Krok defiladowy na gruntach podmokłych - Gandalf

Opracowanie graficzne: Andrzej Barecki 

Korekta: Dobrosława Paƒkowska 

Copyright © by Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2010 

Copyright © by Antoni Kroh, Warszawa 2010 

Autorzy zdj´ç i ilustracji 

Stanisław Gliwa (rys.) s. 115 

Ryszard Halba s. 301, Maria Teresa Maszczak s. 144 (dwa zdjćia), 

Jarosław Mierzwa s. 11, 30, 93, 95, 143 (dół), 347, 352, 450, 493 (lewe), 564, 568, 

Zofia Nasierowska s. 417, Krzysztof Ołtak s. 86, 87, 90, 

Antoni Zalewski s. 241, 571, 572, 573, 574 (góra i dół), 575. 

Pozostałe zdjćia pochodzà z archiwum autora. 

Wydawnictwo doło˝yło wszelkich staraƒ, by skontaktowaç si´ z twórcami 

zamieszczonych w ksià˝ce zdj´ç. W kilku przypadkach okazało si´ to niemo˝liwe, 

dlatego twórców, z którymi nie zostały podpisane umowy, prosimy o pilny kontakt 

z sekretariatem wydawnictwa. 

ISBN 978-83-244-0127-7 

Wydawnictwo ISKRY 

ul. Smolna 11, 00-375 Warszawa 

tel. /faks (22) 827-94-15 

iskry@iskry.com.pl 

www.iskry.com.pl

Fraszki to wszytko, cokolwiek myÊlemy, 

Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy; 

Nie masz na Êwiecie ˝adnej pewnej rzeczy, 

Pró˝no tu człowiek ma co mieç na pieczy. 

ZacnoÊç, uroda, moc, pieniàdze, sława, 

Wszystko to minie jako polna trawa; 

NaÊmiawszy si´ nam i naszym porzàdkom, 

Wemknà nas w mieszek, jako czynià łàtkom*. 

(J. Kochanowski, O ˝ywocie ludzkim) 

*** Na wszelki wypadek objaÊniam, co poeta miał na myÊli: Kochanowski 

przyrównał ludzki ˝ywot do teatrzyku kukiełkowego. Gdy publicznoÊç 

obserwujàca nasze wysiłki uÊmieje si´ ju˝ do syta, zostaniemy wetknići 

w worek jak laleczki po skoƒczonym widowisku. 

Czytelników, którzy nie potrzebujà ww. objaÊnienia, najmocniej przepraszam 

za fatyg´.

Krok defiladowy 

na gruntach podmokłych 

PANIE TRUMAN, SPUÂå TA BANIA SON ET LUMIÈRE 

W GRUZACH PANI DYREKTORKA PRZEDWOJENNI 

TKN¢ŁO CI¢? MEBLE PA¡STWA ANDERSÓW PIOSENKI 

DZIECI¡STWA MIŁOÂå DO PONIEMIECKIEJ KURTKI 

CZOŁEM, LISIE, TWOJE ZDROWIE! IMIENINY POWÑZEK 

O RANY, ALE JAJA! KOSTKI KULTU JEDNOSTKI 

ZARASTANIE KICZEM ROZWÓD, ÂLUB I KWARANTANNA 

W CHLEWIKU W ZŁÑ GODZIN¢ 

B´dzie wojna. Skoro była druga, wybuchnie i trzecia. O trzeciej wojnie 

Êwiatowej krà˝yły ciepłe wierszyki, dowcipy. „Jedna bomba atomowa 

i wrócimy znów do Lwowa. Potem druga bomba silna i wrócimy 

znów do Wilna. Panie Truman, spuÊç ta bania, bo ju˝ nie do wytrzymania”. 

Rozmowa goÊcia z kelnerem: – Prosz´ schabowy i piwo. – 

B´dzie dopiero po trzeciej. – Przecie˝ jest dwadzieÊcia po trzeciej. – 

Tak, ale po trzeciej wojnie Êwiatowej. – DoroÊli wybuchali dziwnym 

Êmiechem. 

Niedawno ujawniono, ˝e trzecià wojn´ Êwiatowà szykowano całkiem 

serio. Polska centralna miała byç celem zmasowanego nalotu 

atomowego, Wisła linià obrony, dlatego jej nie regulowano i nie przerzucano 

nad nià mostów. Pozostała ostatnià wielkà dzikà rzekà Europy, 

z wyjàtkowymi rozlewiskami, przykosami, starorzeczami 

i wysepkami, które wyłaniajà si´ i znikajà. Z podobnych przyczyn 

strategiczno-politycznych zachowały si´ równie˝ starorzecza Bugu 

oraz rzeki Moravy, oddzielajàcej Czechosłowacj´ od Austrii. 

B´dzie wojna. KtoÊ przynosił do domu wiadomoÊç z najpewniejszego 

êródła, ˝e tym razem ju˝ chyba na pewno. DoroÊli niespecjalnie 

si´ przejmowali, byli otrzaskani – ale na wszelki wypadek

8 

ANTONI KROH STARORZECZA 

uruchamiali stosownà procedur´. Nale˝ało zrobiç zapasy. Kupowano 

twarde pszenne suchary z charakterystycznymi dziurkami, Êwiece, 

zapałki, cukier, sól, màk´, kasz´, mydło, Êrodki opatrunkowe, 

naft´ (wyciàgano z piwnicy lampy naftowe i czyszczono), denaturat 

i co tam jeszcze. Dla babci i dla mnie zapas leków przeciwastmatycznych. 

Po tygodniu, dziesićiu dniach emocje mijały. 

OczywiÊcie trwajàca wówczas w najlepsze walka o pokój nie miała 

z tym absolutnie nic wspólnego. Trzecia wojna Êwiatowa była 

prawdopodobna, brana pod uwag´, walka o pokój całkowicie pusta, 

jeÊli nie liczyç dowcipów. Opowiadano, jak na wieÊ przyjechał agitator 

i grzmiał: Towarzysze! My zrobimy takà walk´ o pokój, ˝e kamieƒ 

na kamieniu nie zostanie! Pewnà wiejskà knajp´, czyli gospod´ 

ludowà, przyozdobiono fryzem z gołàbków pokoju. Miejscowi mówili, 

˝e to białe myszki, którym wyrosły skrzydełka. A trzydzieÊci lat 

póêniej usłyszałem: Co to jest wrona? Gołàbek pokoju AD 1981! Młody 

człowiek, który mi to opowiedział, zadumał si´ na chwil´ i spytał: 

–Aco to był właÊciwie ten gołàbek pokoju? 

W niektórych domach suszono chleb i pakowano w specjalne płócienne 

woreczki. U nas nie, ale na przykład babcia Joli i Rysia czyniła 

to z wielkà wprawà. – Na jak długo starczy i czy was uratuje? – 

spytałem. – Pomo˝e przebiedowaç ogólne bezhołowie, które pewnie 

potrwa jakiÊ czas, bo jak˝e inaczej. A w ogóle nie wolno si´ poddawaç. 

Nigdy, przenigdy, w ˝adnej sytuacji. Dwie myszki wpadły 

do garnka ze Êmietanà. Jedna uznała swojà sytuacj´ za beznadziejnà, 

nie walczyła o ˝ycie, od razu uton´ła. Druga tak uparcie przebierała 

łapkami, a˝ ubiła grudk´ masła. Weszła na nià, odbiła si´ 

i wyskoczyła na swobod´. Zapami´taj to sobie. A b´dzie, co b´dzie. 

My, m´˝czyêni, odznaczamy si´ ˝elaznà logikà oraz wyciàgamy 

praktyczne wnioski. Zapytałem mam´, czy warto słaç łó˝ko, myç si´ 

i odrabiaç lekcje, skoro i tak b´dzie wojna. Potraktowała serio mojà 

wàtpliwoÊç i wyjaÊniła najpowa˝niej, ˝e nale˝y braç pod uwag´ 

wszystkie ewentualnoÊci. Równie˝ takà, ˝e wojny nie b´dzie. Bardzo 

dobrze si´ składa, gdy rozumny młody człowiek ma sposobnoÊç wy-

9 

KROK DEFILADOWY NA GRUNTACH PODMOKŁYCH 

miany poglàdów z kimÊ myÊlàcym podobnie, tylko jeszcze rozumniejszym 

i szanujàcym partnera. 

Dziewczynki mieszkajàce na Pradze nosiły w´giel ze składu opałowego 

po drugiej stronie ulicy. KtóregoÊ razu matka kupiła dwa nowe 

wiadra. Gdy szły z tymi wiadrami, natkn´ły si´ na sàsiada. 

Zagadnàł ˝yczliwie, czy idà po cukier (było to w czasie wojny koreaƒskiej), 

a gdy zaprzeczyły, uÊmiechnàł si´: mnie nie zwiedziecie. 

Wojenne wykupywanie towarów pozostawiło Êlad w literaturze. 

Zofia Bystrzycka w satyrycznym utworze Pami´tnik przewidujàcej 

(1952)* nakreÊliła rodzinny dramat: jakaÊ idiotka uległa podszeptom 

sàsiadki i kupiła wór kaszy, z wielkim zaanga˝owaniem karmiła 

nià swoich najbli˝szych, a˝ mà˝ zaczàł wieczorami miewaç pilne 

obowiàzki słu˝bowe i w koƒcu si´ wyprowadził, dzieci te˝ pouciekały; 

pani domu, choç przewidujàca i pełna najlepszej woli, jakoÊ nie 

pokojarzyła tych faktów i kupiła drugi wór kaszy. Konstanty Ilde- 

Ania, AntoÊ i Zosia Kroh na tle choinki obwieszonej gołàbkami pokoju. 

Zabawa noworoczna, 1952. 

*** Antologia satyry polskiej 1944–1955 pod red. Antoniego Marianowicza, PIW, Warszawa 

1955.

fons Gałczyƒski w jednym ze swych ostatnich utworów tak˝e przedstawił 

humorystyczny obraz apokalipsy: 

– Tratata tata, 

tratata tata! 

Panie, panowie, 

ju˝ koniec Êwiata. 

Na dêwi´k puzonu, 

czyli tej surmy, 

zaraz na sklepy 

rzucà si´ hurmy. 

Zgnieceni w tłumie 

wołajà: – Mamo! 

Awsklepach znika 

pieprz i cynamon; 

10 


kolejki stojà 

jak stàd do Zgierza; 

baby uuu! wyjà, 

pisk si´ rozszerza; 

baby skupujà 

kołdry, szparagi, 

pinezki, nawet 

wypchane ptaki (…). 

A Lis si´ cieszy, 

˝e taki zam´t, 

łapk´ podnosi: 

– Okay i Amen. 

(K.I. Gałczyƒski, Chryzostoma Bulwiecia podró˝ do Ciemnogrodu) 

W dzieciƒstwie kilka razy prze˝ywałem wojenne strachy dorosłych. 

Zlały mi si´ w jedno. Nie wiem, skàd si´ brały, nie umiem ich 

powiàzaç z jakimÊ szczególnym wydarzeniem. MyÊl´, ˝e niekiedy 

uruchamiały si´ samoistnie. Strach i niepewnoÊç tkwiły pod skórà, 

rosły, a˝ w pewnym momencie przekraczały punkt krytyczny. Podobnie 

czasem ni z tego, ni z owego zapala si´ siano w stodole. A gdy naród 

odreagował, psychoza cichła jak szczekanie psa i wszystko 

pozornie si´ uspokajało. Do nast´pnego razu. 

MyÊmy te˝ prze˝ywali wojenne emocje. Zabawa w wojn´ wyglàdała 

tak: na asfalcie ulicy Swarzewskiej kawałkiem cegły rysowało 

si´ koło. W miar´ koliste, ˝eby nie było kłótni. To był Êwiat. Dzieliło 

si´ je na tyle cz´Êci, ilu grajàcych. To były paƒstwa. Ka˝dy wykrzykiwał: 

Polska! Francja! Ameryka! Szwecja! – i ju˝ wszystko 

jasne. Kto wylosował pierwszy, wołał: wywołuj´ wojn´, wojn´, woj-

11 


n´… Ameryce! Ciskał patyk, wszyscy rzucali si´ w pogoƒ, a kto dobiegł 

pierwszy, zabierał agresorowi kawałek terytorium. Naturalnà 

rzeczy kolejà najstarszy i najsilniejszy gracz był Polskà. Nieraz wić 

si´ zdarzało, ˝e Polska zajmowała wi´kszy obszar ni˝ Rosja i Ameryka 

razem wzi´te. 

Na polach bielaƒskich stał porzucony czołg. WymontowaliÊmy 

z niego ło˝yska. Hulajnogi tamtych lat kleciło si´ z trzech ło˝ysk 

(dwa z tyłu, jedno z przodu), dwóch desek oraz starej podeszwy 

od tenisówki, pełniàcej rol´ przegubu mi´dzy deskà poziomà, na której 

si´ stało, i pionowà, pełniàcà funkcj´ kierownicy, z przybitym 

na koƒcu uchwytem. Miały t´ dodatkowà zalet´, ˝e straszliwie szurgotały 

po asfalcie. Wystarczyło kilka minut jazdy tam i z powrotem, 

aby jakiÊ nerwowy pan wystawiał głow´ przez lufcik i wrzeszczał 

na całà ulic´, ˝e wszyscy pochodzimy z nieprawego ło˝a i ˝ebyÊmy 

natychmiast wynieÊli si´ gdzie indziej, bo jak nie, to nam powyrywa. 

Cudowne uczucie. 

Ale najfajniej czuliÊmy si´ w gruzach. (DziÊ cz´Êciej mówi si´ 

„ruiny”). Kamienice, przekrojone bombami od dachów po partery, 

odsłoniły fragmenty przedpowstaniowych mieszkaƒ. Cegły wystajàce 

z rozłupanych Êcian tworzyły schodki, a jeÊli si´ niewiele wa˝yło, 

miało drobne dzieciće stopy, dusz´ zdobywcy i ani krzty rozumu, 

mo˝na było si´ wdrapaç choçby i na trzecie pi´tro. To naprawd´ nie 

było trudne. W pomieszczeniu, które ongiÊ było kuchnià, mo˝e łazienkà, 

ale teraz przybrało kształt loggii z rozległà panoramà, stała 

Znalazłem w gruzach, to były moje zabawki.

12 


na trójnogu blaszana balia do prania bielizny. Chłopaki naznosili 

do niej amunicji, wsz´dzie pełno jej si´ walało, zaleli kilkoma kanistrami 

benzyny skàdÊ podprowadzonej, wsadzili koniec sznura 

od bielizny, a drugi koniec, ten na dole, podpalili. Wieczorowà porà, 

dla wi´kszego wra˝enia. I rzeczywiÊcie, było na co popatrzeç i czego 

posłuchaç, a potem wspominaç przez wiele dni. Kulki gwizdały, strugi 

płonàcej benzyny tryskajàce z wysokoÊci tworzyły efektowne esy- 

-floresy. Nazajutrz milicjant chodził od domu do domu, po raz 

pierwszy w ˝yciu byłem przesłuchiwany. Nikogo nie wydałem, bo nie 

miałem o niczym pojćia. JeÊli nie liczyç mglistych, choç bardzo prawdopodobnych 

podejrzeƒ. Sprawców nie wykryto, bo byłbym wiedział. 

Chłopaki ze Swarzewskiej to była elitarna, zamkni´ta organizacja, 

a gdy w takim hermetycznym Êrodowisku zawià˝e si´ konspiracj´ 

w konspiracji, system podwójnego zabezpieczenia, ryzyko wpadki 

jest minimalne. Pokolenie mamy i pokolenie dziadka wypraktykowało 

t´ starà prawd´. 

Samo widowisko batalistyczne, son et lumi¯re naszego pokolenia, 

niestety mnie omin´ło, znam je tylko z opowieÊci naocznych Êwiadków, 

a zwłaszcza zmasowanych wyzwisk pod adresem młodzie˝y, 

w szkole i na ulicy. Jakby starsi byli màdrzejsi. 

W roku pi´çdziesiàtym szóstym miałem trzynaÊcie lat, nie bawiłem 

si´ ju˝ w chowanego, ale zapami´tałem wyliczank´: 

Lenin zjadł lina, 

wysrał Stalina. 

Stalin zjadł druta, 

wysrał Bieruta. 

Bierut zjadł schaba, 

wysrał Ochaba. 

Ochab zjadł bułk´, 

wysrał Gomułk´. 

Pałka, zapałka, dwa kije, 

kto si´ nie schowa, ten kryje. Szukaaaam!

13 


Jesienià w Budapeszcie lała si´ krew, w Warszawie wrzało, czołgi 

radzieckie szły od Legionowa na ˚eraƒ, robotnicy szykowali si´ 

do obrony, wojna wisiała na włosku. Sowieci zawrócili na północ; 

nietrudno było wywnioskowaç, ˝e przejdà Wisł´ w Modlinie, a jutro, 

najdalej pojutrze wychynà z Puszczy Kampinoskiej i b´dziemy ich 

mieli u nas na Bielanach. Pani Zofia Ringmanowa, dyrektorka, drobna 

siwa staruszka, roztrz´siona, zwołała całà szkoł´ na apel i błagała, 

zaklinała łamiàcym si´ głosem, ˝eby nie daç si´ w nic wplàtaç, 

w niczym nie uczestniczyç. Nie prowokowaç, nie krzyczeç, nie robiç 

obraêliwych gestów, nie rzucaç kamieniami. Najlepiej siedzieç w domu. 

Ten młody, biedny Wania w czołgu niczemu nie winien, te˝ si´ 

boi, wie o naszych polskich sprawach tyle, co mu powiedzieli, mo˝e 

nie zdzier˝yç, a wtedy dojdzie do rzeczy nieodwracalnych. 

KtoÊ mruknàł, mo˝e nawet to byłem ja, ˝e pani dyrektorka coÊ 

za bardzo strachliwa, nie wypada si´ tak Ruskich baç. Wychowawczyni 

dosłyszała i zaraz po apelu, gdy wróciliÊmy do klasy, wygłosiła 

mow´. O tym, ˝e pani przeło˝ona (u˝ywała tej formy, bo te˝ była 

przedwojenna) w czasie wojny prowadziła tajne nauczanie, po stronie 

aryjskiej i w getcie. W razie wpadki Êmierç na miejscu, jakby 

kto pytał. W getcie wykładała przedmioty Êcisłe, uczestniczyła 

w egzaminach maturalnych w konspiracyjnym liceum. Przemycała 

˝ydowskie dzieci na aryjskà stron´, robiła tysiàc innych rzeczy. 

