.

Z o l e i R o s j a n i e ma w t e j

sk wywiera czynny n a c i s K .

c h w i l i mocy, by na P o l

"C nam Moskwa z r o c i aoze - py

t a n e t man - gdy w o l n o c i n a s z e wraca i p o t g naroacw ni e

d e c y d u j c s i za nikim p o d n o s i bdziemy? Pewnie nas wojskiem
swym, k t r e g o d z i ni e ma, przym usi p o s t a n o w i ? Pewnie Kr l
p o l s K i - i r o n i z o w a d a l e j hetman - wyzuty p r z e z pcwrcone
naroacwi w o l n o c i z p r z y w a s z c z o n e j

3obie w ad zy , tworzy nam

narodowa p o t g oez decydowania s i za iHcsKw n ie d o p u c i ?

Powyszy c y t a t w s k a z u j e , ja K konsekwentny by pan na Podnorcacn w p r z y j t e j t a k t y c e : cho "Wojna t e r a n i e j s z a " p r z e
s z y w a a r c w n o l e g l e p r zy w r ce n ie w o l n o c i i d w i g n i c i e p o t g i
r o 1s i , KrcKiem pierwszym m ia c oy "p r z y w r c e n ie narodowi wolr c s c i p r z e z -wyzucie r l a z p r z y w a s z c z o n e j
Zwraca t e uwag i n s y n u a c j a ,

sobie wadzy".

e S t a n i s a w August, po stawiony

przed wyocrem miczy zwizkiem z R o s j a "tworzeniem narodowej

p o t g i " , w y s t p i moe p r z e c iw t e j o s t a t n i e j .
R y s u j c j a k c p i e r w s z e - d a n i e 3ejmu d w i g n i c i e w o l n o c i "
Rzewuski pcaobr.ie jaK w t e i s t a c n p o p rz e d n ic h zdecydowanie opo
wi ad a c i p rze ciw k o n f e d e r a c j i na wzr t e j ,

j a k a bywaa za

t a r p a now a ni a "; c n o d z i o o c z y w i c i e o znienawidzony p r z e z opo

z y c j magnack wzr z toku ''7'7o . 5a takim s e j m i e ,
an a . " k r l

zdaniem h e t -

c dz ie mia p r z e z s e n a t p i u r a l i t a t e m . a zatym wo

jewoda r u s i i "Szczsny P o t o c k i / i .c siz g e n e r a JXdam Kaz im ier z

C z a r t o r y s k i ^ bd t e g o k o n f e a e r a c k i e g o sejmu o k r a s , a k r l
b d z ie panem, p r z e t o i p o t g a nowowystawiona i c a a r o b o t a s e j
mu bd za krlem p r z e c i w n a r o d o w i . Seim bez wza t e n i e
j e s t w y j c ie m , bo s t r o n n i c y k r l a " w s z y s t k i e podane o wrceniu
w o l n o c i p r o j e k t a rwa i n i e d o p u s z c z a b d . K o n f e d e r a c y a po
wojewdztwach byaby n a j l e p s z a ,

a l e t e n i e mogc z r o b i , t y l k o

po skoczonym na niczym a l b o po zerwanym s e j m i e , nim by nam do

t e j k o n f e d e r a c y i p r z y s z o , j u by k r l swoj k o n f e d e r a c y z r o
b i w Warszawie, a t a k k o n f e a e r a c y e pc wojewdztwach zapewne by
s i n ie u d a y , bo p r z e c iw k o n f e d e r a c y i wbrew k r l e w s k i e j mae
by kto c h c i a p j z obywatelw, i l e

e t p o d n i s b y k r l za

pozwoleniem Moskwy, pokazawszy wprzd Moskwie p r z e z 3ejm na n i

czym z e s z y a l b o zerwany, i z pr ze c iw n dworowi p a r t y n i e ma
n i c grontownego dc c z y n i e n i a
N i e s t e t y wtek t e n n i e z o s t a t u r o z w i n i t y , a kocwki
pi sm a, k t r a moe do n i e g o n a w r a c a a , nie znamy. Cytowany p a s s u s
w ia dc z y b y w s z e l a k o ,

e w p r r = d e d n i u o t w a r c i a obra d Rzewuski

n ie l i c z y na sejm j a k o s z a n s "w r c e n i a w o l n o c i , r oa ob na kon

k l u z j a wypywa z r e s z t i z "Dowodw . W obu wypadkach wysuwanie
na p ie r w s z e Dr.ejsce o d z y s k a n i a w o l n o c i , a d o p i e r o po nim bu
dowanie p o t g i k r a j u

s p r a w i a wic wra e ni e p o s t u l a t u , k t r e g o

prawdziwym celem byo o s a b i e n i e pozytywnego n a s t a w i e n i a spo

e c z e s t w a do sejmu, zakw estiono wan ie i u t r u d n i e n i e z a w i z a n i a
konfederacji.
"Wojna t e r a n i e j s z a o d s a n i a a j e d n a k inne j e s z c z e , n i e
znane nam dotd fragmenty pogldw hetmana p o l n e g o . Ja k o w y j
c i e d l a z b l i a j c e g o s i sejmu o c r z u c a on bowiem t a k e sejm
wie czn y, a lb o p r z e z p r z e c i g wojny t y l k o t r w a j c y . Rozwiza
nie t a k i e n i o s o b y bowiem ni e t y l k o n i e o e z p i e c z e s t w o wzmocnie
n i a k r l a , k t r y by na takim s e j m i e i t u m a c z y prawa i z n o s i

i s ta n o w i" , a le stw arzaoby take niebezpieczny precedens

na p r z y s z o .
Bo nawet gdyby t a k i sejm n i e z o s t a opanowany p r z e z k r l a ,
" c i y b y naro d ow i" p r z e z t o ,

e " b d z i e n i e u s t a n n i e prawa i

t u m a c z y i s t a n o w i i z n o s i " . Hetman przeciwny by t a k e s e j

mowi, " k t r y by swoje l e g i s l a c y e z a w i e s i , a w z i p c t e s t a t e m
i u d i c i a r i a m et e x e c u t i v a m " ,

"bo g d z i e k o l w i e k w a d z a prawodaw

c z a d r u g i e dwie wadze s o b i e p r z y w a s z c z a , tam z a r a z n ie ma

w olnoci,

bo tam t e n sam moe o k r u t n i e s t a n o w i , aby sam o k r u t

ni e wykonywa, a l b o o k r u t n i e s d z i i wykonywa, bdc pewnym,

i o k r u c i e s t w a swoje za prawo uzna moe. Do t e g o k to by t a k i
sejm u c h w y c i , n i e by eb y on w tym-momencie t a k a bs ol ut ny m ,
j a k monarcha? A gdyby k ie d y k r l p o l s k i t a k i sejm u c h w y c i ,
n ie byoby na w i e k i po r z e c z y p o s p o l i t e j ?"
W o s t a t n i m zachowanym f r a g m e n c i e Rzewuski o d r a d z a t e
sejm k o n f e a e r a c k i , k t r y by "do dykas ter yw w s z y s t k i c h t e t y l k o
osoby n a z n a c z a , na k t r e Y ^ r z y p a d p o s e m o s k i e w s k i " ; w e r s j a
t a b y a n ie do p r z y j c i a nawet przy z a o e n i u , e p o s e promo
waby w y c z n i e "osoby od przeciwnych dworowi p o d a n e " . Taki
sejm byby s z k o d l i w y ,

bo p r z y z w y c z a j a b y " b r a tam pa na, g d z i e

go j e s z c z e n i e mamy, bo r a z w t e j mierze wziwszy p an a, c h c i a

no by potem, aby go P o l a c y b r a l i u s t a w n ie i p o s e moskiewski
zawsze by do ty c h dy kas ter yw c h c i a mianowa. Do t e g o , co by
s u y o r a z p a r t y i n i e k r i e w s k i e j p r z e c iw k r l o w i , mogoby s u
y k r l o w i p r ze c iw n i e j

sto ra z y ".

J a k w id a , obok bezwzgldnego p o t p i e n i a k o n f e d e r a c j i ,
opanowanej p r z e z k r l a , Rzewuski zdecydowanie t e by p r z t

::y

wszelkim odnoszcym s i do sejmu propozycjom r e f o r m , j a k i e pow39

s t a y czy to w krgu F a m i l i i , czy poza n i ^ .

Brak z a k o c z e n i a "Wojny t e r a n i e j s z e j " u t r u d n i a wniosko
wanie o p r z e z n a c z e n i u pi sm a. Je d n a k z w a s z c z a kocowy fragment

82

o ewentualnych wpywach p o s a r o s y j s k i e g o na n o m i n ac j sejmu

r z u z c e g o c z y n i w ra e n ie rozwaa p r z e z n a c z o n y c h d l a o d b i o r
cy p o l s k i e g o . Zwraca uwag pewne o s z c z d z a n i e R o s j i ; w id oc z
ne to j e s t n ie t y l k o w porwnaniu o b r a z u Moskwy ze sposobem
p r z e d s t a w i e n i a s t o s u n k u Prus do P o l s k i , z n a c z n i e b a r d z i e j wy
r a z i s t y m , l e c z i w d y s t a n s i e , j a k i d z i e l i k l i m a t "Wojny t e
r a n i e j s z e j " od s i l n y c h w d r u g i e j poowie w r z e n i a 1788 a n t y
r o s y j s k i c h n a s t r o j w s p o e c z e s t w a ^ . wiadczy t o zapewne o
tym, i Rzewuski w ci j e s z c z e l i c z y na R o s j j a k o na mocar
stwo zdolne z a p o b i e c p r z y n a j m n i e j " z g u b i e w o l n o c i " . By moe
z tym t e w i z a y s i n a d z i e j e na o c a l e n i e R z e c z y p o s p o l i t e j ,
j a k i e Rzewuski p o k a d a w Szczsnym Potockim^1 .
Znamienne, e we w s z y s t k i c h omawianych tu p r a c a c h Rzewu
skiego

brak s p o j r z e n i a na wolno z punktu w i d z e n i a suweren

n o c i z e w n t r z n e j . Nie sdz imy , by byo to t y l k o wynikiem t a k

tycznych celw wymienionych t e k s t w i uwaamy, i brak ten
i.

dowodzi i s t n i e n i a w tym z a k r e s i e i s t o t n e j l u k i w h e t m a s k i e j
m entalnoci p o l i t y c z n e j.

ROZDZIA I I I ;

83

P o c z t e k Sejmu Hi e l k i e g o .

Od p o c z t k u o b r a d Sejmu W ie lk ie go Seweryn Rzewuski by

w Warszawie, n i e w y c h o d z i j e d n a k ze swego m i e s z k a n i a , u d a j c
c h o r e g o . Donoszc o n i e o t e j n i e c h w a l e b n e j k o n d u i c i e sz wagra
/ i c h m a o n k i byy s i o s t r a m i / S t a n i s a w K o s t k a P o t o c k i n a r z e
k a na m ao st ko wo i b o j a z l i w o R z e w u s k i e g o , k t r e s k a n i a y
go do n i e m i e s z a n i a s i w b i e c e w y d a r z e n i a , a k t r e oardzo mu
w o p in ii publicznej

szkodziy.

Lipcowy i n t e r l o k u t o r Rzewuskie

go z Puaw p r z e w M y w a , e i c h d r o g i bd s i r o z c h o d z i y .
* e s t l e hetmastwo dont j e ne s u i s p a r t i s a n a u s s i z l e ,

que

l on v o u d r a i t - w y j a n i a P o t o c & i .

Mais i l m ' e s t i m p o s s i b l e
*
K
1
- dodawa - de r t r o g r a d e r de q u e l q u e s s i c l e s " 1. I r o n i c z n e
p r z y t y k i do udawanej choroby i a r c h a i c z n y c h pogldw Rzewuskie
go p o j a w i a y s i i w n a s t p n y c h l i s t a c h P o t o c k i e g o ; hetmaska
noga n i e p o s t a a na s e j m i e ,

" p a r c e q u i l nous e s t i m p o s s i b l e

de s u i v r e l a r c h i t e c t u r e g o t h i q u e oe s e s i d e e s vraiment b a r b a
r e s " /2 4 X 1 7 8 8 / ; Rzewuski " j o u e son r l e de malade et p r v o i t
l a chute f u t u r e de l a R e p u b l i q u e , p a rc e q u i l nous v o i t t r s
peu e m p r e s s e s r e l e v e r hetmastwo, k t r e mu j e d y n i e po g o
wie c h o d z i " /1 XI 1 7 8 8 / ; hetman n a p a s mis l e nez l o r s de s a
enamore / . . . / . H o r s son grand g e n e r a l a t , i l n y a p a s de s a l u t
p
s u r t e r r e " /8 XI 1 7 8 8 / . Bardzo podobne a kce nt y z n a l a z y s i
w opublikowanych w s t y c z n i u 1790 roku anonimowych " R e f l e k s y a c h
*

nad pismem wydanym pod imieniem imci pana Rz e w us k ie go . . . 11 b

dcych prawdopodobnie d z i e e m t e g o S t a n i s a w a K o s t k i P oto c3
k i e g o -" . Hetman - p i s a a u t o r " R e f l e k s y i " - " p r z e z c a bytno
swoj na s e j m i e , g d z i e mu g o s w s e n a c i e z ur zd u j e g o n a l e a,

sowa do nikogo n ie przemwi / . . . / ,

widzc s e r c e w s z y s t

k ic h posw u z b r o j o n e odwag i mstwem, n ie c z y s i z nie m i,

dooywajc s i ,

84

aeby P o l s k a b y a woln i n i e p o d l e g / . . . / .

Kie u c z y n i y/prawdzie ten p o s t p e k w i e l k i e j

sawy J .

panu h e t

manowi, e z Warszawy c i c h c o d j e c h a , obaczywszy l o s p o t r y o t y zmu c h w ie j c y s i j e s z c z e midzy n a d z i e j i n i e b e p i e c z e s t w e m

/ . . . / . P r z e c i e - dodawa z g r y z c i r o n i a u t o r - moim zdaniem
wybaczy n a l e y takiemu obywatelowi n a t u r a l n b o j a i o s t r o
n o , k t r e g o podoona m i a o j u r a z do Kazanu / s i c / z a p r o
w a d z i a 1^,
Z obrazem zamknitego w swym m i e s z k a n i u z g r y l i w c a j a s k r a
wo k o n t r a s t o w a a w i z j a w a s n e j r o l i ,

j a k Seweryn Rzewuski u-

s i o w a n a r z u c i w p i s a n e j w roku 1795 a u t o b i o g r a f i i .

"En 1786

- mwi tam o s o b i e - i l r e f u s a de s i e g e r l a d i t e e t f u t l e
s e u l qui ne s i g n a p a s l a c o n f d r a t i o n f a i t e c e t t e d i t e ,
ayant a v e r t i l a n a t i o n pa r l a v o i e de l i m p r e s s i o n que c e t t e
d i t e a l l a i t a b a t t r e l a R p u b l i q u e , t a b l i r l a monarchie et
e x p o s e r l a Pologne un nouveau dmembrement, vu que l e s p u i
s s a n c e s v o i s i n e s p r e f e r e r a i e n t un dmembrement t a o l i s s e m e n t
H

d une n o u v e l l e m o n a r c h i e " ' .

adnej "Odezwy , "Wezwania", czy

" A p o s t r o f y do naro d u" ni e odnotowuje a n i E s t r e i c h e r , a n i K a t a

l o g S t a r y c h Drukw w B i b l i o t e c e Narodowej. T r e s y g n a l i z o w a n a
w a u t o b i o g r a f i i odpowiadaaby n a j l e p i e j

"Dowodom", n ie mamy

jednak adnego p o w i a d c z e n i a , by wyszy one drukiem. Wrd pu

b l i k a c j i z l a t a - j e s i e n i 1788 rwnie n ie u d a o s i odsz uk a
a d n e j , k t r e j t r e p r z y s t a w a a b y czy to do zaznaczonych w au
t o b i o g r a f i i konturw, czy do s p e c y f i c z n y c h bd co bd p o g l
dw Seweryna Rzewuskiego. Wypada zatem s d z i , i hetmaska
i n f o r m a c j a o wydanej drukiem "Apostrophe l a n a t i o n " r o z m i j a %

a s i z prawd.
J e s t n a t o m i a s t f a k t e m , i Rzewuski r z e c z y w i c i e wwczas
pisa.

35

"O b r c e n ie R z e c z y p o s p o l i t e j w m on a rc h i " to b r u l i o n spo

rz dz on y p r z e z n i e g o w a s n o r c z n i e j u po r o z p o c z c i u sejmu,
bo w t e k c i e byy o d w o a n ia do ustawy z 16 X 1788 o s k a d a n i u
p r z e z Departament Wojskowy p r z y s i g i p o s u s z e s t w a zarwno
R z e c z y p o s p o l i t e j , j a k k r l o w i 3 . Brak wzmianki o p o w i k sz en i u
a r m i i dc 100 t y s i c y s k a n i a b y z k o l e i do s u p o z y c j i ,

e pismo

p o w s t a o p r z e d 20 p a d z i e r n i k a , a n i e w t p l i w i e p r z e d 3 l i s t o
pada 1788, bo Departament w c i j e s z c z e traktowany by w nim
7
j a k o a k t u a l n a w a dz a nad a r m i 1. J a k g o s i p o d t y t u , zamiarem
a u t o r a byo w y l i c z e n i e t yc h uchwalonych po rok
re n a ru sz a y p o lsk wolno. F a k t,
francuski,

1763 praw, k t

e j z y k i e m b r u l i o n u by

z d a j e s i wskazywa na zamys p r z e d o e n i a t e k s t u

cudzoziemcom. Do t e j

s u p o z y c j i j e s z c z e wrcimy.

Po w s t p i e , k t r y in f o rm o w a , e w c i g u o s t a t n i c h 24 l a t
wadza k r l e w s k a t a k s i p o w i k s z y a , i j u t y l k o krok d z i e l i
R z e c z p o s p o l i t od u s t r o j u w p e n i m o n a r c h i c z n e g o , a u t o r p r z e
c h o d z i do rozwaa o wadzy u s t a w o d a w c z e j . Zac zyna od obrony
liberum v eto ,

" s t r a y praw i w o l n o c i p o l s k i e j " . Poniewa cu

dzoziemcy , a nawet n i e k t r z y P o l a c y , mogliby - zdaniem Rzewus

k i e g o - mie t r u d n o c i ze zrozumieniem prawdziwej r o l i v e t a ,
hetman j w y j a n i a . P r a k t y c z n r o l v e t a b y a obrona s t a r y c h
praw, s t r z e g c y c h w o l n o c i , a p r a k t y c z n f u n k c j g o s o w a n i a wi
k s z o c i - o b a l e n i e t y c h praw. To t u m a c z y o wag v e t a d l a ut r z y m a n i a dawnych dobrych u s t a w . Podane w t e k c i e a n a l o g i e d z i a
a n i a v e t a w Rzeszy N i e m i e c k i e j dodatkowo w i a d c z y y o p r z e z n a
c z e n i u pisma d l a cudzoziemca - moe z n a j c e g o s t o s u n k i wewntrz
n i e m i e c k i e . Rzewuski p r z y p o m i n a , e po z aa ta ko w a ni u v e t a tu
po m i e r c i A u g u s ta I I I /domylamy s i ,

e c h o d z i o o sejm kon-

wokacyjny 1764 r o k u / pod p r e t e k s t e m t r u d n o c i do ch od ze ni a s e j

mw wolnych w s z y s t k i e sejmy roku 1764 o r a z l a t 1 ? 6 6 , 1768, 1775

i 1776 poddano z a s a d z i e w i k s z o c i g o s w . " P a r l - k on k lu

dowa hetman - on t a b l i t da ns l a l g i s l a t i o n l e d r o i t de p l u s
fort,

c e s t d ire des r o i s ,

p a r c e que l e s d i t e s t a n t des

l o r s l a p l u r a l i t et l a p l u r a l i t c e l u i , qui a v a i t le plus
d i n f l u a n c e et t a i t l e p l u s p u i s s a n t en P o l o g n e , i l

s en s u i -

|> l5

v a i t que l e s r o i s q u i de t o u t temps t a i e n t l e s ^ o r t s en P o l o
g n e , a u r a i e n t t o u j o u r s eux c e t t e p l u r a l i t e t que l a l g i s l a
t i o n d e v e n a i t absolument l e u r d r o i t " . A poniewa celem krlw
byo o b a l e n i e w o l n o c i / r z e c z y p o s p o l i t e j / i u s t a n o w i e n i e monar
c h i i , wolno z n a l a z a s i j u na s k r a j u p r z e p a c i . Osignwszy
cel

po roku 1776 przywrcono sejm wolny c z y l i l i b e r u m v e t o , by

ono odt d s t a o na s t r a y r z e c z y w i s t o c i p r a w n e j , to j e s t moi

n a r c h i i . D latego, j e l i ch ciaoby s i przywrci r z e c z p o s p o l i t ,

" i l f a u t r t a b l i r l a r p u b l i q u e p a r l a p l u r a l i t dans l a l g i s
l a t i o n et l a c o n s e r v e r p a r l e l ib e r u m v e t o rendu l a l g i s l a
t i o n " . Hetman powinien by do d a , e t r e c e p t z a l e c a na o k r e s
k ie d y " p r z y w r a c a j c y w o l n o " bd dysponowa t a k s i ,

ktra

zapewni im sejmow w i k s z o .
W jednym z d a l s z y c h fragmentw znajdowa o s i b a r d z i e j
szcz eg ow e u z a s a d n i e n i e t w i e r d z e n i a o n i e w t p l i w e j przewadze
k r l a w wypadku g o s o w a n i a w i k s z o c i *

"Au d e s s u s de t o u s l e s

a u t r e s p a r l e u r r an g de r o i s , p a r l e gra nd revenu dont i i s j o u

i s s e n t , p a r l a g r a c e d i s t r i b u t i v e des c h a r g e s de l a couronne
et p r o v i n c i a l e s ,

qui l e u r donnent t a n t de c l i e n t s ,

pa r c e l l e

d es cor don s b l e u e s e t r o u g e s , r c o m p e n s e s , comme d i t a c i t ,

de

l a s e r v i t u d e a c c e p t e ; pa r l e p r i v i l g e de n t r e subordonn
a aucun jugement n a t i o n a l , c e s t d i r e p a r l e p o u v o i r de f a i r e

impunment t o u t l e mal, q u i l s v e u l e n t , p a r l a v a n t a g e ae l a
p o s t e , qui l e u r donne l e s s e c r e t s des t o u s l e s p a r t i c u l i e r s e t c
etc e t c , i i s

ont t o u s l e s moyens en main de s emparer des

s u f r a g e s dans l e s l e c t i o n s e t p a r l d a v o i r l e c o r p s l g i s l a
t i f et j u d i c i a i r e eux",
Rwnie s z k o d l i w e d l a w o l n o c i , j a k s p t a n i e v e t a ,

byo -

zdaniem Rzewuskiego - wprowadzenie w i n s t r u k c j a c h p o s e l s k i c h

for mu y " c a e t e r a a c t i v i t a t i . . " ,

to znaczy p r z y j c i a z a s a d y

n i e o g r a n i c z o n e g o mandatu p o s e l s k i e g o . P o z w o l i o to posom g o
sowa na p r o j e k t y przeciwne w o l n o c i , a celowo n i e proponowane
sejmikom, k t r e by t y c h p r o j e k t w nig dy do i n s t r u k c j i n ie do
puciy.

" V o i l comment nombre d e s l o i s c o n t r a i r e s l a r e p u

b l i q u e f u r e n t t a b l i s 1 1in u de l a n a t i o n e t comment on abu

s a de l a bonne f o i e de l a n a t i o n pour l u i f a i r e f o r g e r s e s pr o
pres f e r s " .
A n a l o g i c z n r o l s p e n i a a uchwalona na k o n w ok a cj i u s t a
wa o z n i e s i e n i u p r z y s i g i na i n s t r u k c j e p o s e l s k i e .

" L e s nonces
/

- kontynuowa swe demagogiczne wywody Rzewuski - n e t a i n t p l u s

tenus rem plir le u r i n s t r u c t i o n s ,

l a v o l o n t de l a n a t i o n de

v i n t j i u l l e e t i l t a i t a p r s cela. p l u s a i s au p l u s f o r t de f a i
re a g i r l e s nonces d a p r s s a v o l o n t " .
Niewtpliwy wpyw na b i e g sejmw m ia y t a k e - zdaniem
hetmana - pewne zmiany d o t y c z c e w o j s k a , mianowicie podporzd
kowanie k r l o w i regimentw g w a r d i i .

" P a r l - wmawia Rzewuski -

on mit dans l e s mains d es r o i s un moyen i n f a i l l i b l e

l e s d i t e s quand i l s l e v o u d r a i e n t / . . . /

pour f o r c e r

et changer dans un mo

ment l a r p u b l i q u e en m o n a r c h i e " . Tak s i s t a o na s e j m i e roku

1776, gdy o n i e r z e g w a r d i i n ie w p u c i l i do iz o y l e g a l n i e o b r a
nych posw o r a z a r b i t r w / t e n p r z y k a d b d z i e powraca k i l k a
k r o t n i e / . Z k o l e i o g r a n i c z a j c lic z e b n o garnizonu warszawskie
go do 3 t y s i c y osb / p r e t e k s t e m do t e j ustawy b y a swoboda w
m i e j s c u obrad sejmowych/ p r a k t y c z n i e zredukowano t e n g a r n i z o n
do g w a r d i i , c z y n i c tym samym k r l a panem s t o l i c y .

I wreszcie

85

z w a l n i a j c k r l e w s k i c h o n i e r z y nadwornych od p r z y s i g i na
w i e r n o R z e c z y p o s p o l i t e j uczyniono z n i c h p o t e n c j a l n y c h opraw
cw w o l n o c i , Kie p o w c i g a n a p r z y s i g , f o r m a c j a t a - p r o r o
kowa hetman - moe rwnie b e z k a r n i e p r z e k r o c z y p r z e w i d z i a n
p r z e z prawo l i c z b 1200 o s b .
Do w yli cz ony ch ustaw wojskowych doda n a l e a o - zdaniem
Rzewuskiego - j e s z c z e j e d n zmian, mianowicie podporzdkowa
nie p a c y d l a a r m i i skarbowi R z e c z y p o s p o l i t e j , a n i e p r z y p i
s a n i e j e j dc p o s z c z e g l n y c h ziem, j a k byo d a w n i e j . W te n sp o
sb stworzono moliwo odmawiania o du o d d z i a o m , k t r e j a k to byo p o d c z a s k o n f e d e r a c j i b a r s k i e j - s t a n y po s t r o n i e
w o l n o c i , prze ci w k r l o w i .
%

Wyjaniwszy w t e n s p o s b funkc jon owa ni e wojskowej o t o c z

k i sejmu, hetman w r c i do j e g o u r z d z e n i a wewntrznego. W op i n i i pana na Podhcrcach d l a losw ustawodawstwa bardzo i s t o t
ne byo d o p u s z c z e n i e do s e n a t o r w , k t r z y powinni by t y l k o
doradcami R z e c z y p o s p o l i t e j . W ten s p o s b obal ono z a s a d rwno
ci,

do

c z ustawodawcw m i a a t p r e r o g a t y w doywotnio, a

c z / p o s o w i e / - t y l k o czasowo. Z nisz czono r w n o c z en ie z a s a

d w o l n o c i , poniewa c z o b y w a t e l i moga zawsze rozkazywa,
a c z t y l k o s u c h a . Dc t e g o hetman przypomina f a k t z n a c z
nego z w i k s z e n i a g r o n a s e n a to r w , k t r y c h l i c z o a o y a t y l k o o
' C osb n i s z a od l i c z b y posw0 . Zwaywszy, e c z senatorw
m i a a wpywy wrd posw, mona byo konkludowa, e w i k s z o
gosw po c z on yc h i z b wypadaa zawsze w duchu izby s e n a t o r s k i e j
A poniewa s e n a t zaweze s z e d za wol kr lw , i t a d r o g a prowa
d z i a monarch do panowania nad sejmem.
Do teg o samego c e l u z m i e r z a a z a s a d a g o s o w a n i a t a j n e g o ,
u m o l i w i a j c a posom wotowanie worew w o l i wyborcw, c z y l i de
f a c t o p o z o a w i a j c a nard prerogatywy u s t a w o d a w c z e j , a p r z y p i s u -

j c a j o s o b i c i e posom. Ten punkt o p a t r y w a hetman w y j a n i e

niem, e wbrew temu, co mgby s d z i o b s e r w a t o r sejmu 178S
r o k u , g o s o w a n i e t a j n e ni e s u y o

p a t r i o t o m , l e c z k r l o w i .

J a k o dowd Rzewuski wskazywa ust aw d e c y d u j c o wadzy k r l a

nad a r m i , gdy .arwno w jawnym, j a k i tajnym g o s o w a n i u o r z e
czono s k a d a n i e p r z e z wojsko p r z y s i g i p o s u s z e s t w a Rzeczypo
spolitej

i krlowi^.

J a k o s z c z e g l n i e j a s k r a w y p r z y k a d n i e l e g a l n y c h poczyna
k r l a wobec sejmu p r z y t a c z a hetman / k i l k a k r o t n i e i w rnych
m i e j s c a c h / w y d a r z e n i a z roku 1776, gdy S t a n i s a w August o t o c z y
m i e j s c e obrad wojskiem i j a k o f a k t y c z n y d y k t a t o r sk on fe der ow anego sejmu n ie d o p u c i do i z b y posw przeciwnych monarchizmowi, a p o z b a w i a j c a r b i t r w prawa p r z y p a t r y w a n i a s i zgroma
d z e n i u , u n i e m o l i w i nad nim k o n t r o l n a ro d u . Zmuszajc nadto
posw do p r z y j c i a c z c i p r o j e k t w bez i c h c z y t a n i a w i z b i e ,
k r l s k a n i a i c h do p o d p i s a n i a c z e g o , co mogo by s z k o d l i
wym d l a w o l n o c i ; ni e wykluczone z r e s z t ,

e owe n i e c z y t a n e ,

a p o d p i s a n e u s t a w y , byy k a r t a m i podpisanymi in b l a n c o , k t r e
w s p r z y j a j c y m c z a s i e z o s t a n wypenione j a k o l i s t y

proskryp

c y j n e przeciwnikw p o l i t y c z n y c h . C z y t e l n i k z trudem t y l k o moe

domyla s i ,

e t e a k t y , k t r y c h wedle Rzewuskiego nigdy nie

da o s i wydoby z archiwum, to t r a d y c y j n a forma skryptw ad

archivum, z uwagi na t a j e m n i c pastwow uchwalanych cez c z y .

tania w izoie
Ciosem

10

_a w o l n o c i rwnie szkodliwym, j a k w s z y s t k i e do

td wymieniane no w o c i,

byy p r e c e d e n s y p r z e d u a n i a sejmu,

praktykowane od reku 1766.

.Vadza ustawodawcza wci w tych s a

mych r k a ch s p r a w i a a - zdaniem hetmana - e n ie byo a n i rwn o c i /bo j e d n i b y l i s t a l e ustawodawcami, i n n i m u s i e l i s u c h a

- de m o kr acj a s z l a c h e c k a p r z e r a d z a a s i w a r y s t o k r a c j s z l a c h e c
k/,

ani w olnoci,

z w a s z c z a e prawa na tych sejmach st a n o w io

ne s w i k s z o c i g o s w . Poniewa w i k s z o gosw ma zawsze

n ajsiln iejszy ,

c z y l i k r l , on j e s t panem sejm u, on tworzy u s t a

wy i a r y s t o k r a c j a s z l a c h e c k a p r z e r a d z a s i w m o n a rc h i . Poucza
j c y by tu p r z y k a d A n g l i i z czasw K a r o l a I , gdy p a rl a m e n t
p r z e d u a s i p r z e z 7 l a t i d o p i e r o Cromwell z m u s i go do r o z
w i z a n i a , by ustawodawstwo n i e spoczywao w ci w t y c h samych
rkach.
Znaczn- c z "O b r c e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j w m ona rch i"
p o w i c a Rzewuski wadzy h e t m a s k i e j .

O d b i e r a j c w roku 1764

moc buawie na r z e c z z m i e n i a j c e j s i co dwa l a t a K o m i s j i Woj

skowej obalono wadz p o r e d n i c z , j e d y n t a r c z narodu p r z e
ciw monarchistycznym zakusom k r l a . Pod mask K o m i s j i , czy po
tem Departamentu Wojskowego Rady N i e u s t a j c e j , k r y o s i p r z e
k a z a n i e wadzy nad wojskiem k r l o w i , bowiem czonkowie tych
i n s t y t u c j i k o l e g i a l n y c h , t r a k t u j c y czasowy u d z i a w n i c h j a k o
prg do d a l s z y c h awansw, n i e t y l k o n i e decydowaliby s i n i g
dy n a r a a k r l o w i , dysponujcemu rozdawnictwem g o d n o c i cy
wilnych i wojskowych, a l e go tow i b y l i zawsze mu s i z a s u g i
wa. Tylko he tmani, o s i g n w s z y j u n a j w y s z w R z e c z y p o s p o l i
t e j godno i to o s i g n w s z y j doywotnio, b y l i n i e z a l e n i
od k r l a i n ie z a b i e g a l i o d a l s z e j e g o a s k i .

Tylko o n i wic

mogli s i odwaa na p r z e c i w s t a w i a n i e szkodliwym d l a w o l n o c i

zamysom wa dcy. Gdyby z r e s z t n ie c z y n i l i t e g o z pobudek
patriotycznych,

s z l i b y t d r o g ze wzgldu na i n t e r e s o s o b i s

t y . K r l , k t r y z m i e r z a do o b a l e n i a w o l n o c i , m us ia b y bowiem
p r z e j w a dz , k t r a n a l e a a do buawy, to z a s p r z e c z n e by
o z w a c i w kademu cz o w ie k o w i, a wic t a k e hetmanom,
c h c i utrzymywania p o s i a d a n y c h p r e r o g a t y w . Z t yc h w a n i e
wzgldw t y l k o u r z c hetmaski mg w u s t r o j u R z e c z y p o s p o l i
tej

stano wi przeciwwag d l a k r l a ; n i s z c z c powag t e g o u r z

91

du z n i s z c z o n o t a r c z w o l n o c i . D a l e j n a s t p o w a y p r z y k a d y
m o n a r c i s t y c z n y c h naduy wadzy p r z e z u l e g y c a k o w i c i e k r owi Departament Wojskowy /w r d n i c h sprawa S o t y k a i s t a c j o
nowanie wojsk - n i e podano j a k i c h - w d o b r a c h pr yw atn yc h/ ,
p r z e c i w s t a w i o n e rzekomemu l e g a l i z m o w i z o k r e s u he tm aski ch
rzdw nad w o j sk ie m .
S z c z e g l n i e wanym k ro ki em , n i s z c z c y m dawne p o r z d k i w
wojsku,

byo o d j c i e hetmanom prawa p a t e n t o w a n i a o f i c e r w i

p r z e k a z a n i e t e j pr er ogaty w y k r l o w i ; d a o to monarsze s z a n s
s z e r o k i e g o r o z c i g n i c i a wpyww na a r m i , tym b a r d z i e j ,

odp ow ied nia k l a u z u l a ustawy przywidywaa c a k o w i t swobod

awansowania, n i e z a l e n i e od a k t u a l n e j h i e r a r c h i i o f i c e r w .
Na t l e t y c h alw Rzewuskiego mona d o c e n i " P r o j e k t Da

r o w s k i e g o " , g d z i e se jm z a c z y n a d z i a a l n o r e f o r m a t o r s k od
k r l e w s k i e j r e z y g n a c j i z prawa p a t e n t o w a n i a , k t r e po wr aca o
do buawy.
Wspominalimy j u o wadze, j a k Rzewuski przywizywa
do ustawy z 16 X 1788, n a k a z u j c e j Departamentowi Wojskowemu
s k a d a n i e p r z y s i g i p o s u s z e s t w a zarwno R z e c z y p o s p o l i t e j
/skonfeerowanym s t a n o m / , j a k k r l o w i .

" P a r l a - komentowa

hetman - on f i t dependre t o t a l e m e n t 1'arme e d e s r o i s . . . "

J e l i bowiem o k a z a o b y s i ,

e k r l zechce wyda wojsku r o z

kaz inny n i R z e c z p o s p o l i t a , monarcha p o t r a f i b y a l b o w o g l e

s p a r a l i o w a d z i a a l n o a r m i i , a l b o doprowadzi do wojny do
mowej. Gdyby t e odmienne r o z k a z y wynikay z zamysu k r l a
dokonania zamachu na w o l n o , r e p u b l i k a s k a z a n a byaby na k l
sk a l b o wskutek braku obrony, a l b o w wyniku wojny domowej.
Przed rekiem 1764, gdy wojsko s k a d a o p r z y s i g na w i e r n o
R z e c z y p o s p o l i t e j i na p o s u s z e s t w o hetmanom 11 , armia n i e b y a
u z a l e n i o n a cd k r l a i moga w r a z i e p o t r z e b y broni w o l n o c i .

92

Odebranie wadzy hetmanom i p r z y s i g a w o j s k a na p o s u s z e s t w o

k r l o w i p o z w a l a j monarsze na p r z e d s i b r a n i e w a c i w i e w s z y s t
k i e g o . Wojsko, utrzymywane w y s i k i e m podatkowym o b y w a t e l i ,
s t a j e s i j u t y l k o c i a r e m , n ie pr z yd a t n ym d l a worony w o l n o c i .
Duy fra gm ent " O b r c e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j w m on a rc h i " od
n o s i s i do Rady N i e u s t a j c e j . P r z y p i s u j c j e j w s p o s b znany
V
nam z mw sejmowych roku 1776 wadz ustawodawcz, wykonawcz
i s d o w n ic z , hetman r o z w o d z i s i nad prawdziwym t e r r o r e m t e j
m a g i s t r a t u r y , k t r a w y k o r z y s t u j c p r e r o g a t y w nakazywania po
s u s z e s t w a prawom

i n t e r p r e t o w a a t e same prawa w rny sp o

sb w z a l e n o c i od t e g o , komu wydawaa r o z k a z . Groba kary

z m u sz a a o b y w a t e l i do p o s u c h u nawet wobec t y c h rozkazw, k t
r e byy n i e l e g a l n e . Temu t e r r o r o w i s p r z y j a a c a k o w i t a b e z k a r
no Rady, d l a k t r e j n i e p r z e w i d z i a n o k a r za p r z e s t p s t w a ;
t e n z a r z u t / p r z e m i l c z a j c y o d p o w i e d z i a l n o Rady wooec s e j m u /
t a k e znamy z mw z roku 1776.
Sama Rada, po de jm u j c d e c y z j e w i k s z o c i g o s w , s t a n o
w i a z r e s z t n a r z d z i e w rku t e g o , kto zawsze w i k s z o c i
dysponowa, a wic k r l a " e t l a monarchie r e l l e s t a b l i t
s o u s l e nom du C o n s e i l Permanent, qu i donna au t r o n l e pou
v o i r des d e s p o t s . . . "
Rwnoczenie z powstaniem Rady N i e u s t a j c e j reaktywowano
sdy sejmowe w sprawach o o b r a z m a j e s t a t u i o zdrad s t a n u .
To j e s z c z e p o w i k sz y o wadz Rady, j e j

bowiem przyznano p r a

wo k i e r o w a n i a s k a r g pr z e d t e s d y . I n t e n c j a b y a - zdaniem Rze
wuskiego - o c z y w i s t a : prze d sdy sejmowe Rada m i a a o d s y a
sprawy przeciwnikw k r l a , z a p r z e w i n i e n i a j e g o zwolennikw
p o z o s ta w a y b e z k a r n e . Zwolennicy mona rch ii m og li wic knu
s p i s k i przeciw w o l n o c i z mocarstwami z a g r a n i c z n y m i , p o dc z a s
gdy obrocy r e p u b l i k i w obawie p r o c e s u o z dr a d s t a n u nie mog

93

l i nawet marzy o s z u k a n i u d l a w o l n o c i r a t u n k u poza k r a j e m .

Gzyz znw n i e znajdujemy t u ecna h etm a sk ic h p e r y p e t i i z roku
1782! J u w c z e n i e j Rzewuski z a z n a c z a ,

e cho s z a n s e a b s o l u

ty s t y c z n e g o zamachu p o l s k i e g o k r l a ze wzgldu na j e g o u b s t
wo f i n a n s o w e byy n i k e ,

s t a w a y s i bardzo r e a l n e w r a z i e po

z y s k a n i a pomocy z e w n t r z n e j .
M o n a r c h is t y c z n e zmiany o d c i s n y s i t a k e , zdaniem Rze
w u s k i e g o , na p r e r o g a t y w a c h k r l a w z a k r e s i e p o l i t y k i z a g r a n i c z
n e j ; monarcha, p o s i a d a j c prawo zarwno n o m i n a c j i , j a k i odwo
y w a n ia p r z e d s t a w i c i e l i p o l s k i e j d y p l o m a c j i ,

z a p e w n ia s o b i e

ich cakow it u le g o .
Oprcz zmian w ustawodawstwie s y g n a l i z o w a t e hetman
s z k o d l i w e z j a w i s k a w s z k o l n i c t w i e i j z y k u , do k t r e g o z a c z
to n i e p o s t r z e e n i e w c i s k a s o w a :

monarcha" i "m o na r c hia " o-

r a z terminy " k r l d z i e d z i c z n y " i " k r l s u k c e s y j n y " . I t u c e l

by j a s n y ;

c h o d z i o o p r z y z w y c z a j e n i e s p o e c z e s t w a do t y c h po

j , obcych p o l s k i e j t r a d y c j i i wywarcie w r a e n i a , ja k o b y n i e
g d y s i e j s i k r l o w i e p o l s c y o tr zy m y w a l i wadz i n a c z e j , n i pr ze z
e l e k c j . To celowe mylenie narodu miao u t r w a l i p r z e k o n a n i e ,
e s u k c e s j a , k t r zamierzano wprowadzi, n i e b y a s p r z e c z n a
z wolnoci.
Innym inkryminowanym p r z e z hetmana s z c z e g e m byo nada
nie w roku 1775 i n a y g e n a t u p o l s k i e g o ponad dwustu rodzinom ob
cym, stanowicym ywio obcy w o l n o c i i n a r z d z i e k r l e w s k i c h
planw; l u d z i e c i , n i e mogc s i w k r a j u m ie rz y znaczeniem
ze s t a r s z l a c h t , r o z s i e w a l i o n i e j kalumnie za g r a n i c , co
w s p g r a o z k r l e w s k i m i zamysami u d e r z e n i a k i e d y w s t a r
szlach t
m

Rzewuski przypomina d a l e j powszechne d o w i a d c z e n i e pano

wania p r z s z krlw w t r y b u n a a c h , g a z i e rekomendacja monarsza

94

decydowaa o wygraniu p r o c e s u , a k o c z y p o d k r e l e n i e m c a k o
w i t e j n i e o d p o w i e d z i a l n o c i k r l w , d l a k t r y c h p o l s k i e prawo
n i e p r z e w i d z i a o s d u . Jedyne spos ob y obrony s p o e c z e s t w a przed
i c h zamachami - k o n f e d e r a c j a l u b o g o s z e n i e p r z e z pr ym as a, e
monarcha z o s t a j e za swe p r z e s t p s t w a pozbawiony korony - byy
karami t a k w i e l k i m i i wymagay od narodu t a k w i e l k i e j m o b i l i z a
cji,

e w p r a k t y c e k r l o w i e p o z o s t a w a l i b e z k a r n i .
Te ks t ko cz y s i fragmentem wyranie przeznaczonym d l a

odbiorcy zagran iczn ego. K o n s t a t u j c ,

e P o l s k d z i e l i j u t y l k o

krok od t e g o , by r e s z t k i konturw r e p u b l i k i z o s t a y z a t a r t e ,
Rzewuski d o c h o d z i do wniosku, e o s t a t e c z n y c i o s z o s t a n i e z a d a
ny po znaczcym p o w i k s z e n i u a r m i i i w c z a s i e i s t n i e n i a wojny w
ssiedztw ie.

Ekspo nuj c wojskiem k r l n a r z u c i u s t r j w p e n i

m on a rc h ic zn y , a u t w i e r d z i go p r z e z s o j u s z e ze wn trz ne . To mo
c a r s t w o , ktremu nowy monarcha z a o f e r u j e a l i a n s , n i e w t p l i w i e
p o w i c i r e p u b l i k d l a u z y s k a n i a p o p a r c i a od nowego mocnego s
s i a d a . Rzewuski o s t r z e g a j e d n a k p r z y s z e g o s o j u s z n i k a p o l s k i e
go k r l a ,

e do r a n a k o r z y moe mu s i p e r s p e k t y w i c z n i e z g o a

n ie o p a c a . P o l s k i k r l p o r z u c i bowiem a l i a n t a rwnie a t w o ,
j a k s i z nim z c z y . W te n s p o s b s o j u s z n i k m on arc hic zn ej
P o l s k i n ie t y l k o n ie u z y s k a pomocy, a l e p o n i e s i e s z k o d , j a k a
z a w i e r a s i w p r z y z w o l en iu na u t w i e r d z e n i e u j e g o g r a n i c nowej
m o n a r c h i i . Wiadomo bowiem, e gdy r z e c z p o s p o l i t a z m i e rz a t y l k o
do zachowania swego i s t n i e n i a , monarchi oywia duch podbojw.
Orowied na p y t a n i e , k t r e g o to z wadcw o c i e n n y c h o s t
r z e g a Rzewuski prze d p o l s k mon arc hi, n ie j e s t o c z y w i s t a , w
t e k c i e ni e ma bowiem adnej wskazwki co do o r i e n t a c j i z a g r a n i c z n e ; a u t o r a , podobnie j a k n ie wzmiankuje on o po byc ie w
R z e c z y p o s p o l i t e j wojsk r o s y j s k i c h , n ie wymienia nazwisk Repnina, S t a c k e l b e r g a czy im p era to ro w ej r o s y j s k i e j , w o g l e s t w a r z a

95

w i z j j a k o b y d c y od roku 1764 do m o n a r c h i i k r l / a n i r a z u
n ie wymieniony z i m i e n i a / d z i a a c a k i e m s a m o d z i e l n i e ,

bez

adnych powiza z kt rymkolwiek z pastw s s i e d n i c h * Ten brak

o d n i e s i e zewntrznych pism a - n i e w t p l i w i e celowy - j e s t z a
s t a n a w i a j c y . Wydaje s i j e d n a k ,

e mimo n i e g o mona p o k u s i

s i o zdemaskowanie a d r e s a t a " O b r c e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j w mo
n a r c h i . Wskazuje na n i e t y l k o f a k t ,

e m i e s i c po n a p i s a n i u

t e g o t e k s t u hetman w y j e d a z Warszawy z zamiarem z o e n i a

swej o f e r t y w B e r l i n i e , a j e s t prawdopodobne, e z a m i e r z a wyj e c h a tam j u w c z e n i e j

12

, a l e t a k e z b i e n o momentu p i s a

n i a O b r c e n i a z o w ia d c z e n i e m pruskim d l a sejmu z 13 X 1*788.

J a k wiadomo w o w i a d c z e n i u tym z a w i e r a a s i d e k l a r a c j a ewentu
a l n e j g o t o w o c i F r y d e r y k a Wilhelma I I do z a w a r c i a z P o l s k a 13
liansu
. Wprawdzie o f e r t a t a s k i e r o w a n a b y a do sejmu i m i a a
wyrane o s t r z e a n t y k r l e w s k i e , a l e d l a R z e w u s k i e g o , k t r y S t a
n i s a w a A u g u s ta uwaa za f a k t y c z n e g o hegemona z g r o m a d z e n ia ,
n ie mogo to mie z n a c z e n i a * K o n k l u z j a "O b r c e n i a Rz ec z y p os po
l i t e j w m o n a r c h i , p e r s w a d u j c a ewentualnemu a l i a n t o w i Rzeczy
p o s p o l i t e j r o z w a e n ie ^ n a j a k i e s t r a t y t a k i s o j u s z by go n a r a
a,

s p r a w i a w ra e ni e r e a k c j i na no t p r u s k .
Zanim zamkniemy spraw "O b r c e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j w mo

n a r c h i wypada dokona podsumowania w y a n i a j c e j s i z t e g o

t e k s t u w i z j i u s t r o j o w e j hetmana.
Podobnie j a k w pismach p o p r z e d n i c h , u podstaw wywodw
l e a y a k s j o m a t y o z a sa d n ic z y m p r z e c i w i e s t w i e i n t e r e s w k r
l a i r z e c z y p o s p o l i t e j / w o l n o c i / , o konsekwentnym d e n i u S t a
n i s a w a A u g u s ta do m o n a r c h i i , o przewadze k r l a we w s z y s t k i c h
i n s t y t u c j a c h z sejmem w c z n i e /w tym t a k e w s e j m i e roku
1 7 8 8 / o r a z o wadzy h e t m a s k i e j j a k o j e d y n e j t a r c z y w o l n o c i
przeciw a b s o l u t y s t y c z n y m zakusom monarchy. I d e o l o g i a buawy

z o s t a a w " O b r c e n i u rozbudowana s z c z e g l n i e s z e r o k o , a towa

r z y s z y a j e j obrona l i b e r u m v e t o j a k o " s t r a y w o l n o c i i n i e
u f n o , do w s z e l k i c h i n s t y t u c j i c e n t r a l n y c h z sejmem w c z n i e .
C i g a obawa pr ze d oderwaniem s i i z b y p o s e l s k i e j od " n a r o d u ,
p o t p i e n i e prb z n i e s i e n i a o b l i g a t o r y j n e g o c h a r a k t e r u i n s t r u k
c j i p o s e l s k i c h i t r o s k a o c i l e o g r a n i c z o n y z a k r e s mandatu po
s e l s k i e g o , w r e s z c i e zdecydowanie negatywny s t o s u n e k do p r o j e k
tw sejmu n i e u s t a j c e g o s k a d a y s i na i d e o l o g i konsekwentnie
konserwatywnego r e p u b l i k a n i z m u . W s p g r a a z nim n i e n a w i do
Rady N i e u s t a j c e j j a k o i n s t r u m e n t u k r l e w s k i e j przemocy, n i e
ch do j a k i e g o k o l w i e k *wpywu k r l a na p o l i t y k z a g r a n i c z n ,
%

p o d e j r z e w a n i e monarchy o z a m i e r z e n i a s u k c e s y j n e , tr a kt o w a ne j a
ko s p r z e c z n e z w o l n o c i , p r z e c i w s t a w i a n i e dobrych "praw daw
nych" niepodanym nowociom, n i e u f n o do senatorw nowej k r e
a c j i i d e z a p r o b a t a d l a indygenatw o r a z n o b i l i t a c j i . Komentu
j c ustawy w sp o s b demagogiczny i oderwany od p r a k t y k i , t r a k
t u j c wasne u r o j e n i a j a k o f a k t y s t a n o w i c e p r z e s a n k i do d a l
s zy ch k o n k l u z j i , w r e s z c i e r o z a y m a j c z n a c z e n i e d a l s z o r z d n y c h
s z c z e g w , Rzewuski w swym w y k a d z ie ustrojowym c a k o w i c i e
r o z m i j a s i z r z e c z y w i s t o c i . Wszelako j e d n t e z pan na Podh orc ac h p o s t a w i r e a l i s t y c z n i e ;

byo to t w i e r d z e n i e o ywotnym

z a i n t e r e s o w a n i u hetmanw w n i e d o p u s z c z e n i u do z w i k s z e n i a wa
dzy k r l e w s k i e j . P r z y k a d Rzewuskiego d o b i t n i e p o t w i e r d z a
suszno t e j k on k lu zji.

s
W yje d aj c z Warszawy okoo 21 XI 1788, j a k mniemano 14
do Parya
- Rzewuski w i z d l a swej ony l i s t p o l e c a j c y Lucc h e s i n i e g o do H e r t z b e r g a . J e l i w ie r z y pruskiemu d y p lo m a c ie ,
by on w Warszawie j e d y n o s o b , k t r a w i e d z i a a , i pierwszym

celem podry hetmana po ln e go m ia by ni e P a r y , a B e r l i n .

P rzekazujc Hertzbergowi o s t r z e e n i a ,

by w rozmowach z panem
15
na Poahorc ac h m i n i s t e r m i a s i na b a c z n o c i ' ' , L u c c h e s i n i
informowa r w n o c z e n i e swego monarch, i motywem zwrotu h e t
mana ku B e r l i n o w i b y a n i e n a w i do R o s j i i ch zemsty na n i e j
za l a t a n i e w o l i . P r z e d s t a w i c i e l P ru s w P o l s c e w i e d z i a ,

i je d

nym z celw p r o j e k t w , k t r e Rzewuski z a m i e r z a w B e r l i n i e przed

staw i,
dzi,

by e o s a b i e n i e wadzy k r l e w s k i e j w P o l s c e . P o s e s

e w wypadku gdyby Prusy zdecydoway s i na z b r o j n e wsp ar

c i e sejmowych " p a t r i o t w pr z e c iw S t a n i s a w o w i Aug ust owi , hetman

mgby by 3 e r l i n o w i p r z y d a t n y j a k o s z e f a n t y k r l e w s k i e j kon
fe d e ra c ji'0.
Oferta przyszych robt an ty stan istao w sk ich z o s ta a zo
ona m i n i s t r o w i H e r t z b e r g o w i 2 X I I 178S r . p r z e z on hetmana,
k t r y na wyniki j e j

a u d i e n c j i c z e k a we Wrocawiu. K o n s t a n c j a

Rzewuska z a p e w n i a a , i m j e j

d z i a a w porozumieniu z Karo

lem R a d z i w i e m i hetmanem Michaem Ogiskim, p r o s i a o p o r

c z e n i e p r z e z k r l a p r u s k i e g o m a j tk u ma, szacowanego na 12
t y s i c y dukatw, w r e s z c i e z gry w y p r a s z a a p r u s k i e p o p a r c i e
4T
d l a p r z y s z e g o awansu ma do buawy w i e l k i e j 1 .
W memoriale zoonym p r z e z Rzewusk hetman zajmowa s i
nie sposobami i czasem z a w i z a n i a k o n f e d e r a c j i a n t y d w o r s k i e j ,
l e c z -wytycza c e l e p o l i t y c z n e , j a k i e Prusom powinny p r z y w i e
ca w r a z i e i n t e r w e n c j i w P o l s c e . Celem zasadn icz ym powinno
by pr zy w r ce nie w o l n o c i , i d e n t y f i k o w a n e j z u s t r o j e m z c z a
sw Augusta I I I ,

a w s z c z e g l n o c i z r e d u k c j do wczesnego

poziomu pr er o g at y w k r l a . Tylko bowiem t e n , kto zecnce p r z y

w r ci R z e c z y p o s p o l i t e j w ol no , moe l i c z y na p o p a r c i e Polakw. Gdyby zdecydowaa s i to u c z y n i R o s j a ,

tak j a k p l a n o

wa to Potemkin, ona m ia ab y za sob Polakw, a Prusy z o s t a y -

96

by pozbawione zwolennikw. J e l i wic Prusy r z e c z y w i c i e c h c i a

y g r a czynn r o l w p o l s k i c h s p o r a c h , powinny postpowa t a k ,
18
by i c h R o s j a n ie u b i e g a
Na jw a ni ej sz y m p o s t u l a t e m wolnociowym byo p r zy w r ce n ie
wadzy h e t m a s k i e j , t y l k o bowiem hetmani m o g li by prawdziwymi
d e p o z y t a r i u s z a m i w o l n o c i , j a k o y w o tn ie , o s o b i c i e z a i n t e r e s o
wani w ut rzymaniu mocy t e j j e d y n e j pr ze c iw w ag i s i y m o n a r s z e j .
Wywd na t e n temat operowa fragmentem p r z e j t y m d os ow nie z
" O b r c e n i a " . Ustanowiona w a n i e p r z e z sejm K o m is ja Wojskowa,
w k t r e j d e c y z j e zapada mi ay w i k s z o c i g o s w , w p r a k t y c e
b d z ie na rz dz iem w rkd ch zawsze pewnego w i k s z o c i k r l a , n i
czym wic ni e b d z i e s i r n i a od ob a lo ne g o Departamentu Woj
skowego Rady N i e u s t a j c e j . Rwnie wrogo o d n o s i s i Rzewuski do
pr ojektowanych s z c z e g w u r z d z e n i a w o j s k a , p o d k r e l a j c s z k o d
l i w o s k a d a n i a p r z e z n i e p r z y s i g i p o s u s z e s t w a zarwno Rze
czypospolitej,

j a k k r l o w i . W o p i n i i hetmana c y a to p r z y s i g a

wewntrznie s p r z e c z n a , wobec z a s a d n i c z e j

sp rz e c zn o c i interesw

k r l a i wolnej R z e c z y p o s p o l i t e j . Cz t e g o f ra gm en t u znw pow

t a r z a a d o k a d n ie odnony p a s s u s " O b r c e n i a " p r z e w i d u j c ,

k r l d l a z d a w i e n i a w o l n o c i w y k o rz y st a s z a n s r o z n i e c e n i a woj
ny domowej, k t r ten p r o j e k t mu daw a. Rwnie zgubny d l a wol
n o c i by pomys p r z y z n a n i a k r lo w i dowdztwa nad wojskiem w
c z a s i e wojny. Dla w y k o r z y s t a n i a stwarzanych p r z e z t e n p r o j e k t
m o l i w o c i , k r l b d z ie wywoywa wojn za wojn. Ja k o p r z y k a d
Rzewuski przywoywa t r w a j c ponad rok walk narodu z Augustem
II.

Zakoczy zmagania sejm niemy, k t r y p r z e s u w a j c dowdztwo

nad wojskiem w c z a s i e wojny z rai k r l a do r k hetmanw, d a

R z e c z y p o s p o l i t e j p o c z u c ie b e z p i e c z e s t w a . S u g e r u j c ,

by ^uccr.e-

s i n i o trz ym a rozKaz o d d a l e n i a obu tych zgubnych pr oj ek t w / p a

t r i o c i w n o s i l i j e w do b re j w i e r z e , nie r o z u m i e j c ,

e d z i a a l i

99

w i n t e r e s i e K r l a / , hetman polny koronny koc zy ponownym ape

lem do Prus o pomoc w p r zy w r ce ni u w P o l s c e prawdziwej wolnos*

Cl

'

Wbrew anonsowanemu p r z e z L u c c h e s i n i e g o u c z u c i u zemsty na

R osji,

ktrym Rzewuski rzekomo p a a , w memoriale zwraca uwag

brak u p r z e d z e a n t y r o s y j s k i c h . Wyranie wida, i jedynym kry

t e r i u m , wedle k t r e g o hetman gotw by o r i e n t o w a swe z a g r a n i c z
ne k r o k i ,

byy s z a n s e na p rzy w rc en ie wadzy buawy,

Pryderyk Wilhelm I I p o s t p i z o f e r t Rzewuskiego t a k ,

; ak r a d z i mu H e r t z b e r g ;
szed czas d z ia a n ia ,

stwierdziwszy,

ze j e s z c z e ni e nad

p o r a d z i hetmanowi, by n i e c i g a j c na

s i e b i e p o d e j r z e Warszawy, o d o y na r a z i e p r z y j a z d i c S e r i i PO
na , o s i e d l i s i w Drenie i tam c z e k a na wynik p r z e s i l e n i a ' " .
l u c c h e s i n i o t r z y m a od swego monarchy i n f o r m a c j , w k t r e j
pr c z zdawkowych pochwa pod adresem R z e w u s k i e g o , z n a jd o w a a
si K onstatacja,

i h etm a sk ie i d e e s z y t a k d a l e k o , e trudno

byoby p o g o d z i j e z i n t e r e s e m Prus

21

, Oznaczao to r e k u z ,

p r z y n a j m n i e j na pewien c z a s . Widocznie je d n a k Rzewuski ywi

jeszcze ja k ie nadzieje,

bo i s t o t n i e o s i a d w Drenie

22

Nie zra o ny o d r a c z a j c t a k t y k H e r t z b e r g a Rzewuski w

p i e r w s z e j poowie s t y c z n i a 1739 roku p r z e d s t a w i mu na st p ny
memo ria . Tym razem d o t y c z y on p r o j e k t w sejmu gotowego, n i e
u s t a j c e g o l u b p r z e d u o n e g o na c z a s t r w a n%i a wojny / " R e f l e x i o n s
sur une d i t e t o u j o u r s e x i s t a n t e et c o n t i n u e l l e ou pr oro ge
t a n t que l a g u e r r e d u r e r a " / . Przeciw takiemu sejmowi hetman
wysuwa argumenty znane nam j u z "Wojny t e r a n i e j s z e j " i
" O c r c e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j w m o n a r c h i " . Sejm t r w a j c y d u
go^ wskutek w a l k i wadzy wykonawczej z prawodawcz a l o e pegryby s i w a n a r c h ii,

a l b o - p r z e j m u j c c a o k s z t a t wyko

nawstwa i sdownictwa - s t a b y s i d e s p o t .

Poniewa d e c y z j e

100

z a p ad a miay w i k s z o c i g o s w , a w i k s z o t a zawsze n a l e
a a do k r l a , n a j w i k s z g r o b , j a k n i s b y pomys p r z e d u
onych o b r a d , byo opanowanie t a k i e g o z gr om ad ze nia p r z e z wad
c i wprowadzenie p e n e j m o n a r c h i i . Pakt te n n i e powinien by
- zdaniem Rzewuskiego - o b o j t n y d l a Prus t a k e i d l a t e g o ,

k r l p o l s k i by c a k o w i c i e oddany R o s j i ,
Dla u z g o d n i e n i a powyszych wywodw z f a k ta m i hetman t u
m aczy, i wpyw R o s j i w s ej m i e z o s t a z a l e d w i e lekko zach wia
ny, a bynajmniej n i e wyrugowany. Ambasadorski p r o t e s t przeciwko
proj ekt om sejmu n i e u s t a j c e g o uwaa Rzewuski za c h y t r y manewr,
o b l i c z o n y na u k r y c i e p r o r o s y j s k i e g o c h a r a k t e r u z g r o m a d z e n ia ; de
facto

Dowiem pomys sejmu n i e u s t a j c e g o wyszed od k r l a i n a j

b ie r n ie jsz e g o stronnika R o s ji,

Szczsnego Potockiego i wanie

p r z e z t a k i sejm R o s j a z a m i e r z a a utrzymywa P o l s k w s t a e j
z a l e n o c i o r a z z a p o b i e c powstaniu a n t y r o s y j s k i e j k o n f e d e r a c j i .
Pozo ry, k t r e zdaway s i w i a d c z y , i sejmem r z d z i l i p a t r i o
c i " , w o p i n i i pana na Podhorcach n i e znajdoway p o k r y c i a w
f a k t a c h i byy c o l i c z o n e na u p i e n i e c z u j n o c i P r u s . Hetman
przewidywa z r e s z t , i wpyw na sejm S t a n i s a w a A u g u s ta i o ba
wa zgromadzonych przed r e p r e s j a m i r o s y j s k i m i r y c h o o n i e m i e l
'p a t r i o t w " , k t r y c h l i c z b a zn a cz co s o a d n i e , a P o l s k a , k i e r o
wana p r z e z n i e u s t a j c y sejm, s t a n i e s i r o s y j s k p r o w i n c j .
Memoria ko c z y s i k o n s t a t a c j ,

e poniewa sejm t a k i byby

: wnie s z kod liw y d l a w o l n o c i R z e c z y p o s p o l i t e j j a k d l a i n t e r e

sw I r u s , zadaniem t y c h o s t a t n i c h byo do n ie g o ni e d o p u c i
i wesprze zachowanie P o l s k i prawdziwie wolnej^"'. W kol ejnym ,
t r z e c i m memoriale, k t r y Rzewuski p r z e d s t a w i Prusom / d o k a d %

nej daty z o e n i a pisma Dembiski ni e p o d a j e , cho z s u g e s t i i ,

e zoony on z o s t a r y c h o po t e k c i e poprzednim w yn ikaoby,
e m ia ic t c m i e j s c e t a k e w s t y c z n i u 1789 r o k u / , hetman z a c z y -

101

n a od k r y t y k i a k t u sejmowej k o n f e d e r a c j i , w k t r e j k r l uz
nany z o s t a za w s p p a r t n e r a . To - zdaniem hetmana - p r z e s
d z a o o tym, i k o n f e d e r a c j a n i e o s i g n i e podanych celw,
bowiem wpyw K r l a na prawodawstwo u a t w i mu u z u r p a c j e .
-

lej

Da

s z a nagana ustawy o p r z y s i d z e Departamentu Wojskowego

na p o s u s z e s t w o zarwno R z e c z y p o s p o l i t e j , j a k k r l o w i , d e z a
p r o b a t a d l a k l a u z u l i o d s d z a j c e j wyszych o f i c e r w od prawa
posowania

7 t e n s p o s b czyniono zgubny w r e p u b l i c e r o z z ie w

midzy s u b o n i e r z a i o b y w a t e l a / , p o t p i e n i e p r z y z n a n i a
k r l o w i prawa p a t e n t o w a n i a o f i c e r w , a przed e wszy stkim pod
po rz dkow ania hetmanw K o m i s j i Wojskowej, k t r e - zdaniem pae

na na Podhorcach - byo nawet c i l j s z e n i

c z a s a c h Depar

tamentu Wojskowego. Rwnie negatywnie wypowiada s i Rzewuski

o zachowaniu p r z e z K r l a wpywu na p o l i t y k z a g r a n i c z n /nomi
n a c j e dyplomatw/, w r e s z c i e zdecydowanie krytykowa p r z e b i e g
obrad sejmu. Czy to wskutek n i e d o j r z a o c i posw, czy wskut e k i c h b o j a n i n a r a e n i a s i R o s j i i A u s t r i i / t e n argument
o b l i c z o n y by na a d r e s a t a / , d z i a a n o c a k o w i c i e bez p l a n u , z a
niedbywano a u k c j w o j s k a i marnowano c z a s na ustawy n i e p o t r z e b
ne i s z k o d li w e d l a R z e c z y p o s p o l i t e j , k o r z y s t n e z a d l a K r l a .
Nic dziwnego, e t a k o c e n i a j c se jm , Rzewuski zdecydowanie
przeciwny cy j e g o p r o r o g a c j i ;

pr z y p o m i n a j c czyn Cromwella

wobec wci p r z e d u a j c e g o . s i pa rla m e nt u w A n g l i i , hetman

n a k a n i a Prusy do o d e g r a n i a podobnej r o l i , u p r z e d z a j c B e r l i n ,
e j e l i n ie z d o b d z ie s i na d z i a a n i e odpowiednio w c z e n i e ,
moe u p r z e d z i go R o s j a . J e l i ona z d ecy d u j e 3 i przyw rc i
w o l n o c i i wadz hetmanw, P o l a c y , d l a k t r y c h wolno s t a n o
wi problem n a j w a n i e j s z y , p j d za R o s j i Prusy s t r a c s z a n s
na t r w a e p o z y s k a n i e P o l s k i . Hetman n ie ukrywa, e n a d z i e j e
na p r u s k pomoc o p i e r a na przeK ona niu , e Prusom, podobnie j a k

i Ud
r \ f -

prawdziwa/m r e p u b li k a n o m , n ie moe by na r k a n i p o w i k s z e
n ie p r z e z k r l a p o l s k i e j a r m i i , a n i w z n i e s i o n a na r u i n a c h wol
n o c i monarchia d z i e d z i c z n a .
Memoria koczy s i tym samym o s t r z e e n i e m i tymi s a
mymi sowami, k t r e znamy z " O b r c e n ia R z e c z y p o s p o l i t e j w mo
n a r c h i ; powikszywszy armi k r l p o l s k i s t u m i r e s z t w olno
c i i w o k r e s i e t o c z o n e j w s s i e d z t w i e wojny u t w i e r d z i monarchi
p r z e z s o j u s z z p o t g o c i e n n . Ta, z a b i e g a j c o p o p a r c i e nowowyrosej s i y ,

atwo p o w i c i r e p u b l i k w P o l s c e . P o t e n c j a l n y

s o j u s z n i k p o l s k i e g o k r l a w y bie rze w te n sp o s b k o r z y d o r a
n, z g o a s p r z e c z n z k o r z y c i d u g o f a l o w j e g o p a s t w a . Kr l
p o l s k i moe bowiem go atwo p o r z u c i i m i a s t n a d z i e i na pomoc,
wadca s s i e c i n i p o n i e s i e t y l k o s t r a t , zmuszony do t o l e r o w a n i a
u swycn g r a n i c ncwe^ m o n a r c. n.n. 24 .
i\;i e z n a j c o r y g i n a u s t r e s z c z o n e g o p r z e z Dembiskiego
"Memoriau I I I , n ie mcemy r o z s t r z y g n , j a k c i s e

cyy j e g c

p o w i z a n i a z "Obrceniem R z e c z y p o s p o l i t e j w m o n a r c n i " . Ko
cwka wskazywaaoy na t o s a m o , a r g u m e n t a c j a r e s z t y wydaje s i
* w i e t l e s t r e s z c z e n i a Dembiskiego a n a l o g i c z n a , n i e k t r e dru
gorzdne s z c z e g y t a k e s i p o w t a r z a y /'przykad Cromwella/.
A o d r n i e n i u od " O b r c e n i a " ,

"Memoria I I I " z a w i e r a s z e r e g

ozdobnikw a n t y r o s y j s k i c h , w y n i k a j c y c n z p r z e z n a c z e n i a t e k s t u
d l a P ru s ; o z d o b n i k i te j e d n a k ni e z a c i e r a y wyranej f i l i a c j i ,
j a ^ a z a c h o d z i a midzy obu t e k s t a m i . P o d k r e l a j c t c , nie mo
emy wykluczy domysu, i memoria, k t r y Dembiski uwaa
za o s t a t n i , w r z e c z y w i s t o c i p o j a w i s i w B e r l i n i e w c z e n i e j ,
n i p r z y p u s z c z a ten h i s t o r y k ,

bowiem ten w a n i e t e k s ; n a j

b l i s z y by " O b r c e n i a " , k t r e - j a k tc j u p i s a l i m y - pow

s t a o zapewne j u z w p a d z i e r n i k u 1 785 roku.
Hetmaska p r o p o z y c j a z o s t a a w B e r l i n i e o dr z u c o n a , mini-

s t e r H e r t z b e r g n i e mg bowiem u w i e r z y ,

by wykad t ak zgodny

z p r u s k r a c j s t a n u , a j e d n o c z e n i e t a k przeciwny i n t e r e s o m
P o l s k i , mg by wyrazem s z c z e r y c h i n t e n c j i , a n ie p r ow ok a cj 2 ^ .
L u c c h e sin i nadal jednak wyraa n a d z i e j ,

e w r a s i e woj

ny P rus z A u s t r i i Ros^ct c z o w i e k typ u Rzewuskiego mgby cyc

d l a B e r l i n a u y t e c z n y j a k o o s o b a z d o l n a do wywoania p o w s t an ia
na z i e m i a c h p o l s k i c h z ab o ru r o s y j s k i e g o ' ' .
Doranym sk u tk ie m b e r l i s k i e j odmowy b y a d e c y z j a hetmana
c w y j e d z i e z Drezna; m i a s t do B e r l i n a , Rzewuski u d a 3 i w k i e
runku P a r y a . 4 I I 1789 by w L i p s k u , 13-go we F r a n k f u r c i e , oko27
c 27-go p r z y b y do f r a n c u s k i e j s t o l i c y
. Z poruczenia S t a n i
s a w a Au g us ta j e g o k r o k i na tym t e r e n i e l e d z i M a zz e i, po
p i e r w s z y c h s p o t k a n i a c h oczarowany i n t e l e k t e m Rz e w u sk ie g o . Het
man, prowadzcy rozmowy p o l i t y c z n e z w a s z c z a z P i a t t o l i m , k t
ry o z a p a t r y w a n i a c h swego i n t e r l o k u t o r a informowa M a z z e ie g o ,
n i e k r y p e s y m i s t y c z n e g o s p o j r z e n i a na se jm , k r y t y k u j c " p a
t r i o t w " za orak planu d z i a a n i a , zaniedbywanie spraw w o j sk a
i niekoczenie k w e stii rozpocztych.

Zdaniem Rzewuskiego w ie lu

" p a t r i o t y c z n y c h " przywdcw k i e r o w a o s i r a c z e j widokami o s o

b i s t y m i , n i i n t e r e s e m w o l n o c i , z a p a r t i a r o s y j s k a , nawet nie
w l i c z a j c dworu,

b y a n a d a l s i l n a ,

ti p r z e k o n a n iu hetmana w r a z i e

wkroc ze nia woj sk r o s y j s k i c h do Litwy i u f o r t y f i k o w a n i a pr ze z

nie Ukrainy o r a z osonowych d z i a a a u s t r i a c k i c h w G a l i c j i ,
Prusy ni e ryzykowayby wojny. Uwaajc k r l a za do g b i odda
nego R o s j i , Rzewuski p o d k r e l a ,

e S t a n i s a w Au gu st, g r u j c y

zarwno z d o l n o c i a m i , j a k dowiadczeniem po li t y c z n y m i t r z e
w o c i s p o j r z e n i a nad c a r e s z t sejmu, wyprowadzi go w pole
i powikszy sw wadz dc niebywaych rozmiarw. Hetman nie uf a j e d n a k taice B ran icki em u; zarwno g b o k i e zwi zk i z R o s j ,
J a k i f a k t , e ustawodawstwo sejmowe gc z i o tak w p r z y s z e p l a -

10

ny, j a k we wadz hetmana w i e l k i e g o , s p r a w i a y , i j e g o " p a 28

t r i o t y z m " wydawa s i Rzewuskiemu mocno p o d e j r z a n y
, Znamien
ne, e niebawem po t yc h e n u n c j a c j a c h , k t r y c h d o c h o d z e n ia do
29
k r l a hetman zapewne s i d o m y l a
, Rzewuski od n aw ia z Bra nic kim k o n t a k t y , d o d a j c do l i s t u , w ktrym p r o s i hetmana
w i e l k i e g o o ew ent ua ln pomoc we w p a c a n i u wymaganej od hetmanw
kaucji,

s z e r e g utrzymanych w c ie p y m t o n i e komplementw d l a

sta r s z e g o rang k o l e g i * ^ .
Cho Rzewuski j u w k w i e t n i u z a p o w i a d a r y c h e o p u s z c z e n i e
Parya^ , j e g o pobyt tam p r z e c i g n s i do poowy l a t a .

Dopie

ro 10 V II I 1789 hetman o p u c i to m i a s t o , u d a j c s i , j a k mnie32

mano, do P o l s k i
. Od 1 p a d z i e r n i k a powinien by bowiem o b j
33
p r z e w od ni cz enie obradom K o m i s j i Wojskowej
.
Tu prze d wyv rizdem z P a r y a Rzewuski p r z e z Mazzeiego i
P i a t t o l e g o sondowa zamysy S t a n i s a w a A u g u sta ; t a k odczytujemy
c e l z g o s z e n i a obu Wochom p r z e z hetmana p r o p o z y c j i z a w a r c i a z
krlem t a j n e g o s o j u s z u , k t r y sprzymierzecom miaby zapewni
wzajemne p o p a r c i e i wsplne panowanie nad sejmem. W wyniku s o
l i d a r n y c h d z i a a k r l mgby l i c z y na ut rzy ma ni e p r erog aty w
u t r a c o n y c h , zachowanie c z c i t y c h , k t r e u z y s k a ,

byby w s t a

n ie zawrze z R o s j "une a l l i a n c e h o n o r a b l e " i zapewni koron

3/
bratankowi- . Znamienne, i mimo s t a r a i n t e r l o k u t o r w Rzewus
k i n i e s pre cy zow a warunkw, k t r y c h s p e n i e n i a d l a s i e b i e o35
czekiwaby od k r l e w s k i e g o k o n t r a h e n t a .
13 V I I I 1739 hetman p r z e j e d a p r z e z Metz, 16-go by #
S a a r o r u c k e n , st a m t d mi a j e c h a p r z e z B e r l i n do Warszawy^0 .
P r z y j a z d ten sam za p o w ia d a k r l o w i , p r z e w i d u j c , e o p u c i
Drezno pod k o n ie c p i e r w s z e j dekady w r z e n i a ^37 . Pod d a t 9 IX
p o s e l s t w o p o l s k i e w Drenie d o n o s i o o "p r e z e n to w a n iu s i J .
pana Rze-.kiego hetmana po lnego koronnego u dworu i d e t e r -

105

38

minowanym w y j e d z i e j e g o na B e r l i n do Warszawy"^ , a l e 26 IX
t a sama l e g a j a i n f o r m o w a a , i nJ . W. Rzewuski het ma:,

bd

cy w podry do Warszawy, w r c i s i tu by przymuszony d l a

39

s a b o c i zdrowia"^ .
P r z y j a z d hetmana do Warszawy by oczekiwany j a k o wane
w ydarzenie p o l i t y c z n e .
p o w i e d z i a J.W.

" B i s k u p k a m i e n i e c k i z l e c i mnie, abym

c r a t u d o b r o d z i e j o w i - d o n o s i hetmanowi b ra t

J z e f - e gdy J.W. b r a t d o b r o d z i e j p r z y j e d z i e do Warszawy,

eby s i n a j p i e r w e j z biskupem kam ienie cki m w i d z i a ,
l e mu r z e c z y pomierzy / . . . / .

bo ma wie

Hetman w i e l k a B r a n i c k i k a z a to

p o w i e d z i e , e panowie P o t o c c y , szwagrowie hetmana p o l n e g o ,

o s z u k a l i hetmanw bardzo i i c h wadze p o n i y l i ,

sowem, e wi

c e j t e r a z znaczy g e n e r a a r t y l e r y i n i e l i hetman / . . . / . Dwie

*

tu s p a r t y e - kontynuowa p r e z e n t a c j w a r s z a w s k i e j sceny s t a
r o s t a d r o h ob y ck i - k r l a z P o t o c k i e m i i B r a n i c k i e g o z Moskw,
s c y s y e s w i e l k i e i szykany / . . . / ,

obydwie s t r o n y d a j p r z y -

t c m n o c i i p r z y b y c i a do Warszawy J.W. b r a t a d o b r o d z i e j a , t e r
min 28 s e p t e m b r i s , c z y l i t e r a n i e j s z e g o m i e s i c a 3 e s t wyzna
c z o n e j J.W. b r a t u d o b r o d z i e j o w i . L u k i e z y n i mflie mwi, i s i
spodziewam, e hetman b r a t waszmo p a r a to samo z r o b i , e t u
p r z y j e d z i e do Warszawy, t a k j a k u c z y n i b i s k u p k a m i e n i e c k i i
ciekawy j e s t e m , co pcwi / s i c / w s e n a c i e ,

bo wiem; e j e s t wymowny.

De Cache c e s a r s k i mwi mnie, s z k o d a , e tu n i e masz b r a t a W.M.

p an a". L i s t koczy s i k o n s t a t a c j ,

e " P o t o c k i m a r s z a e k

woy s i o d o na b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o , a k r l na P o t o c k i c h "
o r a z s t w i e r d z e n i e m c z s t y c h wzmianek o s u k c e s j i , do k t r e j j a k o
pan d z i e d z i c z n y pr ze z na cz o ny by E l e k t o r S a s k i 40 .
Nie wiemy, j a k a b y a b e z p o r e d n i a p r zy c zy n a h e tm a s k ie j
d e c y z j i powrotu do Drezna, cho nie wykluczamy, e i n f o r m a c j e
b r a t a , k t r e do Rzewuskiego d o t a r y zapewne j u po j e g o ponow-

nym p r z y b y c i u do s a s k i e j

s t o l i c y , mogy u t w i e r d z i go w p r z e

k o n a n iu , e dc opanowanego p r z e z k r l a sejmu n i e powinien s i

w c z a . Cho z l e k c e w a e n i e terminu z a s i a d a n i a w K o m i s j i Woj41
skowej s p o t k a o s i z d e z a p r o b a t w a r s z a w s k i e j o p i n i i
, za
ufan y a d i u t a n t hetmana, Micha K o b y e c k i , odnotowujc m i e s i c
p c i n i e j yczenie "w sz y stk ic h ",
j e c h a do s t o l i c y ,

by Rzewuski j a k n a j p r d z e j przy

n ie w i d z i a p o t r z e b y p o p i e c h u

"Z l i s t u ode branego w c z o r a j z Drezna - d o n o s i k r l o w i

v8
J z e f Ankwiczy^ mam za powinno t e n n a s t p u j c y w y s a w y p is :
Rzewuski hetman t u j e s z c z e bawi i podobno zim tu p r z e p d z i ;
m ia on nie wiem skd wiadomo, e Potemkin uanw z b i e r a
i e i c h j u ma d o s y , m i e j c i e na t c b a c z n o , eby te n p t a k
jakiej

zawieruchy n i e z r o o i ,

j e s z c z e bowiem do t e g o wspomnia

k i l k a r a z y Rzewuski, e za k i l k a m i e s i c y l e p i e j w P o l s z c z
bdzie,

e p r o j e k t s u k c e s y i upa dni e etc. >?4,^ " \

Kie dysponujemy r d a m i , k t r e p o z w o l i y o y zweryfikowa

po go sK o k o n t a k t a c h Rzewuskiego z Potemkinem, przypuszczamy
n a t o m i a s t , e hetm a ski e pror octw o o rychym upadku p r o j ek t w
s u k c e s y j n y c h w i z a o s i z d z i a a l n o c i p i s a r s k , k t r e j wu
u s c h y k u p a d z i e r n i k a 1769 /b o w tym c z a s i e m u s i a y by wysy
an e z Drezna p r z e k a z a n e do Ankwicza i n f o r m a c j e / hetman s i
powica.
W c h w i l i , gdy Rzewuski wstpowa w s z r a n k i p r z e c iw i d e i
tronu d z i e d z i c z n e g o , a u t o r y t e t pana na Podhorcach z n a c z n i e 3 i
o b n i y . "0 hetmanie Rzewuskim donosz pewno, e n ie chorowa"
- g o s i a pod d a t 2 g r u d n i a 1769 k u r s u j c a w Warszawie r k o *
- .
, . .
,
pi. m
ienn a g a z e t a 44- , s u g e r u j c po ae^rzane
i. n t. e n c j. e , a&ie
cryy s i za n i e p r z y b y c i e m Rzewuskiego do Warszawy.

ROZDZIA IV:

0 s u k c e s y i tro nu

Pol s z - z a .

.tzecz k r t k a ,

N a j b a r d z i e j znane d z i e o Seweryna Rzewuskiego - rozprawa

" 0 s u k c e s y i t r o n u w P o l s z c z . Rzecz k r t k a ' 1 - ma na odwrocie
Ka rty t y t u o w e j
n ie '.

z a z n a c z o n d a t p i s a n i a - 1 X I I 1789, w Dre

J u 7 I 1790 p r a c a t a o c i e g a a Warszaw w r k o p i s i e

- e n t u z j a s t y c z n i e przyjmowana p r z e z " h et m a s ki ch z e l a r . t w 2

b y a w t r a k c i e druku . Prawdopodobnie j u o ko o poowy m i e s i

ca w e r s j a drukowana b y a powszechnie d o s t p n a ,

sk oro k i l k a i n i

w c z e n i e j "na komorze K a z i m i e r z /pod Krakowem/ z k i l k a t y s i c y

razem p r z e z n i e j a k i e g o pana Z i e l i s k i e g o w ieo z Drezna p r z y
by eg o e k sp e d io w a n e , a l edw ie n i e kademu obywatelowi w ko
p e r c i e adresowany j e d e n e g z e m p l a r z " ^ .

N pocztkach d ru g ie j

po

owy s t y c z n i a d z i e o hetmana znane byo j u t a k e na A'oyniud .

Z i n f o r m a c j i kompetentnego a g e n t a Rzewuskiego wiemy, e mniej
w i c e j do 20 I "7 90 puszczono w o b i e g krajowy 2500 egz em p la
r z y , r y c h o potem dodrukowano n a s t p n e 3500 s z t u k " .
Ja k o motto "0 s u k c e s y i t r o n u w p i s a Rzewuski fra gm en t
p r z y s i g i s e n a t o r s k i e j , nakazujcy o s t r z e c R z e c z p o sp o lit w
r a z i e zau waenia c z e g o d l a n i e j

szkodliwego.

tVszedszy w t

k a t o s k r o l r o z p o c z y n a waciwy t e k s t od r o z d a r c i a s z a t
*

nad upadkiem m o r a l n o c i p o l i t y c z n e j na rod u.

Kto by to r z e k

cy k ie d y - wykrzykiwa oyy r e p n i n o w s k i w i z i e - i b y r z e
czy p o l s k i e do t a k i e g o n i e s z c z c i a p r z y j mogy s t o p n i a ,
Polakom przypomina p o t r z e b a ,

aby

i s wolnemi; aby i c h o s t r z e

g a , i niemi by p r z e s t a mog. Zaniedbana wiadomo praw i

dz ie j w narodowych, wprowadzony z oocych r a j w obcy sposb
m y l e n i a ; r zu c o n a g s t e m i pismami na przodkw n a s z y c h , na owych
twrcw w o l n o c i i s z c z c i a n a s z e g o , o c e l g a ;

s pra w io na w b -

dry m o d z ie s k o n i o n o o h y dz en ia w o l n o c i eduk ac y; wy s t a -

108

wion w p o s t a c i g r u b e j n i e d o s k o n a o c i prawa k a r d y n a l n e ; wy%

miany dawny r z d i dawne o b y c z a j e ; / . . . / .

I d z i e wic P o l a k ,

g d z i e go u d z i p o n t a n o w o c i , z a c z y n a r z d dawny n i e n a w i d z i ;
da nowego; chwyta s i r o z s i a n y c h o J a g i e a c h b a j e k ; w ierzy
i podwczas byo w P o l s z c z d z i e d z i c t w o t r o n u ; mniema, i t e
z w o l n o c i j e s t zgo dne; i r o z t r z s a t o , co przedtym pomyle
mia s o b i e P o l a k za b e z p r a w i e , to j e s t ,

j a k b y mona w P o l s z c z

u s t a n o w i d z i e d z i c t w o t r o n u , c z y l i , co j ed n o j e s t ,
w Polszcz ustanowi niewol" / s .

3n/ .

j a k b y mona

Po tym k a t a s t r o f i c z n y m

w s t p i e hetman p r z e c h o d z i do z ak w e st io n o w a n ia o k r zy c za ny c h
p r z e z poprzednikw z a k c e , j a k i e mi ay m i e j s c t
krlewi / s .

5-8/.

p o d c z a s bez

"Ale c s t e s t r a s z n e z a m i e s z k i - p y t a Rze-

wuski - i k t to j e s t t e n , co s i i c h l k a t a k n i e z m i e r n i e ?
Wicej t y s i c a l a t s t o i R z p l t a ,
swoich o b i e r a j c ;

zawsze woln, zawsze krlw

by e w n i e j Polak j e d e n , k t r z y

s i bar

d z i e j l k a z am ie sz ek b e z k r l e w i a , n i d z i e d z i c t w a t r o n u ?

i*-

P r z e j r z y j m y s i w d z i e j c ; , domowych i prawach, a ujrzemy w nich^

j a k t r o s k l i w i b y l i zawsze Pol acy o zachowanie wolnej e l e k c y i
kr lw, j a k krwi swoj z a s z c z y t j e j o k u p o w a l i, k t r m i e l i
za n a j b e z p i e c z n i e j s z t w i e r d z R z e c z y p o s p o l i t e j i i c h s z c z
l i w o c i , j a k w i e l k i e kary k a d l i na t y c h , ktrzy|>y d z i e d z i c t w o
t re n u do P o l s k i wprowadza u s i o w a l i , j a k na kon iec krlw s a
mych p r z y s i g w i z a l i w t e j m i e r z e , aby im na zawsze do d z i e
d z ic tw a tro nu nawet i myl o d e b r a l i " / s . 8 n / .

Z r e s z t - zdaniem

hetmana - prawdziw p r z y c z y n , d l a k t r e j c z osb o b a w i a a

s i in t e r r e g n w , byo p o p a d n i c i e w niewol zbytku i n i e p o k j
o u s z c z u p l e n i e w c z a s i e b e z k r l e w i a dorobku m a t e r i a l n e g o . A zatem naprawd s t r a s z n e byy b e z k r l e w i a d l a tych t y l k o , k t r z y
w a r t o c i m a t e r i a l n e w y n i e l i wyej n i w o l n o , a wic d l a l u
d z i w o l n o c i niegodnych

's.

9 n / . W tym wypadku z a c h o d z i a - s d a -

109

niem Rzewuskiego - znamienna r n i c a midzy s z l a c n t a magnater i / " p a n a m i " / ; gdy s z l a c h t a w i t a a i n t e r r e g n a bez l k u , moni,
trw ocy s i o f o r t u n y , p e n i b y l i niepokc * . Chlubny w y j te k
s t a n o w i tu t y l k o u o s a b i a j c y s t a r o p o l s k wolno K a r o l Ra
d z i w i " P a n ie Kochanku" / s .

9/.

wmawia hetman - i my s z l a c h t a ;

"yjemy midzy s z l a c h t sy sz e li e m y ktrego z braci

n a s z y c h wolnej e l e k c y i krlw w z d r y g a j c e g o s i ? t f i d z i e l i e m y '

w i e l u monych n i e l k a j c y c h s i b e z k r l e w i a ? " / s .

9 / , Zbytek

by n i e t y l k o p r z y c z y n obaw "panw" p r z e d be z kr l e w ie m ; on
t a k e l e g u genezy r o z b i o r u , on w r e s z c i e z r o d z i pomysy suk
cesyjne / s .

1 0 / . A wic - powinien konkludowa c z y t e l n i k ,

cho

a u t o r t e g o e x p l i c i t e n i e p o w i e d z i a * - d z i e d z i c t w o t r o n u to i n
t e r e s magnatw, n ie s z l a c h t y . Mona by zada hetmanowi p y t a n i e ,
do kogo to p i t e - do P o t o c k i c h , Maachowskich, K r a s i s k i c h ,
C z a r t o r y s k i c h ? Zapewne t a k ,

cho t r z e b a s t w i e r d z i ,

e do owe

go n a d e r w u s t a c h l a t y f u n d y s t y ryzykownego d z i e l e n i a s z l a c h e c
k i e g o s p o e c z e s t w a na " b r a c i " i "panw" z o s t a Rzewuski s p r o
wokowany p r z e z bezimiennych poprzednikw, zgo dni e u z n a j c y c h
utrzymywanie b e z k r l e w i

za i n t e r e s magnatw0 .

0 tym, i w a n i e s z l a c h t a , rzekomo n i e o b a w i a j c a s i
i n t e r r e g n w , b y a d l a hetmana a d r e s a t e m , w ia dc z y dodany po
omwionym wyej f r a g m e n c i e znamienny k o n k r e t .

"Losem d l a wol

n o c i s z c z l i w y m - kontynuowa pan na Podhorcach - w i o s k i

p o l s k i e , owe t r w a e i i s t o t n e Polakw bog act wa, z drzewa po
budowane, z przypadku poarw w p o p i o b r c o n e , wkrtce na
nowo staw a zwyky / . . . / .

I c wic t a k s t r a s z n e g o w b e z k r l e

wiu w i d z i e m og li d l a ni c h przodkowie n a s i ? J e e l i ktremu

z n i c h wie w p o p i p o s z a ? wkrtce ona z popiow p o w s t a a

/.../.

Nie ba s i wic obyw atel b e z k r l e w i a ,

bo te zbawi go

majtku j e g o n i e mogo, k o c h a s i w o b i e r a n i u krlw, bo t e

wolno j e g o u b e z p i e c z a o ,

bo t e n by c z a s wr cen ia w o l n o c i

to w s z y s t k o , co za p r z y s z y c h rzdw p r z e z p o d s t p k r l w , a
o p u s z c z e n i e s i Polakw od w o l n o c i o d p a mogo / . . / * ' / s .
Od ryzykownej t e z y ,

11/

i e l e k c j a b y a w a r t o c i wysz od be z

p i e c z e s t w a majtkw o b y w a t e l i , i w a r t a b y a s p a l e n i a k r a j u ,
a grone rzekomo z a m i e s z k i t y l k o pozorem,
wolno Polakw s i e z a s t a w i l i ,

"ktrym c i ,

co na

str a s z y ich u m y lili" / s .

12/,

d o s z e d Rzewuski dc pozytywnych w a r t o c i bezkr lew iw : wwczas

mona byo u b e z p i e c z y wolno od m o n a r c h i s t y c z n y c h naduy po
p r z e d n i e g o panowania i p o s t a w i e l e k t o w i war unk i, z a b e z p i e c z a
j c e wolno na p r z y s z o / s .

lin /.

Dodatkowym argumentem na

r z e c z u t r z y m a n i a tr o n u o b i e r a l n e g o by d l a a u t o r a wypracowany
p r z e z e spos b s p o k o j n e j e l e k c j i .

Wojewdztwa na s e j m i k a c h

w i k s z o c i 5 / gosw w y a n i a y b y kandydatw, z a na s e j m i e
ele kc yjn ym / v i r i t i m / k r l a o c i e r a n o by s p o r d tych e kandyda
tw w i k s z o c i 5 / l i c z b y wojewdztw. Kady s k a d a b y przy tym
uroczyste p r z y si g i,
elek cji /s.

dodatkowo g w a r a n t u j c e spokojny p r z e b i e g

-S/.

Drugi c i o s k i e r o w a Rzewuski p r ze c iw mniemaniu z w o l e n n i

kw t r o n u d z i e d z i c z n e g o , ja k o b y s u k c e s j a zamykaa g r a n i c e Rze
c z y p o s p o l i t e j na wpywy o bc e . Cho ta^im u s t a w ie n i e m problemu
t r o c h polemik s o b i e u a t w i /z w o l e n n ic y d z i e d z i c z n o c i podno
sili,

e e l e k c j e s t w a r z a y o k a z j e do obcych i n g e r e n c j i / , konklu

aowa s u s z n i e :

i n g e r e n c j o c i e n n u m o l i w i a a s a o o pastwa

Jako n a j b a r d z i e j d r a s t y c z n y p r z e j a w t e j

s a b o c i podnosi h et

man porwanie p r z e z Repnina t r z e c h senatorw i p o s a / s .

13/.

"Tego, e s s i e d z k i e p o t g i , k ie dy c h c , w P o l s k w k r a c z a j ,
z n i e j wojsk swoich n i e wyprowadzaj / . . . / ,

temu nie wclne o-

b i e r a n i e krlw, a l e brak p o t g i k r a j o w e j j e s t p r z y c z y n / s .

111

N a j w i c e j m i e j s c a / o k o o 25& t e k s t u / p o w i c i hetman wy
k a z a n i u , i s u k c e s j a t r o n u n i e u c h r o n n i e p ro w ad zi musi

:o 3 a -

mowadztwa monarchy. Z a c z od p r o r o c t w a o g l n e g o , i n i k t n i e
odway s i o p r z e poczynaniom t a r g a j c e g o s i na wolno d z i e
d z i c z n e g o w a d c y , wiadom, i " s y n po o j c u na t r o n w s t p u j c ,
b d z i e t r o n u , u r a z i zemsty o j c o w s k i e j d z i e d z i c e m 1' / s .
l e j n a s t p o w a y pr zewidywania b a r d z i e j k o n k r e t n e :

14/.

Da

"Nie o d z i e

m ia c z a s d z i e d z i c z n y k r l wprowadzi do P o l s k i r o z k o s z i r o z
p u s t , aby n i z a j t e umysy od s t r a y w o l n o c i t r z y m a o d e r
wane? Rozkrzewi^ m i o z b y tk u , aby s i bez a s k j e g o n i k t nie
o b s z e d ? Zepscwa o o y c z a j e , aby c n o t a s t a r o p o l s k a , a z n i ch
z a s t a w i a n i a s i za o j c z y z n , w s e r c a c h w y g a s a ? utworzy od
mienn e d u k a c y , aby m o d z i e przeciwny w o l n o c i s p o s b m y le
n i a w z i a ? Zbuntowa poddastwo, aby stanem c h o p s k im s t a n
s z l a c h e c k i pokonawszy, obydwom na k a r k i jarzmo woy? Wymu
si

p o d a t k i , aby obywatelw w y n i s z c z y ? Zwani p i e r w s z e o s o

by i m o n i e j s z e domy, aby s i m o c n i e j s i na r a t u n e k w o l n o c i
z n i e n i e m o g l i ? Zniepewni d z i e d z i c t w a i w a s n o c i s z l a c h e c
kie,

aby w s z y s t k i c h w prawo u w i k a ? Przemaga w s d a c h , aby

przeciwnych mie pod biczem? N a p e n i wojsko obcemi, aby i c h

j a k o n i c wsplnego z w o l n o c i ni e m a j c y c h , p r z e c iw w o l n o c i
mie gotowych? w p l t a nard w wojn, aby przykadem J a n a Alb r y c h t a n i e y c z l i w y c h s o b i e wygubi, a potrzebnym sta w sz y s i
wojujcym potgom, do z e z w o l e n i a i c h na r o z s z e r z e n i e swej nad
narodem wadzy swej p o c i g n ? / . . . /
r z e c z y t r a f i w s z y , ni e z d o a on

Syn j e g o na wp gotowe

ma j u o p i e r a j c y c h s i l i c z

b z n i e w o l i ? Tak, e d z i e o o b a l e n i a r z e c z y p o s p c l i t e j , za j e d
nego panowania z a c z t e , z a d r u g i e g o dokoczone z o s t a n i e ? " / s .
* d -' 0 / ,

Gdyby k t o w t p i ,

e o p i s a n e n i e b e z p i e c z e s t w a mogyby

s i p r z y t r a f i t a k e w P o l s c e / a pewne fragmenty wyranie pc-

112

brzmiewaj echem a n t y s t a n i s a w o w s k i e j p r o p a g a n d y / , a u t o r s u
y pr zyk ad em .

"A wszake i k r l o w i e p o l s c y - o s t r z e g a - n i e
*

prawem d z i e d z i c t w a j e s z c z e t r o n o s i a d a j ,

k i e d y zamachy i c h

na wolno s u b i s t y c n n a r z d z i w midzy Polakami n i e z n a l a

z y ? / . . . / odw rm y oczy od s po dl ony ch datkami J a n a K a z i m i e r z a
/.../

Polakw; wspomnijmy t y l k o , i dawno by j u byo po wol

noci p o ls k ie j / . . . / ,

gdyby n a s b y od n i e g o n i e uchowa w i e l k i

Bg ojcw n a s z y c h i w i e l k i L u b o m i r s k i " / s .

1n/.

Dodajmy, e

r o k o s z a n i n by w p r o s t e j l i n i i p r a d z i a d k i e m matki a u t o r a "0
sukcesyi tronu".
Naladowca J a n a K a z i m i e r z a moe s i j e d n a k o ka za z r c z
n i e j s z y - o s t r z e g a Rzewuski - po czym p r z e c h o d z i do w y l i c z e
n i a sposobw, j a k i c h p r z y s z y j e d y n o w a d c a R z e c z y p o s p o l i t e j
uyje.

Z a c z n i e , zdaniem hetmana, od t e g o ,

" i prawa calcowe

wolnego r z d u , k t r e w i t e i n i e t y k a n e by powinny, bd wy
j t e spod prawa l i b e r i v e t o , a bd poddane z innemi prawami
pod w i k s z o g o s w , aoy on odmiany praw t y c h , a p r z e t o od
miany r z d u ,

by panem". W tym m i e j s c u n a s t p o w a d u g i p r z y

p i s o n i e z b d n o c i u t r z y m a n i a l i b e r i v e t o d l a praw k a r d y n a l
nych o r a z d l a t y c h u s t a w , k t r e d o t y c z "formy r z d u " ; inne
g o d z i s i hetman uchwala w i k s z o c i . Obrona v e t a s z a torem
znanym z "Dowodw" i "O b r c e n ia R z e c z y p o s p o l i t e j w m o n a r c h i .
"Wikszo bowiem gosw - wywodzi Rzewuski - a l b o prawe moc
n i e j s z e g o j ed no j e s t ;

i k r l p r z e z to samo, i krlem j e s t ,

p r z e z dochody, p r z e z prer oga ty wy t r o n u , p r z e z d z i e d z i c t w o swo

je,

bdc przemagajcym w k r a j u i n a j m o c n i e j s z y m , zawsze t

w i k s z o gosw po s o b i e mie b d z i e .

Dalej t 7/iKSZoci

u s t an o w i on prawodawetwo, c z y l i sejm n i e m i e r t e l n y , aby wicej

mia

c z a s u prawodawcw zobowizywa, z n i e w a l a i na sw s t r o n

n a k a n i a / . . . / . D a l e j poz nosi or. sejmiki r e l a c y j n e , aby wolno

oyo p r z e c i w R z e c z y p o s p o l i t e j

113

s t a n o w i , gdy za przeciwne i n -

s t r u k c y i s t a n o w i e n i e odpowieaa n i e b d z i e t r z e b a .

D al e j u c z y

n i on doywotnie p i e r w s z e urzdy k rajo we d o c z e s n s m i , aby j e d V

nych doj a n i i c h u t r a t y ,

drugich n a d z ie j ich nabycia t r z y

majc z a w i e s z o n y c h , m ia i c h w s z y s t k i c h zawsze na z a w o a n iu '1

/s.

19-21/.
Czytelnik ju zorientowa s i ,

e te k r o k i ku a c s o l u t y z -

mowi, to ywcem program F a m i l i i i S t a n i s a w a A u g u s t a , r e a l i z o

wany od ko nw ok a cj i 1764 r ok u , z a h i s t o r y k k o n s t a t u j e , i pow
t a r z a y s i tu argumenty z w c z e n i e j s z y c h pism hetmana: zdecy
dowana n i e u f n o do sejmu gotowego lu b n i e u s t a j c e g o , ch s i l
nego s k r p o w a n ia posw i n s t r u k c j a m i i c i s e j
peniania,

k o n t r o l i ich wy

a p o t e o z a a o y w o t n i o c i " p i e r w s z y c h ur zd w ", wsrd

k t r y c h hetmastwo - co znamienne - nie z o s t a o j e d n a k wyr

n i o n e . Rwnie znajomym echem brzmi tu wywody o n a s t p n y c h k ro
kach p o t e n c j a l n e g o p o l s k i e g o d e s p o t y :

" D a l e j sp ro w ad zi on do

s t o l i c y w s z y s t k i e na jw y sz e m a g i s t r a t u r y , aby / . . . /
uciegay s i .
takie,

Dalej

do n ie g o

s k a r b i wojsko j aw n ie w swe r c e , a l b o w

k t rem i on atwo wada moe, u m i e c i ; aoy nard z spo

sobu o r o n i e n i a swej w o l n o c i wyzu s i .

Dalej da on wojsku / . . . /

moc p r z e s t r z e g a n i a b e z o i e c z e s t w a obywatelw, aby tym samym

*

mia s p o s b m i e s z a n i a go. Dal ej pomnoy on w o j s k o , aby pod po

zorem p o t g i narodowej z w i k s z y on i s t o t n i e
%

Dalej z n i e s i e on, z w t i i , a l b o / . . . /

sw oj p o t g / . . . / .

c i e n i do p o s e s j o n a t w

t y l k o prawo te neminem c a p t i v a c i m u s n i s i i u r e victum / . . . / . D a

l e j da on s o o i e i u s a g r a t i a n d i / . . . / ,

aby mg r z e c , z a b i j mi

t ego obroc w o l n o c i , a j a c i yciem d a r u j ; c z y l i ,

jest,
Dalej

aby t y l e byo zab jc w, i l e

co jedno

b d z ie obrocw w o l n o c i / . . . / .

da on s o b i e moc z a w i e r a n i a t r a k t a t w , aby mg zaw ier a

Z e p r z e c iw swojemu narodowi.

Tak zawar Jan A l b r y c h t , potajem-

n i e i bezprawnie / . . /

celem pomagania s o b i e wzajemnie p r z e c iw

buntownikom, to j e s t obrocom w o l n o c i , albowiem u uz ur pa to r w

te dwa sowa jedno z n a c z .

D a l e j , pod pozorem m i s z a n i a p u b l i

cznej s p o k o j n o c i , z a b r o n i on wojewdzkich k o n f e d e r a c y i , aby

s i s z l a c h t a na obron w o l n o c i a n i z n i e , a n i s k u p i n i e mo
g a / . . / . D a l e j r o z c i g n i e on dc sw crimen l a e s a e m a i e s t a tis,

k t r e j e s t w P o l s z c z co do uczynku t y l k o , aby u s t a w n i e

t r z y m a j c miecz w y n ie sio n y c a y nard pod nim z a n i e m i a / . . . / ,

Tak i d c s t o p n i a m i / . . . / ,

zawsze w s p ar ty w i k s z o c i g o s w ,

zawsze k r z c z c nazwiskiem n i e r z d u i fanatyzmu cokolwiek z

swobd narodowych o b a l i / . . . / ,

a o p a c z n i e nazwiskiem powabnym

porz dk u, cokolwiek wadz j e g o r o z s z e r z y moe, p o p r s e c i g a

on powoli w s z y s t k i e wadze R z e c z y p o s p o l i t e j do rk swoich i
niewol t a c dowcipnie i t a k n i e z n a c z n i e wprowadzi, i s z l a c h
c i c a o p i e r o w te nc z as odmian r z d u i swego s t a n u s p o s t r z e e ,
gay wasny poddany j e g o do sdu c i g n go z e c h c e " / s .

21-24/

J a k k o l w i e k znaczna c z t yc h zarzutw / n i e u f n o do i n
s t y t u c ji centralnych,

sprawa i u s a g r a t i a n d i ,

strasze n ie szlach

ty v , ; l n o c i a m i d l a chopw/ n a l e a a od r o k u 17a do s t a e g o
a r s e n a u propagandy konserwatywnej

, zor ientowany c z y t e l n i k

mg s i w tych wywodach d o p a t r z y a l u z j i do Rady N i e u s t a j c e j

lub dc w c z e n i e j p o w s t a y c h k o m i s j i wojskowej i s k a r b o w e j , do
p o s i a d a n i a p r z e z S t a n i s a w a P o n i a t o w s k ie g o p o d s k a r b s t w a l i t e w
s k i e g o i do zwizkw z krlem p o d s k a r b i c h Koss ows kieg o i D z i e
woskiego, dc planw p o w i e r z e n i a komendy d y w i z j i k s i c i u J z e g
fowi Poniatowskiemu , do u d z i a u Departamentu Wojskowego Rady
N i e u s t a j c e j w a f e r z e S o t y k a i do sejmowego w y s t p i e n i a Rze
wuskiego w roicu 1776, za k t r e hetmanowi groono procesem o
obraz m a j e s t a t u . Ka s z c z e g l n e p o d k r e l e n i e z a s u g u j e / w y s t
p u j c e t a k e w znar . -h nam w c z e n i e j s z y c h r k o p i s a c h hetmana/

z a l i c z e n i e do d e s p o t y c z n y c h poczyna k r i a a u k c j i w o j s k a , ob
rona dawnych porzdkw p r z e d z n i e s a w i a j c y m i e t y k i e t a m i " n i e
r z d u i f a n a t y z m u " , pozytywna ocena k o n f e d e r a c j i wojewdzkich,
t a k p r z e z o p o z y c j magnack po danych.
Na o p i s a n y c h wyej Krokach k r l a Rzewuski swych proroctw
n ie k o c z y , p o s u n i c i a t e bowiem s t a n o w i y - j e g o zdaniem wstp do z a s a d n i c z e g o p r z e w r o t u .

"A gdy s i j u k r l t a k moc

nym u j r z y - kontynuowa hetman - i mu s i n i c o p r z e n ie zdo

a , w t e n c z a s on i t e n i e m i e r t e l n e prawodactwo, i t w i k s z o
gosw, i wszystk:

to,

c ok olwi ek p o z r wolnego r z d u n o s i mo

e , poamie i p o z n o s i ,

i jednowadztwo d l a 3 i e b i e ,

d l a narodu j a k z e c h c e , p o s t a n o w i " / s .
j e s t po nie k d n a t u r a l n y ,

24/.

a ni e w o l

Te:* tok wydarze

bo n a t u r a l n e j e s t d e n i e Kadego

wadcy do r o z s z e r z e n i a swych p r e r o g a t y w . "Kady r z d c a sz uk a

s z e r o k i e j w ad zy , kady k r l szuka j e j n i e o g r a n i c z o n e j . Rzecz
t a j e s t t a k cz ow iek ow i p r z y r o d z o n a , t a k nieprzerwanym d o
wiadczeniem od wiekw p o t w i e r d z o n a , i 3 i o n i e j i w t p i nie
godzi" / s .

26/.

Zawsze przy tym p o s t p u j monarchowie s t o p n i a

mi, t a k na w s c h o d z i e , j a k na z a c h o d z i e .

"Gow narodu t y l k o by

l i d e s p o t o w ie w s c h o d n i / za czasw p i e r w i a s t k o w y c h , a r z d i
u d z i e l n o przy n a r o d z i e z o s t a w a a . D a l e j d o s t o j e s t w o to d z i e
dzictwem i c h s t a o s i ,

a nard j e s z c z e rz d y i u d z i e l n o

przy s o b i e z a t r z y m a . Na k on ie c pod kadym n a s t p c t r a c c zaw%

3ze

z udzielnoci

sw o jej

du do despotw / . . . / .

na r d , p r z e s z a ona z u p e n i e od n a r o

I d z i e za tym, i i wadza krlw r o s a

po w o li , a d z i e d z i c t w o tro nu n a j s k u t e c z n i e j do teg o p r o w a d z i o "

/s.

2bn

Przykadem s d z i e j e ab solutyzmu we F r a n c j i , odkd

k r lo w ie s t a l i s i tam d z i e d z i c z n i .
p r z y w a s z c z a wadz / . . . / ,
/.../

Za K a r o l a d z i e w i t e g o ,

"Ludwik j e a y n a s t y z a c z

F r a n c i s z e k pierwszy p o w i k s z y j .
za Henryka t r z e c i e g o j u wszystko

buntem zwano, c o k o l w i e k ni e s z o za lepym d l a dworu p o s u

szestwem, Ludwik t r z y n a s c y w y n i s sw wol nad prawo / . . . / .
Z o s t a o s i s z c z e g l n i e przy n a r o d z i e prawo po da t k o w a n i a . Lud
wik c z t e r n a s t y , k r l z wadz bez g r a n i c , wyzna j e d n a k , i
ni e mi a mocy s t a n o w i e n i a podatkw bez n a ro d u . P y t a e s i
narodu Ludwik p i t n a s t y , gay go n i e z m i e r n i e w i e l k i e m i u c i s n ?
Tene Ludwik p i t n a s t y ,

by e by on t a k at wo m i a c z y n i wbrew

prawom, gdyby by n i e by tro nu d z i e d z i c e m ? " / s .

2 7 n / . Podobnego

b e z p ra w ia n a l e y oczekiwa ze str on y krlw p o l s k i c h , c i l e

p r z y z w o l i im s i na t r o n d z i e d z i c z n y . Na n i c s i wtedy nie zda
upominanie wa dcy , e p r z e k r o c z y prawo, bo d z i e d z i c o w i korony
nie mona g r o z i j e j

odjciem" / s .

2 9 / . H i s t o r i a u c z y , e n i g

d z i e nie u da o s i narodowi o b a l i r a z wprowadzonej n i e w o l i bez

n a j w i k s z e g o z a m i e s z a n i a wewntrznego, w porwnaniu z ktrym
zamt b e z k r l e w i a j e s t niczym" / s .

29n/.

T w i e r d z e n i e , i s u k c e s j a t r o n u zawsze prowadzi musi do

ab so lu ty zm u, wymagao j e s z c z e r o z p r a w i e n i a s i z przykadem
A n g l i i , uwaanej p r z e z w i e l u za k r a j wolny mimo d z i e d z i c z n e j
wadzy krlw. Na b i t y c h c z t e r e c h s t r o n a c h / 3 ! - 3 4 / Rzewuski
przekonywa w ic,

i p n w
. t a k ogromnych p r e r o g a t y w a c h , j a k i e

byy ud z ia e m wadcy a n g i e l s k i e g o , o w o l n o c i na wyspie by

mowy n i e mogo. W y l i c z a j c s k r u p u l a t n i e u p r a w n i e n i a k r l a an
g i e l s k i e g o hetman l e k c e w a y lu b p o m i j a po zorno c z c i z
n i c h , n a t o m i a s t inne rozayma do rozmiarw o d p o w ia d a j c y c h j e
go wyobrani czy potrzebom propagandy. Przykadem mogo by
prawo s t a n o w i e n i a podatkw. Par. na Podhorcach p r z y z n a w a , i
prawo to p r z y s u g i w a o w y cz ni e narodowi, a l e zd anie narodu w mniemaniu hetmana - " k r l p r z e z w i k s z o g os w, za t a k
w i e l k tronu wadz nieo myl nie i d c y c h , ma s o b i e zawsze ubez
p i e c z o n e " . A nawet gdyby Anglicy odmwili swemu monarsze p o d a t

kw, to

"n ie

dostaieby

k r l

p o sik w

Nie m i a e b y zatym w o j s k a p a t n e g o ?

p i e n i n y c h za

N ie

g ra n ic ?

t o c z y e b y wojny

u o

o n e j ? Wszak i S t u a r t o w i e n i e za a n g i e l s k i pobr wojn p r z e

ciw Anglikom p r o w a d z i l i ;
n i n e za g r a n i c ,

z n a la z y s i d la nich p o s i k i p ie

za ni^mi ?/ojsko i w o j n a / s .

34n/ .

Znamien

ne, i r o z s t r z y g a j c y p r z y k a d c z e r p a Rzewuski z czasw S t u

a rt w , a wic s p r z e d o k r e s u m o n a r c h i i p a r l a m e n t a r n e j .
Przeciw p r o j e k t o m tro nu d z i e d z i c z n e g o przemawia t e zdaniem Rzewuskiego - brak odpowiednich do t a k i e g o t r o n u kan
dydatw. S t a n i s a w o w i Augustowi przy po mni a hetman p r z y s i g
na P a c t a Conventa, innych rodakw w y k l u c z a z powoaniem na
a u t o r y t e t J a n a Zamoyskiego, o s o b E l e k t o r a S a s k i e g o , o ktrym
w iedzia,

e by kandydatem n a j p o w a n i e j s z y m , niby chwalc za

o s o b i s t e p r z y m i o t y , d y s k r e d y t o w a z powodu braku mskiego po

tomka / s .

36-39/.

P rzeciw s u k c e s j i p o d n o s i nadto hetman k o n i e c z n o l i c z e

n i a s i ze s t a n o w i s k i e m mocarstw o c i e n n y c h . S u k c e s y j n a P o l 3 k a ,
p r z e k s z t a c o n a n i e c h y b n i e w pastwo a b s o l u t n e ,

staaby si -

j a k k a da m on a rc h ia " - k ra je m ekspansywnym. To j e s t r z e c z d l a
ssiadw n ie o b o j tn a ;

" n i e w i e d z l i o n i tak dobrze j a k i my

- p y t a r e t o r y c z n i e Rzewuski - e d z i e d z i c t w o tro nu j e d n c w a d z two c i g n i e za s o b ; / . . . / a z a to im t a j n e by moe, e c e l

r z e c z p o s p o l i t y c h bdc sp ok oj ne t e g o , co p o s i a d a j , d z i e r e %

n i e , a m on a rc h ii nowych pastw zdobywanie, a monarcha nowy o

r o z p o s t r z e n i u g r a n i c pomyle moe?" Aby wic zawczasu zapo
b i e c z doo yw cz oc i p r z y s z e g o d z i e d z i c z n e g o k r l a P o l s k i , s s i e d z i w o g l e do s u k c e s j i n i e d o p u s z c z , tym b a r d z i e j , e ewentuainy b l i s z y zwizek z jednym z n i c h " z n i s z c z y t wag,
k t r a s s i a d w n a s zy c h na j e d n e j s z a l i rwnych dotd t r z y m a a "
Trzeba wic s o b i e wyranie p o w i e d z i e ,

< 'i " c a a u r o p a krwi

pierw ej zbroczona z o s t a n i e , niby s s i e d z k i e p o t g i na d z i e

dzictwo tronu w P o lsz c z dobrowolnie pozwoli m ia y / s . 3 9 - 4 1 / .
Zauwamy, e t a k o n k lu z ja p ro w a d z ia w p rak ty ce do w sk rz e sz a
n i a s t a r e g o h a s a o trw aniu P o l s k i d z i k i n ie r z d o w i. A j e d
n o c ze n ie przypomnijmy, ze "Obrcenie R z e c z y p o s p o l i t e j w mo
n a r c h i i jedno z pism skierowanych do k r l a p r u s k ie g o ko
c zy o s i odradzaniem B erlin ow i t o l e r a n c j i d l a P o l s k i , p r z e k s z
t a c a j c e j s i w "m onarchi" i o str z e e n ie m przed sojuszem z n i
ze wzgldu na moliw wiaroomno j e j wadcy*
*

Kie koczc na tych p o str a c h a c h hetman o s t r z e g a j e s z c z e ,

i prba wprowadzenia s u k c e s j i napotkaaby opr w samej Rzeczy
p o s p o l i t e j . Wszak zdrowa c z narodu, s u s z n i e u p a t r u j c w el e k c j i " c a l e c i opok, na k t r e j s i w s p i e r a j w s z y s t k ie wol
n o c i narodowe", nie odda s i dobrowolnie w n iew o l; k r a j s t a
n ie w o b l i c z u wojny domowej / s . 4 2 n /. Ta p r z e r a a j c a perspektywa n ie b y a j e d n a k - zdaniem Rzewuskiego - nieuchronna, i a s t
aplikowa ryzykown r e c e p t d z ie d z ic tw a tro n u , m ia st s t a l e
t r o s z c z y s i o zagroon p rzez wadcw wolno - a dogmat o

naturalnym deniu krlw do jedynowadztwa p r z e w i j a s i przez

c a bro szu r - l e p i e j "r z d na potym bez k r l a u sta n o w i .

Umknie s i z a ra z t r o s k a t r u d n o c i wyboru i o b r a n ia k r l a , / . . /
u s t a n i e wzajemna walka w oln oci z tronem, k t r a r o d z i a s a
bo Polakw" / s . 4 6 / . Takie ro zw izan ie p r z y n i e s i e take ko
r z y c i fin an sow e, bo odpadnie k o sz t utrzym ania monarchy, po
prawi s i w resz c ie p o o e n ie midzynarodowe P o l s k i , gdy s s i e d z i p r z e s t a n s i l k a o t o , e u g r a n ic z r o d z i im s i no
wa d y n a s t ia o ekspansywnych am bicjach , a wic nowa "monarchia"
/ s . 45/- Likwidujc i n s t y t u c j krlew sk P o la c y , podobnie j a k
u c z y n i l i to ju Amerykanie, dowiod w ia tu , "e w rz e c z a c h po
s p o l i t y c h nard wolny, z e j lub dobrej swej d o l i sam bdc

119

tw rc, n ie k o n ie c z n ie p o t r z e b u je krlw, aby by szczliw ym "

/ s . 46 / .
Ka samym po cztk u "0 s u k c e s y i tronu w P o l s z c z " z n a jd u je
s i fra g m e n t, k t ry moe by mylcy. Potpiwszy w stpnie po
mysy s u k c e s y j n e , hetman wykrzykiwa: "Prze Bg! J a k i duch
p o s i a d a umysy Polakw! Co za moc sp r a w ia ic h czyny!
W tym mot?
mencie, kiedy sejm o s t a t n i c h s i dobywa na t o , aby nard by
wolnym, by n ie p o d le g y m , kiedy w ity z a p a m i o c i swobd
narodowych, r z a d k i e j i ledwie kiedy sy c h a n e j ze w sz y stk ic h
majtkw o f i a r y , p r z y k a d d a j e ; w tym momencie, mwi, z n a j
d u j s i po wojewdztwach t a c y , k t rz y oezimiennemi pismami
do d z ie d z ic t w a tro n u , a z nim do o b a l e n i a tyche samych swo
bd, Polakw z a c h c a j " / s . 4 n /.

C zyteln ikow i powyszego fragmentu mogoby s i wydawa,

e a u t o r by e n t u z j a s t w alczcego o w olno, n i e p o d l e g o
i swobody narodowe Sejmu W ielkiego, e pochwala o f i a r n o
*

podatkow o b y w a te li. Taka k o n k lu z ja s t a a b y wszake w wyra

nej s p r z e c z n o c i zarwno z tym wszystkim , co o stosunku Rze
wuskiego do Sejmu C z t e r o l e t n i e g o wiemy z analizowanych poprze
dnio hetmaskich rk o p is w , j a k i z faktem , e w t r a k c i e "0
s u k c e s y i tr o n u " brak byo jednego choby sowa uznania d la
konkretnych poczyna sejmu, wystpowao n a to m iast p o t p ie n ie
z ja w i s k , k t re z tym zgromadzeniem musiay by zwizane / m .in .
*

podejmowanie uchwa w i k s z o c i gosw , przekonanie o niew t

p liw ej przewadze k r l a w kadym p a rla m e n c ie , podejmujcym de
c y z je w i k s z o c i , p r o j e k t y r n ic prawnych midzy p o s e s jo n a tami i g o o t / . Podobnie sp rz e c z n wymow m ia a pochwaa o f i a
ry z o b y w a te lsk ic h majtkw i negowanie sensu t e j o f i a r n o c i
w "Dowodach". Wyjanienie tych s p r z e c z n o c i moe by ty lk o
je d n o : oglnikowa pochwaa sejmu na pocztku t r a k t a t u bya

i 2C

chwytem t ak t yc z ny m wyn ika jcym z duego a u t o r y t e t u

u od bi or c w p i s m a .

sejm u

Chwyt t e n z m i e r z a n a d t o do p r z e c i w

s t a w i e n i a zbawiennych rzekomo po cz y na sejmu zgubnym p r o j e k *

tom t r o n u d z i e d z i c z n e g o ,
W t r a k t a c i e Rze wus ki ego byy t w i e r d z e n i a , pod k t r y m i
p o d p i s a o b y s i w i e l u w s p c z e s n y c h hetmana. Owe l o c i commu
nes to p rzek o n an ie,
sta e dla n iej

e w o l n o j e s t w a r t o c i n a j w y s z , a

z a g r o e n i e s t a n o w i y a b s o l u t y s t y c z n e zamy sy

k r l w ; e zamysy t a k i e cecho wa y w s z y s t k i c h wadcw, byy

d l a n i c h wrcz n a t u r a l n e .

D z i e j e mona z t e g o punktu w i d z -

n i a r o z p a t r y w a j a k o h i s t o r i zmaga w o l n o c i z d e n i a m i mo
narchw do wadzy n i e o g r a n i c z o n e j .
b y a wolna e l e k c j a .

Jednym z f i l a r w w o l n o c i

Zwizane z n i c i l e

b e z k r l e w i e dawao

s z a n s u s u n i c i a m o n a r c h i s t y c z n y c h naduy m in io n ego panowa

nia,

s t a n o w i o wic n a d e r wany d l a u s t r o j u w o l n o c io w e g o mo

ment. Do k a t a l o g u ,s t a r o p o l s k i c h " prawe p o l i t y c z n e j w ia ry

mona t e z a l i c z y k s e n o f o b i , w i c s i z p r z e k o n a n ie m o
z a r a a n i u ducha w o l n o c i p r z e z wpywy c u d z o z i e m s k i e o r a z o b a
wy p r z e d gronymi d l a w o l n o c i po ro z u m ie n i a m i wadcy z dwora
mi z a g r a n i c z n y m i .

K i e k t r e r e p u b l i k a s k i e l o c i communes, s p o t y k a n e u Rze
wuskiego,

byy j u j e d n a k w c h w i l i p i s a n i a t r a k t a t u "0 s u k c e

sy i t r o n u " mocno z d e z a k t u a l i z o w a n e .

T o t e podtrzymywanie i c h

p r z e z hetmana t r a k t u j e m y j a k o s p e c y f i k j e g o pogldow - s z c z e *

g o l n i e konserwatywnych, mylimy t u o a p o t e o z i e u s t r o j u s p r z e d
reku 1764 /"dawny r z d " / , o o t w a r t e j o b r o n i e l i b e r i v e t o , o
s t a w i a n i u bezwzgldnego i u n c t i m midzy tronem d z i e d z i c z n y m i
upadkiem w o l n o c i , w r e s z c i e o p r z e k o n a n i u

e bez z a s a d n i c z y c h

r e f o r m u s t r o j o w y c h P o l s k a ma w i k s z s z a n s p r z e t r w a n i a / P o l s k *
nierzdem s t o i / .

Hetman w y r a a pr zy tym d e z a p r o b a t d l a c a -

121

e g o sejmowego k lim a t u , nie z n a jd u j c d l a warszawskiego z g ro

madzenia a n i scwa u z n a n ia , wypowiada s i przeciw pomysowi
sejmu gotowego, przeciwny by p r z e k s z t a c a n i u u s t r o j u p o l s k i e
go na wzr a n g i e l s k i , w yraa p rz e k o n an ie , e k r l zawsze dy
sponuje sejmow w i k s z o c i / p r z e m i l c z a jed n ak o d n i e s i e n i e
t e j k o n k l u z j i do Sejmu W ie lk ie g o /, woln e l e k c j w i d z i a w
xpa*iswa<Ji

P o lsce od ponad t y s i c a l a t , a w innycnymonarchi d z i e d z i c z n

uwaa za narzucon w t r n ie , po p ierw o tn ej w o ln o c i. Czarnymi
c h ara k teram i b y l i d l a Rzewuskiego Ja n K azim ierz i Ja n O lb ra c h t,
id e a a m i - r o k o sz a n in J e r z y Lubom irski i twrca pomysu e l e
k c j i v i r i t i m , Ja n Zamoyski. W k o n t e k c ie apologetycznym w ystpowali t e zawsze "p rz o d k o w ie", "twrcy praw dawnych" i daw
nej w o ln o c i.
%*

Wyrane byy w hetmaskim pim ie motywy o s o b i s t e ; n a l e a

a do tego nurtu kry ty k a w s z y s tk ic h , poczwszy od roku 1764,
poczyna F a m i l i i i S t a n i s a w a A ugusta, przypomnienie porwania
i

przez Repnina senatorw i p o s a , negatywna ocena zamysu z n ie

s i e n i a doyw o tn io ci m in is t e r i w , p r e t e n s j e o n i e l e g a l n i n t e r
p r e t a c j prawa o zbrodni obrazy m a j e s t a t u . Zwraca uwag kon
sekwentne m ilc z e n ie o u r z d z ie hetmaskim, k t ry ta k w iele m i e j s
ca zajmowa w znanych nam r k o p is a c h Rzewuskiego. Na osobne pod
k r e l e n i e z a s u g u j e w r e sz c ie p r o p o z y c ja z n i e s i e n i a urzdu kr%

le w s k ie g o .
J e l i i d z i e o sposb a r g u m e n t a c ji, t r a k t a t "0 s u k c e s y i t r o
nu", podobnie j a k poprzednie pism a, operowa przede wszystkim
demagogi, n a to m ia st i n a c z e j n i znane nam dotd r k o p isy h e t
mana sto so w a szeroko i w sposb wiadczcy o sporym o cz y ta n iu
przykady h i s t o r y c z n e .
J e l i i d z i e o znamiona s t y l u hetmana, zwraca uwag tworze
nie zda p y t a j c y c h , zw a szc z a warunkowych, za pomoc party ku y

" - e " lu b " - " / " b y e b y " , " u m ia e b y " , " w t r c i e b y " , " d o s t a e b y " , "n ie m o n a li" , "n ie t o c z y e b y " / , sto so w an ie c z a su
z a p r z e s z e g o , a przede wszystkim skomplikowana k o n s t r u k c ja a l
ternatywy w y k l u c z a j c e j . M iast t w i e r d z e n i a : "Skoro k r l j e s t
dziedzicem tro n u , to n ie ma m oliw oci pozbaw ienia go ko ro n y ",
Rzewuski p y t a :

"Ale j a k e mu g r o z i o d jciem tr o n u , kiedy on na

nim s i e d z i prawem d z ie d z ic t w a ? Albowiem albo on d zied zicem t r o

nu j e s t , a lb o n ie j e s t . J e l i nim n ie J e s t ? tedy e le k c y a krlw
ma m i e j s c e , a w tenczas i mwi n ie masz o czym. J e e l i z a nim
j e s t ? tedy zapewne tronu o d j mu n ie mona" / s . 2 9 / . R e to ry c z t

ne p y ta n ie z o s t a o postawione w fo rm ie t w ie r d z c e j i z a p r z e c z o
n e j , odpowied na t o s t a t n i sprowadzono do a b su rd u , o s i g a j c
d z i k i temu wzmocnienie wymowy te z y g w n ej. Warto w r e sz c ie
zwrci uwag na n i e k t r e u lu b ion e i c h a r a k te r y s ty c z n e d l a h e t
mana sowa i zwroty, do j a k i c h n a l e a y m .in . " u c i s n " /w ol
n o , n a r d / , " t r a f i a s i " ,

"zam ieszk i", "ro z p o strz y ", " s t r -

c z y " , /d z ie d z ic t w o t r o n u / , " w a s z c z y z n a " , " t w ie r d z a w o l n o c i " ,

" d z i e j e i praw a", " i d z i e za tym , "okupowanie" w o ln o ci " k r w i " ,
"way nad y c i e " /w o ln o / , " p o t g a krajow a" /w zn acz en iu : du
a a r m i a / , " c z y l i , co jedno j e s t " ,

"co j e l i ta k j e s t , j a k za

pewne j e s t " , a przykady t a k i e mona mnoy.

Midzy znanymi nam rk o p isam i hetmana z l a t 1764-1789 a

tra k ta te m "0 s u k c e s y i tronu w P o l s z c z " z ac h o d z iy w i e lo r a k i e
podobiestw a, a l e mona t e zauway znaczce r n i c e . P o le ga
j one na odmiennym n i we w c z e n ie js z y c h pismach r o z o e n iu
akcentw. Gdy tam atakom na znienawidzonego k r l a to w a rz y sz y a
apo teo za urzdu hetm askiego, tu - obok p o t p ie n ia w s z y s t k ie g o ,
co mogo by uwaane za dorobek P o l s k i czasw sta n isa w o w sk ic h
i wobec, cc w i c e j , k o n k l u z ji o z n i e s i e n i u urzdu k rlew sk iego
-

buawie nie powiedziano e x p l i c i t e an i sowa. Gdy w r k o p i -

123

sach w c z e n ie js z y c h na s z a l a c h wagi utrzymywa s i z j e d n e j

strony k r l , u o s a b i a j c y den ie do z n ie w o le n ia s p o e c z e stw a ,
z d r u g i e j hetman, sy m b o liz u j c y R z e c z p o s p o l i t woln, tu m i e j
sce hetmana z a s t p i a s u k c e s j a tr o n u . To ona z a s o n i m ia a
. przed oczyma czy teln ik w hetmaskie marzenia o przywrceniu po
t g i buawy, ona c h ro n i m ia a Rzewuskiego przed p o d e jrz e n ia m i
i do p i s a n i a s k a n i a go i n t e r e s o s o b i s t y .
P o s t u l a t przyw rcenia wadzy h etm a sk iej wystpowa w
" P r o j e k c i e Darowskiego" z wiosny 1788, w l i c i e do c e s a r z a
J z e f a I I z 1 V I I I 1788 o ra z w "Obrceniu R z e c z y p o s p o l i t e j
.

w monarchi" i memoriaach d l a Fryderyka Wilhelma I I z j e s i e ni-zimy 1 7 8 8 /8 9 . aden z tych tekstw n ie by drukowany. Na

to m ia s t w opublikowanym, cho anonimowym, t r a k t a c i e "0 p o le p
sz e n iu ^ lJek c i/6 p o so 5 l, z wiosny 1788, w "Dowodach" i "Woj
n ie t e r a n i e j s z e j " z l a t a - j e s i e n i 1788 nie byo a n i apoteozy
wadzy h e tm a s k ie j, a n i s u g e s t i i j e j przy w rcen ia. W t r z e c h
o s t a t n i c h pismach Rzewuski l i c z y s i wida z antyhetmaskimi
resentymentami odbiorcw. To s k a n i a n as do p r z y p u s z c z e n ia ,
e zarwno "Dowody", j a k "Wojna t e r a n i e j s z a " byy p rzezn aczo
ne do druku, a k t r y z ty c h elab o rat w mg kry n i e z i d e n t y
fikowan "Apostrophe a l a n a t i o n " , o k t r e j wydaniu hetman
wspomina w a u t o b i o g r a f i i .
Znamienne, e w jedynym p i m ie , k t re z o s t a o wydane
drukiem /"O p o l e p s z e n i u " / na c z o o z o s t a a w ysun ita p o p u la r
na wrd r e p u b lik a s k ic h konserwatystw problematyka wolnej
e l e k c j i . S s i a d u j c a z n i pochwaa S t a n is a w a Augusta, n i e
w tp liw ie n i e s z c z e r a , wskazywaa na t r o s k o l i c z e n i e s i z
sympatiami c zy teln ik w . W t r a k t a c i e "0 s u k c e s y i tro n u " podob
n r o l g r a y oglnikowe pochway d l a Sejmu Wielkiego oraz
w yczenie z grona pomawianych o zdrone s k o n n o c i su k cesy jn e

124

magnatw b o y s z c z a konserwatywnych r z e s z - K a r o l a S t a n i s a w a
R a d z i w i a " P a n ie Kochanku".
Kie u l e g a k w e s t i i , i Rzewuski by zdecydowanym p r z e c i w
nikiem t r o n u s u k c e s y j n e g o . Wydaje s i j e d n a k , i n i e c h t a
b y a u n i e g o n i e t y l e samoistnym a rt y k u e m r e p u b l i k a s k i e j wia
r y , i l e skutkiem u k o c h a n i a i d e i hetmastwa i zdecydowanej wro
g o c i wobec k o n k u r e n c y j n e j d l a buawy wadzy k r l e w s k i e j .

"I-

d z i e za tym, i wad za krlw r o s a p o w o l i , a d z i e d z i c t w o t r o

nu n a j s k u t e c z n i e j do t e g o p r o w a d z i o " /"O s u k c e s y i t r o n u w P o l
szcz",

s. 27/.

"Suwerenna buawa i t r o n d z i e d z i c z n y to byy

r z e c z y n i e do p o g o d z e n i a , wic 1 g r u d n i a 1789 pan Seweryn wyq

goto wa g o r c e pismo <0 s u k c e s y i t r o n u w P o l s z c z * " ' . Te sowa
Wadysawa Konopczyskiego s t a n o w i n a j l e p s z y komentarz do r z e
c z y w is t y c h pobudek ideowy on, k t r e Rzewuskiego s k o n i y do wy
dania t r a k t a t u "0 su k c e sy i tro n u ".
Przypuszczamy, e wyrana n i e c h s e j m u j c y c h do hetma
stwa i widoczny od wiosny 1789 roku ro z z ie w midzy " p a t r i o t a m i "
spod znaku Ig n a c e g o P o t o c k i e g o a " k l i k " B r a n i c k i e g o dodatkowo
uwiadomiy Rzewuskiemu f a k t ,

e walka wprost o prerogatywy

buawy ni e m i a a s z a n s powodzenia. D la t ego pan na Podhorcacn

wybra temat s u k c e s j i i e l e k c j i ,

problem z a s a d n i c z y d l a w s z y s t

k i c h , bdcy jednym z dwu podstawowych /obok v e t a / art yku w

wiary r e p u b l i k a s k i c h k o n s e rw a ty s t w . Hetman, j a k p r z y p u s z c z a
my, l i c z y ,

e obrona wolnej e l e k c j i p r z y s p o r z y mu p o p u l a r n o

c i i pozwoli na o d e g r a n i e r o l i c ho r ego s t a r o p o l s k i e j woln o

c i . T d ro g mia p r z e j " r z d d u s z " .
Na t a k i e rachuby wskazywayby t e k r o k i hetmana b e z p o r e d %

nio po u k a z a n iu s i t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " . Pod d a t 2 I

1790 l e g a j a p o l s k a w S a k s o n i i d o n o s i a ,

ze n a s t p i "wyjazd

z Drezna J.W. Rzewuskiego hetmana do Lwowa"

10

. P i s z c do hetma-

na B r a n i c k i e g o z Oomuca, g d z i e po drodze m u s i a s i z a t r z y
ma, Rzewuski anonsowa s t a r s z e m u r a n g k o l e d z e swj t r a k t a t
i p r z e k a z y w a mu w p r e z e n c i e j e g o e g z e m p l a r z . Hetman s p o d z i e
wa 3 i ,

e j e g o b r o s z u r a , wprost pr ze c iw n a celom stronnikw

p r u s k i c h / t o by argument o b l i c z o n y na a d r e s a t a - r u s o f i l a / wy
woa i c h n i e z a d o w o l e n i e ,

bo s t o i w s p r z e c z n o c i z i c h zamysami

wprowadzenia tro nu d z i e d z i c z n e g o . Ale " l e g r o s de l a n a t i o n s e

r a pour e l l e " - z a p e w n i a Rzewuski. Druga c z l i s t u do B r a n i
ckiego z a w ie r a a p o t p ie n ie te g o ,

"co z r c o i o n o na s e j m i e z na

s z wadz he tmask. Na honor, panowie - p r o w a d z i Rzewuski

wyimaginowany d i a l o g z przywdcami z gr om ad z en ia - a d n i e c i e
nas u r z d z i l i .

P o w i c i l i c i e na s r l o w i p o l s k i e m u . Mwi 3 i

nawet, e po t o ,

by go dobrze u s p o s o b i d l a s i e b i e ,

zgadzacie

s i nawet na po zb a w ie ni e nas miana chetmanw: i z a s t p i e n i a go

p r z e z f e l d m a r s z a k w , po t o ,

by nazwa wadzy p o r e d n i c z c e j

ni e moga pewnego d n i a przypomnie Polakom i c h s y t u a c j i .

H is

t o c i e - ko c z y i r o n i c z n i e hetman - powinnimy by wam bardzo

w d z i c z n i " ' 1.
P rz y to c z o n e tu fra gm e nt y z l i s t u Rzewuskiego do B r a n i c k i e
go z d a j s i p o t w i e r d z a s u s z n o na sz y c h s u p o z y c j i co do jaw
nych i ukrywanych i n t e n c j i hetmana p o l n e g o . Na zewntrz pan na
Podhorcach wystpowa j a k o obro ca wolnej e l e k c j i ,

to znaczy

w o l n o c i . Naprawd j e d n a k spraw, k t r a mu l e a a na 3 e r c u ,
a Ktr tak sta r a n n ie w 0 su k cesy i tronu" o m i j a ,

byy l o s y

buawy. To one, j a k przy pus zcz am y, w pierwszym r z d z i e

kaza

y mu s p i e s z y do Lwowa przed zakoczeniem przerwy w sejmowych

o b r a d a c h , to one s k o n i y go do p o r z u c e n i a Drezna i s z u k a n i a
nowych ferm d z i a a n i a w c i s y m zwizku z dalszym b ie gi em warszawskich s e s j i .

B r o s z u r a "0 s u k c e s y i tr<~. u" m i a a zwrci u-

wag narodu na hetmana i u c z y n i z n i e * .

Drodek antysejmowych

poczyna.
r i s z c ao B r a n i c k i e g o o p o p i e c h u , wynikajcym z r y c h e g o

terminu w szczcia obrad sejmu, Rzewuski n adm ien ia', i z powodu

tego popiechu nie zdecydowa s i wpa do Wiednia, cho byo
niedaleko

12

. Wzmianka o Wiedniu j e s t z a s t a n a w ia j c a , bowiem

w anie w tym m iecie od grudn ia 1789 roku o s i a d Szczsny Po

t o c k i 1^. Mona podejrzewa, i jednym z motyww s k a n ia j c y c h
Rzewuskiego do wizyty w h a b sb u rsk ie j s t o l i c y bya ch ponowne
go z a c i e n i e n i a rozlunionych od j e s i e n i roku 1786 kontaktw
zt

Szczsnym, ktremu hetman p o s a egzemplarz "0 su k c esy i t r o

n u " ^ Czy zatem nie na' p r z y c i g n i c i e tu lc z y sk ie g o d z i e d z i

ca do antysejmowej wsppracy by obliczony w 0 su k c esy i t r o
nu" p o s t u l a t cakowitego z n i e s i e n i a i n s t y t u c j i k r le w s k ie j? 2e
swej w c z e n ie js z e j poufnej korespon dencji z generaem a r t y l e
r i i Rzewuski w ie d zia p r z e c i e , e sam Potocki n o s i s i z t a kimi projektam i " , Do postawionego tu py tan ia p r z y jd z ie nam
j e s z c z e w rci.
x

i
*

0 w r a e n i u , j a k i e wywar t r a k t a t " 0 s u k c e s y i t r o n u j mamy

stosunkowo n i e w i e l e danych b e z p o r e d n i c h . E n t u z j a s t y c z n i e p r z y

w i e d z i a l n e g o za druk o f i c j a l i s t Rzewuskiego do wydania d a l s z e

p a r t i i egzemplarzy zanim j e s z c z e p e r e g r y n u j c y w a n i e a u t o r
n a d e s a do Warszawy odpowiedni r o z c a z . Kim druk ten wyszed
spod r ^ a s y " p r z e z n i e w s t r z e m i l i w o k s i n e j Sapieyny c a e
Warszawa z j ed n e g o od n i e j pokazywanego e g z e m p la r z u , niby pod
s e w r e t e m ^ w ie d z i a a o k s i c e P a s k i e j "
*

1 to

Znany z re pu bl i/ ca n-

c k i c h w y s t p i e J z e f Markowski chory m i e l n i c k i , k t ry n a j
p n i e j 8 s t y c z n i a mia j u o k a z j dwukrotnej l e k t u r y t e k s t u ,

c_i.

j l i t e k s t s t r o n n i c y hetmana B r a n i c k i e g o , k t r z y z m u s i l i odpo

127

wyraa o p i n i , i proponowany przez Rzewuskiego "sposb e le k cyi krlw nie ze wszystkim dobry, le c z o b ja n ie n ie j a k 3Ukcesya szko dliw a, j a k upadnie stopniami wolno, dziwnie j a s n o ,
17
dziwnie ro z s d n ie n a p i s a " . Natomiast doskonale zorientowany
g a z e c i a r z , c z e rp i cy swe in fo r m a c je , j a k s i wydaje, z krgu
k o t a j o w s k i e g o , pod d a t 9 s t y c z n i a podawa wiadomo, i
"Rzewuski hetman p r z y s a tu pismo n a g a n ia j c e w szystkie czyn
n o c i sejmowe", za 13 I 1790 informowa, i t e k s t Rzewuskiego
to " p l a n t a o d r a d z a j c a su k c e sy i tronu, k t ra sukcesya j e s t rst18
pem do d e s p o t y z m u " . "Hetman Rzewuski r o z m i n s i z czasem;

byby wielku w wieku X I I , w naszym j e s t jed y n ie przyzwoitym",

19
dawa upust z o l i w o c i Ignacy Potocki . P o c i e s z a j c s i zud
n ie , e d z ie o Rzewuskiego nie wywaro adnego pywu na lo sy

k w e stii s u k c e s y j n e j , Potocki musia jednak przyzna, e spowodowao ono p o l a r y z a c j o p i n i i 20

0 tym,

e przywdcy sejmowi o b a w ia li s i szkodliwego wpy

wu Droszury, wiadczyy zarwno pisan e przez nich r e p l i k i , ja k

i sposoby a rg u m e n ta c ji, ktre przynajmniej do pewnego sto p n ia
byy wybierane w sp ln ie. Mylimy tu o chwycie, polegajcym na
wysuniciu domysiu, i d z i e a o tak wtpliwe

p a t r i o t y c z n ie

wymowie j a k t r a k t a t "0 su k c e sy i tronu" nie mg p is a Rzewuski,

znany z z a su g d la o jc z y zn y . Opini t r o z g a s z a u s tn ie b i s
kup K r a s i s k i , za anonimowy au tor " R e f l e k s y i nad pismem wyda
nym pod imieniem imci pana R z e w u s k ie g o ..." , najprawdopodobniej
S tan isa w Kostka P oto ck i, do koca udawa, e polemizuje z wywo
dami zuchwaego anonima, ktry podszy s i pod hetmaskie naz

wisko

21

2 t metod p o d k re la n ia dysonansu midzy p a tr io ty c z n

r e p u t a c j Rzewuskiego, a wymow je g o t r a k t a t u ssiad ow aa kon

s t a t a c j a o cnwaleniu netmaskiego pisma przez S ta c k e lb e r g a .

