Adversus Marcionem.pdf - Testi Elettronici

Adversus Marcionem 

LIBER PRIMUS 

1. [1] Si quid retro gestum est nobis adversus Marcionem, iam hinc 

viderit. Novam rem aggredimur ex vetere. Primum opusculum 

quasi properatum pleniore postea compositione rescideram. Hanc 

quoque nondum exemplariis suffectam fraude tunc fratris, dehinc 

apostatati, amisi, qui forte descripserat quaedam mendosissime 

et exhibuit frequentiae. [2] Emendationis necessitas facta est. Innova- 

tionis eius occasio aliquid adicere persuasit. Ita stilus iste nunc de 

secundo tertius et de tertio iam hinc primus hunc opusculi sui 

exitum necessario praefatur, ne quem varietas eius in disperso 

reperta confundat. [3] Pontus, qui dicitur 1 Euxinus, natura negatur, 

nomine illuditur. Ceterum hospitalem Pontum nec de situ aesti- 

mes; ita ab humanioribus fretis nostris quasi quodam barbariae 

suae pudore secessit. Gentes ferocissimae inhabitant; si tamen 

habitatur in plaustro. Sedes incerta, vita cruda, libido promiscua 

et plurimum nuda, etiam cum abscondunt, suspensis de iugo pha- 

retris indicibus, 2 ne temere qui intercedat. Ita nec armis suis 

erubescunt. Parentum cadavera cum pecudibus caesa convivio 

convorant. Qui non ita decesserint ut escatiles fuerint, maledicta 

mors est. Nec feminae sexu mitigantur secundum pudorem; ubera 

excludunt, pensum securibus faciunt, malunt militare quam nu- 

bere. Duritia de caelo quoque. Dies nunquam patens, sol nunquam 

libens, unus aër nebula, totus annus hibernum, omne quod flaverit 

aquilo est. Liquores ignibus redeunt, amnes glacie negantur, 

1. 1 qui dicitur Rig.: qui igitur MR 1 : igitur qui R; 2 indicibus R 3 ; edd.: 

ut indicibus notentur MR 1 : ut indicibus notantur Kroy. 

4 TERTULLIAN 1.1 

montes pruina exaggerantur. Omnia torpent, omnia rigent; nihil 

illic nisi feritas calet, illa scilicet quae fabulas scenis dedit de 

sacrificiis Taurorum et amoribus Colchorum et crucibus Cauca- 

sorum. [4] Sed nihil tam barbarum ac triste apud Pontum quam quod 

illic Marcion natus est, Scytha tetrior, Hamaxobio instabilior, 

Massageta inhumanior, Amazona audacior, nubilo obscurior, 

hieme frigidior, gelu fragilior, Istro fallacior, Caucaso abruptior. 

Quidni? penes quem verus Prometheus deus omnipotens blasphe- 

miis lancinatur. [5] Iam et bestiis illius barbariei 3 importunior 

Marcion. Quis enim tam castrator carnis castor quam qui nuptias 

abstulit? Quuis tam comesor mus Ponticus quam qui evangelia 

corrosit? Nae tu, Euxine, probabiliorem feram philosophis edidisti 

quam Christianis. Nam ille canicola 4 Diogenes hominem invenire 

cupiebat lucernam meridie circumferens, Marcion deum quem 

invenerat extincto lumine fidei suae amisit. [6] Non negabunt discipuli 

eius primam illius 5 fidem nobiscum fuisse, ipsius litteris testibus, 

ut hinc iam destinari possit haereticus qui deserto quod prius 

fuerat id postea sibi elegerit quod retro non erat. In tantum enim

haeresis deputabitur quod postea inducitur, in quantum veritas 

habebitur quod retro et a primordio traditum est. [7] Sed alius 

libellus hunc gradum sustinebit adversus haereticos, etiam sine 

retractatu doctrinarum revincendos, quod hoc sint de prae- 

scriptione novitatis. Nunc quatenus admittenda congressio est, 

interdum ne compendium praescriptionis ubique advocatum 

diffidentiae deputetur, regulam adversarii prius praetexam, ne 

cui lateat in qua principalis quaestio dimicatura est. 

1. 3 barbariei MR 1 : barbariae edd. 4 canicola Eng.: caninola MR: cani- 

cula edd. 5 illius Urs.: illis MR 


2. [1] Duos Ponticus deos affert, tanquam duas Symplegadas nau- 

fragii sui: quem negare non potuit creatorem, id est nostrum, 1 et 

quem probare non poterit, id est suum : passus infelix huius prae- 

sumptionis instinctum de simplici capitulo dominicae pronuntia- 

tionis in homines non in deos disponentis exempla illa bonae et 

malae arboris, quod neque bona malos neque mala bonos proferat 

fructus a , id est neque mens vel fides bona malas edat operas neque 

mala bonas. [2] Languens enim (quod et nunc multi, et maxime 

haeretici), circa mali quaestionem, unde malum, et obtunsis 

sensibus ipsa enormitate curiositatis, inveniens creatorem pro- 

nuntiantem, Ego sum qui condo mala b , quanto ipsum praesum- 

pserat mali auctorem et ex aliis argumentis, quae ita persuadent 

perverso cuique, tanto in creatorem interpretatus malam arborem 

malos fructus condentem, scilicet mala, alium deum praesumpsit 

esse debere in partem bonae arboris bonos fructus. [3] Et ita in 

Christo quasi aliam inveniens dispositionem solius et purae 

benignitatis, ut diversae a creatore, facile novam et hospitam 

argumentatus est divinitatem in Christo suo revelatam, modico- 

que exinde fermento totam fidei massam haeretico acore desipuit. 2 

Habuit et Cerdonem quendam, informatorem scandali huius, 

quo facilius duos deos caeci perspexisse se existimaverunt c . Unum 

enim non integre viderant. Lippientibus etiam singularis lucerna 

numerosa est. Alterum igitur deum, quem confiteri cogebatur, 

de malo infamando destruxit, alterum, quem commentari con- 

nitebatur, de bono praestruendo construxit. Has naturas quibus 

disposuerit articulis per ipsas responsiones nostras ostendemus. 3 

2. 1 creatorem, id est nostrum MR: id est creatorem nostrum F edd. 2 de- 

sipuit , Jos. Scaliger: decepit MR (quod forsan reponendum) 3 ostendemus M: 

ostendimus R edd. 

2. a cf . Lk. 6: 43 sq. b Isa. 45: 7 c cf. 1 Cor. 5: 6 

8 TERTULLIAN 1.3

3. [1] Principalis itaque et exinde tota congressio de numero, an 

duos deos liceat induci, si forte, poetica et pictoria licentia, et 

tertia iam, haeretica. Sed veritas Christiana destricte pronuntiavit, 

Deus si non unus est, non est, quia dignius credimus non esse 

quodcunque non ita fuerit ut esse debebit. [2] Deum autem ut scias 

unum esse debere, quaere quid sit deus, et non aliter invenies. 

Quantum humana conditio de deo definire potest, id definio quod 

et omnium conscientia agnoscet, deum summum esse magnum, in 

aeternitate constitutum, innatum, infectum, sine initio, sine fine. 

Hunc enim statum aeternitati censendum, 1 quae summum ma- 

gnum deum efficiat, dum hoc est in deo ipsa, atque ita et 

cetera, ut sit deus summum magnum et forma et ratione et vi et 

potestate. [3] Cum de isto conveniat apud omnes (nemo enim negabit 

deum summum magnum quid esse, nisi qui potuerit 2 deum imum 

modicum quid e contrario pronuntiare, ut deum neget auferendo 

quod dei est), quae erit iam condicio ipsius summi magni? [4] Nempe 

ut nihil illi adaequetur, id est ut non sit aliud summum magnum, 

quia, si fuerit, adaequabitur, et si adaequabitur non erit iam 

summum magnum, eversa condicione et, ut ita dixerim, lege quae 

summo magno nihil sinit adaequari. [5] Ergo unicum sit necesse est 

quod fuerit summum magnum, par non habendo, ne non sit 

summum magnum. Ergo non aliter erit quam per quod habet 

esse, id est unicum omnino. Proinde deus cum summum magnum 

sit, recte veritas nostra pronuntiavit, Deus si non unus est, non 

est. Non quasi dubitemus esse deum, dicendo, Si non unus, non 

est, sed quia quem confidimus esse, id eum 3 definiamus esse quod 

si non est, deus non est, summum scilicet magnum. Porro sum- 

mum magnum unicum sit necesse est. Ergo et deus unicus erit: 

non aliter deus, nisi summum magnum, nec aliter summum 

3. 1 censendum Kroy. 2 potuerit MR: poterit Oeh. 3 id 

eum Rig.: idem MF: iidem R 


magnum, nisi parem non habens, nec aliter parem non habens, 

nisi unicus fuerit. [6] Certe quemcunque alium deum induxeris, non 

alia poteris eum forma tueri deum quam ut et illi proprium 

divinitatis adscripseris, sicut aeternum, ita et summum magnum. 

Duo ergo summa magna quomodo consistent, cum hoc sit sum- 

mum magnum, par non habere, par autem non habere uni com- 

petat, in duobus esse nullo modo possit? 

4. [1] Sed argumentabitur quilibet posse et duo summa magna con- 

sistere, distincta atque disiuncta in suis finibus, et utique advoca- 

bit exemplum regna terrarum tanta numero et tamen summa 

magna in suis quibusque regionibus, et putabit ubique humana 

divinis conferenda. Iam ergo si huic argumentationi locus dabitur, 

quid prohibet, non dico et tertium et quartum deum inducere, 

verum tot iam numero quot et gentium reges? [2] De deo agitur, 

cuius hoc principaliter proprium est, nullius exempli capere com- 

parationem. Hoc natura ipsa, si non aliquis Esaias, vel ipse per 

Esaiam deus, contionabitur, Cui me similabitis? Divinis forsitan

comparabuntur humana, deo non ita. 1 [3] Aliud enim deus, aliud 

quae dei. Denique qui exemplo uteris regis quasi summi magni, 

vide ne iam non possis eo uti. 2 Rex enim etsi summum magnum. 

est in suo solio usque ad deum, tamen infra deum, comparatus 

autem ad deum excidet iam de summo magno, translato 3 in deum. 

Hoc si ita, quomodo uteris eius rei exemplo ad dei compara- 

tionem quae, dum ad comparationem accedit, amittitur? [4] Quid 

nunc, si nec inter reges plurifarium videri potest summum ma- 

gnum, sed unicum et singulare, apud eum scilicet qui rex regum 

ob summitatem magnitudinis etsubiectionem ceterorum graduum 

quasi culmen dominationis excipitur? [5] Sed etiam alterius 4 formae 

reges, qui singulares in unione imperii praesunt, si minutalibus, 

ut ita dixerim, regnis undique conferantur in examinationem, qua 

constet quis eorum praecellat in substantiis et viribus regni, in 

unum necesse est summitas magnitudinis eliquetur, omnibus 

4. 1 non ita Urs.: nostro MF 2 eo uti MR; uti F 3 translato Oeh.: 

translatio MR 4 quaero an scribendum altioris 

4. a Isa. 40: 25 


gradatim per comparationis exitum de magnitudinis summa 

expressis et exclusis. [6] Adeo etsi in disperso multifarium videtur 

summum magnum, suis viribus et sua natura et suo statu unicum 

est. Proinde cum duo dii conferuntur, ut duo reges et duo sununa 

magna, in alterum concedat necesse est unio summi magni ex 

sententia comparationis, quia summum ex victoria sua constat, 

superato aemulo alio magno, non tamen summo, atque ex de- 

fectione aemuli solitudinem quandam de singularitate prae- 

stantiae suae possidens unicum est. Ineluctabilis iste complexus 

in hoc sententiam constringit, aut negandum deum esse sum- 

mum magnum, quod nemo patietur sapiens, aut nulli alii 

communicandum. 

5. [1] Aut quae ratio duo summa magna composuit? Primo enim 

exigam, cur non plura, si duo, quando locupletiorem oporteret 

credi substantiam divinitatis, si competeret ei numerus. Honestior 

et liberalior Valentinus, qui simul ausus est duos concipere, By- 

thon et Sigen, tum 1 usque ad xxx aeonum fetus, tanquam Aeneiae 

scrofae, examen divinitatis effudit. [2] Quaecunque ratio plura summa 

magna non patitur admitti, eadem nec duo, ut ipsa plura post 

unum. Post unum enim numerus. Quae potuit duo admittere, 

eadem potuit et plura. Post duo enim multitudo, unione iam 

excessa. Denique apud nos vis rationis istius ipso termino plures 

deos credi non sinit, quod nec duos illa regula unum deum sistens, 

qua deum id esse oporteat cui nihil adaequetur, ut summo magno, 

5. 1 Sigen, tum Kroy.: Sigeneum MR 1 : Sigen, cum R 3 edd.


unicum autem sit cui nihil adaequetur. [3] Iam nunc duo summa 

magna, duo paria, cui operae pretio, cui emolumento deputaren- 

tur? Quid interfuit numeri, cum duo paria non different uno? 

Una enim res est quae eadem in duobus est. Etiamsi plura essent 

paria, tantundem omnia unum fuissent, nullo inter se differendo, 

qua paria. [4] Porro si neutrum ex duobus altero distat, iam ut ambo 

summa magna, qua dei ambo, neutrum plus altero praestat, nul- 

lam rationem numeri sui ostendunt, praestantiam non habentes. 

Numerus autem divinitatis sumraa ratione constare deberet, vel 

quoniam et cultura eius in anceps deduceretur. Ecce enim duos 

intuens deos tam pares quam duo summa 2 magna, quid facerem? 

[5] Si ambos colerem, vererer 2 ne abundantia officii superstitio potius 

quam religio existimaretur, quia duos tam pares etin altero ambos 

possem in uno demereri, hoc ipsum testimonio praestans parilitati 

et unitati eorum, dum alterum in altero venerarer, dum in uno 

mihi duo sunt. Si alterum colerem, aeque recogitarem ne suffun- 

dere viderer numeri vanitatem sine differentia supervacui, hoc est 

ut tutius censerem neutrum colendum quam alteram cum scrupulo 

colendum aut ambos vane. 

6. [1] Sic adhuc videmur disputare quasi Marcion duos pares con- 

stituat. Nam dum defendimus deum summum magnum unicum 

credi oportere, excludentes ab eo parilitatem, tanquam de duobus 

paribus de his retractavimus: nihilominus tamen docendo pares 

esse non posse secundum summi magni formam, satis confirmavi- 

mus duos esse non posse, alioquin certi Marcionem dispares deos 

constituere, alterum iudicem, ferum, bellipotentem, alterum 

mitem, placidum et tantummodo bonum atque optimum. [2] Dispicia- 

mus aeque et hanc partem, an diversitas saltim duos capiat, si 

5. 2-2 ita pungebam 


parilitas capere non potuit. Porro et hic eadem regula summi 

magni patrocinabitur nobis, utpote quae totum statum vindicet 

divinitatis. Conveniens enim et quodammodo iniecta manu 

detinens adversarii sensum non negantis creatorem deum iustis- 

sime praescribo illi diversitati locum non esse inter eos quos 1 ex 

aequo deos confessus non potest facere diversos, non quia non et 

homines licet sub eadem appellatione diversissimos esse, sed quia 

deus non erit dicendus, quia nec credendus, nisi summum ma- 

gnum. [3] Cum ergo summum magnum cogatur agnoscere quem 

deum non negat, non potest admitti ut summo magno aliquam 

adscribat diminutionem, qua subiciatur alii summo magno. 

Desinit enim, si subiciatur. Non est autem dei desinere de statu 

suo, id est de summo magno. Nam et in illo deo potiore periclitari 

poterit summum magnum, si depretiari capit in creatore. [4] Ita 

cum duo dii pronuntiantur duo summa magna, necesse est neu- 

trum altero aut maius sit aut minus, neutrum altero aut sublimius

aut deiectius. Nega deum quem dicis deteriorem; nega summum 

magnum quem credis minorem. Deum vero confessus utrumque 

duo summa magna confessus es. Nihil alteri adimes aut alteri 

adscribes. Agnoscens divinitatem negasti diversitatem. 

7. [1] Temptabis ad haec de nomine dei concutere retractatum ut 

passivo et in alios quoque permisso, quia scriptum sit, Deus deo- 

rum stetit in ecclesia deorum, in medio autem deos diiudicabit, 

et, Ego dixi, vos dii estis: nec tamen idcirco eis competat pos- 

sessio summi magni quia dei cognominentur; ita nec creatori. 

[2] Respondebo et stulto, qui nec hoc recogitaverit, ne tantundem et in 

deum Marcionis possit retorqueri, ut et illum deum dictum, nec 

ideo tamen summum magnum probatum, sicut nec angeli aut homi- 

nes creatoris. Si communio nominum condicionibus praeiudicat, 

6. 1 quos van der Vliet: qui MR 

7. a Ps. 82: 1, 6 


quanti nequam servi regum nominibus insultant, Alexandri 

et Darii et Olofernae ? Nec tamen ideo regibus id quod sunt de- 

trahetur. Nam et ipsa idola gentium dei vulgo, sed deus nemo ea re 

qua deus dicitur. [3] Ita ego non nomini dei nec sono nec notae 

nominis huius summum magnum in creatore defendo, sed ipsi 

substantiae cui nomen hoc contigit: hanc inveniens solam in- 

natam, infectam, solam aeternam et universitatis conditricem, non 

nomini, sed statui, nec appellationi, sed condicioni eius summum 

magnum et adscribo et vindico. [4] Et ideo, quia deus iam vocari 

obtinuit substantia cui adscribo, nomini me adscribere putas, 

quia necesse est per nomen ostendam cui adscribam substantiae, 

scilicet qua constat qui deus dicitur, et summum magnum ex 

substantia, non ex nomine, deputatur. Denique hoc et Marcion 

suo deo vindicans, secundum statum, non secundum vocabulum 

vindicat. [5] Id ergo summum magnum, quod deo adscribimus ex 

substantiae lege, non ex nominis sorte, contendimus ex pari esse 

debere in duobus qui ea substantia constant qua deus dicitur, 

quia in quantum dii vocantur, id est summamagna, substantiae 

scilicet merito innatae et aeternae ac per hoc magnae et summae, in 

tantum non possit summum magnum minus et deterius alio summo 

magno haberi. [6] Si summi magni felicitas et sublimitas et integritas 

stabit in deo Marcionis, stabit aeque et in nostro: si non et in nostro, 

aeque nec in Marcionis. Ergo nec paria erunt duo summa magna, 

quia prohibet disposita iam regula summi magni comparationem 

non sustinentis: nec disparia, quia et alia summi magni regula 

occurrit, diminutionem non admittens. [7] Haesisti, Marcion, in 

medio Ponti tui aestu. Utrinque te fluctus involvunt veritatis. 

Nec pares nec dispares deos sistere potes. Duo enim non sunt; 

quod pertineat proprie ad numeri retractatum. Quamquam tota


materia de duobus deis dimicetur, his interim lineis eam clausi- 

mus, intra quas de singularibus iam proprietatibus congrediemur. 

8. [1] Primo, supercilio stuporem suum aedificant Marcionitae, quod 

novum deum proferant, 1 quasi nos veteris dei pudeat. Inflantur 

et pueri novis calceis, sed a vetere paedagogo calceati mox vanam 

gloriam vapulabunt. Novum igitur audiens deum in vetere mundo 

et in vetere aevo et sub vctere deo ignotum, inauditum, quem 

tantis retro saeculis neminem, et ipsa ignorantia antiquum, qui- 

dam Iesus Christus, et ille in veteribus nominibus novus, revela- 

verit, nec alius antehac, gratias ago huic gloriae eorum, maximo 

adiutorio eius hinc iam haeresim probaturus, novae scilicet 

divinitatis professionem. [2] Haec erit novitas quae etiam ethnicis 

deos peperit novo semper ac novo titulo consecrationis cuiusque. 

Quis deus novus nisi falsus? Ne Saturnum quidem tanta hodie 

antiquitas deum probabit, quia et illum novitas aliquando pro- 

duxerit, cum primum consecravit. At enim viva et germana divini- 

tas nec de novitate nec de vetustate, sed de sua veritate censetur. 

[3] Non habet tempus aeternitas. Omne enim tempus ipsa est. Quod 

facit, pati non potest. Caret aetate quod non licet nasci. Deus si 

est vetus, non erit; si est novus, non fuit. Novitas initium testifica- 

tur, vetustas finem comminatur. Deus autem tam alienus ab initio 

et fine est quam a tempore, arbitro et metatore initii et finis. 

9. [1] Scio quidem quo sensu novum deum iactitent, agnitione uti- 

que. Sed et ipsam novitatis cognitionem 1 percutientem rudes ani- 

mas ipsamque naturalem novitatis gratiositatem volui repercutere, 

et hinc iam de ignoto deo provocare. Utique enim quem agnitione 

a novum opponunt, ignotum ante agnitionem demonstrant. [2] Age 

igitur, ad lineas rursum et in gradum. Persuade deum ignotum 

8. 1 proferant Pam.: praeferant MR 

9. 1 novitatem cognitionis Eng. (sed vix usus erat) 


esse potuisse. Invenio plane ignotis deis aras prostitutas, sed Attica 

idololatria est. Item incertis diis, sed superstitio Romana est. 

Porro incerti dei minus noti, ut minus certi, et proinde ignoti, 

qua minus certi. Quem titulum incidemus ex duobus deo Mar- 

cionis? Utrumque, opinor, et nunc incerto et retro ignoto. Sicut 

enim ignotum eum fecit deus notus creator, ita et incertum deus 

certus. [3] Sed non evagabor, uti dicam, Deus si ignotus fuit latuit- 

que, illum regio latebrarum obumbravit, nova utique et ipsa 

et ignota, et similiter nunc quoque incerta, certe immensa aliqua et 

maior indubitate eo quem abscondit; [4] sed breviter proponam et 

plenissime exsequar, praescribens deum ignorari nec potuisse no- 

mine magnitudinis nec debuisse nomine benignitatis, praesertim 

in utroque praelatiorem nostro creatore. Sed quoniam animad- 

verto in quibusdam ad formam creatoris provocari oportere omnis

dei novi et retro ignoti probationem, hoc ipsum ratione fieri a 

nobis prius commendare debebo, quo constantius utar rationis 

editae patrocinio. [5] Ante omnia quidem quale est ut qui deum 

agnoscis creatorem, et priorem de notitia confiteris, non eisdem 

modis et aliuin scias tibi examinandum quibus iam in alio didi- 

cisti deum nosse? Omnis res anterior posteriori normam prae- 

ministravit. [6] Duo nunc dei proponuntur, ignotus et notus. De noto 

vacat quaestio. Esse eum constat, quia notus non fuisset nisi 

esset. De ignoto instat altercatio. Potest enim et non esse, quia 

9. a cf. Acts 17: 23 


si esset, notus fuisset. Quod ergo quaeritur quamdiu ignoratur, 

incertum est quamdiu quaeritur, et potest non esse quamdiu in 

incerto est. Habes deum certum qua notum, et incertum qua 

ignotum. [7] Si ita est, ecquid tibi videtur iusta ratione defendi, ut 

ad normam et formam et regulam certorum probentur incerta? 

Ceterum si ad hanc causam et ipsam adhuc incertam etiam 

argumenta de incertis adhibeantur, series implicabitur quae- 

stionum ex ipsorum quoque argumentorum aeque incertorum 

retractatu periclitantium de fide per incertum, et ibitur in illas 

iam indeterminabiles quaestiones, quas apostolus non amat. [8] Sin 

de certis et indubitatis et absolutis regulae partibus incertis et 

dubiis et inexpeditis praeiudicabunt— 2 plane in quibus diversitas 

status invenitur, fortassean non provocentur incerta 3 ad formam 

certorum, ut liberata a reliqua comparationis provocatione per 

diversitatem status principalis— 2 [9] cum vero duo dei proponuntur, 

communis est illis status principalis. Quod enim deus est, ambo 

sunt, innati, infecti, aeterni. Hic erit status principalis. Cetera 

viderit Marcion si in diversitate disposuit. Posteriora enim sunt 

in retractatu, immo nec admittentur, si de principali statu constet. 

[10] Porro constat, quia dei ambo: et ita de quorum statu constat com- 

munem esse, cum sub eo ad probationem devocantur, si incerta 

sunt, ad eorum certorum formam provocanda erunt cum quibus 

de communione status principalis censentur, ut proinde et de pro- 

batione communicent. Hinc itaque constantissime dirigam deum 

non esse qui sit hodie incertus quia retro ignotus, quando quem 

constat esse, ex hoc ipso constat quod nunquam fuerit ignotus, 

ideo nec incertus. 

10. [1] Siquidem a primordio rerum conditor earum cum ipsis 

9. 2-2 anacoluthian indicabam 3 incerta om. Oeh. (casu an ex proposito incertum 

manet) 

9. b cf. 1 Tim. 1: 4 

26 TERTULLIAN 1.10

pariter compertus est, ipsis ad hoc prolatis ut deus cognosceretur. 

Nec enim si aliquanto posterior Moyses primus videtur in templo 

litterarum suarum deum mundi dedicasse, idcirco a Pentateucho 

natales agnitionis supputabuntur, cum totus Moysi stilus notitiam 

creatoris non instituat sed a primordio enarret, a paradiso et 

Adam non ab Aegypto et Moyse recensendam. [2] Denique maior 

popularitas generis humani, ne nominis quidem Moysi compotes, 

nedum instrumenti, deum Moysi tamen norunt; etiam tantam 

idololatria dominationem obumbrante seorsum tamen illum quasi 

proprio nomine deum perhibent et deum deorum, et, Si deus 

dederit, et, Quod deo placet, et, Deo commendo. Vide an noverint 

quem omnia posse testantur. Nec hoc ullis Moysi libris debent. 

[3] Ante anima quam prophetia. Animae enim a primordio con- 

scientia dei dos est; eadem nec alia et in Aegyptiis et in Syris et in 

Ponticis. Iudaeorum enim deum dicunt animae deum. Noli, 

barbare haeretice, priorem Abraham constituere quam mundum. 

Etsi unius familiae deus fuisset creator, tamen posterior tuo non 

erat, etiam Ponticis ante eum notus. [4] Accipe igitur ab antecessore 

formam, a certo incertus, a cognito incognitus. Nunquam deus 

latebit, nunquam deus deerit. Semper intellegetur, semper 

audietur, etiam videbitur, quomodo volet. Habet deus testimonia, 

totum hoc quod sumus et in quo sumus. Sic probatur et deus et 

unus, dum non ignoratur, alio adhuc probari laborante. 

11. [1] Et merito, inquiunt. Quis enim non tam suis notus est quam 


extraneis? Nemo. Teneo et hanc vocem. Quale est enim ut ali- 

quid extraneum deo sit, cui nihil extraneum esset, si quis esset? 1 

quia dei hoc est, omnia illius esse et omnia ad illum pertinere, 

vel ne statim audiret a nobis, Quid ergo illi cum extraneis? Quod 

plenius suo loco audiet. [2] At nunc satis est nullum probari cuius 

nihil probatur. Sicut enim creator ex hoc et deus et indubitatus 

deus, quia omnia ipsius et nihil extraneum illi, ita et alius idcirco 

non deus quia omnia non eius ideoque et extranea. [3] Denique si 

universitas creatoris est, iam nec locum video dei alterius. Plena 

et occupata sunt omnia suo auctore. Si vacat aliquid spatii alicuius 2 

divinitati in creaturis, plane falsae vacabit. Patet mendacio 

veritas. Tanta vis idolorum cur non recipiat alicubi deum Mar- 

cionis? [4] Igitur et hoc ex forma creatoris expostulo, deum ex operi- 

bus cognosci debuisse alicuius proprii sui mundi et hominis et 

saeculi, quando etiam error orbis propterea deos praesumpserit 

quos homines interdum confitetur, quoniam aliquid ab unoquo- 

que prospectum videtur utilitatibus et cornmodis vitae. [5] Ita et hoc 

ex forma dei creditum est divinum esse, instituere vel demon- 

strare quid aptum 3 et necessarium sit rebus humanis. Adeo inde 

auctoritas accommodata falsae divinitati unde praecesserat verae. 

Unam saltim cicerculam deus Marcionis propriam protulisse 

debuerat, ut novus aliqui Triptolemus praedicaretur. [6] Aut exhibe 

rationem deo dignam, cur nihil condiderit, si est; quia condidis- 

set, si fuisset, illo scilicet praeiudicio quo et nostrum deum non

11. 1 quaero an legendum si deus esset: item paulo infra, Quid ergo tibi 

2 quaero an legendum alterius 3 quaero an legendum id quod aptum 


alias manifestum est esse quam quia totum condidit hoc. Semel 

enim praescriptio stabit non posse illos et deum confiteri crea- 

torem, et eum quem volunt aeque deum credi non ad eius formam 

probare quem et ipsi et omnes deum, 4 [7] ut, quando hoc ipso nemo 

creatorem deum dubitet quia totum hoc condidit, hoc ipso nemo 

debeat credere deum et illum qui nihil condidit, nisi ratio forte 

proferatur. Duplex ista videatur necesse est, ut aut noluerit con- 

dere quid aut non potuerit. Tertium cessat. Sed non potuisse 

indignum deo est. [8] Noluisse an dignum, volo inquirere. Dic mihi, 

Marcion, voluit deus tuus cognosci se quocunque in tempore, an 

non? alio proposito et descendit et praedicavit et passus resurrexit 

quam uti cognosceretur? Et sine dubio, si cognitus est, voluit. 

Nihil enim circa eum fieret nisi voluisset. Quid ergo tantopere 

notitiam sui procuravit ut in dedecore carnis exhiberetur, et 

quidem maiore, si falsae? Nam hoc turpius, si et mentitus est sub- 

stantiam corporis, qui et maledictum in se creatoris admisit ligno 

suspensus. [9] Quanto honestius per aliqua propriae molitionis indicia 

cognitionem sui praestruxisset, maxime adversus eum cognosci 

habens apud quem ex operibus ab initio cognitus non erat! Nam 

et quale est ut creator quidem ignorans esse alium super se deum, 

ut volunt Marcionitae, qui solum se etiam iurans asseverabat, 

tantis operibus notitiam sui armaverit, quam potuerat non ita 

curasse secundum singularitatis suae praesumptionem, ille autem. 

sublimior sciens inferiorem deum tam instructum nullam sibi 

prospexerit agnoscendo paraturam? quando etiam insigniora et 

superbiora opera debuisset condidisse, ut et deus ex operibus 

11. 4 deum van der Vliet (sed vix usus erat) 


cognosceretur secundum creatorem, et ex honestioribus potior et 

generosior creatore. 

12. [1] Ceterum et si esse eum possemus confiteri, sine causa esse 

eum deberemus argumentari. Sine causa enim esset qui rem non 

haberet, quia res omnis causa est, ut sit aliquis cuius res sit. 

Porro in quantum nihil oportet esse sine causa, id est sine re, 

quia si sine causa sit proinde 1 est atque si non sit non habens rei 

causam rem ipsam, in tantum deum dignius credam non esse 

quam esse sine causa. Sine causa est enim qui rem non habendo 

non habet causam. Deus autem sine causa, id est sine re, esse non 

debet. [2] Ita quotiens ostendo eum sine causa esse, tanquam sit, 

hoc constituo non esse illum, quia si fuisset omnino sine causa non 

fuisset. Sic et ipsam fidem dico illum sine causa ab homine captare, 

aliter solito deum credere ex operum auctoritate formatum, quia 

nihil tale prospexit per quod homo deum didicit. [3] Nam etsi credunt

plerique in illum, non statim ratione credunt, non habentes dei 

pignus, opera eius deo digna. Itaque hoc nomine cessationis et 

defectionis operum et impudentiae et malignitatis affinis est: 

impudentiae, qua fidem non debitam sibi captat, cui prae- 

struendae nihil prospexit; malignitatis, qua plures incredulitatis 

reos fecit nihil fidei procurando. 

13. [1] Cum deum hoc gradu expellimus, cui nulla conditio tam 

propria et deo digna quam creatoris testimonium praesignaverit, 

narem contrahentes impudentissimi Marcionitae convertuntur ad 

destructionem operum creatoris. [2] Nimirum, inquiunt, grande 

opus et dignum deo mundus. Numquid ergo creator minime deus? 

12. 1 proinde MF: perinde R (more suo) 


Plane deus. Ergo nec mundus deo indignus; nihil etenim deus 

indignum se fecit, etsi mundum homini non sibi fecit, etsi omne 

opus inferius est suo artifice. [3] Et tamen, si quale quid fecisse indi- 

gnum est deo, quanto indignius deo est nihil eum omnino fecisse, 

vel indignum, quo posset etiam digniorum auctor sperari? Ut ergo 

aliquid et de isto huius mundi indigno loquar, cui et apud Graecos 

ornamenti et cultus, non sordium, nomen est, indignas videlicet 

substantias ipsi illi sapientiae professores, de quorum ingeniis 

omnis haeresis animatur, deos pronuntiaverunt, ut Thales aquam, 

ut Heraclitus ignem, ut Anaximenes aerem, ut Anaximander 

universa caelestia, ut Strato caelum et terram, ut Zeno aerem et 

aetherem, ut Plato sidera, quae 1 genus deorum igneum appellat, 

cum de mundo, considerando scilicet et magnitudinem et vim et 

potestatem et honorem et decorem, opem, fidem, legem singu- 

lorum elementorum, quae omnibus gignendis, alendis, conficiendis 

reficiendisque conspirant, ut plerique physicorum formidaverint 2 

initium ac finem mundo constare, ne substantiae eius, tantae 

scilicet, minus dei haberentur, quas colunt et Persarum magi et 

Aegyptiorum bierophantae et Indorum gymnosophistae. [4] Ipsa 

quoque vulgaris superstitio communis idololatriae, cum in simu- 

lacris de nominibus et fabulis veterum mortuorum pudet, ad 

interpretationem naturalium refugit, et dedecus suum ingenio 

obumbrat, figurans Iovem in substantiam fervidam et Iunonem 

eius in aeream, secundum sonum Graecorum vocabulorum, item 

Vestam in ignem, et Camenas in aquas, et Magnam Matrem in 

terram seminalia demessam, lacertis aratam, lavacris rigatam. 

[5] Sic et Osiris quod semper sepelitur et in uvido 3 quaeritur et cum 

gaudio invenitur, reciprocarum frugum et vividorum elemen- 

torum et recidivi anni fidem argumentantur, sicut aridae et 

ardentis naturae sacramenta leones Mithrae philosophantur. Et 

13. 1 quae M: quod R 2 formidaverint R: formidaverunt MF 

3 uvido scribebam: vivido, libri et edd.; sed mox vividorum retinendum videtur 

36 TERTULLIAN 1.13

superiores quidem situ aut statu substantias sufficit facilius deos 

habitas quam deo indignas. Ad humilia deficiam? Unus, opinor, 

de sepibus flosculus, non dico de pratis, una cuiuslibet maris con- 

chula, non dico de rubro, una tetraonis pennula, taceo de pavo, 

sordidum artificem pronuntiabit tibi creatorem? 

14. [1] At cum et animalia irrides minutiora quae maximus artifex 

de industria ingeniis aut viribus ampliavit, sic magnitudinem in 

mediocritate probari docens quemadmodum virtutem in infirmi- 

tate secundum apostolum, imitare, si potes, apis aedificia, formi- 

cae stabula, araneae retia, bombycis stamina, sustine, si potes, 

illas ipsas lectuli et tegetis tuae bestias, cantharidis venena, 

muscae spicula, culicis et tubam et lanceam. [2] Qualia erunt maiora, 

cum tam modicis aut iuvaris aut laederis, ut nec in modicis 

despicias creatorem? Postremo te tibi circumfer, intus ac foris 

considera hominem: placebit tibi vel hoc opus dei nostri, quod 

tuus dominus, ille deus melior, adamavit, propter quem in haec 

paupertina elementa de tertio caelo descendere laboravit, cuius 

causa in hac cellula creatoris etiam crucifixus est. [3] Sed ille quidem 

usque nunc nec aquam reprobavit creatoris qua suos abluit, nec 

oleum quo suos unguit, nec mellis et lactis societatem qua suos 

infantat, nec panem quo ipsum corpus suum repraesentat, etiam 

in sacramentis propriis egens mendicitatibus creatoris. At tu super 

magistrum discipulus, et servus super dominum, sublimius illo 

sapis, destruens quae ille desiderat. [4] Volo inspicere si ex fide 

saltim, ut non et ipse quae destruis appetas. Adversaris caelo, et 

libertatem caeli in habitationibus captas. Despicis terram plane 

inimicae 1 iam tuae carnis matricem, et omnes medullas eius victui 

extorques. Reprobas et mare, sed usque ad copias eius, quas 

sanctiorem cibum deputas. Rosam tibi si obtulero, non fastidies 

14. 1 inimicae M: inimica R 1 : inimice FR 3 

14. a cf. 2 Cor. 12: 9 


creatorem. [5] Hypocrita, ut apocarteresi probes te Marcionitam, 

id est repudiatorem creatoris (nam haec apud vos pro martyrio 

affectari debuisset, si vobis mundus displiceret), in quamcunque 

materiam resolveris, substantia creatoris uteris. Quanta obstinatio 

duritiae tuae! Depretias in quibus et vivis et moreris. 

15. [1] Post haec, vel ante haec, cum dixeris esse et illi conditionem 

suam et suum mundum et suum caelum, de caelo quidem illo 

tertio videbimus si et ad apostolum vestrum discutiendum per- 

venerimus, interim, quaecunque substantia est, cum suo utique 

deo apparuisse debuerat. At nunc quale est ut dominus anno xv 1 

Tiberii Caesaris revelatus sit, substantia vero anno xv iam 

Severi imperatoris nulla omnino comperta sit? Quae frivolis 

creatoris praecellens utique latere desisset, non latente iam

domino suo et auctore. [2] Et ideo si ipsa non potuit manifestari in 

hoc mundo, quomodo dominus paruit eius in hoc mundo? Si 

dominum cepit hic mundus, cur substantiam capere non potuit, 

nisi domino fortasse maiorem? Iam nunc de loco quaestio est, 

pertinens et ad mundum illum superiorem et ad ipsum deum 

eius. Ecce enim si et ille habet mundum suum infra se, super 

creatorem, in loco utique fecit eum cuius spatium vacabat inter 

pedes suos et caput creatoris. [3] Ergo et deus ipse in loco erat, et 

mundum in loco faciebat, et erit iam locus ille maior et deo et 

mundo. Nihil enim non maius est id quod capit eo quod capitur. 

Et videndum ne qua adhuc illic vacent subsiciva, in quibus et 

tertius aliqui stipare deus se cum mundo suo possit. Ergo iam 

incipe deos computare. Erit enim et locus deus, non tantum qua 

15. l anno xv M: a xii R edd. 


deo maior, sed et qua innatus et infectus ac per hoc aeternus et 

deo par, in quo semper deus fuerit. [4] Dehinc si et ille mundum ex 

aliqua materia subiacente molitus est innata et infecta et con- 

temporali deo, quemadmodum de creatore Marcion sentit, redigis 

et hoc ad maiestatem loci, qui et deum et materiam, duos deos, 

clusit. Et materia enim deus, secundum formam divinitatis, innata 

scilicet et infecta et aeterna. Aut si de nihilo molitus est mundum, 

hoc et de creatore sentire cogetur, cui materiam subicit in sub- 

stantia 2 mundi. Sed ex materia et ille fecisse debebit, eadem 

ratione occurrente illi quoque deo quae opponeretur creatori, ut 

aeque deo. [5] Atque ita tres interim mihi deos numera Marcionis, 

factorem et locum et materiam. Proinde et creatorem in loco 

facit utique eadem condicione censendo, et materiam ei subicit 

utique innatam et infectam et hoc nomine aeternam, ut domino. 

Amplius et malum materiae deputans, innatum innatae, infectum 

infectae et aeternum aeternae, quartum iam hic 3 deum fecit. 

[6] Habes igitur in superioribus tres substantias divinitatis, in inferiori- 

bus quatuor. His cum accedunt et sui Christi, alter qui apparuit 

sub Tiberio, alter qui a creatore promittitur, manifestam iam 

fraudem Marcion patitur ab eis qui duos illum deos inferre prae- 

sumunt, cum novem assignet, licet nesciens. 

16. [1] Non comparente igitur mundo alio, sicut nec deo eius, con- 

sequens est ut duas species rerum, visibilia et invisibilia, duobus 

auctoribus deis dividant, et ita suo deo invisibilia defendant. Quis 

autem poterit inducere in animum, nisi spiritus haereticus, eius 

esse invisibilia qui nihil visibile praemiserit, quam eius qui visi- 

bilia operatus invisibilium quoque fidem fecerit, cum iustius 

multo sit aliquibus exemplariis adnuere quam nullis? [2] Videbi- 

mus et apostolus cui auctori invisibilia deputet, cum et illum 

15. 2 substantia R edd.: substantiam M 

3 hic MR: hinc Urs.