Wtych najtrudniejszych latach znana była z zimnej krwi i szaleƒczej 

odwagi. Teraz rzeczywiÊcie si´ boi, ale nie o siebie, tylko o was. 

Wie, co to wojna, bo prze˝yła trzy. ˚adnej z nich za piecem nie przesiedziała. 

W latach stalinowskich te˝ zachowała twarz. Wspominał jà Jacek 

Kuroƒ: 

„(…) od razu na pierwszej lekcji religii wstałem i zaczàłem polemizowaç 

z ksi´dzem. (…) Zapytałem, czy mog´ wyjÊç, bo jestem 

niewierzàcy, on na to, ˝e oczywiÊcie. Wyszło ze mnà jeszcze dwóch 

kolegów, poszliÊmy graç w siatkówk´. Wkrótce w naszej klasie zrobiło 

si´ pi´tnastu ateistów, dobre dwie dru˝yny. (…) Ksiàdz poskar-

14 


˝ył si´ dyrektorce, a była to Zofia Ringmanowa, staruszka, jeszcze 

ze szkoły Sempołowskiej, wybitna działaczka strajku szkolnego 

w 1905–7, wspaniała baba. Kiedy nast´pny raz wybiegliÊmy tłumem 

z religii, powiedziała: 

– Panowie wolnomyÊlàcy, ˝adnej siatkówki, uczymy si´ fizyki. 

I zacz´ła odpytywaç, stawiajàc ka˝demu po trzy dwójki. (…) gdyby 

ktokolwiek z nas doniósł na Ringmanowà, ˝e obcina z fizyki młodzie˝, 

która wychodzi z religii, to natychmiast przestałaby byç 

dyrektorkà. (…) nigdy, ani przez chwil´ nie próbowała przedstawiç 

si´ jako zwolenniczka nowego ładu. Stawiała dwójki, ale przy całej 

swojej surowoÊci była bardzo sprawiedliwa. ZłoÊliwa i jednoczeÊnie 

niesłychanie ˝yczliwa. Była dla nas starà reakcjonistkà, ale wiedzieliÊmy, 

˝e nie karierowiczem. Dyrektorkà była od zawsze, baliÊmy si´ 

jej, ale i lubiliÊmy jà”*. 

A wić dzi´ki temu, ˝e Kuroƒ i jego koledzy nie podporzàdkowali 

si´ ideologii, którà wtedy wyznawali i pragn´li wprowadziç w ˝ycie, 

par´ lat póêniej zdà˝yłem jeszcze pochodziç do liceum 

pod dyrekcjà pani Ringmanowej. Podczas WyÊcigu Pokoju, gdy 

na Stadionie Dziesićiolecia kolarz radziecki w chuligaƒski sposób 

odebrał pewne zwyci´stwo Polakowi, stadion gwizdał, tak˝e podczas 

dekoracji i odgrywania hymnu ZSRR. Cała Warszawa o tym mówiła. 

Pani dyrektorka te˝, na apelu. 

– Mamy sàsiadów takich czy innych, ale tym bardziej powinniÊmy 

si´ godnie zachowywaç. Nic nas od tego nie zwalnia, bo przecie˝ jesteÊmy 

Polakami. Gdyby na widok tego łajdactwa publicznoÊç wstała 

i w milczeniu skierowała si´ do wyjÊcia, miałoby to bez porównania 

silniejszà wymow´. A tak, było, jak było: jeden łobuz na bie˝ni i siedemdziesiàt 

tysićy łobuzów na trybunach. Szkoda, przepadła Êwietna 

okazja. Cały Êwiat by o tym mówił, dopiero mieliby si´ z pyszna. 

W moich czasach licealnych, to znaczy w drugiej połowie lat pi´çdziesiàtych, 

jeszcze pracowali przedwojenni profesorowie. Trudno 

*** J. Kuroƒ, Wiara i wina. Do i od komunizmu, Niezale˝na Oficyna Wydawnicza, Warszawa 

1990.

15 


definiowalne, ale wyraziste zjawisko. Mi´dzy nimi a generacjà nast´pców 

ziała przepaÊç, rów tektoniczny. (Jak wszystkie uogólnienia, 

równie˝ i to odnosi si´ do zbiorowoÊci, nie jednostek). Ró˝nica 

była zasadnicza – pedagodzy starej daty budzili respekt bez podnoszenia 

głosu, wyzwisk czy okazywania uczniom lekcewa˝enia. Oni 

byli kulturalni. Godni szacunku, jak to si´ mówiło. Nie tylko nieÊli 

oÊwiaty kaganiec, ale nawet, a˝ trudno dzisiaj w to uwierzyç, akceptowali 

nasze istnienie, a niekiedy okazywali nam sympati´. Czego 

nie dało si´ powiedzieç o ich młodszych kolegach. Panowało wtedy 

powszechne przekonanie, ˝e pracowaç do szkoły idà ci, którym gdzie 

indziej si´ nie powiodło. Sami o tym mówili. Uczniom. Tak jest, pami´tam. 

Ubolewali, ˝e sà marnie opłacani i dlatego my, uczniowie, 

ich nie szanujemy. Istotnie, szanowaliÊmy ich nieszczególnie, lecz 

mo˝e nie z tego powodu. A w ogóle byliÊmy obrzydliwi. Taki na przykład 

Kroh: t´pak, głàb, osioł, leƒ, tuman i jak pani T., polonistka, 

na niego patrzy, to zbiera jej si´ na wymioty. Rzecz działa si´ w szacownych 

murach renomowanego warszawskiego liceum, czwartego 

i ostatniego w mojej karierze. Pani profesorko, z wzajemnoÊcià. 

Od mojej matury min´ło prawie pi´çdziesiàt lat, prze˝yłem niejedno, 

ale takiego traktowania, jak w liceum, póêniej nie zaznałem. 

Trudno si´ od tego uwolniç. 

W naszej ówczesnej mowie słowo „przedwojenny” oznaczało „solidny, 

w dobrym gatunku, godzien zaufania”. Przedwojenny garnitur, 

przedwojenny szewc. „Dadzà mi nagan´ za nieobecnoÊç 

na zebraniu czy nie dadzà, mi to wisi jak kilo kitu u sufitu na przedwojennej 

agrafce” – zanotowała mama spontanicznà wypowiedê kole˝anki 

w biurze, lata 50. „Masło przedwojenne” (sklepik w Łodzi 

na Piotrkowskiej, lata 40. Osoba, która to zapisała, była zdumiona, 

˝e tylu ludzi na widok tej wywieszki uÊmiecha si´ ze zrozumieniem). 

„Od kiedy tylko zaczàłem swe Êwiadome ˝ycie, zdarzyło si´ tu i ówdzie 

słyszeç okreÊlenie «przedwojenny pan». Mawiano tak z podziwem 

o ludziach, którzy wyroÊli z mi´dzywojennej Polski i potrafili 

w ˝yciu zachowaç formy i zasady, które im wtedy zaszczepiono.

16 


«Przedwojenny pan» to był w ka˝dym calu d˝entelmen, nieprzekraczajàcy 

pewnych granic w trudnych sytuacjach, trzymajàcy w ryzach 

słowa i emocje”. („Kulisy” I 1993). „On jeden mo˝e to wiedzieç, 

ma przecie˝ przedwojennà matur´!” (zasłyszane, Wrocław 1968). 

„JakoÊ si´ trzymam, przecie˝ chodz´ na solidnych, przedwojennych 

cz´Êciach” (wyznanie staruszka, zasłyszane, Łódê 1972). „Odszedł 

rzemieÊlnik starej daty, skrojony z dobrego, przedwojennego materiału. 

˚yczliwy dla klientów, niedzisiejszy, bo siedzàcy w warsztacie 

długo po oficjalnych godzinach otwarcia, dotrzymujàcy słowa i terminów”. 

(„Dziennik Polski” IX 1997)*. 

Gdy poło˝yli mnie w szpitalu, pan z sàsiedniego łó˝ka, starszy 

człowiek, był właÊnie po skomplikowanej operacji. Ordynator podczas 

codziennego obchodu oglàdał go i powtarzał: 

– Zrasta si´, Êwietnie si´ zrasta! ˚adnych powikłaƒ! Zuch z pana! 

Przedwojenna, solidna robota, od razu widaç! 

Niektórzy starsi wyznawali poglàd, ˝e doÊwiadczenia wojenne 

wyniosły ich na szczyty eksperiencji. Sà tacy màdrzy i doÊwiadczeni 

˝yciowo, ˝e ju˝ bardziej si´ nie da. Wiele razy słyszałem: ech, ci 

młodzi, niczego nie zaznali, có˝ oni rozumiejà, co tam oni wiedzà. 

Po czym westchnienie i charakterystyczny ruch r´kà. Próbowałem 

oponowaç, ˝e skoro urodziłem si´ w roku czterdziestym drugim i ˝yj´, 

to i ja prze˝yłem wojn´. A co ty prze˝yłeÊ, dzieciuchu, co ty pami´tasz. 

Dałem wić spokój i przyjàłem porzàdkujàce zało˝enie, ˝e 

ka˝dy dorosły to wariat, tylko nasilenie i objawy fiksum-dyrdum bywajà 

rozmaite. 

A było co podziwiaç. Druh harcmistrz M. stale miał przy sobie 

dwa chlebaki. W jednym apteczk´, w drugim ˝elaznà racj´ ˝ywno- 

Êciowà. Przechwalał si´, ˝e dwa razy dał si´ zaskoczyç, ale trzeci 

raz ju˝ go nie podejdà. Pani profesor doktor K. za ˝adne skarby nie 

zostawiła płaszcza w szatni, nawet w restauracji czy w teatrze; reagowała 

złoÊcià, gdy ktoÊ zwracał jej uwag´. Bo przecie˝ gdyby przy- 

*** B. Magierowa, A. Kroh, Prywatny leksykon współczesnej polszczyzny (w przygotowaniu).

17 


szło co do czego, mogłaby go straciç; płaszcz z przedwojennej bielskiej 

wełny, dziÊ nie do zdobycia. Inna pani K., ongiÊ królowa elegancji, 

muza poetów, bywalczyni Ziemiaƒskiej i Adrii, paradowała 

po Warszawie w nieprawdopodobnych łachach. Tłumaczyła, w czasie 

wojny ubranie szybciej si´ niszczy, wić rozsàdek podpowiada, 

by sprawunki odło˝yç na spokojniejsze czasy. Mruknàłem, ˝e przecie˝… 

i natychmiast tego po˝ałowałem. Pan Ch. równie˝ był ci´˝ko 

chory na wojennà abnegacj´. Brał prace zlecone, Êlćzał nad nimi 

po nocach, tyrał jak wół, oddawał w terminie, ale ju˝ nie starczało 

mu energii, by jechaç na drugi koniec Warszawy po wypłat´ (nie było 

wtedy prywatnych kont bankowych ani przelewania honorariów). 

Bo prosz´ paƒstwa czasy sà takie, ˝e nie ma co zaprzàtaç sobie głowy 

pieni´dzmi, przecie˝ i tak w jednej chwili wszystko diabli wezmà. 

Wolał si´ zadłu˝aç i nie zwracaç, to według niego było bli˝sze 

prawom natury. Wkrótce przestano mu po˝yczaç, co przejmowało 

go bolesnym zdziwieniem. Ostentacyjnie marudził, ˝e znowu nie ma 

innego wyjÊcia, jak fatygowaç si´ do kasy po pieniàdze, jaka˝ to strata 

czasu. Pani W. mieszkała po wojnie w małym parterowym domku; 

cz´sto wstawała w nocy i po ciemku, zachowujàc si´ jak najciszej, 

tkwiła za firankà, bo wcià˝ jej si´ wydawało, ˝e ktoÊ chodzi 

pod oknami. Jej kilkuletnia wnuczka te˝ swoje przeszła, spała czujnym 

płytkim snem dzikiego zwierzàtka – i kiedy babcia stawała 

przy oknie, nieruchomo le˝ała w ciemnoÊciach z otwartymi oczami, 

przera˝ona, ˝e to po nià ktoÊ idzie. Pani M. pod koniec ˝ycia jeszcze 

raz musiała si´ przeprowadzaç. Jej córka, opró˝niajàc piwnic´, trafiła 

na stare drewniane saneczki. Chciała je podarowaç dzieciom 

z sàsiedztwa. – Nie, zostaw! – Dlaczego? – Jak to dlaczego? A na co 

wsadzimy rzeczy, gdy nas b´dà wysiedlaç i wrzasnà: собирайтесь 

с вещами!*. Pan G., jowialny starszy pan, miał zadowolonà min´ 

i zawsze jakiÊ ˝art na podor´dziu, dopóki nie usłyszał w publicznym 

miejscu j´zyka niemieckiego. Wtedy zaczynał tupaç, wymachiwaç 

*** Szykujcie si´ w drog´ z rzeczami!

18 


laskà i wrzeszczeç, a znał sporo niemieckich przekleƒstw. Plotkowano 

o nim, ˝e omija Âwi´tokrzyskà, ˝eby nie patrzeç na witryn´ 

OÊrodka Kultury i Informacji Niemieckiej Republiki Demokratycznej. 

Pan S., człek sympatyczny, inteligentny, dystyngowany, kierownik 

działu w du˝ej instytucji, przeszedł przez OÊwićim. Oszacował, 

nie wiem, jak do tego doszedł, koszt utrzymania statystycznego kacetowca, 

przeliczył to na złote polskie koƒca lat pi´çdziesiàtych, pomno˝ył 

przez pi´ç i wynik uznał za współczynnik absolutnego 

komfortu. Wypominał podwładnym, ˝e nie doÊç, ˝e si´ pławià w dostatku, 

to jeszcze zachciewa im si´ jakichÊ podwy˝ek, to przecie˝ 

niemoralne. Gdy odchodził na emerytur´, uradowany personel zło˝ył 

si´ na po˝egnalnà wystawnà bibk´. Pani G. po wojnie uło˝yła sobie 

˝ycie, ale przeszłoÊç nie dawała si´ wymazaç; gdy jej syn dorastał 

i zaczàł oglàdaç si´ za dziewczynami, wygłosiła mu pogadank´ 

uÊwiadamiajàcà, ˝e kobieta cz´sto podkreÊla urod´ fryzurà albo 

strojem. Dlatego wybrank´ serca trzeba wyobraziç sobie w pasiaku, 

z ogolonà głowà; dopiero wtedy mo˝na oceniç, czy jest ładna, bo niektórym 

taki obozowy wyglàd dodawał urody, inne szpecił. Pan J., 

w miar´ jak zapadał w staroÊç, coraz cz´Êciej opowiadał o swojej odwadze; 

grywał Chopina w prywatnych mieszkaniach, co groziło najsurowszymi 

konsekwencjami. Tak si´ zło˝yło, ˝e zwierzał si´ z tego 

pani, która słu˝yła w wywiadzie AK i sporo przeszła; ona tak˝e si´ 

starzała, wspomnienia nieustraszonego pianisty były dla niej coraz 

trudniejsze do zniesienia. Niepotrzebnie si´ irytowała; mogła przecie˝ 

wziàç pod uwag´, ˝e pan J. wirtuozem był nieszczególnym; owe 

koncerty pozostały najszcz´Êliwszymi chwilami jego ˝ycia, w normalnych 

czasach nie zebrałby tylu wzruszonych słuchaczy. 

Pani A. wakacje pi´çdziesiàtego piàtego roku sp´dzała w Bukowinie, 

spacerowaliÊmy, bawiła jà moja góralska gwara, podarowała 

mi ksià˝k´ Biała foka. Co wieczór przy kolacji na werandzie opowiadała 

babuni o Ravensbrück, ale o samym obozie niewiele; przewa˝nie 

mówiła, jak po wojnie Szwedzki Czerwony Krzy˝ zaprosił byłe 

wi´êniarki na rekonwalescencj´. Trudno jej było znieÊç ten natych-

19 


miastowy przeskok z hitlerowskiej katorgi w senne szwedzkie miasteczko, 

mi´dzy gospodynie domowe, pełne najlepszej woli, troskliwe, 

serdeczne, wyrozumiałe. Po jakimÊ czasie delikatnie poprosiły, 

˝eby im wygłosiç seri´ pogadanek o warunkach ˝ycia w obozie koncentracyjnym. 

Słuchały, kiwały głowami, bardzo chciały zrozumieç, 

miały coraz smutniejsze oczy, a˝ w koƒcu któraÊ zapytała o zawartoÊç 

obozowej biblioteki i czy przy łó˝kach były nocne lampki. OpowieÊç 

o bibliotece i nocnych lampkach słyszałem kilka razy. Pani A. 

po powrocie do Polski skoƒczyła studia, podj´ła prac´, wyszła za 

mà˝, urodziła dwoje dzieci. Ale o tym nie mówiła. Tylko o tych zasłuchanych 

kobietach. Za ka˝dym razem koƒczyła konkluzjà, ˝e bezdenna 

głupota owych Szwedek była całkowicie zrozumiała. One były 

normalne, my nie. Bo przecie˝ tamtych prze˝yç nie da si´ ogarnàç 

zwyczajnym rozumem. 

Pani D., z pochodzenia wilniuczce, na wrocławskiej ulicy nagle 

zastàpił drog´ m´˝czyzna w sowieckim mundurze i o coÊ zapytał 

po rosyjsku. Nie wiedziała, jak i kiedy znalazła si´ w bramie. Tkwiła 

tam do zmroku, bo miała pełno w majtkach i kr´powała si´ wyjÊç. 

Zosia, urodzona w czterdziestym szóstym, pisze, ˝e jako kilkuletnie 

dziecko była przekonana, ˝e nigdy w ˝yciu nie b´dzie mieç przyjaciół, 

no bo kto b´dzie chciał si´ z nià zaprzyjaêniç – przecie˝ 

urodziła si´ po wojnie, wić jest gorsza. „OczywiÊcie doÊç szybko wyrosłam 

z tego i nie zostawiło to u mnie ˝adnych urazów, a teraz si´ 

tylko uÊmiecham, gdy sobie o tym pomyÊl´”. 