128

Wobec n a s i l e n i a w Warszawie a n t y r o s y j s k i c h n a s t r o j w byo to

rwnoznaczne z d y s k r e d y t u j c e t y k i e t " M o s k a l a " , a wynikao z
i n t e n c j i p o zb a w ie nia Rzewuskiego n a b y t e j w wyniku r e p n i n o w s k i e go g w a t u r e p u t a c j i c z o w i e k a oddanego s p ra w ie wiary i w o l n o c i ,
r e p u t a c j i , k t r e j niechwa lebn e zachowanie hetmana w p o c z t k a c h
sejmu ni e z d o a o w p e n i p r z e k r e l i 2 *".
Anonsujc hetmanowi 2 s t y c z n i a w y s a n i e polemik z j e g o
d z i e e m , p l e n i p o t e n t Rz ewuskiego, F e l i c j a n J o r d a n , o b s z e r n i e
r e l a c j o n o w a znamienne ze wzgldu na wymow "argumentu s t a c k e i o e r g o w s k ie g o " s t a r c i e

b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o z podsk arb im Kos

sowskim. "Zaczyna b i s k u p - op ow iad a J o r d a n - n i e musi to by

pismo hetmana polnego koronnego, k t o to i m i e n i a j e g o u y ; na
to J.W. p o d s k a r b i : gdyby t a k b y o , to do t e j pory j u c y J . A .
hetman n a p i s a , d z i k u j c a u t o r o w i , e j e g o i m i e n i a u y na t a k
zbawienne d z i e o . B isk up na t o , j a k i e to ma by zbawienne, k i e
dy do S u c h o d o l s k i e g o i ambasadora r o s y j s k i e g o p r z y s a n o t
k s i k . J u t e p r z e b r a a s i c i e r p l i w o , wpad w p a s y

Kos

s o w s k i , mwic: j e e l i inne f a m i l i e mona obw in ia za j e d n o r o z u mienie z Moskw, to z ar c zam , e f a m i l i i Rzewuskich n i k t n ie

dowiedzie podciwy, aby p o z r , n i e t y l k o j e d n o m y l n o kiedy
mi: a " . Dla p o c i e s z e n i a swego chlebodawcy

J o r d a n dodawa, e

"Uwagi M o r sk i eg o , t a k , i L i s t t e n w niczem n i e j e s t u l u d z i
dobrze m y l c y c h " , n a t o m i a s t zapytany o z d an ie na temat h e t
maskiego d z i e a L u c c h e s i n i " o d p o w i e d z i a , i bardzo s p r a w i e
dliwie n a p i s a ,

bo l e p i / s i o j R z e c z y p o s p o l i t e j u c z y n i wybr,

gdy r a z c h y b i a ^ t o d r u g i poprawionym by moe, a s u k c e s y a j a k

r a z z a zachwyci, j u j e j nie mona p o z b y " 2 ^.
0 i l e K r a s i s k i p o p r z e s t a na "argumencie s t a c k e l b e r ^ o w skim"^o t y l e a u t o r " R e f l e k s y i " , k t r e u k a z a y s i zapewne w
p o c z t k a c h l u t e g o 1790, d o c h o d z i do wniosku, e skoro pismo

129

Rzewuskiego obiektyw nie s u y o in tereso m Moskwy, to naley

przypuszcza^,

i hetman w z i od n i e j p i e n i d z e , a je g o walka

o n ie d o n u sz c z e n ie do s u k c e s y i tronu

wynika z zacysw przygotow ania tego tronu d l a k s i c i a Potemikna 25 . Domys ten nie
t j l k o chyba z m ie rz a do t e g o , by do r e s z t y zdyskredytowa
Rzewuskiego w o p i n i i , a l e w yraa mniemanie s z e r s z y c h krgw.
"Te pismo - w y j a n i a S t a n is a w August o d b i r t r a k t a t u "0 suk
c e s y i tro n u " - hetman B r a n ic k i k a z a t y s i c a m i przedrukowa i
po c a e j P o ls z c z r o z e s a . Powszechnie p r z y p i s u j t myl Potemkinowi s i e b i e na t r o n i e w y n i e , albo przynajm n iej na swoim
m ie jsc u tr o n upewni lubo d la B ran ick ie g o hetmana lub d l a potomstwa j e g o . Lubo z a takowy p r o j e k t z d a je d i przeciwny p i
smu Rzewuskiego, jednak te pismo B r a n ic k i d l a t e g o rozmnoy,
eby z b i j a zamys do faworu z y sk u jc y w n a r o d z i e , u sta n o w ien ia s u k c e s y i tronu p o ls k i e g o w domu sa sk im 26
"Za e le k c y n ie masz p l u r a l i t a t e m - przekonywaa pod d a t
27 I 1790 b l i s k a zapewne rodowisku k o ta jo w sk ie m u g a z e t a
p i s a n a - ty lk o aloo n ie k t r z y panowie, zasmakujcy w a r y s t o k r a
c j e , alb o podmoskalowie, gdy t a ty lk o im j e s z c z e z o s t a a c i e 27
ka powrcenia u t r a c o n e j i n f l u e n c y i "
Zarwno K r a s i s k i , j a k K o t a j s t w i e r d z a l i w prost, ze
prawdziwym celem hetmaskiego t r a k t a t u byo podwaenie c a e g o
d z i e a Sejmu Wielkiego i dno do wywrcenia sejmowych root

28

K onkluzja t a b y a , by moe, nie ty lk o wnioskiem z l e k t u r y , a l e

take echem i n f o r m a c j i o wrogich sejmowi poczynaniach hetmana
p o l n e * : ; w a n ie w c z a s i e , gdy t e k s t y K o t a j a i K r a s i s k ie g o
wychodziy na w ia t o d zien n e, Ignacy P otocki dowiadywa s i o
nader n ie p rz y ja z n y c h zgromadzeniu memoriaach, j a k i e Rzewuski
s k a d a w B e r l i n i e 2^.
K sidz r e f e r e n d a r z , akcaiiw^jc zowrbn r o l magnatw w

130

podtrzymywaniu z a s a d y e l e k c y j n e j i o s a b i a n i u p r z e z t o p a s t w a ,
z a n a j g r o n i e j s z y c h d l a b e z p i e c z e s t w a i ^ s p o i s t o c i wewntrz
n e j k r a j u monowadcw uznawa hetmanw, a wte k t e n k o c z y
supozycj,

e prawdziwym celem Rzewusk iego b y o p r z y w r c e n i e

30

wadzy buawy^ . Podobnie o s t r o u d e r z a Rzewuskiego

Adam K a z i m i e r z C z a r t o r y s k i w " L i c i e

s z l a c h c i c a do b r a

c i na s e j m i k i e l e k c y j n e c i w i l n o - w o j s k o w e j k o m i s y i z b i e r a j c y c h
s i " , w y r z u c a j c n i e g d y s i e j s z e m u podh ore cki em u s a m o t n i k o w i ,

pod pozorem w a l k i p r z e c i w k o s u k c e s j i t r o n u z m i e r z a do o d z y s
k a n i a s i l n e j p o z y c j i he tm a st w a . "Mwi d a l e j t e n sam a u t o r
demaskowa C z a r t o r y s k i - e u s t a n o w i e n i e s u k c e s y i by o by zgub
w o l n o c i o j c z y z n y , a l e d a j e pr zy tym do z r o z u m i e n i a , e p r z y
w rc en ie buaw do i c h dawnej mocy jedynym j e s t r a t u n k i e m .

Ot

t u s k , na tym s i c a a r z e c z g r u n t u j e , do t e g o w s z y s t k o dy
i yje n a d z i e j ,

e p r z y n a j p i e r w s z y m b e z k r l e w i u z d a r z y s i
g

moe pomylna o k o l i c z n o , w k t r e j w n a a r c d s p u s t o s z o n e g o ,
z r u j n o w a n e g o , powrconego do z a g r a n i c z n e j

influencyi kraju,

do bie rz e m s i do s z c z l i w o c i o g l d a n i a wadzy h e t m a s k i e j
na dawnym s t o p n i u . Kie d a j c i e s i d u r z y ,
Jak wskazuje t y t u ,

"L ist

bracia kochani..

31
1.

s z l a c h c i c a " AGama C z a r t o r y s k i e g o by

orem propagandowym na s e j m i k i 8 l u t e g o 1 7 9 0 , w y b i e r a j c e ko
m i s a r z y c y w il n o -w o j sk o w y c h . E l e k c j e t e m ia y by n i e t y l k o
p i e r w s z po u c h w a le n i u " Z a s a d " p r b s i midzy r e f o r m a t o r a m i
a konserwatywn o p o z y c j , a l e wrcz r o d z a j e m r e f e r e n d u m w s p r a 32
wie s t o s u n k u s z l a c h e c k i e j p r o w i n c j i do sejmu Ze wzg ld u na
t e w a n i e s e j m i k i a g e n t Rzewuskiego s z c z e g l n i e s p i e s z y z
drukiem i r o z s y a n i e m po P o l s c e d%a l s z y c h p a r t i i " 0 s u k c e s y i
tronu"*^.
Ja k s i wydaje,

z n a c z e n i e h e t m a s k i e j b r o s z u r y n i e zamykao

s i w d o s t a r c z e n i u przeciwnikom r e f o r m n a r z d z i a a n t y s e jm o w e j

131

p r o p a g a n d y . P o l e g a o ono i na tym, i Rzewuski z m u s i s ejm o

wych przywdcw do z a j c i a o f i c j a l n e g o

s t a n o w i s k a wobec pr o

blem atyki s u k c e s y jn e j w c z a s i e , kiedy w o l e li j e s z c z e odroczy

j e j wyprowadzenie s p o z a k u l i s * ^ .
B ro szu r a hetmaska, d o t y k a j c
republikaskiej

doktryny

b l i c y s t y k i pro e t c o n t r a .

uc z o n e j

ustrojow ej,

U w e s tu ,

spowodowaa e r u p c j pu

Wprawdzie n i e b y a ona a n i p i e r w s z ,

a n i j e d y n p o l e m i k z zam y sa m i t r o n u d z i e d z i c z n e g o

, rzuce

n i e j e d n a k na s z a l n a z w i s k a , k t r e d l a o s b mniej z o r i e n t o w a
nych n a d a l j e s z c z e k o j a r z y o s i z w a l k o w o l n o , a t a k e
wybitny t a l e n t p i s a r s k i hetmana
mona byo pomin m i l c z e n i e m .

spraw iy,

e j e g o t e k s t u n i e

D y s k u s j a zwolennikw i p r z e c i w

nikw s u k c e s j i , k t r a w wyniKru t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " r o z

gorzaa,

p r z y p i e s z y a p o l a r y z a c j po sta w i z a o s t r z y a k l i m a t

sejmowych w a l k .

132

ROZDZIA V: W k r g u t r a k t a t u 0 s u k c e s y i t r o n u . . . "

W kocowej c z c i p i s m a "0 s u k c e s y i t r o n u w P o l s z c z " S e

weryn Rzewuski r a z j e s z c z e c d r a d z a dawanie w i a r y Ma na d to
mnogim1' pismom, k t r e p r z e m a w i a y z a k o r o n d z i e d z i c z n .

"S

cne bezimienne - argumentowa hetman - i mog by p o d e j r z a n e .

Zostawmy wic t y c h b e z im ie nny ch p i s a r z w w i c h l e p o c i e . Niec h
s i c i e s z tworem i c h z a p a l o n e j m y l i ,

a l b o p o d e g o i c h zwo len-

n i c t w a . J e e l i p i s z o n i za swoim p r z e k o n a n i e m , a u j m y i c h ;
j e e l i za p r z e n a j c i e m , gardmy n i e m i " \
Ten d e m o n s t r a c y j n i e p o g a r d l i w y s t o s u n e k do anonimowych a ut o r w ; cho r z e c z y w i c i e s k o n i k i l k u p i s a r z y do p o l e m i z o w a n i a
z Rzewuskim w t r a k t a t a c h o p a t r z o n y c h n a z w i s k a m i , w i s t o c i e
d l a hetmana t y l k o i n s t r u m e n t e m ,

by

za pomoc k t r e g o budowa on so-

bie a u t o r y t e t m o r a l i s t y . H ip o k r y z ji byego repninow skiego w i

n i a dowodzi f a k t ,

e k r e l i on t e s o w a r y c h o po w y p u s z c z e n i u

w w i a t anonimu, z w a l c z a j c e g o p r o j e k t y t r o n u s u k c e s y j n e g o .
"Uwagi d l a u t r z y m a n i a w oln ej e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o do
Polakw" /Warszawa 1 7 8 9 /
rew olucji f r a n c u s k ie j,

to p i s m o , wydane j u chyba po wybuchu

bo w t e k c i e przy o k a z j i F r a n c j i b y a

wzmianka, e Wiemy i ubolewamy, co s i / t a m / t e r a z d z i e j e

/s.

2 2 / , a l e p r z e d 30 l i s t o p a d a 17 89 . Terminus a n t e quem wska

z u j e n o s z c y t d a t l i s t S z c z s n e g o C z a c k i e g o do s y n a M i c h a a ;
exp o d c z a s z y koronn y, p r z y j a c i e l p o l i t y c z n y Seweryna Rzewuskiego
z o k r e s u b e z k r l e w i a , t a k e w i z i e Mosicwy " z a w i a r i w o l n o "
p
i r e p u b l i k a n t w i e l b i c y p o r z d k i z czasw s a s k i c h , p o t p i a j c
pomysy t r o n u d z i e d z i c z n e g o ,

s t r e s z c z a gw nie gwne t e z y
3
"Uwag" i z a p o w i a d a sy now i, e mu j e niebawem p r z y l e . Prcz
znanego E s t e i c h e r o w i wydania i s t n i e j e j e s z c z e i n n e , n i e c o p

n iejsze,

z j e d n zmian w t e k c i e i n i e c o skrconym t y t u e m :

"Uwagi d l a u t r z y m a n i a w ol ne j e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o 7**.
P rz e jr z y sta konstrukcyjnie broszura skada s i z trzech
c z c i ; w p i e r w s z e j a u t o r p o l e m i z o w a z o s k a r e n i a m i pod a d r e
sem b e z k r l e w i , w d r u g i e j wywodzi h i s t o r y c z n e t r a d y c j e wolnej
e l e k c j i od po cz tk w p a s t w a p o l s k i e g o ,

t r z e c i p o w i c i wyka

z a n i u ujemnych s t r o n t r o n u d z i e d z i c z n e g o .
Z a c z y n a od k o n s t a t a c j i ,

e r o z p o w s z e c h n i a n e p r z e z " s u k c e -

s j o n a l i s t w " t w i e r d z e n i a o powanych s t r a t a c h , ponoszonych p r z e z

R z e c z p o s p o l i t podczas b e z k r le w i, nie miay p o k ry c ia w f a k t a c h .
adne b e z k r l e w i e n i e z a k o c z y o s i

bowiem r o z b i o r e m k r a j u ,

to nawet wwczas, gdy - j a k w l a t a c h 1 73 3 -1 7 35 - w o j s k a obce

dugo po zostaw ay w g r a n ic a c h P o l s k i .

Natomiast w y ta c z a j c pro

c e s y i n t e r r e g n o m z w o l e n n ic y t r o n u d z i e d z i c z n e g o p r z e m i l c z a l i i s
totne k o r z y c i,

ja k ie okresy i s t n i e n i a R zeczypospolitej

bez k r

l a w n o s i y . A n a l e a o b y mwi o s z a n s a c h u s u n i c i a m o n a r c h i s t y c z n y c h naduy m in io ne go p a n ow a n ia , o u t w i e r d z e n i u w z a w i e r a
nych z nowym w a d c p a k t a c h konwentach w ol no c io w e g o ustawodaw
s t w a ^ o p r z y r z e c z o n y c h w t y c h e p a k t a c h o f i a r a c h nowego e l e k t a
na r z e c z k r a j u , w r e s z c i e o o d n a w i a n i u w n i c h a r t y k u u de non
praestanda o ooedien tia,

stanow icego rk ojm i poszanowania przez

w a d c w ol no c io wy ch k o n s t y t u c j i / s .

4n, 1 3 n / .

Na r z e c z e l e k c j i p r z e m a w i a a t a k e ,

zdaniem anonima, t r a d y

c j a R z e c z p o s p o l i t e j . W d u g im wywodzie h i s t o r y c z n y m ,
o k o o 25% c a e g o t e k s t u ,
giellonw ,

e n i e t y l k o za J a

a l e j u za p i e r w s z y c h nawet P i a s t w e l e k c j e

g u u s t r o j o w /' s. 6 - 1 4 / .
li

p i s a r z przekonywa,

zajmujcym

byy r e -

Wprawdzie B o l e s a w Krzywousty p o d z i e

pastwo midzy synw t a k , j a k d z i e l i s i w a s n c s d z i e d z i c z

n, a l e naprawd n i e
senatu i rady" / s .

cy dziedzicem ,

bo " t o byo za zezwoleniem

6 n / , J e g o syna Wadysawa pozbawiono t r o n u ,

w y ciera jc 3 c le sa w a Kdzierzawego,

co n a s t p i o wedle Kromera

" z a zgodliwym b r a c i ,

134

"

s e n a t o r w i s z l a c h t y w s z y s t k i c h z da n i em .

Gdyby t o byo s u k c e s y o n a l n e panowanie - komentowa Kromera a u

t o r "Uwag" - t o by s i s t a n i e m og o" / s ,
k lu zja

jak refren

7/.

Ta o s t a t n i a kon

to w a r z y sz y a dalszym przykadom,

zawsze po

partym c y t a t a m i z Kromera, dowodzcymi, e e l e k c j e k o l e j n y c h

P i a s t w byy p o p r z e d z a n e r a d a m i ,
s z l a c h t y i t d . Moemy t u d o d a ,

z j a z d a m i , powszechn z g o d

e Kromer wywd h i s t o r y c z n y o

P o l s c e p i a s t o w s k i e j o p i e r a na D u g o s z u , a t e n uywa d l a owych
czasw p o j u s t r o j o w y c h z a c z e r p n i t y c h z r z e c z y w i s t o c i j a g i e jjj
lo sk iej' .
K o n k l u z j a "Uwag" r y s o w a a s i j a s n o :
w o d z i,

h i s t o r i a P i a s t w do

e s k o r o syn n i e zawsze n a s t p o w a po o j c u ,

zawsze krlw p o l s k i c h byway e l e r c y e " / s .

g ie llo sk ich o t r a d y c ji elekcyjnej
n o c i p o w o a n i a na t r o n J a g i e y ,

to "wolne

9n/. W czasach j a

w i a d c z y y j u same o k o l i c z
Kolejne nastpstw a jeg o sy

nw wyn ikay n i e z s u k c e s j i ,

l e c z z w d z i c z n o c i na ro d u d l a z a

suonego rodu, w dziczn oci

w y r a a n e j p r z e z e l e k c j w ramach

dyn astii.

Sam z r e s z t wybr J a g i e y dow od zi w y s z o c i e l e k c j i

nad s u k c e s j ;

bez n i e g o n i e p r z y c z y l i b y m y Litwy / s .

1 2 / . Ar

gumenty h i s t o r y c z n e p r z e r w a n a l e a o b y na roku 15o4 , gdy Zyg

munt August s t w i e r d z a j c o d w i e c z n o wolnych e l e k c j i w P o l s c e
zre zy gno wa z d z i e d z i c t w a L i t w y , a chcc t r w a l e z c z y dwa K r a
je^

w c z y j do syst em u e l e k c y j n e g o Korony / s .

13/.

N a j m o c n i e j s z r a c j p r z e c i w wprowadzeniu t r o n u d z i e d z i c z
nego byo d l a a u t o r a "Uwag" h i s t o r y c z n e d o w i a d c z e n i e , k t r e
uczyo,

e n i e w o l a b y a nieuchronnym s k u t k i e m s u k c e s j i ,

"W

praw ie sukces yon aln ym - p o u c z a p i s a r z - cho byy jakowe poczjtkowe o s t r z e e n i a ,

t e powoli p r z e z n a s t pc w byway w t l o -

ne, na o s t a t e k z u p e n i e z n i s z c z o n e . Nic n ie w s t r z y m u j e ; pew

no prawa

s u k c e s y c n a l n e g o p r ow ad z i do a b s o l u t n e g o r z d u , do

n i s z c z e n i a samych nawet pozorw w o l n o c i i uy7/ania swej w o l i

z a m i a s t p r a w a , na o s t a t e k do n a j c i s z e g o d e s p o t y z m u " / s .

15/.

P r z y k a d y W gi er, C z e c h , D a n i i i S z w e c j i byy t u n a d e r wymowne.

Ale i P o l s k a ,

zdaniem anonima, m i a a pewne d o w i a d c z e n i a :

e li si t r a f ia j
lekcy tak d a le c e ,

"Je

b e z p r a w i a i n i e r z d y w r z d a c h pod woln e e l e d w i e w n a s t p u j c y m b e z k r l e w i a c z a s i e

mog by p o p r a w i o n e , k i e d y k r l o w i napominanemu / . . . / wypowie

d z i a n e p o s u s z e s t w o by moe, gdy s e n a t z swych r a d i m i n i s t
row ie zawsze na s e j m i e ,

a p o s o w i e na s e j m i k a c h sprawowa 3 i

p o w i n n i , g d z i e b o j a i p r y w a t a m n i e j s z e mie mog pobudki d l a

p r z e m i j a j c y c h s i rzdw m i e r c i k r l a ; j a k w i e l k i e by mog
i s bezprawia w r z d z ie

s u k c e s y o n a l n e g o p a n o w a n ia , g d z i e n i e

masz t y c h warunkw, g d z i e n a s t p c a j e s t

bez o d p o w i e d z i , g d z i e

n i e n a w i i z e m s t a od u m i e r a j c e g o k r l a do synw i do wnukw,
k t r z y wzmacnia sw w a d z u s i o w a b d , n i s z c z c nawet po
z or y w o l n o c i , p r z e c h o d z i b d z i e ? " / s .
c z y s t demagogi dowodzi a u t o r ,

1 5 n / . Z podobnie p o t o

e wobec o l b r z y m i c h p r e r o g a

tyw k r l a a n g i e l s k i e g o n i e mona t r a k t o w a wyspy j a k o w ol ne j

i zapew nia,

e niebawem t a k e H o l a n d i a wskutek d z i e d z i c z n o c i

s t a d h o u a e r a t u s t r a c i p o s i a d a n e swobody / s .

17/.

Przykady z h i

s t o r i i F r a n c j i d ow o d zi y n i e t y l k o s t a e g o c i e n i a n i a praw na
rodu p r z e z k o l e j n y c h p a n u j c y c h , a l e t a k e s t r a s z y y c i k i m i
d l a poddanych o k r e s a m i r e g e n c j i i wojnami s u k c e s y j n y m i / s .
24/.

20n,

O s t r z e g a a t e p r z e d tronem d z i e d z i c z n y m u t r w a l o n a w B ib

l i i h i s t o r i a I z r a e l a , , dowodzc, j a k l i b y w a l i c z s t o p a n u j c y
losem u ro d z e n ia n ast p c y tronu / s .
w yrazicie:

24n/. Konkluzja rysowaa s i

" C z y l i a c z y l i t e w s z y s t k i e n i e s z c z l i w o c i n ie

s n i e b e z p i e c z n i e j s z e ja k t r a f i a j c e

s i kiedy zam ieszania w

c z a s i e b e z k r l e w i a , w c z a s i e k t r y c h mona / j a k o s _ r z e k o /
zadane skoczonego panowania rany g o i i p r z e z p a c t a c o n v e n t a

dawne prawa, swobody i w o l n o c i z a b e z p i e c z a 1 / s .

23/.

Dla o s

t a t e c z n e g o p r z e k o n a n i a c z y t e l n i k a a u t o r , p o l e m i z u j c t u zapewne
ze S t a s z i c e m i n a s t p c a m i ,

przypomina j e s z c z e k orzy stn e d la

P o l s k i w y d a r z e n i a z e p o k i krlw e l e k c y j n y c h / o s t a t e c z n e p r z y
c z e n i e Litwy do P o l s k i p r z e z Zygmunta A u g u s t a , w i k t o r i a w ie
deska Jan a I I I ,

o d z y s k a n i e P o d o la p r z e z A u g u s t a I I /

c i w s t a w i a im k l s k i ,

i prze

j a k i e w i z a y s i z prbami wprowadzenia

s u k c e s j i t r o n u za J a n a K a z i m i e r z a ,
j a k za panowania obecnego k r l a ,

za k t r e g o rzdw / p o d o b n i e

a n i e p o d c z a s b e z k r l e w i a / u-

t r a c i l i m y z na cz n c z t e r y t o r i u m / s .

2bn/.

Ze s z c z e g l n a -

t e n c j wspomina p r z y t e j o k a z j i p o l s k i e g o B r u t u s a " J e r z e g o
L u b o m i r s k i e g o , k t r y o c a l i k r a j od s u k c e s y j n y c h s p i s k w i a r i i
Lud wi ki.
"To aowiodem - reasumowa a u t o r swoje wywody - e zawsze
w P o l s z c t * byway wolne krlw e l e k c y e ,
z a m i e s z a n i a , n ig dy z s t r a t k r a j u .
czasie n a jle p ie j

Te popraw praw /gdy w tym

p o p r a w i a , moc p a n u j c e g o c z s t o n i e d o p u s z c z a /

nagrcdzone z o s t a y .
n o ..." /s.

e lu bo byy n i e k t r e

e bez wolnej e i e k c y i trw a n i e moe wol

31/.

Anonimowy t e k s t

"Uwag" ma pewne cechy z a s t a n a w i a j c e .

sowem n i e o d n o s i s i do w a r s z a w s k i e j

sejmowej r z e c z y w i s t o c i ,

n ie d o t y k a n e w r a l g i c z n e j k w e s t i i o r i e n t a c j i z a g r a n i c z n e j ,
za w y tk n i c ie m r o z b i o r u p r z e m i l c z a epok s t a n i s a w o w s k .
czywisty i d e a u stro jo w y ,

j a k i s i z broszury w y a n ia ,

czasw po roku 1764 n i e p r z y s t a w a ,

m i n i s t r o w i e zawsze na s e j m i e / . . . /

Ani

po
Rze

t e dc

s ko ro " s e n a t z swych r a d i
sprawowa s i p o w i n n i " . W

m i e j s c e m i n i s t r w sprawowaa s i c%a roku " 77 6 Rada N i e u s t a j ca l u b , w c z e n i e j j e s z c z e , K o m i s j a Skarbowa i Wojskowa. R z e c z y

w isto c i idealn,

dc k t r e j

si

"Uwagi" odwoyway,

oyy wic

c z a s y s a s k i e , g d z i e wobec n o t o r y c z n e g o z ry w an ia sejmw, t a k e

3/

- j a k wiemy - p r z e z m i n i s t r w u n i k a j c y c h w t e n 3 p c s b odpo
w iedzialnoci,

" s p r a w o w a n i e to byo c z y s t f i k c j .

P orwnujc "Uwagi d l a u t r z y m a n i a w olnej e l e k c y i k r l a p o l

s k i e g o do Polakw" z t r a k t a t e m "0 s u k c e s y i t r o n u " s t w i e r d z a m y ,
po p i e r w s z e , i d e n t y c z n o pogldw w z a k r e s i e r e p u b l i k a s k i c h
i o c i communes / w o l n o j e s t w a r t o c i n a j w y s z ,

stale

on p r z e z k r l w , wolna e l e k c j a t o f i l a r w o l n o c i ,
oznacza niewol,

zagro

sukcesja

b e z k r l e w i e ma podstawowe z n a c z e n i e d l a u t r z y

mania swobd n a r o d u / . Tosame byy j e d n a k t a k e inne m y l i ,

ne z h e t m a s k i e j

broszury a u t o r s k i e j : ideaem by u s t r j

zna

sprzed

roku ' 7 A, kwestionowano s z k o d l i w o i r o z m i a r y z a m i e s z e k w okresie

i n t e r r e g n w , J a k K a z i m i e r z ze w zg ld u na p r o j e k t y wprowa

d z e n i a n a s t p c y na t r o n za swego y c i a s t a n o w i p r z y k a d k r l a
-przestpcy,

a r o k o s z a n i n L u o o m i r s k i - wzr " p o l s k i e g o B r u t u s a " .

Odwieczna t r a d y c j a , e l e k c y j n o c i p o l s k i e g o t r o n u , w p i m i e "0
s u k c e s y i " p o s t a w i o n a j a k o pewnik, w "Uwagach" z o s t a a s z e r o k o
udokumentowana w o p a r c i u o Kromera i Volumina Legum.

N obu t r a -

k t a t a c n w podobnie dem ag ogi czn y s p o s b p r z e d s t a w i o n o wadz k r

la angielskiego
logicznie

z kon kluzj o f i k c j i w y sp iarsk ie j w olnoci,

ana

t e / c h o w "Uwagach" w z i e j i na inn yc h p r z y k a d a c h /

zinterpretow ane c a s u s F r a n c j i , k t r e j krlowie s u k c e s y jn i s t o p

niowo r e d u k o w a l i prawa n a r o d u . A n a l o g i e t r e c i
jce,

s tak uderza

i s k a n i a j do p r z y p i s a n i a a u t o r s t w a "Uwag dla u t r z y m a n i a

w oln ej e l e k c y i

k r l a t o l s k i e g o " Sewerynowi Rzewuskiemu.

Do

dajmy ic t e g o w y r n i a j c y s i p o t o c z y s t o c i s t y l pism a a n o n i
mowego, w i a d c z c y ,

e a u t o r "Uwag" by t a k e wietnym p i s a r z e m .

Ku hetmanowi polnemu koronnemu p r o w a d z i n a s t a k e inny

j e s z c z e t r o p . Anonimowe " ! y l i nad rnemi pismy p o p i e r a j c e m i
sukcesy tronu" / b .m .r .
Estreicherow i,

i p a g i n a c j i / t c druk r z a d k i i n ie z n a n y

T e k s t p o w s t a n a j w c z e n i e j w kocu s t y c z n i a " 79 0

138

r o k u , bo a u t o r p o le m iz o w a z Adama K r a s i s k i e g o

" L i s t e m w m ate -

r y i s u k c e s y i t r o n u do p r z y j a c i e l a p is a n y m " z d n i a 9 I 1 7 9 0 ,
z n a n o s z c y d a t 15 I 1790 B a r t o m i e j a W erp ec hov sk ieg o " L i s t
...

do J.W. Rze wuskiego hetmana p o l n e g o koronnego z o k a z y i p i s

ma j e g o wzgldem s u k c e s y i t r o n u " wraz z z a c z o n y m do pismem

M a b l y * e g o , w i e d z i a w r e s z c i e o wydaniu p o l s k i e g o t u m a c z e n i a
t r a k t a t u " 0 r ^ e b e z p i e c z e s t w i e w agi p o l i t y c z n e j " ,

anonsowane-

go w " G a z e c i e W a r s z a w s k i e j " 23 I 1790 W i n t e n c j i anonimowego

a u t o r a " M y l i nad r n em i pismy p o p i e r a j c e m i s u k c e s y t r o n u "
miay c e l dw ojaki.

Po p i e r w s z e powinny byy pr zypomnie t r e

"Uwag dla u t r z y m a n i a w o l n e j e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o " / a u t o r od

woywa s i do t e g o s k r c o n e g o t y t u u / ,
z "Listem " K rasi skiego,

po d r u g i e po le m iz o w a y

t o znaczy pismem bdcym r e a k c j na

t r a k t a t Seweryna Rze wus kiego " 0 s u k c e s y i t r o n u " .

Anonim r o z p o c z y n a od p y t a n i a :

" C z y l i mona by n i e p r z e

konanym? - d z i w i s i - c o k o l w i e k n i e w t p l i w i e p o t w i e r d z a ,

e l e k c y a wolna k r l a j e s t fundamentem w o l n o c i p o l s k i e j ? Uwagi

d l a u t r z y m a n i a w ol ne j e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o drukowane d o s t a
t e c z n i e powinny b yy z a p e w n i , gdy n i e c z c z e m i m y l a m i, a l e
sowy pewnej h i s t o r y i i prawa d o w i o d y " o d w i e c z n e j t r a d y c j i
e l e k c j i k r l w . Po tym od w o a ni u s i do "Uwag" n a s t p o w a s k r t
i c h wywodw o e l e k c y j n o c i P i a s t w . I znw pr zy k a d om ,
zawsze syn n a s t p o w a po o j c u ,

e n ie

tow arzyszya k o n k lu zja-refren :

" C z y l i t o w s z y s t k o d z i a by s i mogo, gdyby t o b y e prawo

s u k c e s y i ? " N i e k i e d y " M y l i " r o z s z e r z a y t e k s t "Uwag". Wynikao
to z k o n i e c z n o c i u s t o s u n k o w a n i a s i do odp ow ied nic h fragmentw
"L istu " K rasiskiego.

Poniewa dawny przywdca b a r s k i a k c e n t o -

wa d z i e d z i c z e n i e t r o n u p r z e z J a g i e l l o n w ,

"M yli" s z e r z e j ni

"Uwagi" z a j y s i d z i e j a m i e l e k c j i na st p c w J a g i e y . Atakom
b i s k u p a na z a k c o n e , b e z k r l e w i a o dp o w ia d a wywd c o k o l i c z n o

139

c i a c h wyboru p o s z c z e g l n y c h wadcw i k o n k l u z j a ,
wyej t r z y

e dwa, a n a j

b e z k r l e w i a odbyway s i wrd z a m i e s z e k ^ . Ponadto

" M y li" polemizoway z kilkoma d r o b n ie js z y m i n i e c i s o c i a m i

K r a s i s k i e g o , a w kocowej p a r t i i n aw iz yw ay do z a c z o n e j do
"L istu"

B a r t o m i e j a Werpechowskiego w ypowiedz i k s i d z a Mably,

z a r z u c a j c wychowanemu pod a b s o l u t y s t y c z n y m rzdem Fr an cu z o w i

n i e d o c e n i a n i e n i e b e z p i e c z e s t w a wadcy s u k c e s y j n e g o , nawet po
zbawionego r e a l n y c h p r e r o g a t y w i p r z e c i w s t a w i a j c mu a u t o r y t e t
R o u s s e a u , k t r y n i e w t p i w n i e u c h r o n n y z w i z e k midzy tronem
d z i e d z i c z n y m i upadkiem w o l n o c i .
" M y l i " n i e zawsze s t r e s z c z a y wywody "Uwag"; n i e k i e d y
po p r o s t u do n i c h o d s y a y :
nie p o w ta rz aj s i .

" p r z y k a d y w <s.Uwagach^ drukowanych

Nie s o w y , a l e p r z y k a d y dow io do s i

/ p o d k r . - ZZ ] z Cz ech , z W g ie r, z S z w e c y i i D a n i i ,

e za u p a d

kiem w ol ne j e l e k c y i u p a d a w o l n o i n i e t y l k o a b s o l u t y z m , a l e

i d e s p o t y zm n a s t p i . 0 A n g l i i i F r a n c y i co mwi "Uwagi" d r u kowans, n i e p o w t a r z a s i " .

W cytowanym wyej f r a g m e n c i e a u t o r

" i l y i i " n i e m a l w p r o s t p r z y z n a w a s i do n a p i s a n i a t a k e "Uwag".

Czasem z r e s z t p o w t a r z a n i e k t r e p a r t i e pr a w ie i d e n t y c z n i e w

oou p i s m a c h , Mamy wic w "Uwagach" p y t a n i e / s . 2 2 / : " G d z ie s

owe ogromne monarc hie po s o b i e n a s t p u j c e :

asyry jsk a,

perska,

g r e c k a i rzymska r z e c z p o s p o l i t a ? Wszak byy pod prawem 3u k ce syonalnym. Gdzie t e wiele k r l e s t w ? k t r y c h t y l k o n a z w i s k a mo

na c z y t a w h i s t o r y i ,
ten p assu s

pod tyme z o s t a j c y c h prawem". W " M y l a c h "

brzmia n a s t p u j c o :

c z e j monarchie: a s y r y j s k a ,

"Byy m ocarstwa w i e l k i e , a r a

p e r s k a , medzka, g r e c k a , r z y m s k a , r z

dzone s uk ce sy o n a l n y m prawem, j a k o i inne k r l e s t w a , o k t r y c h

w K3ikach mona p r z e c z y t a , t e w s z y s t k i e z n i s z c z a y " .
Zanim p r z e j d z i e m y do g b s z e j a n a l i z y t r e c i
p a d n ie j e s z c z e

" M y l i " , wy

z w r c i uwag, e s y g n a l i z o w a n a wyej / s .

132/

HO

j e d y n a r n i c a midzy dwiema e d y c j a m i t e k s t u "Uwag" d o t y c z y p r z y

p i s u , k t r y p o j a w i s i w "Uwagach d l a u t r z y m a n i a w o l n e j e l e k c y i
krla p o lsk iego",

a n i e b y o ' w t y c h e " U w a g a c h . . . do Polakw'1.

J a k wynika z c e c h t y p o g r a f i c z n y c h , n i e e s t r e i c h e r o w s k i e wydanie
"Uwag" s p o r z d z o n o w t e j

samej o f i c y n i e ,

t u po n i c h . S t w i e r d z i w s z y ,

co " M y l i i zapewne

e s u i c c e s j o n a l i c i m i j a l i s i z

prawd, gdy p r z e c i w s t a w i a l i pokojowe y c i e pastw z k r le m d z i e

dzicznym burzliwym stosunkom w R z e c z y p o s p o l i t e j , w kadym i n t e r regnum n a r a o n e j na wojn wewntrzn o r a z i n g e r e n c j z e w n t r z n ,
a u t o r "Uwag d a p r z y p i s o S a k s o n i i : " P o l s k a p r z e z e l e k c y ,

Sa k-

s o n i a prawem su k c e s y o n a l n y m pod jednym A u g u s t a I I I panowaniem

zostaw ay.

P o l s k a z u p e n i e o c a l o n b y a , a S a k s o n i a dwc hkro t-

nie s p u s t o s z o n " .

Tego p r z y k a d u w " U w a g a c h . . . do Polakw" n ie

byo w c a l e , z n a jd u j e m y go n a t o m i a s t w kocowej p a r t i i

"M yli":

" S a k s o n i a pod jednym b y a panowaniem A u g u s t a I I I , - j a k

i Polska.

S a k s o n i a pod rzdem a b s o l u t n y m b y a d w a k r o t n i e p r z e l a d o w a n i
pustoszon,

P o l s k a woln bdc i n i e ch c c wchodzi w w o j n , w

c a o c i zostaw aa".
Odnosi s i w r a e n i e ,

e p r z y k a d powyszy n a s u n s i au

t o r o w i d o p i e r o p r z y p i s a n i u " M y l i " , a wyda mu s i na t y l e po

u c z a j c y , i n i e o p a r s i p o k u s i e u m i e s z c z e n i a go w p r z y p i s i e
do nowej e d y c j i t e k s t u "Uwag". Poniewa " i y l i " byy n i e w t p l i
wie od "Uwag p n i e j s z e ,
dzi,

cytowany f r a g m e n t p o zw a la nam s t w i e r

i wydanie "Uwag ad resowane "do Polakw" by e

.ekstern

pierwotnym.
Wydaje s i ,

e t o ,

co d o t d p o w i e d z i a n o , w p e n i upowa

n i a do k o n k l u z j i o wsplnym a u t o r s t w i e " M y l i " i "Uwag". Uzna

j c t k w e s t i za z a m k n i t , moemy z a j s i t e r a z p e n i e j s z y m
p r z e g l d e m t r e c i p i e r w s z e j z t y c h p r a c . A z punktu w i d z e n i a
pr zek on a p o l i t y c z n y c h i c h a u t o r a ,

" i ^ y l i " n i e w t p l i w i e na o-

141

mwienie z a s u g u j .
Pismo n i e t y l k o wykazywao o d w i e c z n o w oln ej

elek cji w

P o l s c e , n i e t y l k o b r o n i o b ez k r l e w i w p r z e d z a r z u t a m i zwolen
nikw t r o n u d z i e d z i c z n e g o i c h w a l i o j e j a k o o k r e s y u m o l i w i a
j c e u trw a le n ie w o ln o c i, nie ty lk o zapewniao o niechybnie
idcej

z a s u k c e s j n i e w o l i i n i e t y l k o p r z y p o m i n a o , e "n ar od y

s u k c e s y o n a l n y c h kr lw sw oic h prawem r z d z o n e ,

bywaj p u s t o s z o

n e , n i s z c z o n e , w g r a n i c a c h u s z c z e r b i a n e i pod cudze p r z e n o s z o n e
p a n o w a n i e " , a w i c n a d z i e j e na w i k s z i c h t r w a o byy z u d
ne,

a l e u s t os unk ow y w a o s i t e do n i e k t r y c h b i e c y c h doko

na sejmowych.

" K o m i s j e w y zn a c zo ne .

Sejm gotowy i u s t a w i c z n e

sejmowe s d y - k o n s t a t o w a y " M y l i " ' - s t o zamachy i moty na

wolno i na o by w a te l w , a pomoc i w s p a r c i e m bd s u k c e s y o n a l .

nemu r z d o w i do a b s o l u t y z m u i d e s p o t y z m u . Wszake t e r a n i e j s z e
w s z y s - k i e k o n f e d e r a c y e , w s z y s t k i e d e l e g a c y e i w s z y s t k i e komisye
od w o l i k r l a de p e n d ow a y , w s z y s c y ,

i c i n a w e t , co t e n r y s p i

s z , n a r z e k a l i p r z e d tym na z b y t n i w ad z k r l w , a t e r a z po
w i k s z a j " . A u t o r o kaz yw a s i wic w y r a n i e pr ze c iw ny u s t a w o
dawstwu Sejmu C z t e r o l e t n i e g o ,

zarwno i d e i sejmu g o t o w e g o , j a k

Zasadom do formy r z d u / " r y s o w i " / ,

a w r e s z c i e komisjom w i e l k i m ,

k t r e po o b a l e n i u Rady N i e u s t a j c e j p r z e j y z w i e r z c h n i wa d z
wykonawcz. J a k w ynika z cytowanego f r a g m e n t u ,

sw n i e c h do

inkryminowanych u s t a w , po do b n ie j a k do sejmowej k o n f e d e r a c j i ,
wywodzi on z p r z e k o n a n i a ,
zalene

"od w o l i k r l a " .

i w s z y s t k i e t e i n s t y t u c j e byy c i l e

I c h twrcom, byym przywdcom o p o z y c j i ,

co " n a r z e k a l i pr zed tym na z b y t n i wa dz k r l w " ,

"M yli" za

r z u c a y wiadome p o w i k s z a n i e p r e r o g a t y w S t a n i s a w a A u g u s t a . Al u z j a do " n a r z e k a j c y c n p r z e d t y m " o d n o s i s i moga do b i s k u p a

K rasiskiego,

niew tpliw ie natom iast dotyczya faktycznego sz e

f a D e p u t a c j i do Formy Rzdu, I g n a c e g o P o t o c k i e g o .

142

Twierdzenie,

e f!od w o l i k r l a de pe nd ow a y " " t e r a n i e j s z e

w s z y s t k i e k o n f e a e r a c y e , w s z y s t k i e d e l e g a c y e i w s z y s t k i e korni s y e " dowodzi negatywnego s t o s u n k u a u t o r a do i n s t y t u c j i stw o

r z o n y c h p r z e z sejmy r o k u 1764 / K o m i s j a Skar bow a, K o m i s j e Woj
skowe, koronna i l i t e w s k a / o r a z p r z e k o n a n i a , e S t a n i s a w Au
gu st r z d z i k o n fed eracjam i nie ty lk o z l a t

17 6 4 , 1766 i 1 7 7 6 ,

a l e t a k e 1 76 7-1 76 8 i 1 7 7 3 - 1 7 7 5 . Ta a b s u r d a l n a t e z a wywouje
s k o j a r z e n i a z wywodami Seweryna Rz ewu sk ieg o z "Dowodw",

"Woj

ny t e r a n i e j s z e j " i " O b r c e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j w m o n a r c h i " ,

j a k o b y w kadym s e j m i e ,
ci,

czy innym gremium g o s u j c y m w i k s z o

przewag zawsze m i a k r l .

Podobnie zarwno w "Wojnie t e

r a n i e j s z e j " j a k w "Obrceniu R z e c z y p o s p o l i t e j w monarchi" i

b e r l i s k i c h m e m o r i a a c h , j a k o powolne n a r z d z i e m o n a r s z e , p i
tnowane by y " s e j m gotowy" i " k o m i s j e w y z n a c z o n e " . Konsekwent
n i e do swego n i e p r z e j e d n a n e g o wobec krlw s t a n o w i s k a - i a n a
l o g i c z n i e j a k Rzewuski w " 0 s u k c e s y i t r o n u " - anonim z "Lfiyli"
k o n k lu d o w a , e "po d u g im y c i u k r l a y j c e g o , l e p i e j n i e
mie adnego k r l a , j a k t y r a n i z o s t a w i a swemu potomstwu, ode
brawszy od n a s z y c h przodkw w o l n o " . Anonimowo t r a k t a t u p r z
mawiaaoy z a p o s t a w i e n i e m t e j t e z y z p r z e k o n a n i a , n i e z a ko
niunkturalnie .
W z a l e c e n i a c h na p r z y s z o p o j a w i a s i n a d t o p a s s u s od
s a n i a j c y n i e c h a u t o r a " M y l i " do j a k i c h k o l w i e k r e f o r m s p o
ecznych:

"utrzymujmy - wzywa on - dawne p r e r o g a t y w y s z l a c h e c

kiego stan u ,

innych stanw n i e t r z e b a wzywa, bo t e / j a k o p r z y

k a d y inn yc h narodw w i a d c z / s moc kr lw i t a r c z p r z e c i w

stanowi s z la c h e c k i e m i;
dz,

bo od t e j n a j w i k s z e n i e b e z p i e c z e s t w a " .
W c z c i kocowej

c i e n i j e s z c z e t r z e b a k r l e w s k w a -

" y l i " znw w r a c a y do p rze k on y w an ia

w y s z o c i e l e k c j i nad s u k c e s j ,

a p e l u j c dc c z y t e l n i k w ,

c.oy

143

s t r a s z y li

n i e d a l i s i z w i e tym, k t r z y ( T o w a r z y s z c y m i be zkr le wi om a
rnie szkamij " I t o bym w o l a - z w i e r z a s i a u t o r - gdy n i e s z c z
cie

z am ie sz a n ie j a k i e w z n ie c i , w poowie lub t r z e c i e j

mie z n i s z c z e n i e f o r t u n y . Wszake j a k i e

czci

s p u s t o s z e n i a by y p r z t

. w i e l o l i c z n e w t a r g n i e n i a T a ta r w i n a p a c i kozakw, h i s t o r y a
w iadczy, oprcz b ezkr lew ia.

Dobra w r c i y s i do s t a n u j e s z

cz e l e p s z e g o , a w o l n o c i s zachowane.

Przy zachowaniu e l e k c y i

a t w i e j s z a by moe w l a t a c h k i l k u poprawa g o s p o d a r s t w a p r z e z
zam ieszanie zniszczonego, ja k w oln oci, k t re j

s t r a t a i nie

t a k a t w o s i w ra c a i owszem, p r a w i e n i e o d z y s k a n a , k t r ko
n i e c z n i e dochowa n a l e y n a s t p c o m , wziwszy od przodkw . Mo

r a l n y o b o w i ze k p r z e c h o w a n i a p r z e j t e g o od przodkw d e p o z y t u
w o l n o c i z o s t a t u przypomniany j u po r a z d r u g i , w kocowych
z a k l c i a c h pojawi s i

znowu, p r zy czym pr zo dko w ie wspomniani

b y l i z a t e n c j , n a l e n im za t o ,

e krew / . . . / na obron wol

n o c i w y l e w a l i " . "A zatym - k o c z y a u t o r - gdy w s z y s t k a b o j a

i i s t o t n a konsekwencya n i e w o l i p o c h o d z i z s u k c e s y o n a l n e g o pano
w a n i a , a wolna e l e k c y a j e s t

t a r c z wolnoci p u b liczn ej i prero

gatyw s t a n u s z l a c h e c k i e g o . M n i e j s z a o t o , gdyby s i t r a f i a o
jakie

z a m i e s z a n i e p u s t o s z c e , poprawione by w kr tc e moe

T o p t y m i s t y c z n w i z j zamykay z a k l c i a na m i o Boga i o j
czyzny,

by z c a y c h s i b r o n i wolnej e l e k c j i .

U d e r z a j c e b yy p o d o b i e s t w a midzy p o g l d a m i a u t o r a My
li"

oraz id e o lo g i p o lity c z n zawart w t r a k t a c i e

"0 su k cesy i

t r o n u w P o l s z c z . . . " i w p o p r z e d n i c h p is m a c h hetmana. Tych

s pra w , k t r e z a l i c z y l i m y do r e p u b l i k a s k i c h l o c i communes,
nie potrzebujemy pow tarza.

P o d k r e l i n a t o m i a s t warto z d e c y

dowan n i e c h a u t o r a " M y l i " do p r a c Sejmu C z t e r o l e t n i e g o , n i e

c h , motywowan a p r i o r y c z n y m z a o e n i e m , e w s z y s t k i e p o d j t e
p r z e z s e j m nowoci z m i e r z a y do p o w i k s z e n i a wadzy k r l e w s k i e j .

-144

Nasuwa s i p y t a n i e , j a k mona b y o t a k o p a c z n i e o c e n i a s e j m o
we k o m i s j e w i e l k i e w y bi e r a n e i k o n t r o l o w a n e p r z e z s e j m , k t r e
p r z e c i e p o z b a w i y S t a n i s a w a A u g u s t a wpywu na wykonawstwo,
j a k mona b y o n i e d o s t r z e c r e p u b l i k a s k i e g o c h a r a k t e r u

Za

s a d do formy r z d u , j a k w r e s z c i e t r z e b a b y o zamyka oczy na

rzeczyw isto,

by n i e z au wa y , e od d n i a o t w a r c i a sejmu do

koca roku 1789 / b o do t e g o c z a s u " M y l i " l e d z i y sejmowe wy

d a r z e n i a / p r e r o g a t y w y k r l e w s k i e doznaway w c i nowych u s z c z e r
bkw. Nasuwa s i p o d e j r z e n i e , i w r z e c z y w i s t o c i n i e c h a u t o
r a " M y l i " do d z i a a l n o c i sejmu w y n i k a a n i e z wyimaginowanego p o w i k s z e n i a p r z e z ustawodawcw wadzy m o n a r s z e j , l e c z z
p r z y c z y n z g o a i n n y c h . Wiemy p r z e c i e ,

e Seweryn Rzewuski t a k

w a n i e w i d z i a s e j m p r z e d r o z p o c z c i e m j e g o o b r a d , n i e zmie
n i z d a n i a po z l i k w i d o w a n i u Rady N i e u s t a j c e j ,
licie

a wyraone w

do B r a n i c k i e g o o b u r z e n i e hetmana p o l n e g o -na t o ,

co w

s e j m i e z r o b i o n o z w a d z buawy wskazywao na f a k t y c z n e p r z y /

-i.

czyny w r o g o c i wobec K o m i s j i Wojskowej.

9

A n a l o g i e midzy "Mylami" t r a k t a t e m "0 s u k c e s y i t r o n u "

d o t y c z y y t a k e u z n a w a n i a , i wolna e l e k c j a trwa w P o l s c e od
ponad t y s i c a l a t ,

przekonania,

e n i e n a l e y z m i e n i a s y t u a -

c j i stanw n i e u p r z y w i l e j o w a n y c h ,

e t r z e b a wybra r a c z e j

spa

l e n i e c z c i m a j t k u p r z e z p o a r y b e z k r l e w i n i u t r a t wol
n o c i , k t r a musi i za s u k c e s j ,

o s k a r e pod a d r e s e m J a n a

K a z i m i e r z a , w r e s z c i e Kw e st io no w an ia p o t r z e b y i n s t y t u c j i k r le w
s k i e j w o g le . A p r z e c i e podobiestwa te s z y j e s z c z e d a l e j ,
j e l i wczymy do n i c h problemy p o r u s z a n e w "Uwagach", dc k t
r y c h w "M y l a c h " t y l k o o d s y a n o <%/ m . i n . o c e n a p o z y c j i k r l a w
A n g l i i o r a z w i z j a F r a n c j i j a k o k r a j u , k t r e g o wadcy stopniowo
n i s z c z y l i uprawnienia n arodu/.

P r b u j c udowodni d l a " M y l i "

a u t o r s t w o Rzewuskiego na p o d s t a w i e wyraonych w b r o s z u r z e po-

g l dw

145

n i e w sp om nie li m y d o t d ,

e n i e k t r e f r a g m e n t y a n a l i z o

wanego t e k s t u w p r o s t o d n o s i y s i do twrcy t r a k t a t u

"0 s u k c e s y i

t r o n u . N a w i z u j c do z a m i e s z c z o n e j w " L i c i e K r a s i s k i e g o i n
form acji,

j a k o b y S t a c k e l b e r g c h w a l i hetmana z powodu d z i e a

, "0 s u k c e s y i t r o n u , a u t w f M y l i s u s z n i e z a u w a a ,

e nawet

gdyby pochway t e m i a y r z e c z y w i c i e m i e j s c e , n i e mogy r o z s t r z y

g a o s u s z n o c i czy f a s z u p r z e d s t a w i o n y c h w k s i c e argumen
tw. Dla z a t a r c i a

" m o s k i e w s k i e g o o d o r u " "2/iyli" p r z y p o m i n a y wy

j t k i ffe z a s u g i p a t r i o t y c z n e R z e w u s k i e g o , k o n k l u d u j c ,

e pom

w i e n i e o p r o m o s k i e w s k i e s t a n o w i s k o pod a d r e s e m c z o w i e k a , k t r y
" d a n a j p e w n i e j s z e dowody z w i e l k i m swym o j c e m " s z c z e g l n e j
c n o t y , n i e moe mie adnego w a l o r u .
Ka k o n i e c na p o p a r c i e t w i e r d z e n i a ,
Seweryn R z e w u s k i,

i a u to re m " l i y l i " by

c h c i e l i b y m y p r z y t o c z y j e s z c z e dwa argumen

ty n a t u r y f o r m a l n e j .
W Archiwum Podhoreckim w t e c e z a w i e r a j c e j

bruliony r

nych p is m Seweryna Rze wus kiego z n a j d u j e s i m . i n . c z y s t o p i s

8

" i i l y s l i " . Kie w y s z e d on spod r k i hetmana, wic by zapewne d z i e

em k t r e g o z j e g o s e k r e t a r z y .

Fakt i s t n i e n i a tego c z y s t o p i s u

wrd gryzmow R ze wuskiego sam p r z e z s i n i e p r z e s d z a b y j e s z

cze a u t o r s t w a .

Po wywodach o d n o s z c y c h s i do t r e c i

moemy

j e d n a k z n a l e z i e n i e t e g o p i s m a w owym z b i o r z e uzna za dodatkow

poszlak,

e " M y l i / a zatem i " U w a g i " / w y sz y spod p i r a p a

na Seweryna.
Czystopis s e k r e ta r s k i,

o ktrym mwimy, n i e j e s t

tak zupenie c z y s ty . W t y t u le znajduje s i

czce,

skrelen ie,

e m i a on p i e r w o t n i e br z m ie i n a c z e j .

zreszt
wiad

M ia s t " M y l i nad

rnemi pismy p o p i e r a j c e m i s u k c e s y t r o n u " m ia y to by " M y l i

nad l i s t e m J .

Wielmonego b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o do p r z y j a c i e l a

p i s a n y m " . Zapewne j u po p r z e p i s a n i u t e k s t u a u t o r k a z a s e k r e -

t a r z o w i s k r e l i w s z y s t k o p o z a pierwszym sowem / t o

skrelenie

mamy w omawianym c z y s t o p i s i e / i doda w t o m i e j s c e

"nad r n e -

mi pismy p o p i e r a j c e m i s u k c e s y t r o n u " . Mona s i s p i e r a ,

zmiana b y a s u s z n a ,

czy

skoro "M y li" polemizoway przede wszystkim

z "Listem " K rasi sk iego,

z a d r u g i oponent - Werpechowski /Mably

- r a z t y l k o z o s t a z a s z c z y c o n y uwag. J e l i j e d n a k , j a k p o d e j
rzewamy, autorem t e k s t u by R z e w u s k i , t o wiemy, e r w n o c z e n i e
z " L i s t a m i " K r a s i s k i e g o i Werpechowskiego, o t r z y m a on od J o r dana t r z y inne r e p l i k i na swj t r a k t a t ;

mona su po no w a , e

p r z y n a j m n i e j w t y t u l e c h c i a z a z n a c z y p o l e m i c z n y s t o s u n e k do
w s z y s t k i c h oponentw. W kadym r a z i e widoczne w zachowanym r
k o p i s i e s k r e l e n i e p i e r w o t n e g o t y t u u " M y l i " dodatkowo w i a d
czy,

e r k o p i s t e n p o z o s t a w a w k o n t a k c i e z a u t o r e m .

Skrelenia

w tym e g z e m p l a r z u n i e o g r a n i c z a y s i z r e s z t do t y t u u ,
wystpoway w k i l k u m i e j s c a c h n a r r a c j i .

lecz

Tu i wdzie zmieniono

czy wyeliminowano p o j e d y n c z e s o w a , pr zy czym zmiany t e m ia y

znaczenie czysto s t y l i s t y c z n e ,

Tak np. p i e r w o t n i e przewidywano,

e " i n s z y c h stanw n i e b d z i e t r z e b a wzywa", potem j e d n a k " b

d z i e " s k r e l o n o i w t e k c i e drukowanym to s k r e l a n i e u w z g l d
niono.

Podobnie Mably*emu w y t k n i t o w r k o p i s i e ,

e "mni ej uwa

a co s i s t a o po j e g o b y t n o c i i co s i d z i a o po j e g o wyjedzie pn iej",
szy p o w t r z e n i e ,
druUowotnym
/n ie

ale w o sta te c z n e j korekcie au to r,

spostrzeg

s k r e l i s o w a "po j e g o b y t n o c i " i w t e k c i e

ma po n i c h l a d u .

Te i inne zmiany, p o l e g a j c e na kosm etyce

s t y l i s t y c z n e j , wzmacniaj jednak t e z o wgldaniu w r k o p i s je g o

autora.
Ka uwag z a s u g u j dwa j e s z c z e f r a g m e n t y " M y l i " . Na s a mym p o c z t k u t e k s t u a u t o r p o d n o s i ,
szych czasw t r a d y c j i e l e k c y j n e j

i t r w a j c e j od n a j d a w n i e j

" U w a g i " n i e c z c z e m i m y l a m i,

a l e sowy pewnej h i s t o r y i i prawa . . .

dowiody / p o d k r . - ZZ/ .

1 47

W dalszej

p a r t i i p i s m a , przypomniawszy dokonan p r z e z Zygmunta

A u g u s t a w rok u 15&4 c e s j praw d z i e d z i c z n y c h do Litwy na r z e c z

Korony, a u t o r k o n k l u d o w a :
w niesien ia, ale

"A t a k : n i e c z c z e p o z o r y , n i e prne

sov/a prawa i h i s t o r y e w i a d c z , e wolne zaw-

. s z e byway k r l w p o l s k i c h e l e k c y e p o d k r e l e n i e moje - ZZ/ .

Czy o b i e wzmianki o a r g u m e n t a c h o p a r t y c h na h i s t o r i i i

prawach

/ u s t a w o d a w s t w i e / n i e by y a n t y c y p a c j t y t u u d z i e a Seweryna Rze
w u sk ie g o M0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m z d z i e j w i z prawa
dowody?
Konkluzja,

i Rzewuski b y a u to re m " M y l i , a t e p i s a t e n

sam a u t o r , k t r y s k r e l i

"Uwagi d l a u t r z y m a n i a wolnej e l e k c y i

k r l a p o l s k i e g o do P o l a k w " , k a e r a z j e s z c z e w r c i do w c z e
n i e j s z e g o z obu d z i e . Wypada bowiem p o d j p r b w y j a n i e n i a ,
dlaczego t r a k t a t

"0 s u k c e s y i t r o n u " o p a t r z y hetman swoim n a z

w i s k i e m , a "Uwagi" wyda b e z i m i e n n i e .
a t w i e j o d p o w i e d z i e na p i e r w s z c z p y t a n i a .
ej w yrazilim y p rzy p u szczen ie,

i dzieo

Cho wy

"0 s u k c e s y i tronu"

m i a o s t a n o w i w s t p do p r z e j c i a r z d u d u s z w a l c z c y c h o wol
no,

sam t r a k t a t

by Rzewusk iego ao t e j r o l i n i e w y n i s . Het

man m i a i n n , w a n i e j s z l e g i t y m a c j - p i c i o l e t n i e c i e r p i e
n i e za w i a r i w o l n o . P u b l i k u j c b r o s z u r "0 s u k c e s y i t r o n u "
pod s w o j f i r m l i c z y ,

j a k s d z i m y , e j e g o a u t o r y t e t mczen

n i k a p r z y d a s i y argumentom k s i k i ,

t a z a na nowo z w r c i uwa-

g na a u t o r a .
Prawdopodobnie na he tmask d e c y z j o t w a r t e g o

w stpienia

w a n t y sejmowe s z r a n k i w p y n t e n i k y r e z o n a n i J " T
J wag d l a u t
r z y m a n i a w olne j e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o do P ol a k w ", p o t w i e r d z o
ny i c h przypomnieniem w " M y l a c h i powtrnym drukiem.
D l a c z e g o Rzewuski n i e zdecydowa s i na p u b l i k a c j p i e r w
szej

e d y c j i "Uwag pod swoim n a z w i s k i e m , n i e wiemy. Moemy j e -

K3

dy n ie p r z y p u s z c z a ,

e p i s z c j e we w r z e n i u 1789 , a w ic wted y,

gdy n i e by j e s z c z e zdecydowany na " p r z e c h o r o w a n i e " w D re n ie

swej k a d e n c j i w K o m i s j i Wosjkowej /p r z y p o m n i j m y ,

e d o p i e r o w

kocu w r z e n i a z a w r c i z w a r s z a w s k i e j d r o g i / , n i e c h c i a j e s z
cze p a l i mostw midzy s o b i sejmem. D op iero wwczas, gdy
z d e c y d o w a , e do s e j m u j c e j

s t o l i c y nie p o je z i e ,

mg swe

naz wisko p o d p i s a pod t e k s t e m , k t r y u j a w n i a z a s a d n i c z y r o z

ziew midzy nim a warszawskim zgromadzeniem.
x

x
X

N a j w c z e n i e j s z y z anonimw, k t r y b r o n i p r a c y " 0 s u k c e s y i
t r o n u , ma t y t u n i e c o c i k a w y :

" P r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o

s u k c e s y i t r o n u p o l s k i e g o . Obywatel wojewdztwa p o d l a s k i e g o z i e 10
mi b i l e k i e j . Dnia 24 s t y c z n i a 1790 r o k u "
* Snisty cytat z
Cycerona na r e w e r s i e s t r o n y t y t u o w e j m i a zapewne d o w o d z i , e
a u t o r n i e by n ie w y k s z t a c o n y m p r o s t a k i e m ,

a wic za d z i e e m

Rzewuskiego ujmowa s i n i e b y l e k t o .
T e k s t z a c z y n a s i od pochway " 0 s u k c e s y i t r o n u " . Hetman,
zdaniem B i e l s z c z a n i n a , w y r a a i s t o t pr ob le m u: prawdziwy Polak
"wolaby r a c z e j m ajtek i ycie t r a c i ,

n i wolno" / s .

doda tku wyrodni d o r a d cy s u k c e s j i "be z p o t r z e b y ,

3/. W

bez n a g l e n i a ,

bez przymusu n a j m n i e j s z e g o o d w a a j s i r a d z i wspziomkom

swoim, aby do bro w o ln ie p o d d a w a l i k a r k i swoje w ja r z m o n i e w o l i
p r z e z u s t a n o w i e n i e p^awa o s u k c e s y i t r o n u " / s .

4/.

Cho po tym n a w i z a n i u do m y l i Rzewuskiego B i e l s z c z a n i n

deklarowa,

e sam c h c i a b y p i s a o tym, co u hetmana "w t a k

k r t k im d z i e l e um ie sz cz o n o by n i e mogo" / s .

4 / , nastpne s t r o -

ny p o w i c i p o w t a r z a n i u wywodw p o p r z e d n i k a .

Za pewnik p r z y j ,

" e c z o w i e k o s i g a j c y wadz zawsze j r o z s z e r z a p r a g n i e " ,

bo " t o j e s t n a t u r a l n a " / s .

4-/. U z n a , i Rzewuski p r z e k o n y w a j c o

149

dowid,

" j a k i e m i by s p o s o b a m i i p r z e z j a k i e

p o w o li do j e d y n o w a d z t w a " k r l ,
ostrzega,

stopnie przychodzi

p o s i a d a j c y koron d z i e d z i c z n ,

e j e l i nawet sami u c h r o n i l i b y m y s i j e s z c z e p r z e d

a b s o l u t y z m e m , t o l o s potomkw b y b y p r z e s d z o n y / s .
, n i u t y c h potomkw wzywa do z a c h o w a n ia w o l n o c i .

5 / , w imie-

"K asi przodko

wie - p r z y p o m i n a - n i c n i e o s z c z d z a l i d l a z o s t a w i e n i a nam wol

n o c i , m niej wac c a e m a j t k i , krew i y c i e samo; a my l k a
jc

s i k i e d y by mogcej w b e z k r l e w i u s z k o d y , abymy z b y t

kom s u c y c h n a r z d n i e u t r a c i l i ,

fundament n i e w o l i p r z e z

u s t a n o w i e n i e prawa o d z i e d z i c t w i e t r o n u z a k a d a z a m y l a m y . / . . . /
Ale p r z e c i e c s za p r z y c z y n y r a d z e n i a d z i e d z i c t w a t r o n u ?
Oto p i e r w s z a z n a j w a n i e j s z y c h ,
ponosiemy s z k o d y , d r u g a ,

e w i e l k i e p o d c z a s b e z k r l e w i a

e n i e my s o b i e o bi era my k r l a , a l e

go nam p r z e z przemoc d a j obce p o t e n c y e . R o z s t r z n i j m y w

s z c z e g l n o c i o by dw ie " / s .
logicznie:

5 n / . W " 0 s u k c e s y i t r o n u " b y o ana

"Dwa i c h t y l k o w y s t a w u j o n i w t e j m ie r z e Polakom

w pismach ic h bezimiennych. Jeden j e s t :

i dziedzictw o tronu

u w ol ni Polakw od z a m i s z a n i a , k t r e b e z k r l e w i e r o d z i zwyko.
Drugi,

i d z i e d z i c t w o t r o n u n i e d o p u c i postronnym r z d z i s i

w P o l s z c z " / s . 5 / . Tymczasem w dawnej P o l s c e , kontynuowa Rze

wuski w "0 s u k c e s y i t r o n u " ,
si bardziej
/.../

" b y e w nim P o l a k j e d e n , k t r y b y

l k a zamieszek bezkrlew ia n i d z ie d z ic tw a tronu?

j a k t r o s k l i w i b y l i zawsze P o l a c y o zachowanie w olnej e l e -

k cy i krlw, j a k krwi swoj z a s z c z y t j e j

okupowali / . . . / .

P r z e j r z y j m y s i mwi w d z i e j a c h przodkw n a s z y c h , a l e s i z a
razem zapomy r n i c midzy nie m i a s o b z a w s t y d z e n i " / s . 6 n / .
Bo to m i o z by tk u podpowiada s u k c e s j i b u d z i obawy szkd
w bezkrlewiu:

"D r o n i o domy i z b i o r y swoje i wol podda

k a r k w j ar zm o m o n a r c h i i d o b r o w o l n i e , n i mnie s t a w a j c przy
w o l n o c i p u c i p o d c z a s b e z k r l e w i a na l o s niepewny w s z y s t k o t o ,

co z b y t e k z r c z k o s z z c z o n y w domach i c h s k u p i i z a g n i e
d z i /" O s u k c e s y i " s .

103/.

Tok m y l e n i a Rzewuskiego i B i e l s z c z a n i n a by i d e n t y c z n y ,
ale w tr a k ta c ie

"P r z e c iw k o tym" w s z y s t k o omawiano k r c e j , wy

wody t e g o pism a w y g l d a j j a k s t r e s z c z e n i e wykadu p o p r z e d n i e

g o . B i e l s z c z a n i n - j a k Rzewuski - d o s t r z e g a t y l k o dwie p r z y
czyny p o d a n i a s u k c e s j i ,

i on w z by tku u p a t r y w a p r z y c z y n

obaw p r z e d b e z k r l e w i em , i on c z c i s z l a c h e t n y c h przodkw w a l
c z c y c h o wolno bez o s z c z d z a n i a " y c i a " ,
kwT. Hetman p i s a ,

e l e p i e j

"krwi" i "m ajt-

d o p u c i do s p a l e n i a w s i ,

kt-

r w wolnym k r a j u a t w o odbudowa, n i . u t r a c i w o l n o .
szczan in wyraa s i o g l d n i e j :
k adziesit,

B iel

" P o n i e sz k o d r a z w l a t k i l

choby n a j z n a c z n i e j s z ,

jest

to t a k r a n ,

ktr

pokj k i l k c l e t n i z u p e n i e z a g o i ,

a le u t r a c i raz wolno, byo

by to m i e r c i bez w s k r z e s z e n i a ;

lepiej

wyzdr owie , n i e l i umrze na z a w s z e " / s .

c i by s k a l e c z o n y m i
o/.

Z r e s z t - zdaniem

anonima - t o n i e b e z k r l e w i a byy p r z y c z y n n a j b a r d z i e j
j c y c h wojen za J a n a K a z i m i e r z a ,

rujnu

lecz p r e te n sje sukcesyjne

Wazy do korony s z w e d z k i e j ; a n a l o g i c z n i e z wojn p n o c n za

Augusta I I .

Kie b y o t e prawd,

e t c wskutek b e z k r l e w i k r a

j e s s i e d z k i e n a r z u c a y nam wadcw. I n g e r e n c j o b c u m o l i
w ia sab o m ilita rn a R z e cz y p o sp o lite j;

"czemuemy da wn ie j

- p y t a a u t o r - s t o t y s i c y w o j s k a n i e u c h w a l i l i ? Czemuemy
faszywym pozorem u w i e d z e n i na p o d a t k i n i e

p o z w a l a l i ? Ale z a r a z

doda w a, e gdybymy u s t a n o w i l i t r o n d z i e d z i c z n y , p o d a t k i s z y by n i e na woj sko l e c z na k o s z t u t r z y m a n i a r o d z i n y m o n a r s z e j ;

a to "czy n ie w i c e j k o s z t o w a o b y R z e c z p o s p o l i t , n i e l i p r z e m i j a j c e szkody b e z k r l e w i a / . . . / ?
podatkami, j a k i e k r a je

/s. 8/.

S t r a s z e n i e wysokimi

sukcesyjne musiay p a c i ,

i to p o d a t k a

mi, k t r e p o c h a n i a y k o s z t y u t r z y m a n i a r o d z i n y k r l e w s k i e j ,

to

151

motyw znany z t r a k t a t u

"0 s u k c e s y i t r o n u " . Ale B i e l s z c z a n i n

m i a i nowe a r g u m e n t y . Wolna e l e k c j a - p r z y p o m i n a - prawo

k a r d y n a ln e , u z y sk a y wieo p o tw ie rd z e n ie w

Z as ad a ch do f o r

my r z d u . nA zatym s e j m t e r a n i e j s z y - o s t r z e g a B i e l s z c z a
n i n - gdyby i b y p o d n i e c a n y do u d z i a a n i a c z e g o p r z e c i w n e g o ,
j u by n i e m g" / s .
syi tronu",

1 0 n / . Podobnie j a k w t r a k t a c i e

"0 s u k c e -

t a k e u P o d l a s i a n i n a w y r a n i e z az n a c zo n y z o s t a

odmienny s t o s u n e k s z l a c h t y i m a g n a t e r i i do k w e s t i i s u k c e s y j
n e j. M agnateria, k t re j

c h c i w o s t a r o s t w b y a gwn p r z y c z y

n p o d z i a w f a k c y j n y c h i wojen domowych w o k r e s a c h b e z k r l e
w i , t e r a z powodowana t sam c h c i w o c i p r z e k o n y w a a k r a j do
su k cesji;

" p r z y s i g n - z ap ew ni a n a s z anonim - e n i e i n n a

przyczyna tylko t a ,

eby d z i e d z i c z y w s z y s t k o , co s i podoba

z a s k i d z i e d z i c w na t r o n i e p o s a d z o n y c h , a l e czy s i to uda
moe? I dajmy, e u w i e d z e n i P o l a c y p o zo ra m i / c o by n i e moe/
p o z w o l i l i b y na s u k c e s y t r o n u , a l e c z y l i s i z g o d z na o s o b
t r o n d z i e d z i c z y na zawsze m a j c ? / . . . /
nie,

ile

t y l e by byo r o z r

f a m i l i i z n a c z n i e j s z y c h w P o l s z c z " , a w e f e k c i e woj

na domowa / s .

2 4 / . W "0 s u k c e s y i t r o n u " b y t a k i arg um ent ,

p r z e c i w t r o n o w i d z i e d z i c z n e m u przemawia midzy innymi brak

o d p o w ie d n ic h kandydatw. K o n k l u z j a " I r z e c i w k o tym" r y s o w a a
si jasno:

i n t e r e s e m s z l a c h t y b y a o br on a w olnej e l e k c j i .

B iel

s z c z a n i n wydawa s i z r e s z t w i e r z y , e s z l a c h e c k i na r d r z e
c z y w i c i e gotw by za n i da y c i e ,

e t e n ^ k t o by s i odwa

y proponowa s u k c e s j " u j r z y s t o t y s i c y u s t z r a c y a m i , d r u
g i e t y l e r k z orem do b r o n i e n i a w o l n o c i ,
n i e mie p r c z 3 z a b l i ,

bo P olak w o l i n i c

n i e l i u t r a c i wolno" / s .

5 n / . Argu

ment o w c j n i e domowej w r a z i e prby wprowadzenia t r o n u d z i e d z i c z n e g o /znamy t e n argument i z k s i k i

"C s u k c e s y i t r o n u " /

B i e l s z c z a n i n r o z w i j a ; wszak wolna e l e k c j a o y a prawem k a r d y

152

nalnym.

"Odmiana prawa k a r d y n a l n e g o bez p o z w o l e n i a na t o p o s

om, bez j e d n o m y l n o c i , w z r u s z y a b y c a y n a r d , o b r c i a b y
p o t g s p r z e c i w i a j c y c h s i temu m o c a r s t w " / s .
powtarza s i w o s t a t n i c h fragm entach pisma:

10/.

Ten motyw

"Wojna domowa

c i g n a b y w o j s k a z a g r a n i c z n e i u l s i B o e , owe t a k l i c z
ne p o c z t k i i n a d z i e j e d o br ego i t r w a e g o r z d u z o s t a y b y p r z y
walone p o p i o a m i r u i n k r a j u i P o l a c y s t r a c i l i b y
/s.

24/.

i m i Polaka*'

O s ta t e cz ny m s k u tk ie m zamysw s u k c e s y j n y c h b y b y wic

rozbir kraju.
Cay t e k s t m i a wymow j e d n o z n a c z n : na s u k c e s j z g o d z i
i

s i n i e mona, t r z e b a za w s z e l k cen b r o n i w ol ne j e l e k c j i .
Poniewa j e d n a k a u t o r z g a d z a s i c z c i o w o z z a r z u t a m i d o t y
cz cy mi z a k c e o k r e s u b e z k r l e w i a , na d z i e s i c i u s t r o n a c h
/40& t e k s t u / r y s o w a p r o j e k t e l e k c j i u l e p s z o n e j .
nim n i e c o p n i e j ,

tu tylko z a z n a c z a j c ,

Zajmiemy s i

e bya- to j e d y n a no

w o , j a k B i e l s z c z a n i n w s t o s u n k u do t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o
nu" w n o s i . C a a r e s z t a to p o w t r z e n i e h e t m a s k i c h wywodw.
Wyej s t a r a l i m y s i d o w i e ,

e a n a l o g i e midzy t r a k t a

tem "0 s u k c e s y i t r o n u " i d z i e e m " P r z e c i w k o tym" obejmoway

n i e t y l k o l o c i communes r e p u b l i k a s k i e g o wyznania w i a r y , a l e
take sz cz e g y ,

znamienne d l a R z e w u s k ie g o . Z t r n i c ,

na 46 s t r o n i c a c h a u t o r "0 s u k c e s y i t r o n u " p i s a o w s z y s t k i m
z n a c z n i e s z e r z e j n i B i e l s z c z a n i n , k t r y dysponowa 15 s t r o n a
mi / r e s z t zajmowa p r o j e k t u l e p s z o n e j e l e k c j i / .

Tote rozpraw

ka "Pr ze c iw ko tym" j a k b y wypunktowywaa t y l k o h e t m a sk i e a r g u

menty, wyapywaa samo sedno c z y n i o n y c h n a d e r opisowo wywodw
R z ew us k ie go . T r a k t a t P o d h o r e c k i e g o d z i e d z i c a w y r n i a s i pot o c z y s t o c i s t y l u , u P o d l a s i a n i n a obserwowa mona wyran
s k o n n o do p i s a n i a k r t k o ,

treciw ie.

W dwch m i e j s c a c h byy wzmianki w y ra n ie u d e r z a j c e w

153

S t a n i s a w a A u g u s t a . W p i e r w s z e j a u t o r " P r z e c i w k o tym" zauwa

a,

e s k a r b p u b l i c z n y s z e d n i e t y l k o

by R z e c z y p o s p o l i t e j " ,
/s.

9/.

W drugiej

a l e i na "p ry w a tn e na d g r o d y bez z a s u g "

j a k o l e k a r s t w o na p r z y c z y n " c h o r o b y s u k

c e s y j n e j " - chciwo s t a r o s t w i
ca R zeczypospolitej
kie godnoci / s .

" n a j w y s z y c h urzd w" - z a l e

s p r z e d a s t a r o s t w i o b i e r a l n o na w s z y s t

23/*

W sz y s tk o , co d o t d p o w i e d z i e l i m y ,
a u to re m b r o s z u r y
n u ..."
dzi,

"n a n i e o d b i t e p o t r z e

s k a n i a do w n io sk u , i

" P r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o

b y a l b o Seweryn R z e w u s k i, a l b o k t o z b l i s k i c h mu l u

k t o z a d a s o b i e t r u d s t r e s z c z e n i a czy r a c z e j wypunktowania

hetmaskiego d z i e a a u t o r s k i e g o .
d o ty czy o nie ty lk o t r e c i ,

Wierne p o w t a r z a n i e pierwowzoru

a le take s t y l i s t y k i .

U B ielszcza-

n i n a t a k e bowiem p o j a w i a y s i zwroty c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a
R z e w u sk ie g o o "po ddawaniu k a r k u w ja r z m o n i e w o l i " , o "okupowa
n i u w o l n o c i k r w i i y c i e m " , o 1m ni e jsz y m w ae ni u y c i a i m a j t
ku" n i " w o l n o c i " , o " z a m i e s z k a c h b e z k r l e w i " ; u obu p i s a r z y
" s z k o d y b e z k r l e w i " byy " p r z e m i j a j c e " ,
c i stanow ia "n iew ola",

p rzeciw iestw o wolno

"jednowadztwo" i "rz d monarchiczny",

p r z e c i w n i c y e l e k c j i u obu to c i ,

k trzy proponowali " s u k c e s y "

lub " d z i e d z i c t w o , nigdy tro n nastpny lub n astp stw o tro n u .

P r z y k a d y t e mona by mnoy. J e l i by nawet z a o y ,

e s t r e

s z c z a j c y wykad " 0 s u k c e s y i t r o n u e n t u z j a s t a l u b a g e n t hetma

na n i e w o l n i c z o t r z y m a s i t r e c i / t a c i s a w i e r n o dowodzi
a b y chyba p i s a n i a w p o r o z u m i e n i u z a ut ore m p i e r w o w z o r u / , wt
pimy, by p o t r a f i t a k w i e r n i e n a l a d o w a s t y l i s t y k Rz e w us k ie
g o . D l a t e g o p o d o b i e s t w a s t y l i s t y c z n e p r z e m a w i a j za a u to rs t w e m
samego hetmana. Do t e j k o n k l u z j i s k a n i a t a k e d o w i a d c z e n i e .
Skoro p r z y k a d "Uwag d l a u t r z y m a n i a wolnej e l e k c y i k r l a p o l
skiego",

" M y l i nad rnemi pismy p o p i e r a j c e m i s u k c e s y t r o n u "

154

i a u t o r s k i e j p r a c y " 0 s u k c e s y ! t r o n u w P o l s z c z . . . " dow od zi ,

i hetman m i a zwyczaj obudowywa p r a c a u t o r s k a n a l o g i c z n y
mi co do t r e c i anonimami, to n a j p r a w d o p o d o b n i e j w y g l d a do
mys,

e on sam b y t a k e tym "Obywatelem wojewdztwa p o d l a s

kiego ziemi b i e l s k i e j " ,

k t r y 24 I 1790 roku w y s t p i " p r z e

ciwko tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u " .

Zanim s i z t b r o s z u r poegnamy, n a l e y j e s z c z e p r z y
p a t r z e s i jednemu z z a w a r t y c h w n i e j

s z c z e g w . Rzewuski -

j a k wiemy - z d r a d z a n i e c h n i e t y l k o do F a m i l i i i S t a n i s a
wa A u g u s t a , a l e t a k e do c a e g o d z i e a Sejmu W i e l k i e g o . Tym4

czasem B i e l s z c z a n i n z a c z y n a od a p r o b a t y z g r o m a d z e n i a :
s i w n a d z i e i - p i s a - k to s i e

s p o d z i e w a , aby sejm t e r a n i e j

szy pod panowaniem t a k mdrego k r l a ,

konaych i gorliw ych marszakw,

m y l i

pod pre z y de r.c y t a * d o s

z tak roztropnych i m i o c i

o j c z y z n y / p a a j c y c h / mw z o o n y , ktrym o b y w a t e l e w domych p o z o s t a l i n i e o b a l a prawa k a r d y n a l n e , a l e wojsko i r z d

d o s k o n a y ku zachowaniu w o l n o c i p o l s k i e j

zlecili,

m i a pomy

l e o z n i s z c z e n i u prawa k a r d y n a l n e g o , j a k i m j e s t w oln o ob i e r a n i a k r l w . Odmiana prawa k a r d y n a l n e g o bez p o z w o l e n i a na

to po s o m , bez j e d n o m y l n o c i , w z r u s z y a b y c a y n a r d , o b r c i a b y p o t g s p r z e c i w i a j c y c h ^ t e m u m oc a rst w . I z a m i a s t s p o
dziewanych k o r z y c i z sejmu t e r a n i e j s z e g o ,

rozruch w k r a ju

z g o r s z e m i j a k w b e z k r l e w i u s k u tk a m i w z n i e c i b y s i .

Z jak

r a d o c i p r z y j na r d k o n s t y t u c y pod t y t u e m Zasady do po
prawy formy rzdu>>; w t e j
rzymskiej k a t o l i c k i e j ;

lic z b ie obieranie krla r e l i g i i

z rwn g o r l i w o c i utrzymywa t e g o

prawa nig d y n i e p r z e s t a n i e .

Ustanowienie s u k c e s y i tronu ju

by s i temu punktowi s p r z e c i w i a o . A zatym sejm t e r a n i e j s z y

gdyby i by p o dn ie ca n y dc u d z i a a n i 3 czeg o p r z e c i w n e g o , j u
by n i e mg.

C h o c i a n a r d ma z u p e n e z a u f a n i e w t e r a n i e j s z y m s e j m i e
- k o c z y B i e l s z c z a n i n t e n f r a g m e n t - e n i c podobnego sejmov/i
1773 r o k u n i e u c z y n i , j e d n a k n i e mruy p i l n e g o oka i n i e p r z e
staje

by t r o s k l i w y o n a j m n i e j s z e

swobody s w o j e " / s .

9-11/.

Cytowany wycinek z a s u g u j e na uwan i n t e r p r e t a c j ; odno

s i s i bowiem do t y c h w ydarze Sejmu W i e l k i e g o , k t r e n a s t p i
y j u po n a p i s a n i u t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " , j e s t

zatem s a

modzielnym wkadem 3 i e l s z c z a n i n a .
K o n s t r u k c j a z a c y t o w a n e g o urywka z d r a d z a s t a r a n n e pr ze m y
l e n i e . A u t o r z a c z y n a od o g l n i k o w e j pochway "mdrego k r l a "
i "g o r liw e g o 3ejmu",

a l e z a r a z potem p r z y p o m i n a posom o g r a n i

czony z a k r e s i c h mandatu. Niby n i e w i e r z y ,

by s e jm mg s i

p osu n do o b a l e n i a prawa k a r d y n a l n e g o , a l e na w s z e l k i wypadek

ororokowa,

czym g r o z i o b y t a k i e n a r u s z e n i e . Niby c h w a l i
Zaw/
sady d o Y f ormy r z d u , a l e p o d s t a w t e j pochway by a r t y k u ,

k t r y do

Zasad
z o s t a wpisany pod n a c i s k i e m i c h gwnych
4^
p r z e c i w n i k w . W r e s z c i e n ib y z a p e w n i a o z a u f a n i u na rod u do
s e jm u , a l e z a r a z d o d a w a ,

e na r d uwanie l e d z i p r z e o i e g

o b r a d , n i e bdc pewny, czy se jm n i e n a r u s z y j e g o p r z y w i l e j w .

Zwieczeniem t e j

niejednoznacznej

s t y l i s t y k i byo porwnanie

Sejmu Ai e . l k i e g o do sejmu r o z b i o r o w e g o .
Mimo pozorw a k c e p t a c j i o c e n a Sejmu C z t e r o l e t n i e g o wypa
d a a wic u B i e l s z c z a n i n a n e g a t y w n i e . Fragment o s e j m i e , w
ktrym a u t o r rozprawy " P r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i
t r o n u " n i e mg s i j u wzorowa na d z i e l e

"0 s u k c e s y i tronu"

i k t r y by j e g o samodzi eln ym wkadem a u t o r s k i m , n a j d o b i t n i e j

dowodzi t o s a m o c i j e g o m y l i z hetmask w i z j p o l s k i e j r z e
czyw istoci p o lity c z n e j.

Spod m ask i " o b y w a t e l a z ie m i b i l s k i e j "

w y z i e r a o c l i c z e Seweryna R z e w u s k ie g o .
x

P isa lim y wyej,

i na t r a k t a t

0 s u k c e s y i t r o n u " o p o w i e-

d z i a n o r n a j p i e r w e j pod im ien iem zmylonym Werpechowskiego"

12

W s p o r y z wywodami swego ziomka wda s i Szymon W^rpechowski,

p i s z c "Odpowied na l i s t

i m c i p an a B a r t o m i e j a Werpechowskie

go na S t a r y c h Werpechach p r z e z i m c i pan a Szymona po K a z i m i e r z u

na Nowych Werpechach Werpechowskiego.

Dnia 30 s t y c z n i a 1790 r o

k u " . Zanim s i argumentom " O d p o w i e d z i " p r z y p a t r z y m y , t r z e b a p a

r sw p o w i c i pismu pana B a r t o m i e j a .
N o s i o ono t y t u n i e c o kol ubrynowy:

" L i s t i m c i pana B a r

t o m i e j a Werpechowskiego, o b y w a t e l a wojewdztwa p o d l a s k i e g o , d o
j a n i e wielmonego Rzewuskiego hetmana p o l n e g o koronnego z ok a z y ' pism a j e g o wzgldem s u k c e s y i t r o n u " . Na kocu p i e r w s z e j
c z c i " L i s t u " a u t o r p o d a swe i m i i na z w isk o o r a z p o i n f o r m o w a ,
e p i s a 15 I 1790 r oku w S t a r y c h Werpechach w z i e m i b i e l s k i e j .
Od s i e b i e mwi pan B a r t o m i e j k r t k o , r e s z t j e g o d z i e a z a j
mowa p r z e d r u k " L i s t u i m c i k s i d z a Mably do j a n i e wielmonego

W i e l h o r s k i e g o , k u c h m i s t r z a W. K s i s t w a L i t e w s k i e g o " . W o d a u t o r s
kim w s t p i e Werpechowski z a z n a c z a ,
wiadao s i wiele osb,

e za s u k c e s j t r o n u wypo

e k i e r o w a a nimi p r z e d e w s z y s t k i m o-

bawa p r z e d " r e w o l u c j " , j a k n i e s i e kade b e z k r l e w i e

wiadomo,

oraz

e s k u t k i t y c h z a b u r z e t r w a y n i e r a z p r z e z c a e

panowanie nowego k r l a ;

d a l s z e motywy to z r o z u m i e n i e , e " e l e k -

cya n i e d o p u c i n ig d y gruntownego u t w i e r d z e n i a r z d u " , w r e s z

cie dowiadczenie,

e w s z e l k i e prby u l e p s z e n i a e l e k c j i o k a z y

way s i bezowocne. Take p r o p o z y c j a R z e w u s k ie g o , o p a r t a na

kwalifikowanej w i k sz o c i 5/6 g o s c

. k t r e w wojewdztwach

m u s i a b y u z y s k a k a n d y d a t , n i e wydawaa s i Werpechowskiemu wyjciem,

bo p o m i j a j c j u t r u d n o c i rachunkowe, c a y t e n t r u d ob

l i c z e " k i l k a n a c i e s z t u k armat z s t r o n y m n i e j s z e j

l e c z zuch

w a l s z e j p o m ie s z a l u b . p r z e r w a by m o g y " . Nie do p r z y j c i a by

157

n a d t o d l a pan a B a r t o m i e j a l e k c e w a c y s t o s u n e k hetmana do s p a
l o n y c h w c z a s i e b e z k r l e w i a w s i i m i a s t ; o d r z u c a on w r e s z c i e
pomys R z e w u s k i e g o ,

by obywa s i

bez k r l a ,

bo w i e d z i a ,

"gdyby z a R z e c z p o s p o l i t a na p r z y s z o m i a a by bez k r l a ,
. t e d y z n a l e l i b y s i k r l i k o w i e bez korony i b e r a , k t r z y b y
m niej m i l i b l a s k i e m , a l e by s i m o c n i e j d a l i u c z u u c i s k i e m " .
P o l e m i k z gwn t e z Rz e w us k ie go
midzy s u k c e s j i n i e w o l

o nieuchronnym zwizku

z d a Werpechowski na k s i d z a Mably.

" L i s t " t e g o by p r z e d r u k i e m , bowiem t e k s t

synnego Francuza

/rv

13

u m i e c i w swym k a t e c h | i z m i e r e p u b l i k a n i z m u M ic ha W i e l h o r s k i
K o n c e p c j e k s i d z a Mably s k l a r o w n e :
m niejsze zo ni e l e k c j a ,

tron sukcesyjny stanowi

a t w ie r d z e n ie o nieuchronnej przy

s u k c e s j i n i e w o l i n i e o dpo w iada p r a w d z i e . P r z y k a d a n g i e l s k i do
wodzi

bowiem, e o d s u n i t y od r e a l n e g o wpywu na wadz / z w a

s z c z a na w o j s k o ,

s k a r b i p o l i t y k z a g r a n i c z n / s u k c e s y j n y mo

narcha nie by w s t a n i e z a g r o z i w o ln o c i.
Szymon Werpechowski s t a w a w p o l e m i c z n e s z r a n k i z wizytw
k s n i s t e g o c y t a t u a c i s k i e g o / s .
nie,

2 / . To d y s k r e t n e z a z n a c z e

i by c z o w i e k i e m w y k s z t a c o n y m , p o z w o l i o mu r o z p r a w i

s i z " L i s t e m " M a b ly ego b a r d z o k r t k o : p r o s t a c z e k B a r t o m i e j

s e n s sw k s i d z a z r o z u m i a o p a c z n i e ,
t u . Na t l e

bo wyrwa j e

z konteks

c a e g o d z i e a W i e l h o r s k i e g o wymowa argumentw Ma-

b l y ' e g o b y a - zdaniem pana Szymona - z g o a i n n a . Ponadto po

l e m i s t a B a r t o m i e j a z w r a c a uwag, e uczony k s i d z , wychowa
ny we F r a n c j i ,

a, wic od d z i e c i s t w a n a s i k a j c y
/

duchem r z d u

m o n a r c h i c z n e g o , n i e mg byc a u t o r y t e t e m u s t r o jo w y m d l a r e
publikaskiej

Polski.

Rozpraw z o d a u t o r s k i m wstpem pana B a r t o m i e j a oponent

z a c z y n a od podwjnego s p o s t p o n o w a n i a p r z e c i w n i k a ;
strony domyla s i ,

z jednej

e do z a c h w a l a n i a " r z d u m o n a r c h i c z n e g o "

s k o n i ziomka i n t e r e s o s o b i s t y / n a d z i e j a na k r l e w s k p r o
te k c j w sdach/,

z drugiej

podchwytliwie p y t a i m i e n n i k a ;

" j e e l i p raw dz iw ie j e s t e Werpechowski z S t a r y c h Werpechw, a

n i e w z i e m aski i m i e n i a mojego d l a p o k r y c i a s i e b i e " / s .
Tym k o n s t a t a c j o m t o w a r z y s z y o z d z i w i e n i e ,

3/.

e t a k dwuznaczna f i

g u r a , w dod at ku n i e u c z o n a , o m i e l i a s i polemizowa ze w i a t
ym hetmanem, k t r y " i rozumem n a s k o n w i n k u j e , bo do t e g o j e s t
edukowany, w i e l k i e g o ma w o j c z y n i e s y n , n a l a d u j c y w s e n
tym entach o j c a ,

i d o w i a d c z e n i e m wasnym n a s n a u c z a , co to j e s t ,

i ja k cik a niewola" / s .
kama podwjnie,

4-/. "Ziomek" - zdaniem pana Szymona -

bo f a s z y w i e p r z e d s t a w i a zarwno s t a n o w i s

ko o p i n i i p u b l i c z n e j , j a k dane o s o b i s t e ;
w licie

" P i s z e s z waszmo pan

swoim, i w i e l u j e s t m y l w i d z i e u s t a n o w i o n e n a s t

pstwo t r o n u w P o l s z c z , a waszmo pan sam j e d e n t y l k o i pew

n i e pod mask n a s z e g o i m i e n i a / . . . / o dw a asz s i p i s a " .
takie

Gdyby

sdy m i a s t w W ar sza w ie , pan B a r t o m i e j poway s i g o

s i na p o d l a s k i m s e j m i k u , p r z y t a r t o by mu rogw,
W b r o s z u r z e " P r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u , ,
j e s t motyw podobny:

" K t to j e s t t e n , co r a d z i s u k c e s y t r o n u ?

Niech s t a n i e na c z e l e , n i e c h z r z u c i z s i e b i e mask, n i e c h s i
odway j a w n i e , a n i e pod ukrytym imie nie m z nami mwi, u j r z y
s t o t y s i c y u s t z r a c y a m i , a d r u g i e t y l e r k z orem do b r o n i e
nia w o ln o c i.,." / s .

5 n / . Czyby B i e l s z c z a n i n - R z e w u s k i porozumie

wa s i z Szymonem Werpechowskim, t a k e z r e s z t s z l a c h c i c e m
wojewdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i b i e l s k i e j ?
W p r z y p u s z c z e n i u tym u t w i e r d z a j n a s d a l s z e p a r t i e
dzi",

"Odpowie

t e , w k t r y c h pan Szymon z a j s i s z e r z e j wykadem w a s -

nych r a c j i ,
tracili,

" N a s i przodkowie - napom ina B a r t o m i e j a - m a j t k i

krew, m i e r p o d e j m o w a l i , aby nam potomkom swoim wol

no z o s t a w i l i . A my d l e n a s z y c h zbytkw, ebymy c z c i i c h

159

podczas bezkrlew ia nie u t r a c i l i ,

d z i e c i n a s z e i wnuki i d a l e j

w n i e w o l oddamy?*1
Dla p o r w n a n ia B i e l s z c z a n i n - R z e w u s k i :

" N a s i przo dko wie n i c

n i e o s z c z d z a l i d l a z o s t a w i e n i a nam w o l n o c i , mniej wac c a e

, m a j t k i , krew i y c i e samo; a my l k a j c s i k i e d y by mog
c e j w b e z k r l e w i u s z k o d y , abymy zbytkom s u c y c h n a r z d n ie
u tracili,

fundament n i e w o l i p r z e z u s t a n o w i e n i e prawa o d z i e d z i

c t w i e t r o n u z a k a d a zamylamy" / s .

5/#

R w n o l e g o wtkw w y s t p o w a a u Szymona Werpechowskiego

i Bielszczanina-Rzew uskiego cay c z a s,

cho n i e k i e d y j e d e n z

n i c h p i s a o pewnych sp ra w a c h k r c e j }

drugi o b sz e rn ie j.

polem izujc z t e z ,

I tak

e s u k c e s j a u c h r o n i n a s od w o j e n , j a k i e n i o

s b e z k r l e w i a , Werpechcwski r e p l i k o w a k r t k o :

"Wojny, k t r e

byy z a J a n a K a z i m i e r z a i n a s t p n y c h po nim kr lw c z y z e l e
k cji/,

czy z i n n e j p r z y c z y n y z a c z y s i ? " / s .

n in w y j a n i a t o b a r d z i e j

dokadnie:

12/.

B ielszcza-

"Do t e g o czy t o nam be z

k r l e w i a byy p r z y c z y n w o j e n , k^re n a s z a J a n a K a z i m i e r z a ,
Augusta dru giego n i s z c z y y .

Mwmy r a c z e j ,

e u n a s b y l i b y Szwedzi

n i e p o w s t a l i , gdyby J a n K a z i m i e r z n i e p r e t e n d o w a z mocy s u k c e s y i
korony s z w e d z k i e j ; i w we to c z a s / c z y t o j e l e k c y a b y a p r z y
czy n t a k d u g i c h i c i k i c h w o j e n , a p r z e c i e m y z n i c h wybrn
l i i wolnemi z o s t a l i " / s .

n/.

N a j g b s z e p r z y c z y n y r o z b i o r u w i zan e p r z e z zwolennikw
s u k c e s j i z b e z k r l e w i a m i , k t r e u t o r o w a y d r o g i n g e r e n c j i ob
cej,

szerzej

z k o l e i omawia Werpechowaki: "Nie na rz e k a j m y na

bezkrlewia,

samimy d o b r o w o l n i e k r a j u t r a c i l i n i e m aj c j e d

noci,

rzdu,

skarbu i w ojska.

Sejmy s i r w a y , n i e d a j c u s

k u t e c z n i o o r a d do o c a l e n i a k r a j u , a k t j e r w a ? Z g u b i na s
przesd n ie d o jr z a y c h politykw:

P olska nierzdem 3 t o i ; nie

d a d z nam u p a p c t e n c y e d l a n i e z a m a n i a r w no w a no c i" / s .

16/.

B ie l sz c z a n iu oglnikowo:
la,

160

11e n i e my s o b i e P o l a c y o bi era my k r

a l e nam go obcy d a j p r z e m o c , k t temu w i n i e n , c z e m u e -

my daw ni ej s t o t y s i c y w o j s k a n i e u c h w a l i l i ? Czemuemy f a s z y
wym pozorem u w i e d z e n i / p o d k r . moje - ZZ/ na p o d a t k i n i e pozwa
l a l i ? /s. 8/.

Oba t e f r a g m e n t y warto t a k e z e s t a w i z n a j o b

s z e r n ie js z w ersj t e j

sprawy w " P r o j e k c i e D a r o w s k i e g o " .

Dla a k t u a l n e g o sejmu Szymon Werpechowski m i a z n a c z n i e ob

f i t s z y od B i e l s z c z a n i n a p o t o k po ch w a ; a l e a p r o b u j c a u k c j
wojska i skarbu oraz w y s i k i u tr w a le n ia n i e p o d l e g o c i ,

prze

c i w s t a w i a im "wyrywanie s i z p r o j e k t e m n i e w o l n i c z y m s u k c e s j i
i
t r o n u / s . 14-n/. Nard - p r z y p o m i n a pan Szymon - s t a w i a w i n
s t r u k c ja c h zadanie a u k c j i wojska i "w y c in ie n ia s i z p o d le g
o c i , a l e n i e p o z w o l i , n i e p o z w o l i i p o z w o l i n i e moe, aby
prawo k a r d y n a l n e , j a k i e j e s t

e l e k c y a k r l w , wzruszone by m ia

o , J a k o se jm t e r a n i e j s z y w Z a s a d a c h r z d u j u e a b e z p i e c z y
na r d punktem w l i c z b i e czwartym, w t e s o w a : O b i e r a n i e k r l a
r e l i g i i rzym skiej k a t o l i c k i e j * / . . . /

a j u t e g o o d m ie n i n i e mo

e , a n i by p o z w o l o n o " . Pooywszy s z c z e g l n y n a c i s k na r n i c
sw " o b i e r a n i e " i " o b r a n i e " / t o d r u g i e mogoby o z n a c z a j e d n o
razowy wybr p i e r w s z e g o d y n a s t y / Werpechowski k o c z y :

"Gdyby

z a byo n a p i s a n e " o b r a n i e k r l a " m y l u s t a n o w i e n i a d z i e d z i c

twa t r o n u , u j r z a b y waszmo pan, j a k b y to o b r u s z y o n a r d i
co by z t e g o w y n i k o ? Nard n i e r o z u m i e j waszmo pan, aby ni e
czuwa nad o c a l e n i e m praw swoich k a r d y n a l n y c h / . . . /

na z n i e s i e

n i e nig dy n i e p o z w o l i . Widzi p r z e z a r b i t r w c o d z i e n n i e , co s i
d z i e j e na s e s j a c h sejmowych. N a d s t a w i a u c h a , c z y t a r a p o r t a od
swych p r z y j a c i d o n o s z o n e . S d z i i r o z e z n a w a , kto j e s t

przyja-

c i e l e m o j c z y z n y i d l a t y c h w c z e n i e koron chway g o t u j e i w d z i
c z n o n a j d a l s z w swych potomkach z a m i e r z a .
z a aoDru p o w s z e c h n e m u . . . " / s .

Przeciwiajcym s i

1 5 n / . W ie lok rop ek z a w i e s z a j c y

n a j w i k s z g r o b z a j fferpechowskiemu a dwie l i n i j k i .

Ale

my z t e k s t u 3 i e l s z c z a n i n a - R z e w u s k i e g o / a t a k e z p r a c y 0 suk
c e s y i t r o n u ' 1/ znamy k o n i e c t e g o k a s a n d r y c z n e g o p r o r o c t w a : wojn
domow, i n t e r w e n c j p a s t w a o c i e n n y c h i o s t a t e c z n y r o z b i r k r a j u
Szymon Werpechowski

z a w i e s z a j c t k o n k l u z j dawa r a d

p r a k t y c z n : m i a s t n a r u s z a k a r d y n a l n e prawo p r z e z p r o j e k t o w a
nie s u k c e s j i ,

" z a c by o p o l e p s z e n i u e l e k c y i k r l a n i e pomy

l e . Waszmo pana p r o j e k t u s t a n o w i e n i a d z i e d z i c z n e g o t r o n u
jest

podobny owemu d e s p e r a t o w i ,

k t r y p r z y s z e d s z y nad r z e k

i n i e p o m y l i w s z y wprzd o s p o s o b i e p r z e w i e z i e n i a s i ,
s i wpaw i u t o n " / s .
gicznie:

20/.

rzuci

3ielszczan in-R zew uski r a d z i analo-

"Za c n i e pomylemy o p o l e p s z e n i u s p o s o u e l e k c y i

k r l w , aby i przemocy z a g r a n i c z n e j u n i k n i n i e s z c z bez

k r l e w i a i mie z a r a z gotowego n a s t p c w prz y pa d ku m i e r c i
krla" / s .

11/.

Iw

innym m i e j s c u :

"Do t e g o , c z y l i nam a l b o n i e

mona, a l b o n i e wolno po p ra w i s p o s o b u e l e k c y i ,

aby nam b e z

k r l e w i a szkody n i e p r z y n o s i y ? J e s t to d e s p e r a t a s p o s b my
len ia,

chwyta s i o s t a t e c z n o c i , n i e u y w a j c wprzd rodkw

a g o d n y c h i mniej n i e b e z p i e c z n y c h " / s .
tronu":

7/.

I jeszcze

"0 sukcesyi

" J e e l i podany tym pismem s p o s b / e l e k c j i / n i e zda s i ?

Czy go p o p r a w i , c z y go od m ie n i n i e mona?" / s .
N kocwce u Aferpechowskiego n a s t p o w a o jawne

44/.
spotkanie

z B i e l s z c z a n i n e m ; pan Szymon, r a d z c u l e p s z e n i e e l e k c j i ,
r i e wdawa s i w k o n k r e t y :

sam

" P r z e c z y t a j waszmo pan - r a d z i

B a r t o m i e j o w i - pismo ziomka n a s z e g o pod t y t u e m ^ 0 p o l e p s z e n i

s p o s o b u e l e k c y i krlw p o l s k i c h ^ .

Przeczytaj

i d r u g i e pod t y

tuem <$Przeciwko tym, k t r z y z a m y l a l i o s u k c e s y i t r o n u * * J e

e l i s i podawane s p o s o b y waszmc panu n i e p o d o b a j , popraw,
wyrzu, odmie, p r z y d a j , a l b o inny z p r z e m y s u swego w y n a j d z i j
..."

/s.

21/.

3 i e l 3 z c z a n i n - R z e w u s k i j a k e c ho :

"a le m p r o s i tym

162

dzieem z a tr u d n ia j c y c h s i o popraw ienie, p rzy d an ie, u m n iejsze

n i e , a l b o na k o n i e c p r z e i s t o c z e n i e " / s .

11n/.

Konkludujemy bez d a l s z y c h dowodw: Szymon Werpechowski to

Bielszczanin-Rzew uski.
Dotd, om a w ia j c t e k s t Szymona Werpechowskiego, zajmowa
l i m y s i tymi j e g o f r a g m e n t a m i , k t r e w i a d c z y y o b l i s k i m po
krewiestwie z Bielszczaninem-Rzewuskim.

"Odpowied" Werpecho

w s ki e g o z a w i e r a a j e d n a k t a k e w t k i u B i e l s z c s a n i n a n i e o b e c n e .
S y l i wic syn i wnuk, k t r z y s t a n s i d z i e d z i c a m i zemsty s uk
cesyjnego k r la ,

by p a r a l i wolnego s o w a ,

skrpowanego obaw

n a r a e n i a s i m o n a r s z e , przypo mniana z o s t a a B a s t y l i a
symbol c i e r p i e narodw r z d z o n y c h s u k c e s y j n i e ,
p r z y k a d y wojen

jako

odzyway s i

t o c z o n y c h " d l a amb it u m on a rc h y ", mur u s t a w

p r z e c i w a b s o l u t y s t y c z n y m deniom d z i e d z i c z n e g o k r l a okazywa
s i z a b e z p i e c z e n i e m z g o a i l u z o r y c z n y m , w szkody ponoszone w
b e z k r l e w i a c h pan Szymon n i e b a r d z o w i e r z y ,
w ielkich s tr a ta c h ,

za t o p a m i t a o

j a k i e n i o s y wojny w y ni k e z s u k c e s y j n y c h

r o s z c z e monarchw / s . 7 - 1 2 / . Tej a p o k a l i p t y c z n e j i p e n e j de
m a g o g i i w i z j i k r a j u r z d z o n e g o p r z e z d z i e d z i c z n e g o wa dc t o
w a r z y s z y o wzywanie B a r t o m i e j a Werpechowskiego do o p a m i t a
nia / s .

8 n / . W s z y s t k ie t e w t k i dobrze znamy z d z i e a "C sujc-

c e s y i tronu w P o l s z c z " .
W porwnaniu z tym a u t o r s k i m t r a k t a t e m ,

"Uwagami d l a

u t r z y m a n i a w oln ej e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o " i z "Mylami nad

rnemi pismy p o p i e r a j c e m i s u k c e s y t r o n u " ,

"Odpowied" S z y

mona Werpechowskiego p r z y n o s i a k i l k a nowych s z c z e g w . Wy

razicie
/s.

z o s t a a w n i e j p o t p i o n a p r a k t y k a z r y w a n ia sejmw

14 , 17 , 1 9 / ,

se jm niemy d o c z e k a s i nagany za r e d u k c j

w o j s k a , a l e spr y na m i j e g o poczyna o k a z a y s i a u s t r i a c k i e
p rojek ty sukcesyjne / s .

1 4 / , w r e s z c i e k i l k a c i e r p k i c h sw

0 nieobcej

i c h motywom z a w i c i i p r y w a c i e u s y s z e l i b y l i k o n f e

d e ra c i barscy / s .

14/.

Poniewa Szymon Werpechowski w k i l k u m i e j

s c a c h d o m y l a s i u swego ziomka zwizkw z k o n f e d e r a c j radom

s k /"moe i sam b y e w n i e j ,
d zie"/,

to n a j l e p i e j w i e d z i a e o u k a

a zupenie jednoznacznie p i s a o b a r s k ie j

c i "krewniaka" / s .

przynaleno

1 2 n / , p r z y t y k i na tema t Baru byy zapewne

s k i e r o w a n e ad p e r s o n a m , c z y l i do o s o b y , k t r e j "pod m ask" pana

14
B a r t o m i e j a je g o "kuzyn" s i dom yla
. N a j c i e k a w i e j , bo n a j
b a r d z i e j d w u z n a c z n i e , w y g l d a a wzmianka d o t y c z c a P r u s .
- p i s a pan Szymon - gdy 3g na n a s a s k a w i e w e j r z a ,
o k o l i c z n o c i wojny o c i e n n e j ,

"Teraz

sporzdzi

z a t r u d n i n a j n i e p r z y j a n i e j s z e nam

p o t e n c y e , w z b u d z i ';mys i d l a n a s z e g o i d l a sw oj eg o b e z p i e c z e
stwa s s i a d u j c e g o monarchy, mwicego do n a s : ^ 3 d c i e rz dnemi
1 mocnemi, a l e d l a s i e b i e ;
w Suropie;

s t a c i e s i uytecznemi i znaczcemi

b d c i e midzy mn a m o c n i e j s z e m i po te n c y a m i z d o b y c i a

k r a j w chciw emi, murem^" / s .

li

1 7 . Werpechowski w y r a n i e wic chwa-

yczliwo ?ryderyka\ I I d la P o ls k i,

c z y n i a l u z j e do anek s y j -

nych z a m i e r z e R o s j i i A u s t r i i " z d o b y c i a k r a j w c h c i w y c h " , a l e co znamienne - m i l c z a o p r o j e k t a c h s o j u s z u Warszawy z 3 e r l i n e m .

A p r z e c i e w s t y c z n i u 1790 r .

k w e s t i a a l i a n s u z Prusami s t a n o w i

a d l a sejmu pr oblem numer j e d e n !

Na tym t l e m i l c z e n i e Szymona

S e r p e c h c w s k i e g o musimy o d c z y t a j a k o dowd j e g o negatywnego s t o

sunku do p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j

" p a t r i o t w " , a o g l n i k o w pochwa

P r u s j a k o chwyt t a k t y c z n y , o b l i c z o n y na u j c i e c z y t e l n i k w .
Cay f r a g m e n t bu dz i s k o j a r z e n i a z Seweryna Rzewuskiego "Wojn
teran iejsz",

g d z i e ze wstpnym s t w i e r d z e n i e m o z a i n t e r e s o w a n i u

P ru s d l a p o l s k i c h r e f o r m / z w a s z c z a d l a a u k c j i w o j s k a / ,

ssiado

w a a po zc a w io na z u d z e o c e n a z a s a d n i c z e j w r o g o c i B e r l i n a d l a
*

wzmocnienia R z e c z y p o s p o l i t e j

i - w k o r s e k w e n c j i - o p o w ie d z e n ie

s i za n e u t r a l n o c i P o l s k i , to znaczy n i e w i z a n i e m s i

3ojuszem

164

ani z Rosj,

a n i z Prusami,

K o n k l u z j a , i Szymonem Werpechowskim b y Seweryn R z e w us k i,

jest

z k o l e i argumentem dodatkowym na r z e c z t w i e r d z e n i a ,

autorem 'Przeciwko tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u , b y

sam hetman, a n i e k t r y z j e g o agen tw . 0 i l e
w t p l i w e wydawao s i ,

bowiem n a d e r

by s k r c o n p a r a f r a z d z i e a 0 s u k c e s y i

tr o n u n a p i s a j a k i hetmaski e n t u z j a s t a ,

o tyle p rzy jcie,

t e n e a g e n t p a r a f r a z o w a z k o l e i w a s n p a r a f r a z - zawsze z n i e
zachwian w i e r n o c i n i e t y l k o d l a t r e c i ,

a le i d la s t y l u ory

g i n a u - byoby i n t e r p r e t a c j z u p e n i e pozo awi on s e n s u . Ten,

k t o w "M y l ac h naa rnefmi pismy p o p i e r a j c e m i s u k c e s y t r o n u "
s t r e s z c z a i p a r a f r a z o w a Uwagi d l a u t r z y m a n i a w ol ne j e l e ^ c y i
krla p o lsk ie g o ",

a w m i d z y c z a s i e drukowa p o d p i s a n e swym n a z

w iski em d z i e o "C s u k c e s y i t r o n u w P o l s z c z " ,

przerabianiem t e j

ostatn iej

oawi s i t a k e

p r a c y na b r o s z u r k "P r z e c iw k o tym,

k t r z y myl c s u k c e s y i t r o n u " o r a z udawa Szymona Werpechowskiego.

Nie c z y n i t e g o b y n a j m n i e j z p o t r z e b g r a f o m a s k i c h .

Tak

j a k w wypadku "Uwag" i " M y l i " p n i e j s z a p r z e r b k a n i e t y l k o

n a k a n i a a dc z a p o z n a n i a s i z p r a c n a p i s a n w c z e n i e j , a l e
t a k e w i a d c z y a o mn ogoci r z e c z n i k w p r o e l e k c y j n e g o s t a n o w i s
k a , t a k B i e l s z c z a n i n i Szymon Werpechowski w i a d c z y l i o t u m i e
zwolennikw t r a k t a t u " 0 s u k c e s y i t r o n u " . Moliwo p o w o a n i a s i
na zwolennikw b y a d l a Rzewuskiego tym w a n i e j s z a ,

i od swych

w a r s z a w s k i c h agentw w i e d z i a o p o j a w i e n i u s i co n a j m n i e j p i
c i u polemik z j e g o gwnym d z i e e m . Z k o l e i p o s i a d a n a p r z e z Rze
wuskiego i n f o r m a c j a ,

i B a r t o m i e j Werpechowski to " i m i z m y l o

ne", w y jan ia nie tylk o przyczyn, d la k t r e j

pan Szymon

k il

k a k r o t n i e poddawa w w t p l i w o nazwisko 3 a r t o m i e j a Werpechowskiego,

a l e t a k e t u m a c z y , d l a c z e g o Rzewuski n i e z a s z c z y c i

zwolennika k s i d z a Siably o d p o w i e d z i a u t o r s k . Ra mask ocpo-

w i a d a a m as k a.
W r o z p r a w i e " P r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u ' 1,
Rzewuski w y j a w i t a j e m n i c :

"w ro k u p r z e s z y m - s t w i e r d z i otwar

c i e - n a p i s a e m o p o l e p s z e n i u e l e k c y i k r l w p o l s k i c h , wiem, e
. s i w s z y s t k i m podoba n i e mo g o ,

sam u z n a j n i e k t r e b d y ; alem

p r o s i tym d z i e e m z a t r u d n i a j c y c h s i o p o p r a w i e n i e , p r z y d a n i e ,
u m n i e j s z e n i e , a l b o na k o n i e c p r z e i s t o c z e n i e " / s .

11/.

T e k s t s p r z e d r o k u , do k t r e g o p r z y z n a w a 3 i B i e l s z c z a n i n ^
to anonimowa r o z p r a w a 0 p o l e p s z e n i u s p o s o b u e l e k c y i krlw p o l
s k i c h . M y l i o b y w a t e l a wojewdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i b i l s k i e j
rok u 1 7 8 8 " .

Zanim zajmiemy s i nim n i e c o s z e r z e j ,

chcielibymy

z w r c i uwag na z a z n a c z o n w t y t u a c h wi midzy p r a c a m i do
t d omawianymi. Zwolennik M a b l y * e g o p i s a r e p l i k na d z i e o

"0

s u k c e s y i t r o n u " j a k o " o b y w a t e l wojewdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i

b ielsk iej",

Szymon Werpechowski podawa s i za " o b y w a t e l a woj e

wdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i b i l s k i e j , w r e s z c i e w y s t p u j c y " P r z e
ciwko tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u anonim-Rzewuski c h c i a
t a k e u c h o d z i za " o b y w a t e l a wojewdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i b i l
s k i e j . W wypadku R z e w u s k i e g o - B i e l s z c z a n i n a c h o d z i o o n a w i z a
n i e do p r a c y w c z e n i e j s z e j , u Rz ewu skiego-Werpechowskiego ak
c e n t o w a n i e p o d l a s k i e j g e n e a l o g i i s u y o z a argument p o le m ic zn y
wobec B a r t o m i e j a - P o d i a s i a n i n a rze komego.
J e l i j e d n a k i m i i na z w i sk o t e g o o s t a t n i e g o byy r z e c z y
w i c i e kryptonimem k t r e g o z w a r s z a w s k i c h d z i a a c z y ,

a wydaje

s i to prawdopodobne, to d z i a a c z t e n udawa " o b y w a t e l a w o j e

wdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i b i e l s k i e j " z c z y t e l n i n t e n c j .
w t e n s p o s b do z r o z u m i e n i a ,

e wiadom j e s t

Dawa

zwizku midzy bez

im ie nn p r a c z roku 1788 a t r a k t a t e m "0 s u k c e s y i t r o n u " .

Poniewa R z e w u s k i - 3 i e l s z c z a n i n sam u j a w n i a 3woje a u t o r s t
wo d l a d z i e k a z roku 178 8, a B a r t o m i e j Werpechowski dawa do

zrozumienia,

e d z i e k o t o n a p i s a a u t o r " 0 s u k c e s y i t r o n u ' 1,

zyskujemy dodatkow wskazwk, e p r a c a B i e l s z c z a n i n a " P r z e

ciwko tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u " t o twr r k i hetma
na p o ln e g o k o r o n n e g o .

Z k o l e i ze wzg ld u na a n a l o g i e midzy

t o s t a t n i k s i e c z k a wywodami Szymona Werpechowskiego r a z

j e s z c z e moemy powtrz y n a s z do m y s, i w rzekomo prawdziwy
Werpechowski t o t a k e Seweryn R ze wusk i.
Skoro "p a n Szymon" z o s t a , j a k s d z i m y , d e f i n i t y w n i e z d e
maskowany, n a l e y mu s i j e s z c z e r e k o m p e n s a t a w p o s t a c i k i l k u
ch w il u w a g i.
j

P r z e e w s z y s t k i m t r z e b a odnotowa,

e n o s i on na z w i sk o

podwjne. Werpecnowskim b y t y l k o w t y t u l e swej " O d p o w i e d z i " ,

w s z d z i e i n d z i e j f i g u r o w a j a k o Yra - p e c h o w s k i / p o d k r , moje - ZZ/,
a m i e s z k a w S t a r y c h Warpechach. Kie wiemy, d l a c z e g o Rzewuski
n i g d z i e n i e wspomnia o t e j o b o c z n o c i form n a z w i s k a swego bo
hatera,

a w t y t u l e d o s t o s o w a s i do w e r s j i p o d a n e j p r z e z pana

Bartom ieja.
O s t a t n i s t r o n swej b r o s z u r y p o w i c i "pan Szymon" wy
jan ien iu ,

d l a c z e g o w y r c za w o d p o w ie d z i R z e w u s k i e g o . Chod zi

o mu rzekomo o t o , by ziomek o t r z y m a r e p l i k s z y b k o , a nim

by " L i s t " pana B a r t o m i e j a d o s z e d do Drezna i nim s t a m t d nad e s z a b y od po w ied , m u s i a o b y u p y n w i e l e c z a s u .
To w y j a n i e n i e n i e j e s t

d l a n a s bez z n a c z e n i a .

Podawao

ono f a s z y w e dane o m i e j s c u pobytu R z e w u s k ie g o , m i a o wic z a

pewne s p r a w i a w r a e n i e , i Szymon Werpechowski, n i e o r i e n t u j
cy s i w hetmaskim i t i n e r a r i u m , n i e n a l e a do l u d z i z o t o c z e
n i a R z ew usk ieg o. A wic - moe wnioskowa c z y t e l n i k - p o g l d y
hetmana p o d z i e l a j n i e t y l k o j e g o a g e n c i . My wycigniemy wnio
sek in n y , z a u w a a j c , e hetman n i e g a r d z i n a k a d a n i e m na sw
mask dodatkowego m a k i j a u .

'

167

3.

*
B r o s z u r a " 0 p o l e p s z e n i u s p o s o b u e l e k c y i k r l w p o l s k i c h .
M y l i o b y w a t e l a wojewdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i b i l s k i e j . 1738
roku" uchodzi za d z ie o F e l i k s a Trojanow skiego,

s d z i e g o ziem

s k i e g o b i e l s k i e g o . A t r y b u c j t w p r o w a d z i w o b i e g naukowy Wa
dysaw Sm ole sk i,

s u g e r u j c s i bezimiennym l i s t e m z j e s i e n i r o

ku 1 7 9 0 . L i s t t e n d z i j u n i e i s t n i e j e ,

sp ali

s i bowiem wraz

z c a B i b l i o t e k O r d y n a c j i K r a s i s k i c h w roku 194-4. " J u i

n i e k t r e p u n k t a do i n s t r u k c y i u o o n o - p i s a w bezimienny i n
f o r m a t o r /^ako t o :

aby n i e w s ^ y s i

se jm o b i e r a n a s t p c y t r o

nu, p k i formy e l e k c y i n i e u o y i n e j na s e j m i k i do a p r o b a t y
nie p r z y s z e ,

i w iele innych, a te s w yjte z k s i k i przez

T r o j a n o w s k i e g o s d z i e g o o w oln ej k r l a e l e k c y i wydanej i t e po15

p i e r a podkomorzy b i e l s k i "
. Nie bdziemy s i s p i e r a z t w r c
" O s t a t n i e g o r oku Sejmu W i e l k i e g o " ,

czy z a g i n i o n y l i s t

pisany

b y p r z e d s e j m i k a m i , czy r a c z e j w t r a k c i e l i s t o p a d o w y c h o b r a d
B i e l s z c z a n w roku 1 7 9 0 , na pewno n a t o m i a s t z a k w e st io n u j e m y
wnioski, ja k ie

S m o l e s k i z cytowanego f r a g m e n t u w ysn u .

"Bro

s z u r a T r o j a n o w s k i e g o - komentowa t e n h i s t o r y k - ma tytu..
p r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u p o l s k i e g o . Oby
w a t e l wojewdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i b i e l s k i e j .
1790 r o k u / b . m . 8 - o ,

str.

2 4./.

Dnia 24 s t y c z n i e

Tene wyda w c z e n i e j <<Q p o l e

p s z e n i u s p o s o b u e l e k c y i krlw p o l s k i c h . M y l i o b y w a t e l a w o j e
wdztwa p o d l a s k i e g o z i e m i b i e l s k i e j .

1788.* /8 -o ,

str.

32/".

A' p r z y p i s i e S m o l e s k i d o d a w a , e i n f o r m a c j o wsplnym a u t o r
s t w i e p o d a sam t w rc a " P r z e c iw k o t y m . . . " ' .

To j u znamy z

n a s z y c h p o p r z e d n i c h wywodw.
Na j a k i e j

p o d s t a w i e a u t o r " O s t a t n i e g o r o j u Sejmu W i e l k i e g o 1'

id en tyfik o w a "k si k przez Trojanowskiego,

s d z i e g o o wolnej

1 66

k r l e e l e k c y i wydan z t e k s t e m " P r z e c i w k o t y m . * , - n i e wiemy.

By moe z a s u g e r o w a s i p o d l a s k i m a d r e s e m twrcy t e j o s t a t n i e j
pracy.

Skoro j e d n a k z g o a n i e wiemy, j a k i t y t u m i a a b r o s z u r a

Trojanowskiego i nie o rientujem y s i ,

n ie j jako P o d lasian in ,

czy p r z e d s t a w i a s i w

czy t e moe udawa mudzina, n i e w i d z i

my adnych p r z e s a n e k do t r a k t o w a n i a " b i e l s k i e j w iz y t w k i a u t o
r a Przeciwko t y m . . . j a k o dokumentu s d z i e g o T r o j a n o w s k i e g o ,
Podobnie j a k Szymon Werpechowski n i e u w i e r z y ,

e B a r t o m i e j

by r z e c z y w i c i e j e g o ziomkiem, t a k i my n i e uwierzymy S m ol es
kiemu, i z n a prawdziwego a u t o r a pism P rz e c iw ko tym, k t r z y
4

myl o su k ce sy i tr o n u oraz 0 p o le p sz e n iu sposobu e le k c y i

krlw p o l s k i c h .
J e l i po i n f o r m a c j i Rz ewu sk ieg o z Przec iwko tym, k t r z y
myl o s u k c e s y i t r o n u przyjrzymy s i b ro szu rze C p o l e p s z e
n i u sposo bu e l e k c y i krlw p o l s k i c h , d o s t r z e e m y . w n i e j

te

w s z y s t k i e z a r z u t y p r z e c i w k o r o n i e d z i e d z i c z n e j , k t r e znamy z
p n i e j s z y c h p r a c Seweryna R z e w u s k i e g o . Take wyrane w t e k
c i e z roku 1738 z w i z k i p r z e d k a d a n y c h tam p r o p o z y c j i z p r o j e k
towan p r z e z o p o z y c j magnack k o n f e d e r a c j n a b i e r a j p e n e j
wymowy, gdy wiemy, k t o r a d t y c h u d z i e l a . T r e d z i e k a z r o
ku 1788 z g a d z a s i ze znanymi nam z innych p r a c wywodami Rzewu
s k i e g o , a wyrane s t e p o d o b i e s t w a s t y l i s t y c z n e . Mamy wic w
0 p o l e p s z e n i u przodkw n a s z y c h k r w i o k u p u j c y c h w o l n o ,
szacownych, bc n ie o s z c z d z a l i krwi w a s n e j , mamy naganne poko
l e n i e w spczesnych, k t rzy " s i w zbytkach z a k o c h a l i i d l a
tego "tron / . . . / ,

r z e r i c e w o l n o c i n a s z e j , obcemu w d z i e d z i c

two, a samych s i e b i e w n i e w o l " odda s g o t o w i . Mamy tworzone

za pomoc c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a Rzewuskiego p a r t y k u p y t a
n i a , czy " n i e l e p i e j e " ,

czy " n i e o t w o r z y b y z s i "

/ t e a t r woj

n y / i czy " p o z w o l i y b y " mocarstwa na p o l s k m o n a r c h i . Wydaje

si,

e t e p r z y k a d y w y s t a r c z , by - p r zy braku p o s z l a k p r z e

ciwnych - kon k lu d o wa ,

e a u t o r " P r z e c i w k o tym, k t r z v m y s i

o s u k c e s y i t r o n u " p r z y z n a j c s i do n a p i s a n i a " 0 p o l e p s z e n i u "

podawa i n f o r m a c j w i a r y g o d n .
Projekt ulepszonej

e lek cji,

j a k i Rzewuski o f e r o w a w

" P r z e c i w k o tym" by b a r d z o z b l i o n y do t e g o , k t r y znamy z "0

p o l e p s z e n i u " . P r o c e d u r a g o s o w a n i a / b r a l i w nim u d z i a t a k e
tylko p o se sjo n a c i,

s.

14-/, u t a j n i a n i a wotw, c z a s i s p o s b o g a

s z a n i a wynikw b y y i d e n t y c z n e ,

z m i e n i y s i n a t o m i a s t warunki

o d n o n i e k a n d y d a t w . Wysuwali i c h t a k e k r l ,
*

senat i stan ry-

c e r s k i / i z b a p o s e l s k a i d y g n ita r z e koronni i lite w sc y /', a le nie

*

po dwch, a po t r z e c h , p r z e ^ = w s z y s t k i m z a - odmiennie n i w
r o k u 1788 - dc kandydowania d o p u s z c z a n o cudzoziemcw. A ut or
V*

" P r z e c i w k o tym" g o d z i s i na t zmian pod wpywem o k o l i c z n o

ci,

a l e n i e c h t n i e i bez p r z e k o n a n i a .

"Sdziem rzecz n ajp rzy

z w o i t s z - wyznawa - aby P o l a k w P o l s z c z k r l o w a . Ale e amb it,

c z y l i r a c z e j humor P o l a k a w r w n o c i u r o d z o n e g o n i e chce

u l e g a wywyszonemu na t r o n P o l a k o w i , wic odmieniam" / s .

12/.

P r z y c z y n a t e j no w o c i wydaje s i o c z y w i s t a ; wobec r o s n c e j
p o p u la rn o c i E le k to ra Saskiego jako p rzy szego sukcesyjnego
wadcy P o l s k i .

Rzewuski p r z e d k a d a o f e r t k o n k u r e n c y j n ;

Ne t -

t y n moe z o s t a krlem R z e c z y p o s p o l i t e j , a l e p r z e z woln e l e k

cj.

0 tym, e p r z y p u s z c z e n i e k a n d y d a t u r y c u d z o z i e m s k i e j odno

sio

s i do F r y d e r y k a A u g u s t a I I I w i a d c z y warunek, p o s t a w i o

ny w " P r z e c iw k o tym" k a nd y da to w i obcemu:

" p o w i n i e n mie w s o o i e

krew k r l a p o l s k i e g o d a w n i e j p a n u j c e g o " / s .

21/.

170

ROZDZIA VI. P r z e c i w Zasadom do poprawy formy r z d u .

10 l u t e g o I g n a c y P o t o c k i d o n o s i E l i a s z o w i A l o y , i t e r a z
d o p i e r o p o j a w i y s i w Warszawie " U w a g i " , o d n o s z c e s i do Za
s a d do poprawy formy r z d u / " R e f l e x i o n s s u r l e s 4CZasady"/.
Zdaniem m a r s z a k a l i t e w s k i e g o pismo p r z e d s t a w i a o Zasady w okropnym w i e t l e ,

a z o s t a o r o z p o w s z e c h n i o n e t a k pno po t o ,

by

un ik n r e p l i k i .

" P o r o z w i e s z a e m t e U w a g i * w moim p o k o ju - do da

wa P o t o c k i - j a k o v.yraz l e k c e w a e n i a . Nazywam to k r y t y k czy n

n , polemicznym f i g l e m " ' .
t

Trzy p u b l i k a c j e anonimowe w c a o c i pov;icone byy Zasadom.

o
P i e r w s z a z n i c h t o " O s t r z e e n i e . Uwagi nad Zasadami formy r z d u " ,
d r u g a - " Z d a n i e o Z a s a d z i e do poprawy formy r z d u " ,

trzecia -

"Uwagi z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " .
A ut or " O s t r z e e n i a " p r z e d s t a w i a s i j a k o r e p r e z e n t a n t t e
go k r g u p o s w , k t r z y p r z e c i w n i b y l i Zasadom, a l e n i e w id z c
s z a n s y na z w y c i s t w o , p o w s t r z y m a l i s i od g o s o w a n i a p r z e c i w ,

by

w K w e s t i a c h n a l e c y c h dc praw k a r d y n a l n y c h n i e s t w a r z a p r e c e
densu d e c y z j i w i k s z o c i .
a g e n c i hetmana B r a n i c k i e g o

Tak w a n i e ,
3

j a k wiemy, z a c h o w a l i s i

. Pismo u c z u l a o p r z e d e w s z y s t k i m na

niebezpieczestw o n a ru s z e n ia zasady rwnoci s z l a c h e c k i e j /punkt

o o d s u n i c i u n i e p o s e s j o n a t w od d z i a a l n o c i p o l i t y c z n e j / ,

na

g r o b d o p u s z c z e n i a do ust awodawstw a m i e s z c z a n o r a z u w o l n i e n i a
z poddastwa chopw.
n i e u f n o c i ,

Sejm gotowy w i t a a u t o r " O s t r z e e n i a " z du

domaga s i ,

by kadorazowemu z w o a n iu " g o t o w y c h

posw na s e s j t o w a r z y s z y y nowe i n s t r u k c j e p o s e l s k i e - j e d y n y
r o d e k z ac h ow an ia wpywu narodu na se jm - a k o c z y ponownym
o s t r z e e n i e m p r z e refo rmam i s t a n u c h o p s k i e g o i m i e s z c z a s k i e
g o . Pismo a p e l o w a o do s t a r o p o l s k i c h p r z e s d w , a l e Zasady a t a k o
wao c z s t k o w o , n i e p o t p i a o i e n g e n e r a l n i e .

171

Iit c z y n i o t e g o r w n i e " Z d a n i e o z a s a d z i e , . . " ,

ktrym z a j

miemy s i p n i e j
Do i n f o r m a c j i I g n a c e g o P o t o c k i e g o p r z y s t a w a o n a t o m i a s t
t r z e c i e z wymienionych pi sm - "Uwagi z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u
publicznego".

Druk t e n a n a l i z o w a Zasa dy s y s t e m a t y c z n i e i punkt

po p u n k c i e n e g a t y w n i e j e o c e n i a .

Take t y t u e m "Uwagi" odpowia

d a y uytemu p r z e z P o t o c k i e g o s k r t o w i " R e f l e x i o n s s u r l e s Z a s a
d y " . Po tym w s t p i e w a r t o s i naszemu " p a s z k w i l o w i " p r z y j r z e
dokadn iej.
A u t o r z a c z y n a od s t w i e r d z e n i a ,
dawne c i a n y " n i e z w a a y na t o ,

e Zasady z g r u n t u " o b a l a j c
" z a odmianami praw, wolnych

r z e c z y p o s p o l i t y c h zawsze n a s t p o v / a y u p a d k i " .
choby n a j p o y t e c z n i e j s z y c h ,
%*

"Nowo praw,

zawsze s p r a w u j e p o m i e s z a n i e " - wyg-

a s z a a u t o r swe konserwatywne c r e d o .

S z a tym tropem P o l s k a , w

k t r e j od ro k u 1764 wprowadzano w c i nowe us ta w y - zawsze pod

" n a jo z d o b n ie js z e m i pozorami m i o c i ojczyzny i dobra p u b lic z n e
go" - i sy tu a c ja kraju coraz bard ziej
wstpn koczyo s p o s t r z e e n i e ,
c ji

"Testamentu p o l i t y c z n e g o " ,

s i p o g a r s z a a . Cz

i podobiestwo Zasad i propozy

"w ielce szkodliw ej k s i k i " /ano

nim n i e d o m y l a s i a u t o r s t w a o b a r z e w s k i e g o / b a r d z o l e o " r y
s ie rzdu p u b liczn ego" w iadczyo.
Atak na k o n k r e t y z a c z y n a s i od r o z d z i e r a n i a s z a t nad
postponowaniem w Z a s a d a c h r e l i g i i k a t o l i c k i e j ;
gument ex s i l e n t i o ,

dowodzi tego a r

bo j e d y n wzmiank o k a t o l i c y m i e by wymg

wyznawania go p r z e z k r l a .

Zdaniem anonima o z n a c z a o to d o s t p

do w s z e l k i c h in nych urzdw d l a inn o w ie rc w ,

s z o wic d a l e j n i

podejmowane pod p r e s j r o s y j s k u s t a n o w i e n i a " o s t a t n i c h n i e s z

c z l i w y c h k o n f e d e r a c y i " ; a d e c y z j e tamt e - p r z y p o m i n a o pismo n a p o t k a y o p r , za k t r y " g o r l i w i o r e l i g i s w o j p o n o s i l i z a c n i
mowie p r z e l a d o w a n i a " .

172

W i e l k i n i e p o k j anonima w z b u d z i z a p i s o s e j m i e . Od r a z u
z au wa y I r a k wzmianki o c z y t a n i u paktw konwentw i wolnym do
n i c h przymwieniu s i / a wic - skomentujmy - z g a s i ^ n i u p r e t e n
s j i pod a d re s em k r l a / ,

b ra k wymogu z a p r z y s i g a n i a i n s t r u k c j i

" i w s z e lk i e j korenspondencyi i tra k to w a n ia c z y n n o c i . Chodzio

- j a k s i domylamy - o p e n k o n t r o l sejmu nad p o l s k dyploma
cj.

D a l e j n a g a n i a n o p o m i n i c i e p r z y s i g d l a p o s w sejmowych;

duga l i s t a

spraw do z a p r z y s i e n i a z a c z y n a a s i od w i e r n o c i

mandatowi i s t a r a o r o z s z e r z e n i e r e l i g i i k a t o l i c k i e j ,

dalej

sza

troska o rozszerzenie

"swobd, w o l n o c i , g r a n i c o j c z y z n y i p r e r o f
gatyw s t a n u S z l a c h e c k i e g o , a k o c z y o s i na p r z y r z e c z e n i u n i e b r a n i a p e n s j i od cudzoziemcw,
wasnego k r l a .

"od adnego p r y w a t n e g o " o r a z od

Cay t e n p a s s u s w i a d c z y o d a l e k o p o s u n i t e j n i e

u f n o c i a u t o r a do pos w i c h c i j a k n a j c i l e j s z e g o i c h s k r p o
wania.
*

N i e u s t p l i w i e domaga s i anonim z a s t r z e e n i a d l a sejmu n i e

.

t y l k o ustawodawstwa podatkowego / w y c z o n e g o spod g o s o w a n i a

w i k s z o c i / , a l e i o d n o s z c y c h s i do podatkw d e c y z j i wykonaw
czych.

" S t a n o w i e n i e podatkw i onych nowe r o z r z d z e n i e o p r c z

u o e n i a p r z e z p o p r z e d z a j c y s e j m , j a k i m sposobem ma by d e t e r
minowany! Byem pr ze c iw ny t e dawa p l u r a l i t a t e

votorum,

skutki

n i e s z c z l i w e , n i e so w a mwi. Obracano na budynki mniej p o t r z e

bne i na w y d a t k i , n a d g r o y n i e p r z y z w o i t e e t c . e t c . " Cay t e n f r a
gment s t a n o w i o s t r k r y t y k g o s p o d a r o w a n i a p r z e z dwr f i n a n s a
mi p a s t w a .
0 p r z y s i g i p o s e l s k i e upomina s i a u t o r n i e t y l k o z r a c j i
u o m n o c i l u d z k i e j n a t u r y , a l e i d l a%t e g c ,
n i u us ta w p r z e z w i k s z o i n s t r u k c j i ;

e przec iw ny by t w o r z e -

u w a a , e t a k a p r o c e d u r a

k r z y w d z i a b y M a o p o l s k , k t r a przy d u e j l i c z b i e l u d n o c i m i a a
z n a c z n i e mniej

sejmikw / a wic i i n s t r u k c j i / n i W i e l k o p o l s k a

* 73

z Mazowszem i P o d l a s i e m o r a z L i t w a .
Zdecydowanie p r z e c iw n y b y anonim sejmowi gotowemu. " P r z e m i e
n io n o n a z w i s k a s e j m u s t a w i c z n y w s e j m gotowy, co j e d n o z n a cz y i
j e s t n i e b e z p i e c z e s t w e m d l a w o l n o c i i d l a wolnych o b y w a t e l w " .
" a t w i e j gotowych p o s w na s e j m p r z y n a g l i , j a k c a e w o j e w d zt
wa" - t o b y z a r z u t p i e r w s z y . Nadto w c i g u dwch l a t wypa mu
s i w i e l e spraw n i e p r z e w i d z i a n y c h w i n s t r u k c j a c h ,

a wic p o s o w i e

n i e powinni bez na ro d u o n i c h r o z s t r z y g a . Nie do p r z y j c i a byo

t e p r z e w i d z i a n e w Z a s a d a c h z a s t p o w a n i e p r z e z s e j m gotowy konw o k a c j i , t e j n i e p o w t a r z a l n e j o k a z j i do p o p r a w i e n i a m o n a r c h i s t y c z nych na duy p o p r z e d n i e g o p a n o w a n i a .

Z r e s z t bez i n s t r u k c j i od

wojewdztw p o s o w i e g o t o w i n i e m o g li b y p r z y g o t o w a paktw konwen

tw. Przy o k a z j i p i s a r z u p o m in a s i o u t r z y m a n i e w olne j e l e k c j i .
M i a s t sejmu gotowego w r a z i e n a g l e w y ni k y c h p o t r z e b n a l e
a o za r a d s e n a t u zwoa se jm e k s t r a o r d y n a r y j n y . P o d a j c t e n
r o d e k p i s a r z z n i e c h c i wspomina Wadysawa IV i J a n a K a z i m i e I
r z a , k t r z y n a d u y w a l i p r e r o g a t y w y zwoywania t a k i c h sejmw, a l e
z a p o b i e o n c temu wymagajc z e z w o l e n i a na n i e r a d y s e n a t u .
Z n a j w i k s z d e z a p r o b a t a u t o r o d n o s i s i do p r o j e k t u S t r a
y, w k t r e j w id z ia i n s t y t u c j c i l e

zwizan z krlem. Uczula

p o w i n i e n , j e g o zdaniem, p r e c e d e n s Rady N i e u s t a j c e j , k t r a t a k s i
w yrodzia,

e d r a p r z e d n i c a y n a r d . C z t e g o ,

wie S t r a y o b i e r a n i b y l i na s e j m i e ? " S l e k c y e do t e j
S tra y i m a g i s t r a t u r "komisji w i e lk i c h ,

e c z o n k o -

jakow ejs

ZZJ na s e j m i e zawsze b

d , j a k d o t d byway, do w o l i k r l e w s k i e j . . . " ,

zapewnia a u t o r . A

wic d l a n i e g o wyonione p r z e z Sejm C z t e r o l e t n i k o m i s j e w i e l k i e ,

r

k t r e S t a n i s a w a A u g u s t a p o z b a w i a y prawie z u p e n i e wpywu na
egzekucj,

byy "do w o l i k r l e w s k i e j " !

Wic on n i e d o s t r z e g anty

k r l e w s k i e g o o s t r z a w d z i a a n i a c h s ejm u! Nic dz iw n e g o , e n i e od
no towa t e r n i c y midzy p r o j e k t a m i S t r a y

a Rad N i e u s t a j c ?

17*

"moe s i i m i e o d m i e n i ,

a l e n i e r z e c z 1 - p r z e p o w i a d a . C a a t a

a b s u r d a l n a w i z j a Sejmu W i e l k i e g o w y n i k a a n i e t y l k o z zamykania
o czu na r z e c z y w i s t o ,

a le i z aksjom atu o staym deniu k r la

do p o w i k s z e n i a wadzy i o z a s a d n i c z e j
teresam i k r la i narodu.

s p r z e c z n o c i midzy i n

" B o j a j e s t w i e l k a - wyznawa anonim -

p o r u c z a wadzy krlw r z d wolnego na ro d u / . . . /

j e s t n i e t y l k o p r z e c iw k o po w sz ech ne j uwadze,

Ju ta rada

e co s i p r z y d a j e

mocy t r o n o w i , u m n i e j s z a s i w o l n o c i , a l e i p r z e c i w k o d o w i a d c z e
n i u wasnemu . Czciowym r a t u n k i e m p r z e d w a d z k r l e w s k by
moe, j e l i

aawne o r e z y d e n t a c h ,

sen ato rach , o senatu radach,

o r e z u l t a t a c h onych bezprawnych bd ponowione p r a w a " . W i n t e n

c j i autora - w m iejsce Stray .

Znamienne, e n i e z a l e n i e od

w s z y s t k i c n podanych wyej z a s t r z e e ,

do S t r a y n i e c h c i a b y p i

s a r z wcale d o p u s z c z a " s t a n u r y c e r s k i e g o " ;

by wic w t e j

sprawie

r z e c z n i k i e m m agn ack ieg o punktu w i d z e n i a ^ .

Kie p o d o b a s i anonimowi punkt o d n o s z c y s i dc sdw s e j
mowych.

" N a j b e z p i e c z n i e j s z a R z e c z p o s p o l i t a w w o l n o c i a c h swoich

by u c z u a s i ,

gdy od sdw k r l e w s k i c h sprawy z i e m s k i e p r z e z

u s t a n o w io n e t r y o u n a y byy w y j t e .