16. a cf. Rom. 1: 20; Col. 1: 16 


exploraverimus. Nunc enim communibus plurimum sensibus et 

argumentationibus iustis secuturae scripturarum quoque advoca- 

tioni fidem sternimus, confirmantes diversitatem hanc visibilium 

et invisibilium adeo ereatori deputandam, sicuti tota operatio eius 

ex diversitatibus constat, ex corporalibus et incorporalibus, ex 

animalibus et inanimalibus, ex vocalibus et mutis, ex mobilibus 

et stativis, ex genitalibus et sterilibus, ex aridis et succidis, ex 

calidis et frigidis. [3] Sic et hominem ipsum diversitas temperavit, 

ta.m in corpore quam in sensu. Alia membra fortia, alia infirma; 

alia honesta, alia inhonesta; alia gemina, alia unica; alia com- 

paria, alia disparia. Proinde et in sensu nunc laetitia, nunc 

anxietas; nunc amor, nunc odium; nunc ira, nunc lenitas. [4] Quod 

si ita est, ut aemulae inter se condicionis 1 universitas ista modu- 

lata sit, iam igitur et visibilibus invisibilia debentur, non alteri 

auctori deputanda quam cui et aemula eorum, ipsum creatorem 

diversum notantia, iubentem quae prohibuit et prohibentem quae 

iussit, percutientem et sanantem. Cur in hac sola specie unifor- 

mem eum capiunt, visibilium solummodo conditorem, quem 

proinde credendum sit et visibilia et invisibilia condidisse, quem- 

admodum et vitam et mortem, et mala et pacem? Et utique, 

si illa invisibilia maiora sunt visibilibus creaturis 2 suo loco magnis, 

sic quoque congruit eius esse maiora cuius et magna, quia nec 

magna, nedum maiora, ei competant cuius nec modica comparent. 

17. [1] His compressi erumpunt dicere: Sufficit unicunx hoc 1 opus 

deo nostro, quod hominem liberavit summa et praecipua boni- 

tate sua, et omnibus locustis anteponenda. O deum maiorem, 

cuius tam magnum opus non potuit inveniri quam in homine dei 

minoris! Enimvero prius est ut probes eum esse per quae deum 

16. 1 aemulae . . . condicionis Kroy.: aemula . . . conditionis libri et edd. 

2 creaturis libri et edd.: creatoris Kroy. (sed vix usus erat) 

17. 1 hoc om. Oeh. (mendose) 


probari oportet, per opera, tunc deinde per beneficia. Primo enim 

quaeritur, an sit, et ita, qualis sit. Alterum de operibus, alterum 

de beneficiis dinoscetur. [2] Ceterum non quia liberasse dicitur 

hominem, ideo esse eum constat, sed si esse constiterit, tunc et 

liberasse dicetur, ut et an liberaverit constet, quia potuerit et 

esse et non liberasse. Quomodo ergo quia liberasse dicetur, etiam 

esse credetur, cum potuerit et esse et non liberasse? [3] Nunc in isto 

articulo ab ignoti dei quaestione deducto satis constitit tam nihil 

illum condidisse, quam debuisse condidisse uti cognosceretur ex 

operibus, quia si fuisset, cognosci debuisset, et utique a primordio 

rerum; deum enim non decuisse latuisse. Regrediar necesse est 

ad originem quaestionis dei ignoti, ut ceteros quoque ramulos

eius excutiam. [4] Primo enim quaeri oportebit, qui postea se pro- 

tulerit in notitiam, cur postea, et non a primordio rerum; quibus 

utique necessario qua deus, et quidem necessarius qua melior, 2 

latere non debuit. Non enim potest dici non fuisse aut materiam 

aut causam cognoscendi deum, cum et homo a primordio esset in 

saeculo, cui nunc subvenit, et malitia creatoris, adversus quam 

ut bonus subvenit. Igitur aut ignoravit et causam et materiam suae 

revelationis necessariae, aut dubitavit, aut non potuit, aut noluit. 

Omnia haec deo indigna, maxime optimo. Sed et hunc locum 

alibi implebimus exprobratione serae revelationis, sicut nunc sola 

demonstratione. 

18. [1] Processerit, age, iam in notitiam quando voluit, quando 

17. 2 necessario ... necessarius qua melior: ita hunc locum reconstitumdum existima- 

bam: necessarius . . . melior quo necessarior libri et edd. 


potuit, quando hora fatalis advenit. Fortasse enim anabibazon ei 

obstabat, aut aliquae maleficae, aut Saturnus quadratus, aut Mars 

trigonus. Nam et mathematici plurimum Marcionitae, nec hoc 

erubescentes, de ipsis etiam stellis vivere creatoris. Tractandum 

et hic de revelationis qualitate, an digne cognitus sit, ut constet 

an vere, et ita credatur esse quem digne constiterit revelatum. 

[2] Digna enim deo probabunt deum. Nos definimus deum primo na- 

tura cognoscendum, deinde 1 doctrina recognoscendum, natura ex 

operibus, doctrina ex praedicationibus. Sed cui nulla natura est, 

naturalia instrumenta non suppetunt. Ergo vel praedicationibus 

revelationem sui debuerat operari, maxime adversus eum reve- 

landus qui et conditionis et praedicationis operibus tot ac tantis 

vix tamen hominum fidem 2 impleverat. [3] Quomodo itaque reve- 

latus est? Si per humanam coniecturam, nego 3 deum alias co- 

gnosci posse quam per semetipsum, nec tantum ad formam 

provocans creatoris, vervun et ad condicionem tam divinae 

magnitudinis quam humanae mediocritatis; ne maior deo homo 

videri possit, qui eum non ultro volentem cognosci suis viribus 

quodammodo in publicum agnitionis extraxerit, cum humana 

mediocritas facilius deos fingere sibi norit secundum totius aevi 

experimenta quam verum sectari quem natura iam intellegunt. 

[4] Alioquin, si sic homo deum commentabitur quomodo Romulus 

Consum et Tatius Cloacinam et Hostilius Pavorem et Metellus 

Alburnum et qviidam ante hoc tempus Antinoum, hoc aliis lice- 

bit? 4 Nos Marcionem nauclerum novimus, non regem nec impera- 

torem. 

18. 1 deinde R edd.: dehinc M 2 hominum fidem Urs.: hominem fide 

M.R 3 nego van der Vliet: nega MR 4 post licebit quaerendi sigmm 

48 TERTULLIAN 1.19

19. [1] Immo, inquiunt Marcionitae, deus noster, etsi non ab initio, 

etsi non per conditionem, sed per semetipsum revelatus est in 

Christo Iesu. Dabitur et in Christum liber de omni statu eius. 

Distingui enim materias oportet, quo plenius et ordinatius retra- 

ctentur. Interim satis erit ad praesentem gradum ita occurrere, ut 

ostendam Christum Iesum non alterius dei circumlatorem quam 

creatoris, et quidem paucis. [2] Anno xv Tiberii Christus Iesus de 

caelo manare dignatus est, spiritus salutaris. Marcionis salutis, 1 

qui ita voluit, quoto quidem anno Antonini maioris de Ponto suo 

exhalaverit aura canicularis non curavi investigare. De quo tamen 

constat, Antoninianus haereticus est, sub Pio impius. A Tiberio 

autem usque ad Antoninum anni fere cxv et dimidium anni cum 

dimidio mensis. Tantundem temporis ponunt inter Christum et 

Marcionem. [3] Cum igitur sub Antonino primus Marcion hunc 

deum induxerit, sicut probavimus, statim, qui sapis, plana res 

est. Praeiudicant tempora quod sub Antonino primum processit 

sub Tiberio non processisse, id est deum Antoniniani imperii 

Tiberiani non fuisse, atque ita non a Christo revelatum quem 

constat a Marcione primum 2 praedicatum. [4] Hoc nunc ut probem 

constare, quod superest ab ipsis adversariis sumam. Separatio 

legis et evangelii proprium et principale opus est Marcionis, nec 

poterunt negare discipuli eius quod in summo instrumento habent, 

quo denique initiantur et indurantur in hanc haeresim. Nam hae 

sunt Antitheses Marcionis, id est contrariae oppositiones, quae 

conantur discordiam evangelii cum lege committere, ut ex diversi- 

tate sententiarum utriusque instrumenti diversitatem quoque 

argumententur deorum. [5] Igitur cum ea separatio legis et evangelii 

ipsa sit quae alium deum evangelii insinuaverit adversus deum 

legis, apparet ante eam separationem deum 3 in notitia non fuisse 

19. 1 salutis MR: salutem Urs. (sed vix opus erat) 2 primum R 3 : primo 

MR 1 3 quaero an scribendum deum eum 


qui ab argumento separationis innotuit, atque ita non a Christo 

revelatum, qui fuit ante separationem, sed a Marcione com- 

mentatum, qui instituit separationem adversus evangelii legisque 

pacem, quam retro illaesam et inconcussam ab apparentia Christi 

usque ad audaciam Marcionis illa utique ratio servavit quae non 

alium deum et legis et evangelii tuebatur praeter creatorem, ad- 

versus quem tanto post tempore separatio a Pontico immissa est. 

20. [1] Huic expeditissimae probationi defensio quoque a nobis neces- 

saria est adversus obstrepitacula diversae partis. Aiunt enim Mar- 

cionem non tam innovasse regulam separationc legis et evangelii 

quam retro adulteratam recurasse. O Christe, patientissime 

domine, qui tot annis interversionem praedicationis tui sustinuisti, 

donec scilicet tibi Marcion subveniret! [2] Nam et ipsum Petrum 

ceterosque, columnas apostolatus, a Paulo reprehensos opponunt 

quod non recto pede incederent ad evangelii veritatem, ab illo 

certe Paulo qui adhuc in gratia rudis, trepidans denique ne in 

vacuum cucurrisset aut curreret, tunc primum cum antecessori-

us apostolis conferebat. [3] Igitur si ferventer adhuc, ut neophytus, 

adversus Iudaismum aliquid in conversatione reprehenden- 

dum existimavit, passivum scilicet convictum, 1 postmodum et 

ipse usu omnibus omnia futurus, ut omnes lucraretur, Iudaeis quasi 

Iudaeus, et eis qui sub lege tanquam in lege, tu illam solius con- 

versationis, placiturae postea accusatori suo, reprehensionem 

suspectam vis haberi etiam de praedicationis erga deum prae- 

varicatione. [4] Atquin de praedicationis unitate, quod supra legi- 

mus, dextras iunxerant, et ipsa officii distributione de evangelii 

societate condixerant: sicut et alibi, Sive ego, inquit, sive illi, sic 

praedicamus. Sed et si quosdam falsos fratres irrepsisse descripsit, 

20. 1 passivum scilicet convictum, van der Vliet: falso quidem, uti 

improbans melius scriptoris sensui respondisset 

20. a cf. Gal. 2: 11-14 b cf. 1 Cor. 9: 20 c cf. Gal. 2:9 d 1 Cor. 

15: 11 


qui vellent Galatas ad aliud evangelium transferre, ipse demon- 

strat adulterium illud evangelii non ad alterius dei et Christi 

fidem transferendam, sed ad disciplinam legis conservandam. 

habuisse intentionem, deprehendens scilicet illos circumcisionem 

vindicantes et observantes tempora et dies et menses et annos 

Iudaicarum caeremoniarum, quas iam exclusas agnovisse de- 

buerant, secundum innovatam dispositionem creatoris olim de 

hoc ipso praedicantis per prophetas suos: ut per Esaiam, Vetera 

transierunt, inquit, ecce nova quae ego nunc facio; et alibi, Et 

disponam testamentum, non quale disposui ad patres vestros cum 

illos eduxissem de terra Aegypti. Sic et per Hieremiam, Re- 

novate vobis novamen novum, et circumcidimini deo vestro, et 

circumcidimini praeputia cordis vestri. [5] Hanc ergo circumcisio- 

nem iam sistens apostolus et hoc novamen illas quoque vetustates 

caeremoniarum dissuadebat de quibus idem conditor earum 

quandoque cessaturis profitebatur per Osee, Et avertam omnes 

iocunditates eius et dies festos eius et neomenias et sabbata et 

omnes caeremonias eius. Sic enim per Esaiam, Neomenias vestras 

et sabbata et diem magnum non sustineo, ferias et ieiunium et 

dies festos vestros odit anima mea. [6] Quodsi et creator omnia haec 

iampridem recusaverat, et apostolus ea iam recusanda pronuntia- 

bat, ipsa apostoli sententia consentanea decretis creatoris probat 

non alium deum ab apostolo praedicatum quam cuius decreta 

cupiebat iam agnosci, falsos et apostolos et fratres notans in hac 

causa qui evangelium Christi creatoris transferrent a novitate 

praenuntiata a creatore ad vetustatem recusatam a creatore. 

21. [1] Ceterum si qua novum deum praedicans veteris dei legem 

cupiebat excludere, quare de deo quidem novo nihil praescribit, 

sed de vetere lege solummodo, nisi quoniam fide manente in crea-

torem sola lex eius concessare debebat? Ut et psalmus ille prae- 

cinuerat: Disrumpamus vincula a nobis eorum et abiciamus 

20. e cf. Gal. 2: 4 f Isa. 43: 19 g Jer. 31: 31 sq. h Jer. 4:3 

i Hos. 2: 11 j Isa. 1:14 


eorum iugum a nobis; ex quo scilicet tumultuatae sunt gentes et 

populi meditati sunt inania; astiterunt reges terrae et magistratus 

convenerunt in unum adversus dominum et adversus Christum 

eius. [2] Et utique, si alius deus praedicaretur a Paulo, nulla discepta- 

tio esset servandae legis necne, non pertinentis scilicet ad domi- 

num novum et aemulum legis. Ipsa enim dei novitas atque 

diversitas abstulisset non modo quaestionem veteris et alienae 

legis, verum omnem eius mentionem. Sed hic erat totus status 

quaestionis, quod, cum idem deus legis in Christo praedicaretur, 

legi eius derogaretur. [3] Stabat igitur fides semper in creatore et 

Christo eius, sed conversatio et disciplina nutabat. Nam et alii de 

idolothyto edendo, alii de mulierum velamento, alii de nuptiis vel 

repudiis, nonnulli et de spe resurrectionis disceptabant, de deo 

nemo. Nam si fuisset haec quoque quaestio disceptata, et ipsa 

apud apostolum inveniretur, vel quanto principalis. [4] Quodsi post 

apostolorum tempora adulterium veritas passa est circa dei 

regulam, ergo iam apostolica traditio nihil passa est in tempore 

suo circa dei regulam, et non alia agnoscenda erit traditio aposto- 

lorum quam quae hodie apud ipsorum ecclesias editur. Nullam 

autem apostolici census ecclesiam invenias quae non in creatore 

christianizet. Aut si hae erunt a primordio corruptae, quae erunt 

integrae? nimirum adversariae creatoris? [5] Exhibe ergo aliquam 

ex tuis apostolici census, et obduxeris. Igitur cum omnibus modis 

constet alium deum in regula sacramenti istius non fuisse a 

Christo usque ad Marcionem quam creatorem, satis iam et 

probatio nostra munita est, qua ostendimus notitiam dei haeretici 

21. a Ps. 2: 3, 1, 2 


ex evangelii et legis separatione coepisse, et definitio superior 

instructa est, non esse credendum deum quem homo de suis 

sensibus composuerit, nisi plane prophetes, id est non de suis 

sensibus. [6] Quod si Marcion poterit dici, debebit etiam probari. 

Nihil retractare oportebat. Hoc enim cuneo veritatis omnis 

extruditur haeresis, cum Christus non alterius dei quam creatoris 

circumlator ostenditur. 

22. [1] Sed quomodo funditus evertetur antichristus, nisi ceteris 

quoque iniectionibus eius elidendis locus detur, relaxata prae- 

scriptionum defensione? Accedamus igitur iam hinc ad ipsam dei

personam, vel potius umbram et phantasma, secundum Christum 

ipsius, per idque examinetur per quod creatori praefertur. [2] Et 

utique erunt regulae certae ad examinandam dei bonitatem. Sed 

prius est ut inveniam illam et apprehendam, et ita ad regulas 

perducam. Cum enim circumspicio tempora, nusquam est a 

primordio materiarum et introitu 1 causarum, cum quibus de- 

buerat inveniri, exinde agens quo agi habuit. [3] Erat enim iam 

mors, et aculeus mortis delictum, et ipsa malitia creatoris, adver- 

sus quam subvenire deberet alterius dei bonitas, primae huic 

regulae divinae bonitatis occurrens, si se naturalem probaret, 

statim succurrens ut causa coepit. Omnia enim in deo naturalia 

et ingenita esse debebunt, ut sint aeterna, secundum statum 

ipsius, ne obvenientia 2 et extranea reputentur, ac per hoc tem- 

poralia et aeternitatis aliena. [4] Ita et bonitas perennis et iugis 

exigetur in deo, quae in thesauris naturalium proprietatum 

22. 1 introitu M: in introitu R 

2 obvenientia R edd.: obventicia M 


reposita et parata antecederet causas et materias suas, et primam 

quamque susciperet, non despiceret et destitueret, si antecedebat. 

Denique et hic non minus quaeram, cur non a primordio operata 

sit bonitas eius, quam de ipso quaesivimus, cur non a primordio 

sit revelatus. Quidni? qui per bonitatem revelari haberet, si qui 

fuisset. Non posse quid deo non licet, nedum naturalibus suis 

fungi; [5] quae si continentur quo minus currant, naturalia non 

erunt. Et otium enim sui natura non novit. Hinc censetur, si 

agat; 3 sic nec noluisse videbitur exercere bonitatem interim 

naturae nomine. [6] Natura enim se non potest nolle, quae se ita 

dirigit ut si cessaverit non sit. Sed cessavit aliquando in deo 

Marcionis de opere bonitas. 4 Ergo non fuit naturalis bonitas 

quae potuit aliquando cessasse, quod naturalibus non licet. Et 

si non erit naturalis, iam nec aeterna credenda, nec deo par 

quia non aeterna, dum non naturalis quae denique nullam sui 

perpetuitatem aut de praeterito constituat aut de futuro repromit- 

tat. [7] Nam et a primordio non fuit et in finem sine dubio non erit. 

Potest enim et non esse quandoque, sicut non fuit aliquando. 

Igitur cum constet in primordio cessasse bonitatem dei illius 

(non enim a primordio liberavit hominem), et voluntate potius 

eam quam infirmitate cessasse, iam voluntas suppressae bonitatis 

finis invenietur malignitatis. [8] Quid enim tam malignum quam 

nolle prodesse cum possis, quam utilitatem cruciare, quam 

iniuriam sinere? Totum denique creatoris elogium in illum re- 

scribetur qui saevitias eius bonitatis suae mora iuvit. Nam in 

cuius manu est quid ne fiat, eius iam deputatur cum fit. Homo 

damnatur in mortem ob unius arbusculae delibationem, et exinde 

22. 3 agat Ciacconius: agatur MR 

4 bonitas Pam.: bonitatis MR (manifesto 

errore)


proficiunt 5 delicta cum poenis, et pereunt iam omnes qui paradisi 

nullum caespitem norunt. [9] Et hoc melior aliqui deus aut nescit aut 

sustinet. 6 Si ut ex hoc melior inveniretur quanto creator deterior 

haberetur, 6 satis et in isto consilio malitiosus, qui et illum voluit 

oneratum, operationibus eius admissis, et saeculum in vexatione 

detinuit. Quid de tali medico iudicabis qui nutriat morbum mora 

praesidii et periculum extendat dilatione remedii, quo pretiosius 

aut famosius curet? [10] Talis et in deum Marcionis dicenda sententia 

est, mali permissorem, iniuriae fautorem, gratiae lenocinatorem, 

benignitatis praevaricatorem quam non statim causae suae 

exhibuit; plane exhibiturus, 7 si natura bonus et non accessione, 

si ingenio optimus et non disciplina, si ab aevo deus et non a 

Tiberio, immo, quod verius, a Cerdone et Marcione. Tiberio 

nunc deus ille praestiterit ut imperio eius divina bonitas in terris 

dedicaretur. 

23. [1] Aliam illi regulam praetendo, sicut naturalia ita rationalia 

esse debere in deo omnia. Exigo rationem bonitatis, quia nec 

aliud quid bonum haberi liceat quod non rationaliter bonum sit, 

nedum ut ipsa bonitas irrationalis deprehendatur. [2] Facilius malum 

cui rationis aliquid affuerit pro bono habebitur quam ut bonum 

ratione desertum non pro malo iudicetur. Nego rationalem boni- 

tatem dei Marcionis iam hoc primo quod in salutem processerit 

hominis alieni. [3] Scio dicturos atquin hanc esse principalem et per- 

fectam bonitatem, cum sine ullo debito familiaritatis in extraneos 

voluntaria et libera effunditur, secundum quam inimicos quoque 

nostros et hoc nomine iam extraneos diligere iubeamur. [4] Cum ergo 

non a primordio hominem respexit, a primordio extraneum, 

22. 5 proficiunt (= proficiscuntur) MF, omni modo retinendum erat: prosiliunt R 

6-6 ita pungendum arbitrabar 7 exhibiturus post plane transtuli: si natura 

bonus exhibiturus MR 


cessando praeiudicavitcum extraneo nihil sibi esse. Ceterum disci- 

plinam diligendi extraneum vel inimicum antecessit praeceptum 

diligendi proximum tanquam teipsum, quod etsi ex lege creatoris, 

et tu quoque illud excipere debebis, ut a Christo non destructum, 

sed potius exstructum. Nam quo magis proximum diligas, diligere 

iuberis inimicum et extraneum. [5] Exaggeratio est debitae bonitatis 

exactio indebitae. Antecedit autem debita indebitam, ut princi- 

palis, ut dignior, ut ministra 1 et comite sua, id est indebita, prior. 

Igitur cum prima bonitatis ratio sit in rem suam exhiberi ex 

iustitia, secunda autem in alienam ex redundantia iustitiae super 

scribarum et pharisaeorum, quale est secundam ei rationem re- 

ferri cui deficit prima, non habenti proprium hominem, ac per 

hoc quoque exiguae? Porro exigua, quae suum non habuit, quo- 

modo in alienum redundavit? [6] Exhibe principalem rationem, et 

tunc vindica sequentem. Nulla res sine ordine rationalis potest

vindicari, tanto abest ut ratio ipsa in aliquo ordinem amittat. 

Sit nunc et a secundo gradu incipiens ratio bonitatis, in extra- 

neum scilicet, nec secundus illi gradus ratione constabit alio modo 

destructus. Tunc enim rationalis habebitur vel secunda in extra- 

neum bonitas, si sine iniuria eius operetur cuius est res. Quam- 

cunque bonitatem iustitia prima efficit rationalem. Sicut 2 in 

principali gradu rationalis erit, cum in rem suam exhibetur, si 

iusta sit, sic et in extraneum rationalis videri poterit, si non sit 

iniusta. [7] Ceterum qualis bonitas quae per iniuriam constat, et 

quidem pro extraneo? Fortasse enim pro domestico aliquatenus 

rationalis habeatur bonitas iniuriosa. Pro extraneo vero, cui nec 

proba legitime deberetur, qua ratione tam iniusta rationalis 

defendetur ? Quid enim iniustius, quid iniquius et improbius quam 

23. 1 ut ministra MF: ministra R edd. Cetera hunc in modum interpungenda censebam 

2 Sicut Kroy.: sic et libri et edd. Item post si iusta sit levius putabam interpungendum 

23. a cf. Lev. 19: 18; Matt. 22: 39 


ita alieno benefacere servo ut domino eripiatur, ut alii vindicetur, 

ut adversus caput domini subornetur, et quideni, quo indignius, 

in ipsa adhuc domo domini, de ipsius adhuc horreis vivens, sub 

ipsius adhuc plagis tremens? Talis assertor etiam damnaretur in 

saeculo, nedum plagiator. [8] Non aliter deus Marcionis irrumpens 

in alienum mundum, eripiens deo hominem, patri filium, 

educatori alumnum, domino famulum, ut eum efficiat deo im- 

pium, patri irreligiosum, educatori ingratum, domino nequam. 

Oro te, si rationalis bonitas talem facit, qualem faceret irrationalis ? 

[9] Non putem impudentiorem quam qui in aliena aqua alii deo 

tinguitur, ad alienum caelum alii deo expanditur, in aliena terra 

alii deo sternitur, super alienum panem alii deo gratiarum actioni- 

bus fungitur, de alienis bonis ob alium deum nomine eleemosynae 

et dilectionis operatur. Quis iste deus tam bonus ut homo ab illo 

malus fiat, tam propitius ut alium illi deum, et dominum quidem 

ipsius, faciat iratum? 

24. [1] Sed deus sicut aeternus et rationalis, ita opinor et perfectus 

in omnibus: Eritis enim perfecti, quemadmodum pater vester qui 

in caelis est. Exhibe perfectam quoque bonitatem eius. Etsi de 

imperfecta satis constat, quae neque naturalis invenitur neque ra- 

tionalis, nunc et alio ordine traducetur; nec iam imperfecta, immo 

et defecta, exigua et exhausta, minor numero materiarum suarum, 

quae non in omnibus exhibetur. [2] Non enim omnes salvi fiunt, sed 

pauciores omnibus et Iudaeis et Christianis creatoris. Pluribus 

vero pereuntibus quomodo perfecta defenditur bonitas ex maiore 

parte cessatrix, paucis aliqua, pluribus nulla, cedens perditioni, 

partiaria exitii? Quodsi plures salvi non erunt, erit iam non 

bonitas sed malitia perfectior. Sicut enim bonitatis operatio est

24. a Matt. 5: 48 


quae facit salvos, ita malignitatis quae non facit salvos. Magis 

autem non faciens salvos dum paucos facit, perfectior erit in non 

iuvando quam iuvando. Non poteris et in creatorem referre boni- 

tatis 1 in omnes defectionem. [3] Quem enim iudicem tenes, dispen- 

satorem, si forte, bonitatis ostendis intellegendum, non profusorem, 

quod deo tuo 2 vindicas. Usque adeo hac sola eum praefers boni- 

tate creatori quam si solam profitetur et totam, nulli deesse 

debuerat. Sed nolo iam de parte maiore pereuntium imperfectum 

bonitatis arguere deum Marcionis. Sufficit ipsos quos salvos facit 

imperfectae salutis inventos imperfectam bonitatem eius osten- 

dere, scilicet anima tenus salvos, carne deperditos, quae apud 

illum non resurgit. Unde haec dimidiatio salutis nisi ex defectione 

bonitatis? [4] Quid erat perfectae bonitatis quam totum hominem 

redigere in salutem, totum damnatum a creatore, totum a deo 

optimo allectum? Quod sciam, 3 et caro tinguitur apud illunij et 

caro de nuptiis tollitur, et caro in confessione nominis desaevitur. 

Sed etsi carni delicta reputantur, praecedit animae reatus, et 

culpae principatus animae potius adscribendus, cui caro ministri 

nomine occurrit. Carens denique anima caro hactenus peccat. 

Ita et in hoc iniusta bonitas et sic quoque imperfecta, innocen- 

tiorem substantiam relinquens in exitium, obsequio non arbitrio 

delinquentem; [5] cuius Christus etsi non induit veritatem, ut tuae 

haeresi visum est, imaginem tamen eius subire dignatus est. Ipso 4 

quod mentitus est illam, aliquid ei debuit debuisse. Quid est 

autem homo aliud quam caro, siquidem nomen hominis materia 

corporalis, non animalis, ab auctore sortita est? Et fecit hominem 

deus, inquit, limum de terra, non animam; anima enim de 

24. 1 bonitatis Kroy.: bonitatem MR 2 deo tuo Pam.: tuo R 3 quod 

sciam Rig.: quod si iam MR 4 ipso Oeh.: ipsum libri et edd. 

24. b Gen. 2: 7 sq. 


afflatu: Et factus est homo in animam vivam; quis? utique qui de 

limo: Et posuit deus hominem in paradiso; quod finxit, non quod 

flavit; qui caro nunc, non qui anima. Itaque si ita est, quo ore con- 

tendes perfectum bonitatis titulum, quae non iam a partitione 

speciali hominis liberandi defecit, sed a proprietate generali? [6] Si 

plena est gratia et solida misericordia quae soli animae salutaris 

est, plus praestat haec vita, qua toti et integri fmimur. Ceterum ex 

parte resurgere multari erit, non liberari. Erat et illud perfectae 

bonitatis, ut homo liberatus in fidem dei optimi statim eximeretur 

de domicilio atque dominatu dei saevi. [7] At nunc et febricitas, o 

Marcionita, et ceteros tribulos et spinas dolor carnis tuae tibi

edit, nec fulminibus tantum aut bellis et pestibus aliisque plagis 

creatoris, sed et scorpiis eius obiectus. In quo te putas liberatum 

de regno eius, cuius te muscae adhuc calcant? Si de futuro erutus 

es, cur non et de praesenti, ut perfecte? Alia est nostra condicio 

apud auctorem, apud iudicem, apud offensum principem generis. 

Tu tantummodo bonum deum praefers. Non potes autem per- 

fecte bonum ostendere a quo non perfecte liberaris. 

25. [1] Quod attinet ad bonitatis quaestionem, his lineis deduximus 

eam minime deo adaequari, ut neque ingenitam neque rationalem 

neque perfectam, sed et improbam et iniustam et ipso iam boni- 

tatis nomine indignam, quod scilicet in quantum deo congruat, in 

tantum deum non esse conveniat qui de tali bonitate etiam prae- 

feratur, nec de tali modo, verum et sola. [2] Iam enim et hoc discuti 

par est, an deus de sola bonitate censendus sit, negatis ceteris 

appendicibus, sensibus et affectibus, quos Marcionitae quidem a 

deo suo abigunt in creatorem, nos vero et agnoscimus in creatore 

ut deo dignos. Et ex hoc quoque negabimus deum in quo non 


omnia quae deo digna sint constent. [3] Si aliquem de Epicuri schola 

deum affectavit Christi nomine titulare, ut quod beatum et incor- 

ruptibile sit neque sibi neque alii molestias praestet (hanc enim 

sententiam ruminans Marcion removit ab illo severitates et iudi- 

ciarias vires), aut in totum immobilem et stupentem deum con- 

cepisse debuerat (et quid illi cum Christo, molesto et Iudaeis per 

doctrinam et sibi per crucem? 1 ), aut et de ceteris motibus eum 

agnovisse (et quid illi cum Epicuro, nec sibi nec Christianis 

necessario?). [4] Ecce enim hoc ipso quod retro quietus, qui nec 

notitiam sui aliquo interim opere curaverit, post tantum aevi 

senserit in hominis salutem, utique per voluntatem, nonne con- 

cussibilis tunc fuit novae voluntati, ut et ceteris motibus videatur 

obnoxius? Quae autem voluntas sine concupiscentiae stimulo est? 

Quis volet quod non concupiscet? Sed et cura accedet voluntati. 

[5] Quis enim volet quid et concupiscet, et non curabit? Igitur cum 

et voluit et concupiit in hominis salutem, iam et sibi et aliis nego- 

tium fecit, Epicuro nolente, consiliario Marcione. 2 Nam et ad- 

versarium sibi constituit ipsum illud adversus quod et voluit et 

concupiit et curavit, sive delictum sive mortem, inprimis ipsum 

arbitrum eorum et dominum, hominis creatorem. [6] Porro nihil sine 

aemulatione decurret quod sine adversario non erit. Denique 

volens et concupiscens et curans hominem liberare hoc ipso iam 

aemulatur et eum a quo liberat, adversus eum scilicet sibi libera- 

turus, et ea 3 de quibus liberat, in alia liberaturus. Proinde enim 

aemulationi occurrant necesse est officiales suae in ea quae 

25. 1 per crucem scribebam: de qua scriptura vide sis IV. 40, 42, 43, ubi cod. Monte- 

pessulano ter tamen pro crucem legitur, veramque lectionem restituit Rhenanus: per 

ihm M: per Iesum R: per sensum Urs.: quae omnia quid sibi velint vix intellego 

2 Marcione Urs.: Marcionis MR edd. 3 liberaturus, et ea Urs.: liberaturus 

eum MFR 3 : liberaturus cum R 1


aemulatur, ira, discordia, odium, dedignatio, indignatio, bilis, 

nolentia, offensa. [7] Haec omnia si aemulationi adsistunt, aemulatio 

autem liberando homini procurat, liberatio autem hominis 

operatio bonitatis est, non poterit ea bonitas sine suis dotibus, 

id est sine sensibus et affectibus, per quos administratur adversus 

creatorem, ne sic quoque irrationalis praescribatur, si careat et 

sensibus et affectibus debitis. Haec multo plenius defendemus 

in causa creatoris, in qua et exprobrantur. 

26. [1] At hic sufficit perversissimum deum ostendi in ipso praeconio 

solitariae bonitatis, qua nolunt ei adscribere eiusmodi motus 

animi quos in creatore reprehendunt. Si enim neque aemulatur 

neque irascitur neque damnat neque vexat, utpote qui nec iudi- 

cem praestat, non invenio quomodo illi disciplinarum ratio con- 

sistat, et quidem plenior. [2] Quale est enim ut praecepta constituat 

non executurus, ut delicta prohibeat non vindicaturus, quia non 

iudicaturus, extraneus scilicet ab omnibus sensibus severitatis et 

animadversionis? Cur enim prohibet admitti quod non defendit 

admissum, cum multo rectius non prohibuisset quod defensurus 

non esset quam ut non defenderet quod prohibuisset? Immo et 

pennisisse directo debuit, sine causa prohibiturus, ut non defen- 

surus. [3] Nam et nunc tacite permissum est quod sine ultione pro- 

hibetur. Et utique non aliud prohibet admitti quam quod non 

amat fieri. Stupidissimus ergo qui non offenditur facto quod non 

amat fieri, quando offensa comes sit frustratae voluntatis. Aut 

si offenditur, debet irasci; si irascitur, debet ulcisci. Nam et ultio 

fructus est irae, et ira debitum offensae, et offensa, ut dixi, comes 

frustratae voluntatis. Sed non ulciscitur; ergo nec offenditur. Sed 

non offenditur, ergo nec laeditur voluntas eius cum fit quod fieri 


noluit, et fit iam delictum secundum voluntatem eius, quia non 

fit adversus voluntatem quod non laedit voluntatem. [4] Aut si hoc 

erit divinae virtutis sive bonitatis, nolle quidem fieri et prohibere 

fieri, non moveri tamen si fiat, dicimus iam motum esse illum qui 

noluit, et vane non moveri ad factum qui motus sit ad non facien- 

dum, quando noluit fieri. Nolendo enim prohibuit. Non enim et 

iudicavit nolendo fieri et idcirco prohibendo? Non faciendum 

enim iudicavit et prohibendum pronuntiavit. [5] Ergo et ille iam iudi- 

cat. 1 Si indignum est deum iudicare, aut si eatenus dignum est deum 

iudicare qua tantummodo nolit et prohibeat, non etiam defendat 

admissum, atquin nihil deo tam indignum quam non exequi 

quod noluit et prohibuit admitti: primo, quod qualicunque sen- 

tentiae suae et legi debeat vindietam in auctoritatem et obsequii 

necessitatem; secundo, quia aemulum sit necesse est quod noluit 

admitti et nolendo prohibuit; malo autem parcere deumindignius 

sit quam animadvertere, et quidem deo optimo, qui non alias 

plene bonus sit, nisi mali aemulus, uti boni amorem odio mali 

exerceat et boni tutelam expugnatione mali impleat. 1

27. [1] Sed iudicat plane malum nolendo et damnat prohibendo, 

dimittit autem non vindicando et absolvit non puniendo. O deum 

veritatis praevaricatorem! sententiae suae circumscriptorem! 

Timet damnare quod damnat, timet odisse quod non amat, 

factum sinit quod fieri non sinit, mavult ostendere quid nolit 

quam probare. Hoc erit bonitas imaginaria, disciplina phantasma 

et ipsa, transfunctoria praecepta, secura delicta. [2] Audite, peccatores, 

quique nondum hoc estis, ut esse possitis! deus melior inventus 

26. 1-1 ita interpungendum censebam 


est, qui nec offenditur nec irascitur nec ulciscitur, cui nullus ignis 

coquitur in gehenna, cui nullus dentium frendor horret in exteri- 

oribus tenebris: bonus tantum est. Denique prohibet delinquere, 

sed litteris solis. In vobis est, si velitis illi obsequium subsignare, 

ut honorem deo habuisse videamini; timorem enim non vult. 

[3] Atque adeo prae se ferunt Marcionitae quod deum suum 

omnino non timeant. Malus autem, inquiunt, timebitur, bonus 

autem diligetur. Stulte, quem dominum appellas, negas timen- 

dum, cum hoc nomen potestatis sit, et iam timendae? At quo- 

modo diliges, nisi timeas non diligere? Plane nec pater tuus est, in 

quem competat et amor propter pietatem et timor propter pote- 

statem, nec legitimus dominus, ut diligas propter humanitatem 

et timeas propter disciplinam. [4] Sic denique plagiarii diliguntur, 

non etiam timentur. Non enim timebitur nisi iusta et ordina- 

ria dominatio, diligi autem potest etiam adultera; sollicitatione 

enim constat, non auctoritate, et adulatione, non potestate. Quid 

denique adulantius quam delicta non exequi? [5] Age itaque, qui 

deum non times quasi bonum, quid non in omnem libidinem 

ebullis, summum, quod sciam, fructum vitae omnibus qui deum 

non timent? Quid non frequentas tam sollemnes voluptates circi 

furentis et caveae saevientis et scenae lascivientis? Quid non et in 

persecutionibus statim oblata acerra animam negatione lucraris? 

Absit, inquis, absit. Ergo iam times delictum, et timendo pro- 

basti illum timeri qui prohibet delictum. Aliud est si eadem dei 

tui perversitate quem non times observas, qua et ille quod non 

vindicat prohibet. [6] Multo adhuc vanius cum interrogati, Quid 

fiet peccatori cuique die illo? respondent abici illum quasi ab 

oculis. Nonne et hoc iudicio agitur? Iudicatur enim abiciendus, 

et utique iudicio damnationis; nisi si in salutem abiciatur 

peccator, ut et hoc deo optimo competat. Et quid erit abici, nisi 


amittere id quod erat consecuturus si non abiceretur, id est 

salutem? Ergo salutis in detrimentum abicietur, et hoc decerni 

non poterit nisi ab irato et offenso et executore delicti, id est iudice. 

28. [1] Exitus autem illi abiecto quis? Ab igne, inquiunt, creatoris 

deprehendetur. Adeone nullum habet elementum vel in hanc

causam provisum quo peccatores suos vel sine saevitia releget, ne 

illos dedat creatori? Quid tunc creator? Credo, sulphuratiorem 

eis gehennam praeparabit, ut blasphemis suis scilicet; nisi quod 

deus zelotes fortassean desertoribus adversarii sui parcat. O deum 

usquequaque perversum, ubique irrationalem, in omnibus vanum, 

atque ita neminem! [2] cuius non statum, non condicionem, non 

naturam, non ullum ordinem video consistere, iam nec ipsum 

fidei eius sacramentum. Cui enim rei baptisma quoque apud 

eum exigitur? Si remissio delictorum est, quomodo videbitur 

delicta dimittere qui non videbitur retinere? Quia retineret, si 

iudicaret. Si absolutio mortis est, quomodo absolveret a morte 

qui non devinxit ad mortem? Devinxisset enim, si a primordio 

damnasset. Si regeneratio est hominis, quomodo regenerat qui 

non generavit? [3] Iteratio enim non competit ei a quo quid nec 

semel factum est. Si consecutio est spiritus sancti, quomodo spiri- 

tum attribuet qui animam non prius contulit? Quia suffectura 

est quodammodo spiritus anima. Signat igitur hominem nunquam 

apud se resignatum, lavat hominem nunquam apud se coin- 

quinatum, et in hoc totum salutis sacramentum carnem mergit 

exsortem salutis. [4] Nec rusticus terram rigabit fructum non re- 

laturam, nisi tam vanus quam deus Marcionis. Proinde cur tantam 

sive sarcinam sive gloriam infirmissimae aut indignissimae carni 

imponit sanctitatem? Quid dicam autem de disciplinae vanitate, 


qua sanctificat substantiam sanctam? Quid aut onerat infirmam 

aut exornat indignam? Quid non salute remunerat quam onerat 

vel exornat? Quid fraudat mercedem operis, non rependens carni 

salutem? Quid et honorem sanctitatis in illa mori patitur? 

29. [1] Non tinguitur apud illum caro nisi virgo, nisi vidua, nisi 

caelebs, nisi divortio baptisma mercata, quasi non etiam spadoni- 

bus ex nuptiis nata. Sine dubio ex damnatione coniugii institutio 

ista constabit. [2] Videamus an iusta, non quasi destructuri felicita- 

tem sanctitatis, ut aliqui Nicolaitae assertores libidinis atque 

luxuriae, sed qui sanctitatem sine nuptiarum damnatione noveri- 

mus et sectemur et praeferamus, non ut malo bonum, sed ut bono 

melius. Non enim proicimus sed deponimus nuptias, nec prae- 

scribimus sed suademus sanctitatem, servantes et bonum et melius 

pro viribus cuiusque sectanda, 1 tunc denique coniugium exserte 

defendentes cum inimice accusatur spurcitiae nomine in destructi- 

onem creatoris, qui proinde coniugium pro rei honestate bene- 

dixit in crementum generis humani, quemadmodum et universum 

conditionis in integros et bonos usus. [3] Non ideo autem et cibi 

damnabuntur quia operosius exquisiti in gulam committunt, ut 

nec vestitus ideo accusabuntur quia pretiosius comparati in 

29. 1 sectanda scribebam: sectando libri et edd. 