Raz po raz ktoÊ ze starszych opowiadał, ˝e w odpowiednim momencie 

coÊ go tkn´ło i tylko dzi´ki temu ˝yje. Potem na ogół ktoÊ inny 

dodawał, ˝e jego te˝ tkn´ło i równie˝ ˝yje wyłàcznie z tego niepoj´tego 

powodu. „Szedłem Nowym Âwiatem, coÊ mnie tkn´ło, skrćiłem 

w Wareckà, a wieczorem dowiedziałem si´, ˝e gdybym tego 

nie uczynił, wlazłbym prosto na łapank´ w Alejach”. Albo: „Byłam 

łàczniczkà, nosiłam bibuł´, broƒ, ju˝ mi to nawet troch´ spowszedniało, 

nie zastanawiałam si´, ˝e mogà mnie zwinàç, ale tamtego 

dnia coÊ mnie tkn´ło, wyszłam na miasto czysta jak łza, no i ze trzy

20 


razy ˝andarmi zaglàdali mi do torby”. Nast´powała pointa adresowana 

do młodych: pami´tajcie dzieci, ˝e jeÊli coÊ was tknie, nale˝y 

posłuchaç przeczucia, nie ignorowaç, nie wzruszaç ramionami. 

Ludzie, których coÊ tkn´ło i ch´tnie o tym opowiadali, byli zjawiskiem 

na tyle cz´stym, ˝e my, warszawskie dzieci pierwszych lat powojennych, 

przej´liÊmy ten wyraz, nadajàc mu nowy sens. – Tkn´ło 

ci´? – znaczyło w naszej mowie to, co dzisiaj: odbiło ci? Przez wiele 

lat byłem przekonany, ˝e wszystkie owe tknićia to zabobon, nic nigdy 

nikogo nie tkn´ło, a jeÊli w odpowiedniej chwili skrćimy w Wareckà 

albo na przykład nie wsiàdziemy do auta i dzi´ki temu 

unikniemy katastrofy, jest to czysty przypadek; równie dobrze mogliÊmy 

daç si´ złapaç, w ogólnym rozrachunku wychodzi na jedno, 

przecie˝ zawsze tak jest, ˝e ktoÊ skrća w Wareckà, a ktoÊ inny zasuwa 

prosto ku swemu przeznaczeniu. Otó˝ razu pewnego mnie tak- 

˝e tkn´ło. Nagle, na polecenie Anioła Stró˝a, zmarłych przodków 

albo nie wiem czyje, jakby mi ktoÊ nacisnàł pstryczek w mózgu, postàpiłem 

nieracjonalnie, bez sensu, co niebawem okazało si´ wyj- 

Êciem najlepszym z mo˝liwych. Gdyby mnie było nie tkn´ło, 

wpadłbym w paskudnà sytuacj´. Nie wiem, czy i jak udałoby mi si´ 

z niej wyplàtaç. Strach wspominaç. 

Tkn´ło ci´? Zapewne ju˝ w staro˝ytnej Grecji młodzie˝ miała 

swój j´zyk Êrodowiskowy, irytujàcy dorosłych, zwiastujàcy niechybny 

upadek kultury. U nas na Bielanach w latach pi´çdziesiàtych 

modne było pozdrowienie: czołem, stary trupie. Znaczyło: witaj przyjacielu, 

miło mi ci´ widzieç. Nie wiem, czy mod´ na starego trupa 

mo˝na zaliczyç do wojennych reminiscencji. Chyba tak. ˚yła dłu˝ej 

ni˝ inne, poniewa˝ bardziej działała dorosłym na nerwy. Wielokrotnie 

mi wytykano, ˝e nie wiem, co mówi´, skoro prawdziwego trupa 

na oczy nie widziałem. Dziwna pretensja. Widziałem, nie widziałem, 

co z tego? Nazywanie ludzi facetami uchodziło, równa babka 

mogła byç, forsi´ga zamiast pieni´dzy była do przyjćia, natomiast 

stare trupy wywoływały nerwowe reakcje. Babciu, zostawiam 

na wierzchu zeszyt od geografii, za godzin´ przyjdzie trup, obieca-

21 


łem mu po˝yczyç. Powiedziawszy to, nale˝ało natychmiast rzuciç 

si´ do drzwi, aby nie słyszeç, co babcia ma w tej sprawie do powiedzenia. 

Otó˝ gwara młodzie˝owa odgrywa znacznà rol´ w utrzymaniu 

ciàgłoÊci kultury. Tam, gdzie Polacy sà w mniejszoÊci, na przykład 

w Londynie czy we Lwowie, głównà przyczynà wynarodowienia jest 

brak miejscowej polskiej gwary młodzie˝owej. Dzieci przechodzà na 

rosyjski, na angielski, bo j´zyk Sienkiewicza czy Orzeszkowej nie 

oddaje ich Êwiata. 

Wojna mieszała ludziom w głowach na tysiàce sposobów. Pani generałowa 

Andersowa wspominała z uÊmiechem, ˝e jeszcze długo 

po wojnie mà˝ nie zgadzał si´ na kupno porzàdnych mebli do ich londyƒskiego 

mieszkania, po co, przecie˝ niebawem b´dziemy znów si´ 

przeprowadzaç, tym razem na dobre, do Warszawy… Nie dowiemy 

si´ nigdy, ile w tym było kalkulacji politycznej, a ile bezwiednego 

przedłu˝ania najintensywniejszych lat w ˝yciu generała, gdy obywał 

si´ prawie bez mebli. Pan profesor S. powiedział kiedyÊ mimochodem 

na wykładzie, wprawiajàc mnie w zdumienie, ˝e okupacj´ w Warszawie 

wspomina z rozrzewnieniem, to najlepsze lata jego ˝ycia. – Nie 

w tym rzecz, ˝e byłem wtedy młody, choç oczywiÊcie i to nie jest bez 

znaczenia. Ale mam na myÊli co innego. Atmosfer´. Tramwaj, ulica, 

sklep – czuło si´ solidarnoÊç, ˝yczliwoÊç. Było jasne, kto nasz, a kto 

wróg, któr´dy biegnie linia podziału. Zwyci´˝ymy, choç nie wiadomo 

kiedy, ale to w koƒcu nie takie wa˝ne. Człowiek cieszył si´ i był dumny, 

˝e Pan Bóg stworzył go Polakiem. Nie macie paƒstwo pojćia – 

nieznajomi na ulicy uÊmiechali si´ do siebie. 

Powstaƒców warszawskich, których dane mi było poznaç, dzieliłem 

na dwie kategorie: tych, którzy po wojnie ˝yli zwyczajnie, oraz tych, 

którzy równie˝ ˝yli zwyczajnie, ale czas im si´ zatrzymał, nic oprócz 

powstania si´ dla nich naprawd´ nie liczyło. Mówiono, ˝e raz na zawsze 

stanàł im zegarek. W ciàgu owych szeÊçdziesićiu trzech dni zu- 

˝yli cały zapas ˝yciowej energii, nie zostało nic na póêniej, no i tak 

padło, ˝e powstanie to była ich jedyna wartoÊç, potem ju˝ jechali na jałowym 

biegu. Na ogół bli˝sze i dalsze otoczenie miało ich serdecznie

22 


dosyç. W knajpie Flis na Ho˝ej, gdzie serwowano tylko jednà potraw´, 

flaki, było zawsze pełno, głównie m´˝czyzn. Przed bufetem długa kolejka, 

jadło si´ na stojàco, trudno było o miejsce. Ciasno. I chyba z powodu 

owej ciasnoty i przewagi m´˝czyzn krćił si´ tam dziwny 

osobnik, ciut szmatławy, strasznie namolny. Niby przychodził na flaki, 

ale raczej po to, by mieç słuchaczy swoich powstaƒczych wspomnieƒ. 

MyÊlałem, ˝e fantazjuje. KiedyÊ troch´ na odczepnego spytałem 

go o pseudonim i przynale˝noÊç. Sprawdziłem i dowiedziałem si´, 

˝e to bohater, legenda Starówki, a wszystko, co mówił, było prawdà. 

– Serwus – uÊmiecha si´ Tadek – jak si´ masz? – Marnie – odpowiadam 

– nie mam forsy, głód mi grozi. Tadkowi twarz si´ zmienia. 

– Ty durny, nie gadaj, jak nie rozumisz, co gadasz. Głód mu grozi! Ty 

wiesz, co to głód? Id´ we Lwowie ulicà, za Sowietów to było, miałem 

wtedy z pi´tnaÊcie, mo˝e szesnaÊcie lat, i goÊç mnie zaczepia, ˝ebym 

pomógł meble staszczyç z pomieszkania na trzecim pi´trze. Ta 

dobrze. Fest dygowałem ze dwie godziny. Zafasowałem za to półlitrowà 

flaszk´ oleju, takiego do sma˝enia. Zasuwam dumny jak jaki 

rycerz spod Grunwaldu, ciesz´ si´, ˝e dam mamie, zobaczy, jaki ze 

mnie m´˝czyzna, głowa rodziny, alem nie zdzier˝ył, odkorkowałem 

flaszk´, przytknàłem do ust. Tylko kapk´, tylko łyczek. Joj, jakie dobre. 

Patrz´, a ona pró˝na. Wstyd mi si´ strasznie zrobiło, mamie si´ 

nie przyznałem, ten olej przeÊladował mnie wiele lat. Głód. Ty frajerze. 

Głód to b´dzie wtedy, gdy idàc do domu z bochenkiem chleba, 

b´dziesz go chował, ˝eby ktoÊ na ulicy nie zobaczył i ci´ nie stuknàł, 

˝eby go chapnàç, pacanie jeden. 

Do babci przyszła na pogaduszki sàsiadka, pani C., bezetka. Rozmawiały 

po francusku i niemiecku, ˝eby AntoÊ nie zrozumiał i gdzieÊ 

czegoÊ nie wypaplał, chocia˝ takie słowa, jak Stalin, Bierut, Rokossowski, 

Sowieci, komuniÊci brzmiały dla dziecka zrozumiale, a reszt´ 

mo˝na było sobie bez trudu doÊpiewaç. Ale gdy pani C. zacz´ła 

wspominaç wrzesieƒ trzydziestego dziewiàtego, odruchowo przeszła 

na polski. Widocznie uznała, ˝e tego w innym j´zyku opowiedzieç 

si´ nie da. Mieszkała w Warszawie, niedaleko ˝eƒskiego

23 


klasztoru, gdzie naturalnà rzeczy kolejà zorganizowano szpital polowy. 

Pani C. poszła do przeoryszy zaofiarowaç pomoc – była doÊwiadczonà 

sanitariuszkà jeszcze z dwudziestego roku. – Doskonale 

– ucieszyła si´ ksieni – awktórej sali chce pani pracowaç, oficerskiej 

czy ˝ołnierskiej? – Tam, gdzie b´d´ potrzebna, gdzie matka przeło˝ona 

rozka˝e – odpowiedziała pani C. z lekkim zdziwieniem. – Doprawdy? 

– zdumiała si´ mniszka – to Êwietnie. Prosz´ wybaczyç to 

pytanie. Eleganckie damy, których tu pełno, chcà si´ troszczyç tylko 

o oficerów. Skutek taki, ˝e oficerowie majà po kilka opiekunek, 

a ˝ołnierzom nie ma kto zmieniaç opatrunków. 

Babcia opowiedziała t´ histori´ mamie, mama panu K. Rozpromienił 

si´. – Wiesz, we wrzeÊniu byłem ranny w nog´, le˝ałem 

w Chełmie, to była sala szkolna. Przyszła panienka ze dworu, spytała, 

który z panów jest najwy˝szy rangà, wrćzyła mu elegancki pakuneczek, 

w Êrodku rurki z kremem. Zapytał, czy ma takie rurki dla 

wszystkich. – No, nie, tylko dla pana chorà˝ego. – Cisnàł podarunkiem, 

krem spływał po Êcianie, ranni ˝ołnierze wybuchn´li Êmiechem, 

panienka zrobiła obra˝onà min´ i poszła. Mama i pan K. 

zastanawiali si´, czy to przypadkiem nie była ciocia Jadzia. Uzgodnili, 

˝e trudno powiedzieç. 

Drugà wojn´ Êwiatowà oglàdałem jak cienie w pieczarze, cudze 

wspomnienia, reminiscencje, powidoki. Ale bardzo intensywnie. 

Pierwszà wojn´ i wojn´ dwudziestego roku cieplej, milej, bo w opowiadaniach 

i piosenkach. Pełniły rol´ kołysanek, dobranocek, pojawiały 

si´ na przemian z Kaczkà Dziwaczkà i Słoniem Tràbalskim. 

Bajk´ o Jasiu i Małgosi zatrzymała domowa cenzura, skoro czarownica 

zamierzała dzieci upiec i zjeÊç. Wierszyk Dziad i baba o tym, ˝e 

Êmierç weszła kominem do chatki, w której zabarykadowała si´ para 

staruszków, równie˝ był nieodpowiedni, zwłaszcza ze wzgl´du 

na ekspresyjne ilustracje. PieÊni legionowe nadawały si´ jak ulał. 

A je˝eli zgin´ od szabli, 

nie zabiorà duszy mej diabli.

24 


Nie zabiorà duszy do piekła, 

bo by im po drodze uciekła. 

Odilidilidi, odilidiradi, 

nie taka to straszna jest ze Êmiercià gra. 

Odilidilidi, odilidiradi, 

nie taka to straszna ze Êmiercià gra. 

A je˝eli zgin´ w południe, 

zagra mi muzyka przecudnie. 

Zagra mi muzyka tak mile, 

˝e stan´ posłuchaç na chwil´. 

Odilidilidi, odilidiradi… 

A je˝eli zgin´ od kuli, 

nie mówcie nic tylko matuli. 

Powiedzcie jej prosz´, ˝e ˝yj´, 

i kaw´ codziennie se pij´. 

Odilidilidi, odilidiradi… 

Latem trzydziestego dziewiàtego Polskie Radio nadawało to co 

kilka godzin, ˝eby ludziom dodaç otuchy, oswoiç zbli˝ajàcà si´ wojn´. 

Rodzice właÊnie kupili odbiornik. Min´ło par´ miesićy; radio 

trzeba było owinàç kocem i o szarej godzinie wynieÊç w pole rozciàgni´te 

mi´dzy Sadybà a Wilanowem, zatłuc młotkiem i przysypaç 

piaskiem. Zdecydowali, ˝e nie b´dà nara˝aç ˝ycia swojego i małej 

Anusi, a odniesienie cennego odbiornika Niemcom nie wchodziło 

w rachub´. 

Bioràc w r´k´ dawny ˝ołnierski Êpiewnik, uÊmiecham si´ co chwil´: 

sami starzy znajomi, wiàzanka kołysanek mojego dzieciƒstwa. 

Ksiàdz mi zakazował, ˝ebym nie całował w rozdziałek, 

a ja sobie musz´ uradowaç dusz´ w poniedziałek. 

Aktorek we wtorek, pod brod´ we Êrod´, czwartek nie pami´tam, 

dziewczàtek choç w piàtek, Dorot´ w sobot´, w koÊciele w niedzie-

25 


l´, w Popielec bom strzelec. Jedzie, jedzie na Kasztance siwy strzelca 

strój. Ułani, ułani, malowane dzieci. Siedział sobie Êwi´ty Pieter, 

o rety. 

Hej panienki posłuchajcie, raz dwa trzy, 

i gazetki poczytajcie, raz dwa trzy. 

Sà tam wesołe nowinki, wesołe nowinki, 

b´dzie pobór na dziewczynki, raz dwa trzy. 

Z najpi´kniejszych warszawianek, raz dwa trzy, 

utworzymy pułk ułanek, raz dwa trzy, 

a która nie ma ochoty, nie ma ochoty, 

to jà damy do piechoty, raz dwa trzy. 

Stare, brzydkie i garbate, raz dwa trzy, 

posadzimy na armat´, raz dwa trzy, 

krawcowe b´dà w rezerwie, b´dà w rezerwie, 

gdy si´ komuÊ guzik zerwie, raz dwa trzy. 

Wygadana porucznikiem, raz dwa trzy, 

wykształcona pułkownikiem, raz dwa trzy, 

gdy b´dzie chłopców kochała, chłopców kochała, 

dojdzie stopnia generała, raz dwa trzy. 

Gdy si´ o tym ksiàdz dowiedział, raz dwa trzy, 

na plebanii nie wysiedział, raz dwa trzy. 

MyÊlał w nocy i nad ranem, w nocy i nad ranem, 

jakby zostaç kapelanem w wojsku tym. 

T´ piosenk´ lubiłem szczególnie, Êpiewałem z uczuciem i wyrazistà, 

dziecićà mimikà, doroÊli klaskali, babcia si´ gorszyła, było wspaniale. 

KiedyÊ dziadek nucił sobie przy goleniu, a widzàc, ˝e krć´ si´ 

po kuchni, zastosował, pewnie z niechćià, autocenzur´: 

Pan porucznik nic nie winien, hm, hm, hm, hm, bo powinien. 

Ale panna, panna winna, hm, hm, hm, hm, nie powinna.

26 


Zachodziłem w głow´, co powinien pan porucznik, a czego panna 

nie powinna, lecz nie udało mi si´ nic wydedukowaç. 

Gdy kogut piał swe kukuryku, pies szczekał mu na vis-∫-vis, 

wtedy nagle w bojowym swym szyku pułk ułanów zawitał do wsi. 

A matka mówiła do córki, o nie ciesz si´ córuÊ, o nie, 

pójdziemy dziÊ spaç do komórki, bo ułani to bestie sà złe 

(na melodi´ carskiego marsza jegrów fiƒskich, zresztà). 

Miała matka trzech synów, dwóch màdrych siedzi w domu, 

a trzeci, ˝e był głupi, poszedł do legionów. 

(Szybko si´ zraził panujàcà tam głupotà, wić zrezygnował). 

I wraca syn do matki, idzie se poprzez pole, 

na piersi mu si´ błyszczà trzy złote mendole*. 