Znowu powraca na sady s e j m o

we dc Warszawy. R oz e z n a n ie cnych i u k a r a n i e s d z i w j e s t to gn
b i w o ln o". N ieja sn y ten fragment demagogicznie sugerowa p r z e
j c i e p r z e z sdy sejmowe spraw n a l e c y c h do t r y b u n a w / k o n t r o
l a nad l e s p r a w u j c y m i swj u r z d s d z i a m i sdw n i s z y c h i n
stan cji/.

Jako przykad zow rogiej

d z i a a l n o c i sdw sejmowych

p r zy p o m i n a a u t o r l o s y J e r z e g o L u b o m i r s k i e g o , k t r e g o z n i s z c z o n o ,
cho p o s i a d a " c n o t , rozum, f a m i l i i f o r t u n z n a c z n " .
"Uwa gi k o c z y y s i d e z a p r o b a t d l a z ak a z u k o n f e d e r a c j i i
kon statacj,

e t r o s k a obecnego sejmu o z a b e z p i e c z e n i e wasnego

ustawodawstwa przypomina z a b i e g i sejmu roku *7 7 5 o g w a r a n c j

d l a swych dokona.

175

W n a m i t n e j k r y t y c e Z a s a d , j a k s t a n o w i y "Uwagi z o k o l i c z
n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o ^ w id o c z n a b y a h i e r a r c h i a z a g r o e
d l a w o ln o c i. Najwiksze stan ow i k r l .
czy z a s t r a s z y
Stra,

"gotowych" posw,

To on mg a t w o p r z e k u p i

to je g o osoba c z y n i a gron

t o k r l e w s k a p r z e w a g a w kadym s e j m i e k a z a a prze w idy w a,

e e l e k c j e do S t r a y i w i e l k i c h k o m i s j i wykonawczych niczym s i
n i e b d r n i y od k r l e w s k i c h n o m i n a c j i ,

to w r e s z c i e t a sama

p r z e w a g a c z y n i a n i e b e z p i e c z n y m i s d y sejmowe. P r z e k o n a n i e o dn o
n i e monarchw,

e "od Adama wlewa s i w potomki ch p o w i k s z e n i a

w adzy:<teritis sic u t

Dii',' t o d l a a u t o r a "Uwag" a k s j o m a t .

D late

go t a k p r z e c iw n y by on sejmowi gotowemu /w s e j m i e k r l zawsze

ma p r z e w a g / ,

-ak w r o g i S t r a y ,

d l a t e g o t a k b r o n i us t aw o d a w c z e j

d z i a a l n o c i sejmw konwokacyjnych i t a k o b s t a w a przy w o l n e j e%

lek cji,

d l a t e g o w r e s z c i e c h c i a b y p o zb aw i monarch w s z e l k i e g o

wpywu na w a d z wykonawcz / " r o z r z d z e n i e " podatkw z a s t r z e g a

d l a s e j m u , wybr czonkw S t r a y i k o m i s j i wykonawczych c h c i a b y
od sejmu o d d a l i , a wic zapewne p r z e n i e na s e j m i k i / . Oprcz d o
ktrynalnej

n i e c h c i do z a g r a a j c e g o w o l n o c i monarchy, a u t o r

"Uwag" z d r a d z a s z c z e g l n a n t y p a t i do S t a n i s a w a A u g u s t a i j e
go c z a s w . Kryty kow a s t a w i a n i e

"budynkw mniej p o t r z e b n y c h " , w

t p liw e j w a r t o c i o rd e r y , przypomina p o d a tk i, k t re
ny",

"ma rnie p o g i -

s e jm z roku 1776 nazywa " n ie w o ln y m " , z d r a d z a n i e c h t n y

s t o s u n e k do k o d y f i k a c y j n e g o t r u d u A n d r z e j a Zamoyskiego i do c a
e g o wprowadzanego od r oku 1764 u s t a w o d a w s tw a , u n i w e r s a y s e jm o
we byy wedug n i e g o formuowane celowo n i e j a s n o , wypomina ano
nim p r z y z w a l a j c y s t o s u n e k " n i e k t r y c h " do r e p n i n o w s k i c h gwatw,
n i e n a w i d z i Rady N i e u s t a j c e j j a k o s t r a s z n e j d l a w o l n o c i , w t o
n i e p o t p i e n i a p r z y p o m i n a " j a k sprawowane byy t e r a n i e j s z e konfederacye",

z g o a n i e z au w a a adnego pozytywu w o k r e s i e po roku

1763- E p i z o d y c z n e wzmianki negatywne d o t y c z y y t a k e Wadysawa IV

176

i J a n a K a z i m i e r z a , n a t o m i a s t b o h a t e r a m i pozytywnymi p i s a r z a by
y o f i a r y r e p n i n o w s k i c h u c i s k w z l a t w a l k i o r w no upr aw n ien ie
p o l i t y c z n e innowiercw o r a z r o k o s z a n i n J e r z y L u b o m i r s k i , a u s
trojowym i d e a e m r z e c z y w i s t o c i cz a s w s a s k i c h z woln e l e k c j ,
k o n f e d e r a c j a m i , r a d a m i s e n a t u i sejmami t y l k o s z e c i o t y g o d n i o
wymi. Raz j e s z c z e w ar t o w r e s z c i e p o d k r e l i d e z a p r o b a t anonima
d l a Sejmu W i e l k i e g o , k t r y porwnany z o s t a z sejmem P o n i s k i e go i c z e n i e t e j d e z a p r o b a t y z p r z e k o n a n i e m ,

e t a k e na to z g r o

madzenie d e c y d u j c y wpyw m i a k r l .
Po tym podsumowaniu mona j u chyba wysun h i p o t e z ,

e au-

torem "Uwag z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " by Seweryn

Rz ew us k i. C z y s t o p i s "Uwag", s p o r z d z o n y zapewne r k k t r e g o z
sekretarzy,

a z n a j d u j c y s i wrd p a p i e r w hetmana p o l n e g o ' ' ,

st?

nowi dodatkowe p o t w i e r d z e n i e t e g o domysu.

P i s z c wyej o "Uwagach d l a u t r z y m a n i a w oln ej e l e k c j i k r l a
p o l s k i e g o do Polakw" powoywalimy s i na l i s t

S z c z s n e g o Cza

c k i e g o , j e d n e g o z t y c h "mw g o r l i w y c h " , k t r z y "o r e l i g i

j p o n o sili przeladow ania". W l i c i e

swo

owym C z a c k i o s t r o K r y t y k o

wa " T e s t a m e n t p o l i t y c z n y " o b a r z e w s k i e g o / d l a n i e g o anonimowy/

i z a p o w i a d a synowi r y c h e p r z e s a n i e

"Uwag d l a u t r z y m a n i a wol-

n e j e l e k c j i k r l a p o l s k i e g o " 0 . L i s t t e n j e s t dowodem, e j e s z c z e
p r z e d p r z y b y c i e m do Lwowa Rzewuski p o z o s t a w a w k o n t a k c i e ze
swym woyskim p o b ra ty m c ideowym i w y k o rz y st y w a s t a r e z n a j o m o
c i d l a r o z p r o w a d z a n i a swej anonimowej p r a c y . Pewne f r a g m e n t y "Uwag z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " w y ra n ie w s k a z u j na
d a l s z e t r w a n i e p o r o z u m i e n i a hetmana p o ln e g o z e k s - p o a c z a s z y m ko
ronnym. W a n a l i z o w a n e j
"T e st a m e n t p o l i t y c z n y " ,

t u p r ac y Rzewuski
zaznacza,

ze w k s i c e

"w ielce szk o d liw ej, rysunki z t e j rysy pra

wie w s z y s t k i e s c z e r p a n e " . Wyglda na t o , j a k b y w p r z e k o n a n i u h e t

mana Zasady byy wzorem d l a " T e s t a m e n t u " , a p r z e c i e wiemy,

A r j

i(( ~

p r a c a o b a r z e w s k i e g o p o w s t a a n i e m a l rok w c z e n i e j n i " r y s r z 7

du p u b l i c z n e g o " ' .

P rzy pu sz cza my z a t e m , i Rzewuski d z i e a oba-

rzew skiego nie c z y t a , a zna j e

go.

t y l k o z ocen S z c z s n e g o C z a c k i e -

Poniewa we wspomnianym l i c i e

do syna C z a c k i p i s a 30 l i s t o

p a d a 1769 o " T e s t a m e n c ^ , j a k o p r a c y w i e o w y d a n e j , zapewne i

hetman s d z i ,

e i s t n i a zarwno id eo wy , j a k a u t o r s k i zwi ze k

midzy tw rca mi Z a s a d i anonimowym "Te stamentem p o l i t y c z n y m " .

Domys o ywych k o n t a k t a c h Rzewuskiego z Czackim w o k r e s i e
p o w s t a w a n ia "Uwag z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " z n a j d u
j e p o t w i e r d z e n i e t a k e w t e k c i e p i s m a . Prawie s t r o n / n a s z e /
po w i c on o w nim alom na p o s t p o n o w a n i e r e l i g i i k a t o l i c k i e j , wspo
m i n a j c n a d t o c i e r p i c y c h za w i a r hg o r l i w y c h mw", a p o m i j a j c
o s o b n wzmiank o porw an iu t r z e c h s e n a t o r w i p o s a . Mona su po i

nowa, i wobec C z a c k i e g o , ictry m u s i a zna a u t o r a "Uwag z o k o l i czn oci",

Rzewuskiemu n i e wypadao g l o r y f i k o w a w a s n e j o s o b y ,

c z y n i n a t o m i a s t pod a d r e s e m p r z y j a c i e l a podwjny u k o n ; oook

p r z y p o m n i e n i a j e g o mczestwa za w i a r i w o l n o , pod j e g o znane
b ig o t e r y jn e n a sta w ie n ie adresow a d u g i fragment o r e l i g i i .
*

na by s i nawet z a s t a n a w i a ,

ifio-

czy n i e d o s z o do s p o t k a n i a obu p r z y

j a c i i czy t e n f r a g m e n t ni e by p o dp o w ie dzi an y p r z e z C z a c k i e g o ;
n i e mamy j e d n a k w ia d o m o c i o p o b y c i e we Lwowie e k s - p o d c z a s z e g o
k o r o n n e g o , k t r y zmar w czerwcu 1 7 9 0 , a wic 4 m i e s i c e po ukazaniu s i

"Uwag z o k o l i c z n o c i " ' " .

W p i m i e tym warto z a s y g n a l i z o w a j e s z c z e j e d e n p a s s u s ;
przepow iadajc,

e e l e k c j e do S t r a y i k o m i s j i w i e l k i c h na s e j

mie zawsze Da z a l e a y od w o l i k r l e w s k i e j , Rzewuski z a u w a a ,

e t e g o " o p r c z inn yc h w i e l o l i c z n y c h w i e l u d o w i a d c z a o , k t r z y
do u k a d u praw w c h o dz ". A n a l o g i c z n y motyw p r z e w i j a s i w "My

l a c h nad r ne m i p i s m y . . . " , g d z i e c z y t a l i m y ,

e " t e r a n i e j s z e

w s z y s t k i e kor.f e d e r a c y e , w s z y s t k i e d e i e g a c y e i w s z y s t k i e comisye

od w o l i k r l e de pe na ow a y , w s z y s c y ,

i c i na w et , co t e n r y s p i s z ,

n a r z e k a l i przedtym na z b y t n i w a d z k r l w , a t e r a z p o w i k s z a j " .
Pokrewiestwo t r e c i o w e i s t y l i s t y c z n e obu fragmentw w i a d c z y
dodatkowo,

e c z a s p i s a n i a "Uw?g z o k o l i c z n o c i i " M y l i nad r

ne mi p i s m y m u s i a by b a rd z o z b l i o n y .
I j e s z c z e j e d n a s p r a w a . A n a l i z u j c wywody Prz ec iw ko tym,
ktrzy myl o s u k c e s y i t r o n u " ,

z w r c i l i m y uwag na dwuznaczn

s t y l i s t y k f r a g m e n t u o S e jm ie Wielkim / p o r . wyej s .
f r a g m e n c i e tym z n a l a z a s i m . i n . uwaga:

1 5 4 n / . We

"Z j a k r a d o c i p r z y

j nard k o n s t y t u c y pod t y t u e m <*Zasady do poprawy formy r z d u ^ ,

w t e j l i c z b i e o b ie ra n ie k r la r e l i g i i rzym skiej k a t o l i c k i e j ;
wn g o r l i w o c i utrzymywa t e g o prawa ni gd y n i e p r z e s t a n i e " .

z r
Pra

wdziwy s t o s u n e k Rzewuskiego do Z a s a d , k t r y "Uwagi z o k o l i c z n o c i "

u j a w n i a j bez o s o n e k ,

z a r z u t d w u z n ac z n o c i w p e n i p o t w i e r d z a .
x

Unikatowe, 1. 9 - s t r o n i c o w e " Z d a n ie c Z a s a d z i e do poprawy f o r

my r z d u " ,

datowane na 7 l u t e g o 17 90 , to t e k s t n a d e r n i e j e d n o z n a

c zn y. P o c z t e k zdawaby s i wskazywa na e n t u z j a s t y c z n y s t o s u n e k
anonimowego a u t o r a do Sejmu W i e l k i e g o .

" W s z y s t k i e sejmu a z i e s i e j -

s z e g o ustawy - b r z m i a y p i e r w s z e l i n i e - t a k s u y t e c z n e k r a j o
w i, e sama d o p i e r o poto mno , s o d k i e t y c h n a s i o n z o i e r a j c owoce,
s u s z n i e one u w i e l b i a i imiona t y c h mw wybranych s a w uwie
c z a b d z i e " . Konkretne pochway, k t r e po tym w s t p i e n a s t p o w a
ny w y g l d a y j e d n a k mniej w y r a n i e . W p i e r w s z e j a u t o r okazywa
rado,

e " j u s i n i e mamy l k a ,

aby go /* -^rd7 a l b o w samowa-

dztwo jednemu, a l b o w odmt gminowadztwa o a a a n c " ,

z a z n a c z a przy

tym, e z a p i s u w Z a s a d a c h j u z m i e n i a n i e wolno / s .
my s i ,

2/.

Domyla

e to a l u z j a do f i g u r u j c e g o w Za sa da ch punktu o e l e k c y j

n o c i k r l w . Fragment n a s t p n y o d n o s i s i do o d s u n i c i a od s e j

mik w s z l a c h t y n i e p o s i a d a . ; c e j ; " S e j m i k i nawet - wydawa s i chwa

li

a u t o r " Z d a n i a " - m n i e j s z a a w i a t e j s z a l i c z b a ma s k a d a ,

zatym o d t d c z y n n i e j s z y c h , rozwa n ie.: s z y c h i c a e j narodu t e g o

p o w s z e c h n o c i u y t e c z n i e j s z y c h s p o d z i e w a s i mamy" / s .

2 / . Co p r a

wda demagodzy spod znaku B r a n i c k i e g o p o d c z a s sejmowej d y s k u s j i

z a a m y w a l i r c e nad w y kl ucz en ie m g o o t y od czynnego u d z i a u w po
lityce,

j a k o sp rz e c zn ym z dobrem powszechnym, a l e anonim p r o o l e -

mu t u n i e d o s t r z e g .

Zaznaczy n a to m ia st,

t n i e j s z a n aszej wolnoci w i ty n ia ",

e s e j m i k i to " n a j i s t o

e na n i c h j e d y n i e z n a j d u j e

s i p r y n c y p a / s z l a c h e c k i s t a n prawodawczy/ w s w o j e j / . . / o s o b i
stoci",

na n i c h t e o p i s u j e t e j e

/ p o s e l s k i e j / mocy g r a n i c e
*

/s.

2/.

Poniewa d a l e j

nastpowao s tw ie r d z e n ie ,

sejmikw w i m i e n i u c a e j

e po z a k o c z e n iu

s z la c h t y wszdzie d z i a a l i ju rylko

p o s o w i e , k o c z c e t e n f r a g m e n t wezwanie do s z c z e g l n e j p r z e z o r
n o c i i r o z w a g i o d n o s i o s i do " o p i s u g r a n i c mocy pe n o m o c n i
kw , to z na czy do w y r a z i s t e g o z a k r e l e n i a p r z e z i n s t r u k c j e g r a
nic ich kom petencji.

Troska o c i s e

z a k r e l e n i e z a k r e s u mocy po

sw p r z e w i j a a s i z r e s z t i na d a l s z y c h l i n i a c h / s .

4/.

Bardzo pr ze c iw ny b y anonim p r o j e k t o w i sejmu n i e u s t a j c e g o ,

bo " n i e u s t a n n a prawodawcza w a d za samemu t y l k o despotyzmowi j e s t
wasna / . . , / ,

a n i e s z c z l i w y na r d n i e u s t a n n i e nowych j e g o l k a

s i wyrokw i c a e y c i e w n i e u s t a j c e j onych y j e b c j a n i " . N a j

g o r s z y r o d z a j de s p o t y zm u , g o r s z y od wadzy s u t a n a t u r e c k i e g o ,

to

despot yzm w i e l u / s . 3 / . A wic - musi konkludowa c z y t e l n i k - na

p r z y k a d s e jm u .
Fragment o s e j m i e gotowym "Z d a n ie o Z a s a d z i e " z a c z y n a o b e 3
sak ponurych p r o g n o z ,

a l e z a r a z p r z y p o m i n a o ustawodawcom,

s t a n prawodawczy n i e z n a j d u j e
m i k a c h " , wic z w o a n ie s e s j i
ne i n s t r u k c j e / s .

3-4/.

3 i w swej o s o b i s t o c i ,

"e

t y l k o na s e j

zawsze n u s z p o p r z e d z i nowe i wyra

Jdyoy cowiem p o s o w i e

"gotow i",

"w p r z e -

180

c i g u roku i d u e j z r c z n i e p r z y g o t o w a n i " , r a d z i l i
c j i sejmikowych prawodawcw, m o g li b y np.

bez i n s t r u k

" z powodu nib y dwch

p i e r w s z y c h w Z a s a d z i e wyraonych przypadkw / t j . wojny z o c i e n n e mi i zna czn yc h k o l i z y i midzy u r z d a m i / " zdecydowa o wypowiedze

n i u wojny i o tym, e "w ad ze n a j c z y n n i e j s z e w r c e k r l a z o "
/ a u t o r wspomnia d a l e j ,
i w ojsko/,

e w r k u k r l a z n a j d s i na pewno s k a r b

albo " z a b i e g a j c / . . . /

d z ic z n y o g o s z " / s .

b e z k r l e w i w skutkom t r o n d z i e

4 n / . Wprawdzie powinni by s i obawia odpowie

d z i a l n o c i wobec sejmikw r e l a c y j n y c h a l b o l o s u P o n i s k i e g o , a l e
...

Porwnanie z P oni sk im b y e rwnoznaczne z pomwieniem o z d r a -

d ;

sugerowao j z r e s z t take sform uow anie,

e dwa w y s z c z e g l

nione w Z a sa d a c h p r z y p a d k i z w o a n i a s e s j i sejmu gotowego bd t y l

ko po zorami / " z powodu n i b y " / do p r z e k a z a n i a wadzy i t r o n u d z i e
dzicznego krlow i,

i to p o z o r a m i , ktrym n a r d n i e u w i e r z y .

To z a s t a n a w i a j c e ,

e a u t o r " Z d a n i a " n i e wymieni adnych z a

l e t i d e i sejmu go to w ego , n a t o m i a s t k o j a r z y go j e d y n i e z dogodn

d l a k r l a o k a z j u j c i a s o b i e p o s w , p r z e c h w y c e n i a c a e j wadzy
i wprowadzenia s u k c e s j i t r o n u . Kie dz iwnego,

e przy t a k i m s p o j

r z e n i u k o n k l u z j a w y p a d a a p r z e c i w sejmowi gotowemu. "P rzo dko w ie

n a j d a w n i e j s i n a s i t e g o b y l i z d a n i a - p r z y p o m i n a a u t o r - i obs z e r n o c p o w i e r z o n e j wadzy c z a s u k r t k o c i n a d g r a d z a s i powin
na ; d l a t e g o on i t a k k r t k i
j c y c h powadze" / s .

c z a s naszym w y m i e r z y l i

sejmom i s e jm u

6/.

Sejmy - m u s i a w y ci gn w ni o sek c z y t e l n i k - powinny trwa

k r t k o , wic t y l e c z a s u ,
p r z o dk o w ie .

i l e trway dotd,

bo t a k w y m y l i l i mdrzy

Sejm gotowy w g r u n c i e r z e c z y t a k samo

mem, j a k se jm n i e u s t a j c y .

g r o z i despotyz

K o n s t a t a c j a o krtkim trwaniu

sejmu

m i a a t e wymow d o r a n ; u j a w n i a a n i e z a d o w o l e n i e a u t o r a " Z d a n i a "

z p r z e d u a n i a s i obra d Semu W i e l k i e g o .
Z k o n k l u z j o z d a n i u przodkw w s p r a w i e c z a s u sejmowania s -

181

s i a a o w a o znw s f o r m u o w a n i e dwuznaczne.

"A gdy t a k Z a s a d a r z d

p o lit y c z n y w rku n a jd a w n ie js z y c h je g o p o s i e d z i c i e l w z o s t a w ia ,
t e d y i o innych n i e pr z e p o m i n a s t a n a c h , l e c z o s p r a w i e d l i w e j d l a
nich op iece u r o c z y c ie z a r c z a " / s .

6/.

Wobec k o j a r z e n i a sejmu gotowego z o k a z j d l a k r l a do o b a l e

n i a w o l n o c i , wobec p r z y j t e j j a k o a k s j o m a t t e z y o d e n i u k r l a
do p r z e c h w y c e n i a c a e j wadzy o r a z s u k c e s j i t r o n u , z a p e w n i e n i e ,
e Z a s a d a z o s t a w i a w a d z w r k u d o t y c h c z a s o w y c h p o s i a d a c z y mo
na o d c z y t a a l b o j a k o i r o n i , a l b o j a k o r o b i e n i e d o b r e j
z e j g r y . Nasuwa s i p o d e j r z e n i e ,

iry do

e t c h n c a a p r o b a t uwaga o n i e -

p r z e p o m i n a n i u o s p r a w i e d l i w e j o p i e c e d l a i n n y c h stanw t e udawa a

t y l k o p o c h w a . Zanim s pr aw t b l i e j
cze w r c i do p o cz tk w t e k s t u .

s i zajm iemy , musimy j e s z

Po zdemaskowaniu p o z o r n o c i po

chway d l a sejmu gotowego moemy bowiem p o d e j r z e w a , e w s z y s t k o ,

co a u t o r w t o n i e a p o l o g e t y c z n y m n a p i s a ,

byo o b l i c z o n e na t o ,

by

u c z y t e l n i k a wywoa w r a e n i e s p r z y j a n i a s e j m o w i , k t r e g o czynw
anonim w r z e c z y w i s t o c i n i e p o c h w a l a . R o z p o c z y n a j c b r o s z u r wy
r a z y u z n a n i a d l a nowych u s t a w i i c h twrcw / n i e wiemy - c a e g o
s e j m u , czy t y l k o D e p u t a c j i do Formy R zd u/ mona by p o t r a k t o w a
jako i r o n i ,
w iedzia,

bo p r z e c i e a u t o r - podob nie j a k c z y t e l n i c y - dobrze

e c i ustawodawcy b y l i r z e c z n i k a m i p o t p i a n e j p r z e z "Zda

n i e s u k c e s j i t r o n u . O s t a t e c z n i e u j a w n i a t o p r a c a Seweryna Rzewus
k i e g o "C s u k c e s y i t r o n u " o r a z r e p l i k i na n i K r a s i s k i e g o , K o t a
j a , S t a n i s a w a K o s t k i P o t o c k i e g o , M o r s k i e g o , J e z i e r s k i e g o i anonimw.
W er s ja i n t e r p r e t a c y j n a o p a r t a na d o m y l e , e " Z d a n i e " p i s a
ne byo j a k o z a m i e r z o n a i r o n i a , wydaje s i j e d n a k mniej prawdopo
dobna. R a c z e j n a l e a o b y mniema, i anonimowy a u t o r ,

bdc p r z e c i

wnikiem sejmowego us t aw o da w st w a , a j e d n o c z e n i e l i c z c s i z aut o r y t e t e m z g r o m a d z e n i a , pochwaami d l a 3ejmu c h c i a zdoby z a u f a

n i e c z y t e l n i k w . To m i a o mu u m o l i w i prow adz enie i c h potem w

182

k i e r u n k u przeciwnym i n t e n c j o m ustawodawcw.
Skoro w t w i e r d z e n i u , e Z a s a d a p o z o s t a w i a a w a d z w r k a c h
t y c h , k t r z y s p r a w o w a l i j d o t d , mona p o d e j r z e w a n i e s z c z e r o ,
t o i sprawa o d s u n i c i a od sejmikw g o o t y n i e wyda je s i w o c e
n i e a u t o r a " Z d a n i a p r z e s d z o n a . Wszak n i e p o s e s j o n a c i b y l i t a k e
"do ty c h cz a so w y m i p o s i e d z i c i e l a m i " w a d z y . A p r o b a t f a k t u ,

e " s e j

m i k i / . . . / m n i e j s z a , a w i a t e j s z a l i c z b a ma s k a d a " , n a l e y op a t r z y co n a j m n i e j znakiem z a p y t a n i a .

Ze w z g l du na t o ,

e wzorem

demagogw spod s z t a n d a r u B r a n i c k i e g o spraw p o z b a w i e n i a praw po

l i t y c z n y c h g o o t y "Z d a n ie *

c z y o ze spodziewanymi i n n o w a c j a m i

w s p r a w i e m i e s z c z a n i chopw, mona nawet p o d e j r z e w a ,

wieniem tym s u g e r o w a o u s z c z e r b e k i n t e r e s w s z l a c h e c k i e j
chnoci".

e z e s t a
"powsze

B y a t o j e d n a k cc n a j w y e j n i e j e d n o z n a c z n a s u g e s t i a , n i e

z a o t w a r t e p o t p i e n i e o d s u n i c i a g o o t y od se jm ik w .
Odnonie s t a n u m i e s z c z a s k i e g o a u t o r c i e s z y s i o g l n i k o
wo, " i n i e t y l k o w s z y s t k i e p r z y w i l e j e j e g o w s w o j e j z o s t a n c a
oci,

a l e na d to g d z i e t y l k o m o li wo p o z w o l i ku n a j t r w a l s z e m u

i c h dobru i p o y t k o w i , c y w i l n a i c h w oln o zapewniona i zamo cniona b d z i e " / s .

6/.

Brak konkretw / n p . neminem c a p t i v a r i m u s / i

p r z e m i l c z e n i e k w e s t i i d o p u s z c z e n i a m i e s z c z a n do ustawodawstwa bu
dzi podejrzenie,

e o r e a l n y c h k o n c e s j a c h na r z e c z t e g o s t a n u

"Zdanie nie m ylao.

O b s z e r n i e j wypowiada s i anonim w s p r a w i e c h o p s k i e j .
dziewajc s i w stpnie,

Spo

e "szacowny s t a n w i e j s k i w t e j e z w i e r z

c h n i e j r z d ow ej o p i e c e l o s swj p r z e z t e , k t r e by mog, r z o d k i ,
ulepszo ny m by d o z n a , w y r a a z a r a z n a d z i e j ,

i g b o k a t y c h

mw p o l i t y k a . b d z i e wprawdzie p a m i t a na owe J.W. Rzewuskiego

hetmana p o ln e g o koronnego p r z e s t r o g i , g d z i e m w i . . . Tu n a s t p o
wao pr zyp om ni en ie w y g o s z o n e g o w t r a k t a c i e

0 sukcesyi tronu

h o r o s k o p u , i s z l a c h c i c d o p i e r o wwczas z o r i e n t u j e s i ,

i s tr a c i

183

w o l n o , gdy w a sn y poddany pozwie go do s d u / s .

6n /. Dalej sz y

propozycje konkretne.
P rz e d e w s z y s t k i m " Z d a n i e " r a d z i o c o f n prawo k a r d y n a l n e
z rok u 1768 i za z a b i c i e c h o p a k a r a s z l a c h c i c a n i e m i e r c i ,
l e c z grzywn p i e n i n , . 7 / .
m ierci, ktrej
s i z tym,

P r z e m a w i a a z a tym f i k c y j n o k ary

aden s d s z l a c h e c k i de f a c t o n i e o r z e k a ,

liczc

e z a b j c a t o " o b y w a t e l z innych m ia r u y t e c z n y o j c z y

nie" / s . 8 / .

Zwrmy uwag, e a u t o r " Z d a n i a " n i e wypowiada s i

n e g a t y w n i e o n i e s p r a w i e d l i w o c i s z l a c h e c k i c h sdw, a p r z e c i w n i e ,
panujcy w nich u su s n i e l e g a l n e j

t o le r a n c ji dla sz lach cica-zab j-

cy r a d z i t r a k t o w a j a k o p r z e s a n k do zmiany u s t a w y . J a k o rekom
p e n s a t dod at kow , obok p i e n i d z y ,
stw a c a e j

rodziny z a b ite g o / s .

proponowa z w o l n i e n i e od podda

10/.

len natom iast s z l a c h c i c - z a b j-

a , k t r e g o n i e s t a byob y na z a p a c e n i e w y s o k i e j g w s z c z y z n y ,
"albo j e j
/.../

o p a t o n i e s w o j e j i d z i e c i o m s p o s b y c i a by o d j

soly at corpore" / s .

1 0 / . Nie wiemy, k t o i wedle j a k i c h k r y t e

r i w o r z e k a b y , czy wysoko k ary z a g r a a a bytowi ony i d z i e c i .

Zdecydowanie p r z e c i w n e byo " Z d a n i e " u s t a n o w i e n i u j a k i e g o
k o l w i e k sdu d l a 3praw midzy chopem a panem; " n i e c h b y mu / c h o
p u / r a c z e j wolno byo od swego pana o d e j " , gdyby c z u s i b a r
dzo pokrzywdzony. Nowy pan, uznawszy s u s z n o krzywdy c h o p a ,
w t p i e n i a " d a b y mu p r o t e k c y s k u t e c z n " / s .

bez

1 1 / . Wprawdzie to r o

z w i z a n i e mogoby p o c i g n w i e l e spraw midzy s z l a c h t ,

" a l e te

w i e l e s z l a c h c i c a z s z l a c h c i c e m n i g d y t y l z g o r s z e n i a i z y c h kons ekw e n c yi n i e g r o ,

co j e d n a z swym panem" / s .

11n/.

Obok d y s k r e t n e j obrony Seweryna Rzewuskiego pr ze d z a r z u t a m i

K o taja,

ktry o s t r o p o t p i s tw ie r d z e n ie , jakoby naru szen ie za

sady sdo wnic twa p a t r y m o n i a l n e g o byo rwnoznaczne ze z n i s z c z Q

niem u s t r o j u w o l n o c i o w e g o " , c a y f r a r m e n t by znamienny ze w z g l
du na z a p r e z e n t o w a n w nim h i e r a r c h i w a r t o c i .

Szlachecki zabj-

184

c a c h o p a n i e p r z e s t a w a by "o bywatelem z in ny c h m ia r u y t e
cznym o j c z y n i e " , n a t o m i a s t pozwanie p r z e d s d d z i e d z i c a p r z e z
chopa budzio zgo rszen ie

10

W " Z d a n i u " odn ajd uje m y j e d n a k t a k e tony mniej zachowawcze.

Do t a k i c h z a l i c z y by n a l e a o n i e t y l k o z w o l n i e n i e z podda st wa
o s o b i s t e g o r o d z i n y z a b i t e g o , a l e p r z e d e w s z y s t k i m zawoalowan
p r o p o z y c j r o z l u n i e n i a wizw p o a d a c z y c h c a e g o s t a n u w o c i a
skiego.

Czyme innym bowiem b y p o m y s , by pokrzywdzony p r z e z d z i e

d z i c a c h o p m i a swobod o d e j c i a ? K t r y c h o p n i e w y k o r z y s t a
by t e j f u r t k i i - co j e s z c z e i s t o t n i e j s z e - k t r y s z l a c h c i c , zy*
skawszy w t e n s p o s b s z a n s na l e g a l n e z d o b y c i e p o dd a ne go , n i e
d a b y mu " p r o t e k c y i s k u t e c z n e j " ? O c z y w i c i e u s u s t a k i p r z y n i s
by w i k s z k o r z y m o n ie j sz y m n i uboszym d z i e d z i c o m , c i mo
n i e j s i mog liby bowiem o d t d "dawa p r o t e k c y s k u t e c z n " w m a j e
s t a c i e prawa. P o d e j r z e n i e ,

e a u t o r " Z d a n i a " t o k t o , kogo s t a na

" p r o t e K c y s k u t e c z n " nasuwa f a k t j e g o oporu p r z e c i w j a k i e j k o l

wiek i n g e r e n c j i w sd p o t r y m o n i a l n y ; t a k a i n g e r e n c j a u d e r z a a b y
bowiem w kade go n i e s p r a w i e d l i w e g o d z i e d z i c a ,

tak ubogiego, ja k

b o g a t e g o . N a t o m i a s t r o z l u n i e n i e poddastwa o s o b i s t e g o p r z y n i e
mogo s i l n i e j s z e m u d z i e d z i c o w i k o r z y , a j e l i
to,

s t a c go byo na

by do z b i e g o s t w a z w a sn y c h a o b r n i e d o p u c i , n i e t r a c i n i

czego.
Ponad 40% t e k s t u powicono sprawom s u k c e s j i i e l e k c j i k r
lw. Wyraziwszy r a d o ,
puszczona",

e w Z a s a d a c h " s u k c e s y a t r o n u n i e j e s t do

a " e l e k c y a k r l w , t e n to n a j z n a k o m i t s z y n a s z e j wolno

c i z a s z c z y t , j e s t nam z o s t a w i o n a w c a o c i " ,

a u t o r pr z y z n a w a

wprawdzie s z k o d l i w o zaburz w o k r e s i e b e z k r l e w i , a l e b y z d a
nia,

"e n i e e l e k c y a j e s t t y c n skutkw p r z y c z y n " . / s .

wolnym u b i e g a n i u s i do t r o n u / . . . /

13n/.

"W

i w n i e d o k a d n o c i formy r z

du z r z c o prawdziwe n i e s z c z o w y c h . . . " / s .

14/.

185

M e polem izujc otw arcie z rzecznikam i tronu d zied ziczn ego ,

a l e o d c i a j c od o s k a r e samo b e z k r l e w i e , a u t o r " Z d a n i a kwe
s t i o n o w a n a j p o w a n i e j s z y a r g u m e n t , ktrym s z e r m o w a l i p r z e c i w n i
cy w o l n e j e l e k c j i .

Chwalc Zasady za j e j u t r z y m a n i e , w r z e c z y w i s -

. t o c i w y r a a a p r o b a t d l a t e g o w a n i e p u n k t u , k t r y przywdcy
sejmu w p i s a l i pod n a c i s k i e m " g a d a c z y spod znaku hetmana B r a n i c k i e g o , wbrew swym pierwotnym zamiarom.
Zawarty w t e k c i e k r t k i o p i s s z k o d l i w y c h z j a w i s k ,
szcych bezkrlewiom,
szno - g o d z io s i

z a s u g u j e na o s o b n uwag.

"Ma to prawda s u

" Z d a n i e " - k t o wspomniawszy s o b i e ,

o b i e r a n i a pomnaa zwady, s c y s y e i

towarzy

i sejm

bywa domowych wojen p o c z t k i e m ,

e n t a k z a c z t e j w o j n i e n i e s z c z l i w y n a r d w a s n e c i a o r a n i ,
krew w a s n t o c z y ,

z a c i g a i z a p r a s z a o b c y c h , aoy mu t a k f a t a l n e j

p o m a g a l i r o b o t y , z a p r o s z o n y c h Chlebem swoim yw i, sam s i e b i e a do

o s t a t k a w yn iszcza, n a r e s z c i e zemdlay i wyniszczony, oddaje koro
n temu, k t r y go n a j c i e j g n b i i n i s z c z y p o t r a f i .

Ma mwi

s u s z n o - kontynuowa anonim - k t o t a k i c h pami tny skutkw, j u

na o s t a t k u i 3 u k c e s y i y c z y . Ale gdy t y l k o r z e c z m y l z a g b i ,
d o s t r z e e bez w t p i e n i a ,
n ... /s.

13/.

e n i e e l e k c y a j e s t

t y c h skutkw p r z y c z y

S fo rm u ow an ie o o b r a n i u t e g o , k t o nar d n a j c i e j

gnbi i n isz c zy p o t r a f i " ,

s k a n i a do r e f l e k s j i .

o d n o s i o s i to do bezwolnego A u g u s t a I I I ,

Na pewno n i e

za k t r e g o r o z p r a w i a

y s i ze zwol en nika mi L e s z c z y s k i e g o w o j s k a r o s y j s k i e ,

a cay

zamt b e z k r l e w i a z a k o c z y s i sejmem p a c y f i k a c y j n y m i o g l n
an -rsti.

To d o p i e r o w b e z k r l e w i u roku 1764 k o n f e d e r a c j a C z a r t o

r y s k i c h r o z p r a w i a s i z p r z e c i w n i k a m i do k o c a , p o z b a w i a j c i c h
urzdw i z m u s z a j c do c a k o w i t e j k a p i t u l a c j i .

To S t a n i s a w Au

g u s t z o s t a obrany j a k o c z o n e k s t r o n n i c t w a , k t r e " r e p u b l i k a n t w " ,

u w a a j c y c h s i za n a r d , z g n b i o do k o c a . Ci o s t a t n i n i e z a p o
m nieli t e j

p o r a k i i p r b o w a l i rewanu zarwno w l a t a c h 1 7 6 6 - 1 7 6 8 ,

1S b

jak te w okresie konfederacji barskiej i jesz c ze pn iej.

puszczajc,

Przy

e zacytowany f r a g m e n t o d n o s i s i do k o n k r e t n y c h wy

d a r z e , p r z y t o c z o n y w " Z d a n i u " o p i s b e z k r l e w i a o d c z y t u j e m y uwa

n i e j . Mamy wic - j a k w r oku 1764- - wojn domow, mamy " z a p r o s z o
nych" R o s j a n / f a k t z a p r o s z e n i a j e s t
r z y "do t a k f a t a l n e j

t u wskazwk i s t o t n / ,

pomagali r o b o t y " ,

kt

a b y l i wtedy i d u g o j e s z

cze potem y w i e n i p r z e z nar d Chlebem. Uwaga o t y c h , co t a k i c h

" p a m i t n i skutkw" o d n o s i a s i w t e j

s y t u a c j i do p o k o l e n i a y

j c e g o , k t r e po d o w i a d c z e n i u z r e k u 1764 / a b i s k u p K r a s i s k i
i z roku 1 7 3 3 / " j u na o s t a t k u i s u k c e s y i y c z y o " .
i

K w e s t i , k t r a d l a u l e p s z e n i a e l e k c j i wymagaa u r e g u l o w a n i a
w pierwszym r z d z i e ,
data:

b yy w mniemaniu anonima w arunki d l a kandy

" c z y l i sam P o l a k ,

c z y l i t e i obcy k r le m by m oe ". S t a n o -

w isko a u t o r a byo w y ra n e; na 6 k o l e j n y c h s t r o n a c h / p o n a d 30% c a

o c i t e k s t u / w y st po w a p r z e c i w kandydaturom cudzoziemcw.
Po p i e r w s z e p o l s k a k or on a m i a a d o b l a s k u z samej s i e b i e
i t r a k t o w a n i e k s i t czy krlw obcych j a k o dodatkowego d l a
n i e j z a s z c z y t u b y e n i e p o r o z u m i e n i e m . Po d r u g i e c u d z o z i e m i e c , mo
cny " i z s i e b i e i z p o k r e w i e s t w a z moc arstwy " a t w i e j moe o b a
l i w ol no / s .
Staszicow ej

1 4 / . A uto r " Z d a n i a " n i e w s po m ni a , e od c z a s u

i d e i " a l i a n s u n a t u r a l n e g o " moc i k o n e k s j e z a g r a n i c z n e

kandydatw obcych do s u k c e s j i t r o n u uwaano za w a l o r s z c z e g l n y ;

wypadnie wic p o d k r e l i ,

e wywody " Z d a n i a " n i e p a d a y w p r n i

i e e l i m i n a c j a mocnego " i z s i e b i e i z p o k r e w i e s t w a z m o c a r s
twy" c u d z o z ie m c a p r z e c i w s t a w i o n a b y a r - i d z i e j o m zwolennikw s u
k c e s j i na a l i a n s e ,

k t r e z a b e z p i e c z a y b y byt P o l s k i . A k c e n t u j c

b e z p i e c z e s t w o w o l n o c i , a u t o r " Z d a n i a " n ie d o s t r z e g a ,

czy n i e

c h c i a d o s t r z e c sprawy z e wnt rzn eg o z a g r o e n i a p a s t w a .

Zdaniem anonima prawdziw pobudk, d l a k t r e j opowiadano s i
za k a n d y d a t u r c u d z o z i e m s k / n a e l e k c j a c h ,

bo a u t o r w c i u d a w a ,

e p i s z e t y l k o o n i c h / ,

187

b y y r a c h u b y na z a g r a n i c z n e b o g a c t w a .

" L e c z pomnijmy na t o - o s t r z e g a - e darmo n i k t nam n i c n i e d a .

Kady d a r b d z i e /w j e g o z a m i a r z e / z a d a t k i e m na w o l n o , na d z i e
d z i c t w o t r o n u . 3o uwamy - r e z o n o w a d a l e j

- pan g d z i e i n d z i e j

, z r o d z o n y ^ o j c z y z n y n a s z e j j a k s w o j kocha n i e moe. Przyuczony

sam a b s o l u t n i e r z d z i , r z d z i s o b n i e d a . Przyuczony n i e o g r a n i
c z o n s w o j c h l u b i s i w o l n o c i , n i e z n o n o mu b d z i e m u s ie pod
l e g a c u d z e j " . J e l i wic d e c y d u j e s i on p r z y j k o r o n , k t r a n i e
r o k u j e a n i w i e l k i c h zyskw, a n i t r o n u d l a potomkw, to go " a l b o s y t u a c y a j e g o b a r d z o n i e p o m y l n a / j a k wyzutych ze swego d z i e d z i c t w a
Szwedw/, a l b o n a d z i e j a d z i e d z i c t w a t r o n u / j a k uwodzono dom s a s k i /
na p r z y j c i e n a s z e j d e t e r m i n u j e k o r o n y " . A s k o r o cudzo zi emc y z
t a k i c h pobudek "naszym w o l n o c io m i p o k o jo w i p r z e c i w n y c h " s t a
r a j si o p o lsk i tron,

t o n a l e y " t r z y m a u r o c z y c i e t o prawo,

k t r e z a o y o im ta m " / s .

15n/. Chodzio o czy w icie /cho a u to r

t e g o n i e p r e c y z o w a / o k o n s t y t u c j sejmu r o z b i o r o w e g o , u z n a j c
11
za prawo k a r d y n a l n e , e k r le m p o l s k i m moe by t y l k o " P i a s t "
J a k o p r z y k a d y negatywne wadcw c u d z o z i e m s k i c h a u t o r " Z d a n i a "
podawa Wazw / " w y z u t y c h ze swego d z i e d z i c t w a Szwedw"/ i zmie
r z a j c y c h do s u k c e s j i Wettynw. i roku 17 9 0, gdy E l e k t o r S a s k i
by n a j p o p u l a r n i e j s z y m kandydatem do p r o j e k t o w a n e g o t r o n u d z i e
dzicznego,

t a k i p r z y k a d m i a w y r a z i s t wymow. Pod pozorem k r y t y

kowania k a n d y d a t u r y c u d z o z i e m s k i e j w c z a s i e wolnych e l e k c j i ,
"Zdanie" rozpraw iao s i z n ajp o w an iejsz kandydatur, ja k ro z
w a a l i r z e c z n i c y t r o n u d z i e d z i c z n e g o . Powoanie na s u k c e s y j n y
t r o n p o l s k i E l e k t o r a S a s k i e g o z a g r a a o "swobodom woln ociom i
pokojowi".

I je sz c z e jedno.

Skoro kady d a r m i a by d l a a s p i r u j

cego do p o l s k i e j korony c u d z o z i e m c a z a d a t k i e m na d z i e d z i c t w o t r o nu / c o u t o s a m i a n o w " Z d a n i u " z " z a d a t k i e m na w o l n o " / , t o w

roku 1790 s y t u a c j a b y a o dw r ot na .

D z i e d z i c t w o t r o n u cu dzo z ie m -

183

cowi obiecywano z g r y , z g r y wic m i a on za co p a c i ,

stii,

W suge

i prawdziw i n t e n c j p o p i e r a n i a c u d z o z i e m c a b y y ra c h ub y

na o s o b i s t e k o r z y c i , k r y o s i pomwienie o t a k i e ra c h ub y s e j
mowych przywdcw.
By o s t a t e c z n i e wyeliminowa z e l e k c j i / b o p o z o r n i e w c i
o n i e j t y l k o b y a mowa/ kandydatw c u d z o z i e m s k i c h , a u t o r " Z d a n i a "
p r z e c i w s t a w i s i o p i n i i "dawnych i m ia n o w ic ie a s k k r l e w s k i c h
bliszych",
/s.
stu,

16/.

e "pod k r le m P o l a k i e m mniej b e z p i e c z n a w o l n o "

Zastanaw iajce,

e " Z d a n i e " n i e w y m ie n i a o t u w p r o s t t e k

z ktrym p o l e m i z o w a o . P r z e c i e na a u t o r y t e t Z a m o y s k ie g o , wy4

k l u c z a j c e g o od t r o n u r o d a k a , powoywa s i w " 0 s u k c e s y i t r o n u "

Seweryn R z e w us k i. A ut or " Z d a n i a " z n a hetmask b r o s z u r ,

bo

p r z y p o m i n a j chwalc j e j

s t a n o w i s k o w s p r a w i e chopw. Tym d z i

w niejsze,

nie wymieni.

e tym razem j e j

O p in i dawnych Polakw u z n a anonim za n i e a k t u a l n ze w z g l

du na r n i c e midzy P o l s k XVI- i X V I I I - w i e c z n . W wieku XVI P o l
s k a b y a dw ukrotnie w i k s z a , w a d z a k r l e w s k a "pewnych n i e m i a a
g r a n i c " , k r l d l a p r z e k u p y w a n ia l u d z i dysponowa znacznymi r o d
kami f i n a n s o w y m i , bo g a ty m i ' s t a r o s t w a m i i p o s i a d a j c y m i due p r e r o
gatywy u r z d a m i , wic " w i a t y j a k i k r l P o l a k t a k mnogich s p o s o
bw um ia by uy d l a s i e b i e " / s # I 6 n / .

Z r e s z t - z au w a a anonim -

r a d y owych dawnych Polakw n i e byy b e z i n t e r e s o w n e , bo w y b i e r a l i

o : i cudzoziemcw a l b o " o d l e g y c h " / j a k Henryk Walezy i S t e f a n Ba
t o r y / , a l b o bardzo modych / j a k Zygmunt I I I / ,

a l b o b e z m a j t n y c h

/ j a k jeg o synowie/, a to d la t e g o ,

i t a k i krl-cudzo-

e l i c z y l i ,

ziemiec bdzie c z y n i "n ie w i c e j , j a k tylk o rozdawa u rzdy, k r z e

sa,

samowadne m i n i s t e r i a ,

liczne i intratne starostw a,

a t o tym

przemonym k i l k u , k t r z y i da mu koron i r z d z i nim m o g l i " / s .

1 ? / . C z y t e l n i k powinien s i d o m y l i ,

e n i e t y l k o w XVI, a l e i w

XVIII wieku p o d a l i c u d zo z ie m c a na t r o n i e m a g n a c i, l i c z c y na z y s

189

k i o s o b i s t e i na r z d z e n i e obcym k r l e m . K a n d y d a t u r a l e k t o r a S a s
k i e g o do s u k c e s y j n e g o t r o n u p o l s k i e g o n i e b y a i n t e r e s e m s z l a c h t y .
Rada a u t o r a d l a w s p c z e s n y c h b r z m i a a j e d n o z n a c z n i e ;

d z i -

w y k a d a - gdy Szwedw o m i o d z i e s i t l e t n i e panowanie n i e m a l p r z e z

poow u s z c z u p l i o P o l s k ; gdy skasowa ne w o js ko za A u g u s t a I I ,
t r z y d z i e s t o l e t n i bezrzd za Augusta I I I ,

do t e g o p r z y w i o d y j

3 t a n u , i s s i e d z i m i e l i s o b i e za g n u n o z j e j
s a b o c i / . . . / # Gdy w t e j
na j a s n o ;

nie k orzy sta

d o p i e r o r e s z c i e fo rm a r z d u j e s t o p i s a

gdy w a d z a k r l w z a k r e l o n a d o k a d n i e ; gdy / . . . /

szczu

p e s k r l a dochody; gdy mu i n t r a t n y c h s t a r o s t w i d z i e l n y c h u r z
dw o d j t y s z a f u n e k ; gdy moc hetmanw i inn yc h m i n i s t r w midzy
s z l a c h t p o d z i e l o n a " - dawni P o l a c y t e r a d z i l i b y nam P o l a k a ,
" d z i cudzoziemiec ckolwiek z s i e b i e
w oln o p r z y t u m i z d o a " / s .

17n/.

bo

i z f a m i l i i mocny, b a r d z i e j

Znw wic przypomniano f a k t y

l e w i a d c z c e o Wazach, a j e s z c z e g o r z e j o Wettynach / i c h win

by o p a k a n y s t a n k r a j u , k t r y u m o l i w i r o z b i r / .

W aktualnej

s y t u a c j i przemawiao to przeciw kandydaturze E l e k t o r a S a s k i e g o .

Godny uwagi j e s t

fakt,

e przy o k a z j i wzmianki o p o d z i a l e

P o l s k i n i e z n a l a z o s i a n i j e d n o 3owo o s k a r e n i a pod a d re se m
pastw r o z b i o r c z y c h ;
li

z nadarzajcej

3 s i e d z i w n a t u r a l n y wrcz s p o s b s k o r z y s t a

si o k azji.

W cytowanym wyej w y l i c z e n i u czynnikw, k t r e w XV II I wie

ku u n i e m o l i w i a y k r i o w i - r o d a k o w i dok on ani e a b s o l u t y s t y c z n e g o
zamachu, z n a l a z y 3 i na kocu dwie sprawy: c o f n i t e roz dawnictwo
urzdw o r o z l e g y c h p r e r o g a t y w a c h / " d z i e l n y c h u r z d w " / o r a z
nmoc netmanw i inn yc h m i n i s t r w midzy s z l a c h t p o d z i e l o n a " .
Dodatek o hetmanach i m i n i s t r a c h 'wydaje s i zbdny,

3koro j u wspo

mniane o " d z i e l n y c h u r z d a c h " . Osobne p o d k r e l e n i e s y t u a c j i buawy n i e

cy o j e d n a k , j a k s d z i m y , p r z y p a d k i e m . C h o d z i o o s z c z e g l

ne z a z n a c z e n i e ,

e t e n n a j p o t n i e j s z y n i e g d y u r z d ,

zdaniem Ko-

19C

t a j a rwnie n i e b e z p i e c z n y d l a w o l n o c i , j a k a b s o l u t y s t y c z n e
zamysy k ^ l a , w r z e c z y w i s t o c i n i e m i a j u adnych p r e r o g a t y w .
Gdy k s i d z r e f e r e n d a r z g r o b hetmanw d l a w o l n o c i u z a s a d n i a
p r o j e k t y s u k c e s y j n e i z b i j a t w i e r d z e n i a Seweryna R z e w u s k i e g o ,
a u to r "Z d an ia", milczco z
p o le m iz u j c , przekonywa,

e x -r e k to r e m

AUa.<Uww KnSWou/sWiej

e ze s t r o n y hetmanw n i e g r o z i o

szlach

c i e adne n i e b e z p i e c z e s t w o .
S t w i e r d z e n i e anonima,
s ta o w jaskraw ej

e " f o r m a r z d u j e s t

opisana ja s n o " ,

s p r z e c z n o c i z w c z e n i e j s z uwag, e " s e j m go

towy n i e wiemy j e s z c z e , w j a k i m by ma zwoany s p o s o b i e " / s .

3/*

Take z a p e w n i e n i a , e " w a d z a kr lw z a k r e l o n a d o k a d n i e " n i e

wydaj s i s z c z e r e ,

skoro w p ie rw sz e j p a r t i i broszury t y l e

si

mwio o m o l i w o c i w y k o r z y s t a n i a p r z e z monarch se^mu gotowego

d l a z d o b y c i a samo w aaz tw a. Obie p r z e s a n k i - i t a o dokadnym op i s i e formy r z d u i t a o d o k a d n i e z a k r e l o n e j wadzy ~ r l a byy
wic chwytami d o r a n y m i, w k t r y c h 'prawdziwo a u t o r sam n i e w ie

rzy,

a k t r e p o t r z e b n e mu byy chwilowo do u z a s a d n i e n i a wniosku

o e l e k c j i t y l k o r o d a k a . Po r a z k o l e j n y d a j e nam to dowd, i celem

" Z d a n i a " n i e b y a z a c h t a do w y b r a n i a " P i a s t a " ,

l e c z z r a a n i e do

s u k c e s j i c u d z o z i e m c a , 0 tym, e z a c h w a l a n i e wyboru P o l a k a byo t y l

ko p r e t e k s t e m do z w a l c z a n i a s a s k i e j

k a n d y d a tu r y dc t r o n u d z i e d z i

c z n e g o , p r z e k o n u j e t a k e brak k o n k r e t n e j p r o p o z y c j i o d n o n i e " P i a
s t a " , W sz y s t k ie argumenty negatywne pr ze m a w ia y p r z e c i w s u k c e s j i
Wettyna. W s p r a w i e e l e k c j i P o l a k a n i e byo n a j l e j s z e j nawet s u g e s
tii.
Prze-w k a n d y d a t u r z e c u d z o z i e m s k i e j / w c i na e l e k c j i / ,

pod

n o s i o t e " Z d a n i e " a rg um en t , e p o c i g a ona z a s o b i n g e r e n c j

oDc, J a k o p r z y k a d podano p r z y m i e r z e A u g u s t a I I I z i n t e r e s a m i
A u s t r i i , k t r e spowodowao o b a l e n i e k r l e w s k o c i S t a n i s a w a L e s z
czyskiego / s .

1Qn/. fta r z e c z w y k l u c z e n i a k an d y d a tu r y c o c e j

/czy x .

s a s k i e j / a u t o r " Z d a n i a " d y s k o n t o w a tu j e d e n z z a r z u t w , k t r y
z w o l e n n i c y s u k c e s j i z w r a c a l i p r ze c ie r w o l n e j e l e k c j i , a k i e r o w a
go p r z e c i w k a n d y d a t u r z e E l e k t o r a S a s k i e g o do p o l s k i e j korony
dziedziczn ej.
. R osji,

Znamienne, e wspomnia o A u s t r i i ,

a zam ilcza o

k t r e j w o j s k a z m u s i y L e s z c z y s k i e g o do r e z y g n a c j i z k r

l o w a n i a nad W i s . 0 d n o 3 i s i w r a e n i e ,

e a u t o r " Z d a n i a " w y ra

n i e u n i k a s f o r m u o w a , k t r e mogyby wskazywa na j e g o z a g r a n i
czn o r i e n t a c j .

Do P r u s n i e o d n o s i a s i n a j m n i e j s z a wzmianka.

Poniewa j e d n a k z wo len nika m i E l e k t o r a S a s k i e g o b y l i sejmowi

"prusacy",

zw alczanie t e j kandydatury u d e rz a o w o r i e n t a c j p ru s

k i tym samym oddawao p r z y s u g s t r o n n i c t w u r o s y j s k i e m u .

Fonie-

wa z k o l e i a u t o r w y r a n i e w y c i s z a a n t y r o s y j s k wymow swych wy
wodw, musimy w n o s i ,

i p r z y s u g t w y w i a d c z a sejmowym "mos

kal om" r o z m y l n i e .
Kocwka " Z d a n i a " b y a znw dwuznaczna. S t w i e r d z a j c ,

wszyscy, ktrzy dotd z a m y la l i o kandydaturze c u d zo z ie m sk ie j,

k i e r o w a l i s i n a d z i e j a m i na "prywatny z a s i e k " k o s z t e m d o b r a pu
blicznego,

anonim w y r a a r a d o ,

e d z i a a c z e

s e jm u ,

wiadomi

s z k o d l i w o c i obcych k a n d y d a t u r , p r z e z sw d z i a a l n o ustawodaw
c z p o o im k r e s .

" C i d o p i e r o mowie - r a d o w a s i a u t o r bro

s z u r y - t a k i e u s t a n o w i prawa, t a k u o e l e k c y i f o r m , j a k i e im
sama i n s p i r u j e c n o t a . Ustanowione t z a p i s z r k , k t r e j a n i wzi
t e k , a n i z a z d r o , a n i adna prywatna n i e u c o f a n a d z i e j a " / s .

19/.

T e k s t by n i e w t p l i w i e p r z e w r o t n y ; wszak zarwno p i s z c y , j a k
c z y t a j c y n a j p n i e j od poowy roku 1789 w i e d z i e l i ,

e p r z e w o d n i

c z c y D e p u t a c j i do Formy Rzdu, b i s k u p Adam K r a s i s k i ,

nikiem kandydatury s a s k i e j

do p o l s k i e j

su k cesji,

by zwolen

e s k o n n o t

p o d z i e l a m a r s z a e k k o n f e d e r a c j i k o r o n n e j S t a n i s a w M aa chow sk i,
a Ignacemu Potockiemu p r z y p is y w a n o bd te n sam p o g l d ,
myl o t r o n i e d z i e d z i c z n y m d l a H o h e n z o l l e r n a

12

bd

. Po r a z t r z e c i w

1 92

tekcie

" Z d a n i a 11 p o j a w i a a s i i n s y n u a c j a o prywatnych po bud kach ,

ktrymi k i e r o w a l i s i r z e c z n ic y o b d a r z e n ia Fryderyka Augusta I I I

d z i e d z i c z n k or on p o l s k .
Cc przemawia z a s u p o z y c j , i a u to re m " Z d a n i a " b y Seweryn
R zewuski?
Pc p i e r w s z e p o g l d y a u t o r a t e g o t e k s t u p r z y s t a j do k o n s e r
watywnych z a p a t r y w a h e t m a n a - r e p u b l i k a n t a .

Dotyczy to w r o g o c i

wobec p r o j e k t u sejmu gotowego i o p o w i e d z e n i a s i z a trwaniem s e j

mw t a k d u g o , j a k d o t d , n i e u f n o c i do posw i s t a r a o c i s e
ogran iczen ie ich przez i n s t r u k c je ,

apoteozy urzdze ustrojow ych

przodkw, n i e p r z e j e d n a n e g o s t a n o w i s k a w s p r a w i e t r o n u d z i e d z i c z
nego i p r z e c i w s t a w i a n i a mu i d e i e l e k c y j n y c h u l e p s z e .
alnym z a g r o e n i e m , k t r e a u t o r d o s t r z e g ,

byo z a g r o e n i e wolno

c i p r z e z z m i e r z a j c e g o do samowadztwa k r l a ,
p i e c z n y by n i e t y l k o w a d c a d z i e d z i c z n y ,

Jedynym r e

pr zy czym n i e b e z

a l e nawet p o z o r n i e po

dany k r l - r o a a k . P r c z t y c h podstawowych a r t y k u w wia ry s a r m a

c k i e g o r e p u b l i k a n i z m u z Rzewuskim k o j a r z y s i p o m i j a n i e sprawy
ze wn t rz ne g o z a g r o e n i a p a s t w a , d e z a p r o b a t a d l a c a e g o d z i e a
Sejmu W i e l k i e g o ,

s i g a j c a wspomnie p o r a k i z roku 176A wrogo

wobec S t a n i s a w a A u g u s t a , o b c o zarwno o r i e n t a c j i p r u s k i e j ,
ro sy jsk iej.

jak

Myl o a u t o r s t w i e pana na F o d h o rc a c h nasuwa t e s p e

c y f i c z n a k o n s t r u k c j a l o g i c z n a p i s m a . Podobnie j a k w "P r z e c iw k o
ty m ...",

g d z i e a u t o r n i b y c h w a l i se jm po t o ,

d z i a a l n o c i ustawodawczej u t r w a li t o ,

by z owocw j e g o

cc pr z e c iw n e byo i n t e n

c j i przywdcw z g r o m a d z e n i a , t a k i w " Z d a n i u " og l ni k ow e pochwa

y " w i e l k i c h mw" s u y y temu, by wzbudziwszy z a u f a n i e c z y t e l
nikw, u t w i e r d z a i c h w p r z e k o n a n i u o n i e n a r u s z a l n o c i w ol ne j
e l e k c j i i s z k o d l i w o c i sejmu got ow ego .

Szkodliwoci t e j

dowodzo

no z r e s z t w s p o s b wysoce d e m a g o g i c z n y .
Za n a p i s a n i e m " Z d a n i a p r z e z hetmana p r z e m a w i a j w r e s z c i e

t e w zm ia n k i, k t r e w i z a y s i

b e z p o r e d n i o z R z e w u s k i e . Pierw

s z a , w k t r e j wyraano p o p a r c i e d l a t e z y t r a k t a t u 0 3u k c e s y i
t r o n u " / s p r a w a s d o w n ic tw a p a t r y m o n i a l n e g o / ,
hetmana p r z e d a t a k a m i j e g o oponentw.
. c za no w y t k n i c i e , i w t r a k t a c i e

s t a n o w i a ob ro n

Druga, w k t r e j p r z e m i l -

"0 s u k c e s y i tro n u " poparto b

dn r a d Zam oyskiego o e k s k l u z j i k a n d y d a t u r y " P i a s t a " ,

oddawaa

Rzewuskiemu p r z y s u g p r z e z u c h y l e n i e s i od o t w a r t e g o podwaa
sz
ego
n i a j e g o wywodw. W r e s z c i e d y s k r e t n ob ro n S e w e r y n a ^ z a w i e r a o
w skazanie,

e h e tm a n i n i e s t a n o w i z a g r o e n i a d l a w o l n o c i .

Mona by s i z a s t a n a w i a ,

czy " Z d a n i e " n i e w y sz o z k r gu

i n n y c h , n i pan na P o d h o r c a c h , p r z e c iw n ik w s e jm u ; czy np. n i e

n a p i s a go k t o z " k l i k i "
w a l k i z Zasa da mi w p r o s t .

B r a n i c k i e g o , nauczony n i e s k u t e c z n o c i
P r z e c i w t ak ie m u domysowi przemawia j e d

nak b r a k w t e k c i e f r a g m e n t w , k t r e by g r u p " h e t m a s k i c h g a d a
c z y " czy t o w p r o s t c h w a l i y ,

czy w j a k i inny s p o s b r e h a b i l i t o

w a y . A t a k a r e h a b i l i t a c j a po k o m p r o m i t a c j i w o k r e s i e d y s k u s j i
'i
13
nad Zasadami b y a im b a r d z o p o t r z e b n a
. Mona z r e s z t p r z y p u s z
cza,

e p i s z c y

" Z d a n i e " a g e n t B r a n i c k i e g o u n i k a b y a l u z j i do

wojny domowej z rok u 1 7 6 4 ; wiadomo p r z e c i e ,

e p n i e j s z y pan na

B i a e j Cerkwi w a l c z y wwczas " p r z e c i w n a r o d o w i " .

P o d t r z y m u j c domys o a u t o r s t w i e Seweryna Rzewuskiego s d z i
my, e a d r e s a t a m i " Z d a n i a " b y l i n i e t y l k o l u d z i e z d e z o r i e n t o w a n i
czy c h w i e j n i , a l e t a k e s t r o n n i c t w o B r a n i c k i e g o ; na z j e d n a n i u h e t
mana w i e l k i e g o RzewusKiemu s i u s i a o z a l e e s z c z e g l n i e .
przecie sojuszn ik,

By to

k t r y p o d z i e l a j c mrzonki hetmana po ln ego o

p r z y w r c e n i u mocy buaw i oddawszy modszemu r a n g k o l e d z e r z e

t e l n p rzy su g w rozpowszechnianiu t r a k t a t u "0 su k cesy i tro n u ",
p o t r a f i p r z e z swych agentw w s e j m i e z n a c z n i e u t r u d n i a d z i a a n o r e f o r m a t o r w . P r z y p u s z c z a m y , e ukonem w d t r o n B r a n i c k i e
go byo w y c i s z e n i e w " Z d a n i u " akcentw a n t y r o s y j s k i c h , do n i e -

194

j a s n e s t a n o w i s k o w s p r a w i e o d s u n i c i a od y c i a p o l i t y c z n e g o g o
o t y /R z e w u sk i w " P r z e c i w k o tym w i e o p o d t r z y m a z a s a d ,

u d z i a w s e j m i k a c h e l e k c y j n y c h p r z y s z e g o k r l a m a j prawo b r a
t y l k o p o s e s j o n a c i / o r a z - n i e z a l e n i e od prawdziwych i n t e n c j i
hetmana p o ln e g o - b ra k k o n k r e t n e j k a n d y d a t u r y e l e k t a - P o l a k a .
Ten wolny t r o n , od k t r e g o d z i k i " Z d a n i u " odpychano E l e k t o r a
Saskiego,

B r a n i c k i mg o b i e c y w a s o b i e . Pamitamy, e w mniema

n i u S t a n i s a w a A u g u s t a hetman w i e l k i t a k w a n i e d y s k o n t o w a wymow t r a k t a t u " 0 s u k c e s y i t r o n u "

14 .

Zachowanie " Z d a n i a " w jednym t y l k o e g z e m p l a r z u b u d z i d om y s ,

i n a k a d t e g o p i s e m k a by n i e w i e l k i , a wic o b l i c z o n y r a c z e j na
Warszaw, n i na p r o w i n c j . Mnoenie t e k s t w , p o p i e r a j c y c h s t a
nowisko a u t o r a t r a k t a t u ,

atakowanego p r z e z t y l e r e p l i k ,

byo z

punktu w i d z e n i a Rzewuskiego n i e w t p l i w i e c e l o w e .
X

.X

Z wi ec ze nie w a l k i Rzewuskiego z Zasadami

stanowiy o g o s z o

ne p r z e z hetmana pod wasnym n a z w i sk i e m "P u n k t a do formy r z d u "

/b .m .r./.

"Mnie pu n k ta t e / . . . / - o g a s z a we w s t p i e byy w i

z i e za w i a r i w oln o - t r e c i i z a b e z p i e c z e n i e m wolnego r z
du by s i z d a j i z t y c h miar z a s a d formy r z d u by Dy m o g y " .
Pismo, wydrukowane w 2 t y s . e g z e m p l a r z y o k o o poowy marca 1790
15
r.
, z a w i e r a o 39 punktw. Kady z n i c h o p a t r z o n y b y g r o b
u z n a n i a za wroga o j c z y z n y t e g o , k t o by d a n e j k l a u z u l i n i e r e s p e k towa.
P r z y j m u j c woln o i rwno z a podstawowe z a s a d y u s t r o j o
we, rwno u t o s a m i a Rzewuski z tym,

"aby kady s z l a c h c i c m i a

rwn z innemi moc s t a n o w i e n i a prawa i rwnie z innemi by im

podlegy".

adnego d od a t ku w s p r a w i e o d s u n i c i a od y c i a p o l i t y

cznego g o o t y n i e b y o . Osobny punkt z a b e z p i e c z a p r z y w i l e j n i e

tykalnoci o so b iste j

195

i m ajtkow ej,

t r a k tu j c jako niedopuszczaln

w s z e l k p r b , aby prawo t o " n a d w e r y , c i e n i ,

nie n a c i g a " . W t r a k t a c i e

albo przeciw

0 s u k c e s y i t r o n u n hetman p r z e w i d y w a ,

i jednym z po czy na z m i e r z a j c e g o do a b s o l u t y z m u k r l a b d z i e
o g r a n i c z e n i e p r z y w i l e j u neminem c a p r i v a b i m u s t y l k o do p o s e s j o na t w .
Za n a j i s t o t n i e j s z y wymiar w o l n o c i " P u n k t a " uznaway " l i
b e r t a s s e n t i e n d i e t d i c e n d i " , o d w o u j c s i w tym do k o n s t y t u c j i
s ejmu r o z b i o r o w e g o .

Dodajmy, e k o n s t y t u c j a t a p r z y p o m i n a a m . i n .

ustaw z roku 1669,

s t w i e r d z a j c krz ywdzce J e r z e g o L u b o m i r s k i e

go s t a n o w i s k o sdw sejmowych o r a z u z n a w a a z a n i e s u s z n i e u k a
r a n e g o c h o r e g o w a r s z a w s k i e g o W o j c i e c h a S z a m o c k i e g o , ktremu
C z a r t o r y s c y w roku 1744 u r z d z i l i pokazowy p r o c e s o z b r o d n i ob
razy m a je sta tu 1

P i s z c t y l k o o swobo dzie wolnego g o s u hetman

n i e up o mi na s i e x p l i c i t e

o l i b e r u m v e t o , cho w " 0 s u k c e s y i t r o

nu" n i e waha s i t e g o c z y n i .
U p o d st a w d a l s z y c h z a l e c e s z c z e g o w y c h l e a dogmat o z a
sadniczej

s p r z e c z n o c i i n t e r e s w k r l a i n a r o d u . S r l n i e powi

n i e n p o s i a d a w i c e j w a d z y , n i August I I I ,
tronowi j e s t

"bo dodawa wadzy

t o s a b i r z e c z p o s p o l i t i z b l i a j do m o n a r c h i i " .

Wolna e l e k c j a z o s t a a u z na na za " r d o w s z y s t k i c h w o l n o c i na
s z y c h " , a t e n , k to odwayby s i proponowa t r o n d z i e d z i c z n y , po
w i n i e n by p o c z y t a n y z a wroga o j c z y z n y .

Stw ierdzajc,

e e l e k c j a

"woln zawsze by ma" " p t y , p k i Polakom podoba s i mie k r l w " ,

p o do bn ie j a k w d z i e l e

" 0 s u k c e s y i t r o n u " p r z e w i d z i a n o moliwo

l i k w i d a c j i urzdu monarszego. J e s z c z e w yran iej perspektyw t

w y t k n i t o w pu n k c i e do ty cz cym d o y w o t n i o c i urzd w. Pki i s t
n ia krl,

pty u r z d y powinny by d o y w o t n i e ,

"bo g d z i e k r l do-

y w o t n i , a u r z d y n i e d o y w o t n i e , tam d o c z e s n o urzdw sposobem

o dr yw an ia urz dni kw od o j c z y z n y , a p r z y w i z y w a n ia i c h do t r o n u

s t a by s i m o g a " ,

196

" J e l i by z a R z e c z p o s p o l i t a m i a a by bez

k r l w , t e d y u r z d y d o c z e s n e n i e c h b d " . Ta sp ra w a t a k e p o r u s z a
na b y a w t r a k t a c i e

"0 s u k c e s y i t r o n u " , g d z ie p r z e k s z t a c e n i e

" p i e r w s z y c h urzdw" z " d o y w o t n i c h " w " d o c z e s n e " uznano z a j e

dn z oznak a b s o l u t y s t y c z n y c h d e w a d c y ,
0 wadze, j a k p r z y w i z y w a pan na Pod h or ca c h do d o y w o t n i o c i hetm astw a, m i e l i m y j u o k a z j c z y t a w " O b r c e n i u R z e c z y p o
s p o l i t e j w m o n a r c h i " . Pakt d o y w ot ni e go p i a s t o w a n i a f u n k c j i u z
nawa tam Rzewuski za warunek n i e z a l e n o c i m i n i s t r a od k r l a .
Zapewne i t u prawdziw p r z e s a n k do punktu o d o y w o t n i o c i urzdw byy m a r z e n i a o s u w e r e n n o c i buawy.
C a o k s z t a t wadzy u s t a w o d a w c z e j , wykonawczej i s d o w n i c z e j
m i a n a l e e do n a r o d u , z tym, e wa dze t e powinny by od s i e b i e
oddzielone,

"Bo prawodawca mgby o k r u t n i e s t a n o w i , aby o k r u t n i e

s d z i i o k r u t n i e wykonywa". Te o s t r z e e n i a byy j u w "Wojnie

teran iejszej".

Zwraca uwag f a k t ,

e w " P u n k t a c h " n i e s k i e r o w a n o

i c h w y r a z i c i e j p r z e c i w Sejmowi Wielkiemu - p r z e c i e " r z d z c e m u " .

- "A k to by j e d n z t y c h wadz narodowi c h c i a o d j , a do t r o n u
p r z y w i z a , tedy h o s t i s p a t r i a e s i t " - k o c z y hetman a k a p i t o
po dm io c ie w a d z y .

E x p r e s s i s v e r b i s od ustawodawstwa odsuwano s e n a t , n a t o m i a s t
o k r l u m i l c z a n o - n i e w t p l i w i e w ia d o m ie . Sdzimy j e d n a k ,

e i n

t e n c j a p o z b a w i e n i a monarchy wpywu na ustawodawstwo b y a i t u c z y

teln a. W zap isie o izbie p o selsk iej

zaznaczono,

e " p o s e / . . . /

j e d e n imieniem narodu mwi i s t a n o w i ma. A gdyby s e n a t o r l u b

m i n i s t e r , k t r y t y l k o r a d z i p o w i n ie n , l u b k t o k o l w i e k bd w a
dz prawodawcz s o b i e p r z y w a s z c z a , k t r a t y l k o j e s t p o s a w a s z c z y z n , t e dy h o s t i s p a t r i a e s i t " .

Poza p o s a m i i sena tem z o s t a

wa j u t y l k o k r l , t o t e do n i e g o o d n i e musimy so wa o n i e l e
galnym p r z y w e s z c z a n i u s o b i e us t aw o da w stw a .

F o r m a l n i e asumpt do p o z b a w i e n i a s e n a t u i k r l a wpywu na
leg islac j

dawa o d p o w i e d n i punkt Z a s a d , g d z i e p r z e w i d z i a n o ,

nk r l ,

s e n a t i m i n i s t e r i u m n a l e e do sejmu bd sposobem o p i s a
1 7 "
s i majcym"
. O t w i e r a o t o p o l e do zmian na n i e k o r z y
inatu
. i monarchy,

zmian - dodajmy - z a k o r z e n i o n y c h w r e p u b l i k a s k i e j

n i e u f n o c i do c e n t r a l n y c h i n s t y t u c j i wykonawczych, Rzewuski s p r a
w s e n a t u p r z e s d z i od r a z u .

P a m i t a t e w a r t o , i - j a k wynika

z "Uwag z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " o r a z z " M y l i nad

r n em i p i s m y " - z a " p r z y w i z a n i e " wadzy u s t a w o d a w c z e j do k r l a
mona byo uz na s e j m go to w y, o d n o n i e s do w ni c tw a a n a l o g i c z n i e
i n t e r p r e t o w a Rzewuski s d sejmowy, a o p r z e k a z a n i u wadzy wykonawczej w r c e k r l a w i a d c z y o i s t n i e n i e k o m i s j i w i e l k i c h w f o r
m i e r s k n a d a im Sejm W i e l k i . Anonimowa r e p l i k a hetmana na Z a s a
dy s z a w s k r a j n o c i a c h r e p u b l i k a s k i c h z n a c z n i e d a l e j , n i
podpisane nazwiskiem podhoreckiego d z i e d z i c a "P u n k ta".
ne,

Znamien

e w " P u n k t a c h " n i e byo o t w a r t e g o a t a k u na s e j m gotow y. T

i

spraw p r z e m i l c z a n o .
Z a k r e s prawodawczej wadzy sejmu w in i e n by c i l e o g r a n i
czony do t e g o ,

co pr zew idy wa y i n s t r u k c j e . W przeciwnym bowiem

r a z i e wa dz s t r a c i b y n a r d , a p r z e j o b y j
sb",

to z n a c z y s e j m .

" k i l k a d z i e s i t o-

Dodatkowym z a b e z p i e c z e n i e m p r z e d n i e w i e r

n o c i posw wobec wyborcw m i a y by p r z y s i g i posw "n a w ia

r i r z d wolny" o r a z s e j m i k i r e l a c y j n e .

Dla k w e s t i i n a j w a n i e j

s z y c h - w yp ow ie dz en ia wojny, z a w a r c i a p o k o j u l u b p r z y m i e r z a , d e
c y z j i o a u k c j i w o j s k a - ustawy tworzone by m i a y z w i k s z o c i
in stru k cji.

Tu Rzewuski po namyle p r z e j j e d e n z n a j b a r d z i e j
1S

r e p u b l i k a s k i c h punktw Z a s a d ' R e d u k c j w o j s k a p o z w a l a h e t
man u c h w a l i t y l k o w r a z i e j e d n o m y l n o c i w s z y s t k i c h i n s t r u k c j i .
N a j w a n i e j s z y z punktw, k t r e o d n o s i y s i do w o j s k a , p r z e
w idywa, e p r z y s i g a " k a d e g o o f i c y e r a ,

tow arzysza i gemejna"

196

b d z i e obejmowaa " w i e r n o k r l o w i i R z e c z y p o s p o l i t e j ,

posu

sz e st w o z a hetmanom l u b Komisyi / c o z t e g o dw ojga u y t e c z n i e j

szego R z e c z y p o sp o lite j

b d z i e s i z d a w a / " . Tak a kce ntow an a w

"O b r c e n i u R z e c z y p o s p o l i t e j *v m o n a r c h i " i w m e m o ri a a c h d l a F r y
d e r y k a Wilhelma I I s pra w a p r z y s i g i w o j s k a na p o s u s z e s t w o k r
l o w i z o s t a a t u r o z s t r z y g n i t a na n i e k o r z y monarchy, a z a p i s
"Punktw" p o z o s t a w i a o t w a r t s z a n s p r z y w r c e n i a wadzy hetmanom.
B y a t o w y r a z i s t a zmiana w porwnaniu z t r a k t a t e m " 0 s u k c e s y i
t r o n u " , g d z i e o wadzy buawy Rzewuski p r z e z o r n i e m i l c z a .
Cho a n i " O b r c e n i e " ,

a n i b e r l i s k i e memoriay n i e byy

znane c z y t e l n i k o m "Pun kt w" , my moemy u c z y n i s p o s t r z e e n i e ,

w p r z e c i w i e s t w i e do p r z e w i d u j c e j p r z y s i g p o s u s z e s t w a k r
lo w i k o n s t y t u c j i o D e p a r ta m e n c i e Wojskowym z 1 p a d z i e r n i k a
1763, n a s t p n a u s t a w a w t e j k w e s t i i - o ponad m i e s i c od p o p r z e d
n i e j p n i e j s z a k o n s t y t u c j a o K o m i s j i Wojskowej, w o d n i e s i e n i u
do k r l a p r z e w i d y w a a t y l k o p r z y s i g na w i e r n o ; o p o s u s z e 19
s t w i e n i e byo mowy " .
P r z e w i d u j c m o li w o u d z i a u

v yciu politycznym o ficerw

- szlach ty /"bo d la R zeczy p osp o litej / . . . / niebezpieczna j e s t ,

aby o n i e r z z a p o m n i a ,

i j e s t o b y w a t e l e m " / , Rzewuski przypom

n i a z a s a d n i e u c z e s t n i c z e n i a o d d z i a w wojskowych w s e j m i e i
s e j m i k a c h , n i e m i e s z a n i a s i "do r z d u k r a j w " i "do czynw oby
w a t e l a " . 0 i l e o s t a t n i f r a g m e n t pr zy w od z i na myl p r o p a g a n d o p o z y c ji z r a c j i u w i z ie n ia biskupa S o t y k a , to o s o b i s t nut
t c h n i e t a k e z a k a z r o z c i g a n i a z b r o d n i o br a zy m a j e s t a t u do c z e
g o k o l w i e k , poza uczynkiem. W " 0 s u k c e s y i t r o n u " mwi Rzewuski
o rozcigniciu te j

z b r o d n i do s w , t u g r o z i uznaniem za wro*

g a o j c z y z n y t e g o , kto by "mow l u b pismo p r z e c i w k r l o w i za c r i men l a e s a e m a i e s t a t i s c h c i a u d a w a " .

K i l k a k o l e j n y c h punktw z m i e r z a o do z a g r o d z e n i a p l e b e j o m

d r o g i do k l e j n o t u s z l a c h e c k i e g o ; n o b i l i t a c j e m i a y byc u d z i e l a n e
r z a d k o i w y c z n i e z a mstwo w o j e n n e ,
nej

"bo tum nowej n i e z a s u o

s z l a c h t y prym w z i f s j moe do urzdw i n a d g r d s z l a c h c i e

starej,

p r z e z s i e b i e a l b o p r z e z przodkw z a s u o n e j " . Obok t e g o

. a p e l u do sta no w eg o e g o iz m u , p o d k r e l a j c wag u t r z y m a n i a s k a r t a b e l l a t u do t r z e c i e g o p o k o l e n i a , Rzewuski znw p r z y p o m i n a n i e b e z

p i e c z e s t w o ze s t r o n y k r l a :
ducha w o l n o c i / . . . /

"Bo nowy s z l a c h c i c / . . . / a n i majc

a t w o s i na s e j m a c h da u w i e na z s t r o

n i R z e c z p o s p o l i t z g u b i m oe ". Podobne n i e b e z p i e c z e s t w o g r o
zi'. o w wypadku, gdyby s t a n o w i s k a o f i c e r s k i e w w o j s k u o be j m o w al i
cudzoziemcy,

"n ic wsplnego z w o ln o c i nie m a j c " .

Zarzut o t a c z a -

n i a s i p r z e z S t a n i s a w a A u g u s t a cudzoz iemc am i n a l e a do e l a
znego r e p e r t u a r u a n t y k r l e w s k i e j p r o p a g a n d y . 0 " n a p e n i a n i u woj
s k a obcymi" p r z e z z m i e r z a j c e g o do a b s o l u t y z m u monarch p i s a
z r e s z t hetman i w " 0 s u k c e s y i t r o n u " .
O s t a t n i m z a l e c a n y m p r z e z Rzewusk iego sposobem z a p o b i e e n i a
k r le w s k ie m u despotyzmowi powinno by o d d a l e n i e spraw e d u k a c y j
nych od wpywu monarchy. I na t e n temat w p i m i e "0 s u k c e s y i t r o
nu" hetman wypowiada s i w dwch m i e j s c a c h .

"3 g i wolno - weka

ii

zyway uPunkta - t e g o obywatelw u c z y p o t r z e b a , a p i l n o w a , aby

sposobem monarchicznym n i e uczono i c h t e g o :

Bg i k r l " .

J e d n e g o e le m e n t u n i e b y o w " P u n k t a c h " z u p e n i e - brakowao

w nich r z d u ^ .
W porwnaniu z t r a k t a t e m "0 s u k c e s y i t r o n u " "P u n k t a do f o r
my r z d u " posu way s i d a l e j w k i e r u n k u r e p u b l i k a n i z m u , pr zy jm u
j c w n i e k t r y c h sp raw ach prawodawczy c h a r a k t e r i n s t r u k c j i p o s e
l s k i c h i s t a w i a j c pod znakiem z a p y t a n i a u d z i a k r l a w prawoda
w s t w i e , z k t r e g o s e n a t z o s t a w p r o s t wykluczony. Znamienne, e
z " r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " p r z e j hetman te w a n i e pun k ty , k t
re b a rd z ie j

j e s z c z e d e c e n t r a l i z o w a y ustawodawstwo i g o d z i y we

200

w a d z k r l e w s k . W porwnaniu z pie rw sz ym gony m t r a k t a t e m

" P u n k t a " w y r a n i e j u j a w n i a y mrzonki p an a na P od hor cac h o powro
c i e s i l n e j wadzy h e t m a s k i e j .
Podane w skondensowanej f o r m i e 39 "Punktw do formy r z d u "
w p e n i z a s u g i w a y na miano s z c z y t o w e g o wykwitu p o l i t y c z n e g o
sarmatyzmu, ktrym to o k r e l e n i e m o c h r z c i he tm a s k w e r s j Zas a d Wadysaw K o n o p c z y s k i
dzi,

21

. Nie od r z e c z y b d z i e j e d n a k s t w i e r

e d z i k i skrtowemu z a p i s o w i " P u n k t a " b r z m i a y mniej r e

p u b l i k a s k o , n i niedrukowane " O b r c e n i e R z e c z y p o s p o l i t e j w mo
n a r c h i " i opublikowane anonimowo "Uwagi z o k o l i c z n o c i r y s u
rzdu p u b liczn ego".

ROZDZIA V I I .

201

P o r a c h u n k i z dawnymi p r z y j a c i m i .

M y l i b y s i t e n , k t o by p r z y p u s z c z a ,
pismy" wyczerpay polem iczn p a s j ,

e " M y l i nad rnemi

jak " L i s t " K rasiskiego

w z b u d z i w Rzewuskim. G d z i e o k o o 20 l u t e g o 1790 w y s z e d spod

p r a s y op ub lik ow an y pod hetmaskim n a z w i sk i e m " O d p i s na l i s t
j a c i e l a wzgldem l i s t u
ckiego" / b . m . r . / .

im k s i d z a K r a s i s k i e g o ,

Na d a t druku w s k a z u j e f a k t ,

przy

b i s k u p a k a m ie ni e

e 25 l u t e g o "Od

p i s " o t r z y m a s i e d z c y w Wiedniu S z c z s n y P o t o c k i , a 3 marca od

b i r p o t w i e r d z a p r z e b y w a j c y wwczas na Woyniu k s i d z F r a n c i
s z e k L e n i e w s k i , eks-domownik i nadworny p o e t a Rzewuskich w Podhorcach
A u t o r r o z p o c z y n a od s t w i e r d z e n i a ,

i gwny p o c i s k , j a k i

K r a s i s k i przeciwko j e g o d z i e u s k i e r o w a , r o z g a s z a n i e ,

e p r a

c " 0 s u k c e s y i t r o n u " c h w a l i p o s e r o s y j s k i S t a c k e l b e r g , m i a
na c e l u d y s k r e d y t a c j a u t o r a , a w k o n s e k w e n c j i d e p r e c j a c j z a
w a r t y c h w hetmaskim t r a k t a c i e m y l i . Zarwno t e n a r g u m e n t , j a k
n i e z g o d n e z prawd i n s y n u a c j e ,
p r z e s a na r c e R o s j a n i n a ,

j a k o b y swj utwr Rzewuski wrcz

cho o c z e r n i a y hetmana w o c z a c h na

r o d u , n i e mogy j e d n a k p r z e s o n i m e r y t o r y c z n y c h walorw j e g o
twierdze.
wd j e s t ,

" R z e c z t a / " a r g u m e n t s t a c k e l b e r g o w s k i " , ZZ/ a l b o p r a

a l b o n i e j e s t - z a c z y n a hetman. - J e e l i prawd n i e

j e s t ? Tedy niepr awdy p i s a n i e g o d z i s i . J e e l i prawd j e s t ?

Tedy t o do s u k c e s y i t r o n u n i c n i e ma. / . . . /

C t e d y za p r z y c z y

n a , e im k s i d z b i s k u p od t e j g a z e t y l i s t

swj z a c z ? Oto

ch u k r y t a u d a n i a mnie w p u b l i c z n o c i za d u c h a , z a z w o le n ni ka
m o s k i e w s k i e g o ; a zatym c z e r n i e n i a mnie w o c z a c h n a r o d u . Ale
c h c i e c z e r n i b l i n i e g o i dawnego p r z y j a c i e l a ,
bisk upe m? J e s t e t o by p r z y j a c i e l e m ? " / s .

j e s t e t o by

3n/.

I n s y n u a c j e b i s k u p a , c z y n i o n e z n i s k i c h pobudek / o c z e r n i a n i e

202

b l i n i e g o / r z u c a j c i e na m o r a l e K r a s i s k i e g o . J e l i nawet sam
n i e b y a uto re m t y c h pomwie, a b e z k r y t y c z n i e u w i e r z y swym i n
f o r m a t o r o m , w y ka z a b r a k k r y t y c y z m u , a wic i s t o t n y mankament
intelektu aln y / s .

3n/.

Za t a k powane d e f e k t y c h a r a k t e r u i umy

s u u c z o w i e k a , k t r y s t a na c z e l e D e p u t a c j i do Formy Rzdu i
zapewnia,

e nada R z e c z y p o s p o l i t e j prawa p r z y n o s z c e j e j w i e c z

n s z c z l i w o , n i e w r y y n i c d o br e go zapowiadanemu d z i e u
ustawodawczemu / s .

5, 8 , 1 6 / .

W p r z e c i w i e s t w i e do b i s k u p a , R z e w u s k i, j a k n a s z a p e w n i a ,
n i e dawa w i a r y p l o t k o m ; n i e u w i e r z y w i c , cho mu " s t o r a z y "
mwiono,

" e im k s i d z b i s k u p duchem a m b i c y i u n i e s i o n y w i d z e n i a

synowca i m i e n n i c z k i s w o j e j na t r o n i e p o l s k i m ,

d a z t e j miary

d z i e d z i c t w a t r o n u " ; n i e u w i e r z y w t o tym b a r d z i e j ,

e t a k a p r y

w ata b y a b y z a p r z e c z e n i e m o b y w a t e l s k i e j po sta wy / s .

5/

Rzucony p r z e z b i s k u p a z a r z u t , j a k o b y t r a k t a t ."0 s u k c e s y i
t r o n u " o b a l a d z i e o s e j m u , b r z m i a , zdaniem hetmana, d w u z n ac z n ie ;
s k o r o uchwalone p r z e z s e jm Zasady mwiy o t r o n i e e l e k c y j n y m , to
czy o b a l a j e R z e w u sk i, k t r y by z a e l e k c j ,
ry o p o w i a d a s i za s u k c e s j ? / s .

7/.

czy K r a s i s k i , k t

I czy na r d mg mie z a u

f a n i e do l u d z i , k t r z y w k r t k i m c z a s i e z m i e n i a l i p o g l d y na z a
sadnicze rozw izania ustrojow e,

a wic n i e w i e d z i e l i , co byo n a

prawd w a r t o c i o w e ? / s . 8 / . Na tym komentarz do z a r z u t u o wywraca

n i e sejmowych r o b t s i n i e k o c z y .

"A le c to j e s t wyraz t e n

im k s i d z a b i s k u p a - p y t a d a l e j hetman - ktrym mnie p r z e d na

rodem mniema o s k a r a ,

to j e s t :

i pismo moje dy do wywrcenia

r o b t sejmowych? M r i e m a l i im k s i d z b i s k u p , i wrd Stambuu

yjemy, g d z i e nikomu i n a c z e j m y l i n i e g o d z i s i ,

tylko tak, jak

m y l i s u t a n a l b o m uf ty ? Aza by c h c i a im k s i d z b i s k u p , aby nim

jeszcze

sukcesy tronu u stan o w i, j u l i b e r t a s s e n t i e n d i o d j t a

b y a Polakom? Wolny j e s t e m - zdawa s i wykrzykiwa hetman - a

203

z a s z c z y t t e n w i c e j wa nad y c i e ; wolno mi o prawach s t a n o w i o

nych l u b s t a n o w i s i m a j c y c h m y l i t a k ,
e l i dobre b d ? Pochwal j e .
m i e l e powiem / . . . / .

Jee}*

j a k mi s i p o do b a . J e

dob re n i e bd? 0 wadach i c h

S k a r g z a adnych na t o ,

e o p a c z n e g o j e s t e m

z d a n i a , n i e c h im k s i d z b i s k u p n i e p o k a d a , bo t o t r c i d e s p o t y
zmem" / s .

8n/.

w iet ny s t y l i s t y c z n i e ,

a od s t r o n y r z e c z o w e j demagogiczny

wywd, p r o w a d z i do k o n s t a t a c j i o p r z e c i w n y c h w o l n o c i z ap d a c h
sejmowych przywdcw.
Przypomniawszy w na st pnym f r a g m e n c i e ,
li

e j u P i a s t o w i e by

e l e k c y j n i , Rzewuski p o d j p o l e m i k z argumentami K r a s i s k i e

go o s u k c e s y j n o c i J a g i e l l o n w / s .

3-13/.

Powtarza w n ie j c z

ciowo t w i e r d z e n i a " M y l i nad r n e m i p i s m y " , a przy o k a z j i w y l i

czy nazwiska l u d z i ,
dajne;
ski,

k t r y c h o p i n i e o k r l a c h uwaaby z a m i a r o

b y l i to r o k o s z a n i e :

J e r z y Lubom irski, Mikoaj

b r a c i a Zborowscy i J a b o n o w s k i / s .

pewnieniem,
pa r a c z e j

1 0 / . Hetman k o c z y z a -

i o b s t a j c za e l e k c j g o d z i s i by w o c z a c h b i s k u

z w o l en n iki e m f a n a t y z m u ,

"k t ry wolno d a j e " ,

t e j p c '- 'ty k i, k t ra g o tu je niewol" / s .

Dalej

Zebrzydow-

ni "w ia

13/

s z y w t p l i w o c i co do w a r t o c i argumentu o sz k o d a c h

okresu bezkrlew ia:

" Z a r z u c a im k s i d z b i s k u p , i a d n e j

spokoj

nej e l e k c y i n i e b y o . C z t e g o ? Wol j a momentaln b u r z l i w wol

n o, n i wiecznie spokojn niew ol.

Wolno im k s i d z u b i s k u p o w i

kocha n i e w o l , a l e n i e c h e n a s do n i e j p o n i e w o l n i e n i e c i g n i e "
/s.

1 4 / . Hetman o s t r z e g a t e ,

i adne o p i s y wadzy k r l e w s k i e j

n i e p o w s t r z y m a j d e a b s o l u t y s t y c z n y c h i p r z y p o m i n a w i e e p r z y
kady H olan dii i S z w e c ji, k t re s t r a c i y wolno.

"Upewnia im

k s i d z b i s k u p - wywodzi - i mona o p i s a k r l a p o l s k i e g o t a k
mocno, j a k do w e n e c k i e g o .

?ozwalam na t o . Niech e i im k s i d z

b i s k u p p o z w o l i , aby t e n do by o b i e r a n y . Tak j e s t w Wenecyi i

j e s t dobrze.

204

P o k a z u j e im k s i d z b i s k u p ~ kontynuowa hetman - i j u w
c a e j E u r o p i e n i e mas z, t y l k o j e d n a P o l s k a , g d z i e j e s z c z e krlw
o b i e r a j . C s t d ? Ni ec h e j e s z c z e po ka e w o l n o tam, g d z i e
ich nie o b i e r a j .

wiey p r z y k a d H o l a n d y i i S z w e c y i g o n o m

w i; a l e uc ha od g o s u o b r a c a n i e t r z e b a " / s .

14/.

J a k o o s t a t e c z n y s k u t e k ustaw y o t r o n i e d z i e d z i c z n y m pan na
Podhor cac h p r z e p o w i a d a nie ch ybn y r o z b i r .

" Z a r z u c a im k s i d z

b i s k u p - w y k a d a - i s s i e d z i n a s i na p o d z i a P o l s k i z g o d z
s i , gdy e l e k c y a k r l w d a l e j t r w a b d z i e . . . A l e
s s i e d z i n a s i na p o d z i a P o l s k i z g o d z s i ,

czy n i e p r d z e j

gdy u j r z ,

i Polska

p r z y s u k c e s y i t r o n u m o n a r c h i s t a n i e

s i n i e o m y l n i e ? I n i e bd

w o l e l i o n i zmocni s i rwnie p o d z i a e m P o l s k i , n i p r z e z z w i z e k
t e j nowej m o n a r c h i i z jednym z n i c h da mu t a k w i e l k w E u r o p i e
p r z e w a g . R z e c z y p o s p o l i t e zwyky s z u k a t y l k o swego z a c h o w a n i a ,
monarchie z a r o z p r z e s t r z e n i a n i a .

To d o j e s t ,

aby na m o n a r c h i ,

k t r a z a s u k c e s y t r o n u i d z i e n i e m y l n i e , w P o l s z c z n i e po zw olo

no, a l e p r d z e j na p o d z i a P o l s k i zgodzono s i " / s .

" O d p i s na l i s t

p rzy jaciela",

n i e pozbawiony i r o n i i ,

15/.

peen zrcznych in s y n u a c ji i

w i e t n i e w y k o r z y s t u j c y u o m n o c i wywodw

b i s k u p a , b y t e znakomity s t y l i s t y c z n i e .
c z a j c e j, w yrazicie p o d k re lajce j

Obok a l t e r n a t y w y wyklu

l o g i k h e t m a s k i c h wywodw,

R z ew rs ki p o p i s y w a s i im p o n u j c u m i e j t n o c i k o n t r a s t o w a n i a
r a c j i przeciw n ika i wasnych /zazw yczaj demagogicznych/, a p r z e
de w s z y s t k i m w ietnymi p o i n t a m i . Mona by s i z a s t a n a w i a ,

czy t e n
%

k r t k i t e k s t n i e b y pod wzgldem formalnym n a j w y b i t n i e j s z y m

d z i e e m P o d h o r e c k i e g o p a n a . To stosunkowo dobre w r a e n i e moe
by z r e s z t spowodowane f a k t e m ,

e " O d p i s na l i s t

przy?ciel"

by j e d y n z r e p l i k R z e w u s k ie g o , w k t r e j mg on na

sw *

obron

p r z y t o c z y pewne r a c j e m o r a l n e .
W t e k c i e "O dp isu na l i s t

p r z y j a c i e l a " hetman polny wypovrie-

205

d z i a s i na tema t o d s u n i c i a g o o t y od s e j m i k w .
g o s wolny na s e j m i k a c h w i e l k i e j ,

"Prawo, k t r e

j e l i nie w ikszej c z c i s z l a

c ht y o d b i e r a - s t w i e r d z a - j e s t j u j e d n e z t y c h , k t r e im
k s i d z b i s k u p w r y s i e r z d u p o d a sta no m , a w ktrym zapewne n i e
, tylko d la ubogiej

szlachty,

ale i dla R zeczypospolitej c a e j obie

canego w i e k u i s t e g o u s z c z l i w i e n i a a o j r z y n i e mona" / s .

1 6 / . R

n i c a s t a n o w i s k midzy anonimowym t r a k t a t e m "P r z e c iw k o tym, K t rz y

m y l o s u k c e s y i t r o n u " , g d z i e n i e p o s e s j o n a t w wykluczono z s e j m i
kw o b i e r a j c y c h k r l a , rwnie anonimowym " Z d a n i e m " , g d z i e f r a g
ment o g o o c i e

brzmia n ie je d n o z n a c z n ie ,

n a z w i s k i e m "Odpisem na l i s t

a po dpi san ym hetmaskim

p r z y j a c i e l a " j e s t o c z y w i s t a . W dwu

p i e r w s z y c h p is m a c h Rzewuski j e s z c z e n i e a t a k o w a o d s u n i c i a g o o
t y od y c i a p o l i t y c z n e g o . J e d n a k g o d z c o t w a r c i e w sejmowe u s t a w o .%

dawstwo w t r z e c i e j

b r o s z u r z e u c i e k a s i do t y c h samych chwytw,

k t r y m i s z e r m o w a l i demagodzy B r a n i c k i e g o .

Z w a l c z a n i e sejmowego

d z i e a p r o w a d z i o na p o z y c j e k on se rw aty w ne .

x
X

Omawiajc " O d p i s na l i s t
ksidza K rasiskiego,
tytuu,

p r z y j a c i e l a wzgldem l i s t u im

b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o " po mi n li m y spraw

k t r y z a w i e r a wiadomo o j a k i m l i c i e

I rzeczyw icie.

Istn ieje

przyjaciela.

anonimowy " P r z y j a c i e l a Seweryna

Rzewuskiego do Adama K r a r i s k i e g o l i s t

na l i s t .

Roku 1 79 0" / b . m . / .

" P r z y j a c i e l " z a c z y n a od s t w i e r d z e n i a ,

e " L i s t " K r a s i s k i e g o

s t a n o w i pewien ewenement, d o t d bowiem " o p r c z pism c z e r n i c y c h

n a r d i wzajemnie samych s i e b i e "

D e p u t a c j a do Formy Rzdu n i c

i s t o t n e g o ze swych p r a c n i e u j a w n i a . To j e j m i l c z e n i e b u d z i o
obawy,

"aebymy n i e m i e l i n a r z u c o n e j formy r z d u bez z a s t a n o w i -

nia s i ,

t a k j a k i : nne w id il em y k o n s t y t u c y e na tym s e j m i e , na

k t r e sami potym praw^iawce ni e b a w n ie n a r z e k a l i " / s .

3 n / . Po t e j

206

k r y t y c e poczyna D e p u t a c j i i n a g a n i e n i u c a e g o sejmowego d z i e a
/b o w adnym innym f r a g m e n c i e n i e b y o j u o p r a c a c h se jm u do
b r e g o s o w a , z n a l a z o s i n a t o m i a s t p r z y r w n a n i e t c h n c e g o op
tymizmem u n i w e r s a u do na rod u z 31 g r u d n i a 1789 do o p t y m i s t y c z
nych d e k l a r a c j i sejmu r o z b i o r o w e g o - s . 7 / ,

"P rzy jaciel" zastana

w i a s i nad argumentem, j a k o b y h e t m a s k i e pismo d y o do wywr

c e n i a r o b t sejmowych; z a r z u t t e n ,

sk o n f ro n to w an y z Z as a d a m i o-

r a z dotychczasowym p r z e b i e g i e m o b r a d , n i e mg by, zdaniem ano

nima, z a s a d n y , bo p r z e c i e o s u k c e s j i a n i w " r y s i e r z d u " ,
sejmowej d y s k u s j i mowy n i e b y o / s .

4/.

ani w

Z k o l e i d y s k r e d y t a c j a he-

t m a s k i e g o t r a k t a t u pod pozorem s t a c k e l b e r g o w s k i e j pochway

/ z r e s z t nie d o w ie d z io n e j/,

l e w i a d c z y a zarwno o moralnym po

zi o m ie b i s k u p i e j p o l e m i k i , j a k t e n i e l i c o w a a z umysowym po
ziomem wieku X V I I I , - "M o ci k s i e b i s k u p i e ! - wykr zyk iwa ano
nim z o b u r z e n i e m . - Rozumem i p r ze k o n a n ie m w omnastym wieku l u
d z i t r z e b a prowadzi, nie tak ie m i wraeniami" / s .
zau w a a mimochodem p i s a r z ,
w alczy z przeciwnikiem,

5 n / . Co w i c e j ,

K r a s i s k i , k t r y t a k n i s k i m i chwytami

sam de f a c t o d z i a a z n i s k i c h pobudek,

bowiem motorem j e g o s t a r a o s u k c e s j byo p o krew ies tw o z F r a n

c isz k Krasisk oraz n a d z ie je ,

k t r y m i b y s n mu B e r l i n ;

dla

t y c h motyww b i s k u p t a i p r z e d narodem, i s u k c e s j a s p r z e c z n a
bya z w olnoci / s .
bezkrlewia,

7n/.

Do t e g o K r a s i s k i , k t r y t a k p o t p i a

by p r z e c i e przywdc r u c h u , k t r y o g o s i i n t e r r e -

gnum z a y c i a k r l a / s .

1 1 / . Czy mona - zdawa s i p y t a anonim -

bra s e r i o p r z e k o n a n i a l u d z i , k t r z y z m i e n i a j p o g l d y w z a l e n o
c i od d o r a n e g o i n t e r e s u o s o b i s t e g o ? De f a c t o - o s t r z e g a da
l e j - w s z y s t k i e prawne z a b e z p i e c z e n i a p r z e d absolutyzmem s u k c e s y j n e g o wadcy zawsze okazyway s i zawodne. Te z a b e z p i e c z e n i a
p o l e g a y wszak na p r z e k a z a n i u wadzy wykonawczej komisjom w i e l
kim. Ale k o m i s j e t w o r z l u d z i e ,

a l u d z i k r l a t w o p o t r a f i p r z e k u -

207

pi / s .

3 n / . Jedynym sensownym w y j c i e m wobec wad b e z k r l e w i b y a

p r a c a nad popraw e l e k c j i / s .

1 0 n / . Przyp omn ia ws zy, i wolna e l e

k c j a b y a r de m i r o d k i e m u t r z y m a n i a w o l n o c i / s .

12/,

za z

panowaniem s u k c e s j o n a l n y m w i z a y s i wojny i r e w o l u c j e / s .
. anonim p r o r o k o w a k l s k i ,
czna:

5, 1 1 /,

j a k i e p r z y n i e moga m o n a r c h ia d z i e d z i

" C z y l i mam mie pana - p y t a - k t r y w o l i * m o j e j i w s z y s t

k i c h swobd moe s i

s t a panem; k t r e g o n i e s t a t e c z n a n a t u r a w

sw oic h p o d a c h odmiennych s o b i e w y ra d za a do monstrw; na k t r e

go k a p r y s i p r z y w i d z e n i e w s z y s t k o ,
do samej r e l i g i i ;

co j e s t moim, n i e j e s t moim, a

k t r y l a u r y b d z i e c h c i a w k ad a na s k r o n i e z

krwi b r a c i moich i z p u s t o s z e n i a domw n a s z y c h u w i t e ? " / s .

13n / .

Tej a p o k a l i p t y c z n e j w i z j i p r z e c i w s t a w i a p i s a r z pastwo z krlem

elekcyjnym,

npod ktrym zachowam t o w s z y s t k o i p o p r a w i , c h o c i a

bym c o w p wieku r a z u t r a c i / t a k roz umie Seweryn R z e w u s k i / ;

n i e c h a j w tym n i e d a j e pobudek nam aden m i n i s t e r z a g r a n i c z n y ,
lecz Polak,

co zna sw oj e s z c z c i e ,

niechaj

s d z i . L ecz k i e d y

mwi P o l a k , rozumiem n i e pana Rzewusk iego a n i K r a s i s k i e g o , a n i

te doczesnych reprezen tantw ,

l e c z c ay nard, alno przynajm niej

dwie c z c i n a p r z e c i w t r z e c i e j ,

do k t r y c h s d u j e s t oddane p i s

mo R z e w u s k i e g o " / s .

14-/. Zwrmy uwag,

e d r u g a c z powyszego

c y t a t u b r z m i a a n i e t y l k o j a k o b r o n a , l e c z wrcz j a k w y k a d n i a
m y l i hetmana p o l n e g o ,

e z a g r a n o t u na s t r u n a c h s z l a c h e c k i e j n i e

u f n o c i do magnatw, e e x p l i c i t e wyraono n i e u f n o do posw

Sejmu W i e l k i e g o ,

e w r e s z c i e z a s a d n i c z e p r z e c i w i e s t w o midzy l o

sem poddanych w k r a j u z krlem d z i e d z i c z n y m i e l e k c y j n y m o p a r t o

na c a k o w i c i e demagogicznym o b r a z i e poczyna monarchy s u k c e s y j
n e g o . Anonim k o c z y p r z e p o w i e d n i ,

e s s i e d z i P o l s k i n i e zg o d z

s i na s u k c e s j i e s p r o w a d z i ona na k r a j n i e s z c z c i e / s .

15n /.

Pokrewiestwo m y l i " f r z y j a c i e l a " i d z i e Seweryna Rzewus

k i e g o byo w y r a z i s t e .

D o t y c z y o ono zwizku s u k c e s j i i w o l n o c i ,

208

w ia ry w m o li w o poprawy w oln ej e l e k c j i t p r o r o c t w a r o z b i o r u w
r a z i e wprowadzenia korony d z i e d z i c z n e j ,

aprobaty r a c z e j

s z k d

bezkrlewia n i ryzyka n astpstw a tronu, niew iary w s t a b i l n o

prawnych z a p r p r z e c i w a b s o l u t y s t y c z n y m zapdom d z i e d z i c z n e g o
k r la , przekonania,

e w y b i e r a n e i k o n t r o l o w a n e p r z e z s e j m komi

s j e w i e l k i e u l e g a b d j e g o w o l i , d e m a g o g i i w p r z e d s t a w i e n i u ew entua ln ych po czy na s u k c e s y j n e g o w a d c y , p r b wygrywania na

r ^ e c z e l e k c j i n i e u f n o c i midzy s z l a c h t i m a g n a t e r i , ne gat yw
nego s t o s u n k u do c a o c i p r a c Sejmu W i e l k i e g o .

" P r z y j a c i e l " nie

wysuwa s u g e s t i i l i k w i d a c j i i n s t y t u c j i monarchy w o g l e , podobj

n i e j a k n i e c z y n i t e g o " O d p i s na l i s t

p r z y ja c i e l a " . A zbieno

c i midzy "Odpisem" a " P r z y j a c i e l e m " byy u d e r z a j c e .

Obejmoway

ocen "argum ent u s t a c k e l b e r g o w s k i e g o " / d y s k r e d y t a c j umysu i mo

rale biskupa/,

s p o s b z a k w e s t i o n o w a n i a z a r z u t u o wywracanie s e j

mowych r o b t / t o K r a s i s k i j e w y w r a c a , bo s u k c e s j a . s p r z e c z n a by
a z Z a s a d a m i / , po w t p ie w a n i e o k w a l i f i k a c j a c h k o d y f i k a c y j n y c h

'f*

l u d z i , k t r z y co c h w i l a z m i e n i a l i p o g l d y na z a s a d n i c z e k w e s t i e
ustrojow e,

domys o prywatnych motywach b i s k u p i e j

"choroby sukce-

s y j n e j " /F r a n c isz k a K r a s i s k a /, w reszcie godzenie w przeciwnika

przy pomocy i r o n i i o r a z i n s y n u a c j i .
Hetman m u s i a o d p o w i e d z i e na b i s k u p i a t a k , n i e mg z o s t a
wi " L i s t u " K r a s i s k i e g o bez r e p l i k i .
"O d p is u na l i s t

Ukaz anie s i a u t o r s k i e g o

p r z y j a c i e l a " t u m a c z y s i wic w s p o s b o c z y w i

s t y . Jednakowo t y t u t e j

b r o s z u r y z o s t a sformuowany t a k ,

by

z wr c i uwag, e k t o j u p i s a w o b r o n i e Rzewuskiego i to w c z e
n i e j , n i hetman. A s k o r o t a k ,

t o d l a c z e g o a u t o r s k i " O d p i s " powta

r z a argumenty p o p r z e d n i k a /moe n i e c o s u a v i u s i n modo/, po cc

j e p o w i e l a ? Czy po t o , by s t w i e r d z i ,

e k t o j u p r z e d Rzewuskim

n a l e y c i e o c e n i b i s k u p i e metody p o l e m i k i ? Mona by t a k p o s i e d z i e ,
gdyby a n a l o g i e n i e t c h n y t o s a m o c i , gdyby p o g l d y " P r z y j a c i e

l a " w n a j m n i e j s z y m choby s t o p n i u r n i y i og w i z j i R z e w u s k i e
go,

z n a n e j nam ze w s z y s t k i c h j e g o p i s m . Poniewa r n i c t a k i c h

n i e widzimy, po nie wa p r z y s i a d " M y l i " ,

"Uwag d l a u t r z y m a n i a wol

nej e l e k c y i " i t r a k t a t u "0 3u k cesy i tro n u " z je d n e j

" P r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u " ,
chowskiego" i

"Z dania" z d r u g ie j dowodzi,

s t a w a na n a p i s a n i u j e d n e j

3trony, a

"Szymona Werpe-

e hetman n i e p o p r z e

p r a c y z a s a d n i c z e j , l e c z mnoy t e k s t y ,

p r z e p l a t a j c anonimy roz pr a w am i a u t o r s k i m i i wzajemnie t e pisma

reklam ujc,

pon iew a w r e s z c i e n i e p o t r a f i m y i n a c z e j , n i przy po

mocy domniemania o wsplnym a u t o r s t w i e f w y j a n i u d e r z a j c y c h z b i e

n o c i pogldw " P r z y j a c i e l a " ze sposobem m y l e n i a hetmana p o l n e
go Koronnego, k o n k l u d u j e m y ,

e autor em anonimowej

broszury:

j a c i e l a Seweryna R z e w u sk ie g o do Adama K r a s i s k i e g o l i s t

"Przy

na l i s t "

by sam R z e w u s k i .
X

3
5

" P r z y j a c i e l " n i e wyda s i hetmanowi w y s t a r c z a j c y m s o j u s z

n i k i e m w z m a ga n ia c h z b i s k u p i m i inwektywami.
kupa

K am ienieckiego"

" O d p i s na l i s t

bis

/ b . m . r . / - inny anonim b r o n i c y hetmana

przed

z a r z u t a m i K r a s i s k i e g o - z a c z y n a s i od i r o n i c z n e g o w y d z i w i a n i a
nad "argumentem s t a c k e l b e l g o w s k i m " : " J e e l i p i s a i przekonywa
j e s t jedno,

co b e s z t a i a j a

e j e s t M o s k a l , j e s t

jedne,

/ . . . / . J e e l i p o w i e d z i e na

co mu to d o w i e , t e dy n i e z a d u g o

dziewajmy s i o d e b r a wiadomo, e s u t a r
c h o c i a on wojn z Moskw p r o w a d z i , a l e t c
roli

swej g r a n i a " / s .

lecz

"zdanie m in is tr a

za. w o l n o ,
ojca

r e c k i j e s t Mo sk al,
dla

bo

tym t r a f n i e j s z e g o

e K r a s i s k i t a k n i e g o d n i e n i e
i

cnotliwego Polaka, w inia u

p r z e c h r z c i na m o s k i e w s k i e " ,

sieoie,

spo

1n / . A b s u r d a l n o p o s t a w i o n e g o hetmanowi

z a r z u t u j e s t tym w i k s z a ,
je,

Kogo,

uKOcnanegc

byle

czy

Moskaw

znieway-i "s a w n e g o i *:

w k r a j u Seweryna R z e w u sk ie g o ,

netma-

210

na p o l n e g o koron neg o*1 / . 3 n / .

W takiej,

samej i n t e n c j i d y s k r e d y -

t a c y j n e j e p i t e t e m " m o s k i e w s k i e g o p a r t y z a n t a 1 o br z uc on o t e " p o c z
ciwego S u c h o d o l s k i e g o p o s a c h e m s k i e g o i innych za w o l n o c i i
szlach t o bstajcych / s .

4/.

T*u " O d p i s w y r a n i e i d e n t y f i k o w a

upominanie s i o prawa p o l i t y c z n e g o o t y z w al k o w o l n o . Ale

- z w r a c a uwag anonim - o d s d z a n i e od p a t r i o t y z m u o s b , m a j c y c h
odmienne n i K r a s i s k i z d a n i e , n i e b y o zgodne z duchem r e p u b l i
k a sk ie j wolnoci / s .
nych n i e z a p r z e c z y ,

5/.

A p r z e c i e " n i k t t e g o j e s z c z e z rozum

aeby wcina e l e k c y a k r l w n i e b y a darem

w o ln o c i, a p rz e c iw n ie , n ie ty lk o wszyscy au to ro w ie, a l e w sz y stk i e g e n e r a l n i e p r z y k a d y dowodz, e za s u k c e s y n a s t p u j e niewo

la;

wic by za w o l n o c i to j e s t by Moskalem?" / s .

: iczne pytanie p r z e w ija o s i przez ^ay t r a k t a t .

5n / , Tc i r o -

Konkluzja:

"Mu

s i a by M o s k a l" z am yka a k o l e j n e c y t a t y z p r a c d o t y c z c y c h h i s t o
rii

D a n i i , S z w e c j i , W gi er, dowodzce, i zawsze z a - d z i e d z i c z n o

c i tronu postpowaa niew ola.

"K ied y a t o l - p a r t y z a n c i n i e w o l i

p r z y m i a c t e prawdy o p i s a n i e m prawami d z i e d z i c z n e g o k r l a u s i u
j , a u t o r s z e r o k o omwi p r z y k a d d u s k i , o p o w i a d a j c , j a k tam
t e j s z a w a d c z y n i , kr lo w a M a g o r z a t a , k p i a z t a k i e g o p a p ie r o w e g o
zabezpieczenia,

p r z e c i w s t a w i a j c mu wo js ko i f o r t e c .

n i i w i z a anonim z s y t u a c j w P o l s c e .
c ia ? - pyta.

P r z y k a d Da

"Czyme to Dania p r z y p a

I odpow iada: - Wolnoci.

Do o b a l e n i a k t r e j k t

by uytym? - K s i a . K s i a w takim za; ' l e z kime z a w a r l i p r z y

m i e r z e ? - Z m ie sz cz a stw em i p o s p ls t w e m . C s i u n a s t e r a z d z i e
j e ? . . . P o l a c y ! P a t r z c i e d o b r z e , o to s s o w a h i s t o r y i d u s k i e j ,
b i e r z c i e z n i c h na uk " / s .

6/.

Ta c z y t e l n a a l u z j a do K r a s i s k i e g o ,

K o t a j a i J e z i e r s k i e g o p r z y p o m i n a a zarazem sejmowy s p r o Z a s a
dy, p o d c z a s k t r e g o p r z e d s t a w i c i e l e h e t m a s k i e j

" k l i k i wystpowa-

l i j a k o obrocy praw p o l i t y c z n y c h n i e p o s e s j o r a t w " ' * Przypomnijmy,

zc h i s t e r i z powodu " c z a r n e j p r o c e s j i r o z p t a l i t a k e a d h e r e n c i

211

hetmana B r a n i c k i e g o , wrd k t r y c h p i e r w s z e s k r z y p c e g r a pochwa

lony w omawianym t u pisemku S u c h o d o l s k i " " .
R e c e p t na w y n a t u r z e n i a b e z k r l e w i p o w i n ie n by ,

zdaniem au

t o r a , u l e p s z o n y s p o s b e l e k c j i i o dp o w ie d n i o p i s i n t e r r e g n w ,
w s z y s t k o inne t o t y l k o z u d z e n i a .

U t o p i byy m . i n . n a d z i e j e ,

z wprowadzeniem s u k c e s j i z n i k n i e prz e w a ga monych nad s z l a c h t ;

" a w Moskwie P o t e m k in , Romanzow, 3 e z b o r o d k o , Ostermann, a pod nimi
i n n i , n i e s przemocnemi? A w Niemczech K a u n i t z , L a ua o n, L a s c y , a
pod n i e m i t y l e i n n y c h , n i e t o samo w y r a b i a j ? - i t a k w s z d z i e " koczy m e la n c h o lijn ie a u to r ,

a l e z a r a z sam t e n s d k w e s t i n o w a ,

bo o t o s y t u a c j a w P o l s c e s k a n i a a do w i k s z e g o o p t y m i z m u : " a l e w
*

P o l s z c z s z l a c h c i c u m i e j rozum, n i e bd podym, k o n t e n t u j
ym, l e c z twoim wasnym, n i e l i
demu z monowadnych / . . . /

s i ma

sam w k a j d a n y p o d l e g o c i ,

s t a n i e s z miao w oczy" / s .

a ka

1 1 n / . Temu

i d y l l i c z n e m u o b r a z o w i sto sunkw midzy s z l a c h t a m a g n a t e r i p r z e

ciwstawiony z o s t a a p o k a lip t y c z n y obraz k r l a :
i

"Dosy j e s t po d u g

mnie by k r l e m , n i e eby n a t y c h m i a s t n i e p o w z i c h c i panowania

a b s o l u t n i e n i e t y l k o nad l u d m i ,

l e c z nad w s z y s t k i e m i ,

by j a k n a j -

a o s k o n a l s z e m i prawami. Uzurpowane s o b i e i c h bstwo z i e m s k i e n i e

wiem, s k d p o s z o / . . . / .

Wol j a p r z e t o mie do c z y n i e n i a z l u d

mi, co u l e g a musz prawom, j a k z bogami z i e m s k i e m i ,

prawa wynosz i nad n i e wyszemi by m n ie m aj " / s .
S t e r e o t y p o w i zwolennikw s u k c e s j i ,
jako i n t e r e s p o n i a j c e j

co s i nad

12/.

przedstaw iajcych e le k c j

s z l a c h t m a g n a t e r i i , p r z e c i w s t a w i o n y tu

z o s t a m o n s t r u a l n y o b r a z monarchy, p r z e d ktrym c a y s t a n s z l a c h e
c k i - b y n a j m n i e j n i e r o z d z i e r a n y wewntrznym k o n f l i k t e m - powi
n i e n b r o n i swych w o l n o c i . K o n k l u z j a w y p a d a a j e d n o z n a c z n i e :

"Jes

tem i bd p r z e c i w s u k c e s y i , wol by wolnym f a n a t y k i e m , j a k mdrym i w p o l i t y c e b i e g y m n i e w o l n i k i e m " / s .

przypomina f r a g m e n t z a u t o r s k i e g o

1 2 / . Ta kocwka ywo

"Odpisu na l i s t

p rzyjaciela"

212

c
i s k a n i a do r e k a p i t u l a c j i pogldw anonima''.
J e l i i d z i e o s t o s u n e k do spraw z a s a d n i c z y c h , t o a u t o r "Od
p i s u " uw aa woln e l e k c j z a f i l a r w o l n o c i ,
ron n d r o g do n i e w o l i ,

s u k c e s j za nieuch

a r a d na z a b u r z e n i a b e z k r l e w i u p a t r y w a

w u l e p s z e n i u s p o s o b u wyboru k r l w . W adne ustawowe z a b e z p i e c z e

n i a p r z e d monarszymi d e n i a m i a b s o l u t y s t y c z n y m i n i e w i e r z y , p r z y
czym d e n i a t e b y y d l a n i e g o a k s j o m a t e m .

Z tej

p r z y c z y n y do mo

narchw m i a s t o s u n e k z a s a d n i c z o n i e c h t n y . Wbrew dominujcym w

Warszawie n a s t r o j o m antymagnackim, p i s a r z z j e d n e j

strony kw estio

nowa p o d l e g o s z l a c h t y wobec "m o n o w a dn yc h ", z d r u g i e j c h w a l i

t y c h , co b r o n i l i praw p o l i t y c z n y c h n i e p o s e s j o n a f c w / S u c h o d o l s k i / .
Ze s z c z e g w na pokr ewi es tw o midzy "Odpisem na l i s t
l a " a omawianym t u anonimowym " 0 d p i s e : a na l i s t

przyjacie

bisKupa kam ien iec

k i e g o " wskazywaoby po w t p ie w a n i e zarwno o c h a r a k t e r z e , j a k umy

le K rasiskiego,

i r o n i a j a k o s p o s b rozprawy z j e g o argumentem

s t a c k e l b e r g o w s k i m " , uwaga, i k w e s t io n o w a n i e p a t r i o t y z m u p r z e c i w
nikw p o l i t y c z n y c h n i e z g o d n e j e s t

z duchem p a s t w a wolnego / " r e p u

b l i k a s k i m " / , w r e s z c i e swobodne i z d r a d z a j c e znaczne o c z y t a n i e

h i s t o r y c z n e o per ow an ie p r z y k a d a m i z d z i e j w r n y c h . r-astw e u r o
pejskich .

Z a s t a n o w i e n i a wymaga s t o s u n e k anonima do Sejmu W i e l k i e

g o ; wspomina on, e na p o c z t k u , t u po z g r u c h o t a n i u p l a n t y mos

kiew sk iej",

zgromadzenie, pene g o r l i w o c i ,

b y o j e s z c z e

"bez ad

nej p a r t y i , p r c z j e d n e j r a t o w a n i a R z e c z y p o s p o l i t e j . . . " i p r z e c i w
s t a w i a to s y t u a c j i p n i e j s z e j , gdy i z b p r z e a r "duch k a b a y " .
W duchu t e j k a b a y K r a s i s k i s z k a l o w a hetmana, z t e g o ducha wywo
d z i o s i o c z e rn ia n ie "poczciwego S u c h o d o lsk ie g o / s .

2n/.

Wbrew pierwszemu w r a e n i u powysz c h a r a k t e r y s t y k n a l e y

uzna za negatywn ocen se jm u ; o g l n ik o w a pochwaa p e n i a bowiem
tylko r o l t a ,

k o n tr a stu j c e g o z r z e c z y w is t o c i , w k t r e j krlo#

wa a " k a b a a .

O ile

213

s t o s u n e k do e l e k c j i ,

s u k c e s j i i w o l n o c i , a nawet

s k r a j n n i e u f n o i n i e c h wobec k r l w , mona uzr.a za powsze

chne o p i n i e p r z e c iw n ik w t r o n u d z i e d z i c z n e g o ,

z a a l u z y j n e upom

n i e n i e s i o prawa p o l i t y c z n e d l a n i e p o s e s j o n a t w z a p r z e j a w r e
p u b l i k a s k i e g o k ons erw aty zm u,

bynajmniej nie unikatowy, o t y l e

k w e s t i o n o w a n i e p r z e w a g i magnatw w R z e c z y p o s p o l i t e j wska zyw ao ,

naszym z d an ie m , na p r z y n a l e n o a u t o r a do "panw . Zwaywszy, i
R z e w u s k i, k t r e g o o n a p i s a n i e

O d p i s u " pode jrz ew amy , w i a r w 'mie

n i o n e L o c i communes d e k l a r o w a w i e l o k r o t n i e ,

s k o n n i j e s t e m y wy

l i c z o n e wyej ele m e nt y t r a k t o w a Oako p o s z l a k i na r z e c z h e t m a s k i e

go a u t o r s t w a . Ta k o n s t a t a c j a n i e p r z e s d z a j e d n a k , i jedynym magnatem, k t r y t a k i m pogldom h o d o w a , mg by R z e w u s k i. Za z a c i e
n ie n i e m " k r g u p o d e j r z e wok j e g o osoby p r z e m a w i a j a n a l o g i c z n e
j a k w a u t o r s k i m 'O d p i s i e na l i s t

p r z y j a c i e l a ' ' i w P r z y j a c i e l u Se

weryna R z e w u s k i e g o , cho mniej rozbudowane, argumenty p r z e c i w z a

rzutom K r a s i s k i e g o ,
n i e do s e j m u ,

znamienne d l a Rzewusk iego negatywne n a s t a w i e 'i

s t o s o w a n a ze znawstwem metoda h i s t o r y c z n o - p o r w n a w -

c z a , de magogiczny o b r a z wadcy d z i e d z i c z n e g o , w r e s z c i e v/idoczne w

cytowanych urywkach ~ a l e t y s t y l i s t y c z n e

O d p i s u . Argumentem n a j

b a r d z i e j z a n a s z h i p o t e z przemaw: ~.jcym j e s t w c i n i t a w pisemko

a p o l o g i a hetmana. Gdybymy Rzewusk iego n i e z n a l i ,

te wanie f r a g

menty mogyby n a s s k a n i a do p o w t p i e w a n i a o j e g o p i r z e . Ale l a

u r k i , j a k i e w y s t a w i a on s o b i e w p o p r z e d n i c h p i s m a c h ^ k a w n io s
kowa o d w r o t n i e i w i d z i e w a p o l o g i i Rzewuskiego - na t l e innych
p o s z l a k - n a j w a n i e j s z y dowd na r z e c z j e g o a u t o r s t w a .
P o s u w a j c s i tropem c u i p r o d e s t , moglibymy j e s z c z e r o z
way, czy O d p i s n i e w y s z e d spod t - r a k t r e g o z agentw S e
weryna Rzewuskiego l u b t e czy - ze wzgldu na y c z l i w wzmiank o S u c h o d o l s k i m - n i e p o w s t a w k r g u Ksawerego B r a n i c k i e g o ,
rwnie n i e c n t n i e do sejmu n a s t a w i o n e g o . S u p o z y c j a p i e r w s z a wyda-

je

214

s i o t y l e nieprawdopodobna,

i z r a c j i w skaz anych wye;} a n a

l o g i i " O d p i s u " z innymi d z i e a m i hetmana z a k a d a by t r z e b a p r z y

g o to w an ie p r z e z n i e g o b a r d z o d o k a d n e g o p l a n u , wedle k t r e g o J o r
dan , czy k t o jemu podobny, s z k i c o w a b y p e n y t e k s t *
t u s t r o n i c z e k druku b y b y t o z a b i e g a b s u r d a l n y .

Dla k i l k u n a s

0 w i e l e prawdopo

d o b n i e j w y g l d a a u t o r s t w o samego R z e w u s k i e g o , k t r y , j a k j u w ie
my, mia zwyczaj obudowywania swych t r a k t a t w a u t o r s k i c h anonimami.
Gdyby " O d p i s " by d z i e e m k o g o z k r g u B r a n i c k i e g o l u b gd y
by u s z e d spod p i r a samego hetmana w i e l k i e g o ,
p o w i c i b y zapewne co n a j m n i e j t y l e m i e j s c a ,

ooronie " k l i k i "

co ujmowaniu s i

za Rzewuskim. Tymczasem " g a d a c z y ' 1 n o b i l i t o w a a t y l k o j e d n a l a k o

n i c z n a wzmianka o 'poczciwym S u c h o d o l s k i m " . Z t e j pr zy c zy ny au
t o r s t w o B r a n i c k i e g o l u b j e g o agentw .vykluczamy.
Mona by suponowac, e hetmar polny m i a s z c z e g l n e powody,
by w " O d p i s i e " p i s a c- S u c h o d o l s k i m w t o n i e p r z y j a z n y m , Kie t y l
ko d l a t e g o ,

e u k o n w s t r o n n a j w y b i t n i e j s z e g o z sejmowych r e

prezentantw " k l i k i "

no s z B r a n i c k i m ,

by z a l i c z k na p o c z e t a m i c i t i a e i n t e r bo

s p a t d u g u w d z i c z n o c i za r o z p o w s z e c h n i a n i e

d z i e a " 0 s u k c e s y i t r o n u " i hodem d l a gwnego b o h a t e r a w a l k i

o u m i e s z c z e n i e w Z a s a d a c h punktu o e l e k c j i k r l w .

Do c h w a l e n i a

p o s a c h e m s k i e g o Rzewuski m ia t e pobudki b a r d z i e j b e z p o r e d
n i e . 6 l u t e g o 1790 roku K a z i m i e r z N e s t o r S a p i e h a p i s a z Warsza
wy do hetmana po ln ego l i s t ,
go,

w ktrym alar mo wa o powrt R z e w u s k ie

bo t y l k o j e g o o s o b a " c a k a r t moe o d w r c i " .

bowiem b e z s i l n y ,

bo na " w s i e d l i ,

e Ldoskal / . . . / ,

z g n b i o n y " , z autorem l i s t u t r o c h s i l i c z ,

B ran ick i by
Suchodolski

a l e n i e moe on

zbyt j a w n ie sta w a po s t r o n i e w uj o w sk
ic h a dh er en t w . Rz ew us k i,
*
zdaniem S a p i e h y , by w Warszawie n ie z b d n y ze wzgldu na swj au
torytet.

"Wszak c p a r t y z a n t w s u k c e s y i e t c . o m i e l i o - k l a r o -

wa S a p i e h a - co im d o d a o powagi, / t o J p r z y j a z d o i s k u p a k a m i e n i e

215

ckiego,

k t r e g o znano z a o b r o c w o l n o c i . J . t f . W . P ,

Dobrodziej,

n i e r w n i e w i c e j m a j c y r e p u t a c y i , naszym s t a n i e s z s i o d y w i c i e lem",

zagrzewa s i o s t r z e n i e c

Branickiego,

na w s z y s t k o o r y c h e p r z y b y c i e .

z a k l i n a j c Rzewuskiego

P otpiajc zo ,

ktra spraw ia,

i hetman p o ln y ' w i z i e z a w i a r i w o l n o Moskalem j e s t o g o

szony",

Sapieha p o c ie s z a a d r e s a t a ,

s i s k i n i / po zn a no ,

e " j u s i na b i s k u p i e / k r a -

e z y

czowiek / . . . / "
L
p r z y j a z d hetmana p o l n e g o do Warszawy*".
W w i e t l e po wyszego l i s t u

i k o c z y n a l e g a n i e m na

" O d p i s na l i s t

b i s k u p a kamie

n i e c k i e g o " mona t r a k t o v / a j a k o odpowied na a p e l S a p i e h y o

w s p a r c i e p r z e z Rze wus ki ego " k l i k i " hetmana B r a n i c k i e g o . Taka i n #

t e r p r e t a c j a w y j a n i a a b y pochwa " p o c z c i w e g o S u c h o d o l s k i e g o "

/ m i a a ona doda a nim uszu i p r z y d a a u t o r y t e t u zgnbionym " g a d a
c z o m " / , t u m a c z y a b y o s t r z e e n i a p r z e d sejmowymi przywdcami, k t
r z y w w alce o Za sa d y o d n i e l i nad s t r o n n i c t w e m hetmaskim walne
z w y c i s t w o , w r e s z c i e wskazyw aaby r d o pomysu r e p l i k o w a n i a K r a
s i s k i e m u i r o n i c z n y m zwrotem " m u s i a by M o s k a l " . Mona by z a r y
zykowa t w i e r d z e n i e ,

i l i s t

S a p i e h y by c z y n n i k i e m , k t r y w zn a

cznym s t o p n i u p r z e s d z i k s z t a t

"O d p is u na l i s t

b i s k u p a kamie

n i e c k i e g o " . Czy z ad e c y do w a t a k e o j e g o p o w s t a n i u , wtpimy; w

kadym r a z i e n i e by d l a pobudk j e d y n . N a p i s a n i e k o l e j n e j r e p l i
k i na " L i s t " K r a s i s k i e g o d y k t o w a a Cowiem Rzewuskiemu p o t r z e b a
mnoenia rzekomych obrocw h e t m a s k i e g o nonoru. Ta p o t r z e b a wy
j a n i a t e podob ie st w

midzy "Odpisem na l i s t

b i s k u p a kamie

n i e c k i e g o 5*', " P r z y j a c i e l a Seweryna Rzewuskiego l i s t e m na l i 3 t "

orav, podpisanym p r z e z ho Lniane, wasnym n a z w i sk ie m "Odpisem na
list

p rzy jacieia*.
oniewa zarwno K r a s i s k i ,

r y i e t e m obrocw w o l n o c i ,

j a k R z e w u s k i,

c i e s z y l i s i auto-

3tawk p o l e m i k i b y a n i e t y l e d o r a n a

r o z p r a w a z "argumentem s t a c k e l b e r g o w s k i m " , i l e w al k a o pozycj-

216

duchowego przywctcy w a l c z c e g o o w olno n a r o d u . Rozmnoone a -

ncnimy, k t r e m ia y dowodzi s z e r o k i e g o p o p a r c i a d l a R z e w us k ie
go,

byy d l a hetmana tym b a r d z i e j i s t o t n e ,

e p r z e c i w j e g o t r a k

t a t o w i 0 s u k c e s y i t r o n u wypowiadao s i w i e l e p i r .
Zaproponowana wyej w e r s j a b e z p o r e d n i e j

\,

su na l i s t

b i s k u p a t u m a c z y a b y te?, o s t a t n i e

m ia no w ic ie d a t a c j ,

in sp iracji

zdanie tego pisma,

* t r a op iew a na 20 l u t e g o 179G r .

wie. Skoro, j a k przypuszczamy,

list

0dpi-

w Warsza

Sapieny z o lu te g o d o t a r

dc p r z e b y w a j c e g o we Lwowie hetmana o k o o 13-go t e g o m i e s i c a ,

u k o n c z e n i e " O d p i s u 20 l u t e g o wydaje s i c a k i e m prawdopodobne.
Podanie Warszawy j a k o m i e j s c a p o w s t a n i a t e k s t u m ia o zapewne
sprawi w raenie,

i obrocy nonoru a u t o r a " 0 s u k c e s y i t r o n u i

zwolennicy g a d a c z y n e t m a n s k i c h n a d a l m i e l i w s t o l i c y powane
wpywy,
"Codzienne t u t a j obrony wychodz za J.W.W. Panem D o b r o d z ie jem - d o n o s i Rzewuskiemu z Warszawy n a j b a r d z i e j w alecznyo a g e n t
%

h e tm a sk i w i z b i e

s e j m o w e j , Wojciech S u c h o d o l s k i - j a o p i s a t e *

go n i e zaoram,

z v akim u p r a g n i e n i e m o c z e k u j e p r z y b y c i a J e g c / . . . / .

Co wy. . e r p i a e m j a w s z c z e g l n o c i na tym s e j m i e , u s t n i e chyba

r

opowiem . "P e r m e n t a c y a w i e l k a w p u b l i c z n o c i ,

i n t r y g i i kabay

n i e s y c h a n e - d o n o s i t e n e k i l k a dni o n i e j - D odciwi nie

1
*
%
wied z g d z i e p r z y t c h n . P r z y j a z d J.W.W. Pana D o b r o d z i e j a n i e t y l
ko,

zt

by i c l z m i e s z a y

wyszym u c i e s z y s r c p n i u

z a w s t y d z i * a*.e cy dobrze m y l cy c h w n a j
l

zer. n c.-oe

. m oarcdkom. k t r z y J.W.

W. Pana Dobrodzieja, a z i z n i ? o y t n c s c i J e g o t u t a j
By moe pierwszy
do "O dpisu na l i

z cytowanymi- fragmentw

o dn osi s i wanie

:. skupa k a m i e n i e c k i e g o .

k r y t y k u j . . . '".

>

Z trzech polem izujcych z "L iste m K ra si sk ie g o broszurek

hetmana polneg c "O d p is na l i s t

b i s k u p a wydaje s i n a j p n i e j s z y .

Podpisany nazwiskiem hetmana " O d p i s na l i s t

p r z y j a c i e l a musia

217

by n a j p n i e j 20 l u t e g o 179C wydrukowany,

s k o r o 5 dn i potem z na -

l a z s i w Wiedniu / p o r .

s.

201/.

s p e n i sw propagandow r o l ,
kiego . . .

list

J e l i t y t u t e g o pise mka m ia

t o " P r z y j a c i e l a Seweryna Rzewus

na l i s t m u s i a p o j a w i s i a l b o w c z e n i e j , a l b o

. p r z y n a j m n i e j r w n o l e g l e z nim. N a t o m i a s t 0 a p i s na l i s t

biskupa ,

ze wzg ld u na o d c i n i t y na nim l a d k o r e s p o n d e n c j i S a p i e h y z b
lutego,

n i e mg chyba p o w s t a p r z e d poow l u t e g o , wic j e g o druk

mg by gotowy n a j w c z e n i e j

d op iero okoo 2 0 -te g o tego m i e s i c a .

*
X

Cho R e f l e k s y e nad pismem wydanym pod im ieni em i m c i pana

R z e w u s k i e g o , hetmana p o l n e g o k o r o n n e g o byy anonimem, K a z i m i e r z
N e s t o r S a p i e h a u j a w n i a Rzewuskiemu prawdziwego a u t o r a .
na b i s k u p i e pozn ano,

Ju s i

e t c z y c z o w i e k - p i s a m a r s z a e k k o n f e

d e r a c j i l i t e w s k i e j - osoDiiwie te o s t a t n i e

"R e fle k sy e , ktre

m i a o i g o n o o d d a do d r u k a r n i i w i t o b l i w y p a s t e r z d a p r z y kad w oln oci szkalow ania n a jc n o tliw s z e g o m i n i s t r a "

. Szkaluj-

ca m i n i s t r a " anonimowa r o z p ra w k a i n s y n u o w a a ,
celem Dro szury " 0 s u k c e s y p e r o n u "
polskiej

i rzeczywistym

byo u s a n i e d r o g i do korony

d l a k s i c i & P o t e m ^ i n a , a Rzewuski d z i a a w tym k i e r u n

ku z p r e m e d y t a c j i za m o s k ie w s k ie p%i e n i d z e
Cho wyej s y g n a l i z o w a l i m y ,

e t w rc " R e f l e k s y i " by n a j

pr aw do po d ob nie j S t a n i s a w K o s t k a P o t o c k i , Rzewuski u w i e r z y w
a u t o r s t w o K r a s i s k i e g o i pod j e g o a d re se m s k i e r o w a swe a l e i
ataki.

N og oszo ny m w p o c z t k a c h k w i e t n i a 1790 r .

na z w i sk ie m t r a k t a c i e

pod wasnym

0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m z d z i e 11

jw i z prawa d o w o d y " ' 1 hetman dawa wyraz Durzeniu, j a k i e

"Re

f l e k s y e w nim w z o u d z i y , i c h r e w e l a c j e uznawa za potwarz i domaga s i p u b l i c z n e g o j e j

odwoania.

"Mniemaem / . . . / ,

i rka

u c z c i w a * r k a po bo n a, r k a w i t a - c z y n i Rzewuski p r z e j r z y s t e

216

a l u z j e do duchownego s t a n u swego a d w e r s a r z a - c h r o n i s i b y a
powinna pi sm a mao u c z c i w e g o . J e d n e j o j c z y z n y s y n o w ie , j e d n e g o
k r a ju mieszkacy,

znamy obydwa, j a i a u t o r R e f l e k c y i n n a r d do

b r z e , do br z e od n a ro du nawzajem obydwa z n a n i . Ani a u t o r R e f le ic sy ir siebie

potrafi.

za b o h a t y r a ,

a n i mnie za w ino wa jc p r z e d narodem uda

Potwarz z o s t a n i e

oez s k u t k u i t e g o s i spodziewam.

Pot-

warca z o s t a n i e - l i pod w z g a rd ? Tego n i e wiem i w i e d z i e n i e c h c .

To z a wiem - m o r a l i z o w a hetman - e duchowny potw arz r z u c a j
cy g r z e s z y p r z e c i w c h a r a k t e r o w i swemu, k t r y z n i e w a a . G r z e s z y
p r z e c i w b r a c i swoim duchownym, k t r y c h p o s t p k i e m swoim o hy dz a.
G r z e s z y p r z e c i w zako nowi, k t r y n a u c z a , a k t r e g o n i e d o p e n i a .
Grzeszy przeciw s p o e c z n o c i , k t r e j

czonkiem j e s t ,

n i i k c i u s i u j e w tym w a n i e c z a s i e ,
jednoczy p otrzeb a;

a ktr r

kiedy s i n a jw i c e j

i przykad zy dajc j e s t

j e s z c z e w odpowie

d z i z a w s z y s t k i e t e p o t w a r z e , Bg wie na kogo j u n i e n a p i t e ,
do k t r y c h p r zy k a d e m swoim w i e l u mg o m i e l i .
d ziesicioletn i starzec,
Rzewuski b i c i e

P r z e s z o s ied em -

b l i s k i zgonu swego anonim - k o c z y

s i w cudze p i e r s i - w in ie n j e s t

d l a o d w r c e n ia

od z e g o t y c h , k t r y c h p r zy k a d em swoim p o g o r s z y ,

dla uniknienia

z g r y z o t s u m n i e n i a , k t r e p o t w a r c i na moment n i e o p u s z c z a j ,
p r z y g o t o w a n i a s o b i e na k o n i e c mniej
jego,

b u r z l i w e j , n i byo y c i e

m i e r c i , odwoa pismem p u b l ic z n y m po tw a rz t ,

publicznym na mnie r z u c i

12

dla

k t r pismem

B is k u p na wezwanie hetmana n i e o d p o w i e d z i a . Oznacza t o ,

Rzewuski n i e mg uzna rachunku z K r a s i s k i m za wyrwnany. Do

t e j k o n s t a t a c j i p r z y j d z i e nam j e s z c z e w r c i c .
T y t u " 0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m z d z i e j w i z p r a wa dowody*' by t y l e k o n k l u z j ,

co wskazwk m e to d o l o g i c z n e *. 0a~

w i e c z n o c i e l e k c j i hetman d o w o dzi w o p a r c i u o h i s t o r i o g r a f i
4

/ " d z i e j e " / o r a z o ustawy / " p r a w a " / . Cho w p r z y p i s a c h RzewusKi

2 19

k i l k a k r o t n i e polemizowa z K o t a je m i

" R e f l e k s y a m i " , hetma

s k i t r a k t a t m i a p l a n n i e z a l e n y od t ok u wywowd t y c h a d w e r s a r z y
i s t a n o w i s y s t e m a t y c z n y wykad o o k o l i c z n o c i a c h d o c h o d z e n i a
i t r a c e n i a t r o n u p r z e z wadcw p o l s k i c h , od cza sw l e g e n d a r n y c h
. poczynajc.
Odrzuc iwszy K a d u b k a j a k o n i e w i a r y g o d n e g o , Rzewuski wy bra
za p r z e w o d n i k a po d z i e j a c h P o l s k i D u g o s z a ,

"a g d z ie Dugosza d z i e

a n i e s t a n i e , tam o b i e c y w a w s p i e r a s i Kromerem / s .