82 TERTULLIAN 1.29

ambitionem tumescunt. Sic nec matrimonii res ideo despuentur 

quia intemperantius diffusae in luxuriam inardescunt. Multum 

differt inter causam et culpam, inter statum et excessum. [4] Ita 

huiusmodi non institutio sed exorbitatio reprobanda est, secun- 

dum censuram institutoris ipsius, cuius est tam, Crescite et multi- 

plicamini, quam et, Non adulterabis, et, Uxorem proximi tui 

non concupisces, morte punientis et incestam sacrilegam atque 

monstruosam in masculos et in pecudes libidinum insaniam. Sed 

et si nubendi iam modus ponitur, quem quidem apud nos spiri- 

talis ratio paracleto auctore defendit unum in fide matrimonium 

praescribens, eiusdem erit modum figere qui modum aliquando 

diffuderat, is colliget qui sparsit, is caedet silvam qui plantavit, is 

metet segetem qui seminavit, is dicet, Superest ut et qui uxores 

habent sic sint quasi non habeant, cuius et retro fuit Crescite et 

multiplicamini; eiusdem finis cuius et initium. [5] Non tamen ut 

accusanda caeditur silva, nec ut damnanda secatur seges, sed ut 

tempori suo parens. Sic et connubii res non ut mala securem et 

falcem admittit sanctitatis, sed ut matura defungi, ut ipsi sanctitati 

reservata, cui caedendo 2 praestaret messem. 3 Unde iam dicam 

deum Marcionis, cum matrimonium ut malum et impudicitiae 

negotium reprobat, adversus ipsam facere sanctitatem, cui videtur 

studere. Materiam enim eius eradit, quia si nuptiae non erunt 

sanctitas nulla est. [6] Vacat enim abstinentiae testimonium cum 

licentia eripitur, quoniam ita quaedam in diversis probantur. 

Sicut et virtus in infirmitate perficitur, sic et abstinentia nubendi 

in facultate dinoscitur. Quis denique abstinens dicetur sublato 

29. 2 caedendo MR: credendo F 3 praestaret messem Oeh. (quod quia melius 

non poteram relinquendum putabam: sed forsan possis cui cedendo praestaret esse): 

praestaret esse MR 1 : praestaret et esse R 3 

29. a Gen. 1: 28 b Exod. 20: 14, 17 c cf. Lev. 20: 11-17 d 1 Cor. 

7:29 


eo a quo abstinendum est? Quae temperantia gulae in fame? 

Quae ambitionis repudiatio in egestate? Quae libidinis infrenatio 

in castratione? [7] Iam vero sementem generis humani compescere 

totum, nescio an hoc quoque optimo deo congruat. Quomodo 

enim salvum hominem volet quem vetat nasci, de quo nascitur 

auferendo? Quomodo habebit in quo bonitatem suam signet, 

quem esse non patitur? Quomodo diligit cuius originem non 

amat? [8] Timet forsitan redundantiam subolis, ne laboret plures 

liberando, ne multos faciat haereticos, ne generosiores habeat 

Marcionitas ex Marcionitis. Non erit humanior 4 duritia Pharao- 

nis, nascentium enecatrix? Nam ille animas adimit, hic non dat; 

ille aufert de vita, hic non admittit in vitam. Nihil apud ambos 

de homicidio differt. Sub utroque homo interficitur, sub altero 

iam editus, sub altero edendus. Gratus esses, o dee haeretice, si 

isses in dispositionem creatoris, quod marem et feminam miscuit;

utique enim et Marcion tuus ex nuptiis natus est. [9] Satis haec de 

deo Marcionis, quem et definitiones unicae divinitatis et condi- 

ciones statuum eius omnino non esse confirmant. Sed et totius 

opusculi series in hoc utique succedit. Proinde si cui minus quid 

videmur egisse, speret reservatum suo tempori, sicut et ipsarum 

scripturarum examinationem quibus Marcion utitur. 

29. 4 humanior MR 1 : immanior R 3 edd. (quaerendi signo omisso) 

LIBER SECUNDUS 

1. [1] Occasio reformandi opusculi huius, cui quid acciderit primo 

libellulo praefati sumus, hoc quoque contulit nobis, uti duobus 

deis adversus Marcionem retractandis suum cuique titulum et 

volumen distingueremus pro materiae divisione, alterum deum 

definientes omnino non esse, alterum defendentes digne deum 

esse, quatenus ita Pontico placuit alterum inducere, alterum ex- 

cludere. Non enim poterat aedificare mendacium sine demoli- 

tione veritatis. Aliud subruere necesse habuit, ut quod vellet 

exstrueret. Sic aedificat qui propria paratura caret. [2] Oportuerat 

autem in hoc solum disceptasse, quod nemo sit deus ille qui 

creatori superducitur, ut falso deo depulso regulis certis et unicam 

et perfectam praescribentibus divinitatem, nihil iam quaereretur 

in deum verum, quem quanto constaret esse sic quoque dum alium 

esse non constat, tanto qualemcunque sine controversia haberi 

deceret, adorandum potius quam iudicandum, et demerendum 

magis quam retractandum, vel quam 1 timendum ob severitatem. 

[3] Quid enim amplius homini necessarium quam cura in deum ve- 

rum, in quem, ut ita dixerim, inciderat, quia alius deus non erat? 

2. [1] At nunc negotium patitur deus omnipotens, dominus et con- 

ditor universitatis, ideo tantum opinor, quia a primordio notus 

est, quia nunquam latuit, quia semper illuxit, etiam ante Romu- 

lum ipsum, nedum ante Tiberium: nisi quod solis haereticis 

cognitus non est, qui ei negotium faciunt, propterea alium deum 

existimantes praesumendum quia quem constat esse reprehendere 

magis possunt quam negare, de arbitrio sensus sui pensitantes 

deum, aliqui proinde atque si caecus 1 vel fluitantibus oculis ideo 

1. 1 quaero an legendum sit vel quam timendum etc. 

2. 1 caecis Salmasius (sed vereor ut opus fuerit) 

88 TERTULLIAN II. 2 

alium solem praesumere velit mitiorem et salubriorem quia quem 

videat non videt. [2] Unicus sol est, o homo, qui mundum hunc 

temperat, et quando non putas, optimus et utilis, et cum tibi 

acrior et infestior vel etiam sordidior atque corruptior, rationi 

tamen suae par est. Eam tu si perspicere non vales, iam nec 

ullius alterius solis, si qui fuisset, radios sustinere potuisses, utique 

maioris. [3] Nam qui in inferiorem deum caecutis, quid in sub- 

limiorem? Quin potius infirmitati tuae parcis, nec in periculum 

extenderis, habens deum certum et indubitatum et hoc ipso satis

visum, cum id primum conspexeris eum esse quem non scias nisi 

ex parte qua voluit ipse? Sed deum quidem ut sciens non negas, 

ut nesciens retractas, immo et accusas quasi sciens, quem si 

scires non accusares, immo nec retractares. Reddens nomen illi 

negas substantiam nominis, id est magnitudinis quae deus dicitur, 

non tantam eam agnoscens quantam si homo omnifariam nosse 

potuisset magnitudo non esset. [4] Esaias iam tum apostolus pro 

spiciens haeretica corda, Quis, inquit, cognovit sensum domini, 

aut quis consiliarius eius fuit? aut ad quem consultavit, aut viam 

intellectus et scientiae quis demonstravit ei? Cui et apostolus 

condicet, O profundum divitiarum et sophiae dei, ut ininvesti- 

gabilia 2 iudicia eius, utique dei iudicis, et in investigabiles 2 viae 

eius, utique intellectus et scientiae, quas ei nemo monstravit, nisi 

forte isti censores divinitatis, dicentes, Sic non debuit deus, et, 

Sic magis debuit, quasi cognoscat aliquis quae sint in deo nisi 

spiritus dei. [5] Mundi autem habentes spiritum, non agnoscentes 

in sapientia dei 3 per sapientiam deum, consultiores sibimet viden- 

tur deo, quoniam sicut sapientia mundi stultitia est penes deum, 

ita et sapientia dei stultitia est penes mundum. Sed nos scimus 

2. 2 investigabilia, investigabiles MF; correxit R 3 in sapientia dei Pam.: 

insipientia M: insipientiam R 

2. a Isa. 40: 13 sq.; cf. Rom. 11: 34 b Rom. 11: 33 c cf. 1 Cor. 2: 11 

d cf. 1 Cor. 1: 21 


stultum dei sapientius hominibus, et invalidum dei validius homini- 

bus. [6] Et ita deus tunc maxime magnus cum homini pusillus, et 

tunc maxime optimus cum homini non bonus, et tunc maxime 

unus cum homini duo aut plures. Quodsi a primordio homo ani- 

malis, non recipiens quae sunt spiritus, stultitiam existimavit dei 

legem, ut quam observare neglexit, ideoque non habendo fidem 

etiam quod videbatur habere ademptum est illi, paradisi gratia 

et familiaritas dei per quam omnia dei cognovisset si obedisset, 

quid mirum, si redhibitus materiae suae et in ergastulum terrae 

laborandae relegatus in ipso opere prono et devexo ad terram 

usurpatum ex illa spiritum mundi universo generi suo tradidit, 

duntaxat animali et haeretico, non recipienti quae sunt dei? [7] Aut 

quis dubitabit ipsum illud Adae delictum haeresim pronuntiare, 

quod per electionem suae potius quam divinae sententiae ad- 

misit? Nisi quod Adam nunquam figulo suo dixit, Non pru- 

denter definxisti me. Confessus est seductionem. Non occultavit 

seductricem. Rudis admodum haereticus fuit. Non obaudiit, non 

tamen blasphemavit creatorem, nec reprehendit auctorem, quem 

a primordio sui bonum et optimum invenerat, et ipse, si forte, 

iudicem fecerat [a primordio]. 4 

3. [1] Igitur oportebit ineuntes examinationem in deum notum, si 

quaeritur in qua condicione sit notus, ab operibus eius incipere,

quae priora sunt homine, ut statim cum ipso comperta bonitas eius 

et exinde constituta atque praescripta aliquem sensum suggerat 

nobis intellegendi qualiter sequens rerum ordinatio evaserit. 

[2] Possunt autem discipuli Marcionis recognoscentes bonitatem dei 

nostri dignam quoque deo agnoscere per eosdem titulos per quos 

2. 4 a primordio Kroymannum secutus secludendum censebam 

2. e cf. 1 Cor. 1: 25 f cf. 1 Cor. 2: 14 g cf. Matt. 13: 12; Luke 8: 18 


indignam ostendimus in deo illorum. Iam hoc ipsum, quod materia 

est agnitionis suae, non apud alium invenit, sed de suo sibi fecit. 

Prima denique bonitas creatoris, qua se deus noluit in aeternum 

latere, id est non esse aliquid cui deus cognosceretur. [3] Quid enim 

tam bonum quam notitia et fructus dei ? Nam etsi nondum appare- 

bat hoc bonum esse, quia nondum erat quicquam cui appareret, 

sed deus praesciebat quid boni appariturum esset, et ideo in suam 

summam commisit bonitatem, apparituri boni negotiatricem, non 

utique repentinam nec obventiciae bonitatis nec provocaticiae 

animationis, quasi exinde censendam quo coepit operari. [4] Si enim 

ipsa 1 constituit initium exinde quo coepit operari, non habuit 

initium ipsa cum fecit. Initio autem facto ab ea etiam ratio 

temporum nata est, utpote quibus distinguendis et notandis sidera 

et luminaria caelestia disposita sunt. Erunt enim, inquit, in 

tempora et menses et annos. Ergo nec tempus habuit ante tempus 

quae fecit tempus, sicut nec initium ante initium quae constituit 

initium. [5] Atque ita carens et ordine initii et modo temporis de 

immensa et interminabili aetate censebitur, nec poterit repentina 

vel obventicia et provocaticia reputari, non habens unde repute- 

tur, id est aliquam temporis speciem, sed et aeterna et deo ingenita 

et perpetua praesumenda ac per hoc deo digna, suffundens iam 

hinc bonitatem dei Marcionis, non dico initiis et temporibus sed 

ipsa malitia creatoris posteriorem, si tamen malitia potuit a 

bonitate committi. 2 

4. [1] Igitur cum cognoscendo deo hominem prospexisset bonitas dei 

ipsius, etiam hoc praeconio suo addidit, quod prius domicilium 

homini commentata est, aliquam postmodum molem maximam, 

3. 1 ipsa M: ipse R 2 committi R 3 : committere MR 1 

3. a Gen. 1: 14 

94 TERTULLIAN II. 4

postmodum et maiorem, ut in magna tanquam in minore pro- 

luderet atque proficeret, et ita de bono dei, id est de magno, ad 

optimum quoque eius, id est ad maius habitaculum promoveretur. 

Adhibet operi bono optimum etiam ministrum, sermonem suum: 

Eructavit, inquit, cor meum sermonem 1 optimum. [2] Agnoscat 

hinc primum fructum optimum utique optimae arboris Mar- 

cion. Imperitissimus rusticus quidem in malam bonam inseruit. 

Sed non valebit blasphemiae surculus; arescet cum suo artifice, 

et ita se bonae arboris natura testabitur. Aspice ad summam, 

qualia sermo fructificaverit. Et dixit deus, Fiat, et factum est, et 

vidit deus quia bonum, non quasi nesciens bonum nisi videret, 

sed quia bonum ideo videns, honorans et consignans et dispungens 

bonitatem operum dignatione conspectus. [3] Sic et benedicebat 

quae benefaciebat, ut tibi totus deus commendaretur, bonus et 

dicere et facere. Maledicere adhuc sermo non norat, quia nec 

malefacere. Videbimus causas quae hoc quoque a deo exegerunt. 

Interim mundus ex bonis omnibus constitit, satis praemonstrans 

quantum boni pararetur illi cui praeparabatur hoc totum. Quis 

denique dignus incolere dei opera quam ipsius imago et simili- 

tudo? [4] Eam quoque bonitas et quidem operantior operata est, non 

imperiali verbo sed familiari manu, etiam verbo blandiente prae- 

misso, Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. 

Bonitas dixit, bonitas finxit hominem de limo in tantam sub- 

stantiam carnis ex una materia tot qualitatibus exstructam. 

Bonitas inflavit animam, 2 non mortuam sed vivam. Bonitas prae- 

fecit universis fruendis atque regnandis, etiam cognominandis. 

Bonitas amplius delicias adiecit homini, ut, quamquam totius 

orbis possidens, in amoenioribus moraretur translatus in para- 

disum, iam tunc de mundo in ecclesiam. Eadem bonitas et 

4. 1 sermonem MR 3 : verbum sermonem 2 animam Pam.: in animam 

MR: in eum animam Jun. 

4. a Ps. 45: 1 b Gen. 1: 2 etc. c Gen. 1: 26 


adiutorium prospexit, ne quid non boni. [5] Non est enim, inquit, 

bonum, solum esse hominem. Sciebat illi sexum Mariae et deinceps 

ecclesiae profuturum. Sed et quam arguis legem, quam in con- 

troversias torques, bonitas erogavit, 3 consulens homini, quo deo 

adhaereret, ne non tam liber quam abiectus videretur, aequandus 

famulis suis, ceteris animalibus, solutis a deo et ex fastidio liberis, 

sed ut solus homo gloriaretur, quod solus dignus fuisset qui legem 

a deo sumeret, utque animal rationale intellectus et scientiae 

capax ipsa quoque libertate rationali contineretur, ei subiectus 

qui subiecerat illi omnia. [6] Cuius legis observandae consilium 

bonitas pariter adscripsit: Qua die autem ederitis, morte morie- 

mini. Benignissime enim demonstravit exitum transgressionis, ne 

ignorantia periculi neglegentiam iuvaret obsequii. Porro si legis 

imponendae ratio praecessit, sequebatur etiam observandae, ut

poena transgressioni adscriberetur, quam tamen evenire noluit 

qui ante praedixit. Agnosce igitur bonitatem dei nostri interim 

vel hucusque ex operibus bonis, ex benedictionibus bonis, ex 

indulgentiis, ex providentiis, ex legibus et praemonitionibus bonis 

et benignis. 

5. [1] Iam hinc ad quaestiones omnes, o canes, quos foras apostolus 

expellit, latrantes in deum veritatis. Haec sunt argumentationum 

ossa, quae obroditis. Si deus bonus et praescius futuri et avertendi 

mali potens, cur hominem, et quidem imaginem et similitudinem 

suam, immo et substantiam suam, per animae scilicet censum, 

passus est labi de obsequio legis in mortem circumventum a 

diabolo ? [2] Si enim et bonus, qui evenire tale quid nollet, et praescius, 

4. 3 erogavit MR: rogavit Oeh. mg. (quam scripturam veram esse suspicor) 

4. d Gen. 2: 18 e cf. Ps. 8: 6 f Gen. 2: 17 5. a cf. Rev. 

22: 15 


qui eventurum non ignoraret, et potens, qui depellere valeret, 

nullo modo evenisset quod sub his tribus condicionibus divinae 

maiestatis evenire non posset. Quod si evenit, absolutum est e 

contrario deum neque bonum credendum neque praescium neque 

potentem; siquidem in quantum nihil tale evenisset, si talis deus, 

id est bonus et praescius et potens, in tantum ideo evenit quia 

non talis deus. [3] Ad haec prius est istas species in creatore defendere 

quae in dubium vocantur, bonitatem dico et praescientiam et 

potentiam. Nec immorabor huic articulo, praeeunte definitione 

etiam ipsius Christi. Ex operibus ineundae probationes. Opera 

creatoris utrumque testantur, et bonitatem eius, qua bona, sicut 

ostendimus, et potentiam, qua tanta, et quidem ex nihilo. Nam 

et si ex aliqua materia, ut quidam volunt, hoc ipso tamen ex 

nihilo, dum non id fuerunt quod sunt. [4] Postremo vel sic magna, 

dum bona, vel sic deus potens, dum omnia ipsius, unde et omni- 

potens. De praescientia vero quid dicam, quae tantos habet testes 

quantos fecit prophetas? Quamquam quis praescientiae titulus in 

omnium auctore, qua universa utique disponendo praesciit et 

praesciendo disposuit? certe ipsam transgressionem, quam nisi 

praescisset, nec cautionem eius delegasset sub metu mortis. [5] Igitur 

si et fuerunt in deo istae facultates prae quibus nihil mali evenire 

homini aut potuisset aut debuisset, et nihilominus evenit, videa- 

mus et hominis condicionem, ne per illam potius evenerit quod 

per deum evenire non potuit. Liberum et sui arbitrii et suae 

5. b cf. John 10: 25, 38


potestatis invenio hominem a deo institutum, nullam magis 

imaginem et similitudinem dei in illo animadvertens quam eius- 

modi status formam. [6] Neque enim facie et corporalibus lineis tam 

variis in genere humano ad uniformem deum expressus est, sed 

in ea substantia quam ab ipso deo traxit, id est animae ad formam 

dei respondentis, et arbitrii sui libertate et potestate signatus est. 

Hunc statum eius confirmavit etiam ipsa lex tunc a deo posita. 

[7] Non enim poneretur lex ei qui non haberet obsequium debitum 

legi in sua potestate, nec rursus comminatio mortis transgressioni 

adscriberetur, si non et contemptus legis in arbitrii libertatem 

homini deputaretur. Sic et in posteris legibus creatoris invenias, 

proponentis ante hominem bonum et malum, vitam et mortem, 

sed nec alias totum ordinem disciplinae per praecepta dispositum, 

avocante deo et minante et exhortante, 1 nisi et ad obsequium et 

ad contemptum libero et voluntario homine. 

6. [1] Sed quoniam ex hoc iam intellegimur eo 1 struentes liberam 

hominis potestatem arbitrii sui ut quod ei evenit non deo sed 

ipsi debeat exprobrari, ne et tu hinc iam opponas non ita illum 

institui debuisse, si libertas et potestas arbitrii exitiosa futura 

esset, hoc quoque prius defendam ita institui debuisse, quo fortius 

commendem et ita institutum et digne deo institutum, potiore 

ostensa ea causa quae ita fecit institui. Bonitas dei et ratio eius 

huic quoque instituto patrocinabuntur, in omnibus conspirantes 

apud deum nostrum. [2] Nec ratio enim sine bonitate ratio est, nec 

bonitas sine ratione bonitas, nisi forte penes deum Marcionis irra- 

tionaliter bonum, sicut ostendimus. Oportebat deum cognosci. 

Bonum hoc utique et rationale. Oportebat dignum aliquid esse 

quod deum cognosceret. Quid tam dignum prospici posset quam 

imago dei et similitudo? [3] Et hoc bonum sine dubio et rationale. 

5. 1 et exhortante Gel.: exhortante MR 

6. 1 intellegimur eo Rig.: intellegimus eos MR 


Oportebat igitur imaginem et similitudinem dei liberi arbitrii et 

suae potestatis institui in qua hoc ipsum imago et similitudo dei 

deputaretur, arbitrii scilicet libertas et potestas, in quam rem ea 

substantia homini accommodata est quae huius status esset, afflatus 

dei utique liberi et suae potestatis. Sed et alias quale erat ut totius 

mundi possidens homo non inprimis animi sui possessione regnaret, 

aliorum dominus, sui famulus? [4] Habes igitur et bonitatem dei 

agnoscere ex dignatione, et rationem ex dispositione. Sola nunc 

bonitas deputetur quae tantum homini largita sit, id est arbitrii 

libertatem. Aliud sibi ratio defendat in eiusmodi institutionem. 

Nam bonus natura deus solus. Qui enim quod est sine initio habet, 

non institutione habet illud, sed natura. Homo autem, qui totus ex 

institutione est, habens initium cum initio sortitus est formam qua 

esset, atque ita non natura in bonum dispositus est, sed institu- 

tione, non suum habens bonus esse, quia non natura in bonum

dispositus est, sed institutione, secundum institutorem bonum, 

scilicet bonorum conditorem. [5] Ut ergo bonum iam suum haberet 

homo, emancipatum sibi a deo, et fieret proprietas iam boni in 

homine et quodammodo natura, de institutione adscripta est illi 

quasi libripens emancipati a deo boni libertas et potestas arbitrii, 

quae efficeret bonum, ut proprium, iam sponte praestari ab 

homine, quoniam et hoc ratio bonitatis exigeret voluntarie exer- 

cendae, ex libertate scilicet arbitrii, [non] 2 favente institutioni, 

non serviente, ut ita demum bonus consisteret homo, si secundum 

institutionem quidem sed ex voluntate iam bonus inveniretur, 

quasi de proprietate naturae, proinde ut et contra malum (nam 

et illud utique deus providebat) fortior homo praetenderet, liber 

6. 2 non secl. Fulvius Ursinus 


scilicet et suae potestatis, quia si careret hoc iure, ut bonum quo- 

que non voluntate obiret, sed necessitate, usurpabilis etiam malo 

futurus esset ex infirmitate servitii, proinde et malo sicut bono 

famulus. [6] Tota ergo libertas arbitrii in utramque partem concessa 

est illi, ut sui dominus constanter occurreret et bono sponte ser- 

vando et malo sponte vitando, quoniam et alias positum hominem 

sub iudicio dei oportebat iustum illud efficere de arbitrii sui 

meritis, liberi scilicet. [7] Ceterum nec boni nec mali merces iure 

pensaretur ei qui aut bonus aut malus necessitate fuisset inventus, 

non voluntate. In hoc et lex constituta est, non excludens sed 

probans libertatem, de obsequio sponte praestando vel transgres- 

sione sponte committenda; ita in utrumque exitum libertas patuit 

arbitrii. Igitur si et bonitas et ratio dei invenitur circa libertatem 

arbitrii concessam homini, non oportet omissa prima definitione 

bonitatis atque rationis, quae ante omnem tractatum constituenda 

est, post factis praeiudicare non ita deum instituere debuisse, 

quia aliter quam deum deceret evasit, sed dispecto quia ita 

debuerit instituere, salvo eo quod dispectum est cetera explorare. 

[8] Ceterum facile est offendentes statim in hominis ruinam, ante- 

quam conditionem eius inspexerint, in auctorem referre quod 

accidit, quia nec auctoris examinata sit ratio. Denique et bonitas 

dei a primordio operum perspecta persuadebit nihil a deo mali 

evenire potuisse, et libertas hominis recogitata se potius ream 

ostendet quod 3 ipsa commisit. 

7. [1] Hac definitione omnia deo salva sunt, et natura bonitatis et 

ratio dispositionis et praescientiae et potentiae copia. Exigere ta- 

men a deo debes et gravitatem summam et fidem praecipuam in 

6. 3 quod Eng. (sed vix opus erat) 


omni institutione eius, ut desinas quaerere an deo nolente potuerit 

quid evenire. Tenens enim gravitatem et fidem dei boni, sed

ationalibus institutionibus eius vindicandas, nec illud miraberis, 

quod deus non intercesserit adversus ea quae noluit evenire ut 

conservaret ea quae voluit. [2] Si enim semel homini permiserat 

arbitrii libertatem et potestatem, et digne permiserat, sicut ostendi- 

mus, utique fruendas eas ex ipsa institutionis auctoritate permise- 

rat, fruendas autem, quantum in ipso, secundum ipsum, id est 

secundum deum, id est in bonum (quis enim adversus se permittet 

aliquid?), quantum vero in hominc, secundum motus libertatis 

ipsius (quis enim non hoc praestat ei cui quid semel frui praestat, 

ut pro animo et arbitrio suo fruatur?). Igitur consequens erat 

uti deus secederet a libertate, semel concessa homini, id est 

contineret in semet ipso 1 et praescientiam et praepotentiam suam, 

per quas intercessisse potuisset quominus homo male libertate sua 

frui aggressus in periculum laberetur. [3] Si enim intercessisset, 

rescidisset arbitrii libertatem, quam ratione et bonitate permiserat. 

Denique puta intercessisse, puta rescidisse illum arbitrii liberta- 

tem, dum revocat ab arbore, dum ipsum circumscriptorem colu- 

brum a congressu feminae arcet, nonne exclamaret Marcion, 

O dominum futilem, instabilem, infidelem, rescindentem quae 

instituit? Cur permiserat liberum arbitrium, si intercedit? Cur 

intercedit, si permisit? Eligat ubi semetipsum erroris notet, in 

institutione, an in rescissione. [4] Nonne tunc magis deceptus ex 

impraescientia futuri videretur, cum obstitisset? et quod quasi 

ignorans quomodo evasurum esset indulserat, quis non diceret? 

Sed et si praescierat male hominem institutione sua usurum, 

7. 1 semet ipso M: ipso R 


quid tam dignum deo quam gravitas, quam fides institutionum 

qualiumcunque? Vidisset homo, si non bene dispunxisset 2 quod 

bene acceperat, ut ipse legi reus fuisset cui obsequi noluisset, non 

ut legislator ipse fraudem legi suae faceret, non sinendo prae- 

scriptum eius impleri. [5] Haec dignissime peroraturus in creatorem, 

si libero arbitrio hominis ex providentia et potentia, quas exigis, 

obstitisset, nunc tibi insusurra pro creatore et gravitatem et 

patientiam et fidem, institutionibus suis functo ut et rationalibus 

et bonis. 

8. [1] Neque enim ad vivendum solummodo produxerat hominem, 

ut non ad recte vivendum, in respectu scilicet dei legisque eius. 

Igitur vivere quidem illi ipse praestiterat facto in animam vivam, 

recte vero vivere demandarat admonito in legis obsequium. Ita 

non in mortem institutum hominem probat qui nunc cupit in 

vitam restitutum, malens peccatoris paenitentiam quam mortem. 

[2] Igitur sicut deus homini vitae statum induxit, ita homo sibi 

mortis statum attraxit, et hoc non per infirmitatem, sicuti nec 

per ignorantiam, ne quid auctori imputaretur. Nam etsi angelus 

qui seduxit, sed liber et suae potestatis qui seductus est, sed imago 

et similitudo dei fortior angelo, sed afflatus dei generosior spiritu 

materiali quo angeli constiterunt. Qui facit, inquit, spiritus 

angelos et apparitores flammam ignis. Quia nec universitatem

homini subiecisset infirmo dominandi et non potiori angelis, quibus 

nihil tale subiecit. [3] Sic nec legis pondus imposuisset, si gravis lex 

invalido sustinendi, nec quem excusabilem sciret nomine imbecil- 

litatis, eum definitione mortis convenisset; postremo non liber- 

tate nec potestate arbitrii fecisset infirmum, sed potius defectione 

earum. Atque adeo eundem hominem, eandem substantiam 

7. 2 dispunxisset Rig.: depinxisset MR 1 : depunxisset R 3 

8. a Ps. 104: 4 


animae, eundem Adae statum eadem arbitrii libertas et potestas 

victorem efficit hodie de eodem diabolo, cum secundum ob- 

sequium legum eius administratur. 

9. [1] Quoquo tamen, inquis, modo substantia creatoris delicti capax 

invenitur, cum afflatus dei, id est anima, in homine deliquit, nec 

potest non ad originalem summam referri corruptio portionis. Ad 

hoc interpretanda erit qualitas animae. Inprimis tenendum quod 

Graeca scriptura signavit, afflatum nominans, non spiritum. [2] Qui- 

dam enim de Graeco interpretantes non recogitata differentia nec 

curata proprietate verborum pro afflatu spiritum ponunt, et dant 

haereticis occasionem spiritum dei delicto infuscandi, id est ipsum 

deum. Et usurpata iam quaestio est. Intellege itaque afflatum mi- 

norem spiritu 1 esse, etsi de spiritu accidit, ut aurulam eius, non 

tamen spiritum. Nam et aura vento rarior, et si de vento aura, 

non tamen ventus aura. Capit etiam imaginem spiritus dicere fla- 

tum. [3] Nam et ideo homo imago dei, id est spiritus; deus enim 

spiritus. Imago ergo spiritus afflatus. Porro imago veritati non 

usquequaque adaequabitur. Aliud est enim secundum veritatem 

esse, aliud ipsam veritatem esse. Sic et afflatus cum imago sit 

spiritus, non potest ita imaginem dei comparare, ut, quia veritas, 

id est spiritus, id est deus, sine delicto est, ideo et afflatus, id est 

imago, non debuerit admisisse delictum. [4] In hoc erit imago minor 

veritate et afflatus spiritu inferior, habens illas utique lineas dei, 

qua immortalis anima, qua libera et sui arbitrii, qua praescia 

plerumque, qua rationalis, capax intellectus et scientiae, tamen 

et in his imago, et non usque ad ipsam vim divinitatis, sic nec 

usque ad integritatem a delicto, quia hoc soli deo cedit, id est 

9. 1 spiritu Pam.: spiritum MR 


veritati, et hoc solum imagini non licet. [5] Sicut enim imago, cum 

omnes lineas exprimat veritatis, vi tamen ipsa caret, non habens 

motum, ita et anima, imago spiritus, solam vim eius exprimere 

non valuit, id est non delinquendi felicitatem. Ceterum non esset

anima, sed spiritus, nec homo, qui animam sortitus est, sed deus. 

[6] Et alias autem non omne quod dei erit deus habebitur, ut expostu- 

les deum et afflatum, id est vacuum a delicto, quia dei sit afflatus. 

Nec tu enim si in tibiam flaveris, hominem tibiam feceris, quam- 

quam de anima tua flaveris, sicut et deus de spiritu suo. Denique 

cunx manifeste scriptura dicat flasse deum in faciem hominis, et 

factum hominem in animam vivam, non in spiritum vivificatorem, 

separavit eam a condicione factoris. [7] Opus enim aliud sit necesse 

est ab artifice, id est inferius artifice. Nec urceus enim factus a figulo 

ipse erit figulus, ita nec afflatus factus a spiritu ideo erit spiritus. 

Ipsum quod anima vocitatus est flatus, vide ne etiam 2 de afflatus 

condicione transierit in aliquam deminutiorem qualitatem. Ergo, 

inquis, dedisti animae infirmitatem supra negatam. Plane cum 

illam exigis deo parem, id est delicti immunem, dico infirmam. 

Cum vero ad angelum provocatur, fortiorem defendam necesse 

est dominum universitatis, cui iam angeli administrant, qui 

etiam angelos iudicaturus est, si in dei lege constiterit, quod in 

primordio noluit. [8] Hoc ipsum ergo potuit afflatus dei admittere; 

potuit, sed non debuit. Potuisse enim habuit per substantiae 

exilitatem, qua afflatus, non spiritus, non debuisse autem per 

arbitrii potestatem, qua liber, non servus, adsistente amplius 

demonstratione non delinquendi, sub comminatione moriendi, 

qua substrueretur substantiae exilitas et regeretur sententiae 

libertas. Itaque non per illud iam videri potest anima deliquisse 

quod illi cum deo affine est, id est per afflatum, sed per illud quod 

9. 2 flatus, vide ne etiam ita pungendum arbitrabar: ne etiam M: etiam ne R 

9. a cf. Heb. 1: 14 b cf. 1 Cor. 6: 3 


substantiae accessit, id est per liberum arbitrium, a deo quidem 

rationaliter attributum, ab homine vero qua voluit agitatum. 

[9] Quodsi ita se habent, omnis iam dei dispositio de mali exprobra- 

tione purgatur. Libertas enim arbitrii non ei culpam suam re- 

spuet a quo data est, sed a quo non ut debuit administrata est. 

Quod denique malum describes creatori? Si delictum hominis, 

non erit dei quod est hominis, nec idem habendus est delicti 

auctor qui invenitur interdictor, immo et condemnator. Si mors 

malum, nec mors comminatori suo sed contemptori faciet invi- 

diam, ut auctori. Contemnendo enim eam fecit, non utique 

futuram si non contempsisset. 

10. [1] Sed et si 1 ab homine in diabolum transcripseris mali elogium, 

ut in instinctorem delicti, uti sic quoque in creatorem dirigas cul- 

pam ut in auctorem diaboli, qui facit angelos spiritus, ergo quod 

factus a deo est, id est angelus, id erit eius qui fecit, quod autem 

factus a deo non est, id est diabolus, id est delator, superest ut 

ipse sese fecerit, deferendo de deo, et quidem falsum, primo, quod 

deus illos ex omni ligno edere vetuisset, dehinc, quasi morituri

non essent, si edissent, tertio, quasi deus illis invidisset divinita- 

tem. [2] Unde igitur malitia mendacii et fallaciae in homines et 

infamiae in deum? A deo utique non, qui et angelum ex 

forma operum bonorum instituit bonum. Denique sapientissimus 

omnium editur ante quam diabolus; nisi malum est sapientia. Et 

si evolvas Ezechielis prophetiam, facile animadvertes tam institu- 

tione bonum angelum illum quam sponte corruptum. [3] In persona 

enim principis Sor ad diabolum pronuntiatur, Et factus est sermo 

domini ad me dicens: Fili hominis, sume planctum super princi- 

pem Sor, et dices, Haec dicit dominus: Tu es resignaculum 

similitudinis, qui scilicet integritatem imaginis et similitudinis 

resignaveris, corona decoris (hoc ut eminentissimo angelorum, 

10. 1 et si R 1 : et si non MR 1 : etsi nunc Jun. 

10. a Ps. 104: 4 b cf. Ezek. 28: 11-16 


ut archangelo, ut sapientissimo omnium) in deliciis paradisi dei 

tui natus es; illic enim, ubi deus in secunda animalium figurae 

formatione angelos fecerat. Lapidem optimum indutus es, sar- 

dium, topazium, smaragdum, carbunculum, sapphirum, iaspin, 

lyncurium, achaten, arnethystum, chrysolithum, beryllum, 

onychinum, et auro replesti horrea tua et thesauros tuos. Ex qua 

die conditus es, cum cherub imposui 2 te in monte sancto dei, 

fuisti in medio lapidum igneorum, fuisti invituperabilis in diebus 

tuis, ex qua die conditus es, donec inventae sunt laesurae tuae; 

de multitudine negotiationis tuae promas tuas replesti, et de- 

liquisti, et cetera, quae ad suggillationem angeli, non ad illius 

principis, proprie pertinere manifestum est, eo quod nemo homi- 

num in paradiso dei natus sit, ne ipse quidem Adam, translatus 

potius illuc, nec cum cherub impositus 3 in monte sancto dei, id 

est in sublimitate caelesti, de qua satanam dominus quoque 

decidisse testatur, nec inter lapides igneos demoratus, inter gem- 

mantes siderum ardentium radios, unde etiam quasi fulgur de- 

iectus est satanas. [4] Sed ipse auctor delicti in persona peccatoris viri 

denotabatur, retro quidem invituperabilis a die conditionis suae, 

a deo in bonum conditus, ut a bono conditore invituperabilium 

conditionum, et excultus omni gloria angelica, et apud deum con- 

stitutus, qua bonus apud bonum, postea vero a semetipso trans- 

latus in malum. Ex quo enim, inquit, apparuerunt laesurae tuae, 

illi eas reputans, quibus scilicet laesit hominem eiectum 4 a dei 

obsequio, [5] et ex illo deliquit ex quo delictum seminavit, atque ita 

exinde negotiationis, id est malitiae, suae multitudinem exercuit, 

delictorum scilicet censum, 5 non minus et ipse liberi arbitrii in- 

stitutus, ut spiritus. Nihil enim deus proximum sibi non libertate 

eiusmodi ordinasset. Quem tamen et praedamnando testatus est 

ab institutionis forma libidine propria conceptae ultro malitiae

10. 2 cherub imposui Oeh.: cherubin posui MR 3 cherub impositus Oeh.: 

cherubin positus MR 4 eiectum Ciacconius: electum MR 5 censum 

Oeh.: et censuum MR 

10. c cf. Gen. 2: 18-20 d cf. Luke 10: 18 


exorbitasse, et commeatum operationibus eius admetiendo ratio- 

nem bonitatis suae egit, eodem consilio differens extinctionem 

diaboli quo hominis restitutionem. [6] Certamini enim dedit spatium, 

ut et homo eadem arbitrii libertate elideret inimicum qua suc- 

ciderat illi, probans suam, non dei culpam, et ita salutem digne 

per victoriam recuperaret, et diabolus amarius puniretur ab eo 

quem eliserat ante devictus, et deus tanto magis bonus invenire- 

tur, sustinens hominem gloriosiorem in paradisum ad licentiam 

decerpendae arboris vitae iam de vita regressurum. 

11. [1] Igitur usque ad delictum hominis deus a primordio tantum 

bonus, exinde iudex et severus et, quod Marcionitae volunt, 

saevus. Statim mulier in doloribus parere et viro servire damna- 

tur, sed quae ante sine ulla contristatione per benedictionem 

incrementum generis audierat, Crescite, tantum, et multipli- 

camini, sed quae in adiutorium masculo, non in servitium fuerat 

destinata. Statim et terra maledicitur, sed ante benedicta. Statim 

tribuli et spinae, sed ante foenum, et herbae et arborum fructuosa. 

Statim sudor et labor panis, sed ante ex omni ligno victus immu- 

nis et alimenta secura. [2] Exinde homo ad terram, sed ante de terra; 

exinde ad mortem, sed ante ad vitam; exinde in scorteis vestibus, 

sed ante sine scrupulo nudus. Ita prior bonitas dei secundum 

naturam, severitas posterior 1 secundum causam. Illa ingenita, 

haec accidens; illa propria, haec accommodata; illa edita, haec 

adhibita. Nec natura enim inoperatam debuit continuisse boni- 

tatem, nec causa dissimulatam evasisse severitatem. Alteram sibi, 

alteram rei deus praestitit. [3] Incipe nunc etiam iudicis statum ut 

11. 1 severitas posterior R 3 : severior posteritas MR 1 : ubi mallem equidem posterior 

severitas 

11. a Gen. 1: 28 


affinem mali arguere, qui idcirco alium deum somniasti, solum- 

modo bonum, quia non potes iudicem. Quamquam et illum ut 

iudicem ostendimus; aut si non iudicem, certe perversum ac 

vanum, disciplinae non vindicandae, id est non iudicandae, con- 

stitutorem. Non reprobas autem deum iudicem, qui non iudicem

deum probas: ipsam sine dubio iustitiam accusare debebis, quae 

iudicem praestat, aut et eam in species malitiae deputare, id est 

iniustitiam in titulos bonitatis adscribere. [4] Nunc enim iustitia 

malum, si iniustitia bonum. Porro cum cogeris iniustitiam de 

pessimis pronuntiare, eodem iugo urgeris iustitiam de optimis 

censere. Nihil enim aemulum mali non bonum, sicut et boni 

aemulum nihil non malum. Igitur quanto malum iniustitia, tanto 

bonum iustitia. Nec species solummodo, sed tutela reputanda 

bonitatis, quia bonitas, nisi iustitia regatur ut iusta sit, non erit 

bonitas, si iniusta sit. Nihil enim bonum quod iniustum, bonum 

autem omne quod iustum. 