A jeden mendol za to, ˝e Moskali omijał, 

a drugi mendol za to, ˝e wszy t´go bijał. 

A trzeci, najwa˝niejszy, na wstà˝ce zawieszony, 

kupił se go w Krakowie za cztery korony. 

Dobrze, dobrze matulu u ciebie tu w chałupie, 

a ja te trzy mendole powiesz´ na czole. 

Czasem sobie podÊpiewuj´ i od razu mi l˝ej. Nie tylko piosenki 

nadajàce si´ na rocznicowà akademi´, ale i te z w´˝szego kr´gu wtajemniczenia. 

Na cmentarzu wicher Êwista, 

kury ju˝ przestały piaç, 

tylko jeden legionista 

Êciàgnàł portki, zaczàł sraç. 

*** Połàczenie medali z mendami.

27 


Wtem otwiera si´ mogiła 

i wychodzi koÊciotrup, 

czemuÊ, czemuÊ legionisto, 

czemuÊ nasrał na mój grób? 

Mam ci´ w dupie, koÊciotrupie… 

Dalej nie umiem. 

Zosia, młodsza ode mnie o cztery lata, pisze z Anglii, ˝e te˝ ma 

wielki sentyment do legionowych piosenek, ale gdyby miała wybieraç, 

to Rozkwitały p´ki białych ró˝. „Âpiewam sobie od czasu do czasu, 

ale tylko wtedy, gdy jestem sama, bo strasznie fałszuj´ i nie 

wiem, czy mi si´ po takim Êpiewaniu robi lepiej, czy gorzej”. 

Wiele jest ksià˝ek o działaniach wojennych, mniej o wojnie jako 

formie kultury i sposobie myÊlenia, szczególnym rodzaju wi´zi społecznych, 

gospodarczych, rodzinnych, o t´sknocie za wojnà, potrzebie 

wojny i w ogóle wojnie tkwiàcej w ludziach, o wojennych ideałach, 

obyczajach, erotyce, etykiecie, patosie i kiczu wojennym, wojnie b´dàcej 

niepowtarzalnà okazjà do załatwiania spraw osobistych. 

Mo˝e jakiÊ młody wilczek, który właÊnie skoƒczył studia i rozglàda 

si´ po˝àdliwie, na czym by tu sobie z´by połamaç, wgryzie si´ 

w temat wojny jako organicznej cz´Êci naszej cywilizacji? Wysnuje 

odkrywcze, czyli banalne wnioski, rodacy zmieszajà go z błotem, zasłynie. 

Byç mo˝e w którymÊ momencie b´dzie musiał wrzuciç do jednego 

worka potwornoÊci wojny i folklor Studium Wojskowego 

Uniwersytetu Warszawskiego. – Obywatelu majorze, fama głosi, ˝e 

pisze pan prac´ doktorskà. – Tak, a na jaki temat? – Krok defiladowy 

na gruntach podmokłych. – Powiedzcie Famie, ˝e jest idiotà. 

*** 

Ojciec po wojnie pracował na Mazurach, montował i demontował stalowe 

konstrukcje. Za którymÊ razem przyjechał do Warszawy w skórzanej 

poniemieckiej kurtce z wielkà iloÊcià kieszeni, Êwietnej do

28 


pracy w terenie. Zostawił jà w domu, bo był lipiec, upały, a wkrótce 

miał powróciç. Dziesi´ç lat po jego Êmierci odkryłem t´ kurtk´ w szafie 

i zakochałem si´ od pierwszego wejrzenia. Dokładnie czegoÊ takiego 

było mi potrzeba, abym uwierzył, ˝e wyglàdam jak chłopiec 

z lasu nazajutrz po demobilizacji. Kurtka znoszona, tu i tam przetarcia, 

plamy. Od Êciółki, gliny w ziemiance, mo˝e od krwi. Dobitnie dawała 

do zrozumienia, ˝e moje ˝ycie toczy si´ gdzie indziej, a w szkole 

znalazłem si´ absolutnym przypadkiem, zaraz stàd pójd´ i nigdy nie 

wróc´. Byłem wtedy zafascynowany opowieÊciami o Leopoldzie Lisie-Kuli, 

który jako szesnastolatek został zast´pcà komendanta 

okr´gu Zwiàzku Strzeleckiego w Rzeszowie, dwa lata póêniej podporucznikiem 

Pierwszej Brygady Legionów Polskich, okrył si´ chwałà 

pod Łowczówkiem i Krzywopłotami, a w tak zwanych wolnych chwilach 

kuł do matury, bo do Legionów uciekł ze szkolnej ławy. Zimà 

1915 roku dostał kilkudniowy urlop i wprost z frontu, w polowym 

mundurze, stanàł przed gronem pedagogicznym szacownego cesarsko-królewskiego 

gimnazjum w Wadowicach. Grono zdało egzamin, 

bowiem uchwaliło jednogłoÊnie, ˝e abiturient wystarczajàco dowiódł 

swej dojrzałoÊci, i wrćzyło mu Êwiadectwo maturalne (celujàcy, celujàcy, 

celujàcy…) bez dodatkowych indagacji. Niesłychana historia. 

I jeszcze druga. Gdy w 1932 roku w Rzeszowie odsłaniano pomnik 

Lisa-Kuli, zjechali si´ jego dawni towarzysze broni. Popili sobie, rzecz 

zrozumiała. KtóryÊ przerwał pompatyczne przemówienie, Êpiewajàc 

Lisowi sznapsbarytonem legionowà piosenk´, mo˝e niezbyt stosownà 

(„Ju˝ murarze grób murujà, tarara, niech mnie w dup´ pocałujà. 

Ksiàdz kapelan trzyma mow´, tarara, a ja jemu sram na głow´. Liga 

Kobiet wije wieƒce, tarara…”), inny głoÊno si´ zwierzał, có˝ to za 

uczucie byç z pomnikiem na ty, gnieêdziç si´ z nim w ziemiance i biegaç 

do latryny pod ogniem Moskali; jeszcze inny pozdrowił rzeêb´ 

uniesionym kieliszkiem i okrzykiem: Czołem Lisie, twoje zdrowie! 

Nikt nie wa˝ył si´ ich upomnieç, pułkowników i generałów. 

Nie wiem, czy stryj Tadeusz Lechnicki uczestniczył w tym Êwićie, 

ale bardzo prawdopodobne, bo w czasie wielkiej wojny był bez-

29 


Tadeusz Lechnicki, artylerzysta, 

około 1915. 

poÊrednim podkomendnym pomnika i prze˝ył z nim niejedno, no i lubił 

takie okazje. Był nieprzeÊcignionym wodzirejem, Êwietnie taƒczył 

mazura, a gdy taƒczono we dworze, wyprowadzał korowód 

oknem i wprowadzał drzwiami. Ile˝ było przy tym pisku, ile radoÊci! 

Panie Êpiewały: „Est-ce-que tu connais colonela postaç? Ah, comme 

je voudrais jego ˝onà zostaç!”*. Nawet kronika filmowa Polskiej 

Agencji Telegraficznej, jedna z ostatnich przed wojnà, uwieczniła 

tradycyjnà pogoƒ za lisem, w kilkadziesiàt koni, pod jego komendà. 

Za czasów władzy ludowej posàg Lisa Kuli znikł, pozostał tylko 

skwerek i powietrze, zaÊ par´ kroków dalej wzniesiono monument, 

z racji swej niebanalnej rzeêbiarskiej formy natychmiast ochrzczony 

Cipà Kruczkowej (˝ona rzeszowskiego pierwszego sekretarza), czyli 

Pomnik Czynu Rewolucyjnego, nowoczesny w formie i słuszny w tre- 

Êci; jeden z wielu, które jak Polska długa i szeroka stawiano w PRL. 

*** Czy znasz pułkownika…? Och, jak˝e chciałabym…

30 


Ale có˝ – ciemny lud, miast si´ dowartoÊciowaç, szydził bezlitoÊnie 

z monumentów swej chwały, nadajàc im miana, na ten przykład: Szubienica 

(Olsztyn), Maczuga (Siedlce), pomnik Jimiego Hendrixa 

(Dàbrowa Górnicza), Bolka i Lolka (Chełm), Nieznanych Sprawców 

(Warszawa), Hydraulików (Sosnowiec) i wiele innych*; regionalne 

okreÊlenia pomników ˝ołnierzy radzieckich uprzejmie pomijam. Gdy 

Polska Rzeczpospolita Ludowa przemin´ła, generała Âwierczewskiego 

zdobiàcego plac w Koszalinie przerobiono na Andersa, zaÊ rzeszowskiego 

Lisa zrekonstruowano i ponownie odsłoni´to. Tym razem 

nikt nie zmàcił wzniosłej atmosfery, ˝aden z towarzyszy bohatera 

ju˝ nie ˝ył. 

Kurtka nadawała si´ idealnie na parady harcerskie. Tradycja noszenia 

cz´Êci niemieckich mundurów wywodziła si´ jeszcze z powstania. 

W pierwszych dniach sierpnia padł wojskowy magazyn na 

Woli; zdobyczne bluzy, czapki, buty, hełmy miały wielkie powodzenie, 

a hitlerowska panterka stała si´ symbolicznym powstaƒczym 

mundurem. W pi´çdziesiàtym szóstym, po reaktywowaniu Zwiàzku 

Harcerstwa Polskiego, okazało si´, ˝e jeszcze troch´ tych panterek 

w Warszawie pozostało. Naturalnym prawem sukcesji przej´ła 

Powstaniec wyrzucił, mama podniosła i schowała. 

*** B. Magierowa, A. Kroh, Prywatny leksykon…

31 


Czarna Ósemka na biwaku. 

je młodzie˝, wyró˝niały si´ na pierwszym zlocie choràgwianym, 

budzàc podziw i zazdroÊç. W pi´çdziesiàtym siódmym ktoÊ wymy- 

Êlił, ˝eby grupa harcerzy przebranych za powstaƒców na pochodzie 

pierwszomajowym przed trybunà odegrała scenk´: strzelanina, padnij, 

tyraliera, rzuty granatem (oczywiÊcie bez granatów), jezdnia 

pochlapana czerwonà plakatówkà, zbieranie na nosze rannych i poległych. 

Po paru dniach w „˚yciu Warszawy” ukazał si´ tekst pod tytułem 

Zabawa w trupki. W naszym hufcu zawrzało. Mówiono, ˝e 

artykuł jest plugawy, ale nie b´dziemy reagowaç, bo „˚ycie” na pewno 

nie zamieÊci. Mo˝e sam pomysł inscenizacji nie był zbyt màdry 

i troch´ za przeproszeniem kiczowaty, wić nic si´ nie stało, ˝e go 

oÊmieszono. Ale dla wszystkich przecie˝ było jasne, ˝e sedno sprawy 

tkwi gdzie indziej. Toczyła si´ ostra walka o ideowe oblicze harcerstwa. 

Czyli o nas. Chodziło o to, by jak najszybciej pozbyç si´ 

starych instruktorów, a nam, młodym, obrzydziç akowskà tradycj´. 

Ka˝dy pretekst był dobry.

32 


Kilka lat w tamtej atmosferze wyposa˝yło mnie na reszt´ ˝ycia. 

Co prawda krć´ dzisiaj głowà ze zdumienia, wspominajàc, jak w koƒcu 

lat pi´çdziesiàtych my, nastolatki, ÊpiewaliÊmy przy ognisku, ˝e 

ka˝dy chłopaczek chce byç ranny i nie b´dziemy strzelaç do ksi´˝yca, 

bo szkoda kul marnowaç. Ja te piosenki lubi´ do dzisiaj, dobrze mi 

z nimi było. To dzi´ki harcerstwu udało mi si´ przebrnàç paskudne 

przedmaturalne lata. Rzecz jasna, ˝e skoro chodziłem do szkoły 

w ÂródmieÊciu, do harcerstwa nale˝ałem na Mokotowie. Przy naszym 

liceum co prawda działała historyczna czarna ósemka, ojciec 

przed wojnà do niej nale˝ał, zachowały si´ fotografie – ale tam, 

za chiƒskiego boga… 

No i do˝yłem mody na tak zwanà turystyk´ temporalnà – festyny 

archeologiczne, turnieje rycerskie, inscenizacje walk powstaƒczych. 

Na jednej, ˝e tak powiem, płaszczyênie emocjonalnej. W rocznic´ 

stanu wojennego chodzili po Warszawie rozeÊmiani chłopcy, przebrani 

za zomowców. ˚e niby przybli˝a im to histori´, teraz ju˝ wiedzà, 

jak to naprawd´ było. 

*** 

Zaledwie kilka razy w ˝yciu czułem si´ dobrze w wi´kszej ludzkiej 

gromadzie. Pierwszy raz w paêdzierniku pi´çdziesiàtego szóstego 

roku, w hali na Koszykach, gdy stanàłem przed stoiskiem warzywniczym. 

Przekupki nie było, tylko w pryzmie marchwi tkwił kawałek 

tektury z napisem PROSZ¢ NIE RUSZAå, JESTEM NA WIECU. 

Ludzie przechodzili, uÊmiechali si´. Bardzo ˝ałowałem, ˝e nie mam 

aparatu fotograficznego. 

Nie sposób te˝ zapomnieç atmosfery pierwszej papieskiej pielgrzymki 

w czerwcu siedemdziesiàtego dziewiàtego. 

Ale nigdy nie byłem tak szcz´Êliwy w tłumie, jak pod koniec lat 

pi´çdziesiàtych i na poczàtku szeÊçdziesiàtych, w kolejne rocznice 

wybuchu powstania, na Cmentarzu Wojskowym na Powàzkach. Ludzie 

uÊmiechali si´, padali sobie w ramiona. Wymieniali informacje: 

kto gdzie pochowany, kto ile siedział, kiedy wyszedł, kto zaginàł bez

33 


wieÊci, zwiał za granic´, kogo złamali, kto si´ zeÊwinił. Wielu przyszło 

odszukaç swoje młodzieƒcze sympatie. Modlili si´ nad grobami, 

troch´ do Pana Boga, troch´ do poległych. Kwiaty, znicze. Czuło si´, 

˝e ˝ywi i zmarli tworzà bratni kràg (harcerze wiedzà, co to znaczy). 

Rozmawiano na głos, bez obaw, u˝ywano pseudonimów. Starsze panie 

i starsi panowie o wyrazistych twarzach, kto wie, o czym mowa, 

ten wie, a kto nie wie, nic na to nie poradz´, w zawadiacko przekrzywionych 

beretach, przepasali swoje codzienne okryjbidy wojskowymi 

rzemieniami, a na r´kawach mieli biało-czerwone opaski, 

niektóre oryginalne, inne Êwie˝o uszyte, z kotwicà, literami W.P. 

i napisami: Kiliƒski, Baszta, Parasol, Wigry, ˚ywiciel. (Niedawno 

na placu Inwalidów zobaczyłem restauracj´ „˚ywiciel”. Zrobiło mi 

si´ bardzo przykro). Przedwojenni instruktorzy harcerscy, ludzie 

z racji swych charakterów i ˝yciorysów niebogaci, kombinowali 

mundury jak mogli, niektórzy wło˝yli zachodnie battledressy z półkolistà 

naszywkà POLAND (takie naszywki mo˝na było kupiç 

na Nowym Âwiecie, zastanawiałem si´, czy naszyç sobie na bluzie, 

ale po namyÊle zrezygnowałem), instruktorskà sukiennà lilijkà, 

krzy˝em z podkładkà w tym samym kolorze, huculskà krajkà i sznurem, 

którego kolor niekoniecznie mówił o aktualnie pełnionej funkcji. 

Bo chocia˝ wszyscy czuli si´ w pełni harcerzami, to nie wszyscy 

byli do koƒca przekonani, ˝e Zwiàzek Harcerstwa Polskiego naprawd´ 

od˝ył, wić traktujàc rzecz formalnie, członkami ZHP nie byli 

i prawa do munduru nie mieli. CoÊ jak stary Maciaszczyk z Chlapkowic, 

który w rocznic´ wyzwolenia zjawił si´ w Urz´dzie Gminy z reklamacjà, 

˝e wszyscy si´ cieszà, a on jakoÊ nie mo˝e, bo nie czuje 

si´ tak całkiem wyzwolóny. (Opowiadał o tym w radiu sołtys Kierdziołek, 

czyli Jerzy Ofierski, cała Polska powtarzała). 

KtoÊ starszy odzywa si´ półgłosem: zobacz, ta pani to Natalia. 

„O Natalio, o Natalio, bez pamići ci´ uwielbia nasz batalion”. A tam, 

spójrz bardziej w lewo, druh Jerzy Dargiel. „Kiedy drogà szła piechota, 

to z uÊmiechem swym Dorota…” A tu, bli˝ej, druh Markowski, 

autor melodii do Marszu Mokotowa. Siostra Tadeusza Zawadzkiego,

34 


ZoÊki z Kamieni na szaniec, Koza. Ten w eleganckim mundurze to 

Jerzy Fiutowski, nasz komendant choràgwi. Stracił r´k´ w powstaniu. 

(KiedyÊ na korytarzu Głównej Kwatery usłyszałem rozmow´ 

dwóch instruktorek. – Nie przejmujcie si´, towarzyszko. Nie b´dzie 

nam ten akowiec bez r´ki mówił, co mamy robiç). Tamten to Kazimierz 

Leski, Bradl, obok niego ˝ona, widzisz? Współtwórca akowskiego 

wywiadu, jeêdził do Francji w mundurze hitlerowskiego 

generała, Niemiaszki obwoziły go po nadmorskich fortach Normandii, 

udzielały wszelkich informacji. Co si´ nie udało Niemcom, udało 

si´ ubekom, siedział w potwornych warunkach, torturowali go, 

ale ubekom si´ te˝ nie udało, bo gdy tylko go wypuÊcili, otworzył 

przewód doktorski. Widzisz tamtà kruchà staruszk´ w płaszczu narzuconym 

na ramiona? To mama Janka Bytnara, Rudego. Nie, nie 

ta. Ta, to mama Antka Rozpylacza… Druh Aleksander Kamiƒski… 

A tam, a tam, o, o… Mogłem si´ przekonaç na własne oczy, ˝e ci ludzie 

z czwartego wymiaru sà najzwyczajniejsi w Êwiecie, mijam takich 

codziennie w sklepie czy w tramwaju. Patrzałem, chłonàłem 

i tak ju˝ zostało. Moje prywatne Muzeum Powstania Warszawskiego. 