4 n / . Podo

bnie j a k w " M y l a c h o p i s y walk o t r o n w c z a s a c h p i a s t o w s k i c h

k o c z y hetman p o i n t a m i :

wic n i e byo s u k c e s y i " ,

"w i c b y a e l e -

k c y a , " t r o n s u k c e s y p o s i a d a n y n i e mogc by d l a adnych p r z y

czyn o d j t y m . . . . Na o s t a t k u k o n k l u z j a :
si,

"Jan iej

so ca pokazuje

i podwczas od s s i a d w P o l s k i prawo w o l n e j e l e k c y i krlw

byo uznane za w i t e i n i e n a r u s z o n e / s .

4 5 n / . Cytowanie D u g o s z a

k o c z y a u t o r w y p is a n i e m n a j w a n i e j s z y c h o k r e l e z a s u o n e g o
historyka:

" Z n a jd z ie m y w d z i e j a c h D u g o s z a t o : e P o l a c y se jm
*
e l e k c y i z o y l i . - / . . . / P o l a c y nowego k s i c i a a l b o k r l a o b r a l i . P o l a c y dwch k s i t o b r a l i . - P o l a c y k r l a w y p d z i l i * - P o l a c y
s yna z m a r e g o k r l a p o m i n l i . - P o l a c y z r z u c o n e g o k r l a znowu na
t r o n w z i l i . - P o l a c y f a m i l i i im i z m a r e g o k s i c i a c a k i e m

p o m i n l i i t r o n w inny dom p r z e n i e l i . - P o l a c y p a m i t n i p r b
o jca,

syna j e g o na t r o n i e p o s a d z i l i . - P o l a c y z a y c i a o j c a na t r o n

p rzyszego k r la wyznaczali e t c .

etc.

Ale t e g o n i g d z i e n ie z n a j

dz iemy , aby P o l a c y prawa o b i e r a n i a kr lw n i e m i e l i ,

o b ierali" /s.

5 2 / . Gdyby j e d n a k naw et,

zdaniem hetmana, z n a l a z

s i k t r y z h i s t o r y k w , k t r y m ia b y w t e j
n i e mogoby ono by m i a r o d a j n e .
"Midzy zdaniem wic d z i e j o p i s a ,

albo ich nie

s p r a w i e inne z d a n i e ,

D e cy duj bowiem f a k t y , n i e o p i n i a :
a i s t o t dziejw ,

zawsze s i i s -

t o t y d z i e j w r a c z e j , n i z d a n i a d z i e j o p i s w trz yma n a l e y / s .
Cz e p o k i p n i e j s z e j

/ p o D u g o s z u / o p i s y w a Rzewuski za Kro-

53n/.

220

merem i Wapowskim, d l a czasw j a g i e l l o s k i c h w wikszym j e d n a k

s t o p n i u o p i e r a s i na u s t a w a c h / ' p r a w a c h " / , n i na h i s t o r i o
grafii.

Konkludowa w y r a z i c i e :

" P o k a z u j nam n a d t o j a s n o d z i e

j e domowe, e J a g i e o w i e prawem w o l n e j e l e k c y i , n i e prawem s u k c e sy i tron

polski o s ia d a li,

a prawd t prawa z samyche J a g i e

w s t a n o w i o n e nam z a r c z a j / . . . /

To mwi d o s y j e s t ,

abymy

prawo s u k c e s y i J a g i e w do t r o n u p o l s k i e g o i tym prawem i c h na

t r o n w st po wa ni e z a b a j k p o c z y t a l i " / s .

99n/.

N i e z a l e n i e od a r g u m e n t a c j i w s p r a w i e s u k c e s j i o r a z h i s t o 13
r i o g r a f i c z n y c h walorw i u o m n o c i d z i e a Rzewuskiego
, praca
4

" 0 t r o n i e p o l s k i m " i n t e r e s u j e n a s ze w z g l d u na n i e k t r e o c e n y .
W s z c z e g l n o c i w art o o dn oto w a, e co n a j m n i e j dwaj k r l o w i e z
d y n a s t i i J a g i e l l o n w n i e c i e s z y l i s i s y m p a t i he tmana. K a z i m i e
r z o w i J a g i e l l o c z y k o w i z a r z u c a on n i e t y l k o z i g n o r o w a n i e e l e k
c j i B o l e s a w a po t o ,

by samemu o b j p o l s k i t r o n ,

a le take n ie

ch -do p o t w i e r d z e n i a p o l s k i c h praw i brak s t a o c i w p o l i t y c e

/s.

67-71/.

Z k o l e i J a n a O l b r a c h t a p r z e k r e l a a w o c z a c h Rzewus

k i e g o t a j n a u go d a z Wadysawem, krlem Czech i Wgier, s k i e r o

wana p r z e c i w na rod ow i p o l s k i e m u / s .

7 4 / . A nalogiczna ocena Ja n a

Olbrachta w id n iaa ju z r e s z t w d z ie le "0 su k cesy i tronu" / s .

*

Wlicie

15/.

do R z e w u s k i e g o , k t r y wyej c y t o w a l i m y , K a z i m i e r z

N e s t o r S a p i e h a wspomina o j e s z c z e jednym p i m i e , k t r e p o l e m i z o
wao z t r a k t a t e m "0 s u k c e s y i t r o n u " .

"Dziwno mi - z w i e r z a s i

netmanowi m a r s z a e k k o n f e d e r a c j i l i t e w s k i e j - e k s i g e n e r a
1/
p o d o l s k i pismo t e s z l a c h c i c a n a p i s a , a l e i on j u o d u rz o n y "
.
Druk Adama K a z i m i e r z a C z a r t o r y s k i e g o , o ktrym tu mowa, a k t
ry u k a z a i s i w kocu s t y c z n i a 1790 r .
#

j a k o anonimowy " L i s t

szla-

chcica do braci na sejmiki elekcyjne ciwilno-wojskowj k o m i s y i

221

z b i e r a j c y c h s i " / b . m . r . / ju wspominalimy, w y l i c z a j c polem i

ki,

j a k i e p o j a w i y s i w o d p o w i e d z na t r a k t a t

/por.

"0 sukcesyi tronu"

s . 129 n / .
Twrca l i s t u

do se jm ik w e l e k c y j n y c h , k t r e w caym k r a j u

odbyway s i 8 l u r e g o 1790 r . , p r z e d s t a w i w s z y s i j a k o u b o g i s z l a
c h c i c na k i l k u z a g o n a c h ,

b r o n i Zasad, przekonywa o p o t r z e b i e

nowej formy r z d u , u s p o k a j a p r z e s t r a s z o n y c h " c z a r n p r o c e s j " , wy

j a n i a c e le i potrzeby stanu m ieszcza sk iego ,

tum aczy sens poz

b a w i e n i a praw p u b l i c z n y c h s z l a c h t y g o e j i c z y n s z o w e j , o c e n i a
pozytywnie,

cho n i e b e z k r y t y c z n i e ,

s e j m u , a kocow c z swej

dotychczasow d z i a a l n o

broszury p o w i c i polemice z t r a k t a

tem R z e w u s k i e g o , Demaskowa f i k c y j n o w o l n e j e l e k c j i ,
s t r a t y po no sz one p o d c z a s b e z k r l e w i ,

zamt i

j a k o z a r z e c z y w i s t y motyw

p is m a p o d h o r e c k i e g o d z i e d z i c a uz nawa ch " p r z y w r c e n i a buaw

do i c h dawnej mocy". Uyt a w " L i c i e
a p o s t r o f a do c z y t e l n i k w :
tw iera kolejne p a rtie
nego r e f r e n e m ,
"L ist

s z la c h c ic a w ielokrotnie

"Nie w i e r z c i e . . . " ,

k t r C z a r t o r y s k i o-

swych wyv/ndw, s t a a s i d l a hetmana p o l

ktrym k o c z y p o s z c z e g l n e a k a p i t y r e p l i k i .

s z l a c h c i c a do b r a c i na s e j m i k i p r z e d s e j m o w e " znamy

jedynie z w e r s ji rkopim iennej,

sporzdzonej cakow icie przez

Seweryna R z e w u s k i e g o , n i e do k o c z o n e j i prawdopodobnie n i e dr u ko 15
sranej
. Pismo tr u d n o d o k a d n i e j d a t o w a , na pewno j e d n a k n i e
m i a o ono zwizk u z s e j m i k a m i p o s e l s k i m i , a z a k r e s j e g o t e m a t y k i
c i l e o d p o w i a d a t r e c i o m zawartym w b r o s z u r z e C z a r t o r y s k i e g o .
" L i s t s z l a c h c i c a do b r a c i na s e j m i m i p r z e d s e j m o w e " z a c z y n a s i
od w y k a z a n i a c z y t e l n i k o m obud y s z e f a F a m i l i i .
szlachcica,

a j e s t panem o b s z e r n y c h w o c i . P r z e s t r z e g a was , e

wami c h c k r c i i m a j a c z y , a z a m i l c z a ,
wid,

"Udaje ubogiego

e on was t y l e r a z y z a -

t y l e r a z y wami k r c i i i m a j a c z y ; w y s t a w i a wam, e p r z e z was

3hc t r y b u n a a m i t r z s a ,

e on d z i w t r y b u n a l e ma swj

komplet

222

/ . . , / j w i d z i c i e , j a k o b u d n i e z wami p o s t p u j e , n i e w i e r z c i e mu".
P o l e m i z u j c z a t a k a m i C z a r t o r y s k i e g o na dawny r z d , hetman
apoteozowa p o l s k i u s t r j

/ P o l s k a j a k o j e d y n a d z i k i j e g o wa

lo ro m p o z o s t a a w o l n / i ze z g o r s z e n i e m s t w i e r d z a ,

e j e g o p o l e

m i s t a " w o ln o n i e r z d e m z o w i e " ; k o c z y t e n f r a g m e n t s u p o z y c j ,
i celem k s i c i a g e n e r a a b y o z d o b y c i e d l a s i e b i e korony d z i e
dzicznej.

Po tym s z y wypominania poczy na F a m i l i i w t r y b u n a a c h

czasw s a s k i c h /d o t y c h n i e p r a w o c i z a l i c z a Rzewuski m . i n .

stra

c e n i e S u l e r z y s k i e g o i M i c h a a W o o d ko w icz a /, p r z y p o m n i e n i e r o z d r a
p a n i a o r d y n a c j i o s t r o g s k i e j , pomwienie o zmow z z a b o r c a m i j e s z f
cz e p r z e d p o d z i a e m /"dom j e g o dawno Warmi P r u s a k o w i , a S p i s z
Austryakom o f i a r o w a " / ,

o u s u n o wobec w o j s k m o s k i e w s k i c h ,

spro

wadzenie i c h do P o l s k i w roku 1764 i s t a r a n i a na r z e c z z d o b y c i a

wwczas k o r o n y . N a j s z e r z e j rozbudowany z o s t a z a r z u t o d n o n i e r e
form m i e s z c z a s k i c h ,

zakoczony t a k o t o k o n k l u z j :

" K i e widomie

chce wyzu s z l a c h t z p o s e s y i i p r e r o g a t y w s z l a c h e c k i c h , a m i e s z
czanom da p o s e s y e , a za n ie m i p r e r o g a t y w y s z l a c h e c k i e ? A gdy mie
s z c z a n i e d o b r a z a k u p i po w i e l k i e j c z c i , n i e bd o n i w t e n c z a s
d o s y p o t n e m i , aby w z i l i p r e r o g a t y w y s z l a c h e c k i e ? Nie w i e r z c i e
mu"o 1 n i e c o d a l e j w tym samym duchu:

"Mwi on,

e t r z e b a , ac*

c h t a n i e p o s e s j o n a c i n i e bywaa na s e j m i k a c h , a n i e mwi t e g o ,

?zlae

on a r b i t r a m i bez p o s e s y i a w k i na s e j m i e n a p e n i w s z y , z a h u c z a
t y c h , co za s z l a c h t mwi. W i d z i c i e ,

j a k i p o d s t p , n i e w i e r z c i e mu'.

W d a l s z e j c z c i do z a r z u t w pod a d r e s e m F a m i l i i d o c h o d z i a p r z e
moc na k o n w o k a c j i 1764 r .
b arsk iej/,

/ z powoaniem na m a n i f e s t k o n f e d e r a c j i

n i e s p r a w i e d l i w o c i wobec K a r o l a R a d z i w i a / k o n f e d e

r a c j przeciw niemu p o d p i s a a sprowadzona p r z e z C z a r t o r y s k i c h

drobna s z l a c h t a / ,
b y a Rada1' / ,

s t r a s z a k sejmu gotowego / " B d z i e on g o r s z y , n i

danie skasowania o b l ig a t o r y jn e g o c h a r a k t e r u i n s t r u

k c j i p o s e l s k i c h , a p o w t a r z a j c y m s i w c i o s k a r e n i e m byo i n -

strum entalne traktowanie sz la c h ty

i grone d is ;:ie j

zamysy

C z a r t o r y s k i e g o o r a z j e g o sejmowych s o j u s z n i k w .
Nie d a r o w a t e Rze wus ki zwrotu o r i e n t a c y j n e g o k s i c i a Ac
ma,

insynuujc,

k t c " n i e g d y n i e bez z y s k u s u y Moskalowi,

n i e bez z y sk u b d z i e

y i Prusakom",

Zachowany t e k s t k o c z y s i o b r o n h e t m a s k i e g o honoru:
wi wam p r z e c i w k o e l e k c y i k r l w , p r z e c i w hetmanowi.

Bo w i e ,

"M
e go

na t r o n n i g d y n i e wezm, chyb a go P r u s a k wam n a r z u c i . A p a m i t a ,

j a k hetman P o t o c k i zamachy o j c a j e g o na wolno u p o k o r z y ,

Me

w i e r z c i e mu". W t e n s p o s b Rzewuski w p is y w a s i w p o c z e t dawnych

hetmanw,

b r o n i c y c h w o l n o c i p r z e c i w k o a b s o l u t y s t y c z n y m zakusom

F am ilii.
S t a n o w i s k o , j a k i e wooec o d s u n i c i a od sejmikw g o o t y i cz y nszownikw z a j Rzewuski w " L i c i e

s z l a c h c i c a do b r a c i " ,

o w porwnaniu z "Odpisem na l i s t

przyjaciela" i

stanowi

"Odpisem na l i s t

b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o " s p o r y kro k d a l e j w k i e r u n k u w y k o r z y s t y w a n i a t e g o a r t y k u u Zasad w duchu " g a d a c z y h e t m a s k i c h . Gdy w a u

t o r s k i m r

p i s i e " kwestionowano k o r z y c i t e g o punktu " r y s u r z d u

publicznego" d la c a e j
s i e na l i s t

szlacheckiej

" p o w s z e c h n o c i " , a w "Odpi

b i s k u p a " chwalono " o b s t a w a n i e " S u c h o d o l s k i e g o " z a

s z la c h t ", w " L i c ie " z kw estii te j

c z y n i o n o gwny o r w a l k i

z ugrupowaniem przewodzcym r e f o r m a t o r s k i e j w i k s z o c i se jm u .

<Vi-

i c c z n i e hetman d o s z e d do w n io s k u , e obok problemu s u k c e s j i i

e l e k c j i t e n wtek rok owa n a j w i k s z e s z a n s e na p o p u l a r n o .

*
i

S l a d y ,

i Rzewuski z a m i e r z a o d p o w i e d z i e t a k e K o t a

j o w i i J e z i e r s k i e m u . .Znany nam f r a g m e n t p o le m ik - z s i d z e m r e
ferendarzem,

sacnowany w r e ^ n / .c . j i b r u l i o n o w e j , n i e o d n o s i s i

m e r y t o r y c z n i e dc t c o a t a j o w s k i c h argumentw, l e c z wyszy dz a *Tpi>d-

224

c h l e b s t w o . Imputowa: i e t a k i e g o c e l u "Uwagom e k s - r e k t o r a Akade

mii a k o w s k i e j

stanowi miao rdze p o le m ik i.

dw s e r c a z e p s u t e g o j e s t

Poachlebstwo p o

j e d n z n a j w i k s z y c h p r z y c z y n upadku

pastw i r z e c z y p o s p o l i t y c h , p o d c h l e b s t w o w ol no n i e r z d e m , mi
o w o l n o c i buntem, m i o prawdy fanatyzmem n a z y w a j c , dy
do wywrcenia R z e c z y p o s p o l i t e j . O s t a t n i a p a r t i a zachowanego f r a g
mentu mwia o s z k o d l i w o c i s z e r z e n i a po s z k o a c h j a d u " p o d c h l e b stw a , ktry wypiera starodawn cnot

"1

Ciekawszy wydaje s i zamys p o l e m i k i z J e z i e r s k i m . Kazwisko

k s i d z a kanonika w polemice t e j

nie p a d a o ,

bowiem o g o s z o n y ano-

nimcwo t e k s t

C oezkrlewiach w P o lszcz i o wybieraniu krlw

z w a l c z a Rzewuski j a k o d z i e o anonima. A l u z j e dc k s i o w s k i e g o
sposobu p i s a n i a ,

ktrymi t e k s t s i k o cz y,

b yy j e d n a * c z y t e l n e .

O d y s k u s j i s t a n o w i a k w e s t i a z a k r e s u wadzy n a r o d u .
im g b i e j w o d l e g o s t a r o y t n y c h czasw z a g l d a b d z i e
my - p i s a J e z i e r s k i - tym w i k s z z u p e n o wadzy wykonawczej
pr zy k r l a c h z n a j d z i e m y ;

im b a r d z i e j

s i dc n a s z y c h czasw z b l i

amy, tym na c z s t s z e odmiany t e j wadzy n a t r a f i e m y .

G c wic

ojcom naszym c h o d z i o ? C h o d z i o o w o l n o e l e & c y i , j e e l i ona mia

a by u s z c z l i w i e n i e m n a r o d u ,
wpro wad zio b e z k r l e w i a ,
w olnoci,

a monowadztwo pod tym pozorem

c z y l i r z d oez k r o ^ a ,

u d z c nard pozorem

a z y s k u j c d l a s i e b i e n i e o g r a n i c z o n e p r z e w o d z e n i a prawo

nad krlem i na t obywatelw c z c i ,

zrwna s i n i e m o g l i ,

k t r z y im m a j t k i e m

l u b Kt rz y sm ak uj c w w c l n o c l c y w i l n e j

p r a g n l i s p o k o j n o s c i , a g a r d z i l i r o z w i z o c i pod pozorem w o l n o s * *7
c i p o l i t y c z n e j w r z d narodu w pro w a d z o n e j . W p o c z tk o w e j j u
p a r t i i b r o s z u r y J e z i e r s k i d l a cirresu r z d u bez k r l a u y t e r

minu b e z k r l e w i e prawne , u z n a j c ter. ewenement u s t r o j o w y za s p e

cyfik R zeczypospolitej

i za wprowadzone z i n s p i r a c j i i w i n

t e r e s i e magnatw n a d u y c i e , n ie z g o d n e z duchem p i e r w o t n e g o u s t r o -

225

i u P o lsk i18.

P i e r w o t n a " z u p e n o wadzy wy konawczej" kr lw t o b y a

d l a Rz ew us k ie go h e r e z j a ,

ktrej

n i e przyjmowa do w i a c c m o c i .

P i e r w o t n a i j e d y n i e w y o b r a a l n a b y a p e n a w a d z a n a r o d u ; w mia
r swej w o l i n a r d mg c z swej wadzy u y c z y k r l o w i , a l e
mg t e p o d c z a s j e g o n i e o b e c n o c i / p o d c z a s b e z k r l e w i a / sam wy
konywa w s z y s t k o ,

co k i e d y i n d z i e j wykonywa k r l .

"Czowiek,

k t r y mwi, i n a r d wolny n i e ma z u p e n e j wadzy po m i e r c i

krla,

e mu w a d z a p r z y w i z a n a do m a j e s t a t u b r a k u j e , ni e j e s t

wolny i nim by n i e g o d z i e n - r o z p o c z y n a hetman. - Nard wolny

j e s t razem i u d z i e l n y i n i e byby z u p e n i e u d z i e l n y , gdyby zu
p e n i e wolnym n i e b y .
jej

P o l a k zwyk u d z i e l a c z s t k wadzy swo

krlom swoim, a l e n i e p r z e t o p o d c z a s b e z k r l e w i w j e s t on

oez t e j w a d z y , k t r kr lom zwyk u d z i e l a . J e s t on ud z ie ln y m

za y c i a k r l w , c n i e ma by u d z i e l n y m po i c h m i e r c i , gdy i
t a c z s t k a w a d z y , k t r krlom swoim zwyk u d z i e l a ,
/w y r a z n i e c z y t e l n y / w ra c a s i .

Rozdawanie wakansw j e s t j e d e n z

t y c h p r z y w i l e j w , ktrym P o l a k kr lw z a s z c z y c i .
P o l a k rozd awa w c z a s i e

do n i e g o

bezkrlewia,

Nie zwyk j e

t a k j a k n i e zwyk t r y b u n a

y i inne s dy s d z i o p r c z k a pt ur ow y ch . Czyni to on d l a t e g o
/.../,

aby P o l a k czym innym n i e r o z e r w a n y , jedynym celem by z a -

prztniony.

Na p o s p o l i t y m r u s z e n i u w o jn , na k o n f e d e r a c y a c h o-

bron w o l n o c i , na b e z k r l e w i a c h ob ra ni e m k r l a " .
dalej

P r z y to c z y w sz y

p r z y k a d z o k r e s u b e z k r l e w i a po u c i e c z c e Walezego, gdy

s z l a c h t a sama dwa w ak u j c e k r z e s a o d d a a s e n a t o r o m , Rzewuski

podsumowywa swe wywody wn io ski em ,

e n a r d , gdyby c h c i a ,

ca

wykonywan p r z e z krlw w a d z mgby p r z e j sam, a zatem ko

r z y s t a n i e z t y c h m o l i w o c i p o d c z a s b e z k r l e w i n i e moe by t r a k towane j a k o n a d u y c i e u s t r o j o w e .

Zachowany f r a g m e n t ko c z y s i

wyszydzaniem pr a w n ic z y c h s u o t e i n o s c i J e z i e r s k i e g o .

"Bezkrlewie

 22

j e s t n a t u r a l n e , pr zypadkowe, gwatowne i prawne.

Wielka s z k o d a ,

e anonim n i e r o z d z i e l i j e s z c z e na b e z k r l e w i e n a d n a t u r a l n e ,
idealne,

t r a n s c e n d e n t a l n e /w y r a z n i e c z y t e l n y . / / . . . / .

Nie znam

anonima - k o c z y hetman - a l e musi by p r a a t j a k i 'wyraz n i e c z y t e l n y ] , k i e d y w z i s o b i e z a powinno t a k p i s a ,

19
z r o z u m i a n o 11 .

aby go n i e

Poza gwnym wtkiem - dogmatem o p i e r w o t n e j i n i e o g r a n i c z o

n e j wadzy n a r o d u , w cytowanym wyej f r a g m e n c i e warto p o d k r e l i
zdanie o k o n fe d e r a c ja c h ;

i c h celem b y a " o b r o n a w o l n o c i " .

Nic

dziw nego, e w "Uwagach z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o "

przewidywane p r z e z Zasady z n i e s i e n i e k o n f e d e r a c j i porwna Rze
wuski ze szkodliwym ustawodawstwem sejmu r o z b i o r o w e g o .
x

s
X

Zamykajc r o z w a a n i a nad t e k s t a m i , k t r y c h g e n e z a w i z a a
s i z d z i e e m Rzewuskiego " 0 s u k c e s y i t r o n u " , n a l e y s k o n s t a t o w a ,
i adna z n e t m a s k i c h r e p l i k n i e o d n o s i a s i w pro st do p r a c y
T a d e u s z a M o r s k i e g o , cho b y a ona p o d p i s a n a n a z w i sk ie m a u t o r a .
D z i e o Morski ego tym r n i o s i od innych po le m ik z hetmanem,
e w y r a a o w i e l k a t e n c j /mona by nawet mwi o a p o l o g i i / d l a
20
p a t r i o t y c z n y c h z a s u g by e go k a u s k i e g o w i n i a
, n ig d y t e n i e
s t o s o w a o przytykw ad pe rso nam. Nie j e s t wy kl uc zo ne ,

e do pow

c i g l i w o c i w p o l e m i c e s k a n i a y hetmana p o w i z a n i a z Morskimi
w sprawach w a s n o c i o w y c h ,

bd t e rachuDy na i c h pomoc w p r o c e -

s a c h t r y b u n a l s k i c h rodu Rzewuskich

21

227

ROZDZIA V I I I .

B i l a n s p u b lic y s t y c z n y c h wysikw.

S t w i e r d z a j c f a k t spowodowania p r z e z t r a k t a t

"O s u k c e s y i

t r o n u " w i e l k i e j d y s k u s j i na te m a t korony d z i e d z i c z n e j , musimy z a

pyta,

czy h e t m a s k i e d z i e o s p e n i o n a d z i e j e ,

ja k ie pokada w

nim R z e w u s k i? Czy d a o mu " r z d d u s z 1 , a zatem s z a n s e na p o k i e r o

wanie w y d a r z e n i a m i w s t r o n k o r z y s t n d l a m i t y c z n e j w o l n o c i i
k o n k r e t n e j buawy?
tl uoonym u s c h y k u 1790 r .

m em o ria le d l a dworu p e t e r s b u r s

k i e g o , g d z i e hetmanowi z a l e a o na p o d k r e l e n i u w a s n e g o z n a c z e
nia i au torytetu ,
swego p i s a r s t w a .

Rzewuski s z e r o k o r o z w i d s i na temat r o l i
"A p e i n e l a f f a i r e

mise s u r l e t a p i s ,

qu

de l a s u c c e s s i o n du t r n e f u t

l e hetman Rzewuski c r i v i t c o n t r e e t i m p r i

ma. On l u i r p o n d i t p a r d e s i n j u r e s , m a i s i l
On l e c a l o m n i a d'

c o n t i n u a d im pri m e r .

t e n i r l a R u s s i e p a r l i n t r t , m a i s i l con

t in u a d imprimer.
la dite,

On l e menaa de l e t r a i t e r comme un ennemi de

i
comme un p e r t u r b a t e u r du r e p o s p u b l i c , m a i s i l c o n t i n u a

d i m p r i m e r . Vingt deux m i l l e e x e m p l a i r e s de son c r i t r p a n d u s

dans lep
nfteir

p r o v i n c e s f i r e n t une r v o l u t i o n d a n s l e s e s p r i t s e t donr chec aux r o y a l i s t e s " ' .

en o b r a z n i e u s t r a s z o n e g o obrocy w o l n o c i , k t r e g o pisma do
konay r e w o l u c j i w u m y s a c h i s t a y
tw, j a k p r aw ie w s z y s t k o ,
ja

s i przyczyn k l s k i r o j a l i s -

co w y sz o spod h e t m a s k i e g o p i r a ,

s i z prawd. Prz e d e w s z y s t k i m zwraca uwag f a k t ,

rcz mi

i Rzewuski

n i e z n a l a z obrocw, k t r y c h a u t o r y t e t mgby p r z e c i w s t a w i n a z 2
wiskom K r a s i s k i e g o , K o t a j a , M o r s k i e g o , czy J e z i e r s k i e g o .
Pod wasnym s z y l d e m zdecydowa s i s t a n przy hetmanie j e
dy nie n i e p o s i a d a j c y a u t o r y t e t u o s o b i s t e g o mody o s k a r y c i e l
Adama P o n i s k i e g o w s d a c h sejmowych, Wojciech T u r s k i .
p i e r w s z e j p r a c y wy pu sz c z on e j spod p r a c y na p r z e o m i e

stycznia i lutego

228

1790 r . , T u r s k i z w r a c a s i p r z e c i w Morskiemu,

K r a s i s k i e : n u i przytoczonemu p r z e z B a r t o m i e j a Werpechowskiego
l i s t o w i M a b l y ^ g o , w d r u g i e j , o p u b l i k o w a n e j mniej w i c e j m i e s i c
pn iej,

po le m iz ow a z K o t a j e m .1 F . S . J e z i e r s k i m

W p e n i z g a d z a j c s i z anonimowym a u t o r e m , k t r y w y ty k a
Turskiemu p o w t a r z a n i e k o n k l u z j i Rzewuskiego bez adnych argumen
tw o r a z s z c z e g l n y br a k k u l t u r y p o l e m i c z n e j / z w a s z c z a w t y c h
p a r t i a c h d r u g i e j k s i k i , k t r e s k i e r o w a n e byy p r z e c i w K o t a
j o w i / ^ . musimy n a d to zauway,

i hetman polny koronny n i e by za

pewne zachwycony p o g l d a m i swego a d w o k a t a . W M y la c h " T u r s k i

<
.
c h w a l i bowiem utworzone p r z e z sejm kiomisje w i e l k i e /w tym Komi
s j Wojskow/, aprob owa sdy sejmowe i K o m i s j E d u k a c y j n , a "ma
j t n y c h p r z e w o d z e n i a ' uwaa z a " n a j n i e n a w i s t n i e j s z e . M i " n a j g o r
s z e " z o - n a t o m i a s t w "Od powiedzi na pismo / .

k s i d z a Hugona

K o t a j a " o p r c z o t w a r t e g o p r z e c i w s t a w i e n i a s i o p i n i i hetmana,
e n a r u s z e n i e sdownictwa p a t r y r a o n i a l n e g o b d z i e s z c z y t e m n i e w o l i
p r c z k i l k a k r o t n i e w y r a a n e j a p r o b a t y d i s ^ejmu gotowego i sw
u z n a n i a d l a K o m i s j i Wojskowej, wypowiedziana z o s t a a s u g e s t i a ,
wicym 3 i z buaw* r. i^atywnym z ja w is ko m " n a r d / . * . /
lep iej,

gdy o s a b i w s z y w i a a z ,

zaradzi

Cs
z n ie s ie zupenie osabiony urzd"^

Na t l e t a k i e g o s t o s u n k u do hetmastwa zdumiewa f a k t ,

i po

lemika Turskiego z K o ta je m d o t y c z y a przede wszystkim tych

fragmentw d z i e a k s i d z a r e f e r e n d a r z a , w k t r y c h a k c e n t o w a on
z a g r o e n i e w o l n o c i p r z e z wodzw w o j s k a . Wprawdzie T u r s k i zapew
n ia,

i p o s t r a c h y K o t a j a n i e mog mie z a s t o s o w a n i a w warun

kach P o l s k i , a l e nawet t a k a obrona hetmastwa p o z o s t a j e w s p r z e c z

n o ci z postulatem jego z n i e s i e n i a ,

W y j a n i e n i e t e j n i e k o n s e k w e n c j i podsuwa nam I g n a c y P o t o c k i .
"Mwi s i - p i s a m a r s z a e k l i t e w s k i o drugim d z i e l e T u r s k i e g o 9

e p r z y n i o s o mu

00 dukatw ze s t r o n y p a n i C h o d k i e w i c z o w e j .

229

J e s t e m zachwycony z punk tu w i d z e n i a a u t o r a - 3 z y d z i sejmowy

przyw dc a - j ed n a k ow o dama powinna b y a by na t y l e w s p a n i a o
m y l n a , by z a p a c i c z y t e l n i k o m " .
P o z o s t a w a n i e w k o n t a k c i e z h e t m a sk s i o s t r w zwizku z
b r o n i c y m i Rz e w u s k ie g o pism ami p o t w i e r d z a sam T u r s k i .

" D n i a on eg -

d a j s z e g o - p i s a do pana na P od h or ca c h - z u s t s t a r o c i n y mudzk i e j miaem s o b i e u d z i e l o n e z s t r o n y J e g o a s k a w e d l a mnie o w i a d

czenia,

Z d z i e moich p u b l i c z n y c h p o z n a J.W.W.M. Pan D o b r o d z i e j

moge,

e p o d c h l e b i a n i e umiem / . . . / ,

o Nim z u w i e l b i e n i e m wspo

mina i od Niego by d o b r z e wspominanym mam t o s o b i e za w i e l k

7
c h l u b . . . " . Domys, e p o z a Rzewuskim z a j e g o t r a k t a t e m o po w ie
d z i a s i o t w a r c i e t y l k o p a t n y p is ia k , na t l e

t e j korespondencji

wy daje s i c a k i e m prawdopodobny. " Z r e s z t z c a e j

t e j Odpowiedzi

p o z o s t a a ty lk o z a r e p u t a c j a Turskiego jak o warchoa i zarozum ial

c a / d o r e s z t y go wykoczy synnym w i e r s z e m p o e t a Z a b o c k i / , no i
p o z o s t a w t e r m i n " k u n i c a " , wedug T u r s k i e g o - k u n i c a potwar z y , ktry s i s t a n i e ozdob d l a k o ta jo w c w " .
Ze w z g l d u na p r o h e t m a s k s t r o n n i c z o T u r s k i e g o wyraona
przeze w "Odpowiedzi" o p i n i a ,

i w Warszawie z n a c z n a w i k s z o

op ow ia da s i z a s u k c e s j , ma s z c z e g l n wag. Oznacza f i a s k o h e t
ma s k ic h marze o s k u p i e n i u w s z y s t k i c h p r ze c iw n ik w sejmu pod po
pularnym h a s e m obrony w o l n e j e l e k c j i .

Znw odwoamy s i do kon

k l u z j i W. K o n o p c z y s k i e g o : "po g w n e j r e p l i c e K o t a j a sprawa
/ u k c e s j i 7 bya w o p i n i i e l i t y p o l i t y c z n e j wygrana"^.
Oprcz T u r s k i e g o w o k r e s i e n a j g o r t s z y c h p o l e m i k wok t r a k
t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " b r o n i o h e t m a s k i c h r a c j i dwch autorw
anonimowych.
"Odezwa z m a r e g o S z l a w s k i e g o p o s a k r a k o w s k i e g o do p u b l i c z noci p o lsk ie j,

a m i a n o w i c i e do stanw s ko nfedc row an ych z t a m t e 44

go w i a t a " /Warszawa 1 7 9 0 , druk M. G r o l l a / ,

anonsowana p r z e z Gaze-

230

t /Warszawsk 1 7 l u t e g o 1790

10

, b y a d z i a e m c z o w i e k a d o b r z e o-

r i e n t u j c e g c s i w s z c z e g a c h sejmowych c z y n n o c i , g e n e r a l n i e
d z i a a l n o sejmu a p r o b u j c e g o , a l e p o d z i e l a j c e g o l - r le w sk n i e
u f n o do P r u s i r a c z e j S t a n i s a w o w i Aug ustowi y c z l i w e g o . Odno
n i e chopw " S z l a w s k i " /winno by : l s k i / uw aa i " b e z p i e c z e

stwo o s b i majtkw a r b i t r a l n e j d z i e d z i c a n i e powinno by pod

dane mocy", a l e o a d n e j f o r m i e w o l n o c i d l a w o c i a n n i e c h c i a
s y s z e , n a t o m i a s t d l a m i e s z c z a n p r z e w id y w a neminem c a p t i v a b i mus o r a z r e p r e z e n t a c j w s e j m i e d l a spraw m i a s t i podatkw "cum
voce d e c i s i v a " bez d o p u s z c z e n i a i c h do p a r t n e r s t w a w prawodaw
stw ie . W sprawie s u k c e s ji * ten k on serw aty sta e x p l i c i t e c h w a li s t a
nowisko hetmana i na 10 s t r o n a c h / z g r 20% c a e g o t e k s t u / po
w t a r z a k o l e j h e argumenty R z e w u s k i e g o , przypomniawszy na w s t p i e
/s.

34 n / ,

i a u t o r , k t r y j e w y g o s i , u o s a b i a w alk o w o l n o 11.

Drugi u j m u j c y s i z a Rzewuskim anonim, t o a u t o r p r a c y p t .

"Uwagi o b y w a t e l a w t e r a n i e j s z y c h o k o l i c z n o c i a c h P o l s k i . Rzecz
k r t k a " /Warszawa 17 9 0, d r u k . M. G r t f l l a / .
G a z e c i e W a r s z a w s k i e j 17 marca

12

Broszura,

anonsowana w

, t y t u e m n a w i z y w a a zarwno do

t r a k t a t u hetmana p o l n e g o , j a k do p is e m k a 7/acawa Rzev/uskiego z

13
1756 t * . Zdecydowanie n i e c h t n y a l i a n s o w i p r u s k i e m u , p r z e c i w
ny w oj n ie z a c z e p n e j o G a l i c j , o s t r z e g a j c y p r z e d z a b o r c z o c i
p n oc n eg o s s i a d a P o l s k i ,

" o b y w a t e l " z d r a d z a p r o r o s y j s k o-

r i e n t a c j t a k e w o d n i e s i e n i u do spraw w e w n t r z p c l s k i c h . K r y t y
kowa dominujcy n u r t a n t y r o s y j s k i w p o c z t k o w e j f a z i e o b r a d ,
g a n i z a o s t r z e n i e k l i m a t u wzajemnych p o d e j r z e , a k w e s t i o n u j c
i c h r a c j o n a l n e p o d o e , de f a c t o o s a n i a o b s t r u k c y j n d z i a a l
no k l i k i h e t m a s k i e j .

Stw ierdzajc,

e sprawa P o n i s k i e g o

spowodowaa k r y t y k " p i e r w s z y c h o s b " t a k e z r e s z t b r o n i B r a / i i c k i e g o . Na z w i z k i " o b y w a t e l a " z o r i e n t a c j r o s y j s k wskazy

waaby t e c i e p a a l u z j a do S z c z s n e g o P o t o c k i e g o o r a z wmawia-

n ie,

i zmiana o r i e n t a c j i z a g r a n i c z n e j

p o l e g a j e d y n i e na zmia

n i e a d r e s a t a ukonw; wyraano p r z y tym obaw, i P o l s c e g r o z i

jarzmo p r u s k i e .
2 k o l e i o b r o n a s e n a t u , wezwanie do o g l d n i e j s z e g o

postpo

w a n i a wobec d u c h o w i e s t w a , o g l n i k o w e w o a n i e o d w i g n i c i e
m i a s t i b a r d z i e j k o n k r e t n a p r o p o z y c j a s t w o r z e n i a s d u d l a spraw
midzy chopem a panem s k a n i a j do p r z y p u s z c z e n i a ,
tel"

i "obywa-

b y j a k i m s e n a t o r e m z k r g u s t a c k e l b e r g o w s k i e g o , moe du

chownym, o p o g l d a c h s p o e c z n y c h n i e c a k i e m kons erw aty w nyc h1^ .

P o t p ie n ie s u k c e s j i tronu i pene p o p a r c ie w t e j
o ce n Rz e w us k ie go w zm ac nia anonim o s t r z e e n i e m ,

kw estii dla
e w a k t u a l n e j

s y t u a c j i P o l s c e narzucony z o s t a b y t a k i k r l d z i e d z i c z n y , k t ry
n i e c h y b n i e z n i s z c z y b y w o l n o . Zapewne i w tym wypadku b y y to
a l u z j e do Ho h en zo ller n w 1 5
I s t n i e j dowody, e w o k r e s i e , gdy r o z s t r z y g a o s i p r z y s
t p i e n i e P o l s k i do t r a k t a t u z P r u s a m i , Rzewuski prbowa z a k t y w i
zowa p r z e c i w Warszawie Wiede. W pochodzcym z t e g o c z a s u a n o n i
mowym p i m i e d l a c e s a r z a hetman polny o s t r z e g a p r z e d szkodliwym
d l a A u s t r i i s o j u s z e m P o l s k i z P r u s a m i , a j a k o p r o m o t o r a t e g o zwi
zku wskazywa S t a n i s a w a A u g u s t a . Zdaniem R z e w u s k i e g o , p r z y s t p u
j c do a l i a n s u z B e r l i n e m k r l p o l s k i r a c h o w a na w s p a r c i e F r y
d e r y k a Wilhelma I I w swych s t a r a n i a c h o koron d z i e d z i c z n d l a
j e d n e g o z b r a t a n k w , gotw z a p a c i za t o Gdaskiem, Toruniem i
* V i e l k o p o l s k . P o n i a t o w s k i pr z e w id y w a bowiem, e a n i E l e k t o r S a s
ki,

a n i aden inny k a n d y d a t z a g r a n i c z n y n i e p r z y j m i e o f i a r o w a n e g o

so b ie tronu p o l s k i e g o .

Poniewa z a p o w s t a n i e w s s i e d z t w i e no

wej p o t n e j m o n a r c h i i n i e l e y w i n t e r e s i e A u s t r i i ,

t a na m i e j

s c e Be ne dy k ta de Cache powinna w y s a do P o l s k i z r c z n i e j s z e g o
przedstaw iciela /n a jle p ie j

bsrona Thuguta/, ktry w p o trz e b ie

1
p i e j u s u y i n t e r e s o m w a s n e g o dworu

le-

Wiemy, e. na temat t y c h rzekomych s t a r a S t a n i s a w a Aug us

t a o k oron d l a k t r e g o z bra ta nk w w y m i e n i a hetman uwagi z r e
zydu jcy m w Wiedniu dawnym b a r s k i m a w a n t u r n i k i e m , Michaem D z i e r
anowskim, k t r y r a d z i Rzewuskiemu, by o t y c h p o c z y n a n i a c h p r z e s t r z e c sejm

17

skich intryg.

. Nie znamy j e d n a k d a l s z e g o c i g u t e g o n u r t u hetma

Ze w zg ld u n a r o z s t r z y g a n w a n i e wwczas w s e j m i e

spraw po dat ku ze s t a r o s t w a k o w e l s k i e g o pan na P o d h o r c a c h m u s i a

by p r o w a d z i a n t y k r l e w s k g r z w i e l k o s t r o n o c i .

Z r e s z t po

dejrzew am y, i podkopy c z y n i o n e pod S t a n i s a w e m Augustem n i e m ia

y b y w i k s z e g o wpywu na o p i n i s e j m u j c e j Warszawy o samym h e t #

m an ie .
R e l a c j o n u j c swemu chlebodawcy prowadzon w kocu k w i e t n i a
1730 rozmow z Tadeuszem Morskim, J o r d a n p r z y t a c z a o p i n i t e g o
n a jw c z e n i e js z e g o z hetmaskich polemistw o t r a k t a c i e
p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m " .

" a o w a p r a c y z b y t n i J . W. Pana w

n a p i s a n i u t e j k s i k i - w y k a d a p l e n i p o t e n t - mwi,
s to t a k i e , na k t r e w i e l e by,mona b y o o d p i s a ,
chce s i j u tym z a t r u d n i , d o d a ,
to rii,

"0 t r o n i e

e dowody

le c z nikt nie

i t o s t a k i e dowody z h i s

j a k w tamtem wieku p i s a n o , i mao k t o z Polakw p i s a ,

l e c z t y l k o /w y raz n i e c z y t e l n y / p o d u g o p i n i i s w o j e j , j a k i w tym
s e j m i e , kady d o n o s i na prowincye i n a c z e j , t a k p i s z e ,

jak sobie

yczy i t a k dawni b y o . Wzi in n e g o h i s t o r y k a , i n a c z e j

d zie sz"'^ .

Fakt,

znaj

e " n i k t n i e chce s i j u tym z a t r u d n i " ,

by

o d e p r z e argumenty R z e w u s k i e g o , d o w o dzi n i e t y l k o w y g ra n e j w
w a r s z a w s k i e j o p i n i i sprawy s u k c e s y j n e j ,

a l e i spadku o s o b i s t e g o

a u t o r y t e t u hetmana.
0 tym o s t a t n i m w i a d c z y y z r e s z t i inne o z n a k i . Wprawdzie
p o d c z a s t o c z o n e j w d r u g i e j po o w ie k w i e t n i a 1790 r .

sejmowej

d y s k u s j i na temat dodatkowych o p a t od donatyw z roku 1775 s t a

Vrv.v*?l sicie u t r z y m a o si-. p r z y p o d a t k u 10 vo, a mowa k r l a ,

233

k t r y o d w o d z i s e j m od o b c i e n i a t e g o d a r u nowymi c i a r a m i
1Q
p r z y p o m n i a a p a t r i o t y c z n e z a s u g i o j c a i s y n a R z e w u s k ic h
, ale
t r i u m f u j c y z t e j r a c j i J o r d a n d o n o s i j e d n o c z e n i e swemu panu
o w i e l u g o s a c h p r z e c i w n y c h i mnocych s i a t a k a c h na s i e d z 20
ce g o z a g r a n i c i n i e u y t e c z n e g o o j c z y n i e hetmana
N i e o b o j t n d l a R z e w u sk ie g o r z e c z b yy t e n i e u s t a n n e n a
l e g a n i a Ksawe rego B r a n i c k i e g o , E l b i e t y S a p i e y n y i 7 / o j c i e c h a
S u c h o d o l s k i e g o na p r z y j a z d a u t o r a 0 s u k c e s y i t r o n u " do t f a r s z a wy i wspomoenie w p o t r z e b i e s t r o n n i c t w a h e t m a s k i e g o

21

; n iespe

n i e n i e t y c h n a d z i e i g r o z i o wszak ponownym o c h o d z e n i e m s t o s u n
kw midzy obu poszkodowanymi p r z e z s e j m wodzami. W r e s z c i e n i e
mg Rz e w u s k i z i g n o r o w a k o l e j n e g o a t a k u na swe wywody, j a k i
p r z y p u c i r o z p o w s z e c h n i a n y od poowy m aj a 1790 anonimowy t r a k
t a t K a z i m i e r z a K o n s t a n t e g o P l a t e r a - " K o s m o p o l i t a do n a ro d u p o l skiego"

22

. N i e z a l e n i e od k w e s t i o n o w a n i a h e t m a s k i c h o s t r z e e

w sprawie tronu d z ie d z ic z n e g o / s .

1 8 - 2 1 , 5 0 - 5 6 / P l a t e r wykazywa

d em ag og icz ny c h a r a k t e r z ap ew n ie o k o r z y c i a c h u r z d z e n i a k r a
j u bez k r l a ,

przekonywa, i n is z c z e n ie tronu j e s t

" pa n k w ", a n i e n a ro d u / s .

interesem

9 - 1 5 / , w y t y k a " p a n k o w i na P od hor cac h

n i e z r o z u m i e n i e p o t r z e b y i s t n i e n i a s i l n e j wadzy wykonawczej
/s.

1 7 , 53/ ,

a k o c z y o c h r z c z e n i e m hetmana mianem " z e l a n t a / . . . /

n i e p o r z d n y e h i krwawych s e jm ik w " / s .
"Znowu t u b i e g a j l i s t y

55/ .

ze Lwowa - d o n o s i J o r d a n hetmano

wi 4 c z e r w c a 1790 - i J.W.W.P. D o b r o d z i e j n i e t y l k o n i e j e s t e
uy tec zn ym swej o j c z y n i e ,

a l e i ty c h , k t rzy s i p rze z rne

s p o s o b y wybi c h c z j a r z m a n i e w o l i ,

z a m i a s t s i c z y z n ie m i

j a k o P o l a k , t o i c h s z u k a s z o k a z y i p o g n b i i z a c h c a s z i c h do
ja k najw ikszego p o su sze stw a.
nie w ierzy, le c z j e s t
s s w s z d, z .i e "23 .

Rzecz pewna, e j e s t w i e l u , co

z n a c z n a c z t y c h , co temu w i e r z i g o -

234

E a j p r a w d o p o d o b n i e j w a n i e a l a r m p l e n i p o t e n t a s k o n i Rze
w u s k ie g o do n a p i s a n i a t e k s t u ,

k t r y w o p i n i i k on se rw aty w ne j c z

c i s z l a c h t y m i a p o p r a w i p a t r i o t y c z n r e p u t a c j hetmana i r o z
p r o s z y p o g o s k i o " n i e u y t e c z n o c i " . Temat by t a k d o b r a n y , e
p o w i n i e n by u s a t y s f a k c j o n o w a t a k e " k l i k " B r a n i c k i e g o , k t r a
se sprawy o d s u n i c i a g o o t y od y c i a p o l i t y c z n e g o u c z y n i a g w
ny o r swej w a l k i z sejmem. Chodzi nam o wydan pod n a z w i sk ie m
Rze wus ki ego b r o s z u r o n i e c o n i e z r c z n y m t y t u l e :

"Nad prawem,

k t r e by s z l a c h c i e bez p o s e s y i a c t i v i t a t e m na s e j m i k a c h o d b i e r a
o,

uwagi" / b . m . r . / .

Ka t o ,

e p r z y c z y n wy dania t e k s t u b y a ch

o d z y s k a n i a 'p o p u l a r n o c i , n ie z a a k tu a ln o tematu, wskazuje p

na p u b l i k a c j a p i s m a ; p r z y p u s z c z a m y ,

e gdyby b e z p o r e d n i pobud

k do j e g o n a k r e l e n i a s t a n o w i p r z e d o o n y p r z e z I g n a c e g o P o t o c OA
k i e g o w s e j m i e 7 maj a 1790 p r o j e k t o s e j m i k a c h
r i p o s t a hetma
na u k a z a a b y s i n a j p n i e j w p o o w i e c z e r w c a . Tymczasem "l,Tad
prawem . . .

u w a g i " w y sz y spod p r a s y w kocu l i p c a 1790

25

Pismo by o znakomite pod .wzgldem s t y l i s t y c z n y m i c a k o w i

c i e de ma gogi czn e pod wzgldem rzeczowym. D z i e s i k o l e j n y c h a k a
pitw,

z a c z y n a j c y c h s i od t e g o samego z w r o t u : " G d z i e o b y w a t e l

rwnym i wolnym n i e j e s t ,
nie:

"...d late g o ,

d l a t e g o i p o s e s y i n i e ma" / l u b o b o c z -

i on n i e ma p c s e s y i " / ,

o d s a n i a o sto pni ow o

k on se kw enc je p o z b a w i e n i a n i e p o s e s j o n a t w praw p o l i t y c z n y c h .
J u na p o c z t k u Rzewuski d e k l a r o w a ,

e cho twrcy ust awy

o g o o c i e motywuj swj pomys p o t r z e b s p o k o j u na s e j m i k a c h ,

to " l e p i e j

na k o n i e c mniej s p o k o j n o c i p r z y z u p e n e j w o l n o c i

p o s i a d a , n i d l a pewnej s p o k o j n o c i w o l n o u c z y n i mao pew

n " / s .

2/ .

P o z b a w i a j c n i e p o s e s j o n a t w p o z y c j i rwnej r e s z c i e

s z l a c h t y , odsuwao s i i c h od s t a n o w i e n i a prawa. P o d l e g a j c

za

prawem. Ktrych n i e t w o r z y l i s a m i , p r z e s t a w a l i by wolnymi / s .

3/ .

' . s t a w i e n i poza nawiasem w o l n o c i i r w n o c i , n a j u b o s i s z l a c h c i -

235

ce p r z e s t a n u t o s a m i a l o s w a s n y z l o s e m R z e c z y p o s p o l i t e j
p o t r z e b i e nie bd j e j

broni.

i w

Podo bnie o b o j t n i o k a s i wobec

zagroen ia w olnoci przez k r la ,

s k o r o t a w o l n o b d z i e im o b c a .

P ona dt o inkryminowana u s t a w a r o z d z i e r a s t a n s z l a c h e c k i od wew. ntrz,

d z i e l i go i k c i w za j e m n i e o r a z p o z b a w ia p o c z u c i a b e z p i e

c z e s t w a / p e r s p e k t y w a u t r a t y d b r , a z a t e m i praw p o l i t y c z n y c h s.

6n / .

Co w i c e j ,

s k o r o s e j m i k i ITw d a l e k o m n i e j s z e j l i c z b i e o by -

w ate l w o d p r a w i a s i b d " , a t w i e j
bie w i k sz c z maej l i c z b y . . . "

b d z i e kr lom " z n i e w o l i s o

i wprowadzi t r o n s u k c e s y j n y ,

a wic j e d n o w a d z t w o . U d e r z e n i e w g o o t o k a z u j e s i zatem p r z y
%

b l i s z y m w e j r z e n i u u d e r z e n i e m w w o l n o . Wrogi w o l n o c i k r l mce t e p r z e c i w s t a w i g o o t p o s e s j o n a t o m ,
n ice poprawienia ich d o l i ,

c z y n i c pierwszym o b i e t

a w c z a s i e wytworzonego zamtu p r z e

chwyci p e n i wadzy / s . 8 / .

Dalej

s t r a s z y Rze wus ki o s a b i e n i e m

a r t y k u u de non p r a e s t a n d a o b o e d i e n t i a z ro k u 1609 / m a a l i c z b a
sejm ik u jcych nie bdzie m ia a s i y ,
po m ni e , s . 8 / ,

by s i o po gw acon e prawa u-

w r e s z c i e z ach w ian iem f u n d a m e n t a l n e j

zasady e le k

c j i k r l w . Wychwalajc t o s t a t n i p r e r o g a t y w z wyjtkowo swad,

Rzewuski n i e z d r a d z a a n i sowem, e u d z i a w e l e k c j a c h - t u u z n a
ny z a "prawo / . . . /

od p o c z t k u R z e c z y p o s p o l i t e j kademu s z l a c h c i

cowi w a c i w e " - on sam zarwno w "0 p o l e p s z e n i u s p o s o b u e l e k c y i

k r l w p o l s k i c h ? j a k w " P r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i
tr o n u ", p rz e z n acz a wycznie l a p o se sjonatw .
G r a j c na s z l a c h e c k i e j n i e u f n o c i do monowadcw / t w r c y
ust awy o o d s u n i c i u od sejmikw g o o t y
u siu j,

"monorzdy wprowadzi

aby demokracy s z l a c h e c k w a r y s t o k r a c y o b r c i w s z y ,

a t w i e j j u potym a r y s t o k r a c y w m o n a r c h i o b r c i l i " ,

s . 10/ ,

kocwk f i l i p i k i a d r e s o w a hetman do s z l a c h e c k i e j n i e c h c i w
sprawie reform stanu c h o p sk ie g o i m ie s z c z a sk ie g o .

" C i sami

- p i s a z o b u rz e n ie m - m i a s t a i chopw do r w n o c i i w o l n o c i

236

p r z y p u c i , a s z l a c h t bez p o s e s y i od w o l n o c i i r w n o c i o d s u
n u s i u j c , n ie wydaj s i oni p o n i e c h t n i e , i c e l ic h j e s t
stan em c h o p s k i m s t a n s z l a c h e c k i p o k o n a . J a k a n i e n a w i do
s z l a c h t y ! J a k a r a d a ? J a k a w i a r a pismom i c h ma by d a n a ! " / s .
1 0 / . Gdyby t e n f r a g m e n t k o c z y s i a p o s t r o f :
*

"Kie w ie rz c ie im !" ,

p r z y p o m i n a b y ywcem s f o r m u o w a n i a z " L i s t u s z l a c h c i c a do b r a c i
na s e j m i k i p o s e l s k i e " ,

tym b a r d z i e j ,

i k i l k a s t r o n d a l e j Rzewus

k i nawizywa do gwatw dokonanych p o d c z a s k o n w o k a c j i 1764 r .

i z a b u r z o n e g o po w y s t p i e n i a c h d z i a a c z y F a m i l i i s e jm u rok u 1762
/s.

15/. Prorokujc,

e na st pny m k r o k ie m l u d z i , k t r z y t a k pod-

s t p n i e d y b i na w o l n o ,

b d z i e u s u n i c i e z sejmu a r b i t r w /w

d o m y l e : n i e k o n t r o l o w a n a d y k t a t u r a p o s w / , Rzewuski k o c z y
przypuszczeniem,

e j e g o samego s p o t k a l o s w i e l k i e g o Zamoyskiego

i w i e l k i e g o L u b o m i r s k i e g o - r z u c s i na po tw arc y / s .

16/.

N i e k t r e f r a g m e n t y i s f o r m u o w a n i a nawizyway do "Kosmopo
lity "

P l a t e r a . To z n i e g o z a p o y c z y hetman o k r e l e n i e o " p a n

k ac h ", ktrych i n t e r e s ,
rzekomo r e p r e z e n t o w a ,
przypuszczenie,

zdaniem o c z e r n i a j c y c h go p r z e c i w n i k w ,
do n i e g o t e c z y n i a l u z j , wysuwajc

e po o b r o n i e praw s z l a c h t y bez p o s e s j i p r z e

c i w n i c y o k r z y c z go " z e l a n t e m krwawych s ejm ik w " / s . 1 6 / .

S

*
Zanim zamkniemy smtny d l a Rzewusk iego b i l a n s pierwsze*,
f a z y p u b l i c y s t y c z n y c h bojw, musimy z a t r z y m a s i jfi .cze nad
spraw w y s o k o c i n a k a d u h e t m a s k i c h b r o s z u r .
W cytowanym na p o c z t k u n i n i e j s z e g o r o z d z i a u f r a g m e n c i e
memoriau ze s c h y k u r oku 1 7 9 0 , Rzewuski p i s a o r o z p o w s z e c h n i e
n i u 22 t y s i c y e g z e m p l a r z y swego pism a p r z e c i w s u k c e s j i t r o n u .
K a s t p n e po zacytowanym p r z e z n a s f r a g m e n c i e z d a n i e info rmo wa o
o w y j e z d z i e hetmana do Wiednia i p r o t e c i e p r z e c i w t r o n o w i d z i e -

gw
dzicznemu^ . A n a l o g i c z n i e ,

237

cho b a r d z i e j

w a u t o b i o g r a f i i z roku 1 7 9 5 .
b i e - i l f i t un l i v r e
en a y a n t f a i t

skrto wo b r z m i a z a p i s

"En 1789 - p i s a tam Rzewuski o s o

c o n t r e l h r d i t du t r n e en P ol og ne e t

c i r c u l e r v i n g t un m i l l e e x e m p l a i r e s ,

il

fit

. c h o u e r c e t t e anne l e p r o j e t de r e n d r e h r d i t a i r e l e t r n e de
P o l o g n e . En 1790 i l p r o t e s t a p r o v i s o i r e m e n t c o n t r e l h r d i t
du t r n e en Po l o g n e au c a s ,

q u on v i n t l y t a b l i r 2^.

Cho oba p r z y t o c z o n e t u t e k s t y mwiy o j e d n e j t y l k o k s i

ce,

s d z i m y , i na u y t e k c u d z o z i e m s k i c h a d r e s a t w obu pism hetman

d o k o n a s k r t u mylowego i l i c z b a 22 t y s i c y e g z e m p l a r z y o d n o s i
a s i n i e do t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " ,

a do w s z y s t k i c h k u r s u

j c y c h po k r a j u pism R z e w u s k i e g o . Do t y c h pidm Rzewuski c z y n i

zreszt w au tobiografii alu zj,

bo w y l i c z y w s z y swe d z i e a , wydane

pod wasnym n a z w i sk i e m / w y m i e n i a "0 s u k c e s y i t r o n u , "0 t r o n i e

p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m , "Nad prawem, k t r e by s z l a c h c i e bez
p o s e s y i . . . " / dodawa " d i f f r e n t e s f e u i l l e s v o l a n t e s s u r l e s l o i s
^

c a r d i n a l e s du p a y s e t s u r l e p o u v o i r e x e c u t i f "

OQ

Pozytywnie wiemy, i n a k a d n a j g o n i e j s z e j

b r o s z u r y hetma

na w y n o s i 6 t y s i c y e g z e m p l a r z y , e " P u n k t a do formy r z d u wy29

dano w 2 t y s i c a c h s z t u k
, co do p o z o s t a y c h moemy snu t y l k o
przypuszczenia.

Pewn wskazwk s t a n o w i l i c z b a zachowanych egzem

p l a r z y , podana p r z e z C e n t r a l n y K a t a l o g S t a r y c h Drukw w B i b l i o
t e c e Narodowej w Warszawie /u w zgl d nia my w n i e j t a k e p o z y c j e
z k a t a l o g u drukw s t a r y c h B i b l i o t e k i N a r o d o w e j / . I t a k , gdy z a
chowao s i o k . 85 e g z e m p l a r z y t e k s t u 0 s u k c e s y i t r o n u o r a z
28 s z t u k "Punktw do formy r z d u , k s i k i " 0 t r o n i e p o l s k i m z a
wsze o b i e r a l n y m " mamy 36 s z t u k ,

" O d p is u na l i s t

p r z y j a c i e l a wzgl

dem l i s t u im k s i d z a b i s k u p a K r a s i s k i e g o " - 47 , b r o s z u r y "Nad

prawem, k t r e

by s z l a c h c i e

bez p o s e s y i . . . - 3 1 . Z a k a d a j c , moe

z zawyeniem, i t r z y o s t a t n i e p u b l i k a c j e wydrukowano w n a k a d z i e

236

po 2 t y s i c e e g z e m p l a r z y , uzyskamy c z n l i c z b 14 t y s i c y . Mi
mo w s z y s t k o n i e wydaje s i prawdopodobne, by omwione p r z e z n a s
d o t d anonimowe p r a c e hetmana wyszy a w 8 t y s i c a c h e g z e m p l a
rzy,

tym b a r d z i e j ,

e K a t a l o g C e n t r a l n y dowodzi z n a c z n e j r n i c y

zachowanej i c h l i c z b y w porwnaniu ze stanem z a c h o w a n i a p r a c ,

p o d p i s a n y c h hetmaskim n a z w i s k i e m .

I tak 0 polepszen iu sposo

bu e l e k c y i krlw p o l s k i c h " p r z e c h o w a o s i w 8 e g z e m p l a r z a c h ,
"Uwagi d l a u t r z y m a n i a w o l n e j e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o do Pol ak w
w 17,
w 3,

"Uwagi d l a u t r z y m a n i a w ol ne j e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o " " M y l i nad r ne m i p i s m y - w 4 . T e k s t u " P r z e c i w k o tym,

k t r z y m y l o s u k c e s y i t r o n u " mamy d z i 10 e g z e m p l a r z y ,
p o w i e d z i " Szymona Werpechcwskiegc - 15 "Uwag
r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " - 4*

z okolicznoci

"Zdanie o Z a s a d z ie " j e s t unikatem,

" P r z y j a c i e l a Seweryna R z e w u s k i e g o " zach owao s i 9 s z t u k ,

su na l i s t

"Od

" O d p i

b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o - 4 . W s z y s t k i c h .tych anonimw

razem w z i t y c h j e s t wic d z i m n i e j , n i e g z e m p l a r z y p r a c y "0

sukcesyi tronu".

S k a n i a to do, p r z y p u s z c z e n i a ,

e l i c z b a co n a j

mniej 8 t y s i c y ,

j a k a nam z o s t a a d l a p r a c anonimowych, wydaje

s i n a d m i e r n i e wysoka. S dzi m y , i o b e j m u j e ona w s z y s t k i e t e k s t y ,

j a k i e hetman poln y o p u b l i k o w a dc g r u d n i a 1790 r .
l i c z b 22 t y s i c y n a k a d u c z n e g o / ,
czonych t a k e t e ,
wysz y w d r u g i e j

/wtedy p o d a

a wic p r c z d z i e j u w y l i

k t r e czy t o pod j e g o n a z w i s k i e m ,

czy anonimowo,

po ow ie roku 179 0.

Czynione od pocztkw Sejmu W ie l k i e g o do l i p c a 1790 w y s i

k i hetmana p r z e c i w " p a t r i o t y c z n e m u " z gr o m ad z e n iu n i e t y l k o n i e
p r z y n i o s y adnych e f ek t w pozytywnycn, a l e n i e z a p o b i e g y nawet
spadkowi p o p u l a r n o c i pana na P o d h o r ca c h . Rzewuski m u s i a s o b i e
%

zda sp ra w , e bez zmiany t a k t y k i i bez s i l n y c h s o j u s z n i k w po

n ie sie klsk.
"On me d i t - d o n o s i Ig n a c y P o t o c k i E l i a s z o w i Aloy rwno-

239

c z e n i e z i n f o r m a c j o z a l a n i u Warszawy p r z e z b r o s z u r R z e w u s k i e
go w o b r o n i e s z l a c h t y

bez p o s e s j i - que B r a n i c k i c a b a l e pour se

r e c o n c i l i e r a v e c l e s a t r a p e de Huma. I l v o u d r a i t l e f a i r e
n i r V a r s o v i e pou r l e m e t t r e en o p p o s i t i o n a ux P o t o c k i .

ve

Ils

f o r m e r a i e n t a v e c l ' a u t e u r de l a b r o c h u r e en q u e s t i o n un j o l i
trium virat.

Cependant j e ne c r o i s p a s l a p r o c e s s i o n e t l i n

d i v i s i b i l i t ' de c e t t e n o u v e l l e t r i n i t e " - p r o r o k o w a m a r s z a e k
l i t e w s k i * ^ . Mia s u s z n o .
W tym samym p r a w i e c z a s i e , gdy on p i s a do s e k r e t a r z a l e g a c ji b erli sk iej,
Potockiego;

Seweryn Rzewuski mg c z y t a l i s t

od S z c z s n e g o

" s a t r a p a h u m a sk i" w y r a a r a d o z powodu p o g o s e k

o p r z y b y c i u hetmana p o l n e g o do W iedn ia, co do s i e b i e z a zapew31

n i a , e n i e m i a j e s z c z e b y n a j m n i e j z a m i a r u w r a c a do P o l s k i

N a j p n i e j k i l k a n a c i e d n i po o t r z y m a n i u t e j w i a d o m o c i Seweryn
Rzewuski w y r u s z y ze Lwowa ac s t o l i c y Habsburgw.

ROZDZIA IX.

240

"R ozw agi.. . .

Anonimowe "Rozwagi o k r l a c h p o l s k i c h ,
c ya c h i s u k c e s y i t r o n u /Warszawa 1 7 9 0 / ,

bezkrlewiach,

elek-

t o p o l e m i k a z od po w ie

d z i a m i na t r a k t a t Seweryna Rzewuskiego 0 s u k c e s y i t r o n u . Na c e r *
zurowanym z n a l e l i s i p r z e d e w s z y s t k i m : K o t a j

z "Uwagami ,

J e z i e r s k i z b r o s z u r 0 b e z k r l e w i a c h " , a t a k e anonimowy a u t o r
" R e f l e k s y i . S p o r a d y c z n i e o d p o w ia d a y " R o z w a g i t a k e K r a s i s k i e
mu i podwaay wywody " L i s t u M a b l y * e g o , osobno t r a k t o w a y ob
szerne p rzy p isy w d z ie a c h J e z i e r s k i e g o i K o t a j a ,
je - tak z r e s z t ,

n a z y w a j c

j a k i i c h a u t o r z y - "N o t na b e z K r l e w i a lu b

"N o t na u w a g i . Nom enk lat ur a t a s k o n i a n i e k t r y c h h i s t o r y k w

do b d n e g o p r z y p u s z c z e n i a , j a k o b y z a nazw "N o t y " k r y s i t y
t u j a k i e g o nieznanego t r a k t a t u o s u k c e s j i t r o n u ' .
" R o z w a g i l i c z 385 s t r o n d r u ku . Tak o b s z e r n e g o d z i e a n i e
s p o s b s z c z e g o w o omwi. T o t e po wprowadzeniu, p o z w a l a j c y m na
o g l n o r i e n t a c j co do p r z e d m i o t u roz waa p i s m a ,

zajmiemy s i

k i l k u wybranymi wtk ami, k t r e w naszym p r z e k o n a n i u mog d o s t a r

czy p o s z l a k w s p r a w i e a u t o r s t w a .

Z g ry zapowiedzmy,

i "Rozwagi"

uwaamy za d z i e o Seweryna R z e w u s k i e g o .
Na w s t p i e a u t o r podawa t em at yk p r a c y :
r z e argumenty za s u k c e s j i e l e k c j ,

zam ierza p r z e j

z ar y so w a zw i z e k e l e k c j i

z i s t o t u s t r o j u wolnociowego, w re sz c ie zastanow i s i ,
n a l e a o b y w o g l e zrezygnowa z i n s t y t u c j i k r l a / s .

czy n i e

III,

V I/.

W tyme samym w s t p i e anonim z gry d y s k r e d y t o w a wymienione

wyej p r a c e i a ut o r w , po n ie w a , j e g o zdaniem, n a j w a n i e j s z e kwes
t i e u s t r o j o w e wykpiway one l u b u s z c z y p l i w e m i a r c i k a m i << R e f le k s y i Anonima, h a b i c e m i z d a n i e i powszechne narodu i m i n i s t r a
/.../

l u b s t r a c h e m be z kr l e w i w z p r z y c z y n e l e k c y i / . . . /

za s z k o

dliwe udanych, l u b p r z e r a e n i e m narodu b o j a n i wpywu p o t n y c h

241

Polsk o ta c z a j c y c h s s i a d ,

l u b na o s t a t e k wymianiem w o l n o c i

i r e p u b l i k a n t s k i e g o r z d u i p o n i e n i e m panw i n a r o d u " / s .
*Vynika z t e g o ,

IIIn /.

i a u t o r z a m i e r z a b r o n i e R z ew uski ego i magnatw,

k w e st io n o w a z e o p i n i e o b e z k r l e w i a c h , podwaa argumenty zwo

le n n ik w s u k c e s j i t r o n u o z a g r o e n i u P o l s k i p r z e z s s i a d w , wre
s z c i e b r o n i "w y m i a n e j w o l n o c i i r e p u b l i k a n t s k i e g o r z d u " .
Przypomnijmy,

e na "wymiany dawny r z d i dawne o b y c z a j e " n a r z e

k a w " 0 s u k c e s y i - t r o n u " Seweryn R z e w u s k i .

J u na p o c z t k u p i s a r z p r z e d s t a w i s i j a k o zw ol enn ik e l e
k c j i oraz w yrazi przekonanie,

i e l e k c j a "wodzw i k r l w " t r w a

a "od n i e p a m i t n y c h wiekw" / s .
da n y c h , l e c z n a t u r a l n y c h / s .

V I I , 2 / , a n a l e y do praw n i e n a

1 2 , 2 5 /.* Wynikao to z f a k t u ,

i pier

w ot n ie " w s z y s t k i e w E u r o p i e narody b y y w r z d z i e r e p u b l i k a n t s k i m " , n i e w o l a i j e d n e w a d z t w o t o wynik p n i e j s z y c h u z u r p a c j i / s .

2/ .

ywody swe o b i e c y w a anonim o p r z e n i e na h i s t o r i i ,

c z s t o bywa p a r c j a l n a " ,
tach" / s .

"ktra

l e c z na " u s t a w a c h , t r a k t a t a c h i dyploma

V I I , 1 7 / . A w i c z punktu w i d z e n i a w i a r y g o d n o c i s t a y

wyej " p r a w a " i r d a dokumentowe, n i " d z i e j e " ;

dowa Seweryn Rzewuski w t r a k t a c i e
bieralnym" / p o r .

podobnie k o n k l u

" 0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o-

s . 2 1 9n / .

R o z d z i a I - " 0 s u k c e s y i t r o n u " - t o a n a l i z a r n y ch f r a
gmentw p o l s k i e j h i s t o r i i z moraem o o d w i e c z n o c i e l e k c j i i
zgubnoci s u k c e s ji :
od e l e k c y i ,

"wieki nauczyy,

i sukcesye zaczynay s i

a k o c z y y s i na a b s o l u t n o c i ,

o j c z y s t e k r w i i odr ywa y i c h g r a n i c e / s .

zapraw iay ziemie

9/.

Auto r p o d k r e l a

p r z ^ tym mocno, e z prawa n a t u r y c a a w a dz a b y a przy n a r o

d z i e , c h o , o d w o u j c s i do sw J e z i e r s k i e g o

w y t y k a , i zwo

l e n n i c y s u k c e s j i " p r z e c i w dyplomatom c h c nawet n a t u r a l n w a I z w n a r o d z i e z a t r z e s o wa m i" / s .

1 3 / . To s t a n o w i s k o znamy t a k

e z t r a k t a t u 0 sukce3yi t r o n u " , g d z i e pr zyp om ni ano , i "g o w

242

narodu t y l k o b y l i d e s p o t o w i e / w s c h o d n i za czasw p i e r w i a s t k o w y c h ,
a rzd i u d z i e l n o przy n a ro d z ie z o s t a w a a .
te dziedzictwem ic h s t a o

si / . . . / .

c t r a c c zawsze z u d z i e l n c c i

Dalej dostojestw o

Na k o n i e c pod kadym n a s t p

s w o j e j n a r d , p r z e s z a ona z u p e

n i e od narodu do d e s p o t w / p o r .

s.

115/*

Z punktu w i d z e n i a z a k r e s u p i e r w o t n e j wadzy na ro du na do
k a d n i e j s z e r o z p a t r z e n i e z a s u g u j e j e d e n z d a l s z y c h fragmentw
p o l e m i k i z J e z i e r s k i m . K w e s t i o n u j c dokonany p r z e z t e g o o s t a t
n i e g o p o d z i a be zkr le wi w na n a t u r a l n e , pr zy p a d k o w e , gwatowne
i prawne, a u t o r "Rozwag" z n a c i s k i e m p o d k r e l a ,

e b e z k r l e w i e

rawne, p o d c z a s k t r e g o c a a w a d z a b y a przy n a r o d z i e , n i e s t a i

i o a n o m a l i i i no wo ci u s t r o j o w e j , wprowadzonej d o p i e r o po

m i e r c i Zygmunta A u g u s t a , l e c z bye przejawem n a t u r a l n e j wadzy

na rodu - p e n e j zarwno w z a k r e s i e u s t a w o d a w s t w a , j a k wykonawst
wa / s .

207/.

Dowody z n a l a z anonim w a n i e u swego a d w e r s a r z a .

P o k a z u j c , j a k w l a t a c h 157 2-1 57 3 z r o d z i a s i i d e a b e z
krlew ia
gdzie
sw

by

prawnego, J e z i e r s k i c y t o w a mow prym as a U c h a s k i e g o ,

fragm ent, i

m .in.

w adz".

"prym as,

kiedy k r l a n ie s t a n i e ,

K s i d z k an o ni k d a do t e g o

Kom entarz:

"c

ma

m ierci

Zygmunta A u g u s t a w a d z a r z d u midzy m i e r c i j e d n e g o K r l a , a
.

n a s t p s t w e m d r u g i e g o ,

z o s t a w a a p r zy n a r o d z i e "

. l.a t e j

podsta

wie a u t o r "Rozwag" p r z y p i s a t r a k t a t o w i " 0 b e z k r l e w i a c h " z d a

nie:

"U c h a sk i prymas n i e

oy b e z k r l e m , l e c z m i a sw w a d z " i

ter. rzekomy c y t a t o p a t r z y w a s n i n t e r p r e t a c j :

"Wanie tego

p o t r z e b a b y o w yznania - t r i u m f o w a - e w R z e c z y p o s p o l i t e j
k r l a mog by swe w a d z e / s .

bez

2 0 7 / . Czy n i e r o b i t o w r a e n i a

p o l e m i k i z p o z y c j i d o k a d n i e t a k i c h samych, j a k i e zajmowa Rze

wuski w niedokoczonym p i m i e p r z e c i w t r a k t a t o w i J e z i e r s k i e g o ?
W ry w aj c rzekomy c y t a x z d z i e a k s i d z a k a n o n i k a

a u t o r "Rozwag

:: i . e k s z t a c i n a j i s t o t n i e j s z myl t r a k t a t u "0 b e z k r l e w i a c h " ,

to z n a cz y p o d k r e l e n i e n o w o c i , j a k wedle J e z i e r s k i e g o s t a n o w i
o p r z e j c i e przez nard c a e j wadzy.
i n s t r u k t y w n y d l a metody h i s t o r y c z n e j

Przykad ten j e s t

" R o z w a g " ; argumenty p r z y t a

c z a n e z u s t a w s cytowane i i n t e r p r e t o w a n e t a k ,
ry p r z e z a u t o r a z a o o n e j t e z y .

by d o w i e z g

Zaznaczamy t o o g l n i e , n i e chcemy

bowiem wdawa s i z a u t o r e m w h i s t o r i o g r a f i c z n e
ne p o l e m i k i .

take

i m etodologicz

I n t e r e s u j n as je g o wasne pogldy i te w a n ie z a

mierzamy o d t w o r z y .
Z podanymi j u na w s t p i e k o n k l u z j a m i o n a t u r a l n e j p e n e j
wadzy n a r o d u i o o d w i e c z n o c i e l e k c j i s z a w p a r z e s y s t e m a t y
czna polem ika z d z i e a m i ,

k t re wymienilimy. P rz y ta c z an ie k o l e j

nych zda t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n " , u z a s a d n i a n i e i c h d o d a t k o

wymi p r z y k a d a m i , k o n f r o n t a c j a z o p i n i polemisto'// i w n i o s k i o
w y sz o c i hetmaskich r a c j i w ypen iay znaczn c z pierwszego
rozdziau / s .

9 - 3 1 / . W d a l s z y c h p a r t i a c h "Rozwag" podob nie j a k

su k c e sja z o s t a a potpiona e le k c ja vivente re g e ;

pod bokiem k r l a ,

przeprowadzana

n i e mogaby ona bowiem by woln / s .

229, 240/.

Anonimowy a u t o r d o w o d z i n i e t y l k o w y s z c i e l e k c j i nad
sukcesj.

P o l e m i z u j c z dokonanym p r z e z J e z i e r s k i e g o

cz e ni e m b e z k r l e w i i e l e k c j i ,

p isarz pyta:

rozgrani

"C s i to z n a c z y ?

W b e z k r l e w i u j e s t w a d z a p r zy n a r o d z i e ; a w e l e k c y i n i e j e s t e
pr zy nim? A p r z y k r l u t r a c i j n a r d i s t o t n i e , n i e t y l k o p o r z dkowie? J e l i t a k ,

tru dn o narodowi odway s i mie k r l a ,

go p o zb aw ia wadzy n a t u r a l n e j " / s .

ktry

13/ .

.V zacytowanym urywku j e s t wyrane p o w t p ie w a n i e w s e n s po

s ia d a n i a k r la w o g le . Ju nieco w czeniej
l e g a l i s t y c z n podbudow t y c h w t p l i w o c i ;
t u r y b y o prawo pr zy n a r o d z i e / . . . /

;tw a n i e by n i e z na

k r la lub r z a c sobie obie-

r a , a l b o j e g o o b o w i z k i w z i na s i e b i e .
us ta w y t o j e s t

" R o z w a g i " podaway

Nie z k o n s t y t u c y i l u b

prawo, l e c z z n a t u r y " , /s. 1 2 / .

244

Wtkowi a n t y k r l e w s k i e m u w a r t o p r z y j r z e s i b l i e j .

Przy

pomniawszy, i w wyniku p r z y w i l e j u Zygmunta A u g u s t a z r o k u 1564

zasada e le k c y jn o c i o b j a take Litw ,

s p o j o n y w r o k u 1569 wz

em u n i i " d o p i e r o n a r d s t a n na p u n k c i e i w a d zy i w o l n o c i
swych najwyszym, t a k d a l e c e , i n i e w koniecznym b y m a s i e po
m i e r c i k r l a s k a d a e l e k c y nowego / . . . / ,

mg za ty m , b d c

w z u p e n e j w a d z y , mie swe d z i e d z i c t w o l u b pod obranym k r l e m ,

l u b pod c zy s t y m rzdem r e p u b l i k a s k i m * / s .

30/.

Do t e g o k l u c z o w e

go momentu w d z i e j a c h P o l s k i a u t o r w r a c a i w innym m i e j s c u :

"I

tr u d n o z gad n - s n u swe r e f l e k s j e - czy honor u p a t r z o n y w s t a

n o w ie n iu k r l w ? Czy p r z y w y k o do b l a s k u k o r o n y ? Czy p r z y k
a d y z a g r a n i c z n e ? Czy b r a k s p o s o b u r z d z e n i a s i bez w y n i o s o
ci

t r o n u ? Czy ncwe z y s k i w nowych k r l a c h u p a t r y w a n e ? Czy s t r a c h

od s s i e d z k i c n p o t e n c y i ? Czy ch panowania p i e r w s z y c h panw?

Czy s k a r b y i s p a d k i o s t a t n i e j d z i e d z i c z k i Anny? Czy. c h c i w o
monorzdztwa k o r z y s t a n i a z . monarchw? Czy i n t r y g i z ew n trz ne a
wntrzne p a r t y e ? Czy u r z d y p r z e s z y m panowaniem w s z y s t k i e na mo
cy k r l a w s p a r t e ? / . . . /
troskw p o c i g n y ? " / s .

na r d i do nowych e l e k c y i i do nowych
1 24 nn; a n a l o g i c z n i e

s.

341n n /.

J e s t o c z y w i s t e , i anonim w o l a b y R z e c z p o s p o l i t bez k r l a .
%

Do sprawy, czy l e p i e j go m i e , czy n i e , na wi zyw a w p o l e m i c e z Ko

tajem ,
kresie / s .

b r o n i c prawa Rzewuskiego do swobody r oz w a a w tym z a

137/,

zauwaa, i w ie le rzdnych i s z c z liw y c h r z e -

c z y p o s p o l i t y c h obywa s i bez k r l a / s .

168/ ,

w j e s z c z e innym z a

f r a g m e n c i e r a d z i z a s t a n o w i s i nad sensem z n i e s i e n i a i n s t y t u
c j i krla w Polsce,

" j e l i t a k nar d b d z i e s z c z l i w y " / s .

192/;

podobne a l u z j e odn ajd uje m y w w i e l u d a l s z y c h m i e j s c a c h "Rozwag"

/s.

7 0 , 2 1 8 , 2 4 7 , 3 4 1 n n , 3 7 9 n / . Na r z e c z maksymy o z b d n o c i k r l a w

P o l s c e prze ma wiay do anonima na?/et argumenty zwolennikw s u k c e

sji:

" W s z y s t k i e t e p is m a - wywodzi on - R e f l e k s y e ,

Bezkrlewia,

E l e k c y e , K a t e c h iz m y i w i e r s z e z a s u k c e s y , d o b r z e zwaone, r a c z e j
p e r s w a d u j Polakom, eby a n i e l e k c y i n i e b y o , a n i s u k c e s y i . Natu
r a l n y bowiem j e s t
utrzym anej,

stopie Rzeczypospolitej

d o w ia d c z y w s z y z y c h skutkw i s u k c e s y i i e l e k c y i ,

n na r z d z i e c z y s t o r e p u b l i k a s k i m " / s .
Ta p o i n t a ,
anie

zawsze przy w o l n o c i

s t a l e w t r a k t a c i e obecna,

sta

249/.
s t a n o w i a gwne p r z e s

"Rozwag".
Rozdzia I I ,

kcesyi" / s .
nastie

n o s z c y t y t u " 0 u s z c z e r b k a c h z mniemanych s u -

3 2 n n /# a dotyczcy Piastw i Ja g ie llo n w ,

byy de f a c t o e l e k c y j n e , a i c h s u k c e s j e

bo o b i e dy

"mniemane", p r z y

n o s i w a k ie u z a s a d n i e n i a d l a g w n e j t e z y k s i k i .

Polska -

brzm iaa k on k luzja tgo r o z d z ia u -'naw et

z a t y c h wadcw s t r a

c i a bardzo w i e l e ,

k r l w , win.

a byo to w a n i e i c h ,

Z a c z y n a anonim od w y l i c z e n i a zie m, k t r e " p r z e z p o s a g i i

z w i z k i domu p a n u j c e g o na w i e k i o d e s z y od K o r o n y " . Autor z a l i
c z a do n i c h Pomorze S o w e s k i e ,
Brem i Lubek / s .
t o k i Drezdenko / s .

Szczecin,

//o l g a s t , Kamie, R u g i ,

3 2 / , p r z e z z a p i s posagowy o d p a d y od P o l s k i San
3 6 / . Podobnie byo z innymi z i e m i a m i , p r z e j

tymi o s t a t e c z n i e p r z e z B r a n d e nburczykw; "Tak k r a j e z a c h o d n i e ,

d l a handlw k o n i e c z n i e Polakom p o t r z e b n e , o d c h o d z i y p r z e z i n t e
r e s a f a m i l i i na t r o n i e

bdcej" / s .

4 2 / . A n a l o g i c z n e p a k t a i zwi

z k i midzy rodami p a n u j c y m i p o z b a w i y P o l s k l s k a / s .

43n/, a

w r e s z c i e p r e t e n s j a m i s u k c e s y j n y m i motywoway swe prawa do p o l s

k i c h ziem p a s t w a r o z b i o r c z e / s .

43* 5 6 / .

S t r a t y b i o l o g i c z n e i m a t e r i a l n e n i o s y w oj ny , k t r e , cho
w XV i XVI wieku n i e r a z z w y c i s k i e , j e d n a k byy " r a c z e j

in tere

sem f a m i l i i j a g i e l l o s k i e j ,

Szczeglnie

nie narodu" / s .

39 n, 5 5 n n / .

j a s k r a w y t e g o p r z y k a d s t a n o w i a bukowiska wyprawa J a n a O l b r a c h t a . P o s t a t e g o wadcy z o s t a a p r z e d s t a w i o n a c z a r n o , j a k o p r z y

k a d monarchy, k t r y z k r le m o c ie n n y m , 7/ady s a w aa c z e s k o - w -

zi e r s k i m z a w a r tajemny u k a d p r z e c i w narodowi p o l s k i e m u / s .

49 nn,

3 3 9 / . A cho t e n J a g i e l l o c z y k b y t y l k o sz czegowym p r z y k a d e m ,
bo zmowa pana z monarch oci en nym p r z e c i w w o l n o c i na ro du g r o z i
a od w s z y s t k i c h krlw / s . 1 31 * 1 3 4 / ,

w ar t o p r z y p o m n i e , e w a

n i e J a n O l b r a c h t by jednym z c z a r n y c h c h a r a k t e r w , wytypowanych
p r z e z Rzewusk iego w "0 s u k c e s y i t r o n u " o r a z " 0 t r o n i e p o l s k i m zaw
s z e o b i e r a l n y m " /p o r *

s .1 1 1; 1 l3 n 220/.

Kazimierz J a g i e l l o c z y k ,

Drugim z k o l e i winnym b y

k t r y w prowadzonych wojnach i z a w i e r a

nych t r a k t a t a c h m y l a t y l k o o u p o s a e n i u swych synw, z ap oz na w a

z a r o s z c z e n i a t e r y t o r i a l n e Korony P o l s k i e j / s .

46nn, 3 3 9 / .

Przegld tery to ri w , utraconych przez Polsk w czasach p ia

stowskich i j a g i e l l o s k i c h oraz w yliczen ie toczonych w i n t e r e
s i e dynastycznym wojen p r o w a d z i do k o n k l u z j i ,
c h o c i a e l e k c y j n a , j e d n e g o domu na t r o n ,

i "sukcesya / . . . /

chocia z jedn ej

strony

n a j p o y t e c z n i e j s z d l a Korony, z d r u g i e j j e d n a k b y a i r z e z i
obywatelw p r z e z swe i n t e r e s a ,

i roze rwa niem g r a n i c i uyci em

krwi narodu do o b r c e n i a w s u k c e s y e innych pastw wolnych, a pc

K
w i k s z e j c z c i n i e w o l / s . 6 3 / . " S u k c e s y a J a g i e l l o n w , zawsze
o s t r z e g a n a o w oln ej e l e k c y i , t y l e u s z c z e r b k u c z y n i a zwizkami
p o k r e w n o c i , i midzy i c h w i e t n o c i , p o t g ,

dobrodziejstw y

i midzy z j e d n e j s t r o n y z y sk ie m L i t w y , a z d r u g i e j
k a , Nowej M a r c h i i , Pomorza, P r u s , I n f l a n t i t a .
wo, j e e l i b y a p o y t e c z n a " / s .

straty

ls

zachodzi w tp li

64 - 6 5 / .

Ale s t r a t y , w y l i c z o n e p r z e z a u t o r a " R o z w a g" , n i e o g r a n i c z a y

s i do t e r y t o r i u m i ubytkw Krwi n a r o d u .

Dwa n a s t p n e f r a g m e n t y

k s i k i przedstaw iay "ubytki z su k ce sy i w rz d z ie o g ln ie " oraz

" u b y t k i z mniemanej s u k c e s y i w s z c z e g a c h r z d u " / s .
%

67nn. 1 0 1 n n / .

A t e j p a r t i i pi sm a h i s t o r i a P o l s k i o k a z y w a a s i a r e n s t a e j
w a l k i n a r o d u , b r o n i c e g o swej p i e r w o t n e j w o l n o c i ,

z uzurpacja-

mi P ia s t w i J a g i e l l o n w . Na m a r g i n e s i e a u t o r p o d k r e l a p o t r z e b

k o n f e d e r a c j i i r o k o s z y j a k o i n s t y t u c j i u m o l i w i a j c y c h narodowi
o d z y s k a n i e n a l e n y c h mu p r e r o g a t y w / s . 8 3 1 2 0 , 1 4 8 / .
I s t o t n y m elementem p a s t w a w o l n o c i o w e g o b y a ,
r a "Rozwag , z a s a d a e l e k c y j n o c i .

Jej

zdaniem a u t o

z n ie s ie n ie przez Kazimierza

J a g i e l l o c z y k a w s t o s u n k u do d uc ho w iestw a i z a s t p i e n i e e l e k c j i
p r z e z k r l e v / s k i e n o m i n a c j e spowodowao o b n i e n i e poziomu m o r a l
nego p o l s k i e g o k l e r u / u b i e g a n i e s i o g o d n o c i u w a d c y / , a sk u
t k i e m by u pa de k o w i a t y ,
3 8 n , 95 2 7 5 ,

znajdujcej

s i w rkach k siy / s .

24,

3 4 7 / . K r l e w s k i e n o m i n a c j e s e n a t o r w w i e c k i c h byy

z k o l e i p r z y c z y n d e g e n e r a c j i t e g o gremium i o d s u n i c i a go od p r a
wodawstwa / s .

92nn, 24 7n, 3 41 n , 3 4 7 / .

J e l i n a r d c h c i a mie o -

p i e k u n a r z d u na wy nio s ym t r o n i e pd b l a s k i e m k o r o n y , d a j c mu
oglny dozr j e d n o s t a j n o c i ,

po w in ie n by zachowa do swego wy

boru s z a f u n e k urzdw, a s k ,

przy w ilejw ..." / s .

345/ *

Dodajmy, e c z y n i o n y K a z i m i e r z o w i J a g i e l l o c z y k o w i z a r z u t
z a c h w i a n i a z a s a d y e l e k c y j n o c i p r z e z wprowadzenie n o m i n a c j i b i s
kupw f i g u r o w a w t r a k t a c i e
/por.

s.

220/,

"0 t r o n i e

p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m "

z a Szymon Werpechowski, odpo wie dnio do swego po

wiatowego h o r y z o n t u p o l i t y c z n e g o d o b r z e w i e d z i a ,

e " w o l n o

o b i e r a n i a k r l w , w ol no o b i e r a n i a d e p u t a t w na t r y b u n a , wol
n o o b i e r a n i a pos w i ziemstw s t o r z e n i c e wolnego P o l a k a ,
z k t r y c h j e d n a gdy o l n i , w s z y s t k i e z a l e p n m usz, t a k ,
3
lacy w niew oli zostan " .
J a k o wynik " u s z c z e r b k w

e Po-

z mniemanej s u k c e s y i w s z c z e g a c h

r z d u " p i s a r z wskazywa upadek m i a s t , p o g a r s z a j c s i od XV w.

s y t u a c j chopw, k a t a s t r o f a l n y s t a n sdow nic twa i - p r zy c o r a z
wikszym u c i s k u podatkowym - d e f i c y t i w y n i s z c z e n i e s k a r b u Rze
czypospolitej.

Tec o s t a t n i a s p e k t ,

z rozdzieraniem s z a t ,

c h o d z i o do z d a r c i a na ro du i poborami i i c h walorem" / s .

e " p r z y 110/ ,

a u t o r rozbudowywa s z c z e g l n i e s z e r o k o . W o w i e t l e n i u anonima

24

wydany p r z e z Ludwika p r z y w i l e j k o s z y c k i " n i 3 nowe t o oyy p r z y w i

leje,

a l e dawne przywrcone narodowi j a k o n a t u r a l n e .

ka byy o t o k o n f e d e r a c y e i r o k o s z e * / s .

12n /.

Bo za Ludwi

J a g i e o ok a z yw a

h o j n o w roz daw a niu d b r do u t r z y m a n i a k r l a p o z o s t a y c h ,

w s ku tk u b y a c i a r e m d l a k r a j u / . . . / ,
o s b u b o ga ce n i em / s .
wydarciem n a r o d u " / s .
/.../

112/.
114/,

ktra

w szczegle partykularnych

Bona " n a u c z y a ma s k a r b y z b i e r a z
" p o b o r y z d br duchownych i z i e m s k i c h

od Zygmunta I wprowadzone c o r a z s i po mn a ay " / s .

117/.

"Tak mniemana s u k c e s y a J a g i e l l o n w - b r z m i a o podsumowanie

c a o c i - lubo we wadzy b y a zawsze o k r e l o n a ,

jednak i dobra

p u b l i c z n e r o z t r w o n i a i r o z a r z y a c h c i w o p a r t y k u l a r n i nard
przywioda,

e c o r a z w i k s z e c i a r y musi

i o br on a s t a j e

iga,

tak d a le c e ,

s i w i k s z zgub i r z d b a r d z i e j u c i s k i e m n i po

ytk iem s p o e c z n o c i i c h c i w o p a r t y k u l a r n y c h o s b na z y s k i ,
midzy t y l voluminw ustaw - n i e r z d e m " / s .
szy w p o w y s z e j ,
z ji,

1 1 8 /. Cza3 t e r a n i e j

z n i e c h c a j c e j do w i a d c z e podatkowych k o n k l u

przypomina s t a n o w i s k o Rzewuskiego z "Dowodw^" / p e r .

s. 73/.

Z a r z u ty p r z e c i w k r lo m , wysnute z o b s e r w a c j i rzdw j a g i e l
loskich,

z o s t a y przypomniane i wzmocnione p r z y o k a z j i a n a l i z y

d z i a a krlw b e z d y s k u s y j n i e e l e k c y j n y c h / o d 1 5 7 3 / . Tam w y t o c z o
no w i e l K i e a k t y o s k a r e n i a p r z e c i w Zygmuntowi I I I ,

prowadzcemu

wojny w i n t e r e s i e w a s n y c h r o j e s u k c e s y j n y c h , a z w i e l k s z k o d
dla P olski / s .

2 5 3 - 2 6 0 / , tam J a n a K a z i m i e r z a r o z l i c z o n o z prb

o b r a n i a n a s t p c y za swego y c i a , a p r z y o k a z j i wystawiono pomnik

w d z i c z n o c i Jerzemu Lubomirskiemu / s .

228nn/,

tam Aug us towi I I

przypomniano k r o k i , k t r e " z m i e r z a y do u g r u n t o w a n i a s u k c e s y i
pod pozorem poytkw R z e c z y p o s p o l i t e j " ,
t r w a z a s u g wobec o j c z y z n y ,

a Sapiehom p o c z y t a n o za

" i w o l e l i z Karolem X I I t r z y m a ,

n i c i e r p i e c i c h e z j a z d y z P io tr e m Wielkim / . . . / ,

w i d z i e zwi

z k i bez n a r o d u , wojny c i g n i o n e do k r a j u w t a j n y c h g a b i n e t u za-

mysach i wojsko z w i n i t e ,
std cy tat,

249

j a k potym n a s t p i o " / s .

2 6 8 / . W r e s z c i e tam u z n a n o ,

2 4 0 , 243 -

e "A u g u s t I I I d l a p r z y

p u s z c z e n i a o b c y c h do m i n i s t e r i u m , d l a p o k c e n i a p r z e z n i c h
p i e r w s z y c h domw, c a e r y c e r s t w o od prawodawstwa i r z d u o d d a . li"

/s.

288/,

a podobne l e k a r s t w o n i e d o c h o a z e n i a sejmw m u s i a

o z o s t a z a a p l i k o w a n e i z a po p rz e d n ik w t e g o Wettyna w o b r o n i e
p r z e d k r l e w s k i m i zamachami na w o l n o / s .

287nn/.

Ocena o g l n a b y a b a r d z i e j j e s z c z e n e g a t y w n a , n i b i l a n s
epoki j a g i e l l o s k i e j :

"Tak R z e c z p o s p o l i t a i g r z y s k i e m i przemocy

s s i a d i k r l w p a r t y k u l a r n y c h i n t e r e s w z o s t a a ,

p r zy w s z y s t k i c h

warunkach u k r c e n i a i c h wadzy i p a k t a m i z a p r z y s i o n e m i i powtarzanem i ustawami. K raje R z e c z y p o s p o lite j

w o l n o c i i c h i zwizkom i w y n i e s i e n i u .

s u y y i z swoj

ycie obywatelw prowa

d z i o s i na m i e r d l a i c h a m b i c y i , m a j t k i na pobory i z d z i e r stw a d l a i c h i n t e r e s w . Rzd s i m i t r y d l a i c h zamysw p r z e z

g a b i n e t o w e u k a d y . Ustawy w y r o s y w n i e p r z e c z y t a n e v ol um in a i
zagrzeby s i w z aw io c ia c h d la ich projektw " / s .

272 n / .

R o z d z i a y o n a d u y c i a c h "mniemanych s u k c e s o r w " i kr lw
n i e w t p l i w i e e l e k c y j n y c h p r o w a d z i y w t e n s p o s b do t e z y gw
nej

" R o z w a g " , t o zna czy do t w i e r d z e n i a ,

krlewska j e s t

tak szkodliw a,

i w Polsce in s t y tu c ja

e powinna z o s t a z n i e s i o n a w o g l e .

" J e e l i a u t o r n i e b e z p i e c z e s t w o w o l n o c i zarwno w obrany ch

k r l a c h , j a k i d z i e d z i c z n y c h sam u p a t r u j e / . . . / ,

t o a u t o r pod

pozorem s u k c e s y i n a g a n i a d o s t o j n o k r l e w s k i c a e do n i e j
4
p r z y w i z u j e n i e b e z p i e c z e s t w o " . Ta p r z e n i k l i w a uwaga K o t a j a ,
s t o s u j c a s i do wywodw t r a k t a t u " 0 s u k c e s y i t r o n u " , do "Rozwag
odnosia s i w c ae j r o z c i g o c i.

Z t rnic,

e gdy w o p a

trzonym swym na z w i sk ie m d z i e l e Rzewuski wysnuwa a n t y k r l e w s k i e

konkluzje midzy w i e r s z a m i , w anonimowych "Rozwagach" byy one
w i e l o k r o t n i e staw iane wprost i sta n o w iy j d r o t r a k t a t u . .

250

Oglne w r a e n i e t e g o z a s a d n i c z o a n t y m o n a r s z e g o s t a n o w i s k a ,
w y p y w a j c e g o z opisw rzekomego w y n i s z c z e n i a P o l s k i p r z e z k r
lw b y o t a k d o m i n u j c e ,
pocztku k s i k i ,
piej

e g u b i a s i w nim t e z a ,

p o s t a w i o n a na

" e P o l a c y midzy w s z y s t k i e m i na rod am i n a j l e

swe prawo u t r z y m a l i w o l n o c i i c y w i l n e j i p o l i t y c z n e j " / s .

Twierdzenie t o ,

znane m . i n .

27/ .

z a u t o r s k i e j o d p o w i e d z i R ze wu sk ieg o

d l a b i s k u p a K r a s i s k i e g o , w r a c a o t a k e w kocowej p a r t i i "R o z
y/ag". Tam odnoszono j e do w i z j i d a w n e j ,

szczliw ej P olski,

ktrej

p rzeciw staw ian o wyniszczony k r a j dni w spczesn ych .

R o z d z i a I I I - "Uwagi p a r t y z a n t w s u k c e s y i " / s . 12 4nn / by

f
o t y l e c h a r a k t e r y s t y c z n y , e p r z e c i w d z i e d z i c z n e m u t r o n o w i p r z y
t a c z a n o w nim j e d y n i e argumenty Rz ewu sk iego z pism a " 0 s u k c e s y i
t r o n u " , po d r u g i e j

z a s t r o n i e u s y t u o w a n i b y l i w y m ie nie ni na w s t

p i e o p o n e n c i hetmana. J e s z c z e b a r d z i e j
m iki.

znamienny b y s p o s b p o l e

S k a d a y s i na n i k o l e j n e z d a n i a t r a k t a t u R z e w u s k i e g o ,

k o n f r o n t a c j a i c h z t e z a m i pr ze c iw ni k w i podsumowanie dowodzce
*

w y s z o c i r a c j i a u t o r a " 0 s u k c e s y i t r o n u " . Autor "Rozwag" p r z e

mawia w y r a n i e w i m i e n i u hetmana:
s y i " bdzie s i p y ta / . . . /
/s.

127n/;

"I j e l i te ra z autor "R eflek-

N i e s u s z n i e powie m i n i s t e r ,

" I n i e m i a e hetman p o w i e d z i e ,
%

e ..."

s p r a w i e d l i w i e t u ubo lewa z hetmanem? I . . . "

/s.

/s.
129/;

e . . .

129/ ;

"N ie

"Lecz

c h c i a b y hetman, mwi Uwagi;? dawnych i n t e r r e g n w , k o n f e a e r a c y i ,

elekcyi,

pacyfikacyi,

a m n e s t y i Za co n i e ? . . . "

/s.

1 4 8 / ^ . Za kadym

razem w m i e j s c a c h wykropkowanych " R o z w a g i " odwoyway s i do od

po w i ed n i e g o f r a g m e n t u t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " ,

z ktrym i c h

a u t o r w y r a n ie s i u t o s a m i a . Ta form a / s t o s o w a n a t a k e w r o z
d ziale I / ,

j e s t j e d n z y / a n i e j s z y c h p r z e s a n e k d l a w ni o sk u,

autorem "Rozwag" by Seweryn Rz ew u sk i. Zwieczeniem t e j

ki,

sty listy

k t r a s p r a w i a w r a e n i e c a k o w i t e j i d e n t y f i k a c j i a u t o r a "Ro

zwag z t w r c t r a k t a t u "0 3u k c e s y i t r o n u " by d e k a l o g r e p u b l i -

251

k a n c k i e g o s p o j r z e n i a na k r l a .

Ch odz i t u o o b s z e r n y f r a g m e n t ,

s t a n o w i c y p o i n t a n t y k r l e w s k i c h wywodw, podan j a k o c y t a t
z d z i e a "0 su k cesy i tro n u ".

De f a c t o n i e b y t o c y t a t w i e r n y ,

l e c z p o w t r z e n i e m y l i R ze wu sk ieg o w s p o s b s z c z e g l n i e d o b i t ny,

z zachowaniem c h a r a k t e r y s t y c z n e j d l a n i e g o f r a z e o l o g i i i z

jednym w s t o s u n k u do t e k s t u p i e r w o t n e g o d o d a t k i e m ; pr zy s o w i e
" k r l " dodano " s u k c e s y j n y " / s .

204nn/.

D ok a d n ie t a k i e g o samego

z a b i e g u d o k o n a l i Seweryn Rzewuski i S z c z s n y P o t o c k i w " P r o t e s t a c y i przeciw su k c e sy i tr o n u " , k t r e j

c z g wn s t a n o w i o

wypunktowanie t y c h e samych m y l i t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " .

# c a y c h "Ro zwagach" mamy z r e s z t typowe d l a hetmana s o wn i c t w o , owe " p o y t k i " ,

"uszczerbki",

r z e c z y "w s k u t k a c h z d a r z o n e " i
k i",

"u cien ia",

"uzurpacye",

"p rzem ijajce",

"jednowadztwo",

"przekupy",

"u cis

"krew przodkw" i " r z e z i e " , p r z e n i k a n i e i d e i

"od dziadw do wnukw",

"n a o s t a t e k p y t a n i e " z a c " w z n a c z e n i u

"d lacz e g o " i wielokrotne zastanaw ianie s i ,

" c s t d " , j a k to

c z y n i hetman r o z p a t r u j c argumenty K r a s i s k i e g o w a u t o r s k i m
" O d p i s i e na l i s t

p rzy jaciela".

Cd s t r o n y s t y l i s t y c z n e j

p r z y p o m i n a j t e Rzewusk iego r o z

s i a n e l i c z n i e w c a y c h "Rozwagach" p y t a n i a s t a w i a n e z a pomoc
partyku "- " i

"-e".

Tytuem p r z y k a d u pr zy to c z ym y k i l k a :

u t r z y m y w a l i P o l a c y praw s w o i c h . . , ? " / s .
dzie dziedzicow i d b r . . . ? "
w ag i...?" /s .
/s.

29/;

21/ ;

37/;

"Zygmunt / . . . / . n i e

10/;

"M o g l i b y t o powie

"N ie m i a e u Polakw p r z e

"N ie z a b i e g e i swemi i k r l w a k t a m i . . . ? "

"Ludwik / . . . /

granic?" /s .

/s.

6/ ;

"Nie

n i e s t r w o n i e prawa Korony do swoich

"Nie o t w i e r a o to Polakom o c z y ? " / s .

51/;

p l u s k a e k r w i swych s t r y j w i b r a c i . . . ? "

/s.

59/;

" S u k c e s y j n i k s i t a n i e b y l i powodem do r z e z i . . . "

/s.

6 0 / . N a w i z u j c do p o d o b ie s t w z tym, co j u znamy, mone by

na r z e c z a u t o r s t w a Rzewusk iego p r z y t o c z y j e s z c z e j e d e n p r z y k a d .

252

Wyej c y t o w a l i m y o p i n i T a d e u s z a M o r s k i e g o na tema t t r a k t a t u
"0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m " .

t a k i e dowody z h i s t o r y i ,

" i to s

j a k w tamtem wieku p i s a n o / . . . / ,

o p i n i i s w o j e j , kady / . . . /

tak p is z e ,

b y o . Wzi in n e g o h i s t o r y k a ,
Na w s t p i e

Mo rs ki t w i e r d z i ,

podug

j a k s o b i e y czy i t a k dawni

inaczej

zn ajd ziesz"^ .

"Rozwag" b y w t r t m e t o d o l o g i c z n y .

"Powiedzie -

o b u r z a s i a u t o r - e s t y l dawny swym wyobraeniem o p i s y w a

d zieje,
ko j e j

n i e j e s t t o poda w w t p l i w o i s t o t y r z e c z y , l e c z t y l
o k o l i c z n o c i , p t y , p k i s i n i e kombinuje s p o s b m y l e n i a

i wyrazu owych wiekw / . . , / .

Mona powt piew a o w s z y s t k i c h

d z i e j o p i s a c h g r e c k i c h , wschodnich, rzymskich i n ie m ie c k ic h , k t
rzy jednomylnie p o d a j ,

i w s z y s t k i e w E u r o p i e na ro dy w r z d z i e

r e p u b l i k a n t s k i m o b i e r a y wodzw pod r n em i w swych j z y k a c h imio

nami? / s .

2 / . - Ten f r a g m e n t s p r a w i a w r a e n i e o d p o w i e d z i d l a

M o r s k i e g o , cho " R o z w a g i " t e g o a d r e s a t a n i e w y m i e n i a y . Ale bo t e

o cen d z i e a " 0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m " p o d a Mo rs ki
J o r d a n o w i u s t n i e , n i e w p i m i e , opublikowanym.
W p o l e m i c e z " p a r t y z a n t a m i s u k c e s y i " a u t o r "Rozwag" n i e t y l
ko p o w t a r z a p o s z c z e g l n e f r a g m e n t y t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " ,
a l e z a z w y cz a j j e r o z w i j a .

I ta k "Rozwagi" kwestionoway r n i c

midzy d z i e d z i c t w e m a s u k c e s j / s .

% *

1 3 0 / , na Volumina legum p a t r z y

y j a k na o b r a z s t a y c h w ysikw na rod u do " o b a r c z e n i a krlw uzurpacyi / . . . / ,

w y j c i a m i n i s t r w i urzdw spod i c h w a d z y ,

za

tamowania wpywu do spraw R z e c z y p o s p o l i t e j i obcych i dworzan i

faworytw" / s .

132/ ,

k a z a y obawia s i

" p o t a j e m n y c h dworu u k a

dw przy zat r u d n io n y m n a r o d z i e poborami i p r o j e k t a m i " / s .

"31

w roku 1790 b r z m i a o t o j a k o s t r z e e n i e d l a " z a t r u d n i o n y c h p r o %

jek tam i" sejm u jcy ch /, przypominay,

e o b i e r a l n o wadcw w

P o l s c e trw a od ponad t y s i c a l a t / s .

137nn/, przekonyway,

e do

w s p u d z i a u w r z d a c h s t a n s z l a c h e c k i n i e powi nien d o p u s z c z a

i n n y c h stanw / s .

146n,

253

2 9 3 / * w r e s z c i e p r z e j a w i a y zdecydowan

n i e c h w s t o s u n k u do innow ierc w / s .
k t r tak o st r z e g a tr a k t a t

97, 1 7 4 /. S u k c e s ja , przed

"0 s u k c e s y i t r o n u " , g r o z i a ,

zdaniem

a u t o r a "Rozwag", nie t y l k o przemoc, a l e i "bogactwy ro z rz u co n e mi na- p r z e k u p panw, z a m i e s z a n i e m i s t o t n y c h c z c i r z d u r e p u b l i k a n t s k i e g o , w y s t a w i e n i e m na p i e r w s z e u r z d y krewnych i podc h l e b c w , p o d c i g n i e n i e m s k a r b u i w o j s k a pod swe s k i n i e n i e ,
kami z z a g r a n i c z n e m i p o t e n c y a m i ku swemu w zm o cn ie ni u" / s .

zwiz

134/ .

Po t a k i c h w y l i c z e n i a c h g r o c y c h od k r l w n i e b e z p i e c z e s t w
"Rozwagi" o tw a r c ie b r o n iy v e t a .

Zdaniem anonimowego a u t o r a t o

" n i e u f n o n a r o d u w k r l a c h z a c z a by p r z y c z y n z e r w a n i a o b r a d
od r o k u 1582 j e s z c z e " / s .

2 8 7 / , natom i a s t w f o r m i e p r o t e s t u j e d -

n e j o so b y v e t o z r o d z i o s i d o p i e r o z a J a n a K a z i m i e r z a , j a k o l e %.

k a r s t w o "n a z e p s u t o , k t r a w p r o w a d z i a i pr ze ku py i p a r t y e " .
A p o n ie w a k r l e w s k i e " p r z e k u p y / . . . /

i p a r t y e p o t r z e b u j zat a m o

w a n i a " , l i b e r u m v e t o mona " p o m i a r k o w a " , a l e z n o s i go n i e n a l e

y / s .

150n n /.

Z d a l s z e j p a r t i i Rozwag do t y c h w ska z a u s t r o j o w y c h d o r z u
c i naley j e s z c z e oszczdne stosow anie n o b i l i t a c j i , wycznie
za mstwo wojenne / p r z y o k a z j i krytykowano n a d m i e r n l i c z b
uszlach ce

-p s .

i in d y ge n a t w u d z i e l o n y c h w c z a s a c h s t a n i s a w o w s k i c h

2 9 3 r m /, o br on b e z k r l e w i j a k o o k r es w p o z w a , ; -cych na c o f

n i c i e m o n a r c h i s t y c z n y c h na du y p o p r z e d n i e g o pa nowania / " i n t e r
regna n a jle p s z e czy n iy porzdki i wglday w e g z o r b ita n c y e ",
s . 201/ ,

tw ierdzenie,

e o b r a z p a n u j c y c h wwczas z a k c e z o s t a

p r z e z zwolennikw korony d z i e d z i c z n e j
t

eli

znacznie przesadzony / " j e -

skd b y y b u r z e , prd ko m i n y " , s .

203, 148/ ,

c ze g o dowo

d z i a m . i n . pr z e p r o w a d z o n a p r z e z a u t o r a a n a l i z a p r z e b i e g u k o l e j nych i n t e r r e g n w / s ,

207nn/.

"R o z w a g i " b r o n i y nawet h e t m a s k i e

go l e k c e w a e n i a s p a l o n y c h p o d c z a s b e z k r l e w i a w i o s e k ,

"bo t o

254

m niejsze j e s t
je,

z e n i niewola i p rd zej

s i na w o l n o c i poprawu-

n i s i z r z u c a j kajdany n ie w o li" / s .

203 / .

C a o k s z t a t wadzy zarwno u s t a w o d a w c z e j , j a k \ wykonawcze j

m u s i , zdaniem a u t o r a " R o z w a g" , n a l e e do n a r o d u ;

"r w n ie i s t o t n a

j e s t narodowi w a d z a prawodawcza, j a k o i wykonawcza, k t r a p i e r w

s z e j j e s t u s k u t e c z n i e n i e m i p i e r w s z a bez z a m i e r z o n e g o s k u t k u w
d r u g i e j j e s t ni c z y m " / s .

341, a n a l o g i c z n i e s . 279n/. Powierzenie

k r l o w i wadzy wykonawczej po m i e r c i Zygmunta A u g u s t a / n o m i n a c j e

u r z d n i k w / byo w i e l k i m bdem / s .

34 2n,

280/.

Z innych s z c z e g w wspomnie n a l e y p o w t r z e n i e p r z e z " R o z

w a g i " t a k i e j o p i n i i o u s t r o j u A n g l i i , j a k znamy z t r a k t a t u "0
sukcesyi tronu" z konkluzj o n ie p rz y d a tn o c i w yspiarskiego przy
kadu d la P o ls k i / s .
n ie.

1 8 5 n n / . Ta k o n k l u z j a z a s u g u j e na z a c y t o w a

"Zmy P o l s k z A n g l i - proponoway " R o z w a g i " . -

Polsz

c z od dawna kr lw e l e k c y a b y a przy n a r o d z i e / - / . P o u z u r ;:>f;yi

od n a s t p c w P i a s t a znw z a J a g i e l l o n w b y a w swe,)
zawsze s ta n o w io n e b yy na z j a z d a c h u r z d w , a od K&zim

prawa
-> a CV

i posw z i e m s k i c h . Liberum v e t o n i e p r z y b l a s k u korony i o s o b i e

nad rwno w y n i e s i o n e j ,

l e c z p r z y jednym p o l e od wojewdztwa

l u b p o w i a t u , s e n a t i m i n i s t e r i u m p r z e d narodem z d a j e spraw z swe% *

go p o s t p o w a n i a ,

s t r z e e k r l a , aby w p r a w ie n i e c h y b i a . Urzdy

s d o y w o t n ie . Oprcz z ja z d w na obra dy o r d y n a r y j n e , ma P o l s k a
k o n f e d e r a c y e na c a o swych praw od m i e r c i Ludwika / . . . / .

Woj

sko P o l a c y sami s k a d a j i p r z e z o b r a n y c h na s e j m i e hetmanw r z

d zili,

z a c i g i j e g o , wypowiadanie wojny,

n i e n i e p r z y m i e r z a j e s * przy n a r o d z i e ,
C t u j e s t

stanow ienie pokoju,

czy

t o posw w y z n a c z a n i e / . . . / ,

z A n g l i podobnego? P o l a c y w s z y s t k i e t r o n u p r e r o g a t y -

wy dawno na s i e b i e w z i l i , uzurpowanych b r o n i l i ; maj na n i s z y

znw s t o p i e o d p a d a ? " / s .

186n/.

Ta s a rm ac k a w i z j a walorw p o l s k i e g o u s t r o j u j e s t n a p i s a n a

znakomitym s t y l e m !

Zwraca w n i e j uwag*? p o d a n i e do w i e r z e n i a ,

wybr hetmanw na s e j m i e by r e g u u s t r o j o w .
Prz e c iw w a g d l a k r l w ,

stale

zagraajcych w olnoci,

sta

n o w i l i w "R o z w a g a c h p a n o w i e . Pismo z a c z y n a o p a r t i o magnatach

od z a k w e s t i o n o w a n i a k o t a j o w s k i e j w i z j i . " t f w a g i - p i s a ano
nim - m a l u j panw j a k o b a sz w , z p i p w u c i e c h ,
cu ,

z in trygam i w mylach,

z przem oc i n i e s p r a w i e d l i w o c i w

c z y n a c h . A o n i s c z o e m n a r o d u " / s .
w olnoci,

z pych w s e r

1 5 4 / . Panowie t o " f i l a r y

bez k t r y c h ona n i e c h y b n i e u p a d n i e " / s .

190/ ,

niezbd

n i j a k o " p o r z e d n i c t w o " "mid zy bogatym i mocnym tronem i ubogim

narodem" / s ,

161/,

"p a no w a ni e panw b y o razem z narodem" / s .

"62/,

" p e n e s v o l u m i n a z a r z e c z y w i s t e ku R z e c z y p o s p o l i t e j u s u g i od
panw i zdrowiem i m a j t k i e m w i a d e c t w a " / s .

159/ ,

z a s u g pa

nw byy s z c z e g l n i e wane d l a w o l n o c i k o n s t y t u c j e z l a t 1607

i 1609 - dowody,
czynie / s .

" j a k panowie t p i l i

zamysy k r l a p r z e c i w o j

164/.

r d panw n a j w a n i e j s i b y l i m i n i s t r o w i e ,

a w i c h k r gu
it
- h e t m a n i . "Wadza hetma sk a b y a p r z e w a g przemocy k r l w / s .
1 5 4 / i d l a t e g o a u t o r "Rozwag" p o d n o s i p o t r z e b d o y w o t n i o c i
urzdu hetmaskiego / s i g a j c e j
mu: 3tR. I / ,

po cz tk w t e g o u r z d u za Zyg-

p r z y p o m i n a w i e l k i c h i z a s u o n y c h wodzw, k t r z y t

go :;n o p i a s t o w a l i , odnotowywa, e Sejm A i e l k i n i e p o s t a w i

p i a s t u n o m buaw adnych k o n k r e t n y c h z a r z u t w ,

b r o n i ministrw

^ o jn y p r z e d o s k a r e n i a m i o z a g r o e n i e p r z e z i c h u r z d w o l n o c i
cyw ilnej.

"adnej nie byo p r o p o z y c y i,

aby u r z d m i e l i d z i e d z i c z

ny j a k s t a d h u d e r - p i s a anonim, k t r y w i d o c z n i e z a p o m n i a o
R ze wu sk ich, z k t r y c h o j c i e c

i d z i a d Seweryna b y l i hetmanami.

- R z e c z p o s p o l i t a maj c w n i c h przewag na przemoc k r l w , c h c i a

a,

eby m i - i s t e r i u m t o b y o na s e j m i e o b i e r a n e . Z a j r z a w s z y

ustawy o hetmanach n i e mona mwi, eby R z e c z p o s p o l i t a z o s t a w . -

256

a i c h w ad z bez g r a n i c . G d z i e pod n i e m i , j a k c h c Uwagi>>,

u p a d a w oln o c y w i l n a ? / s .

I 65 n / .

P r c z omwionej wyej a p o l o g i i panw magnack w i z j w i a t a autoraj^Rozwag z d r a d z a a o b r o n a w o j s k nadwornych j a k o w s p

twrcw z w y c i st w P o l s k i w w ie k a c h XVI i XVII / s .

152/, a take

n i e c h do u d z i a u s t a n u r y c e r s k i e g o w c e n t r a l n y c h m a g i s t r a t u r a c h wykonawczych, wyrao na na m a r g i n e s i e k r y t y k i Rady N i e u s t a

jcej

/s.

1 7 6 / , Ten o s t a t n i p o g l d p o d z i e l a Rze wusk i w "Uwagach

z o k o lic z n o c i rysu rzdu publicznego" /p o r.

s.

174/.

W szys tko , co d o t d p o w i e d z i e l i m y , upo wa nia do w n i o s k u ,

p r y n c y p i a u s t r o j o w e a u t o r a "Rozwag d o k a d n i e p r z y s t a w a y do s a r m a c k o - r e p u b l i k a n c k i c h w y ob ra e Seweryna R z e w u s k i e g o . Na tym t l e

p r e d y l e k c j do o p e r o w a n i a metod h i s t o r y c z n , magnack w i z j
w iata,

obron u r z d u h e t m a s k i e g o ,

s t y l i s t y k p o l e m i k i z oponen

t am i R z e w u s k i e g o , a t a k e n i e k t r e s z c z e g y , j a k l e k c e w a e n i e
spalonych w si,

s z c z e g l n a n t y p a t i do K a z i m i e r z a J a g i e l l o c z y k a ,

J a n a O l b r a c h t a i J a n a K a z i m i e r z a o r a z m i o do J e r z e g o Lubomir4

s k i e g o t r a k t u j e m y j a k o d i f f e r e n t i a m s p e c i f i c a m pana na P o d h o r c a c h .
Powysze wywody zamkniemy zatem k o n k l u z j ,
krlach p o lsk ich ,

i a uto rem "Rozwag o

b e z k r l e w i a c h , e l e k c y a c h i s u k c e s y i t r o n u " by

Seweryn Rz e w us k i.
Dodatkow w e r y f i k a c j t e j
przypatrujc si

t e z y sprbujemy p r z e p r o w a d z i

s t o s u n k o w i a u t o r a "Rozwag" do czasw s t a n i s a

wowskich. Zanim j e d n a k t e g o dokonamy, c h c i e l i b y m y s i z a t r z y m a

nad f r a g m e n t a m i , o d n o s z c y m i s i w "Rozwagach" do chopw.
J u K o no pcz y s ki

o m a w ia j c to d z i e o z a u w a y ,

i jego

a u t o r " b r o n i hetmana R z e w u s k i e g o , t y l k o od j e d n e j j e g o m y l i od%

c i n a s i p r z e z o r n i e ; od t e j p o g r k i ,

e z w o l n o c i s z l a c h t y

n i e da s i p o g o d z i s p r a w i e d l i w o d l a c h o p w " ^ .
N a w i z u j c do h e t m a s k i c h p o l e m i s t w , k t r z y p i t n o w a l i

257

d y s k r y m i n u j c y chopw f r a g m e n t t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " , a u

t o r "Rozwag" w s k a z y w a ,
p o cz y n a k r l w .

i n iew ola w o c ia n tak e bya skutkiem

" B y l i r o l n i c y pod sdem krajowym - p i s a - Ka

z i m i e r z 'Yielki p o d d a i c h pod s d y m i e j s k i e ,
, dy panw,

J a n A l b r y c h t pod s -

Zygmunt I p o d o l s k i c h nawet w k r y m i n a a c h , a Zygmunt Au

g u s t we w s z y s t k i c h s p r a w a c h . Tak r a d z i y o k o l i c z n o c i c z a s o w e ;
m in y t e , w ic mog znw by pod sdem krajowym, a z w i e r z c h n o
c i panw, p r z y u o e n i u w s z y s t k i e g o w p o r z d e k ,
ko w y s z o .

z ktrego w szyst

I n a c z e j t r z e b a s i o b a w ia z a m i e s z a n i a i n i e r z d u , gdy

bez p r z e w a g i wolnym s i w s z y s t k o o g o s i / s .
nikw "pod z w i e r z c h n o k r a j o w r a d z i y
fragmencie / s .

169/ ,

w jeszcze

1 4 7 / . Poddanie r o l

'R o z w a g i" i w da ls z y m

innym k r y t y k o w a y f a k t ,

e " r o l n i

cy spod o p i e k i k r a j o w e j d o s t a l i s i z yciem i z m a j t k i e m w n i e wol w a c i c i e l w / s .

35 1 /* Zwaszcza pierwszy z przytoczonych

t u c y t a t w spraw s t a w i a w y r a n i e :

rolnicy

"mog znw by pod s

dem krajowym, a z w i e r z c h n o c i panw". Z a s a d a sdow nic twa p a t r y m o n i a l n e g o z o s t a a t u w y r a n i e podwaona, z a hetman z r o b i i s t o

tny krok n a p r z d n i e t y l k o w s t o s u n k u do t r a k t a t u "0 s u k c e s y i
t r o n u " , a l e i w s t o s u n k u do " Z d a n i a o Z a s a d z i e " .
Epoka s t a n i s a w o w s k a to w o w i e t l e n i u "Rozwag" o k r e s n a j
g b s z e g o up a dk u.

"Na konwokacyi - p r z y p o m i n a a u t o r - w y c z o

no obcyc h z l i c z b y kandydatw, p i e r w s z y c h obywatelw z a n i e p r z y

j a c i o j c z y z n y u z n a n o , hetmanom od e br an o w a d z . K o n f e d e r a c y i
g e n e r a l n e j kaza no pr zyzwa z a g r a n i c z n e w o j s k a na z a m a n i e mo
nych / s .

1 7 3 / . W c z a s i e t e j e k o n w o k a c j i "p rz erw an o c i g o u s

taw, s t a n o w i c ,

i p r z e s z e prawa nowym non p r a e i u d i c a n t , aby no

we n i e z ko m bin acy i z dawnemi, k t r e wolno u g r u n t o w a y , l e c z

wedug t a j e m n o c i zamysw byy kiero wan e czy do s u k c e s y i , czy
do a b s o l u t n o c i / s .

2 8 2 / . Ponadto "u ch y lo n o l i b e r u m v e t o w kard;/

nalnych materyach p o tr z e b n e ,

zrabowano n ie t y l k o panw, a l e c a

Polsk i L i t w . . . " / s .

258

1 74 /. Czciowa l i k w i d a c j a v e t a s u y a

" d l a ukartow ania przekupu i o b i e t n i c " / s .

289 / ,

po rw an ie s e n a t o

rw i m i n i s t r a s t a n o w i o n a j b a r d z i e j j a s k r a w y dowd upadku w o l
nego g o s u / s .
/s.

1 7 5 , 289 / ,

"urzdy lub bezczynne, lub w in t r y g a c h "

2 9 0 / , nad w s z y s t k i m c i y a r k a R o s j i / s .

174nn/.

"O pr cz

p e n s y i s k a r b s i o b r c i na r e p a r a c y e zamku k r l e w s k i e g o , na
kupno p a a c u pod b l a c h / . . . / ,
posa rosyjsk iego / . . . / ,
n isteriw " / s .

306 / ,

na p a a c R z e c z y p o s p o l i t e j i d l a

na e k s p e n s a n i e p r z e j r z a n e i t r o n u i mi-

na p e n s j e d l a wojskowych s y n e k u r z y s t w / s .

3 0 ? / . Te tony do b r z e pamitamy z t r a k t a t u " 0 p o l e p s z e n i u s p o s o b u

*
e i e k c y i " , z "Uwag z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " i ze "Z d a
nia o Z asadzie".
K i l k a k r o t n i e przypomniano w "Ro zwagach" z a s a d n i e d o p u s z c z a
n i a czonkw r o d z i n y k r l e w s k i e j do n a j w a n i e j s z y c h ur z d w , w
s z c z e g l n o c i do p r y m a s o s t w a , z a r z d z a n i a ska rb em i . w o j s k i e m / s .
4, 13 4, 2 4 2 n / , j e d n a k bez w y m i e n i a n i a k s i t K i c h a a J e r z e g o
/prym asa/, Stanisaw a /p o d sk a rb ie g o /, J z e fa / g e n e r a - l e jt n a n t a /
P o n i a t o w s k i c h . Znamienne, e w y l i c z a j c j a k o p r z y k a d t r w o n i e n i a
skarbu R z e c z y p o s p o lit e j rozdane dziedzictwem s t a r o s t w a .
wymieniay B i a C e rk ie w , Bohusaw, V(aniw, C h m i e l n i k ,
%

borni* Szadw, Wol i. Wark / s .

"Rozwagi"
B a r , Lu-

3 0 6 / , a o jednym t y l k o Kowlu s i

nie z ajk n y
G e n e r a l n a o ce n a czasw s t a n i s a w o k i c h b r z m i a a p on uro :
"Hic w p o r z d k a c h w o l n o c i narod u n i e doko czon o, w s z y s t k o zmie
szano w s t r t e m t r o n u ,

s z u k a j c e g o wadzy i na ro d u z a b i e g a j c e g o

n i e w o l i " . Nard " c h c i a mie krlw e l e k c y j n y c h , a l e inszy m du

chem, n i inne r z e c z p o s p o l i t e i s t r a c i r e s z t k r a j u , k t r
zd ob y d o b i j a j c s i w o l n o c i . Urzdy m i a w p o w i n n o c i a c h i
c z u o c i z m i e s z a n e , w a d z sw prawodawcz i n t r y g a m i zwrcon,
fu n d u s z e obrony s t r a c o n e , p o r z d e k j e j

jako stanu o n ie r s k ie g o

259

wywrcony, n a r d u c i e m i o n y i l e d w i e w ol no n i e s t r a c o n , SduKacy do n i e w o l i n a r z d z o n / s .

31 o n / .

i'ia s z c z e g l n uwag z a s u g u j e k r y t y k a zmian w w o j s k u , p o n i e

wa r e l a c j a

* Rozwag5' o tym b y a de f a c t o o p o w i e c i o o s a b i e n i u

w.*ac*zy hetjjaanw :i p r z y d a w a n i u iio dod atkowych, a c a k o w i c i e z b d nycn f u n k c j o n a r i u s z y I t a k w roku 1667 aodano hetmanom r e g i m e n tarza,

za A u g u s t a XI p o w i k sz on o l i c z b t y c h e ,

zmieniono h e t

mask p r z y s i g , * u s t a n o w i o n o dwch g e n e r a - m a j o r w , W roku 1766

wyznaczono p e n s j e i n s p e k t o r o m j a z d y i p i e c h o t y , dwa l a t a p n i e j
obonym, od ro k u 1773 byo a p i c i u g e n e r a - l e j t n a n t w , omiu
g e n e r a - m a j o r w , dwch g e n e r a - i n s p e k t o r w , a o p r c z n i c h br y
g a d ie r z y i w ic e b ry g a d ie rz y - wszyscy z pen sjam i / s ,

312nn/.

"Ta k

zburzono dawn o b r o n , fundowano now n i e d l a w o j s k a , k t r e g o

nie b y o ,
314/-

l e c z na w y c i c z e n i e wyznaczonemi pensyami n a r o d u / s .

Czy n i e pamitamy odpowiednikw t e g o f r a g m e n t u w 0 p o l e p

s z e n i u s p o s o b u e l e k c y i , w pism ach Rz ew us k ie go z 1776 r . i w

*
"Uwagach z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o / p o r . s . 6 3 , 1 7 2 / .
K o m pe ten tn ie z o s t a n a k r e l o n y w Rozwagach o b r a z poczyna
R o s j i w P o l s c e , w s z c z e g l n o c i r o l a w s c h o d n i e j s s i a d k i w wyda
rzeniach l a t

1764 i n a s t p n y c h / s .

1 7 0 n n / c Za n a j w a n i e j s z c e

ch w p o s t p o w a n i u w s c h o d n i e j s s i a d k i R z e c z y p o s p o l i t e j uznano
wiaroomno.

Znamienne, e o p i s u j c wyczyny Moskwy w P o l s c e niby

t y l k o za anonimowym autorem 0 n i e b e z p i e c z e s t w i e w agi p o l i t y c z

n ej",

" R o z w a g i pominy c i e p l e j s z e wzmianki o S t a n i s a w i e AuQ

g u c i e , k t r e w tamtym t r a k t a c i e s i z n a j d o w a y .
X j e s z c z e j e d n o . To, co Rzewuski n a p i s a o R o s j i w tym ano
nimowym t r a k t a c i e p o z w a la s k o n s t a t o w a r n i c , j a k a z a c h c a z i -

fe w tym z a k r e s i e midzy pismami o p a t r z o n y m i hetmaskim n a z w is k i e m i anonimami; w adnym z pism wydanych j a k o t e k s t y Rze

w u s k i e g o , n i e ma n i c z e g o , co mogoby hetmana n a r a z i ktremu

26C

ssiadw.
Cho z n a k o m i c ie zarysowany o b r a z naduy r o s y j s k i c h w P o l s c e

n i e mg p o z o s t a w i a w t p l i w o c i w s p r a w i e a n t y p a t i i a u t o r a "Roz
wag" wobec Moskwy, n i e w y n ik a y z t e g o b y n a j m n i e j z u d z e n i a w s t o
sunku do P r u s , ktrym a u t o r "Rozwag" t a k e n i e u f a ,

a ich zd zier-

stwa hanc^owe t r a k t o w a j a k o p r o b i e r z z e j w o l i , dowodzcy,

" u f n o c i w adnym t r a k t a c i e mie n i e mona, chyba f i n a l n y m z Tur

kami i w z a p a l e t e r a z Europy o w o l n o " / s .

184/,

Fragment d o t y

czcy Prus koczy s i o str z e e n ie m przed kolejnym rozbiorem / s .

134 /
Zwraca uwag, Dra* w "Rozwagach" j a k i c h k o l w i e k akcentw an
tyaustriackich.
Czarno wypada w "Rozwagach" obr^.z dokona Sejmu W i e l k i e g o ,
"Poow m a j t k u obywatelom b i e r z e s i na p o d a t e k / . . . / .
kro kiem i d z i e werbunek ~
e gz e rc y tu ^ je

an i

wim

#
t r o c h a zwerbowanych o n i e r z y a n i s i

wojenne o p a t r u j e s i

sprzty,

c z a s dro&j g i -

n i e na u b i o r z e

na p r z y j a z n y c h promocyacr.? na k a b a a c h , u b i e g a j

s i na g e n e r a w ,

j r y g a d y e r w * majorw, aby p o d a t k i nard n i s z c z

ce p o s z y na p e n s y e . J c z y n a r d pod c i a r e m poborw,

; e s z c z e n ie

majc wojny. L i c z n i e j s z e m i l i o n y i d na promowowanych. G a r s t K a

%

ze oranych l u d z i bez t a k t y k i ,

bez d y s l o k a c y i , / c o s z a r , a r s e n a w ,

magazynw, b a r d z i e j j e s t na u c i e m i e n i e u b o g i c h m i a s t ,
obrony k r a j u .
zru j n o w a n e .
ne,

n i do

Duchowiestwo, z k t r e g o w olno narodu u r o s a , j e s t

Dobra p u b l i c z n e ,

starostw a,

s w podatkach o szczd zo

surowo kary za z d r a d a g o d n o c i p o k r y t a . P rz e c i w b u n t u j

cemu s i narodowi a l i a n s e z a w a r t e . O f i a r y s chwalebne i dbr i

k l e j n o t w , j e l i u f n o narodu j e s t

zafundowana; w w t p l i w y c h

o k o l i c z n o c i a c h , gdy s i t y s i c dawnych sposobw wzmocnienia na

rodu c h y b i a , ubstwo i o d a r c i e obywatelw n i e da przewodu a
t w i e j s z e g o z a g r a n i c z c m , l e c z t o Wizya l s k i e g o / s .

I77n/.

rod pozorem k r y t y c i wojskowych d z i a a sejmu " R o z w a g i " a p e l o

way do egoizmu po datkow ego s z l a c h t y , a k o c z y y na o c e n i e a l i a n
su p r u s k i e g o j a k o s o j u s z u p r z e c i w n a ro do w i i na i n s y n u a c j a c h ,
ofiary

S t a n i s a w a A u g u s t a na r z e c z s k a r b u R z e c z y p o s p o l i t e j

z ty

mi antynarodowymi zmowami p o z o s t a w a y w z w i z k u . Ta o s t r a k r y
t y k a k r l a i sejmu podan a z o s t a a w c u d z y s o w i e , d l a z a z n a c z e
n ia,

e p o c h o d z i a n i e od a u t o r a "R o z w a g " , l e c z z anonimowej

"Odezwy z m a r e g o S z l a w s k i e g o . . . " ,
nego k o n s e r w a t y w n i e , a l e r a c z e j
a t w o moe s t w i e r d z i ,

n a p is a n e j przez kogo nastaw io

yczliwego k r lo w i. C zyteln ik

e u " l s k i e g o " o dp o w ie d n ie p a r t i e / s .

6-14/. w y g l d a y z u p e n i e i n a c z e j , a o s t a t e c z n a o c e n a 3 ejmu wypa

d a a pozytywnie.
Gdyby k t o m i a w t p l i w o c i , czy o b r a z Sejmu W i e l k i e g o by
w "Ro zwagach" a z t a k c z a r n y , upewni s i po p r z e c z y t a n i u o s t a t
n ie j p a r t i i k s i k i - "Gosu o jc z y z n y ".

"C znw s sejmy wa

s z e - p y t a tam a u t o r - pod o b l e n i e m n i e j u Moskaw, a l e

chciwoci i in t r y g ,
Str j,

znwe s i w o s p a l s t w i e k u j k a j d a n y ? / . . . / .

awansy m y l i z a b i e r a j , w a n i e by n i e z c h c i ,

in try g robiono, w anie

ny / . . . / .

oy c h c i w i e j

dano s p o k o j n o c i ,

lecz z
ni obro

Podobno p r z e t o was bez g o t o w o c i t r z y m a j , i za wol

n o gotowemi do obrony mie n ie c h c / . . . / .

m aj swoje z w i z k i , a co d z i w n i e j ,

Moecie p o z n a , e

e nawet z o b y w a t e l a m i c n o t l i -

wemi, k t r z y u u d z e n i i c h w s p i e r a j . Wie lcy to s b o h a t y r y , e

R z e c z p o s p o l i t w y w r a c a j ? / . . . / s p o d l e g l i t y l k o chuciom, a j e s z u
cze cudzym / s . 3 &4 n n / . Znw t e same m e l o d i e : c i , co d y b i na wol
no R z e c z y p o s p o l i t e j ,

celowo n i e d o p u s z c z a j do roz wo ju a r m i i ,

by u d e r z y w nar d n i e przygotowany do o br on y.

D z i a a j w porou-

m ien iu z uudzonymi " o b y w a t e l a m i c n o t l i w e m i " ; zapewne c h o d z i o

o K r a s i s k ie g o , n iegdy " b o h a t y r a " , t e r a z o sio d a n e g o przez kr
l e w s k i e " c h u c i " , w Z a s a d a c h i w P r o j e k c i e do ?ormy Rzau "wywr-

26?

cajcego R zeczpospo lit .

W kocowej p a r t i i "Rozwag odzywa s i

"Gos o jc zy z n y ";

t e n chwyt, z ap oy czo ny od S t a s z i c a , Rzewuski s t o s o w a j u w p r a

cy "0 p o l e p s z e n i u s p o s o b u e l e k c y i kr lw p o l s k i c h " , t o zna cz y w
d z i e l e , k t r e t o w a r z y s z y o zamysom a n t y k r l e w s k i e j k o n f e d e r a c j i .
Yi/arto s i p r z y j r z e , j a k f u n k c j " G o s o j c z y z n y " p e n i w "R o z
w ag a ch ".
Z a c z y n a a go w y i d e a l i z o w a n a w i z j a dawnej R z e c z y p o s p o l i t e j ,
a p o l o g i a u s t r o j u i cnot y przodkw / s .

320nn/.

Polakom p r z y p i s y w a

ne wyjtkowe w a l o r y , k t r y m i od z a r a n i a d z i e j w s i o d z n a c z a l i
/ s z c z e r o , g o c i n n o * u c z y n n o , a g o d n o , mstwo, zd ro w ie mo
r a l n e i f i z y c z n e / i d z i k i ktrym u k s z t a t o w a l i o p t y m a l n i e u s t r j
o
s p o e c z n y i p o l i t y c z n y swego pastwa"'. Ta i d y l l a p e n i 3 r o l t a ,
z ktrym k o n t r a s t o w a a p o k a l i p t y c z n y o b r a z w s p c z e s n o c i . O j c z y
zna p o u c z a a w t e n s p o s b swoich synw o r n i c y "midzy prawem,
k t r e wam n a t u r a i przo dko wi e w a s i z o s t a w i l i i n i e w o l , k t r
na was o s t a t n i e c z a s y w p r o w a d z i y " / s ,

3 5 6 / . J a k o matka n i e u p a d a

a j e d n a k na duchu; " n a d z i e j a moja - z a p e w n i a a - w wolnych du

szach pooona zwycia b o ja ,
lej je s

z w a s z c z a ; i mnym Polakom

p o n i e w s z y s t k i e p r z e c i w n o c i nawet wojer., n i c a l e

z a o j c z y z n n ie w a l c z y " / s .

3 5 8 /. Nastpne l i n i e

wyrane do t e j w a l k i wezwanie.

stanowiy ju

"Czy k o n i e c z n i e t r z e b a l e w

m a e j l i c z b y p t a ? " - p y t a a o j c z y z n a , po czym z a p e w n i a a :
" K ie n i e p r z y j a c i e l e w a s i n ie mog, c h y b a b y c i e sami a s z e m i
g o s a m i l u b kreskowaniem s i panami nad s o b i c h u c z y n i l i .

Po

m y l c i e przywrcic. wadz prawodawcz i wykonawcz wam n a t u r a l

n - d o r a d z a a d a l e j -

w s z y s t k o do was p o w r c i . Nie t r ? :e o a

w t p i . Kie wam na w s t r c i e n i e b d z i e , Kiedy jednym duchem wol

noci i bdziecie" / s .

3 59/ Czy c h o d z i o t y l k o o "jereskewa-

n i e s i " w s e j m i e ? D a l s z e w s k a z a n i a o j c z y z n y budz co do t e g o

2 63

w tpliw oci.

T r z e b a wam k o n i e c z n i e u c z y n i k o n i e c i zym p r z e

wodom i w a s z e j

zym p o w o l n o c i .

Zwaszcza kiedy m y l i c i e o r z

d z i e k r a j u T r z e b a wam m y l i - p o u c z a a t a 3ama " m a t k a " - e

gdy po u c i e n i u i z d a r c i u n a r o d u pob orami n i e w o l i w a s z e j n i e
z w y c i y c i e , w c i l e j s z pewnie p j d z i e c i e n i e w o l . / /

Do

was n a l e y r o z k a z y d r u g i c h c i e r p i e i i n t r y g i , gdy z a w a s z o j
c z y z n c z y n i i n i e c z y n i m o e ci e / . . / , Gzy m ac ie sam p r z e w o
k c h w a l i i w s p i e r a c z y n n o c i w asz y ch n i e p r z y j a c i ? " / s .
Tu j u w i d o c z n e ,

360 n / ;

e " o j c z y z n a z a c h c a a do aktywnego w y s t p i e

n i a p r z e c i w n i e p r z y j a c i o o m , , do p o r z u c e n i a b i e r n o c i , j a k k o l
wiek n i e p r e c y z o w a a formy t e g o w y s t p i e n i a .
Ta e n i g m a t y c z n o u t r z y m y w a a s i i d a l e j .

" K ie j e s t mnie

my] z a c h c a c was do z a m t y , l e c z a b y c i e n a r o d u prawa s o b i e pr zy *

?rci3i.

Nie chc r z e z i - z a s t r z e g a a s i - l e c z chc koca n

dzy narodu i c h o c i a b y u p o r c z y w i e n i e p r z y j a c i e l

s t a przy wa

szy ch krz ywdach, r a d z t y l k o z a o i e g a u c i s k o m " / s .

j o 1/ . Nastpne

f r a g m e n t y w po do bn ie og ln ik ow y s p o s b nawoyway do d z i a a n i a .
Po o s t r e j
y:

k r y t y c e sejmowej r z e c z y w i s t o c i " R o z w a g i " konkludowa

"Wszystko j e s t j u i z b o s k i c h i z l u d z k i c h praw pozrywano

/.../.

Ustawy,

sdy,

s k a r b , wojewdztwa, po w i a t y c z e k a j p o r z d k u *

w szystkich ch ci w ygldaj rzdu

Czas haby u c z y n i ko

niec,

Wiem, e to z n a c i e - w z d y c h a a o j c z y z n a - l e c z n i e wiem,

jakie

s e r c e macie do z r z u c e n i a j a r z m a i wystpkw i

zdrad" / s .

368/,

'.V tym duchu a u t o r n a p i s a j e s z c z e k i l k a z d a ,

wrd n i c h -

znamienne -

poucza,

patryotyzm c i e r p i e l i "

e " n i e t r z e b a d o p u s z c z a , aby o b y w a t e l e za
/s.

368 / - o dc z y tu j e m y t o j a k o obron

w as ne go i m i e n i a - i k o c z y wezwaniem, by n i e t rw a w c i e r n o c i
/s.

3o8n/ Wyranej wskazwki co do c h a r a k t e r u proponowanego wys

t p i e n i a nie po da*
Roman P i a t ,

p i e r w s z y k o m e n t a t o r "Rozwag , o d c z y t a " G o s

o j c z y z n y j a k o wezwanie do w y s t p i e n i a czynnego
Zanim odpowiemy n a - t o p y t a n i e ,
sem p i s a n i a t e j r o z p r a w y ,

1o

. Czy s u s z n i e ?

sprb ujem y z a s t a n o w i s i nad c z a

z tym bowiem z w i z a ne by m u s i a o j e j

przeznaczenie.
Czas t e n t r u d n o u s t a l i r o z s t r z y g a j c o * Hetman wspomina
w "Rozwagach1 b r o s z u r " 0 n i e b e z p i e c z e s t w i e w a g i p o l i t y c z n e j "
jak o "w iee pismo" / s .