12. [1] Ita si societas et conspiratio bonitatis atque iustitiae separa- 

tionem earum non potest capere, 1 quo ore constitues diversitatem 

duorum deorum, in separatione seorsum deputans deum bonum 

et seorsum deum iustum? Illic consistit bonum ubi et iustum. A 

primordio denique creator tam bonus quam et iustus. Pariter 

utrumque processit. Bonitas eius operata est mundum, iustitia 

modulata est, quae etiam tum mundum iudicavit ex bonis facien- 

dum quia cum bonitatis consilio iudicavit. [2] Iustitiae opus est quod 

inter lucem et tenebras separatio pronuntiata est, inter diem et 

noctem, inter caelum et terram, inter aquam superiorem et inferio- 

rem, inter maris coetum et aridae molem, inter luminaria maiora 

et minora, diurna atque nocturna, inter marem et feminam, inter 

arborem agnitionis mortis 2 et vitae, inter orbem et paradisum, 

12. 1 capere Lat.: carere MR 2 mortis deletum vult Kroy. 


inter aquigena et terrigena animalia. Omnia ut bonitas concepit, 

ita iustitia distinxit. [3] Totum hoc iudicato dispositum et ordinatum 

est. Omnis situs, habitus elementorum, effectus, motus, status, 

ortus, occasus singulorum, iudicia sunt creatoris: nc putes eum 

exinde iudicem definiendum quo malum coepit, atque ita iusti- 

tiam de causa mali offusces. His enim modis ostendimus eam cum 

auctrice omnium bonitate prodisse, ut et ipsam ingenitam deo et 

naturalem nec obventiciam deputandam, quae in domino inventa 

sit arbitratrix operum eius. 

13. [1] At enim ut malum postea erupit atque inde iam coepit bonitas 

dei cum adversario agere, aliud quoque negotium eadem illa 

iustitia dei nacta est iam secundum adversionem 1 dirigendae 

bonitatis, ut seposita libertate eius, qua et ultro deus bonus, pro 

meritis cuiusque pensetur, dignis offeratur, indignis denegetur, 

ingratis auferatur, proinde omnibus aemulis vindicetur. [2] Ita omne 

hoc iustitiae opus procuratio bonitatis est; quod iudicando 

damnat, quod damnando punit, quod, ut dicitis, saevit, utique 

bono, non malo proficit. Denique timor iudicii ad bonum, non 

ad malum confert. Non enim sufficiebat bonum per semetipsum 

commendari, iam sub adversario laborans. Nam et si commen- 

dabile per semetipsum, non tamen et conservabile, quia expu- 

gnabile iam per adversarium, nisi vis aliqua praeesset timendi, quae

onum etiam nolentes appetere et custodire compelleret. [3] Cete- 

rum tot illecebris mali expugnantibus bonum quis illud appeteret 

quod impune contemneret? Quis custodiret quod sine periculo 

13. 1 adversionem (i. e. animadversionem) MR: aversionem Scal. 


amitteret? Legis mali viam latam et multo frequentiorem: nonne 

omnes illa laberentur, si nihil in illa timeretur? Horremus terri- 

biles minas creatoris, et vix a malo avellimur. Quid, si nihil 

minaretur? Hanc iustitiam malum dices, quae malo non favet? 

Hanc bonum negabis, quae bono prospicit? 2 Qualem oportet 

deum velles? qualem malles 3 expediret? Sub quo delicta gau- 

derent, cui diabolus illuderet? [4] Illum bonum iudicares deum qui 

hominem posset magis malum facere securitate delicti? Quis boni 

auctor, nisi qui et exactor? Proinde quis mali extraneus, nisi qui et 

inimicus? Quis inimicus, nisi qui et expugnator? Quis expugna- 

tor, nisi qui et punitor? Sic totus deus bonus est, dum pro bono 

omnia est. Sic denique omnipotens, quia et iuvandi et laedendi 

potens. Minus est tanturmnodo prodesse, quia non aliud quid 

possit quam prodesse. De eiusmodi qua fiducia bonum sperem, 

si hoc solum potest? quomodo innocentiae mercedem secter, si 

non et nocentiae spectem? 4 [5] Diffidam necesse est, ne nec alteram 

partem remuneretur qui utramque non valuit. Usque adeo 

iustitia etiam plenitudo est divinitatis ipsius, exhibens deum per- 

fectum et patrem et dominum, patrem clementia, dominum 

disciplina, patrem potestate blanda, dominum severa, patrem 

diligendum pie, dominum timendum necessarie, diligendum quia 

malit misericordiam quam sacrificium, et timendum quia nolit 

peccatum, diligendum quia malit paenitentiam peccatoris quam 

mortem, et timendum quia nolit peccatores sui iam non paeni- 

tentes. Ideo lex utrumque definit: Diliges deum, et, Timebis 

deum. Aliud obsecutori proposuit, aliud exorbitatori. 

14. [1] Ad omnia tibi occurrit deus, idem percutiens sed et sanans, 

mortificans sed et vivificans, humilians sed et sublimans, con- 

dens mala sed et pacem faciens, ut etiam et hinc 1 respondeam 

13. 2 prospicit R 3 : non prospicit MR 1 3 malles R: males M: malle Oeh. 

4 spectem R 3 : speciem MR 1 et alii 

14. 1 et hinc (i. e. hac de re) Rig.: et hic MR 

13. a cf. Matt. 7: 13 b Deut. 6: 5 c Deut. 5: 29 


haereticis. Ecce enim, inquiunt, ipse se conditorem profitetur 

malorum dicens, Ego sum qui condo mala. [2] Amplexi enim voca- 

buli communionem duas malorum species in ambiguitate turban-

tem, quia mala dicuntur et delicta et supplicia, passim volunt eum 

conditorem intellegi malorum, ut malitiae auctor renuntietur. 

Nos autem adhibita distinctione utriusque formae, separatis malis 

delicti et malis supplicii, malis culpae et malis poenae, suum 

cuique parti definimus auctorem, malorum quidem peccati et 

culpae diabolum, malorum vero supplicii et poenae deum crea- 

torem, ut illa pars malitiae deputetur, ista iustitiae, mala con- 

dentis iudicii 2 adversus mala delicti. [3] De his ergo creator profitetur 

malis quae congruunt iudici: quae quidem illis mala sunt quibus 

rependuntur, ceterum suo nomine bona, qua iusta, et bonorum 

defensoria et delictorum inimica, atque in hoc ordine deo digna. 

Aut proba ea iniusta, ut probes malitiae deputanda, id est iniusti- 

tiae mala, quia si iustitiae erunt, iam mala non erunt, sed bona, 

malis tantummodo mala, quibus etiam directo bona pro malis 

damnantur. [4] Constitue igitur iniuste hominem divinae legis 

voluntarium contemptorem id retulisse quo voluit 3 caruisse, 

iniuste malitiam aevi illius imbribus, dehinc et ignibus caesam, 

iniuste Aegyptum foedissimam, superstitiosam, amplius hospitis 

populi conflictatricem, decemplici castigatione percussam. In- 

durat cor Pharaonis. Sed meruerat in exitium subministrari qui 

iam negaverat deum, qui iam legatos eius totiens superbus ex- 

cusserat, qui iam populo laborem operis adiecerat; postremo, qua 

Aegyptius, olim deo rens fuerat gentilis idololatriae, ibin et 

crocodilum citius colens quam deum vivum. Impendit et ipsum 

populum, sed ingratum. Immisit et pueris ursos, sed irreverenti- 

bus in prophetam. 

14. 2 iudicii scribebam; iudicia libri ut videtur et edd. 3 quo voluit R 3 : quod 

noluit MR 1 

14. a Isa. 45: 7 


15. [1] Iustitiam ergo primo iudicis dispice, cuius si ratio constiterit, 

tunc et severitas, et per quae severitas decurrit, rationi et iustitiae 

reputabuntur. Ac ne pluribus immoremur, asserite causas ceteras 

quoque, ut sententias condemnetis, excusate delicta, ut iudicia 

reprobetis. Nolite reprehendere iudicem, sed revincite malum 

iudicem. Nam et si patrum delicta de filiis exigebat, duritia populi 

talia remedia compulerat, ut vel posteritatibus suis prospicientes 

legi divinae obedirent. Quis enim non magis filiorum salutem 

quam suam curet? [2] Sed et si benedictio patrum semini quoque 

eorum destinabatur, sine ullo adhuc merito eius, cur non et 

reatus patrum in filios quoque redundaret? Sicut gratia, ita et 

offensa; ut per totum genus et gratia decurreret et offensa, salvo eo 

quod postea decerni habebat, non dicturos acidam uvam patres 

manducasse et filiorum dentes obstupuisse, id est non sumptu- 

rum patrem delictum filii, nec filium delictum patris, sed unum- 

quemque delicti sui reum futurum, ut post duritiam populi duritia 

legis edomita, iustitia iam non genus sed personas iudicaret.

[3] Quamquam si evangelium veritatis accipias, ad quos pertineat 

sententia reddentis in filios patrum delicta cognosces, ad illos 

scilicet qui hanc ultro sibi sententiam fuerant irrogaturi, Sanguis 

illius super capita nostra et filiorum nostrorum. Hoc itaque omnis 

providentia dei censuit quod iam audierat. 

16. [1] Bona igitur et severitas quia iusta, si bonus iudex, id est 

iustus. Item cetera bona per quae opus bonum currit bonae se- 

veritatis, sive ira sive aemulatio sive saevitia. Debita enim omnia 

haec sunt severitati, sicut severitas debitum est iustitiae. Vindi- 

canda erat procacitas aetatis verecundiam debentis. 1 Atque ita 

16. 1 vindicanda erat... verecundiam debentis: hanc incisionem post prophetam, 

ad finem cap. 14, transtulit van der Vliet, cui assentitur Kroy. 

15. a cf. Jer. 31: 29 b Matt. 27: 25 


non poterunt iudici exprobrari quae iudici accedunt, carentia et 

ipsa culpa, sicut et iudex. Quid enim, si medicum quidem dicas 

esse debere, ferramenta vero eius accuses quod secent et inurant 

et amputent et constrictent, quando sine instrumento artis medi- 

cus esse non possit? [2] Sed accusa male secantem, importune 

amputantem, temere inurentem, atque ita ferramenta quoque 

eius ut mala ministeria reprehende. Proinde est enim cum deum 

quidem iudicem admittis, eos vero motus et sensus per quos iudicat 

destruis. Deum nos a prophetis et a Christo, non a philosophis 

nec ab Epicuro erudimur. [3] Qui credimus deum etiam in terris 

egisse et humani habitus humilitatem suscepisse ex causa humanae 

salutis, longe sumus a sententia eorum qui nolunt deum curare 

quicquam. Inde venit ad haereticos quoque definitio eiusmodi, 

si deus irascitur et aemulatur et extollitur et exacerbatur, ergo 

et corrumpetur, ergo et morietur. Bene autem quod Christianorum 

est etiam mortuum deum credere et tamen viventem in aevo 

aevorum. [4] Stultissimi, qui de humanis divina praeiudicant, ut 

quoniam in homine corruptoriae conditionis habentur huiusmodi 

passiones, idcirco et in deo eiusdem status existimentur. Discerne 

substantias, et suos eis distribue sensus tam diversos quam sub- 

stantiae exigunt, licet vocabulis communicare videantur. Nam et 

dexteram et oculos et pedes dei legimus, nec ideo tamen humanis 

comparabuntur quia de appellatione sociantur. Quanta erit 

diversitas divini corporis et humani sub eisdem nominibus mem- 

brorum, tanta erit et animi divini et humani differentia sub 

eisdem licet vocabulis sensuum, quos tam corruptorios efficit in 

homine corruptibilitas substantiae humanae quam incorruptorios 

in deo efficit incorruptibilitas substantiae divinae. [5] Certe deum 

confiteris creatorem? Certe, inquis. Quomodo ergo in deo 

132 TERTULLIAN II. 16

humanum aliquid existimas, et non divinum omne? Quem deum 

non negas, confiteris non humanum, siquidem deum confitendo 

praeiudicasti utique illum ab omni humanarum conditionum 

qualitate diversum. Porro cum pariter agnoscas hominem a deo 

inflatum in animam vivam, non deum ab homine, satis perversum 

est ut in deo potius humana constituas quam in homine divina, 

et hominis imagine deum induas potius quam dei hominem. 

[6] Et haec ergo imago censenda est dei in homine, quod eosdem 

motus et sensus habeat humanus animus quos et deus, licet non 

tales quales deus; pro substantia enim et status eorum et exitus 

distant. Denique contrarios eorum sensus, lenitatem dico, patien- 

tiam, misericordiam, ipsamque matricem earum, bonitatem, cur 

divina praesumitis? Nec tamen perfecte ea obtinemus, quia solus 

deus perfectus. Ita et illas species, irae dico et exasperationis, non 

tam feliciter patimur, quia solus deus de incorruptibilitatis pro- 

prietate felix. [7] Irascetur enim sed non ; 2 exacerbabitur 

sed non periclitabitur; movebitur sed non evertetur. Omnia ne- 

cesse est adhibeat propter omnia; tot sensus quot et causas; et 

iram propter scelestos, et bilem propter ingratos, et aemulationem 

propter superbos, et quicquid non expedit malis. Sic et miseri- 

cordiam propter errantes, et patientiam propter non resipiscentes, 3 

et praestantiam propter merentes, et quicquid bonis opus est. 

Quae omnia patitur suo more, quo eum pati condecet, propter 

quem homo eadem patitur aeque suo more. 

17. [1] Haec ita dispecta totum ordinem dei iudicis operarium et, ut 

dignius dixerim, protectorem catholicae et summae illius bonitatis 

ostendunt quam semotam a iudiciariis sensibus et in suo statu 

puram nolunt Marcionitae in eodem deo agnoscere, pluentem 

16. 2 addendum arbitrabar: conturbabitur sive exturbabitur Eng. 

3 resipiscentes Pam.: respicientes MR 


super bonos et malos et solem suum oriri facientem super iustos et 

iniustos, quod alius deus omnino non praestat. Nam etsi hoc quoque 

testimonium Christi in creatorem Marcion de evangelio eradere 

ausus est, sed ipse mundus inscriptus est et omni a conscientia 

legitur. [2] Et erit haec ipsa patientia creatoris in iudicium Marcionis, 

illa patientia quae expectat paenitentiam potius peccatoris quam 

mortem, et mavult misericordiam quam sacrificium, avertens iam 

destinatum exitium Ninivitis, et largiens spatium vitae Ezechiae 

lacrimis, et restituens statum regni Babylonis tyranno paenitentia 

functo: illam dico misericordiam quae et filium Saulis moriturum 

ex devotione populo concessit, et David delicta in domum Uriae 

confessum venia liberavit, et ipsum Israel totiens restituit quotiens 

iudicavit, totiens refovit quotiens et increpuit. [3] Non solum igitur 

iudicem aspiciens convertere et ad optimi exempla. Notans cum 

ulciscitur considera cum indulget. Repende austeritati lenitatem. 

Cum utrumque conveneris in creatore, invenies in eo et illud pro- 

pter quod 1 alterum deum credis. Veni denique ad inspectationem 

doctrinarum, disciplinarum, praeceptorum consiliorumque eius.

Dices forsitan haec etiam humanis legibus determinari. Sed ante 

Lycurgos et Solonas omnes Moyses et deus. Nulla posteritas non 

a primordiis accipit. [4] Tamen non a tuo deo didicit creator meus 

praescribere, Non occides, non adulterabis, non furaberis, non 

falsum testimonium dices, alienum non concupisces, honora 

patrem et matrem, et diliges proximum tuum ut te ipsum. Ad 

haec innocentiae, pudicitiae et iustitiae et pietatis principalia con- 

sulta accedunt etiam humanitatis praescripta, cum septimo quo- 

que anno servitia libertate solvuntur, cum eodem tempore agro 

parcitur, egenis cedendo locum, bovi etiam terenti vincula oris 

remittuntur ad fructum praesentis laboris, quo facilius in pecudi- 

bus praemeditata humanitas in hominum refrigeria erudiretur. 

17. 1 quod Urs.: quem MR 

17. a cf. Matt. 5: 45 b cf. Rom. 2: 15 c Rom. 13: 9 


18. [1] Sed quae potius legis bona defendam quam quae haeresis 

concupiit 1 ut talionis definitionem, oculum pro oculo, 

dentera pro dente, et livorem pro livore repetentis? Non enim 

iniuriae mutuo exercendae licentiam sapit, sed in totum cohiben- 

dae violentiae prospicit, ut quia durissimo et infideli in deum 

populo longum vel etiam incredibile videretur a deo expectare 

defensam, edicendam postea per prophetam, Mihi defensam, et 

ego defendam, dicit dominus, interim commissio iniuriae metu 

vicis statim occursurae repastinaretur, et licentia retributionis 

prohibitio esset provocationis, ut sic improbitas aestuata 2 cessaret, 

dum secunda permissa prima terretur, et prima deterrita nec 

secunda committitur, qua et alias facilior timor talionis per eun- 

dem saporem passionis. Nihil amarius quam id ipsum pati quod 

feceris aliis. [2] Et si lex aliquid cibis detrahit et immunda pronuntiat 

animalia quae aliquando benedicta sunt, consilium exercendae 

continentiae intellege, et frenos impositos illi gulae agnosce quae 

cum panem ederet angelorum, cucumeres et pepones Aegyptiorum 

desiderabat. Agnosce simul et comitibus gulae, libidini scilicet 

atque luxuriae, prospectum, quae fere ventris castigatione frige- 

scunt. Manducaverat enim populus et biberat et surrexerat ludere. 

Proinde ut et pecuniae ardor restringeretur ex parte qua de victus 

necessitate causatur, pretiosorum ciborum ambitio detracta est: 

postremo, ut facilius homo ad ieiunandum deo formaretur, paucis 

et non gloriosis escis assuefactus, et nihil de lautioribus esuriturus. 

[3] Reprehendendus sane creator quod cibos potius populo suo 

abstulit quam ingratioribus Marcionitis. Sacrificiorum quoque 

onera et operationum et oblationum negotiosas scrupulositates 

18. 1 concupiit Kroy.: concupiit libri et edd. 2 aestuata R 3 : 

astuta MGR 1

18. a Deut. 32: 35 b Exod. 32: 6; cf. 1 Cor. 10: 7 


nemo reprehendat, quasi deus talia sibi proprie desideraverit, qui 

tam manifeste exclamat, Quo mihi multitudinem sacrificiorum 

vestrorum? et, Quis exquisivit ista de manibus vestris? sed illam 

dei industriam sentiat qua populum pronum in idololatriam et 

transgressionem eiusmodi officiis religioni suae voluit adstringere 

quibus superstitio saeculi agebatur, ut ab ea avocaret illos, sibi 

iubens fieri quasi desideranti, ne simulacris faciendis delinqueret. 

19. [1] Sed et in ipsis commerciis vitae et conversationis humanae 

domi ac foris adusque curam vasculorum omnifariam distinxit, ut 

istis legalibus disciplinis occurrentibus ubique nec 1 ullo momento 

vacarent a dei respectu. Quid enim faceret beatum hominem 

quam in lege domini voluntas eius, et in lege domini medita- 

bitur die ac nocte? Quam legem non duritia promulgavit auctoris, 

sed ratio summae benignitatis, populi potius duritiam edomantis 

et rudem obsequio fidem operosis officiis dedolantis, ut nihil de 

arcanis attingam significantiis legis, spiritalis scilicet et propheti- 

cae, et in omnibus paene argumentis figuratae. [2] Sufficit enim in 

praesenti si simpliciter hominem deo obligabat, ut nemo eam 

reprobare debeat, nisi cui non placet deo deservire. Ad hoc bene- 

ficium, non onus, legis adiuvandum etiam prophetas eadem 

bonitas dei ordinavit, docentes deo digna, auferre nequitias de 

anima, discere benefacere, exquirere iudicium, iudicare pupillo 

et iustificare viduam, diligere quaestiones, fugere improborum 

contactum, dimittere conflictam integram, dissipare scripturam 

inivistam, infringere panem esurienti et tectum non habentem 

inducere in domum tuam, nudum si videris, contegere, et dome- 

sticos seminis tui non despicere, compescere linguam a malo, et 

labia ne loquantur dolum, declinare a malo et facere bonum, 

19. 1 nec Kroy.: ne MR 

18. c Isa. 1: 11 sq. 

19. a Ps. 1: 2 b cf. Isa. 1: 16 sqq. c Isa. 58: 7 


quaerere pacem et sectari eam, irasci et non delinquere, id est 

in ira non perseverare sive saevire, non abire in concilium im- 

piorum, nec stare in via peccatorum, nec in cathedra pestilentium 

sedere. Sed ubi? [3] Vide quam bonum et iocundum habitare fratres 

in unum, meditantes die ac nocte in lege domini, quia bonum 

scilicet fidere in dominum quam fidere in hominem, et sperare in 

dominum quam sperare in hominem. Qualis enim apud deum 

merces homini? Et erit tanquam lignum quod plantatum est 

iuxta exitus aquarum, quod fructum suum dabit in tempore suo,

et folium eius non decidet, et omnia quaecunque faciet prospera- 

buntur illi. Innocens autem et purus corde, qui non accepit in 

vanum nomen dei et non iuravit ad proximum suum in dolo, iste 

accipiet benedictionem a domino, et misericordiam a deo saluti- 

ficatore 2 suo. [4] Oculi enim domini super timentes eum, sperantes 

in misericordiam ipsius, ad deliberandas animas eorum de morte, 

utique aeterna, et nutricandos eos in fame, utique vitae aeternae. 

Multae enim pressurae iustorum, et ex omnibus liberabit eos 

dominus. Honorabilis mors in conspectu domini sanctorum eius. 

Dominus custodit omnia ossa eorum unum ex ipsis non com- 

minuetur. Redimet 3 dominus animas servorum suorum. Pauca 

ista de tantis scripturis creatoris intulimus, et nihil puto iam ad 

testimonium dei optimi deesse, quod satis et praecepta bonitatis 

et praemissa consignant. 

20. [1] Sed enim sepiae isti, quorum figura illud quoque pisculen- 

tum de cibis lex recusavit, ut traductionem sui sentiunt, tenebras 

hinc blasphemiae intervomunt, atque ita intentionem uniuscuius- 

que iam proximam dispargunt, iactitando et asseverando ea quae 

relucentem bonitatem creatoris infuscent. Sed et per istas caligines 

sequemur nequitiam, et in lucem extrahemus ingenia tenebrarum, 

obicientia creatori vel maxime fraudem illam et rapinam auri et 

argenti, mandatam ab illo Hebraeis in Aegyptios. [2] Age, infelicis- 

sime haeretice, te ipsum expostulo arbitrum, cognosce in utramque 

19. 2 salutari F 3 Redimet Pam.: redemit MR 

19. d cf. Ps. 34: 13 sq. e cf. Ps. 4: 5 f cf. Ps. 1: 1 g Ps. 133: 1 

h cf. Ps. 118: 8 sq. i Ps, 1: 3 j Ps. 33: 18 sq. k Ps. 34: 19 sqq. 


gentem prius, et ita de auctore praecepti iudicabis. Reposcunt 

Aegyptii de Hebraeis vasa aurea et argentea. Contra Hebraei mu- 

tuas petitiones instituunt, allegantes sibi quoque eorundem patrum 

nomine, ex eodem scripturae instrumento, mercedes restitui opor- 

tere illius operariae servitutis pro laterinis deductis, pro civitatibus 

et villis aedificatis. [3] Quid iudicabis, optimi dei elector? Hebraeos 

fraudem agnoscere debere, an Aegyptios compensationem? Nam 

et aiunt ita actum per legatos utrinque, Aegyptiorum quidem re- 

petentium vasa, Iudaeorum vero reposcentium operas suas. Et 

tamen vasis iustitia renuntiaverunt ibi 1 Aegyptii. Hodie adversus 

Marcionitas amplius allegant Hebraei, negantes compensationi 

satis esse quantumvis illud auri et argenti, si sexcentorum milium 

operae per tot annos vel singulis nummis diurnis aestimentur. 

[4] Quae autem pars maior, repetentium vasa an incolentium villas 

et urbes? Querela ergo maior Aegyptiorum, an gratia Hebraeo- 

rum? Ut solo iniuriarum iudicio Hebraei Aegyptios repercuterent, 

liberi homines in ergastulum subacti: ut solas scapulas suas 

scribae eorum apud subsellia sua ostenderent flagellorum con- 

tumeliosa atrocitate laceratas: non paucis lancibus et scyphis,

pauciorum utique divitum ubique, sed totis et ipsorum facultati- 

bus et popularium omnium collationibus satisfaciendum Hebraeis 

pronuntiasset. Igitur si bona Hebraeorum causa, bona iam et 

causa, id est mandatum, creatoris, qui et Aegyptios gratos fecit 

nescientes, et suum populum in tempore expeditionis angusto 

aliquo solatio tacitae compensationis expunxit. Plane minus exigi 

iussit. Hebraeis etiam filios Aegyptii restituere debuerant. 

21. [1] Sic et in ceteris contrarietates praeceptorum ei exprobras ut 

20. 1 vasis iustitia renuntiaverunt ibi Oeh., nec video quomodo melius vexato huic 

loco mederi possis: hasi iustitia... sibi M: has iustitia... sibi R 


mobili et instabili, prohibentis sabbatis operari et iubentis arcam 

circumferri per dies octo, id est etiam sabbato, in expugnatione 

civitatis Hiericho. Nec sabbati enim inspicis legem, opera humana, 

non divina, prohibentem. Siquidem, Sex, inquit, diebus operare, 

et facies omnia opera tua, septima autem die sabbata domino deo 

tuo; non facies in ea omne opus. Quod? utique tuum. Consequens 

enim est ut ea opera sabbato auferret quae sex diebus supra 

indixerat, tua scilicet, id est humana et cotidiana. [2] Arcam vero 

circumferre neque cotidianum opus videri potest neque humanum, 

sed et rarum et sacrosanctum et ex ipso tunc dei praecepto utique 

divinum. Quod et ipse quid significaret edissererem, nisi longum 

esset figuras argumentorum omnium creatoris expandere, quas 

forsitan nec admittis. Sed plus est si de absolutis revincamini, sim- 

plicitate veritatis, non curiositate: sicut et nunc certa distinctio 

est sabbati humana, non divina, opera prohibentis. Ideoque qui 

sabbatis lignatum ierat, morti datus est: suum enim opus fecerat, 

lege interdictum. Qui vero arcam sabbatis circumtulerant, impune 

gesserunt: non suum enim opus sed dei, ex praecepto scilicet 

ipsius, administraverant. 

22. [1] Proinde et similitudinem vetans fieri omnium quae in caelo et 

in terra et in aquis, ostendit et causas, idololatriae scilicet 1 sub- 

stantiam cohibentes. Subicit enim, Non adorabitis ea neque 

servietis illis. Serpentis autem aenei effigies postea praecepta 

Moysi a domino non ad idololatriae titulum pertinebat, sed ad 

remediandos eos qui a serpentibus infestabantur. Et taceo de 

figura remedii. [2] Sic et cherubim et seraphim aurea, in arcae 

figuratum exemplum certe simplex ornamentum, accommodata 

suggestui: longe diversas habendo causas ab idololatriae condi- 

cione, ob quam similitudo prohibetur, non videntur simili- 

22. 1 scilicet M: scilicet quae M mg R: scilicet caecae Oeh.: mallem scripsisse 

idololatriae scilicet quae substantiam cohibent 

21. a Exod. 20: 9 sq. 22. a Exod. 20: 5 b cf. Num. 21: 8 sq.


tudinum prohibitarum legi refragari, non in eo similitudinis statu 

deprehensa ob quem similitudo prohibetur. Diximus de sacri- 

ficiorum rationali institutione, avocante scilicet ab idolis ad deum 

officia ea quae si rursus eiecerat dicens, Quo mihi multitudinem 

sacrificiorum vestrorum? hoc ipsum voluit intellegi quod non 

sibi ea proprie exegisset. Non enim bibam, inquit, sanguinem 

taurorum, quia et alibi ait, Deus aeternus non esuriet nec sitiet. 

[3] Nam etsi ad oblationes Abel advertit, et holocausta Noe odoratus 

est libenter, quae iocunditas sive viscerum vervecinorum sive 

nidoris ardentium victimarum? Sed animus simplex et deum 

metuens offerentium ea quae a deo habebant, et pabuli et suavis 

olentiae, gratiae apud deum deputabatur, non quae fiebant exi- 

gentis, sed illud propter quod fiebant, ob honorem scilicet dei. 

Si cliens diviti aut regi nihil desideranti tamen aliquid vilissimi 

munusculi obtulerit, quantitas et qualitas muneris infuscabit 

divitem et regem, an delectabit titulus officii? [4] At si cliens ei 

munera ultro, vel etiam indicta, 2 ordine suo offerat, et sollemnia 

regis observet, non ex fide tamen, nec corde puro, nec pleno circa 

cetera quoque obsequia, nonne consequens ut rex ille vel dives 

exclamet, Quo mihi multitudinem munerum tuorum? 3 plenus 

sum: et, Sollemnitates et dies festos et vestra sabbata? Vestra 

dicendo quae secundum libidinem suam non secundum 

religionem dei celebrando, sua iam non dei fecerant, condicio- 

nalem idcirco et rationalem demonstravit recusationem eorum 

quae administranda praescripserat. 3 

23. [1] Si vero etiam circa personas levem vultis intellegi cum 

reprobat aliquando probatos, aut improvidum cum probat 

22. 2 indicta Kroy.: dicta MR; ex edicto Lat. 3-3 hunc in modum interpungen- 

dum censebam 

22. c Isa. 1: 11 d Isa. 40: 28 e Isa. 1: 11, 14 


quandoque reprobandos, quasi iudicia sua aut damnet praeterita 

aut ignoret futura, atquin nihil tam bono et iudici convenit quam 

pro praesentibus meritis et reicere et adlegere. Adlegitur Saul, sed 

nondum despector prophetae Samuelis. Reicitur Salomon, sed 

iam a mulieribus alienis possessus et idolis Moabitarum et Sido- 

niorum mancipatus. [2] Quid faceret creator ne a Marcionitis repre- 

henderetur? Bene adhuc agentes praedamnaret iam propter 

futura delicta? Sed dei boni non erat nondum merentes prae- 

damnare. Proinde peccantes nunc non recusaret propter pristina 

benefacta? Sed iusti iudicis non erat rescissis iam bonis pristinis 

scelera donare. Aut quis hominum sine delicto, ut eum deus sem- 

per adlegeret quem nunquam posset recusare? [3] Vel quis item

sine aliquo bono opere, ut eum deus semper recusaret quem 

nunquam posset adlegere? Exhibe bonum semper, et non recusa- 

bitur; exhibe malum semper, et nunquam adlegetur. Ceterum si 

idem homo, ut in utroque pro temporibus, in utroque dispungetur 

a deo et bono et iudice, qui non levitate aut improvidentia senten- 

tias vertit, sed censura gravissima et providentissima merita tem- 

poris cuiusque dispensat. 

24. [1] Sic et paenitentiam apud illum prave interpretaris, quasi pro- 

inde mobilitate vel improvidentia, immo iam ex delicti recorda- 

tione paeniteat, quoniam quidem dixerit, Paenituit quod regem 

fecerim Saul, praescribens scilicet paenitentiam confessionem 

sapere mali operis alicuius vel erroris. Porro non semper. Evenit 

enim in bonis factis paenitentiae confessio ad invidiam et expro- 

brationem eius qui beneficii ingratus extiterit, [2] sicut et tunc circa 

personam Saulis honorandam annuntiatur a creatore, qui non 

24. a 1 Sam. 15: 11 


deliquerat cum Saulem assumit in regnum et sancto spiritu auget; 

optimum enim adhuc, qualis, inquit, non erat in filiis Israelis, 

dignissime adlegerat. Sed nec ignoraverat ita eventurum. Nemo 

enim te sustinebit improvidentiam adscribentem deo ei quem 

deum non negans confiteris et providum. Haec enim illi propria 

divinitas constat. Sed malum factum Saulis, ut dixi, onerabat 

paenitentiae suae professione, quam vacante delicto circa Saulis 

adlectionem consequens est invidiosam potius intellegi, non 

criminosam. Ecce, inquis, criminosam eam animadverto circa 

Ninivitas, dicente scriptura Ionae, Et paenituit dominum de 

malitia quam dixerat facturum se illis, nec fecit. Sicut et ipse 

Ionas ad dominum, Propterea praeveni profugere in Tarsos, quia 

cognoveram te esse misericordem et miserescentem, patientem 

et plurimum misericordiae, paenitentem malitiarum. [3] Bene igitur 

quod praemisit optimi dei titulum, patientissimi scilicet super 

malos et abundantissimi misericordiae et miserationis super 

agnoscentes et deplangentes delicta sua, quales tunc Ninivitae. 

Si enim optimus qui talis, de isto prius cessisse debebis, non com- 

petere in talem, id est in optimum, etiam malitiae concursum. 

Et quia et Marcion defendit arborem bonam malos quoque 

fructus non licere producere, sed malitiam tamen nominavit, quod 

optimus non capit, numquid aliqua interpretatio subest earum 1 

malitiarum intellegendarum quae possint et in optimum decu- 

currisse? Subest autem. [4] Dicimus denique malitiam nunc signi- 

ficari non quae ad naturam redigatur creatoris, quasi mali, sed 

quae ad potestatem, quasi iudicis; secundum quam enuntiarit, 

Ego sum qui condo mala, et, Ecce ego emitto in vos mala, non 

peccatoria sed ultoria, quorum satis diluimus infamiam ut 

congruentium iudici. Sicut autem, licet mala dicantur, non 

reprehenduntur in iudice, nec hoc nomine suo malum iudicem 

ostendunt, ita et malitia haec erit intellegenda nunc quae ex illis

24. 1 earum MR: etiam earum Pam., sine causa ut videtur 

24. b 1 Sam. 9: 2 c Jonah 3: 10 d Jonah 4: 2 e Isa. 45: 7 

f Jer. 18: 11 


malis iudiciariis deputata cum ipsis competat iudici. [5] Nam et apud 

Graecos interdum malitiae pro vexationibus et laesuris, non pro 

malignitatibus ponuntur, sicut et in isto articulo. Atque adeo si 

eius malitiae paenituit creatorem, quasi creaturae reprobandae 

scilicet et deletui 2 vindicandae, atqui nec hic ullum admissum 

criminosum reputabitur creatori, qui iniquissimam civitatem 

digne meritoque decreverat abolendam. [6] Ita quod iuste destina- 

verat non male destinans, ex iustitia non ex malitia destinarat; 

sed poenam ipsam malitiam nominavit ex malo et merito passionis 

ipsius. Ergo, dices, si malitiam iustitiae nomine excusas, quia 

iuste exitium destinarat in Ninivitas, sic quoque culpandus est, 

qui iustitiae utique non paenitendae paenitentiam gessit. Immo 

nec iustitiae, inquam, paenitebit deum, et superest iam agnoscere 

quid sit paenitentia dei. Non enim, si hominem ex recordatione 

plurimum delicti, interdum et ex alicuius boni operis ingratia 

paenitet, ideo et deum proinde. [7] In quantum enim deus nec malum 

admittit nec bonum damnat, in tantum nec paenitentiae boni 

aut mali apud eum locus est. Nam et hoc tibi eadem scriptura 

determinat, dicente Samuele Sauli, Discidit dominus regnum 

Israelis de manu tua hodie et dabit illud proximo tuo, optimo 

super te, et scindetur Israel in duas partes, et non convertetur 

neque paenitentiam aget, quia non sicut homo est ad paeniten- 

dum. [8] Haec itaque definitio in omnibus aliam formam divinac 

paenitentiae statuit, quae neque ex improvidentia neque ex 

levitate neque ex ulla boni aut mali operis damnatione reputetur, 

sicut humana. Quis ergo erit mos paenitentiae divinae? Iam 

relucet, si non ad humanas condiciones eam referas. Nihil enim 

aliud intellegetur quam simplex conversio sententiae prioris, quae 

etiam sine reprehensione eius possit admitti, etiam in homine, 

nedum in deo, cuius omnis sententia caret culpa. Nam et in 

24. 2 deletui R 3 : delictum MR 1 : de delicto Oeh. Scribere possis de delicto iudi- 

candae 

24. g 1 Sam. 15: 28 sq. 


Graeco sono paenitentiae nomen non ex delicti confessione, sed 

ex animi demutatione compositum est, quam apud deum pro 

rerum variantium sese occursu regi 3 ostendimus.

25. [1] Iam nunc, ut omnia eiusmodi expediam, ad ceteras pusilli- 

tates et infirmitates et incongruentias, ut putatis, interpretandas 

purgandasque pertendam. Inclamat deus, Adam, ubi es? scilicet 

ignorans ubi esset, et causato nuditatis pudore an de arbore gu- 

stasset interrogat, scilicet incertus. Immo nec incertus admissi 

nec ignorans loci. Enimvero oportebat conscientia peccati delite- 

scentem evocatum prodire 1 in conspectum domini, non sola 

nominis inclamatione, sed cum aliqua iam tunc admissi suggil- 

latione. [2] Nec enim simplici modo, id est interrogatorio sono legen- 

dum est, Ubi es, Adam? sed impresso et incusso et imputativo, 

Adam, ubi es! id est in perditione es, id est iam hic non es, ut et 

increpandi et dolendi exitus vox sit. Ceterum qui totum orbem 

comprehendit manu velut nidum, cuius caelum thronus et terra 

scabellum, nimirum huius oculos aliqua paradisi portio evaserat, 

quominus illi ubicunque Adam ante evocationem viseretur tam 

latens quam de interdicta fruge sumens? [3] Speculatorem vineae vel 

horti tui lupus aut furunculus non latet. Deum puto de sublimiori- 

bus oculatiorem aliquid subiecti praeterire non posse. Stulte, qui 

tantum argumentum divinae maiestatis et humanae instructionis 

naso agis. Interrogat deus quasi incertus, ut et hic liberi arbitrii 

probans hominem in causa aut negationis aut confessionis daret ei 

locum sponte confitendi delictum et hoc nomine relevandi. Sicut 

de Cain sciscitatur ubinam frater eius; quasi non iam vociferatum 

24. 3 occursu regi Rig.: occursu rei MR 1 : occursura rei R 3 : occursu fieri Urs. 

25. 1 prodire R: prodere MF 

25. a Gen. 3: 9, 11 


a terra sanguinem Abelis audisset: sed ut et ille haberet potestatem 

ex eadem arbitrii potestate sponte negandi delicti et hoc nomine 

gravandi, atque ita nobis conderentur exempla confitendorum po- 

tius delictorum quam negandorum; ut iam tunc initiaretur evan- 

gelica doctrina, Ex ore tuo iustificaberis et ex ore tuo damnaberis. 

[4] Nam etsi Adam propter statum legis deditus morti est, sed spes ei 

salva est, dicente domino, Ecce Adam factus est tanquam unus ex 

nobis, de futura scilicet adlectione hominis in divinitatem. Denique 

quid sequitur? Et nunc, ne quando extendat manum et sumat de 

ligno vitae et vivat in aevum. Interponens enim, Et nunc, prae- 

sentis temporis verbum, temporalem et ad praesens dilationem 

vitae fecisse se ostendit. [5] Ideoque nec maledixit ipsum Adam et 

Evam, ut restitutionis candidatos, ut confessione relevatos. Cain 

vero et maledixit et cupidum morte luere delictum mori interim 

vetuit, ut praeter admissum etiam negationis eius oneratum. 

Haec erit ignorantia dei nostri, quae ideo simulabatur ne delin- 

quens homo quid sibi agendum sit ignoret. [6] Sed ad Sodomam et 

Gomorram descendens, Videbo, ait, si secundum clamorem per- 

venientem ad me consummantur, si vero non, ut agnoscam. Et 

hic videlicet ex ignorantia incertus et scire cupidus? An hic

sonus pronuntiationis necessarius, non dubitativum, sed com- 

minativum exprimens sensum, sub sciscitationis obtentu? Quodsi 

descensum quoque dei irrides, quasi aliter non potuerit per- 

ficere iudicium nisi descendisset, vide ne tuum aeque deum 

pulses. Nam et ille descendit ut quod vellet efficeret. 

26. [1] Sed et iurat deus. Numquid forte per deum Marcionis? Immo, 

inquit, multo vanius, quod per semetipsum. Quid vellet facere, 1 

si alius deus non erat in conscientia eius, hoc cum maxime 

26. 1 vellet facere R 3 : vellet faceret MR 1 : velles faceret Kroy. (forsan recte) 

25. b Matt. 12: 37 c Gen. 3: 22 d Gen. 18: 21 


iurantis alium absque se omnino non esse? Igitur peierantem de- 

prehendis, an vane deierantem? Sed non potest videri peierasse 

qui alium esse non scivit, ut dicitis. Quod enim scit hoc deierans, 

vere non peieravit. Sed nec vane deierat alium deum non esse. 

[2] Tunc enim vane deieraret, si non fuissent qui alios deos crederent, 

tunc quidem simulacrorum cultores, nunc vero et haeretici. Iurat 

igitur per semetipsum, ut vel iuranti deo credas alium deum 

omnino non esse. Hoc ut deus faceret tu quoque Marcion coegisti. 

Iam tunc enim providebaris. Proinde si et in promissionibus aut 

comminationibus iurat, fidem in primordiis arduam extorquens, 

nihil deo indignum est quod efficit deo credere. [3] Satis et tunc pu- 

sillus deus in ipsa etiam ferocia sua, cum ob vituli consecrationem 

efferatus in populum de famulo suo postulat Moyse, Sine me, et 

indignatus ira disperdam illos, et faciam te in nationem magnam. 