Niepotrzebne mi audio, wideo, sztuczny właz do sztucznego kanału 

ani inne efekty specjalne, zaÊ na agresywne posypywanie 

tamtych spraw cukrem pudrem z okazji kolejnych rocznic albo i bez 

okazji czy wykorzystywanie ich w doraênej grze politycznej usiłuj´ 

nie reagowaç, choç czasem trudno. 

Oto pełni´ wart´ honorowà w harcerskiej rogatywce, poniemieckiej 

kurtce, wojskowy pas, finka, biało-czerwona opaska. Za mnà rz´dy 

betonowych krzy˝y. Jedni mówià, ˝e to polegli w pierwszej wojnie 

Êwiatowej, inni, ˝e w roku dwudziestym. Trudno powiedzieç, na krzy- 

˝ach nie ma tabliczek z nazwiskami i datami Êmierci. Podobno pozrywali 

je zetempowcy, wić chyba chodzi o tych drugich, bo co by 

zetempowcom szkodziła pierwsza wojna? Po reaktywowaniu ZHP pozytywnie 

zweryfikowano wielu działaczy Organizacji Harcerskiej Polski 

Ludowej z lat stalinowskich. Nie jest wić wykluczone – myÊl´ – 

˝e ci sami, którzy kilka lat temu zrywali tabliczki albo nawet wymyÊ-

35 


lili całà akcj´ i nià kierowali, dzisiaj rozprowadzajà warty. W gł´bi, 

za łanem krzy˝y, kwatera powstaƒców styczniowych, nieco dalej 

w bok drewniana wiejska kapliczka sprowadzona przed wojnà z Wileƒszczyzny; 

najpierw byłem przekonany ˝e podhalaƒska, ale pani 

z tamtych stron sprostowała pomyłk´. Naprzeciw masywny grobowiec 

Juliana Marchlewskiego. Latem 1920 roku kwaterował na probostwie 

w Wyszkowie, razem z Dzier˝yƒskim i paroma innymi czekał a˝ Armia 

Radziecka zdob´dzie Warszaw´, by proklamowaç Polskà Republik´ 

Rad i poprosiç o przyłàczenie do Sowietów. Ale gówno im z tego 

wyszło, musieli uciekaç, porzucajàc nawet cukier; par´ dni póêniej 

słodził nim herbat´ Stefan ˚eromski, autor lektur szkolnych i zakazanego 

utworu, w którym to wyraziÊcie opisał. Czytałem, znalazł si´ 

ktoÊ, kto mi podsunàł. Prochy Marchlewskiego przeniesiono do Warszawy 

po wojnie. W mojej czytance szkolnej był o tym wiersz, nie pami´tam 

autora, mog´ jedynie zacytowaç pierwsze linijki: 

Nie na darmo, 

nie na darmo była walka i praca… 

Generał Lucjan ˚eligowski, który wygrał bitw´ pod Radzyminem, 

niweczàc plany Marchlewskiego, Dzier˝yƒskiego i towarzyszy, 

le˝y par´ kroków stàd, w Alei Zasłu˝onych. 

Dalej sarkofag Bolesława Bieruta, za nim rzàd kwater. Podczas 

okupacji cały cmentarz był Nur für Deutsche; wyspa grobów niemieckich 

znajdowała si´ na zachód od bramy głównej. Polacy mieli wst´p 

na cmentarz tylko za przepustkami (wydawano je najbli˝szym krewnym 

pochowanych) i jedynie w okreÊlonych godzinach, bocznà furtkà, 

gdy akurat nie było hitlerowskiego pogrzebu. Po wojnie groby niemieckie 

zlikwidowano, a przez pi´ç lat okupacji sporo ich si´ uskładało; 

szczàtki wywieziono nie wiadomo dokàd, co podobno oburzyło działacza 

młodzie˝owego z NRD, członka oficjalnej delegacji partyjno- 

-rzàdowej, kiedy korzystajàc z pobytu w Warszawie, chciał odwiedziç 

grób tatusia.

36 


Za moich czasów kwatery „ZoÊki”, „Parasola”, „Miotły” i sàsiednie 

miały proste ˝ołnierskie brzozowe krzy˝e, pi´kne i nietrwałe. 

Czasem ktoÊ wieszał na nich chusty, przyczepiał tarcze szkolne 

i herby miast z harcerskich mundurków. Dolinka Katyƒska, zwana 

te˝ Dołkiem Katyƒskim, to był zwykły trawnik, troch´ nieckowaty, 

g´sto obstawiony zniczami. Morze zniczy, jeden ogromny składkowy 

płomieƒ. Gromadzili si´ tam ludzie, zapalali kolejne znicze i milczeli, 

albo chórem odmawiali modlitwy. Skàd wiedziałem, ˝e ten nieistniejàcy 

pomnik upami´tnia ofiary zbrodni katyƒskiej, nie sklec´. 

Od kiedy tak nazywano to miejsce, nie wiem. Dla mnie od zawsze, bo 

w roku pi´çdziesiàtym siódmym na pewno. Dramatyczne dzieje stawiania 

i usuwania krzy˝a w tym miejscu znam słabo, nie mieszkałem 

ju˝ wtedy w Warszawie. 

Inny pomnik, który w moich harcerskich czasach był, choç go nie 

było, wszyscy o nim wiedzieli, choç był ÊciÊle tajny, składano tu kwiaty 

i modlono si´, choç pełnił funkcj´ Êmietnika – to kwatera Ł, zwana 

Łàczkà, w południowo-wschodnim rogu cmentarza. Jedno z wielu 

miejsc w Warszawie, gdzie zakopywano (bo przecie˝ nie grzebano, 

nie chowano) zwłoki ludzi zamćzonych na Mokotowie, w Informacji 

Wojskowej, na 11 Listopada, w piwnicach kontrwywiadu na Krzywickiego, 

na Cyryla i Metodego. „Na miejscu tym, nie przypadkiem 

urzàdzono kompostowni´, potem zwyczajny Êmietnik, a wreszcie 

w 1964 roku (…) zagospodarowano przestrzennie, wytyczono nowe 

kwatery, alejki i w ten sposób wi´zienna Łàczka znacznie ju˝ okrojona 

stała si´ cz´Êcià dzisiejszej kwatery Ł”*. Na planie cmentarza, 

wydanym w 1971 roku pod patronatem Rady Ochrony Pomników 

Walki i Mćzeƒstwa, Łàczk´ oznaczono jako kwater´ wolnà. Wmurowanie 

aktu erekcyjnego pomnika nastàpiło jesienià 1990 roku, 

uczynił to premier Tadeusz Mazowiecki. Chwała ówczesnej władzy, 

˝e w takiej lawinie problemów, jaka si´ wtedy na nià zwaliła, za jednà 

z pilnych kwestii uznała odkłamanie najwa˝niejszych faktów historycznych 

i pokłon tym, którym nie było dane doczekaç. 

*** T. Swat, Niewinnie straceni w Warszawie 1945–1956, Warszawa 1991.

37 


Co nie znaczy, ˝e uczyniono wszystko, co było do zrobienia. Na 

Cmentarzu Wojskowym wcià˝ brak pomnika ofiar przewrotu majowego 

w 1926 roku. Jak wiadomo, wówczas jedni stan´li za Marszałkiem, 

inni za Prezydentem, a byli tacy, którzy uciekli przed wyborem 

w samobójstwo. Poległo wówczas 330–380 ˝ołnierzy i cywilów, rannych 

582, a mo˝e nawet około tysiàca, opracowania ró˝nie podajà. 

Pomnik powinien byç jeden, dla uczczenia wszystkich ofiar, tragizmu 

ich wyboru i wiernoÊci a˝ do koƒca. Nie wzniesiono go wkrótce 

po przewrocie. Pewnie czekano, a˝ nastroje opadnà. Mo˝na to zrozumieç, 

choç z trudem. 

Gwałtowna dyskusja wokół skutków przewrotu majowego rozgorzała 

po dziesićiu latach; detonatorem był wiersz Konstantego Ildefonsa 

Gałczyƒskiego: 

(…) Chce pan naprawiç bł´dy systemu? 

(skumbrie w tomacie skumbrie w tomacie) 

Był tu ju˝ taki dziesi´ç lat temu. 

(skumbrie w tomacie pstràg) 

Tak˝e szlachetny. Strzelał. Nie wyszło. 


Krew si´ polała, a potem wyschło. 


(…) Skumbrie w tomacie, skumbrie w tomacie! 


ChcieliÊcie Polski, no to jà macie! 


(K.I. Gałczyƒski, Skumbrie w tomacie) 

Wkrótce wybuchła wojna, potem nastała PRL. Ale przecie ju˝ 

od lat dwudziestu mamy Rzeczpospolità Polskà. Stan´ły pomniki, 

zawisły tablice pamiàtkowe i tabliczki z nowymi albo przywróconymi 

nazwami ulic, ukazały si´ ksià˝ki upami´tniajàce Legiony, Orl´-

38 


ta Lwowskie, wojn´ dwudziestego roku, wywózki, Katyƒ, rzezie 

na Wołyniu, powojenne konspiracje, zbrodnie stalinowskie. Wzniesiono 

pomniki m´˝om stanu z lat dwudziestych, niektórzy nawet 

mówià o pomnikomanii, choç to chyba naturalna reakcja na wolnoÊç 

po tak długim poÊcie. Nie ma jedynie pomnika ofiar przewrotu majowego. 

O ile mi wiadomo, nikt si´ nie upomniał. Mo˝na domniemywaç, 

dlaczego: oddajàc czeÊç tamtym ludziom, trzeba by uznaç, ˝e 

przynale˝noÊç do jednych lub drugich nie czyni jeszcze z człowieka 

patrioty (albo sprzedawczyka). No, a inicjatorzy takiego monumentu 

niczego w sensie politycznym nie zyskajà, natomiast mogà oberwaç. 

Z ró˝nych stron, najmniej spodziewanych. 

Ârodowisko byłych ˝ołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 

przez wiele lat czyniło starania o wyznaczenie kwatery i postawienie 

kolumbarium dla swych poległych i zmarłych towarzyszy 

broni. W latach siedemdziesiàtych uzyskano zgod´ Zarzàdu Miasta 

Stołecznego Warszawy, ale sprzeciwił si´, tak jest, Główny Zarzàd 

Polityczny Wojska Polskiego, powołujàc si´ na ni mniej, ni wićej tylko 

rozporzàdzenie Prezydenta RP z 1933 roku (w myÊl owego rozporzàdzenia 

na polskim cmentarzu wojennym mogà le˝eç wyłàcznie 

˝ołnierze polegli na polskiej ziemi). Sà pytania? Zresztà w 1964 roku 

cmentarzowi zmieniono nazw´ i administratora (odtàd a˝ do lat 

dziewi´çdziesiàtych oficjalnie był nie wojskowy, lecz komunalny, 

oczywiÊcie warszawiacy dalej mówili po swojemu), wić GZP teoretycznie 

nie powinien mieç tu nic do powiedzenia. 

Dopiero w 1987 roku uzyskano miejsce i zgod´ na urzàdzenie kwatery, 

a nawet współprac´; wojsko oddelegowało do pomocy jednostk´ 

budowlanà. 19 marca 1992 roku uroczyÊcie wmurowano pierwsze 

urny w kolumbarium*. I to mógłby byç koniec owej haniebnej historii. 

Choç nie jest. Jako ˝e paƒstwo nie kwapiło si´ do partycypowa- 

*** Za: Do wolnej Polski nam powróciç daj. 1939–1945 Powàzki – dawny cmentarz wojskowy, 

Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, opr. Tadeusz Karolak, Władysław Metelski, Zygmunt 

Prugar-Ketling. Fundacja ˚ołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, 

Tom I, Warszawa 1998; Tom II, Warszawa 2000; Tom III, Warszawa 2004.

39 


nia w kosztach, trzeba było powołaç fundacj´, by zaapelowała do 

˝ołnierzy PSZ i ich rodzin na całym Êwiecie o nabywanie symbolicznych 

cegiełek i wykupywanie miejsc w kolumbarium. Kochani rodacy, 

jeÊli chcecie piel´gnowaç tradycj´ i spoczywaç w ojczystej ziemi, 

to piel´gnujcie, spoczywajcie, ale za swoje. 

Cmentarz Wojskowy na Powàzkach, „Dziady” dziewi´tnastego 

i dwudziestego wieku. Moja najwa˝niejsza Êciàga z historii najnowszej, 

tablice poglàdowe, mój wzorzec metra. Gdy po powstaniu listopadowym 

lewobrze˝nà Warszaw´ otaczano fortami, ˝eby nie mogła 

ponownie si´ zbuntowaç, na Powàzkach stanàł garnizonowy szpital, 

obok przyszpitalny cmentarz, jak˝e inaczej. Takie były poczàtki jednej 

z najÊwi´tszych polskich nekropolii. Jeszcze w latach pi´çdziesiàtych 

pod zachodnim murem widziałem rosyjskie ˝ołnierskie mogiły 

z dziewi´tnastego wieku, zaroÊni´te krzakami, zapuszczone. Na zachód 

od cmentarza ciàgnie si´ dzielnica Bemowo, resztki fortów i załamujàca 

si´ w kilku miejscach ulica Wrocławska, przy niej bloki 

pracowników Wojskowej Akademii Technicznej. W 2009 roku cz´Êç 

Wrocławskiej chciano przemianowaç na ulic´ ˚ołnierzy Wykl´tych, 

czyli partyzantów, którzy po 1945 roku walczyli dalej. „Ale pytany 

przez «Gazet´ Stołecznà» oficer rezerwy ma inne wytłumaczenie: 

«DziÊ ˝ołnierze wyklći to ci, którzy koƒczyli radzieckie uczelnie»”*. 

Imieniny Powàzek 

starych i nowych, wojskowych, 

nietrudny obowiàzek 

Êwieczek stearynowych. 

Le˝à zimne kamienie, 

stajemy co kawałek. 

Âwieczek pełne kieszenie, 

dwa pudełka zapałek… 

*** „Polityka” nr 19 (2704), 9 maja 2009. 

(W. Dàbrowski, Portret trumienny)

40 


No i do˝yłem. 

Oto slogan reklamowy znanej ksi´garni w Warszawie: „Kup dowolnà 

ksià˝k´ o powstaniu, a dostaniesz bezpłatnie opask´ powstaƒca”*. 

Sà pytania? 

„Wokół pomnika Gloria Victis powstaje 1 sierpnia specjalny sektor 

dla VIP-ów oddzielony od reszty cmentarza ochronnymi barierkami. 

(…) Setki powstaƒców muszà staç z daleka. Najbardziej 

poszkodowani sà ˝ołnierze słynnego batalionu AK «Parasol», którego 

kwatera sàsiaduje z pomnikiem. – O godz. 17 nie mo˝emy byç 

przy grobach bliskich. Przychodzimy wić o 15, potem jesteÊmy 

grzecznie wypraszani. Dawniej takie rzeczy si´ nie zdarzały – mówi 

Maria Stypułkowska-Chojecka, Kama z «Parasola». Z kolei ˝ołnierze 

batalionów AK «Miotła»i«Wigry» nie mogà zbli˝yç si´ do grobów 

kolegów, bo alejk´ mi´dzy kwaterami zastawiajà platformy 

telewizyjne. (…) Nic jednak tak nie oburza powstaƒców jak rozgrywajàce 

si´ na cmentarzu awantury. Politycy ciàgnà za sobà swoich 

zwolenników i przeciwników. W ubiegłym roku uroczystoÊç przy 

Gloria Victis zmieniła si´ w wiec”**. 

Zacytowałem fragment artykułu, ˝eby nie musieç opisywaç tego 

łajdactwa własnymi słowami. 

*** 

Poniemieckà kurtk´ nosiłem przez całe liceum, studia i jeszcze troch´, 

a˝ przeprowadziłem si´ do Zakopanego, a tamtejsze Êrodowisko 

w naturalny sposób wymusiło na mnie inny rodzaj ubraniowego 

szpanerstwa. 

Szedłem Krupówkami, kiedy zaczepił mnie starszy pan w staromodnych 

pumpach i zagadał z polska po niemiecku, czy wiem, ˝e to 

kurtka oficerska, ch´tnie by jà odkupił. Ni z tego, ni z owego dostałem 

małpiego rozumu i odpowiedziałem, ˝e nie sprzedam, bo to pamiàtka 

rodzinna, ojciec był partyzantem, zabił właÊciciela, a zresztà 

dobrze mi si´ w niej chodzi. Wkrótce potem przyjrzałem si´ kurtce 

*** „Polityka” nr 33 (2718), 15 sierpnia 2009. 

*** T. Urzykowski, Powstaƒcy za barierkà. „Gazeta Wyborcza” nr 163 (6075), 13 lipca 2009.

41 


Kurtka w okresie schyłkowym. 

Êwie˝ym okiem i odkryłem rzecz banalnà, ˝e ju˝ od dawna nie nadaje 

si´ do noszenia. Zapewne kupiłaby jà filmowa rekwizytornia, par´ 

groszy z pewnoÊcià by si´ przydało, ale nie miałem pojćia, jak to 

załatwiç. Młodzieƒcza skłonnoÊç do ˝artowania te˝ stawała si´ coraz 

bardziej anachroniczna. 

*** 

W grudniu 1990 roku ciocia Terenia przyleciała z Londynu jako członek 

delegacji wiozàcej insygnia władzy paƒstwowej, by na Zamku 

Królewskim przekazaç je uroczyÊcie prezydentowi Lechowi Wał´sie. 

Ju˝ atmosfera w samolocie wprawiła jà w dobry humor, który 

przez całe ˝ycie pomagał jej przetrwaç, ale te˝ przysparzał kłopotów. 