1 7 0 / , a wiemy, e J o r d a n w y s a mu j e do

Lwowa w kocu s t y c z n i a 1 7 9 C \

Wspomniane w "Rozwagach" p r a c e :

" l s k i e g o " ,/s, 1 7 7 / i 'Turskiego " y l i o k r l a c h " / s .

bl ik o w an e z o s t a y p r z e d marcem 1790 r .
Rzewuski z a c z p i s a n i e

Przypuszczamy z ate m ,

"Rozwag" n a j p n i e j w i o s n i7 9 0 , moe z a

r a z po u k o c z e n i u t r a k t a t u
/to

2 4 7 n / opu

"0 t r o n i e p o l s k i e : zawsze o b i e r a l n y m "

t u m a c z y o b y f r a g m e n t 3 p i e r w s z y c h s t r o n , w s k a z u j c y na due

d o t k n i c i e k r y t y c z n uwag M o r s k i e g o / , n a t o m i a s t u k o c z y to
d z ie o n a jp n ie j w pocztkach s i e r p n i a ,

a zwaywszy, e wtedy

z m i e n i a m i e j s c e po by tu ~ r a c z e j w kocu l i p c a . Wnioskujemy to
ex s i l e n t i o , w "Rozwagach" n i e ma bowiem l a d u i n f o r m a c j i o P ro
j e k c i e do Formy Rzdu. Kie wydaje s i

z a prawdopodobne, by Rze

wuski P r o j e k t t e n mg w "Rozwagach" p o t r a k t o w a pe^ - on e s t .

Domysw na ter^at d a t a c j n i e moemy na tym zamkn. J u
bowiem po wydrukowaniu s o w a " k o n i e c " / s .

3 7 3 / Rzewuski n a p i s a

n a s t p n p a r t i t e k s t u - " K r t k odpowied na o s t a t n i e p r z e s t r o
gi dla P o lsk i" / s .

3 7 5 n n / . Skoro k o t a j o w s k i t r a k t a t podejmowa

polem ik z l i s t e m S z c z s n e g o P o t o c k i e g o do 3 e n e d y k t a H u l ew ic z a
z 14 s i e r p n i a 179 0, t o p o w s t a m u s i a po 20 s i e r p n i a / p i s m o Po
t o c k i e g o m u s i a o wdrowa z Wiednia do Warszawy 5-7 d n i , a t r z e
ba j e s z c z e d o l i c z y k i l k a dni na d r u k / . Poniewa n a p i s a n i e i druk
pr ac y K o t a j a t e k i l k a dni z a j m u s i a y , n i e mogy u k a z a
s i p r z e d p o c z t k i e m w r z e n i a . Wdrwka t e g o t e k s t u do .Viednia,
f z i e prze by wa R z e w u sk i, m u s i a a z a j n a s t p n y t y d z i e .

"Krtk

265

odpowied na o s t a t n i e

p r z e s t r o g i d l a P o l s k i " mg wic hetman

p i s a n a j w c z e n i e j w dr u gi m t y g o d n i u w r z e n i a 17 9 0 .

Zakadamy,

e t w o r z y t e n o s t a t n i f r a g m e n t wwczas, gdy r e s z t a 7/ y c h o d z i a
j u spod p r a s y ,

inaczej

bowiem n i e z r o z u m i a a by a b y form a o s t a

t e c z n a "Rozwag", to znaczy d o p i s a n i e a n t y k o t a j o w s k i e j f i l i p i k i z osobnym t y t u e m , j u po s o w i e " k o n i e c " . C a o z o o n o

w i n t r o l i g a t o r n i i w splnie oprawiono, iioga wyj n a jw c z e n ie j
w kocu w r z e n i a 1 7 9 0 , a l e pr aw dopodobnie u k a z a a s i z n a c z n i e
p n iej.

Z a s t a n a w i a j bowiem u d e r z a j c e z b i e n o c i midzy "Roz

w a g a m i " , a p is m a m i, k t r e pan Seweryn t w o r z y w l i s t o p a d z i e

/ p o r . n i e j r o z d z i a X I I / , Mona s o b i e w y o b r a a ,

1790

e uradowany

widokiem wydrukowanego t r a k t a t u hetman t r z y m a go p r z e d s o b i

p i s z c n ast p n e t e k s t y - c z e r p a p e n rk z "Rozwag".
Przypuszczamy,

e p i s z c " G o s o j c z y z n y " hetman w y b i e r a

3 i v j u do { / i e n i a . M u s i a by w h a b s b u r s k i e j

s t o l i c y n ajpniej

15 s i e r p n i a ,

bo t a k d a t n o s i a z re d ago wa na p r z e z n i e g o " P r o
t e s t a c y a przeciw su k c e sy i tr o n u ", podpisana przez niego i Szcz
snego P o t o c k ie g o .

D e c y z j o p u s z c z e n i a Lwowa i u d a n i a s i nad

^unaj p o d j j e d n a k hetman w c z e n i e j ,

s k o r o j u 19 l i p c a g e n e

r a a r t y l e r i i w y r a a r a d o z p o g o s k i o rychym p r z y b y c i u do
Wiednia hetmana

12

Wzywanie w "Rozwa gac h" do op or u m u s i a o by o g l n i k o w e , bo

d o p i e r o po s p o t k a n i u z t u l c z y s k i m d z i e d z i c e m Rzewuski mg s i
z o r i e n t o w a , j a k i e formy d z i a a p r z e c i w sejmowi bd m o li we .
c z e n i e wezwania do op or u z wypraw hetmana nad Dunaj k o j a
rzymy n a d to z brak iem w "Rozwagach" akcentw a n t y a u s t r i a c k i c h .
:.iona p r z y p u s z c z a ,

e p i s z c " G o s o j c z y z n y " w p r z e d e d n i u wy

j a z d u do Yiednia, Rzewuski r a c h o w a t a k e na s k o n i e n i e do a n t y /

sejmowych p o czy na dworu h a b s b u r s k i e g o . Z a t a r c i e n i e p r z y j a z n y c h

P o l s c e k r okw A u s t r i i / m . i n . j e j u d z i a u w r o z b i o r z e / m i a o stwo -

r z y d l a e w e n t u a l n y c h ar: ty sejmowych d z i a a c e s a r z a L e o p o l d a
sp rz y ja jc y klim at*
Podsumowujc w s z y s t k o ,

co o "R ozwagach d o t d p o w i e d z i e l i

my, musimy uzna t o d z i e o za n a j p e n i e j s z y wykad pogldw h e t

mana. Zwieczeniem j e g o r e p u b l i k a n i z m u b y a gwna myl "Rozwag 11
- R z e c z p o s p o l i t a powinna s i r z d z i bez k r l a .
Zarwno P i a t , j a k K o n o p c z y s k i , k t r z y o "Ro zwagach" p i s a
li,

u z n a l i j e z a d z i e o " b e z a d n e s t y l o w o i jzykowo n i e d o 13
n e " . W s t o s u n k u do s t y l u z a r z u t t e n uwaamy z a n i e s u s z n y , *
" b e z a d e m " mona s i c z c i o w o z g o d z i , o d n o s z c t e n z a r z u t do
4

k o n s t r u k c j i k s i k i . Hetman po ln y p i s a w s p o s b im pon ujc o zwa

r t y swe t e k s t y k r t k i e * Ale i d u s z a p r a c a - " 0 t r o n i e p o l s k i n
zawsze o b i e r a l n y m " m i a a k o n s t r u k c j z w a r t i k on s ek w en t n ,
d z i k i temu, e hetman s k u p i s i w n i e j na w y k a d z i e w a s n y c i
racji,

z a polemik- z p r z e c i w n i k a m i

n do p r z y p i s w .

/ z r e s z t sporadyczn/ zepch

Dwoisty o e l llRozwag";

z jednej strony p rzed o ta

w i e n i e r a z j e s z c z e w s z y s t k i c b . argumentw p r z e c i w s u k c o s j i ore,'/
p r z e k o n a n i e narodu do rzdw Mp u r e ^ e p u K l t k a s k o)r _ z drumle,
s t r o n y z a p o t r z e b a s y s t e m a t y c z n e g o >*o>prfiwjien: ni.. >, a .m: autu
na t r a k t a t "O s u k c e s y

frro.wl; \>p y n y na .u:ieeftoiii. k o u s t r u -

kej k si k i*
Pewne j e j

p a r t i e p o w i c o n e s wywodom t e o r i i R z e w u s k i e g o ,

inne p o l e m i c e - zb z a zb< Rzewuski sam m u s i a d o s t r z e c ow

nie s p o i s t o k o n stru k cy jn ,

bo w kocowej

czc.i

"Rozwag" r e

asumowa w c z e n i e j s z e wywody, a w p o l e m i c e z " O s t a t n i p r z e s t r o g d l a P o l s k i " r a z j e s z c z e w s z y s t k i e p o p r z e d n i e argumenty z b i e

ra.

Z a r z u t y f o r m a l n e - powtarzamy - mona w naszym p r z e k o n a n i u

s t a w i a pod a d re s e m k o n s t r u k c j i , n i e z a s t y l u "Rozwag".

Dla wy

k a z a n i a walorw s t y l i s t y c z n y c h k s i k i odwoa moglibymy s i do

w s z y s t k i c h prawie cytowanych wyej frag me nt w; * r d n i c n z w a s *

267

c z a po rwn an ie P o l s k i z A n g l i i o br on "panw uwaam,

cki,

z k t r y c h hetman mgby by dumny. Pochway t e d o t y c z ,

rzecz ja sn a ,
nej.

za pro

wyczn ie stro n y s t y l i s t y c z n e j , nie z a m e r y t o r y c z

? a s z e h i s t o r y c z n e , n a c i g a n i e p r z y k a d w do w a s n y c h r a c j i

i n i e p r z y j m o w a n i e do w i a d o m o c i niewygodnych d l a s i e b i e argumen
tw p r z e c i w n i k a p o d k r e l a l i w "R o z w a g a c h zarwno P i a t ,
Konopczyski'^,

jak

cho temu o s t a t n i e m i b a d a c z o w i " p r z e s z p i k o w a n e

h i s t o r i R o z w a g i " od s t r o n y e r u d y c y j n e j

z aim po no wa y.

"Kto

b y i c h a u t o r e m ? - z a d a w a s o b i e p y t a n i e znako mity ba dacz d z i e

jw P o l s k i n o w o y t n e j .

I o d p o w i a d a : - W Kadym r a z i e un u e l -

q u ' u n . Nie obcy by mu L o c k e ,

Hume, R o u s s e a u , M a b l y , anofcimcwy
odbywa due wdrwki

a u t o r P e r i l de l a b a l a n c e du Nord
po D u g o s z u , F r e d r z e ,

Solikowskim / . . . /

ubieskim, przew erto-

wa uwanie D o g i e l a , umie z a c y t o w a L e s z c z y s k i e g o i t f i e l h o r s kieg o / . . . / ,

m i l c z y o Ko n a rs k im / . . . / ;

b r o n i hetmana R z e w u s k i e g o ,

t y l k o od j e d n e j j e g o m y l i odc in a 3 i p r z e z o r n i e :

ki,

od t e j p o g r o -

e z w o l n o c i s z l a c h t y n i e da s i p o g o d z i s p r a w i e d l i w o

d l a cnopw. Z r e s z t yczy d o b r z e m i a s t o m , i d e a l i z u j e s i e l s k ,
w o l n o c i o w i pokojow P o l s k , a l e w a c i w e f i l a r y swobody w i d z i
15
w monowadcach"
. Do podanych p r z e z K o n o p c z y s k i e g o r d e h i s
t o r y c z n y c h , na k t r e " R o z w a g i " s i po woyw ay, mona by j e s z c z e
doda Volumina legum o r a z p r a c e Pawa P i a s e c k i e g o , Jo h a n n a Garcaeusa i N icolausa Leuthingera.
Czy p a s j a p o l e m i c z n a i o l b r z y m i a p r a c a , j a k m u s i a woy
Rzewuski w n a p i s a n i e
od n ot ow uje
any w

sporym

"Rozwag",byy o p a c a ln e ? K atalo g Centralny

e g z e m p l a r z y t e k s t u , m u s i a wic z o s t a wyednak
n a k a d z i e . Odnosi s i
w r a e n i e , i "Roz
ZO

w a g i " n i e wywary adnego wpywu na t o c z o n e w roku 1790 p o l e m i k i .

68

ROZDZIA X: P i e r w s z e r e a k c j e na P r o j e k t

do Formy Rzdu i sejmow

debat w sprawie s u k c e s j i .
i

" P r o t e s ta c y a przeciw su k c e sy i tronu w P o l s z c z . . . " , k t r

Seweryn Rzewuski i S z c z s n y P o t o c k i z r e d a g o w a l i w Wiedniu 15
V I I I 1 7 9 0 , moga b y a z o s t a u w i e r z y t e l n i o n a w k t ry m z p o l s
k i c h grodw j u w t y d z i e p n i e j . J e l i t a k s i n i e s t a o i
j e l i o b l a t a n a s t p i a d o p i e r o 25 w r z e n i a ,

t o n a l e y s i w tym

d om y la n i e t y l e n i e d o p a t r z e n i a o f i c j a l i s t y ,

ktremu r z e c z z l e

cono /ono mogo o p n i a k t y k a c j n y j w y e j o k i l k a d n i / ' ,

rozkazu autorw,

ile

by i c h m a n i f e s t o p u b l i k o w a d o p i e r o wwczas,

gdy s e j m d e b a t nad s u k c e s y r o z p o c z n i e .
"Protestacya",

skierowana "przeciw

c z s t a n o w i s i m a j c e j " ,

succesyi tronu w P o l s z

b y a w c a o c i p r a w ie

dzieem p i -

r a Seweryna R z ew usk ieg o . P r z e k o n u j e o tym j u w s t p , w ktrym

k on statujc znalezienie
rdzali,

s i P o l s k i nad p r z e p a c i ,

i "Deputacya w form ie rzdu p odan ej,

autorzy stw ie

stanowic w szyst-

rre y

ko za k r l e m , n i c za narodem, w s z y s t k o z r o z s z f T e m wadzy j e
go z ujm w o l n o c i , p o o y a j e s z c z e na t y c h sw oic h prawach o s
ta tn ie pitno niew oli,

gdy do j a r z m a now fo r m r z d u z go to w a -

n e g o , ja r z m o j e s z c z e d z i e d z i c z n e g o pana p r z y d a i na k a r k i ziom
kom swoim / . . . / woy u s i u j e " .

Dalej

s z a przypominajca p i s

ma Rzewuskiego z roku 1776 o c e n a P r o j e k t u do Formy Rzdu, w

ktrym " D e p u t a c y a tumem k i l k u s e t praw t o n i e p e n y c h ,

to obo

j t n y c h , t o s o b i e p r z e c i w n y c h , uw ik a ws z y R z e c z p o s p o l i t ,
w s z y s t k i e i n n e , k t r e n i e w o l n a ro du s t a n o w i ,
pooywszy, koniec R z e c z y p o s p o lit e j

za k a r d y n a l n e

z a p o w i e d z i a a " . Podnoszc

n i e l e g a l n o s u k c e s j i tronu w w ie t le
niejszych,

Z as a d

o r a z praw wcze

z ab ez p ieczajcy ch e l e k c j i uznajcych j e j przeciw

nikw za n i e p r z y j a c i o j c z y z n y a u t o r z y o s t r z e g a l i ,

i w Rze-

269

c z y p o s p o l i t e j n i k t n i e ma prawa c h c i e , aby o j c z y z n a j e g o b y a
w niew oli,

chcie j e j

/su k cesji/ je st

to c h c i e n i e w o l i ,

JaKO sw s z c z e g l n l e g i t y m a c j do z g a s z a n i a s p r z e c i w u
Rzewuski i P o t o c k i p o d n o s i l i ,

"n a p i e r w s z y z a r a z o d g o s o

z a m y l e D e p u t a c y i wzgldem s u k c e s y i t r o n u o s t r z e g l i n a r d " t o
l i s t a m i rozpisanem i / t o

b y a n o b i l i t a c j a czynw S z c z s n e g o / ,

t o pismem p r z e c i w s u k c e s y i t r o n u wydanym". Po tym n a s t p o w a o

s t r e s z c z e n i e t r a k t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " ,

z a j m u j c e o k o o 30%

c a e g o t e k s t u . W s t o s u n k u do pier wowzoru p r z y o p i s i e k o l e j n y c h
po czy na k r l a p r z e c i w w o l n o c i dodano j e d n o s o w o ; m i a s t k r l
pisano k r l - d z i e d z i c .
O s t a t n i a c z t e k s t u r a z j e s z c z e reasumowaa z arzu ty
p r z e c i w t r o n o w i d z i e d z i c z n e m u " j a k o r z e c z y w s z y s t k i m prawom
naszym p r z e c i w n e j ,

z P a k t a m i Konwentami N a j j a n i e j s z e g o K r l a

n i e z g o d n e j , w ol no n a s z n i s z c z c e j ,
jce j,
rw,

R z e c z p o s p o l i t wywraca

a m on a rc h i w p r o w a d z a j c e j " i w y r a a a g o t o w o a u t o -

by r a c z e j

"c o k i l k a d z i e s i t

lat

by w z a m i e s z a n i u , n i co-

d z i e w n i e w o l i " , Za wzr Rzewuski i P o t o c k i s t a w i a l i wojewdz

two w o y s k i e " g o r l i w e zawsze o dobro o j c z y z n y , a rwnie zaw
s ze t r o s k l i w e o w o l n o P o l a k w " , k t r e "wydao j u wyrok swj
p r z e c i w s u k c e s y i t r o n u i posom swym p r o t e s t o w a s i w p r z y 3
paaku u s t a n o w i e n i a s u k c e s y i n a k a z a o " . P r z y p i s u j c Woynianom
z sej r a c j i

" z a s z c z y t p r z y k a d u i p i e r w s z e s t w o s a w y " ^ , wy

raano n a d z i e j ,

i w w a l c e o w ol n o " i n n e wojewdztwa tym

torem p j d " .
Kie wnoszc n i c nowego do m y l i p o l i t y c z n e j ,

"Protesta-

c y a " d a w a a h a s o do r o z p o c z c i a o t w a r t e j w a l k i z sejmem. Po
f i a s k u p r b p r z e j c i a " r z d u d u s z " za pomoc t r a k t a t u "0 s u k c e sy i tronu":

Seweryn Rzewuski po r a z d r u g i - tym razem w

s p c e z p o s i a d a j c y m z n a c z n k l i e n t e l Szczsnym Potockim -

2 1 0

pod h a s e m obrony w o l n e j e l e k c j i do t a k i e j w a l k i s t a w a ,
x

x
X

Midzy 1 a 5 w r z e n i a 1790 Rzewuski p i s a me mor ia do

c e s a r z a L e o p o l d a . Na t a k d a t a c j w s k a z u j e p o c z t e k p i s m a ,
bo d z i e , w ktrym miano c z y t a w s e j m i e u n i w e r s a w 3prawie
s u k c e s j i t r o n u , t o z n a c z y 30 V I I I 17 9 0 , z o s t a tam o k r e l o n y
j a k o " s e s j a p o n i e d z i a k o w a " . D y sp o n u j c t y l k o b r u l i o n e m .

;ie

wiemy, czy t e k s t m e m o ri a u z o s t a c e s a r z o w i L eo p o l d o w i p r z e
k a z a n y ; w kadym r a z i e pismo z a s u g u j e na a n a l i z j a k o w i a
dectwo h e t m a s k i c h z a m i e r z e .
Poinformowawszy c e s a r z a ,

e przewidywane w u n i w e r s a l e

s e j m i k i n i e c h y b n i e wprowadz w P o l s c e s u k c e s j t r o n u ,

przed

s t a w i a n j a k o j e d y n y r a t u n e k p r z e d r o z b i o r e m , Rzewuski wyra
a przekonanie,
y A u s t r i i .

e c e l t e n ,

bdcy na r k Prusom, n i e s u

Wprawdzie w i l e wojewdztw, a m i a n o w i c i e , woy^

sk ie , k ijow sk ie,

bracaw skie, lu b e lsk ie ,

sandom ierskie,

sie

r a d z k i e i c z y c k i e n a k a z a o j u swym posom s p r z e c i w i a s i
wprowadzeniu korony d z i e d z i c z n e j , a l e t o n i e p r z e s d z i s p r a *

wy. Osoby, k t r e p r z e c i w n e s u k c e s j i i n s t r u k c j e p o d p i s a y ,
mog bowiem n i e by na nowych s e j m i k a c h ,

a stron n icy pruscy

n i e w t p l i w i e na n i c h s i s t a w i i sp owoduj i n s t r u k c j e p r o s u k c e s y j n e . L i c z s i z a f a k t y p n i e j s z e . P o r ie w a d u s z
c a e j r o b o t y , pr owadzonej p e r f a s e t n e f a s , j e s t p o l s k i k r l ,
z a monarcha p r u s k i u d z i e l a j e j

swego p o p a r c i a ,

tron d z ie

d z i c z n y w P o l s c e n i e w t p l i w i e z o s t a n i e uchwalony, a u t w i e r %

dz go p r z y s i g i o s o b i s t e , n a k a z a n e w s z y s t k i m obywatelom, 'la
k p r z y s i g na prawa k a r d y n a l n e p r z e w i d u j e j u nawet odpo
w ie dn i p a r a g r a f P r o j e k t u do Formy Rzdu^. J e l i do t a k i c b

271

p o r c z e o s o b i s t y c h d o j d z i e , jedynym sposobem p r z e c i w s t a w i e
nia s i

s u k c e s j i b d z i e w y s t p i e n i e z b r o j n e , A po ni ew a woj

na n i e l e y w i n t e r e s i e A u s t r i i ,

powinna ona u p r z e d z i n i e

k o r z y stn e wypadki.
Tron s u k c e s y j n y w P o l s c e n i e w t p l i w i e n i e l e y w i n t e
resie R osji.
w Polsce

J e d n a k e obecny p r z e d s t a w i c i e l t e g o m o c a r s t w a

t a k l e k i e r u j e i n t e r e s a m i swej w a d c z y n i ,

s j a u w ia d o m i s o b i e s z k o d l i w o s u k c e s j i i z e c h c e j e j

i Ro
prze

c i w d z i a a w te d y , gdy b d z i e j u z a p n o . D l a t e g o A u s t r i i
p r z y p a d a r o l a p o b u d z e n i a R o s j i do d z i a a n i a .

Wiede p o w i n ie n

w y s a k u r i e r a do P e t e r s b u r g a i s k o n i n a dn e w sk i dwr do
d z i a a n i a . To p r z y d a o b y z r e s z t w agi w y s t p i e n i o m A u s t r i i .
Naley d z i a a n a t y c h m ia s t , n ie p o z w a la j c p a r t i i p r u s k i e j
\

w P o l s c e na wy ko na c ie j e j

zamysw. Warto t a k e ,

z w r cia s i w sprawie p o l s k i e j

by A u s t r i a

s u k c e s j i do P r u s i do innych

mocarstw,

s t a w i a j c spraw o t w a r c i e , a l e s t a n o w c z o .
*
T a k i c h w y s t p i e po u d n io w e g o m o c a r s t w a P o l a c y n i e bd

m o g l i z i g n o r o w a ; mog wic one wpyn na o s a b i e n i e l u ^

z g o a z a n ie c h a n ie a n ty e le k c y jn y c h poczyna.
N i e z a l e n i e od krokw w s ka z an y c h w y e j , a u s t r i a c k i c h a r
ge d a f f a i r e s w P o l s c e ,

Benedykt de Cache p o w i n i e n w y s t p i

wobec sejmu z n o t u j a w n i a j c prawdziwy s t o s u n e k A u s t r i i

do p o l s k i e j

s u k c e s j i . Taka n o t a - do n i c z e g o A u s t r i i n i e zo

b o w i z u j c - p o d n i o s a b y na duchu p r z e c iw n ik w t r o n u d z i e
d z i c z n e g o , d a j c im n a d z i e j z a g r a n i c z n e g o p o p a r c i a , o s a
b i a b y z a p o c z y n a n i a s t r o n n i c t w a p r u s k i e g o . Nota t a k a na
t y c h m i a s t po j e j

o g o s z e n i u , a l b o n a j p n i e j w d n iu n a s t p

nym, powinna z o s t a w r cz on a w s z y s t k i m s e n a t o r o m i p o s o m ,
a nawet w s z y s t k i m obecnym w War szawie. N a l e y to wic p r z y
gotowa, r e d a g u j c p o l s k i e t u m a c z e n i e i d r u k u j c j e g o t e k s t

272

w 20 t y s i c a c h e g z e m p l a r z y .
Pismo, t c h n c e tonem p r z y j a z n y m , t a k ; by s e j m u j c y c h n i e
o d s t r a s z a , przemwi p r z e d e w s z y s t k i m do z w o le r ^i k w e l e k
c ji.

Zauwa o n i ,

e A u s t r i a o w i a d c z y a o t w a r c i e ,

c e s j a tronu w P o lsce nie le y w j e j

in teresie;

i suk

a cho w o b e c

n e j c h w i l i Wiede w i c e j u c z y n i n i e moe, n a d e j d z i e d z i e ,
gdy p r z e j d z i e do s t a n o w c z e g o d z i a a n i a .
K a j g o r s z y e f e k t , k t r e g o A u s t r i a mogaby s i o b a w i a ,
p o l e g a b y na o d p o w i e d z i c h o d n e j , w y r a a j c e j z d z i w i e n i e ,

ir

Wiede r z d z c s i u s i e b i e wedle w a s n e j w o l i , odmawia War

s z a w i e prawa do t e g o samego. Obawa p r z e d t a k o d p o w i e d z i ,
bardziej

z r e s z t szkodliw d la P o ls k i n i d la A u s t r i i , nie

powinna wpyn hamujco na w y s t o s o w a n i e n o t y . J e l i bowiem

A ustria j e s t

zdecydowana p r z e s z k o d z i s u k c e s j i t r o n u w Rze

c z y p o s p o l i t e j , musi s i na k o s z t t a k i e j
N ajisto tn iejsze j e s t ,

r e p l i k i z d ecy dow a.

by d e k l a r a c j a a u s t r i a c k a z o s t a a wyda

na p r z e d u s t a n o w i e n i e m nad, W i s korony d z i e d z i c z n e j .
Ka tym znany nam b r u l i o n memoriau s i u r y w a .
Kie w d a j c s i w r o z w a a n i a na temat z u d z e , demago
g i i i l e g a l i s t y c z n e g o formalizmu a u t o r a s tr e s z c z o n e g o pisma,

war to zauway, e cho s k i e r o w a n e ono b y o do A u s t r i i ,

ju

wwczas n a d z i e j e na anty sejmow k r u c j a t p o k a d a Rzewuski

w R osji.

To o n i e j p i s a bowiem j a k o o p a s t w i e , ktremu t r o n

d z i e d z i c z n y w P o l s c e n i e moe o d p o w i a d a .
Z a s t a n a w i a z a w a r t a w memo riale wzmianka o s i e d m i u w o j e
wdztwach, k t r e j u n a k a z a y swym posom s p r z e c i w i a n i e s i
proje&tom t r o n u s u k c e s y j n e g o . W r z e c z y w i s t o c i na r z e c z u t r z y %

mania s i w oln ej e l e k c j i w y p o w i e d z i a o s i wojewdztwo woyg

s k i e , o r a z - t a k e na l i p c o w y c h s e j m i k a c h g o s p o d a r s k i c h q
k i j o w s k i e " . J e l i i d z i e o l u b e l s k i e , to Rzewuski, ktremu

273

z a l e a o na mnoeniu przeci v; nik w s u k c e s j i , mg j a k o wyraz

o p i n i i wojewdztwa p o t r a k t o w a o g o s z o n y p r z e z p o s a l u b e l
s k i e g o , J z e f a Wybranowskiego L i s t na s e j m i k i d e p u t a c k i e "
z 8 V I I 1790 / d r u k w s p c z e s n y / , g d z i e m . i n . o s t r z e g a n o wy
borcw o i s t n i e n i u p r o j e k t w s u k c e s y j n y c h . Ani wojewdztwo
bracaw skie, an i sandom ierskie, ani s i e r a d z k i e , ani wreszcie
c z y c k i e adnych uchwa w s p r a w i e e l e k c j i czy s u k c e s j i t r o
nu n i e o g a s z a y . Mona s i d o m y l a ,

i i n f o r m a c j a Rzewus

k i e g o w s k a z y w a a na an ty se jm o w e k o n t a k t y emigrantw w i e d e 1o
s k i c h ' , w ar t o j e d n a k t a k e o dn ot ow a , i hetman p o m i j a
m i l c z e n i e m p i s m a t y c h s e jm ik w , k t r e posom swoim daway
prawo p o p a r c i a p r o j e k t w s u k c e s y j n y c h
*

11

*
s

Anonimowe "Uwagi nad wyborem midzy e l e k c y i s u k c e s y

2

t r o n u w P o l s z c z " to t e k s t n a p i s a n y j u po u k a z a n i u s i Pro
j e k t u do Formy Rzdu, a j e s z c z e p r z e d s e j m i k a m i z l i s t o p a d a
1790 r o k u .
Wybr midzy e l e k c j a s u k c e s j t o - zdaniem a u t o r a "wyrok s t a n o w i m aj cy t r w a e s z c z c i e l u b w i e c z n n i e w o l "
/s.

4/ .

<ybr t e n ma wic wyrany a s p e k t m o r a l n y ; w o l n o c i

z d r a d z i n i e wolno zarwno ze wzgldu na przodkw, k t r z y j

n i e o d r a e n aanemi t r u d n o c i a m i p r a c i k r w i n i e t y l k o s o
bie,

a l e i n a s t p c o m twoim z g o t o w a l i " , j a k i na potomstwo,

" k t r e n i e z e z w o l i o na p r z y s z n i e w o l " / s .

4/.

"Te w i

t e przodkw n a s z y c h u s t a w y , t w o rz c p i e r w s z e w o l n o c i n a r o
dowej z a s a d y / . . . /

e l e k c y krlw w p o c z t k a c h R z e c z y p o s p o l i -

te j ustanowiwszy, tw ierdz j

swobd n a s z y c h n a z w a l i / . . . /

za prawo n i e p r z e a m a n e obranym krlom p o d a w a l i / . . . / " ,

Elek

c j a - fundament w o l n o c i - j e s t wic p i e r w o t n c e c h u s t r o j u
Polski,

t r w a j c "od t y s i c a p r z e s z o l a t . Z r e s z t p i e r w o t -

n o e l e k c j i ,

t o - zdaniem anonima - z j a w i s k o o g l n e , w a

ciwe pocztkowo w s z y s t k i m pastwom; s u k c e s j a w s z d z i e b y a

wynikiem " g w a t u i p o d e j c i a " k r l w *

D z i e j e narodw o p i e r a

j c y c h s i tym gwatom, t o d z i e j e " c z a s e m s t r a c o n e j ,

odzyskanej w oln oci" / s ,

czas em

7n, 2 5 / .

Zapewniwszy j e s z c z e k i l k a k r o t n i e ,

i elek cja je s t

"tw ier

d z w o l n o c i " , a s u k c e s j a n i e u c h r o n n i e p r o w a d z i do n i e w o l i
/ p r z y czym rozrni.- i e midzy s u k c e s j a d z i e d z i c t w e m o i s a r z
#

u w a a za cz c z y f o r m a l i z m / / s
w s k a z a n i a z a g r o z e n wi.szacyc)

r),

3, 1 5 / ,

a u t o r p r z e s z e d do

nad k:ratlem .. o k r e s i e marcoletno-

c i osieroconego przez sukcesyjnego k r la nastpcy tronu.

Za

k c i k r a j moe wwczas, po p i e r w s z e , z a w i uiidzy r e g e n c j

a senatem / s . 1 5 / .
krlowej-m atki,

Z na czn ie g o r s z e mog o k a z a s i p o c z y n a n i a

oczyw icie cudzoziemki,

bo zmary k r l

suk

c e s y j n y o e n i s i z o s o b ,n a l e c do d y n a s t i i d z i e d z i c z n e j .
S t a j c do w a l k i z r e g e n c j

krlowa-wowa p o s t a r a s i c po

moc swego k r a j u m a c i e r z y e t e g o , co p o c i g n i e z a s o b d u g o t r w a w o j n , a zakoczy s i a l b o

.

z.niet'Leniem R z e c z y p o s p o l i t e j
%

p r z e z obcego m o c a r z a - o j c a k r l o w e j , a l b o opanowaniem t r o n u
p r z e z n i sam. Dla p o t w i e r d z e n i a t y c h p r ognoz a u t o r p r z y t o
czy przykady z h i s t o r i i Skandynawii i z dziejw Hiz-.panii
/s.

15n/,

po czym p r z e s z e d do p r z e p o w i a d a n i a k l s k g r o c y c h

w o k r e s i e rzdw k r l a j u p e n o l e t n i e g o , a l e j e s z c z e

oardzo

modego* Monarcha t a k i k i e r o w a s i b a z i e n i e r o z ^ ~ _ l a
c h a r a k t e r y s t y c z n y m i d l a swego wieku p a s j a m i * em ocjami, k t
r e s k a n i a go bd do o k i e z n a n i a w o l n o c i ,
trafi

A.le nawet gdyby

s i mody k r l z u s p o s o b i e n i e m agodnym i rozwanym.

"tym on n i e b e z p i e c z n i e j s z y j e s t d l a w o l n o c i narodu / . . . /

am-

275

Dicya, / . . . / moc przymiotw w s p a r t a / . . / ,

sy z a d a j e c y w i l n e j

spoecznoci / / "

/s.

m iertelne c io
1 7 / . To n a t u r a l

n e , j e l i bowiem z w y k l i l u d z i e t a k ba rd z o t r o s z c z 3 i o
s w oj e swobody, " d a l e k o w i c e j k r l o w i e z a w i n i e j s i s o wol
n o , k t r im prawa c i e n i a j . Wrodzona w y n i o s o i
d z a s z y r o k i e j wadzy c h c i w a , u s t a w i c z n e s dzwonki, k t r e
budz my l p a n u j c e g o , aby p r z e z p r z y w a s z c z e n i e prawa ab
s o l u t n e g o o d z y s k a w o l n o s w o j prawami o b a r c z o n " / s .

18/,

Anonim, w y s z e d s z y od p r o r o c t w o n i e b e z p i e c z e s t w a c h
epoki r e g e n c ji,
krlew skiej.

d o p r o w a d z i n a s do k r y t y k i samej i n s t y t u c j i

Zanim k r y t y c e t e j

r oz w a y j e s z c z e

p r z y j r z y m y 3 i b l i e j , warto

d a l s z e argumenty a u t o r a za e l e k c j .

O dp ow ia d a j c na wywody j e j

p r z e c i w n i k w , anonim p o d e j

mowa obron b e z k r l e w i . Niby p r z y z n a w a ,

ne wady, a l e z a r a z d o d a w a ,

e maj one powa

" i n i e b y y n ig d y t a k s t r a s z n e

i n i e b e z p i e c z n e k r a j o w i , j a k udawa p o d o b a o 3 i m i o ni ko m
sukcesy i " .

adne i n t e r r e g n u m n i e -wygubio t y l u l u d z i ,

w y t r a c i y wojny 3 u k c e sy jn e , n i e
prawia,

do

ilu

byy b e z k r l e w i a c z a s a m i bez

d z i a a y p o d c z a s n i c h sdy k a p t u r o w e , n i e s u s z n i e

t e r z e c z n i c y t r o n u d z i e d z i c z n e g o o b a r c z a j b e z k r l e w i a wa
dami k o n f e d e r a c j i i r o k o s z y , k t r e m i a y m i e j s c a p o d c z a s p a
nowania krlw / s .

2 2 - 2 4 / . Anonim p o d k r e l a pon adt o pozy

tywn r o l b e z k r l e w i , m ia n o w ic ie sz an s u s u n i c i a monar
c h i s t y cznych naduy p o p r z e d n i e g o panow a ni a , o b m y l e n i a sp o
sobw z a p o b i e e n i a podobnym wypadkom na p r z y s z o i s k u t e c z
nego u t r u d n i e n i a zamachw na w olno nastpnemu wadcy
obranemu t a k e bez s z a n s na t r o n d z i e d z i c z n y / s . 2 6 / .
Tak rozprawiwszy^ s i z gwnymi argumentami r z e c z n i k w
su k cesji,

p i s a r z uwypukla z a l e t y e l e k c j i .

pomina o j e j

Raz j e s z c z e p r z y

p i e r w o t n o c i we w s z y s t k i c h pa s tw a ch / s . 2 5 n / ,

zapewnia,

276

e d z i k i n i e j nard u n i k a n i e o d p o w i e d n i e g o mo

n a r c h y , j a k i m mgby s i o k a z a s u k c e s y j n y n a s t p c a t r o n u
/s.

2 4 / , a w wypadku wadliwego wyboru " d o c z e s n o . k r l a

c h r o n i a pastwo p r z e d p o w a n i e j s z y m i s t r a t a m i / s .
W p r z e c i w i e s t w i e do t e g o ,
dziedzicznego,
fik cj,

26 / .

co g o s i l i r z e c z n i c y t r o n u

anonim z a p e w n i a ,

lecz rzeczyw istoci / s .

e wolne e l e k c j e n i e byy
10, 5 2 / .

Za utrzymaniem

e l e k c j i monarchw pr z e m a w i a n a d t o - zdaniem a u t o r a "Uwag

nad wyborem" - f a k t ,

e z m i a n a j i s t n i e j c e g c od wiekw prawa

k a r d y n a l n e g o zawsze s t w a r z a a w i e l k i e n i e b e z p i e c z e s t w o . Z
*
t e g o 7/ z g i a u p i s a r z o p o w i a d a s i r a c z e j za wadliwymi na wet,
a l e u t w ie rd z on y m i t r a d y c j u s t a w a m i , n i i. za z a s a d n i c z y m i zmi a
nami / s .

45/ .

Pozytywn s t r o n e l e k c j i by nadto i c h wpyw na zachowa

n i e wybranego w a d c y , Marzc o t r o n i e d l a s y n a . s t a r a s i on
dobrze sprawowa swj u r z d ,

liczc,

e w d z i c z n i p o d d a n i po

j e g c m i e r c i o b i o r potomka. A nawet gdyoy monarcha e l e k c y j

ny c o s p r z e c i w w o l n o c i cnu, ca wykonanie t y c h zamiarw n i e
s t a r c z y mu y c i a ,

z a w c z a s i e b e z k r l e w i a j e g o n a d u y c i a wo~

oec w o l n o c i z o s t a n naprawione / s ,
Zaoenie,

26/.

e nawet k r l e l e k c y j n y moe podejmowa k r o

k i p r z e c i w c i e n i a j c y m go prawom / z a o e n i e - dodajmy s p r z e c z n e z zapew nie ni ami o dobrym sprawowaniu s i e l e k c y j

nego w a d c y / t o w a r z y s z y o mylom n a s z e g o a u t o r a n i e u s t a n n i e .
Denie do wyamania s i " z p o d l e g o c i ustawom krajowym" to
gwny c e l ,

to s t a r a n i e c a e g o y c i a krlw p a n u j c y c h w

wolnym n a r o d z i e / s .

18/.

I n t e l i g e n t n y monarcha r e a l i z u j e

j e c e l e stopniowo i c h y t r z e ;

swo-

" p o t r a f i on z a s o n i o n y g o r l i w o

c i o swobody, podkopywa j e n i e z n a c z n i e , n i e b d z i e on p r o
jektw zamysom swoim p o t r z e b n y c h wnosi od t r o n u , a l e i c h

p r z e z wyszukanych p r z y j a c i podawa b d z i e , a nawet p r z e

ciwnym udawa s i b d z i e do zamiany onych w prawo i s t o p n i a
mi u o e n i a swego
stpnie,

pi

s i bdzie,

zawsze c i c h o ,

zawsze pod

zawsze u k r y t y , do z g n b i e n i a i r z u c e n i a pod n o g i

, s w o j e w ad z narodowych, a s t a n w s z y d o p i e r o na s z c z y c i e g r u
zw w o l n o c i , g o n o o d k r y j e u z u r p a c y s w o j n a t e n c z a s , k i e
dy n a r z u c o n e g o od s i e b i e r z d u k o n s t y t u c y dyktowa b d z i e
narodowi" / s .

1 8 n / . Prognozy t e ,

i l u s t r o w a n e p r z e z anonima

p r z y k a d a m i z d z i e j w powszechnych, o k a s i n i e w t p l i w i e
s u s z n e t a k e d l a P o l s k i . J e s t bowiem o c z y w i s t e :

"Pierw sza:

i k r l c h c i e b d z i e u c i s n w o l n o narodow. Druga:
k r l b d z i e mg u c i s n t w o l n o . T r z e c i a :

i na r d n i e

o p r z e s i zamachom na w oln o k r l w d z i e d z i c z n y c h " / s .

19/ *

S u s z n o c i tych kasendrycznych proroctw dowodzia - zda

niem anonima - p o l s k a r z e c z y w i s t o , w k t r e j

"u ta r t ju

maj d r o g k r l o w i e do u s k u t e c z n i e n i a n a j m i e l s z y c h p r o j e k >
tw, p r z e z u j c i e m o n i e j s z y c h ob y w ate l w , p r z e z p o d e j c i a ,
p r z e z odmian praw s o b i e s z k o d z c y c h , p r z e z p o r n i e n i e f a m i
lii

i w sp a r c ie s a b s z y c h przeciwko moniejszym" / s .

o ce n a cza sw s t a n i s a w o w s k i c h n i e c o d a l e j

1 9 / . Ta

z o s t a a znacznie

roz budowana. Anonim u z n a w s p c z e s n e s p o e c z e s t w o za o d l e

g e "od o s t r e j

c no ty przodkw n a s z y c h " , a dowody t e g o w i d z i a

w u l e g o c i moskiewskiemu d a n i u p o l i t y c z n e g o rwnouprawnie
n i a dy sy de nt w , p r z y j c i u g w a r a n c j i , t o l e r o w a n i u w k r a j u
w oj sk r o s y j s k i c h , n a j w a n i e j s z y m z a p r o b i e r z e m u l e g o c i by
a b i e r n o w o b l i c z u p o rw an ia p r z e z Repnina s e n a to r w i po
sa.

" P o d o b a o s i mu obcemu moc ars tw u, c z y l i Moskwie - ZZ/

dwch bis ku pw , s e n a t o r a i p o s a z o n a R z e c z y p o s p o l i t e j , z
p o s z r o d k a zgromadzonych w z u p e n e j u d z i e l n o c i stanw pod bo
kiem k r l a w z i w n i e w o l i u w i z s z y do k r a j u swego w n i e -

278

godziwym p s z s t a roku mie z a t r z y m a n i u . U c z u e n a r d s z l a

chetny t e n z a p a , k t r y s o b i e o b i e c u j e m y po nim pod d z i e d z i cznemi k r l a m i ? / . . . / Mao z n a l e l i b y m y obywatelw k t r z y b y
s i zym zamysom kr lw o p r z e o d w a y l i , a w i e l u , k t r z y b y
p r z e z r ne wzgldy do n i c h im u s u y l i / . . . / .

Nie masze

j e s z c z e t y c h , k t r z y na u c i e m i e n i e k r a j u swego p a t n i b
dc od obcych 3amowadcw, n i e w s t y d z i l i s i g o n o p r z y z n a
wa na jem nic tw o s w o j e ? Nie masze t y c h , k t r z y s z p i e g u j c
s z l a c h e t n y c h obrocw praw k r a j o w y c h , d a w a l i wiadomo p r z e
l a d u j c e m u i c h w o j s k u obcemu? Nie masze t y c h , k t r z y b r o
w z i l i w r c e p r z e c i w k o gorliwym o swobody n a r o d u w s p b r a c i
/ . . . / N i e c h s e jm t e r a n i e j s z y n i e mami n a s , g d z i e k r l w a sn y
bdc z narodem m i a mocn pomoc od k r l a s s i e d z k i e g o ,

kt

remu z e m s t a nad Moskw z a o d s t p i e n i e a l i a n s u swego i z w i z

ku z n i e p r z y j a c i e l s k i m mocarstwem d y k t o w a a wyzwolenie P o l s k i
spod d e p e n d e n c y i / . . . / , a l e n a j m n i e j s z y u c i s k z n i s z c z y j j a k
pierw ej / s .

20 n / .

Powyszy f r a g m e n t w i a d c z y n i e t y l k o o z a c h w i a n i u p r o
p o r c j i w o c e n i e s p o e c z n e j r e a k c j i na po rwanie p r z e z Repnina
se na tor w i p o s ^ a , a l e t a k e o n i e c h c i a u t o r a wobec iioskwy,
%

o braku e n t u z j a z m u d l a Sejmu W i e l k i e g o , w r e s z c i e o n i e u f
n o c i w s t o s u n k u do P r u s . P rz ed i c h n i e s z c z e r p r z y j a n i
p r z e s t r z e g a anonim z r e s z t w d a l s z y m j e s z c z e f r a g m e n c i e / s .
2 8 / . Negatywna o ce n a s p o e c z e s t w a k a z a a a u t o r o w i po r a z ko
l e j n y w r c i do p y t a n i a o wybr midzy s u k c e s j a e l e k c j .
J e l i nard j e s t p o l i t y c z n i e wyrobiony i c n o t l i w y , t o - z d a
niem anonima - p o t r a f i z ad ba o s p o k o j n y p r z e b i e g b e z k r l e wia i mdrze wybra k r l a . J e l i n i e j e s t - s u k c e s j a r y c h o
doprowadzi go do n i e w o l i / s .

21/.

In geren cja ssiadw, o kt

r rzecznicy s u k c e s ji o sk a r a j bezkrlewia, w rzeczy w isto -

c i bya skutkiem s a o o s c i m i l i t a r n e j R z e c z y p o s p o l i t e j , a nie

immanentn c e c h i n t e r r e g n w / s .

43 / *

*vady s t a n i s a w o w s k i e g o s p o e c z e s t w a t o d l a a u t o r a
"Ewag

ad. wybor 6 ip.r p r z e s a n k a tym m i k s z e g o z a g r o e n i a ze

strony

krlw.

"Wiemy ?... : y s c y - w y k a d a anonim - j a k w i e l e

k r l o w i e , nawet n i e m aj cy innyc h dochodw, t y l k o t e , k t r e

im R z e c z p o s p o l i t a w y z n a c z y a , na kadym s e j m i e wp ywaj do
praw oda w stw a, adnych w caym k r a j u n i e ma se j m i k w , g d z i e
by p r z y j a c i e l e

dworu n i e b y l i w s p i e r a n i i o b i e r a n i na p o s

w i w c i g u t e j

f u n k c y i n i e ut rz y m y w a n i, Wielu j e s t

se

natorw a l b o za w y n i e s i e n i e s w o j e , a l b o z innyc h o k o l i c z n o
c i obo w i za ny c h dworowi, k t r z y w i n t e r e s a c h p u b l i c z n y c h i d
za s k i n i e n i e m j e g o .
se jm t e r a n i e j s z y ,

Niech p o w ia d c ze n ia p o t r z e b u j c y zw iedzi
na kt rym , z d a j e s i ,

na c n o t a o b y w a t e l s k a o d r a d z a j s i .
rwne do wadzy wykonywajcej

i g o r l i w o i daw

Maj k r l o w i e wpywanie

i s d o w n ic z e j; p r z y w ile j nada

wania d o s t o j n o c i s e n a t o r s k i e j duchownym i w ie ck im osobom,

m i n i s t e r i w , urzdw w i k s z y c h i powiatowych, j e s t powabem,
da j c ym p o t r z e b s t a r a n i a s i o a s k icrlw, w p r z e c i g u
k i l k u n a s t o l e t n i e g o panowania n i e z o s t a n i e a d en s e n a t o r ,
den u r z d n i k ,

adem m i n i s t e r , k t r y by n i e by z a s z c z y c o n y

g o d n o c i od k r l a l u b p r z e n i e s i o n y z j e d n e j na d r u g . A c
d o p i e r o mwi, k i e d y co s z e , l a t
nia s i

z i e m i a s k i e u r z d y odmie

b d ? Z o s t a n i e cho j e d e n , k t r y b y n i e m i a obo

wizku k r l o w i za sw d o s t o j n o ? Nie potr--

.a i c h u j te

p r e r o g a t y w y t r o n u ? Nie b d z i e m i a crl prawa d a t y t u e m

w d z i c z n o c i , aby s z l i za j e g o w ol w i n t e r e s a c h p u b l i c z n y c h ?
/s.

4 0 n / . Wprawdzie w o j s k o , s k a r b i p o l i t y k a z a g r a n i c z n a ma-

j by k r l o w i o d j t e ,

a l e moc p a t e n t o w a n i a g e n e r a w i o f i -

cerw " j e s t e o d j c i e m s p o s o b n o c i z o b o w i z a n i a wojska d l a

280

k rl w ? / . . . / Nadto moc z n a j d o w a n i a s i na c z e l e w o j s k a i ko
menderowania nim w c z a s i e wojny n a j w i k s z a t w o d a j e k r
lom p r z y w i z a n i a go do o s b s w o i c h . P o t r a f i k r l l a t k i l k a
p r z e c i g n w o j n , aby d a c z a s w o j sk u b a r d z i e j przywykn
do s i e b i e , a odwykn od s p o e c z n o c i o b y w a t e l s k i e j ,

zapom

n i e o z w i z k a c h c y w i l n y c h , potem u y j e go na zgub w o l n o
ci / . . . / /s .

4 1 / . O d c i c i e c r la od s k a r b u R z e c z y p o s p o l i t e j

t a e n i e c h r o n i w o l n o c i , bo s k a r b k r l e w s k i na p r z e k u p s t
wa w y s t a r c z y . Podobnie i l u z o r y c z n b y a n a d z i e j a k o n t r o l i
nad k r l e w s k k o r e s p o n d e n c j z a g r a n i c z n ; j e l i k r l s u k c e f

s y j n y byby cudzoziemcem, p r o w a d z i b y t k o r e s p o n d e n c j npod

z a s o n u d z ie ln e g o pastwa sw eg o", j e l i

Polakiem - przeciw

w o l n o c i mgby l i c z y na pomoc p a s t w a swe; z a g r a n i c z n e j

ny / s .

41n /.

Wyej mwilimy o braku e n t u z j a z m u n a s z e g o a u t o r a d l a

ejmu W i e l k i e g o , t u mamy j u do c z y n i e n i a z wyran wobec
z g r o m a d z e n i a n i e c n c i i poznajemy j e j

przyczyny.

Sejm t e n

by bowiem - w p r z e k o n a n i u anonima - zdominowany p r z e z S t a

n is a w a Augusta!

Ten k r l m i a i ma d e c y d u j c y wp.^w na u s t a

wodawstwo, powany u d z i a we wadzy wykonawczej i s d o w n i c z e j ,

de f a c t o

oy f in a n s o w o n i e z a l e n y od R z e c z y p o s p o l i t e j , a co

wicej m ia w sze lk ie dane,

by podporzdkowa s o b i e j e j

ko. P o l s k a - mona by podsumowa - s t o i nad p r z e p a c i ;

j e s z c z e nie wprowadzia s u k c e s j i ,

ju grozi j e j

wojs
cho

monarszy ab

s o l u t y z m . J e s t on d l a k r l a tym a t w i e j s z y do o s i g n i c i a ,
e wobec i s t n i e n i a w R z e c z y p o s p o l i t e j

stanw n i e u p r z y w i l e 0-

wanych, n i e zwizanych z w o l n o c i , monarcha moe l i c z y na

powane s p o e c z n e p o p a r c i e w r a z i e a t a k u na wolno / s .

28/,

Mur ustaw j a k o z a p o r a p r z e c iw deniom monarchy d z i e

d z i c z n e g o do samowadztwe uwaa anonim za c z y s t f i k c j ;

281

"c j a k s a b a o b r o n a na p a p i e r z e p r z e c i w k o d z i e l n e j przemo
cy!" / s .

40 / .

Rwnie n i e p r z e k o n y w a j c y b y d l a a u t o r a p r z y k a d A n g l i i ,
powoywany p r z e z zwolennikw s u k c e s j i j a k o dowd m o l i w o c i
c z e n i a t r o n u d z i e d z i c z n e g o z w o l n o c i . Na 10 s t r o n a c h
/s.

2 9 - 3 8 / w o p a r c i u o M o n t e s k i u s z a i S y d n e y * a anonim o p i s y

wa u s t r j w y s p i a r s k i e g o p a s t w a , o b f i c i e

i l u s t r u j c go p r z y

kadami h isto ry c z n y m i / c h a r a k t e r y s t y c z n e ,

e pochodzcymi

sprzed "saw nej r e w o l u c j i " / ,

z ji,

po czym d o p r o w a d z a do k o n k l u

i A n g l i a t o k r a j w i e l k i e g o samowadztwa k r l w . Gwn

wad u s t r o j u a n g i e l s k i e g o b y f a k t ,

c w a d z a u s t aw o da w c za i

wykonawcza n i e n a l e a y w y c z n i e d n a r o d u .

"W k a d e j kon-

3 t y t u c y i , g d z i e w a d z a prawodawcza i wykonywajca n i e n a l e
c a k i e m do n a r o d u , w o l n o tam n i e j e s t

zabezpieczona" / s .

3 8 / . J e d n e g o t y l k o anonim Anglikom z a z d r o c i , m i a n o w i c i e du
cha w o l n o c i ; duch t e n , w p o c z e n i u z l i t e r k o n s t y t u c j i
p o lsk iej,

by b y i d e a e m .

Tu przerwiemy s t r e s z c z e n i e anonimowej b r o s z u r y i s p r b u
jemy w y k a z a , co s k a n i a n a s do p o d e j r z e w a n i a a u t o r s t w a Sewe
r yn a R z e w u s k i e g o .

"Uwagi nad wyborem midzy e l e k c y i s u k c e s y t r o n u w

P o l s z c z " z a w i e r a y , po p i e r w s z e ,
publikaskich zaoe ustrojow ych.

p e n gam podstawowych r e
Z o ta wolno w w e r s j i prze

mazanej p r z e z przodkw b y a i d e a e m , wolna e l e k c j a jednym z

jej

filarw ,

s u k c e s j a t o n i e w o l a . Kady k r l s t a n o w i s k r a j

ne z a g r o e n i e d l a u s t r o j u w o l n o c i o w e g o , d l a t e g o t e b e z k r
l e w i e , p o z w a l a j c e na u s u n i c i e m o n a r c h i s t y c z n y c h naduy
zmar eg o w a d c y , n a l e y uwaa za i n s t y t u c j d l a u t r z y m a n i a
w olnoci niezwykle cenn.
Obok t y c h rudymentw "Uwagi nad wyborem podaway b a r -

dz.iej s z c z e g o w e o c e n y ,

282

znane nam z inn yc h p i s m R z e w u s k i e

g o , I t a k w i c h w e r s j i e l e k c j a pa n o w a a w P o l s c e od z a w s z e ,
dzieje iudzkoci,

t o d z i e j e zmaga w o l n o c i z u z u r p a c j a m i

k r l w , zmiana praw k a r d y n a l n y c h b y a zawsze s z k o d l i w a , n a

r d po wi ni e n mie c a o k s z t a t wadzy i prawodawczej i wyko
naw czej, i n g e r e n c j a obca w c z a s i e

b e z k r l e w i b y a wynikiem

s a b o c i P o l s k i , a n ie skutkiem in terregn w .

Zasadniczo n i e

ch t n e s t a n o w i s k o wobec i n s t y t u c j i k r l e w s k i e j o r a z demago
g i c z n a w i z j a czasw r e g e n c j i i zamachw na w o l n o k r l o w e j
m a t k i t a k e p r z y p o m i n a j p e n e d e m a g o g i i p i s a r s t w o Rzewusk i e g o , r a c e hetmana p o l n e g o kor onn ego p r z y w o d z i na myl
t r a k t o w a n i e czasw s t a n i s a w o w s k i c h j a k o e p o k i upadku wol
n o c i i z e l i z g i w a n i a s i ku a b s o l u t y z m o w i , n i e w i a r a w mur
us t aw z a b e z p i e c z a j c y c h p r z e d zamachami a o s o l u t y s t y c z n y m i
d z ie d zicz n e go wadcy.

Z g r o z a z powodu p r z y z n a n i a k r l o w i p a

t e n t o w a n i a g e n e r a w i o f i c e r w o r a z comendy nad w o j s k i e m w
c z a s i e woj ny , w r e s z c i e o cen a A n g l i i j a k o k r a j u , w ktrym
pr zy p o z o r a c h w o l n o c i k r l m i a zdecydowan pr zew ag nad n a
rodem. Z p o g l d a m i Rze wus ki ego w s p g r a a n a d t o zdecydowana
n i e c h a u t o r a "Uwag nad wyborem" do R o s j i , n i e u f n o w s t o
sunku do P r u s , a j e s z c z e

b a r d z i e j w i z j a Sejmu W i e l k i e g o j a k o

z g r o m a d z e n i a , po do bni e j a k p o p r z e d n i e , zdominowanego p r z e z
S t a n i s a w a A u g u s t a . Na t a k i m t l e u z n a n i e f a k t u ,

e s p o e c z e

stwo d a o s i s t e r r o r y z o w a r ep ni now ski m gwatem na s e n a t o

rach,

za p r o b i e r z upadku r e p u b l i k a s k i c h u c z u w o l n o c io w y c h ,

n a b i e r a cech oceny f orm uow an ej pod wpywem o s o b i s t y c h emo

c ji.

Wraenie t o w z m a c n i a j f r a g m e n t y , k t r e sr "Uwagach nad

wyborem" o d n o s z s i do Seweryna R z e w u s k i e g o .

By to j e d y n y

p i s a r z , k t r e g o argumenty m i a y d l a a u t o r a w a l o r i na k t r e
go s i on powoywa. Dowodzc braku po dstaw d l a t r a d y c j i sujc-

cesyjnej

anonim p i s a :

283 -

" Z b i j a z a mnieman s u k c e s y t r o n u

w domach p i a s t o w s k i m i j a g i e l l o s k i m po j a s n y c h R z e w u s k i e g o ,
hetmana p o l n e g o k o r o n n e g o dowodach, mam za r z e c z n i e p o t r z e b
n. Wielki ten obyw atel i w i e l k i m i n i s t e r / k t r y z o s o b i s t e j
w o l n o c i u c z y n i niedawno o f i a r k r a j o w i / , o k a z u j e s t a t e c z
nie,

i p r z e l a d o w a n i e , n i e w o l a i a d na moc n i e z d o a z e t r z e

z umysu j e g o p r z y w i z a n i a do o j c z y z n y i swobd o n e j , ktrym

zawsze t a k t c h n i e c n o t l i w a d u s z a j e g o .

On p i e r w s z y , c z c

do t e j g o r l i w o c i wysok u m i e j t n o , o w i e c i n a r d o n i e
b e z p i e c z e s t w i e ukrytym w p r o j e k c i e n a s t p n e g o p a n o w a n i a . On
w i e l o pismami p o d k r . moje - Z7 j u y t e c z n e m i w c z a s i e u p r z e dze t e r a n i e j s z y c h , u c z y n i k r a j o w i p r z y s u g *

On d o s k o n a y

z r o b i w s z y wybr midzy d z i e j o p i s a m i k r a j o w e m i , dow i d z h i s %

t o r y i praw d i p l o m a t y c z n y c h i u s t a w k r a j o w y c h ,

i k sita i

k r l o w i e n a s i n i e p a n o w a l i w prawym / p r a w n y m ^ n a s t p s t w i e
w P o l s z c z i mnie z o s t a w i t y l k o n i e k t r e doda u w a g i " / s .

4 3 n /.
Te uw a gi wp rowadza p i s a r z z a r a z potem, dowodzc w o p a r
c i u o D u g o s z a i Kromera o d w i e c z n o c i t r a d y c j i e l e k c y j n e j w
P o l s c e na p r z y k a d a c h P o p i e l a I I ,

K azim ierza I I , Mieszka S t a

r e g o , L e s z k a C z a r n e g o , Wacawa, K a z i m i e r z a W i e l k i e g o i kon
kludujc,

" i a n i dom P i a s t w , a n i J a g i e l l o s k i n i e z prawne

go d z i e d z i c t w a ,

a l e z w oli narodu panowali w P o l s z c z " / s .

4 4 n / . Te p r z y k a d y znamy j u z d z i e R z e w u s k i e g o , n i e w ar t o
i c h wic t u s z e r z e j omawia, mona t y l k o z a z n a c z y , i wbrew
p o c z t k o w e j z a p o w i e d z i a u t o r p o w t a r z a p r z y k a d y znane z t r a k
t a t u "0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m " o r a z z innyc h pism
hetmana.
H c yt o w a n e j

wyej a p o t e o z i e Rz ewu sk ieg o z n a j d u j e s i i n

f o r m a c j a o w i e l u p is m a c h hetmana na temat s u k c e s j i i e l e k c j i .

284

Podpisane nazwiskiem byy t y l k o c z t e r y :

P o lszcz...",

" O d p i s na l i s t

MG s u k c e s y i t r o n u w

p r z y j a c i e l a wzgldem l i s t u im

k si d za K rasi sk ieg o biskupa kam ien ieckiego",

" P u n k t a do F o r

my Rzdu" o r a z " 0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m . " . C z y

by wzmianka o w i e l o c i m i a a s t a n o w i z a c h t do p o s z u k i w a n i a
prawdziwego n a z w i s k a a u t o r a "Uwag nad wyborem"? W kadym r a
zie f a k t ,

e a p o l o g i a R ze wu sk ieg o z n a j d u j e s i w kadym p r a

wie z j e g o anonimw, p o z w a l a i s t n i e n i e j e j

t a k e w "Uwagach

nad wyborem" t r a k t o w a j a k o k o l e j n p r z e s a n k d l a wnio sku o

hetmaskim a u t o r s t w i e .
Na w s t p i e a n a l i z o w a n e j b r o s z u r y p i s a r z p r z e d s t a w i s i
j a k o p r o s t a c z e k - n i e p o s e s j o n a t , od niedawna wy czony ze s z l e c h e c k i e j r w n o c i i o c z y w i c i e zd ecydowanie p r z e c iw n y p o z b a
w i e n i u g o o t y praw p o l i t y c z n y c h / s .

3n/. K ilka stron d ale j

u b o g i s k r y b a z d r a d z a j e d n a k z n a jo m o P l u t a r c h a ,
A r y s t o t e l e s a , M a c h i a v e l i e g o i B o d in a / a ,
szc z ir o n i o w ie lk ie j
c z a 25 p i s a r z y s t a r o -

6 f 13 37*

45/* p i-

e r u d y c j i zwolennikw s u k c e s j i w y l i

i nowoytnych / s *

mawia M o n t e s k i u s z a / s .

Platona,

1 1 - 1 3 /#

s z e r o k o o-

2 9 n n / * panowa nad h i s t o r i A n g l i i

/ z powoaniem na S y d n e y ^ / , o p e r o w a swobodnie p r z y k a d a m i
z d z i e j w innyc h k r a j w , z a f r a g m e n t y z h i s t o r i i P o l s k i oma
w i a za Dugoszem i Kromerem / s ,

4 4 / . Wprawdzie w kocowej

c z c i b r o s z u r y r a z j e s z c z e p r z y p o m i n a o swym c h a r a k t e r z e
p r o s t a c z k a , ktrym u s p r a w i e d l i w i a mankamenty p r a c y / s .
a le odnosi s i w raenie,

42 / ,

e maska h o y s z a , p r z e c i w k o k t r e j

p rze m aw ia c a y b a l a s t e r u d y c y j n y "Uwag nad wyborem"} b y a

n o s z o n a z c e lo w n o n s z a l a n c j , a k o k i e t e r y j n e j e j u c h y l a n i e
z a c h c a m i a o do po sz uk iw a prawdziwego n a z w i s k a a u t o r a .
"U daje u b o g i e g o s z l a c h c i c a , a j e s t panem o b s z e r n y c h w o c i
/ . . . / n i e w i e r z c i e mu!" - mgby zawo a Adam K a z i m i e r z C z a r -

c85

t o r y s k i rewanujc s i za " L i s t

s z l a c h c i c a do b r a c i na s e j

miki p o s e l s k i e " .
Na r z e c z p i r a Rz e w u sk ie g o p r z e m a w i a j t a k e t e f r a g m e n
t y , w k t r y c h p i s a r z p o l e m i z o w a z wymienionymi i m i e n n i e zwo
lennikami s u k c e s j i .

P o m i j a j c c a o k s z t a t wywodw s k i e r o w a

nych p r z e c i w tezom s u k c e s j o n a l i s t w , uwagi o " i c h m nie jsz ym

p r z y w i z a n i u do s z c z l i w o c i o j c z y z n y " o r a z " m i o c i w a s
n e j " , k t r a kierowa m ia a ich stanow iskiem / s .

10, 14/,

ar

gumenty ad perso na m zwrcone by y do dwch p o l e m i s t w hetma

na: K o t a j a / s .

2 0 , 2 6 , 5 1 n / o r a z K r a s i s k i e g o . Nazwisko

t e g o o s t a t n i e g o n i e z o s t a o wymien ion e, a l e p r z e j r z y s t a a l u
z j a nie p o z o s ta w ia a w t p liw o c i.
przytoczy s z e r z e j,

P& ssus o K r a s i s k i m w art o

bowiem anonim p i s a ,

i j e d e n ze zwolen

nikw s u k c e s j i " z a n i e z b i t p r z y c z y n w n o s i ,

i w adnym

j u n a r o d z i e n i e ma e l e k c y i k r l w , j a k b y e l e k c y a b y a mod,
k t ra kiedy spow szeanie,

e t r z e b a j k o n i e c z n i e o d r z u c i

n i e o g l d a j c s i na p o y t k i n a r o d u ;

lepiej

by r z e k ,

i nie

ma wolnego n a ro d u w caym o k r g u z i e m i , p r c z maych k i l k u

r z e c z y p o s p o l i t y c h , ktrym d a o s z c z c i e o c h r o n i s i s u k c e syi.

Wic my idmy z a powszechnym narodw l o s e m ,

g o r sz y m ,

ale d latego ,

cho n a j

e n i e ma w adnym k r l e s t w i e w ol ne j

e l e k c y i , n i e ma wolnego n a r o d u " / s .
ment z R z e w us k ie go " O d p i s u na l i s t
t u im k s i d z a K r a s i s k i e g o ,
z u j e im k s i d z b i s k u p ,

45 /# Przypomnijmy f r a g
p r z y j a c i e l a wzgldem l i s

biskupa kam ien ieckiego":

"Poka

i j u w c a e j E u r o p i e n i e mas z,

ico j e d n a P o l s k a , g d z i e j e s z c z e k r l w o b i e r a j . . .

tyl-

C s t d ? .

N j e ch e j e s z c z e po ka e w o l n o tam, g d z i e i c h n i e o b i e r a j
/por.

s.

203 n / .
4

P a s s u s o K r a s i s k i m n i e b y jedynym, k t r y t a k w y r a z i
c i e w i z a s i z i n n p r a c hetmana. 19 p o c z t k o w e j p a r t i i

nad

"u w ag

autor

w yborem "

przyczyny, d la ktrych pro

podaw a

je k t y s u k c e s j i zacz to w ogle rozwaa:

"Wzgardzona wycho

wan ia r e p u b l i k a n t 3 k i e g o p o t r z e b a - p i s a - z a n i e d b a n a praw i
r z d u k r a jo w e g o w ia dom o , p o w z i t e u p o d o b a n i e w obcym r z
dzie / . . . / ,

u p r z e d z e n i e o wadach r z d u dawnego w P o l s z c z ,

u b i e g a n i e s i z a n o w o c i a m i , nawet w o d m i a n i e r z d u s m a k u j cemi,

t nas u p i y n i e c z u o c i ,

i w jednym s z a c u n k u majc

n i e w o l , k t r e j j e s z c z e g o r y c z y n i e znamy, i w o l n o ,
s i d u g i c h wiekw c i g i e m o s w o i l i ,

rm y

socie sp rzy k rzy li,

/s.

9 / . Porownajmy:

SK w ap io n y m

z kt-

a r a c z e j Ktrmy

kro kie m demy do n i e w o l i

" Z a n i e d b a n a wiadomo praw i d z i e j w narodowych, wpro

wadzony z obcych k r a j w obcy s p o s b m y l e n i a ; r z u c o n a g s t e mi pismami na przodkw n a s z y c h , na owych twrcw w o l n o c i i
s z c z c i a naszego o b e lg a;

s p r a w i o n a w od y mo.dz ie , s k o

n i o n do o h y d z e n i a w o l n o c i e a u k a c y ; wystawione w p o s t a c i
g r u b e j n i e d o s k o n a o c i prawa k a r d y n a l n e ; wymiany dawny r z d
i dawne o b y c z a j e ;

/.../

z a t a r y w P o l a k a c h pami dawnej i c h

w o l n o c i , u p i y umysy i c h nad b l i s k i e m i c h n i e s z c z c i e m i
t y l k o p r a g n c e m i i c h nowotek u c z y n i y , I d z i e wic P o l a k ,
g d z i e go u d z i p o n t a n o w o c i , z a c z y n a r z d dawny n i e n a w i
dzi;

d a nowego; chwyta s i r o z s i a n y c h o J a g i e a c h b a j e * ;

wierzy,

i podwczas byo w P o l s z c z d z i e d z i c t w o t r o n u ; mnie

ma, i t e z w o l n o c i j e s t

zgodne; i r o z t r z s a t o ,

co p r z e d -

tym po myle m i a s o b i e P o l a k za b e z p r a w i e , to j e s t ,

;jakby

mona w P o l s z c z u s t a n o w i d z i e d z i c t w o t r o n u , c z y l i ,

co j e d n o

je st,

j a k o y mona w P o l s z c z u s t a n o w i n i e w o l " /" O s u k c e s y i

%

tronu w P o l s z c z . . . "

s.

3n/.

Czy n i e s t o f r a g m e n t y b l i n i a c z e ?
"Uwagi nad wyborem*', podob nie jaic inne anonimy Rz e w u s k ie -

go,

287

b r o n i y ryzykownego a r g u m e n t u ,

i spalone w c z a s i e

bez

k r le w ia wsie r y c h o powstan z popiow i n ie s s t r a t a m i ,

k t r e powinny do i n t e r r e g n w z n i e c h c a :

" n i e czytamy z a -

z a p e w n i a a u t o r "Uwag" - aby u n a s w c z a s i e b e z k r l e w i w mia

sto k t re w i e l k i e j podpado r u i n i e ,
stay /s.
na,

aby w s i e z a r a z n i e pow

2 3 / . W 0 s u k c e s y i t r o n u owe w i o s k i byy z drew

co d z i a o s i

"losem d la w olnoci szczliw ym / s , H / j

w 0 t r o n i e p o l s k i m zawsze o b i e r a l n y m pewne f a k t y z o
yy s i

"losem d la Kazim ierza szczliw ym / s .

6 7 / , w "Uwa

g a c h nad w y b o r e m . . . "pomylnym d o t d l o s e m u c h r o n i l i m y s i
t a k p r z y k r y c h odmian s z c z c i a " / s . 8 / .
t e r y s t y c z n e cechy h e t m a s k i e j

Ze wzg ld u na c h a r a k

s t y l i s t y k i w art o z a n a l i z o w a

ne j t u b r o s z u r y wynotowa j e s z c z e j e d e n f r a g m e n t .

"Albo n a

rd ma d o s t a t e c z n e o w i e c e n i e i c n o t o b y w a t e l s k - r o z w a a
a u t o r - a l b o n i e ma? J e e l i ma, t o p o t r a f i p r z y t u m i f a k c y e ,
nie zatrwoy i n ie zam ie sz a k r a j u ,

o d p d z i o bcy ch od wpywa-

n i a do w a sn yc h i n t e r e s w i o b i e r z e k r l a n a j z d a t n i e j s z y c h
przymiotw do r z d z e n i a wolnym ludem, wic n i e p o t r z e b n a s u k c e s y a . J e e l i n a r d n i e ma o w i e c e n i a i c n o t y o b y w a t e l s k i e j ,
n i e p o t r a f i o c h r o n i w o l n o c i od p o c i s k w d z i e d z i c z n e g o k r
l a i n i e t y l k o sa mowadztwu, a l e i despotyzmowi prdko u l e g a
b d zie ..." /s.

21 n / .

Przy o k a z j i innych pism R z ew usk iego s y g

n a l i z o w a l i m y j u metod z a d a w a n i a p y t a w f o r m i e a l t e r n a t y w y
'Arykluczajcej . A p r z y p o m i n a j c c h a r a k t e r y s t y c z n f r a z e o l o g i
Rzewuskiego mona by j e s z c z e w sk a z a n a j r o z m a i t s z e " p o y t k i "
" u s z c z e r b k i " z "mniemanych s u k c e s y i " ,

"przepa" i

"jarzmo

n i e w o l i " , r o z w a a n i a , czy " p r o t e k t o r w o l n o c i , Cromwell, n i e

ucisne je j w A n glii?" / s .

27/,

p o w t p i e w a n i e , czy po p o r -

v&niu s e n a t o r w " u c z u e na r d s z l a c h e t n y t e n z a p a . . . / s .
20 / ,

retoryczne pytanie,

czy wobec p r z e w a g i k r l a " z o s t a n i e s z

286

cho j e d e n , k t r y b y , c zy " n i e p o t r a f i i c h u j t e p r e
rogatywy t r o n u ? " / s .

41/ ,

a p r z y k a d y t e mona by d u g o mno

y / w s z y s t k i e p o d k r . - ZZ ] .
Znamienny t e b y w analizo wan ym p i m i e p a s 3u s o magna
tach.

"Panowie! - w yk rz y k iw a a u t o r "Uwag nad wyborem" - k t

r y c h tworem j e s t p r o j e k t s u k c e s y i , n i e mam t y l e z o c i ,
was p o s d z a ,

abym

i p r y w a t a d y k t o w a a wam u k a d j e g o , o s a w i e n i

j e s t e c i e p r z e z w s z y s t k i e p is m a na ja w t e r a z w y ch od z ce , i
w s z y s t k o z e p r z y s z o od was na R z e c z p o s p o l i t , j a t e g o po
p i e r a n i e chc / p o d k r . moje - ZZ7, a l e wam darowa n i e mog,
e c i e o t w o r z y l i p u s z k Pandory w p r o j e k c i e swoim, z k t r e j
r o z e s z a s i z a r a z a na w i a t c a y . J e s t w i e l e s a b y c h umysw,
k t r y c h w a s z a powaga, wasze w i e l k i e p r z y m i o t y u w i e mog
/.../"

/s.

53/.

Podobnie j a k w b r o s z u r z e " 0 s u k c e s y i t r o n u "

magn aci z o s t a l i u z n a n i z a autor w s u k c e s y j n y c h pomysw, a l e

r w n o c z e n i e - a n a l o g i c z n i e j a k w "Rozwagach" - z a " c z o o na
rodu" .
Sdzimy,

e o i l e

c h arak te ry sty czn e d la republikanizmu

z a s a d y o g l n e "Uwag nad wyborem" n i e w y k l u c z a y a u t o r s t w a

R z e w u s k ie g o , o i l e
l a t " elek cyjn ej,

o k r e l e n i e P o l s k i j a k o " w i c e j od t y s i c a

dopatrywanie s i w c za sa ch sta n isaw o w sk ic h

epoki p o st p u jc e g o absolutyzmu, zasad n iczo niechtny s t o s u

nek do i n s t y t u c j i k r l e w s k i e j , d e z a p r o b a t a d l a Sejmu W i e l k i e
g o , n i e c h do R o s j i , n i e u f n o wobec P r u s , w i z j a A n g l i i j a
ko k r a j u zdominowanego p r z e z k r l a ,

swobodne o p e r o w a n ie p r z y

k a d a m i h i s t o r y c z n y m i i demagogiczny o b r a z m o n a r c h i s t y c z n y c h
zamachw na w o l n o w s p b r z m i a y z po gl d a m i hetmana p o l n e
go k o r o n n e g o , znanymi nam z p r z e l e d z o n y c h d o t d j e g o pi sm .
o t y l e z a m i e s z c z o n a w "Uwagach nad wyborem" a p o l o g i a Rzewus
k i e g o , powoywanie s i na argumenty z d z i e t e g o

cylko a u t o r a

289

i p o l e m i k a z j e g o t y l k o o p o n e n t a m i , w r e s z c i e u d e r z a j c e po
d o b i e s t w a m e r y t o r y c z n e i s t y l i s t y c z n e n i e k t r y c h fragmentw
Roz pa tr y w an e g o p is m a z innymi d z i e a m i hetmana p o l n e g o ko
r o n n e g o h i p o t e z o j e g o a u t o r s t w i e p o z w a l a j u z n a z a dowie
dzion.
Skoro p r z y j l i m y ,

i t w r c "Uwag nad wyborem midzy

e l e k c y i s u k c e s y t r o n u w P o l s z c z b y Seweryn Rze wus ki,

Kocowe f r a g m e n t y omawianej b r o s z u r y n a b i e r a j s z c z e g l n e g o
znaczenia.

J e s t w i e l e obywatelw - p i s a anonim-hetman -

s p r a w i e d l i w i e t r o s k l i w y c h o upad ek w o l n o c i razem z e l e k c y .
O k a z a l i to p o p r z e d z a j c e m i m a n i f e s t a m i . Okaz ay wojewdztwa
in stru k cyam i przeciwko s u k c e s y i .

J e e l i stany w i e l o c i g o

sw na s e j m i k a c h k r e s k o w a s i k a o prawo k a r d y n a l n e , na
%

ktrym praw k o n f e d e r a c y i d o w i a d c z a j c d o w i a d c z a ? / n i e
wiem czy s i g o d z i , a c i w i k s z o c i z w i e d z i o n y c h na s t r o n
s u k c e s y i b d , o s t a t n i c h w k r a j u i z a g r a n i c s z u k a mog
sposobw do d w i g n i e n i a swobody. Nie widz j a ,

tylko spokoj

n i e l o s u swego o c z e k u j c y c h obyw atel w, a l e po c z a s i e p r z e

s t r z e g a na n i c s i n i e z d a " / s .

45n, p o d k r . moje - ZZ/.

J e e l i w "Rozwagach" Rzewuski p i s a o " k r e s k o w a n i u " t y l

ko ogl nik owo i prbowa wysuwa a l t e r n a t y w s p o k o j n e g o c z e
k a n i a na l o s ,

t u w y ra n ie uznawa z a s a d w i k s z o c i g o s w w

s p r a w i e t r o n u s u k c e s y j n e g o z a n i e l e g a l n , p r z e d e w s z y s t k im
z a g r o z i s z u k a n ie m p o p a r c i a z a g r a n i c z n e g o d l a " d w i g n i e n i a
swobo dy". J e s t prawdopodobne,
sob l i s t

e p i s z c to a l b o m i a j u za

do c e s a r z a L e o p o l d a z po cztkw w r z e n i a 1790, a l b o

w a n i e t e n l i s t w m y l a c h u k a d a . Pamitamy, e w memoriale
tym sam g r o b z a g r a n i c z n e g o s p r z e c i w u wooec s u k c e s j i uwa a Rzewuski za c z y n n i k , k t r y moe i d e tr o n u d z i e d z i c z n e g o
utrci.

Fragment o p o s z u k i w a n i a c h w s p a r c i a za g r a n i c n ie

oy wic przypadkowym l a p s u s e m , l e c z z o s t a do "Uwag nad wy

borem wprowadzony z p r e m e d y t a c j .
C za s p o w s t a n i a "Uwag nad wyborem wydaje s:: z b i e n y z
memoriaem d l a c e s a r z a L e o p o l d a . J u w mem ori al e Rzewuski
p i s a o s e j m i k a c h , na k t r y c h p r z e g o s o w a n a z o s t a n i e

sprawa

t r o n u d z i e d z i c z n e g o , a l e n i e z n a j e s z c z e d a t y t y c h s e jm ik w .
K ie n i e w s k a z u j e na t o ,

by z n a j wwczas, gdy k r e l i

g i nad wyborem . P o d e j r z e w a t y l k o ,

"Uwa

e " c z a s sejmiicw, od k t

r y c h z a w i s wyrok p r z y s z e j w o l n o c i , j e s t u z b l i o n y / s .
4 2 / . J u w pierwszym dniu d e b a t y nad u n i w e r s a e m sprawy

sujc -

cesji,

to znaczy 30 V I I I 1 7 9 0 , p o s o w i e woyscy ? / y s z l i z i z 12
by z m a n i f e s t e m
. Ani o t e j d e b a c i e , a n i z w a s z c z a o mani

fecie

"Uwagi nad wyborem" n i c j e s z c z e n i e s y s z a y .

p l i w i e n a w o u j c do obrony w ol ne j e l e k c j i ,
szc n ie le g a ln o gosowania w t e j

N i ew t

a z w a s z c z a podno

sprawie w i k s z o c i ,

Rze

wuski n i e o m i e s z k a b y powoa s i na t e m a n i f e s t y . Poniewa

wiad om oc i o s e s j a c h z 30 i 31 s i e r p n i a mogy d o t r z e do
Wiednia o k o o 5-7 w r z e n i a 17 9 0,

s d z i m y , i Rzewuski p i s a

"Uwagi nad wyborem p r z e d i c h otrzymaniem.

Poniewa z k o l e i

netman z n a z a p i s o d n o n i e t r o n u d z i e d z i c z n e g o w P r o j e k c i e
do Pcrmy Rzdu / s .

4 n / , t e n z a w n i e s i o n o do sejmu 5 V I I I

43

1790, to - zwaywszy o d l e g o midzy Wiedniem a Warszaw i n t e r e s u j c a n a s b r o s z u r a n i e moga by p i s a n a a n i p r z e d 12

sierpnia,

a n i po 5 w r z e n i a 1790 .

W "uwagach nad wyborem zawa rty z o s t a p r e j e i e t u l e p s z o

nej e l e k c j i .

Podobnie j a k 0 p o l e p s z e n i u s p o s o b u e l e k c y i "

o r a z "Pr ze c iw ko tym, k t r z y m y l o s u k c e s y i , " U w a g i p r z e widyway e l e K c j na s e j m i k a c h zwoywanych po k o r o n a c j i nowe

go w a d cy . Po t e j w s t p n e j p r o p o z y c j i a u t o r wysuwa j e d n a k
now, go d z c s i n a . e l e k c j j e s z c z e za y c i a S t a n i s a w a Augu-

291

s t a i opisyw a szerzej, tt t t y l k c

w e r s j / . 4riso/ &ny--

datw c u d z o z i e m s k i c h s g i a s z a s o g y o b c e twory* p o l s k i c h s z l a c h t a swym l o k a l n y m k o n i a j o i a . Ksidy s e j m i k wybra powinien

w i k s z o c i g o s w j e d n oso& i j e j n a z w i s k o wprowadzi do
in stru k cji.

P o s o w i e na sejto e l e k c y j n y , o b r a d u j c y bez o b e c

noci krla /to

zna czy S t a n i s a w A u g u s t a / , o d d z i e l n i e i z o a

poselska, oddzielnie

s e n a t , w y a n i a l i n o w e g o monarch na pod%

staw ie w i k sz o c i i n s t r u k c j i ,

ffynik oou i z b ,

p o s i a d a a kopi w szy stkich i n s t r u k c j i ,

nakowy

z K t r y c h kada

powi nien wic by j e d

a j e g o z g o d n o p o z w a l a a zar a ze m na w e r y f i k a c j p r a

w i d o w o c i o b l i c z e . W r a z i e r w n o c i g o s w d ecy d o w a a r e s
ka monarchy p a n u j c e g o * Obrany e l e k i do momentu m i e r c i a k t u
a l n e g o wadcy po wi ni e n przebywa po za P o l s K ,
l iazy p r o j e k t a m i e l e k c j i

zawa rty mi w "0 p o l e p s z e n i u i

w " P r z e c i w k o tym , a pomysem z "Uwag nad wyborem" z a c h o d z i

a waka r n i c a : w b r o s z u r z e z j e s i e n i 1790 roku RzewusKi
d o p u s z c z a u j a w n i e n i e wyniku wyborw z a y c i a P o n i a t o w s k i e g o ,
P rz y p u s z c z a m y ,
rege

ze l i c z y ,

i z a cen zgody na e l e k c j v i v e n t e

u c h y l i z o n a j g o r s z e - p o sta w ie r ^ s przed sejmikami p y ta

nia o su k c e sj .

D o p u s z c z e n i e k a n d y d a t u r y c u d z o z i e m c a byoby

K o n c e s j na r z e c z zwolennikw E l e k t o r a S a s k i e g o ;

to powinno

i c h u s a t y s f a k c j o n o w a . A s pra w a a u k c e s j i , w hetmaskim p o j
ciu n ajw a n iejsz a,

z o sta a b y oddalona*

Zarwno w "Uwagach nad

wyborem", j a k w me mo ria le d l a c e s a r z a L e o p o l d a c z y t e l n y j e s t
nastrj

paniki.

S td , j a k przypuszczamy, p ro p o zy cja e l e k c j i

v i v e n t e r e g e S t a n i s l a o A u g u s t o , n i e z g o d n a ze w s z y s t k i m i w cz e
n i e j s z y m i wywodami hetmana,

a l e b d c a o s t a t n i s z a n s u c h y l e

nia s u k c e s ji.
*

292

Rwnoczenie z p o l e c e n i e m o b l a t o w a n i a m a n i f e s t u p r z e c i w
s u k c e s j i t r o n u , k t r e S z c z s n y P o t o c k i i Seweryn Rzewuski wy
d a l i zapewne w p o c z t k a c h w r z e n i a ,

na w i e o r o z p o c z c i u

w i z b i e d e b a t y nad s u k c e s j , o b a j s i e d z c y w Wiedniu p r z e c i w
n i c y sejmu r o z p o w s z e c h n i a l i w i a d o m o c i , j a k o b y S t a n i s a w Au
g u s t s t a r a s i o k oron d z i e d z i c z n d l a swego r o d u , gotw
b y z a p o p a r c i e t y c h z ab i eg w Prusom z a p a c i Gdaskiem i To
run iem , a d l a z a p e w n i e n i a 3wym widokom t o l e r a n c j i p o z o s t a y c h
mocarstw i u p r z e d z e n i a obaw narodu p r z e d z n i s z c z e n i e m w o l n o
c i decydowa s i z m n i e j s z y l i c z b w o j s k a o 30 t y s i c y i p r z y t /
w r c i w a dz hetmanom
Tej a n t y k r l e w s k i e j k a m p a n ii pomwie t o w a r z y s z y y o k a z a l n e i drukowane p r z e z a d r e s a t a l i s t y

Szczsnego Potockiego

do Benedykta H u l e w i c z a , z k t r y c h o s t a t n i ,
s i pochwa posw w o y s k i c h za t o ,
B K U sji

z 15 IX 1790, g o

e p o d c z a s sejmowej dy-

na temat t r o n u s u k c e s y j n e g o w y s z l i z iz b y z m a n i f e s t e m .

Widocznie Rz ew usk i, n i e z a l e n i e od p u s z c z e n i a w o b i e g
anonimowych "Uwag nad wyborem", u z n a z a stosow ne s t a n obok
g e n e r a a a r t y l e r i i k o r o n n e j pod sz y l d e m w a s n e g o n a z w i s k a , bo
25 w r z e n i a i or n a p i s a l i s t ,

k t r e g o a d r e s a t a m i fo rm a ln y m i

m i e l i by p o s o w i e wojewdztwa w o y s k i e g o ,

za faktycznym

cay stan s z la c h e c k i.
"C z y t a e m - z a c z y n a hetman - m a n i f e s t a p r z e c i w u n i w e r s a
om z a s u k c e s y t r o n u i r z e k e m : p r z e c i e Bg j e s z c z e
nie P o lsk i nie o p u c i ,

zupe

p r z e c i e z n a j d u j s i w n i e j mowie

w i e l k i e j cnoty, w ie lk ie g o z d a n ia , ktrzy j w sp iera nie p r z e

staj.

To, c o c i e panowie moi w t e j m i e r z e u c z y n i l i ,

j e l i od-

w r c i od P o l s k i s u k c e s y , z r o b i was wybawcami o j c z y z n y w a s z e j ,
j e l i n ie o d w r c i , p i e r w s z e m i j e j
bdzie,

o b r o c a m i. J a k k o l w i e k z a

zawsze wam w d z i c z n o od c a e g o narod u j e s t winna.

293

P r z y j m i j c i e w i c moje z t e g o powodu d z i k i ,

s one hodem

oddanym c n o c i e o b y w a t e l s t w a i odwa dze .

Po tym w s t p i e ,

a d a l e j u s p r a w i e d l i w i e n i u c h o r o b swej

n i e o b e c n o c i w Warszawie / o d 1 p a d z i e r n i k a znw p r z y p a d a
t e r m i n p r e z y d o w a n i a hetmana p o l n e g o w K o m i s j i W oj sk ow ej /, Rze
w uski wypunktowywa n i e b e z p i e c z e s t w a w i s z c e nad R z e c z p o s p c
lit

z a s p ra w s e j m u . Obok s u k c e s j i z a l i c z a do n i c h g r o b ,

e s e j m w o j s k o krlom p o d c z a s wojny o d d a . S t r a z w a d z r oz
kazywania / . . . /

na m i e j s c u R z e c z p o s p o l i t e j p o s a d z i ,

legislacy

na p o d p i s i e k r l e w s k i m z a w i e s i , k r l w po kadym p o s t a n o w i e
n i u prawa w r c e c a o w a k a e , hetmanw,

to j e s t j e d n t i

s z c z e g l n w adz, k t r a s i tronowi o p i e r a moga, z n i e s i e ,

s e jm n i e u s t a n n y w p ro w a dz i, i n s t r u k c y e dawa posom o p r c z w
m a t e r y i podatkw z a k a e ,
victum o s a b i ,

prawo neminem c a p t i v a b i m u s n i s i i u r e

wo js ko do p r z y s i g i na p o s u s z e s t w o r o l o w i

pocignie,
tego,

poow Polakw b r a c i n a s z y c h ze s z l a c h e c t w a , d l a
i p o s e s y i n i e ma, wyzuje / . . . / , z d o l n o do urzdw

n i e od p o w s z e ch n e j o p i n i i ,
zaw is uczyni,

a l e od z a w i a d c z e n i a b a k a a r z w

co tym z n a c z n i e j s z a j e s t r z e c z ,

bdc t a k , j a k z e c h c mie k r l o w i e / . . . /

i ed uk ac ya

i tym t y l k o do

urzdw d a d z z a w i a d c z e n i e , k t r z y po k r l e w s k u m y l e b d .
J e l i na Koniec s e j m p r z y j w s z y t e n s e t n y c h praw od D e p u t a c y i
podanych d z iw o t w r , t r w a o j e g o u r o c z y s t obywatelw p r z y
s i g na w i e k i z a t w i e r d z i k a e , u p a d n i e wic w o l n o , a z
w olnoci i sposb j e j

d w i g n i e n i a / . . . / '**.

Prcz s u k c e s j i t r o n u Rzewuski wskazywa wic n i e b e z p i e

cze st wo w komenderowaniu p r z e z k r l a w oj s ki em w c z a s i e .vojny, u c z u l a p r z e d S t r a i nawet s y m b o l i c z n e u c a o w a n i e r k i
k r l e w s k i e j uw aa za n i e p o d a n e . Nadto n a g a n i a k r l e w s k
s a n k c j d l a praw, o s t r z e g a p r z e d 3ejmem n i e u s t a j c y m i w i -

za

294

tym p o p u l a r n wrd s z l a c h t y spraw z a k r e s u i n s t r u k c j i

p o s e l s k i c h ; pod pozorem k r y t y k i wydawania p r z e z K o m i s j Edu

k a c j i Narodowej o p i n i i o z d o l n o c i do urzdw wypowiada s i
n e g a t y w n i e o caym s y s t e m i e szkolnym s t a n i s a w o w s k i e j

Polski,

s y g n a l i z o w a niepew no prawa n i e t y k a l n o c i o s o b i s t e j

i ma

j t k o w e j , przypominam w a s n e z a s u g i w o b r o n i e praw p o l i t y c z
nych n i e p o s e s j o n a t w / c y t o w a r e f r e n swej b r o s z u r y / ,
tym n i e waha s i p o d k r e l i z n a c z e n i a

urzdu

przy

netmanskiego

w s y s t e m i e u s t ro jo w y m R z e c z y p o s p o l i t e j i o s t r z e c p r z e d j e g o
zniesieniem .
L i s t zamyka s i z a p o w i e d z i ,

i j e l i

w o l n o , a u t o r p is m a zdecydowany j e s t
ju

takim,

a l b o sam wolny j e s t ,

Ktry

Polska u t r a c i

z a k o c z y y c i e "w
a l b o wolnym d a j e

Kra

przytu-

l e n i e " 16.
Po r a z p i e r w s z y hetman polny koronny w y p o w i e d z i a s i
t ak o t w a r c i e ,
reformy,
Nie

Z jednej

stron y pitnow a w sz e lk ie zamierzane

z d r u g i e j u p o m i n aj s i o wa dz buawy.
wiemy,

dlaczego

nia streszczonego

pism a;

Rzewuski z a n i e c h a r o z p o w s z e c h n i a
w Kadym

r a z i e brak

wzm ianki

nim

u s t r e i c h e r a i w Centralnym K a t a l o g u S t a r y c h Drukw w i a d

c z y , i druku n i e b y o . Moemy p r z y p u s z c z a ,

e zanim l i s t

z o s t a wykonczony, do Wiednia d o t a r a wiadomo o u c h w a le n i u

p r z e z sejm 20 IX 1790 u n i w e r s a u do sejmikw z py ta n i em o z g o
d na e l e k c j v i v e n t e r e g e .

Za p r z y j t y m j e d n o m y l n i e p r o j e k 17
tem g o s o w a l i t a k e p o s o w i e woyscy

*
L i c z c a n i e p e n e 4 s t r o n y "Wiadomo c tym, w ktrym
czasie

Ktre pastwo wolno u t r a c i o pod rzdem monarcho

su k cesy jn y ch "/b .r.,

druk ? . Z a w a d z k i e g o / , p i s a n a , j a k s i wy18
d a j e , w kocu l a t a l u b na j e s i e n i 1790 r oku w moe u c h o d z i
a l b o z a z a c z n i k dc " P r o t e s t a c y i p r z e c i w s u k c e s y i t r e n u "
S z c z s n e g o P o t o c k i e g o i Seweryna R z e w u s k i e g o , a l b o z a pismo
p u s z c z o n e w o b i e g z o i c a z j i l i s t o p a d o w y c h s e jm ik w , k t r e c h c i a
no o d w i e od zgody na s u K c e s j t r o n u . N i e z a l e n i e od s u s z
n o c i powyszych domysw, t e n anonimowy druk u l o t n y wydaje
s i d z i e e m hetmana p o l n e g o K oro nne go .
T e k s t podawa r n e d a t y z h i s t o r i i p o s z c z e g l n y c h K r a
jw E u r o p y , przy czym f a k t y z e s t a w i o n e byy w t e n s p o s b ,
do w o dz i y t e z y z a w a r t e j w t y t u l e :

za p r z y j c i e m d z i e d z i c t w a

tro nu s z a u t r a t a w o l n o c i . P o z o r n i e suche w y l i c z e n i e wyda

rze pouczao o drogach,

za pomoc K t ry c h w r n y c h k r a j a c h

wprowadzano a b s o l u t y z m .
I tak w P o r t u g a l i i ,

Ktra

z a c z y n a a s z e r e g pastw n i e -

wolnych, J a n V z a p e w n i s o b i e d z i e d z i c z n e panowanie p r z e z

traK-

t a t z H i s z p a n i , a w i c - u y w a j c j z y k a "Rozwag" - p r z e z
"zwizek z z a g ra n ic z n e m i" . liis z p a n ia , majca tron sukcesyjny
i Q
od cza sw A l f o n s a V , u t r a c i a w o l n o za F i l i p a I I , " k t r y
samowadztwa funda men ta t r w a e z a o y " ,

zlikwidowa "z jaz d y

g e n e r a l n e " , a p a n u j c y p n i e j Bourbonowie n i e d o p u s z c z a l i
nawet do " z j a z d w m n i e j s z y c h " ,

" k t r e o s t a t n i w o l n o c i dawa

y p a m i " .
O strzeenia,

i za suKcesj t r o n u n a s t p o w a a l i k w i d a c j a

i n s t y t u c j i przedstawicielskich s y s z e l i m y od Rzewuskiego wie

l o k r o t n i e . !?a p r z y k a d w " l y la c h nad rnemi p ism y " p o u c z a
cn,

"i k s i d z

Mably n i e c h c i a p a m i t a o tym, co s i s t a o

z Sz wecy, J a n i ,
si

Czechami,

Wgrami, n i e c h c i a p a m i t a , co

s t a o z A n g l i i co s i s t a o we F r a n c y i d l a s u K c e s y i t r o

nu, j a k z j a z d y p u b l i c z n e byy z a t a r t e

p o a k r . moje - ZZ/ i j a -

k i e s n i e b e z p i e c z e s t w a w H o l l a n d y i d l a rzdw d z i e d z i c z
nych a t a t h o u a e r a . .

W s z y s t k ie wymienione w " y l a c h " k r a j e

s

z n a l a z y s i w " W ia d o m o c i" .
"Cc s i s t a o we F r a n c y i d l a s u k c e s y i t r o n u " - w i e d z i a
a c a a E ur op a . Autor "W iadomoci" uwaa j e d n a k ,
c j a fra n c u sk a dokonaa s i p o o w ic z n ie .

i rewolu

"Dzi Praneja7 - p i

s a - chce dawa mody nowej w o l n o c i , k t r a b y a b y m i a a s i l

n i e j s z y w z r o s t , gdyby b y a n i e u p e w n i a t r o n s u k c e s y o n a l n y .
Widok t e n u l e g a n i e rodzcemu s i panu,

z g i n a z czasem umysy

do w o l n o c i d c e , k a e s t y g n z a p a o w i . . . " .
.-t

S y t u a c j a A n g l i i n i e b u d z i a w t p l i w o c i a u t o r a "Wiado
m oci". Kpic z j e j
w olnoci",

"i m a gi n ow a n e j pod panowaniem s u k c e s y jn y m

za r o z s t r z y g a j c y dowd f a k t y c z n e j

n i e w o l i wyspy

uwaa on oderwanie s i Ameryki od k r a j u m a c i e r z y s t e g o ,

c zyn ,

p r z e z k t r y F r a n k l i n i Washington " s t w o r z y c i e l a m i i s t o t n e j
Stanw p n o c n e j Ameryki w o l n o c i " . Anonim p r z y p o m i n a nad
to,

e w a d z a k r l e a n g i e l s k i e g o * m ia r panowania d z i e d z i c z

nego u l e g a a r o z s z e r z e n i u ; p i e r w o t n i e na p r z y k a d u r z d y byy
na wyspie doywotnie i k r l n i e m ia prawa nikog o i c h p o z b a
w i , podobnie j a k n i e wolno mu b y o tworzy " n i e p r z e l i c z o n e j
%

l i c z b y ' ' parw.

I n t e l i g e n t n y c z y t e l n i k p o l s k i mg to o d c z y t y

wa aKo o s t r z e e n i e p r z e d z n i e s i e n i e m w R z e c z y p o s p o l i t e j

do-

y w o t n i o c i urzdw o r a z k r y t y k t w o r z e n i a p r z e z S t a n i s a w a
Au gu sta " n i e p r z e l i c z o n e j l i c z b y " k a s z t e l a n i i .

Te w t k i znamy

m . i n . z " O b r c e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j w m o n a r c h i " . Podobnie z

o l e i ja k "Rozwag.", ktre w A n g lii w id z ia y "d u g i n iezm ieror
n e " ^ / s . 1 8 7 / , "Wiadomo" u b o l e w a a , i " j c z y pod tumem
dugu narodu A n g i e l c z y k " , a r d a t e g o d ug u wskazywaa w
"pensyach d la f a m i l i i K r la " .
I t u n i e byo n i c nowego. 0 tym, e p o d a t k i w k r a j a c h

297

rzdzonych d z ie d z ic z n ie

s z y p r z e d e w s z y s t k i m na " f a m i '.i

K r l e w s k p r z e s t r z e g a l i Szymon tfe rp ech ow sk i i 'o b y w a t e l z i e

mi h i l s k i e j " ,

protestujcy

" P r z e c i w k o tym, k t r z y m y l o

su k c e sy i tronu p o l s k i e g o " .
Ja k ie

s n i e b e z p i e c z e s t w a w H o l l a n d y i d l a rzdw d z i e

d z i c z n y c h s t a t h c u d e r a / " i y l i nad r ne m i p i s m y / ,
u

mo p i s a a s z e r z e j .

"Wiado-

Gdy l u d n o " c i g i e m l a t k i l k u pomnoo

n w a d z s t a t h o u d e r a d z i e d z i c z n e g o do p i e r w o t n y c h karbw
w r c i c h c i a a , wwczas " w o j s k a z a g r a n i c z n e s i l n e w o c z a c h
j u n a s z y c h d z i e d z i c z n e g o r z d c y d y k t a t u r na s t o p n i u n a jw y
s z e j mocy o s a d z i y " .
Dla c z y t e l n i k w p o l s k i c h z roku 1790 n i e byo zapewne
bez z n a c z e n i a ,
przez Prusy.
gusta,

i pomoc owa u d z i e l o n a z o s t a a s t a t h o u a e r o w i

Pamitamy,

e p r z e d zmow z n im i S t a n i s a w a Au

d c e g o rzekomo do s u k c e s j i t r o n u , o s t r z e g a y zarw

no " R o z w a g i " , j a k p o g o s k i r o z p o w s z e c h n i a n e w Wiedniu p r z e z

S z c z s n e g o P o t o c k i e g o i Seweryna R z e w u s k i e g o .
Z k c l e i B r a o a n c j a , w c z a s i e , gdy p i s a n a b y a "Wiadomo"
" w a l e c z n i e sw w ol n o o d z y s k a c h c c a " ,

stanow ia przykad,

i pod panowaniem k r l w d z i e d z i c z n y c h musi p r z y j c z a s ,

"w ktrym prawnuk z n i s z c z y c s i
Chodzio o K o n s t y t u c j ,

3 t a r a to n a d a n i e p r a d z i a d a " .

z ab e z p ie c z aj c b e l g i j s k i e w olnoci.

Przy &ad t e n przekonywa m i a c z y t e l n i k w ,

p i e r w s i wadcy

suK cesyjni

n a s t p c y na pewno j e

e nawet j e l i

t o l e r o w a l i b y swobody n a r o d u ,

zniszcz.

ich

Te o s t r z e e n i a o stopniowym

n i s z c z e n i u w o l n o c i "od synw do wnukw" znamy n a j l e p i e j

t r a K t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u " .
i n a l o g i c z n wymow j a k b e l g i j s k i , m i a p r z y k a d c z e s k i .
'r7rzy s o d k i e panowania / . . . / Czechom s t a w i a y p o s t a n a j s w o
b o d n i e j s z y c h rzdw.

Panowanie twarde Fe rd yn an d a d a o s i u-

czu Czechom , Odt d i c h u l e g o gw a ra n t o w a y s t a c j o n u j c e

w k r a j u w o j s k a oDce.
" K e a p o l , p i k n e m i a s t o , a o w o d z i o z u d n o c i n a d z i e i na
po kj wewntrzny pca panowaniem d z i e d z i c z n y c h wadcw.
p o l u bowiem d o p i e r o r a z y 14 b y / , , , /

,Y Nea

bunt p r z e c i w r z d o w i .

B l i s z e Wgry p o u c z a y swymi d z i e j a m i ,

e zarwno sejmy

i c h b y y pod panowaniem s u k c e s y j n y m z a n i e c h a n e ' 1, j a k i u r z d

bana / a u t o r t r a k t o w a gc zapewne j a k o n a m i e s t n i k a n a r o d o w e g o / ,
zniesiony.

Czynione Wgrom p r z e z c e s a r z a L e o p o l d a o b i e t n i c e

" ku p o d w i g n i c i u swobd , n i e z o s t a y d o t r z y m a n e .
*

S z c z e g l n y wzr d r o g i do samow&dztwa o b r a a D an ia . N a j
p i e r w wprawdzie pod rozmaitym bywaa panowaniem , a l e petem
do XVII wieku, m i a a krlw e l e k c y j n y c h . Zwrot n a s t p i w rok u
1 6 oC,

w ktrym s t a n y d u s k i e g o k r l e s t w a / p i e r w s z y m w u r o p i e

p r z y k a d e m / znkane c i k w o j n ,
u m ie sz c z o n e m i p a k t a m i ,

s p i s a n y da w ni ej e l e k o y i z

c z y l i swobd k r a j o w y c h warunkami, a k t ,

o d d a y k r l o w i , u z n a y go p i e t y l k o d z i e d z i c z n i e pa nu jc y m,
a l e i samowadnym m on a rc h .
Przykad duski j e s t
pierwsze d la t e g o ,
ktrej

z a s t a n a w i a j c y z dwch wzgldw.

Po

e mg nasuwa p o do b ie st w o z P o l s k , w

s t a n y k r l e s t w a , n i e przym usz on e, c h c i a y wprowadzi

tron su k cesy jn y . Ju w t r a k t a c i e

C s u k c e s y i t r o n u " Rzewuski

j a k o j e d n z dr g do samowadztwa wysuwa u s t a n o w io n y w i k s z e ^
c i g o s w se jm n i e m i e r t e l n y , p r zy ktrym " z r z d a u s t a w i c z
nego prawodawstwa, dokuczywszy obywatelom , 3koni i c h do t e

go, e z a c z n "prawodawcw, a z niemi r z d w i e l u n i e n & w i d z i e ,

a do r z d u pod jednym s p o k o j n i e j s z e g o pochop b r a i m y l i s k a
da / s . 2 0 / . W "Ro zwagach oy z k o l e i f r a g m e n t o tym, e
mi kko edukac y wprowadzona wygubia dus z e n e r g i / /

n i e d o n o c i ch p o d d a n i a karkw pod a b e o l u t n o r o d z i s i

299

Drug s p r a w n i e j e d n o z n a c z n w p r z y k a d z i e duskim by
c a y k o n te k s t pocztkowy.

" D a n i a - p o d a w a a 'Wiadomo -

pod r oz ma it ym bywaa panowaniem. Sawna r o k u 13S0 e l e k c y a po

/ m i e r c i O l o f a M a g o r z a t y m a t k i na k r l o w dusk d a a wstp
do e l e k c y i k r l w d u s k i c h , k t r e byy c i g n i o n e a do r c

1 6 6 0 . . . " Zwrot "pod rozmaity m panowaniem" s p r a w i a w r a e n i e

chwytu, ktrym a u t o r c h c i a z a t r z e f a k t i s t n i e n i a p r z e d r o
kiem 1330 t r o n u d z i e d z i c z n e g o ,

a wic m o l i w o c i p r z e c h o d z e

n i a z powrotem od s u k c e s j i ku e l e k c j i ,

c z y l i od n i e w o l i do

w olnoci.
" R o z m a i t o " m i a a chyba j e d n a k p r z y k r y inny j e s z c z e
fakt.

Mi a no w ic ie wspomniana wyej M a g o r z a t a , matka C l o f a ,

to t a sama " S e m i r a m i d a P n o c y " , k t r w anonimowym " O d p i s i e

na l i s t

b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o " Rzewuski p o w o a j a k o p r z y

k a d w a d c z y n i d e p c z c e j mur u s t a w z a b e z p i e c z a j c y p r z e d samowaaztwem, a wic p r z y k a d k r l o w e j , od k t r e j t o samowadztwo s i w D a n i i z a c z o / " O d p i s " ,

H odpowiedzi

s.

9n, p o r . wyej s . 2 1 0 / .

r i r a s i s k i e m u p o t r z e b n y b y dowd na i l u z o r y c z -

n o n a d z i e i na m o li w o " o p i s a n i a " d z i e d z i c z n e g o k r l a p r a
wami. We "W iad om o ci " t r z e b a b y o p r z e c i w s t a w i d u g o t r w a j
ce c z a s y e l e k c j i i w o l n o c i c i l e
w oli.

zwizanej

z suk cesj nie

S t d odmienna i n t e r p r e t a c j a t y c h samych f a k t w i z a c i e

r a j c e niewygodne k o n k r e t y o k r e l e n i e
"R o z m a it e / . . . /

" r o z m a i t y c h pan cwa ".

c z a s y d l a swobd narodowych" d o j r z a au-

: o r "Wiadom oc i" t a k e w p r z y k a d z i e szwedzkim. S z w e c j a bowiem

n a j p i e r w " w y b i a s i spod j a r z m a sa m o w ad n e g o " , a l e potem, gdy
" z j a z d deklarowa w Sztokholmie su k cesy t r o n u ", Karol XII
"pomnoy t r o n u w a d z " .

Kie o k a z a a s i ona d e f i n i t y w n ,

bo-

wiem po m i e r c i K a r o l a X I I " r o z m a i t e byy c z a s y d l a swobd

k r a j o w y c h " . D op ie r o "wojna z a c z t a z s s i a d e m u t w o r z y a actum

300

u n i o n i s , k t r y o d d a pod pozorem t r w a j c e j wojny n i e o g r a n i

c z o n t ron ow i w a d z . T r a k t a t wojn k o c z c y z a t w i e r d z i
w a d z monarchy,

sejmw pami z a t r a c i , w o l n o c i g r b wymu

row a .
Rozmaite c z a s y z a t r z e m i a y f a k t n i e t y l e p r z e c h o d z e
n i a od s u k c e s j i do e l e k c j i ,

ile

przykad,

e po m i e r c i wad

cy a b s o l u t n e g o , j a k i m Dy K a r o l X I I , n a s t p i powrt do p e
n e j w o l n o c i . C z y t e l n i k p o l s k i powi nien n a t o m i a s t z a p a m i t a ,
e r o z p o c z t a p r z e z k r a j wojna moe s i s t a d l a K r l a o k a
z j do uc hwy cen ia p e n e j w a d z y , a t r a k t a t y pokojowe mog d e s 4

potyzm t e n u t w i e r d z i . To o s t r z e e n i e wy stpowao j u z r e s z t
pr zy o k a z j i P o r t u g a l i i .
S z c z e g ln ie i n s t r u m e n t a l n i e potraktowany z o s t a p r zy k a d
R osji.

Po t o ,

by mona b y o w y kaz a,

i samowaaztwo r o s o od

c h w i l i wprowadzenia t r o n u d z i e d z i c z n e g o ,

su k cesja pojaw ia s i

w R o s j i d o p i e r o od rok u 1613 a w j e j wyniku od P i o t r a I d a t o

wao s i s a m o d z i e r a w i e , n i e r o k u j c e s z a n s na w y b i c i e s i
s p o e c z e s t w a na w o l n o .
O s t a t n i f r a g m e n t "W ia do m o c i by a p o s t r o f - d o c z y t e l n i
kw. Kra8omwstwo n i e c h n i e ma m i e j s c a - o r z e k a k a t e g o r y c z
n i e a u t o r . - P r z y k a d y n i e c h u c z , wszake t e powinny b a r d z i e j
przekonywa, p r z e w i a a c z a / . . . / .

Kiechaj

s i Polak z a p a t r u j e ,

j a k i e m i s t o p n i a m i inne n a r o d y , s p r z y k r z y w s z y s o b i e p o d l e g
czas em z a k c e n i u w o l n o ,

same s z y cho n i e z n a c z n e m i k r o k a

mi pod j ar zm o samowadztwa .
Ta kocwka, p r z y p o m i n a j c a o s t r z e e n i a Rzewuskiego o dopi
c h o d z e n i u do a b s o l u t y z m u " s t o p n i a m i i n i e z n a c z n i e
oraz o
z d a r z a j c y c h s i t y l k o " c z a s e m z a m i e s z k a c h n i e b y a jedynym
fragmentem przypo mi naj cy m s t y l hetmana p o l n e g o k o r o n n e g o .
" J e d n o w a d z t w o i samowadztwo , k t r e g o c i y w i e l o

k r o t n i e na k i l k u s t r o n a c h "W ia d o m o c i , p o j a w i a y s i l i c z n i e
i w in n y c h d z i e a c h R z ew us k ie go / " R o z w a g i , s . 2 , 5, 245 i i n . ,
%

0 sukcesyi tronu s.

1 0, 2n, 4 6 / ;

t o w a r z y s z y a im n i e w o l a "

wszechobecna z w a sz c z a w pracy 0 s u k c e s y i t r o n u .
W "Wiadomoci

Ig

" j c z y Pd tumem dugw narodu A n g i e l -

c z y k " , w o d p o w i e d z i na a e l i b e r a t o r i a z ro k u 1776 Rzewuski p i

s a o " t u m i e praw nowych" / p o r .

s.

17/,

a "R o z w a g i " w i e d z i a

y,

e w A n g l i i by y " u c i l i w e p o d a t k i , d u g i n i e z m i e r n e / s .
22
167 - w s z y s t k i e p o d k r . moje - ZZ/ . "Wiadomo u t r z y m y w a a ,

i p r z e z c e s a r z a L e o p o l d a " o b i e c a n a pomoc ku p o d w i g n i e n i u
swobd n i e b y a w s k u t k u " ,
skombinowa p o y t k i / . . . /

" R o z w a g i " wzyway c z y t e l n i k a ,

"aby

i w paktach szukane i zdarzone w

s k u t k a c h , p i t n o w a y z a h o j n o , k t r a w 3iratku b y a c i a
rem d l a k r a j u " / s .

V III,

112 - p o d k r . moje - ZZ/.

Z gr om ad z en ia stanw czy t c w o k r e s i e p r z e d sejmem walnym,

czy nawet p n i e j nazyway s i w "Rozwagach" " z j a z d a m i " / s .
103,

187 i i n . / ,

analogicznie

79,

byo w cytowanym wyej f ra g m e n

c i e "LUyli nad r n em i p i s m y " o r a z w "Wia dom oc i" / P o r t u g a l i a ,

N e a p o l , w ktrym " z a n a s t a n i e m f a m i l i i j e d n e j
y / . . . /

zjazdy n a ro d u "/.

Z r e s z t "Rozwagi" wprost o s t r z e g a y ,

i "w r z d z i e r e p u b l i k a s k i m i m i n i s t r o w i e ,
wie n i e s do z n i e s i e n i a ,

panowania u s t a

i zjazdy i p o so

chyba s i d a j e d n o w a a z t w a " / s .

167/.
0 " o b i e r a n i u " s o b i e krlw "Wiadomo" i n f o r m o w a a przy
o k a z ji P o rtu g a lii i H iszpanii;
nie w szy stkie k r a je
" W yb ij a ni e s i
"Rozwag" / s .
lii

5,

z "Rozwag" wiemy, e p i e r w o t

" o b i e r a y wodzw" / s .

2 , 6 , 8 - 1 0 , 22 i t d . / .

z u c i e m i e n i a l u b "z s u k c e s y i " znane z

1 3 9 n / , w "W iad om oc i o d n o s i o s i do P o r t u g a -

i S z w e c j i / " w y b iw s z y s i

spod j a r z m a s s i e d z k i e g o " ,

oiwszy s i spod j a r z m a s a m o w a d n e g o " / .

"wy-

302

W ' Rozwagach" k r l o w i e - w i e l o k r o t n i e pewne r z e c z y

r o w a l i w ,/s* 2 8 ,

" dekla

112 i i & * / t % ^Wiadomoci" w rok u 15^7 c z e s k i

" t r o n z o s t a de&iarowajgjrj ? y * t w S z w e c j i "w r o k u 1680

z j a z d d e k l a r o w a vr S z t o k h o # i . * a u k c e s y t r e n u .
"Wiadomo w i e ,

e "Pje&tf.js

k ilk a cierpiane j a r z

mo swe wietnym by m i e n i a " , w

csyi&my i Wg

ry w o l e l i M a c i e j a Hunniada usftg.< ewtisi kr 6 I je* ftd

.iarzmo s u k c e s y i / s .

46/

Je r z y z Podiebradu to w

i*

*\Ters-;? P c c i b r & i b " *

w "Rozwagach bez i m i e n i a " P o d i e b r a d " / s 4 7 / .

*
t r a k t a t y zawierane p rzez nastpcw J a g i e y

dl& f a m i l i i

t y l k o J a g i e l l o n w g r u n t o w a y d z i e d z i c t w a , we Pra ne. j i

"Eicne-

l i e u p o d s t p a m i u g r u n t o w a sa m w ad n o / " R o z w a g i s 4 9 ,
1 8 6 / , wedle "W iad om o ci" " p o k j w e s t f a l s k i g r u n t o w a ?erdynan<dowi I I I i n a s t p c o m j e g o panowanie nad C z e c h a m i " .
Polakom Kkr'f * P i o t r k o w i e z a p r z y s i g urzdw a n i
zm niejsza

a n i pomnaa" A"Rozwagi* &, 7 8 / * Karo] XXI w

c j i " pomnoy w a d z tronu*-

Wieao j^ /f

W H i s z p a n i i F i l i p I I "samowadztwa funda men ta

z a o y / " W i a d o m o " / * w P o l s c e "'za chybionym fundamentem
I - .'..'I

e l e k c y i urzd ni kw r o z s t r o i s i c&?

'

. . w

/ nU GZ*& % i*,

s . 95n, 120 i i n . / *
0 f iea pol u wiemy * Wiadomoi
by w nim bunt p r z e c i w r z d o w i " ,

*SfcQsw$gi*

ii

F r a n c j i " K a r o l IX i Henryk X I I m s y w l i b u & j m c o s i p * ~

ciw a b s o l u t n o c i ich od na rod u o & s
1 e byy " bonty p o s o i 81 wa w / a
"Wiadomo* k o n s t a t o w a a ,

* *&& w Angli?

#v , 187/ *
v

Neapolu :r z o j e d a o w a d -

ny n i e by d o s i l n y dc 6 ^ c n :, 5<?iua s g a t y f t roi.ru cno

P o l s k i pr zy p o m i n a y " R o ' * g ^ i * 31* 12* o ^ypzr u c h a c c

"

potym od

303

prymasa / . . . / w sz c z ty c h , zatamowanych / . . . / ustaw roLii

1679" / s . 2 3 5 / .
Mona by zaryzykowa t w i e r d z e n i e , i d la kadego u y t e
go we "Wiadomoci sowa i d la w ie lu zwrotw znajdziemy co
najmniej k i l k a odpowiednikw w rnych pismach Rzewuskiego.
Taki system atyczny sprawdzian n ie wydaje s i jednak p otrzeb
ny, zwaywszy, e cho prbki podane wyej obejmuj jed y n ie
sownictwo i zwroty do typowe, to ic h tak l i c z n e wystpo
wanie na n ie p e n y c h 4 stronach druku ma sw wymow. J e l i
dodamy do tego c a k o w it tosamo argum entacji zawartej we
"Wiadomoci" z tezami znanymi nam z innych pism Rzewuskiego,
moemy postaw i h i p o t e z , i autorem "Wiadomoci chronolo
g i c z n e j , w ktrym c z a s i e ktre pastwo wolno u t r a c i o . . . "
by hetman polny koronny.

304

ROZDZIA X I : " P r o j e k t do Formy R z d u na cenzurowanym.

P o z o s t a w i o n a p r z e z R ze wu sk ieg o w niedokoczonym b r u l i o
n i e p o l e m i k a z " P r o j e k t e m do Formy Rzdu 1 , o d n o s z c a s i
p r a w ie w y c z n i e do r o z d z i a u Prawa k o n s t y t u c y j n e a w n i c h
k a r d y n a l n e " , m i a a by drukowana pod hetmaskim n a z w i s k i e m .
Wskazuj na to l i c z n e o d e s a n i a do t r a k t a t u " 0 s u k c e s y i t r o
nu , nazywanego "moim pismem .
T e k s t by przygotowywany d u g o ,

bo - j a k p r z y p u sz c z a m y
*

- z a c z go Rzewuski niebawem pc p r z e c z y t a n i u " P r o j e k t u ,

pewne p a r t i e d o p i s y w a j u po s e j m i k a c h z 16 XI 17 9 0, a c a
o urwa w m i e j s c u z u p e n i e przypadkowym i z druku z r e z y g
nowa. Na wczesne r o z p o c z c i e p i s a n i a w s k a z u j e w c z o n a dc
rozwaa nad a r t y k u e m XXIV / o t r o n i e s u k c e s y j n y m / wzmianka
o wojewdztwie wo ys ki m , z u p e n i e p r a w ie i d e n t y c z n a z o d n o
nym fragmentem " P r o t e s t a c y i p r z e c i w s u k c e s y i t r o n u . Wzmianka
t a k o c z y a s i wyraeniem n a d z i e i ,

" e inne wojewdztwa p j

d z a g o s e m W oynia . M u s i a o to by p i s a n e n i e t y l k o p r z e d
s e jm ik a m i z 16 XI 1790 r o k u , a l e i p r z e d p o c z t k i e m w r z e n i a ,
k i e d y to do s i e d z c e g o w Wiedniu hetmana d o t a r a i n f o r m a c j a
V

o w y j c i u Woynisn z i z b y sejmowej w pierwszym dn iu s u k c e s y j

n e j d e b a t y . Z k o l e i kocowa c z p o l e m i k i z a r t y k u e m XXIV
d o p i s a n a z o s t a a na pewno po s e j m i k a c h l i s t o p a d o w y c h , bo
wstawka, n a d a j c a temu f r a g m e n t o w i k s z t a t o s t a t e c z n y , mwi a o i n s t r u k c p c h , k t r e wbrew oczekiwaniom D e p u t a c j i do Formy
Rzdu w y p o w ie d z ia y s i p r z e c i w p r o j eK to m t r o n u d z i e d z i c z n e g o .
I s t n i e n i e obok b r u lio n w p o l s k i c h t a k e i c h o d p o w ie d n ikw f r a n c u s k i c h / d l a n i e k t r y c h t y l k o fr a g m e n t w / p i s a n y c h
r k samego hetmana w i a d c z y o o p r z e z n a c z e n i u t e k s t u t a k e
d l a o d b i o r c y z a g r a n i c z n e g o . Mona p o d e j r z e w a , e by nim

4*

dwr a u s t r i a c k i ,

a moev r c 3 y j s k i , o bu bowiem w d r u g i e j

poo

wie roku 1790 Rzewuski p r z e d k a d a o f e r t y a n t y s e j m o w e j w s p Z

pracy.

J u w p o l e m i c e z a r t y k u e m 1 hetman upo mi na s i o u t r z y
manie w o l n e j e l e k c j i k r l w , u z n a j c j za j e d e n z warunkw
u n ii P o ls k i z Litw,

a s p r z e c z n o midzy tym warunkiem a

a r t y k u e m XXIV t r a k t u j c j a k o p o d s t a w do p o d e j r z e ,
a myl D e p u ta c y i' j e s t

"i ca

c z y n i s o b i e z narod u i g r z y s k o " .

Odnonie a r t y k u u V, d o t y c z c e g o " g e o m e t r i i w y b o r c z e j "

/ p o d z i a k r a j u na t r z y p r o w i n c j e , w k a d e j rwna l i c z b a wo
j ewdztw, a w t y c h rwna l i c z b a p o w i a t w / , Rzewuski z g a s z a
z a s t r z e e n i a z n a r e nam j u z "Uwag o k o l i c z n o c i ry3u r z
du p u b l i c z n e g o " . Poniewa l i c z b a powiatw n i e b y a rwnozna
czna z l i c z b i n s t r u k c j i ,
kszo,

z a ustawy tworzy m i a a i c h w i

hetman p o s t u l o w a d o d a n i e do z a p i s u o rwnej w k a

d e j p r o w i n c j i l i c z b i e wojewdztw i powiatw, rwnej l i c z b y

sejmikw,

i n s t r u k c j i i posw.

"Wiemy - u z a s a d n i a hetman

sw K o r e k t - e wojewdztwo j e d n o mazo wieckie t y l e ma e e j 0

mikw, a zatym t y l e i n s t r u k c y i , w i e l e c a e p P o l s k i i c h
n i e ma' / . . . / ,

J e e l i t e d y prawa bd s i s t a n o w i T^iKsz

liczb instrukcyi / . . . /

j e d n e wojewdztwo m az o w ie c k ie we dwo

j e t y l e way b d z i e na s e j m i e / . . , / ,
a z a poowa P o l s k i / . . . / ;

przev/aga j e d n e g o wojewdztwa t a k

w i e l k a moe s i s t a R z e c z y p o s p o l i t e j
e . a r s z a w a ,

co way b d z i e w i * -

szkodliw ,

s i e d l i s k i e m krlw b d c , b l i e j

zwaszcza,

jest

rda,

w Ktrym czase m zdrowie R z e c z y p o s p o l i t e j , c z c i e j j e d n a k

tru cizn wolnoci j e j

c z e r p a l i Polacy / . . . / .

Ale d z i , gdy

wol no be z rz de m , a n i e w o l rzdem nazywamy, i gdy owego

s t r a pr ze d ty m w o l n o c i ,
powiKszonej

krlw

liberum v e t e ,

d z i s strem ty lk o

wadzy /a lb o w ie m w prawach k a r d y n a l n y c h

30

form r z d u podanych n i c p r aw ie in n e g o p r c z praw na s t r o n

krlw n i e w i d a / mie chcemy, n i e moemy mie n a d t o b a c z e
nia,

abymy l e zrozumianym l u b nied o kad ny m prawem sami s i

nie p o w i z a l i " . A poteozujc u s t r j

przodkw / t e f r a g m e n t y w

c y i a c i e pominlimy/ z liberum veto w cznie o raz u z n a j c

P r o j e k t do Pormy Rzdu za nm o n a r c h i c z n y fl, Rzewuski w r a c a do
wtku e l e k c j i k r l w , luono o r z e c z e n i a s u k c e s j i w i k s z o
c i 3 / 4 i n s t r u k c j i o z n a c z a a - zdaniem hetmana - d y k t a t Ma
zo w sz a,

"bo na s e j m i e , g d z i e k o l w i e k s i p r z y c h y l i wojewdztwo

mazowieckie,

tam zapewne z n a j d z i e s i t r z y c z c i i n s t r u k c y i
i
p r z e c i w c z w a r t e j " . A poniewa azowsze l e a o wok r d a
" t r u c i z n y w o l n o c i " , hetma sk s u g e s t i n a l e y o d c z y t a .jako
o a d a n i e sprawy s u k c e s j i do r o z s t r z y g n i c i a S t a n i s a w o w i Au
gustow i.
J e s z c z e b a r d z i e j demagogiczny c h a r a k t e r m i a a p o l e m i k a
z a r t y k u e m X. Z a p i s o "warowaniu s t a n o w i m i e j s k i e m u wpywu
do s t a n o w i e n i a praw m u n ic y p a l n y c h " s t a s i d l a hetmana o ka
z j do o s t r z e e ,

i D e p u t a c j a d a w a a mieszczanom "wpyw do

prawodawstwa" o r a z " u d z i e l n o " , k t r a " p r z y s z l a c h c i e t y l k o

by pow in na" . Z-uwaywszy d a l e j ,

i "w r k a c h krlw w s z y s t -

ko s t a s i moe n a r z d z i e m do p o d b i c i a n a r o d u " , hetman p r z y

pomina f r a g m e n t z t r a k t a t u "0 s u K c e s y i t r o n u " , g d z i e o s t r z e
g a przed m o liw o ci u j a r z m i e n i a p rzez k r l a stan u s z l a c h e
ckiego przez stan c h o p s k i,

a Koczy u c z u l e n i e m ,

ze n i o s c y

t y l e z a g r o e z a p i s D e p u t a c j i moe r o z c i g n s i nawet do
m i a s t prywatnych.
Przy t a k i e j

d o z i e z e j w o li w i n t e r p r e t a c j i z a s t a n a w i a

s t w i e r d z e n i e , i "gdyby R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a r z d z i a s i na
wzr inn yc h r z e c z y p o s p o l i t y c h ,

to j e s t

bez K r l a , prawo t e ,

k t r e m i e s z c z a n do prawodawstwa p r z y p u s z c z a , mogoby byc po-

 y t e c z n y m . Czy by to w yra z prawdziwych po gl d w hetmana,

czy ch u d a n i a ,

e K o n s e r w a t y s t sp o e c z n y m by on t y l k o z

p o t r z e o y obrony d e m o k r a c j i v Do t e g o p y t a n i a p r z y j d z i e nam
je sz c z e w rci.
P o w o u j c s i wie^ . i r o t n i e na p r a c 0 s u k c e s j i t r o n u ' 1,
Rzewuski z a Kadym razem d o p r o w a d z a do t e j
1 wtedy mogoby w y j / , , . /

na t o ,

samej f r a z y :

com w p i imi swoim p r z e

ciw s u k c e s y i t r o n u o k r l a c h s u k c e s y o n a l r ^ c h p o w i e d z i a . . . "
/podkr.

moje - ZZ/. Znamienne,

e w p i e r w o t n e j w e r s j i zwrotu

p o d k r e l o n e g o n i e by o i Rze wus ki d o p i s a go na w s z y s t k i c h
s t r o n i c a c h j u po n a d a n i u t e k s t o w i k s z t a t u o s t a t e c z n e g o .
A n a l o g i c z n i e - j a k pamitamy - w "Rozwagach" i w " P r o t e s t a c.yi p r z e c i w s u k c e s y i

. r o n u dodano przy s o w i e " k r l t e r m in

" d z i e d z i c M.
P o l e m i k a z e sfor mu owa niem a r t y k u u 1 1 / i s t o t n i e n i e
zrcznym,

co mwicym o wypywaniu prawa "z w o l i r z d u / ,

by-

i ; l a R z ew usk ieg o t y l k o p r e t e k s t e m do r o z p i s a n i a s i o v i e l aar n icy

midzy p o j c i a m i s e j m " i " n a r d " .

Uto sam ian ia

ty c h p o j n a l e a o - zdaniem hetmana - do " p r z e s d w 1 . a po

c i g a o t y l e bdne,

co n i e b e z p i e c z n e w s k u t k a c h mniemanie,

e sejmowi wszystKo j e s t wolno,

bo w s z y s t k o j e s t wolne na

rodow i", Akcentujc nie odpowiadajcy p o l s k i e j r z e c z y w is t o

ci c h a r a k te r tego sformuowania,

pan na P od hor cac h a d na -

c i s K na sprawy i n s t r u k c j i p o s e l s k i c h .

Pamitamy z O b r c e n i a

R z e c z y p o s p o l i t e j w m o n a r c h i , z "Uwag z o k o l i c z n o c i r y s u " ,
ii- " Z d a n i a o Z a s a d z i e " i

" Panictw do Pormy R z d u " , j a k b a r -

d 20 problem t e n hetmana o b c h o d z i . Nic dziwnego - d o t y c z y

p r z e c i e l e g a l n o c i ustaw oda w stw a Sejmu W i e l k i e g o , od p o c z t ku p r z e z R z ew us ki ego p o t p i a n e g o .

Zdaniem hetmana p o s o w i e

m o g li " p r z e d s t a w i a n a r d t y l k o w tym, w czyn: j e g o wol n i e -

li.

308

We w s z y s t k i m z a , w Tzym w o l i narodu n i e b y o , p r z e d s t a

wia o n i n a r d n i e m o g l i 1 , albowiem " c h c i e bez w o l i n a r o d u ,

j e s t c h c i e bez n a r o d u v ; " i d z i e s t d ,
dug i n s t r u k c y i ,

i c o k o l w i e k se jm we

to j e s t wedug w o l i narodu p o s t a n o w i , w

tym w s z y s t k i m s e jm j e s t narodem, w tym w s z y s t k i m n a r d i s e j m

j e d n o z n a c z . W tym w s z y s t k i m z a , co by s e j m p r z e c i w i n s t r u
k c y i , a zatym p r z e c i w w o l i na ro d u p o s t a n o w i ,
r d j e d n o n i e j e s t

j u se jm i na

i s e j m w tym p r z y p a d k u narodem zwa s i

n i e moe . T k o n k l u z j ,

o p a r z na m ilc z cy m z a o e n i u ,

w s z y s t k i e m u , c z e g o w i n s t r u k c j i n i e b y o , n a r d j e s t p r z e c i w -4

ny, hetman s t w a r z a I d e a l i s t y c z n podbudow d l a po dw a en ia

doKona Sejmu W i e l k i e g o .
M e w d a j c s i w ocen te/, o s e j m u , p o d h o r e c i i d z i e d z i c
i l u s t r o w a sw t e z p r z y k a d e m z rok u 1776. Obszerny o p i s r z e
kornych gwatw z g r o m a d z e n i a , ktremu m a r s z a k o w a ! LiokronowsKi
k o c z y n i s t w i e r d z e n i e m , i c i o s y p r z e c i w w o l n o c i mogo
ono zadawa " d l a t e g o ,

i j.u w t e n c z a s z r c z n i e udawano,

sejm i nard j e d n o j e s t

ze

i e sejmowi w s z y s t k o j e s t wolno,

bo

w s z y s t k o j e s t wolno n a r o d o w i " T.
i a j w i c e j m i e j s c a wrd zarzutw p r z e c i w " s e j m o w i n ie w l
nemu / z a w i z a n i e k o n f e d e r a c j i w R a d z i e N i e u s t a j c e j ,

p o dd a

n ie zwizku Krlowi, niedopuszczenie do i z b y l e g a l n i e o s r a

nych posw o r a z a r b i t r w , n a r z u c e n i e uchwa n i e c z y t a n y c h ,
uznanie k o n f e d e r a c j i b a r s k i e j

za s p i s e k / zajmoway sprawy wa

dzy h e t m a s k i e j . Rzewuski p r z y p o m i n a , i z n o s z c t w a d z ,
z n i e s i o n o " t a r c z w o l n o c i od przemocy t r o n u , " w a d z ow
p o r e d n i c z c , K t r a j e d n a krlom o p r z e s i m o g a , oddano
p a t e n t o w a n i e w s z y s t k i c h o f i c y e r w k r l o w i , a odebrano j e h e t
manom, cho p r e r o g a t y w a t a od wiekw b y a dc u r z d u i c h p r z y
w i z a n a , cho Zygmunt S t a r y ni e mg r o t m i s t r z w nawet,

tylKC

309

r a s e m z hetmanem mianowa .
Pod pozorem k r y t y k i us t aw o da w s tw a z roku 1776 p r z e z n a
cz o na do p u b l i k a c j i pod hetmaskim n a z w i s k i e m p o l e m i k a z Pro
j e k t e m do Formy Rzdu w y t y c z a a podany p r z e z a u t o r a z a s i g
. wadzy buawy.
Omawiajc a r t y k u X I I , o d s d z a j c y s z l a c h t

bez p o s e s j i

od u d z i a u w s e j m i k a c h , Rzewuski o b s z e r n i e s t r e s z c z a w a s n e
pismo w o b r o n i e g o o t y ,

a koczy k o n s t a t a c j ,

i sejm,

"kt

r y by poow n a r o d u ze s z l a c h e c t w a w y zu w a" , byb y " s t o l i c

g w a t u , n i e prawodawstwa. Ale g w a t prawem n i g d y n i e j e s t ,

zawsze g w a t gwatem o d e p r z e m on a". S i e wiemy, czy to l e k k o

t y l k o zawcalowane o d s o n i c i e h e t m a s k i c h n a d z i e i na i n t e r
wencj p r z e c i w sejmow i b y o z a m i e r z o n e .
Z a p i s a r t y k u u XIV o s e j m a c h , k t r e " z a y c i a k r l a " mia
y by s k a d a n e "pod p ie r w s z e s t w e m k r l a " ,

s t a si dla het

mana o k a z j do k o n s t a t a c j i ,

t r a k t u j c p e r non

i artyku ten,

sunt sejmy w c z a s i e b e z k r l e w i a ,

z m i e r z a do s u k c e s j i t r o n u ,

Za tym s z e d a t a k na p o l s k i c h monarchw. Zym p r z y k a d e m s u

y l i n i e d o t r z y m u j c y umw z narodem K a z i m i e r z J a g i e l l o c z y k ,
f r y m a r c z c y Z ie m i Dobr zy sk i Kujawami K a z i m i e r z /zapewne
<V iel ki /,

z k r l a p r z e m i e n i a j c y s i w n i e p r z y j a c i e l a Polakw

Wadysaw o k i e t e k , w r e s z c i e w szy sc y w a d c y , d c y do " c i e n i a n i a " i " u k r a c a n i a w o l n o c i p o l s k i c h " ' . Upominajc s i o

j e d n o z n a c z n e p o t w i e r d z e n i e prawa narodu do se jm ow a ni a bez k r
l a , Rzewuski k o c z y p r o p o z y c j ,

by w t y t u l e z b i o r u k o n s t y t u

c j i z danego sejmu nazw " k r l " w o g l e pomin,

U z u p e n i e n i e m t y c h a n ty m o n a r sz y c h w y c i e c z e k byy uwagi
io a r t y k u u XXXII, p r z e w i d u j c e g o ,

i " w s z y s t k i e prawa i uch-

way sejmowe / . . . / pod t y t u e m k r l a i z j e g o podpisem wycho

d z i po wi nn y" .

"Podda prawa sejmowe pod p o d p i s k r l a - o s t r z e *

310

g a hetman - j e s t to da mu t o ,
ski,

c z e g o n i e m i a aden k r l p o l

j e s t t o da mu prawo o d r z u c e n i a praw sejmowych,

mu s i b d z i e z d a o .
na w s z y s t k o t o ,
w i " . Na t e j

i l e razy

J e s t to da w r c e k r l a pra*vo v e t a n d i

c o k o l w i e k by na r d mg z a w o l n o c i p o s t a n o

p r b c e h e t m a s k i e j d e m a g o g i i i l o g i k i mona

pr zer wa omawianie t e g o f r a g m e n t u i p r z y t o c z y sam k o n k l u z j

R z e w u s k ie g o :

"Podpisu / . . . /

k r l e w s k i e g o do praw swoich n a r d

t e n wolny n i g d y n i e p o t r z e b o w a " .
Uwagi powysze moemy p o t r a k t o w a j a k o dodatkowy komen
t a r z do odnonego f r a g m e n t u "Punktw do Formy R z d u " ; z a p r z e *
m i l c z e n i e m tam p o z y c j i k r l a w s e j m i e k r y a s i i n t e n c j a u t o
r o w an ia d r o g i do se jm o w a n ia bez k r l a , cho Rzewuski n i e po
way s i o t w a r c i e z a d a c a k o w i t e g o u s u n i c i a monarchy z
prawodawstwa.
A r t y k u XV, p r z e w i d u j c y n i e z b d n o c i s y c h i n s t r u k c j i
t y l k o d l a spraw podatkowych, z o s t a p r z e z R z e w us k ie go uznany
za klauzul-i k t r a - p o za p o da tk a m i - p o z w a l a a sejmowi s t a
nowi bez w o l i n a r o d u , a j e l i b y
t - p rze ciw t e j e w o l i .

sejmujcy m i e l i

na to ocno-

Dug i i demagogiczny o p i s s t o p n i s e j

mowego b e z p r a w i a , k t r e g o o d t w o r z e n i e sofcie d a r u j e m y , p r z e w i d y

wa w s k u tk u d y k t a t u r k i l k u d z i e s i c i u o s b w m i e j s c e w o l i n a
rodu /"mo n orzd ztw o s z l a c h e c k i e " / , g w a c e n i e w o l n o c i i rw
noci,

zniesienie

sejmikw r e l a c y j n y c h z przypomnieniem p r o

ro c tw a t r a k t a t u M0 s u k c e s y i t r o n u " / ,

cakowit lik w id a c j

i n s t r u k c j i p o s e l s k i c h , w r e s z c i e opanowanie p r z e z k r l a / j a k o
n a j s i l n i e j s z e g o / Cc.ego prawodawstwa i k i e r o w a n i e nim wedle
w o l i . Koniec by przewidywany j a s n o :

"R z e c z p o sp o lita Polska

obrciaby s i zupenie w monarchi".

pracy, noszcej t a k i wanie t y t u ,

To znamy d o k a d n i e z

z "Wojny t e r a n i e j s z e j "

i z w i e l u n a s t p n y c h anonimw i p r a c a u t o r s k i c h P o d h o r e c k i e g o

J ' *

dziedzica.
A r t y k u XVI, p r z y z n a j c y k r l o w i i s e n a t o w i prawo v e t a
o draczajcego,

p i t n o w a Rzewuski z dwch p r z y c z y n .

MJe d n o , i

s e n a t o r o w i e b d razem prawodawcami* co o d m ie n i p o t r z e b a , d r u . gie,

i k r l z a w i e s i moe wol s w o j wol c a e g o n a r o d u , co

o d r z u c i p o t r z e b a " . W u z a s a d n i e n i u odmowy p r z y z n a n i a s e n a t o
wi u d z i a u we wadzy prawodawczej z n a l a z y s i arg um en ty , i
s e n a t o r o w i e n i e p o c h o d z i l i z wyboru n a r o d u , a " i z b s e n a t o r s k
do l e g i s l a c y i p r z y p i s a " d o p i e r o s e j m r e p n i n c w s k i . To byy
z a r z u t y od l a t o g r a n e . Odnonie k r l a d e c y d o w a a w p r z e k o n a
n i u R z e w us k ie go s p r z e c z n o i n t e r e s w wadcy i n a r o d u . Marzc
o " m o n a r c h i i " k r l b d z i e z a w i e s z a prawa g r u n t u j c e w o l n o ,
a "zawiesiwszy je

b d z i e m i a c z a s u l a t dwie do w y s t a w i e n i a

**

w i k s z e j l i c z b y po s w na s e jm n a s t p u j c y .

Sejm wic p r z y s z y

a l b o o p r a w i e zawieszonym z a m i l c z y , a l b o j e za wol k r l e w s k
o dm ie ni / . . . /

i r z e c z y t a k j a k k r l z e c h c e z o s t a n " . Dodawszy,
i
i k r l e w s k i e v e t o z a w i e s z a j c e b y ob y o d e b r a n ie m u d z i e l n o c i

n a r o d o w i,

bo " s a n k c y a na prawa p r z y k r l u i w o l n o razem i c

n i e mog ", hetman d a c a k o w i t e j k a s a t y inkryminowanego a r

tykuu.
N i e w t p l i w i e celowo z w z i Rzewuski k om ent ar z do a r t y k u u
XVII, p r z e w i d u j c e g o j e d n o m y l n o i n s t r u k c j i d l a praw k a r d y
nalnych. Krtka n o ta tk a s t w i e r d z a a ,

i a r t y k u t a k i byby

podany "gdyby w k a r d y n a l n y c h prawach byo w s z y s t k o za r z e czpospolit,

przeciw m onarchii,

a n i e za m o n a r c h i , p r z e c i w

r z e c z y p o sp o lite j".
Znamienne, i w y l i c z a j c prawa k a r d y n a l n e

"z a monarchi"

- s u k c e s j t r o n u , komend k r l e w s k nad w oj sk ie m w c z a s i e woj

ny, f i g u r u j c w p i e r w o t n e j w e r s j i t e k s t u p o t r z e b saniccyi
k r l e w s K i e j na p r a w a " , w r e d a k c j i o s t a t e c z n e j

z a m i e n i hetman

312

na "w ad z prawodawcz k r l o w i " .

Co o r z e k a pan na Podhorcach o a r t y k u l e XIX, p r z e w i d u j
cym s e j m gotowy w p r z e c i g u dwch l a t ,
dzie,

z n a j c w c z e n i e j s z e pi s m a hetmana p o l n e g o od "Wojny

t e r a n i e j s z e j " poczynajc*
e

z g r y moemy p r z e w i

Pominiemy zatem d u g i e wywody,

przytoczymy t y l k o k o n k l u z j .

"Ustawnie stan ow ic i znoszc

prawa, y c i e i m a j t e k o b y w a t e l a b d z i e na w o l i sejmu t e g o ,
a r a c z e j na w o l i k r l w " . K a d c znak r w n o c i midzy sejmem
gotowym i n i e u s t a j c y m hetman p r ze w id y w a n a d t o wojn domow,
:o w wypadku, gdyby w k r a j u z a w i z a a s i k o n f e d e r a c j a p r z e c i w

sejmowi gotowemu, t e n s k i e r o w a b y p r z e c i w n i e j w o j s k o . Akcentu

j c n i e b e z p i e c z e s t w o k r l e w s k i e pr zy s e j m i e gotowym i p r z e
c i w s t a w i a j c temu se jm s z e c i o t y g o d n i o w y / p o n a d t o , w r a z i e
*

s z c z e g ln e j potrzeby sejm e k stra o rd y n a ry jn y - wszystko j a t *

"Uwagach z o k o l i c z n o c i r y s u " / , Rzewuski p r z y p o m i n a ,

e nawet

k r t k o t r w a y se jm n i s j u ze s t r o n y monarchw w i e l k i e z a g r o
enia.