Unde meliorem soletis affirmare Moysen deo suo, deprecatorem, 

immo et prohibitorem irae. Non facies enim, inquit, istud, aut 

et me una cum eis impende. [4] Miserandi vos quoque cum populo, 

qui Christum non agnoscitis in persona Moysi figuratum, patris 

deprecatorem et oblatorem animae suae pro populi salute. Sed 

sufficit si et Moysi proprie donatus est populus ad praesens. Quod 

ut famulus postulare posset a domino, id dominus a se postulavit. 

Ad hoc enim famulo dixit, Sine me, et disperdam illos, ut ille 

postulando et semetipsum offerendo non sineret, atque ita disceres 

quantum liceat fideli et prophetae apud deum. 

27. [1] Iam nunc, ut et cetera compendio absolvam, quaecunque 

adhuc ut pusilla et infirma et indigna colligitis ad destructionem 

26. a cf. Isa. 45: 23 b Exod. 32: 10 c Exod. 32: 32 


creatoris, simplici et certa ratione proponam, deum non potuisse 

humanos congressus inire, nisi humanos et sensus et affectus sus-

cepisset, per quos vim maiestatis suae, intolerabilem utique hu- 

manae mediocritati, humilitate temperaret, sibi quidem indigna, 

homini autem necessaria, et ita iam deo digna, quia nihil tam 

dignum deo quam salus hominis. [2] De isto pluribus retractarem, si 

cum ethnicis agerem; quamquam et cum haereticis non multo 

diversa stet congressio. Quatenus et ipsi deum in figura et in 

reliquo ordine humanae conditionis deversatum iam credidistis, 

non exigetis utique diutius persuaderi deum conformasse semet- 

ipsum humanitati, sed de vestra fide revincimini. Si enim deus, 

et quidem sublimior, tanta humilitate fastigium maiestatis suae 

stravit ut etiam morti subiceret, et morti crucis, cur non putetis 

nostro quoque deo aliquas pusillitates congruisse, tolerabiliores 

tamen Iudaicis contumeliis et patibulis et sepulcris? [3] An hae sunt 

pusillitates, quae iam hinc praeiudicare debebunt Christum 

humanis passionibus obiectum eius dei esse cui humanitates 

exprobrantur a vobis? Nam et profitemur Christum semper egisse 

in dei patris nomine, ipsum ab initio conversatum, ipsum con- 

gressum cum patriarchis et prophetis, filium creatoris, sermonem 

eius, quena ex semetipso proferendo filium fecit, et exinde omni 

dispositioni suae voluntatique praefecit, diminuens illum modico 

citra angelos, sicut apud David scriptum est; [4] qua diminutione in 

haec quoque dispositus est a patre quae ut humana reprehenditis, 

ediscens iam inde a primordio, iam inde hominem 1 quod erat futurus in fine. Ille est qui descendit, ille qui 

27. 1 : loco valde vexato his additis mederi tentabam 

27. a cf. Ps. 8: 5; Heb. 2: 9 


interrogat, ille qui postulat, ille qui iurat. Ceterum patrem nemini 

visum etiam commune testabitur evangelium dicente Christo, 

Nemo cognovit patrem nisi filius. [5] Ipse enim et veteri testamento 

pronuntiarat, Deum nemo videbit et vivet, patrem invisibilem 

determinans, in cuius auctoritate et nomine ipse erat deus qui 

videbatur, dei filius. Sed et penes nos deus 2 in persona Christi 

accipitur, quia et hoc modo noster est. [6] Igitur quaecunque exigitis 

deo digna, habebuntur in patre invisibili incongressibilique et 

placido et, ut ita dixerim, philosophorum deo. Quaecunque 

autem ut indigna reprehenditis, deputabuntur in filio et viso et 

audito et congresso, arbitro patris et ministro, miscente in semet- 

ipso hominem et deum, in virtutibus deum, in pusillitatibus 

hominem, ut tantum homini conferat quantum deo detrahit. 

[7] Totum denique dei mei penes vos dedecus sacramentum est 

humanae salutis. Conversabatur deus , 3 ut homo divine 4 

agere doceretur. Ex aequo agebat deus cum homine, ut homo ex 

aequo agere cum deo posset. Deus pusillus inventus est, ut homo 

maximus fieret. Qui talem deum dedignaris, nescio an ex fide 

credas deum crucifixum. Quanta itaque perversitas vestra erga 

utrumque ordinem creatoris! [8] Iudicem eum designatis, et severita-

tem iudicis secundum merita causarum congruentem pro saevitia 

exprobratis. Deum optimum exigitis, et lenitatem eius benignitati 

congruentem pro captu mediocritatis humanae deiectius conver- 

satam ut pusillitatem depretiatis. Nec magnus vobis placet nec 

modicus, nec iudex nec amicus. Quid si nunc eadem et in vestro 

deprehendantur? Iudicem quidem et illum esse iam ostendimus 

in libello suo, et de iudice necessarie severum, et de severo sic et 

saevum, si tamen saevum. 

27. 2 deus invitus scribebam: Christus, libri et edd. sed nomen sanctum quid duplici vice 

significare posset nullus intellegebam 3 humane add. Kroy. 4 divine MF: 

divina R edd. 

27. b Luke 10: 22 c Exod. 33: 20 


28. [1] Nunc et de pusillitatibus et malignitatibus ceterisque notis et 

ipse adversus Marcionem antitheses aemulas faciam. Si ignoravit 

deus meus esse alium super se, etiam tuus omnino non scivit esse 

alium infra se. Quod enim ait Heraclitus ille tenebrosus, eadem 

via sursum et deorsum. Denique si non ignorasset, et ab initio 

ei occurrisset. Delictum et mortem et ipsum auctorem delicti dia- 

bolum et omne malum quod 1 deus meus passus est esse, hoc et 

tuus, qui illum pati passus est. Mutavit sententias suas deus noster, 

proinde qua et vester. Qui enim genus humanum tam sero re- 

spexit, eam sententiam mutavit qua tanto aevo non respexit. [2] Pae- 

nituit mali in aliquo deum nostrum, sed et vestrum. Eo enim, 

quod tandem animadvertit ad horninis salutem, paenitentiam 

dissimulationis pristinae 2 fecit debitam malo facto. Porro malum 

factum deputabitur neglegentia salutis humanae, non nisi per 

paenitentiam emendata apud deum vestrum. Mandavit fraudem 

deus noster, sed auri et argenti. Quanto autem homo pretiosior 

auro et argento, tanto fraudulentior deus vester, qui hominem 

domino et factori suo eripit. Oculum pro oculo reposcit deus noster, 

sed et vester vicem prohibens iterabilem magis iniuriam facit. Quis 

enim non rursus percutiet non repercussus? Nescit deus noster 

quales adlegeret. Ergo nec vester. Iudam traditorem non adlegis- 

set, si praescisset. Si et mentitum alicubi dicis creatorem, longe 

maius mendacium est in tuo Christo, cuius corpus non fuit verum. 

Multos saevitia dei mei absumpsit. [3] Tuus quoque deus quos salvos 

non facit utique in exitium disponit. Deus meus aliquem iussit 

occidi. Tuus semetipsum voluit interfici, non minus homicida in 

semetipsum quam in eum a quo vellet occidi. Multos autem 

occidisse deum eius probabo Marcioni. Nam fecit homicidam, 

utique periturum, nisi si populus nihil deliquit in Christum. Sed 

28. 1 quod Urs.: quem MR: quae Pam. 2 pristinae Rig.: pristinam MR 

166 TERTULLIAN II. 28

expedita virtus veritatis paucis amat. Multa mendacio erunt 

necessaria. 

29. [1] Ceterum ipsas quoque Antitheses Marcionis cominus cecidis- 

sem, si operosiore destructione earum egeret defensio creatoris 

tam boni quam et iudicis, secundum utriusque partis exempla con- 

gruentia deo, ut ostendimus. Quodsi utraque pars bonitatis atque 

iustitiae dignam plenitudinem divinitatis efficiunt omnia potentis, 

compendio interim possum antitheses retudisse, gestientes ex 

qualitatibus ingeniorum sive legum sive virtutum discernere, 

atque ita alienare Christum a creatore, ut optimum a iudice, et 

mitem a fero, et salutarem ab exitioso. [2] Magis enim eos coniungunt 

quos in eis diversitatibus ponunt quae deo congruunt. Aufer 

titulum Marcionis et intentionem atque propositum operis ipsius, 

et nihil aliud praestaret 1 quam demonstrationem eiusdem dei 

optimi et iudicis, quia haec duo in solum deum competunt. Nam 

et ipsum studium in eis exemplis opponendi Christum creatori 

ad unitatem magis spectat. [3] Adeo enim ipsa et una erat substantia 

divinitatis, 2 bona et severa, et eisdem exemplis et in similibus 

argumentis, ut bonitatem suam voluerit ostendere in quibus prae- 

miserat severitatem; quia nec mirum erat diversitas temporalis, 

si postea dens mitior pro rebus edomitis, qui retro austerior pro 

indomitis. Ita per antitheses facilius ostendi potest ordo creatoris 

a Christo refonnatus quam repercussus, et redditus potius quam 

exclusus, praesertim 3 deum tuum ab omni motu amariore 

secernas, utique et ab aemulatione creatoris scilicet. [4] Nam si ita 

29. l praestaret Oeh.: praestare MR 1 : praestat R 3 

divinitatibus libri et edd., quod quid sibi vellet nesciebam 

2 divinitatis Kroy.: 

3 cum add. Leopoldus 


est, quomodo eum antitheses singulas species creatoris aemulatum 

demonstrant? Agnoscam igitur et in hoc per illas deum meum 

zeloten, qui res suas arbustiores in primordiis bona, ut rationali, 

aemulatione maturitatis praecuraverit suo iure, cuius antitheses 

etiam ipse mundus eius agnoscet ex contrarietatibus elementorum, 

summa tamen ratione modulatus. Quam ob rem, inconsiderantis- 

sime Marcion, alium deum lucis ostendisse debueras, alium vero 

tenebraram, quo facilius alium bonitatis, alium severitatis per- 

suasisses. Ceterum eius erit antithesis cuius est et in mundo. 

LIBER TERTIUS 

1. [1] Secundum vestigia pristini operis, quod amissum reformare 

perseveramus, iam hinc ordo de Christo, licet ex abundanti post 

decursam defensionem unicae divinitatis. Satis etenim praeiudica- 

tum est Christum non alterius dei intellegendum quam creatoris, 

cum determinatum est alium deum non credendum praeter crea-

torem, quem adeo Christus praedicaverit, et deinceps apostoli 

non alterius Christum adnuntiaverint quam eius dei quem Chri- 

stus praedicavit, id est creatoris, ut nulla mentio alterius dei atque 

ita nec alterius Christi agitata sit ante scandalum Marcionis. 

[2] Facillime hoc probatur apostolicarum et haereticarum eccle- 

siarum recensu, illic scilicet pronuntiandam regulae inter- 

versionem ubi posteritas invenitur. Quod etiam primo libello 

intexui. Sed et nunc congressio ista seorsum in Christum examina- 

tura eo utique proficiet, ut dum Christum probamus creatoris, 

sic quoque deus excludatur Marcionis. Decet veritatem totis 

viribus uti suis, non ut laborantem: ceterum in praescriptionum 

compendiis vincit: sed [decretum est] 1 ut gestientem ubique 

adversario occurrere, in tantum furenti ut facilius praesumpserit 

eum venisse Christum qui nunquam sit adnuntiatus quam eum 

qui semper sit praedicatus. 

2. [1] Hinc denique gradum consero, an debuerit tam subito ve- 

nisse. Primo quia et ipse dei sui filius. Hoc enim ordinis fuerat, 

ut ante pater filium profiteretur quam patrem filius, et ante pater 

de filio testaretur quam filius de patre. Dehinc et quia missus, 

praeter filii nomen. Proinde enim praecessisse debuerat mittentis 

1. 1 decretum est seclusit Kroy., nec quid aliud ea locutione faciendum fuerit percipio. 

172 TERTULLIAN III. 2 

patrocinium in testimonium missi, quia nemo veniens ex alterius 

auctoritate ipse eam sibi ex sua affirmatione defendit, sed ab ipsa 

defensionem potius expectat, praeeunte suggestu eius qui aucto- 

ritatem praestat. [2] Ceterum nec filius agnoscetur quem nunquam 

pater nuncupavit, nec missus credetur quem nunquam mandator 

designavit, nuncupaturus pater et designaturus mandator, si 

fuisset. Suspectum habebitur omne quod exorbitarit a regula, 

rerumque principalis gradus non sinit posterius agnosci patrem 

post filium et mandatorem post mandatum et deum post Christum. 1 

[3] Nihil origine sua prius est in agnitione, quia nec in dispositione. 

Subito filius et subito missus et subito Christus. Atquin nihil 

putem a deo subitum, quia nihil a deo non dispositum. Si autem 

dispositum, cur non et praedicatum, ut probari posset et disposi- 

tum ex praedicatione et divinum ex dispositione? [4] Et utique tan- 

tum opus, quod scilicet humanae saluti parabatur, vel eatenus 

subitum non fuisset qua per fidem profuturum. In quantum enim 

credi habebat ut prodesset, in tantum paraturam desiderabat ut 

credi posset, substructam fundamentis dispositionis et praedica- 

tionis, quo ordine fides informata merito et homini indiceretur a 

deo et deo exhiberetur ab homine, ex agnitione debens credere 

quia posset, quae scilicet credere didicisset ex praedicatione. 

3. [1] Non fuit, inquis, ordo eiusmodi necessarius, quia statim se 

et filium et missum et dei Christum rebus ipsis esset probaturus 

per documenta virtutum. At ego negabo solam hanc illi speciem 

ad testimonium competisse, quam et ipse postmodum exauctoravit, 

siquidem edicens multos venturos et signa facturos et virtutes

magnas edituros, aversionem 1 etiam electorum, nec ideo tamen 

admittendos, temerariam signorum et virtutum fidem ostendit, ut 

2. 1 deum post Christum R 3 : Christum post deum MR 1 

3. 1 quaero an scribendum aversionem (w3ste planh~sai) 

3. a cf. Matt. 24: 24 


etiam apud pseudochristos facillimarum. [2] Aut quale est si inde 

se voluit probari et intellegi et recipi, ex virtutibus dico, unde 

ceteros noluit aeque et ipsos tam subito venturos quam a nullo 

auctore praedicatos? Si quia prior eis venit et prior virtutum 

documenta signavit, idcirco, quasi locum in balneis, ita fidem 

occupavit, posteris quibusque praeripuit, vide ne et ipse in con- 

dicione posteriorum deprehendatur, posterior inventus creatore 

ante iam cognito, et proinde virtutes ante operato, et non aliter 

praefato non esse aliis credendum, post eum scilicet. [3] Igitur si 

priorem venisse et priorem de posteris pronuntiasse hoc fidem 

excludet, 2 praedamnatus erit et ipse iam ab eo quo 3 posterior est 

agnitus, et solius erit auctoritas creatoris hoc in posteros consti- 

tuendi, qui nullo posterior esse potuit. Iam nunc, cum probaturus 

sim creatorem easdem virtutes, quas solas ad fidem Christo tuo 

vindicas, interdum per famulos suos retro edidisse, interdum per 

Christum suum edendas destinasse, possum et ex hoc merito prae- 

scribere tanto magis Christum non ex solis virtutibus credendum 

fuisse quanto illum non alterius quam creatoris interpretari potuis- 

sent, ut respondentes virtutibus creatoris et editis per famulos 

suos et in Christum suum repromissis. [4] Quamquam, et si alia 

documenta invenirentur in tuo Christo, nova scilicet, facilius 

crederemus etiam nova eiusdem esse cuius et vetera, quam cuius 

tantummodo nova, egentia experimentis fidei victricis vetustatis, 

ut sic quoque praedicatus venire debuerit tam praedicationibus 

propriis exstruentibus ei fidem quam et virtutibus, praesertim 

adversus Christum creatoris venturum et signis et prophetiis 

3. 2 excludet Kroy.: cludet MR edd. 3 quo MR: quod Gel. (perperam) 


propriis munitum, ut aemulus Christi per omnes diversitatum 

species reluceret. Sed quomodo a deo nunquam praedicato 

Christus eius praedicaretur? Hoc est ergo quod exigit nec deum 

nec Christum tuum credi, quia et deus ignotus esse non debuit, 

et Christus agnosci per deum debuit. 

4. [1] Dedignatus, opinor, est imitari ordinem dei nostri, ut dis- 

plicentis, ut cum maxime revincendi. Novus nove venire voluit, 

filius ante patris professionem et missus ante mandatoris auctorita-

tem, ut et ipse fidem monstruosissimam induceret, qua ante cre- 

deretur Christum venisse quam sciretur fuisse. Competit mihi 

etiam illud retractare, cur non post Christum 1 venerit. [2] Nam cum 

intueor deum eius tanto aevo patientissimum acerbissimi crea- 

toris annuntiantis interea in homines Christum suum, quacunque 

id ratione fecit tam revelationem quam intercessionem suam dif- 

ferens, eadem ratione dico illum patientiam debuisse creatori in 

Christo quoque suo dispositiones suas exsecuturo, ut perfecta et 

expleta omni operatione aemuli dei et aemuli Christi tunc et ipse 

proprias dispositiones superduceret. [3] Ceterum paenitentia tantae 

patientiae fecit quod non in finem rerum creatoris perseveraverit. 

Vane sustinuit praedicari Christum eius quem non sustinuit ex- 

hiberi. Aut sine causa intercidit temporis alieni decursum, aut sine 

causa tam diu non intercidit. Quid illum detinuit, quidve tur- 

bavit? Atquin in utrumque commisit, post creatorem quidem 

tam tarde revelatus, ante Christum vero eius tam propere. 

[4] Alterum vero iam dudum debuerat traduxisse, alterum nondum. 

Ne illum quidem tam diu saevientem sustinuisse, istum vero 

adhuc quiescentem inquietasse! circa ambos excidens ab optimi 

dei titulo, certe varius et ipse et incertus, tepidus scilicet in 

4. 1 quaero an legendum post Christum 


creatorem et calidus in Christum, et vanus utrobique. Non magis 

enim compescuit creatorem quam obstitit Christo. Manet et 

creator, qualis omnino est; veniet et Christus, qualis et scribitur. 

Quid venit post creatorem, quem emendare non valuit? Quid 

ante Christum eius revelatus est, quem revocare non potuerit? 

[5] Aut si emendavit creatorem, post illum revelatus est, ut emen- 

danda praecederent: ergo et Christum eius aeque emendaturus 

expectasse debuerat, proinde et illius posterior emendator futurus, 

sicut creatoris. Aliud est si et ipse post illum rursus adveniet, ut 

primo quidem adventu processerit adversus creatorem, legem et 

prophetas destruens eius, secundo vero procedat adversus Chri- 

stum, regnum redarguens eius. Tunc ergo conclusurus ordinem 

suum, tunc, si forte, credendus est: aut si iam hinc perfecta res 

est eius, vane ergo venturus est, nihil scilicet peracturus. 

5. [1] His proluserim quasi de gradu primo adhuc et quasi de lon- 

ginquo. Sed et hinc iam ad certum et cominus dimicaturus video 

aliquas etiam nunc lineas praeducendas, ad quas erit dimicandum, 

ad scripturas scilicet creatoris. Secundum eas enim probaturus 

Christum creatoris fuisse, ut postea Christo suo adimpletas, ne- 

cesse habeo ipsarum quoque scripturarum formam et, ut ita dixe- 

rim, naturam demandare, ne tunc in controversiam deductae 

cum adhibentur ad causas, et sua et causarum defensione com- 

mixta 1 obtundant lectoris intentionem. [2] Duas itaque causas 

prophetici eloquii adlego agnoscendas abhinc adversariis nostris. 

Unam, qua futura interdum pro iam transactis enuntiantur. Nam 

et divinitati competit quaecunque decreverit ut perfecta reputare,

quia non sit apud illam differentia temporis 2 apud quam uni- 

formem statum temporum 2 dirigit aeternitas ipsa. Et divinationi 

5. 1 commixta Kroy.: commixtae libri et edd. 2 temporum Pam.: temporis 

MR (utraque vice) 


propheticae magis familiare est id quod prospiciat, dum prospicit, 

iam visum atque ita iam expunctum, id est omni modo futurum, 

demonstrare, sicut per Esaiam, Dorsum meum posui in flagella, 

maxillas autem meas in palmas, faciem meam vero non averti a 

sputaminibus. [3] Sive enim Christus iam tunc in semetipsum secun- 

dum nos, sive prophetes de semetipso secundum Iudaeos pronun- 

tiabat, nondum tamen factum pro iam transacto sonabat. Alia 

species erit qua pleraque figurate portenduntur per aenigmata et 

allegorias et parabolas, aliter intellegenda quam scripta sunt. 

Nam et montes legimus destillaturos dulcorem, non tamen ut 

sapam de petris aut defrutum de rupibus speres; et terram audi- 

mus lacte et melle manantem, non tamen ut de glebis credas te un- 

quam placentas et Samias 3 coacturum; quia nec statim aquilicem 

et agricolam se deus repromisit, dicens, Ponam flumina in regione 

sitienti et in solitudine buxum et cedrum. Sicut et praedicans de 

nationum conversione, Benedicent me bestiae agri, sirenes et filiae 

passerum, non utique ab hirundinum pullis et vulpeculis et illis 

monstruosis fabulosisque cantricibus fausta omina relaturus est. 

[4] Et quid ego de isto genere amplius? cum etiam haereticorum 

apostolus ipsam legem indulgentem bubus terentibus os liberum, 

non de bubus sed de nobis interpretetur, et petram potui submini- 

strando comitem Christum adleget fuisse, docens proinde et 

Galatas duo argumenta filiorum Abrahae allegorice cucurrisse, 

et suggerens Ephesiis quod in primordio de homine praedicatum 

est relicturo patrem et matrem et futuris duobus in unam carnem, 

id se in Christum et ecclesiam agnoscere. 

6. [1] Si satis constat de istis interim duabus proprietatibus Iudaicae 

litteraturae, memento, lector, constitisse ut, cum tale quid adhi- 

buerimus, non retractetur de forma scripturae sed de statu causae. 

5. 3 Samias MR: psomias Lat. (qui tamen psomidas scribere debuit) 

5. a Isa. 50: 6 b cf. Joel 3: 18 c cf. Exod. 3: 8, 17; Deut. 26: 9, 15 

d Isa. 41: 19 e Isa. 43: 20 f cf. i Cor. 9:9 g cf. i Cor. 10: 4 h cf. 

Gal. 4: 22 sqq. i cf. Eph. 5: 31 sq. 


Cum igitur haeretica dementia eum Christum venisse praesumeret 

qui nunquam fuerat annuntiatus, sequebatur ut eum Christum 

nondum venisse contenderet qui semper fuerat praedicatus; [2] atque

ita coacta est cum Iudaico errore sociari et ab eo argumentationem 

sibi struere, quasi Iudaei certi et ipsi alium fuisse qui venit, non 

modo respuerint eum ut extraneum verum et interfecerint eum ut 

adversarium, agnituri sine dubio et omni officio religionis prose- 

cuturi, si ipsorum fuisset. [3] Scilicet nauclero illi non quidem Rhodia 

lex, sed Pontica, caverat errare Iudaeos in Christum suum non 

licere, quando, et si nihil tale praedicatum in illos inveniretur, vel 

sola utique humana conditio deceptui obnoxia persuasisset Iudaeos 

errare potuisse, qua homines, nec statim praeiudicium sumendum 

de sententia eorum quos credibile fuerat errasse. [4] Porro cum et 

praedicatum sit non agnituros eos Christum ideoque etiam perem- 

pturos, iam ergo ipse erit et ignoratus et interemptus ab illis in 

quem ita admissuri praenotabantur. Hoc si probari exigis, non 

eas scripturas evolvam quae interemptibilem Christum edicentes 

utique et ignorabilem affinnant (nisi enim ignoratus nihil scilicet 

pati posset), sed reservatis eis ad causam passionum eas praedica- 

tiones in praesenti sufficiet adhibere quae interim ignorabilem 

probent Christum, et hoc breviter, dum ostendunt omnem vim 

intellectus ademptam populo a creatore. [5] Auferam, inquit, sapien- 

tiam sapientium illorum, et prudentiam prudentium eorum 

abscondam, et, Aure audietis et non audietis, et oculis videbitis 

et non videbitis: incrassatum est enim cor populi huius, et auribus 

graviter audierunt et oculos concluserunt, ne quando auribus 

audiant et oculis videant et corde coniciant et convertantur, et 

6. a Isa. 29: 14 


sanem illos. [6] Hanc enim obtunsionem salutarium sensuum meru- 

erant, labiis diligentes deum, corde autem longe absistentes ab 

eo. Igitur si Christus quidem annuntiabatur a creatore solidante 

tonitruum et concludente 1 spiritum et annuntiante in homines 

Christum suum, secundum Ioelem prophetam, si omnis spes 

Iudaeorum, ne dicam etiam gentium, in Christi revelationem 

destinabatur, sine dubio id demonstrabantur non agnituri et non 

intellecturi, ablatis agnitionis et intellegentiae viribus, sapientia 

atque prudentia, quod annuntiabatur, id est Christus, erraturis 

in eum principalibus sapientibus eorum, id est scribis, et prudenti- 

bus eorum, id est pharisaeis, pariter et populo auribus audituro 

et non audituro, utique Christum docentem, et oculis visuro et 

non visuro, utique Christum signa facientem, secundum quod et 

alibi, Et quis caecus, nisi pueri mei? et quis surdus, nisi qui 

dominatur eorum? [7] Sed et cum exprobrat per eundem Esaiam, 

Filios generavi et exaltavi, at illi me reiecerunt: agnovit bos 

possessorem suum et asinus praesepe domini sui, Israel autem 

me non cognovit et populus me non intellexit; nos quidem certi 

Christum semper in prophetis locutum, spiritum scilicet creatoris, 

sicut propheta testatur, Persona spiritus nostri Christus dominus, 

qui ab initio vicarius patris in dei nomine et auditus sit et visus, 

scimus ipsius voces eiusmodi fuisse iam tunc Israeli exprobrantis 

quae in illum commissuri praedicabantur, Dereliquistis dominum 

et in iram provocastis sanctum Israel. [8] Si vero non in Christum,

sed in ipsum potius deum volueris referre omnem Iudaicae 

ignorantiae de pristino reputationem, nolens etiam retro ser- 

monem et spiritum, id est Christum creatoris, despectum ab eis 

et non agnitum, sic quoque revinceris. Non negans enim filium 

et spiritum et substantiam creatoris esse Christum eius, concedas 

necesse est eos qui patrem non agnoverint nec filium agnoscere 

6. 1 concludente MR: condente Lat. 

6. b Acts 28: 36 sq.: cf. Isa. 6: 9 sq. c cf. Amos 4: 13 LXX d Isa. 

42:19 e Isa. 1:3 f Lam. 4:20 g Isa. 1:4 


potuisse, per eiusdem substantiae condicionem, cuius si plenitudo 

intellecta non est, multo magis portio, certe qua plenitudinis 

consors. [9] His ita dispectis iam apparet quomodo et respuerint 

Iudaei Christum et interemerint, non ut extraneum Christum 

intellegentes, sed ut suum non agnoscentes. Qui enim 2 extraneum 

intellegere potuissent de quo nihil unquam fuerat annuntiatum, 

cum intellegere non potuissent 3 de quo semper fuerat praedica- 

tum? Id enim intellegi vel non intellegi capit quod habendo sub- 

stantiam praedicationis habebit et materiam vel agnitionis vel 

erroris. Quod vero materia caret, non admittit sapientiae even- 

tum. [10] Et adeo non qua alterius dei Christum aversati persecutique 

sunt, sed qua solummodo hominem, quem planum in signis et 

aemulum in doctrinis existimabant; ut et ipsum hominem qua 

suum, id est Iudaeum, sed Iudaismi exorbitatorem et destru- 

ctorem, deduxerint in iudicium et suo iure punierint, alienum 

scilicet non iudicaturi. Tanto abest ut alienum Christum intel- 

lexisse videantur, qui nec hominem eius ut alienum iudicaverunt. 

7. [1] Discat nunc haereticus ex abundanti cum ipso licebit Iudaeo 

rationem quoque errorum eius, a quo ducatum mutuatus in hac 

argumentatione caecus a caeco in eandem decidit foveam. Duos 

dicimus Christi habitus a prophetis demonstratos totidem adventus 

eius praenotasse: unum in humilitate, utique primum, cum tan- 

quam ovis ad victimam deduci habebat, et tanquam agnus ante 

tondentem sine voce, ita non aperiens os suum, ne aspectu quidem 

6. 2 Qui enim R 3 : quia nec (remoto mox interrogandi signo) MR 1 3 cum intel- 

legere non potuissent R 3 : nisi potius scribendum ducas non intellegere potuissent 

MR 1 


honestus. [2] Annuntiavimus enim, inquit, de illo: sicut puerulus, 

sicut radix in terra sitienti, et non est species eius neque gloria, 

et vidimus eum, et non habebat speciem neque decorem, sed spe- 

cies eius inhonorata, deficiens citra filios hominum, homo in plaga,

et sciens ferre infirmitatem, ut positus a patre in lapidem offen- 

sionis et petram scandali, minoratus ab eo modicum citra angelos, 

vermem se pronuntians et non hominem, ignominiam hominis et 

nullificamen populi. [3] Quae ignobilitatis argumenta primo adventui 

competunt, sicut sublimitatis secundo, cum fiet iam non lapis 

offensionis nec petra scandali, sed lapis summus angularis post 

reprobationem adsumptus et sublimatus in consummationem 

templi, ecclesiae scilicet, et petra sane illa apud Danielem de 

monte praecisa, quae imaginem saecularium regnorum com- 

minuet et conteret. [4] De quo adventu idem prophetes, Et ecce cum 

nubibus caeli tanquam filius hominis veniens, venit usque ad 

veterem dierum, aderat in conspectu eius, et qui adsistebant 

adduxerunt illum, et data est ei potestas regia, et omnes nationes 

terrae secundum genera, et omnis gloria famulabunda, et potestas 

eius usque in aevum, quae non auferetur, et regnum eius quod 

non vitiabitur, [5] tunc scilicet habiturus et speciem honorabilem et 

decorem indeficientem super filios hominum. Tempestivus enim, 

inquit, decore citra filios hominum, effusa est gratia in labiis tuis, 

propterea benedixit te deus in aevum. Accingere ensem super 

femur tuum, potens tempestivitate tua et pulchritudine tua; cum 

et pater, posteaquam diminuit eum modicum quid citra angelos, 

gloria et honore coronabit illum et subiciet omnia pedibus eius. 

[6] Tunc et cognoscent eum qui compugerunt, et caedent pectora sua 

tribus ad tribum, utique quod retro non agnoverunt eum in 

humilitate condicionis humanae: Et homo est, inquit Hieremias, 

et quis cognoscet illum? Quia et, Nativitatem eius Esaias, quis, 

inquit, enarrabit? Sic et apud Zachariam in persona Iesu, immo 

et in ipso nominis sacramento, verus summus sacerdos patris, 

Christus Iesus, duplici habitu in duos adventus delineatur, primo 

sordidis indutus, id est carnis passibilis et mortalis indignitate, 

cum et diabolus adversabatur ei, auctor scilicet Iudae traditoris, 

7. a Isa. 53: 2 sqq. b Isa. 8: 14 c Ps. 8: 5 d Ps. 22: 6 e cf. Dan. 2: 

34 sq. f Dan. 7: 13 sq. g Ps. 45: 2 sq. h Jer. 17: 9 LXX i Isa. 

53: 8 


ne dicam etiam post baptisma temptator, dehinc despoliatus 

pristinas sordes, et exornatus podere et mitra et cidari munda, 

id est secundi adventus gloria et honore. [7] Si enim et duorum 

hircomm qui ieiunio offerebantur faciam interpretationem, nonne 

et illi utrumque ordinem Christi figurant? Pares quidem atque 

consimiles propter eundem dominum 1 conspectum, quia non in 

alia venturus est fonna, ut qui agnosci habeat a quibus laesus 

est. Alter autem eorum circumdatus coccino, maledictus et con- 

sputus et convulsus et compunctus, a populo extra civitatem 

adiciebatur 2 in perditionem, manifestis notatus insignibus domini- 

cae passionis. Alter vero, pro delictis oblatus et sacerdotibus 

templi in pabulum datus, secundae repraesentationis argumenta 

signabat, qua delictis omnibus expiatis sacerdotes templi spiritalis, 

id est ecclesiae, dominicae gratiae quasi visceratione quadam 

fruerentur, ieiunantibus ceteris a salute. [8] Igitur quoniam primus

adventus et plurimum figuris obscuratus et omni inhonestate 

prostratus canebatur, secundus vero et manifestus et deo con- 

dignus, idcirco quem facile et intellegere et credere potuerunt, 

eum solum intuentes, id est secundum, non immerito decepti sunt 

circa obscuriorem, certe indigniorem, id est primum. Atque ita 

in hodiernum negant venisse Christum suum, quia non in sub- 

limitate venerit, dum ignorant etiam in humilitate fuisse ven- 

turum. 

8. [1] Desinat nunc haereticus a Iudaeo, aspis quod aiunt a vipera, 

mutuari venenum, evomat iam hinc proprii ingenii virus, phan- 

tasma vindicans Christum. Nisi quod et ista sententia alios habebit 

auctores, praecoquos et abortivos quodammodo Marcionitas, quos 

apostolus Ioannes antichristos pronuntiavit, negantes Christum in 

carne venisse, et tamen non ut alterius dei ius constituerent, quia 

et de isto notati fuissent, sed quoniam incredibile praesumpserant 

7. 1 dominum libri et edd.: domini Lat. 2 abiciebatur Kroy. (sed unde 

traxerit nullus indicat) 

7. j cf. Lev. 16: 7 sqq. 8. a cf. i John 2: 18, 22; 4: 2 


deum carnem. [2] Quo magis antichristus Marcion sibi eam rapuit 

praesumptionem, aptior scilicet ad renuendam corporalem sub- 

stantiam Christi, qui ipsum deum eius nec auctorem carnis in- 

duxerat nec resuscitatorem, optimum videlicet et in isto, et 

diversissimum a mendaciis et fallaciis creatoris. Et ideo Christus 

eius, ne mentiretur, ne falleret, et hoc modo creatoris forsitan 

deputaretur, non erat quod videbatur, et quod erat mentiebatur, 

caro nec caro, homo nec homo, proinde deus Christus nec deus. 

[3] Cur enim non etiam dei phantasma portaverit? An credam ei de 

interiore substantia qui sit de exteriore frustratus? Quomodo 

verax habebitur in occulto tam fallax repertus in aperto? Quo- 

modo autem in semetipso veritatem spiritus fallacia carnis con- 

fundens, negatam ab apostolo lucis, id est veritatis, et fallaciae, 

id est tenebrarum, commisit communicationem? [4] Iam nunc cum 

mendacium deprehenditur Christus 1 caro, sequitur ut et omnia 

quae per carnem Christi gesta sunt mendacio gesta sint, congressus, 

contactus, convictus, ipsae quoque virtutes. Si enim tangendo 

aliquem liberavit a vitio vel tactus ab aliquo, quod corporaliter 

actum est non potest vere actum credi sine corporis ipsius veritate. 

Nihil solidum ab inani, nihil plenum a vacuo perfici licuit. Puta- 

tivus habitus, putativus actus: imaginarius operator, imaginariae 

operae. [5] Sic nec passiones Christi eius fidem merebuntur. Nihil 

enim passus est qui non vere est passus; vere autem pati phan- 

tasma non potuit. Eversum est igitur totum dei opus. Totum 

Christiani nominis et pondus et fructus, mors Christi negatur, 

quam tam impresse apostolus demandat, utique veram, summum

eam fundamentum evangelii constituens et salutis nostrae et 

praedicationis suae. Tradidi enim, inquit, vobis inprimis, quod 

Christus mortuus sit pro peccatis nostris, et quod sepultus sit, et 

quod resurrexerit tertia die. [6] Porro si caro eius negatur, quomodo 

mors eius asseveratur, quae propria carnis est passio, per mortem 

8. 1 Christus MR: Christi Urs. 

8. b cf. 2 Cor. 6: 14 c i Cor. 15: 3 sq. 


devertentis in terram de qua est sumpta, secundum legem sui 

auctoris? Negata vero morte, dum caro negatur, nec de resur- 

rectione constabit. Eadem enim ratione non resurrexit qua mor- 

tuus non est, non habendo substantiam scilicet carnis, cuius sicut 

et mors, ita et resurrectio est. Proinde resurrectione Christi 

infirmata etiam nostra subversa est. Nec ea enim valebit, propter 

quam Christus venit, si Christi non valebit. [7] Nam sicut illi, qui 

dicebant resurrectionem mortuorum non esse, revincuntur ab 

apostolo ex resurrectione Christi, ita resurrectione Christi non 

consistente aufertur et mortuorum resurrectio. Atque ita inanis 

est et fides nostra, inanis est praedicatio apostolorum. In- 

veniuntur autem etiam falsi testes dei, quod testimonium dixerint 

quasi resuscitaverit Christum quem non resuscitavit. Et sumus 

adhuc in delictis. Et qui in Christo dormierunt, perierunt; sane 

resurrecturi, sed phantasmate forsitan, sicut et Christus. 

9. [1] In ista quaestione qui putaveris opponendos esse nobis angelos 

creatoris, quasi et illi in phantasmate, putativae utique carnis, 

egerint apud Abraham et Loth, et tamen vere sint et congressi et 

pasti et operati quod mandatum eis fuerat, primo non admitteris 

ad eius dei exempla quem destruis. Nam et quanto meliorem et 

perfectiorem deum inducis, tanto non competunt illi eius exempla 

quo nisi diversus in totum non erit omnino melior atque perfectior. 

[2] Dehinc scito nec illud concedi tibi, ut putativa fuerit in angelis 

caro, sed verae et solidae substantiae humanae. Si enim difficile 

non fuit illi putativae carnis veros et sensus et actus exhibere, 

multo facilius habuit veris et sensibus et actibus veram dedisse 

substantiam carnis, vel qua proprius auctor et artifex eius. [3] Tuus 

autem deus, eo quod carnem nullam omnino produxerit, merito 

fortasse phantasma eius intulerit cuius non valuerat veritatem. 

Meus autem deus, qui illam de limo sumptam in hac reformavit 

8. d cf. i Cor. 15: 13 sqq. 9. a cf. Gen. 18 


qualitate, nondum ex semine coniugali et tamen carnem, aeque 

potuit ex quacunque materia angelis quoque adstruxisse carnem,

qui etiam mundum ex nihilo in tot ac talia corpora, et quidem 

verbo aedificavit. [4] Et utique, si deus tuus veram quandoque sub- 

stantiam angelorum hominibus pollicetur, Erunt enim, inquit, 

sicut angeli, cur non et deus meus veram substantiam hominum 

angelis accommodarit undeunde 1 sumptam? Quia nec tu mihi re- 

spondebis unde illa apud te angelica sumatur, sufficit mihi hoc 

definire quod deo congruit, veritatem scilicet eius rei quam tribus 

testibus sensibus obiecit, visui, tactui, auditui. [5] Difficilius deo men- 

tiri quam carnis veritatem undeunde 1 producere, licet non natae. 

Ceterum et aliis haereticis, definientibus carnem illam in angelis 

ex carne nasci debuisse si vere fuisset humana, certa ratione re- 

spondemus, qua et humana vere fuerit et innata: humana vere 

propter dei veritatem a mendacio et fallacia extranei, et quia non 

possent humanitus tractari ab hominibus nisi in substantia 

humana; innata autem, quia solus Christus in carnem ex carne 

nasci habebat, ut nativitatem nostram nativitate sua reformaret, 

atque ita etiam mortem nostram morte sua dissolveret resurgendo 

in carne in qua natus est ut et mori posset. [6] Ideoque et ipse cum 

angelis tunc apud Abraham in veritate quidem carnis apparuit, 

sed nondum natae quia nondum moriturae, sed et discentis 2 iam 

inter homines conversari. Quo magis angeli, neque ad moriendum 

pro nobis dispositi, brevem carnis commeatum non debuerunt 

nascendo sumpsisse, quia nec moriendo deposituri eam fuerant; 

[7] sed undeunde 1 sumptam et quoquo modo omnino dimissam, 

mentiti eam tamen non sunt. Si creator facit angelos spiritus 

et apparitores suos ignem flagrantem, tam vere spiritus quam et 

ignem, idem illos vere fecit et carnem, ut nunc recordemur et 

9. 1 undeunde (ter) Pam. Lat. Urs.: unde MR 2 quaero an legendum discens 

9. b Luke 20: 36 c cf. Ps. 104: 4 


haereticis renuntiemus eius esse promissum homines in angelos 

reformandi quandoque qui angelos in homines formarit aliquando. 