Gdy inni członkowie delegacji zacz´li nakładaç biało-czerwone opaski, 

przypinaç miniaturki orderów i dyskutowaç, w jakiej kolejnoÊci 

majà wkraczaç do wyjÊcia dla VIP-ów, ciocia niczego sobie nie

42 


przypi´ła, poszła do wyjÊcia dla zwykłych pasa˝erów, wić komitet 

powitalny na lotnisku wrćzajàcy czcigodnym weteranom bukiety 

i wsadzajàcy ich do aut, o mało jej nie pominàł i musiałaby smarowaç 

z Okćia na własnà r´k´, a potem szukaç hotelu. Nie wiem 

zresztà, mo˝e to było nie za pierwszym, lecz za drugim jej przylotem, 

w rocznic´ powstania, gdy jà odznaczali. – Bardzo pi´kna uroczystoÊç, 

jestem wzruszona, ale przykro mi, bo zupełnie nie widz´ tu 

młodzie˝y, za to wielu urz´dników, choç owszem, nie powiem, eleganccy 

– wyznała do kamery telewizyjnej. O ˝alu z powodu braku 

młodzie˝y poszło, elegancj´ urz´dników wyci´to. 

Byłem z nià wtedy jeden jedyny raz na cmentarzu wojskowym. 

Rozglàdała si´ z niedowierzaniem, ˝e jednak po tylu latach tu dotarła. 

– O rany, ale jaja! – zawołała, najwyraêniej chcàc ukryç wzruszenie. 

Przez jej dom w Londynie przewin´ła si´ masa ludzi z kraju, 

ciocia pomagała im jak mogła, wspierała podziemnà „SolidarnoÊç”, 

a przy okazji, by nie traciç kontaktu z Ojczyznà, przyswajała młodzie˝owy 

slang, to był jej swego rodzaju snobizm, choç w odniesieniu 

do cioci nie jest to najodpowiedniejsze słowo. Wło˝yła powstaƒczy 

beret z orzełkiem i gwiazdkami, stan´ła w szyku, uÊmiechn´ła si´ 

i pomaszerowała obok sarkofagów Bieruta i Marchlewskiego pod pomnik 

Gloria Victis. Stanàłem z innymi na chodniku, w miejscu, gdzie 

przed laty pełniłem wart´. Uformował si´ spory pochód, szły delegacje. 

W jednej z nich Tadeusz Fiszbach. – Co tu robisz partyjniaku, 

wynocha stàd, tu nam takich nie potrzeba, tu jest Polska! – krzykn´ła 

któraÊ z moich sàsiadek. Klaskały albo chrzàkały, w zale˝noÊci 

od tego, kto właÊnie przechodził. Rodziła si´ nowa obrz´dowoÊç mojej 

nekropolii, jeszcze niedawno nie do pomyÊlenia. 

„Na powàzkowskim pomniku, przy którym odbywajà si´ obchody 

rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego, widnieje napis «Gloria 

victis», czyli chwała zwyci´˝onym. W tym roku mo˝na było odnieÊç 

wra˝enie, i˝ zwyci´˝eni wcale nie sà najwa˝niejsi – włàcznie 

z kombatantami, których tradycyjnie odsuni´to od postumentu, gdy 

zjawiła si´ tam delegacja rzàdowa. Nie był to jedyny zasmucajàcy

43 


obrazek. Rozpoczynajà si´ uroczystoÊci na tzw. Łàczce, w miejscu, 

gdzie potajemnie grzebano ofiary represji z lat 40. i 50. Przemawia 

minister Bartoszewski, którego osoba nie wszystkim zgromadzonym 

wokół si´ podoba, skoro słychaç półgłosem wypowiadane opinie: 

«Niemiecki zdrajca!». Kiedy minister oddaje hołd patriotom, 

rozlegajà si´ okrzyki niezadowolenia, ju˝ teraz głoÊniejsze: «Kto 

ich pomordował? Ubecy ˚ydzi!». UroczystoÊç koƒczy si´ w ciszy, jakby 

w ogólnym zawstydzeniu. Przyglàdam si´ jeszcze z daleka, jak 

dwie starsze agresywne kobiety dopadły solidarnoÊciowà posłank´ 

Ew´ Tomaszewskà i chcà jà rozszarpaç. Jakby za mało było polityki 

na cmentarzu, przy bramach usadowili si´ emisariusze jednego 

z kandydatów na senatora z Bloku 2001, namawiajàcy przechodniów 

do składania podpisów. 

Chwała to wielkie słowo. Wystarczyłby przynajmniej szacunek 

dla zmarłych bohaterów”*. 

Zjawisko narasta, informacje podobnej treÊci pojawiajà si´ w prasie 

rokrocznie. W 2008 roku jedna z gazet poszła jeszcze dalej i zaproponowała, 

˝eby szczàtki Bieruta i Marchlewskiego przenieÊç 

z Alei Zasłu˝onych na mniej reprezentacyjne miejsca, choçby w obr´bie 

tego samego cmentarza. Ha. Przed laty, gdy mumi´ Stalina 

wyniesiono z mauzoleum i pochowano pod murem kremlowskim, reakcjà 

ludzi, tak zapami´tałem, było troch´ złoÊliwej satysfakcji, troch´ 

Êmichów-chichów, ale przede wszystkim niesmak, krćenie 

głowami: jak˝e tak mo˝na… Jak˝e to… Powtarzano, ˝e ktoÊ widział 

napis na sarkofagu Bieruta: BOLEK, SZYKUJ SI¢ DO PRZE- 

PROWADZKI! Nie wiem, czy taki napis rzeczywiÊcie był, bardziej 

prawdopodobne, ˝e to po prostu jeden z wielu sarkastycznych warszawskich 

dowcipów, ale na własne oczy widziałem w ubikacji Biblioteki 

Uniwersyteckiej: PRZENIEÂLI KOSTKI KULTU JED- 

NOSTKI. Ludzi sprawa nadspodziewanie obeszła, sporo si´ na ten 

temat mówiło, nie tyle ze wzgl´du na Stalina, ile… no… Zbigniew 

*** Z. Pietrasik, Szacunek zwyci´˝onym, „Polityka” nr 32 (2310), 11 sierpnia 2001.

44 


Herbert w wierszu o pot´dze smaku jasno to wyło˝ył. Krà˝ył kawał, 

˝e na ˝yczenie towarzyszy radzieckich PZPR zmieniła statut; dotychczas 

najwy˝szà karà było wyrzucenie z partii, od dziÊ wyrzucenie 

z grobu. 

Mo˝e by tak pójÊç dalej i zlustrowaç całà Alej´ Zasłu˝onych, 

od generała Karola Âwierczewskiego do dyrygenta Waleriana Bierdiajewa, 

od Andrzeja Struga do Władysława Gomułki? Ten godzien, 

tamten niegodzien. Co robiç z odrzuconymi – porozstawiaç po kàtach, 

wytyczyç Alej´ Byłych Zasłu˝onych, w ogóle zlikwidowaç? 

(Aleja Byłych Zasłu˝onych to nie mój głupi dowcip; widziałem taki 

napis na cmentarzu w Legnicy). 

A gdy ju˝ uda si´ to przeprowadziç w Warszawie, pozostanà inne 

miasta. Przed kilkoma laty oglàdałem cmentarz mauzoleum. 

Centralnie pomnik ze stosownym napisem, po lewej i prawej obeliski 

upami´tniajàce ofiary wojny, a poÊród nich, tu˝ koło pomnika, 

w trawie, omszała płyta. Metalowe litery oderwano, lecz pozostał 

Êlad, słabo czytelny: BOHATEROM W WALCE O SOCJALIZM. 

KtoÊ pochlapał ten kamieƒ czerwonym lakierem. 

OczywiÊcie, ˝e nie walczyli o socjalizm, najprawdopodobniej nie 

znali tego słowa w peerelowskim znaczeniu, w pierwszych latach po 

wojnie mówiło si´ d e m o k r a c j a. DziÊ s o c j a l i z m kojarzy si´ powszechnie 

z komunizmem, nawet ze stalinizmem. Dawny, ongiÊ 

oczywisty, jednoznaczny sens został wymazany ze ÊwiadomoÊci, je- 

Êli nie liczyç paru hobbystów. 

Ukazała si´ właÊnie ksià˝ka Adama Uziembły NiepodległoÊç socjalisty*, 

próba przywrócenia fundamentalnej wiedzy o tradycji polskiego 

ruchu socjalistycznego, który przed pierwszà wojnà Êwiatowà 

wniósł ide´ niepodległoÊciowà. Ten ruch poszedł w niepami´ç. Zarówno 

PRL-owska propaganda, jak póêniejsze Êrodowiska prawicowe 

nie były zainteresowane, by t´ pami´ç przywróciç. Nie ma si´ co 

łudziç, ˝e jedna ksià˝ka załatwi problem, ale niech˝e przynajmniej 

*** A. Uziembło, NiepodległoÊç socjalisty, z komentarzami Anieli Uziembło, OÊrodek KAR- 

TA, Dom Spotkaƒ z Historià, Warszawa 2008.

45 


ktoÊ si´ zdziwi, ˝e socjaliÊci to nie komuniÊci, a ju˝ z pewnoÊcià nie 

utrwalacze. Warto by wznowiç monumentalne dzieło Lidii i Adama 

Ciołkoszów Zarys dziejów socjalizmu polskiego, wydawane w Londynie 

w latach szeÊçdziesiàtych i siedemdziesiàtych, dziÊ praktycznie 

niedost´pne. A to przecie˝ wielki szmat dziejów kultury polskiej. 

O ile˝ wićej tu wolnoÊci 

ni˝ dziad za Batorego miał – 

wolno na wiwat paliç z dział 

i wolno koÊçmi grywaç w koÊci, 

gdy je niesiemy z leÊnej jamy 

w godniejszy czy mniej godny grób, 

gdy ci´, historio, poprawiamy 

metodà wielokrotnych prób. 

(W. Dàbrowski, Portret trumienny) 

Polskie nekropolie dwudziestego wieku mogà zainspirowaç producentów 

gier komputerowych. Gra edukacyjna: Mały lustrator. 

Z załàczonej listy sławnych Polaków ułó˝ Alej´ Zasłu˝onych 

AD 1938, 1948, 1956, 1968, 1989 i aktualnà. Wersja dla zaawansowanych: 

zasłu˝eni z nadania piłsudczyków, endeków, chadeków, ludowców, 

socjalistów, komunistów. Postacie do przełknićia i nie do 

przełknićia dla przeciwników politycznych oznaczyç kółkiem lub 

krzy˝ykiem. Zatwierdzone przez Ministerstwo Edukacji Narodowej 

do u˝ytku szkolnego jako materiał pomocniczy z historii najnowszej. 

Ja tu sobie ironizuj´, a to przecie˝ niebezpieczne; nie ma konceptu 

na tyle głupiego, by nie znalazł zwolenników, ju˝ Jan 

Kochanowski o tym pisał. 

Podobnie jak ruiny zarastajà trawà i chwastami, spomi´dzy których 

strzelajà brzózki, podobnie jak w Beskidzie Niskim w doliny, 

z których wysiedlono Łemków, schodzi z wierchów las – najpierw 

jałowce, za nimi drzewa i cała reszta – tak wojenne pogorzeliska 

i powstaƒcze symbole zarastajà kiczem. Kicz to rozpaczliwe prag-

nienie szcz´Êcia, właÊciwe ka˝demu człowiekowi, wyprawa do Arkadii 

na skróty, na przełaj, bez wzgl´du na realia, teraz zaraz, wbrew 

wszystkiemu. Kicz obłaskawi nawet wojn´ i powstanie, jeÊli daç mu 

wićej czasu. A skoro dojrzeje i spełni swojà rol´, wnuki wyszydzà go 

i beztrosko odrzucà, zast´pujàc niepamićià. Zwykła kolej rzeczy. 

Tak było po ka˝dym kataklizmie. 

Gdy si´ ˝yje kop´ lat z okładem, mo˝na spojrzeç wstecz i wyraênie 

dostrzec etapy owego procesu. Najpierw był humor, bardziej lub 

mniej wyszukany, ludzie musieli odreagowaç. – Chlaj liter! – pozdrawiali 

si´ pijacy pierwszych lat powojennych, a my, chłopaki, powtarzaliÊmy 

wierszyk: 

AwBerlinie, w magazynie, 

siedzi Hitler na spr´˝ynie. 

A spr´˝yna si´ wygi´ła 

i Hitlera w nos paln´ła. 

Tu˝ po wojnie chodzili jeszcze po Bielanach kol´dnicy z gwiazdà 

i turoniem. Ówczesny król Herod miał to, co zawsze: czerwony 

płaszcz, koron´, berło, ale ˝eby rozweseliç publicznoÊç i zgarnàç troch´ 

wićej grosza, malował sobie w´glem charakterystyczny wàsik, 

a swà odwiecznà kwesti´ skandował, w zàbek czesany, charakterystycznà 

intonacjà, z r´kà uniesionà w faszystowskim pozdrowieniu. 

Oto jestem Êwiata król. 

Tysiàc rzek i tysiàc pól 

Pod moim panowaniem. 

A gdy id´, lud pada, 

Sto pokłonów mi składa. 

Od Êwitu a˝ do zmroku 

Id´ we krwi potoku. 

Ja, pan Êwiata całego, 

Brz´kiem miecza mojego 

46 

ANTONI KROH STARORZECZA

47 


Podbiłem całe narody. 

Na tronie siadam 

I wam zapowiadam, 

ByÊcie tu przy mnie byli 

I rozkazy moje pełnili. 

PublicznoÊç p´kała ze Êmiechu i biła brawo. Była zaskoczona, 

choç przecie˝ znała tekst. Cichła, kiedy Herod rozkazał wymordowaç 

wszystkie niemowl´ta w paƒstwie, zaÊ entuzjazm si´gał szczytu 

w scenie finałowej, gdy diabeł, kłujàc Heroda widłami w tyłek, 

wołał: 

Ej, Hitlerze, za twe zbytki 

idê do piekła, boÊ ty brzydki! 

Milicja wkrótce zakazała kol´dowania w ramach walki z bandytyzmem, 

bowiem niektórzy przebieraƒcy terroryzowali lokatorów, 

kradli z mieszkaƒ co si´ dało i spokojnie wychodzili, głoÊno Êpiewajàc 

kol´dy i krćàc gwiazdà, uradowani, ˝e nikt nie rozpozna w nich 

rabusiów. 

Po Bielanach chodziła te˝ kapela podwórkowa. Biegałem za nià 

jak inne dzieci, chłonàłem jej niedoÊcignionà maestri´, kształtowała 

moje poczucie pi´kna. Zapadł we mnie urywek powstaƒczej piosenki, 

Êciskajàcej gardło wzruszeniem: 

Pod czołg idzie z butelkà dziewczyna, 

Szkopy walà w nià. 

Jaka pi´kna jest moja dziewczyna, 

wić uwielbiam jà. 

A usteczka ma słodsze od wina, 

kiedy spragnione dr˝à, 

jaka miła jest moja dziewczyna, 

wić uwielbiam jà.

48 


Nigdy ju˝ jej póêniej nie spotkałem. Mo˝e rozpłyn´ła si´, jak tyle 

innych, mo˝e gdzieÊ ˝yje. JeÊli jà kiedyÊ usłysz´, zrobi mi si´ 

smutno. Uliczna kapela zarabiajàca na kieliszek chleba i kapela 

przebranych apaszy w telewizyjnym studiu zatrudniona na umow´ 

o dzieło tak ró˝nià si´ od siebie, jak przej´ty dziesićioletni AntoÊ 

ró˝ni si´ od starego konia, który właÊnie zbiera si´ w sobie, ˝eby to 

dzieło najwy˝szych artystycznych lotów, płynàce z samej gł´bi serca, 

wyciskajàce najprawdziwsze łzy, nazwaç szmirà. 

Musiało minàç dwadzieÊcia lat i wyrosnàç nowe pokolenie, ˝eby 

kicz wojenny wszedł w kultur´ masowà jak nó˝ w masło. Kapitan 

Kloss (1965) i Czterej pancerni z psem Szarikiem (1966) zawojowali 

serca Polaków, zwłaszcza dzieci i młodzie˝y. Mijajà ustroje i generacje, 

a uwielbienie trwa i zapewne długo jeszcze potrwa. ˚eromski 

si´ zestarzał, Waƒkowicz porasta mchem, przeceniona Tr´dowata 

˝ółknie na wystawie, a Stawka wi´ksza ni˝ ˝ycie i Czterej pancerni 

i pies bijà kolejne rekordy oglàdalnoÊci. 

Obu serialom zarzucano niezgodnoÊç z prawdà historycznà, a to 

przecie˝ błàd logiczny, pomieszanie poj´ç. To nie sà filmy historyczne, 

lecz przygodowe w wojennej scenografii. Choçby jedna zasadnicza 

sprawa – na prawdziwej wojnie co dnia ginà ˝ołnierze, mo˝e to 

spotkaç ka˝dego w ka˝dej chwili, lecz nie Klossa ani pancernych, 

skoro majà wystàpiç w nast´pnym odcinku. Sà bezpieczni, choç tak 

nieprawdopodobnie si´ nara˝ajà. Ale wszystko b´dzie dobrze, bo takie 

sà prawa gatunku. Wyobraêmy sobie, jaka wybuchłaby awantura, 

gdyby scenarzysta uÊmiercił Gustlika albo gdyby przyczepił Szarikowi 

do obro˝y materiał wybuchowy i kazał podczołgaç si´ pod niemiecki 

czołg, by wysadziç go w powietrze. Wykluczone. A przecie˝ Armia 

Radziecka tresowała po to psy, nawet wydano o tym ksià˝eczk´ dla 

dzieci z obrazkami. Wypo˝yczyłem w szkolnej bibliotece i przeczytałem. 

˚eby wam za to, szanowni wydawcy, smród nogi powykrćał. 

NiezniszczalnoÊç głównych bohaterów, oczywista dla ka˝dego widza, 

była warunkiem powodzenia Stawki wi´kszej ni˝ ˝ycie i Czterech 

pancernych.

49 


Gdyby ktoÊ nakrćił, jak trzej muszkieterowie i d’Artagnan przybyli 

do Polski, by wspomóc solidarnoÊciowców w potyczkach z zomowcami, 

i z okrzykiem Vive la Solidarité! zmuszajà do rejterady 

batalion chłopców gol´dzinowskich, zdobywajàc armatk´ wodnà 

i kolumn´ radiowozów, byłby to film historyczny w takim samym 

stopniu co Kloss albo Pancerni i równie˝ mógłby si´ bardzo podobaç. 