Przykadem " d o k a z u j c e g o " p r z e c i w w o l n o c i k r l a by t u

Jagieo,

Ktry wbrew prawom zm u sz a posw do d e z y g n a c j i / s i c /

swego syna do t r o n u ,

z a Ta rn o w sk i / c h o d z i o zapewre o wojewod

r a k w s K i e g o J a n s ; d z i a d a s y n n e g o h e t m a n a / s t a n o w i wzr r e p u o l i k a n i n a , bo w o l a wyrzec s i dochodowego s t a r o s t w a , n i pcc

przymusem k r l a p o s t p i n i e l e g a l n i e , K i e a o b r o p i n i c i e s z y
s i t e u pana na Podhorcach Zygmunt A u g u s t , k t r y " n a nocnych
z posami schadzkach / . . . /

posw p r z e i n a c z a " ,

kim J a n K a z i m i e r z , co " t o d a t k i e m ,
pospolitowaniem s i ,

a przede wszyst

to o b i e t n i c , t o p r o o ,

to

Polakw p r z e c i w o j c z y n i e p r z e n a j m o w a " .

I<5yl pr zew odn i h e t m a s k i e g o k om e n ta r za do a r t y k u u XX,

d o t y c z c e g o sdw sejmowych, znamy z "Uwag z o k o l i c z n o c i r y s u
rzdu p u b liczn eg o " / p o r .

s. 174/.

I t u Rzewuski u d a w a , e " t e n

a r t y k u ciemno n a p i s a n y " podporzdkowywa sdom sejmowym u r z -

313

nikw o b i e r a l n y c h w s z y s t k i c h s z c z e b l i ,

a le tu wyraniej ni w

tamtym skomprymowanym t e k c i e o s t r z e g a ,

e w t e n s p o s b c a a

wadza sdownicza p r z e c h o d z i a w r c e k r l a - zw ierzchn ika s

dw sejmowych. R e s z t a wywodw p o l e g a a na s k r a j n i e d e m a g o g i c z . nej i n t e r p r e t a c j i t e j

c z c i P r o j e k t u do Formy Rzdu, w k t r e j

s z c z e g o w o s d y sejmowe o p i s y w a n o *
l a nieprzekonanego / . . . /

"Tam wolno w i z i obywa ; e -

- w y l i c z a hetman - tam pod k a r m i e r

c i p o d n i e c a s z l a c h t n i e mona na o d e b r a n i e t r o n u k r l o w i , cho
by k r l , mniemajmy, b y tyr anem / * . . / ,
c i na t e g o , k t o by s i

tam k a r i n f a m i i i m i e r

t a r g n na y c i e k r l a p o o o n o , cho

t e n wyraz t a r g n tai j e s t o g l n y , i i so w a oode p o d c i g n

mona'1, tam w r e s z c i e t e n ,

" k t o by na odmian p o s t a n o w i o n e g o

prawa / s z k o d l i w e g o n a r o d o w i / c z y n i zmow, m i e r c i k a r a n y b
d z i e . M i a s t w y k a z a n i a , w j a k i s p o s b hetman do t a k i e j
p r e t a c ji doszed,

zacytujmy j e s z c z e je d e n fra g m e n t.

in ter

Pomy

na p r z y k a d - proponowa Rzewuski - n i e c h b y k t r y se jm d z i e dzictwo tronu p o s t a n o w i , wojsko i sk a r b odda w rc e k r l a ,

g o s u wolnego u y c i a z a b r o n i , k o n f e d e r a c y i po wojewdztwach
z a k a z a i w s z e l k i czyn p r z e c i w k o postanowionym tym prawom za
spisek p oczyta.

B d z i e l i wic g o d z i e n m i e r c i o b y w a t e l , k t

ry pismem i sowem ziomkw swoich p r z e c i w k o tym okrutnym u s t a

wom z a c h c a i k o j a r z y b d z i e ? Bd l i wic m a n i f e s t a i konf e d e r a c y e , k t r e bez podpisw i p r z y s i g i o b e j s i n i e mo
g , godne Kary m i e r c i ,

cho za w o l n o c i narodu i za r z e c z

p o s p o l i t bd t w o r z o n e ?
K i e w d a j c s i w p o l e m i k z t de m a g o g i w a r t o wskaza
po krewiestwo z a c y t o w a n e j p a r t i i

z tym fragmentem Z d an ia o

Z a s a d z i e , k t r y prz e w id y w a p r z e c iw n e w o l n o c i p o c z y n a n i a
go tow ych posw / p o r .
Artyku XXII,

s.

179n/.

z n o s z c y k o n f e d e r a c j e , m i a komentarz k r t -

3H

k i , w duchu do br z e nam znanym z " O b r c e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j

w monarchi".

" A r t y k u t e n na d a l utworzony - p i s a Rzewuski

- raa z n a c z y t o :
spolit / . . . /

p r z e z s e j m k o n f e d e r a c k i wywrciem r z e c z p o -

p r z e z se jm k o n f e d e r a c k i z r o b i e m m o n a r c h i . Ale

n i e c h c , aby p r z e z podobny s e j m k o n f e d e r a c k i mona b y o Po

lakom p r z y w r c i r z c z p o e p o l i t , o d j w oj sko z r k k r l a ,
ska so w a t r o n s u k c e s y o n a l n y , wyrwa prawodawstwo i z b y p o s e l
skiej

spod k r l a wadzy / . . . /

sowem z m o n a r c h i i ut w o rz y

znowu r z e c z p o s p o l i t .

Co s i z a t y c z e sejmw o r d y n a r y j n y c h

0 te spckojny j e s t e m ,

albowiem t e prawa, k t r e m o n a r c h i u s t a

n a w ia j,

poddaem j e pod j e d n o m y l n o , a t e j n i e d o p u c i

zawsss p o t r a f i " .

K o n k l u z j a hetmana b y a w y r a z i s t a :

artyju c a y wyrzuci p o t r z e b a " .

"Ten wic

Z " O b r c e n i a R z e c z y p o s p o l i

t e j ?? m o n a r c h i " i z " P r o j e k t u Darowskiego'* p a m i t a m y , i pan

JPodhorcach, m y l c o " p r z y w r c e n i u w o l n o c i " , , c h c i a p o s t
powa d o k a d n i e wedug wzorw t u p o t p i o n y c h :

" o b a l i monar-

e l i " w i k s z o c i g o s w , a na p r z y s z o s wprowadzi j e d n o K^lno.

W komentarzu do a r t y k u u X X I I I , n a k a z u j c e g o w i d z i e
w

u s t o j c "n a c z e l e e g z e k u c y j n e g o r z d u " 'gow narodu

*

1 c j s o j c z y z n y " wyczuwa s i i r y t a c j a u t o r a .

"Ojcem o j c z y z n y

prawa n i k o g o i e u c z y n i ~ k o n s t a t o w a zimno hetman - Ale k c z ay k r l sam nigi g-i s t a moe, gy z e ch c e by tym, czym by po
w i n i e n . Ka c z e l e z a e g z e k u c y j n e g o r z d u z a s i a d a k r l p o l s k i
n i e p o w i n i e n . Wynikao t o z f a k t u ,

"przydawa kr lom w a

dzy bez o s a b i e n i a r z e c z y p o s p o l i t e j n i e m o n a . . . . Pamitamy,

e p i s a t c c z o w i e k , k t r y c a o K s z t a t wadzy zarwno prawod a w c z e j , j a k wykonawczej, c h c i a w i d z i e w d y s p o z y c j i " n a r o
d u . W tym duchu b r z m i a o t e z a k o c z e n i e -tego f r a g m e n t u :
Da

z a k r l o m w p y w do w a d z y w y k o n y w a j c e j , jest

to

da

im

315

n a d z i e j e o g a m i e n i a j z c z a se m c a k i e m ,
w a d z cz y nn i raz em p o t n ,
potne,

a potym n i j^.co

d r u g i e dw ie , c z y n n e , a l e ni e

s o b i e podda i z g u b i r z e c z p o s p o l i t .

ku jako R z e c z y p o sp o lite j

Ten tedy a r t y

szkodliwy o p u c i cakiem p o tr z e b a ",

N a j d u s z y m komentarzem o p a t r z o n y z o s t a a r t y k u XXIV,
przew idujcy s u k c e s j tronu / e l e k c y jn o

w wyborze f a m i l i i " / .

Rzewuski p r z y p o m i n a pismo "0 s u k c e s y i t r o n u " i " P r o t e 3 t a c y

p r z e c i w s u k c e s y i t r o n u " i odwoywa s i do z a w a r t y c h w obu a r
gumentw. Tu r d o p r o j e k t w s u k c e s y j n y c h u p a t r y w a w n i e n a
w i c i do R o s j i i c h c i z d o b y c i a s o j u s z n i k w do w a l k i ze wschod
ni ssiad k .

"Jeli /sicj

tak dalece niew ol,

z a p a zemsty nad Moskw s o d z i komu

i mniema,

pana u o y na s i e b i e ,

e l e p i e j

jarzmo d z ie d z ic z n e g o

b y l e s i z e m c i nad Moskw", to t a k i e

**

s t a n o w i s k o u w a a hetman z a z gu b n e. P r z y p o m i n a j c sw z r
p i c i o l e t n i n i e w o l , k t r a u p o w a n i a a b y go do s z c z e g l n e j wo
bec imperium w s ch od nie go n i e n a w i c i , pan na Pod h or ca c h s t a w i a

sw o s o b j a k o p r z y k a d p a t r i o t y z m u : " m i o moj w a s n mi
o c i o j c z y z n y poddawa przywyky - deklamowa - n i e umiem d l a
zemsty m o j e j g u b i o j c z y z n / . . . / .
nie z n i o s ,

Tego / . . . /

na s o b i e n ig d y

abym m i a p o m y l i l u b wyrzec k i e d y , tramy wol

n o bylemy s i t y l k o z e m c i m o g l i " .
Drugim argumentem wysuwanym t u p r z e c i w t r o n o w i d z i e d z i c z
nemu b y a pewno wojny w r a z i e j e g o w pro w a dz e ni a .
w y n i k a a z p r z e w id y w a n i a d u e j
czytn koron.

Pewno t a

liczby ubiegajcych si c zasz

Zoywszy ho d wojewdztwu woyskiemu za

" z a s z c z y t p r z y k a d u " i wskazawszy s p r z e c z n o midzy u t r w a

l o n w Z a s a d a c h e l e k c j a f i g u r u j c w P r o j e k c i e do .Formy Rz
du s u k c e s j ,

byy r e p n* i n o w s k i w i z i e p r z y s t p o w a do o s t r e g o

a t a k u na S t a n i s a w a A u g u s t a . D o p u s z c z a j c s u k c e s j k r l a m a
P a k t a Konwenta, n a r a a k r a j na p o z b a w i e n i e s i e b i e k o r o n y , a

nawet na w oj n , gdyby j e j

316

odda n i e c h c i a .

Od t y c h o s t a t e c z

n o c i wybawi S t a n i s a w a A u g u s t a n a r d o d r z u c a j c w i n s t r u k
c j a c h za m y s s u k c e s j i .
Prawdopodobnie do p o l e m i k i z a r t y k u e m XXIV m i a a by do
czona ap o lo gia Suchodolskiego,

"ma w s t a w a n i u p r z y swobo

dach narodowych n i e s p r a c o w a n e g o , w o l n o zawsze k o c h a j c e g o " ,

ktry " s t a n n a jp ie r w s z y przy wolnej e l e k c y i krlw, n a p rz e
ciw s u k c e s y i " ^ .
W m i e j s c e a r t y k u u o s u k c e s j i a u t o r p o l e m i k i proponowa
z a p i s o u t r z y m a n i u w o l n e j e l e k c j i j a k o prawa " k a r d y n a l n e g o
i witego / . . . /

p t y , p k i podoba s i Polakom mie k r l w "

o r a z dodawa z a k a z n a r u s z a n i a t e j k l a u z u l i "wymylonemi no
menklaturami d e z y g n ac y i,

substytucyi,

corregencyi, Y ice re ia-

t a i j & k i e m i k o l w i e k i n n e m i " pod Kar u z n a n i a z a wroga o j c z y z n y

t e g o , k t o z ak a zy t e c h c i a b y n a r u s z y .
Pol emik z a r t y k u e m X X X I I I , k t r a u r y w a a s i na p i e r w
szym z d a n i u ,

znamy j u t y l k o z b a r d z o tru dn o c z y t e l n y c h b r u

li on w f r a n c u s k i c h . A r t y k u t e n d o t y c z y sprawy d l a hetmana
p i e r w s z o r z d n e j , t o z n a c z y p r z y z n a n i a k r l o w i n a j w y s z e g o do
wdztwa nad w o j sk ie m w c z a s i e wojny. U z n a j c ,

i z a p i s ten

s t a n o w i c odwrt od ustawoda ws twa z roku 1717 " c i e l e

drog

pewn do j e d n o w a d z t w a " , Rzewuski p rze w id y w a podtrzymywanie

p r z e z krlw w ie c zn y c h w c j e n , wymuszanie p o d c z a s n i c h na na
r o d z i e u s t a w " m o n a r c h i e z n y c h " , wprowadzenie t r o n u d z i e d z i c z
nego i t d .

Te nuty znamy d obr ze z "Gbrcenis- R z e c z y p o s p o l i t e j

w m o n a r c h i " . W omawianym t u t e k c i e p r c z s z e r o k o omwionego

p r z y k a d u A u g u s ta I I / z a k o c z o n e g o o de br an iem k r l o w i i n k r y minowanej wadzy p r z e z se jm ro k u 1 7 1 7 / Rzewuski przywoywa
pami J a n a O l b r a c h t a , k t r y p r o w a d z i wojn po t o ,

by wygu

b i o b y w a t e l i g o r l i w y c h c w ol no o r a z J a n a K a z i m i e r z a , k t r y

o b s a d z i w s z y w o js ko obcymi duchowi w o l n o c i

c u d z o z i e m c a m i , mia.r

w n i c h s u a l c w gotowych do d o s t a r c z e n i a m on ars ze gw ob
rocw w o l n o c i .

Ponure p r z e w i d y w a n i a K o c z y a z a p ow ie d w e j

c i a P o l s k i w wojn^

wyniku s o j u s z u z mocarstwem o ci en ny m

/ b y a t o w y ra n a a l u z j a do P r u s / ,

a n a s t p n i e wymuszenia p r z e z

k r l a s z k o d l i w y c h d l a w o l n o c i u s t a w . To t e byy tony znane

z "O brcenia".
D a l s z e z a p i s y p o c z y n i Rz ew us k i t a k s k r t o w o ,
tylko domyla s i ,

w j a k i m k i e r u n k u z a m i e r z a p r o w a d z i po

lemik. Obejmowa ona miaa m . i n .

dochodw / a r t ,

zakaz z a n i a n i a krlew skich

XXXIV/, o b o w i ze k hetmanw p r z e k a z a n i a krlom

do7/aztwa nad w o j s k i e m w c z a s i e woj ny,

waby s i w o b o z i e / a r t .

o i l e monarcha z n a j d o

XLV/, s k a d a n i e p r z e z wojs ko p r z y s i

g i posuszestw a krlowi / a r t .
nicypalnej

e moemy

X L V I /, p r z y z n a n i e D e p u t a c j i Mu

prawa wy pracowania p e n e g o p a k i e t u u s t a w / a r t .

LIV

- Rzewuski u d e r z a na a l a r m z powodu p r z e j c i a p r z e z t Repu

t a c j u p r a w n ie s e j m u / ,

p o z o s t a w i e n i e S t a n i s a w o w i Augustowi

r o z d a w n i c t w a urzdw / a r t .

L 7 I I / , w reszcie odebranie s z la c h c ie

bez p o s e s j i p r z y w i l e j u n i e t y k a l n o c i o s o b i s t e j

/art.

LXIV/f

p r z e c i w ktremu hetman w y t a c z a argumenty ze swej b r o s z u r y w

o b r o n i e praw p o l i t y c z n y c h n i e p o s e s j o n a t w .
Uwagi Seweryna Rzewuskiego na temat P r o j e k t u do Formy Rz
du w r z e c z y w i s t o c i n i e oyy p o l e m i k z P r o j e k t e m , l e c z wyka
dem h e t m a s k i c h p o s t u l a t w u s t r o j o w y c h i demagogicznym aktem
o s k a r e n i a pod a d re s e m krlw o r a z d z i a a l n o c i Sejmu Yielkiego.

P r o j e k t do Formy Rzdu s t a n o w i d l a p o d h c r e c k i e g o d z i e d z i

c a t y l k o p r e t e k s t do n i e w y b r e d n e j d e m a g o g i i ,

spoza k t re j

p r z e b i j a y m a r z e n i a o p r z y w r c e n i u p o t g i buawy i p o n i e n i u
urzdu k r le w sk ie g o .
W s t o s u n k u do znanych nam z p o p r z e d n i c h k a r t t e j

ksiki

pisr

n e t mana.

t e k s t p o l e m i k i z P r o j e k t e m do Formy Rzd u n i e

w n o s i p r a w ie n i c nowego.

Dla c z y t e l n i k w z ro k u 1790 byby

.jednak pierwszym penym expose*, k t r e - o p a t r z o n e n a z w i s k i e m

Rz ew us k ie go - o d s a n i a o b y p r a w ie w s z y s t k i e p o s t u l a t y i z a r z u
t y , wysuwane w p is m a c h anonimowych l u b p o u f n y c h . By moe wa
nie. d l a t e g o Rzewuski z r e z y g n o w a z druku.
K i l k a d z i e s i t s t r o n brulionw hetm askiej

"polem iki

/ni$: v l i c z a m j v t o c z y s t o p i s w s e k r e t a r s k i c h / s t a n o w i moe
taK.e w d zi cz n e p o l e do b a d a nad s p e c y f i k s o w n i c t w a pana
na F o d h o r c a c h , bd co bd a u t o r a , k t r y h i s t o r i a l i t e r a t u f
r:y s i i n t e r e s u j e . B r u l i o n y t e u j a w n i a j bowiem p r e d y l e k c j
netmana dc sw

k t re drukarnie czciowo z a c i e r a y .

p r z y k a d u mona s t w i e r d z i ,

i Rzewuski p i s a

Tytuem

nprawodawstwo" ,

a n ie pr aw od a c tw o ! / p o p r a w i a t o sowo na c z y s t o p i s a c h swego
s e k r e t a r z a . / , u ywa formy " r . e p u b l i k a n t s k i " z n a c z n i e c z c i e j
n i " r e p u b l i k a s k i " , w o l a mwi " k c d y n i " k a d y " , a l e
c h c i a , by c z y t a l i go " w s z y s t c y , n i e z a " w s z y s c y " .

3 9

ROZDZIA X I I : O r z d nad d u s z S z c z s n e g o P o t o c k i e g o .

" J a m y l i i c z a s u n i e mam" - o d p o w i a d a Seweryn Rzewus

k i Sz cz snem u Pot ock iem u na p r o b o wskazwki d l a p i s m a , k t . r e z a m i e r z a s k i e r o w a do l i s t o p a d o w y c h s e j m i k w , ilimo t e g o
w s t p n e g o z a s t r z e e n i a hetman r z u c i na p a p i e r p r o j e k t z a k a
zw, j a k i e a p r i o r i n a l e a o p o s t a w i desygnowanemu n a s t p c y
tro n u '.
S t w i e r d z i w s z y na p o c z t k u ,

i zarwno s u k c e s j a ,

c j a v i v e n t e r e g e p row adz do n i e w o l i ,
druga z niew ielkim opnieniem,

j a k desygna

cho j e d n a w c z e n i e j , a

i e z t e g o w z g l d u " i nam de-

z y g n a c y i n a s t p c y l k a s i n a l e y \ Rzewuski po w t p ie w a w mo
l i w o z a c h o w a n ia w o l n o c i p o d c i n a j c j e j
na wypadek, j e l i

"podoba s i k o n ie c z n ie d ezygn acy a", r a d z i

"bra / . . . / w szystkie o str o n o c i / . . . / ,

tronu u b ezp ieczy ,
d zieje d ru g iej,
prow adzi".

t w i e r d z . Mimo to

tym b a r d z i e j ,

aby s i od p r z e w a g i

i j e d n a d e z y g n a c y a dawszy na

pod i m ie n ie m d e z y g n a c y i s u k c e s y s i na t r o n z a

"O stronoci"

s k a d a y s i z zakazw i o b i e t n i c , k t

r e n a s t p c a t r o n u w i n i e n by z g r y z a p r z y s i c .
I t a k za y c i a S t a n i s a w a A u g u s t a n i e wolno byo e l e k t o w i
p i a s t o w a w P o l s c e adnego u r z d u c y w i l n e g o l u b woj skowego, po
rozumiewa s i z c u d z o z i e m c a m i , m i e s z a do j a k i c h k o l w i e k spraw
p a s t w a , a nawet przebywa w m i e j s c u s e j m o w a n i a . Z urzdw w oj
skowych i c y w i l n y c h m u s i e l i t e zrezygnowa sy n o w ie , wnukowie,
b r a c i a i krewni n a s t p c y t r o n u .
P r z y r z e c z e n i a d o t y c z c e p o s t p o w a n i a e l e k t a j u pc p r z y j
c i u k o r o n y , obejmoway n i e t y l k o z a k a z s t a r a ,
w yzn a c ze ni u swego s u k c e s o r a ,
an ia,

a l e 7/rcz goto wo do p r z e c i w d z i a -

gdyby c h c i a t e g o dokona k t o t r z e c i .

gry mia s i zobow iza,

a nawet m y l i o

e j a k o k r l n i e

Podobnie e l e k t z

c d z i e utrzymywa

320

adnych k on tak tw z z a g r a n i c ,

a z obcymi pastwami p o r o z u m i e

wa sic- b d z i e w y c z n i e " p r z e z m i n i s t r w i k u r i e r w R z e c z y p o
sp o lite j",

Ani po d e s y g n a c j i ,

a n i po p r z e j c i u korony n a s t p c y

S t a n i s a w a A u g u s t a n i e wolno b y o m i e s z a s i do sdw i u r z
dw R z e c z y p o s p o l i t e j ,

" z w a s z c z a 0 w o j s k a i s k a r b u " ,

i m i e n i u b l i s z y c h i d a l s z y c h krewnych p o r c z y m i a ,
p r z e k a e im n ig d y u r z d u p r y m a s a ,

za w
i nie

biskupa krakowskiego, k an c le

r z a . hetmana, kcmendatna w o j s k i t w i e r d z , n i e d o z w o l i ,

by z o s t a

l i k i e d y k o l w i e k p o s a m i z a g r a n i c , m a r s z a k a m i sejmw, t r y b u
naw czy k o n f e d e r a c j i ,

zwykymi p o s a m i l u t d e p u t a t a m i , w r e s z

c i e p i a s t u n a m i j a k i c h k o l w i e k s t a n o w i s k w w o j s k u . Tak e l e k t o w i ,
j a k j e g o r o d z i n i e n i e wolno b y e t e nabywa w F o l s c e d b r .

Os

t a t n i f r a g m e n t obejmowa z a k a z s t a r a o komend nad w o j s k i e m w

c z a s i e wojny, c p r z y s i g a r m i i na p o s u s z e s t w o k r l o w i ,

obiet

n i c b i e r n o c i na wypadek p r z e j c i a g w a r d i i pod komend " n a j

w y s z e j narodowej nad w oj sk ie m w a d z y " , a nawet odmow p r z y j
c i a pod swe dowdztwo j a k i e j k o l w i e k c z c i w o j s k a / n p . w a n i e
g w a r d i i / , gdyby k t o t o e l e k t o w i czy k r l o w i o f i a r o w y w a .
D z i k u j c hetmanowi za o d e b r a n e p i s m o , g e n e r a a r t y l e r i i
kor. informowa,
ki p ro si,

e t y t u p r a c y ,

ze wzgldu na k t r c wskazw-

b d z i e b r z m i a "Odezwa do wolnego narod u p r z e d s e j

mikami na d z i e 16 novembre 1790 roku p r z e z se jm t e r a n i e j s z y

o
oznaczonemi w s p r a w i e w o l n o c i i t r w a o c i R z e c z y p o s p o l i t e j " .

W r z e c z y w i s t o c i S z c z s n y n i e by chyba hetmaskim e l a b o r a
tem zachwycony, s k o r o p o w i a d a m i a R z e w u s k ie g o ,

e " n i e k t r e t y l

ko r z e c z y woyem z n i e g o w mc^e, c h o c i a w s z y s t k i e k o n i e c z n i e
s potrzebne, wojsko,
i komend f a m i l i i ,

s k a r b , n i e s p o s o b n o do w s z e l k i c h urzdw

nie s t a r a n i e

s i o s u k c e s o r a i inne tym podob-

rte"-5
W tym samym o k r e s i e , gdy Rzewuski s k a r c s i na craK c z a s u

321

nawet na m y l e n i e ,

s p e n i a j e d n a k p r o b S z c z s n e g o i .wypisy

wa " z a k a z y " d l a n a s t p c y t r o n u ,

S t a n i s a w K o s t k a P o t o c k i pow

z i myl o wyprawie do W i e d n i a ,

by n a w r a c a b o g a t e g o kuzyna na

li \

sejmow w i a r ,

Z i n f o r m a c j i k r la wynikao,

n i s a w a K o s t k i do n a d d u n a j s k i e j

stolicy

e cele m m i s j i S t a

b y o o de r w a n i e S z c z s n e

go od Seweryna R z e w u s k i e g o , pod k t r e g o szkodliwym wpywem g e n e

r a a r t y l e r i i zd aniem S t a n i s a w a A u g u s t a p o z o s t a w a ^ .
Szczeg ln a t r o s k a warszawskich politykw o " r o z b r a t a n ie "
obu w i e d e s k i c h emigr ant w w i z a a s i z f a k t e m ,

e po P o l s c e

z a c z y w a n i e k r y drukowane e g z e m p l a r z e " P r o t e s t a c y i p r z e *

ciw s u k c e s y i t r o n u " , a m a n i f e s t o w i temu t o w a r z y s z y y o p raco w a

ne p r z e z S z c z s n e g o " f o r m u l a r z e do a k c e s w " , k t r e l a d a c h w i l a
m i a y by p r z e z agentw g e n e r a a a r t y l e r i i r o z p o w s z e c h n i a n e 0 ,
*

"Nie mam j a n i c / od pa n a S t a n i s a w a - d o n o s i S z c z s n y
Sewerynowi Rzewuskiemu - a l e

drudzy mi p i s z ,

e s i do Wiednia

w y b i e r a ; l e c z na mnie n i e m a j d o powabnego b a w i d a , aby mnie

i
7
z w i e m og o" - z a p e w n i a g e n e r a a r t y l e r i i hetmana p o l n e g o ,
Czy Seweryn R z e w u s k i , p r z e c i w ktremu s k i e r o w a n a b y a m i s j a
S t a n i s a w a K o s t k i P o t o c k i e g o , mg w to u w i e r z y ?

x -

x
X

S z c z s n e g o P o t o c k i e g o "Odezwa o b y w a t e l a i p o s a do narodu
p r z e d s e j m i k a m i . . z ak o c z o na p r z e z a u t o r a 20 p a d z i e r n i k a wu
wd b a d e s k i c h " i j u 28 p a d z i e r n i k a o b l a t o w a n a w g r o d z i e warm

szaws ki m, m u s i a a w y j drukiem k i l k a d n i p n i e j ,
2 l i s t o p a d a b y a gotowa w r k o p i s i e ,

bowiem j u

a n a j p n i e j -go rozpow

s z e c h n i a n a w dru ku , anonimowa na n i r e p l i k a I g n a c e g o P o t o c k i e
go - "Odpowied do J.* W. S z c z s n e g o P o t o c k i e g o g e n e r a a a r t y l e r y i k o r o n n e j , p o s a b r a c a w s k i e g o , na odezw j e g o do narodu przed
s e j^m i i c a m i . . . "8 .

322

T e k s t m a r s z a k a l i t e w s k i e g o wywoa a t r z y anonimowe r i
posty.

P i e r w s z b y O dpis na odpowied anonima na odezw P o t o c

k i e g o , g e r s r a a a r t y i e r y i k o r o n n e j do n a r o d u , d r u g " Z r e f l e k t o
wanie a u t o r a o d p o w i e d z i na odezw do n a ro d u J ,

W. P o t o c k i e g o

g e n e r a a a r t y i e r y i k o r o n n e j , p o s a wojewdztwa b r a c a w s k i e g o . . . " ,
t r z e c i "Odpowied c a odpowied dan J .

W, Potock iemu g e n e r a o w i

a r t y i e r y i k o r o n n e j na odezwy j ^ g o u c z y n i o n do n a ro d u p r z e d s e j
mikami*1.
Aut orstwo " O d p i s u na o d p o w ie d * mona p o da od r a z u , d y s p o
nujemy bowiem r kop i mien nym b r u l i o n e m t e j
i

pracy. Tekst,

zony w p o c z t k o w e j p a r t i i p r z e z s e k r e t a r z a ,

sporz-

a le zaw ierajcy

i c z n e o d r c z n e poprawki hetmana po ln e g o w c z c i kocowej

. ,
Q
r u i onem pisanym p r z e z samego p a n a na P c a h o r c a c r .

by

Metoda wywodw ;.ve w s t p n e j c z c i " O d p i s u na o d p o w ie d " po

l e g a a na wyrywaniu z k o n t e k s t u p o s z c z e g l n y c h sw- czy zwrotw
i w y sz y d z a n i u i c h a b s u r d a l n o c i / b r a k " l o i k i " / ,

w dalszej p a r tii

au to r p r z e d sta w ia jednak nieco pow aniejsz argum entacj.

Zaczwszy od t e g o ,

e w porwnaniu ze znanym z z a s u g d l a

o j c z y z n y Szczsnym j e g o p o l e m i s t a b y o s o b n i c j e s z c z e n i e zn a
czc,

Rzewuski wy ty ka p r z e c i w n i k o w i z w i z k i z zamy sami od da %

n i e Prusom Gdaska i T o r u n i a .

Duszy f r a g m e n t p o w i c i a t a k o w i

na J a n a K a z i m i e r z a , ktremu z a r z u c a ,
ce burczy ko wi p o z a s t a w i a / . . . / ,

e " p o w i a t y p o l s k i e

Bran

p r z y s i g ^w z a m a i mimo n i e j

s u k c e s y tr o n u pod pozorem d e z y g n a c y i c h c i a wprowadzi / . . . / ,

e Polakw tc p i e n i d z m i ,

Sc- u r z d a m i p r z e k u p u j c p r z e c i w wol

n o c i , do p o a o c x n a r d p r z y s p o s a b i a " . O t w a rc ie b r o n i hetman
Hieronima R a d z i e j o w s k i e g o , a o Jer zym Lubomirskim p i s a w t o n i e
apologetycznym; c i e p e

eowa z n a l a z y s i n a d t o d l a r o k o s z a n i n *

iMikoaja Z e b r z y d o w s k ie g o , k t r y w p r z e c i w i e s t w i e do p o l e m i s t y
S z c z s n e g o " p a t r z y na n a r d , n i e na t r o n " .

P r o r o g a c j sejmu

323 -

uznawa " O d p i s na o d p o w i e d " z a n i e l e g a l n ,

bo po p i e r w s z e " p r a

wa p o l s k i e p r o r o g a c y sejmw j a k n a j u r o c z y c i e j
z n a l i p r z o dk o w ie n a s i ,
jednych rk ach ,
duajc
n i",

zakazay.

Bo

e prawodawstwo u s t a w i c z n e , a j e s z c z e w

z w o l n o c i zgodne by n i e m o e " . Ponadto p r z e

swe o b r a d y ,

s e j m " p r z e c i w swemu wasnemu wyrokowi u c z y

z l e k c e w a y p r o t e s t a c j " c n o t l i w y c h p o s w " , ctra " p o s t

pek t e n z a s k a r y a " ,

w r e s z c i e p o s t p i "mimo i n s t r u k c y i ,

a zatym

mimo w o l i n a r o d u " .
B r o n i c warunkw p o s t a w i o n y c h p r z e z S z c z s n e g o d l a k r l a i
p r z y s z e g o e l e k t a / j a k wiemy c z t y c h warunkw p o d s u n e k s - w o j e w o d z i e r u s k i e m u sam h e t m a n / , Rzewuski c z y n i p r z e j r z y s t a l u
z j do wszec hw adz y P a m i l i i ,

dziw ic s i niby,

i d la jego pole

misty "n ie s t r a s z n a / r z e c z / w idzie w jed n ej f a m i l i i k r l a , het%*

mana, p r y m a s a , b i s k u p w , wojewodw, komendantw f o r t e c i w o j s k a ,

posw z a g r a n i c , m a r s z a k w sejmowych i k o n f e d e r a c k i c h " , N i e
w t p l i w i e pod a d r e s e m S t a n i s a w a A u g u s t a s k i e r o w a n e b y y so wa

o k r l u , k t r y m a j c w a s n y c h p o s w z a g r a n i c "jawnych l u b s k r y
t y c h , p s u pod r k ,

co by im i e n i e m R z e c z y p o s p o l i t e j

byo c z y n i o

no i t a r g o w a s i p o t a j e m n i e o n a s z e k r a j e l u b w o l n o c i " , a wew
n t r z m i e s z a s i do t r y b u n a w . Obok t e g o z n a l a z y s i g e n e r a l
ne uwagi o k r l a c h ,

zawsze z a g r a a j c y c h w o l n o c i i kwestionowa

n i e p o t r z e b y i s t n i e n i a i c h w P o l s c e . T o w a r z y s z y temu a t a k na
p r o j e k t y t r o n u d z i e d z i c z n e g o / " t u m a n od k i l k u l a t d o p i e r o p u s z c z o
n y " / i o b r o n a w oln ej e l e k c j i , wywalczonej p r z e z przodkw. S t y l i s
t y k a t e z n a jo m a :

"Albo R z e c z p o s p o l i t a z e ch c e mi k r l w , a l b o

i c h mie n i e z e c h c e . J e e l i i c h mie z e c h c e ,
nie j e s t

te dy r a d z i e l e k c y

t o n i s z c z y p r z y w i l e j e l e k c y i ; j e e l i i c h mie n i e z e ch

c e , t e d y n i s z c z y p r z y w i l e j e l e K c y i n i e mona, bo on sam p r z e z
s i bdzie z n isz c z o n y ".
art,

I jeszcze:

tedy a r c i k i w ie sz ,

" j e e l i c h c e s z t o uda za

i w wanej r z e c z y n ie i d . J e e l i za

32 4

prawd? t e d y bj s i , . . . Pismo k o c z y o s i n i e w y b r e d n i n s y n u
acj

o " p r z e n a j c i u " polem isty Szczsnego przez k r la przeciw

obywatelstwu .
Do anonimowego p i s a r s t w a R ze wu sk ieg o O dp is na o d p o w i e d
wprowadza k i l k a n i e z n a n y c h d o t d tonw. Po p i e r w s z e n i e b y o w
nim a n i a p o l o g i i h etm an a, a n i p r z y p o m n i e n i a w a g i p i a s t o w a n e g o
przeze urzdu w k o n s t r u k c j i u s t r o jo w e j R z e c z y p o s p o l i t e j . W m ie j
s c e Rzewuskiego w c h o d z i nowy b o h a t e r pozytywny - S z c z s n y Po
tocki.

Odpis na o d p o w ie d " z a w i e r a wobec eks-wojewody r u s k i e g o

wyrane a k c e n t y p a n e g i r y c z n e : " G o s z a g e n e r a a a r t y l e r y i s y
s z c - p o u c z a Rzewuski I g n a c e g o P o t o c k i e g o - w idz ma i ma
w i a t e g o , ma w k r a j u i powaanego i z a s u o n e g o " .

Trzeci

w r e s z c i e c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n "O d p is u na o d p o w ie d " by o s t r y
a t a k na I g n a c e g o P o t o c k i e g o ; Rzewuski o k r e l a go j a k o c z o w i e k a
n i c j e s z c z e w P o l s c e n i e z n a c z c e g o , niczym n i e z a s u o n e g o , po
l i t y k a k i e r u j c e g o s i pr y w a t / " A l e c ? bez n a d z i e i a s k od
p r z y s z e g o k r l a pism by a n i z a s u k c e s y , a n i p r z e c i w w o l n o c i
nie b y o / , w r e s z c i e wysuwa z a r z u t p r z e k u p i e n i a p r z e z k r l a p r z e
ciw narodowi / p r z e n a j c i a " p r z e c i w o b y w a t e l s t w u / ,
Wymienione tu a k c e n t y s k a n i a j do s u p o z y c j i ,
% *

e " O d p i s na

o dp o w ie d Rzewuski m u s i a Szczsnemu Potockiemu pokazywa, i e

hetmanowi polnemu w y r a n ie z a l e a o na z a s k a r b i e n i u s o b i e tym
pismem z a u f a n i a t u l c z y s k i e g o d z i e d z i c a .

Dlatego w an ie wysta-

w i a mu l a u r k , a w a s n o s o b s p y c h a w c i e .
'7 l i s t o p a d a 1790 r .

Ign a c y P o t o c k i info rmowa E l i a s z a Aloy,

e "Kry j u odpowied na mj l i s t

do g e n e r a a a r t y l e r i i ; odpo

wied u r g a l o g i c e a r g u m e n t a c j i . Kie bd mg j e j
%

sprosta -

kontynuowa a u t o r P r o j e k t u do Formy Rzdu - poniewa n i e p o t r a

f i argumentowa o b e l g a m i , to dobry s p o s b , by mnie zmusi dc
i0
m i l c z e n i a " * . Podane p r z e z P o t o c K i e g o k r t k a c h a r a k t e r y s t y k a ,

325

s k a n i a j c a do p r z y p u s z c z e n i a ,
p is",

e ow o d p o w i e d z i mg by "Od

k a e p o d z i w i a tempo d z i a a n i a R z e w u s k i e g o . N a j w c z e n i e j

o k o o 7 l i s t o p a d a m i a on t e k s t r e p l i k i I g n a c e g o P o t o c k i e g o 1 '
i j e l i od r a z u na n i o d p i s a ,

t o o k o o 13 l i s t o p a d a " O d p i s 11

, mg s i j u z n a jd o w a w w a r s z a w s k i e j / ? / d r u k a r n i , a 17-go
t e g o m i e s i c a k r y po n a d w i l a s k i e j
cza,

sto licy .

Mona p r z y p u s z

i tempo p r z y g o t o w a n i a obrony g e n e r a a a r t y l e r i i zde cyd o

wao o u p r o s z c z o n y m s p o s o b i e a r g u m e n t a c j i .
X

X
X

" Z r e f l e k t o w a n i e a u t o r a o d p o w i e d z i na o d e z w . . . g e n e r a a a r t y l e r y i k o r o n n e j . . . " to t e k s t

bardziej

z a s a d n i c z y n i " O d p i s na

o d p o w i e d " . Wprawdzie i w " Z r e f l e k t o w a n i u " cytowane f r a g m e n t y

p i s m a I g n a c e g o P o t o c k i e g o byy wyszydzane j a k o wymysy "nowej
g r a m a t y k i " z wyra n a l u z j do zwizkw a d r e s a t a pism a z Komi
s j E d u k a c j i N a r o d o w e j , a l e obok t e g o p o l e m i s t a m a r s z a k a l i t e w
s k i e g o s z e r z e j r o z w i j a w a s n e oceny s y t u a c j i w P o l s c e .
Obraz sejmu wypada c z a r n o . W z g r o m a d z e n iu p a n u j e "p r z e m o c "
i "m itrga czasu ",
si

obradujcy "trw oni R z e c z p o s p o lit ",

zajmuj

" p o d r z u c a n y m i " im spraw am i, k t r e s n i e na c z a s i e ,

co d o s

t r z e g a w i e l u po s w / s .
kresie
/s.

5/.

Dotd n i c z e g o n i e dokonano a n i w z a

"bezpieczestw a k r a ju " ,

10/,

a n i w " p o r z d k u rzdw wolnych"

z a strz e e n ia budzia p o lity k a zagraniczna izby, w szcze

g l n o c i projektowany s o j u s z z T u r c j , nie le c y w i n t e r e s i e
R zeczypospolitej / s .

6/.

Suw er en no , k t r e j o dz y ska ni e m t a k s i

obrocy sejmu p r z e c h w a l a j ,

by a z g o a pozorna / s .

5 / , r e a l n e o-

k azyw ao s i n a t o m i a s t a m a n i e p r z e z s e jm u st a w i to nawet w a s
ny ch; d o w o d z i a t e g o n i e l e g a l n a p r o r o g a c j a o b r a d / s .
d z i a a l n o sejmu p r o w a d z i a do n i e w o l i ,

1 4 /. Caa

"dc r u j n o w a n i a dawnych

p o r z d k w " , do " n a r z d z a n i a przeku pny ch d u s z " na zgub R z e c z y p o s -

326

p o l i t e j ; w w ie tle tego c i ,

ktrzy przez m anifesty i p r o t e s t a -

e j e p r b o w a l i o d w r c i zgubne s k u t k i ,
/s.

b r o n i l i w o l n o c i n a ro d u

15n / .
Konkretnym prz e ja w e m s p y c h a n i a R z e c z y p o s p o l i t e j do n i e w o l i

bya d la a u to ra "n ie w c z e n ie " wtrcona k w e stia s u k c e s j i tron u ;

" n i e w c z e n i e " , bo " b e z p o p r z e a n i c z e g o u r z d z e n i a w ol ne j r z e c z y p osp o litej",

c z y l i bez z a b e z p i e c z e n i a j e j w o l n o c i / s .

9/.

s z c z e g l n o c i k w e s t i t r o n u d z i e d z i c z n e g o r o z p o c z t o dys kut owa

" n i e dokoczywszy u s t a w o s k a r b i e , o w o j s k u / s .

1 4 / . Wykorzys

t an o t u s z e r z c y s i " p r z e s d " , j a k o b y e l e k c y j n o t r e n u b y a
*
przyczyn n i e s z c z i s t r a t P o l s k i , a ustanow ienie tronu d z i e
d z ic z n e g o m i a o s t a
kraju" / s .

si- d l a R z e c z y p o s p o l i t e j

o / . Tymczasem a u t o r w i e d z i a ,

"puklerzem c a o c i

e s u k c e s j a to "monar-

chizm i n i e w o l a " / s .

?/,

obywatelw" / s .

Ten, k t c p r o p o n u j e s u k c e s j , - w a y s i "rwa

14/.

natom iast "elekeya j e s t

zasad wolnoci

f u n d a m e n t a ln e R z e c z y p o s p o l i t e j prawa, i n t r y g o w a p r z e c i w dawnym,
t y l u zasadnym w o l n o c i ustaw om" , k t r e R z e c z p o s p o l i t " p r z y wol
n o c i u t r z y m a y " f "dwa narody na u n i i l u b e l s k i e j
pocigny unie,

zczyy / . . . / ,

i n k o r p o r a c y e , s u b i e k e y e dobrowolne ;v j e d n o c i a

o p r o w i n c y i o b s z e r n y c h " / s . 8 n / . Mamy tu n i e t y l k o a k s j o m a t o
*

e l e k c j i j a k o f un da me nc ie w o l n o c i , a l e i p r z e k o n a n i e o w a l o r z e
"praw dawnych" o r a z wywd o h i s t o r y c z n y c h z a s u g a c h e l e k c j i ,

kt

r e j p r z y p i s a n o w z r o s t t e r y t o r i a l n y P o l s k i . A p o te o z a dawnych praw
b y a tym b a r d z i e j j e d n o z n a c z n a ,

e a u t o r " Z r e f l e k t o w a n i a "

nie

z n a l a z d l a n i c h a n i sowa k r y t y k i , n i e wspomnia o a n a r c h i i ,
z a poczynaniom ustawodawczym Sejmu W i e l k i e g o n i e s z c z d z i sw
potpienia.
Zwolennicy t r o n u s u k c e s y j n e g o ,
oczy na t o ,
trac",

e k r a j e

zdaniem p i s a r z a ,

zamykali

" d z i e d z i c z n e w i c e j i c z c i e j g r a n i c swych

" s w ustawicznych wojnach",

"u cie m i a j k ra je podatka

327

mi, pr ow adz na r z e o by w a te l w " / s .

6/,

e n a s t p c t r o n u wy

a n ia "lep y t r a f urodzenia" / s . 8 / ,

a jedyn sz a n s zdobycia

w a d cy " n a j c n o t l i w s z e g o , u t a l e n t o w a n e g o i w i a t e g o " s t a n o w i
a elek cja / s .

7,

1 4 / . Przeciw s u k c e s j i przemawiay w re sz cie

/ dow iadczenia narodu:

od s t a r a K a z i m i e r z a J a g i e l l o c z y k a "o

w y n i e s i e n i e swych synw" z a c z s i " p o c z t e k upadku R z e c z y

p o sp o litej" /s . 8 /,

Zygmunt I I I w p ro w a d z i k r a j w wojn d l a

swych a m b i c j i korony s z w e d z k i e j / s .

9 / , niechlubne poczynania

Ja n a K a zim ierza w i z a y s i z planamizapewnienia so b ie

so ra tronu v iven te rege / s .

sukce

7/.

D e n ie do e l e k c j i v i v e n t e r e g e u w a a a u t o r " Z r e f l e k t o
w a n i a " za w y k r o c z e n i e rw nie w i e l k i ,

jak sta ra n ia o sukcesj;

p r o p o z y c ja e l e k c j i za y c ia k r l a to amanie w sz y stk ic h dotych4

c za s ow y c h form e l e k c j i i " p o n i e w i e r a n i e " prawa k a r d y n a l n e g o z

czo ny ch u n i narodw / s .

10/.

Zakaz t a k i c h e l e k c j i u dawnych Po

lakw w y n ik z obaw,

"aby p a n u j c y n i e b y w n i e j przemoc a n i

d a p o z o r u s u k c e s y i " / s . 1 0 / . W g r u n c i e r z e c z y bowiem w oln o

narodu bya p rze z k r l a z ag ro o n a .

To n i e k r l o w i e d a l i n a r o d o

wi p r z y w i l e j e ,

natury

l e c z n a r d ma j e

"z

P r z y w i l e j e i us taw y s dowodem t y l k o ,
r d / zawsze t p i " ,

swej w o l n o c i / . . . /

e k r l w u z u r p a c y / n a

e " w o l n o s k r u p u l a t n e musi s t a w i e

k i p r z e c i w u z u r p a c y i swych p r e r o g a t y w " / s .

warun

11/.

Obszerny f r a g m e n t " Z r e f l e k t o w a n i a " po w i c on y z o s t a w y l i

c z e n i u p r z e w i n i e , j a k i c h s i k r l o w i e wobec wolnoci na rod u do
puszczali.

"Krlowie wszyscy - p i s a a u t o r - z a p r z y si g a ll nie

m y l i o n a s t p c y na t r o n ,

s k a r b u n i e r u s z a , wojs ko z o s t a w i

R z e c z y p o s p o l i t e j , u r z d y z a s u o n y m oddawa, e l e k c y i i c h n ie

p r z e s z k a d z a , n i c bez r a d y n a ro d u w s e n a c i e n i e c z y n i , 3zuka
p o y t k u k r a j u bez u s z c z e r b k u w o l n o c i , n i e b e z p i e c z e s t w u jeg o
z rad zapobiega,

za y c i a s u k c e s o r a a n i d i r e c t e ,

ani in d irec-

t e n i e mianowa,

328 -

z f a m i l i i swej do urzdw n i e s a d z i ,

o powi

k s z e n ie przyw ilejw tronu nie s t a r a s i , wojskiem Rzeczypospo

litej

n i e komenderowa t y l k o w p o s p o l i t y m r u s z e n i u . P o s p o l i t e

r u s z e n i e z sejmem nakaz ywa , p o s w do obcych dworw n i e p o s y

a,

a n i od obcych n i e s u c h a ,

ty lk o za r a d ,

adnych umw z

obcemi dworami n i e m i e , a n i z n o s z e bez r a d R z e c z y p o s p o l i t e j ,

do m a g i s t r a t u r ,
wdawa s i ,

s u b s e l i w i sdw d i r e c t e a n i i n d i r e c t e n i e

a tym b a r d z i e j do e l e k c y i p o s w , d e p u t a t w i u r z

dw, na s e jm a ch do prawa w o l n o c i nr rodu z swym zdaniem s k a

nia s i ,
wia.

d e c y z y i stanw n i e wstrzymywa, a n i 3 i j e j

sprzeci

I gdyby k r l t e g o n i e u s k u t e c z n i a - k o c z y p i s a r z - Po

l a c y m a j prawo de non p r a e s t a n d a o b o e d i e n t i a p r z e s a , go za
morze, j a k o mwi Zamoyski W i e l k i , n i e u z n a z a k r l a ,
c h c prawa" / s .

jakc

12n/.

Wprawdzie w cytowanym f r a g m e n c i e a u t o r n i e n a p i s a ,

e wy

lic z o n e p rzew in ien ia krlowie po lscy r z e c z y w i c ie p o p e n i a l i ,

a l e t a k a i n t e n c j a wywodw n i e b u d z i w t p l i w o c i .
niej

wiadczyy o

z r e s z t p r z y k a d y k r l e w s k i c h w y kr oc ze , p r z y t a c z a n e p r z e z

p i s a r z a na s t r o n i c a c h p o p r z e d z a j c y c h powyszy a k t o s k a r e n i a .
D o w i e d z i e l i m y s i bowiem j u w c z e n i e j ,
*

dz o k r y l a l i ,

e P o l a c y "Ludwika w a -

eby poborami n i e z d z i e r a n a r o d u , a n i obcemi z

swej krwi k s i t y n i e o s a d z a urzdw; J a g i e a ,

n i e b i monety, K a z i m i e r z a IV,

eby bez r a d y

eby n i e t r w o n i d b r k r l e w s

k i c h , n i e w i d wojny bez w o l i n a r o d u , podatkw n i e w k a d a bez

s ej m u; J a n a A l b r y c h t a i A l e k s a n d r a ,

eby n i c wzgldem R z e c z y p o s

p o l i t e j n i e p o c z y n a l i bez p o s w ; Zygmunta I ,

eby s p r a w i e d l i

w o c i n i e tamowa, e l e k c y i w ol ne j d o p u s z c z a ,

Zygmunta A u g u s t a ,

eby s i z r z e k k s i s t w swych d z i e d z i c z n y c h za Koron" / s .

11/.

T e r a z mona j u skomentowa c a y wywd o p o l s k i c h w a d c a c h .

Zdaniem a u t o r a " Z r e f l e k t o w a n i a " k r l o w i e p o l s c y wbrew zakazom

329

prawa m y l e l i o w y z n a c z e n i u n a s t p c y t r o n u z a swego y c i a , n a r u
szali

s k a r b R z e c z y p o s p o l i t e j , m i e s z a l i s i do w o j s k a i u s i o w a a

l i p r z e j j e g o komend, o d d a w a l i u r z d y osobom, k t r e na t o
nie z a s u g iw a y ,

a w ic l e w y k o r z y s t y w a l i sw p r e r o g a t y w r o z -

, dawnicz / z r e s z t tak e bezprawn,

s k o r o d a l e j mowa o n a r u s z e

n i u z a s a d y e l e k c y j n o c i u r z d w / , p o d e j m o w a l i wraz z s e na te m
d e c y z je w sprawach z a s t r z e o n y c h d l a narodu,

stale

"uszczerbia-

l i " w o l n o , na " u r z d y i f u n k c y e " m i a n o w a l i czonkw swej r o

dziny,

z a b i e g a l i o p o w i k s z e n i e swych p r e r o g a t y w ,

p o lity k za

g r a n i c z n p r b o w a l i p r o w a d z i bez k o n t r o l i n a r o d u , bez wiedzy

t e g o z a m y l a l i s o j u s z e , w sp ra w a c h wewntrznych w p y w a l i na
d e c y z j e sdw, w y w i e r a l i p r e s j na e l e k c j e p o s w , d e p u t a t w
i u r z d n i k w z i e m s k i c h , a na s e j m a c h t a m o w a l i wol n a r o d u i
%

p r z e c i w d z i a a l i prawom, k t r e u t w i e r d z a y j e g o w o l n o .

De f a c

t o ka dy k r l mgby z g o d n i e z prawem de non p r a e s t a n d a o bo e d i e n t i a z o s t a pozbawiony t r o n u i " p o s a n y za m o r z e " . Dopiero

i
na t a k i m t l e w y r a z i s t e s t a j e s i wezwanie p i s a r z a , by "hamulec
i n t r y g w dawnych k o n s t y t u c y a c h p r z y w i e do e g z e k u c y i M / ' s . 1 4 / .
Nic d z iw n e g o ,
anonim u w a a ,

e p r z y t a k negatywnym s t o s u n k u do monarchw,

e " o d d a n i e k r l o w i wadzy i prawodawczej i wyko

n a w c z e j " byoby "j ed no w ad ztw em i n i e w o l " / s .

to o s t r z e e n i e w y j a n i a ,

1 1 / . Komentujc

e " p l a c e t R e g i a e M a i e s t a t i " na n i e

k t r y c h dokumentach n i e dowodzi prawodawczych u p r a w n ie k r l a ,

s k o r o z a Zygmunta I I I k o n s t y t u c j e mwiy, Me do u s t a w s t r z y
stany",

z a k o n s t y t u c j e z czasw / / a d y s a w a IV w p r o s t j u p r z e

w id y w a y ,

" e ordo e u e s t r i s ma s t a n o w i p r a w a / s .

1 2 / . Autor

n i e podawa wprawdzie r o k u , k i e d y uchwalono t e k o n s t y t u c j e /g d y

wspomina ustawy z l a t 1607 i 1609, z a k a z u j c e s t a r a o n a s t p c
t r o n u v i v e n t e rege^ by b a r d z c d o k a d n y / , a l e i n t e n c j a i n t e r p r e
t a c y j n a f r a g m e n t u o n ie o d d a w a n iu k r l o w i a n i wadzy prawodaw-

czej,

330

a n i wykonawczej b y a o c z y w i s t a :

c h o d z i o o c a k o w i t e od

s u n i c i e monarchw zarwno od prawodawstwa, j a k od wa dzy wyko

n a w c z e j . Dowodzio t e g o t a k e s f o r m u o w a n i e , i " J* r o n w P o l s z
c z j e s t do z j e d n o c z e n i a r z d u , n i e z a do mocy r z d u , k t r a
j e s t w narodzie" / s .
wienie k o n k lu z ja ,

13/ oraz zw ieczajca antykrlew skie n a s t a

i na rodow i p r z y s u g u j e prawo d e c y z j i ,

ogle k r la p o siad a .

czy w

"Nard j e s t wolny - p o u c z a anonim - s t a

nowi form swego r z d u , p r z e p i s a s o b i e prawa i p o l i t y c z n e ,

c y w i l n e i k r y m i n a l n e , r z d mie wedug c h c i pod p r e z y d e n c y

krla,

czy S t r a y ,

czy s e j m u , wolnym by l u b p r z y b l a s k u k o r o n y ,
-
l u b p r z y sw oich w o l n o c i prawach w ol n a ro d u ukoronowanych pod
c z y st y m rzdem r e p u b l i k a n t s k i m " . C z y n i e n i e komu z a r z u t u - a

r o b i to p o le m ista Szczsnego - d l a t e g o ,
nad p o t r z e b k r l a w o g l e ,
du" / s .

e z a s t a n a w i a s i on

to "krymina przeciw w olnoci naro

1 0 / . Podobnie n i e d o p u s z c z a l n e b y o u t o s a m i a n i e " k o n s y -

a e r a c y i krlw" z "k o n sy d eracy n a ro d u ",

bo t o "b u n t j e s t p r z e

ciw w o l n o c i n a r o d u " . To n a r d by bowiem " g o s p o d a r z e m " R z e c z y

p o s p o l i t e j , a k r l tylko j e j

pierwszym u r z d n i k i e m / s .

Pouczywszy j u c z y t e l n i k a o tym, j a k i e
noci R zeczypospolitej

14/.

z a g r o e n i e d l a wol

s t a n o w i k r l , a u t o r w r a c a do sprawy s u % *

k c e s j i t r o n u i w y j a n i a , d l a c z e g o to s e j m , n i e dokoczywszy u stawodawstwa skarbowo-wojskowego i n i e z a b e z p i e c z y w s z y w o l n o c i ,

z a j s i " n i e w c z e n i e " s pr aw t r o n u d z i e d z i c z n e g o ; t o " i n t r y g a
za p r z y s z y m tronem t y l e z a c i e r a j c u s t a w , chce i do j e d n o waaztwa" / s .

1 5 / - C h o d z i o w ic o " i n t r y g " t e g o , k t o z a m y l a -

j c o przy s z e j

k o r o n i e z prawem n a s t p s t w a ,

z m i e r z a do a b s o

lu ty z m u . S t a n i s a w August n i e z o s t a% wskazany i m i e n n i e , nasuwa

s i jednak p o d e jr z e n ie ,

i do n i e g o b y o t o s k i e r o w a n e . J a k p a

mitamy, j u w p o o w ie w r z e n i a 1790 r .

k si d z Ignacy Pokubiato,

radca l e g a j i w iedeskiej d on osi krlowi,

e S z c z s n y P o t o c k i

331

i Seweryn Rzewuski r o z s i e w a j ,
nie o sukcesy tronu;

e W. K. Mo s t a r a s z

si sekret

e w n a d g r o d pomocy do t e g o p r u s k i e j od

s t p u j e s z Gdaska i T o r u n i a ,

e d l a n i e a l a r m o w a n i a n a ro du o w ol

n o , a in n y c h p o t e n c y i o p o t g zwin o b i e c u j e s z 30 t y s i c y
, w ojska;
dzy,

e pod r k nawet o f i a r u j e s z hetmanom p r z y w r c e n i e w a ip

eby s i temu n i e s p r z e c i w i a l i . Ten l i s t p o z w a l a na od

n i e s i e n i e do S t a n i s a w a A u g u s t a a l u z j i o z m i e r z a j c e j
nowaaztwa" in tr y d z e

do " j e d -

za przyszym tronem".

T e k s t " Z r e f l e k t o w a n i a k o c z y s i o s k a r e n i e m sejmu o " r u j

nowanie / . . . /
niem,

dawnych p o r z dk w R z e c z y p o s p o l i t e j

i stw ierdze

e myl o r e k o n f e a e r a c j i moe by o b r o n w o l n o c i narodu

p r z e d n i e w o l , do k t r e j
H porwnaniu z o c e n

skiej

cign "ak esa" / s .

16/.

sejmu, problem atyk i n s t y t u c j i krlew

oraz k w e sti tronu d z ie d z ic z n e g o ,

analizowana broszura p r a

wie n i e d o t y k a a sprawy m i e j s c a urzdw w R z e c z y p o s p o l i t e j ,

n aczajc jed y n ie,

zaz

e powinny one s t a n o w i " a e u i l i b r i u m d l a u-

t r z y m a n i a w o l n o c i " i by j e j

"strem " / s .

1 1 n / . Ze s z c z e g w

" Z r e f l e k t o w a n i a " mona j e s z c z e wspomnie o n i e c h c i a u t o r a do

przewidywanego w P r o j e k c i e do Formy Rzdu o r z e k a n i a p r z e z Komi
s j E d u k a c j i Narodowej o z d o l n o c i do p i a s t o w a n i a f u n k c j i p u b l i
cznych / s .

1 2 / , o c i e p y c h s o w a c h pod a d r e s e m M i k o a j a Ze brz y

d o w s k ie go / s .

9/,

o in syn u acji,

e p o l e m i s t a S z c z s n e g o uywa

sw n i e t y l k o w i e t r z n y c h , a l e i " c u d z y c h " / s .

10 - zapewne a l u

z j a do ducha p r u s k i e g o / , w r e s z c i e o wyraonym dw uk ro tn ie p r z e k o
naniu,

e a u t o r o d p o w i e d z i na "Odezw" g e n e r a a a r t y l e r i i r o z u

mowa j a k k s i d z a l b o p s e u d o p o l i t y k / s .

13,

16/,

Kie p o t r z e b u j e m y chyba dowodzi t o s a m o c i pogidw a u t o r a

" Z r e f l e k t o w a n i a " z w i e l o k r o t n i e j u prezentowanym c r e d o p o l i t y c z

nyrc Seweryna R z e w u s k i e g o , W p e n i z a s a d n a wydaje s i t e i d e n t y

f i k a c j a ocen " Z r e f l e k t o w a n i a " i "O dp isu na o d p o w i e d " , d l a k t r e

332

go po siad a m y h e t m a s k i a u t o g r a f , W porwnaniu z p r a c a m i w c z e
n i e j s z y m i oba wymienione t e k s t y b a r d z i e j o t w a r c i e g o d z i y w S t a
n i s a w a A u g u s t a , o s k a r a j c go o f r y m a r c z e n i e Toruniem i Gdas
kiem o r a z p o l s k w o l n o c i , a t a k e o t o r p e d o w a n i e sejmowych
prb " u r z d z e n i a " R z e c z y p o s p o l i t e j , c z y l i z a b e z p i e c z e n i a j e j wol
noci.

Wymienione z a r z u t y obecn e by y z r e s z t t a k e w " R o z w a g a c h " ,

gdzie przypisano j e

"w iz ji" lskiego /por.

s . 260n/.

" Z r e fle k to w a n ie " przypominao "Rozwagi" i p o z o s t a e prace

hetmana t a k e od s t r o n y s t y l i s t y c z n e j .
bywatelw",

P en o w nim b y o " r z e z i

podziwu d l a "dawnych P o l a k w " , marzeniem

*
b y " c z y s t y r z d r e p u b l i k a n t s k i " , a wzorem negatywnym " j e d n o w a dztwo",

"trafu",

" u c i e m i e n i a " i " u z u r p a c y e " doznawane p r z e z n a r d ze

s t r o n y k r l w . U d e r z a j c e b y o p o d o b i e s t w o ocen h i s t o r y c z n y c h
i

midzy " Z r e f l e k t o w a n i e m " a "Roz wag am i".

lay ,

"Rozwagi" s i l n i e

podkre

e p i e r w o t n o wadzy n a r o d u wypywaa " z n a t u r y " / s .

"Zreflektow anie" w ied ziao,

12n/,

e p r z y w i l e j e n a r d m i a n i e od w a d

cw, l e c z " z n a t u r y swej w o l n o . c i " . Z "Rozwag" n a l e a o w n o s i ,

e " P o l a c y l k a l i s i za y c i a k r l a o b i e r a s u k c e s o r a ,
n o c i e l e k c y i przewaga tronu nie z a m a a ,
l a n i e by nawet p o z r s u k c e s y i " / s . 2 2 9 / ,

mona s i b y o d o w i e d z i e ,

eby wol

eby e le k G y p r z e z k r
ze " Z r e f l e k t o w a n i a "

i "dawni P o l a c y / e l e k c y j ^ / . . . /

y c i a krlw n i e p o z w a l a l i ,
a n i d a po zo ru s u k c e s y i " / s .

za

aby p a n u j c y n i e by w n i e j p r ze m oc ,
1 0 / . Z "Rozwag" w y n i k a o ,

e s t a n w

sz y w roku 1564 " n a pu n k c i e wadzy i w o l n o c i swej najwyszym"

nard "mg zatym, bdc w z u p e n e j w a d z y , mie swe d z i e d z i c t w o
l u b pod obranym k r l e m , l u b pod c z y s t y m rzdem r e p u b l i k a n t s k i m "
/s.

30/.

"Z reflektow anie" pouczao,

e " n a r d j e s t wolny / . . . /

>

r z d mie wedug c h c i pod p r e z y d e n c y K r l a czy S t r a y czy s e j

mu, wolnym by l u b przy b l a s k u k oro ny , l u b przy swoich w o l n o c i
prawach wol na rod u ukoronowanych pod c zy sty m rzdem r e p u b l i k a n t -

333

skim" / s .

1 0 / . Nota bene " Z r e f l e k t o w a n i e , po do b ni e j a k hetma

s k a p o l e m i k a z P r o j e k t e m do Formy Rzdu ,

s il n ie podkrelao

s p r z e c z n o p r o j e k t w s u k c e s y j n y c h z aktem u n i i p o l s k o - l i t e w s k i e j .
Komentarze do h i s t o r i i P o l s k i p i a s t o w s k i e j

i jagiello sk iej

. p o u c z a y w "Roz wag ac h" w s t a y c h u z u r p a c j a c h k r l w wobec n a t u

r a l n e j w olnoci narodu, przypominay,
tw i J a g i e w d l a p r z y w r c e n i a j e j

e "w s u k c e s y i t r o n u P i a s
/ w a d z y prawodawczej n a r o

dow/ spod u z u r p a c y i t r z e b a b y o i k o n f e d e r a c y i i r o k o s z y " / s .

83/

e " n a r d p r z y m u s z a do z r z e c z e n i a s i u z u r p a c y i " / s .

czy teln ik "Zreflektow ania" stw ierd za,

156/,

e n a r d " p r z y w i l e j e na

to F zn . na prawo s t a n o w i e n i a o s o b i e / n i e od kr lw ma, l e c z
z n a t u r y swej w o l n o c i / . . . / .
tylko,
%

P r z y w i l e j e i us taw y s dowodem

e krlw u z u r p a c y zawsze t p i "

-

" R o z w a g i " u w a a y za a k s j o m a t ,
i wykonawcza s p r z y n a r o d z i e " / s .

/s.

10/.

i " o b i e wadze prawodawcza

279/,

e " r z d w swych w a

d z a c h j e s t pr zy n a r o d z i e i p r z y u r z d a c h p r z e z e o b i e r a n y c h i
strzeonych" / s .

280/.

" Z r e f l e k t o w a n i e " u d z i a k r l a w prawodaw

s t w i e i we wadzy wykonawczej k a z a o t r a k t o w a j a k o " j e d n o w a d z two i n i e w o l " / s .

jest

1 1 / , r o z u m i a o bowiem, e " t r o n w P o l s z c z

do z j e d n o c z e n i a r z d u , n i e z a do mocy r z d u , k t r a j e s t

w narodzie" / s .

13/.

"Rozwagi" o s t r z e g a y ,

e " n i c w p o r z d k a c h na ro du n i e do

ko c z o n o , w s z y s t k o z m i e sz a n o w s t r t e m t r o n u s z u k a j c e g o wadzy
i n a ro d u z a b i e g a j c e g o n i e w o l i " / s .

318/,

" Z r e f l e k t o w a n i e " do

s t r z e g a o d n o do z n i s z c z e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j
g i o sukcesy,

czy p r z e z i n t r y g i na r u j n o w a n i e j e j

rzdk w, a n i e s t a n o w i e n i e nowych" / s .

"przez zabie
dawnych po

15/.

W " Z r e f l e k t o w a n i u " s z e r o k o w y l i c z a n o prawa, s t a l e p r z e z

krlw n a r u s z a n e mimo z a s t r z e e paktw konwentw
k u u de non p r a e s t a n d a o b o e d i e n t i a ,

i mimo a r t y

"Rozwagi" koczyy r o z d z i a

334

"O u s z c z e r b k a c h z kr lw e l e k c y j n y c h k o n s t a t a c j ,

i "ta k Rzecz

p o s p o l i t a i g r z y s k i e m i przemocy s s i a d i k r l w p a r t y k u l a r n y c h
i n t e r e s w z o s t a a p r z y w s z y s t k i c h warunkach u k r c e n i a i c h w a
dzy i p a k t a m i z a p r z y s i o n e m i i p o w t a rz a n e m i u s t a w a m i . K r a j e
R zeczypospolitej
w yniesieniu.

s u y y i z s w o j w o l n o c i i c h i zwizkom i

y c ie obywatelw p r o w a d z i o s i na m i e r d l a i c h

a m b i c y i , m a j t k i na pobory i z d z i e r s t w a d l a i c h i n t e r e s w . Rzd
s i m i t r y d l a i c h zamysw p r z e z g a b i n e t o w e u k a d y .

Ustawy

r o s y w n ie p r z e c z y ta n e volumina i z a g rz e b y s i w z a w i o c i a c h
d la ich projektw" / s .

272n/. 0 p o trze b ie

sta e g o zapobiegania

k o n s t y t u c j a m i n a r u s z a n i u praw p r z e z k r l w i p o d l e g y c h im
rz d n ik w wspominao t e " Z r e f l e k t o w a n i e " ,

wiadome,

u-

e " p e n e

s Volumina legum o pi s w urzdw i k r l a i s e n a t u i m i n i s t r w

i s d z i w i s u b a l t e r n w " , co w y n ik a o z p o t r z e b y ,

" e w oln o

s k r u p u l a t n e musi s t a w i w aru nk i p r z e c i w u z u r p a c y i swych p r e r o

gatyw" / s .

11/.

Zarwno w "Ro zwagach" j a k w " Z r e f l e k t o w a n i u " zawsze mwi

o s i r w n o c z e n i e o dwch k o n s t y t u c j a c h z l a t

1607 i 1 6 0 9 , z a

b e z p i e c z a j c y c h woln e l e k c j z a Zygmunta I I I / " R o z w a g i " s .

223,

" Z r e f l e k t o w a n i e 3. 9 / ,

164,

p o d c z a s gdy k a r i e r na s e j m i e i w
%

p u b l i c y s t y c e z r o b i a pr zy po mn ian a p r z e z b i s k u p a K o s s a k o w s k i e g o
13
k o n s t y t u c j a z ro k u 1607
.
Na osobne porwnanie z a s u g u j oceny k r l w . Ze " Z r e f l e k
t o w a n i a " dowiadujemy s i ,

e " P o l a c y Ludwika w a d z o k r y l a l i ,

eby poborami n i e z d z i e r a n a r o d u , a n i obcemi z swej krwi k s i t y n i e o s a d z a urzdw; J a g i e a ,

eby bez r a d y n i e b i mone

t y , K a z i m i e r z a IV, eby n i e t r w o n i d b r k r l e w s k i c h , n i e w i d
wojny bez w o l i n a r o d u , podatkw n i e w k a d a bez s e j m u / s .

11/.

Pod a dre se m K a z i m i e r z a J a g i e l l o c z y k a p a d a t e z a r z u t o g l n i e j
szy,

e "u pad ek P o l s k i z a c z s i po a m b i c y i K a z i m i e r z a IV, k t -

ry s i

335

s t a r a o w y n i e s i e n i e swych synw" / s . 8 / .

" R o z w a g i " p r z y p o m i n a y , w j a k i c h o k o l i c z n o c i a c h d o s z o do
wy dan ia p r z y w i l e j u k o s z y c k i e g o :

" P r z y c h o d z i o do z d a r c i a narodu

p o b o r am i i i c h walorem . O s t r z e g o s i i K a z i m i e r z W i e l k i o b i e c a
, w i c e j na a n n i e w k a d a , j a k dwa g r o s z e a l b o 9 z o t y c h t e r a
n iejszych / . . / ,
/.,./.

a l e p r z e z przemoc o b i e t n i c y n i e u s k u t e c z n i

Ludwik n i e z a r a z ,

l e c z w l a t 4 po w s t p i e n i u na t r o n u-

s k u t e c z n i o b i e t n i c e K a z i m i e r z a p r z y w i l e j e m k a s s o w s k i m po b u r z e
n i u s i n a ro d u w k o n f e d e r a c y e " / s .

11 On/. L dwik " i u r z d y m ao-

i w i e l k o p o l s k i e , k a s z t e l a n i e i g r o d y n i e obcym, a n i k s i t o m
krwi k r l e w s k i e j ,

l e c z Polakom dawa doywociem p r z y r z e k " / s ,

0 mone tar ny ch n a d u y c i a c h J a g i e y
re d n io , opow iadajc,

72n/

w i a d c z y y "R o z w a g i " po

e za Zygmunta S t a r e g o "moneta t e od l s -

ka i P r u s b y a f a s z o w a n a i n a r d m u s i a p o w t a r z a u s t a w J a
gie,

aby w koronnych mennicach za r a d s e n a t u m i a a r o z r z

dzenie" / s .

115/*

K a z i m i e r z J a g i e l l o c z y k by jednym z gwnych bohaterw ne

gatywnych "R o z w a g " . N a j p i e r w d o w i e d z i e l i m y s i ,

e s t a r a j c

si

d l a swych synw o u p o s a e n i e w Czechach i na Wgrzech o d s t p i

p r e t e n s j i do l s k a / s .

46nn/.

Zawar t r a k t a t y , k t r e

y / . . . / na prawo Korony P o l s k i e j do S z l s k a .
Ja g ie llo n w gruntoway d z ie d z ic t w a " / s .

49/.

" z a p o m n ia

Dla f a m i l i i t y l k o
"Szlsk zo sta si

w p r e t e n s y a c h t y l k o Polakw. Nard by obrcon y do p o p a r c i a w i e l

k o c i swych k r l w , K a z i m i e r z IV / . . . /

zwoywa rady na o b m y le

n i e rzodkw do p o p a r c i a prawa do Czech krlowy swej ony. Nie

o t w i e r a o t o Polakom o c z y ? / s .

51/.

"Nard w roku 1454 na s e j

mie c z y c k i m z a o y K a z i m i e r z o w i IV warunek, aby k r l grodw

nie z a s t a w ia " / s .

74/.

" K a z i m i e r z IV d u g o s i w z b r a n i a p r z y -

w i l e j w koronnych p o t w i e r d z i ; w roku j e d n a k 1454 na s e j m i e

c zy cki m s t a n o ,

aby k r l a n i nowych u s t a w n i e s t a n o w i , a n i

336

wojny p o d n o s i bez s e j m u " /s . 8 0 / .

"Jagieo

i Wadysaw I I I

c z y n i l i p o y t k i , a l e od K a z i m i e r z a IV po cz ws zy n a r d w a l c z y o
swe u s z c z e r b k i i w k r a j a c h i w w o l n o c i a c h " / s .
c i e ocena o s t a t e c z n a :
bardziej

140/.

I wresz

" K a z i m i e r z IV j e d n a k m a j c l i c z b synw,

z m i e r z a do p o d w y s z e n i a swej f a m i l i i n i do u g r u n t o

wania R z e c z y p o s p o l i t e j . Wojny d l a wp rowadzenia i c h na t r o n y w

g iersk i i czeski / . . . / .

Std rozruchy i r o k o s z e ,

wanie wadzy k r l e w s k i e j ,

aby bez z j a z d u n i c n i e s t a n o w i a n i

wzgldem wojny, a n i wzgldem p o d a t k u ,

u r z d y duchowne,

std ocerklo-

eby sama s z l a c h t a m i a a

eby p o s w na z j a z d y zwo ywa" / s .

339/

A n a l o g i c z n i e moglibymy z e s t a w i a z a r z u t y obu pism pod a d

r es e m J a n a O l b r a c h t a i A l e k s a n d r a ,

Zygmunta S t a r e g o i Zygmunta

A u g u s t a , a z w a s z c z a Zygmunta I I I i J a n a K a z i m i e r z a , p r z e c iw k o
ktrym "R o z w a g i " w y t a c z a y s z c z e g l n i e o b s z e r n e a k t y o s k a r e n i a .
J a k o o s t a t n i argument na r z e c z z b i e n o c i " Z r e f l e k t o w a n i a "
z innymi p r a c a m i hetmana p o l n e g o moemy w s k a z a u d e r z a j c a n a
l o g i midzy " s p i s e m zakazw^ d l a e l e k t a , j a k i Rzewuski p r z e s a
Szczsnemu P o t o c k ie m u , p r o s z c o zwrot po w y k o r z y s t a n i u , a w y l i
czonymi w " Z r e f l e k t o w a n i u " w y k r o c z e n i a m i , k t r y c h s i k r l o w i e
p o l s c y wbrew zoonym p r z y s i g o m d o p %u sz c z a l i / p o r . wyej s . 3 1 9 * 3 2 7 / .
Sdzimy, e bez mnoenie d a l s z y c h pr zy k ad w a u t o r s t w o Sewe
r y n a Rzewuskiego d l a " Z r e f l e k t o w a n i a " mona uwaa za d o w i e d z i o
n e . A s ko ro t a k ,
warto p o d k r e l i ,

t o n a w i z u j c do a n a l o g i i z " O d p i s u na o d p o w i e d " ,
e i w " Z r e f l e k t o w a n i u " z o s t a a Szczsnemu Po

toc kiem u w y sta wi on a l a u r k a . G e n e r a a r t y l e r i i k o r o n n e j t o obywa

tel,

majcy " w i e t n e z a s u g i " ,

ciem", "w sp ie raj cy j "

r a t u j c y o j c z y z n " m a j t k i e m i y

" d o s t a t k a m i swemi", c z o w i e k , k t r y d a

n i e t y l k o " r z e c z y w i s t e m i o c i o j c z y z n y dowody", a l e dowid

wrcz "he roizmu p a t r i o t y c z n e g o " / s .
eks-wojewody r u s k i e g o ,

4/.

Rwnie cenne byy rady

oo to p o l i t y k " z n a j c y prawa swego na ro d u ,

u s i u j c y w o l n o c i j e g o i s z c z c i u z a r a d z i 11 / s .

4/,

pose,

k t r y p o s t a n o w i " o b u d z a p r z e z o r n o od i n t r y g 1' , wzmacnia

c z u c i e na o c a l e n i e o j c z y z n y p r z y w o l n o c i , zw r a ca wol s e j
m u j c y c h od t r w o n i e n i a R z e c z y p o s p o l i t e j , p o w i c a j c y s i r z e
c zy w is t y m s t a r a n i o m o

uowadno i b e z p i e c z e s t w o k r a j u / s .

5/

Przy tym w s z y s t k i m S z c z s n y by d z i a a c z e m k o c h a j c y m o j c z y z n
/s.

6/,

" w s p i e r a j c y m s i p r z y k a d e m swych przodkw na dawnych

prawach / s . 8 / ,

" o d d a l a j c y m n a r d od monarchizmu i n i e w o l i w

sukcesyi / s . 7 /,
Janw, Jakubw,

sowem - ywym p r z y k a d e m "odnowionych z a l e t

Stefanw P otock ich " / s .

przodkw p r z e c i w nowej o p i n i i ,

9/,

idcym " z prawd

z dowodami u s t a w R z e c z y p o s p o l i t e j

p r z e c i w d y s p u c i e " - j a k w i e l k i Tarn ow ski / s ,

12/.

Podobnie j a k w O d p i s i e na o d p o w i e d , w " Z r e f l e k t o w a n i u "

%

n i e b y o a n i s o w a n i e t y l k o o Rzewuskim, a l e t a k e o z n a c z e n i u
urzdu hetmaskiego w k o n s t r u k c j i u s t r o jo w e j R z e c z y p o s p o l i t e j.
I w r e s z c i e a n a l o g i c z n i e j a k w " O d p i s i e na o d p o w ie d d o s t r z e c
n*

mona w " Z r e f l e k t o w a n i u " o s t r e p r z y t y k i pod a d r e s e m I g n a c e g o Po

tockiego.

P r z e j r z y s t a a l u z j a ws ka z yw a a w p o l e m i c i e S z c z s n e g o

d z i a a c z a K o m i s j i E d u k a c j i Na ro d ow ej , pismo p r z e c i w wywodom g e
n e r a a a r t y l e r i i b y o o d p o w i e d z i " n i e w g r u n c i e r z e c z y ,

lecz w

p o w i e r z c h o w n o c i s w " , p e n o w nim bdw l o g i c z n y c h / s .

3n/,

bardziej

"d ba o s o w a , n i o r z e c z y " / s .

5/,

p r z e d e w s z y s t k im

j e d n a k uywao argumentw n i e t y l k o " w i e t r z n y c h " , a l e i " c u d z y c h

/s.

10/.

U t o s a m i a j c s z a c u n e k d l a k r l a z s z a c u n k ie m d l a n a r o d u ,

przeciwnik Szczsnego s t a s i
narodu" / s .

14/,

kich ustaw / s ,

"buntownikiem p r z e c i w w o l n o c i

p s e u d o p o l i t y k i e m , k t r y z n ie w a a " t y t u bos
13/, j e s t

Trudno c z y t e l n a a l u z j a ,

"prawu w o l n o c i przeciv/nym / s .

15/.

k t r a k o c z y a ' Z r e f l e k t o w a n i e , pomawia-

a I g n a c e g o P o t o c k i e g o o " n a r z d z a n i e przekupnych d u s z " do zguby

k r a ju i o w ystpno przeciw o jc z y n ie :

"Konfederacya u niego

338

t e r a n i e j s z a j e s t t a r c z od o bcy ch i s w o i c h . Ale z w i z e k n a ro d u
po wi nie n by na popraw R z e c z y p o s p o l i t e j ,

i z a l i przez z a b ie g i

o 3 u k c e s y , czy p r z e z i n t r y g i na r u j n o w a n i e j e j

d a rn y c h p o r z d

kw, a n i e s t a n o w i e n i e nowych? c z y l i t e p r z e z n a r z d z e n i e p r z e
kupnych du s z do j e j

zguby? aby p r o r o c t w o cytowane z J o b a p a d a o

na wystp nyc h, j a k o pada w i s t o c i e " / s .

15/.

Podobnie j a k kon kludowal imy w wypadku "O d p is u na o d p o w i e d " ,

t a k i " Z r e f l e k t o w a n i e " s k a n i a n a s do domy3u, e b y t o t e k s t ,
za pomoc k t r e g o Rzewuski prbowa s k a r b i s o b i e z a u f a n i e
snego P o t o c k i e g o .

Szcz

Std w ybitnie panegiryczny c h a r a k te r pisemka,

c z y n i c y z g e n e r a a a r t y l e r i i k o r o n n e j wzr b o h a t e r a w a l c z c e g o
c w oln o n a r o d u .
Te z a b i e g i o " d u s z " S z c z s n e g o n i e b y y przyp ad kow e. " Z r e
f l e k t o w a n i e " i " O d p i s na o dp o w ie d" b y y p i s a n e w c z a s i e , gdy
a Wiedniu pr ze by w a

S ta n isa w Kostka P o to c k i,

prbujcy "ro z b ra-

t a " g e n e r a a a r t y l e r i i z hetmanem polnym. Pan S t a n i s a w , j a k na

zywano b r a t a sejmowego przywdcy, w y j e c h a z Warszawy n a j p r a w d o
p o d o b n i e j 17 p a d z i e r n i k a 1^ , w kadym r a z i e m u s i a by w Wiedniu
o k o o 27 t e g o m i e s i c a ,
Debolemu p i e r w s z e w i e c i ,

bo j u 3 l i s t o p a d a 1790 k r l p r z e k a z y w a
po chod z ce z w i e d e s k i c h l i s t w S t a n i

s a w a K o s t k i 1^,
Brat m a rsz a k a l i t e w s k i e g o "n aw ra c a " g e n e r a a a r t y l e r i i
mniej w i c e j p r z e z m i e s i c .

J e s z c z e 23 l i s t o p a d a b y bowiem w

Wiedniu / p r z y w i z k r l o w i p i s a n y t e g o d n i a l i s t

Szczsnego/,

n a t o m i a s t k o r e s p o n d e n c j a z 4 g r u d n i a 1790 p o w i a d c z a j u j e g o
o b e c n o w Warszawie
W tym c z a s i e w n a d d u n a j s k i e j

s t o l i c y hetman polny koronny

g o n o wychwala n a p i s a n p r z e z S z c z s n e g o a n t y m o n a r c h i c z n
b a j k w ie rs z ow a n " T c h r z e " i r o z p o w s z e c h n i a o c z e r n i a j c y s e j
mowych przywdcw anonim p i r a b i s k u p a K o s s a k o w s k i e g o - "Roz-

339

17

mow S o l o n a z Kadym" ' .

x

%
X

J e e l i Rze wus ki n a d s k a k u j c Szczsnemu Pot ock iem u n a p i s a

r

dwa anonimy w o b r o n i e "Odezwy o b y w a t e l a i p o s a " ,

l e y z gry p r z y p u s z c z a ,

to czy n i e na

e b y on t e autorem t r z e c i e g o ,

" O dpo w ie dz i na odpowied dan J .

a wic

W. Po to ck iem u g e n e r a o w i a r t y -

l e r y i k o r o n n e j na odezw j e g o u c z y n i o n do n a ro du pr ze d s e j m i k a
m i " ? P o d e j r z e n i e t o nasuwa s i tym z a s a d n i e j , e mamy j u p r e c e
densy w p o s t a c i mnoonych " o d p i s w " Rze wus ki ego na " L i s t " b i s k u
pa K r a s i s k i e g o .
Anonimowy a u t o r "O d p o w i e dz i na o d p o w i e d " r o z p o c z y n a p o l e
mik od j e d y n e g o z d a n i a ,
t yk ow a S t a n i s a w A u g u s t .

jak ie w tekcie

Ignacego Potockiego sk ry

"Odpowied na p r o t e s t a c y eks-wojewody

r u s k i e g o - o c e n i a k r l - bardzo t r a f n i e ,

d o w c ip n ie i zabawnie

p i s a n a , podobno p r z e z m a r s z a k a P o t o c k i e g o / > . . / . S zko da t y l k o ,

ze

w t e n r e s p o r . s w e s z y dwa s o w a " v e r b a v e n t o s a " . Ten j e d e n wyraz

18
p s u je g r z e c z n o i p r z y s t o j n o c a e g o pism a"' . Chodzio o c a y
z w r o t , k t r y pod a dr es e m pi sm a S z c z s n e g o z a s t o s o w a m a r s z a e k
litew ski:

"Nunquid habeb unt f i n e m v e r b a v e n t o s a ? " .

P o l e m i s t a pana I g n a c e g o n i e o m i e s z k a odwoa s
sw,

do t y c h

by i d c tym tropem wytkn i c h a u t o r o w i uywanie "wyrazw

p r n y c h i n a d t y c h " o r a z s t o s o w a n i e " j a d l i w y c h ug r y z k w " . P r z e

ch od zc do meritum o b r o c a S z c z s n e g o z a c z y n a od p o t p i e n i a po
l i t y k i zagranicznej

s e j m u . P o d k r e l a po p i e r w s z e ,

e sejm ni e

z d o a u c z y n i z P o l s k i p a s tw a suwerennego wobec R o s j i , n ie
z n a l a z bowiem s p o s o b u "do p r z y m u s z e n i a z r z e c z e n i a s i t r a k t a t u
75 r o k u , z g a n i e n i a i o d w o a n i a n o t , a o r a z u g a s z e n i a na zawsze
b o j a n i buntw d i s u n i c k i c h " . Pc d r u g i e zdecydowanie negatywnie
o c e n i a a u t o r "Odpowiedzi na o dpo w ied " s o j u s z z P r u s a m i. To 2 ..

340

prttS&iifl p o d s z e p t e m n a r o d z i s i pomys wojny o G a l i c j ,

"pod

wasfl: k e n f e d e r a c y i c h c i a n o z w i z e k inny r o b i do w z b u r z e n i a
k r& ju i. z e c s e p n e j wojny d l a p r z y s u g i o b c e j p o l i t y k i i tym ko
cem tju. mars za kw zwizkowych do obu narodw p r z e z n a c z o n o " . N i e
chlubny k r e s t y c h p r o j e k t w p r z y n i o s a ug od a w R e i c h e n b a c h , g d z i e
"t t as z a l i a n t bez n a s p u n k ta p o d p i s a , a n a s ,
w Europie,

e j e s t e m y narodem

z a p o m n i a , nawet i do owego s p o d z ie w a n e g o k o n g r e s u

kupcw h o l e n d e r s k i c h z a p r o s i ,
powiedzie r a c z y ! " .

k i e d y nam w p r a s z a j c y m s i a n i

Ze w zg ld u na i z o l a c j P o l s k i przywdcy

sejmu znw l e p o chc s i Prusom p o d d a , p r o j e k t u j c a l i a n s z

<
.V. r e j i w j e g o s k u t k u w o j n . Ale a l i a n s t e n n i e p r z y n i e s i e P o l
i c e adnych k o r z y c i , a j e d y n i e "do browolna n a r a e n i e s i dwom
potnym mocarstwom s s i e d z k i m ,

bez c e l u i p o y t k u , a z p o t r z e b y

i o p u szc z e n ia i e p e poadanie s i jednemu".

Z e j w o l i Prus wobec

P o l s k i w y s t a r c z a j c o d o w o dz i 8Tosunek do t r a k t a t u handlowego
z R z e c z p o s p o l i t o r a z a p e t y t na Gdask i Toru,

"gdy w y b a ga

n i e byo mona p r z y n a j m n i e j z ac h ow an ia t r a k t a t u ko m er cy i g w a
tem w 1775 roku n a r z u c o n e g o i gdy caym f o r t e l e m ukrywana ch
naboru Gdaska i T o r u n i a do p u b l i c z n e j p r z e d a r a s i w i a d o m o c i " .
T b d n p o l i t y k z a g r a n i c z n p r o w a d z i o s i w d o d a t k u w t a j e m

n ic y p r z e d narodem, d l a d o g o d z e n i a p r y w a c i e / " l e p e p r ow ad z e n ie
na wyrane n i e b e z p i e c z e s t w o i na k o n i e c mylne, a p r y w a c i e t y l
ko dogodne,

skryte sy stem a"/.

Take wewntrzna p o l i t y k a sejmu w o c z a c h obrocy g e n e r a a

a r t y l e r i i z a s u g i w a a w y c z n i e na p o t p i e n i e . Kryty kow a on
" r z d oba lony i o p i e s z a o w p o p r a w i e " , c z y l i n i e d o k o c z e n i e
przebudowy u s t r o j u p o l i t y c z n e g o .
r o g a c j i se jm u ,

Zdecydowanie n i e c h t n y by p r o %

sko^o n a g a n i a "moc prawodawcz i e g z e k w u j c do

j e d n y c h o s b p r z y w i z a n " ,

s k o r o u t r z y m a n i e k o n f e d e r a c j i ze w zg l

du na p o t r z e b " p o k o c z e n i a j u r o z p o c z t y c h d z i e " uw a a za
"uywane dotd w r a e n i e " , a wic p o z r ,

s k o r e w r e s z c i e domnien\y-

341

wa,

e prawdziwym c e le m p r o r o g a c j i b y o ,

"aeby k i l k a d z i e s i t

o s b , o g a r n w s z y w a d z n a r o d u , n i e d o z w o l i y na ro dow i s a r k n ,
co go d o l e g a " .

Za n i e z g o d n e z " r e p u b l i k a n t s k i e g o r z d u duchem",

z prawami n a r o d u i prawami n a t u r y uw a a a u t o r t r a k t o w a n i e j a k o
w y s t p e k , a choby t y l k o k r y t y k o w a n i e , m a n i f e s t w i n i e s p r z y j a
j c y c h sejmowi odezw

czy "uwag o b y w a t e l s k i c h " .

Anonim p o t p i a z r e s z t i inne p o c z y n a n i a s e j m u : u w a a , i
l e s i s p i s a n o " m a r n u j c p i e n i d z e na f o r t y f i k a c y Krakowa, nu
c w o j s k o " / w s z y s t k o p r z y o k a z j i planw wojny o G a l i c j / ,

w rcz n i e o d p o w i e d z i a l n i e r o z e g r a n o spraw rzekomego buntu d y s u nitw,

bo "woano na b un t y , k t r y c h n i k t n i e d o w i d , n a p i s a n o

k s i k , k t r e j mao k t o c z y t a ,
musi,

a k t o c z y t a z uwag, mia s i

z a b r a n o kupcw i k r a j o w i caemu s z k o d w h a n d l u i c a c h u-

c z y n i o n o , w a s n y c h poddanych wywieszano bez prawnej j u r y s d y k c y i ,

pomnaano z a k a krwi n i e w i n n i e p r z e l a n e j , w i zan o s w o j e j r e l i g i i kapanw i o b c e j i zapomniano w w i z i e n i u o l u d z i a c h i o
sprawie sa m e j".

Tej g e n e r a l n e j k r y t y c e n i e t o w a r z y s z y o a n i

j e d n o sowo u z n a n i a d l a d z i a a l n o c i Sejmu W i e l k i e g o .
K r y t y k a " r z d u o b a l o n e g o i o p i e s z a o c i w p o p r a w i e " n i e wy
n ik a a z r e s z t z chci p r z y p ie s z e n ia i aprobaty d la t e j

popra

wy, s k o r o a u t o r z a t e n c j p i s a o " p r a w i e ojcw n a s z y c h " , p o t

p ia fakt,

e na prawa t e " t a k m i a o s i t a r g a i n i e uwaa na

tym s e j m i e w n a j c e l n i e j s z y c h r z e c z a c h " ,
a s i o cnocie p o l s k i e j ,

s k o r o z sz a c u n k ie m wyra

k t r "s z a no w a powinnimy n a j b a r d z i e j

w p o s u s z e s t w i e prawa, t w y t p i w s z y , j u n i e j e s t e m y a n i w o l
n i,

a n i P o l a c y " , a pr zy tym w s z y s t k i m n i e z n a j d o w a a n i sowa

k r y t y k i d l a "praw dawnych", s k o r o w r e s z c i e w i e r z y ,

e " s e r c e

c z y s t e P o l a k a z n a j d z i e w s o b i e s i l n i e j s z e nad w s z y s t k o p r z e k o n a n i e / b y l e b y s z w a j c a z o t a n i e z d z i u r a w i a g o / jzanowa prawa o j

cw i pomnie,

i l e ich ten kosztowa z a s z c z y t ,

o ktrym t a k wol

342

n i e rozumowa podoba s i pochym n a s t p c o m " . Tym s z c z e g l n y m z a

s z c z y t e m b y a wolna e l e k c j a k r l w . P o d k r e l a j c k o n i e c z n o j e j
zachowania, a u to r mia p r e t e n s j e ,
a n i k t zdawa s i n i e p a m i t a ,

e mwio s i o j e j

zniesieniu,

" e o p i s a moemy form p o r z d

n e l e k c y i , k t r n a l e y o p i s y w a p i e r w e j , nim s i p r z y s t p i do
p r z e z n a c z e n i a n a s t p c y y jce m u k r l o w i , a e b y dwie w e s p moce
i p a n u j c e g o i panowa m a j c e g o o p i s o w i n i e o p i e r a y s i " .
sarz w iedzia jednak,

e t o z a n i e d b a n i e o p i s u e l e k c j i n i e byo

p r z y p a d k i e m , bo o tym " m y l i nikomu n i e do z w a la s i " .

tle

Pi

Na tym

znamienn wymow ma u c h y l e n i e s i a u t o r a od u j a w n i e n i a s t a

no wiska w s p r a w i e e l e k c j i ! / i v e n t e r e g e *

"Uwaga u c z y n i o n a

i a Ode

rw g e n e r a a a r t y l e r i i do n a ro du wzgldem w y b r a n i a z a y c i a k r
l a n a s t p c t a k s z t u c z n i e j e s t p r z e z odp owied z m i e s z a n a ,
g do w s p b r a c i mwi: B r a c i a !

Aut or o d p o w i e d z i na l i s t

i mo
Jan ie

Wielmonego g e n e r a a b d z i i z d r a d z a moe, gdy d l a t e g o t y l k o ,

eby p r z y s z e d do owej- u s z c z y p l i w e j e k s k l a m a c y i j

P r z e b g , nunquid

habebunt finem v e r b a v e n t o s a , . p o z w o l i s o b i e i r z e c z i s k a d p i s
ma g e n e r a a a r t y l e r y i t a k z a m i e s z a ,

e sam nawet n i e s t a s i ,

cz e g o c h c e , wy rozumiaym". Fragment t e n z o s t a sko ns tr uo w a ny b a r

dzo s p r y t n i e :

a u t o r celowo pomin argumenty I g n a c e g o P o t o c k i e g o ,

eby insynuowa mu k r t a c t w o i go to w o do z d r a d y . T o t e u c h y l e
n i e s i obrocy eks-wojewody r u s k i e g o od d y s k u s j i na temat " d e z y g n acy i" traktujemy jako j e j

dezaprobat.

w i a d c z y o tym f a k t ,

i a u t o r wysuwa j e d n t y l k o a l t e r n a t y w w olnej e l e k c j i ,
czy " z a m y l e n i e s i " n a r o d u ,
j a k by pod d e s p o t i s t r a c i

" c z y l i nie l e p i e j

to zna

by bez k r l a ,

swoj w olno .

S t r e s z c z e n i e "Odpowiedzi na od p o w ie d " po z w a la s t w i e r d z i
cakow it zbieno w i z ji j e j

anonimowego a u t o r a z p o g l d a m i

Rzewuskiego z "O dpisu na odp o w ie d " o r a z " Z r e f l e k t o w a n i a " .

samo d o t y c z y a ocen p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j

s e jm u ,

To

trzewego s p j -

343

r e n i a na i n t e n c j e P r u s wobec P o l s k i , o s k ? ~ - e n i a sejmu o n i e d o
k o c z e n i e praw u s t r o j o w y c h p r z y r w n o c z e s ^ ^ o b a l a n i u s t a r e g o
p o r z d k u , neg atywnego s t o s u n k u do p r o r o g a c j i z g r o m a d z e n i a i do
p a t r y w a n i a s i w n i e j ce l w s p r z e c z n y c h z w o l n o c i n a r o d u , wre
s z c i e zaw o al ow a ne j obrony m a n i f e s t w i p r o t e s t w p r z e c i w s e j m o w i .
Obok t e g o mamy b e z k r y t y c z n a p o t e o z dawnych praw R z e c z y p o s p o l i
t e j u k s z t a t o w a n y c h w t r u d z i e p r z e z przodkw, j e d n o z n a c z n o b r o
n w o l n e j e l e k c j i i p o t p i e n i e p r o j e k t w t r o n u d z i e d z i c z n e g o ,
w i a r w m o li w o poprawy e l e k c j i o r a z j e d y n a l t e r n a t y w wolne
go o b i e r a n i a k r l w - z n i e s i e n i e w o g l e u r z d u k r l e w s k i e g o *
W porwnaniu z "Odpisem na o d p o w ie d " b r a k a t a k u na S t a n i s a w a
A u g u s t a o r a z inn yc h p o l s k i c h krlw', cho j e s t wzmianka o z a g r o
e n i u w o l n o c i ze s t r o n y monarchy. N a t o m i a s t j e s z c z e o s t r z e j n i
w dwu p i e r w s z y c h d z i e a c h w y g l d a w "Od powiedzi na o dpo w ied"
a t a k na I g n a c e g o P o t o c k i e g o , a rwnie a p o l o g e t y c z n i e p o t r a k t o w a
no p o s t a S z c z s n e g o .

Tym ocenom w ar t o s i p r z y j r z e .

Pod a d r e s e m p o l e m i s t y g e n e r a a j a r t y l e r i i p a d a y w "Odpowie
d z i na o dp o w ie d " o k r e l e n i a :

"b u rzy ciel w olnoci",

"intrygant",

k t r y ukrywaniem swego " s y s t e m a " " u d z i a t w o w i e r n y c h " i d l a w a

snych k o r z y c i c i g n i e w p r z e p a k r a j
i n t r y g a n c i e two jemi nowemi maksymami,

/ " p r z e s t a bur zy narodu

po wied, j a k i e masz s y s t e

ma, a ukrywaniem n i e u d a t w o w i e r n y c h ,
wprowadzaj o j c z y z n y w p r z e p a " / .

za o s o b i s t e

Stwierdzeniu,

z y sk i nie

e oponent Szcz*

sne go n i e m i a odwagi p r z e c i w s t a w i a g e n e r a o w i a r t y l e r i i swego

nazwiska, towarzyszyy a lu z je
P o t o c k i e g o . Okazywao s i ,

e w i d e n t n i e s k i e r o w a n e do I g n a c e g o

e p r z e c i w n i k eKs-wojewoay r u s k i e g o

b y c z o w i e k i e m niczym j e s z c z e n ie zaleconym w n a r o d z i e , j a k
ty lk o tomaczeniem k s i e k f r a n c u s k i c h i a n g i e l s k i c h " , nudziarzem w k k o o po w ia d aj cy m "o a t e s k i e j r z e c z y p o s p o l i t e j , o So l c
n i e i D e m o s t e n e s i e , w y pro wa d zaj cy ch na r d z b a r b a r z y s t w a " , a l e

344

b e z p o d s t a w n i e przyrwnywajcym s i do S o l o n a ,

00

a n i podobnym

n i e j e s t e m y narodem, a n i Solonw w P o l s z c z n i e w id z ie m y . Te
iro n icz n e p rz y ty k i koczyy s i k o n s t a t a c j ,

e p r z e c i w n i k S z c z

s n e g o , c h e p i c s i rozumem i p r a w o c i , de f a c t o k i e r o w a s i
zuchwalstwem, pych i f a s z e m ,

e by t o c z o w i e k , k t r y uywa

j c w p o le m ic e n i e l o j a l n y c h chwytw " i po m y li s i i z d r a d z i
m oe ", a j e g o c e le m by o u u d z e n i e n a r o d u .
Upomniawszy s i j u we w s t p i e o n a l e n g e n e r a o w i a r t y l e
r i i t y t u l a t u r J a n i e Wielmonego , o b r o c a eks-wojewody r u s k i e
go z a c z y n a p a n e g i r y k od s t w i e r d z e n i a k o m p e t e n c j i S z c z s n e g o .
J a n i e Wielmony P o t o c k i ,
v\4 t p i ,

e p i s z e z p r z e k o n a n i a , n i e g o d z i s i

e p i s z e przy p r a w i e ojcw n a s z y c h , tr u d n o z a p r z e c z y ,

e o r a z p i s z e z w i a d o m o c i . . . . Obok k o m p e t e n c j i u p o w a n i e n i a do
p o u c z a n i a rodakw d a w a a t u l c z y s K i e m u d z i e d z i c o w i s z c z e g l n a
c n o t a o b y w a t e l s k a , w i a t o umysu i odwaga:

" P o t r z e b a byo do

t e g o d z i e a rwnieo c n o t l i w e g o , rwnie m i a e g o ma, j a k i m j e s t

Stanisaw Potocki, gen era a r t y l e r y i ,

eby p o w s t a j c na huczne

u p r z e d z e n i a , g a r d z c p a s z k w i l a m i , n i e l k a j c s i w c zy sty m s e r
cu adnych p o c i s k w , o w i a d c z y n a r o d o w i,
swojej o j c z y n i e . Dalej

co m y l i i j a k r a d z i

s z o przypomnienie z a s u g p a t r i o t y c z

nych S z c z s n e g o w c z a s i e Sejmu W i e l k i e g o , t o zna czy p r o p o z y c j a

w y s t a w i e n i a p o s g u C z a r n i e c k i e m u , a zwie cz enie m p a n e g i r y k u byo
d o s t r z e e n i e w Potockim ywy o b r a z T a r n o w s k i e g o i godnego s p a d
k o b i e r c y J a n a , J a k u b a i S t e f a n a P o t o c k i c h . P o c h l e b n d l a e ks -w o
jewody r u s k i e g o wymow m i a t a k e rozbudowany f r a g m e n t o b unt a ch
d y s u n i c k i c h . To p r z e c i e S z c z s n y , wyjechawszy z Warszawy w po
c z t k a c h roku V 7 P 9 j p r z e j czuwanie nad sp okojem wojewdztw poudniow o- wsc hod nic h i p r z e z k i l k a k o l e j n y c h m i e s i c y g a s i swymi
l i s t a m i n a s t r o j e p a n i k i , rozdmuchiwane w Warszawie g w n ie p r z e z
agentw Ksawerego B r a n i c k i e g o

19

345

Mona by p o d e j r z e w a ,

e "Odpowied na o d p o w ie d " p i s a K t

r y z k l i e n t w S z c z s n e g o na j e g o z a m w i en ie . Ale t o s a m o po
gl d w anonimowego a u t o r a " O d p o w i e d z i " z innymi pismami Rzewus
kiego,

dwa in n e p a n e g i r y k i o Sz cz s n y m , k t r e wyej omwilimy,

w r e s z c i e s z c z e g l n i e o s t r y a t a k na I g n a c e g o P o t o c k i e g o s k a n i a
j do p r z y p i s a n i a a u t o r s t w a " O d p o w i e dz i na o d p o w ie d " hetmanowi
polnemu koronnemu. S u p o z y c j i t e j n i e moemy p o p r z e a n a l o g i a m i
przykadw h is t o r y c z n y c h z innych prac Rzewuskiego,

bo w omawj a -

nym t e k c i e p r z y k a d w t a k i c h w a c i w i e n i e ma, a po dob nie t r u d

no j e s t o po rw na nia s t y l i s t y c z n e .
Mona wprawdzie w s k a z a uywanie c h a r a k t e r y s t y c z n e g o d l a
Rzewu sk ieg o s o w n i c t w a / " p r a w a ojcw n a s z y c h " ,
wprowadzanie o j c z y z n y "w p r z e p a " ,

m ieszanie",

"roztrzn ien ie"/,

"izali",

"prawa dawne",
"so fizm aty ",

s t o s o w a n i e formy p y t a j c e j

"zaz przy

daniem czasownikom p a r t y k u y " - " l u b " - e / / " b y e on s k u t e c z

ny",

"n ie s to ja d liw e u g r y z k i " ,

" r a d z i on w o j s k a n i e t r z y m a " ,
c i e zwrotw w r o d z a j u :
tej

" n i e ma wic p r z y c z y n y . . . " ,

'I

"m g e on n i e w i e d z i e " / , w r e s z

" l e c z pozwlmy na t o ,

p r z y n a j m n i e j prawdy n i k t n i e z a p r z e c z y "

n i e by y na t y l e u n i k a t o w e ,
o autorstw ie.

20

e",

"rozumiem,

, formy t e j e d n a k

by w s p o s b k a t e g o r y c z n y p r z e s d z a y

Dlatego h ip o tez n asz,

i t w r c "Odpowiedzi na

o dp o w ie d " b y Seweryn Rzewuski opiera my na p o d o b i e s t w a c h t r e c i

/
o r a z stw ie rd zo ny m na p o d s t a w i e innych pism p r z e k o n a n i u , i hetma
nowi polnemu s z c z e g l n i e z a l e a o na z d o b y c i u z a u f a n i a S z c z s n e g o
P o t o c k i e g o i e t o byo p r z y c z y n w y st a w ia ny c h g e n e r a o w i a r t y l e r i i laurek.
Zawarty w "Odpowiedzi na o dp o w ie d " d o znaczny f r a g m e n t ,
k r y t y k u j c y p o s t p o w a n i e sejmu w s p r a w i e buntw d y s u n i c k i c h i
u w i z i e n i e " s w o j e j r e l i g i i kapanw i o b c e j " , o k t r y c h "w w i
z i e n i u z a p o m n ia n o " , m i a ,

by moe, n i e t y l k o przypomina p a t r i o -

tyczne z a s u g i Szczsn ego.

346

Niedatowany b r u l i o n l i s t u g e n e r a a

a r t y l e r i i do Pot emkina t a k e d o t y k a sprawy d y s u n i c k i e j . P r z e s y

a j c Potemkinowi z a p o w i e d z i a n w pop rze dni m l i c i e

"Odezw",

Po

t o c k i k r y t y k o w a c a d z i a a l n o Sejmu W i e l k i e g o , a w s z c z e g JL

n o ci jego a n ty ro sy jsk ie n astaw ien ie.

Do j e g o przejaww t u l c z y -

s k i d z i e d z i c z a l i c z a m . i n . wymysy o bu n t a c h d y s u n i c k i c h i u w i
z i e n i e bisk u pa Sadkowskiego,

za le d c z e czynnoci wyonionej d la

tej

sprawy k o m i s j i t r a k t o w a j a k o ch p r z y s u e n i a s i p r z e z
?*
s e j m P r u s a k o m " ' . Skoro g e n e r a a r t y l e r i i d o c r - do swego p i s m a
"Odezw , to j e g o l i s t

dziernika,

m u s i a oy p i s a n y w o s t a t n i e j

d e k a d z i e pa

bd na samym p o c z t k u l i s t o p a d a 17 9 0 . W tym samym c z a

s i e S t a n i s a w K o s t k a P o t o c k i p r z y s a z Wiednia i n f o r m a c j ,

Rzewuski " t a k d a l e c e j e s t n i e k o n t e n t ,

e buawa c i e n i o n a ,

p r z y p isu j c te c i e n i e n i e p r u s k ie j p a r t y i ,
nisawowi,

p o w i e d z i a panu S t a -

e j e d y n a t e r a z n a d z i e j a P o l s k i j e s t w Moskwie"

Czy z a k a d a j c ,

22

i Rzewuski by p r z e z S z c z s n e g o w t a j e m n i

czony w j e g o k o r e s p o n d e n c j z Potemkinem, l u b e o b a j e m i g r a n c i
rozm aw iali o szkodliwych d l a P o ls k i a n t y r o s y js k i c h poczynaniach,
n i e mona by w i d z i e w " d y s u n i c k i e j " p a r t i i "Odp owi edz i na odpo
w i e d " f r a g m e n t u p i s a n e g o d l a p r z y p o d o b a n i a s i Sz cz sn e m u , a
przez niego jeg o r o s y js k im p rz y jac io o m ?
K o n k l u z j a o a u t o r s t w i e hetmana p o l n e g o s k a n i a do zwrce
n i a uwagi na j e s z c z e j e d n o ze zda "Od powiedzi na o d p o w i e d " , do
t d p o m i j a n e . Autor p i s m a ,

stw ierdzajc,

e podob nie j a k p o l e m i s

t a S z c z s n e g o ^ n i e m i a odwagi u j a w n i e n i a swego n a z w i s K a , motywo

wa t o obaw p r z e d n i e p o p u l a r n o c i postawy zajmowanej p r z e z e k s -wojewod r u s k i e g o w r o d o w i s k u w ars zaw ski m;
%

mnie przy o b r o n i e

prawdy i t e g o ma cnoty - w y j a n i a Ignacemu Potockiemu - n i e

chce s i c i g n na s i e b i e przymwki, em M os k a l, c h o c i a j u
tego i d z ie c i a r t u j ,

a po caym k r a j u d o b r a f a c e c y a , a moe

347

i prawdziwa pewnego p o s a r o z e s z a s i ,
le".

e t a l a r k i w y g r y z y r u b

Fragment t e n mona i n t e r p r e t o w a w t e n s p o s b ,

e nawet

d z i e c i zdaw ay s o b i e spra w z n i e d o r z e c z n o c i o b r z u c a n i a mianem

"M oskala" kadego, kto nie p o d z i e l a p r o p r u s k ie j o r i e n t a c j i
przywdcw s e j m u . Ale c .owany t e k s t d a j e s i t e o d c z y t a j a k o
o m i e s z e n i e p r z y c z e p i a n e g o Rzewuskiemu w p o c z t k a c h r oku e p i t e
t u " M o s k a l a " , o k t r t o o p i n i t y l e p r e t e n s j i z g a s z a hetman
pod a d r e s e m b i s k u p a K r a s i s k i e g o .
x

x
x

I g n a c y P o t o c k i n i e by jedynym z przywdcw Sejmu W i e l k i e $

g o , k t r y d a o d p r wywodom g e n e r a a a r t y l e r i i .

Z dat 5 l i s t o

p a d a 1790 r o k u w R u si n o w i e / o b l a t a w Warszawie w dn iu na s t p n y m /
u k a z a a s i pod n a z w i s k i e m a u t o r a "Odezwa o b y w a t e l a wraz s e n a t o
r a i b i s k u p a " Adama K r a s i s k i e g o , W p r z e c i w i e s t w i e do m a r s z a k a
litew skiego,
si ski,

k t r y u n i k a o s t r y c h argumentw, ad pe rso nam, K r a

n i e z a l e n i e od w y j a n i e n i a r a z j e s z c z e c e l w , j a k i e p r z y

w i e c a y D e p u t a c j i do Formy Rzdu, p i s a o " a p o s t o a c h monowa

dztwa , k t r z y u d z c n a r d g o t o w o c i z a s a n i a n i a o j c z y z n y w a s
nymi p i e r s i a m i i n i e o d p o w i e d z i a l n i e z a p e w n i a j c , i r o z b i r n i e
moe s i p o w t r z y , de f a c t o k i e r o w a l i s i c h c i zac how ani a
"zyskw p a r t y k u l a r n y c h " .
ci,

L u d z i e owi, obcy duchowi n i e p o d l e g o

bo w y j e c h a l i z k r a j u wwczas, gdy n a r d j o d z y s k i w a ,

j c y s i w t o g i s z l a c h e t n y c h obrocw w o l n o c i ,

stro

pozorujc atak

na s u k c e s j t r o n u , de f a c t o g o d z i l i w c a e d z i e o se jm u , ktremu
b y l i z g r u n t u p r z e c i w n i j a k o r z e c z n i c y dawnej a n a r c h i i ,

po c z c i

sami marzcy o k o r o n i e , po c z c i z a p r z e d a g o t o w i obcym t r o n

"r a ze m z w o l n o c i " .
P i s a n a z p a s j r e p l i k a K r a s i s k i e - o n i e p o z o s t a a bez odpo

348

w i e d z i , Dawao j anonimowe " K r t k i e o b j a n i e n i e odezwy w g r o

d z i e warszawskim J a n i e Wielmonego K r a s i s k i e g o b i s k u p a k am ie
nieckiego oblatow anej" / b . m . r . / .
" K r t k i e o b j a n i e n i e " o d z n a c z a o s i l a k o n i c z n o c i formy
p r z y b a r d z o duym ad unk u t r e c i .

Siedem s t r o n maego f o r m a t u z a

w i e r a o n a d t o t a k in te ns y wn e z a b a r w i e n i e e m o c j o n a l n e ,

e c a o c

s p r a w i a w r a e n i e wrcz j a d o w i t o c i . J d r o p o l e m i k i s t a n o w i a kwe
s t i a tronu d z ie d z ic z n e g o .
"dza s u k c e s y ! ,

s z u k a j c d o g o d z e n i a swej a m b i c y i - w y j a

n i a a u t o r - t a k okropne wrzuca u p u b l i c z n o c i z a m i e s z a n i e ,

j e d n i p o d a j c w po m ie w is k o p a t r y o t y z m , drudzy z a o d w a a j c y
c ie i m ajtek,

c z y n i b o j a i odmtu domowego i z a g r a n i c z n y c h

i n t r y g , k t r e n i e mog d o j swych k o r z y c i ,

chyba z z a z d r o c i

j e d n e dru gim , co i domowych r o z t y r k w i obcych wojen moe by

przyczyn.

Gotowo p a t r y o t w do obrony k r a j u i praw j e g o

mogaby z a b e z p i e c z y n i e p o d l e g o n a r o d u , gdyby w nim p o d s t p n o o t r o n s u k c e s y j n y n i e ukjrywaa c i o s w n i e d o j r a n y c h , k t r e

w sza ke na jaw wychodz, o s o b l i w i e w m a t e r y i n i e w c z e n i e w t r c o
nej o s u k c e s y i, w zostawionych odogiem a r ty k u a c h u rz d z e n ia
R z e c z y p o s p o l i t e j, w przygotowaniu acucha k l s k wikszych, k i e dy k r a j przy l i c z n y c h p o b o r a c h w s k a r b a c h j e s t n i e r o z r a c h o w a n y ,
a n i z pomnoonym wojskiem do obrony w o l n o c i i praw dawnych n i e
j e s t n a rz dzo n y ,
Nie b e z k r l e w i e t u z r z u c i - c i g n anonim - k t r e g o j e s z
cz e n i e masz, a l e c h c iw o k r l o w a n i a zatamowa n a l e y , aby ambic y a n i e r z u c a a s i do b l a s k u k or on y , do j e j

skarbw, do s p o n i e

w i e r a n i a m o n i e j s z y c h , do u u d z e n i a u b o s z y c h , do o d e b r a n i a w a dzy narodowi i r o z p r o s z e n i e m m y l i o j e g o u r z d z e n i u i odv/rce~

niem obywatelw na i n t r y g i " / s .

3n/.

rdem c a e g o n i e s z c z c i a - p o u c z a cytowany f r a g m e n t -

349

b y w i c t e n , k t o

z m i e r z a do z d o b y c i a t r o n u d z i e d z i c z n e g o * Ten

z a m y s s t a s i p r z y c z y n , d l a k t r e j n i e koczono " u r z d z e n i a
R z e c z y p o s p o l i t e j , n i e przygotowywano k r a j u do obrony / b y n i e
da s z a n s y obrony " w o l n o c i i praw dawnych / , n i e zdano rachunku
z p o b r a n y c h po da tk w . To t e n , k t o k i e r o w a s i " c h c i w o c i k r l o
w a n i a " , powodowa w y n i s z c z e n i e s k a r b u R z e c z y p o s p o l i t e j , a t a k i na
m a g n a t e r i i u d z e n i e s z l a c h t y , a c h c c o d e b r a w a d z n a r o d o w i,
celo wo s p y c h a s e j m na boczne t o r y o r a z ku i n t r y g o m ,
zdoano u r z d z i *
e n i e p a d a o ,
skierowane,

by n i c n i e

Cho i m i S t a n i s a w a A u g u s t a wrd t y c h o s k a r

c z y t e l n i k n i e mg w t p i ,

e byy one do n i e g o

s k o r o w nastpnym f r a g m e n c i e dowiadywa s i t e z d e

maskowane wyej motywy p r z e s d z a y r w n i e o z n i e w o l e n i u P o l s k i

w o k r e s i e p r z e d sejmem, a t a k e u m o l i w i y r o z b i r t

"Gdy b y a

niedawno n i e w o l a , t a pewnie b y a z t a k i c h e p o d s t p w , k t r e n a j
w i k s z e j a r z m o pod mask p o t r z e b k r a jo w y c h w c i s k a y na n a r d . Na
r o d z i e ! Gdyby n i e b y mamiony w domu, n i e u s z k o d z i y b y t o b i e
mowadnych pastw zamy sy za g r a n i c !

sa-

Gdyby n i e byo w dzy

t r o n u , n i e d a y b y s i s s i a d o m wsplne sp o s o b y i p r e t e k s t a do
zyskw z twego k r a j u / e ,

4 /.'

Zakusy z m i e r z a j c e do t r o n u d z i e d z i c z n e g o n a p o t k a j j e d n a k
o p r p a t r i o t w , " o d w a a j c y c h y c i e i m a j t e k . Konsekwencj
mog w i c by zarwno domowe r o z t y r k i , j a k i obce woj ny , a
ostateczn ym skutkiem - " z a g u b ie n ie o jc z y z n y / s .

3/.

Nie t y l k o z r e s z t S t a n i s a w August t a k w y r a n ie n a r u s z a
prawa . Po m i e r c i kade go k r l a t r z e b a b y o na konwo ka cjac h c o
f a m on a rc h ic zn e n a d u y c i a , k t r y c h mimo z a s t r z e e paktw kon
wentw zmary s i d o p u s z c z a .
e g z o r b i t a n c y a m i n a ro d u t o ,
urzdowi o k r y l a y / s .

5/*

Konwokacye w s z y s t k i e nazyway

co n a j c i l e j w p a k t a c h n a j p i e r w s z e m u
D l a t e g o d o w i a d c z e n i e p rze m aw ia o za

o de b r a n ie m monarchom zarwno wadzy u s t a w o d a w c z e j , j a k wykonaw-

czej:
dzy

'D z i a wa dz y midzy t r o : n i narodem j e s t u s z c z e r b k i e m w a

n a r o d u , k t r a c a a i prawodawcza w a c i w i e i wykonawcza pod

z j e d n o c z e n i e m p r z e z p i e r w s z y u r z d p r z y nim by powinna" / s .

5/.

Stworzone p r z e z obecny s e jm k o m i s j e z o s t a y z a p r o j e k t o w a n e b d n i e i de f a c t o u a t w i a y k r l o w i d r o g ku a b s o l u t y z m o w i :
s waciwie R z e c z y p o s p o lite j,

"Komisye

a l e w a d z e i i c h i t r o n u r a c z e j

zgodne by powinne z w o l n o c i n a r o d u , n i c i g a na k a r k choby

l u b n a j g o d n i e j s z e g o korony l u b a b s o l u t n y c h d y k t a t o r w . Zawsze Po
lacy

b i o r c k r l w z n a j w i e t n i e j s z y c h f a m i l i i t e g o p o s t r z e g a l i "

/ s 5/.
Przy t a k i e j n i e c h c i do i n s t y t u c j i k r l e w s k i e j ,
wujemy u a u t o r a " K r t k i e g o o b j a n i e n i a " ,

jak obser

mona j u z r o z u m i e ,

d l a c z e g o i n s y n u o w a , e t o n i e wolna e l e k c j a i b e z k r l e w i e , j a k
tw ierdzi K rasi ski,

a l e d e n i e k r l w do przemocy / " d l a s z u k a

n e j przemocy p r z e z k r l w " / z m u sz a o o b y w a t e l i "do p o n i e w o l n e j

przysigi",

k a z a o "za po m ni e r a d z i o p o t r z e b a c h R z e c z y p o s p o l i

tej ,

c ud z wol w y p e n i a na s e j m i k a c h , n a r z u c o n e

riac

na s e jm a c h i z a s a n i a g w a t y prawem".

s o b i e z t e g o j a s n o sp ra w ,
d ,

u k a d y upowa-

Kard po w in ie n zdawa

"a b y n i e podawa a n i panw na w zg a r

a n i s z l a c h t y na u u d z e n i e , a n i na rod u na n i e w o l ,

an i tronu

s u k c e s y j n e g o na o d e b r a n i e w o l n o c i i swobd od dawna n a b y t y c h
k rw i i s t a r a n i e m przodkw n a s z y c h " / s .

2/.

Zdecydowanie n e g a t y w n i e n a s t a w i o n y b y
j a n i e n i a do Sejmu W i e l k i e g o .

a u t o r " K r t k i e g o ob

Zama on bowiem dawn form s e j

mw nowemu z gr om ad z e ni u z g ry n a r z u c i p r z y s t p i e n i e do z w i z
ku pod wzem, " j a k b y nowym posom n i e u f a n o ,

e p o t r a f i uzna

p o t r z e b konf e d e r a c y i " , a p r z e d e w s z y s t k i m bez w i d o c z n e j p o t r z e oy s i p r z e d u y .

Za p r z y c z y n w z i t o " p o z r n ie do ko c z o ny ch

m a t e r y i ,T. Wszystko to r o d z i o obaw, e s e jm t e n o d b i e r z e wa d z

narodow i,

"ab y potym nard n i e m i a mocy s t a n o w i , j a k sam z e c h -

cen /s.

5n/ .

351

Na tyra n i e k o c z y y s i z a r z u t y p r z e c i w z g r o m a d z e n i u .

Dwuletni s e j m " n a niczym p r a w i e z e s z y n i e m i a s i czym c h l u

b i ; w y n i s z c z y n a r d l i c z n y m i i n i e s p r a w i e d l i w y m i p o d a t k a m i , n i e
z r e a l i z o w a us ta w o a u k c j i w o j s k a , n i e u s t a n o w i p o r z d n e g o r z
du, w P r o j e k c i e do Formy Rzdu p o g w a c i prawa k a r d y n a l n e , n a r u
szy przyw ilej n ie ty k a ln o c i o s o b is t e j
c i o a i obyw ateli,
no,

i. m a j t k o w e j o d n o n i e ko

b e z z a s a d n i e o c z e r n i dawny u s t r j .

ktr s i ch lu b i,

Suweren

b y a p o z o r n a , a w i a d c z y a o tym z a l e

n o P o l s k i od P r u s , ktrym c h c i a n o odda Gdask i Toru:

w ol a n i e j e s t

zrzucona,

k i e d y s i wymiewa w o l n o .

"Nie

Przemoc z a -

g r a n ic z n a nie j e s t oddalona, kiedy s i szuka p o d l e g o c i w partya c h p a r t y k u l a r n y c h z z a t a r t y m j u zamiarem o f i a r y Gdaska i Toru

n ia /s.
%

3/j

" P r z e d c z a s e m j e s t wywysza u o o n y P r o j e k t Formy

Rzdu, k t r y w k a r d y n a l n y c h prawach d o s y j e s t o d m i e n i o n y , a w
swych n o w o c i a c h wstrzymany do l e p s z e g o r o z m y s u / s .
kiem g o r l i w y c h p r a c t e r a n i e j s z e g o

4/j

"Skut

sejmu j e s t w y c i e c z e n i e n a r o -

du p r z e z l i c z n e w n i e p r z y z w o i t y c h r o d z a j a c h rozmnoone p o d a t k i ,
n ied o p e n ie n ie an i w ojska,

a n i j e g o porzdkw, ?/ymianie praw i

swobd dawnych, a w k i l k u nowych w y s t a w i e n i e p o z o r u r z d u , o d j

c i e w a s n o c i r e l i g i i i o by w a te l w / s .

6/.

A u t o r t e k s t u n i e by j e d n a k p e s y m i s t , d o s t r z e g a bowiem p a
t r i o t w , k t rz y d l a p r z e c i w d z i a a n i a tronowi dziedzicznem u g o t o
wi b y l i ryzykowa " y c i e i m a j t e k , c h c i e l i s t a w a "do obrony
k r a j u i praw j e g o o r a z do " z a b e z p i e c z e n i a n i e p o d l e g o c i n a r o d u
/s*

3 / t Wbrew bowiem c e lo m , k t r e s t a w i a l i przywdcy 3ejmu, p r z e

narodem s t a o z a d a n i e z a b e z p i e c z e n i a w o l n o c i " i od sw oich i o

obcy ch ", zw izan ie rk "zem cie gotowanej

za wyrywanie s i z j a r z

ma s u k c e s y i " , naprawa o by c z a j w " m i k k i c h i z e p s u t y c h , " n a r z d z n i e e d u k a c y i do c no ty i rozumu , t r a k t o w a n i e z nalenym sz ac u n k ie m

wywalczonej p r z e z przodkw w o l n o c i ,

to znaczy o k a z a n i e p r z e z n a -

rd,

352

" e w o l n o j e g o n i e p o m i e w i s k a i w z g a r d y , l e c z n a j d r o -

oezego c e n i e n i a j e s t w a r t a " , a p r z e d e w s z y s t k i m o t w a r c i e o c z u " n a

p r z e p a zguby od a r a b ic y i u s i u j c e j
pod swe z a m i a r y " / s .
li

7/.

i sk a rb i wojsko podgarn

Wszystko t o b d z i e a t w o o s i g a l n e ,

"je

s i z a n i e c h a z a c i e m n i a rozum na ro du wzgldem j e g o prawdziwych

interesw , j e l i

s i on o w i e c i ,

i nie j e s t jeg o interesem tron

wzmacnia s u k c e s y , a l e wzmacnia w o l n o p r z e z p o r z d k i , j e l i
s i u k r c i a mb ic y przewodu i c h c i w o na s k a r b y " / s .

4/.

Wos

t a t n i m c y t a c i e z n a j d u j e s i z d a n i e , k t r e s t a n o w i by mogo motto
nie tylko "K rtkiego o b j a n i e n i a " ,

a l e w s z y s t k i c h p r a c R z e w u s k ie

go p r z e c i w t r o n o w i d z i e d z i c z n e m u :

" N ie j e s t j e g o / n a r o d y * 7 i n t e r e

sem t r o n wzmacnia s u k c e s y " .

"Sukcesy, ja k w ieki o k azay , nie

wzmocnieniem n a r o d u , l e c z j e s t wzmocnieniem t r o n u " / " R o z w a g i " ,

s.

131/.
O c zy w is t e j e s t d l a n a s ,

e " K r t k i e o b j a n i e n i e " t o t a k e

t e k s t hetmana p o l n e g o k o r o n n e g o . Poza tym, co o r e p l i c e na "Odez

w K r a s i s k i e g o j u p o w i e d z i e l i m y , w "K r tk im o b j a n i e n i u " wy
stpowao proroctwo,

e s k u t k i e m zamysw s u k c e s y j n y c h moe by

wojna domowa, i n t e r w e n c j a o bc a i o s t a t e c z n a zguba P o l s k i ,

a wic

tony znane z t r a k t a t u " 0 s u k c e s y i t r o n u " i anonimw s a t e l i t a r

nych, z a b e z k r l e w i a t o d l a p o l e m i s t y b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o
o k r e s y c o f a n i a m on a rc h ic zn yc h zakusw na w o l n o , podejmowanych
p r z e z w s z y s t k i c h bez w y j t k u k r l w . A t e n c j i d l a przodkw i u k s z
t a t o w a n e g o p r z e z n i c h u s t r o j u / p o d j e g o adres em n i e p a d o a d
ne sowo k r y t y k i / t o w a r z y s z y a w "K r t k im o b j a n i e n i u " k o n s t a
tacja,

e to s a b o P o l s k i ,

spowodowana "z w i n i e n i e m w o j s k " , a

ni e b e z k r l e w i a i e l e k c j e u m o l i w i a y z a g r a n i c z i n g e r e n c j w
%

sprawy R z e c z y p o s p o l i t e j .
wzgard" / s .

2/,

B r o n i c "panw" pr ze d "podawaniem na

a u t o r r a d z i w innym m i e j s c u ,

"aby moni o b r c e

n i b y l i do m i o c i o j c z y z n y i n i e p o d s u w a l i s i pod i c h s u k c e s y "

/s.

6/.

353

O s t a t n i f r a g m e n t t r a k t u j e m y j a k o a l u z j z a r w m do s a s

k i c h p o w i z a b i s k u p a K r a s i s k i e g o , j a k do p r z y p i s y w a n y c h I g n a c e
mu Potock iemu i n t e n c j i o d d a n i a p o l s k i e j korony H oh en zol ler no m ,
Mimo pozorowanego na p o c z t k u t e k s t u s z a c u n k u d l a " z a l e t
csynw",
tora",

"duszy w i e l k i e j

przymiotw i sdziwych l a t powagi s e n a

" K r t k i e o b j a n i e n i e " n i e p o z o s t a w i a o z u d z e co do n i e

y c z l i w o c i swego twrcy d l a b i s k u p a K r a s i s k i e g o ,

sk o r o k o n k l u

z j a o w a r t o c i p r z y p i s y w a n e g o mu d z i e a D e p u t a c j i do Formy Rzdu
za m y k a a 3 i w o s t r z e e n i u ,

" a b y s t a r z y o b y w a t e l e i d c do g r o b u ,

a z o s t a w u j c po s o b i e nowoutworzonych p r o j e k t w w i d z i a d a , n i e
z a g r z e b a l i razem i o j c z y z n y " / s .
N i e z a l e n i e od c a k o w i t e j

3/.

z b i e n o c i ocen a u t o r a " K r t k i e g o

o b j a n i e n i a " i pogldw Seweryna R z e w u s k i e g o , z a c h o d z s z c z e g l n e

%*

a n a l o g i e midzy omawianym t u d z i e e m , a ponad d w uk r ot ni e od n i e g o

d u s z y m " Z r e f l e k t o w a n i e m " . Oba t e k a t y a t a k o w a y d e n i a s u k c e s y j
ne S t a n i s a w a A u g u s t a i pomawiay k r l w o s t a e n a r u s z a n i e p o i

s k i c h praw, oba n a g a n i a y c a e d z i e o Sejmu W i e l k i e g o , demaskoway

pozor::.o rzekomo p r z y w r c o n e j p r z e z se jm s u w e r e n n o c i i wypomi
n a y z a l e n o P o l s k i od P r u s , w obu k w e s t i a t r o n u s u k c e s y j n e g o
z o s t a a uz na na za w t r c o n " n i e w c z e n i e " i z w i z a n z n i e d o k o
cze ni em u r z d z e n i a w o l n e j R z e c z y p o s p o l i t e j , a zajmowaniem s i
" p o d r z u c a n y m i " czy " p o d r z u t n y m i m a t e r y a m i " , o b i e w r e s z c i e p r a c e
a p e l o w a y do egoizmu podatkowego s z l a c h t y , o s k a r a j c
mierne p o d a t k i -

sejm o na d

I d e a e m obu drukw by u s t r j u k s z t a t o w a n y p r z e z

przodkw, a celem " o b r o n a w o l n o c i i praw dawnych". Domylamy s i ,

i autor "Zreflektow ania" sugerujc,

e p o l e m i s t a S z c z s n e g o by

k s i d z e m a l b o p s e u d o p o l i t y k i e m , m ia p r z e so b zarwno t e k s t
I g n a c e g o P o t o c k i e g o , j a k Adama K r a s i s k i e g o i o d p o w i a d a j c na
pierwszy,

s z k i c o w a j u w m y l a ch " K r t k i e o b j e n i e n i e " . Analo

g i e midzy tym o s t a t n i m d z i e e m a "Rozwagami" s moe j e s z c z e

.354

b a r d z i e j w y r a z i s t e , n i w wypadku " Z r e f l e k t o w a n i a " , Gdy " R o z w a g i "

g o r s z y y s i "wymianiem w o l n o c i i r e p u b l i k a s k i e g o r z d u i po
n i e n i e m panw i n a r o d u " / s ,

IV /,

"K rtkie o b ja n ie n ie " krytyko

wao sejm za 'wym ianie praw dawnych" / s .

6/ i chciao "ow ieci

n a r d , aby n i o podawa a n i panw na w z g a r d , a n i s z l a c h t y na u u d z e n i e " . J e d n z d r g , j a k a w i o d a do a b s o l u t y z m u , b y o , wedle

"Rozwag" " u p o d l e n i e na rod u l u b do m i k k o c i l u b do n i e w o l n i c t w a
obyczajw" / s

4 / , gdy " m i k k o e d u k a c y wprowadzona wygubia

dusz e n e r g i / . . . / ,

z n i e d o n o c i c h p o d d a n i a karkw pod a b -

solutno rodzi s i " / s ,

128/,

"Krtkie o b ja n ie n ie " staw iao

p r z e d narodem p o s t u l a t , by " n a p r a w i o b y c z a j e m i k k i e i z e p s u t e "

/s . 7/.
"R o z w a g i " j a k o i s t o t n e d l a u s t r o j u t r a k t o w a y " e d u k a c y i na
o s t a t e k n a r z d z e n i e do wzmocnienia l u b o s a b i e n i a f u n d a m e n t a l n y c h
w r z e c z y p o s p o l i t e j maksym" / s .

V I/,

"K r tk ie o b j a n i e n i e " poucza

o n a r d , by ed u k a c y do c n o t y i rozumu n a r z d z i " / s .

7/*

"R o z w a g i " o s t r z e g a y 9 i . n i e k t r z y wa dcy " p r z e z z u b o e n i e

poborami i z d z i e r s t w e m " d o c h o d z i l i "do a b s o l u t n o c i " / s ,

4/# c z y

t e l n i k " K r t k i e g o o b j a n i e n i a " dowiadywa s i o " l i c z n y c h pobo

rach w skarbach" / s , 3/*

x i

W "Rozwagach" Rzewuski c h w a l i Polakw, e "gdy t r o n do

przemocy s i r z u c a , na r d do p o p a r c i a swych praw n a r z d z a s i
/ s 0 128/, w o k resie p ro sp erity R zeczypospolitej
by od dawna do obrony n a r z d z o n y " / s .
n i u hetman u b o l e w a ,

i kraj

"cay kraj p o lsk i

3 0 8 / , w "Krtkim o b j a n i e

" z pomnoonym w o j s k ie m do obrony

w o l n o c i i praw ni o j e s t n a r z d z o n y " / s .

3/.

"Roz wag i" c a y r o z d z i a p o w i c a y wywodom o n a r u s z a n i u i

t r w o n i e n i u p r z e z krlw s k a r b u R z e c z y p o s p o l i t e j / s .

301nn/, w

" K r tk im o b j a n i e n i u " z a m i e s z c z o n a z o s t a a k o n s t a t a c j a ,
lowie "czaso w i"

e le k c y jn i/

e k r

" w i e l e mu / n a r o d o w i / skarbw i t r u -

dw k o s z t o w a l i " / s .

355

5/.

Z "Rozwag" p o z n a l i m y d z i e j e r u j n o w a n i a p r z e z krlw s y s t e <*

mu wojskowego k r a j u p rzez tw orzenie wysoko p a tn y c h synekur i

m ielim y k o n k l u z j , e " t a k zburzono dawn obron, fundowano no
w n ie d l a w o jsk a , k t re g o n ie b y o , l e c z na w ycieczenie wyznaczonemi pensyami narodu" / s . 3 1 4 / . W "Krtkim o b j a n i e n i u " " s k u t
kiem g o rliw y c h p ra c t e r a n i e j s z e g o sejmu j e s t w ycieczenie n aro
du p rz e z l i c z n e w n ie p rz y z w o ity ch r o d z a ja c h rozmnoone p o d a t k i,
n i e d o p e n ie n i e a n i w o jsk a , a n i j e g o porzdkw" / s * 6 / .
W "Ro zwagach" " n a r d r u j n o w a w k r l a c h a m b i c y , k t r a d~
#
y a do przemocy i c h c i w o , k t r a z m i e r z a a do z d z i e r s t w a " / s

343/,

"Krtkie o b ja n ie n ie " pouczao,

b i c y przewodu i c h c i w o na s k a r b y ,

e " j e l i s i u k r c i am
sta n ie rzd Rzeczypospoli-

t e j wolnej bez p o d l e g o c i . . , " / s . 4 / .

P r c z z b i e n o c i s t y l i s t y c z n o - r z e c z o w y c h , k t r e wskazalimy'
t y t u e m p r z y k a d u , n a l e y z a s y g n a l i z o w a podobne s o w n i c t w o . I
*
t a k w y s t p u j c y wyej "p r z e w d " / " a r a b i c y a p r z e w o d u " / w z n a c z e n i u
" p r z e w o d z e n i a " , w "Rozwagach" p o j a w i a s i m . i n . p r z y o k a z j i
wzmianki o R a d z i e N i e u s t a j c e j , do k t r e j wprowadzono s t a n r y c e r
s k i " d l a a c n i e j s z e g o przewodu" / s .
przewodu j e d n o w a d z t w a " / s .
stronach.

1 7 6 /, w zwrocie o " t p i e n i u

2 1 7 / , a t a k e na w i e l u j e s z c z e innyc h

" R o z w a g i " n a r z e k a y na o k r e s y , k i e d y " n a r d by o b r

cony do p o p a r c i a w i e l k o c i swych k r l w " / s .

51/,

gorszyy s i ,

e " n a r d do c h c i w o c i datkw od k r l a o b r c o n y " / s .

cieszyo je ,

79/, ale

e m i n i s t r o w i e "od u s u g k r l e w s k i c h do s t r a y praw

i wolnoci obrceni" / s .

277/,

"Krtkie o b ja n ie n ie " chciaoby,

"a by moni o b r c e n i b y l i do m i o c i i obrony o j c z y z n y " / s .

6/.

W " K r t k i m o b j a n i e n i u " w yst po w a c h a r a k t e r y s t y c z n y zwrot " w a n i e by" w z n a c z e n i u " j a k g d y b y " :

"Ale p o z r n ie do ko c z o ny ch

m a t e r y i k a z a z w i z ek p r z e d u y , w a n i e by mogy by w R z e c z y

pospolitej

interesy je j

356

kiedy dokoczone / s .

zwrot t e n w y st po w a w i e l o k r o t n i e / n p .
c z a s , gdy hetman w y r a a a l ,

12 , 2 1 , 8 6 / , m . i n . ww

e w wieku XVI n i e zdecydowano s i

na r z d " c z y s t o r e p u b l i k a s k i " ,
n ajdroszej

s.

5n / . W "Ro zwa gach

" w a n i e by R z e c z p o s p o l i t a o p r c z

swej w o l n o c i p o t r z e b o w a a b l a s k u k o r o n y " / s .
V

By j u n i e c i g n c w y l i c z e n i a ,

342/.

zakoczymy d o d a t k i e m , e nawet

z a s t o s o w a n e pod ad re se m K r a s i s k i e g o " w i d z i a d o " "nowoutworzonych

p r o j e k t w " s p o t k a l i m y w "R o z w a g a c h " , k t r e o d n o t o w a y ,

e w p o l e

mikach z hetmanem h i s t o r i

IV /.

K onstatacja,

"w w i d z i a d a z a m i e n i o n o " / s .

e a u to re m " K r t k i e g o o b j a n i e n i a " by Seweryn

i

Rze wus ki,

s k a n i a do po rwn an ia t e g o p i s m a z t r z e m a p o z o s t a y m i

tekstam i,

zrodzonymi na m a r g i n e s i e "Odezwy o b y w a t e l a i p o s a "

S z c z s n e g o P o t o c k i e g o . W " K r t k i m o b j a n i e n i u " n i e b y o a p o l o g i i
S z c z s n e g o , z a a t a k na j e g o p o l e m i s t ,

biskupa kam ienieckiego,

b y z n a c z n i e s a b s z y , n i c i o s y wymierzane p r z e z hetmana I g n a c e
mu Potockiemu. Kie wida t e o b c i a n i a b y e g o b a r s k i e g o przywd
cy o d p o w i e d z i a l n o c i m o r a l n . * Po p r o s t u m o l i w o c i t w rc z e K r a
s i s k ie g o okazay s i znacznie n i s z e , n i " z a s u g i i ch ci s t a
r e g o b i s k u p a , t o t e z a m i a s t w a r t o c i o w y c h p r o p o z y c j i w n i s on
do sejmu " p r o j e k t w w i d z i a d a " .

Ignacemu Potockiemu z a r z u c a Rzes

wu ski gc to w o do z d r a d y ; K r a s i s k i e m u - s k l e r o t y c z n n i e w y d o l
no. W ten sposb s t a r y d z i a a c z o d su n ity z o s t a poza m argin es.
Odmiennie w y g l d a a t e l i s t a a d r e s a t w . W wypadku "O d p is u
na o d p o w i e d " ,

"Odpov/ied na o dp ow ied i " Z r e f l e k t o w a n i a by o

ich t r z e c h : Ignacy P o to c k i,

Szczsny Potocki i "n ard ". Adresa

tem " K r t k i e g o o b j a n i e n i a " n i e by a n i S z c z s n y / n i e b y o t u

bowiem j e g o a p o l o g i i / ,

a n i K r a s i s k i / p o l e m i k a z " i d c y m do g r o

bu'1 s t a r c e m b y a b y b e z c e l o w a / , l e c z " n a r d " . W y r a z i s t e b y o na

t o m i a s t w s k a z a n i e wroga:

by nim z m i e r z a j c y do t r o n u d z i e d z i c z

nego S t a n i s a w Augusto Ze wzgldu na s z c z e g l n i e a n t y k r l e w s k i e

357

n a s t a w i e n i e " K r t k i e o b j a n i e n i e " , k t r e m u s i a o by p i s a n e
j e s z c z e w l i s t o p a d z i e , n i e b y o w nim bowiem l a d u s a t y s f a k c j i
z wynikw sejm ik ow y ch z 1 l i s t o p a d a , wydaje s i p r o l o g i e m do
m e m o r i a u , k t r y R ze wusk i k i l k a d z i e s i t ,

a moe nawet k i l k a

n a c i e d n i p n i e j p r z e s a do P e t e r s b u r g a . Ten t e k s t mg by
jednym z t y c h , k t r e m i a y p r z y s p o s a b i a umysy do c z y n n e j wal
k i z sejmem.

358

ROZDZIA X I I I .

P i e r w s z e w n i o s k i z l i s t o p a d o w y c h s e jm i k w ,

" F e l d m a r s z a e k z d a j e s i b a r d z o k o n t e n t z nowin o s t a t n i c h ,
ktre z P olski o d e b ra,

z ukontentowaniem r o z g a s z a wiadomo

o s e j m i k a c h p o d o l s k i c h , g d z i e , j a k on po w i ad a * z p a r t y i k s i
c i a g e n e r a a w i e l e s z l a c h t y b y o z r b a n y c h 1,
S a t y s f a k c j a z p o r a k i F a m i l i i na s e j m i k u p o d o l s k i m n i e na
rUugo moga chyba Rzewuskiemu

starczy.

J a k wiadome, z w y j t

kiem w o y s k i e g o w s z y s t k i e s e j m i k i p o s e l s k i e z l i s t o p a d a 1790 r .
zaakceptoway p r o je k t e l e k c j i v v e n te reg e E le k t o r a S a s k i e g o ,
cno j e d n o c z e n i e p r aw ie w s z y s t k i e u s t o s u n k o w a y s i n e g a t y w n i e
do pomysu t r o n u d z i e d z i c z n e g o .

Dla R z e w us k ie go m u s i a o t e by

wane wyraone we w s z y s t k i c h i n s t r u k c j a c h p o d z i k o w a n i e d l a
sejmu a p r z e d e w s z y s t k i m zgoda na p r c r o g a c j sejmu ne d a l s z e
2

dwa l a t a . Z w a s z c z a t e n o s t a t n i f a k t o z n a c z a f i a s k o r a c h u b na
moliwo l e g a l n e g o p o k o n a n i a Sejmu W i e l k i e g o *
J a k a b y a b e z p o r e d n i a r e a k c j a Seweryna Rz e w us k ie go ?
*

x
X

Anonimowe "Uwagi p r z e c i w e l e k c y i i s u k c e s y i t r o n u w P o l s z
c z . Roku 1 7 9 1 , t o t e k s t n a p i s a n y j u po s e j m i k a c h z 16 l i s t o ' s

pada,

bo a u t o r z a z n a c z y ,

syjnego / s .