10. [1] Igitur non admissus ad consortium exemplorum creatoris, ut 

alienorum, et suas habentium causas, velim edas et ipse consilium 

dei tui, quo Christum suum non in veritate carnis exhibuit. Si 

aspernatus est illam ut terrenam et, ut dicitis, stercoribus infer- 

sam, cur non et simulacrum eius proinde despexit? Nullius enim 

dedignandae rei imago dignanda est. Sequitur statum similitudo. 

[2] Sed quomodo inter homines conversaretur, nisi per imaginem sub- 

stantiae humanae? Cur ergo non potius per veritatem, ut vere 

conversaretur, si necesse habebat conversari? Quanto dignius ne- 

cessitas fidem quam stropham administrasset? [3] Satis miserum deum 

instituis, hoc ipso quod Christum suum non potuit exhibere nisi 

in indignae rei effigie, et quidem alienae. Aliquantis 1 enim indignis 

conveniet uti, si nostris, sicut alienis non congruet uti, licet 

dignis. Cur enim non in aliqua alia digniore substantia venit, et

inprimis sua, ne et indigna et aliena videretur eguisse? [4] Si creator 

meus per rubum quoque et ignem, idem postea per nubem et glo- 

bum cum homine congressus est, et elementorum corporibus in 

repraesentationibus sui usus est, satis haec exempla divinae pote- 

statis ostendunt deum non eguisse aut falsae aut etiam verae 

carnis paratura. Ceterum si ad certum spectamus, nulla substantia 

digna est quam deus induat. [5] Quodcunque induerit, ipse dignum 

facit, absque mendacio tamen. Et ideo quale est ut dedecus existi- 

marit veritatem potius quam mendacium carnis ? Atquin honoravit 

10. 1 aliquatenus Kroy. (sed vix opus erat) 


illam fingendo. Quanta iam caro est cuius phantasma neces- 

sarium fuit deo superiori? 

11. [1] Totas istas praestigias putativae in Christo corpulentiae Mar- 

cion illa intentione suscepit, ne ex testimonio substantiae humanae 

nativitas quoque eius defenderetur, atque ita Christus creatoris 

vindicaretur, ut qui nascibilis ac per hoc carneus annuntiaretur. 

Stultissime et hic Ponticus; quasi non facilius crederetur caro in 

deo non nata quam falsa, praestruentibus vel maxime fidem istam 

angelis creatoris in carne vera conversatis, nec tamen nata. [2] Nam 

et Philumene illa magis persuasit Apelli ceterisque desertoribus 

Marcionis ex fide quidem Christum circumtulisse carnem, nullius 

tamen nativitatis, utpote de elementis eam mutuatum. 1 Quodsi 

verebatur Marcion ne fides carnis nativitatis quoque fidem in- 

duceret, sine dubio qui homo videbatur, natus utique credebatur. 

[3] Nam et mulier quaedam exclamaverat, Beatus venter qui te 

portavit, et ubera quae hausisti. Et quomodo mater et fratres 

eius dicti sunt foris stare? [4] Et videbimus de his capitulis suo tem- 

pore. Certe cum et ipse se filium hominis praedicaret, natum 

scilicet profitebatur. Nunc ut haec omnia ad evangelii distulerim 

examinationem, tamen, quod supra statui, si omni modo natus 

credi habebat qui homo videbatur, vane nativitatis fidem consilio 

imaginariae carnis expungendam 2 putavit. [5] Quid enim profuit 

non vere fuisse quod pro vero haberetur, tam carnem quam 

11. 1 mutuatum R: mutuatam MF 2 expungendam R 3 (quod non tanquam 

perficiendam, sed eiciendam interpretari debebis): expugnandam MR 1 

11. a Luke 11:27 b cf. Luke 8: 19 sq. 


nativitatem ? Aut si dixeris, viderit opinio humana: iam deum tuum 

honoras fallaciae titulo, si aliud se sciebat esse quam quod homines 

fecerat opinari. Iam tunc potuisti etiam nativitatem putativam 

illi accommodasse, ne in hanc quoque impegisses quaestionem.

[6] Nam et mulierculae nonnunquam praegnantes sibi videntur aut 

sanguinis tributo 3 aut aliqua valetudine inflatae. Et utique 

debuerat phantasmatis scenam decucurrisse, ne originem carnis 

non desaltasset, qui personam substantiae ipsius egisset. Plane 

nativitatis mendacium recusasti: ipsam enim carnem veram 

edidisti. Turpissimum scilicet dei etiam vera nativitas. [7] Age iam, 

perora in illa sanctissima et reverenda opera naturae, invehere 

in totum quod es: carnis atque animae originem destrue; 

cloacam voca uterum tanti animalis, id est hominis, producendi 

officinam; persequere et partus immunda et pudenda tormenta, 

et ipsius exinde puerperii spurcos, anxios, ludicros exitus. Tamen 

cum omnia ista destruxeris, ut deo indigna 4 confirmes, non erit 

indignior morte nativitas et cruce infantia et natura poena et 

caro damnatione. 5 [8] Si vere ista passus est Christus, minus fuit nasci. 

Si mendacio passus est, ut phantasma, potuit et mendacio nasci. 

Summa ista Marcionis argumenta, per quae alium efficit Christum, 

satis opinor ostendimus non consistere omnino, dum docemus 

magis utique competere deo veritatem quam mendacium eius 

habitus in quo Christum suum exhibuit. [9] Si veritas fuit, caro fuit; 

si caro fuit, natus est. Ea enim quae expugnat haec haeresis 

confirmantur, cum ea per quae expugnat destruuntur. Itaque, 

si carneus habebitur quia natus, et natus quia carneus, quia 

11. 3 legendum esse suspicor sanguinis tributo 4 indigna F: digna 

MR (quod forsitan stare posset) 5 caro damnatione scribendum ducebam: carne 

damnatio MR edd. 


phantasma 6 non fuerit, ipse erit agnoscendus qui in carne et ex 

nativitate venturus annuntiabatur a creatoris prophetis, utpote 

Christus creatoris. 

12. [1] Provoca nunc, ut soles, ad hanc Esaiae comparationem 

Christi, contendens illam in nullo convenire. Primo enim, inquis, 

Christus Esaiae Emmanuel vocari habebit, debinc virtutem 

sumere Damasci et spolia Samariae adversus regem Assyriorum. 

Porro iste, qui venit, neque sub eiusmodi nomine est editus neque 

ulla re bellica functus est. [2] At ego te admonebo, uti cohaerentia 

quoque utriusque capituli recognoscas. Subiuncta est enim et 

interpretatio Emmanuelis, Nobiscum deus; uti non solum sonum 

nominis spectes, sed et sensum. Sonus enim Hebraicus, quod est 

Emmanuel, suae gentis est; sensus autem eius, quod est Deus 

nobiscum, ex interpretatione communis est. Quaere ergo an ista 

vox, Nobiscum deus, quod est Emmanuel, exinde quo 1 Christus 

illuxit, agitetur in Christo. [3] Et puto, non negabis, utpote qui et 

ipse dicas, Deus nobiscum dicitur, id est Emmanuel. Aut si tam 

vanus es, ut quia penes te Nobiscum deus dicitur, non Emmanuel, 

idcirco nolis venisse illum cuius proprium sit vocari Emmanuel, 

quasi non hoc sit et Deus nobiscum, invenies apud Hebraeos 

Christianos, immo et Marcionitas, Emmanuelem nominare, cum 

volunt dicere Nobiscum deus; sicut et omnis gens, quoquo sono 

dixerit Nobiscum deus, Emmanuelem pronuntiavit in sensu

sonum expungens. [4] Quodsi Emmanuel Nobiscum deus est, deus 

autem nobiscum Christus est, qui etiam in nobis est (quotquot 

enim in Christum tincti estis, Christum induistis), tam proprius 

11. 6 quaero an legendum quia phantasma etc. 

12. 1 quo Oeh. mg.: quod libri et edd. 

12. a cf. Isa. 7: 14 b cf. Isa. 8:4 c Matt. 1:23 d cf. Gal. 3: 27 


est Christus in significatione nominis, quod est Nobiscum deus, 

quam in sono nominis, quod est Emmanuel. Atque ita constat 

venisse iam illum qui praedicabatur Emmanuel, quia quod signi- 

ficat Emmanuel venit, id est Nobiscum deus. 

13. [1] Aeque et sono nominum duceris, cum virtutem Damasci et 

spolia Samariae et regem Assyriorum sic accipis quasi bellatorem 

portendant Christum creatoris, non animadvertens quid scriptura 

praemittat, quoniam priusquam cognoscat vocare patrem et ma- 

trem, accipiet virtutem Damasci et spolia Samariae adversus 

regem Assyriorum. [2] Ante est enim inspicias aetatis demonstratio- 

nem, an hominem iam Christum exhibere possit, nedum impera- 

torem. Scilicet vagitu ad arma esset convocaturus infans, et signa 

belli non tuba sed crepitacillo daturus, nec ex equo vel de curru 

vel de muro, sed de nutricis aut gerulae suae collo sive dorso 

hostem destinaturus, atque ita Damascum et Samariam pro 

mammillis subacturus? [3] Aliud est si penes Ponticos barbariae 

gentis infantes in proelium erumpunt, credo ad solem uncti prius, 

dehinc pannis armati et butyro stipendiati, qui ante norint lan- 

ceare quam lancinare. Enimvero si nusquam hoc natura concedit, 

ante militare quam vivere, ante virtutem Damasci sumere quam 

patris et matris vocabulum nosse, sequitur ut figurata pronun- 

tiatio videatur. Sed et virginem, inquit, parere natura non patitur, 

et tamen creditur prophetae. Et merito. [4] Praestruxit enim fidem 

incredibili rei, rationem edendo, quod in signo esset futura. 

Propterea, inquit, dabit vobis dominus signum: Ecce virgo con- 

cipiet in utero et pariet filium. Signum autem a deo, nisi novitas 

aliqua monstruosa, iam signum 1 non fuisset. Denique et Iudaei, 

13. 1 iam signum Lat. (collato Contra Iud. 9): tam dignum MR 

13. a cf. Isa. 8: 4 b Isa. 7: 14 


si quando ad nos deiciendos mentiri audent, quasi non virginem 

[5] sed iuvenculam concepturam et parituram scriptura contineat,

hinc revincuntur quod nihil signi videri possit res cotidiana, 

iuvenculae scilicet praegnatus et partus. In signum ergo disposita 

virgo et mater merito creditur, infans vero bellator non aeque. 

Non enim et hic signi ratio versatur. Sed signo nativitatis novae 

adscripto exinde post signum alius ordo iam infantis edicitur, 

mel et butyrum manducaturi. [6] Nec hoc utique in signum est, 

malitiae non assentaturi, et hoc enim infantiae 2 est, sed accepturi 

virtutem Damasci et spolia Samariae adversus regem Assyriorum. 

Serva modum aetatis et quaere sensum praedicationis, immo 

redde evangelio veritatis quae posterior detraxisti, et tam intel- 

legitur prophetia quam renuntiatur expuncta. Maneant autem 

orientales illi Magi in infantia Christum recentem auro et ture 

munerantes, et acceperit infans virtutem Damasci sine proelio et 

armis. [7] Nam praeter quod omnibus notum est, orientis virtutem, 

id est vim et vires, auro et odoribus pollere solitam, certe est 

creatori 3 virtutem ceterarum quoque gentium aurum constituere, 

sicut per Zachariam, Et Iudas praetendet apud Hierusalem et 

congregabit omnem valentiam populorum per circuitum, aurum 

et argentum. [8] De illo autem tunc auri munere etiam David, Et 

dabitur illi ex auro Arabiae; et rursus, Reges Arabum et Saba 

munera offerent illi. Nam et Magos reges habuit fere oriens, et 

Damascus Arabiae retro deputabatur, antequam transcripta esset 

in Syrophoenicen ex distinctione Syriarum, cuius tunc virtutem 

Christus accepit, accipiendo insignia eius, aurum scilicet et odores; 

13. 2 infantiae Urs.: infantia MR 3 creatori MR: creatoris NPam. 

13. c Zech. 14: 14 d Ps. 72: 15 e Ps. 72: 10 


spolia autem Samariae ipsos Magos, qui cum illum cognovissent 

et muneribus honorassent et genu posito adorassent quasi deum 

et regem sub testimonio indicis et ducis stellae, spolia sunt facti 

Samariae, id est idololatriae, credentes videlicet in Christum. 

[9] Idololatriam enim Samariae nomine notavit, ut ignominiosae ob 

idololatriam, qua desciverat tunc a deo sub rege Hieroboam. Nec 

hoc enim novum est creatori, figurate uti translatione nominum 

ex comparatione criminum. Nam et archontas Sodomorum 

appellat archontas Iudaeorum, et populum ipsum populum 

Gomorrae vocat. Et idem alibi, Pater inquit tuus Amorraeus et 

mater tua Cethea, ob consimilem impietatem; quos aliquando 

etiam suos filios dixerat, Filios generavi et exaltavi. [10] Sic et 

Aegyptus nonnunquam totus orbis intellegitur apud illum, super- 

stitionis et maledictionis elogio. Sic et Babylon etiam apud Ioan- 

nem nostrum Romanae urbis figura est, proinde magnae et regno 

superbae et sanctorum dei debellatricis. Hoc itaque usu Magos 

quoque Samaritarum appellatione titulavit, despoliatos quod 

habuerant cum Samaritis, ut diximus, idololatriam. Adversus 

regem autem Assyriorum adversus Herodem intellege, cui utique

adversati sunt Magi tunc non renuntiando de Christo, quem 

intercipere quaerebat. 

14. [1] Adiuvabitur haec nostra interpretatio, dum et alibi bellatorem 

existimans Christum ob armorum quorundam vocabula et eius- 

modi verba, ex reliquorum quoque sensuum comparatione con- 

vinceris. Accingere, inquit David, ense super femur. Sed quid 

supra legis de Christo? Tempestivus decore praeter filios homi- 

num, effusa est gratia in labiis tuis. [2] Rideo si, quem ad bellum 

ense cingebat, ei de tempestivitate decoris et labiorum gratia 

blandiebatur. Sic item subiungens, Et extende et prosperare et 

regna, adiecit propter veritatem et lenitatem et iustitiam. Quis 

13. f cf. Rev. 17: 5 etc. g Isa. 8: 4 14. a Ps. 45: 3 b Ps. 45: 2 


enim 1 ense operabitur, et non contraria potius, dolum et 

asperitatem et iniustitiam, propria scilicet negotia proeliorum? 

Videamus ergo an alius sit ensis ille, cuius alius est actus. [3] Nam 

et apostolus Ioannes in Apocalypsi ensem describit ex ore dei 

prodeuntem bis acutum, praeacutum, quem intellegi oportet 

sermonem divinum, bis acutum, duobus testamentis legis et 

evangelii, acutum sapientia, infestum diabolo, armantem nos 

adversus hostes spiritales nequitiae et concupiscentiae omnis, 

amputantem etiam a carissimis ob dei nomen. [4] Quodsi Ioannem 

agnitum non vis, habes communem magistrum Paulum, prae- 

cingentem lumbos nostros veritate et lorica iustitiae, et calcian- 

tem nos praeparationem evangelii pacis, non belli, adsumerc 

iubentem scutum fidei, in quo possimus omnia diaboli ignita tela 

extinguere, et galeam salutaris, et gladium spiritus, quod est, 

inquit, dei sermo. [5] Hanc et dominus ipse machaeram venit mittere 

in terram, non pacem. Si tuus Christus est, ergo et ipse bellator 

est. Si bellator non est, machaeram intentans allegoricam, licuit 

ergo et Christo creatoris in psalmo sine bellicis rebus ense sermonis 

praecingi figurato, cui supradicta tempestivitas congruat et gratia 

labiorum, quem tunc iam cingebatur super femur apud David, 

quandoque missurus in terram. [6] Hoc est enim quod ait, Et extende 

et prosperare et regna. Extendens sermonem in omnem terram 

ad universamm gentium vocationem, prosperaturus successu 

fidei, qua est receptus, et regnans exinde, qua mortem resurre- 

ctione devicit. Et deducet te, inquit, mirifice dextera tua, virtus 

scilicet gratiae spiritalis, qua Christi agnitio deducitur. [7] Sagittae 

tuae acutae, pervolantia ubique praecepta, et minae et traductio- 

nes cordis, compungentes et transfigentes conscientiam quamque. 

Populi sub te concident, utique adorantes. Sic bellipotens et 

armiger Christus creatoris, sic et nunc accipiens spolia, non solius 

14. 1 ea add. Eng.: haec Urs. 

14. c cf. Rev. i: 16 d Eph. 6: 14 sqq. e Matt. 10: 34 f Ps. 45: 4 sq.


Samariae, verum et omnium gentium. Agnosce et spolia figurata, 

cuius et arma allegorica didicisti. Figurate itaque et domino 

eiusmodi loquente et apostolo scribente non temere interpreta- 

tionibus eius utimur, quarum exempla etiam adversarii admittunt, 

atque ita in tantum Esaiae erit Christus qui venit, in quantum 

non fuit bellator, quia non talis ab Esaia praedicatur. 

15. [1] De quaestione carnis et per eam nativitatis et unius interim 

nominis Emmanuelis hucusque. De ceteris vero nominibus et in- 

primis Christi quid pars diversa respondebit? Si proinde com- 

mune est apud vos Christi nomen quemadmodum et dei, ut sicut 

utriusque dei filium Christum competat dici, sic utrumque patrem 

1 dominum, certe ratio huic argumentationi refragabitur. [2] Dei 

enim nomen quasi naturale divinitatis potest in omnes communi- 

cari quibus divinitas vindicatur, sicut et idolis, dicente apostolo, 

Nam et sunt qui dicuntur dii sive in caelo sive in terris. Christi 

vero nomen non ex natura veniens, sed ex dispositione, proprium 

eius efficitur a quo dispositum invenitur. Nec in communicationem 

alii deo subiacet, maxime aemulo et habenti suam dispositionem, 

cui et nomina privata debebit. [3] Quale est enim quod diversas 

dispositiones duorum commentati deorum societatem nominum 

admittunt in discordiam dispositionum, quando nulla magis pro- 

batio assisteret duorum et aemulorum deorum quam si in disposi- 

tione eorum etiam diversitas nominum inveniretur? Nullus enim 

status differentiarum nonnisi proprietatibus appellationum con- 

signatur. [4] Quibus deficientibus si quando, nunc Graeca catachresis 

de alieno abutendo succurrit. Apud deum autem deficere, puto, 

nihil debet, nec de alieno instrui dispositiones eius. Quis hic deus 

est, qui filio quoque suo nomina a creatore vindicat, non dico 

15. 1 et addendum arbitrabar 

15. a i Cor. 8: 5 


aliena, sed vetera et vulgata quae vel sic non competerent deo 

novo et incognito? [5] Quomodo denique docet novam plagulam non 

adsui veteri vestimento, nec vinum novum veteribus utribus credi, 

adsutus ipse et indutus 2 nominum senio? Quomodo abscidit 

evangelium a lege, tota lege vestitus, in nomine scilicet Christi? 

Quis illum prohibuit aliud vocari, aliud praedicantem aliunde 

venientem, cum propterea nec corporis susceperit veritatem ne 

Christus creatoris crederetur? [6] Vane autem noluit eum se videri 

quem voluit vocari, quando et si vere corporeus fuisset, magis 

Christus creatoris non videretur, si non vocaretur. At nunc sub- 

stantiam respuit, cuius nomen accepit, etiam substantiam pro- 

baturus ex nomine. Si enim Christus unctus est, ungui utique

corporis passio est. Qui corpus non habuit, ungui omnino non 

potuit; qui ungui omnino non potuit, Christus vocari nullo modo 

potuit. Aliud est si et nominis phantasma affectavit. [7] Sed quomodo, 

inquit, irreperet in Iudaeorum fidem, nisi per sollemne apud eos 

et familiare nomen? Inconstantem aut subdolum deum narras; 

aut diffidentiae aut malitiositatis consilium est fallendo quid pro- 

movere. Multo liberius atque simplicius egerunt pseudoprophetae 

adversus creatorem in sui dei nomine venientes. Sed nec effectum 

consilii huius invenio, cum facilius aut suum crediderint Christum 

aut planum potius aliquem quam alterius dei Christum, sicut 

evangelium probabit. 

16. [1] Nunc si nomen Christi, ut sportulam furunculus, captavit, 

cur etiam Iesus voluit appellari, non tam expectabili apud Iudaeos 

nomine? Nec enim, si nos per dei gratiam intellectum consecuti 

sacramentorum eius hoc quoque nomen agnoscimus Christo 

15. 2 indutus R: inditus M 

15. b cf. Luke 5: 36 


destinatum, ideo et Iudaeis, quibus adempta est sapientia, nota 

erit res. Denique ad hodiernum Christum sperant, non Iesum, et 

Heliam potius interpretantur Christum quam Iesum. [2] Qui ergo et 

in eo nomine venit in quo Christus non praesumebatur, potuit in 

eo solo nomine venisse quod solum praesumebatur. Ceterum cum 

duo miscuit, speratum et insperatum, expugnatur utrumque 

consilium eius. Sive enim ideo Christus, ut interim quasi creatoris 

irreperet, obstrepit 1 Iesus, quia non sperabatur Iesus in Christo 

creatoris: sive 2 ut alterius haberetur, non sinit Christus 

quia non alterius sperabatur Christus quam creatoris. [3] Quid 

horum constare possit ignoro. Constabit autem utrumque in 

Christo creatoris, in quo invenitur etiam Iesus. Quomodo, inquis ? 

Disce et hic cum partiariis erroris tui Iudaeis. Cum successor 

Moysi destinaretur Auses filius Nave, transfertur certe de pristino 

nomine et incipit vocari Iesus? [4] Certe, inquis. Hanc prius dicimus 

figuram futuri fuisse. Nam quia Iesus Christus secundum popu- 

lum, quod sumus nos nati in saeculi desertis, introducturus erat 

in terram promissionis melle et lacte manantem, id est vitae 

aeternae possessionem, qua nihil dulcius, idque non per Moysen, 

id est non per legis disciplinam, sed per Iesum, per evangelii 

gratiam, provenire habebat, circumcisis nobis petrina acie, id est 

3 Christi, [5] petra enim Christus,—ideo is vir, qui in 

huius sacramenti imagines parabatur, etiam nominis dominici 

inauguratus est figura, Iesus cognominatus. Hoc nomen ipse 

Christus suum iam tunc esse testatus est cum ad Moysen loque- 

batur. Quis enim loquebatur, nisi spiritus creatoris, qui est 

Christus? Cum ergo mandato diceret populo, Ecce ego mitto

16. 1 obstrepit Urs.: obrepit MR 2 ideo Iesus add. Urs. 3 praeceptis 

add. Pam. 

16. a cf. Num. 13: 16 


angelum meum ante faciem tuam, qui te custodiat in via et 

introducat in terram quam paravi tibi, intende illi et exaudi eum, 

ne inobaudieris eum; non enim celabit 4 te, quoniam nomen meum 

super illum est: angelum quidem eum dixit ob magnitudinem 

virtutum quas erat editurus, et ob officium prophetae, nuntiantis 

scilicet divinam voluntatem; Iesum autem ob nominis sui futuri 

sacramentum. [6] Identidem nomen suum confirmavit quod ipse ei 

indiderat, quia non angelum nec Ausen, sed Iesum eum iusserat 

exinde vocitari. Ergo si utrumque nomen competit in Christum 

creatoris, tanto utrumque non competit in Christum non creatoris, 

sicut nec reliquus ordo. Facienda est denique iam hinc inter nos 

certa ista et iusta praescriptio et utrique parti necessaria, qua 

determinatum sit nihil omnino commune esse debere alterius dei 

Christo cum Christo creatoris. [7] Nam et a vobis proinde diversitas 

defendenda est, sicut a nobis repugnanda est, quia nec vos probare 

poteritis alterius dei venisse Christum, nisi eum longe alium 

demonstraveritis a Christo creatoris, nec nos eum creatoris 

vindicare, nisi talem eum ostenderimus qualis constituitur a 

creatore. De nominibus iam obduximus. Mihi vindico Christum, 

mihi defendo Iesum. 

17. [1] Reliquum ordinem eius cum scripturis conferamus. Quodcun- 

que illud corpusculum sit, quoniam habitum et quoniam con- 

spectum fuit, si inglorius, si ignobilis, si inhonorabilis, meus erit 

Christus, talis enim habitu et aspectu annuntiabatur. Adest rursus 

Esaias: Annuntiavimus, inquit, coram ipso: velut puerulus, velut 

radix in terra sitienti, et non est species eius neque gloria, et 

vidimus eum, et non habebat speciem neque decorem, sed species 

eius inhonorata, deficiens citra omnes homines. Sicut et supra 

patris ad filium vox, Quemadmodum expavescent multi super 

te, sic sine gloria erit ab hominibus forma tua. [2] Nam etsi tempestivus 

decore apud David supra filios hominum, sed in allegorico illo 

statu gratiae spiritalis, cum accingitur ense sermonis, qui vere 

16. 4 celabit Eng.: celavit MF: celavi R 

16. b Exod. 23: 20 17. a Isa. 53: 2 sq. b Isa. 52: 14 c cf. Ps. 45: 2 

222 TERTULLIAN III. 17

species et decor et gloria ipsius est. [3] Ceterum habitu incorporabili 

apud eundem prophetam vermis etiam et non homo, ignominia 

hominis et nullificamen populi. Neque interiorem qualitatem 

eius eiusmodi annuntiat. Si enim plenitudo in illo spiritus con- 

stitit, agnosco virgam de radice Iesse. Flos eius meus erit Christus, 

in quo requievit secundum Esaiam spiritus sapientiae et intellectus, 

spiritus consilii et vigoris, spiritus agnitionis et pietatis, spiritus 

timoris dei. [4] Neque enim ulli hominum diversitas spiritalium 

documentorum competebat nisi in Christum, flori quidem ob 

gratiam spiritus adaequatum, ex stirpe autem Iesse deputatum, 

per Mariam inde censendum. Expostulo autem de proposito: si 

das ei omnis humilitatis et patientiae et tranquillitatis inten- 

tionem, et ex his Esaiae erit Christus—homo in plaga et sciens 

ferre imbecillitatem, qui tanquam ovis ad victimam adductus 

est, et tanquam agnus ante tondentem non aperuit os, qui neque 

contendit neque clamavit, nec audita est foris vox eius, qui 

arundinem contusam, id est quassam Iudaeorum fidem, non 

comminuit, qui linum ardens, id est momentaneum ardorem 

gentium, non extinxit—non potest alius esse quam qui praedice- 

batur. [5] Oportet actum eius ad scripturarum regulam recognosci, 

duplici, nisi fallor, operatione distinctum, praedicationis et 

virtutis. Sed de utroque titulo sic disponam, ut, quoniam ipsum 

quoque Marcionis evangelium discuti 1 placuit, de speciebus 

doctrinarum et signorum illuc differamus, quasi in rem prae- 

sentem: hic autem generaliter expungamus ordinem coeptum, 

docentes praedicatorem interim annuntiari Christum per Esaiam: 

Quis enim, inquit, in vobis, qui deum metuit et exaudiet vocem 

filii eius? Item medicatorem: Ipse enim, inquit, imbecillitates 

nostras abstulit, et languores portavit. 

18. [1] De exitu plane, puto, diversitatem temptatis inducere, 

negantes passionem crucis in Christum creatoris praedicatam, et 

17. 1 discuti R 3 : excuti MR 1 

17. d cf. Ps. 22:6 e cf. Isa. 11: 1 sq. f cf. Isa. 53: 3 sqq. g Isa. 50: 10 

h Isa. 53: 4 


argumentantes insuper non esse credendum ut in id genus mortis 

exposuerit creator filium suum quod ipse maledixerat. Maledictus, 

inquit, omnis qui pependerit in ligno. Sed huius maledictionis 

sensum differo, dignae sola praedicatione crucis, de qua nunc 

maxime quaeritur, quia et alias antecedit rerum probatio rationem. 

De figuris prius edocebo. [2] Et utique vel maxime sacramentum 

istud figurari in praedicatione oportebat, quanto incredibile, 

tanto magis scandalo futurum si nude praedicaretur, quantoque 

magnificum, tanto magis obumbrandum, ut difficultas intellectus 

gratiam dei quaereret. Itaque inprimis Isaac, cum a patre in 

hostiam deditus lignum sibi ipse portaret, Christi exitum iam

tunc denotabat, in victimam concessi a patre et lignum passionis 

suae baiulantis. [3] Ioseph et ipse Christum figuraturus 1 (nec hoc 

solo, ne demorer cursum, quod persecutionem a fratribus passus 

est ob dei gratiam, sicut et Christus a Iudaeis carnaliter fratribus) 

cum benedicitur a patre etiam in haec verba, Tauri decor eius, 

cornua unicornis cornua eius, in eis nationes ventilabit pariter 

ad summum usque terrae: non utique rhinoceros destinabatur 

unicornis nec minotaurus bicornis, sed Christus in illo significaba- 

tur, taurus ob utramque dispositionem, aliis ferus ut iudex, aliis 

mansuetus ut salvator, cuius cornua essent crucis extima. [4] Nam 

et in antenna, quae crucis pars est, extremitates cornua vocantur; 

unicornis autem medius stipitis palus. Hac denique virtute crucis 

et hoc naore cornutus universas gentes et nunc ventilat per fidem, 

auferens a terra in caelum, et tunc per iudicium ventilabit, 

deiciens de caelo in terram. [5] Idem erit et alibi taurus apud eandem 

18. 1 figuraturus Eng.: figuratus MR: vel Ursinum secutus scribere possis in Chri- 

stum figuratus 

18. a Deut. 21: 23; Gal. 3: 13 b cf. Gen. 22:6 c Deut. 33:17 


scripturam, cum Iacob in Simeonem et Levi, id est in scribas et 

pharisaeos (ex illis enim deducitur census istorum) spiritaliter 

interpretatur: 2 Simeon et Levi perfecerunt iniquitatem ex sua 

haeresi, qua scilicet Christum sunt persecuti; in concilium eorum 

ne venerit anima mea, et in stationem eorum ne incubuerint 

iecora mea, quia in indignatione sua interfecerunt homines, id 

est prophetas, et in concupiscentia sua ceciderunt nervos tauro, 

id est Christo, quem post necem prophetarum suffigendo, 3 

nervos utique eius clavis desaevierunt. Ceterum vanum, si post 

homicidia alicuius bovis illis exprobrat carnificinam. [6] Iam vero 

Moyses, quid utique tunc tantum, cum Iesus adversus Amalech 

proeliabatur, expansis manibus orabat residens, quando in rebus 

tam attonitis magis utique genibus depositis et manibus caeden- 

tibus pectus et facie humi volutante orationem commendare 

debuisset, nisi quia illic, ubi nomen domini dimicabat dimicaturi 

quandoque adversus diabolum, crucis quoque erat habitus neces- 

sarius, per quam Iesus victoriam esset relaturus? [7] Idem rursus 

Moyses, post interdictam omnis rei similitudinem, cur aereum 

serpentem ligno impositum pendentis habitu in spectaculum 

salutare proposuit? An et hic dominicae crucis vim intentabat, qua 

serpens diabolus publicabatur, et laeso cuique a spiritalibus 

colubris, intuenti tamen et credenti in eam, sanitas morsuum 

peccatorum et salus exinde praedicabatur? 

19. [1] Age nunc, si legisti penes David, Dominus regnavit a ligno, 

expecto quid intellegas. Nisi forte lignarium aliquem regem signi- 

ficari Iudaeorum, et non Christum, qui exinde a passione ligni

superata morte regnavit. Etsi enim mors ab Adam regnavit usque 

ad Christum, cur Christus non regnasse dicatur a ligno, ex quo 

18. 2 interpretatur libri et edd.: imprecatur Kroy. 3 nervos scribebam 

18. d Gen. 49: 5 LXX e cf. Exod. 17: 10-13 f cf. Exod. 20: 4 

Num. 21: 8 19. a cf. Ps. 96: 10 


crucis ligno mortuus regnum mortis exclusit? [2] Proinde et Esaias, 

Quoniam, inquit, puer est natus nobis. Quid novi, si non de filio 

dei dicit? Et datus est nobis cuius imperium factum est super 

humerum ipsius. Quis omnino regum insigne potestatis suae hu- 

mero praefert, et non aut capite diadema aut manu sceptrum aut 

aliquam propriae vestis notam? [3] Sed solus novus rex novorum 

aevorum Christus Iesus novae gloriae et potestatem et sublimita- 

tem suam humero extulit, crucem scilicet, ut secundum superiorem 

prophetiam exinde dominus regnaret a ligno. Hoc lignum et Hiere- 

mias tibi insinuat, dicturis praedicans Iudaeis, Venite, iniciamus 1 

lignum in panem eius, utique in corpus. [4] Sic enim deus in evan- 

gelio quoque vestro revelavit, panem corpus suum appellans, ut 

et hinc iam eum intellegas corporis sui figuram pani 2 dedisse, 

cuius retro corpus in panem prophetes figuravit, ipso domino hoc 

sacramentum postea interpretaturo. [5] Si adhuc quaeris dominicae 

crucis praedicationem, satis iam tibi potest facere vigesimus pri- 

mus psalmus, totam Christi continens passionem, canentis iam 

tunc gloriam suam: Foderunt, inquit, manus meas et pedes, quae 

propria atrocitas crucis. Et rursus, cum auxilium patris implorat, 

Salvum, inquit, fac me ex ore leonis, utique mortis, et de cornibus 

unicornis humilitatem, [6] de apicibus scilicet crucis, ut supra osten- 

dimus. Quam crucem nec ipse David passus est, nec ullus rex 

Iudaeorum, ne putes alterius alicuius prophetari passionem quam 

eius qui solus a populo tam insigniter crucifixus est. Nunc et si 

omnes istas interpretationes respuerit et irriserit haeretica duritia, 

concedam illi nullam Christi crucem significatam a creatore, 

quia nec ex hoc probabit alium esse qui crucifixus est: [7] nisi forte 

ostenderit hunc exitum eius a suo deo praedicatum, ut diversitas 

passionum, ac per hoc etiam personarum, ex diversitate praedica- 

tionum vindicetur. Ceterum nec ipso Christo eius praedicato, 

19. 1 iniciamus MR 1 : mittamus R 3 edd. 2 pani MF: panis R edd. 

19. b Isa.9:6 c Jer. 11: 19 LXX d cf. Luke 22: 19 e Ps. 22:16 

f Ps. 22: 21 

230 TERTULLIAN III. 19

nedum cruce ipsius, sufficit in meum Christum solius mortis pro- 

phetia. Ex hoc enim quod non est edita qualitas mortis, potuit 

et per crucem evenisse, tunc alii deputanda si in alium fuisset 

praedicatum. [8] Nisi si nec mortem volet Christi mei prophetatam, 

quo magis erubescat, si suum quidem Christum mortuum annun- 

tiat, quem negat natum, meum vero mortalem negat, quem 

nascibilem confitetur. Et mortem autem et sepulturam et resur- 

rectionem Christi mei una voce Esaiae volo ostendere dicentis, 

Sepultura eius sublata de medio est. [9] Nec sepultus enim esset nisi 

mortuus, nec sepultura eius sublata de medio nisi per resurre- 

ctionem. Denique subiecit, Propterea ipse multos haereditati 

habebit et multorum dividet spolia, pro eo quod tradita est 

anima eius in mortem. Ostensa est enim causa gratiae huius, pro 

iniuria scilicet mortis repensandae. Pariter ostensum est haec 

illum [propter mortem consecuturum,] 3 post mortem utique per 

resurrectionem consecuturum. 

20. [1] Sufficit hucusque de his interim ordinem Christi decucurrisse, 

quo talis probatus qualiter annuntiabatur non alius haberi de- 

beat quam qui talis annuntiabatur, ut iam ex ista consonantia 

rerum eius et scripturarum creatoris illis etiam restituenda sit 

fides ex praeiudicio maioris partis quae ad diversas sententias 

vel in dubium deducuntur vel negantur. Amplius nunc super- 

struimus ea quoque paria ex scripturis creatoris quaequae 1 post 

Christum futura praecinebantur. [2] Nec enim dispositio expuncta 

inveniretur, si non ille venisset post quem habebat evenire. Aspice 

universas nationes de voragine erroris humani exinde emergentes 

ad deum creatorem, ad deum Christum, 2 et, si audes, nega pro- 

phetatum. [3] Sed statim tibi in psalmis promissio patris occurret: 

Filius meus es tu, ego hodie generavi te: postula a me, et dabo tibi 

19. 3 [propter mortem consecuturum] secl. Junius 

20. 1 quaequae Oeh.: quaeque libri et edd. 2 quaero an scribendum ad dei 

Christum 

19. g Isa. 57: 2 LXX h Isa. 53: 12 


gentes haereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. 

Nec poteris magis David filium eius 3 vindicare quam Christum, 

aut terminos terrae David potius promissos qui intra unicam 

Iudaeorum gentem regnavit, quam Christo qui totum iam orbem 

evangelii sui fide cepit. [4] Sic et per Esaiam: Ecce dedi te in disposi- 

tionem generis, in lucem nationum, aperire oculos caecorum, 

utique errantium, exsolvere de vinculis vinctos, id est de delictis 

liberare, et de cella carceris, id est mortis, sedentes in tenebris, 

ignorantiae scilicet. [5] Quae si per Christum eveniunt, non in alium 

erunt prophetata quam per quem eveniunt. Item alibi: Ecce 

testimonium eum nationibus posui, principem et imperantem 

nationibus; nationes, quae te non sciunt, invocabunt te, et populi

confugient ad te. Nec enim haec in David interpretaberis, quia 

praemisit, Et disponam vobis dispositionem aeternam, religiosa 

et fidelia David. [6] Atquin hinc magis Christum intellegere debebis 

ex David deputatum carnali genere ob Mariae virginis censum. 

De hoc enim promisso iuratur in psalmo ad David, Ex fructu 

ventris tui collocabo super thronum tuum. Quis iste venter est? 

Ipsius David? Utique non. Neque enim pariturus esset David. 

[7] Sed nec uxoris eius. Non enim dixisset, Ex fructu ventris tui, sed 

potius, Ex fructu ventris uxoris tuae. Ipsius autem dicendo ventrem 

superest ut aliquem de genere eius ostenderit cuius ventris futurus 

esset fructus caro Christi, quae ex utero Mariae floruit. Ideoque 

et fructum ventris tantum nominavit, ut proprie ventris, quasi 

solius ventris, non etiam viri, et ipsum ventrem ad David redegit, 

ad principem generis et familiae patrem. [8] Nam quia viro deputare 

non poterat virginis eum ventrem, patri deputavit. Ita quae in 

Christo nova dispositio invenitur hodie, haec erit quam tunc 

creator pollicebatur, religiosa et fidelia David appellans, quae 

erant Christi, quia Christus ex David: 4 immo ipsa erit caro eius 

20. 3 eius MR: eum Pam. (sine causa) 4-4 immo ipsa . . . ex resurrectione 

eicienda censuit Kroy. (sed vereor ne non recte) 

20. a Ps. 2: 7 b Isa. 42: 6 sq. c Isa. 55: 4 d Isa. 55: 3 e Ps. 132: 11 


religiosa et fidelia David, iam sancta religione et fidelis ex resur- 

rectione. 4 Nam et Nathan propheta in prima Basiliarum profes- 

sionem ad David facit semini eius, 5 quod erit, inquit, ex ventre 

ipsius. Hoc si in Salomonem simpliciter edisseres, risum mihi 

incuties: videbitur enim David peperisse Salomonem. An et hic 

Christus significatur, ex eo ventre semen David qui esset ex 

David, id est Mariae? [9] Quia et aedem dei magis Christus aedi- 

ficaturus esset, hominem scilicet sanctum, in quo potiore templo 

inhabitaret dei spiritus, et in dei filium magis Christus habendus 

esset quam Salomon filius David. Denique et thronus in aevum 

et regnum in aevum magis Christo competit quam Salomoni, 

temporali scilicet regi. Sed et a Christo misericordia dei non 

abscessit, Salomoni vero etiam ira dei accessit post luxuriam et 

idololatriam. [10] Suscitavit enim illi Satan hostem Idumaeum. Cum 

ergo nihil horum competat in Salomonem, sed in Christum, certa 

erit ratio interpretationum nostrarum, ipso etiam exitu rerum pro- 

bante quas in Christum apparet praedicatas. Et ita in hoc erunt 

sancta et fidelia David. Hunc deus testimonium nationibus posuit, 

non David; principem et imperantem nationibus, non David, qui 

soli Israeli imperavit. Christum hodie invocant nationes quae eum 

non sciebant, et populi ad Christum hodie confugiunt, quem 

retro ignorabant. Non potest futurum dici quod vides fieri. 