Za moich studenckich lat leciał w kinach wojenny film amerykaƒski, 

którego akcja działa si´ mi´dzy innymi w Warszawie. Gestapowiec 

aresztuje łàczniczk´, katuje, dziewczyna osuwa si´ 

na ziemi´, Niemiec widzi, ˝e jà z rozp´du zabił, jest przera˝ony. Bierze 

bohaterk´ na rće, próbuje ratowaç, dziewczynie opada głowa, 

oczy m´tniejà, spod beretu wypływa kaskada lÊniàcych złotych włosów, 

niewàtpliwie przed chwilà umytych najlepszym szamponem 

z od˝ywkà. Gasnàca konspiratorka uÊmiecha si´, szepce, ˝e nic nie 

powie, nie powie, nie powie, nie po… Sztywnieje, gestapowca drćzà 

wyrzuty sumienia, w tle solówka na skrzypcach. Okupacyjna 

Warszawa po hollywódzku. Jeszcze pi´tnaÊcie lat wczeÊniej byłoby 

wielkie zgorszenie, o ile rzecz w ogóle dopuszczono by do rozpowszechniania, 

co wydaje mi si´ nieprawdopodobne. W połowie lat 

szeÊçdziesiàtych publicznoÊç wyła ze Êmiechu. Najbardziej, gdy zobaczyła 

na ekranie zbli˝enie zdumionej, a po chwili przera˝onej 

i zrozpaczonej twarzy zbrodniarza-wra˝liwca w szwabskim mundurze. 

Ciekawe, czy pan re˝yser o tym si´ dowiedział. 

Dzisiaj ludzie przypuszczalnie ziewaliby z nudów, jeÊli w ogóle 

wybraliby si´ na taki film. 

Z biegiem lat rocznica wybuchu wojny coraz bardziej zlewała si´ 

z uroczystoÊcià rozpoczćia roku szkolnego. Na ogół załatwiano 

spraw´ raz dwa, identycznie jak przed rokiem, bo có˝ nowego mo˝na 

tu wymyÊliç? W mieÊcie, którego nazwiska nie powiem, nic to albowiem 

do rzeczy nie przyda, postanowiono rocznic´ o˝ywiç, 

uprzyst´pniç młodzie˝y, tym bardziej ˝e akurat wypadła okràgła, 

szeÊçdziesiàta. Ale tak krawiec kraje… Mieli byç snajperzy na dachach, 

có˝, kiedy nie starczyło pieni´dzy. Nalot i bombardowanie te˝

50 


okazały si´, dzi´ki Bogu, zbyt kosztowne i kłopotliwe. Uruchomienie 

syren alarmowych wymagało zezwolenia wojewody, za póêno si´ 

zwrócono i równie˝ nic z tego nie wyszło. Za to było przemówienie 

ministra Becka z taÊmy i muzyka z filmu Podwójne ˝ycie Weroniki 

oraz dymy i wybuchy, młodzie˝ si´ cieszyła, starsi mniej, ktoÊ całkiem 

bez powodu dostał ataku serca, rozdzwoniły si´ telefony do 

Stra˝y Miejskiej, ˝e przecie˝ nale˝ało t a k i e c o Ê wczeÊniej ogłosiç, 

˝eby si´ psychicznie przygotowaç (moje sprawozdanie jest mo- 

˝e zbyt ogólnikowe, ale ka˝dy zna tych kilka najwa˝niejszych przekleƒstw 

i mo˝e sobie uzupełniç). Lepiej udała si´ łapanka, uzgodniona 

z łapanymi, przeszkolonymi uczniami. Na rynek zajechały ci´˝arówki, 

wysypali si´ z nich ˝ołnierze, co prawda grupa uczennic 

zmodyfikowała scenariusz i samowolnie pogalopowała w stron´ bud, 

aby si´ nie daç poszturchiwaç „gestapowcom”, bo to wstyd. Ci´˝arówki 

zgodnie z planem rozwiozły aresztantów pod pomniki i groby 

celem zło˝enia wiàzanek kwiatów. Ale młodzie˝, jak to młodzie˝: 

kilku licealistów zaczepiało napotykanych mundurowych prowokacyjnym 

pytaniem: – Szprechen zi dojcz? – Ci poskar˝yli si´ pedagogom, 

wić nast´pnego dnia w liceach napi´tnowano sprawców tych 

po˝ałowania godnych incydentów. Nie zawiedli zaproszeni duchowni: 

katolicki, ewangelicki, ˝ydowski i prawosławny, zaÊ prezydent 

miasta, tłumaczàc si´ w radiu z tych atrakcji, bo impreza zrobiła si´ 

sławna, obÊmiewano jà przez kilka dni, był uprzejmy podkreÊliç: 

„W uroczystoÊci wzi´li te˝ udział byli wi´êniowie obozów koncentracyjnych. 

Mamy ich jeszcze kilku ˝ywych”. Tak mu si´ powiedziało. 

*** 

W 2008 roku Jelenia Góra obchodziła dziewi´çsetlecie lokacji. Przygotowano 

wiele atrakcji, mi´dzy innymi spalenie czarownicy na stosie. 

„Z proÊbà o odstàpienie od tego punktu programu w liÊcie 

otwartym do prezydenta miasta wystàpiła dr hab. Monika Płatek, 

prezeska Polskiego Stowarzyszenia Edukacji Prawnej. Jej zdaniem, 

czynienie z tragicznej Êmierci ludzi atrakcji turystycznej jest w naj-

51 


wy˝szym stopniu naganne i ˝ałosne”*. Ojcowie Jeleniej Góry natychmiast 

wycofali si´ z niefortunnego pomysłu, choç przecie jasne 

jak słoƒce, ˝e to miało byç na niby. W tej samej notatce czytamy: 

„Podczas coraz bardziej ostatnio modnych inscenizacji i rekonstrukcji 

historycznych mogliÊmy ju˝ oglàdaç sceny rozstrzeliwania 

powstaƒców warszawskich”. Mo˝na te˝ wypo˝yczyç panterk´ i fura- 

˝erk´ z orzełkiem i za stosownà opłatà przejÊç kanałami. 

*** 

Wojna zarasta kiczem nierównomiernie: najszybciej wrzeÊniowa 

agresja z zachodu, wolniej powstanie, bo oficjalnie mówiono o nim 

półg´bkiem, ˝e bohaterscy ˝ołnierze i zbrodnicze dowództwo, najwolniej 

zaÊ siedemnasty wrzeÊnia, poniewa˝ owa data ˝yła tylko 

w ludzkiej pamići. Swojà drogà ciekawe, czy ktoÊ naprawd´ wierzył, 

˝e wielomilionowy naród o czymÊ takim jak siedemnasty wrze- 

Ênia po prostu zapomni, skoro gazety konsekwentnie milczà. Raczej 

nie, ze strony władzy to był chyba zwykły dupochron, a mówiàc ówczesnym 

j´zykiem, chowanie głowy w piasek. W latach siedemdziesiàtych 

tłumaczyłem powieÊç z gatunku płaszcza i szpady; rzecz 

działa si´ w siedemnastym wieku, bohaterami byli dwaj przyjaciele, 

którzy w połowie utworu si´ znienawidzili, jeden drugiemu usiłował 

wbiç nó˝ w plecy. – Niech pan zmieni to sformułowanie, bo mogà byç 

kłopoty. Nó˝ w plecy to przecie˝ siedemnasty wrzeÊnia, ka˝demu 

tak si´ kojarzy. – Zostawmy, prosz´ pani, mo˝e si´ uda. – Udało si´, 

cenzura przeoczyła, czytelnicy pewnie te˝. 

Katynia równie˝ nie było, a jeÊli ju˝ koniecznie, to sprawcami tej 

zbrodni byli Niemcy. Tak nam tłumaczyła pani profesorka, przedstawiajàc 

argumenty nie do podwa˝enia. Nie sama z siebie, tylko dlatego, 

˝e ktoÊ z klasy zapytał. Miałem londyƒskà broszurk´, postanowiłem 

puÊciç jà w obieg. Zaczàłem od kolegi, do którego miałem zaufanie. 

Oczy mu błysn´ły, chwycił. Na nast´pnej lekcji do klasy wszedł woêny. 

*** M.H., Niestosowny stos, „Polityka” nr 36 (2670), 6 wrzeÊnia 2008.

52 


– Kroh do dyrektora! 

Dyro miał bardzo srogà min´. Przed nim na biurku le˝ała moja 

broszura. 

– Posłuchaj Antek uwa˝nie, bo nie b´d´ powtarzaç. Po pierwsze, 

zabraniam ci jakiejkolwiek agitacji na terenie szkoły. JeÊli mi obiecasz, 

˝e to si´ nie powtórzy i nikomu si´ tym nie pochwalisz, sprawa 

zostanie mi´dzy nami i nie b´d´ ci´ musiał relegowaç. Bardzo 

bym nie chciał. I po drugie, zapami´taj sobie na całe ˝ycie, dobrze 

zapami´taj, nazwisko tego kolegi. KiedyÊ ta informacja mo˝e ci si´ 

przydaç. 

UÊmiechnàł si´. 

– Mo˝esz mi to po˝yczyç na kilka dni? Bàdê spokojny, ja na ciebie 

do dyrektora z pewnoÊcià nie donios´. 

Tak właÊnie było. Nikomu si´ nie pochwaliłem, tylko mamie, a ona, 

w najwi´kszym zaufaniu, powiedziała kilku przyjaciołom. A teraz, 

w dwudziestym pierwszym wieku, b´dzie mi tu jeden z drugim wypisywał, 

˝e PRL była paƒstwem totalitarnym. 

No i tak. Min´ło kilkadziesiàt lat, jad´ tramwajem i podsłuchuj´ 

trajkocàce nastolatki. 

– Stara, ci mówi´, wczoraj miałam w domu normalny katyƒ. Matka 

mi wywaliła wszystko z szafy i kazała poukładaç. 

Normalniejemy, chwaliç Boga – pomyÊlałem. 

Z legendà partyzanckà było jeszcze inaczej. W 1968 roku, gdy moczarowcy 

próbowali zjednaç sobie społeczeƒstwo, pozujàc na spadkobierców 

i stra˝ników partyzanckiego etosu, zacz´to nazywaç ich 

ironicznie partyzantami. Pojawiła si´ cała seria dowcipów i skrzydlatych 

słów: „partyzant z wyci´tego lasu”; „Ênieg po pas, a my 

w zbo˝e”; „był dwa razy ranny – jeden raz pod Kielcami, a drugi raz 

w dup´” (zresztà jest to powiedzonko z pierwszej wojny Êwiatowej, 

popularne wÊród legionistów). „Pami´tnik partyzanta: Poniedziałek. 

Zaj´liÊmy leÊniczówk´. Wtorek. Niemcy wyparli nas z leÊniczówki. 

Âroda. OdbiliÊmy leÊniczówk´. I tak a˝ do niedzieli, kiedy 

wrócił z miasta leÊniczy i wygonił nas i Niemców z lasu”. „Co to by-

53 


ła druga wojna Êwiatowa? Historyczne tło bitwy w Lasach Janowskich”. 

Sporo tego krà˝yło mi´dzy ludem, zwłaszcza po marcu. 

W koƒcu lat pi´çdziesiàtych społeczeƒstwo nas, harcerzy, lubiło. 

CzuliÊmy to. Kontroler komunikacji miejskiej nie ˝àdał okazania biletu; 

było rzeczà oczywistà, ˝e harcerz nie jedzie na gap´. Mundur 

ułatwiał te˝ podró˝owanie autostopem. 

Lecz wkrótce znaczenia poj´ç „harcerz” i „partyzant” w mowie 

potocznej zbli˝yły si´ do siebie – zacz´ły oznaczaç pajaca, człowieka 

niepowa˝nego, wiecznego chłopca. „Działania partyzanckie”, 

czyli chaotyczne, bezplanowe, na łapu capu. Mimo ˝e w owych latach 

˝yło niemało ludzi, którzy dobrze wiedzieli z własnego doÊwiadczenia, 

˝e akcja partyzancka, jeÊli miała przynieÊç po˝àdany skutek, 

musiała byç przemyÊlana w najdrobniejszych szczegółach i przeprowadzona 

z najwi´kszà precyzjà. ˚yli jeszcze członkowie Szarych 

Szeregów, absolutnego fenomenu w całej okupowanej Europie. 

*** 

W dzieciƒstwie chwaliłem si´, ˝e jestem wojenny, choç starsi tego 

nie uznawali. DziÊ myÊl´, ˝e miałem niebywałe szcz´Êcie, bo nie jestem. 

Nale˝´ do pierwszego od co najmniej dwóch stuleci pokolenia 

Polaków, które nie zaznało wojny. Stanu wojennego 1981/1982 nie licz´, 

to była wojna tylko z nazwy, wojna bez wojny. Wyrosłem, prze- 

˝yłem młodoÊç, teraz si´ starzej´, robi´, co chc´, nikt mnie nie 

przeÊladuje za głoÊne mówienie po polsku, nie musiałem do nikogo 

strzelaç, nikt nie strzelał do mnie. Nie uciekałem z płonàcego domu, 

miałem i wcià˝ mam cudowne ˝ycie. 

*** 

Stryj Tadeusz, ten, co tak mazura wodził, zachował si´ na paru fotografiach 

i w kilku spisanych wspomnieniach. 

„(…) ona – płowa, z odrzuconà w tył głowà, gibka, on – kr´py, barczysty, 

zwarty, ze szczecinà wàsów nad mocno wysuni´tà dolnà 

szcz´kà, najłatwiej byłoby powiedzieç – brzydki, ale by to nie okre-

54 


Êliło ani zrywu, ani pulsujàcego w nim ˝ycia. Jak taƒczyli! Zapami´tale, 

«organicznie», inne pary odchodziły na bok, by zostawiç ich 

na placu. Fascynowali – patrzyło si´ na tego ich niezrównanego kujawiaka 

nie mogàc oczu oderwaç, jak od płomienia na kominku. (…). 

Spotkałam go po dłu˝szym czasie znów na jakimÊ wieczorze czy 

balu. Powiedział mi: «Dobry hodowca powinien rozpoznaç êrebca 

od pierwszego wejrzenia, jeszcze na okólniku. Widziałem panià 

przed dwoma laty u Skórewicza. Kiep byłem». RozeÊmiałam si´ – 

tak, to był prawdziwy komplement. (…) Opowiadał o koniach swoich, 

o polowaniu, o tym, ˝e jak si´ nie uda za pierwszym spotkaniem 

zastrzeliç lisa, to potem trzeba go bardzo długo obje˝d˝aç coraz to 

ciaÊniejszym kr´giem, zanim si´ go upoluje. WÊród ˝yczeƒ, jakie 

otrzymałam po Êlubie, była kartka z Afryki – Maroka czy Algerii. 

«Polujàc na lwy, dowiedziałem si´, ˝e lisa ju˝ ‘objechali’, przesyłam 

wić najlepsze ˝yczenia. T. L.». 

Ten polski centaur był pułkownikiem artylerii konnej, legendarnej 

odwagi i fantazji, wielokrotnie ranny na wojnie, brak mu było palców 

u strzaskanej lewej r´ki. Miał ukoƒczonà Wiedeƒskà Akademi´ Handlowà 

i inne studia ekonomiczne. Był podsekretarzem stanu przy Prezydium 

Rady Ministrów, podlegało mu Biuro Ekonomiczne (…). 

Tadeusz Lechnicki miał niebywałà fantazj´ w staropolskim 

i współczesnym znaczeniu tego słowa i równie wielkie poczucie humoru. 

Promieniował jakby st´˝onà witalnoÊcià. 

KiedyÊ pojechaliÊmy w kilka osób do Wilanowa i o małoÊmy si´ 

nie rozbili i nie pozabijali o jadàcà w stron´ Warszawy, lewà stronà 

szosy, naładowanà kopiasto zieleninà fur´ bez Êwiatła ze Êpiàcym 

jak kamieƒ woênicà. Lechnicki wysiadł z auta, nie dał zdenerwowanemu 

do białoÊci szoferowi budziç pijanego woênicy, tylko sam zawrócił 

fur´ i pop´dził konia, który spokojnie, po właÊciwej ju˝ teraz 

stronie szosy kontynuował swojà w´drówk´, tyle ˝e w przeciwnym 

kierunku. Lechnickiego zabawiła myÊl o zdumieniu zbudzonego 

w domu chłopa i uznał to za zasłu˝onà sankcj´ karnà. To było w jego 

stylu. (…)

55 


Na swoje imieniny, wyprzedzajàc o par´ dni Êw. Huberta, urzàdzał 

bieg myÊliwski. I kiedy tak z niesłychanym rozmachem konno 

p´dził, prowadzàc ów bieg, pomyÊlałam o jakimÊ wata˝ce na czele 

swej dru˝yny, nie podejrzewajàc, ˝e ujćie tego˝ obrazu wkrótce powtórzy 

historia – w jakim˝ powi´kszeniu! 

W 1939 roku przyjaciele nasi ani mój mà˝ nie wierzyli w wybuch 

wojny. (…) KtóregoÊ z ostatnich dni sierpnia zostawiwszy córk´ i jej 

przyjaciółk´ pod opiekà sàsiadów w Sulejówku przyjechałam dopilnowaç 

koƒca remontu naszego mieszkania na Szucha 16. (…) na rogu 

Alei Ujazdowskich natkn´liÊmy si´ na płk. Lechnickiego. 

Ucieszył si´ ogromnie tym spotkaniem i namówił na kolacj´ u Simona 

i Steckiego. Na moje obiekcje powiedział, ˝e to jego ostatni 

wieczór w cywilu. Lechnicki zdawał w ciàgu tego dnia urz´dowanie 

i wszystkie swe godnoÊci w Prezydium Rady Ministrów i zgłosił si´ 

po prostu do swojej jednostki wojskowej. 