2/

e odr zu con o j u p r o j e k t t r o n u s u k c e -

P i s a r z z a c z y n a od p o t p i e n i a sejmu za brak p r z e

m y l a n e j k o n c e p c j i ustawodawstwa u s t r o j o w e g o i wprowadzanie nowo

c i m i a s t gruntownego wyprbowania s t a r y c h u s t a w d o t y c z c y c h
eleiccji:

" C o ra z i n s z utrzymywa j / o j c z y z n ,

zostaw ujc dowiadczeniu j e j

ZZ\J chcemy moc,

z d a t n o , po ktrym znowu j odmie

niamy, odmieniwszy dowiadczamy, do w iadczywszy znowu zarzucamy.,

s z k o d y , j a K i e z n i e p o y t e c z n o c i ustaw do wiadczamy, n i e p r z y z
najemy w a s n e j n i e b a c z n o c i , j a k o i c h r z d o w i , a l e s z k o d l i w o -

c i ustawy / , . . / .

I t a k co Bymy e l e k c y e w c z a s i e b e z k r l e w i a

a tw io n e j a k o tw ie r d z v/olnosoi n a s z e j u t r z y m u j c , w j e j d o
wiadczonych wypadkach poprawi m i e l i , t o my nowych s i elekcyw
chwytamy / s .

in/.

Te "nowe e l e k c y e to p r o je k t e l e k c j i v i v e n e r e g e . Zdaniem
anonima

nard moe s i c h l u b i , e o d r z u c i s u k c e s j t r o n u , al.e

n ie s p o s t r z e g , i przyjmujc z obawy przed bezkrlewiem p r o

j e k t e l e k c j i za y c ia k r la , wybra z e g o r sz e / . . . / od b e z k r lew iw / s . 2 n / .

Niebezpieczestwo

tego rozw izan ia byo z d a

niem twrcy nUwag dwojakie: po pierw sze krajowi zag raay za

m i e s z k i, Y/zniecane przez n a st p c tronu lub przez k r la panuj
cego, po drugie nad o jc z y z n w i s i a miecz s u k c e s j i tronu, przez
te g o

nastpc

n a rz u c o n ej. De f a c t o

bowiem

'nastpstw o to j e s t

stopniem do s u k c e s y i / s . 3 / . wiadomi ty ch zagroe b y l i przod

kowie /a u t o r p i s z e o n ich zawsze z
traktoY/ali

najy/iksz*

a t e n c j / , ktrzy

e l e k c j v iv e n t a rege jako " i s t o t n sukcesy^ i

na

zawsze z a k a z a li j e j prawem /s * 3 / .
Obraz zam ieszek, wznieconych po obraniu v i v e n t e rege n a s t
pcy tr o n u ^ r o z to c z y anonim szerok o, Nie moe s i s t a - p y ta
- i n a st p ca od panujcego d la obawy jego moe by z a tr u ty albo
z a b ity ? Ten postpek j e e l i tajnym b d zie, adnych nard n ie do
wiadczy zamieszkw, ty lk o nowej podpadnie p o tr z e b ie obrania so
bie n a s t p c y ,

co spok ojnie i jednomylnie n ie a t w i s i . Wiele

w t e j jed n ej p o tr z e b ie znajduje s i n ieb e z p ie c z n y c h d la narodu

wydarze wewntrznie go burzcych? 0 t w ie lo u b iegajcych
s i do nam iestnictw a tronu, przypadek rozdwojenia s i narodu za
swemi e le k ta m i, j e e l i w c z a s i e n ie uatw ionych elektw krl
zem ize, e l e k t y udadz s i do popierajcych s i e b i e , obydwa krwa

wo na tron drze s i bd, m ocniejszy utrzyma e i , 3abszy po

myl j o lepszym s i e b i e wzmocnieniu, k u si s i bdzie o tron , u-

 i u j c swego z tronu zepchn przeciw nika, bdzie wic wojna

.omowa, w c z a s i e k t r e j o c i e n n e mocarstwa pogodz ic h p orzed uictwem swoim w icej dajcemu ofiarowanym. Albo j e e l i ten po
s t p e k jawnym bdzie? Nard sam n ie c i e r p i c zabjc na t r o n i e
i

ipominajc s i za swojego n a s t p c , k rla detronizowa i wy

stpku jego mci s i b d z ie , cc rwnie bez zam ieszania narodu

s t a s i n ie moe / s ,

4 /.

Prawdziwoci tych demagogicznych proroctw dowodziy przy

k a d y z czasw Krakusa, Lecha I I .i P o p iela I I / s .

5/.

W jednym

v / l < o wypadku mona b y o , zdaniem anonima, n ie obawia s i

tak

w,vch skutkw rozgryweK midzy krlem panujcym i n a s t p c , gdy

mianowicie nastpc staw a s i syn k r la . Ale to de f a c t o byaby
-iK cesja, k trej p r z e c i e , w ybierajc e l e k c j v iv e n t e r e g e , ch cia
mikn i "ktrej s i na zawsze chroni powinnimy, jako pew
nego jarzma n i e w o l i / s .

&/

Zbrodnie zabjstwa nie wyczerpyway jednak obrazu n i e bezp i e c z e s t w , grocych krajowi ,po obraniu nastpcy tronu za y c ia
Krla.

"ftastpca wasz - kontynuowa anonim - j e e l i rwnie k r l e

y c i a panujcego ogoszonym z o s ta n ie ? Upewni s i m oecie, i

. l io rzdw wdawa n ie bdzie?.' e narodu n ie rozdwoi? e woje%

Yodztwom, Ktre gc krlem o g o s z ,

zwizku k on fed eracyi na d e tr o -

nizowanie n i e z a l e c i ? Spryn wntrznej s f o r n o c i i c a e g o kraju

ni e z a k c i? Lub rozerwanym krlestwem kontentowa s i bdzie?.

/ . . . / Nastpca wasz? Kiedy i nastpstw a tronu zaszczycony b d z i e

powag i sercami narodu wada b d z ie , n ie s t r c i panujcego z
i r o n u ? A t e n kroK j e g o ni e zawichrzy wewntrznej spok ojnoci? 0 nowej waszej e l e k c y i skutki gorsze s od bezkrlewiw. bo cez

r.rlewie najmniej w l a t dwadziecia zdarza s i , a nastpca tronu

p r z e z l a t d w a d ziecia, gdyby s i ty lk o dwa razy o tron K u si, ju
rd dwch za jeden bezkrlewia dowiadczy zamieszkw / a .

7 /.

361

Ale nawet gdyby z d a r z y s i s p o k o j n y n a s t p c a t r o n u ,

p r z e

c i e i t e n 7/aszym n i e odpowie c h c io m , bo t a k i c h / n a s t p c w - ZZ7

k r l o w i e p a n u j c y zaywa bd do z w a l n i a n i a praw k r l a o g r a n i
c z a j c y c h i do u s k u t e c z n i e n i a sw oic h uk a dw . Dotd / . . . /
k r l o w i e p r a c o w a l i nad

sami

z n a l e z i e n i e m spos ob w, j a k by wa dz

s w o j c i n i o n r o z p r z e s t r z e n i ? J a k by j a k n a j w i c e j
R zeczypospolitej p o si ,

skarbu

j a k by by p r z e m a g a j c y m w n a r o d z i e ?

J a k by mie w i k s z o g o s w po s o b i e na s e j m a c h ? Czym by s o b i e
prawodawcw z n i e w a l a ? J a k by m a g i s t r a t u r a m i w a d a ? J a k by w o j
skiem r z d z i ? Albo go w r z d s o b i e p o s u s z n y m o d d a ? I t a k da 0*
l e j . - Odtd b d imYtegc snadno pomaga i c h n a s t p c y , d n i
rwnego mocy u d z i a u .

A gdy s i t r o n k i l k p o p r z e d n i c z p a n u j

cych k r l w p r a c do ogromnej p o d n i e s i e p o t g i ,
g i dar wolnoci waszej

/.../"

wydrze wam d r o

/s. 8/.

Z a c z y n a j c od d e m a g o g i c z n e j w i z j i poczyna n a s t p c y t r o n u
l u b z b r o d n i c z e g o k r l a p a n u j c e g o , anonim d o p r o w a d z i n a s n i e
p o s t r z e e n i e do k r y t y k i i n s t y t u c j i k r l e w s k i e j j a k o z a s a d n i c z o
n ie b e z p ie c z n e j d la w o ln o c i. Krytyce t e j
si b li e j,

na r a z i e w ar t o p o d k r e l i ,

za chwil przyjrzymy

e wedle p r o r o c t w a n o n i

ma e l e k c j a v i v e n t e r e g e n i o s a w s k u t k a c h krwaw wojn domow

o r a z i n g e r e n c j pastw o c i e n n y c h ,

s t a e i t r u d n e do p r z e w i d z e

n i a r o z g r y w k i midzy n a s t p c t r o n u a k r le m pan uj cy m, a nawet

p o d z i a k r a j u midzy n i c h . Ka tym t l e z a m i e s z k i b e z k r l e w i a wy
dawa s i powinny z a g r o e n i e m z n a c z n i e m n i e j s z y m , a co w i c e j ,
z d a r z a j c y m s i dwa do t r z e c h r a z y w c i g u s t u l e c i a ,

z a wew

n t r z n e z a k c e n i a k r a j u po o b r a n i u n a s t p c y t r o n u v i v e n t e r e g e
- K i l k a r a z y w c i g u j e d n e g o p a n ow a n ia . Anonim n i e b r o n i bez
k r l e w i w p r o s t , l e c z s t a l e ukazywa j e j a k o m n i e j s z e z o na t l e
z a g r o e z a w a r t y c h w pomyle wyboru n a s t p c y z a y c i a k r l a .
Kajw aniejsze jednak,

e wybr t a k i n i e c h r o n i przed' su k -

cesj,

362

a wic n i e w o l , jNa r z e c z t e j pr acow a t e r a z m o g l i c z n i e

krl i nastpca,
gu k i l k u p o k o l e .

a obaj zdusz wolno,

zawsze s t o p n i a m i , w c i

" P o t g a , do k t r e j t r o n k r l w i p o m a g a j c y c h

im n a s t p c w p r a c p r z y j d z i e - p r z e w i d y w a anonim - z a p a l i
dz n a s t p c y d z i e d z i c z e n i a go z swoim p o k o l e n i e m / . . / .

Spowi

nowaci s i on z mocnemi w E u r o p i e p a n u j c e r a i f a m i l i a m i , u c z y n i
z niemi na wprowadzenie nam s u k c e s y ! t r o n u s e k r e t n zmow, t a k
j a k u c z y n i J a n A l b r e c h t z Wadysawem itrlem w g i e r s k i m i
c z e s k i m na p o s i k o w a n i e go p r z e civ/ Polakom br on i cym i odmawia
jcym mu swej w o l n o c i . 'i'a o t o c z y w sz y n a s s w o j moc zmusi do
i

oddania tronu w sukcesyonalne je g o p o s i a d a n ie ,

P r cz t e g o s p o s o

bu moe on t o j e s z c z e d o k a z a pobudk s a b o c i p r z y j a n i u l e g a
jce j,

a l b o dzy w z i t k u ,

ja k J a n K a z i m i e r z d l a j e d n e g o z k si - *

t B o r b o s k i c h / e j d z i e d z i c t w o t r o n u w P o l s z c z o tr zy m a u s i o
w a ; t e n zamys j e g o w i e l o k o s z t o w a krwi i y c i a p op rze dni kw
n a s z y c h , d a r w o l n o c i c e n i u m i e j c y c h . P r z y m u s i l i o n i J a n a Kaz i m i e r z a do p u b l i c z n e g o i u r o c z y s t e g o pismem r k i j e g o wzgldem
n astpcy i n a st p stw a tronu z r z e c z e n i a s i zamysu, a l o d z i s i e j
s i Polacy,

co na sam p o w i e o m i e r c i l u b r a n i e mdl f z n a j -

d t y l e w s o b i e c z u o c i

mstwa

aby w podobny z d a r z e n i u

k r w i i yciem s w o j b r o n i l i n i e p o d l e g o i sa mowadztwo ?" / e . 9 n / .

O s a b i e n i e cnot y o b y w a t e l s k i e j we w s p c z e sny m s o b i e s p o e
c z e s t w i e uwaa wic a u t o r z a c z y n n i k s p r z y j a j c y a b s o l u t y s t y
cznym zamysom p a n u j c y c h ,
Trudno s i d z i w i ,
wadzy k r l e w s k i e j ,

e p r z y t a k wrogim s t o s u n k u anonima do

byo d l a od p o c z t k u j a s n e ,

c e s j i de f a c t o wmwi narodowi k r l :

>

i p r o j e k t s uk

11Jednowadztwo na z a t r a c -

nie piknych Polaka przyw ilejw imi je g o u w i e t n i a j c y c h czu

wajce,

s t r c z y o wam d z i e d z i c t w o t r o n u / s .

2/.

E le k c ja vivente rege take j e s t w r z e c z y w is to c i interesem

363

panujcego k r la ;

z d a w a l i s o b i e z t e g o sp raw mdrzy i. s z l a c h e

t n i przodkowie; oni "z dow iadczen ia w i e d z i e l i ,

i za y c i a pa

n u j c e g o do t r o n u po nim n a s t p c y w y z n a c z a n i e n t g d y by n i e mo
g o s k u t e c z n i e j s z e od ele k c y w w c z a s i e b e z k r l e w i w a t w i o n e j
, /.../,

w ie d z ie li oni dobrze,

i e l e k c y e n a s t p c y n i e mogy by

wolnemi e l e k c y a m i , bo p a n u j c y k r l o w i e m o n o c i s w o j t e g o
n a s t p c u t r z y m a j , kogo s o b i e y c z y b d , ka dy z s z l a c h t y
na e l e k c y n a s t p c y z j e c h a w s z y , t e nto wa ny b d z i e od k r l a i od
nastpcy,

aby g o s swj d a za n i e m i , n i e w o l i ona dwa w d z i

c z n o c i o d b i e r a p o m n i k i , n i s i na dwa gniewu n a r a a p o c i s
k i ? E l e k c y e z a w b e z k r l e w i u s od t e g o w o l n e . D l a t e g o e l e k
cye n a s t p c w s u s z n i e n i e m i e l i z a w o l n e , bo g d z i e p i e n i d z
ubogim a l b o majtnym w a d n i e , tam z d a n i e j e g o j e s t
%

suebne i

powinne" / s .

14/.

Ze w z g l du na z a g r o e n i e , j a k i e k r l s t a n o w i d l a w o l n o c i ,
p r z y j c i u zasady e l e k c j i v i v e n t e rege musiaaby towarzyszy
r e d u k c j a a ukc jono wa ne go w o j s k a "do dawnej / . . . / m a o c i ,
pr zy t r o n i e mocnym mie w i e l o w o j s k a j e s t
wi i p r z e c i w s o b i e u z b r o i k r l a " / s .

bo

t o nad s o b n a r o d o

17/.

P r z e c i w e l e k c j i v i v e n t e r e g e powoywa t e anonim d o w i a d
c z e n i a w y nik e ze s t o s o w a n i a t e j metody w w ie k a c h p o p r z e d n i c h .
W sz y s t k i e dawne p r z y k a d y d o w o d z i y , i e l e k c j a vivenfce r e g e
to " r z e c z m oc ni e j n a r d r u j n u j c a od b e z k r l e w i w " / s .

13/ i

s k o n i y przodkw za S t e f a n a B a t o r e g o do p r z y j c i a k o n s t y t u c j i
z a k a z u j c e j t a k i c h wyborw. "Albo wic t o - kon kludowa ano
nim - eby k i e d y u n a s z a y c i a p a n u j c y c h k r l w t r a f i a y

si

mianowania po n i c h n a s t p c w i e o b i e r a n i e i c h byo s z k o d l i w e
fasz je st,

a l b o j e e l i t o prawda j e s t ? Tedy t o ,

e o b r a n i e n a s -

t p c y t r o n u uw oln i n a s od zamieszkw i s u k c e s y i t r o n u o c z e w i s t y
zawd j e s t .

Tak j e s t ,

a nie i n a c z e j ,

e s u k c e s y a t r o n u j e s t wol -

364

n o n a s z z a t r a c a j c p r z e p a c i , a n a s t p s t w o z a y c i a p a n u j
c ego jest to t e n nad p r z e p a c i mocny wody z a k r t , k t r y r z e c z
do s i e b i e z b l i o n porywa i s w o j e j o d d a j e o t c h a n i .
obojga / . . . / ,

S t rz e m y s i

trzymajmy s i e l e k c y i w c z a s i e b e z k r l e w i a a t w i o -

n e j j a k o b e z p i e c z n e g o p o r t u w o l n o c i i swobd n a s z y c h / s .

15n/.

Skoro wybr midzy woln e l e k c j a e l e k c j n a s t p c y t r o

nu v i v e n t e r e g e ,
niewol,

t o w r z e c z y w i s t o c i wybr midzy w o l n o c i a

t o d e c y z j a m i a a wymiar m o r a l n y ,

pana , ten "wietny Jo la k a p r z y w i l e j / s ,

c i,

"Stanowienie sobie
2 / j t o depozyt wolno

k t r y u zy sk aw sz y od przodkw, winni j e s t e m y w s t a n i e n i e

naruszonym p r z e k a z a potomkom / s 2, 11 /
W c e lu zjed n an ia czytelnikw d la bronionej przez s i e b i e
elek cji,

a u t o r wysuwa p r o j e k t j e j u l e p s z e n i a .

D o t y c z y on s p o *

sobu wysuwania k a n d y d a t u r do t r o n u . S e n a t o r s k o - s z l a c h e c k a deput a c j a po kadym s e j m i e w y a n i a a b y t y c h j e g o u c z e s t n i k w , k t

r z y w y r n i l i s i c n o t o b y w a t e l s k . Tak w y s e l e k c j o n o w a n a l i s t a

*
kandydatw r o z s t r z y g n a b y o spokojnym p r z e b i e g u b e z k r l e w i a , bo
z am iesz k i w c z a s i e je g o trw ania s skutkiem postpow ania m a j t
nych o t r o n k u s z c y c h s i / s .

17/.

Na r z e c z u t r z y m a n i a wol nej e l e k c j i p o d n i s t e a u t o r f a %

szywo w y ta c za ny c h p r z e c i w n i e j
Polski,

a nie e l e k c j a ,

zarzutw; to s a b o m i l i t a r n a

b y a p r z y c z y n wpywu pastw o c i e n n y c h

na wybr monarchy. T eam s a b o , a n i e b e z k r l e w i a , n a l e a o

t e w i n i z a r o z b i r R z e c z y p o s p o l i t e j . Anonim z a p e w n i a z r e s z t ,
i nowy p o d z i a j u s i n i e p o w t r z y , bo s s i a d u j c y m z P o l s k
mocarstwom p o t r z e b n y by o d d z i e l a j c y j e b u f o r . Dowodem pewno
c i e g z y s t e n c j i pastwowej R z e c z y p o s p o l i t e j by d l a a u t o r a f a k t ,
e n i e r o z e b r a n o P o l s k i c a k o w i c i e w c z a s a c h o s t a t n i e g o r o z b i o
ru / s .

1 7 / . Mimo t e g o optymizmu a u t o r w nastpnym f r a g m e n c i e g o

d z i s i na t e o r e t y c z n e r o z w a e n i e w e r s j i ,

i s s i e d z i zmierza-

365

l i do o s t a t e c z n e g o r o z d r a p a n i a R z e c z y p o s p o l i t e j . - "N ie na j e d n o
nam w y j d z i e - p r z e k o n y w a - gdybymy i sami m o n a r c h i i o t w o r z y l i
w r o t a ? Tak po r o z b i o r z e n a s y l i b y m y pod rzdem m o n a r c h i i , j a k
i w e g z y s t e n c y i n a s z e j pod j e j

rz dem y bymy m u s i e l i ,

z t

, j e d n a k r n i c , i z o s t a w s z y p o d z i e l e n i d l a c n o t y n a s z e j , wol
n o c i i swobody n a s z e do u p a d e g o b r o n i c e j ,

znajdowalibymy

swoj e p o c i e s z e n i a i s z a c u n e k j a k o l u d z i e mnego i w s p a n i a e g o
n a r o d u . A gdybymy s a m i , czy t o z b o j a n i z am ies zk w , czy z
n i e o s t r o o c i , monarchioznemu r z d o w i w s t p do s i e b i e d a l i ?
W n i e w o l n i c z e j e g z y s t e n c y i n a s z e j a do wzgardy g o n o m i e l i
bymy s w o j w y rz uc an h a b . Nie w o l e l i b y m y z g i n s z a n o w n i,
n i y n i e w o l n i i p o d l i ? " / s .

1 8 /.

I n t e r p r e t a c j a tego c y t a tu nie budzi w t p liw o c i: utrzyma-

n i e w o l n e j e l e k c j i byo w a r t e nawet ceny r o z b i o r u .

Przy t a k i m o d c z y t a n i u i n t e n c j i anonima j e g o k o c z c e br o
szur d e k la r a c je ,

e w r a z i e u s t a n o w i e n i a p r z e z na r d n i e w o l i ,
*

on w y b i e r z e m i e r , u c z y t e l n i k a z n a j c e g o d z i e j e l a t 1792-3
budz j u t y l k o z a e n o w a n i e .
J a k i e argumenty p r z e m a w i a j za p r z y p u s z c z e n i e m ,

i autorem

"Uwag p r z e c i w e l e k c y i i s u k c e s y i t r o n u w P o l s z c z " b y Seweryn

Rz ewu ski?
Poza podstawowymi a r t y k u a m i r e p u b l i k a s k i e j w i a r y , k t r y c h
t u j u n i e p o t r z e b a p o w t a r z a , myl o hetmaskim p i r z e nasuwa
n i e c h do Sejmu W i e l k i e g o z a n a r u s z e n i e u t r w a l o n y c h od wiekw
u s t a w z a s a d n i c z y c h , wywody o d e c y d u j c y m wpywie k r l a na w s z y s t *

k i e d z i e d z i n y y c i a p o l i t y c z n e g o , w tyra na e l e k c j v i v e n t e r e g e ,
im pe ty c z n y a t a k na w a d c z a w a r t y w w i z j i j e g o s t a r a o opanowan i e s e j m u , m a g i s t r a t u r wykonawczych, s k a r b u i w o j s k a ,

szerokie

posugiw anie s i przykadami z h i s t o r i i k r a ju z dostrzeganiem

z a s a d y e l e k c j i krlw nawet w c z a s a c h p r z e d p i a s t o w s k i c h ,

szcze

366

g l n i e n i e c h t n y s t o s u n e k do

Ja n a K azim ierza, poczony z a te n

c j d l a j e g o oponentw, z g a n i e n i e K a z i m i e r z a J a g i e l l o c z y k a ,
k t r y z l e k c e w a y e l e k c j B o l e s a w a i sam o b j t r o n / s .

7, 13/,

p r z y k a d s k i e r o w a n e g o p r z e c i w n a ro dow i s o j u s z u J a n a O l b r a c h t a
z w a d c Czech i W g ie r, Demagogiczny o b r a z z a b u r z e , j a k i c h
r
s p o d z i e w a s i n a l e a o po e l e k c j i v i v e n t e r e g e n a s t p c y t r o n u ,
b y p a r a l e l n y do znanych nam z "Uwag nad wyborem midzy e l e k c y
i s u k c e s y t r o n u w P o l s z c z " wywodw o z a m t a c h , do j a k i c h
d o j moe w o k r e s i e r e g e n c j i i m o d o c i s u k c e s j o n a l n e g o monar
c h y ; z a c z y n a o s i od domysw o k r o k a c h w y st p n e g o n a s t p c y
4

t r o n u , potem oka zyw ao s i ,

i nawet s p o k o j n y e l e k t by b y d l a

w o l n o c i n i e b e z p i e c z n y , a k o c z y o na z a s a d n i c z y c h o s k a r e n i a c h
pod a d r e s e m i n s t y t u c j i k r l e w s k i e j .

S p o s b a r g u m e n t a c j i hetmana
.

p o l n e g o koronnego przypomina t e u y c i e s t r a s z a k a wojny domowej,

i n g e r e n c j i pastw o c i e n n y c h i r o z b i c i a p o l i t y c z n e g o k r a j u , wy
liczen ie,

i e l e k c j a v i v e n t e r e g e n a r a z i s p o e c z e s t w o na z a

m i e s z k i z n a c z n i e c z s t s z e , n i b e z k r l e w i a , u c z u l e n i e na d e
n i e monarchw do samowadztwa s t o p n i o w o , a w i c w s p o s b t r u d
ny do z a u w a e n i a , p o d n o pomysw w z a k r e s i e u l e p s z o n e j e l e k
c ji.

Ku Rzewuskiemu p r o w a d z i t e d e k l a r a c j a o g o t o w o c i p r z e o <*

e n i w o l n o c i nad e g z y s t e n c j p a s t w a . W p r a c y " 0 s u k c e s y i
t r o n u " p o p i o y l u d z k i c h s a d y b okazyw ay s i o p a c a l n c e n u t r z y m a n i a w o l n o c i ; w "Uwagach p r z e c i w e l e k c y i i s u k c e s y i " za
t a k cen uznano c a k o w i t y r o z b i r k r a j u .
0 hetmaskim p i r z e p r z e k o n u j e t e s t y l i s t y k a "Uwag p r z e
ciw e l e k c y i i s u k c e s y i t r o n u w P o l s z c z " . Chodzi n i e t y l k o o
u l u b i o n e p r z e z p o d h o r e c k i e g o d z i e d z i c a so w a i f r a z y , j a k " z a m ieszki",

"trafian ie

si",

"jarzmo n ie w o li" ,

"tw ierdza w olnoci",

go tow o do p a c e n i a za w ol no " k r w i i y c i e m " ,

pr aw ",

"rz d monarchiczny" ,

"sa m o-

"zw alnianie

i j e d n o w a d z t w o " , o kr lw

367

"przem agajcych w n a r o d z ie , o p arty k u " - " i " - e " w p y ta

n i a c h , a l e t a k e o c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a R z e w u s k ie g o u y c i e a l *

ternatywy w y k l u c z a j c e j / " t e n p o st p e k j e e l i tajnym b d z i e . . .

Albo j e e l i t e n p o s t p e k jawnym b d z i e ? " }
jest,

a l b o j e e l i t o prawda j e s t ?

"A lbo wic t o f a s z

T e d y . . . " / o r a z metod powta

r z a n i a pewnych f r a z w k o l e j n y c h a k a p i t a c h / " N a s t p c a w a s z , j e
e li...,

n a st p c a wasz, k i e d y . . . " / .

W "Uwagach p r z e c i w e l e k c y i i s u k c e s y i " n i e b y o a p o l o g i i
Seweryna R z e w u s k i e g o , a n i nawet a d n e j o nim w zm ian ki , p r z e m i l
czan o p r o b l e m bu aw y . Nasuwa t o d o m y s , i a u t o r s t w o t e k s t u by
o znane Szczsne mu P o t o c k i e m u . To p r z y p u s z c z e n i e z d a j e s i po
t w i e r d z a kocowy f r a g m e n t "Uwag", m i a n o w i c i e t e a t r a l n a d e k l a
m a c j a o wyborze m i e r c i w wypadku, gdyby na o j c z y z n z o s t a a
v*

s p ro w a d z o n a n i e w o l a s u k c e s j i .

Odnosi s i w r a e n i e a r g u m e n t a c j i

d o s t o s o w a n e j do " c n o t l i w e g o r e p u b l i k a n i n a " , na j a k i e g o pozowa

S z c z s n y . Do s t y l i s t y k i g e n e r a a a r t y l e r i i n a w i zy w a o t e
*
s f o r m u o w a n i e o " s t a n o w i e n i u s o b ie p a n a " / s . 2 / , do "Odezwy
o b y w a t e l a i p o s a " m i l c z c o n a w i zy w a o z a p e w n i e n i e , i do r o z
b i o r u d o j n i e moe / s .

17 / | Rze wus ki we w s z y s t k i c h swych p i s

mach p r z e p o w i a d a r o z b i r .
Wskazany wyej t e r m i n u s p o s t quem omawianej b r o s z u r y - 16
l i s t o p a d a 1 7 9 0 , musimy p r z e s u n p r z y n a j m n i e j o t r z y t y g o d n i e ,
poniewa nowiny o k o l e j n y c h s e j m i k a c h d o c i e r a y do Wiednia do
p o c z tk w g r u d n i a . Terminus a n t e quem wyznaczamy na p o d s t a w i e
a rg umentu ex s i l e n t i o , m i a n o w i c i e b ra k u w "Uwagach p r z e c i w e l e k 4

c y i i s u k c e s y i " j a k i e j k o l w i e k a l u z j i do i s t o t n e g o d l a t e m a t y k i
p r a c R z e w u s k i e g o , a r o z s t r z y g n i t e g o na p o c z t k u s t y c z n i a 1791
s p o r u o k o l e j n o t r a k t o w a n y c h na s e j m i e z a g a d n i e / p r a w a k a r d y n a ln e czy s e j m i k i / i o d s u n i
a d a ls z y c z a s k w e s t ii tronu
3
d z i e d z i c z n e g o . S d z i m y , e omawiany t u t e k s t z o s t a n a p i s a n y

368

p r z e d tym r o z s t r z y g n i c i e m , a wic j e s z c z e w r oku 1 7 9 0 , a f i

g u r u j c a na k a r c i e t y t u o w e j d a t a " 1 7 9 1 " o z n a c z a a t e r m i n w y j
c i a spod p r a s y d r u k a r s k i e j
S t w i e r d z a j c w "Uwagach"t i le s i s t a o ,

e wyraono

zgod na e l e k c j v i v e n t e r e g e , Rzewuski p o c i e s z a a d r e s a t w , i
"to z e z d r a d z i c i e l a ojczyzny nie n o si p i t n a ,
jcej

ty lk o zniewaa

P o l a k a i m i l k i i w o c i c e c h . J e e l i n i z a j c i j e s t e

c i e - z a c h c a - n i e mona z b o j a n i p o w s t a ? Nie mona r z e c z

b o j a n i u t r a c o n , mstwem przytomnym o d z y s k a ? " / s ,
wa a r z u t p o d d a n i a s i

2/.

Ponie

" l k i i w o c i " o d n o s i s i do c a e g o na

r o d u , k t r y na s e j m i k a c h z a a p r o b o w a e l e k c j v i v e n t e r e g e ,

za

c h t a do " p o w s t a n i a " t a k e a d r e s o w a n a b y a do n a r o d u . Podobnie

j a k fiK r t k i e o b j a n i e n i e " ,

"Uwagi p r z e c i w e l e k c y i i s u k c e s y i "

m i a y przygotowywa k l i m a t do pl an o w anej rozp rawy z Sejmem

Wielkim.

* .
O s ta t n im ze znanych nam t e k s t w p u b l i c y s t y c z n y c h w i a d c z
cych o b e z p o r e d n i e j r e a k c j i Seweryna Rzewuskiego na w y n ik i
l i s t o p a d o w y c h sejm ik w , b y a anonimowa " T r e pism r n y ch
wzgldem formy r z d u i s u k c e s y i t r o n u p o l s k i e g o , t a k d a w n i e j ,
j a k o t e i w ie o wydanych, z p r z y c z e n i e m n i e k t r y c h uwag z
n i c h e w y p y w a j c y ch " / S a n d o m i e r z 1 7 9 1 / ^ *
Znajomo i n s t r u k c j i p o s e l s k i c h d o w o d z i a , i " T r e " pow
s t a a po 16 l i s t o p a d a

1 7 9 0 przy z a o e n i u ,

i autorem oy p r z e

bywajcy w Wiedniu R z ew us k i, moemy j a k o t e r m i n u s pose quem

p r z y j p o c z t e k g r u d n i a . Za t e r m i n u s a n t e quem n a l e y uzna
p o c z t e k s t y c z n i a 17 91 , z t y c h samych, co w wypadku "Uwag p r s o ciw e l e k c y i i s u k c e s y i " wzgldw .
J u ws tp do " T r e c i " p o w i a d a m i a , .i b e z p o r e d n i i m p u l s

369

do n a k r e l e n i a p i s m a d a a r o z p r a w k a HCo s i t e to d z i e j e z n i e
sz cz liw ojczyzn n a sz ".

P o l e m i z u j c z tym rzekomo " c h e m i

skim p i s m e m " / t o o k r e l e n i e d o w o d z i o ,

e a u t o r " T r e c i ^ u t o s a

m i a t w r c "Co s i t e t o d z i e j e " i " O s t a t n i e j p r z e s t r o g i " / ,

anonim r o z w i j a w a s n e pomysy r e f o r m u s t r o j o w y c h .
W wypadku " T r e c i p ism r n y c h " p o z o r n i e n i e j e s t e m y s k a
z a n i na domysy w s p r a w i e a u t o r s t w a , dysponujemy bowiem p r z e p i
sanym b a r d z o s t a r a n n i e r k o p i s e m f r a n c u s k i e g o t u m a c z e n i a t e k s
t u z n i e l i c z n y m i poprawkami Seweryna R z e w u s k i e g o ^ .
wiadczy,

e s p o r z d z i j e t e n sam s e k r e t a r z ,

Dukt pisma

ktry przepisyw a

b r u l i o n y h e t m a s k i e j p o l e m i k i z P r o j e k t e m do Formy Rzdu. N i e
s t e t y , n a n i e s i o n e na " C o m p i l a t i o n d s d i v e r s c r i t s . . . " popraw
k i hetmana p o l e g a y g w n i e na w s t a w i a n i u b r a k u j c y c h r o d z a j n i kw, b y y wic n a t u r y c z y s t o f o r m a l n e j i n i e p r z e s d z a j sprawy
a u t o r s t w a . Mona bowiem domniemywa, i pan na Pod horcach spraw
d z a i ko ry g ow a t u m a c z e n i e t e k s t u c u d z e g o . Musimy zatem n a j
pi e r w d o w i e ,

i a ut o re m " T r e c i " b y hetman p o l n y .

'amy w " T r e c i p is m r n y c h " woln e l e k c j j a k o " r d o "

i "z a b e z p ie c z e n ie " wolnoci / s .
i in ./,

17/,

s u k c e s j a to niew ola / s .

15

z a e l e k c j a v i v e n t e r e g e wedle rokowa a u t o r a s t a n i e

s i p r z y c z y n d u g o t r w a y c h walk midzy e l e k t e m i krlem panu

jcy m / s .

18n/.

nI t a k z a m i a s t co l a t k i l k a d z i e s i t z b e z k r l e

wia p o c h o d z c y c h , w us ta w ic z ny m R z e c z p o s p o l i t a znajdowa s i b
dzie zam iszaniu i zak cen iu" / s .

19/.

P r z y j c i e z a s a d y s u k c e s j i t r o n u z e l e k c j w ramach d y n a s
tii

/ d l a u n i k n i c i a nieudanego n a stp cy - pierworodnego/ t e

n i e u c h r o n i o b y k r a j u od z a m i e s z a n i a ,

spowodowanego p r z e z w a l k i

czonkw domu p a n u j c e g o , a g r o n e d l a w o l n o c i byoby p o s i a d a n i e p r z e z n i c h k r a jo w y c h d o s t o j e s t w . Rwnie mocno p r z e c i w suk

c e s j i p r ze m a w ia k o s z t u t r z y m a n i a r o z g a z i o n e j r o d z i n y monar-

370

3-;' ; Z na cz ni e p o y t e c z n i e j t e same f u n d u s z e p r z e z n a c z y na au k. c; . vane woj sko / s .

3 5 n n /*

.Mby z g a d z a j c s i - z a r z u t a m i o p r z y d a r z a j c y c h s i w
c z a r i ? i?! .e rr e gn w s z k o d a c h ,

a u t o r wykazywa,

e k o n k r e t n y c h

s t r a t p raktyczn ie nie byo, l i c z y natom iast z y s k i :

"Przecie

w p r z e c i g u k o c z c e g o s i g j u wieku - p r z e k o n y w a - d w a t y l k o
m ie li m y b e z k r l e w i a ,

a pod t r z e c i m z o s t a j c k r lo w a n ie m , mimo

, r z e p i e praw n i b y k a r d y n a l n y c h , p r z e z obce p o t e n e y e podyktowa

nych, mimo c z s t e us ta w odmiany, mimo z u p e n e od p i e r w i a s t k o w e g o
.Zrtu n a s z e g o o d d a l e n i e s i ,

c z u o dob ry ch obywatelw z a c h o

w a a n a s p r z e c i e pr zy w o l n o c i , przy tym n a j d r o s z y m k l e j n o c i e
h.

5 / . - A u t o r , k t r y g a n i n i e x y l k o " c z s t e odmiany u s t a w " ,

.-de i " z u p e n e od p i e r w i a s t k o w e g o r z d u n a s z e g o o d d a l e n i e s i " ,

ni: ,)ewno n i e b y zwo len nikie m r e f o r m epok:

stanisaw ow skiej.

Dla obrony b e z k r l e w i p o d n o s i on t a k e i c h w al o ry p o z y t y
wne: ' Z n i s s z y z u p e n i e b e z k r l e w i e - o s t r z e g a - z o s t a b y na?'

o.; pory i s p o s o b n o c i w p r a w ie n ia wypade z k l u b sw oic h

:'V7vcsa,:e L u s t a w y , w oln o u t r z y m u j c e i z n i e s i e n i a w l i n i o n e ~ z -id b e z p r a w i a .

bit

Ddliera rzod ka,

Nie n a l e y nig dy R z e c z y p o s p o l i t a ; '

t e g o so~

k t r y j w pewnej p o r z e s t a w i a w s t a n i e

do p i e r w i a s t k o w e g o wraca s i r z d u / s .
A z a l i - reasumowa

dlatego,

19/*

e k r a j n a s z co l a t k i l k a

d z i e s i t klskom w b e z k r l e w i u wystawiony by moe, j a r z m o na

k a r k c a e g o narodu wkada mamy? A z a l i z j e d n e j s t r o n y zachowa
nych przy ele kc .yi swobd, z d r u g i e j z a p r z y k a d y pewnej z a t r o
nem d z i e d z i c z n y m n i e o d b i c i e c i g n c e j

s i n i e w o l i , mimo nowo d a

ne posom i n s t r u k e y e , n i e z d o a y b y wstrzyma prawodawcw w z a mierzonych do s u k c e s y i z a p d a c h ? Mylnie i prno w y s t a w i a c i e na

rodowi doznawane w p r z e c i g u c z a s u tronu d z i e d z i c z n e g o pomylno
.'.

W sz y s tk ie wystawiane w r ny ch pism ach z t r o n u s u k c e -

371

s y j n e g o w y n i k a j c e d l a k r a j u p o y t k i ; pomnoenie j e g o mocy i
k o n s y d e r a c y i w E u r o p i e ; r o z p r z e s t r z e n i e m i a s t ; r o b i e n i e drg
p u b l i c z n y c h , z g o a w s z e l k i e porzdkw wp ro wa dz e ni e , n i e z d o a j
n i g d y wyrwna s t r a c i e w o l n o c i o b y w a t e l s k i e j / s .

1 5 /

J a k o a u t o r y t e t y w s p ra w a ch d e c y z j i midzy s u k c e s j 1 e l e k
c j T r e pism r n y c h w y m i e n i a a Seweryna Rzewuskiego i
7
" s z l a c h c i c a u k o w s k i e g o " / s . 14n n / . 0 h e tm a n ie polnym koronnym
wzmiankowano i z in ny c h o k a z j i , w y t y k a j c j a k o p r z y k a d p a n u j
cych na s e j m i e wypaczonych o p i n i i ,
ki,

e " g e n e r a a r t y l e r y i P o t o c

k t r y t y l e o f i a r z r o b i d l a o j c z y z n y i Seweryn Rz e w us k i,

k try przez l a t p i j c z a w wizach moskiewskich, za p a r ty

zantw po te m k in o w s k ic h s p o c z y t a n i / s .
\

4n/.

Obron w o l n e j e l e k c j i k o c z y p r o j e k t j e j

poprawy. C o r o c z -

n i e na s e j m i k a c h s z l a c h t a w t a j n y m g o s o w a n i u o b i e r a m i a a k r
l a s p o r d c z t e r e c h kandydatw podanych p r z e z s e n a t / c z w r k t
w y a n i a n o s p o r d o s b proponowanych p r z e z s e j m i k i , d o p u s z c z a j c
Ti

do kandydowania t a k e k s i t z a g r a n i c z n y c h - s . 33 3 6 / * Zabez
p i e c z o n e k a r t k i z g o s a m i wdroway do Warszawy, po czym, j e l i
k r l po roku y ,

po p r z y w i e z i e n i u k a r t e k z nowych sejmikw s t a

r e k o m i s y j n i e p a l o n o bez w g l d a n i a w i c h t r e .

Sejm iki e le k c y j

ne o b i e r a y r w n o c z e n i e pos w na k o n w o k a c j , p r z y czym i c h
n a z w i s k a byy j a w n e , t a k by mona i c h b y o w r a z i e m i e r c i k r l a
/
szybk o z e b r a w s t o l i c y . Celem sejmu konwokacyjnego b y a p o p r a
wa ustawodawstwa zdeformowar^go m o n a r c h i s t y c z n y m i n a d u y c i a m i
p o p r z e d n i e g o w a d c y . Po tym n a s t p o w a o o b l i c z e n i e g o s w p r z e z
d e p u t a c j s e n a t o r s k o - s z l a c h e c k i o g o s z e n i e wynikw wyborw.
W i ks z o g o s w o b y w a t e l i na s e j m i k u s t a n o w i a g o s wojewdztwa,
w i k s z o g o s w wojewdztw w d a n e j p r o w i n c j i - g o s p r o w i n c j i .
Poniewa R z e c z p o s p o l i t a s k a d a a s i z t r z e c h p r o w i n c j i / W i e l k o
p o l s k i , M aopo lsk i i Litw y / - w ikszo gosw

dwch p r o w i n c j i

372

w yaniaa krla / s .

20-27/.

Anonim b y zdecydowanie n i e c h t n i e ust osu nk owa ny do s e j m o

wej k o n f e d e r a c j i ,

bo " s e j m p o t r y o t y c z n y , i d c z a pierwszym mos

kiewskim p r z y k a d e m , g e n e r a l n bez p o p r z e d z e n i a p a r t y k u l a r n y c h ,
bez w o l i n a r o d u , u s t a n o w i k o n f e d e r a c y " / s .

4/.

To k w e s t i o n o

wanie l e g a l n o c i sejmowej k o n f e d e r a c j i zwra ca myl ku R z e w u s k ie

mu, pamitamy bowiem, z j a k dum hetman p o d k r e l a ,

i jako j e

dyny z obecnych w Warszawie s e n a t o r w n i e p r z y s t p i do a k t u

o

sejmowej k o n f e d e r a c j i " " . Tym w i k s z e z n a c z e n i e ma u z n a n i e p r z e z

"Tre",
zek:

i s e j m i k i z 16 l i s t o p a d a z a l e g a l i z o w a y

" D z i s i e j s z a sejmowa k o n f e d e r a c y a / . . . /

sejmowy z w i

nie m iaa w sobie

c e c h o g l n e g o narodu z e z w o l e n i a p t y , p k i o s t a t n i e

s e j m i k i do

j e j k o n t y n u a c j i posw n i e o b r a y , co j e s t potajemnym j e j u t w i e r
dzeniem" / s .

6/.

N i e u z a s a d n i o n y prawnie p o g l d ,

i k o n f e d e r a c ja zawizana

w s e j m i e bez u p r z e d n i c h zwizkw wojew dzk ich n i e moe byc l e

galna,

t a k e k o j a r z y s i z Rzewuskim, pamitamy bowiem, j a K b a r

dzo przeciwny b y on t a k i e j k o n f e d e r a c j i na d u g o p r z e d r o z p o
c z c i e m obrad Sejmu W i e l k i e g o i j a k m a r z y o k o n f e d e r a c j a c h p r o
w i n c j o n a l n y c h , k t r y c h p r o j e k t y o p o z y c j a magnacka w l a t a c h 1787-1788 p r z e d s t a w i a a Potemkinowi. Kw estionow anie l e g a l n o c i k o n f e
d e r a c j i p o w s t a e j w s t o l i c y mogo z r e s z t t a k e wynika ze wspom
n i e o "niewolnym" w o p i n i i Rzewuskiego s e j m i e z roku 1776.
K r y t y k sejmowej k o n f e d e r a c j i w d a l s z y c h f r a g m e n t a c h p r z e
k s z t a c i a u t o r T r e c i 1 w d e z a p r o b a t d l a c a e g o j e j ustawodaw
stwa.

Deputacya dc Poprawy Formy Rzdu mianowana - o p i n i o w a -

p r z e p i s u j c prawa k a r d y n a l n e nad pozwolone s o b i e p r z e s t p i a

granice.
/.../.

C-osy w i e l u zacnych posw t o p r z e s t p i e n i e dowiody

W r z d z i e wolnym samemu nawet narodowi n i e p r z y s t o i ,

m i e l e powiem, mniej j e s z c z e k o n f e d e r a c y i , t a k i e s t a n o w i lu b

proponowa p r a w a , K t r e p r z e z p o d d a n i e i c h samej t y l k o
n o c i wiecznemi bez w t p i e n i a s t a c s i mog" / s .
M a n i f e s t y p o s w o d n o s i y

jednomyl

6n/.

s i p r z e d e w s z y s t k i m do sprawy

t r o n u d z i e d z i c z n e g o i j t o w a n i e c h c i e l i o p o n e n c i podda pod
"s a m t y l k o j e d n o m y l n ^ o " . Zapewne w i c do t e g o problemu odno
si

s i zacytowany f r a g m e n t , cho n a w e t , gdyby r o z u m i e go b a r

d ziej oglnie,

k o j a r z y s i z Rzewuskim* Pamitamy w s z a k ,

p r z y j t e w P r o j e k c i e do Formy Rzdu prawa k a r d y n a l n e uw a a on

z a s p r z y j a j c e k r l o w i , z a Mm o n a r o h i c z n o " .
S zacytowanym f r a g m e n c i e

zaw iera s i r e s z t inna j e s z c z e

m y l , p a r e x c e l l e n c e k on s e rw a ty w n a , m i a n o w i c i e z a s a d n i c z o Kwe
s t i o n o w a n i e moli wo ci , zmiany praw k a r d y n a l n y c h nawet p r z e z na
rd.

J e s z c z e b a r d z i e j na ga nn a b y a d l a a u t o r a " T r e c i sejmowa

p r b a u t r w a l e n i a swej l e g i s l a c j i na p r z y s z o .

"Nard w a c i

wej s o b i e mocy n ig d y t r a c i n i e p o w i n i e n , a n i t e se jm p c p r z e d
n i , o p r c z po cz tk ow e go p o r z d k u p r z e p i s y w a r e g u n a s t p u j c e
mu po nim n i e ma w a d z y . Nie powinno s i t o zdawa r z e c z dziw
n,

De pu te c y a p r z e s t p i w s z y p r z e p i s a n e s o b i e g r a n i c e , r z d

p i e r w i a s t k o w y z g r u n t u wywraca, a na j e g o m i e j s c u t a k form
wprowadzi u s i u j e ,
/s. 8/.

k t r a by w z r u s z o n by n ig d y n i e m o g a ? "

"Sej my sejmem co do p o r z d k u i s p o s o b u t r a k t o w a n i a p r z e

p i s y w a y prawa, a l e n i e co do u s t a w ; rwnie n a s t p u j c e sejmy

bd m i a y powag j a k t e r a n i e j s z y ,
szkodliw e, odrzuca,

i t e r a n i e j s z e , gdy bd

d a w n i e j s z e z n i e s i o n e p r z y w r a c a i nowe s t a

nowi" - p i s a Seweryn Rzewuski w anonimowych "Uwagach z o k o l i c z

n o c i ry3u r z d u p u b l i c z n e g o " .

Pamitamy t e ,

j a k bardzo hetman

polny w p o l e m i c e z P r o j e k t e m do Formy Rzdu k r y t y k o w a j e g o twr.

cw z a z a k a z k o n f e d e r a c j i ,

t r a k t u j c go j a k o o d e b r a n i e nastpnym

sejmom s z a n s y na zmian ust aw z a s a d n i c z y c h , wprowadzonych p r z e z

374

rjejit. ob ec ny *
"Zakazywa konfederac?/n * k + r e nam p r z o d k o w i e n a s i za n a j
sk u te c z n ie jsz y rzodek o p arc ia s i
narodowych p o d a l i ,
sukcesy i ,
zy ? * ,/e

zakazywa

przemocy x o d z y s k a n i a awobd

i.ch r w nie w p o r z e proponowanej

n i e e s t e t o przygotowywa w ie c z n e na c a y n a r d w i
} n / - w t row aa " T r e p is m r n y c h "

PomypeR1, k t r y " T r e " a t a k o w a a n a j o s t r z e j ,

jca

bya f i g u r u

v P r o j e k c i e do Formy Rzdu s a n k c j a o d r a c z a j c a k r l a i s e na s t a n o w i s k u , i z d o p i e r o s e j m r e p n i n o w s k i u z n a
<

i.a z a s t a n u e j m u j c y x k w e s t i o n u j c l e g a l n o t e j a t r y b u c j i ,
g

p i l a r z atakowa n ie tylk o monarsz san kcj

a l e nawet sam u d z i a

cole w pr awodawstwie. " P r z y p u s z c z a k r l ? o p r a w o d a - w a , s t :

role-:

>i.vL-
u.,-.;)

l k o /a d s y wykonywaj uo,f by p o w i n i e n ;

z u p e n mu

noc /. dz en ia w o j s k i e m , a nadawa rau .j w t e j p o r z e , w

rukoeaya t r o n u j e s t proponowana, n i e j e s t a * c z a g r o z i

o c z y w i c i e na ro d ow i s t r a t w o l n o c i ? / * . / Cz y ta e m g o s y

zac-

oyeh posw u t r z y m u j c y c h , e D e p u t a c y a , m aj c t y l k o z l e c e n i e
oprawienia formy r z d u , n i e moe b ra na s i e b i e pr oponowania
nawet sejmikom ^egO; co z g r u n t u r z d p i e r w i a s t k o w y r / w r a c a .
za.ii>:; o p y w a ni e w prawodawstwo k r l a ,

senatu i ministrw,

A.-*

ba*

co mwi, wpywanie, u p o w a n i a n i e go i owszem wraz z s en ate m i

m i n i s t r a m i m o c n i e j s z nad s t a n r y c e r s k i w a d z ; zami an a t r o n u
obieralnego w dziedziczny,

zupene w ojska oddanie w c z a s i e z w asz

c z a wojny pod komend k r l a ,

zakaz r o b ie n ia k o n fe d e r a c y i; nie s t

to pr opo zyc ye r z d p i e r w i a s t k o w y % g r u n t u w y w r a c a j c e ? " / s .

12n/.

C i l e t w i e r d z e n i a o n i e l e g a l n o c i s t a w i a n i a sejmikom p y t a
n i a o s u k c e s j g o s i o w s e j m i e w i e l u p r ze c iw n ik w t r o n u d z i e 9

d z i c z n e g o ; o i l e d e m a g og i a o w i k s z y c h u p r a w n i e n i a c h u s t a w o d a
wczych k r l a i s e n a t u n i i z b y p o s e l s k i e j , t a k b a rd z o pr zy po m i
n a j c a hetmask po le m ik z P r o j e k t e m do Formy Rzdu i w t e j

375

k w e s t i i z a c i e n i a k r g p o d e j r z e wok R z e w u s k i e g o , o t y l e
w p r o s t na n i e g o w s k a z u j k r z y k i o n a d a n i e k r l o w i " z u p e n e j / . . . /
mocy r z d z e n i a w o j s k i e m " . Odtd t e przyjmujemy h e t m a s k i e a u t o r
stwo ze d o w i e d z i o n e ' ^
Antykrlewska k o n k lu z ja tych uprzedze te t r c i a p o gld a
mi i s t y l e m hetmana p o l n e g o i " K i e t r z e b a bowiem a n i s i e b i e s a
mego, a n i w s p b r a c i omamia, co in ne go j e s t moc monarchy, co
in n e g o u s z c z l i w i e n i e o b y w a te l w . P i e r w s z a p o s p o l i c i e a r u g i e
n iszczy" / s .

16/,

Z u p e n i e inny by s t o s u n e k a u t o r a " T r e c i pism r n y c h " do

m inistrw ;

" a d n e g o z m i n i s t r w do y w o t n ic h na narodow w ol no

n i e b y e n i e b e z p i e c z e s t w a - z a p e w n i a - u r z d i owszem hetma
s k i p r z e d o d e b r a n ie m mu p r z y z w o i t e g o w o j s k i e m z a r z d z a n i a by
zawsze brany za p o r z e d n i c z midzy k r le m a narodem w a d z "
/s.

51/,

Cho pod n a c i s k i e m p a n u j c y c h wrd s z l a c h t y n a s t r o j w

a u t o r g o d z i s i d l a u s t a n o w i e n i a T1r z d u d o s k o n a e g o " o g r a n i c z y
sprawowanie m i n i s t e r i w do 6 l a t

i z e z w o l i na m o li w o p o w t r

nego wyboru na t a k wysok g o d n o d o p i e r o po n a s t p n y c h b, w s z y s t

ko " p o s t m o d e m o s p o s s e s s o r e s " / s .

52/,

t o w innym m i e j s c u p r o p o

nowa p o w i k s z e n i e k a d e g o z m i n i s t e r i w koronnych z dwch do

czterech,

t a k , aby k a d a z p r o w i n c j i / t o zna czy zarwno Yielko-

j a k i M a o p o l s k a / m i a a po dwch m i n i s t r w , podobnie j a k m i a a
ic h Litwa / s .

51/*

Konsekwentnie w s t o s u n k u do z a s a d y r o z d z i e l a n i a wadzy u s
tawodawczej od wykonawczej, " T r e " s u g e r o w a a o d s u n i c i e od " ma
g i s t r a t u r " , a wic k o m i s j i c e n t r a l n y c h " s t a n u r y c e r s k i e g o " , j a k o
tego,

do k t r e g o n a l e a o prawodawstwo / s .

39 , 5 0 / .

Przypomnijmy,

i w "Uwagach z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " Seweryn

Rzewuski wypowiada s i p r z e c i w u d z i a o w i w S t r a y
skiego" .

s t a n u r y c e r

376

Wadz c e n t r a l n g r u p o w a a " T r e pism r n y c h " w 4 d e p a r

tamentach: Interesw Cudzoziemskich, P o l i c j i ,

S k a r bu i Wojska.

Razem d e p a r t a m e n t y t e t w o r z y y Rad S e n a t u . J e j
ra

czonkw w y bi e

sejm w taj ny m g o s o w a n i u , w i k s z o c i g o s w / s .

51n / . Na

s z c z e b l u wojewdzki/k odpowiednikami de parta m ent w b y y k o m i s j e ;

m i a s t k o m i s j i i n t e r e s w c u d z o z i e m s k i c h , k t r e j na s z c z e b l u cen
tralnym p rz e w o d z ili k a n c le r z e ,

r w n o c z e n i e z w i e r z c h n i c y sdw

zadwornych, w t e r e n i e b y a uyiko k o m i s j a sdowa. K o m i s j e c y w i l no-wojskowe n i e z n a l a z y u z n a n i a R z e w u s k i e g o , poniewa obejmo

way c a o k s z t a t spraw p o w i a t u .
sk autor "Treci**
czyc h / s .

Zgodnie z t r a d y c j r e p u b l i k a

op ow ia da s i v

za " d z i e l e n i e m " wadz wykonaw

2n/ .

Jak s u s z n ie

zauway K o n o p c z y s k i , w te c w i z ; i wadz wyko-

nawczyc'-. k r l oy z g o a zbdny,

cho o z n i e s i e n i u i n s t y t u c j i

k r l e w s k i e j "Tre** n i e wspominaa

r o d o c n i e Konsekwentnie wystpowa hetman p r z e c i w sejmowi

gotowemu czy n i e u s t a j c e m u .
cyrr.i s i problemami, a sejm,

I n s t r u k c je nie nadayby
podejmujc d e cy z je

cez n i c h ,

roazfakty

c z n i e uzurpowaby s o c i e wadz prawodawcz, n a l e n narodowi na

s e j m i k a c h , '.stawy tworzy wszak miano z w i k s z o c i s t a n o w i s k
Instrukcja.

P o t r z e b n z t e g o v;zgldu r z e c z y w i s t rwno u k a d a

j c y c h i n s t r u k c j e wojewdztw i powiatw zapewni m i a o n ie p r z y

k rajan ie terytoriw ,

l e c z u s t a l e n i e d l a sejmikw w caym k r a j u

pewnej l i c z b y u c z e s t n i k / ' - /i>C,

brani spord c a e j

100 lu;. nawet w i c e j / ,

k t r z y wy

s z l a c h t y danego p o w i a t u , m i e l i b y podejmowa

w i m i e n i u o b y w a t e l i w s z e l k i e d e c y z j e w sprawach p u b l i c z n y c h ,

p i s a n i e m i n s t r u k c j i w c z n i e , W o k r e s a c h midzy sejmami nasuwa%

j c e s i problemy r o z s t r z y g a a b y w a d z a wykonawcza - Rada Sena

tu;

sejm gotowy n i e by p o t r z e b n y / s .

58-60/.

" T r e " us tosunkow ywaa s i t a k e do p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j

377

s e j m u . Rzewuski o p o w i a d a s i zd ecy dow ani e p r z e c i w s o j u s z o w i

zaczepnemu z T u r c j ,

argum entujc,

w k t r e j n a s t p i a b y i n w a z j a na j e j
by u d z i e l i pomocy / s .

e P o l s k i n i e s t a na w oj n ,
t e r y t o r i u m zanim a l i a n t mg

6 3 n / . Mniej j e d n o z n a c z n e s t a n o w i s k o zajmo

wa hetman w s p r a w i e e w e n t u a l n e j c e s j i G d a s k a , O p o w ia da j c s i
w z a s a d z i e p r z e c i w r e z y g n a c j i z p o r t u , p r z e w i d y w a j e d n a k wa
rian t,

ktry j d o p u sz c z a:

" A le gdyby p r z y o d s t p i e n i u Gdask*

- r o z w a a - h a n d e l wolny z n a r o d a m i tam p r z y p y w a j c e m i o t r z y
ma p r z e z t r a k t a t mona i z n a c z n e c a f o r d o s k i e g o u m n i e j s z * i- ,
a l b o z u p e n e onego z n i e s i e n i e ,

wwczas z r z e c z e n i e s i G d a s k i ,

k t r y Polakom j swym wszecnwadzcom,

p r z e p i s u j e prawa,
szkodliw e,

a b s o l u t n e wzgldem hand."*.

n i e t y l k o d l a R z e c z y p o s p o l i t e j n i a byocy

a l e i owszem, d a l e k o u y t e c z n i e j s z e n i e l i e g o po

se s v a i c z - z e nad nim panowania j e j

wiadczy nie t y l k o

im i" / s .

17/,

?rag me r \x t e n

; r e a l i z m i e p o l i t y c z n y m hetmana, a l e i o

p r z y w i z yw a n iu p r z e z e d u e j wagi do spraw c e i h a n d l u *
E ajcie k aw sze fragmenty " T r e c i doty czy y projektw reform
stanu m ie jsk ie g o i w o c ia sk ie g o .
Mieszczanom z " m i a s t gwnych" wojewdztw, ziem i powiatw,
a wic z t y c h w s z y s t k i c h , w k t r y c h odbyway s i s e j m i k i / b y y
to m i a s t a k r l e w s k i e / , a u t c r g o d z i s i da prawo w y b i e r a n i a
d e p u t a t w na 3 e j m i k g e n e r a l n y p r o w i n c j i .

Deputaci c i ,

xiczb

rwni i l o c i posw s z l a c h e c k i c h , w sp r a w a c h m i a s t i h a n d l u
m i e l i b y g o s rwny m a n d a t a r i u s z o m s z l a c h t y .

I n s t r u k c j sejmiku

g e n e r a l n e g o miano tworzy z w i k s z o c i i n s t r u k c j i s z l a c h e c k i c h
/1 i n s t r u k c j a rw naab y s i j e d n e j

"kresce"/,

pr zy czym w s p r a

wach m i e j s k o - h a n d l o w y c h 1 k r e s k m i a o b y t a k e kade z " m i a s t

g w n y c h " Ten s p o s b z a p e w n i a a r y t m e t y c z n rwno 3 z a n s
m i e s z c z a s k i e m u i s z l a c h e c k i e m u punktowi w i d z e n i a na sprawy
m iast i handlu przy tworzeniu i n s t r u k c j i p ro w in c jo n a ln ej / s .

40nnA

378

Zwaywszy, i Rzewuski pr ze w id y w a s t a n o w i e n i e praw na s e j m i e

w i k s z o c i stanow isk i n s t r u k c j i prowincjonalnych / s .

39 - by

y t r z y i n s t r u k c j e - w i e l k o p o l s k a , m a o p o l s k a i l i t e w s k a / , mo
l i w o wpywu m i e s z c z a s t w a na n a j b a r d z i e j
sprawy n i e wydaje s i f i k c j .

je interesujce

Natomiast u d z i a u m ieszczan w

s e j m i e " T r e pi sm r n y ch 1 n i e p r z e w i d y w a a .
Ta o s t a t n i a k o n s t a t a c j a w i e s i z p y t a n i e m , k t r e p o s t a
w i l i m y na m a r g i n e s i e h e t m a s k i c h r o z w a a nad P r o j e k t e m do F o r
my Rzdu - o r z e c z y w i s t g o t o w o R z ew us kiego do d o p u s z c z e n i e
m i e s z c z a n do ustawo daw stw a w wypadku, gdyby n& p r z e s z k o d z i e n i e
#

s t a k r l . Nie mogc r o z s t r z y g n t e g o p y t a n i a w s p o s b j e d n o
z n a c z n y , musimy w s z e l a k o s t w i e r d z i g o to w o hetmana do k o n c e
s j i d l a m i e s z c z a n . Gotowo t a s z a d a l e j ,

n i pan na Podhor-

cach z a m i e r z a t o u j a w n i w p o l e m i c e z P r o j e k t e m do Formy Rz
du, k t r z a m i e r z a o g o s i pod wasnym n a z w i s k i e m .
C h o p i , u z n a n i w " T r e c i za zbyt prymitywnych,

by u c z e s t

n i c z y w s e j m i k a c h , m o g l i n z g r o m a d z e n i a c h p a r a f i a l n y c h w wy
typowanych do t e g o p a r a f i a c h podyktowa p r o b o s z c z o w i swe p o s t u
l a t y w k w e s t i a c h o d n o s z c y c h s i dc i c h K o n d y c j i . P r z e d s t a w i e n i e
t y c h d e z y d e r a t w s e j m i k o w i powiatowemu p o w i e r z y miano dwom wy
branym p r z e z z g r o m a d z e n i a p a r a f i a l n e p r z e d s t a w i c i e l o m s z l a c h t y
/s.

4 0 n / . Ponadto hetman r a d z i nada w o c ia no m warunkow w a s

n o gruntw / d z i e d z i c z n e u y t k o w a n i e / , p r z y czyn: warun ki t e

m ia y z a c h c a do wzmoonej p r a c y . Chop z y s k a m i a prawo opu
s z c z e n i a d z i e d z i c a i p r z e j c i a do i n n e g o , ustawowy nakaz wyda
wania z b i e g y c h poddanych n a l e a o a n u l o w a . Aby d z i e d z i c e d l a
p r z y c i g n i c i a do s i e b i e chopw n i e o b n i a l i n a d m i e r n i e i c h
o b c i e , t e z u w z g l d n i e n i e m warunkw l o k a l n y c h powinny z o s t a
d l a p o s z c z e g l n y c h terenw u j e d n o l i c o n e p r z e z K o m i s j P o l i c j i .
Od t y c h u s t a l e r . w a c i c i e l o m gruntw n i e wolno byo o d s t p o w a .

379

K o m i s j a P o l i c j i b y a r w n o c z e n i e i n s t a n c j sdow d l a spraw
midzy chopem a panem; a p e l a c j a od n i e j p r z y s u g i w a a do De
partamentu P o l i c j i / s .

43u/e

Nagrod d l a s z c z e g l n i e g o s p o d a r n y c h c h o p ?

i mieszczan

s t a n o w i m i a y o r d e r y o r a z d z i e s i c i o l e t n i e u l g i podatkowe,
nie za n o b i l i t a c j e ,

ktrym Rz ew usk i b y p r z e c i w n y . N a j b o g a t s i

w o c i a n i e m o g li d z i e r a w i w i o s k i od s z l a c h t y / s .

45r/-

>V porwnaniu ze s t a n o w i s k i e m z a j t y m w t r a k t a c i e

0 sukce

sy i t r o n u " T r e p i s m r n y c h w s p r a w i e c h o p s k i e j p r z y n o s i
a i s t o t n y p o s t p . E t a p a m i p o r e d n i m i b y y , j a k pamitamy * 7*Zdan i e o Z a s a d z i e i " R o z w a g i . W " Z d a n i u Rzewuski pr zeamywa
z a s a d po dd a s t w a o s o b i s t e g o , w "Ro7>wagachT' g o d z i s i na r e z y
g n a c j z po dd a st wa sdowe go. Poniewa z a b i e g a j c o konserwatyw *
%

n k l i e n t e l hetman n i e b y z a i n t e r e s o w a n y w o y w i a n i u j e j

sta

nowych u p r z e d z e w s t o s u n k u do chopw, s d z i m y , i p r z e d s t a
wione w " T r e c i p o g l d y w t e j

s p r a w i e n i e byy wynikiem po

t r z e b doranej propagandy, le c z wyraay r z e c z y w iste zrozumie

n i e R ze wu sk iego d l a p o t r z e b y p o l e p s z e n i a s y t u a c j i stanw n i e u przywilejowanych.
" T r e k o c z y a s i w y c i e c z k o s o b i s t pod a d r e s e m b i s
kupa K r a s i s k i e g o . W yr a a j c z d z i w i e n i e z powodu t a k i e g o o b r o t u
rzeczy

p r zy po m n ia n o , c j e d n z o s b c i e s z c y c h s i o b e c n i e n a j

wikszym z a u f a n i e m S t a n i s a w a A u g u s t a b y c z o w i e k , k t r y i n s p i
row a b a r s k i a k t b e z k r l e w i a / s .

62/,

Gdy po s t r o n i e wrogw " T r e pism r n y c h u s t a w i a a c z o n

kw D e p u t a c j i do Formy Rzdu, w y r n i a j c wrd n i c h s z c z e g l
n i e b i s k u p a k a m i e n i e c k i e g o , b o h a t e r a m i pozytywnymi b y l i S z c z s
ny P o t o c k i ,

" k t r y t y l e o f i a r z r o b i d l a o j c z y z n y i Seweryn
9

R z e w u s k i,

"k try przez l a t p i j c z a w wizach m oskiew skich",

To u s z e r e g o w a n i e i?asuwa do m y s, i a u t o r s t w o " p i s m a s a n d o m i e r -

skieg
r.y

380

, podob nie .jak k i l k u b r o s z u r w c z e n i e j s z y c h , hetman p o i ~

,eneraowi a r t y l e r i i u ja w n i .

Z t k o n k l u z j wiemy j e s z -

;^e j e d n sp ra w .
W ielokrotnie wskazywalimy,
*7.6 r w y c z n i e w a s n e

y ch p u b l i c y s t w ,

i Rzewuski powoywa j a k o

p o g l d y ; j e l i c y t o w a innych w s p c z e s -

to a l b o s i z ni m i s p i e r a ,

albo w ybiera

/yrwane z k o n t e k s t u z d a n i a , k t r e s u y y mu do celw d o r a
nych, c z s t o obcych i n t e n c j o m cytowanego a u t o r a . Tak b y o w wy
padku W oj cie c h a T u r s k i e g o ,

z k t r e g o Iv5yli o k r l a c h z a c y t o

wa w Rozwagach p a r l i n i j e k / b y moe t r a k t u j c t o j a k o
s p a t dugu w d z i c z n o c i / ,

t a k w y k o r z y s t a w t y c h e "Rozwa

g a c h a n t y r o s y j s k p a r t i p r a c y 0 n i e b e z p i e c z e s t w i e w a g i po
l i t y c z n e j , t a k w r e s z c i e odwoywa s i w tym n a j d u s z y m ze
swych d z i e do "Odezwy z m a r e g o S z l a w s k i e g o

12

. Wyomem od t e j

metody byy p is m a s a t e l i t a r n e w s t o s u n k u do "Odezwy o b y w a t e l a

i p o s a " S z c z s n e g o P o t o c k i e g o , tworzone po t o ,

by wkupi s i

w a s k i tulczyskiego d z ie d zica .
Ee t l e

t a k i e g o s t o s u n k u hetmana do w s p c z e s n e j p u b l i c y s

t y k i u d e r z a o dw o a n ie s i w " T r e c i pism r n y c h " do d z i e

dwch a u t o r y t e t w , wskazanych j a k o rwnorzdne wzory ideowe:
pierwszym byy p r a c e Seweryna R z e w u s k ie g o , drugim - e l a b o r a t
" s z l a c h c i c a ukowskiego . J e s t r z e c z z a s ta n a w ia j c ,

dlaczego

pan na Fo dh o rca ch d o p i e r o w T r e c i pism r n y c h u z n a za wzr

" u k o w i a n i n a " , a u t o r a o p u b lik ow a ne go anonimowo w kocu roku
1789 " B e z s t r o n n e g o z a s t a n o w i e n i a s i nad p r o j e k t o w a n u s t a w
nastpstw a tronu w P o l s z c z " ,

cho p r z e z k i l k a n a c i e p o p r z e d

n i c h m i e s i c y j e g o argumentw n ie z a u w a a . Z a s t a n a w i a t o tym
b ard ziej,

i " s z l a c h c i c u k o w s k i " co n a j m n i e j w j e d n e j wanej

k w e s t i i zajmowa s t a n o w i s k o d i a m e t r a l n i e odmienne od hetmana.

Gdy Rzewuski p o d k r e l a " n a t u r a l n y " , a n i e z p r z y w i l e j w monar-

381

s z y c h p o c h o d z c y c h a r a k t e r w o l n o c i , a u t o r B e z s t r o n n e g o z a s t a
nowienia s i by przekonany,

i w o l n o zdobywa n a r d s t o p -

niowo, w ymuszajc na k r l a c h p r z y w i l e j e
J e l i mimo t e j

13

r n i c y Rz ew usk i wskazywa u k o w i a n i n a

j a k o rwnorzdny s o b i e a u t o r y t e t i j e l i c z y n i t o d o p i e r o u
s c h y k u ro k u 1 7 9 0 , t o mona s i d o m y l a ,
czas dow iedzia s i ,
sto i,

e a l b o d o p i e r o ww

k t o za " B e z s t r o n n y m z a s t a n o w i e n i e m s i

a na w z g l d a c h t e j o sob y z j a k i c h p r z y c z y n hetmanowi

szczeglnie z a le a o ,

a l b o t e d o p i e r o wwczas a u t o r pochwalo

ny l u b k t o , k t o b y z nim c i l e
h o r c a c h p r z y s u g t a k wan,

zwizany,

o d d a panu na Poa-

i warta bya wysokiej z a p a t y .

O d k a d a j c na i n n o k a z j d o w i e d z e n i e ,

e c z y n i o n e p r z e z

E s t r e i c h e r a i S m o l e s k i e g o domniemania w s p r a w i e a u t o r s t w a
%

B e z s t r o n n e g o z a s t a n o w i e n i a s i " n i e byy d o s t a t e c z n i e podbudo

wane'^,

t u odwaymy s i wysun s u p o z y c j ,

i rzekomy " s z l a c h

c i c z i e m i u k o w s k i e j : " mg by a l b o c z o w i e k i e m zwizanym ze
%

Szczsnym P o t o c k im , a l b o k i m ,

kto w kocu rok u 1790 p r z y s t

p i do w s p p r a c y z Rzewuskim i po tym k o n t a k c i e hetman w i e l e

s o b i e o b i e c y w a * W tym drugim wypadku m i e l i b y m y do c z y n i e n i a
z ktrym z "panw , p o s i a d a j c y c h l i c z c s i k l i e n t e l ,

p r z y n a j m n i e j z jednym z j e g o a ge nt w . P r z e c i n a j c t e domysy
mona z a k o c z y poddaniem w w t p l i w o m o l i w o c i t r a k t o w a n i a
B e z s t r o n n e g o z a s t a n o w i e n i a s i j a k o d z i e a w y r a a j c e g o o p i 16

ni "zaktnego s z l a c h c i c a , j a k s i "ukowianin p r z e d s t a w ia '

382

R02.r2.IAL XIV, Wstpny p r o j e k t k o n f e d e r a c j i t a r g o w i c k i e j

J u w me mo ria le do c e s a r z a L e o p o l d a z p i e r w s z y c h d n i w r z e
n i a 1790 r . Rzewuski w y r a z i p r z e k o n a n i e ,
k t r sejm z am ie r z a u sta n o w i ,

i su k ce sja tronu,

bya cakow icie sprzeczna z in

t e r e s a m i R o s j i , Rwnoczenie j e d n a k hetman p o ln y o b a w i a s i ,
i t a o s t a t n i a w y s t p i do w a l k i z p o l s k i m monarchizmem zby t
p n o , a ch c c w y s t p i e n i e t o p r z y p i e s z y , A u s t r i i p r z e z n a c z a
z a d a n i e p o b u d z e n i a w tym k i e r u n k u r o s y j s k i e j

aktywnoci^.

JaK pamitamy, o r a c h u b a c h Rzewuskiego na Moskw d o n o s i

z Wiednia u s c h y k u p a d z i e r n i k a S t a n i s a w K o s t k a P o t o c k i . Mo
na p r z y p u s z c z a ,

e w a n i e d l a tych r a c h u b pan na Podho rca ch

p a l i k a d z i d a Szczsnemu Po t o c k ie m u , cho t e n o s t a t n i ,

pozosta

j c w K o r e s p o n d e n c j i z Potemkinem, n i e m i a j e s z c z e wwczas ze
s t r o n y K s i c i a T a u r y d z k i e g o adnych w i c y c h zapewnie o g o t o 3

w o c i R o s j i do a n t y s e j m o w e j k r u c j a t y . 0 lokowanych w Moskwie
n a d z i e j a c h Rzewuskiego p o r e d n i o w i a d c z y y t e obrony "Odezwy"
S z c z s n e g o ; a n i w " O d p i s i e na o d p o w i e d " , a n i w " Z r e f l e k t o w a
n i u , a n i w "Odp owi edz i na o d p o w ie d , a n i w r e s z c i e w "K r tk im
o b j a n i e n i u n i e b y o adnych akcentw a n t y r o s y j s k i c h ,
*

z a "Od-

powied na o dp o w ie d w n ew ra lg ic zn ym d l a stosunkw p o l s k o - r o s y j s k i c h p un k ci e buntw d y s u n i c k i c h o t w a r c i e k r y t y k o w a a p o s t

powanie sejmu.
P r z e k o n a n i e pana na P o d h o r c a c h , e " j e d y n a t e r a z n a d z i e j a
P o l s k i j e s t w Moskwie" m u s i a o s i wzmocni po l i s t o p a d o w y c h
s e j m i k a c h . W szy stk ie bowi

. i n s t r u k c j e z a a p r o b o w a y d w u l e t n i

d z i a a l n o sejmu i w y r a z i y zgod na p r z e d u e n i e j e g o ob ra d
i

pod wzem na d a l s z e dwa l a t a

. Fiasko w ielom iesicznych w y si

kw sk i e ro w a n y c h p r z e c i w pracom sejm u, k t r e S z c z s n e g o P o t o c
k i e g o s k o n i o do wyjazdu z Wiednia, d l a Seweryna Rzewuskiego

stao

383

s i bodcem do p o d j c i a k o l e j n e j pr by p o z y s k a n i a przeciY/

w ar sz aw ski em u z g r o m a d z e n i u n a j w a n i e j s z e g o s p r z y m i e r z e c a *
Prawdopodobnie na p o c z t k u g r u d n i a 1 7 9 0 , bo j u po o t r z y m a }

niu w i e c i o i n s t r u k c ja c h p o s e l s k i c h ,

a j e s z c z e przed opuszcze-

niem Wiednia p r z e z S z c z s n e g o P o t o c k i e g o

, Rzewuski s k i e r o w a

do dworu p e t e r s b u r s k i e g o o b s z e r n y m e m o r i a , wzywajcy do w y s t
p i e n i a p r z e c i w wars zaw ski em u s e j m o w i . r d o t o ,

stanowice pro

t o t y p k o n f e d e r a c j i t a r g o w i c k i e j , z a s u g u j e na b l i s z e r o z p a t r z e
nie0 .
K o n s t a t u j c na w s t p i e ,

i P olska z n a la z a s i w przeded

niu o s t a te c z n e g o zerwania z R o s j i p r z e d z i e r z g n i c i a s i w
m o n a r c h i , R ze wusk i w y r a a p r z e k o n a n i e ,

i obie te o s t a t e c z

n o c i by y s p r z e c z n e z i n t e r e s a m i zarwno R z e c z y p o s p o l i t e , , ,
R osji.

jak

U z a s a d n i a t o znanymi nam j u a k s j o m a t a m i o ekspan sy w-

n o c i m o n a r c h i i i p o l s k i m um io wan iu w o l n o c i , a zamyka kon

k l u z j o w s p l n o c i e i n t e r e s w i p o t r z e b i e w s p d z i a a n i a obu
pa s tw d l a z a p o b i e e n i a r y s u j c e j

si klsce.

Wskazwki na temat s p o s o b u d z i a a n i a hetman r o z p o c z y n a od

wykadu o g e n e z i e o b e c n e j s y t u a c j i R z e c z y p o s p o l i t e j / s .

633/.

iYobec z w y c i s t w K a t a r z y n y I I / R z e w u s k i p i s a o n i c h w t o
nie apologetycznym /,
b y a s o l w oku,

pastwa, d l a ktrych s i l n a p o z y c ja R o s j i

s t w o r z y y p r o j e k t f e d e r a c j i . A n t y r o s y j s k ba

r i e r m i a y utrzymywa S z w e c j a , T u r c j a i P o l s k a , d u s z c a e j
k o n c e p c j i byy P r u s y , t r z y m a a z nimi L i g a N i em iec ka i H o l a n d i a ,
z o d d a l i p a t r o n o w a a caemu p r z e d s i w z i c i u A n g l i a .

Ze wzgldu

na swe boga ctw a i c e n t r a l n e p o o e n i e ,

P olska m iaa odegra w

caym s y s t e m i e r o l k l u c z o w .
Ci P o l a c y , k t r z y w pomyle f e d e r a c j i d o s t r z e g l i o k a z j
do r e a l i z a c j i swych w a s ny c h i n t e r e s w /R z e w u sk i zachowywa t u
z a m i e r z o n o g l n i k o w o , p o z w a l a a mu ona bowiem od p o c z t k u

384

u tosam ia a n t y r o s y j s k l i n i S t a n i s a w a Augusta i o p o z y c j i / ,
p rzek o n ali Prusy,

e na t o ,

by P o l s k a moga s t a s i p e n o w a r

tociowym ogniwem " b a r i e r y , B e r l i n p o w i n i e n pomc j e j w poko

n a n iu s a b o c i ,

t o znaczy wzmocnieniu wadzy k r l e w s k i e j i wpro

w adz en iu t r o n u d z i e d z i c z n e g o .
ru,

Pozna i K a l i s z / s .

Z a p a t m i a y s t a n o w i Gdask, To

644 - o s t a t n i e m i a s t a o z n a c z a y zapew

ne W i e l k o p o l s k / .
.Przypomniawszy n a s t p n i e k o n f e d e r a c k i e p l a n y o p o z y c j i ma
gnackiej z la t

17 87- 1788 / R z e w u s k i o p i s y w a j e

szerok o /, het-

mar w y r a a a]

z powodu zmarnowanej wwczas o k a z j i ; gdyby wte f

riy P e t e r s b u r g na tamto r o z w i z a n i e p r z y z w o l i , f a k c j a p r u s k a
/ k t r e j d z i e e m , w o w i e t l e n i u m em o ri a u , b y y w s z y s t k i e p o c z y
n a n i a Sejmu W i e l k i e g o / n i e mogaby w o g l e p o w s t a / s .
N iestety,

s t a w i a j c na k r l a ,

634n/.

a n i e na n a r d , R o s j a z a n i e d b a

a sejm, ktry s t a s i "p ru sk im ", a b e z s i l n i ,

bo p o z o a w i e n i po

p a r c ia zagranicznego przeciwnicy o r i e n t a c j i b e r l i s k i e j m u s ie li
z Warszawy w y j e c h a , Do t y c h emigrantw pan na Podh orcac h z a l i
cza sieb ie,

Szczsnego Potockiego,

b i s k u p a M a s s a l s k i e g o i mar

s z a k a nadwornego koronnego K a z i m i e r z a R a c z y s k i e g o / s ,

635/.

J a k wiemy, p i e r w s i t r z e j p r z e b y w a l i wwczas w Wiedniu, Raczyski

7
w Wenecj i
O d t w a r z a j c p o c z t k i sejmu Rzewuski w sp o m in a , i pewne
osoby / " q u e l q u * u n s " / o s t r z e g a y L u c c h e s i n i e g o j u w p r z e d d z i e
zawizania k o n fe d e ra c ji,

i zwizek z a d z i e r z g n i t y w i z b i e

n a t o r s k i e j , a nie p o s e l s k i e j

i w obecnoci k r la ,

zostanie

se
zdo

minowany p r z e z monarch. N i e s t e t y , b r a k z r o z u m i e n i a p r u s k i e g o
dyplomaty d l a t y c h argumentw p r z e s d z i o podporzdkowaniu s e j %

au S t a n i s a w o w i Au g us to wi , Domylamy s i ,

e "pewne o s o b y " o z n a

c z a y samego hetmana,
W w i e t l e d a l s z y c h wywodw memoriau na d o m i n u j c p o z y c j

385

P o n i a t o w s k i e g o w s e j m i e s k a d a a s i p r z y s i g a Departamentu
Wojskowego na p o s u s z e s t w o zarwno R z e c z y p o s p o l i t e j j a k k r
l o w i , d e c y d u j c y g o s monarchy przy wyborze nowych p r z e d s t a w i
c i e l i P o lsk i za g r a n ic ,

p o w i k s z e n i e wadzy k r l a p r z e z auk-

, c j w o j s k a /wspomniana p r z y s i g a c a k o w i c i e mu j e p o dp o rz d k o
w aa/,

s t w o r z e n i e K o m i s j i Wojsk ow ej , k t r e j o b s a d a pr aw ie w c a

o c i p o s z a po m y l i k r l a / s ,

636/.

D o m i n a c j i S t a n i s a w a Augus

t a s u y a n a d to p r o r o g a c j a sejmu / k r l b y wszak panem s e j m o

wej w i k s z o c i / ,

p r z e j c i e p r z e z m on a rs z ego b r a t a n k a komendy dy

w i z j i i p o c z y n i o n e w myl wskazwek P o n i a t o w s k i e g o zmiany w ob

s a d z i e inn yc h wanych s t a n o w i s k wojskowych. Do p o t g i p o w s t a j
cej

" m o n a r c h i i p r z y c z y n i a y s i n a d t o uchwalone p o d a t k i , p r z e

j c i e dochodw b i s k u p s t w i s t a r o s t w / s .

637/#

J a k w i d a , c a y wywd hetmana z m i e r z a do w s k a z a n i a j e d n e
go n i e w t p l i w e g o i p o t n e g o w ro ga . By nim s p r z g n i t y z T r u s a mi k r l .

S y g n a l i z o w a l i m y j u t a k w i z j p r z y omawianiu K r t -

k i e g o o b j a n i e n i a , n i e c o t y l k o od memoriau w c z e n i e j s z e g o .
Z i n n e j s t r o n y d o p e n i a a t a k u na S t a n i s a w a A u g u s t a s p o
s b p r z e d s t a w i e n i a krzywd, j a k i c h P o l 3 k a od R o s j i d o z n a a .
Stw ierdzajc,

e a n t y r o s y j s k i e n a s t a w i e n i e s p o e c z e s t w a i r o z

b u d z e n i e u c z u c i a zemsty wobec w s c h o d n i e j

s s i a d k i byo wynikiem

celowo r o z p t a n e j n a g o n k i , Rzewuski w y l i c z a p o c z y n io n e p r z e z
R o s j w P o l s c e n a d u y c i a /przemoc w o j s k , wpyw R o s j i na s e j m a c h ,
porwanie s e n a t o r w i p o s a ,

c i e r p i e n i a konfederatw b a r s k ic h ,

u p o k a r z a j c e t r a k t o w a n i e k r l a p r z e z S t a c k e l b e r g a / , a l e ko nk lu
dowa , i d o p u s z c z a j c y s i i c h R o s j a n i e d z i a a l i

za w ol S t a n i

s a w a A u g u s t a . To d l a j e g o korony w o j s k a r o s y j s k i e z n a l a z y s i
w Polsce,
lata,

on w P e t e r s b u r g u w y p r o s i p o z o s t a w i e n i e i c h na d a l s z e

on k i e r o w a j e p r z e c i w swym prz ec iw ni k om , on k a z a porwa

senatorw i p o s a ,

d l a n i e g o w r e s z c i e wygodne byo z a s a n i a n i e

386

s i S t a c k e l b e r g i e m , gdy odmawia urzdw czonkom o p o z y c j i / s .

638/.

Stan isaw August,

zdaniem hetmana, b y t e winny dokona

n i a p r z e z s e jm j e d n e g o z n a j b a r d z i e j

s z k o d z c y c h R o s j i aktw,

m ia n ow ic ie p r z y m i e r z a z P ru ca mi . 0 u c h w a l e n i u s o j u s z u z a d e c y d o
wao bowiem pr zemw ienie k r l a / s .

642/.

J a k o n a j w a n i e j s z e zmiany u s t r o j o w e , k t r e s e j m wedle " s y s

temu p r u s k i e g o " w p r o w a d z i , p o d h o r e c k i d z i e d z i c w y m ie n i a p o z
ba w i e n ie praw p o l i t y c z n y c h n i e p o s e s j o n a t w , r e d u k c j wadzy h e t
m askiej, przyw ileje d la m iast,

o b i e t n i c w o l n o c i d l a chopw,

k t r z y 12 l a t o d s u w wojs ku i p r o p a g a n d na r z e c z t r o n u d z i e
dzicznego / s .

6 3 9 n / . O s t a t n i a k w e s t i a d a a asumpt do d u g i e g o

fragmentu o n i e u s t r a s z o n e j d z i a a l n o c i p i s a r s k i e j
w u s k i e g o , k t r e g o pi sm a u t r c i y

Seweryna Rze

zamysy korony s u k c e s y j n e j .

Fragment t e n c y t o w a l i m y wyej / p o r .

s . 2 2 7 / . Memoria p o d n o s i

t a k e z a s u g i "Odezwy" S z c z s n e g o P o t o c k i e g o d l a wyniku l i s t o
padowych sejmikw / s .
O strzegajc,

640/.

e d o z n a n a , n a t y c h s e j m i k a c h p o r a k a n i e od

w i o d a r ze c z ni k w monarchizmu od w r o g i c h w o l n o c i p r o j e k t w ,
Rzewuski wzywa R o s j do d z i a a n i a i u p r z e d z a ,

e s u k c e s j a mo

e z o s t a w P o l s c e u s t a n o w i o n a d z i k i wprowadzeniu o d p o w i e d n i e
go punktu do midzynarodowego t r a k t a t u p o k o jo w e g o. Znamienne,
e w inkryminowany p r z e z hetmana a r t y k u m i a p o l e g a na p r z y
z n a n iu Polakom p e n e j

swobody w wyborze formy r z d u / s .

Druga c z memoriau r o z s t r z y g a a ,

640/.

z kim R o s j a winna w

Polsce w s p d z i a a . Przyjmujc ja k o aksjom at z a s a d n ic z e p r z e c i

wiestwo i n t e r e s w k r l a i n a r o d u , Rzewuski wskazywa na w i e l o
k r o t n i e p r z e z nard uj aw ni an y r e s e n t y m e n t do P o n i a t o w s k i e g o .
%

Gwne r d a t e j n i e c h c i pan na Podhorcach c h c i a w i d z i e w

fakcie,

e k r l z o s t a narzucony narodowi wbrew j e g o w o l i o r a z

w o d e b r a n i u p r e r o g a t y w "pi erwszym urzdom" / " g r a n d e s c h a r g e s " -

367

s.

641/.

Chcc u c h r o n i P o l s k p r z e d m o n a r c h i " R o s j a ,

zdaniem

h e tm a na, n i e mo w i z a s i z icym do monarchizmu S t a n i s a

wem Augustem p r z e c i w n a r o d o w i , l e c z winna z c z y s i z narodem
przeciw k r lo w i.

P r z e c i w s t a w i a n i u na P o n i a t o w s k i e g o przemawia

a z r e s z t j e g o wiaros.
o b ie ca tron dziedziczny*

.o o r a z o d d a n i e B e r l i n o w i , k t r y mu
Z r e s z t , gdyby K a t a r z y n a z a n i e d b a a

nard d l a k r l a , wadca p r u s k i n aty ch m iast nard ten p r z y c i g - .

n b y do s i e b i e i R o s j a z n a l a z a b y s i w P o l s c e w i z o l a c j i / s ,
6 4 2 / . N i e k t r e el em en t y t e j c z c i memoriau w y r a n i e n a w i z y
way do o f e r t z r o k u 1787 / p o r .

s.

4 3 n / , choc t e r a z w z b o g a c i y

j e n a u k i , wysnute rzekomo z d z i e j w Sejmu 7 / i e l k i e g o .

Z d a j c s o b i e spraw z t e g o , d o kogo p i s a ,

a take, jak

p r z y p u s z c z a m y , ze w z g l d u na d o w i a d c z o n w l a t a c h 1 78 7-8 n i e **

u f n o K a t a r z y n y do k o n f e d e r a c y j n e j
dodawa,

imprezy o p o z y c j i ,

i 3tawka na n a r d , n i e z a na k r l a ,

Rzewuski

n i e musi o z n a c z a

c a k o w i t e g o o d r z u c e n i a p o l s k i e g o monarchy, n a l e y go j e d n a k uczyni nieszkodliwym.

sy jsk iej

Poniewa po z a w i z a n i u k o n f e d e r a c j i p r o r o

k r l b d z i e d y do p o g o d z e n i a s i z R o s j ,

go p r z y j ,

ale tak,

t a moe

" e b y k r l b y z a l e n y od k o n f e d e r a c j i , n i e

z a k o n f e d e r a c j a od k r l a " / " L a R u s s i e l e r e c e v r a a l o r s , mai s

/
a v e c c e t a v a n t a g e pou r e l l e , q u e l l e a u r a l e r o i d pendan t de
l a c o n f d r a t i o n e t non l a c o n f d r a t i o n d p e n d a n t e du r o i " s.

642/.

Na m a r s z a k a t e j k o n f e d e r a c j i Rzewuski p r z e z n a c z a

Szczsnego Potockiego / s .

643/.

Wdawszy s i d a l e j w wykad o b e z z a s a d n o c i u t o s a m i a n i a
p o j " n a r o d u " i s e j m u " , Rzewuski kon k lu d o w a ,

i caa d z ia a l

n o Sejmu W i e l k i e g o /nazywanego p r z e z e z a z w y c z a j "sejmem o b e c

nym", n i g d y " W i e l k i m " / s k i e r o w a n a b y a p r z e c i w i n t e r e s o m n a r o d u .
J a k o dowody ponownie w y m ie n i a o b a l e n i e dawnego r z d u , powi
k s z e n i e wadzy k r l e w s k i e j , r e d u k c j p r e r o g a t y w p i e r w s z y c h

388

u r z d w " , o d j c i e praw p o l i t y c z n y c h n i e p o s e s j c n a t o m ,

alian s

p r u s k i , prawa d l a m i e s z c z a n , p r o p a g a n d na r z e c z korony d z i e
d z i c z n e j i zamiany R z e c z y p o s p o l i t e j w m o n a r c h i , L e g a l i s t y c z n y m
wiadectwem n i e d o p u s z c z a l n o c i t y c h poczy na by y k ie r o w a n e p r z e
ciw sejmowi m a n i f e s t y .

O s t a t e c z n y w ni o sek z a k a d a ,

i R o s ja nie

moe zwraca s i do a k t u a l n e g o s e j m u , l e c z powinna s k i e r o w a swe

k r o k i ku narodowi na p r o w i n c j i i a n t y p r u s k o nastaw ionym malkon
t en to m . 2 d a l s z y c h rozwa a w y n i k a o ,
na w s t p i e magnatw-emigrantw / e .

i c h o d z i o o wymienionych

642/.

N a g l c o p o p i e c h pan na Podhrcach a la r m o w a m o l i w o c i
-4
r y c h e g o wybuchu wojny r o s y j s k o - p r u s k i e j , obaw p r z e d r e z y g n a
c j narodu z w a l k i z sejmem wobec braku s z a n s na z a g r a n i c z n e po
p a r c i e oraz posiadanymi przez s i e b i e in form acjam i o przygotowy
waniu i n n e j n i proponowana * m e m o r i a l e , k o n f e d e r a c j i a n t y p r u s
kiej

i antysejm owej
Sprawa t e j d r u g i e j k o n f e d e r a c j i w y g l d a w memoriale d z i w n i e .

Wedle Rzewuskiego m i a a b y ona .obejmowa t y c h , k t r z y n i e p o d p i

s a l i a k t u z p a d z i e r n i k a 1788, z tym, e p r z y p o z o r a c h a n t y p r u s k i c h t a nowa k o n f e d e r a c j a t a k e by ab y oddana B e r l i n o w i .

Ci, kt

r zy j z a m i e r z a l i t w o r z y , c h c i e l i w t e n s p o s b p r z e c i m o l i
wo p o w s t a n i a zwizku p r o r o s y j s k i e g o , przewidywanego w memoria
le,

a p r z e z o s t a t e c z n e z a a k c e p t o w a n i e p r z e z ow o p o z y c y j n niby

Konfederacj

sejmowego d z i e a , na da temu d z i e u k s z t a t

trw ay.

T e k st memoriau w t y c h p a r t i a c h , g d z i e mowa o owej konku

rencyjnej k o n fe d e r a c ji,

j e s t n i e j a s n y , n i e j e s t e m y wic pewni

c i s o c i naszego s t r e s z c z e n i a ^ .
Zwaywszy, i c a y memoria j e s t z l e p k i e m h e t m a s k i c h wymy
s w , z m ie sza ny ch z p r z e d s t a w i o n y m i w wypaczony s p o s b f a k t a m i ,
a w s z y s t k o z m i e r z a do s k o n i e n i a K a t a r z y n y ,

by p o s t a w i a na " n a

r d " p r z e c i w k r l o w i i sejmo wi, n i e j e s t e m y pewni, czy u r d e

389

w i e c i o pr zyg ot ow yw an ej rzekomo a n t y s e jmowej k o n f e d e r a c j i , kon

k u r e n c y j n e j wobec pomysu pana na P o d h o r c a c h , l e a y j a k i e r z e
c z y w i s t e p o c z y n a n i a . Warto z w r c i uwag,

e s k o r o hetman n i e

n a p i s a n i c o a n t y r o s y j s k i m n a s t a w i e n i u owej k o n k u r e n c y j n e j kon
fed eracji,

to w g r p r z y j e j

t w o r z e n i u w c h o d z i l i prawdopodobnie

l u d z i e z o r i e n t o w a n i w a n i e na R o s j ,
dawnego k r g u S t a c k e l b e r g a 1

By moe b y to k t o z

moe t e Rzewuski d o m y l a s i

wrd owych konkurentw j a k i c h pr zec iw nik w wa d zy buawy.

P r z e c i n a j c t e domysy musimy j e d n a k d o p u c i t a k e w e r s j ,

w i e o rzekomo pr zygot owywan ej a n t y p r u s k i e j k o n f e d e r a c j i b y a

o b l i c z o n y m na p r z y p i e s z e n i e r o s y j s k i e g o w y s t p i e n i a wymysem
h e t m a s k i e j gow y.
O s t a t n i a c z memoriau r y s o w a a s t o j c e p r z e d p r o j e k t o w a
n k o n f e d e r a c j p r o r o s y j s k z a d a n i a .
wuski,

Podkrelajc,

i hetman Rze

S z c z s n y P o t o c k i i b i s k u p M a s s a l s k i /w tym f r a g m e n c i e Ra

c z y s k i z o s t a p o m i n i t y / b y l i l u d m i , k t r z y d z i k i swym wpy
wom m o g l i p o c i g n c a y n a r d , m i e l i o n i z a c z od m a n i f e s t u
p r z e c i w n i e l e g a l n y m poczynaniom w a r s z a w s k i e g o s e j m u . Za tym po
s z o b y z a w i z a n i e k o n f e d e r a c j i pod l a s k S z c z s n e g o P o t o c k i e g o .
K o n f e d e r a c j a t a , w y pow ia da j c s i p r z e c i w s u k c e s j i t r o n u i
w s z y s t k i m sejmowym innowacjom, z a d e k l a r o w a a b y powrt do dawnej
formy r z d u o r a z p r z y w r c e n i e p r z y w i l e j w , praw i p r e r o g a t y w
urzdw do s t a n u z czasw A u g u s t a I I I - w s z y s t k o za m e d i a c j imperatorowej / s .

643n/.

Dla p r z e c i w s t a w i e n i a s i warszawskiemu

sejmowi nowa k o n f e d e r a c j a powoa p r z e d s t a w i c i e l s t w o narodowe

/ " P a r c e t t e n o u v e l l e c o n f d r a t i o n on e r i g e r a i t un c o r p s r e p r
s e n t a t i f de l a n a t i o n " / ; w s z y s t k i e d a l s z e c z y n n o c i Sejmu Wiel
k i e g o s t a n s i tym samym n i e l e g a l n e .
Roz toc zyw sz y o b r a z k o r z y c i ,

j a k i e samo j u p o w s t a n i e no

wej k o n f e d e r a c j i p r z y n i e s i e R o s j i na a r e n i e midzynarodowej

390

/ t e d z i e c i n n e mrzonki mona s o b i e d a ro w a , bo d l a h e t m a s k i e j
w i z ji ustrojow ej

s one n i e i s t o t n e / , Rzewuski p r z e w i d y w a ,

nowa k o n f e d e r a c j a c z e k a a b y p o z a k r a j e m na w y k l a r o w a n ie s i
sy tu a c ji europejskiej

i w k r o c z y a b y do P o l s k i d o p i e r o wwczas,

gdy w kr ac z a tam bd r o s y j s k i e w o j s k a . Gdyby d o s z o do wojny

p r u s k o - r o s y j s k i e j , t a k o n f e d e r a c j a d z i a a a b y na c z e l e w o j s k
r o s y j s k i c h w P o l s c e p r z e c i w wojskom p r u s k i m . W r a z i e gdyby ut r z y m a s i p o k j , K a t a r z y n a I I powinna spowodowa u m i e s z c z e
n i e w t r a k t a c i e pokojowym a r t y k u u , k t r y pr zew idy w ab y z w o a
n i e w P o l s c e sejmu p a c y f i k a c y j n e g o d l a p r z y w r c e n i a formy r z
du z czasw A u g u s t a I I I ,

d la r e s t y t u c j i prerogatyw w szy stkich

urzdw, a w s z c z e g l n o c i buaw o r a z d l a p r z y w r c e n i a do p i a
stowanych g o d n o c i t y c h w s z y s t k i c h , ktrym z o s t a y b y cne o d e
brane od momentu o b e c n e j wojny1 1 .
W t e n s p o s b - wtrmy - przyw rc on a hetmanom w a d z a z y s
ka m i a a g w a r a n c j midzynarodow.
O c ze k u j c na w y j a n i e p i e b i e g u wypadkw midzynarodowych,
Buhakow w i n i e n pracowa nad st w o r z e n i e m wrd p o s w warszaw
s k i e g o sejmu p a r t i i ,

k t r a oderwawszy s i od z g r o m a d z e n i a z a p r o

t e s t o w a a b y p r z e c i w niemu i p o c z y a s i z no wo pow st a k o n f e % i

d e r a c j p r o r o s y j s k . Wtedy i k r l , n i e majc in ne g o w y j c i a ,
w r c i b y do R o 3 j i .
Ze wzgldu na s z a n s e powodzenia c a e g o d z i e a Rzewuski
s t a w i a dwa w a r u n k i. Pierwszym by s e k r e t r o b t przygotowawczych*
drugim - z ap ew n ie n i e Polakom z g r y g w a r a n c j i b e z p i e c z e s t w a w
t y c h sp ra w a ch , o k t r e s i o b a w i a l i . A poniewa o b a w i a l i s i
u t r a t y Gdaska i T o r u n i a , s u k c e s j i t r o n u , p o z b a w i e n i a p o s i a d a n y c h
urzdw, g o d n o c i i d b r , r w n o c z e n i e z a b y l i n i e s p o k o j n i z
powodu podpor z dko wan ia s o b i e p r z e z k r l a a r m i i o r a z r o s n c e j
z kadym sejmem wadzy monarchy, w z d y c h a l i do p r z y w r c e n i a daw

391

nych praw, a s z c z e g l n i e do p r z y w r c e n i a wadzy h e t m a s k i e j , j e

dynej wadzy' p o r e d n i c z e j , k t r a o d d z i e l a a a r m i od t r o n u i

s t a n o w i a b a r i e r d l a k r l e w s k i c h u z u r p a c j i , K a t a r z y n a I I powin
na z g r y da Polakom n a s t p u j c e z a p e w n i e n i a :
1.

e n i g d y n i e z e z w o l i na nowy r o z b i r P o l s k i .

2.

e sp owoduje u m i e s z c z e n i e w t r a k t a c i e pokojowym a r t y k u u ,

p r z e w i d u j c e g o z w o a n i e w c i g u dwch m i e s i c y sejmu p a c y f i k a c y j n e g o , na kt rym ,

z a m e d i a c j i m p e r a t o r o w e j / n a wzr sejmu z

roku 1717/ uchwali s i :

a / n i e d o p u s z c z a l n o na zawsze t r o n u d z i e d z i c z n e g o ;
b / p r z y w r c e n i e p o r e d n i c z e j wadzy hetmanw, d o k a d n i e t a k i e j ,
j a k p i a s t u n o w i e buawy m i e l i z a * A u g u s t a I I I ;
c / p r z y w r c e n i e g o d n o c i , urzdw i dbr tym 7 ; s z y s t k i m , k t r z y
z o s t a l i b y i c h p o z b a w i e n i od pocztkw o b e c n e j wojny / s .
Przy c a e j n i e c h c i ,

644/.

j a s budzi u d z i s i e j s z e g o c z y te ln ik a

p is m Rz e w us k ie go j e g o hetmasKa mania / n i e c h t a k b u d z i a ona

t e u w s p c z e s n y c h pana na Podho rca ch /, mu3imy j e d n a k odnotowa,
e d o p u s z c z a j c s i z d ra d y w a s n e g o k r a j u / n i e po r a z p i e r w s z y
zreszt/,

d o s t r z e g a on j e d n a k pr obl em z a g r o e n i a ze wn trz ne g o

P o l s k i i - p r z y n a j m n i e j na p a p i e r z e - prbowa k r a j p r z e d nowym
rozbiorem u ch ron i.
Memoria R z ew uski ego d l a dworu w i e d e s k i e g o , n a p i s a n y z a p e
wne t u po n a k r e l e n i u pi sm a d l a P e t e r s b u r g a ,

s t a n o w i wyrane

s t r e s z c z e n i e e l a b o r a t u p i e r w s z e g o i b y od n i e g o z n a c z n i e k r t 1^
szy w. J e d y n a r n i c a , z r o z u m i a a ze wzgldu na a d r e s a t a , p o l e
g a a na p r z e w id y w a n i u ,

i s ejm p a c y f i k a c y j n y b d z i e p r a c o w a
1?
przy m e d i a c j i zarwno r o s y j s k i e j , j a k a u s t r i a c k i e j
.
Wydaje s i ,

i n i e z a l e n i e od f a s z w , k t ry m i n a p e n i o n e

byy oba memoriay Rzewuskiego i n i e z a l e n i e od i c h m y l i gw

nej - przekon an ia R o s j i i A u s t r i i o p o t r z e b i e r o z p o c z c ia an ty-

sejmowej k r u c j a t y ,

392

oba pi s m a d o w o d z i y ,

e p r z y n a j m n i e j z j e d n e j

k w e s t i i hetman zdawa s o b i e t r z e w o s p r a w : w i e d z i a m i a n o w i c i e ,
e p r z e c i w n i c y sejmu b y l i wrd n a ro d u i z o l o w a n i .
Nie wiemy czy w o g l e , k i e d y i j a k o dp ow ied o t r z y m a z
P e t e r s b u r g a Seweryn Rz e w u s k i, J a k i e g o oddwiku na swoj e p is m a
d o c z e k a s i prawdopodobnie ze s t r o n y dworu w i e d e s k i e g o , bo n a
l e g a j c w kocu l u t e g o 1791 na n i e o d d a l a n i e s i S z c z s n e g o Po
to c k ie g o z kontynentu zap ew n ia,
s i "roboty w P o ls z c z ",

i s p o d s t a w y , by s p o d z i e w a
14o i l e wybuchnie wojna
. M iesic p

n i e : , w p o c z t k a c h k w i e t n i a 1791,
rii
*

"z a k lin a j c " generaa a r t y le

Mna w s z y s t k i e ku o j c z y n i e o b o w i z k i " , by n i e o d j e d a do
*

A n g l i i , Rzewuski s z a n s na d z i a a n i e w i z a
o c z e k i w a n odpowie
15
d z i c e s a r z a L e.o p o l d a
Skoro r o z s t r z y g a j c e g o ' znaku o c z e k i w a

-/*

'

. "i

hetman z Wiednia, t o mona mniema, i z P e t e r s b u r g a n i e o t r z y

ma n i c w i rf" ^ c e g o .
<

J a k wiadomo,

s y g n a o g o t o w o c i w sch od n ie go m ocarstwa dc

czynnego z a j c i a s i sprawami, P o l s k i K s i T a u r y d z k i s k i e r o w a
do S z c z s n e g o P o t o c k i e g o . K a j p n i e j na p o c z t k u maja 1791 j e s z c z e p r z e d d o t a r c i e m do 7/i ed ni a w i e c i o U s ta w ie Rzdowej .jzczsny P o t o c k i d z i e l i s i z hetmanem n a d z i e j a m i na r o s y j s k
16
a k c j w P o l s c e " . By t o moment zwrotny w y c i u Seweryna Rzewus
kiego,

393

Zakoczenie
P o w i c i w s z y t y l e uwagi a n a l i z i e r n y c h pis m Seweryna Rze
w u s k i e g o wypada dokona podsumowania t e g o , co wywody t e g o p i s a
r z a w n i o s y do p o l s k i e

. y li polityczn ej.

Rzewuski >w b u a w i e w i d z i c a o j c z y z n .

I t o j e s t w tym g a t u n

ku f a n a t y k n i e u l e c z o n y . 1 U z n a j c t r a f n o t e j

w y ka zy w ali m y ,

k r l e w s k i e j oceny

i sprawa hetmastwa w y z n a c z a a panu na Podhor-

c a c h h i e r a r c h i w a n o c i w s z y s t k i c h i n n y c h problemw. Znamienne
jednak,

i Rzewuski d o s t r z e g a t y l k o p o l i t y c z n y a s p e k t wadzy

h e t m a s k i e j . Dla t e c h n i c z n y c h z a g a d n i e z w i z a n y c h z w o j s k i e m ,
d la w szelkich w ogle k w e s t ii decydujcych o jego m i li t a r n e j
przydatnoci,

zdradza cakowite d e sin te re sse m e n t.

Sprawa t r o n u d z i e d z i c z o n e g o , o k t r e j hetman z a p i s a t y l e
stron ic,

animowaa R z ew uski ego rwnie s i l n i e j a k b u a w a , a l e j a k

s i w y d a j e , w a n i e ze w z g l d u na t o s t a t n i . W p r z e k o n a n i u p a
na r. * o d h o r c a c h s u k c e s j a w s p o s b d e c y d u j c y w z m a c n i a a t r o n ,
a przy s i l n y m t r o n i e n i e moga s i o s t a s i l n a bua wa .
Wtpimy by hetman w i e r z y w c a gam r e p u b l i k a s k i c h p r z e
sdw, k t r e w swej a n t y s u k c e s y j n e j d e m a g o g i i r o z t a c z a .

Wtpli

wo t wzmacnia widoczna w j e g o pi s m a ch e w o l u c j a w s p r a w i e
c h o p s k i e j , k t r naiwnych s t r a s z y .
N i e u f n o wobec k r l a , rzekomo s t a l e
ci,

z a g r a a j c e g o wolno

k t r a b y a jednym z n a c z e l n y c h a r t y k u w w ia ry i d e o l o g i i r e

p u b l i k a s k i e j , u Rzewusk iego p r z y b i e r a a c h a r a k t e r wrcz n i e n a

w ici.

P r z y c z y n wydaje s i k o n k u r e n c y j n o wadzy m o n a r s z e j

wobec buawy, a k o n s e k w e n c j - w y r a n i e s t a w i a n y p o s t u l a t c a
k o w it e g o z n i e s i e n i a u r z d u k r l e w s k i e g o . Odnosi s i w r a e n i e ,
e h i s t o r y c z n e wywody* o sz k o d a c h wyrzdzonych k r a j o w i p r z e z ko
l e j n y c h wadcw, k t r e t o argumenty m i a y s u y u z a s a d n i e n i u
l i k w i d a c j i m a je sta tu krlewskiego w R z e c z y p o s p o lite j,

byy j u

394

t y l k o dowodami ad usum d e l f i n i .
W r e p u b l i k a s k i c h d e k l a m a c j a c h hetmana p o l n e g o koronnego
r z e c z o w n i k " w o l n o " g o c i na k a d e j pr awie s t r o n i e .
j e d n a k uwag ubstwo t r e c i ,
da.

Zwraca

j a k i e w t o p o j c i e Rzewuski w k a -

Wszdzie tam, g d z i e pr b o w a li m y s i d o s z u k a b a r d z i e j kon

k r e t n y c h wyznacznikw w o l n o c i , w y r a s t a a b u a w a .
kon statacj,

i w o l n o wymagaa, aby zarwno prawodawcza, j a k

wykonawcza w a d z a by y p r zy n a r o d z i e ,
c i brak.

Poza o g l n

innych pozytywnych t r e

S k a n i a t o do wniosku o pr ym ity wi zm ie h e t m a s k i e j my

l i ustrojow ej.
Tez t p o t w i e r d z a j t e tworzone p r z e z Rzev/uskiego w i z j e
dawnej,

szczliw ej

Polski.

S k r a j n a i d e a l i z a c j a c h a r a k t e r u daw

nych Polakw i o g l n i k o w a a p o t e o z a i c h u r z d z e u s t r o j o w y c h ,
c a k o w i c i e oderwana od k on k re t w , n i c do u s t r o j o w y c h d y s k u s j i
e p o k i Sejmu W i e l k i e g o n i e w n o s i y .
Z tym brak iem k o n k r e t n y c h t r e c i pozytywnych s s i a d o w a o
p r z y w i z a n i e do r o z p o w s z e c h n i o n y c h w epoce k r y z y s u u s t r o j o w e g o
czasw s a s k i c h " z a b e z p i e c z e w o l n o c i " - l i b e r u m v e t a i k o n f e
d eracji,

a take apoteoza bezkrlewi.

I t e w a n i e p o j c i a ko

j a r z y y s i hetmanowi z w o l n o c i .
%

Ic h a p r o b a t a w i z a a s i z n i e u f n o c i do sejmu j a k o o r g a
nu c e n t r a l n e g o . 0 z a s a d n i c z y m , a n i e doranym / t z n . w y n i k a j
cym z n i e z a d o w o l e n i a z Sejmu W i e l k i e g o /

cn arak terz e tych uprze

dze w i a d c z y o p r z e j c i e z p r o j e k t u t e g o se jm u pomysu prawo

dawczego c h a r a k t e r u i n s t r u k c j i p o s e l s k i c h .
0 i l e c e n t r a l n w a d z us ta w o da w c z hetman t r a k t o w a z n i e
u f n o c i , o t y l e na c e n t r a l n e i n s t y t u c j e wykonawcze p a t r z y z
nieprzejednan w rogoci.

Ich p o t r z e b y n i e d o s t r z e g a w o g l e .

"Ce Rzewuski - p i s a S t a n i s a w August - e s t un v i s i o n n a i r e q u i

j o i n t 38 p a s s i o n pour l a chymre e t l a p e r s u a s i o n que l a Po-

395

l o g n e ne s a u r a i t e t r e h e u r e u s e s i l e p o u v o i r d e s hetmar.s / , . . /
ne r e d e v i e n t t o u t p u i s s a n t ,

be aucoup d a u t r e s p r j u g e s c o n t r e

l a s u c c e s s i o n h r d i t a i r e au t r n e e t c o n t r e l t en d u e du pouvoir e x c u tif'

W z a k r e s i e o r i e n t a c j i z a g r a n i c z n e j hetman n i e p o s i a d a a d
nych g b s z y c h p r z e k o n a . Bez z u d z e p a t r z y zarwno na P r u s y ,
j a k i R o s j , a l e gotw b y w i z a s i z kadym z m oc a rs tw , k t
r e z a p e w n i o b y mu r e a l i z a c j j e g o ce lw w p o l i t y c e w e w n t r z n e j .
O s i g n i c i e t y c h ce l w b y o d l a n i e g o s p ra w t a k p i e r w s z o
rzdn,

e j u nawet n i e d l a i c h u z y s k a n i a , a l e t y l k o po t o , aby

nie utrudn ia ich r e a l i z a c j i w p r z y s z o c i ,

pan na P od hor cac h z

g r y , j e s z c z e p r z e d p o c z t k i e m o b r a d Sejmu W i e l k i e g o , p r z e k r e
l i m o l i w o c i p r a c y nad z a b e z p i e c z e n i e m p a s t w a od z e w n t r z ,
%*

P o l i t y k z a g r a n i c z n r w n ie ujmowa hetman w duchu t r a d y

c j i konserwatywnego r e p u b l i k a n i z m u ; o p o w i a d a s i n i e t y l k o za
n e u t r a l n o c i R z e c z y p o s p o l i t e j wobec a k t u a l n y c h k o n f l i k t w , a l e
wrcz za j e j

b i e r n o c i na a r e n i e m i d z y n a r o d o w e j . A r c h a i c z n y w

z a p a t r y w a n i a c h na u s t r j p o l i t y c z n y , w z a k r e s i e p r o b l e m a t y k i s p o
e c z n e j hetman po ln y koronny okaz ywa p o s t a w z n a c z n i e b a r d z i e j
o t w a r t . Obok s i l n e g o p o c z u c i a s o l i d a r n o c i z w a r s tw magnack
/ c o n i e p r z e s z k a d z a o n i e n a w i c i dc n a l e c y c h do n i e j p r z e c i w
nikw p o l i t y c z n y c h / , gotw by do z r o z u m i e n i a i k o n c e s j i na r z e c z
stanu m ieszczaskiego^a zw aszcza ch op sk iego .
Cho pan na Podhor cac h w s z e r o k i m z a k r e s i e p o s u g i w a s i e
argumentami z h i s t o r i i ,

sposb, w j a k i to c z y n i , p r z e s d z i o

nikym w k a d z i e R z ew uski ego w h i s t o r i o g r a f i .

Podkrelajc,

hetman d o s t r z e g a pr obl em k r y t y k i r d e / w i a d c z y y o tym a r g u

menty j a k i m i d y s k r e d y t o w a Ka du bka i p r z e d k a d a n i e "dypl oma tw

nad " h i s t o r i " / i u z n a j c za j e g o o s i g n i c i e u g r u n t o w a n ie p o g l

du o e l e k c y j n o c i J a g i e l l o n w , musimy j e d n a k s t w i e r d z i ,

e i n -

396

strumentalne posugiw anie s i faktam i historycznym i, k tre s u

y m ia y d o w i e d z e n i u z g r y z a p l a n o w a n e j t e z y , w a l o r y h i s t o r i o g r a f i c z n e d z i e R z ew usk ieg o s p r o w a d z a o n i e m a l do z e r a .
N i e c i e k a w i e w y g l d a t e pan na P od hor cac h j a k o c z o w i e k .
Nie t y l k o d l a t e g o ,

e t r a k t o w a n i e buawy j a k " c a e j o j c z y z n y "

c z y o s i z w y n i e s i e n i e m na p i e d e s t a w a s n e j h e t m a s k i e j o s o
by.

Towarzyszce deklama cjo m o m i o c i o j c z y z n y i b i c i u s i w

cudze p i e r s i z powodu wydatkw na " z b y t k i " , m i a s t a u k c j w o j s k a ,

u s i l n e z a b i e g i R z ew uski ego o o d c i e n i e od w i a d c z e na a r m i
' s t a r o s t w a - c o w e l s k ie g o , d o w o d z i o z a k a m a n i a i eg o iz m u . 2 d e k l a
rowan m i o c i do o j c a ,

ktrego bardzo z r e s z t problematyczne

z a s u g i d l a o j c z y z n y Rzewuski d y s k o n t o w a j a k o swj k a p i t a po
lityczny,

s s i a d o w a a n i e c h do p a c e n i a j e g o dugw. S t o s u n e k

pana na Podhorcach do S t a n i s a w a A u g u s t a t c h n n i e n a w i c i , u n i e m o l i w i a j c o b i e k t y w n o c e n , n a t o m i a s t w i e l o k r o t n y rewan

wobec b i s k u p a K r a s i s k i e g o w i a d c z y o m c i w o c i . Cechy t e w z e 4

s t a w i e n i u z g o n o deklarowanym oddaniem d l a k a t o l i c y z m u s k a
n i a j do p o d e j r z e ,
Mona by p o w i e d z i e ,

i r e l i g i j n o Rzewuskiego n i e b y a g b o k a .
e p o w i c i l i m y c z a s c z o w i e k o w i , k t r e g o

cechy c h a r a k t e r o l o g i c z n e byy o d s t r c z a j c e ,
*

k r c a wok j e d n e j
liz.

a m y l , maniacko

i d e i , n i e z a s u g i w a a na s y s t e m a t y c z n a n a

Przeciwko z a r z u t o w i ,

e c z a s spdzony z Rzewuskim j e s t

czasem s t r a c o n y m , przemawia j e d n a k n i e t y l k o f a k t ,

e o k o l i c z -

* n o c i p o z w o l i y temu c z o w i e k o w i o d e g r a wan r o l p o l i t y c z n ,
a l e t a k e z n a c z c e m i e j s c e j e g o b r o s z u r na t l e c a o k s z t a t u pu
b l i c y s t y k i p o w i c o n e j p r o b l e m a t y c e t r o n u d z i e d z i c z n e g o . Na t e
mat t e g o m i e j s c a w ar to p o c z y n i k i l k a s p o s t r z e e .
x

x
X

397

D y s k u s j a wok s u k c e s j i t r o n u b y a w e po c e Sejmu W i e l k i e g o
s p ra w t a k wan, i z a s a d n e w y da je s i t r a k t o w a n i e p o w i c o n y c h
jej

p r a c j a k o j e d n e g o z barometrw w s k a z u j c y c h na konserwatywne

czy p r o r e f o r m a t o r s k i e n a s t a w i e n i e e l i t y

politycznej

spoecze-

. s t w a . W n io sk i, k t r e p o n i e j p r z e d s t a w i a m y f o d n o s z s i do bro
s z u r p i s a n y c h w l a t a c h 1 7 8 8 - 1 7 9 0 , przy czym k r g n a s z y c h rozwa
a z a c i e n i l i m y w y c z n i e do d z i e drukowanych, wychodzc z
zaoen ia,

i druk s t a n o w i dowd s z e r s z e g o o d d z i a y w a n i a p i s m a .

R k o p i m ie n n y c h m a t e r i a w p o b l i c y s t y c z n y c h ze wskazanych l a t
z ach ow ao s i z r e s z t w r d a c h z o k r e s u Sejmu W i e l k i e g o b a r d z o
m ao , p r zy czym p r a w i e w s z y s t k i e niedrukowane t e k s t y zajmoway
stanowisko p r o s u k c e s y jn e ^ .
Ze wzg ld u na o s o b n a s z e g o b o h a t e r a drukami p u b l i c y s t y c z nymi, o p o w i a d a j c y m i s i z a tronem d z i e d z i c z n y m n i e bdziemy s i
t u zajmowa, odnotowawszy j e d y n i e ,

i dla l a t

1788-1790 n a l i c z y

l i m y i c h p r aw ie 7 0 ,

i
Oglna l i c z b a t e k s t w p u b l i c y s t y c z n y c h z l a t

k t r y c h opowiadano s i p r z e c i w s u k c e s j i ,

1788-1790, w

a z a utrzymaniem wol nej

e l e k c j i , w y n o s i a - bez pism Seweryna R z ew us kiego - 40 drukw^-.

Sam hetman polny b y a u to re m 24 pism o p u b l i k o w a n y c h ; s t a n o w i o
to ponad 37% c a o c i ^ .

W o k r e s i e wywoanych t r a k t a t e m 0 s u k c e s y i t r o n u n a j g o r t
s z y c h d y s k u s j i nad t s p r a w , t o zna czy od s t y c z n i a do m a j a 1790
r o k u , Seweryn Rzewuski o p u b l i k o w a 12 p r a c ,

p o d c z a s gdy spod

p i r a in ny c h obrocw w o l n e j e l e k c j i w y sz o i c h w sumie n a j w y e j
7 p r a c W u j c i u procentowym o z n a c z a t o ,

i w owych m i e s i c a c h

pan na Pod horcach by a u to re m 63% t e k s t w p u b l i c y s t y c z n y c h s k i e

rowanych p r z e c i w s u k c e s j i .
J e l i z k o l e i wemiemy pod uwag, e ze w s k a z a n e j l i c z b y
o g l n e j d z i e a n t y s u k c e s y j n y c h , do k t r e j n i e w c z y l i m y d z i e

398

Rzewusk iego / 4 0 drukw/, 10 t e k s t w n a p i s a S z c z s n y P o t o c k i ,

t o o ka e s i ,

e hetman poln y 1 g e n e r a a r t y l e r i i b y l i a u t o r a m i

ponad 53% w s z y s t k i c h p u b l i c y s t y c z n y c h w y s t p i e p r z e c i w k o r o n i e
dziedzicznej.

Dla oceny s k a d u i s i y obozu konserwatywnego kon

s ta ta c ja ta je s t

znaczca,

Moemy do n i e j d o d a ,

i w s z y s t k i e d a l s z e u c i l e n i a bd

p r o w a d z i y do p o m n i e j s z e n i a l i c z b y p ism , k t r e mog by t r a k t o
wane j a k o wyraz n i e z a l e n e j o p i n i i s z l a c h e c k i e j .
Od r a z u mona by w s k a z a ,
pa K o s s a k o w s k i e g o i

i Rozmowa S o l o n a z Kadym" b i s k u

" L e s p r i t du v r a i p a t r i o t i s m e na pewno wyf

razem t e j o p i n i i n i e b y y ; p i e r w s z p i 3 a P o l a k , bd cy od dawna
j u r g i e l t n i k i e m c a r s k i e j am ba sa dy, d z i e o d r u g i e w y r a a o r o s y j
s k i punkt w i d z e n i a

i b y o bez w t p i e n i a p i s a n e na r o s y j s k i e z a mwienie, moe wrcz p r z e z R o s j a n i n a 8 .

Z punktu w i d z e n i a r e p r e z e n t a t y w n o c i d l a s z l a c h e c k i e j o p i
n i i znakiem z a p y t a n i a moemy o p a t r z y k i l k a d a l s z y c h p r a c .

I tak

TB e z e t ro n n e z a s t a n o w i e n i e s i z a s t a n a w i a s y g n a li z o w a n y m i wyej
k o n e k s j a m i z hetmanem polnym,

O s t r z e e n i e i Uwagi nad l i s t e m

p i e r w s z y c h i n s p i r o w a n e b yy bd tworzone p r z e z czonkw " k l i 9

k i hetmana B r a n i c k i e g o , o b i e p r a c e T u r s k i e g o byy prawdopodoon i e o p a c o n e p r z e z s i o s t r Seweryna R z e w u s k i e g o ,

"Uwagi obywate

l a w t e r a n i e j s z y c h ; c l i c z n o c i a c h wydaj s i i s t o t n i e p isan e
w duchu j a k i e g o Polaica z k r g u ambasady r o s y j s k i e j ^ ,

budzce

n i e u f n o do P ru s a n i e y c z l i w e t a k e A u s t r i i r o z w a a n i a "S uk c e s y a l u b e l e k c y a c z y l i z d a n i e wolnego P o l a k a " , p r z y p i s a n e p r z e z

S m o l e s k i e g o Wojciechowi Z a c h a r k i e w i c z o w i , w samej r z e c z y mogy11
by powst a na zamwienie p o s e l s t w a r o s y j s k i e g o w Warszawie
, a
%

wobec wpyww B r a n i c k i e g o ,

Pot emkina, S z c z s n e g o P o t o c k i e g o i

Rzewuskich na s z l a c h e c k i c h przywdcw na Woyniu tru d no uwaa

za wyraz n i e z a l e n e j o p i n i i s z l a c h e c k i e j

" L i s t wojewdztwa wo

 y s k i e g o do p o s w s w o i c h o r a z Laudum sejmikw g o s p o d a r s k i c h
wojewdztwa w o y s k i e g o i c z e r n i e c h o w s k i e g o
N i e z a l e n i e od t e g o ,

12

j a k wypadnie w p r z y s z y c h b a d a n i a c h

w e r y f i k a c j a p o s t a w i o n y c h t u znakw z a p y t a n i a ,
. towe w y l i c z e n i a ,

liczbowe i procen-

k t r e p o c z y n i l i m y po zdemaskowaniu prawdziwego

a u t o r a anonimw hetmana p o l n e g o k o r o n n e g o , p o z w a l a j j u d z i
stw ie r d z i znacznie s a b s z e ,
przeciwnych s u k c e s j i ,

n i w y n ik a o b y t o z l i c z b y d z i e

popracie sz la c h e c k iej o p in ii d la id e o lo g ii

k o n s e r w a t y w n e j . 'B a ro m etr p u b l i c y s t y c z n y m i e r z c y w l a t a c h 1788~1790 p o g l d y e l i t y

politycznej

s p o e c z e s t w a na k w e s t i s u k c e

s j i t r o n u w s k a z y w a , i j e d y n n a d z i e j d l a p r z e c iw n ik w Sejmu
ie lk ie g o pozostaw aa interw encja R o s j i .
s o b i e z t e g o spraw z n a c z n i e l e p i e j

Seweryn Rzewuski zdawa

ni in n i,

on w a n i e bowiem

w i e d z i a d o b r z e , j a k s z t u c z n i e zavryona b y a l i c z b a rzekomych
zwolennikw n a j k a r d y n a l n i e j s z e g o prawa dawnego w ol ne j e l e k c j i
krlw.

*1
J e l i utrzymayby s i h ip o t e z y , k t re p o staw ilim y w t e j

pracy w sprawie a u to r stw a ,

awa w n i o s k i .

to n a l e a o b y z g o s i p r z y n a j m n i e j

P i e r w s z y wskazywaby m o li wo i p o t r z e b podejmo

w an ia d a l s z y c h bada nad p u b l i c y s t y c z n y m z a p l e c z e m Sejmu C z t e r o

letn iego.

Drugi p o l e g a b y na s u g e s t i i ,

by b a d a n i a t a k i e

skiero

wa ku obozowi r e f o r m a t o r s k i e m u , a to d l a s p r a w d z e n i a , j a k l i c z
n i b y l i de f a c t o p i s a r z e anonimowi t e g o z k o l e i n u r t u .

400

PRZYPISY DO WSTPU.
E .R o s t v / o r o w s k i , S z c z s n y P o t o c k i we F r a n c j i / 6t y c z e - k w i e o i e 1 7 9 1 / , w: Los y Polakw w XIX-XX w . f Warszawa 1987 s * 391n.
2B . D e m b i s k i ,

Plany Seweryna R z e w u s k i e g o , K w a r t . H i s t . R.

XXVIII: 1914 s . 487-501 5 t e n e ,

Zmierzch hetmana, w: S t u d i a h i s

t o r y c z n e ku c z c i S t a n i s a w a K u t r z e b y , t . I I , K r a k w 1938 s . 1 5 9 - 1 7 9 ;
^ . R o s t w o r o w s k i , K o r e s p o n d e n c j a S z c z s n e g o P o t o c k i e g o z Sewery
nem Rzewuskim z l a t 1788 - 1 7 9 6 , P r z e g l . H i s t . T.XLV:1954 s * 7 2 2 - 7 4 0 .
^R.Piat, 0 l i t e r a t u r z e

politycznej

Sejmu C z t e r o l e t n i e g o ,

Krakw 1872 / o d b i t k a z p r z e g l d u P o l s k i e g o / ;
C zteroletni,

t.II,

W .K a li n k a , Sejm

Lww 18 8 1 -1 8 8 6 s . 4 0 1 - 4 1 6 ; W .K o no pc zy s k i,

Polscy p i s a r z e p o l i t y c z n i XVIII w ., t . I I ,

BJ A k c . 52/61

/maszy

nopis w Oddziale Rkopisw/.

PRZYPISY DO ROZDZIAU I .
S t a n i s l a s - A u g u s t e P o n i a t o w s k i , Memoire 3 du r o i ,
p e t e r s b o u r g 1914 s . 416 / c y t .

d alej:

P o l s k a w d o b i e wojny s i e d m i o l e t n i e j ,

t.I,

St.

M e m o ir e s / ; W.Konopczyski,
t.II,

Warszawa 1911 s .

475*

M a t e r i a y do d z i e j w b e z k r l e w i a po m i e r c i A u g u s t a I I I
%

i p i e r w s z y c h l a t d z i e s i c i u panowania S t a n i s a w a A u g u s t a P o n i a
t o w s k i e g o , Lww 1857 s .
3

48n.

L . R z e w u s k i , K r o n i k a p o d h o r e c k a , Krakw 1860 s .

' Cho wydawca n i e i n f o r m u j e ,

49-51.

e cytowany p r z e z e f r a g m e n t ,

po

chodzcy z r k o p i s u Seweryna R z e w u s k ie g o , j e s t t u m a c z e n ie m
te k s tu obcojzycznego,

s t y l i s t y k a owego f r a g m e n t u n i e p o z o s t a

wia co do t e g o w t p l i w o c i .
A

M a t e r i a y do d z i e j w b e z k r l e w i a . . . ,

s.

27-62;

supozycja

a u t o r s t w a tam e, s . 2 5 .
^Dwuznaczno zachowania Vacawa Rzewuskiego wida c h o -

by ze r d e , r e l a c j o n o w a n y c h i cytowanych w a p o l o t e t y c sn\:i
z a o e n ia d z i e le L.Rzewuskiego, o p . c i t .

s . 5 3, 35 5 7 -5 9 ,

227-229, 235-238, 250.

Podh. XV/2, " N o t e " . J e s t to a u t o b i o g r a f i a n a p i s a n a w j

zyku f r a n c u s k i m , z z a c z n i k i e m w y l i c z a j c y m hetmaskie d z i e a
0 p r z e z n a c z e n i u t e k s t u d l a a d r e s a t a c u d z o z i e m s k i e g o wiadczy
j z y k p is m a , o d a c i e wnioskujemy ze s k r e l o n e g o fragmentu o
niedawnym u w i e z i e n i u K o t a j a w Oomucu. Cay t e k s t o b l i c z o
ny by na p o d k r e l e n i e z a s u g Rze wus ki ego , p r z e d s t a w i o n e g o j a
ko wzr s z l a c h e t n e g o i n i e u s t r a s z o n e g o obrocy w o l n o c i , llasuwa s i p o d e j r z e n i e ,

i Rzewuski p i s a a u t o b i o g r a f i p r b u j c

ustaw i s i w porozbiorowej r z e c z y w i s t o c i .

0 tym, i hetman

podejmowa wwczas k r o k i , w y n i k a j c e z t r o s k i o w a s n o p i n i
1 p o z y c j w iadczy p i s a n y V I I I 1795 r .

z Wiednia l i s t do pod

komorzego l u b e l s k i e g o Tomasza D u s k i e g o / P o d h . I I / 2 / 2 7 / .

vY tym

przeznaczonym n i e w t p l i w i e do r o z g o s z e n i a p i m i e Rzewuski r e
asumowa ocen wydarze z l a t 1783-1 794 , r a z j e s z c z e w y t a c z a
j c o s k a r e n i a pod adresem przywdcw Sejmu Wi elkiego i i n s u
rek cji,

z i n t e n c j o d c i e n i a w a s n e j osoby od winy za r o z b i o r y .

^ K . R u d n i c k i , Bi skup K a j e t a n S o t y k , Warszawa 1906, s . 79;

L .R z e w u s k i , o p . c i t .

s . 59 o r a z opublikowane w t e j p r a c y r d a :

" D i a r i u s z z Warszawy 25 s i e r p n i a 1 7 6 4 " , s . 2 5 2 - 2 5 4 , p i s a n y pr ze z

S .R z ew us k ie go d l a o j c a i l i s t

S.RzewusKiego do W.Rzewuskiego

z 28 V I I I 1764, s . 59n.
Q
" R e l a c j a z Warszawy" 21 s i e r p n i a 1764 i " D i a r i u s z z War
szawy 25 s i e r p n i a 1 7 6 4 " , tame s . 241, 253. Nazwiska obu Rzewus
k i c h na l i c i e e l e k t o r w S t a n i s a w a Augusta z w o j . p o d o l s k i e g o
/Volumina legum, t . V I I , Warszawa 1860 f . 2 o 2 - o z n a c z e n i e p i j a r i

s k i e / z o s t a y - j a k sdzimy - d o p i s a n e j u po e l e k c j i ;

starosta

d o l i s k i f i g u r u j e t e w s p i s i e 0 . P i e t r u s k i e g o , Elektorw p o c z e t ,

402

Lww 1845 3, 319

W.Rzewuski do S. Rz ew us k ie go 1 IX 1764, w: L .R z e w u sk i ,
o p .cit.

s . 154n.

' S . R z e w u s k i do W.Rzewuskiego 11 IX 1764, P o d h .1 / 2 / 7 6 , Tak i w a n i e termin r e c e s u z a l e c a synowi hetman polny w l i c i e

z 1 IX 1764, p o r . p r z y p i s 9. L i s t Seweryna z 11 IX wskazywaby,
i daty r ec e s w , podane p r z e z L.Rzewuskiego / o p . c i t .

s . 62 -

10 i 15 IX 17o4/ o z n a c z a y zapewne terminy o b l a t .

! S*Rzewuski ao W.Rzewuskiego 15 i 17 X I I 1764, P o d h . 1 / 2 / 7 6 *
;ba l i s t y

z niew ielkim i skrtami /m .in.

t a c j a c h / u L.Rzewuskiego, o p . c i t ,
1?

Drak fragm entu o n o b i l i

s. S-73.

Poci/n.XV/2, b r u l i o n S.Rzew us ki ego w j z * f r a n c u s k i m , p r z e z y zapewne d l a c e s a r z a F r a n c i s z k a I I ,

bo K a t a r z y n a I I i

... i c r y k I i z o s t a l i o s k a r e n i o wprowadzenie P o n i a t o w s k i e g o na
.ol&ki t ro n* Zostawiamy na r a z i e bez komentarza rzekome "monar; hioane" denia k r la .
- -i
L .R z e w u s k i , o p . c i t . ,
:i

s , 113 p o d a j e n i e c o odmienny

Z b ? P o l i d o r i ad arcem quae v o c a t u r D e i g r a t i a .

Ani Es*

. ' h s r . a n i Nowy K o r b u t , a n i C e n t r a ln y K a t a l o g S t a r y c h Drukw

: c odnotowuj t e j p o z y c j i , k r y a ona wic zapewne w r kor.i.sie* W r d d z i e wasnych, z e st a w io n y c h p r z e z S .R z e w u s k i e /: w au to b io g rafii,

" I t e r P o l i d o r i " k r y j e s i prawdopodobnie

p -j nazw "Le paradoxe p o l i t i q u e en l a t i n " , p o r . p r z y p i s 6.

1 4-

' * * G . u k o w s k i , The s z l a c h t a and the c o n f e d e r a c y o f Radom,

iiornae 1977 s , 194; P. Krecz et nik ow , Radom i 3 a r 1 76 7-1 76 8 , Poz

na 1874 s . 35.
1
5
*
'Ifl.Repnin do ? . Krecze tn ik owa 15 V 17t>7, wj P .K r e c z e t n ik o w ,
o p o c i t . s . 187n.
16 S.Rzewuski do I . P o t o c k i e g o b . d . ,

Podh.1 / 1 / 4 0 ; na po cz tku

l i s t u z n a j d u j e s i p r z e p i s a n y obc r k fragment c y r k u l a r z a z

r o s y j s k i m i d a n i a m i . Na l i c i e tym b d n i e d o p i s a n o c a t v :

"bez

k r l e w i e 176 4 .
^Memoires t . I s . 577.
18
G .T . u k o w s k i , o p . c i t .
1 q

s.

194.

M.Repnin do P . K r e c z e t n i k o w a 9 IX 1 7 6 ? , w: P .K r e c z e t n ik o w ,

o p .cit.

s . 183; A . K r a u s h a r , K s i Repnin i P o l s k a t . I I , Krakw

1898 s . 9$ K.Maksimowicz, Seweryn Rzewuski w w i e t l e swej p o e z j i ,

Z e sz y t y Naukowe Wydziau Humanistycznego U n iw e r s y te t u G d a s k ie
g o , Prace H i s t o r y c z n o - L i t e r a c k i e Nr 8 - 9 , Gdasjc 1985 s . 38.
P.Kreczetnikow, o p . c i t .
20a

s . 30, 32.

Zapewnienia K.Maksimowicz, o p . c i t .

3 . 38, jak ob y "w ' l i s

t a c h t y c h Rzewuscy w sp o s b godny w skazyw ali ni. przyc zyn swych

poczyna na s e j m i k u p o d o l s k i m podane z o s t a y bez adnego p r z y p i s u , n i e s wic p r z e k o n y w a j c e . Aktualne p o z o s t a j e zatem w i a
dectwo, z k t r e g o wynika, i .

S. Rz ew us k i n ie d a r o s y j s k i e m u o f i

cerowi adnej o d p o w i e d z i , A . K r a u s h a r , o p . c i t .

2 . 10n.

Fragment t e n s ta n o w i l a d zamysw, k t r e z r e a l i z o w a
c h c i a S.R zew us k i w pierwszym dniu sejmu. N a k o n i on wwczas
c z posw do z gr om ad ze ni a s i w s a l i p o s e l s k i e j , n i e za s e
n a t o r s k i e j , j a k u c h w a l i o s a n c i t u m k o n f e d e r a c j i . Po n i e d u g i m
c z a s i e n i e w i e l k a l i c z b a zgromadzonych u l e g a j e d n a k naciskom
i w r c i a do iz b y s e n a t o r s k i e j , A . K r a u s h a r , o p . c i t .

s . 22n.

Mona p r z y p u s z c z a , e p r z e m i e s z c z a j c posw s t a r o s t a d c l i s k i
k i e r o w a s i n i e t y l k o i n t e n c j d o p e n i e n i a "praw dawnych", a l e
p rze d e wszy st kim pokrzyowania r e p n i n o w s k i e j r e y s e r i i .
21

A.Kraushar, o p . c i t .

s . 31n; wydan w s p c z e n i e mow S.

Rzewuskiego przedrukowa L .R z e w u s k i , o p . c i t .
22

A.Kraushar, o p . c i t .

s . 98n.

s . 72 ; K . R u d n i c k i , o p . c i t .

s.

171-180;

G. T. u k ow sk i, o p . c i t . s . . 9 -2 2 2 .
23^ N a j p e n i e j s z e i n f o r m a c j e o pobycie Rzewuskiego w R o s j i

u .Maksimowicz, o p . c i f c .

s. 40-58.

^ C y t o w a n y f ra gm en t l i s t u tame s . 5 3 ;

"W utworach pochwal

nych Seweryn Rzewuski ukazywany j e s t n i e m a l e w a u r e o l i w i

t o c i * , komentuje t a a u t o r : : a . Wykaz utworw p o e t y c k i c h , k t r y
mi witano p o w r a c a j c e g o z n i e w o l i s t a r o s t d o l i s k i e g o p o d a j e
B.Wciska.

Poezja p a t r io t y c z n a czasu pierwszego r o z b io ru i s e j

mu d e l e g a c y j n e g o 177 2-1 775, Wrocaw 1982 s . 58, 61.

ph
.
A u t o b i o g r a f i a , p o r . p r z y p . b.
' W.Kaiinka, o p . c i t . t . I I s . 402; Memoires t . I I ,

Leningrad

' 2 2 4 s . 246n. P a n e g i r y k i z o k a z j i n a a a n i a buawy S.Rzewuskiemu,

i

utrzymane w t o n i e r a d o c i , e nagrodzona z o s t a a prawdziwa cno

t a , r e j e s t r u j e B.Wolska, o p . c i t .

s . 247n,

07

S i g i l l a t a 33 k . 6 2 ; J . B e s z c r . y s k i , S p i s senatorw i d y g n i

t a r z y koronnych / w i e c k i c h / z XVIII wieku, Warszawa 1862 s . 8 1 .

*

"Memoires t . I I s , 255-26C; Volumina legum t . Y I I I ,

Durg 1860 f,2'12n; L .Rz e w us ki , o p . c i t .

Peters-

s . 110n. S t a r o s t w o kowal

s k i e , n a j b o g a t s z a z k r l e w s z z y z n w o y s k ic h , n a l e a o t e do
n& b a r d z i e j

dochodowych ksw r1c h l e b a dobrze z a s u o n y c h * w

//.all ?.aej Korony, p o r . T. Z i e l i s k a , Magnat e r i a p o l s k a e pok i

e a s k j , Wrocaw 19?7 s . 125, 202.
"S .R z ew us ki do S t a n i s a w a A u g u sta 7 I I I 1786, B .C z. 698
e, 6 6 l n .
'J Por. p r z y p . 6.
31 K.M.Morawski, Pogld na o p o z y c j magnack midzy pierwszym
roz bio re m a Sejmem C z t e r o l e t n i m , w: S t u d i a h i s t o r y c z n e ku c z c i
p r o f . Wincentego Z a k rz ew sk ie g o, Krakw 1908 s . 379- 38 3; t e n e ,
Dwie rozmowy S t a n i s a w a Au gu sta z Ksawerym Branickim, Kwart.
%

r i i s t . R.XXIV:1910 s .

3 6-1 42; t e n e , Ignacy P o t o c k i , KrakwWar-

szawa 1911 s . 3 6 -4 1 .
'""K. B ran ic k i do S.Rzewuskiego 23 I I 1776, P o d h . I I / 2 / 5 ; t a k e

i inne l i s t y

405

3 r a n i c k i e g o do Rzewuskiego ?; t e g o okreau w ia d c z

o w s p d z i a a n i u obu hetmanw.
- ^ R e s p o n s . . . Seweryna R z e w u s k i e g o . . * na d.we j . i s t y J,K ,M i Ra
dy N i e u s t a j c e j , r k o p i m ie n n a k o p i a w k lo c k u s t a r y c h drukv-'
BN X V I I I * 4 . 38A, C a spraw omawia //.S m o le s k i, K o n f e d e r a c j a
t a r g o w i c k a , Krakw 1903 a . 6n.
^iem oires t . I I
^ R e sp o n s..

s . 391.

p o r , p r z y p . 33? Ai.Sm oleski, o p . c i t , ( m.

N adej

c i e o dpo w ied zi Rzewuskiego odnotowuje t e k r l , Memoires t . i ;

a . 392 ,
36
Warto odnotow a, e c h w a l i Rzewuskiego z a s ta n o w isk o na
j t e w sp raw ie panny Krosnow s&iej op ozy cy jny " L i s ! , do z i e m i a n i
n a " , p is a n y p r z e d .
se jm ik am i p o s e l s k i m i 1776 r . ,
%

K.M.Morawski.