21. [1] Sic nec illam iniectionem tuam potes sistere ad differentiam 

duorum Christorum, quasi Iudaicus quidem Christus populo soli

ex dispersione redigendo destinetur a creatore, vester vero omni 

humano generi liberando collatus sit a deo optimo, cum postremo 

priores inveniantur Christiani creatoris quam Marcionis, exinde 

vocatis omnibus populis in regno eius ex quo deus regnavit a 

ligno, nullo adhuc Cerdone, nedum Marcione. [2] Sed et revictus de 

20. 5 semen tuum quod erit inquit ex ventre tuo Pam. (quod miror cur non acceptum 

fuerit) 

20. f cf. 2 Sam. 7:12 g cf. 2 Sam. 7: 14 h cf. i Kgs. 11: 14 


nationum vocatione convertere iam in proselytos. Quaeris qui de 

nationibus transeant ad creatorem, quando et proselyti diversae et 

propriae condicionis seorsum a propheta nominentur: Ecce, inquit 

Esaias, proselyti per me accedent ad te, ostendens ipsos quoque 

proselytos per Christum accessuros ad deum. Et nationes, quod 

sumus nos, proinde suam habebant nominationem sperantes 

in Christum: Et in nomine, inquit, eius nationes sperabunt. 

[3] Proselyti autem, quos in nationum praedicatione substituis, non in 

Christi nomine sperare solent, sed in Moysi ordine, a quo institutio 

illorum est. Ceterum allectio nationum a novissimis diebus exorta 

est. Iisdem verbis Esaias, Et erit, inquit, in novissimis diebus 

manifestus mons domini, utique sublimitas dei, et aedes dei super 

summos montes, utique Christus, catholicum dei templum, in quo 

deus colitur, constitutum super omnes eminentias virtutum et po- 

testatum: et venient ad eum universae nationes, et ibunt multi et 

dicent, Venite, ascendamus in montem domini et in aedem dei 

Iacob, et annuntiabit nobis viam suam, et incedemus in ea: ex 

Sion enim exibit lex, et sermo domini ex Hierusalem. Haec erit 

via novae legis evangelium, et novi sermonis in Christo, iam non 

in Moyse. Et iudicabit inter nationes, de errore scilicet earum: 

et revincet 1 populum amplum, ipsorum inprimis Iudaeorum et 

proselytorum: et concident machaeras suas in aratra et sibynas in 

falces, id est animorum nocentium et linguarum infestarum et 

omnis malitiae atque blasphemiae ingenia convertent in studia 

modestiae et pacis: et non accipiet gens super gentem machaeram, 

utique discordiae: et non discent amplius bellare, id est inimicitias 

perficere, ut et hic discas Christum non bellipotentem, sed paci- 

ferum repromissum. [4] Haec aut prophetata nega, cum coram viden- 

tur, aut adimpleta, cum leguntur, aut si non negas utrumque, in 

eo erunt adimpleta in quem sunt prophetata. Inspice enim 

adhuc etiam ipsum introgressum atque decursum vocationis in 

nationes a novissimis diebus adeuntes ad deum creatorem, non in 

21 . 1 revincet MR 1 : revincent R 3 edd. 

21. a Isa. 16: 4 b Isa. 42: 4 c Isa. 2: 2 sq. d Isa. 2: 4


proselytos, quomm a primis magis diebus allectio est. Etenim fidem 

istam apostoli induxerunt. 

22. [1] Habes et apostolorum opus praedicatum: Quam tempestivi 

pedes evangelizantium pacem, evangelizantium bona, non bellum 

nec mala. Respondit et psalmus, In omnem terram exivit sonus 

eorum et in terminos terrae voces eorum, circumferentium scilicet 

legem ex Sion profectam et sermonem domini ex Hierusalem, ut 

fieret quod scriptum est, Longe quique a iustitia mea appropin- 

quaverunt iustitiae meae et veritati. [2] Cum huic negotio ac- 

cingerentur apostoli, renuntiaverunt presbyteris et archontibus et 

sacerdotibus Iudaeorum. An non vel maxime, inquit, ut alterius 

dei praedicatores? Atquin ipsius eiusdem cuius scripturam cum 

maxime implebant. Divertite, divertite, inclamat Esaias, excedite 

illinc, et immundum ne attigeritis, blasphemiam scilicet in 

Christum: excedite de medio eius, utique synagogae; separamini, 

qui dominica vasa 1 portatis. [3] Iam enim secundum supra scripta 

revelaverat dominus brachio suo sanctum, id est virtute sua 

Christum coram nationibus, ut viderint universae nationes et 

summa terrae salutem quae erat a deo. Sic et ab ipso Iudaismo 

divertentes, cum legis obligamenta et onera evangelica iam liber- 

tate mutarent, psalmum exsequebantur: Disrumpamus vincula 

eorum et abiciamus a nobis iugum eorum; postea certe quam 

tumultuatae sunt gentes et populi meditati sunt inania; astiterunt 

reges terrae, et principes congregati sunt in unum adversus domi- 

num et adversus Christum eius. [4] Quae dehinc passi sunt apostoli? 

Omnem, inquis, iniquitatem persecutionum, ab hominibus scilicet 

creatoris, ut adversarii eius quem praedicabant. Et quare creator, 

si adversarius erat Christi, non modo praedicat hoc passuros 

22. 1 dominica vasa Lat.: domini causam MR 

22. a Isa. 52: 7; Rom. 10: 15 b Ps. 19: 4 c Isa. 46: 12 sq. d Isa. 52: 

11 e Ps. 2: 3 f cf. Ps. 2: 1 sq. 


apostolos eius, verum et exprobrat? [5] Nam neque praedicaret 

alterius dei ordinem, quem ignorabat ut vultis, neque expro- 

brasset quod ipse curasset: Videte quomodo perit iustus, nec 

quisquam excipit corde, et viri iusti auferantur, nec quisquam 

animadvertit: a persona enim iniustitiae sublatus est iustus. Quis, 

nisi Christus? Venite, inquiunt, auferamus iustum, quia inutilis 

est nobis. Praemittens itaque, et subiungens proinde, passum 

etiam Christum, aeque iustos eius eadem passuros tam apostolos 

quam et deinceps omnes fideles prophetavit, signatos illa nota 

scilicet de qua Ezechiel: Dicit dominus ad me, Pertransi in medio 

portae in media Hierusalem, et da signum Tau in frontibus

virorum. [6] Ipsa est enim littera Graecorum Tau, nostra autem T, 

species crucis, quam portendebat futuram in frontibus nostris 

apud veram et catholicam Hierusalem, in qua fratres Christi, 

filios scilicet dei, gloriam patri deo relaturos psalmus vigesimus 

primus canit ex persona ipsius Christi ad patrem: Enarrabo 

nomen tuum fratribus meis, in medio ecclesiae hymnum tibi 

dicam. Quod enim in nomine et spiritu ipsius hodie fieri habebat, 

merito a se futurum praedicabat. Et paulo infra: A te laus mihi 

in ecclesia magna. Et in sexagesimo septimo: In ecclesiis bene- 

dicite dominum deum; ut pariter concurreret et Malachiae 2 pro- 

phetia: Non est voluntas mea, dicit dominus, et sacrificia vestra non 

accipiam; quoniam ab ortu solis usque in occasum nomen meum 

glorificatum 3 est in nationibus, et in omni loco sacrificium nomini 

meo offertur, et sacrificium mundum, gloriae scilicet relatio et 

benedictio et laus et hymni. [7] Quae omnia cum in te quoque 

deprehendantur, et signaculum frontium et ecclesiarum sacra- 

menta et munditiae sacrificiorum, debes iam erumpere uti dicas 

spiritum creatoris tuo Christo prophetasse. 

23. [1] Nunc, quia cum Iudaeis negas venisse Christum eorum, 

22. 2 Malachiae Pam.: Micheae MR (ipsius scriptoris forsitan errore) 3 glorifi- 

catum Pam,: gloriatum MR 

22. g Isa. 57: 1 h Wisd. 2: 12 i Ezek. 9: 4 j Ps. 22:22 

k Ps. 22: 25 l Ps. 68: 26 m Mal. i: 10 sq. 


recognosce et exitum ipsorum quem post Christum relaturi prae- 

dicabantur, ob impietatem qua eum et despexerunt et interemerunt. 

Primum enim ex die qua secundum Esaiam proiecit homo asper- 

namenta sua aurea et argentea, quae fecerunt adorandis vanis et 

nocivis, id est ex quo genus hominum dilucidata per Christum 

veritate idola proiecit, vide an quod sequitur expunctum sit: [2] Abs- 

tulit enim dominus sabaoth a Iudaea et ab Hierusalem inter cetera 

et prophetam et sapientem architectum, spiritum scilicet sanctum, 

qui aedificat ecclesiam, templum scilicet et domum et civitatem 

dei. Nam exinde apud illos destitit dei gratia, et mandatum est 

nubibus ne pluerent imbrem super vineam Sorech, id est caelesti- 

bus beneficiis ne provenirent domui Israelis. [3] Fecerat enim spinas, 

ex quibus dominum coronaverat, et non iustitiam, sed clamorem, 

quo in crucem eum extorserat. Et ita subtractis charismatum 

roribus lex et prophetae usque ad Ioannem. Dehinc cum ea 

perseverantia furoris et nomen domini per ipsos blasphemaretur, 

sicut scriptum est: Propter vos blasphematur nomen meum in 

nationibus (ab illis enim coepit infamia), et tempus medium a 

Tiberio usque ad Vespasianum non paenitentiam intellexissent, 

facta est terra eorum deserta, civitates eorum exustae, regionem 

eorum sub ipsorum conspectu extranei devorant, derelicta filia 

Sion, et tanquam specula in vinea vel in cucumerario casula, ex

quo scilicet Israel dominum non cognovit, et populus eum non 

intellexit, sed dereliquit, et in indignationem provocavit sanctum 

Israelis. [4] Sic et machaerae condicionalis comminatio, Si nolueritis 1 

nec audieritis me, machaera vos comedet, probavit Christum 

fuisse quem non audiendo perierunt. Qui et in psalmo quinqua- 

gesimo octavo dispersionem eis postulat a patre: Disperge eos in 

virtute tua. Qui et rursus per Esaiam in exustionem eorum per- 

orans, Propter me haec, inquit, facta sunt vobis, in anxietate 

dormietis. [5] Satis vane, si haec non propter eum passi sunt qui 

23. 1 nolueritis prophetae observata scriptura scribendum ducebam: volueritis libri 

et edd. 

23. a cf. Isa. 2: 20 b Isa. 3: i sqq. c cf. Isa. 5: 6 sq. d cf. Isa. 5: 2 

e Isa. 52:5 LXX f cf. Isa. i: 7 sqq. g Isa. i: 3 sq. h Isa. i: 20 LXX 

i Ps. 59: 13 LXX j Isa. 50: 11 


propter se passuros pronuntiarat, sed propter Christum dei 

alterius. Atquin Christum, inquam, alterius dei dicitis a creatoris 

virtutibus et potestatibus, ut ab aemulis, in crucem actum. Sed 

ecce defensus ostenditur a creatore, et dati sunt pessimi pro sepul- 

tura eius, qui scilicet subreptam eam 2 asseveraverant, et locupletes 

pro morte eius, qui scilicet et a Iuda traditionem redemerant, 

et a militibus falsum testimonium cadaveris subrepti. [6] Igitur 

aut non propter illum acciderunt ista Iudaeis—sed revinceris 

conspirante et sensu scripturarum cum exitu rerum et ordine 

temporum—aut si propter illum acciderunt, non potuit creator 

ulcisci nisi suum Christum, remuneraturus potius Iudam si 

adversarium domini sui peremissent. Certe si nondum venit 

Christus creatoris, propter quem haec passuri praedicantur, cum 

venerit ergo, patientur. Et ubi tunc filia Sion derelinquenda, quae 

nulla hodie est? [7] Ubi civitates exurendae, quae iam in tumulis? 

Ubi dispersio gentis, quae iam extorris? Redde statum Iudaeae, 

quem Christus creatoris inveniat, et alium contende venisse. Iam 

vero quale est ut per caelum suum admiserit quem in terra sua 

esset interempturus, honestiore et gloriosiore regni sui regione 

violata, ipsa aula sua et arce calcata? An hoc magis affectavit? 

Plane deus zelotes, tamen vicit. Erubesce, qui victo deo credis. 

Quid sperabis ab eo qui se protegere non valuit? Aut enim per 

infirmitatem oppressus est a virtutibus et hominibus creatoris, aut 

per malitiositatem, ut tantum illis sceleris patientia infigeret. 

24. [1] Immo, inquis, spero ab illo, quod et ipsum faciat ad testi- 

monium diversitatis, regnum dei aeternae et caelestis possessionis. 

23. 2 subreptum eum voluit Pam.

23. k Isa. 53: 9 


Ceterum vester Christus pristinum statum Iudaeis pollicetur ex 

restitutione terrae, et post decursum vitae apud inferos in sinu 

Abrahae refrigerium. Deum optimum, si reddit placatus quod et 

abstulerat iratus! O deum tuum, qui et caedit et sanat, condit 

mala et facit pacem! O deum etiam ad inferos usque misericordem! 

[2] Sed de sinu Abrahae suo tempore. De restitutione vero Iudaeae, 

quam et ipsi Iudaei ita ut describitur sperant locorum et regionum 

nominibus inducti, quomodo allegorica interpretatio in Christum 

et in ecclesiam et habitum et fructum eius spiritaliter competat 

et longum est persequi et in alio opere digestum, quod inscribimus 

DE SPE FEDELIUM, et in praesenti vel eo otiosum quia non de terrena 

sed de caelesti promissione sit quaestio. [3] Nam et confitemur in 

terra nobis regnum repromissum, sed ante caelum, sed alio statu, 

utpote post resurrectionem, in mille annos in civitate divini operis 

Hierusalem caelo delata, quam et apostolus matrem nostram 

sursum designat: et politeuma nostrum, id est municipatum, in 

caelis esse pronuntians alicui utique caelesti civitati eum deputat. 

[4] Hanc et Ezechiel novit, et apostolus Ioannes vidit: et qui apud 

fidem nostram est novae prophetiae sermo testatur, ut etiam 

effigiem civitatis ante repraesentationem eius conspectui futuram 

in signum praedicarit. Denique proxime expunctum est orientali 

expeditione. Constat enim ethnicis quoque testibus in Iudaea per 

dies quadraginta matutinis momentis civitatem de caelo pepen- 

disse, omni moeniorum habitu evanescente de profectu diei, et 

24. a cf. Heb. 11: 10; Gal. 4: 26; Phil. 3: 20; Rev. 21: 2 


alias de proximo nullam. [5] Hanc dicimus excipiendis resurrectione 

sanctis et refovendis omnium bonorum utique spiritalium copia 

in compensationem eorum quae in saeculo vel despeximus vel 

amisimus a deo prospectam. Siquidem et iustum et deo dignum 

illic quoque exultare famulos eius ubi sunt et afflicti in nomine 

ipsius. Haec ratio regni caelestis, [6] post cuius mille annos, intra 

quam aetatem concluditur sanctorum resurrectio pro meritis 

maturius vel tardius resurgentium, tunc et mundi destructione 

et iudicii conflagratione commissa demutati in atomo in angeli- 

cam substantiam, scilicet per illud incorruptelae superindumen- 

tum, transferemur in caeleste regnum, de quo nunc sic ideo 

retractatur, quasi non praedicato apud creatorem, ac per hoc 

alterius dei Christum probante, a quo primo et solo sit revelatum. 

[7] Disce iam hinc illud et praedicatum a creatore et sine praedica- 

tione credendum apud creatorem. Quid tibi videtur? cum 

Abrahae semen, post primam promissionem qua in multitudinem 

arenae repromittitur, ad instar quoque stellarum destinatur, 

nonne et terrenae et caelestis dispositionis auspicia sunt? Cum 

Isaac benedicens Iacob filium suum, Det ait tibi deus de rore

caeli et de opimitate terrae, nonne utriusque indulgentiae 

exempla sunt? [8] Denique animadvertenda est hic etiam structura 

benedictionis ipsius. Nam circa Iacob, qui quidem posterioris et 

praelatioris populi figura est, id est nostri, prima promissio cae- 

lestis est roris, secunda terrenae opimitatis. Nos enim primo ad 

caelestia invitamur, cum a saeculo avellimur, et ita postea in- 

venimur etiam terrena consecuturi. Et evangelium vestrum quo- 

que habet, Quaerite primum regnum dei, et haec adicientur 

vobis. [9] Ceterum ad Esau promittit 1 benedictionem terrenam et 

subicit caelestem, De opimitate terrae, dicens, erit inhabitatio 

tua et a rore caeli. Iudaeorum enim dispositio in Esau, priorum 

natu et posteriorum affectu filiorum, a terrenis bonis imbuta per 

24. 1 promittit MR: praemittit Kroy. (forsan recte) 

24. b cf. i Cor. 15: 52; 2 Cor. 5: 2 c cf. Gen. 13: 16 d cf. Gen. 15: 5 

e Gen. 27: 28 f Luke 12: 31 g Gen. 27: 39 


legem, postea ad caelestia per evangelium credendo deducitur. 

Cum vero Iacob somniat scalas obfirmatas in terra ad caelum et 

angelos alios ascendentes et alios descendentes, innixum desuper 

dominum, temere, si forte, interpretabimur scalis his iter ad 

caelum demonstrari, quo alii perveniant, unde alii decidant, 

domini constitutum esse iudicio. 2 [10] Cur autem, ut evigilavit et 

primum loci horrore concussus est, convertitur ad interpreta- 

tionem somnii? Cum enim dixisset, Quam terribilis est locus 

iste! Non est, inquit, aliud, sed aedes dei, et haec porta caeli. 

Christum dominum enim viderat, templum dei et portam eun- 

dem, per quem aditur caelum. Et utique portam caeli non nomi- 

nasset, si caelum non aditur apud creatorem. Sed est et porta 

quae recipit, et 3 quae perducit, strata iam a Christo. De quo 

Amos: Qui aedificat in caelum ascensum suum, utique non sibi 

soli, sed et suis, qui cum illo erunt. [11] Et circumdabis enim illos tibi, 

inquit, tanquam ornamentum sponsae. Ita per illum ascensum ad 

caelestia regna tendentes miratur spiritus dicens, Volant velut 

qui sunt milvi, ut nubes volant, et velut pulli columbarum ad me, 

scilicet simpliciter ut columbae. Auferemur enim in nubes 

obviam domino, secundum apostolum (illo scilicet filio hominis 

veniente in nubibus, secundum Danielem), et ita semper cum 

domino erimus, eatenus dum et in terra et in caelo, qui ob utrius- 

que promissionis ingratos ipsa etiam elementa testatur: Audi 

caelum et in aures percipe terra. [12] Et ego quidem, etiam si nullam 

spei caelestis manum mihi totiens scriptura porrigente satis 

haberem huius quoque promissionis praeiudicium, quod iam 

terrenam gratiam teneam expectarem aliquid et de caelo, a deo 

caeli sicut et terrae; ita crederem Christum sublimiora pollicen- 

tem eius esse qui et humiliora promiserat, qui et experimenta 

maiorum de parvulis fecerat, qui hoc inauditi, si forte, regni

praeconium soli Christo reservaverat, ut per famulos quidem 

terrena gloria, caelestis vero per ipsum deum 4 annuntiaretur. [13] At 

24. 2 iudicio Urs.: iudicium MR 3

1. a Isa. 2: 3 

258 TERTULLIAN IV. 1 

de pristino errore, simul crediderunt, atque exinde concidunt 

machaeras suas in aratra, et sibynas, quod genus venabulorum 

est, in falces, id est feros et saevos quondam animos convertunt 

in sensus probos et bonae frugis operarios. [5] Et rursus: Audite me, 

audite me, et populus meus et reges, auribus intendite in me, 

quoniam lex prodibit a me et iudicium meum in lucem nationum, 

quo iudicaverat atque decreverat nationes quoque illuminandas 

per evangelii legem atque sermonem. Haec erit lex et apud David, 

invituperabilis, qua perfecta, convertens animam, utique ab 

idolis ad deum. Hic erit et sermo, de quo idem Esaias, Quoniam, 

inquit, decisum sermonem faciet dominus in terra. [6] Compendiatum 

est enim novum testamentum et a legis laciniosis oneribus ex- 

peditum. Sed quid pluribus, cum manifestius et luce ipsa clarius 

novatio praedicetur a creatore per eundem? Ne rememineritis 

priorum, et antiqua ne recogitaveritis: vetera transierunt, nova 

oriuntur: ecce facio nova, quae nunc orientur. Item per Hiere- 

miam: Novate vobis novamen novum, et ne severitis in spinas, et 

circumcidimini praeputio 1 cordis vestri. Et alibi: Ecce venient 

dies, dicit dominus, et perficiam domui Iacob et domui Iudae 

testamentum novum, non secundum testamentum quod disposui 

patribus eorum in die qua arripui dispositionem eorum ad 

educendos eos de terra Aegypti. [7] Adeo pristinum testamentum 

temporale significat, dum mutabile ostendit, etiam dum aeternum 

de postero pollicetur. Nam per Esaiam, Audite me et vivetis, et 

disponam vobis testamentum aeternum, adiciens sancta et fidelia 

David, ut id testamentum in Christo decursurum demonstraret. 

Eundem ex genere David, secundum Mariae censum, [8] etiam in 

virga ex radice Iesse processura figurate praedicabat. Igitur si 

alias leges aliosque sermones et novas testamentorum dispositiones 

a creatore dixit futuras, ut etiam ipsorum sacrificiorum alia officia 

potiora et quidem apud nationes destinarit, dicente Malachia, 

Non est voluntas mea in vobis, inquit dominus, et sacrificia vestra 

non excipiam de manibus vestris, quoniam a solis ortu usque ad 

1. 1 praeputio R: praeputia M 

1. b Isa. 51:4 c Ps. 19:7 d Isa. 10: 23 e Isa. 43: 18, 19 f Jer. 4:3 

sq. g Jer. 31: 31 sq. h Isa. 55: 3 i cf. Isa. 11: 1 


occasum glorificatum est in nationibus nomen meum, et in omni 

loco sacrificium nomini meo offertur, 2 et sacrificium mundum 

scilicet simplex oratio de conscientia pura, necesse est omnis 

demutatio veniens ex innovatione diversitatem ineat cum his 

quorum fit, et contrarietatem ex diversitate. [9] Sicut enim nihil

demutatum quod non diversum, ita nihil diversum quod non 

contrarium. Eiusdem ergo deputabitur etiam contrarietas ex 

diversitate cuius fuerit demutatio ex innovatione. Qui disposuit 

demutationem, iste instituit et diversitatem; qui praedicavit 

innovationem, iste praenuntiavit et contrarietatem. [10] Quid differen- 

tiam rerum ad distantiam interpretaris potestatum? quid anti- 

theses exemploram distorques adversus creatorem, quas in ipsis 

quoque sensibus et affectionibus eius potes recognoscere? Ego, 

inquit, percutiam, et ego sanabo: Ego, inquit, occidam, et ego 

vivificabo, condens scilicet mala et faciens pacem; qua etiam soles 

illum mobilitatis quoque et inconstantiae nomine reprehendere, 

prohibentem quae iubet et iubentem quae prohibet. Cur ergo 

non et antitheses ad naturalia reputasti contrarii sibi semper 

creatoris? Nec mundum saltim recogitare potuisti, nisi fallor, 

etiam apud Ponticos ex diversitatibus structum aemularum 

invicem substantiarum. [11] Prius itaque debueras alium deum 

luminis, alium tenebrarum determinasse, ut ita posses alium legis, 

alium evangelii asseverasse. Ceterum praeiudicatum est ex mani- 

festis, cuius opera et ingenia per antitheses constant, eadem forma 

constare etiam sacramenta. 

2. [1] Habes nunc ad Antitheses expeditam a nobis responsionem. 

Transeo nunc ad evangelii, sane non Iudaici sed Pontici, interim 

adulterati demonstrationem, praestructuram ordinem quem 

aggredimur. Constituimus inprimis evangelicum instrumentum 

apostolos auctores habere, quibus hoc munus evangelii promul- 

gandi ab ipso domino sit impositum. Si et apostolicos, non tamen 

solos, sed cum apostolis et post apostolos, 1 quoniam praedicatio 

discipulorum suspecta fieri posset de gloriae studio, si non adsistat 

1. 2 offertur Pam.: offeretur MR 

2. 1 post apostolos R 3 edd.: postapostolicos MR 1 

1. j Mal. 1: 10 sq. k Deut. 32: 39 l cf. Isa. 45: 7 


illi auctoritas magistrorum, immo Christi, quae magistros aposto- 

los fecit. [2] Denique nobis fidem ex apostolis Ioannes et Matthaeus 

insinuant, ex apostolicis Lucas et Marcus instaurant, isdem regulis 

exorsi, quantum ad unicum deum attinet creatorem et Christum 

eius, natum ex virgine, supplementum legis et prophetarum. 

Viderit enim si narrationum dispositio variavit, dummodo de 

capite fidei conveniat, de quo cum Marcione non convenit. 

[3] Contra Marcion evangelio, scilicet suo, nullum adscribit aucto- 

rem, quasi non licuerit illi titulum quoque affingere, cui nefas 

non fuit ipsum corpus evertere. Et possem hic iam gradum figere, 

non agnoscendum contendens opus quod non erigat frontem, 

quod nullam constantiam praeferat, nullam fidem repromittat 

de plenitudine tituli et professione debita auctoris. [4] Sed per omnia 

congredi malumus, nec dissimulamus quod ex nostro intellegi

potest. Nam ex iis commentatoribus quos habemus Lucam videtur 

Marcion elegisse quem caederet. Porro Lucas non apostolus sed 

apostolicus, non magister sed discipulus, utique magistro minor, 

certe tanto posterior quanto posterioris apostoli sectator, Pauli 

sine dubio, ut et si sub ipsius Pauli nomine evangelium Marcion 

intulisset, non sufficeret ad fidem singularitas instrumenti desti- 

tuta patrocinio antecessorum. [5] Exigeretur enim id quoque evan- 

gelium quod Paulus invenit, cui fidem dedidit, 2 cui mox suum 

congruere gestiit, siquidem propterea Hierosolymam ascendit ad 

cognoscendos apostolos et consultandos, ne forte in vacuum 

cucurrisset, id est ne non secundum illos credidisset et non 

secundum illos evangelizaret. Denique ut cum auctoribus con- 

tulit, et convenit de regula fidei, dextras miscuere, et exinde 

officia praedicandi distinxerunt, ut illi in Iudaeos, Paulus in 

2. 2 dedidit R edd.: dedit M 

2. a cf. Gal. 2: 2 


Iudaeos et in nationes. Igitur si ipse illuminator Lucae auctori- 

tatem antecessorum et fidei et praedicationi suae optavit, quanto 

magis eam evangelio Lucae expostulem, quae evangelio magistri 

eius fuit necessaria? 

3. [1] Aliud est si penes Marcionem a discipulatu Lucae coepit re- 

ligionis Christianae sacramentum. Ceterum si et retro decucurrit, 

habuit utique authenticam paraturam, per quam ad Lucam usque 

pervenit, cuius testimonio adsistente Lucas quoque possit admitti. 

[2] Sed enim Marcion nactus epistulam Pauli ad Galatas, etiam ipsos 

apostolos suggillantis ut non recto pede incedentes ad veritatem 

evangelii, simul et accusantis pseudapostolos quosdam perver- 

tentes evangelium Christi, connititur ad destruendum statum 

eorum evangeliorum quae propria et sub apostolorum nomine 

eduntur, vel etiam apostolicorum, ut scilicet fidem quam illis 

adimit suo conferat. [3] Porro etsi reprehensus est Petrus et Ioannes 

et Iacobus, qui existimabantur columnae, manifesta causa est. 

Personarum enim respectu videbantur variare convictum. Et 

tamen cum ipse Paulus omnibus omnia fieret, ut omnes lucraretur, 

potuit et Petro hoc in consilio fuisse aliquid aliter agendi quam 

docebat. [4] Proinde si et pseudapostoli irrepserant, horum quoque 

qualitas edita est, circumcisionem vindicantium et Iudaicos fastos. 

Adeo non de praedicatione sed de conversatione a Paulo denota- 

bantur, aeque denotaturo si quid de deo creatore aut Christo eius 

errassent. Igitur distinguenda erunt singula. Si apostolos prae- 

varicationis et simulationis suspectos Marcion haberi queritur 

usque ad evangelii depravationem, Christum iam accusat, 

accusando quos Christus elegit. Si vero apostoli quidem inte- 

grum evangelium contulerunt, de sola convictus inaequalitate

3. a cf. Gal. 2: 14 b cf. Gal. 2: 9 c cf. 1 Cor. 9: 23 


reprehensi, pseudapostoli autem veritatem eorum interpolaverunt, 

et inde sunt nostra digesta, quod erit germanum illud apostolo- 

rum instrumentum quod adulteros passum est, 1 quod Paulum 

illuminavit et ab eo Lucam? Aut si tam funditus deletum est, 

ut cataclysmo quodam, ita inundatione falsariorum obliteratum, 

iam ergo nec Marcion habet verum. [5] Aut si ipsum erit verum, id 

est apostolorum, quod Marcion habet solus 2 (et quomodo nostro 

consonat quod non apostolorum, sed Lucae refertur?) aut si non 

statim Lucae deputandum est quo Marcion utitur, 2 quia nostro 

consonat, scilicet adulterato etiam circa titulum, ceterum 3 

apostolorum est. Iam ergo et nostrum, quod illi consonat, aeque 

apostolorum est, sed adulteratum de titulo quoque. 

4. [1] Funis ergo ducendus est contentionis, pari hinc inde nisu 

fluctuante. Ego meum dico verum, Marcion suum. Ego Marcionis 

affirmo adulteratum, Marcion meum. Quis inter nos determina- 

bit, nisi temporis ratio, ei praescribens auctoritatem quod anti- 

quius reperietur, et ei praeiudicans vitiationem quod posterius 

revincetur? 1 In quantum enim falsum corruptio est veri, in tan- 

tum praecedat necesse est veritas falsum. [2] Prior erit res passione, 

et materia aemulatione. Alioquin quam absurdum, ut, si nostrum 

antiquius probaverimus, Marcionis vero posterius, et nostrum 

ante videatur falsum quam habuerit de veritate materiam, et 

Marcionis ante credatur aemulationem a nostro expertum quam 

et editum, et postremo id verius existimetur quod est serius, post 

tot ac tanta iam opera atque documenta Christianae religionis 

saeculo edita, quae edi utique non potuissent sine evangelii veri- 

tate, id est ante evangelii veritatem. [3] Quod ergo pertinet ad evan- 

gelium interim Lucae, quatenus communio eius inter nos et 

Marcionem de veritate disceptat, adeo antiquius Marcione est 

quod est secundum nos, ut et ipse illi Marcion aliquando credi- 

3. 1 passum est Kroy. (sed vix causa erat) 2-2 ita pungendum arbitrabar 

3 ceterum Ciacconius: ceterorum MR 

4. 1 revincetur R 3 : revincetur invenietur MR 1 


derit, cum et pecuniam in primo calore fidei catholicae ecclesiae 

contulit, proiectam mox cum ipso, posteaquam in haeresim suam 

a nostra veritate descivit. Quid nunc, si negaverint Marcionitae 

primam apud nos fidem eius, adversus epistulam quoque ipsius? 

Quid si nec epistulam agnoverint? [4] Certe Antitheses non modo 

fatentur Marcionis, sed et praeferunt. Ex his mihi probatio sufficit. 

Si enim id evangelium quod Lucae refertur penes nos (viderimus 

an et penes Marcionem) ipsum est quod Marcion per Antitheses 

suas arguit ut interpolatum a protectoribus Iudaismi ad concor- 

porationem legis et prophetarum, qua etiam Christum inde con-

fingerent, utique non potuisset arguere nisi quod invenerat. [5] Nemo 

post futura reprehendit quae ignorat futura. Emendatio culpam 

non antecedit. Emendator sane evangelii a Tiberianis usque ad 

Antoniniana tempora eversi Marcion solus et primus obvenit, 

expectatus tamdiu a Christo, paenitente iam quod apostolos prae- 

misisse properasset sine praesidio Marcionis. Nisi quod humanae 

temeritatis, non divinae auctoritatis, negotium est haeresis, quae 

sic semper emendat evangelia dum vitiat; cum et si discipulus 

Marcion, non tamen super magistrum; et si apostolus Marcion, 

Sive ego, inquit Paulus, sive illi, sic praedicamus; et si prophetes 

Marcion, et spiritus prophetarum prophetis erunt subditi, non 

enim eversionis sunt, sed pacis; etiam si angelus Marcion, citius 

anathema dicendus quam evangelizator, quia aliter evangelizavit. 

Itaque dum emendat, utrumque confirmat, et nostrum anterius, 2 

id emendans quod invenit, et id posterius quod de nostri emenda- 

tione constituens suum et novum fecit. 

5. [1] In summa, si constat id verius quod prius, id prius quod et 

4. 2 anterius Lat.: alterius MR 

4. a 1 Cor. 15: 11 b cf. 1 Cor. 14: 33 sq. c cf. Gal. 1: 8 sq. 


ab initio, id ab initio quod ab apostolis, pariter utique constabit 

id esse ab apostolis traditum quod apud ecclesias apostolorum 

fuerit sacrosanctum. Videamus quod lac a Paulo Corinthii hau- 

serint, ad quam regulam Galatae sint recorrecti, quid legant 

Philippenses, Thessalonicenses, Ephesii, quid etiam. Romani de 

proximo sonent, quibus evangelium et Petrus et Paulus sanguine 

quoque suo signatum reliquerunt. [2] Habemus et Ioannis alumnas 

ecclesias. Nam etsi Apocalypsin eius Marcion respuit, ordo tamen 

episcoporum ad originem recensus in Ioannem stabit auctorem. 

Sic et ceterarum generositas recognoscitur. Dico itaque apud illas, 

nec solas iam apostolicas, sed apud universas quae illis de societate 

sacramenti confoederantur, id evangelium Lucae ab initio edi- 

tionis suae stare quod cum maxime tuemur, Marcionis vero 

plerisque nec notum, nullis autem notum ut non eadem damna- 

tum. 1 [3] Habet plane et illud ecclesias, sed suas, tam posteras quam 

adulteras, quarum si censum requiras, facilius apostaticum 

invenias quam apostolicum, Marcione scilicet conditore, vel 

aliquo de Marcionis examine. Faciunt favos et vespae, faciunt 

ecclesias et Marcionitae. Eadem auctoritas ecclesiarum apostoli- 

carum ceteris quoque patrocinabitur evangeliis, quae proinde 

per illas et secundum illas habemus, Ioannis dico et Matthaei, 

licet et Marcus quod edidit Petri affirmetur, cuius interpres 

Marcus. Nam et Lucae digestum Paulo adscribere solent. [4] Capit 

magistrorum videri quae discipuli promulgarint. Itaque et de 

his Marcion flagitandus, quod omissis eis Lucae potius institerit, 

quasi non et haec apud ecclesias a primordio fuerint, quemad-

modum et Lucae. Atquin haec magis a primordio fuisse credibile 

est, ut priora, qua apostolica, ut cum ipsis ecclesiis dedicata. 

5. 1 eadem damnatum Oeh.: eodem natum R 1 : eo damnatum MGR 3 

5. a cf. 1 Cor. 3: 2 b cf. Gal. 6: 16 c cf. Eph. 3: 9 


Ceterum quale est, si nihil apostoli ediderunt, ut discipuli potius 

ediderint, qui nec discipuli existere potuissent sine ulla doctrina 

magistrorum? [5] Igitur dum constet haec quoque apud ecclesias 

fuisse, cur non haec quoque Marcion attigit, aut emendanda si 

adulterata, aut agnoscenda si integra? Nam et competit ut si 

qui evangelium pervertebant, eorum magis curarent perversionem 

quorum sciebant auctoritatem receptiorem. Ideo et pseudapostoli, 

quod per falsum apostolos imitarentur. In quantum ergo emen- 

dasset quae fuissent emendanda, si fuissent corrupta, in tantum 

confirmavit non fuisse corrupta quae non putavit emendanda. 

[6] Denique emendavit quod corruptum existimavit. Sed nec hoc 

merito, quia non fuit corruptum. Si enim apostolica integre 2 de- 

cucurrerunt, Lucae autem, quod est secundum nos, adeo congruit 

regulae eorum ut cum illis apud ecclesias maneat, iam et Lucae 

constat integrum decucurrisse usque ad sacrilegium Marcionis. 

Denique ubi manus illi Marcion intulit, tunc diversum et aemu- 

lum factum est apostolicis. [7] Igitur dabo consilium discipulis eius, 

ut aut et illa convertant, licet sero, ad formam sui, quo cum 

apostolicis convenire videantur (nam et cotidie reformant illud, 

prout a nobis cotidie revincuntur), aut erubescant de magistro 

utrobique traducto, cum evangelii veritatem nunc ex conscientia 

tramittit, nunc ex impudentia evertit. His fere compendiis utimur, 

cum de evangelii fide adversus haereticos expedimur, defendenti- 

bus et temporum ordinem posteritati falsariorum praescribentem, 

et auctoritatem ecclesiarum traditioni apostolorum patrocinan- 

tem, quia veritas falsum praecedat necesse est, et ab eis procedat 

a quibus tradita est. 

5. 2 integre R edd.: integrae M: integra Lat. 


6. [1] Sed alium iam hinc inimus gradum, ipsum, ut professi sumus, 

evangelium Marcionis provocantes, sic quoque probaturi adul- 

teratum. Certe enim totum quod elaboravit etiam Antitheses 

praestruendo in hoc cogit, ut veteris et novi testamenti diversita- 

tem constituat, 1 proinde Christum suum a creatore separatum, 

ut dei alterius, ut alienum legis et prophetarum. [2] Certe propterea 

contraria quaeque sententiae suae erasit, conspirantia cum crea- 

tore, quasi ab assertoribus eius intexta: competentia autem sen- 

tentiae suae reservavit. Haec conveniemus, haec amplectemur, si

nobiscum magis fuerint, si Marcionis praesumptionem percusse- 

rint. Tunc et illa constabit codem vitio haereticae caecitatis erasa 

quo et haec reservata. [3] Sic habebit intentio et forma opusculi nostri, 

sub illa utique condicione quae ex utraque parte condicta sit. Con- 

stituit Marcion alium esse Christum qui Tiberianis temporibus 

a deo quondam ignoto revelatus sit in salutem omnium gentium, 

alium qui a deo creatore in restitutionem Iudaici status sit 

destinatus quandoque venturus. Inter hos magnam et omnem 2 

differentiam scindit, quantam inter iustum et bonum, quantam 

inter legem et evangelium, quantam inter Iudaismum et Chri- 

stianismum. [4] Hinc erit et nostra praescriptio, qua defigimus nihil 

Christo dei alterius commune esse debere cum creatore, ceterum 

creatoris pronuntiandum si administraverit dispositiones eius, si 

impleverit prophetias eius, si adiuverit leges eius, si repraesenta- 

verit promissiones eius, si restauraverit virtutes eius, si sententias 

reformaverit, si mores, si proprietates expresserit. Huius pacti et 

huius praescripti, quaeso te, lector, memineris ubique, et incipe 

recognoscere aut Marcionis Christum aut creatoris. 

7. [1] Anno quintodecimo principatus Tiberiani proponit eum 1 de- 

scendisse in civitatem Galilaeae Capharnaum, utique de caelo 

6. 1 constituens, constituat Kroy. (forsan recte) 2 pro omnem quaero an 

scribendum enormem 

7. 1 eum MR: deum Gel. Pam. 


creatoris, in quod de suo ante descenderat. Ecquid 2 ergo ordinis 

fuerat ut prius de suo caelo in creatoris descendens describeretur? 

Cur enim non et ista reprehendam quae non implent fidem ordi- 

nariae narrationis, deficientis in mendacio semper? Plane semel 

dicta sint per quae iam alibi retractavimus an descendens per 

creatorem, et quidem adversus ipsum, potuerit ab eo admitti et 

inde tramitti in terram aeque ipsius. [2] Nunc autem et reliquum 

ordinem descensionis expostulo, tenens descendisse illum. Viderit 

enim sicubi appamisse positum est. Apparere subitum ex inopi- 

nato sapit conspectum, qui semel impegerit oculos in id quod sine 

mora apparuit. Descendisse autem dum fit, videtur et subit 3 

oculos. De facto etiam ordinem facit, atque ita cogit exigere, 

quali habitu, quali suggestu, quonam impetu vel temperamento, 

etiam quo in tempore diei noctisve descenderit: praeterea quis 

viderit descendentem, quis retulerit, quis asseveraverit rem utique 

nec asseveranti facile credendam. [3] Indignum denique ut Romulus 

quidem ascensus sui in caelum habuerit Proculum affirmatorem, 

Christus vero dei descensus de caelo sui non invenerit annuntia- 

torem, quasi non sic et ille ascenderit iisdem mendacii scalis, sicut 

et iste descendit. Quid autem illi cum Galilaea, si non erat crea- 

toris, cui ista regio destinabatur ingressuro praedicationem? 

dicente Esaia, Hoc primum bibito, cito facito, regio Zabulon et 

terra Nephthalim, et ceteri qui maritimam et Iordanis, Galilaea 

nationum, populus qui sedetis in tenebris, videte lumen magnum: 

qui habitatis terram, sedentes in umbra mortis, lumen ortum

est super vos. [4] Bene autem quod et deus Marcionis illuminator 

vindicatur nationum, quo magis debuerit vel de caelo descendere, 

et, si utique, in Pontum potius descendere quam in Galilaeam. 