(…) Dalszego ciàgu dowiedziałam si´ bardzo póêno. Po rozbiciu 

frontu do gł´bi podobno zrozpaczony płk Lechnicki na czele szczàtków 

swego oddziału bronił si´ w Lubelszczyênie, zbierajàc rozbitków, 

którzy si´ do niego z ró˝nych formacji dołàczali. Cofał si´ ku 

południowi w dobrze znany sobie lesisty teren. Doszedł do Janowa 

Lubelskiego ze sporym ju˝ oddziałem. Robił niebywałej brawury wypady 

na Niemców. Jest to przypadek jakby drugiego, wczeÊniejszego 

Hubala. U˝ywam tu tego porównania, gdy˝ przez film i pras´ nazwisko 

to spopularyzowało w obecnym społeczeƒstwie postaw´ bohaterskiego 

oporu i nieuznawania rzeczywistoÊci kl´ski. Na którymÊ 

z tych wypadów porwawszy za sobà swój oddział – Tadeusz Lechnicki 

desperacko zaatakował wi´zienie janowskie, ci´˝ko ranny przeniesiony 

został do szpitala. I tu spotkałam dwie wersje. Wedle jednej 

– Êmiertelnie ranny płk Lechnicki usłyszał na swym szpitalnym łó˝ku 

dalekie dêwi´ki wojskowej orkiestry. MyÊlàc w goràczce, ˝e to polska 

odsiecz, zerwał si´, jakimÊ niesłychanym wysiłkiem dotarł do 

okna i uczepił framugi: zobaczywszy wkraczajàcy na rynek oddział 

niemiecki – osunàł si´ martwy na podłog´. Druga wersja nic nie mó-

56 


Polska Liga Wojenna Walki Czynnej skupiała dawnych konspiratorów, 

którzy w latach wielkiej wojny tworzyli wojsko polskie na wschodzie. 

wi o Êmierci przy oknie. W obu wersjach natomiast powtarza si´ fakt 

wystawienia przez niemieckiego dowódc´ warty honorowej – według 

jednej przy łó˝ku szpitalnym. Obie wersje mówià o salwie honorowej 

niemieckiego oddziału na cmentarzu w uznaniu bohaterskiej postawy 

wojskowej w obliczu wroga. No có˝ – był to poczàtek wojny. Wehrmacht 

honorował jeszcze tytuły militarne”*. 

Podczas jednej z ostatnich konnych przeja˝d˝ek nad Âwidrem 

stryj powiedział do mamy, gdy stan´li na popas: 

– Wiesz, Zosiu, ˝al mi ciebie. MyÊmy walczyli, nara˝aliÊmy si´, 

widzieliÊmy na własne oczy, jak ni z tego, ni z owego była Polska na 

pierwszego. BraliÊmy w tym udział, jest co wspominaç. Pami´tam 

na Wołyniu, miałem dwadzieÊcia kilka lat, dowodziłem niewielkim 

oddziałem, stacjonowaliÊmy we wsi. Byłem – czy ty to rozumiesz? – 

byłem Polskà we własnej osobie, najwy˝szà władzà. Stan´ła przede 

mnà para miejscowych staruszków. – Panie poruczniku, najpokorniej 

prosimy o rozwód, my ju˝ ze sobà wytrzymaç nie mo˝emy. – A ile 

*** H. Ostrowska-Grabska, Bric ∫ brac 1848–1939, PIW, Warszawa 1978.

57 


lat jesteÊcie razem? – Ze czterdzieÊci, kto by zliczył. – Dobrze, 

oznajmiam wam, ˝e nie jesteÊcie ju˝ m´˝em i ˝onà. Wystarczy? – 

Wystarczy, wystarczy, dzi´kujemy stokrotnie. Chcieli mnie całowaç 

po r´kach, ale nie pozwoliłem. To był, Zosiu, pierwszy akt prawny 

Rzeczypospolitej w tamtej okolicy. Staruszkowie wrócili nast´pnego 

dnia. – Panie poruczniku, my bez siebie ˝yç nie mo˝emy, prosimy 

o Êlub, bo jak˝e tak mieszkaç ze sobà bez Êlubu? To˝ to wielki 

grzech. – Dobrze, od tej chwili przed majestatem NajjaÊniejszej Rzeczypospolitej 

jesteÊcie m´˝em i ˝onà. To był drugi akt prawny. – Bóg 

zapłaç, Bóg zapłaç! Dwa dni póêniej: panie poruczniku, my ju˝ ze 

sobà wytrzymaç nie mo˝emy, prosimy o rozwód. Kazałem ich zamknàç 

w chlewiku na trzy doby o chlebie i wodzie, ˝eby si´ pogodzili. 

To był trzeci akt prawny. WieÊç si´ rozniosła i trudno opisaç, jaki 

potem miałem mir w całej okolicy. – B´dzie nam dobrze w Polsce, 

jak takie màdre i sprawiedliwe oficery komandirujà. 

Tadeusz Lechnicki

58 


A co przed tobà? Spokojna, cicha egzystencja. Masz dobrego m´- 

˝a in˝yniera, Êlicznà córeczk´, głodna nie chodzisz. I co dalej? Kolejne 

dzieci, wnuki, coraz lepsze mieszkania, auto, woja˝e. 

– Stryju, ˝eby stryj nie powiedział tego w złà godzin´. 

–Etam, w złà godzin´. Pleciesz, dziecko. Ja tkwi´ w samym 

Êrodku polityki. Chyba wiem, co si´ dzieje. 

Kilka miesićy póêniej pułkownik Tadeusz Lechnicki poległ na 

wojnie, jak tylu innych.

Ksià˝´ 

BANDA CZERWONEGO BYKA I INNE ORGANIZACJE 

DZIADEK MRÓZ BABCIA PRZESTAŁA LUBIå CZEKOLADOWE 

CUKIERKI SEZON ZAMORDOWANYCH CHOINEK 

METAMORFOZY DZIADKA MROZA I WANT YOU 

FOR U.S. ARMY! CZY STARSI KOCHAJÑ WIELKIEGO STALINA? 

SIEPACZE SIEPIÑ CZY SIEPAJÑ? PI¢åDZIESIÑT GROSZY 

W ZYSKU 

Informator o nielegalnych antypaƒstwowych organizacjach i bandach 

zbrojnych działajàcych w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, Ministerstwo 

Spraw Wewn´trznych Biuro „C” Tajne!, Warszawa 1964. Wpadł 

mi w rće przedruk tego dzieła z poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych*. 

W dziale Organizacje młodzie˝owe (w tym klerykalne) wymieniono, po- 

Êród wielu, takie oto sprzysi´˝enia: Bracia Atomy; Chór Walki z Komunizmem; 

Eskadra Wyzwolicieli Ziemi Kieleckiej z Komunizmu; 

Młoda Gwardia Przeciwko Komunizmowi; Szajka Krajowa; Banda 

Czerwonego Byka; Kochaj Ryzyko; MÊciwy S´p; Tajna Organizacja 

Patyków; Tajna Organizacja Wynalazców i Odkrywców. Podano liczb´ 

członków (od kilku do kilkudziesićiu), ich wiek (12–16 lat), Êrodowisko 

(najcz´Êciej paczka szkolna, podwórkowa, przyjaciele z rozwiàzanej 

w 1949 roku dru˝yny harcerskiej albo zuchowej, ministranci). 

Data powstania, data rozbicia, nazwiska, pseudonimy, inne wa˝niejsze 

dane, zastosowane Êrodki. 

Otó˝ na tej liÊcie nie znalazła si´ Polska Partia Podziemna, PPP, 

zało˝ona w Warszawie na Bielanach w grudniu 1952, działajàca do lutego 

1953 roku. 

*** Wydawnictwo RETRO, Lublin 1993.

60 


M´˝czyzna roÊnie, krzepnie, powa˝nieje, jest ogromnie spostrzegawczy, 

ma Êwietnà pami´ç, du˝o czyta, rozglàda si´ bystro po okolicy, 

chłonie i analizuje fakty, stawia zasadnicze kwestie, staje si´ 

odpowiedzialny za siebie i innych – a˝ nadchodzi dzieƒ, kiedy koniecznie, 

teraz, zaraz, natychmiast, musi dokonaç czegoÊ wielkiego. 

Nie inaczej było i ze mnà. 

Niemało czynników zło˝yło si´ na utworzenie PPP: lektura zakazanej 

ksià˝ki Kamienie na szaniec, piosenka „O mamo otrzyj oczy, 

z uÊmiechem do mnie mów, ta krew, co z piersi broczy, to za nas, 

za nasz Lwów”, fotografia uÊmiechni´tego chłopaczka w harcerskim 

mundurku, dêwigajàcego torb´ powstaƒczej poczty, przedwojenna 

powieÊç dla młodzie˝y Zdzich szuka ojca o małym warszawiaku, który 

ruszył w podró˝ pełnà przygód przez Gdyni´, Oslo (tam wyciàgnàł 

ze stawu tonàcego chłopca, przypadkiem królewicza), Laponi´, by 

w koƒcu wyrwaç z łap bolszewickich ukochanego tatusia; lecz bezpoÊrednim 

impulsem było opowiadanie w „Płomyczku”, jak to pastuszek 

spod Połaƒca uratował ˝ycie Tadeuszowi KoÊciuszce, za co 

otrzymał pierÊcieƒ z napisem Oyczyzna – Obroƒcy Swemu. PierÊcieƒ 

był za du˝y, zsuwał si´ z palca. – Nie myÊlałem, ˝e i dzieci b´d´ nim 

nagradzał – powiedział wzruszony Naczelnik. 

Pastuszek z czytanki miał dziesi´ç lat, ja niecałe dziesi´ç i pół, 

niepodobna było zwlekaç. 

Zebranie organizacyjne Polskiej Partii Podziemnej odbyło si´ 

w piwnicy spalonego domu. 

Te ruiny to było nasze królestwo. Walały si´ tam ksià˝ki, połamane 

meble, kafelki o najwymyÊlniejszych kształtach i kolorach, wspaniałych 

do gry w klasy. KiedyÊ Zbyszek wygrzebał w gruzach pudło 

wyÊciełane granatowym aksamitem, pełne dziwnych szybek. Oglàdajàc 

pod Êwiatło, mo˝na było dojrzeç górskie krajobrazy, jakieÊ tajemnicze 

zamki, panów w Êmiesznych mundurach z rogatymi czapkami, 

konie bioràce przeszkody, a nawet rozebrane kobiety. WejÊcie maskował 

fortepian bez wieka i przednich nóg, przysypany Êniegiem; mo˝na 

było siàÊç na teczce i zjechaç niby z górki po obna˝onych strunach.

61 

KSIÑ˚¢ 

Zjazd był wprawdzie króciutki, ale za to wspaniale hałaÊliwy. Aby dostaç 

si´ do piwnicy, nale˝ało przeczołgaç si´ pod fortepianem, dorosły 

nie był w stanie tego dokonaç ani nawet si´ domyÊliç, ˝e tu da si´ wejÊç. 

W krótkim, zwartym przemówieniu, starannie dobierajàc słowa, 

zarysowałem plan działania, a tak˝e cele organizacji oraz jej struktur´. 

Przyznałem sobie tytuł ksićia, Waldek i Marcin zostali hetmanami, 

Zbyszek i Stasiek atamanami. (Uprzejmie dzi´kuj´ p. Henrykowi 

Sienkiewiczowi za inspiracj´, a babci za cowieczorne czytanie 

Ogniem i mieczem). Zbyszek troch´ sarkał. Obiecałem szybki 

awans, jeÊli zasłu˝y. 

PostanowiliÊmy rozrzuciç ulotki, opanowaç Spółdzielni´ Pracy 

„Metalowiec” na Słodowcu, aby miał nam kto naprawiaç zdobyczne 

samochody i broƒ, zajàç lotnisko na Chomiczówce, nast´pnie Belweder, 

stamtàd wydamy odezw´ do narodu, a póêniej si´ zobaczy. 

Stasiek dostał na gwiazdk´ gumowà drukarenk´, mianowałem go 

atamanem-redaktorem. W niedziel´ był z rodzicami na Trasie W–Z, 

jeêdzili ruchomymi schodami (dar narodów ZSRR), tato spotkał koleg´ 

i mruknàł „Stalinie skurwysynie, zabierz schody, oddaj Êwinie”, 

kolega si´ oÊmiał, mama fukn´ła. To by si´ nadawało na ulotk´. 

– Nie, „Precz ze Stalinem” lepsze, mniej literek. 

– Ale tamto jest do wiersza, łatwiej zapami´taç. 

– Nasza partia nie b´dzie u˝ywaç brzydkich słów, niegodnych Polaka. 

Co innego do kogoÊ na ulicy, co innego napisane. Przecie˝ jak 

rozrzucimy ulotki w szkole, to pierwszaki si´ dorwà. 

– Papier jest, mamy zeszyty, ka˝dy da po jednym. 

– Nie ma na co czekaç. 

– No to zaraz po choince noworocznej. Porozwieszajà dekoracje, 

b´dzie doÊç papieru na ulotki, tylko trzeba poÊciàgaç. Zeszytów lepiej 

nie, bo si´ wyda. 

– Najlepiej, jak wszyscy b´dà si´ rozchodziç. 

– Albo drugiego dnia rano. 

RzeczywiÊcie, aula szkolna była suto udekorowana. Z sufitu i Êcian 

zwisały girlandy z krepiny, ale tak˝e kwiatki, gwiazdki, gałàzki, pi´k-

62 


nie wymalowane na brystolu. PorozumieliÊmy si´ wzrokiem. Bardzo 

dobrze. PoÊrodku stała choinka obwieszona gołàbkami pokoju, watà 

udajàcà Ênieg, kolorowymi bombkami, łaƒcuchami. Na czubku czerwona, 

pićioramienna gwiazda z sierpem i młotem. 

Pod choinkà stał Dziadek (w oryginale cz´Êciej дядя, czyli Wujek) 

Mróz, obok pani nazywana Druhnà. Dziadek Mróz miał czerwony 

kubrak i czerwonà czapk´, lamowane białym futerkiem, 

czerwone hajdawery i czarne buty z wywini´tymi cholewami. Wielka 

˝ółtawa broda zasłaniała mu prawie całà twarz, przez to mówił 

troch´ niewyraênie, wić nat´˝ał głos. 

– Zdrawstwujtie rebiata. To jest po rosyjsku, znaczy witajcie 

dzieci. Jestem wasz ulubiony Dziadek Mróz. Słyszałem, ˝e w Warszawie 

na Bielanach, w szkole numer dwadzieÊcia jeden, sà bardzo 

pilni i grzeczni uczniowie, wić przyjechałem do was. Długo, długo 

jechałem, szmat drogi, bo ja, mo˝e wiecie, a mo˝e nie wiecie, mieszkam 

na Syberii, na radzieckiej dalekiej północy. A zgadnijcie, czym 

przyjechałem? Saniami! Troch´ zmarzłem, chciałbym si´ ogrzaç. 

Pozwolicie? 

– Taaak! 

– No, i rozumie si´ przywiozłem wam prezenty, przecie˝ Dziadek 

Mróz musi mieç worek z prezentami. Telefonowałem do waszej pani, 

powiedziała, ˝e wszystkie jesteÊcie grzeczne. Prawd´ powiedziała? 

– Taaak! 

– Wić rózeg nie wziàłem. Wasza pani b´dzie po kolei wyczytywaç, 

a ja ka˝demu coÊ dam. Zgoda? 

– Zgooodaaa! 

– Ale to dopiero póêniej, na po˝egnanie. Teraz si´ wspólnie pobawimy. 

Bardzo lubi´ bawiç si´ z grzecznymi dzieçmi. 

–Aja – powiedziała Druhna – jestem Druhna Jola. Te˝ chciałabym 

si´ z wami pobawiç. Znam całà mas´ ró˝nych gier, zabaw i piosenek. 

Ale musicie mnie słuchaç. B´dziecie? 

– Taaak! 

– To na poczàtek naucz´ was harcerskiego zawołania: W nauce, 

w pracy, w walce – czuwaj!

63 

KSIÑ˚¢ 

Druhna ubrana była w granatowà spódnic´, zielonà koszul´ 

z podwini´tymi r´kawami i czerwony krawat. Na piersi miała pi´kny 

emblemat z biało-czerwonym sztandarem, czymÊ jeszcze i literami 

ZMP. Âmiała si´, podskakiwała. 

– Uwa˝ajcie, zaczynamy pysznà zabaw´! åwiczenie szybkiego zapami´tywania. 

Dziadek Mróz ma wierszyki wypisane na kawałkach 

brystolu. Wyjmie na chwil´ jeden po drugim, poka˝e wszystkim, ale 

zaraz potem schowa. A ja mam, widzicie, ooo, torebk´ cukierków czekoladowych. 

Kto zapami´ta najwićej wierszyków, wygrywa. Uwaga, 

zaczynamy! 

Wróciłem szcz´Êliwy do domu. Pochwaliłem si´ babci, otworzyłem 

torebk´. 

– Prosz´. 

– Powiedz wreszcie te wierszyki, nie mog´ si´ doczekaç. 

Stanàłem w dumnej pozie. 

NIE STRASZNE NAM RYKI GŁOSU AMERYKI! 

PRZEZ OÂWIAT¢ I KULTUR¢ BIKINIARZOM DAMY 

W SKÓR¢! 

TRUMAN, BOMBA ATOMOWA, IMPERIALIZM NIECH SI¢ 

SCHOWA! 

NIE POTRAFI OŁGAå CHŁOPA RADIO WOLNA EUROPA! 

–Iza to dostałeÊ cukierki? To ja dzi´kuj´. 

– Nie chce babcia cukierka? 

– Nie. 

– Dlaczego? 

– Bo nie lubi´. 

– Nie lubi babcia czekoladowych cukierków? 

– Nie. 

– Ale w Bo˝e Narodzenie babcia jadła. 

– Byç mo˝e. Ale teraz nie lubi´. 

– Naprawd´? Ja tam lubi´. 

– To jedz na zdrowie, kochany wnusiu. 

Par´ dni póêniej, wieczorem, zdarzyło si´ nieszcz´Êcie. Babcia 

przeczytała nam baÊƒ Hansa Christiana Andersena Choinka.

Krok defiladowy na gruntach podmokłych - Gandalf

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?