Ign a c y P o t o c k i s . 98 ,
J w .S m o le s k i, o p . c i t ,

3. 7n; Memoires t . I I s . 391 s ; z a p i

S t a n i s a w a A u g u sta z rozmowy z Rzewuskim w dniu 28 I I 1': 76 w

B .C z, 799 s .

1037. T*o p o d c z a s t e j w a n ie rozmowy Rzewuski zwie*

V

r z y s i k r l o w i , i in f o r m u j c l u d z i o prawdziwym o b l i c z u k l i
k i , k t r a p r z e w o d z i a sejmowi rozbiorowemu, w z n o s i o krzy k :
"Obro i wybaw n a s Panie od k s i t S u k o w s k ic h ", tame s .

1034,

S k a r g i na postaw hetmana p o ln ego wobec z a l e c e Rady N i e u s t a j

c e j d o t a r y do P e t e r s b u r g a , g d z i e u s p r a w i e d l i w i a Rzewuskiego
Ignacy P o t o c k i , K.M.Morawski, Ignacy P o t o c k i s . 1 0 6 r .
^Kopie odp ow ied zi na d e l i b e r a t o r i a w j z . p o lsk im w 2 , Ca.
846 s , 6 1 -6 5 * Tum aczenie f r a n c u s k i e , z k t r e g o bierzemy d a t ;
w Podh.XV/1
" 'K .JI .M o r a w s k i, Dwie rozmowy a . 136, 138* 141; t e n e , Ig n a
cy P o to c k i s . 3 9 - 4 1 ,
^w" L i s t " , datowany w S t u l n i e 1 VII 1776, j e s t drukiem w sp
czesnym.

40b
^ 1J . M i c h a l s k i , " Warszawa", c z y l i o a n t y s t o e c z n y c h n a s t r o j a c h
w c z a s a c h S t a n i s a w a A u g u s ta ,
Warszawa 1972 e . 24, 2on.

wj

Warszawa XVIII wieku, z e s z y t 1 ,

'

' ^ " L i s t " , p o r* p r z y p . 40,

Morawski, P ogld na o p o z y c j ,

s . 380; t e n e , Dwie r o z

mowy s . 142,
^ "L ist",

p o r . p r z y p . 40. Skrtowe omwienie " L i s t u " u W.

S m o le sk ie g o , o p . c i t .

s . 8.

''S .R z e w u sk i, M ow a...m iana na s e jm i e d ie 26 a u/g u s t i 177b,

druk w sp c z e sn y .
^ M m o ir e s t . l l

s . 338n.

Tame o. 342-345.
Q
.c; e j

J.M ich a lsk i, o p .c i t .

s . 29; C .Rzew uski, Mowa.. .m iana na

mi t d n ia 6 septem bra 1776 rok u, druk w s p c z e s n y .

^ M m o ir e s t . l l s . 35 0.
SO
S .R z e w u sk i, M o w a ...23 w r z e n ia 1776, druk w s p c z e s n y .
- .j.R zew uski, M o w a...n a s e jm ie d n ia 10 o c t o b r i s 1776 r . mia;:ruk w s p c z e s n y . Przedruk znacznego fragm en tu u W.Smole

skieeo, o p . c i t .

s . 8 n . O pinia S t a n i s a w a Augusta o wypowiedzi

:er.aar.a / " L ? hetman Rzewuski en dclam ant son o r d i n a i r e . . . " /

,

mmoires t . l l s . 381.
cp
' S . Rzewuski, M o w a ...d n ia 12 o c t o b r i s 1776 roku m iana, druk
w s p c z e s n y .
53

-'^emoires t . l l

e. 383. Ka tym r d l e o p a r li m y c a r e l a

c j o s e s j i 12 p a d z i e r n i k a .
^Tame s . 392, 401 .
' 'Tame s . 422 -42 4.
56
Tame s . 4 2 4 -4 2 7 . Por. J . M i c h a l s k i , Dwie m i s j e k s i c i a
S t a n i s a w a , w: K s i g a Pamitkowa 1 5 0 - l e c i a AGAD w W arszawie,
Warszawa 1958 s . 401.

407

57
'A u t o b i o g r a f i a , por. przyj ,
**K.M.M orawski, Ign acy P o t o c k i s . 5 2 ,

; 1 o; J . M i c h a s k i ,

P ol

s k a w d o b ie wojny o sukces;, bawarsk - .Gocaw ' 9(>.4 . v.r. ,

CG
'Odpowied S . Rzewuskiego na de 1 i b e r c t o r *ia rr 1 m V 778,
Podh.XV/1, b r u l i o n *
M ich alsk i, o p . c i t ,
^ J.F eld m ar.

i . 125-

Ha p r z e o m ie stosunkw a o l s k o - f r a n c u s k i c h , K r a

kw 1935 s , 73*
M i c h a l s k i . o p . c i ; ,
-,
co
J . Mic ha ''skj. o p . c i t . s 129 i;Ie >r>t wo r z n i r- n e t me : L:
t r a s y p r z y d a je s i v tadto l i s t C a str io tT *.

d .i ban i-i * c

os a s

k i e g o z 21 I 1779, P o d h . I I / 2 / 1 .
o3K.Pfi<- do S.R zei?usiciego 23 VI 1 t ? 3 . P o - i h . I t / 2 / 7 7 t

. r

do S.R z ew u sk ie go 22 V 1 7 7 9 , P o d h . I T / 2 / 7 2 .
/*|

Chodkiewicz s t a r *

mudzki a o S .R zew u sk iego -yS

1779, P 0 d h .I I / 2 /1 4 .
65

' C a spraw S o t y k a p r z e d s t a w i K .R u d n i c k i, c p . c i ; ,

204 - 2 2 6 .
66

Tame s . 2 4 .

n ie te g o l i s t u

B r u l i o n l i s t u dc p a p i e a w Podh.XV/4. y -

d o ra d za Rzewuskiemu Adau; K r a s i s k i ,

tene 6 o

Rzewuskiego 11 I I I 1782, P o d h . I I / 2 / 5 4 .
67
Dat l i s t u p o d a je R u d n ic k i, o p . c i t . 3* 2 ? A . T re i c y t a t
pochodz z l i s t u

z ?8 XII 1782, ?odh.X V /4, k o p i a , g d z i e Rzewus

k i odw ouje s i v pisma p o p r z e d n ie g o ,

68
' P o r , t f.K o n o p c z e k i, Polnka w d e b ie wojny s i e d m i o J e t n i e j ,
t.II

a. 287; Memoires t . I .

s * 401, 404n.

69

'S .R z e w u s k i dc S t a n i s a w a A u g u sta , Podh.XV/4, k o p ia ,

'' ^ S . C o r t i c e l l i dc 3 . Rzewuskiego b IV 1 ?8 2 , P o d h . I I / 2 / 1 8
71 W .Smoleski, o p . c i t . s . 10.
* ^ K .R u d n i c k i, op.* c i t . s . 225.
73
^S.R zew usk i ao J . L i p i s k i e g o , podkomorzego l a t y c z e w s k i e g o
19 VI 1782, Podh.XV/1, b r u l i o n .

408

' ^ S . C o r t i c e l l i do S.R zew usk iego 27 VI 1782, P o d h . I I / 2 / 1 8 .

'^Tene do t e g o 8 V I I I 1782, tam e.
' K . B r a n i c k i do S.R zew usk iego 17 IX 1782, P o d h . I I / 2 / 5 . Na
s e jm ik u w Kamiecu d z i a a z r a m ie n ia Rzewuskiego j e g o ge n e r a - a d j u t a n t MWeryha-Darows k i , p o r . l i s t t e g o do S.Rzew usk ie g o 23 V I I I 1782, P o d h . I I / 2 / 2 5 .
^ K . B r a n i c k i do S.R zew usk iego z Lubomia 17 IX 1782, Podh.
II/2 /5 .
79X .R u d n ic k i, o p . c i t .

s . 231, 233, 238. Autor te n s u s z n i e

w s k a z u je , i adne s t r o f o w a n i e w r z e c z y w i s t o c i n ie m iao m i e j
sca.

*
7q

^Tame s . 240n.
QA
S .R z e w u sk i, L i s t . . . d o J.W. Rzew uskiego, p o s a nowogrdz
k i e g o , druk w s p c z e s n y .
81 Kopia " R e l a c y i " w Podh.XV/4 i Fodh.XV/.
82 A u t o b i o g r a f i a , p o r . p r z y p . 6.
^ R . K . L o r d , Drugi r o z b i r P o l s k i , Warszawa 1984 s . 37; J .
Feldman, o p . c i t .

e. 83-87.

R .H .L o rd , o p . c i t .

s . 307, o r y g i n a w j z . f r a n c u s k im ; t u

maczenie p o l s k i e c y t u j za J.Feldm anem , o p . c i t .

s. 84. Id e n ty fi

k a c j i Rzew uskiego, n ie wymienionego z i m i e n i a , z hetmanem po i nym dokonujemy na p o d sta w ie wzmianki w " A u t o b i o g r a f i i " , p o r . n i
e j , p rzy p . 8 6 .
QC
o . F e laman, o p . c i t .

s . 8 6 ; E .R o stw o ro w sk i, Andrzej Mokro-

nowski, PSB t . X X I , Wrocaw 1976 s . 592.

86

" A u t o b i o g r a f i a , p o r . p rzy p . 6 .
87
J.F e ld m a n , o p . c i t . s . 91.
88

uP o d h .I I /2 /5 . 0 otw artej n ie p r z y ja n i 3 ran ick iego d o n o si

Rzewuskiemu p k ic h a K o b y ec k i 3 X 1786, P o d h .I I / 2 / 4 1 - w ok r e s i e s t a r a Rzewuskiego o o d c i e n i e s t a r o s t w a k o w e lsk ie go od

409

s p a c a n i a dugw o j c a . To same p o t w i e r d z a S.R zew u sk i I . P o t o c

kiemu 6 X 1786, P o d h .1 / 1 / 4 1 .
^S.Rzewuski do S t a n i s a w a A ugusta 7 i 29 I I I 1786; S t a n i
saw August do S.R z ew u sk ie go 18 I I I 1786, B .C z, 698 s . 6 6 l n ,
6 6 9 - 6 7 7 . P isan y p r z e z Rzewuskiego "Wywd praw do s t a r o s t w a kow e l s k i e g o in rem hetmana p o ln ego k oron n ego, ktrym s i p r b u j e ,
i t e dobra Kowel byy jemu nadane i s j e g o w a s n e , a t y l k o na
im i o jc o w s k ie o tr z y m a n e ", tame s . 6 6 3 - 6 6 7 . K w e stia p r o c e s u w
sp ra w ie c i c y c h na Kowlu dugw i s t a r a o k o n s t y t u c j p o t w ie r
d z a j c t y t u prawny sy g n a lizo w an y w "Wywodzie" w y p e n i a a t e
w roku 1786 k o r e s p o n d e n c j S . Rzewuskiego z M.Dzieranowskim,
S . C o r t i c e l l i m o r a z M,Kobyeckim, P o d h , I I / 2 / 2 8 , I I / 2 / 1 8 ,

II/2 /4 1 ,

C a a a r g u m e n t a c ja Rzewuskiego wydaje s i k r t a c k a , a j e g o w n ios4

k i cc n a jm n ie j w t p l iw e ,
^ A u t o b i o g r a f i a , p o r . p r z y p , 6,
91

W ,Sm oleski, o p . c i t .

s . 13-17 p o d a je na p o d sta w ie m a t e r i a

w z Archiwum P o d h o r e c k ie g o , a l e bez p r z y p is w , i n f o r m a c j e o
s k p s t w i e i z a c h a n n o c i Rzewusiciego, a ta k e o j e g o n a d e r tw ar
dym s to su n k u do poddanych.

PRZYPISY DO ROZDZIAU I I . .
i

E ,R o s t w o r o w s k i, Sprawa a u k c j i w o js k a na t l e s y t u a c j i p o l i

t y c z n e j p rzed Sejmem C z t e r o l e t n i m , Warszawa 1957 s . 124.

p
0 n i e o b e c n o c i Rzewuskiego nad Dnieprem w iadczy ex s i l e n z i o W .Kalinka,

O s t a t n i e l a t a panowania S t a n i s a w a A u g u sta , c z . I ,

Pozna 1868 s . CCLXX.

3P . K i c i s k i do M .P oniatow skiego 2 IV 1787, 30Z 1821 k , 7 4 .
4

E .R o s t w o r o w s k i ,. o p . c i t . s .

179n,

^Tame, s . 180, 184n, 272n.

/

Tame,- s .

184. Wydanie r o s y j s k i e z n a j d u j e s i w c z a s o p i -

mie R u s s k i j Archiw. t . l l

410

1374;

tu m ac z e n ie p o l s k i e opublikowa.

W .K alinka, O s t a t n i e l a t a pa. . vania S t a n i s a w a A u g u sta, c z . I l ,

Krakw 1891 s . 1 0 1 - 1 1 0 .
' E .R o s t w o r o w s k i, o p . c i t .
o

Tame, s . 186n.
c
Tame, s . 188.

s . 272.

^Tame, s . 134.
Tame, s . 189n,
2Tame f s ,

1 9 0-1 92 .

1 ^Tame, s ,

194-196.

^T am e, s . 197.

1^Tame, s , 211.
1bPodh.XV/.
17
'
Por. p r z y p * 7b do r o z a z * I o r a z l i s t y hi.Darowsklego do S.
KzewuuKiego, P o d h .1 1 / 2 / 2 5 .
K a l i n k a , Se,;jm C z t e r o l e t n i , Krakw 1880 ,s . 6 2 - 6 7 ; E .R o s
tw o ro w sk i, Debiut p o l i t y c z n y J a n a P o to c k ie g o -- r . 1788, P r s e g l ,
H i s t . T .X XV II; 1956 s . 690n, 696.
1Q
'P a s z c u sc h y k u roku 1790 memoria do dworu . p e t e r s b u r s k i e go z p r o p o z y c j w s p a r c i a antysejm owej k o n f e d e r a c j i , Seweryn Rze%

wuski o b c i a S t a n i s a w a Augusta win m .in . za a n t y r o s y j s k i e

n a s tr o je w la ta c h w czen iejszy ch .

Przypomniawszy tam oodstawowe

p r e t e n s j e s p o e c z e s t w a pod adresem R o s ja n / m . i n . obecno w

Pol3ce r o s y j s k i c h wojSK. n a a u y c ia tych o d d z ia w w dobrach p r z e
ciwnikw R o s j i , porwanie senatorw i p o 3 a , g n b i e n ie k o n f e d e r a
tw b a r s k i c h / z au w a a , e u r d a tych ' akrw l e a o w e j c i e
tych s i do P o l s k i w roku 1764 d l a u c z y n i e n i a P o n iato w sk ie g o
*

k rlem , e ten e k r l z a b i e g a potem w P e te r sb u r g u o p o z o s t a n i e

w ojsk r o s y j s k i c h w P o l s c e , gdy c h c i a j e wykorzystywa przeciw
swym n i e p r z y j a c i o o m p o lity c z n y m ; on s k o n i hepnina ao porwania

411

sen ato r w o r a z do p r z e l a d o w a n i a B a rz a n , k t rz y go d e tr o n iz o w a li,

zatem w sz y stk o t o , cc z a r z u c a s i w P o l s c e Rosjanom, n a le y

z a r z u c a k r l o w i , bo j e g o wol w ojacy K atarzy n y I I w y p e n i a l i p o r . r o z a z . XIV s . 385*

20

E .R o stw o r o w s k i, Sprawa a u k c j i w o j s k a , s .

194n.

21 J . M i c h a l s k i , "Warszawa , s . 31n .
21 a
*
T a k i c e l usuw aby s p r z e c z n o midzy zamiarem rozpow szech
n i a n i a / w i a d c z y a b y o nim p o cztk ow a, a n t y k r le w s k a p a r t i a r
k o p i s u / , a c i l e ta jn y m " p r o je k te m p r z e b i e g u obrad sejm u. W
r z e c z y w i s t o c i bowiem 3ejm t e n , opanowany p r z e z przywdcw kon
f e d e r a c j i wojewdzkich', m iab y z g o a inny p r z e b i e g .
22

E .R o stv /o ro w sk i, K o r e s p o n d e n c ja , s . 724n, 7 3 7 .

~ ^ J.M ich alsk i,

S e jm i k i p o s e l s k i e 1788 r . ,

P rz e g l.H ist. T .L I :

19bO s . 472; t e n e , "W arszaw a", s . 28.

2 ^"O b rcen ie R z e c z y p o s p o l i t e j w m o n a r c h i ", Podh.XV/2, bru
l i o n S .R z e w u sk ie g o ; p o r . s . S4nn.
Dowd a u t o r s t w a S .R zew u sk iego w r o z d z i a l e V s . 165, l6 7 n .
? o r . p r z y p i s 18; nadto E s t r . t.XXX, Krakw 1934 s . 14n
/ i n f o r m a c j a o drukowanym o w ia d c z e n iu S u c h o rz sw sk ieg o i S o k o ln i c k i e g o z 19 IV 1 7 8 8 / .
27

go",

C h od zio o "Myl z o k a z y i Uwag nad yciem J a n a Zamoyskie

b .m .w ., s . 24n.
pc
E .R o stw o ro w sk i, Sprawa a u k c j i w o js k a , s . l6 5 n n . Autor t e n .

p r z y j w s z y a t r y b u c j a u t o r s k S m o le sk ie g o , t r a k t o w a p r a c "O
p o l e p s z e n i u " j a k o d z i e o "typowego p r o w in c jo n a ln e g o s z l a c h c i c a "
*

z dobr w ia r r z u c a j c e g o m .in . pomysy o s z c z d n o c i wydatkw

wojskowych, tame s . 234. Por. W ,Sm oleski, P u b l i c y c i anonimo
wi z koca, wieku X V III, Warszawa 1912 / o d b i t k a z P r z e g l . H i s t . /
s . 5on.
29

'Z d r u g i e j r k i wiemy, i p o d c z a s prowadzonych latem 1788 r .

412

w g r o n i e o p o z y c j i rozmw na temat o r g a n i z a c j i wadzy nad w o js

kiem, S .R z ew u sk i wypowiada s i za przywrceniem K o m i s j i Radom
s k i e j , E .R o stw o ro w sk i, o p . c i t ,
^ R .P ia t, o p .c it.

s . 218.

s . 135; W.Konopczyski, P o ls c y p i s a r z e

p o l i t y c z n i XVIII wieku, Warszawa 1966 s . 116n, 326.

^ E .R o stw o ro w sk i,

o p .c it.

s . 204n, 2 0 8 -2 1 0 ; A # J . Q z a r t o r y s k i ,

P a m i t n ik i i memoriay p o l i t y c z n e , Warszawa 1986 s . 42C.

-^ E .R o stw o r o w sk i, o p . c i t .

s . 21 On. Hetman polny wrez z on

p r z y b y do Puaw j u p rz e d poow l i p c a 1788, wic w c i g u k i l

ku ty g o d n i g o c i e I z a b e l i C z a r t o r y s k i e j m i e l i o k a z j dobrze n a*
wzajem pozna swe p o g l d y , S . K . P o t o c k i do ony 16 V II 1788, APP
2 6 2 /1 a . 8 3 3 .
- ^ P o d h . I I n r 96 s . 8 5 - 8 9 , t y t u r k S .R z e w u s k ie g o , r e s z t a
p i s a n a p r z e z s e k r e t a r z a z poprawkami a u t o r a .
-^ E .R o stw o r o w s k i, o p . c i t .

s . 212.

^W .Kaunitz do S.R zew u sk iego 15 IX 1788 z W iednia, Podh.

I I / 2 / 4 9 , druk u A .B e e r a , L eopold I I , Pranz I I und C a th a r in e Ih re C o rresp o n d e n z , L e i p z i g 1874 s . 246n; W .K alinka, Sejm C z te
ro letn i, t . l l

s . 405; E .R o stw o ro w sk i, o p . c i t .

^ P raw d o p o d o b n ie

z e w zgldu na on,
*

s . 212.

k t r a tam c h t n ie p rz e -

bywaa, Rzewuski p o z o s t a w Puawach j e s z c z e co n a jm n ie j p r z e z

k i l k a n a c i e dni s i e r p n i a i stam td obserwowa p rz y g o to w a n ia do
kam panii s e jm ik o w e j, S . K . P o t o c k i do ony 4, 18 i 28 V I I I 1788,
A.PP 2 6 2 /1 s . 8 3 9 , 8 5 3 , 856n, 8 7 3 .
37
Argument ex s i l e n t i o wycigamy z c p a r t e j na r o z l e g e j kwe
r e n d z ie r d ow ej r e l a c j i o ty c h s e jm ik a c h J . M i c h a l s k i e g o ,
S e jm ik i p o s e l s k i e , s . 5 2 - 7 3 , 3 3 1 -3 6 7 , 4 6 5 -4 8 2 .
38
^ " T e k s t p is a n y r k hetm askiego p l e n i p o t e n t a , F . J o r d a n a ,
poprawiony p r z e z S.R zew uskiego w Podh.XV/6*
39
Sformuowanie o s e jm ie " p r z e z p r z e c i g wojny t y l k o t r w a j -

413

cym1' n a w i z u je zapewne do odpow iedniego punktu i n s t r u k c j i l u b e l

s k i e j , u c h o d z c e j za wyraz s t a n o w is k a F a m i l i i , J . M i c h a l s k i , op.
c it.

s . 4 7 2 . P o s t u l a t sejm u " u s t a w i c z n e g o " zn ajd o w a s i w in

s t r u k c j i san d om iersk iej /tam e, s . 4 7 4 /,

by t e jednym z tema

tw p u b l i c y s t y k i przed sejm ow ej od S t a s z i c a p o c z y n a j c , p o r . W.
K o n o p cz y sk i, P o ls c y p i s a r z e p o l i t y c z n i t . I I

s . 5, 24, 47n.

* 0 n a s t r o j a c h tych dawa n a j b a r d z i e j kompetentne w ia d e c

two S t a n i s a w A u g u s t, gdy j u po pruskim v e to z w i e r z a s i Debolemu, e wobec i c h s i y trudno byoby mu p r z e f o r s o w a a l i a n s z
R o s j , W .K alin k a, o p . c i t . t . I s . 93n.
41
,
"W j e d n n J.W. Panu u f a nard i c a a r z e c z za nim z a w i s a .
Je d e n J.W.W. Pan moesz z a p o b ie c w szystkiem u zemu, j e e l i wic
k r a j s i rozdwoi i z a m i e s z a , n ie kto inny Bogu odpowie, t y l k o
J.W.W. P an ". S .R zew u sk i do S z . P o to c k ie g o 1 X 1788, E.Eostworows k i , K o r e sp o n d e n c ja 3. 7 2 7 .

PRZYPISY DO ROZDZIAU I I I .
* 3 . K . P o t o c k i do ony 20 X 1788, APP 2 6 2 /1 s . 927n. 0 udawa
n iu p r z e z Rzewuskiego choroby i n i e u c z e s t n i c z e n i u w s e jm ie ta k e
S t a n i s a w August do F .M azzeieg o 4 I I I 1789, w: L e t t r e s de P h i
l i p p e Mazzei e t du r o i S t a n i s l a s - A u g u s t e de P o lo g n e , v o l . l , Rome
1982 s . 192 / c y t . d a l e j : L e t t r e s / ,
2 S . K . P o t o c k i do zony, APP 2 6 2 /1 s . 934, 940, 952; a n a l o g i c z
n ie w l i s t a c h z 15 XI i 17 X I I 1788, tame s . 959n, 989n.
3
W sp ra w ie a u t o r s t w a " R e f l e k s y i " p o r . Z . Z i e l i s k a , W s p r a
n ie a u t o r s t w a " R e f l e k s y i nad pismem wydanym pod imieniem im ci
pana R z e w u sk ie go ", P r z e g l . H i s t . R.gO: 1989 z . l , w druku,
TR e f l e k s y e nad pasmem wydanym pod imieniem imci pana Rze
w u sk ie g o , hetmana polnego koronnego, Warszawa 1790, dru k. JKM
i KSB s . 3 , 5n.

414

^Por* przyp# 6 do r o z d z * I .
6
x'or. n i e j p rzy p * 9.
7Podh*XV/2, b r u l i o n S.R zew u sk iego w j z * f r a n c u s k im * W j e d
nym ty lk o m i e j s c u p ism a , w c z c i kocow ej, p i s a n e j j u z m yl
o bezporednim o d b io r c y t e k s t u , j e s t wzmianka o u tw o rz e n iu Komi
s j i Wojskowej* Wskazywaoby t o , i a u t o r d o p i s a te n fragm ent
po 3 XI 178, n ie t r o s z c z c s i o u w s p c z e n i e n i e r e s z t y wywo
dw *
Q
Ani w tym wypadku, a n i w p o p r z e d n ic h , n ie p r o stu je m y r z e * czovvycb n i e c i s o c i hetmana, i d z i e nam bowiem o o dtw orzen ie j e
go zapatryw a u s t r o jo w y c h . N i e p r z y s t a w a l n o wywodw Rzew uskie
go do r z e c z y w i s t o c i b y a t a k w yrana, e wskazywanie t e g o na
kadym kroku wymagaoby komentarzy z n a c z n ie o b s z e r n i e j s z y c h n i
omwienie te k st w pana na Podhorcach.
q
^Chodzio o przysig- Departamentu Wojskowego Rady N ie
u s t a j c e j , p o r . Volumina legum t * I X , Krakw 1889 s * 51.
10
0 t e j fo r m ie aktw sejmowych
p o r* G .L en gn ich , Prav/o p o s >
p o l i t e K r le s tw a P o l s k i e g o , Krakw 1836 s * 357n*
11 Znamienne, i te n fragm ent w p i e r w s z e j r e d a k c j i b rz m ia
i n a c z e j . "W c z a s i e , gdy i s t n i a a w adza hetmanw - p i s a Rze
wuski - p r z y s i g a w o js k a b y a s k a d a n a na w ie rn o Rzeczypospo
lite j

i k r lo w i i na p o su s z e s t w o wadzy hetmanw". Sowa " i

k r lo w i" z o s t a y n a s t p n i e s k r e l o n e .
^ S .K * P o t o c k i d o n o s i on ie 11 XI 1788, e K o n s t a n c ja Rze
wuska z am ie rz a wyjecha z Warszawy n a z a j u t r z , z a 4 d n i p n i e j
dodawa, e hetmanow, p o z o s t a j c n a d a l w Warszawie, z atrzy m a
a choroba d z i e c i , APP 2 6 2 /1 s * 9 5 3 $ 959* Dat wyjazdu hetmana
z Warszawy - 21 XI - podawa S t a n i s a w August P.Mazzeiemu 29 XI
1788, L e t t r e s s . 108*
1^W*Kalinka, Sejm C z t e r o l e t n i t . I s * 150*

415

1 S t a n i s a w August do F .M a z z e i 29 XI 1788,

p o r . p r z y p i s 12.

1^ E * F . H e r t z b e r g do G .L u c c h e s i n i e g o 25 XI 17 88 , w: 3 . Dembi
sk i,

r d a do d z ie j w d r u g ie g o i t r z e c i e g o r o z b i o r u P o l s k i ,

Lww 1902 8 380.

*c

17

3 . D em biski, Plany Seweryna Rzew uskiego, s . 4 8 7-4 89 .

Tame, 3. 49 0. Nie wiemy, d l a c z e g o Dembiski r o z d z i e l a

d a t t e j a u d i e n c j i i d z i e z o e n i a p r z e z Rzewusk h e tm a sk ie
go m em oriau. Wydaje s i ,

i a u d i e n c j a b y a d o b r o k a z j , by

pismo w r c z y .
1o
Ten fra gm e n t nasuwa p r z y p u s z c z e n i e ,

i "O b rcen ie Rzeczy

p o s p o l i t e j w m o n a rc h i 1' mogo by p i s a n e z rachubam i na n i e j e

dnego a d r e s a t a . Chwilowe w y co fan ie s i R o s j i z potem kinow skiego zamysu k a z a o hetmanowi szu k a sprzym ierzecw w '.7i e d n i u
/list

dc c e s a r z a z 1 V I I I 1 7 8 8 /, a potem w B e r l i n i e , a l e n a d z i e i

na F e t e r s b u r g Rzewuski d e f i n i t y w n i e :iie p o g r z e b a .
G
' ^Kopia mamoriau w B .C z . .?890 s . 3 0 5 -3 0 8 ; t e k s t omawia 3.
D em biski, o p . c i t .

s * 491-493

Tame, s . 490.
Tame, s . 494*
2 2 3 t a n i3 a w August do F .M azzei 10 I 1789, L e t t r e s s . 138.
^ 3 . Dembiski, o p . c i t .

s . 495n.

24Tame, s . 4 9 7 -4 9 9 .
^ T a m e , s . 499n.
2oG .L u c c h e s i n i do E . H e r t z b e r g a 31 I 1789, 3 . Dembiski,
r d a s . 390n.
' F .jS a z z e i do S t a n i s i a v / a A ugusta 16 i 23 I I o r a z 2 I I I
1789, L e t t r e s s . 176, 183, 192.
2S
" F . M a z z e i do S t a n i s a w a A ugusta 6 I I I 1789, tame s .

194n.

29

^Z c a pew noci d o t y c z y o to M azzeiego , tame s . 194.

^ S .R z 6 w u s k i do K . B r a n i c k i e g o 24 I I I 1789, P o d h .1 / 1 / 5 .
#

- ^ F .M a z z e i
^2Tene

416

do S t a n i s a w a A ugusta 13 IV 1789, L e t t r e s

do t e g o 14

s * 233.

V I I I 1789, tame s . 345

^ S t a n i s a w August do F .M a z z e i 17 VI 1789, tame s . 289. P o r.

u s t a w ; o K o m i s ji Wojskowej w Volumina legum t . I X s . 53.
^ F .M a z z e i dc S t a n i s a w a A ugusta 17 V I I I 1789, L e t t r e s s .
35C.
^Tene

do t e g o 17

i 28 V I I I 1789, tame s . 350, 360.

^Tene

do t e g o 28

V I I I 1789, tame s . 360.

^ S . R z e w u s k i do S t a n i s a w a A ugusta b . d . / l i s t

odebrany 5

IX 1 7 8 9 /, B .C z. 729, s . 7 6 5 .
OC
4
^ Lega j a d r e z d e s k a do D e p u t a c j i In te re s w Z a g ra n ic z n y c h ,
Pop. 406 k . 1.
-50

^ Tame.
^ J . R z e w u s k i do S.R zew u sk iego 20 IX 1789, Podh. I I / 2 / 9 8 .
^ " H e t m a n a Rzewuskiego j e s z c z e tu n ie ma d l a r o z p o c z c i a
p r e z y d e n c y i , d z iw i s i nad t j e g o o p i e s z a o c i ,

a co g o r z e j ,

e n i k t n ie w ie , kiedy t u bd,zie i g d z i e s i t e r a z o b r a c a " ,

M.Morawski do K . S . R a d z i w i a 3C IX 1789, w; K . S . R a d z i w i , Ko
r e s p o n d e n c j a , Krakw 1898 s . 298.
K o b y e c k i do S .R zew usk iego 21 X 1789, Podh. I I / 2 / 4 1 .
^ J . A n k w i c z , k a s z t e l a n s a n d e c k i do S t a n i s a w a A ugusta 3 XI
1789, B . C z . .722 s . 91n.
44
O ss. 11920 s . 139, g a z e t a p i s a n a . 0 w tp liw e j c h o r o b ie ,
k t r Rzewuski tu m a c z y sw n ie o b e c n o w Warszawie w o k r e s i e ,
gdy powinien prezydowa K o m i s ji Wojskowej, p o r . t e S t a n i s a w
August do F .3 u k a te g o 30 I 1790, W .Kalinka, O s t a t n i e l a t a c z . I I
s . 149.

PRZYPISY DO ROZDZIAU IV.

'Ta i w s z y s t k i e d a l s z e s tr o n y o dn osz s i do wydania b.m.

417

r, /sygnatura BH XVIII, 1.790/*

2I . P o t o c k i do E .A loy 7 I 1790, APP 2 7 7 /1 k . 1 0 . I n fo r m a c j
o bdcym w druku t e k c i e podaw aa pod d a t 9 I 1790 r k o p i
mienna g a z e t a / O s s ,

11920, s .

1 6 0 / , a wiadomo, e druk o d zie

. s i g a k i l k u t y s i c y eg z e m p la rz y p rzek azy w a J.M arko w sk i A.

Chmarze 8 I 179 0, BJ 6661 k . 8 .
3

VJ . G r z y m a a , kpt do g e n . E .f l o d z i c k i e g o 13 I 1790 z Krakw/

O ss, 11635 s , 7 0 7 ; s u g e s t i a , ja k o b y pismo drukowane byo w Dre
n i e , b y a b d n a .
^ S . P o t o c k i do I . P o t o c k i e g o 19 1 1790 z Dubna, APP 279b/V
s.

446.
^J.W. do S.R z ew u sk ie go 26 I 1790, P o d h . I I / 2 / 1 2 6 .

0Je d y n p o z y c j o p u b lik ow an , d a j c p r z e g l d p u b l i c y s t y k

w sp raw ie s u k c e s j i t r o n u , p o z o s t a j e n a d a l p r a c a R . P i a t a , c p .
c it,

s . 1 2 5 -1 5 6 ; p e n i e j s z e u j c i e u W .Konopczyskiego, o p . c i t ,

t.II,

p o r . p r z y p i s 3 do Wstpu.

*
J . M i c h a l s k i , Propaganda konserwatywna w walce z refo rm

w p o c z tk a c h panowania S t a n i s a w a A u g u sta , P r z e g l . H i s t . T.
Z L I I I s 1952, p a s s i m ; t e n e , "W arszawa", s . 1 3 -1 5 , 3 0 -3 4 } t e n i s ,
Problem i u s a g r a t i a n d i w P o l s c e w l a t a c h s i e d e m d z i e s i t y c h XVII;
w ., C z a s . P raw n o -H ist. T .X : 1958 s . 181n, 185, 193.
o
P or. H.Waniczkwna, D zie k o sk i A ntoni, PSB t . V I , Krak*
19 48 ; B .K r a k c w sk i, K ossow ski Roch, PSB t , XIV, /rocaw I96fc-1 9 6 9 /o d roku 1776 K o ssow ski zwizany by z o p o z y c j , n a l e a
je d n a k do r o d z i n y , k t r a w y pyna d z i k i ? a m i l i i / ; J,Sk ow ron ek ,
P o n ia to w sk i J z e f , PSB t .X X V I I , Wrocaw 1983 s , 4-29
o
W.Konopczyski, o p . c i t . t . I I s , 132,
Pop. 406 k . 2 .
1 S,R zew uski do K . B r a n i c k i e g c 19 I t ? 9 0 , P odh ,1 1 / 3 / 2 '
12

Tame,

416

Rostw orow ski, P o to c k i S z c z s n y * FSB t . XXVIII* Wrocaw

1965 s . 190.
4

' ^ S .P o t o c k i do S.R zew u sk iego 6 I I 1790, E .R o stw o ro w sk i,

K o re sp o n d e n c ja s . 7 2 8 .
"'Sz. P o to c k i do S .R zew u sk iego 11 V I I I 1788, tame s . 726.
P y ta n ie o s z c z e r o z g a s z a n e g o p r z e z Rzewuskiego p o s t u l a t u
z n i e s i e n i a mona2' c h i i stawiamy o s t r o n i e , w l i t e r a t u r z e h i s t o r y
c zn ej przy;' z* s i bowiem t e z a ,

i odmiennie n i S z c z sn y P oto

c k i , S.Rzew uski by zwolennikiem zachowania i n s t y t u c j i k r lew

sk ie j,

tame s , 724.
dc S. Rzewuskiego 26 I 1790, P o d h . I I / 2 / 1 26. 0 zacnwy-

: i e "h e tm a sk ich z e ia n t w " p i s a ^ t a k e I . P o t o c k i , p o r . p r z y p . 2.

.Markowski do A.Chmary 8 I 1790, B J 66c1 k . e . C r e p u b l i r^r.imie ta rn o w sk ie g o / a zapewne r a c z e j o j e g o p o w iz a n ia ch z
o p o z y c j m agnack/ w ia d c z y y w y s t p i e n i a na w s z y s t k i c h se jm a c h ,
na k t re p o s o w a , p o r . R .C h ojn ow sk i, Markowski J z e f ,
Wrocaw 1975 s . 43n.

P3B t .X X ,

'

l e 0 s s . 11920 s . 160, 162.

" I . P o t o c k i dc E .A loy 7
.;i2 i.:wuski a manque son s i c l e .

'7 9 0 , APP 2 7 7 /1 k . 1 o 0 :

"Le hetman

I I a u r a i t t grand dans l e X I I ;

13 - * 5 T que honnte dans l e n o t r e " .

" 'I .P o t o c k i do E .A loy 20 i 27 I 1790, tame k . l 6 c ,

170.

'A sp raw ie o p i n i i K r a s i s k i e g o p o r . n i e j p r z y p . 23 i 24.

??

7,:v d a j e s i ,

e argument s t a c k e l b e r g o w s k i " n ie b y wymy-

s e z oponentw Rzew uskiego, l e c z odpow iada r z e c z y w i s t o c i . Do

r a d z a j c w poufnym l i c i e do I . P o t o c k i e g o przygotow an ie r e p l i k i
na t r a k t a t "C s u k c e s y i t r o n u " Seweryn P o to c k i z w raca uwag, e
" i i s u f f i r a i t presq u e bien i n s t r u i r e l e p u b l i c j a k S t a c K e l b e r g
z tegc kontent - m ais c e s t ce que t o u t l e monde ne s a i t p a s " ,
15 I 1790, A?P 279b/V s . 44c.

A 19

2^ F . J o r d a n do 3 . Rzewuskiego 26 I 1790, P o d h . I I / 2 / 3 9 . J a k wy
n i k a z cytowanego tu l i s t u J o r d a n a o r a z z pisma J.W, - innego
o fic ja listy

S .R z ew u sk ie g o / p o r . p r z y p . 5 / - hetmanowi wysano

t e k s t y H . K o t a j a /Uwagi nad p ism e m .. . k t r e w yszo pod ty tu e m :

Seweryna R zew u sk iego , hetmana p o ln ego koronnego 0 s u k c e s y i t r o nu w P o l s z c z r z e c z k r t k a ,

Warszawa 1790, dru k. M .G r f ll la / ; A.

K r a s i s k i e g o / L i s t w m a t e r y i s u k c e s y i tro n u do p r z y j a c i e l a p i s a
ny. Dnia 9 s t y c z n i a roku 1790, b . m . r . o r a z d r u g i e wydanie jako
z a c z n i k do d z i e a K o t a j a / ;

T .M orsk ieg o /Uwagi nad pismem

Seweryna R zew u sk iego , hetmana polnego koronnego 0 s u k c e s y i t r o

nu w P o l s z c z , Warszawa 1 7 9 0 / ; F . S . J e z i e r s k i e g o /O b e z k r le w ia c h
w P o l s z c z i o w y b ie ra n iu krlw , Warszawa 1 7 9 0 / ; w r e s z c i e - j a k
inform owa J.W. - pismo "pod imieniem zmylonym Werpechowskiegc
/B.W erpechow ski, L i s t J . P a n a B a r t o m i e j a Werpechowskiego, oby
w a t e l a wojewdztwa p o d l a s k i e g o do J.W .R z e w u sk ie g o , hetmana p o l
nego koronnego z o k a z y i pisma j e g o wzgldem s u k c e s y i t r o n u ,
b . m . r . ; do pisma t e g o z a c z o n y by L i s t im ci k s i d z a Mably do
J.W .W ie lo h o rs k ie g o / s / k u c h m is tr z a W. K s i s t w a L i t e w s k i e g o / .
oA

A . K r a s i s k i , o p . c i t . s . 115n /wydanie K o t a j a / .

2S

R e f l e k s y e , s . 3 2 . Na d a t p o w sta n ia t e g o pisma w skazuje

z j e d n e j s tr o n y f a k t ,

e 26 s t y c z n i a n ie s y s z e l i o nim j e s z c z e

w arszaw scy k o r e s p o n d e n c i hetmana / p o r . p r z y p . 2 3 / , wspomina n a

t o m i a s t o nim p i s z c y do Rzewuskiego 6 I I 1790 K . N .S a p i e h a ,

Podh.

II/2 /1 0 4 .
^ S t a n i s a w August do F . 3 u k a t e g c 30 I 1790, W .Kalinka, O sta
tn ie l a t a c z . I I s .

149.

2 7 0 s s . 11920 s . 163.
28
t
A .K rasi sk i, o p .c i t .

s . 115; H . K o t a j , o p . c i t .

2 9 I . P o t o c k i do E.-Aloy 27 I 1790, APP 2 7 7 /1 k . 1 7 0 .

^ H . K o t a j , o p . c i t . s . 43n, S 1 , 83n.

s . 3 1 -8 4 .

420

31

' List szlachcica do Draci na 3ejmiki elekcyjne ciwilno-wojskowej komisyi zbierajcycn si, b . p a g . ,

b.m.r. 0 autorstwie

A . K . C z a r t o r y s k i e g o informowa S t a n i s a w a A ugusta hp

A .N a r u sz -

<

w ic s / t e n e do k r l a 31 I **790, A .N a r u sz e w ic z , K o r e s p o n d e n c ja ,
Wrocaw 1959 s . 3 5 1 / , z a Rzewuskiego pow iadam ia o p i r z e k s i
c i a g e n e r a a ziem p o d o l s k i c h K .K . S a p i e h a 6 I I 1790, P o d h * I I / 2 / 1 0 4 .
D la sz e g o B . L e n o a o r s k i , k t r y z n a l i s t N a ru sz e w ic z a do k r l a ^
p r z y p i s a " L i s t s z l a c h c i c a " komu z k un icy k o t a j o w s k i e j n ie wiemy, p o r . K u nica K o t a j o w s k a ,

wyor r d e , Wrocaw

*1949 s . 115.
32
*
B . Z a l e s k i , K o re sp o n d e n c ja Krajowa S t a n i s a w a A u g u s ta , Poz
na 1672 s . 137; S t a n i s a w August do F .M a z z e i 21 I 1790, Ose.
9^51 s . 1; S t a n i s a w August do J.A n k w icza 29 I 1790, B .C z. 722
s*

107; A . K . C z a r t o r y s k i , L i s t

s z l a c h c i c a do b r a c i , . , p a s s i m .

^ J . W . do S .R zew u sk iego 26 I 1790, P o d h . I I / 2 / 1 26.

34 C o d k a d a n iu t e j sprawy i braku d l a n i e j p r u s k i e g o p o p a rc i a p i s a w i e l o k r o t n i e dc Debolego S t a n i s a w August / 9 ,

19, 23

IX, 9 i 16 X II 1789, Pop. 4 1 4 / . N ie c h c i sejmowych przywdcw

dc o tw a rte g o p o s t a w i e n i a sprawy s u k c e s j i dow odzia .taice i n s p i
rowana przez k r g k o t a j o w s k i , a moe nawet p i s a n a p r z e z same% *

go k s i d z a r e f e r e n d a r z a "K oresponaencya je d n e g o o b y w a te la z pod

komorzym pewnego wojewdztwa. L i s t p ie rw sz y 16 g r u d n ia 1 7 8 9 ". Do
p r o je k t w , o k t r e n i e s u s z n i e rzekomo podejrzewano D e p u ta c j
do Formy Rzdu,

a k t r e f ig u r o w a y t y l k o w p r z y s y a n y c h do t e j

D e p u t a c ji pomysach od o b y w a t e l i , z a l i c z o n o tam m .in . k w e sti

tro n u d z ie d z i c z n e g o / s .

1 8 / . S u p o z y c j a u t o r s t w a podajemy za N.

Korbutem, t.*V# Warszawa 1967 s . 130.

35
"'P o r. rozd zia V i d a lsz e .

421

PRZYPISY DO ROZDZIAU V.
1 S .R z e w u s k i, O s u k c e s y i t r o n u , a . 42,
2W .Konopczyski, C z a c k i F e l i k s , FSB t . IV, Krakw 193& s .

140:

3 S . C z a c k i do M .C zackiego 30 XI 1780, 3 .C z . 913 s . 5 7 - 6 7 .

^ P o d c z as gdy znane E s t r e i c h e r o w i / t . X X X I I , Krakw 1938 3.
1 2 1 / "Uwagi d l a u t r z y m a n ia wolnej e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o do
P olak w ", z k t r y c h korzystam y d a l e j p o d a j c s t r o n y , zachoway
s i w 17 e g z e m p la r z a c h , C e n t r a ln y K a t a l o g S t a r y c h Drukw w 3N
odnotowuje t y l k o 3 e g z e m p la rz e "Uwag d l a u trz y m a n ia wolnej e l e
k c y i k r l a p o l s k i e g o " , p o r , z e s t a w i e n i e drukw S .R z e w u s k ie g o ,
Aneks A, 3. 444 - 44 6 .
e
^ M .B o b rzy sk i, S .S m o lk a , Ja n D u g o sz , j e g o y c i e i s t a n o w i s
ko w p i m i e n n i c t w i e , Krakw 1893 s . 8 0 ,

1 5 0 -1 5 4 ; H .B a r y c z , Kro

mer M arcin, PSB t .X V , Wrocaw 1970 s . 3 2 3 .

r

3 a z e t a Warszawska, R. 1790 nr 7 , Suplem ent.

n

W "Uwagach" / s .

5 / z a l i c z o n o do n ic h o k r e s po m i e r c i

S t e f a n a B a to re g o o r a z l a t a 17 3 3 -1 7 3 5 . Moemy s i d o m y la ,

ze

t r z e c i e z ak co n e b e z k r l e w i e , k t r e g o d a t a n ie z o s t a a podana,
m ia o m i e j s c e w roku 1764.
Podh.XV/6.
q

^K onieczno l i c z e n i a s i z fa k te m , e oprom ienione saw

mczestwa za wolno nazwisko moe wzmocni o d d z ia y w a n ie p i s

ma, p o d n o s i H . K o t a j , o p . c i t . s .

1.

^Wskazanej w t y t u l e d a ty n ie mona oy o c z y w i c ie pewnym.

#

By moe jedynym j e j celem byo s tw o r z e n ie w r a e n ia , i t e k s t

p o w s t a w c z e n ie j n i in n e , ta k e o p atrz o r.? d a t .
A

0 wiadomym p r z e m i l c z e n i u k w e s t i i sposobu o b i e r a n i a k r l a
w p i e r w s z e j r e d a k c j i Zasad p o r . 5 . R o stw o ro w sk i, "'larzenie d o b re
go o b y w a te la " c z y l i k r l e w s k i p r o j e k t k o n s t y t u c j i , w: Legendy
i f a k t y XVIII wieku, Warszawa 1963 s . 29b, Pochwa S u c h o d o l - .

422

siie g c z s t o , e wprowadzi t e n a r t y k u do Zasad z a w i e r a y ano

nimowe 'Uwagi nad l i s t e m pierwszym d n ia 16 g r u d n i a , s . 77n.
Korzystamy z wydania, k t r e g o p i e r w s z c z p i s a bd k t o z
k r gu k o t a j o w s k i e g o , bd sam k s i d z r e f e r e n d a r z / p o r , p r z y p .
34 do r o z d z . I V / , a c a o ma t y t u skomplikowany: E o resp on den cya jed n e g o o b y w a te la z podkomorzym pewnego wojewdztwa z oko
l i c z n o c i p r z y s z e g o rz d u i Uwagi nad n i z o d p o w ie d z i j e d n e
go n i e p a r c j a l n e g o a r b i t r a , o .m . r .
^ J .W. do S.R zew u sk iego 26 I 1790, P o d h .1 1 /2 /1 2 6 ; p o r , n a z o p rzy p ,

23 do r o z d z . IV.
13
*
,
^M .W ielh orsk i, C przyw rceniu aawnegc rz d u p o l s k i e g o we

d u g pierwiastkowych. R z e c z y p o s p o l i t e j u sta w , Warszawa 1775 s .

2 8 4 -2 9 9 ; p o r. M .S z y jk o w sk i, Myl Ja n a Ja k u b a R o u sseau * P o ls c e
XVIII wierni, Krakw 1913 s . 6 7 r .
1^ K i lk a s t r o n d a l e j Szymon Werpechowski p o d a . j e s z c z e t r z e
b i wskazwk w spraw ie pana B a r t o m i e j a , k t r y t e r a z " t a k n i
by go rliw y p a t r y o a " / s .

1 8 / . Czowiek z n a j c y " u k a d y k o n fe d e

r a c j i r a d o m s k i e j, je d n o z n a c z n ie zwizany z k o n f e d e r a c j o a r s k ,
9 w c z a s i e Sejmu W ielkiego " p a t r y o t a , to chyba w mniemaniu Rze
wuskiego b is k u p Adam K r a s i s k i .
-c

a, S m o l e s k i,

o p . c i t . s . 56.

16 Tame, s 56n.
PRZYPISY DO ROZDZIAU VI.
. P o t o c k i dc E.Aloy 10 I I 1790, APP 277 /1 k .1 3 0 n .
a

c Inna e d y c ja / o b i e nieznane E s t r e i c h e r o w i / n o s i a t y t u
n ie c o odmienny: " O s t r z e e n i e p u b l i c z n o c i wzgldem Zasad formy
r z d u b . m .r .
'W .K a lin k a , Sejm C z t e r o l e t n i , t . I s . 561 -56 5.
L

Takie stan o w isk o motywowane argumentem, e S t r a ,

z o o n a

423

z t r z e c h stanw , podobnie j a k Rada N i e u s t a j c a uzurpowaaby s o

b ie wadz " w i c e s e j m u " , r e p r e z e n t o w a m .i n . S . K . P o t o c k i w "My
l a c h o o g l n e j poprawie r z d u k r a j o w e g o " , b . m . r . j p a g , Spr o
u d z i a s t a n u s z l a c h e c k i e g o w S t r y o d z w i e r c i e d l a s i t e pod
c z a s d eb at sejmowych w o k r e s i e p rze d o balen iem Rady N i e u s t a j
c e j , por. zw aszcza s e s j e

4-8, 49 i 52 / 1 2 , 13 i 19 I 1 7 8 9 /,

D i a r i u s z eejmu o r d y n a r y jn e g o pod zwizkiem C o n fe d e r a c y i g e n e r a l

n e j o b o jg a narodw w Warszawie r o z p o c z t e g o R .P . 1788, t . I c z.1
b .r.,

dru k . JKM i KEiJ s . b9nn, 100ni, 227nn.

^Podh.XV/e.
S , C z a c k i do M .Czackiego 30 XI 1789, 3 .C z . 913 s . 57-7;

p o r . r o z d z . 7 s . 132,
7
W.Konopczyski, o p . c i t . t . I I
1789 r .

s.

166 i 367, W
. k w ietniu

c h w a l i nTestam ent p o l i t y c z n y P . w itk o w s k i n "P a m i t

n ik u L i i s t o r y c z n o - P o l i t y c z n y m " , t . I V s . 414.
Q
I n f o r m a c j o Czackim p c d a j za W..Konopczyskim,

.zacci

F e l i k s , PSB t , I V s . I4 0 n .
Q
H . K o t a j , o p . c i t . s . 67n; o p o t r z e b i e cz c io w y c h u l g
d l a chopw p i s a t e T .M c rsk i / o p . c i t .

s . 23 n n /, n ie g a n i c

je d n a k wprost hetm askiego sfo rm u o w a n ia .

10
W n i n i e j s z e j a n a l i z i e o p u c i l i m y fr a g m e n t , ktrym a u t o r
" Z d a n ia " k oczy omawianie -cwe3tii c h o p s k i e j , a Ktry z o s t a
t a k sformuowany, jakby nawizywa do innego utworu ^egc samego
p isarza.

" Powtarza s i - p i s a - /c o na innym m i e j s c u / : P r d z e j -

Dy bez w t p i e n i a chopek swoja c i e m n o c i , wpojon n i e c h c i i

obkanym buntem nas i s i e b i e n i e s z c z l i w e m i u c z y n i , n i e l i b y
si z tak iej

s w o je j w o ln o c i r z a n i e k o r z y s t a n a u c z y " / s .

12/.

J e s t to c y t a t z "M y li z o k a z y i Uwag nad yciem Ja n a Zamoyskie*

gc" / s .

1 9 n /, do k t r e j S.Rzewuski nawizywa i z k t r po lem i

zowa w "0 p o l e p s z e n i u sposobu e l e k c y i 7 , por. r o z a z . I I s . 62 i

p r z y p . 27.

42

Volumina legua- t . V I I I f . 6 2 .
12

0 powszechnym mniemaniu, e b i s r u p K r a s i s k i , m a r s z a e k

Maachowski o ra z Ignacy P o to c k i /w wypadku t e g o o s t a t n i e g o z wabyik__rzCirikAT)( sufcrcesji a*icV<

h a n i e m / / 5 i s a S t a n i s a w August do Debolego 22 V II 1789, Pop. 414.

Ja k o o p in io communis o K r a s i s k im p o w t a r z a a to K.K ossakow ska
w l i c i e do I . P o t o c k i e g o z 18 IX 1769, APP 279b/V s . 2 7 3 . W d ru
kowanym p a n e g iry k u p i r a W ojciecha Z a c h a r k i e w i c z a , wydanym z oka
z j i p r z y j a z d u b is k u p a k a m ie n ie c k ie g o dc Warszawy, wyraano r a
do z powodu planowanej s u k c e s j i d l a domu s a s k i e g o i g r a t u l o w a
no K rasi sk iem u pokrew iestw a z Wettynami, W .Z a c h a rk ie w ic z . Oda
p a t r y o t y c z n a do / , . . / Ad'ama K r a s i s k i e g o b is k u p a k a m ie n ie c k ie g o
d n i a . . . l i p c a 1789 / . . . /

do Warszawy p r z y b y e g o , b . m . r . Rzekom

r e w e l a c j c k an d y d a tu rz e p r u s k i e j do tro n u p o l s k i e g o u j a w n i a
S t a c k e l b e r g S t a n isa w o w i Augustowi w poow ie g r u d n ia 1789, S t a
n is a w August do Debolego 1o X II 1789, Pop. 414. Wyprzedzaa te
o d k r y c i a o p i n i a s p o e c z n a , SKoro wspomina o n ic h datowany na
29 XI "789 l i s t

F .& . K a r p i a "Z Rykijowa na mudzi" / p r c z druicu

osobnego publikowany w G azecie W arszaw skiej nr 97 z r .

1 7 8 9 /.

Nie mamy dowodw, k t r s by w ia d c z y y , e j u z wwczas domylano

siv v. p r o j e k c i e s u k c e s j i p r u s k i e j zamysw Ign acego P o t o c k i e g o ,
cho w k o r e s p o n d e n c j i t e g o z E.AIoy t a i d e a p o ja w ia s i od 30
IX 1789, APP 2 7 7 /1 k . 1 0 7 .
1^
" C p o t r z e b i e t e j p i s a K . K .S a p i e h a do S.R zew uskiego I I
'7 9 0 , P o a h . I I / 2 / 1 04.
14
S t a n i s a w August do F .B u k ate g o 30 I 1790, W .Kalinka, Os
t a t n i e l a t a c z . I I s . 149.
' ' I . J o r d a n dc S.R zew uskiego 19 I I I 1790, P o d h . I I / 2 / 3 9 .
16
*
Volumine l e gum t . V III f . 1 1 5 ; na temat Szamockiego p o r .
Z * Z i e l i s k a , Walka F a m i l i i o reform R z e c z y p o s p o l i t e j ,
Warszawa 1983 s . 94nn.

1743-1752,

*7

18

425

Volumina legum t . I I s .

1S6 p . 2 .

A je d n a k w a n i e w t e j s p ra w ie n ie mona o bw in ia hetmana

0 wyjtkowy konserwatyzm. W.Konopczyski bardzo s i l n i e p o d k r e

la ,

i zu d zen ie,

e r d o wadzy tkwi n ie w s e j m i e , a w s e j

mikach, p o d z i e l a l i do j e s i e n i roku 1790 w szyscy p r o je k to d a w c y - r e f o r m a t o r z y /w tym S t a s z i c , K o t a j ,

Ign acy P o t o c k i / z ^wyjt

kiem J z e f a P aw lik ow skiego i J a n a Krzywkowskiego, o p . c i t , t . I I

s.

154# Na temat k o r e k t y , j a k p o c z y n i Rzewuski przed p r z e j

ciem z Zasad punktu o prawodawczym c h a r a k t e r z e i n s t r u k c j i p o r.

r o z d z . XI s . 305.
19
'V olum ina legum t . I X s . 5 4 .
20
21

p o d k r e l i to W.Konopczyski, . o p . c i t .

s . 1 01 .

Tame

PRZYPISY DO ROZDZIAU V I I .
1 S z . P o t o c k i do S.R zew u sk iego 26 I I 1790, .R o s t w o r o w s k i,
K o re sp o n d e n c ja s . 7 2 9 ; P . L e n i e w s k i do S.R zew u skiego 3 I I I 1T9C
z K is ie lin a , ?o d h .X III/2 /2 3 .
2

Przypuszczam y, e w wypadku n ie wymienionego z im ie n ia

Ja b o n o w s k ie g o c h o d z i r a c z e j o J a n a S t a n i s a w a , wojewod r u s k i e
go / 1 6 6 9 -1 7 3 1 / n i o S t a n i s a w a J a n a , k a s z t e l a n a krakow skiego
1 hetmana w. k o r . / 1 6 3 4 - 1 7 0 2 / .
v
W .K a lin k a , o p . c i t . t . I s . 5 6 1 -5 6 5 .
^Tame s . 504n; K.Z ienkow ska, S a w e t n i i u r o d z e n i , Warsza
wa 1976 s . 58n.
5
O s t a t n i zacytowany fragm en t wydawa s i 3 . Dembiskiemu
t a k znamienny d l a p i s a r s t w a hetmana p o ln e g o , e bez p o a a n ia do
wodw z acy to w a go ja k o t e k s t S .R z e w u s k ie g o , 3 . Dembiski, Zmierzch
hetmana s . 161 .
K .N * S a p ie h a do S.R zew uskiego 6 I I

790, ? o d h . I I / 2 / 1 04.

426
7

' W ,Suchodolski do .R z e w u sk ie g o 29 I I 1790 /powinno by

zapewne: 1 I I I 17 9 0 / , P o d h . I I / 2 / 1 15*
"Tene dc t e g o 3 I I I 1790, tame.
*^K.K.Sapieha do S.R zew usk iego 6 I I 1790, P o d h . I I / 2 / 1 0 4 .
1 0 P or. wye;} r o z d z . IV s . 128.
11
I n f o r m a c j o niedawnym u k a z a n iu s i d z i e a podawa F . J o r
dan S.Rzewuskiemu 1 3 IV 1790, P o d h . I I / 2 / 3 9 .
12

5 . Rzewuski, C t r o n i e p o lsk im zawsze o b ie ra ln y m z d z ie j w

i z- prawa dowody, b . m . r . s . 108n.

1'U
3 m ie j t n o c i h i s t o r i o g r a f i c z n e Rzewuskiego wysoko o c e n i a
*

na p o d sta w ie t e g o t r a k t a t u W .Konopczyski. o p . c i t . t . I I

s . 138.

14> ;.K .S a p ie h a do S.R zew usk iego 6 I I 1790, Podh. 1 1 /2 /1 04.

5?odb.XV /2.
1 to

Tame, b r u l i o n S .R z e w u s k ie g o .

! F . S . J e z i e r s k i , o p . c i t . s . 1 6.
-o

_r

^Podh. A-//2: Bezkrlewia., c z y l i zabrakow anie w n a r o d z i e t e

C. J .

' Tame s . 4 .

w adzy, k t r a j e s t przy w izan a do m a j e s t a t u k r l e w s k i e g o , bru

l i o n S .R z e w u sk ie g o .
2C"Ta szczeglna aten cja d l a Rzewuskiego widoczna Dya zwasz
c z a w p o c z tk a c h j e g o t r a k t a t u , T .M o r s k i, o p . c i t . s . 3n.
21
1'.Yiosn 1790 r . Jordar. d o n o s i swemu chlebodawcy c pomocy
Onufrego o r s k ie g o , p o s a p o d o l s k ie g o i b r a t a T adeu sza w j a k i c h
sprawach /zapewne w p r o c e s i e / wojewodziny p o d o l s k i e j R z e w u s k ie j,
F . J o r d a n ao S.R zew uskiego 21 V 1790, P o d h . I I / 2 / 3 9 .

PRZYPISY DC ROZDZIAU V I I I .
' O ss. 6847/11 c z .1 / T e k i W .K a lin k i/ s . 640.
2

0 tym, e powszechnie znane nazwisko a u t o r a b r o s z u r y 0

b e z k r le w ia c h w ia d c z y n ie t y l k o l i s t o fic ja lis t y Rzewuskiego

/. .

dc S.Rzew uskiego 26 I 1790, P o d h .1 1 / 2 / 1 2 6 / i p o z o s t a y w

427

r k o p i s i e fragm en t p o le m ik i hetmana z k sidzem kanonikiem , l e c z

t a k e z aa ta k o w a n ie "wulkana gromw k u n i c y ' p rz e z hetm askiego
o b ro c W .Turskiego w kocowej p a r t i i 'Odpowiedzi na d z i e o
k s i d z a Hugona K o t a j a " ,

p o r. przyp. 3.

'"Ukazanie s i W .Turskiego M y li o k r l a c h , o s u k c e s y i , o
p r z e s z y m i p r z y sz y m r z d z i e " /Warszawa 1790, d ru k . P.Zawadz
k i e g o / s y g n a l i z o w a I . P o t o c k i E .A loy 3 I I 1790, z a o p o ja w ie
n iu s i "Odpowiedzi na p ism o, k t r e w yszo pod t y t u e m : K s i d z a
Hugona K o t a j a r e f e r e n d a r z a W,Ks. L i t e w s k i e g o Uwagi nad p i s
mem e t c . /Wyrszawa 1790, d ru k , P .Z a w a d z k ie g o / inform ow a mar
s z a e k l i t e w s k i swego k o r e s p o n d e n ta 3 I I I 1790, APP 27 7 /1
k , 175 i 194.

^ K r t k ie uwagi nad pismem J . P .

A o jc ie c h a T u r s k ie g o o k r -

l a c h , o s u k c e s y i , o p r z e s z y m i p rz y sz y m r z d z i e , Warszawa
17 90 , d ru k , M .G r iilla .
^W .Turski, M y li o k r l a c h s . 12, 22n, 26n; "Odpowied"
*
n ie p o siad a p a g i n a c j i .
I . P o t o c k i do E.A loy 3 I I I 1790, APP 2 7 7 /1 k . 1 9 4 . Ludwika
Choakiewiczowa, s t a r o c i n a mudzka, b y a rodzon s i o s t r S .R z e
w uskiego .
? W.Turski do S .R zew u sk iego 23 I I I 1790, P o d h . X I I I / 2 / 5 ,
O
W.Konw^. ^ y s k i , o p . c i t . t . I I s , 143. A n a l iz a obu p rac Tur
s k i e g o tame s .

143nn. Wspomniany w i e r s z Z a b o c k ie g o to " J o a n -

n e s S a r c a s m u s " , ? . Z a b o c k i , Pism a, wyd. B . E r z e p k i , Pozna 1903

s . 252n; na s . 250 w tyme w ie r s z u podkpiw ania z a u t o r a i t r a k
t a t u "0 s u k c e s y i t r o n u .
^W.Konopczyski, o p . c i t . t . I I s . 142n.
l0 G azeta Warszawska nr 22 R .1 7 9 0 , Suplem ent.
11 Z "O dezw .. . S z l a w s k i e g o " polem izow a anonimowy a u t o r
Odpowiedzi powrconego do y c i a z w ie c z n o c i P o la k a na odezw

428

zm arego S z l a w s k i e g o , p o s a k r a k o w sk ie g o 1 /Warszawa 1790,

Druk. Wolna/, n ie z a jm u j c s i je d n a k Rzewuskim, g a j w o g le
k w e s t i a e l e k c j i - s u k c e s j i s t a n o w i a w t e j po lem ice m a r g in e s .
G az e ta Warszawska nr 22 R .1 7 9 0 , Suplem ent.
^ Z b i e n o z t y tu e m t e k s t u W.Rzewuskiego w s k a z a W.Ko
n o p c z y s k i, o p . c i t . t . I I

s . 372. Pisemko W.Rzewuskiego t c "My

l i w t e r a n i e j s z y c h o k o l i c z n o c i a c h R z e c z y p o s p o l i t e j " , Poczajw 1756.

1^By moe na t e j p o d sta w ie E s t r e i c h e r / t . X X X I I s . 1 0 9 / wy* s u n n ie podbudowane adn d o k a d n i e j s z a n a l i z domniemanie
o a u t o r s t w i e b is k u p a i n f l a n c k i e g o J z e f a K o s s a k o w s k ie g o . Ani No
wy Korbut / t . V s . 1 7 0 / , a n i A .Z a h o r s k i w y c i o r y s i e K o s s a k o w s k ie
go w PSB / t . X I V s . 2 7 0 / n ie n a w i z u j do t e g o domysu.
1S
'Ten sp o s b a r g u m e n t a c j i t a k e k o j a r z y s i ze s t a n o w i s
kiem ambasady r o s y j s k i e j .

1 X II 1789 S t a n i s a w August d o n o s i

Debolemu o r e w e l a c j a c h S t a c k e l b e r g a , jak o b y o t r o n i e s u k c e s y j nym R z e c z y p o s p o l i t e j z a m y la monarcha p r u s k i ; 2 X II k r l p i

s a do p o s a w P e t e r s b u r g u o d r o e n iu p r z e z S t a c k e l b e r g a d z i e s i c i o l e t n i wojn w r a z i e wprowadzenia tro n u d z i e d z i c z n e g o ,
Pop. 414.
16

17
1 fi

3 . Dembiski, Zmierz hetmana s . I6 7 n .

& .D zieran ow ski do S.R zew uskiego 14 IV 1790, P o d h . I I / 2 / 2 6 .
F . J o r d a n do S.R zew uskiego 30 IV 1790, P o d h . I I / 2 / 3 9 . W po-

, lem ice z t r a k t a t e m "0 s u k c e s y i tr o n u " Morski kw estionow a z r e

s z t argumenty z h i s t o r i i b a r d z i e j z a s a d n i c z o : "O p in ia dawnycn
Polakw elekcyom p r z y c h y ln a - p i s a tam - n ie z d a j e mi s i s t a
nowi dowodu, gdy s k u t k i , gdy r o z t r s n i e n i e r z e c z y n ieg ru n to w no onej odkrywa; a przy tym p i s a l i n i e k t r z y dawni w i a t e j s i
mniej p r z y c h y l n ie tyme elekcyom, p r z e c z u w a li i c h z e s k u t k i i
s z u k a l i dawno sposobw z a g r o d z e n i a onym , T .M o r sk i, o p . c i t . s . 1 5 .

429

W p r z y p i s i e wrd ty c h dawnych h is to r y k w przeciw nych e le k c jo m

w ym ienia M orski O rzech o w sk iego , F r e d r , wojewod r u s k i e g o J a
b o n o w s k ie g o , K a l i n o w s k i e g o .
-i q
Sprawa u c h r o n i e n i a Kowla od dodatkowych w ia d c z e na
a u k c j w o jsk a s t a n o w i a p rzed m iot r e l a c j i J o r d a n a od 18 I I I
1790 p o c z y n a j c . 0 korzystnym d l a hetmana i utrwalonym k o n s t y t u
c y j n i e r o z s t r z y g n i c i u , a ta k e o decydujcym na n ie wpywie mw
k a s z t e l a n a lu b a c z e w s k ie g o Adama R z y sz c z e w sk ie g o o r a z S t a n i s a
wa A ugusta d o n o s i p l e n i p o t e n t Rzewuskiego 27 IV 1790, Podh.
I I / 2 / 3 9 . Kopie mw R z y sz c z e w sk ie g o i k r l a w P o d h .I I nr 96 s .
1 2 8 -1 3 1 , l i s t

dzikczynny hetmana do S t a n i s a w a A ugusta z 4 V

* 7 9 0 w Pop. 391 s . 9 . K o n s t y t u c j a w *sp ra w ie s t a r o s t w a k o w e ls k ie go w Volumina legum t . I X s .

168.

20P . J o r d a n dc S.R z ew u sk ie go 27 i 30 IV, 4 V 1790, Podh.

II/2 /3 9 .
^ W , S u c h o d o l s k i do S.R z ew u sk ie go 3 I I I i b . d . ,

P o d h .II/2 /

115; F . J o r d a n do S.R zew u sk iego 27 IV, 4 i 25 V 1790 o r a z b . d .

/m aj 1 7 9 0 / , P o d h . I I / 2 / 3 9 .
pp

" K o s m o p o l i t " , wydanego w Druk. o ln e j, 'wysya Jo r d a n

Rzewuskiemu z i n f o r m a c j ,

e to d z i e o P i a t e r a 19 V 1790, Podh.

I I / 2 / 3 9 . Ka a u to r s t w o P i a t e r a w skazu je n ie t y l k o odwoywanie s i
do p racy "0 banku n a ro d o w y m ..." / " K o s m o p o l i t a " s . 1 3 / o r a z do
w c z e n i e j s z e j o dwa l a t a p r o p o z y c j i tro n u p o l s k i e g o d l a w .k s,
K o n sta n te g o Paw ow icza, w y s u n i t e j w t e g o P l a t e r a " L i s t a c h p o s
a do o j c a . . . "

/Warszawa 1788, b r . d r u k . - c z . 7 1 1 1 , " L i 3 t y synw

p o s a i k o n s y l i a r z a do o j c a . . . " ,

s . 22 o r a z " K o s m o p o lit a " s .

6 2 n / , a l e t e pozytywny s to s u n e k dc S t a n i s a w a A u g u s ta , a p ro b a
t a zmian u stro jo w y c h dokonywanych pc roku 1763 o r a z n ie c h do
r e a k c j i radom sko-barskiej
Z .Z ie li sk a,

/"K osm o p olita",

s . 22, 32, 6 0 n / ; p o r .

P l a t e r K a z im ie rz K o n s t a n t y . FSB t.XXVI, Wrocaw

1981 s . 6o5nn.

430

^ F . Jo r d a n do S .R zew usk iego 4 VI 1790, r o d h . 1 1 / 2 / 3 9 .

i

2^W .Kalinka, o p . c i t .

t . I I s . 2 9 5 -2 9 8 ; E .R o stw o ro w sk i, ila-

r z e n i e dobrego o b y w a t e l a 11, s . 308.

2^ S z . P o t o c k i d z i k o w a za n ie S.Rzewuskiemu 24 V II 1790
/ l i s t p o d a je t y l k o d a t d z i e n n / , . R ostw orow ski, Koresponden
c j a s . 732, n a t o m ia s t I . P o t o c k i 28 VII 1790 s k a r y s i E l i a s z o
wi Aloy, e c a a Warszawa z o s t a a z a rz u c o n a t b r o s z u r , APP
2 7 7 /1 k . 287.
2t)Por. p r z y p . 1.
2^Podh.XV/2, p o r. p r z y p . 6 o r o z d z . I .
OC
1
Tame.
2^P or. wyej s . 107 i 194.
30I . P o t o c k i do E.A loy 28 V II 1790, APP 2 7 7 /1 k. 287 /w ia d o mo s z y f r o w a n a / . # tym samym c z a s i e /3 V II 1 7 9 0 / Benedykt Hu
le w ic z d o n o s i Szczsnemu Potockiemu o wyraanych p r z e z 3 r a n i c t

k ie g o c h c ia c h z b l i e n i a do g e n e r a a a r t y l e r i i ,

B .C z.

3472 s . 9 3 n .

^ ' S z . P o t o c k i do S.R zew usk iego 19 V II 1790, .R o s t w o r o w s k i ,

K o re sp o n d e n cja s . 731.

PRZYPISY DO ROZDZIAU IX.

n

s.

Domniemanie t a k i e wysun W.Konopczyski, o p . c i t ,

146.
o
F .S .Je z ie r sk i, o p .c it.

t.II

s . b2n.

^S.W erpechowski, Odpowied, s . 3 .

A
5

H .K o ta j, o p .c it .

s . 56.

"Rozwagi" odwoyway s i w tym fra g m e n c ie n ie t y l k o dc

"Uwag K o t a j a ,

a l e i do pracy F . S . J e z i e r s k i e g o , Katechizm

o t a je m n ic a c h rz d u p o l s k i e g o . . . ;

ten e l a b o r a t wyszed wpraw

d z ie rw noczenie z tra & ta te m "0 s u k c e s y i t r o n u 1, n ie n a l e a

wic do kierowanych p r z e c i e njemu polemik /w t y t u l e z a w ie r a

in fo rm acj o d a c ie :

431

10 s t y c z n i a 1 7 9 0 / , ze w zgldu je d n a k na wy-

k piw anie p r z e z "K a te c h iz m " w ynaturze u s t r o j u r e p u b l i k a s k i e g o

z woln e l e k c j w c z n i e , a t a k e na s i l n i e antym agnacki cha
rak ter,

s t a n o w i on d l a R zew uskiego i j e g o zwolennikw kamie

obrazy,
J o r d a n do S .R z e w u sk ie g o 30 XV 1790, ? o d h . I I / 2 / 3 9 .
7
W.Konopczyski, o p . c i t . t . I I s . 14b.
Q
P o r . "0 n i e b e z p i e c z e s t w i e wagi p o l i t y c z n e j a lb o wykad
p r z y c z y n , Ktre z e p s u y rwnowano na pnocy od w s t p i e n i a
na t r o n r o s y j s k i K a ta rz y n y I I , Warszawa 1790, d ru k . M .G rfllia,
s . 65n, 7 6 ; a u t o r c h w a l i tam w y k s z t a c e n i e i k u l t u r S t a n i s a
wa A u g u sta, wspomina o j e g o wahaniach w 3prawie wezwania w ojsk
r o s y j s k i c h , aprobow a c z c io w e o g r a n i c z e n i e v e t a p r z e z konwck a c j .
q
' J.M ich a lsk i,

Sarmatyzm a e u r o p e i z a c j a P o l s k i w X V III w .,

w: Sw ojsk o i c u d z o z ie m sz c z y z n a w d z i e j a c h k u l t u r y p o l s k i e j ,
Warszawa ^973 s .

1 6 4 -1 6 7 . Autor ten u z n a r o z t o c z o n w "Rozwa

g a c h " w i z j dawnej P o l s k i za n a j b a r d z i e j ja s k ra w y p r z y k a d s a r
mackiego s a m o u w ie lb ie n i a .
CR . P i a t , o p . c i t .

s.

138.

11F . J o r d a n do S .R zew usk iego 26 I 1790, P o a h . I I / 2 / 3 9 .

l 2 S z . P o t o c k i do S.R zew u sk iego 19 V II * 7 9 0 , E .R o s tw o r o w s k i,
K o re sp o n d e n c ja s . 731.
13
R .P ia t, o p .c it. s.
s.

138;

<Y.Konopczyski, o p . c i t . t . I I

148 / s t d c y t a t / .
1 ^"R. P i a t ,

o p .c it.

s.

138; W.K o n o p c z y sk i, o p . c i t . t . I I

5 .1 4 7 .
''W.Konopczyski, tame s . 146. D laczego po ty c h k o n s t a t a c j a c h a u t o r "D ziejw P o l s k i now oytnej" u z n a , i "Rozwagi" na
p i s a z i n s p i r a c j i S z cz sn e g o P o to c k ie g o Dyzma Bocza Tomaszew-

432

s k i - n ie wiemy /tam e s .

1 4 n /.

PRZYPISY DO ROZDZIAU I .
-i

0 n i e z b y t sprawnym z a a t w i a n i u u w i e r z y t e l n i a n i a p r z e z Win

c e n te g o K o zow sk iego p i s a T. / ? / P o t o c k i do S .R zew u sk iego 24

IX 1790, P o d h II/2 /4 *> -
p
B r u l io n t e k s t u p is a n e g o p r z e z s e k r e t a r z a ma s z e r e g o d r c z
nych poprawek hetmana p o ln e g o , BCz. 3472 s . 153-160
^Chodzio t u o "Laudum sejmikw g o s p o d a r s k i c h wojewdztwa
w o y sk ie g o i c z e r n ie c h o w s k ie g o " z 16 V II 1790, d r . w s p c z e s n y ,
g d z i e z n a l a z a s i m .in . a p o t e o z a w olnej e l e k c j i i zakaz j e j
u c h y l a n i a . J e s t prawdopodobne, i laudum to byo wynikiem z a b i e
gw a g e n t a S z c z s n e g o , Benedykta H ulew icza, p o s a p o d o l s k i e g o ,
k t r y sejm ikow i woyskiemu p r z e s a odpowiednio zredagowany
" r a p o r t o c z y n n o c ia c h sejm u, B.H ulew icz do S z . P o t o c k i e g o 14
V II 1790, B .C z. 3472 s . 117.
Cay fragm en t o wojewdztwie woyskim pokrywa s i z odpo
wiednim m iejscem p o le m ik i Seweryna Rzewuskiego z P ro jek tem do
Formy Rzdu, zachowanej w r k o p i s i e , p o r . r o z d z . XI s . 315.
''Brulionowa r e d a k c j a memoriau w Fodh.XV/2. P o c z te k b r z m i a :
"L a s u c c e s s i o n du tro n e en Pologne va e t r e e t a b l i e . Dans l a
sean ce du l u n a i on a du l i r e l e e u n i v e r s a u x a d r e s s e s a u x p a l a tin a ts...".

Poniewa przy so w ie " p o n i e d z i a e k " n ie ma adnego

b l i s z e g o o k r e l e n i a , wydaje s i ,

i hetman p i s a cytowane zd a

n ie przed p o n i e d z i a k i e m nastpnym, a zatem przed o IX 1790.

"D zie p o n ied ziako w y n a st p n y j e s t d i e s i r a e , c a l a m i t a t i s et
m i s e r i c o r d i a e . Oto pominwszy form r z d u , wprowadzi m aj un i w e r s a na s e j m i k i z zapytaniem n arod u. Poniewa c a o Rze
c z y p o s p o l i t e j i n a c z e j zachowana j a k p r z e z tro n su k ce sy o n a ln y
by n ie moe, aby nard p r z e z i n s t r u k c y e uaecydow a, czy z g a d s j

s i na wybranie Domu S a s k i e g o , c z y l i r a c z e j E l e k t o r a S a s k i e g o
j a k i b d z i e . Na c z e l e u n i w e r s a u by ma: My Rady i D y g n i t a r z e ,
U kada go k s i d z K o t a j . Czytaem go o b i t e r bez popraw, a l e
gdy t e n po o d e s z e j p o c z c i e u m a r s z a k a sejmowego w w ie c z r
. by ma czytanym, o innych zw izkach j e g o Panu n a p i s a n ie mog
/.../.

P o st p e k t e n wydania u n iw e r s a u tym j e s t s t r a s z l i w s z y ,

im w i c e j obojtnym krokiem z a p y t a n i a s i narodu o d c i g a posw

wcale przeciw nych s u k c e s y i " , Ten l i s t

Benedykta H ulew icza do

S z c z s n e g o P o t o c k i e g o , p i s a n y w Warszawie w s o b o t 28 V I I I 1790
/ B . C z . 3472 s . I 6 9 n / m u s i a by w Wiedniu midzy 1 a 3 w rze
n ia.

Przypuszczam y, e on s t a s i po dstaw i n f o r m a c j i , o k t

ry c h Rzewuski p i s a w m emoriale d l a c e s a r z a .
r

**

0C h od zio o p a r a g r a f LXXXIZ r o z d z i a u "Prawa k o n s t y t u c y j -

n e, a w n ic h k a r d y n a l n e " P r o j e k t u do Formy Rzdu.

7 Od w rzesni 1790 by nim Jakw Buhakow.
? o r . przyp. 3.
'Ludwik Hurkowski do J z e f a B i e d r z y s k i e g o / podkomorzego
k i j o w s k i e g o / 22 V II 1790, B .C z . 730 s . 25 9, 263.
,C0 t a k i c h k o n t a k t a c h i w sp p ra cy p r z e c iw p r o je k to m s e j
mowych przywdcw d o n o s i Szczsnemu Potockiemu B.H ulew icz w
l i s t a c h z 3 V I I , 11 i 14 V I I I ^790 / B . C z . 3472 s . 93n, 137, 1 4 5 /.
" B e n o it " wymienia Ksawerego B r a n i c k i e g o /przypom nijm y, i j e g o
p r z y j a c i e l i p o w ie r n ik , Micha Walewski, by wojewod s i e r a d z
k im /, b is k u p a i n f l a n c k i e g o J z e f a K o s sa k o w sk ie g o , k a s z t e l a n a

lu~

b a cz e w sk ie g o Adama R z y s z c z e w s k i e g o , m ie c z n ik a koronnego F r a n c i s z
ka G r o c h o ls k ie g o o ra z posw : b r a c a w s k i e g o Ign acego Chooniew
sk ie g o , k a lis k ie g o Fran ciszk a S ik o rsk ie g o ,

sm o le sk ie g o Antonie

go S u c h o d o ls k ie g o i w oy sk iego W ojciecha w i t o s a w s k i e g o . Nazw isk a posw , cho s y g n a li z o w a y przeciwnikw tro n u d z i e d z i c z n e

g o , poza w i to sa w sk im z o s t a y wpisane n ie w t p l iw ie na w y ro st.

11

434

Tak w ypow iedziao s i na s e jm ik a c h e l e k c y jn y c h k om isarzy

cywilno-wojskowych w lutym 179C w o j. p o d o l s k i e /laudum w B .C z.

726 s . 4 9 3 / , pow iat o r s z a s k i / " L i s t od obywatelw p o w iatu o r s z a s k i e g o z s e jm ik u grom nicznego do posw t e g o p o w ia t u 13
I I 1790, druk w s p c z e s n y / , w r e s z c i e o p ro su k ce sy jn y m laudum
se jm ik u g o s p o d a r s k i e g o w o j. b r a c a w s k i e g o d o n o s i 3z .P o to c k iem u
B.H ulew icz 21 V II 1790 / B . C z . 3472 s .
n ie c isa.

l 6 2 n / - i n f o r m a c j a chyba

Por. W .Kalinka, o p . c i t . t . I I s . 440.

1^ D i a r i u s z s e s j i 30 V I I I 1790, ASW t . 8 k . 5 5 5 .
1^ D i a r i u s z s e s j i 5 V I I I 1790, tame k .3 7 5 i drukowana w sp c z e n i e mowa b is k u p a K r a s i s k i e g o w tym d n iu .
1^ I . P o k u b i a t t o do S t a n i s a w a A ugusta 18 IX 1790 z Wiednia,
Pop. 424. J e l i a u t o r l i s t u p r z e k a z a t r e ty c h a n t y k r le w s k i c h
i n s y n u a c j i p r e c y z y j n i e , to mona w n ic h w id z ie sonda Rzewus
k ie g o w spraw ie r z e c z y w i s t y c h n a s t r o j w Warszawy o dn o n ie buawy.
^ P o d h . X V / 1 , b r u l i o n S .R z e w u sk ie g o .
lDTame.
: W .Kalinka, o p . c i t . t . I I s . 460.
18
Terminue p o s t quem wyznacza fragm ent o Wgrzech; wida z
n i e g o , i c e s a r z Leopold panowa j u j a k i c z a s ,

skoro mona

s t w i e r d z i , i n ie d otrzy m a zoonych o b i e t n i c . Ja k o te rm in u s
an te quem przyjmujemy g r u d z i e 1790, gdy l o s y r e w o l u c j i b e l g i j

s k i e j n ie s j e s z c z e w "Wiadomoci" r o z s t r z y g n i t e .
19
' K i e wdajemy s i z autorem w p o le m ik i na temat zwizku j e
go komentarzy z prawd h i s t o r y c z n , wymagaoby to bowiem komen
t a r z e w i e l o k r o t n i e d u s z e g o n i "Wiadomo , a n ie j e s t n i e z b
dne d ie u s t a l e n i a a u t o r s t w a .
20
Podane w naw iasach str o n y odnosz s i do d z i e , na k t
rych o p i n i s i powoujemy.
21

"Tak i d c s t o p n i a m i , zawsze u k r y c i e , zawsze z r c z n i e / . . . /

435

n ie w o l t a k dow cipnie i t a k n i e z n a c z n i e w p r o w a d z i . . . " , 3 . Rzewu

s k i , 0 s u k c e s y i t r o n u , s . 23n.
22

Strony w n a w ia sa c h o d n o s z s i do d z i e a , z k t r e g o po

chodzi przy k ad.

PRZYPISY DO ROZDZIAU X I.
Podh.XV/3* b r u lio n y S .R z e w u s k ie g o , c z c io w o zduplikowane
p r z e z c z y s t o p i s y s e k r e t a r z a z poprawkami, a u t o r a ,
___
2
'

Dokumentacj ty c h o f e r t podajemy w r o z d z i a l e XIV.

tym m i e j s c u n a s t p o w a a n a l o g i c z n y j a k w "Uwagach z -

k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o " wywd o szczeglnym u p o l e a z e n i u wojewdztw m a o p o l s k i c h , l i c z b l u d n o c i o b e jm u jc y c h

"p P o lsk i".
4.

0 s z c z e g l n e j wadze p r z y p is y w a n e j p r z e z Rzewuskiego do

t y c h wywodw, k t r y c h celem bezporednim byo dow iedzenie n i e l e

g a l n o c i ustawodawstwa Sejmu W ie lk ie g o , w iadczy n ie t y l k o f a k t
p o w t a r z a n ia i c h w rnych znanych nam p ism a c h , a l e i zachowanie
s i wrd papierw hetmana co n a jm n ie j k i l k u rnych w e r s j i
t y c h rozwaa / n p . "L a n a t i o n " , ? o d h .X V /2 /.
^Gdyby k t o yw i w t p l i w o c i co do a u t o r s t w a "Rozwag",
h etm a sk ie dyw agacje o " z a s u g a c h " K a z im ie r z y , o k i e t k a i w og
l e w s z y s t k i c h monarchw powinny przemawia za n a s z t e z o p i
r z e R zew uskiego.
/-

Wstawka o d n o s z c a s i do S u c h o d o l s k ie g o j e s t w t e j c z
c i b r u l i o n u , g d z i e bardzo j u trudno z o r ie n to w a * s i , w k t r e
m i e j s c e a u t o r z a m i e r z a j w c is n .

PRZYPISY DO ROZDZIAU H I .
T e k st odpow iedzi Rzew uskiego, p is a n y c zcio w o p rze z n i e g o ,

436

c z c io w o p r z e z s e k r e t a r z a w Podh.XV/3 0 tym, i b y a to odpo

wied na p r o b S z c z s n e g o w ia d c z n iedatow ane l i s t y g e n e r a a
a r t y l e r i i do hetmana, P o d h . I I / 2 / 8 4 , por# p r z y p . 2 i 3 .
2 S z . P o t o c k i do S.R zew u sk iego b . d . , P o d h . I I / 2 / 8 4 . Poniewa
P o t o c k i w spom ina, e n a z a j u t r z spodziew a s i skoczy "Odez
w ", datujemy t e n l i s t na 19 I 1790.
^ S z . P o t o c k i do S.R z ew u sk iego b . d . / o k . 21 X 1 7 9 0 / , tame.
To w a n ie pismo S z c z sn e g o p o z w o li o na u s t a l e n i e a d r e s a t a n ie
o p a tr z o n e g o adnym ty t u e m " s p i s u zakazw ".
^ S t a n i s a w August do Debolego 13 X 1790, Pop. 42 0: " S t a n i
saw chce j e c h a sam do ^Wiednia / . . . / w s t a r a n i u zw rcen ia umy
s u ex-wojewody r u s k i e g o do duchu r z d z c e g o w t e r a n i e j s z y m
se jm ie ".
''S t a n i s a w August do F .M a z z e i 30 X 1790, O ss. 9751 s . 49;
te n e do Debolego 30 X 1790, Pop. 420j W .Kalinka, o p . c i t . t . I I
s.4 9 7 n .
^ S t a n i s a w August do Debolego 13 X 1790, Pop. 4 2 0 . 0 wydru
kowaniu d a l s z e j p a r t i i " P r o t e s t a c y l * ' informowa w tym c z a s i e
S z c z s n e g o je d e n z j e g o agentw , n i e j a k i K am ie n ie ck i 16 X 1790,
B .C z. 3472 8. 25 1.
7
* *
S z . P o t o c k i do S .R zew usk iego b . d . / o k . 25 X 1 7 9 0 / , Podh.
II/2/84 .
S I . P o t o c k i do E.A loy 3 i 6 XI 1790, APF 2 7 7 /1 k . 3 5 0 c ; S t a n i s i a w August do Debolego 3 i 6 XI 1790, Pop. 4-20.
9 Podh.XV/2.
1 I P o t o c k i do E.A loy 17 XI 1790, APP 2 7 7 /1 k . 3 6 0 .
11 W Archiwum Mynowskim Chodkiewiczw /Archiwum Pastwowe
w K ra k o w ie /, o p a t r z o n a s y g n a t u r 1309 / s .

29-36/ zn ajd u je s i

zaadresow ana do S z cz sn e g o P o to c k ie g o "Odpowied do J.W. S z c z

snego P otock iego / . . . / na odezw j e g o do narodu przed s e jm ik a -

437
mi / . . . / "

Ig n a c e g o P o t o c k i e g o . Nie u l e g a w t p l i w o c i ,

e to sam

a u t o r p r z e s a Szczsnemu sw r e p l i k . W p o s t s c r ip t u m zach
c a g e n e r a a a r t y l e r i i do p y t a n i a o nazwisko p o le m is t y w Gaze
c i e W a r s z a w s k ie j, P r z e p i s a n a r c z n i e r e p l i k a m a r s z a k a l i t e w s k i e g o z a o p a t r z o n a z o s t a a w d a t - 2 XI 1790. Poniewa w Ar
chiwum Mynowskim z n a j d u j s i m .i n . m a t e r i a y po Sewerynie Rze
wuskim y/niesione tam p r z e z j e g o s i o s t r Ludwik Chodkiewiczow,
s t a r o c i n mudzk, domylamy s i ,

e t a w a n i e rk op im ien n a

k o p ia s u y a hetmanowi polnemu do pracy nad Odpisem na odpo

w i e d " . T e k s t , 7^ysany z Warszawy 2 l i s t o p a d a / t u po n a p i s a n i u ,
a j e s z c z e przed w y jc ie m spod p r a s y egzem plarzy drukowanych/,
z n a l e s i mg w Wiedniu j u o k . 7 t e g o m i e s i c a .
1^ 1 . P o k u b ia t t o do S t a n i s a w a A ugusta 18 IX 1790, Pop. 4-24.
1^ D i a r i u s z s e s j i 17 IX 1790, ASW 9 k .3 3 8 i drukowana mowa
K o s sa k o w s k ie g o ; W .K alinka, o p . c i t .
cza,

t . I I s . 455 b d n ie p r z y p u s z

i K o ssak o w sk i wymieni i in n e , p n i e j s z e k o n s t y t u c j e .

^ S t a n i s a w August p i s a do Debolego 16 X 1790, e S t a n i s

aw K o stk a P o t o c k i z a m i e r z a w yjecha do Wiednia n a z a j u t r z ,
Pop. 420
^ S t a n i s a w August do Debolego 3 XI 1790, Pop. 420.
^ A . M o s z c z e s k i do S z . P o t o c k i e g o 4 X II 1790 z Warszawy,
BCz. 3472 s . 345n.
17P.Aoyna do S . K . P o t o c k i e g o z Wiednia 30 XI 1790, APP 264
s . 404n. 20 XI 1790 bp K o ssak ow ski p r z e s y a swe d z i e k o s z c z s
nemu Potockiem u, B .C z. 3472 s . 302.
'^ S t a n i s a w August do Debolego 6 XI 1790, Pop. 420.

'W.Kalinka, o p . c i t . t . I s . 336-343, 377n.

20

"O d p is na l i s t

b is k u p a k a m i e n i e c k i e g o s t w i e r d z a ,

" n i k t t e g o j e s z c z e z rozumnych n ie z a p r z e c z y " / s . 5 / , z a "P r z y

j a c i e l a Seweryna Rzew uskiego. . . l i s t na l i s t " o r z e k a ,

i n ie

438

zaprzeczemy wszyscy t e j p r a w d y .. . " / s .

c ! S z . P o to c k i do ^otem kinaj7 b . d . ,

12/.
B .C z. 3172 s . 21 5n, b r u l i o n .

S t a n i s a w August do Debolego 3 XI 1790, Pop. 420.

PRZYPISY DO ROZDZIAU X I I I .
F.tfoyna dc S.?I. P o to c k ie g o 30 XI 1790 z Wiednia, APP ?64
s . 404.
^W .Kalinka, o p . c i t . t . I I s . 5 0 0 -5 0 6 .
^laiLe s . 514.
W tpliwo, czy m i e j s c e druku podane na k a r c i e t y t u o w e j
odpow iadao r z e c z y w i s t o c i , w y ra a R . P i a t ,

o p .c it.

s.

135;

podobnie W.Konopczyski, Wrd bdw, P r z e g l . Powszechny, T.

230, R . 67: 1950 s . 46 .
'I-o r. p rzy p . 3.
Podri.XV/3 "C o m p ila t io n de d i v e r s c r i t s . . . " .
*7

'Chodzio o anonima, k t ry u sch y k u roku 1789 wyda "B e z

stron n e z a s t a n o w ie n ie s i nad p ro je k to w a n u staw n a s t p s t w a

tronu w P o l s z c z p r z e z pewnego s z l a c h c i c a z Ziemi u k o w s k ie j"
b .n .r.
p
''P o r. wyej s . 8 4 .
'W .K a lin k a , o p . c i t . t . I I s . 441n, 455, 462.
10
W.Konopczyski / P o l s c y p i s a r z e p o l i t y c z n i , t . I I s . 1 4 9 n n /
p r z y j d l a T r e c i " a u to rstw o M ichaa W ie lh o rsk ieg o w s k a z u j c ,

e zarwno p r o j e k t e l e k c j i , j a k p o j c i e "p ie r w ia s tk o w y c h Rzeczy

p o s p o l i t e j ustaw " o ra z i d e a s e n a t o r s k i c h kolegiw r z d z c y c h
zgodne byy z w c z e n ie js z y m i kon cep cjam i te g o w a n ie a u t o r a .
Rwnie dobrze mona je d n a k p r z y j , . i Rzewuski pomysy t e od
W ielh orsk ieg o p r z e j . W "Rozwagach / s .
i p r o j e k t p r z e r z u c e n i a e l e k c j i krlw u
L e s z c z y s k ie g o i W ie lh o r s k ie g o .

2 0 0 / przyznawa n p . ,
s e j m i k i z a p o y c z y od

11

439

W .Konopczyski, c p . c i t ,

t.il

s.

151.

l 2 P o r. s . 259nn, 264.
A-5

^ B e z stro n n e z a s t a n o w i e n i e s i e ,

s . 58-60.
i
s . 53n; E s t r e i c h e r t.XXX s . 205.

^W .Sm oleski, o p . c i t .
15
v D o w ia d cz e n ia z obywatelem wojewdztwa p o d l a s k i e g o ziem i
b ilsk ie j"

s k a n i a j do o s t r o n o c i w b ra n iu za dobr monet t e

go r o d z a j u wskazwek.
16

B e z stro n n e z a s t a n o w i e n i e s i ,

s . 7.

PRZYPISY DO ROZDZIAU XIV.

P or. wyej s . 270n,
" S t a n i s a w August io Debolego 5 XI 1790, Pop. 420.
*

c ji,

^Wbrew o p i n i i E .R ostw orow skiego / S z c z s n y P o t o c k i we Fran s . 3 8 9 / g e n e r a a r t y l e r i i w j e s i e n i roku 1790, j e s z c z e p rz e d

wyjazdem do F r a n c j i ,

arontaktowai s i z Potem&inem. N dwch zna

nych nam niedatow anych b r u lio n a c h je g o l i s t w do K s i c i a Taur y a z k i e g o / p i e r w s z y odwoywa s i do innego j e s z c z e , w s z e n i e j sz eg o pism a/', z k t r y c h p ie rw sz y p o c h o d z i ze sc h y k u p a d z i e r
n ik a,

z a d r u g i z ok. 1 g r u d n ia 1790 / 3 . C z . 3172 s . 2 1 5n, 1o7n

- p o r . t e s . 3 4 5 / g e n e r a a r t y l e r i i p o t p i a Sejm t f i e l k i , z a
pew nia o swym w ielkim p r z y w i z a n iu do R o s j i ,

p r o s i o wskazw

k i p o st p o w a n ia i w y ra a gotow o p j c i a we w szystkim za wol

i m p e r a t o r o w e j , L i 3 t y t e w ia d c z je d n a k t a k e i o tym, i ad
nych konkretnych n a d z i e i Potemkin j e s z c z e wwczas Szczsnemu
i

Potockiemu n ie p o c z y n i .
dPor. p rz y p . 2 do r o z d z . X I I I .
^G enera a r t y l e r i i by w Wiedniu j e s z c z e 4 X I I , n a to m ia st
j u 20 t e g o m i e s i c a przebywa w S t r a s b o u r g u , 2 . R ostw orow ski,
P o to c k i S z c z s n y , s . 191.

"O dpis memoriau przygotowany d l a .V.Kalinki z n a jd u j e s i

440

w O ss. 6847/11 c z .1

s . 6 3 3 -6 4 4 . B r u l io n p o cztk ow ej c z c i ,

p i

sany p r z e z Rzewuskiego w Podh.XV/2. K i e j korzystam y z o d p is u

w Tekach K a l i n k i . 0 i s t n i e n i u t e g o p r e t a r g o w i c k i e g o pism a wzmian
kowa E .R o stw o ro w sk i, Sprawa a u k c j i w o jsk a s . 185 o r a z t e n e ,
S zczsn y P o t o c k i we F r a n c j i s . 390.
A
U c i l j e n i e w sp ra w ie m i e j s c a pobytu R a c z y sk ieg o podawa
w
Rzewuski w memoriale d l a rzd u a u s t r i a c k i e g o , p o r . przyp.* 9.
c
a tym m i e j s c u W.Kalinka d o p i s a kom entarz: " S t a o s i to
w roku 1 7 9 2 ! "
c
,
-"Widocznie K a l i n k a t a k e m ia t r u d n o c i ze zrozumieniem
t e g o fragm entu memoriau, bo na m a r g i n e s i e o p a t r z y go wykrzyk
nikiem : Co za g a l i m a t i a s ! " / s .
-i rj

v uioe

6 4 3 /*

a k i t r o p wskae w i z y t a , j a k w p i e r w s z e j poowie

l e r p n i s " 79C z o y w Wiedniu k a s z t e l a n s a n d e c k i J.A n k w ic z ,

k t ry do Warszawy w r c i okoo 13 s i e r p n i a , J.A nkw icz do S t a
n is a w a Augusta 16 i -24 V I I I 1790, B .C z. 722 s . 127, 129. 0 An:wiczu p i s a w pochoazcym zapewne z d r u g i e j poowy s i e r p n i a ,
i iedatowanym l i c i e

ao Rzewuskiego S zczsny P o t o c k i:

"Wyjazd

..nkwieza i innych n ie n a s t p i t a k prdko, j a rozumiem, e znowu

n u n iw e r s a le s i skoczy do wojewdztw, czego j a s i b a r d z i e j
r o j , n i zety p r o s t o z r o b i l i s u k c e s y na s e j m i e ; a j e l i t a k
by b y o , t r z e ca, aby na s e jm ik a c h , g d z ie j e s z c z e u c z y n i s i
da, z a m ia s t se/m iku zrobiono m a n i f e s t przeciw ko u n iw e rsa o w i
o b a la j c e m u t w ie r d z w o ln o c i R z e c z y p o s p o l i t e j . . . " , P o d h . I I /
2 / S 4 . 0 j a k i wyjazd Ankwicza c h o d z i o - n ie wiemy.
11
sygnalizowanym n i e j t e k c i e memo; _ a u d l a dworu au
s t r i a c k i e g o , bdcym s t r e s z c z e n i e m pisma wystosowanego do Ros j i , mowa oya o g o d n o c ia c h i dobrach odebranych od c z a s u
po w stan ia nowej k o n f e d e r a c j i . Wydaje s i ,
ci,

e wobec niepew no

czy dc wojny a c j z i e , t a w e r s j a b y a b l i s z a i n t e n c j i h e t -

441

mana.
1 2 0 d p i s w O s s. 6 8 4 7 /1 1 c z .1
13

a . 4 1 1 -4 1 3 .

Memoria d l a dworu a u s t r i a c k i e g o omwi c z c io w o B.

Dembiski, Zmierzch hetmana s .

0

l 6l n . T y tu f a s c y k u u a r c h i w a l

nego,. w ktrym t e n h i s t o r y k z n a l a z pismo Rzew uskiego, mwi o

" P r o j e k c i e p rzedstaw ionym / . . . / w lu ty m ". Przypuszczam y, i a r
c h i w i s t a b d n i e p o d a d a t z o e n i a p r z e z Rzewuskiego memoria
u , s u g e r u j c s i moe d a t r o z p a t r y w a n ia go p r z e z c e s a r z a #
Trudno s o b i e w y o b r a z i , by w p i m ie do z n a j d u j c e g o s i w
Wiedniu L e o p o ld a Rzewuski mg podawa n i e c i s i n f o r m a c j
o m i e j s c u pobytu S z c z s n e g o P o t o c k i e g o , k t r y w lutym 1791
b y we F r a n c j i , p o r . p r z y p . 5 .
1 * S .R z e w u s k i do S z . P o t o c k i e g o 25 i 28 I I 1791, E.Rostw o

r o w s k i, K o r e s p o n d e n c ja s . 7 3 5 ; t e n e , S z c z sn y P o t o c k i we Fran
c j i s . 392,
1 ^S .R z ew u sk i do S z . P o t o c k i e g o 4 IV 1790, E .R o stw o ro w sk i,

K o r e s p o n d e n c ja , s . 7 3 8 .
'^ E .R o stw o r o w s k i, S z c z sn y P o t o c k i we F r a n c j i s . 3 9 2 ,

PRZYPISY DO ZAKOCZENIA.
1 S t a n i s a w August do I . P o k u b i a t t y 10 XI 1790,

Pop. 424.

S t a n i s a w August do F .M a z z e i 30 X 1790, O ss. 9751 s . 49.

3
^ S p o r d pism przeciw nych s u k c e s j i tro n u z r k o p i s u znamy
P .K .B r z o s t o w s k ie g o "M y li do o b sz e rn y c h p r o je k t w z marca 179C
/P o p . 205 k . 8 3 - 8 6 / o r a z fragm en t pracy p i s a n e j moe p r z e z W.
T u r s k ie g o o "U przyw ilejow anych z b r o d n i a c h " , B .C z. 3472 s . 389nn.
4 Por. z a c z n i k B na s . 447 - 449 . Do l i c z b y t e j w cz y lim y

"Laudum sejmikw g o s p p d a r s k i c h wojewdztwa w o y sk ie g o " z 16

VII 1790, z a k a d a j c ,

e s p e n i a o ono f u n k c j e p u b l i c y s t y c z n e .

N ato m iast k i e r u j c s i wskazwk R.K onopczyskiego / o p . c i t . t . I I

442

s . 1 6 9 / n ie u w z g l d n ili m y wydanych bez d a ty wydania "Uwag

pod rokiem 1 7 9 0 ", i s t o t n i e bowiem wydaje s i ,

i . p r z y p i s * ze' s .

208n t e g o druku w skazuje na znajom o wydarze .z o k r e s u po

.
roku 1790 /mowa tam m . i n . o sk a n d a licz n y m p o st p o w a n iu moriar

chy p r u s k i e g o wobec B r a b a n c j i - odczytujem y t o . j a k o znajom o

wydarze z g r u d n i a 1790 - . a n i e j a s n y fragm en t d o ty c z c y P o l s k i
*

* * . *
*
y
%
z d a j e s i nawet w ia d c z y o z n a jo m o c i faktw z w i o s n y - l a t a
*

. .

1792, gdy Prusacy z o s t a w i l i P o l s k bez pomocy/,

^Por. z a c z n i k A na s ; 4 4 4 - 4 4 6 , W podanej tu l i c z b i e 24

'

drukw o ba.w y dan ia "Uwag d l a u trz y m a n ia w olnej e l e k c y i " l i c z y

lim y jako- j e d n p r a c , u w z g l d n i l i m y . t a k e S z . P o t o c k i e g o i
S.R zew uskiego " P r o t e s t a c y p rz e c iw s u k c e s y i tro n u w P o l s z c z
z a k a d a j c , i t e n dokument m ia* wyrane f u n k c j e p u b l i c y s t y c z
ne.
6

'

Ze wzgldu na wydanie z, l u t e g o 1790 w

c z y li m y do t e j
*
*
"
*
*

l i c z b y "Uwagi d l a u trz y m a n ia w olnej e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o " .

Do t e j sidem ki n ie ^ l i c z y l i m y "Uwag nad l i s t e m p ie rw

szym", " O s t r z e e n i a " i A.W.Rzewuskiego "0 fo rm ie r z d u r e p u b l i

k a sk ie g o m y l i " , p r a c e t e bowiem p o w stay p rze d p u b l i k a c j
b ro sz u ry "0 s u k c e s y i t r o n u " . Niepewny c z a s p o w s ta n ia -" M y li
%

pewnego o b y w a te la " o r a z "Ufiyli o

k r la" /te o sta tn ie

s u k c e s y i tro n u lu b e l e k c y i

mogy z o s t a n a p is a n e przed sty c z n ie m 1 7 9 0 /

kae w sied m iu w yliczonych p o z y c ja c h w id z ie l i c z b moe nawet

zawyon.

8
^0 Kossakowskim p o r . A .Z a h o r s k i, K ossakow ski J z e f , PSB
t . X I V , s . 2 6 8 -2 7 2 . Na temat " L e s p r i t du v r a i p a t r i o t i s m e " ja k o
d z i e a p is a n e g o z i n s p i r a c j i i w duchu r o s y j s k i m wypowiada
s i R . P i a t , o p . c i t . s . 120.
q
' P o r . wyej s . 170, 379n o ra z s . 155 i p r z y p . 11 do r o z d z . 7 .
1u? o r . wyej s .

230n.

443

W .Sm oleski, P u b l i c y c i anonimowi s . 59.

12

0 p rzy p u sz c z a ln y m wpywie 3 . H ulew icza na laudurn woy

s k i e z l i p c a 1790 p or . wyej
p r z y p . 3 do r o z d z . X . Na temat zwiaz
.
**
*4 .
*
kw w o y sk ic h r o d z i n s z l a c h e c k i c h z orodkam i magnackimi p o r .

C.Hanke, S z l a c h t a w oyska wobec K o n s t y t u c j i T r z e c i e g o M aja,

Lww 1907 s . 4-13 o r a z M.Denisko do H . K o t a j a 24 X 1790, 3 .
PAN 196 s .

15 / " f a m i l i a J.W . Z a g r s k ic h s p r z y j a c i o a m i domu

R zew uskich, Hulewicz P o t o c k i c h , R o h o z i s c y , Z a s c y , P u a s k i ,

J.W. B r a n i c k i e g o hetmana w i e l k i e g o k o r o n n e g o " / , 0 zwizkach
n a j b a r d z i e j wpywowego A . P u a s k i e g o z Potemkinem p o r . W.Szczyg ielsk i,

P u a s k i A n to n i, PSB t.X X IX , Wrocaw 1986 s . 367n.

444 -

ZACZNIK A.

Drukowane
p rac
e p u b l i c y s ty c z n e S.R
zew usk iego w porzdku c h ro

nologiczn ym .
m

1 . 0 p o l e p s z e n i u sp osob u e l e k c y i krlw p o l s k i c h . M y li o b y w a
t e l a wojewdztwa p o d l a e k i e g o z ie m i b l i s k i e j .

1788 roku,- b.m.

- w i o s n a - l a t o 1788*
2. Uwagi d l a u trz y m a n ia wolnej e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o do P o l a
kw, w Warszawie roku 1789 - j e s i e 1789#
\
.
3 . 0 s u k c e s y i tr o n u w P o l s z c z r z e c z k r t k a , b . m . r . - s t y c z e
1790, .

4 . Przeciwko tym, k t r z y m yl o s u k c e s y i tro n u p o l s k i e g o . Oby%

w a te l wojewdztwa p o d l a s k i e g o ziem i b i l s k i e j . Dnia 24 s t y c z

n i a 1790 ro k u , b,m. - s t y c z e - l u t y 1790..
5. Werpechowski Szymon, Odpowied na l i s t

im c i pana B a r t o m i e

j e Werpechowskiego na S t a r y c h Werpechach p r z e z im ci pana

Szymona po K a z im ie rz u na Nowych Werpechach Werpechowskiego.
,

Dnia 30 s t y c z n i a 1790 rok u , b.m. - l u t y 1790.

6 . Uwagi z o k o l i c z n o c i r y s u r z d u p u b l i c z n e g o , b . m . r . - l u t y
1790.
7 . Zdanie o Z a s a d z ie do poprawy f o r m y :r z d u , b . m . r . - l u t y 1790.
8 . M yli nad rnemi pismy p o p i e r a j c e m i s u k c e s y t r o n u , b . m . r . ,
- t e k s t nieznany E s t r e i c h e r o w i - l u t y 1790.
9 . Uwagi d l a u trz y m a n ia wolnej e l e k c y i k r l a p o l s k i e g o ,

b .m .r.,

druk nieznany E s t r e i c h e r o w i - l u t y 1790.

1C. P r z y j a c i e l a Seweryna Rzewuskiego do Adama K r a s i s k i e g o l i s t
na l i s t . Roku 1790, b.m. - l u t y 1790.
11. Odpis na l i s t p r z y j a c i e l a wzgldem l i s t u im ci k s i d z a Kra
s i s k i e g o , b is k u p a k a m ie n ie c k ie g o , b . m . r . - l u t y 1790.
12. Odpis na l i s t b is k u p a k a m ie n ie c k ie g o , b . m . r . - lu ty - m a r z e c
1790.

445

13 . Punkta do formy r z d u , b . m . r . - marzec 1790.

14.

0 t r o n i e p o ls k im zawsze o b ie ra ln y m z d z ie j w i z prawa do
wody, b . m . r . - k w ie c ie 1790.

15*

Uwagi nad prawem, k t r e by s z l a c h c i e - bez p o s e s y i a c t i v i t a tem na s e jm i k a c h o d b i e r a o ,

b . m . r . , - l i p i e c 1790.

16 . P r o t e s t a c y a p r z e c iw s u k c e s y i tro n u w P o l s z c z / w s p a u t o r

S z c z sn y P o t o c k i / ,

'

b . m . r . - w r z e s ie 1790.

1 7 . Wiadomo c h r o n o l o g i c z n a , w ktrym c z a s i e k t r e pastwo wol

. no u t r a c i o pod rzdem monarchw s u k c e s y jn y c h ,

b .r.,

.Var-

szaw a, d ru k . P.Zaw adzkiego - l a t o - j e s i e 1790.

18 . Uwagi nad wyborem midzy e l e k c y i s u k c e s y tro n u w F o l s z c z e , b . m . r . - i a t o - j e s i e 1790..
19 . Rozwagi o k r l a c h p o l s k i c h , b e z k r le w ia c h , e le k c y a c h i suk%

, .

c e s y i t r o n u , Warszawa 1 7 9 0 , dru k. P .D u four - j e s i e 1790.

2 0 . Odpis na odpowied anonima na odezw . P o t o c k i e g o , g e n e r a a

a r t y l e r y i koronnej do n a ro d u , b . m . r . , druk nieznany E s t r e i cherowi - l i s t o p a d 1790.
2 1 . Z r e f le k t o w a n i e a u t o r a - o d p o w i e d z i na odezw do narodu J a n i e
Wielmonego P o t o c k ie g o , g e n e r a a a r t y l e r y i k o r o n n e j, p o s a
wojewdztwa b r a c a w s k i e g o przed, sejm ik am i z d e t e r m i n a c y i

stanw d n ia 16 novem bris 1790 roku n a s t p i m ajcem i, b .m .r

druk n ieznan y E s t r e i c h e r o w i - l i s t o p a d - g r u d z i e 1790.
2 2 . Odpowied na odpowied dan J.W. Potockiemu, g e n e r a o w i a r
t y l e r y i koronn ej na odezw j e g o u czy n ion do narodu przed
s e jm ik a m
i,

b . m . r . - l i s t*o p a d - g r u d z i e 1790.

2 3 . K r t k ie o b j a n i e n i e odezwy w g r o d z i e warszawskim J a n i e
Wielmonego K r a s i s k i e g o , b is k u p a k a m ie n ie c k i e g o , c b la to w a n e j , b . m . r . - g r u d z i e 1 7 9 0 - s t y c z e 1791.
2 4 . Uwagi p rze c iw e l e k c y i i s u k c e s y i tro n u w P o l s z c z . Reku
1791, b.m. - s t y c z e 1791.

25. T re pism rnych wzgldem formy, rz d u i s u k c e s y i tro n u

p o l s k i e g o , t a k daw niej i j a k o t e i w ieo ?/yaany.ch z p r z y r

c z e n ie m n i e k t r y c h uwag z niche. w ypyw ajcych* Sando- .

m ierz
1791 - s t y c z e - l u t y 1791.

Pozycje 3 , 11, 13, 14, 15 i 16 z o s t a y p o d p isa n e nazwiskiem Rze

wu3kiego, r e s z t a to anonimy.

447

ZAACZNIK B*
P rac p u b l i c y s t y c z n e przeciw ne tro n ow i d z ie d z icz n e m u z l a t
0

1788-1790 bez d z i e Seweryna Rzwuskiego - sp .is ty tu w / s k r

c o n y c h / w porzdku chronologicznym.*
1-. M y li p a t r y o t y c z n o - p o l i t y c z n e do stanw R z e c z y p o s p o l i t e j . . .
- . w r z e s i e 1788.
2* P o p a r c ie Uwag nad yciem J a n a Z a m o y s k i e g o * * . - p i s a n e po
20 X, p rz e d 3 XI 1788*

3 . Uax F * , Uwagi nad u w a g a m i.* * - p o c z t e k 1789.

4 . L i s t anonima o popraw ie R z e c z y p o s p o l i t e j - c z e r w ie c 1789.

5* B e zstro n n e z a s t a n o w i e n i e s i . . . .- g r u d z i e 1789.
6* Uwagi nad l i s t e m pierwszym d n ia 16 g r u d n i a . . . - przeom
.-g ru d n ia 1789 i s t y c z n i a 1790*
7 . O s t r z e e n i e . Uwagi nad Z a s a d a m i . . . - przeom g r u d n ia

>789

i ' s t y c z n i a 1790.
8 . Rzewuski A.W* 0 fo r m ie r z d u r e p u b l i k a s k i e g o m y l i - p o c z

t e k 1790.
'9 *

T u r s k i W., i i y l i o k r l a c h * * . - l u t y 1790.

10*

L i s t wojewdztwa w oy sk iego do posw swoich - 10 I I 1790*

11*

Odezwa zm arego S z l a w s k i e g o * * . - l u t y 1790.

12*

Myl o s u k c e s y i tro n u lub e l e k c y i k r l a - l u t y - m a r z e c

13*' T u r s k i W. 9 Odpowied na d z i e o * * . K o t a j a . . .

1790*

- marzec 1790*

14* Uwagi o b y w a te la w t e r a n i e j s z y c h o k o l i c z n o c i a c h . . * - marzec

1790*
15. M yli pewnego o b y w a te la nad ustanow ieniem p o rz d n e j krlw
p o l s k i c h e l e k c y i . . . - w iosna 1790 / d a t a c j a n ie z b y t pewna/.
16 . P o t o c k i S . S z c z s n y , / L i s t / do 3en ed y kts Hulew icza / w e r s j a
p i e r w s z a , anonimowa: L i s t p o s a z prow in cyi do p o s a w War
s z a w i e / , 22 VI 1790*

17. Wybranowski I . ,

448

L i s t . . . n a s e j m i k i d e p u t a c k i e . . . 8 VII 1790.

18. Lauaum sejmikw g o s p o d a r s k i c h wojewdztwa w o y s k i e g o . . .

16 V II 1790.
19* P o t o c k i S . S z c z s n y , / L i s t / . . . d o

Benedykta H ulew icza 7 V I I I

1790.
20 . L i s t z Warszawy do p r z y j a c i e l a na w i e . . . 9 a u g u s t i 1790.
2 1 . P o to c k i S . S z c z s n y , / L i s t / . . . d o Benedykta H ulew icza 14
V I I I 1790.
22. Tene do t e g o . . . 21 V I I I 1790.
23. Tene do t e g o . . . 15 IX 1790.
24. I f y l i odpowiednie wzgldem p ie r w sz e g o s e k s t e r n u praw kon
s t y t u c y j n y c h . . . - s i e r p i e - w r z e s i e 1790.
25. Dydaska S y le n , 0 przyw arach rz d u k r a j o w e g o . . . - w r z e s ie
1790.

26. Wadysaw L a s k o n o g i - w r z e s i e - p a z d z i e r n i k 1790.

27. Myl wzgldem poprawy formy r z d u . . . / Z b i r pism , do k t r y c h
byy powodem.. .sme p i s m o / . . . - p a d z i e r n i k - l i s t o p a d

1790.

28. P o to c k i S . S z c z s n y , Odezwa o b y w a te la i p o s a . . . - przeom

p a d z i e r n i k a i l i s t o p a d a *1790.
29. S u k ce sy a lub e l e k c y a , c z y l i z d an ie wolnego P o l a k a . . . - 8 XI
1790.

30. Uwagi w c z a s i e p r z y p a d a j c y c h sejmikw p o s e l s k i c h . . . - l i s t o

pad 1790.
31. P r o je k t na s e jm ik a c h wojewdztwa l u b e l s k i e g o . . .podany - l i
s to p a d 1790.
32. P r o je k t b e z k r le w ia wiecznego - l i s t o p a d 1790 / d a t a c j a n i e
pewna/.
%

13. K ossakow ski J . ,

Rozmowa S o lo n a z Kadym - l i s t o p a d 1790.

34. P o to c k i S . S z c z s n y , Tchrze - l i s t o p a d 1790.

35. Tene, L i s t . . . d o

S t a n i s a w a A u g u s t a . . . 2 3 XI 1790.

3 b . Ten e, L i s t . . . d o
37 . S p a w s k i J . ,

449

S t a n i s a w a M a a c h o w s k ie g o .. , 2 3 XI 1790.

P S d o pism za s u k c e s y t r o n u . , . - l i s t o p a d

1790 / d a t a c j a n ie p e w n a /.
38. Potocki S .S z c z sn y , L i s t . . . d o

Z a l e s k i e g o . . . 4 X II 1790.

3 9 . L * e s p r i t du v r a i p a t r i o t i s m e H a m b o u r g 1791 / p i s a n e w
.

kocu 1 7 9 0 / .
**

40# S t a r y a r b i t e r do nowego p o s a - p i s a n e w kocu 1790.

450

IAZ CYTOWANYCH RDE I OPRACOWA.

I . r d a r k o p i m ie n n e ,

Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie

Archiwum P u b lic z n e P o t o c k ic h : 2 6 2 / 1 , 264 , 2 77 / 1 , 279b/V

Archiwum Sejmu C z t e r o l e t n i e g o : 6 , 9
S i g i l l a t a : 33
Z b i r P op ielw : 205, 391, 406, 414, 420, 424 .
Archiwum Pastwowe w Krakowie, z b io r y na Wawelu
.
*
*
Archiwum Mynowskie /C h odkiew iczw /: 1309

Archiwum P odhoreckie

1/1 - numery: 5 , 40, 41

1 /2 - numer 76
I I / 2 - numery: 1, 5 , 14, 18, 25, 26, 39, 40, 41, 54,
7 2 , 7 7 , 8 4 , 98, 104, 115, 126
I I / 3 - numer 21
X I I I / 2 - numery: 23, 56
XV/1, XV/2, XV/3, XV/4, XV/6
M a g .I I n r 96

'

B i b l i o t e k a C z a r t o r y s k i c h w Krakowie
R k o p is y : 698, 722, 726, 7 2 9 , - 7 3 0 , 799, 8 4 8 , 912, 913,
. 2890, 3172, 3472
B i b l i o t e k a J a g i e l l o s k a w Krakowie
R k o p i s y 6661 , A k c.52/61 t . I I
B i b l i o t e k a Narodowa w Warszawie
R k o p isy : B0Z 1821
S t a r e D ruki: BN X V I I I . 4 . 38A
Zakad Narodowy im. O s s o l i s k i c h we Wrocawiu
R k o p isy : 6 8 4 7 /11 c z . 1 , 9751, 11635, 11920
%

B i b l i o t e k a P o l s k i e j Akademii Nauk w Krakowie

R k o p is 196

451

II.

r d a drukowane,
Uwaga: w w ykazie pomijamy w s z y s t k i e d r u k i uw zgldnione

za

c z n i k u A o r a z t e d r u k i z z a c z n i k a 5, k t r e poza nim w
p r a c y n ie w y s t p u j .
Beer A d o l f , L eo p o ld I I , Fran z I I und C a t h a r i n a I I - Ih re C o r r e s
p o n d e s , L e i p z i g 1874.
B e z s tro n n e z a s t a n o w i e n i e s i nad p r o je k to w a n u sta w n a s t p s t

wa tr o n u w P o l s z c z p r z e z pewnego s z l a c h c i c a z Ziemi ukow

sk ie j,

b .m .r.

C z a r t o r y s k i Adam J e r z y *

P a m i t n ik i i memoriay p o l i t y c z n e , wyd.

J.S k o w r o n e k , 7/arszawa 1986.

C z a r t o r y s k i Adam K a z i m i e r z , L i s t s z l a c h c i c a do b r a c i na s e j m i k i
e l e k c y j n e c iw iln o - w o js k o w e j k o m isy i z b i e r a j c y c h s i ,

b .m .r.

Dembiski B r o n is a w , r d a do d z ie j w d r u g ie g o i t r z e c i e g o r o

z b io r u P o l s k i , t . I ,

Lww 1902.

D i a r i u s z sejmu o r d y n a r y jn e g o pod zwizkiem k o n f e d e r a c y i g e n e

r a l n e j o b o jg a narodw w Warszawie r o z p o c z t e g o R .P . 1788,
t .I c z .i,

o .r.

E lek to r w p o c z e t , k t r z y n ie g d y g o s o w a l i na elek t w J a n a - K a
z i m i e r z a roku 1648, J a n a I I I roku 1674, A ugusta I I . roku 1697
i S t a n i s a w a Augusta roku 1764, wyd. O . P i e t r u s k i , Lww 1845.
L e s p r i t du v r a i p a t r i o t i s m e , Hambourg 1791.
G az e ta Warszawska R. 1789 -17 90 .
J e z i e r s k i F r a n c i s z e k S a l e z y , Katechizm o ta je m n ic a c h rzd u
p o l s k i e g o , j a k i by okoo roku 1735, n a p is a n y p r z e z J . P .
S t e r n e w j z y k u a n g i e l s k i m , p r z e o o n y po f r a n c u s k u , a t e r a z
na k on iec po p o l s k u , w Samborze 10 s t y c z n i a 1790, Warszawa
1790.
Tene, 0 b e z k r le w iac h w P o l s z c z i o w y b ie ra n iu krlw , Warsza
wa 1790.

452

K a lin k a W ale rian , O s t a t n i e l a t a panowania S t a n i s a w a A u g u sta ,

c z . I I , Krakw 1891*
Karp F r a n c i s z e k Maurycy, Z Rykijowa na mudzi, b . m . r . / 1 7 8 9 / .

K o t a j Hugo, O s t a t n i a p r z e s t r o g a d l a P o l s k i , Warszawa 1 7 9 0 .
Tene, Uwagi nad p ism e m . . k t r e w yszo pod t y t u e m : Seweryna Rze

w u sk ie g o , hetmana p o ln ego koronnego o s u k c e s y i tro n u w P o l

s z c z e r z e c z k r t k a , Warszawa 1790,
Korespondencya je d n e g o o b y w a te la z podkomorzym pewnego wojewdz
twa z o k o l i c z n o c i p r z y s z e g o rz d u i Uwagi nad n i z odpo
w ie d z i je d n e g o n i e p a r c j a l n e g o a r b i t r a , b . m . r .

K ossak ow ski J z e f , Rozmowa S o lo n a z Kadym, b . m . r .

K r a s i s k i Adam S t a n i s a w , L i s t w m a t e r y i s u k c e s y i tro n u do p r z y
j a c i e l a p i s a n y . Dnia 9 s t y c z n i a 1790, w: K o t a j H . , Uwagi

nad p i s m e m . . . ,

s . 1 1 5 nn.

Tene, Odezwa o b y w a te la wraz s e n a t o r a i b i s k u p a , b . m . r .

K reczetn ik cw P i o t r , Radom i Bar 1 76 7-17 68 , Pozna 1874.

.
K r t k ie uwagi nad pismem J . P ; , W ojciecha T u r sk ie g o o k r l a c h ,

i.

o s u k c e s y i , o p r z e s z y m i p rzy sz y m r z d z i e , Warszawa 1790.

K u nica k o t a j o w s k a , wybr r d e , wyd. B . L e n o d o r s k i , Wroc
aw 1949.

Laudum sejmikw g o s p o d a r s k i c h wojewdztwa w oy sk iego i c z e r n i c h o w sk ie g o , b . m . r .

Lengnich Godfryd, Prawo p o s p o l i t e K r le s tw a P o l s k i e g o , Krakw 1836
L e t t r e s de P h i l i p p e Mazzei et du r o i S t a n i s l a s - August - de Pologr.e,
v o l . I , wyd. J . M i c h a l s k i , M.Senkowska-Giuck i i n . , Roma 1982.
L i s t od o b y w a te li pow iatu o r s z a s k i e g o z se jm ik u gromnicznego
do posw t e g o p o w iatu , b . m . r .
obarzew ski I g n a c y , Testament p o l i t y c z n y synowi o jc z y z n y z o s t a
wiony z planem b e z p ie c z n e j formy r e p u b l i k a n t s k i e g o r z d u .
Warszawa 1789.

453

Mably G a b r i e l 3onnot d e , L i s t * . . d o J.W. W i e l h o r s k i e g o , kuchmis

t r z a - W .K s . L i t e w s k i e g o , wj Werpechowski B a r t o m i e j , L i s t . . .
M a t e r i a y do d z ie j w b e z k r le w ia po m i e r c i A ugusta I I I i pierw szych l a t d z i e s i c i u panowania S t a n i s a w a A ugusta Poniatow
s k i e g o , wya. H .S c h m if t , Lww 1857.
M orski T a d e u sz , Uwagi nad pismem Seweryna Rzewuskiego o eukces y i t r o n u w P o l s z c z , Warszawa 1790.
Myl z o k a z y i Uwag nad yciem J a n a Zam oyskiego, b . m . r .
M y li pewnego o b y w a te la nad ustan o w ien iem p o r z d n e j krlw
p o l s k i c h e l e k c y i , a p r z e z t e r z o d k i nad odwrceniem b u r z l i
wych in t e r r e g n w , b . m . r .
N aru sze w icz Adam, K o r e s p o n d e n c ja , w^d. J . P l a t t , Wrocaw 1959.
0 n i e b e z p i e c z e s t w i e wagi p o l i t y c z n e j , a l b o wykad p r z y c z y n , kt'

re z e p s u y rwnowano na pnocy od w s t p i e n i a na t r o n r o
s y j s k i K atarzy n y I I , Warszawa 1790.

Odezwa zmarego S z la w s k ie g o p o s a k rak o w sk iego do p u b l i c z n o c i

p o l s k i e j , a m ianow icie do stanw skonfederow anych z tam tego
w i a t a , Warszawa 1790.
Odpowied powrconego do y c i a z w i e c z n o c i P o la k a na odezw
zm arego S z la w s k ie g o p o s a k ra k o w sk ie g o , Warszawa 1790.
O s t r z e e n i e p u b l i c z n o c i wzgldem Zasad formy r z d u , b . m . r .
O s t r z e e n i e . Uwagi nad Zasadami formy r z d u , o . m . r .
P am itn ik H i s t o r y c z n o - P o l i t y c z n y t . I V 1789.
P l a t e r K a z im ie rz K o n s t a n t y , K o sm o p o lita do narodu p o l s k i e g o ,
Warszawa b . r .
Tene, L i s t y p o s a do o j c a na wsi m i e s z k a j c e g o * . . ,

c z .V III:

L i s t y 3ynw p o s a i k o n s y l i a r z a do o j c a na w si a i e s z k a j c e g o
o r a z odpowiedne t e g o o j c a w m ateryach d z i s i e j s z y sejm z a t r u d n i a j c y c h . Roku 1788, b.m.
P o t o c k i I g n a c y , Odpowied do J.W. S t a n i s a w a S z cz sn eg o P otoc-

. - 454 -

*
k ie g o g e n e r a a a r t y l e r y i k o r o n n e j.,' p o s a wojewdztwa b r a c i a

w s k ie s o na odezw' j e g o do narodu p r z e d sejmikami'
16
novem

o r i s 1790 n a s t p i m ajcem
e ch n o c i -udzie

i p i s a n a i p o w sz

o n a, b .m .r,

'

P o t o c k i S t a n i s a w K o s t k a , M y li o o g l n e j poprawie r z d u k r a j o

wego, b .n w r.

P o t o c k i S t a n i s a w S z c z s n y , Odezwa o b y w a te la i p o s a do narodu.
. . .
p rz e d sejm ik am i z d e t e r m i n a c y i sta n w s z e s n a s t e g o novembra

t y s i c s ie d e m s e t d z i e w i d z i e s i t e g o n a s t p i m ajcem i za

bepieczestw em w o l n o c i R z e c z y p. o s p o l i t e j , b . m. ..r ..
4

P r o j e k t do Formy Rzdu, b . m . r .

: -

R a d z i w i K a r o l S t a n i s a w , K o r e s p o n d e n c ja , wyd. C .Ja n k o w s k i,
Krakw 1898.
R e f le x y e nad pismem wydanym pod imieniem im ci pana Rzew uskiego,
hetmana po ln ego k oronnego, Warszawa 1790.
Rostworowski Emanuel, K o re s p o n d e n c ja S z cz sn e g o P o to c k ie g o z
*
'

Sewerynem Rzewuskim z l a t ,1 7 8 8 - 1 7 9 6 , P r z e g l . H i s t . T.XLV :1954.

Rzewuski Adam Wawrzyniec, 0 fo rm ie r z d u r e p u b l i k a s k i e g o m y l i ,
t . I - I I , Warszawa 1790.
Rzewuski Seweryn, L i s t . . . d o J.W. Rzew uskiego, p o s a now ogrodzkie%

go, b .m .r.
Tene, L i s t . . . d o p r z e w ie tn y c h wojewdztw, ziem i powiatw na
s e j m i k i przedsejmowe p o s e l s k i e p is a n y roku 1776, b.m.
Tene, M ow a...na s e jm ie d ie 28 a u g u s t i 1776, b.m.
Tene, M ow a...na s e jm ie d n ia 6 s e p t e m b r i s 1776, b.m.
Tene, M o w a ...23 w r z e n ia 1776, b.m.
Tene, M ow a...na s e jm ie d n ia 10 o c t o b r i s 1776, b.m.
Tene, M o w a ...d n ia 12 o c t o b r i s 1776, b.m.
S t a n i s l a s - A u g u s t P o n ia to w s k i, Memoires du r o i , t . I - I I , wyd. S.
G o r i a l n o * , S t . P e t e r s b o u r g - L e n in g r a d 1 914-1924.

T u r s k i W ojciech , M y li o k r l a c h , o . s u k c e s y i , o p r z e s z y m i przy

szym
r z d z i e , Warszawa 179 0.

Tene, Odpowied na p ism o, k t r e w y szo pod t y t u e m : K s i d z a Hu. gona K o t a j a , r e f e r e n d a r z a W .K s .L ite w sk ie g o uwagi nad p i s
mem e t c , Warszawa 1790.
Uwagi obyw atela, w t e r a n i e j s z y c h o k o l i c z n o c i a c h P o l s k i . Rzecz
k r t k a , Warszawa 1790.
Uwagi p o d .r o k ie m 1790, b . m . r .
Volumina legum, t . V I I - I X , W arszaw a-P etersburg-K rakw 1 36 0-18 89 .
Werpechowski B a r t o m i e j , L i s t I . P a n a B a r t o m i e j a Werpechowskie*
*
[
.
g o , o b y w a te la wojewdztwa p o d l a s k i e g o do J.W. Rzew uskiego,
hetmana p o ln e go koronnego z o k a z y i p ism a j e g o wzgldem s u k c e
s y i tronu, b .m .r.
*

W ie lh o r s k i M ic h a , 0 p rzy w r cen iu dawnego rz d u p o l s k i e g o wedug

p ie r w ia s tk o w y c h R z e c z y p o s p o l i t e j u s t a w , Warszawa 1775*
Z a b o c k i F r a n c i s z e k , Pism a, wyd. 3 . E r z e p k i , Pozna 1903.
Z a c h a r k ie w ic z W ojciech, Oda p a t r y c t y c z n a do / . . . /

Adama K r a s i

s k i e g o b is k u p a k a m ie n ie c k ie g o d n i a . . . l i p c a 1 7 8 9 . . . do / / a r s z a wy p r z y b y e g o , b . m . r .
I I I . O p racow ania.
3aryc2 Henryk, Kromer M arcin, PSB, t.X V , Wrocaw 1970.
3eszczy sk i J u lia n ,

S p i s senatorw i d y g n i t a r z y koronnych / w i e

c k i c h / z X V III wieku, Warszawa 1862.

B o b rz y sk i M ic h a , Smolka S t a n i s a w , J a n D u g o sz , j e g o y c i e i
sta n o w isk o w p i m i e n n i c t w i e , Krakw 1893.
Chojnowski R y s z a r d , Markowski J z e f , PSB t.X X , Wrocaw 1975*
Dembiski B r o n is a w , Plany Seweryna Rzew uskiego, K w a r t . H i s t .
R . XXVIII: 191 4 .
Tene, Zmierzch hetmana, S t u d i a h i s t o r y c z n e ku c z c i S t a n i s a w a
K u trz e b y , t . I I ,

Krakw 1938.

E stre ic h e r K arol, B ib li o g r a f i a p o l s k a . , . ,

t.XXX, XXXII, Krakw

1934, 1938.
Feldman J z e f , Na p r z e o m ie stosunkw p o l s k o - f r a n c u s k i c h , Krakw
1935.
K a l i n k a W alerian , O s t a t n i e l a t a panowania S t a n i s a w a A u g u sta ,
c z .I,

Pozna 1868.

Tene, 3ejm C z t e r o l e t n i , t . I - I I , Krakw-Lww 1 3 8 0 -1 8 8 6 .

K onopczyski Wadysaw, C z a c k i F e l i k s , PSB t . I V ,
Tene

Krakw 1938.

l s c y p i s a r z e p o l i t y c z n i XVIII wieku, Warszawa 1966.

Tene, P o ls k a w dobie wojny s i e d m i o l e t n i e j , t . I I ,

Warszawa 1911*

Tene, Wrd bdw, P r z e g l . Powszechny T .2 3 0 , R . 6 7 : 1 9 5 0 ,

Krakowski B e rn a rd , K o ssow ski Roch, PSB t .X I V , Wrocaw 1968 -19 69 .
K ra u sh a r A l e k s a n d e r , K s i Repnin i P o l s k a , t . I I ,

Krakw 1898.

Lord Robert Howard, Drugi r o z b i r P o l s k i , Warszawa 1984.

ukowski Georg T a d e u sz , The s z l a c h t a and the c o n f e d e r a c y o f Ra
dom, Romae 1977.
Maksimowicz K r y s t y n a , Seweryn Rzewuski w w i e t l e swej p o e z j i ,
Z eszyty Naukowe Wydz. Humanistycznego U n iw e rsy te tu G da sk ie
g o , Prace H i s t o r y c z n o - L i t e r a c k i e nr 8 - 9 , Gdask 1985.
M i c h a l s k i J e r z y , Dwie m i s j e k s i c i a S t a n i s a w a , K s i g a P am itkowa 1 5 0 - l e c i a AGAD w Warszawie, Warszawa 1958.
Tene, P o ls k a w dobie wojny o s u k c e s j baw arsk , Wrocaw 1964.
Tene, Problem i u s a g r a t i a n d i w P o ls c e w l a t a c h s i e d e m d z i e s i
ty c h XVIII w ., C zasop. P raw n o-H ist. T .X :1 9 5 8 .
Tene, Propaganda konserwatywna w w alce z r e fo rm w p o c z tk a c h
panowania S t a n i s a w a A u g u s ta , P r z e g l . H i s t . T . X L I I I : 1952.
Tene, Sarmatyzm a e u r o p e i z a c j a P o l s k i w XVIII w ., w: S w cjsk o
i cudzo ziem szczy zn a w d z i e j a c h k u l t u r y p o l s k i e j , Warszawa
1973.
Tene, S e jm ik i p o s e l s k i e 1788 r . ,

P r z e g l . H i s t . T . L I : 1960.

Tene,

57

"Warszawa c z y l i o a n t y s t o e c z n y c h n a s t r o j a c h w c z a s a c h

S t a n i s a w a A u g u sta , w: Warszawa X V III wieku, z e s z y t 1, War

szawa 1972.
".orawski K a z im ie r z M a ria n , Dwie rozmor.y S t a n i s a w a A ugusta z
Ksawerym B ra n ic k im , K w art H i s t . R .X X IV :1910.
Tene, Ignacy P o t o c k i , Krakw-Warszawa 1911.
T en e, Pogld na o p o z y c j magnack midzy pierwszym rozbiorem
a Sejmem C z t e r o l e t n i m , S t u d i a h i s t o r y c z n e ku c z c i p r o f . Win
c e n te g o Z a k rz e w sk ie g o , Krakw 19C8.
Kanke C z e saw ,

S z l a c h t a w oyska wobec K o n s t y t u c j i T r z e c ie g o

*Aaja, Lww 1907.

Nowy Korbut - B i b l i o g r a f i a l i t e r a t u r y p o l s k i e j ,
P i a t Roman, 0 l i t e r a t u r z e

t . V , Warszawa 1967

p o l i t y c z n e j Sejmu C z t e r o l e t n i e g o ,

Krakw 1872 / o d b . z P r z e g l d u P o l s k i e g o / .
R ostw orow ski Emanuel, Debiut p o l i t y c z n y J a n a P o to c k ie g o w r .
1788, P r z e g l . H i s t . T .X L V I I : 1 956.
Tene,

"M arzenie dobrego o b y w a te la " c z y l i k r l e w s k i p r o j e k t

k o n s t y t u c j i , w: Legendy i f a k t y XVIII w ieku, Warszawa 1963.

Tene, LoKronowski A n d r z e j, PSB t . X X I , Wrocaw 1976.
Tene, P o t o c k i S z c z s n y , PSB t .X X V I I I , Wrocaw 1985.
Tene, Sprawa a u k c j i w o jsk a na t l e

s y t u a c j i p o l i t y c z n e j przed

Sejmem C z t e r o l e t n i m , Warszawa 1957.

Tene, S z cz sn y P o t o c k i we F r a n c j i / s t y c z e - k w i e c i e 1 9 7 1 / , w:
Losy Polakw w XIX-IX w ., Warszawa 1987.
R ud n icki K a z im ie r z , B iskup K a j e t a n S o t y k , Warszawa 1906.
Rzewuski Leon, Kronika p o dh o recka, Krakw 1860.
Skowronek J e r z y , P o n ia to w s k i J z e f ,

PSB t.X X V I I , Wrocaw 1983.

Sm clesKi Wadysaw, K o n f e d e r a c j a t a r g o w i c k a , Krakw 1903.

S z c z y g i e l s k i .Vaciaw, P u a s k i A nton i, PSB t.X X IX , Wrocaw 1986.
S z y jk o w sk i M arian, & yl J a n a Ja k u b a R ou sseau w P o lsc e XVIII wie

458

ku

, Krakw 1913.

Waniczkwna Helena,

D zie k o sk i A n to n i, PS3 t .V T , Krakw 1948.

Wolska B a r o a r a , P o e z ja p a t r i o t y c z n a c z a s u p ie r w sz e g o r o z b i o r u
i sejmu d e l e g a c y jn e g o 1 7 72 -1 775 , Wrocaw 1982.
Z a h o r s k i A n d r z e j, K o ssak ow ski J z e f , PSB t . X I V , Wrocaw 19 6 8 -1 9 6 9 .
Z a l e s k i B r o n is a w , K o re s p o n d e n c ja k ra jo w a S t a n i s a w a A u g u sta ,
Pozna 1672.
Z i e l i s k a T e r e s a , M a g n a te r ia p o l s k a epoki s a s k i e j , Wrocaw 1977.
Z i e l i s k a Z o f i a , P l a t e r K a z im ie rz K o n s t a n t y , PSB t.X X V I, Wrocaw
'

1981.

Ta, W sp raw ie a u t o r s t w a " R e f l e k s y i nad pismem wydanym pod im ie

niem im ci pana R z e w u sk ie g o ", P r z e g l . H i s t . T.LXXX :1 9 6 9 .
Ta, Walka F a m i l i i o refo rm R z e c z y p o s p o l i t e j 1 743-1752, Warsza
wa 1 98 3.
Zienkowska K ry sty n a , S a w e tn i i u r o d z e n i . Warszawa 1976.
)

459

Wykaz Skrtw .

ASW

- Archiwum Sejmu C z t e r o l e t n i e g o w AGAD

B .C z.

- R kopisy 3 i v' i o t e k i C z a r t o r y s k i c h w Krakowie

%

. 3J

- R ko pisy

B i o x i o t e k i J a g i e l l o s k i e j w Krakowie

BK

- R kopisy

B i b l i o t e k i Narodowej w Warszawie

3GZ

- R kopisy

B i b l i o t e k i O r d y n a c ji Zamoyskich w BK

B PAK

- Rkopisy

3 i b l i o t e k i P o l s k i e j Akademii Nauk w Krakowie

Sstr.

- E s tr e ic h e r K a r o l^ B ib lio g r a fia p o lsk a

N.Korbut

- B i b l i o g r a f i a l i t e r a t u r y p o l s k i e j Nowy Korbut

08S.

- R kopisy B i b l i o t e k i Zakadu Karodowego im* O s s o l i

s k i c h we Wrocawiu

Podh.

- Archiwum P o d h o reck ie w Archiwum

Pop.

- Z b i r Popielw w AGAD

PSB

- P o l s k i Sownik B i o g r a f i c z n y

Pastwowym w Krakowie

460

S p ie t r e c i
s.

3 5

k ie g o przed Sejmem C z t e r o l e t n i m

s.

6 - 41

R. I I .

U progu Sejmu W ielkiego

s.

42 - 82

R .III.

P ocztek Sejmu W ielkiego

s.

33 - 106

R# IV.

"0 s u k c e s y i tr o n u w P o l s z c z * Rzecz
k rtka"

s.

107 - 131

R. V.

W krgu t r a k t a t u "G s u k c e s y i tr o n u "

s.

132 - 169

R. VI.

Przeciw Zasadgm do poprawy formy rz d u

s . 170 - 200

R .V II.

P orach unki z dawnymi p r z y j a c i m i

s . 201 - 226

Wstp
P o l i t y c z n a d z i a a l n o Seweryna Rzewus

R .I.

R . V I I I . B i l a n s p u b l i c y s t y c z n y c h wysikw
R. IX.

"Rozwagi"

R.X.

P ierw sze r e a k c j e na P r o je k t do Formy

s . 227 - 239
s.' 240 - 267

Rzdu i sejmow d e b a t w sp ra w ie suk

*

c e sji

s . 268 - 303

R .X I .

i
P r o je k t do Formy Rzdu na cenzurowanym

s . 304 - 318

R .X II.

0 r z d nad d u sz S z c z sn e g o P o t o c k ie g o

8. 319 - 357

R . X I I I P ierw sze w n io sk i z lis t o p a d o w y c h s e j

mikw
R.XIV.

' *

s . 356 - 361

Wstpny p r o j e k t k o n f e d e r a c j i t a r g o w i c k iej

s.

332 - 392

Zakoczenie

s . 393 - 399

P r z y p is y

s.

Aneics A

s . 444 - 446

Aneks B

400 - 443

s . 447 - 4 m;

rda i l i t e r a t u r a

s . 450

Wykaz skrtw

s . 459

458