7. 2 Ecquid Lat.: et quid MR 3 subit R: subicit M 

7. a Isa. 9: 1 sq. LXX 


Ceterum et loco et illuminationis opere secundum praedicationem 

occurrentibus Christo iam eum prophetatum incipimus agnoscere, 

ostendentem in primo ingressu venisse se non ut legem et pro- 

phetas dissolveret, sed ut potius adimpleret. Hoc enim Marcion 

ut additum erasit. [5] Sed frustra negabit Christum dixisse quod 

statim fecit ex parte. Prophetiam enim interim de loco adimplevit. 

De caelo statim ad synagogam. Ut dici solet, ad quod venimus; 

hoc age, Marcion, aufer etiam illud de evangelio, Non sum mis- 

sus nisi ad oves perditas domus Israel, et, Non est auferre panem 

filiis et dare eum canibus, ne scilicet Christus Israelis videretur. 

[6] Sufficiunt mihi facta pro dictis. Detrahe voces Christi mei, res 

loquentur. Ecce venit in synagogam; certe ad oves perditas domus 

Israelis. Ecce doctrinae suae panem prioribus offert Israelitis; 

certe ut filios praefert. Ecce aliis eum nondum impertit; certe ut 

canes praeterit. Quibus autem magis impertisset quam extraneis 

creatoris, si ipse inprimis non fuisset creatoris? [7] Et tamen quo- 

modo in synagogam potuit admitti tam repentinus, tam ignotus, 

cuius nemo adhuc certus de tribu, de populo, de domo, de censu 

denique Augusti, quem testem fidelissimum dominicae nativitatis 

Romana archiva custodiunt? Meminerant certe, nisi circumcisum 

scirent, non admittendum in sancta sanctorum. Sed etsi passim 

synagoga adiretur, non tamen ad docendum nisi ab optime 

cognito et explorato et probato, iam pridem in hoc ipsum vel 

aliunde commendato cum hoc munere. Stupebant autem omnes 

ad doctrinam eius. Plane. Quoniam, inquit, in potestate erat 

sermo eius, non quoniam adversus legem et prophetas docebat. 

Utique enim eloquium divinum et vim et gratiam praestabat, 

magis exstruens quam destruens substantiam legis et prophetarum. 

7. b cf. Matt. 5: 17 c Matt. 15: 24, 26 


[8] Alioquin non stuperent, sed horrerent. Nec mirarentur, sed 

statim aversarentur destructorem legis et prophetarum, et utique 

inprimis alterius dei praedicatorem, quia nec potuisset adversus 

legem et prophetas docere et hoc nomine adversus creatorem, non 

praemissa diversae atque aemulae divinitatis professione. Cum 

ergo nihil tale scriptura significet, nisi solam vim et potestatem 

sermonis admirationi fuisse, facilius ostendit secundum creatorem

docuisse illum, quia non negavit, quam adversus creatorem, quia 

non significavit. [9] Atque ita aut eius erit agnoscendus secundum 

quem docuit, aut praevaricator iudicandus si secundum eum 

adversus quem venerat docuit. Exclamat ibidem spiritus dae- 

monis, Quid nobis et tibi est Iesu? venisti perdere nos: scio qui 

sis, sanctus dei. [10] Hic ego non retractabo an et hoc cognomentum 

competierit ei quem nec Christum vocari oporteret, si non crea- 

toris. Alibi iam de nominibus expostulatum est. At nunc discepto 

quomodo hoc eum vocari cognoverit daemon, nulla unquam 

retro emissa praedicatione in illum a deo ignoto et in id temporis 

muto, cuius nec sanctum eum contestari potuit, ut ignoti etiam 

ipsi suo creatori. Quid autem iam tale ediderit novae divinitatis 

per quod posset alterius dei sanctus intellegi? [11] Tantum quod 

synagogam introgressus, et nec sermone operatus aliquid adversus 

creatorem? Sicut ergo quem ignorabat nullo modo poterat Iesum 

et sanctum dei agnoscere, ita quem norat agnovit. Nam et pro- 

phetam meminerat sanctum dei praedicasse, et Iesum nomen 

dei 4 esse in filio Nave. Haec et ab angelo exceperat secundum 

nostrum evangelium: Propterea quod in te nascetur vocabitur 

sanctum, filius dei: et, Vocabis nomen eius Iesum. [12] Sed et habebat 

utique sensum aliquem dominicae dispositionis (licet daemon 

tamen), magis quam alienae et nondum satis cognitae. Nam et 

7. 4 dei libri et edd.: domini Kroy. (sed vereor ut bono iure) 

7. d Luke 1: 35 e Luke 1: 31 


praemisit, Quid nobis et tibi, Iesu? 5 non quasi in extraneum, sed 5 

ad quem pertinent spiritus creatoris. Nec enim dixit, Quid tibi 

et nobis? sed, Quid nobis et tibi? se deplorans et sorti suae ex- 

probrans; quam iam videns adicit, Venisti perdere nos. [13] Adeo 

iudicis et ultoris et, ut ita dixerim, saevi dei filium agnoverat 

Iesum, non optimi illius, et perdere et punire nescientis. Quorsum 

hunc locum praemisimus ? Ut Iesum et a daemone non alium doce- 

amus agnitum et a semetipso non alium confirmatum quam crea- 

toris. Atquin, inquis, increpuit illum Iesus. Plane, ut invidiosum, 

et in ipsa confessione petulantem et male adulantem; quasi haec 

esset summa gloria Christi, si ad perditionem daemonum venisset 

et non potius ad hominum salutem, qui nec discipulos de sub- 

actione spirituum sed de candida salutis gloriari volebat. [14] Aut cur 

eum increpuit? Si quasi mentitum in totum, ergo non fuit Iesus, 

nec dei sanctus omnino: si quasi ex parte mentitum, quod eum 

Iesum quidem et sanctum dei, sed creatoris, existimasset, iniustis- 

sime increpuit hoc sentientem quod sciebat sentiendum, et hoc 

non existimantem quod ignorabat existimandum, alium Iesum et 

alterius dei sanctum. [15] Quodsi verisimiliorem statum non habet in- 

crepatio nisi quem nos interpretamur, iam ergo et daemon nihil 

mentitus est, non ob mendacium increpitus; ipse enim erat Iesus, 

praeter quem alium daemon agnovisse non poterat, et Iesus eum

confirmavit 6 quem agnoverat daemon, dum non ob mendacium 

increpat daemonem. 

8. [1] Nazaraeus vocari habebat secundum prophetiam Christus 

creatoris. Unde et ipso nomine nos Iudaei Nazarenos appellant per 

eum. Nam et sumus de quibus scriptum est: Nazaraei exalbati 

sunt super nivem, qui scilicet retro luridati delinquentiae maculis 

et nigrati ignorantiae tenebris. Christo autem appellatio Nazaraei 

7. 5 in extraneum Iesu MR: Iesu post tibi transtulit, sed addidit Junius 

6 quaero an scribendum fuerit eum se confirmavit 

7. f cf. Luke 10: 20 8. a cf. Matt. 2: 23 b Lam. 4: 7 


competitura erat ex infantiae latebris, ad quas 1 apud Nazareth de- 

scendit, vitando Archelaum filium Herodis. [2] Hoc propterea non 

omisi, quia Christum Marcionis oportuerat omne commercium 

eierasse etiam locorum familiarium Christi creatoris, habentem 

tanta Iudaeae oppida non ita Christo creatoris per prophetas 

emancipata. 2 Ceterum prophetarum erit Christus ubicunque 

secundum prophetas invenitur. Et tamen apud Nazareth. quoque 

nihil novi notatur praedicasse, dum alio, merito 3 unius proverbii, 

eiectus refertur. Hic primum manus ei iniectas animadvertens 

necesse habeo iam de substantia eius corporali praefinire, quod 

non possit phantasma credi qui contactum et quidem violentia 

plenum detentus et captus et ad praecipitium usque protractus 

admiserit. [3] Nam etsi per medios evasit, sed ante iam vim expertus, 

et postea dimissus; scilicet soluto, uti assolet, tumultu, vel etiam 

irrupto, non tamen per caliginem eluso, quae nulli omnino tactui 

succidisset, si fuisset. 

Tangere enim et tangi nisi corpus nulla potest res, 

etiam saecularis sapientiae digna sententia est. [4] Ad summam, et 

ipse mox tetigit alios, quibus manus imponens, utique sentiendas, 

beneficia medicinarum conferebat, tam vera, tam non imaginaria, 

quam erant per quas conferebat. Ipse igitur est Christus Esaiae, 

remediator valetudinum. Hic, inquit, imbecillitates nostras aufert 

et languores portat. Portare autem Graeci etiam pro eo solent 

ponere quod est tollere. Sufficit interim mihi generalis repromissio. 

Quodcunque curaverit Iesus, meus est. Veniemus tamen et ad 

species curationum. [5] Ceterum et a daemoniis liberare curatio est 

valetudinis. Itaque spiritus nequam quasi ex forma iam prioris 

exempli cum testimonio excedebant vociferantes, Tu es filius dei. 

Cuius dei, vel hic pareat. Sed proinde increpabantur et iubeban- 

tur tacere. Proinde enim Christus ab hominibus, non a spiritibus 

8. 1 ad quas Gel.: quas MR 2 mancipata Jun. (forsan recte) 

3 alio merito [secluso unius proverbii] Kroy.

8. c cf. Matt. 2: 23 d Lucretius I. 305 e Isa. 53: 4 


immundis, volebat se filium dei agnosci, ille Christus duntaxat 

cui hoc congruebat quia praemiserat per quos posset agnosci, et 

utique digniores praedicatores. [6] Illius erat praeconium immundi 

spiritus respuere cui sancti abundabant. Porro qui nunquam 

fuerat annuntiatus (si tamen volebat agnosci, frustra autem 

venerat si nolebat), non esset aspernatus testimonium alienae et 

cuiuscunque substantiae, qui propriae non habebat, qui in aliena 

descenderat. [7] Iam nunc et qua destructor creatoris nihil magis 

gestisset quam a spiritibus ipsius agnosci et divulgari prae timore; 

nisi quod Marcion deum suum timeri negat, defendens bonum 

non timeri, sed iudicem, apud quem sint materiae timoris, ira, 

saevitia, iudicia, vindicta, damnatio. Sed et daemonia timore 

utique cedebant. Ergo timendi dei filium confitebantur, occa- 

sionem habitura non cedendi, si non timendi: et ille iussu et 

increpitu ea expellens, non suasu qua bonus, timendum se ex- 

hibebat. [8] Aut numquid ideo increpabat quia timebatur, nolens 

timeri? Et quomodo ea volebat excedere, quod nisi timore non 

facerent? Cecidit ergo in necessitatem qua disparem se naturae 

suae ageret, cum posset ut bonus semel eis parcere. Cecidit et in 

aliam praevaricationis notam, cum se a daemoniis quasi filium 

creatoris sustineret timeri, ut iam non propria potestate expelleret 

daemonia, sed per creatoris auctoritatem. [9] In solitudinem procedit. 

Solemnis et huiusmodi regio creatoris. Oportebat sermonem illic 

quoque videri in corpore ubi egerat aliquando et in nube. Com- 

petebat et evangelio habitus loci qui placuerat et legi. Capiat 

itaque iocunditatem solitudo: hoc Esaias promiserat. Detentus a 

8. f cf. Isa. 35: 1 


turbis, Oportet me, inquit, et aliis civitatibus annuntiare regnum 

dei. [10] Ostenderat iam alicubi deum suum? Non puto adhuc usque. 

Sed de his loquebatur qui alium quoque deum noverant? Nec hoc 

credo. Ergo si nec ille alium deum ediderat nec illi noverant 

praeter creatorem, eiusdem dei regnum portendebat quem solum 

sciebat notum eis qui audiebant. 

9. [1] De tot generibus operum quid utique ad piscaturam respexit, 

ut ab illa in apostolos sumeret Simonem et filios Zebedaei (non 

enim simplex factum videri potest de quo argumentum proces- 

surum erat), dicens Petro trepidanti de copiosa indagine piscium, 

Ne time, abhinc enim homines eris capiens? [2] Hoc enim dicto 

intellectum illis suggerebat adimpletae prophetiae, se eum esse 

qui per Hieremiam pronuntiarat, Ecce ego mittam piscatores 

multos, et piscabuntur illos, homines scilicet. Denique relictis

naviculis secuti sunt eum, ipsum intellegentes qui coeperat facere 

quod edixerat. Aliud est si affectavit de naviculariorum collegio 

adlegere, habiturus apostolum quandoque nauclerum Marcionem. 

[3] Praestruximus quidem adversus Antitheses nihil proficere pro- 

posito Marcionis quam putat diversitatem legis et evangelii, ut 

et hanc a creatore dispositam, denique praedicatam in repromis- 

sione novae legis et novi sermonis et novi testamenti. Sed quoniam 

attentius argumentatur apud illum suum nescio quem suntalai/- 

pwron, id est commiseronem, et summisou&menon, id est coodibilem, in 

leprosi purgationem, non pigebit ei occurrere et inprimis figuratae 

legis vim ostendere, quae in exemplo leprosi non contingendi, 

immo ab omni commercio submovendi, communicationem pro- 

hibebat hominis delictis commaculati, cum qualibus et apostolus 

cibum quoque vetat sumere; participari enim stigmata delicto- 

rum, quasi ex contagione, si qui se cum peccatore miscuerit. 

[4] Itaque dominus volens altius intellegi legem per carnalia spiritalia 

9. a Jer. 16:16 b cf. 1 Cor. 5: 11 


significantem, et hoc nomine non destruens sed magis exstruens, 

quam pertinentius volebat agnosci, tetigit leprosum, a quo etsi 

homo inquinari potuisset, deus utique non inquinaretur, incon- 

taminabilis scilicet. Ita non praescribetur illi quod debuerit legem 

observare et non contingere immundum, quem contactus immundi 

non erat inquinaturus. [5] Hoc magis meo Christo competere sic 

doceo, dum tuo non competere demonstro. Si enim ut aemulus 

legis tetigit leprosum, nihili faciens praeceptum legis per con- 

temptum inquinamenti, quomodo posset inquinari, qui corpus 

non habebat quod inquinaretur? Phantasma enim inquinari non 

posset. Qui ergo inquinari non poterat ut phantasma, iam non 

virtute divina incontaminabilis erit sed phantasmatis inanitate; 

nec contempsisse videri potest inquinamentum, cuius materiam 

non habebat; ita nec legem destruxisse, qui inquinamentum ex 

occasione phantasmatis, non ex ostentatione virtutis, evaserat. 

[6] Si autem Helisaeus prophetes creatoris unicum leprosum Naaman 

Syrum ex tot leprosis Israelitis emundavit, nec hoc ad diversita- 

tem facit Christi, quasi hoc modo melioris dum Israeliten lepro- 

sum emundat extraneus, quem suus dominus emundare non 

valuerat; Syro facilius emundato, significato per nationes emunda- 

tionis 1 in Christo lumine earum, quae septem maculis capitalium 

delictorum inhorrerent, idololatria, blasphemia, homicidio, 

adulterio, stupro, falso testimonio, fraude. [7] Quapropter septies, 

quasi per singulos titulos, in Iordane lavit, simul et ut totius 

hebdomadis caneret expiationem, et quia unius lavacri vis et 

plenitudo Christo soli dicabatur, facturo in terris, sicut sermo- 

nem compendiatum, ita et lavacrum. Nam et hoc opponit 

Marcion, Helisaeum quidem materia eguisse, aquam adhibuisse, 

et eam septies, Christum vero verbo solo et hoc semel functum 2 

9. 1 significat per nationes emundationem fortasse bono iure scribendum monuit 

Leopoldus 2 functum Lat.: functo MR

9. c cf. Isa. 10: 23; 28: 22 


curationem statim repraesentasse. Quasi non audeam et verbum 

ipsum in substantiam creatoris vindicare. Nullius rei non ille 

potior auctor qui prior. [8] Incredibile plane ut potestas creatoris 

verbo remedium vitii unius operata sit, quae verbo tantam mundi 

molem semel protulit. Unde magis dinoscitur Christus creatoris 

quam ex verbi potestate? Sed ideo alius Christus, quia aliter 

quam Helisaeus, quia potentior dominus famulo suo. Quid con- 

stituis, Marcion, proinde res agi a servis quemadmodum ab ipsis 

dominis? Non times ne in dedecus tibi vertat, si ideo Christum 

negas creatoris quia potentior fuerit famulo creatoris, qui ad 

Helisaei pusillitatem maior agnoscitur, si tamen maior? Par enim 

curatio, licet distet operatio. Quid amplius praestitit tuus Christus 

quam meus Helisaeus? Immo quid magnum praestitit tui Christi 

verbum, cum id praestiterit quod fluvius creatoris? [9] Secundum 

haec cetera quoque occurrunt. Quantum enim ad gloriae humanae 

aversionem pertinebat, vetuit eum divulgare, quantum autem ad 

tutelam legis, iussit ordinem impleri: Vade, ostende te sacerdoti, 

et offer mvmus quod praecepit Moyses. Argumenta enim figurata 

utpote prophetatae 3 legis adhuc in suis imaginibus tuebatur, quae 

significabant hominem quondam peccatorem verbo mox dei 

emaculatum offerre debere munus deo apud templum, orationem 

scilicet et actionem gratiarum apud ecclesiam per Christum Iesum, 

catholicum patris sacerdotem. [10] Itaque adiecit, Ut sit vobis in 

testimonium, sine dubio quo testabatur se legem non dissolvere 

sed adimplere, quo testabatur se ipsum esse qui morbos et valetu- 

dines eorum suscepturus annuntiabatur. Hanc tam congruentem 

et debitam interpretationem testimonii adulator Christi sui 

Marcion sub obtentu mansuetudinis et lenitatis quaerit excludere. 

9. 3 prophetatae Pam.: prophetae MR 


Nam et bonus, inquit, praeterea sciens omnem qui lepra esset 

liberatus solemnia legis executurum, ideo ita praecepit. [11] Quid 

tum? Perseveravitne in bonitate, id est permissione legis, an non? 

Si enim bonus perseveravit, nusquam 4 destructor erit legis, nec 

dei alterius habebitur, cessante legis destructione per quam 

alterius dei vindicatur. [12] Si non perseveravit bonus, destruendo 

postea legem, falsum ergo testimonium postea collocavit apud 

illos in curatione leprosi; deseruit enim bonitatem, dum destruit 

legem. Malus iam quando legis eversor, si bonus cum legis in- 

dultor. Sed et eo quod indulsit legi obsequium, bonam legem 

confirmavit. Nemo enim malo obsequi patitur. [13] Ergo et sic malus, 

si obsequium malae legi indulsit, et sic deterior, si bonae legis

destructor advenit. Proinde si ut sciens omnem qui lepra liberatus 

esset ita facturum ideo praecepit munus offerre, potuit et non 

praecepisse quod sciebat ultro futurum. In vanum ergo descendit 

quasi legem destructurus, cum cedit obsecutoribus legis. Atquin 

quasi sciens formam eorum magis ab ea avertendos praevenire 

debuerat, si in hoc venerat. Cur enim 5 non tacuit, ut homo solo 

suo arbitrio legi obediret? Tunc enim aliquatenus posset videri 

patientiae suae praestitisse. [14] Sed adicit etiam auctoritatem suam 

exaggeratam testimonii pondere. Cuius iam testimonii, nisi 

legis assertae? Certe nihil interest quomodo firmaverit legem, 

sive qua bonus, sive qua supervacuus, sive qua patiens, sive qua 

inconstans, dum te, Marcion, de gradu pellam. Ecce praecepit 

legem impleri. [15] Quocunque modo praecepit, eodem potuit etiam 

illam praemisisse sententiam, Non veni legem dissolvere sed ad- 

implere. Quid ergo tibi fuit de evangelio erasisse quod salvum est? 

Confessus es enira prae bonitate fecisse illum quod negas dixisse. 

9. 4 nusquam MR: nunquam Pam. 5 enim MR: ergo Pam. 

9. d Matt. 5: 17 


Constat ergo dixisse illum, quia et fecit, et te potius vocem domini 

de evangelio eradicasse 6 quam nostros iniecisse. 

10. [1] Curatur et paralyticus, et quidem in coetu, spectante populo. 

Videbit enim, inquit Esaias, populus sublimitatem domini et 

gloriam dei. Quam sublimitatem, et quam gloriam? Convalescite 

manus dimissae et genua dissoluta; hoc erit paralysis. Convale- 

scite, nec timete. Non otiose iterans, Convalescite, nec vane sub- 

iungens, Nec timete, quoniam cum redintegratione membrorum 

virium quoque repraesentationem pollicebatur: Exsurge, et tolle 

dicturi erant, Quis dimittet peccata nisi solus deus? [2] Habes itaque 

iam et specialis medicinae dispunctam prophetiam, et eorum 

quae medicinam sunt secuta. Pariter ct dimissorem delictorum 

Christum recognosce apud eundem prophetam: Quoniam, inquit, 

in plurimis dimittet delicta eorum, et delicta nostra ipse aufert. 

Nam et in priore ex ipsius domini persona, Etsi fuerint delicta 

vestra tanquam roseum, velut nivem exalbabo, etsi tanquam 

coccinum, velut lanam exalbabo; in roseo sanguinem ostendens 

prophetarum, in coccino domini, ut clariorem. Etiam Micheas 

de venia delictorum, Quis deus quomodo tu, eximens iniquitates 

et praeteriens iniustitias residuis haereditatis tuae? et non tenuit 

in testimonium iram suam, quia voluit esse misericordiam; 1 

avertet, et miserebitur nostri; demerget delicta nostra, et de- 

merget in profundo maris peccata nostra. [3] Sed et si nihil tale in 

Christum fuisset praedicatum, haberem huius benignitatis exempla 

in creatore, promittentia mihi et in filio patris affectus. Video 

Ninivitas scelerum veniam consecutos a creatore, ne dixerim tunc 

quoque a Christo, quia a primordio egit in patris nomine. Lego

et Nathan prophetam agnoscenti David delictum suum in Uriam 

dixisse, Et dominus circumduxit delictum tuum et non morieris; 

proinde et Achab regem, maritum Iezabel, reum idololatriae et 

sanguinis Nabuthae, veniam meruisse paenitentiae nomine; 

Ionathan, filium Saulis, resignati ieiunii culpam deprecatione 

9. 6 eradicasse MR: erasisse Pam. 

10. 1 misericordiam Eng.: misericordem R edd.: misericordiae M: volens est 

misericordiae Kroy. mg. (sec. LXX qekhth&j e0le/ouj e0sti/n) 

10. a Isa. 35: 2 sq. b Isa. 53: 12; 53:4 c Isa. 1: 18 d Mic. 7: 18 sq. 

LXX e a Sam. 12: 13 f cf. 1 Kgs. 21: 29 g cf. 1 Sam. 14: 45 


delesse. [4] Quid de ipso populo retexam totiens delictorum indul- 

gentia restituto? ab eo scilicet deo qui mavult misericordiam 

quam sacrificium, et peccatoris paenitentiam quam mortem. 

Prius est igitur neges creatorem indulsisse aliquando delicta, 

consequens est ut ostendas nec in Christum suum tale quid eum 

praedicasse; et ita probabis novam istam Christi novi scilicet 

benignitatem, si probaveris nec parem creatori nec praedicatam 

a creatore. [5] Sed et peccata dimittere an eius possit esse qui negetur 

tenere, et an eius sit absolvere cuius non sit etiam damnare, et 

an congruat eum ignoscere in quem nihil sit admissum, alibi iam 

congressi malumus 2 admonere quam rectractare. [6] De filio hominis 

duplex est nostra praescriptio, neque mentiri posse Christum, 

ut se filium hominis pronuntiaret si non vere erat, neque filium 

hominis constitui qui non sit natus ex homine, vel patre vel matre, 

atque ita discutiendum cuius hominis filius accipi debeat, patris 

an matris. Si ex deo patre est, utique non est ex homine; si non et 

ex homine, superest ut ex homine sit matre; si ex homine, iam 

apparet quia ex virgine. Cui enim homo pater non datur, nec vir 

matri eius deputabitur: porro, cui vir non deputabitur, virgo est. 

[7] Ceterum duo iam patres habebuntur, deus et homo, si non virgo 

sit mater. Habebit enim virum, ut virgo non sit, et habendo virum 

duos patres faciet, deum et hominem, ei qui et dei et hominis 

esset filius. Talem, si forte, Castori aut Herculi nativitatem tradunt 

fabulae. Si haec ita distinguuntur, id est si ex matre filius est 

hominis quia ex patre non est, ex matre autem virgine quia non 

ex patre homine, hic erit Christus Esaiae quem concepturam 

virginem praedicat. [8] Qua igitur ratione admittas filium hominis, 

Marcion, circumspicere non possum. Si patris hominis, negas dei 

filium; si et dei, Herculem de fabula facis Christum; si matris 

10. 2 malumus MR 1 : maluimus R 3 

10. h cf. Ezek. 33: 11


tantum hominis, meum concedis; si neque patris hominis , 3 ergo nullius hominis est filius, et necesse est mendacium 

admiserit, qui se quod non erat dixit. [9] Unum potest angustiis tuis 

subvenire, si audeas aut deum tuum patrem Christi Hominem 

quoque cognominare, quod de aeone fecit Valentinus, aut virgi- 

nem hominem negare, quod nec Valentinus quidem fecit. Quid 

nunc, si ipso titulo filii hominis censetur Christus apud Danielem? 

Nonne sufficit ad probationem prophetici Christi? [10] Cum enim id 

se appellat quod in Christum praedicabatur creatoris, sine dubio 

ipsum se praestat intellegi in quem praedicabatur. Nominum 

communio simplex, si forte, videri potest, et tamen nec Christum 

nec Iesum vocari debuisse defendimus diversitatis condicionem 

tenentes. Appellatio autem, quod est filius hominis, in quantum 

ex accidenti obvenit, in tantum difficile est ut et ipsa concurrat 

super nominis communionem. Ex accidenti enim proprio est, 

maxime cum causa non convenit eadem per quam deveniat in 

communionem. [11] Atque adeo si et Christus Marcionis natus ex 

homine diceretur, tunc et ipse caperet appellationis commu- 

nionem, et essent duo filii hominis, sicut et duo Christi et duo 

Iesus. Ergo cum appellatio propria est eius in quo habet causam, 

si et alii vindicetur in quo est communio nominis, non etiam 

appellationis, suspecta iam fit communio nominis quoque in eo 

cui vindicatur sine causa communio appellationis, et sequitur ut 

unus idemque credatur qui et nominis et appellationis capacior 

invenitur, dum alter excluditur, qui non habet appellationis 

communionem, carens causa. Nec alius erit capacior utriusque 

quam qui prior et nomen sortitus est Christi et appellationem filii 

10. 3 addendum putabam 

10. i cf. Dan. 7: 13 


hominis, Iesus scilicet creatoris. [12] Hic erat visus Babylonio regi in 

fornace cum martyribus suis quartus, tanquam filius hominis. 

Idem ipsi Danieli revelatus directo filius hominis veniens cum 

caeli nubibus iudex, sicut et scriptura demonstrat. [13] Hoc dixi suf- 

ficere potuisse de nominatione prophetica circa filium hominis. 

Sed plus mihi scriptura confert, ipsius scilicet domini interpreta- 

tione. Nam cum Iudaei solummodo hominem eius intuentes, 

necdum et deum certi, qua dei quoque filium, merito retractarent 

non posse hominem delicta dimittere, sed deum solum, cur non 

secundum intentionem eorum de homine eis respondit habere 

eum potestatem dimittendi delicta, quando et filium hominis 

nominans hominem nominaret? nisi quia ideo ipsa voluit eos 

appellatione filii hominis ex instrumento Danielis repercutere, ut 

ostenderet deum et hominem 4 qui delicta dimitteret; [14] illum scilicet

solum filium hominis apud Danielis prophetiam consecutum 

iudicandi potestatem, ac per eam utique et dimittendi delicta 

(qui enim iudicat, et absolvit), ut scandalo isto discusso per 

scripturae recordationem facilius eum agnoscerent ipsum esse 

filium hominis ex ipsa peccatorum remissione. Denique nusquam 

adhuc professus est se filium hominis quam in isto loco primum 

in quo primum peccata dimisit, id est in quo primum iudicavit, 

dum absolvit. [15] Ad haec quodcunque diversa pars fuerit argu- 

mentata quale sit dispice. Nam in illam necesse est amentiam 

tendat, ut et filium hominis defendat ne mendacem eum faciat, 

et ex homine neget natum ne filium virginis concedat. Quodsi et 

auctoritas divina et rerum natura et communis sapientia non 

admittunt insaniam haereticam, occasio est et hic interpellandi 

quam brevissime de substantia corporis adversus phantasmata 

Marcionis. [16] Si natus ex homine est, ut filius hominis, corpus ex 

corpore est. Plane facilius invenias hominem natum cor non 

10. 4 deum et hominem Urs.: esse et hominem M (quod forsitan reponendum sit): 

eum et hominem G: et hominem R 

10. j cf. Dan. 3: 25 k cf. Dan. 7: 13 


habere vel cerebrum, sicut ipsum Marcionem, quam corpus, ut 

Christum Marcionis. Atque adeo inspice cor Pontici aut cerebrum. 

11. [1] Publicanum adlectum a domino in argumentum deducit, 

quasi ab adversario legis adlectum, extraneum legis et Iudaismi 

profanum. Excidit ei vel de Petro, legis homine, et tamen non 

tantum adlecto, sed etiam testimonium consecuto agnitionis 

praestitae a patre. Nusquam legerat lumen et spem et expecta- 

tionem nationum praedicari Christum. Atquin probavit potius 

Iudaeos, dicendo medicum sanis non esse necessarium sed male 

habentibus. [2] Si enim male valentes voluit intellegi ethnicos et 

publicanos, quos adlegebat, sanos Iudaeos confirmabat, quibus 

medicum necessarium negabat. Hoc si ita est, male descendit ad 

legem destruendam, quasi ad malam valetudinem remediandam, 

in qua qui agebant bene valebant, quibus medicus necessarius non 

erat. [3] Quale est autem ut similitudinem medici proposuerit, nec 

impleverit? Nam sicut sanis medicum nemo adhibet, ita nec in 

tantum extraneis, quantum est homo a deo Marcionis, suum 

habens et auctorem et protectorem, et ab illo potius medicum 

Christum. Hoc similitudo praeiudicat, ab eo magis praestari 

medicum ad quem pertinent qui languent. [4] Unde autem et Ioannes 

venit in medium? Subito Christus, subito et Ioannes. Sic sunt 

omnia apud Marcionem, quae suum et plenum habent ordinem 

apud creatorem. Sed de Ioanne cetera alibi. Ad praesentes enim 

quosque articulos respondendum est. Nunc illud tuebor, ut 

demonstrem et Ioannem Christo et Christum Ioanni convenire, 

utique prophetae creatoris, qua Christum creatoris, atque ita

erubescat haereticus, Ioannis ordinem frustra frustratus. [5] Si enim 

nihil omnino administrasset Ioannes, secundum Esaiam voci- 

ferator in solitudinem et praeparator viarum dominicarum per 

denuntiationem et laudationem paenitentiae, si non etiam ipsum 

11. a cf. Matt. 16: 17 


inter ceteros tinxisset, nemo discipulos Christi manducantes et 

bibentes ad formam discipulorum Ioannis assidue ieiunantium 

et orantium provocasset, quia, si qua diversitas staret inter Chri- 

stum et Ioannem et gregem utriusque, nulla esset comparationis 

exactio, vacaret provocationis intentio. [6] Nemo enim miraretur 

et nemo torqueretur, si diversae divinitatis aemulae prae- 

dicationes de disciplinis quoque inter se non convenirent, non 

convenientes prius de auctoritatibus disciplinarum. Adeo Ioannis 

erat Christus et Ioannes Christi, ambo creatoris, et ambo de 

lege et prophetis praedicatores et magistri. Sed et Christus 

reiecisset Ioannis disciplinam, ut dei alterius, et discipulos 

defendisset, ut merito aliter incedentes, aliam scilicet et con- 

trariam initiatos divinitatem. At nunc humiliter reddens rationem 

quod non possent ieiunare filii sponsi quamdiu cum eis esset 

sponsus, postea vero ieiunaturos promittens cum ablatus ab eis 

sponsus esset, nec discipulos defendit, sed potius excusavit, quasi 

non sine ratione reprehensos, nec Ioannis reiecit disciplinam, sed 

magis concessit, tempori Ioannis eam praestans, ut tempori suo 

eam destinans, reiecturus alioquin eam et defensurus aemulos 

eius, si non ipsius fuisset iam quae erat. [7] Teneo meum Christum 

etiam in nomine sponsi, de quo psalmus, Ipse tanquam sponsus 

egrediens de thalamo suo: a summo caeli profectio eius et 

deversio eius ad summum usque eius. Qui etiam per Esaiam 

gaudens ad patrem, Exultet, inquit, anima mea in domino, 

induit enim me indumentum salutaris, et tunicam iocunditatis 

velut sponso, circumposuit mihi mitram velut sponsae. In se 

enim et ecclesiam deputat, de qua idem spiritus ad ipsum, Et 

circumpones tibi omnes eos, velut ornamentum sponsae. [8] Hanc 

sponsam Christus sibi etiam per Salomonem ex vocatione gentium 

arcessit: siquidem legisti, Veni sponsa de Libano, eleganter Libani 

utique montis mentione iniecta, qui turis vocabulo est penes 

11. b Ps. 19: 5 sq. c Isa. 61: 10 d Isa. 49: 18 e S. of S. 4: 8 


Graecos; de idololatria enim sibi sponsabat ecclesiam. Nega te 

nunc dementissimum, Marcion. Ecce legem tui quoque dei im- 

pugnas. Nuptias non coniungit, coniunctas non admittit, neminem 

tingit nisi caelibem aut spadonem, morti aut repudio baptisma 

servat. Quid itaque Christum eius sponsum facis? Illius hoc 

nomen est qui masculum et feminam coniunxit, non qui separavit. 

[9] Errasti in illa etiam domini pronuntiatione qua videtur nova et

vetera discernere. Inflatus es utribus veteribus et excerebratus es 

novo vino, atque ita veteri, id est priori evangelio, pannum hae- 

reticae novitatis assuisti. In quo alter 1 creator, velim discere. Cum 

per Hieremiam praecepit, Novate vobis novamen novum, nonne 

a veteribus avertit? cum per Esaiam edicit, Vetera transierunt, et 

ecce nova quae ego facio, nonne ad nova convertit? Olim hanc 

statuimus destinationem pristinorum a creatore potius repromis- 

sam a Christo exhiberi, sub unius et eiusdem dei auctoritate, cuius 

sint et vetera et nova. [10] Nam et vinum novum is non committit 

in veteres utres qui et veteres utres non habuerit, et novum ad- 

ditamentum nemo inicit veteri vestimento nisi cui non defuerit et 

vetus vestimentum. Ille non facit quid, si faciendum non est, 

qui habeat unde faciat, si faciendum esset. Itaque si in hoc diri- 

gebat similitudinem, ut ostenderet se evangelii novitatem separare 

a legis vetustate, suam demonstrabat et illam a qua separabat alie- 

norum separatione non fuisse notandam, quia nemo alienis sua 

adiungit ut ab alienis separare possit. [11] Separatio per coniunctio- 

nem capit, de qua fit. Ita quae separabat, et in uno ostendebat 

fuisse, sicut et fuissent si non separaret. Et tamen sic concedimus 

separationem istam per reformationem, per amplitudinem, per 

profectum, sicut fructus separatur a semine, cum sit fructus 

ex semine: sic et evangelium separatur a lege, dum provehitur 

11. 1 alter MR: aliter Jun. 

11. f Jer. 4:3 g Isa. 43:19 


ex lege, aliud ab illa sed non alienum, diversum sed non con- 

trarium. [12] Nec forma sermonis in Christo nova. Cum similitudines 

obicit, cum quaestiones refutat, de septuagesimo septimo venit 

psalmo: Aperiam, inquit, in parabolam os meum, id est similitu- 

dinem; eloquar problemata, id est edisseram quaestiones. Si 

hominem alterius gentis probare voluisses, utique de proprietate 

loquelae probares. 

12. [1] De sabbato quoque illud praemitto, nec hanc quaestionem 

consistere potuisse si non dominum sabbati circumferret Christus. 

Nec enim disceptaretur cur destrueret sabbatum, si destruere 

deberet. Porro destruere deberet, si alterius dei esset, nec quis- 

quam miraretur facientem quod illi congruebat. Mirabantur ergo, 

quia non congruebat illi deum creatorem circumferre et sabbatum 

eius impugnare. [2] Et ut prima quaeque decidamus, ne eadem ubi- 

que novemus ad omnem argumentationem adversarii ex aliqua 

nova Christi institutione nitentem, haec iam definitio stabit, ideo 

de novitate institutionis cuiusque disceptatum, quia de novitate 

divinitatis nihil erat usque adhuc editum, sicuti nec disceptatum, 

nec posse retorqueri ex ipsa novitate institutionis cuiusque satis 

aliam a Christo demonstratam divinitatem, quando et ipsam 

novitatem pronuntiatam a creatore constiterit in Christo non esse

mirandam. Et oportuerit utique prius alium deum exponi, postea 

disciplinam eius induci, quia deus auctoritatem praestet discipli- 

nae, non deo disciplina; nisi si et Marcion plane tam perversas non 

per magistrum litteras didicit, sed per litteras magistrum. [3] Cetera 

de sabbato ita dirigo. Si sabbatum Christus intervertit, secun- 

dum exemplum fecit creatoris; siquidem in obsidione civitatis 

11. h Ps. 78: 2 


Hierichuntis circumlata per muros arca testamenti octo diebus, 

etiam sabbato, ex praecepto creatoris sabbatum operatione de- 

struxit, ut putant qui hoc et de Christo existimant, ignorantes neque 

Christum sabbatum destruxisse neque creatorem, ut mox docebi- 

mus. Et tamen per Iesum tunc quoque concussum est sabbatum, 

ut et hoc in Christum renuntiaretur. [4] Etiam si odio insecutus est 

sollemnissimum Iudaeorum diem, ut Christus non Iudaeorum, 

de odio quoque sabbati professus creatorem, ut Christus ipsius, 

sequebatur exclamantem ore Esaiae, Neomenias et sabbata vestra 

odit anima mea. Sed et haec quoquo modo dicta sint, scimus 

adhibendam tamen in hac specie etiam abruptam defensionem 

adversus abruptam provocationem. [5] Nunc et ad ipsam materiam 

disceptabo, in qua visa est destruere sabbatum Christi disciplina. 

Esurierant discipuli ea die; spicas decerptas manibus efflixerant, 

cibum operati ferias ruperant. Excusat illos Christus, et reus est 

sabbati laesi; accusant pharisaei, Marcion captat status contro- 

versiae (ut aliquid ludam 1 cum mei domini veritate), scripti et 

voluntatis. De scriptura enim sumitur creatoris et de Christi 

voluntate color, quasi de exemplo David introgressi sabbatis tem- 

plum et operati cibum audenter fractis panibus propositionis. 

[6] Meminerat enim et ille hoc privilegium donatum sabbato a 

primordio quo dies ipse compertus est, veniam ieiunii dico. Cum 

enim prohibuisset creator in biduum legi manna, solummodo 

permisit in parasceue, ut sabbati sequentis ferias pridiana pabuli 

paratura ieiunio liberaret. [7] Bene igitur quod et causam eandem 

secutus est dominus in sabbati, si ita volunt dici, destructione; 

12. 1 ludam Oeh: eludam MR 

12. a Isa. 1:14 b cf. 1 Sam. 21: 2 sqq. 


bene quod et affectum creatoris expressit in sabbato non ieiunandi 

honore. Denique tunc demum sabbatum destruxisset, etiam ipsum 

creatorem, si discipulos sabbato ieiunare mandasset adversus 

statum scripti et voluntatis creatoris. [8] Sed quoniam discipulos non 

constanter tuebatur, sed excusat, quoniam humanam opponit 

necessitatem quasi deprecatricem, quoniam potiorem honorem

sabbati servat non contristandi quam vacandi, quoniam David 

comitesque eius cum discipulis suis aequat in culpa et in venia, 

quoniam placet illi quia creator indulsit, quoniam de exemplo 

eius et ipse tam bonus est, ideo alienus est a creatore? [9] Exinde 

observant pharisaei si medicinas sabbatis ageret, ut accusarent 

eum, certe qua sabbati destructorem, non qua novi dei pro- 

fessorem; fortasse enim hunc solum articulum ubique ingeram, 

alium Christum nusquam praedicatum. In totum autem errabant 

pharisaei circa sabbati legem, non animadvertentes condiciona- 

liter eam 2 indicentem ferias operum, sub certa specie eorum. Nam 

cum de die sabbati dicit, Omne opus tuum non facies in ea, 

dicendo Tuum de humano opere definiit, quod quisque ex artificio 

vel negotio suo exequitur, non de divino. [10] Opus autem salutis et 

incolumitatis non est hominis, sed dei proprium. Sicut et rursus in 

lege, Non facies, inquit, omne opus in ea, nisi quod fiet omni 

animae, id est in causa animae liberandae: quia opus dei etiam 

per hominem fieri potest in salutem animae, a deo tamen, quod 

facturus fuerat et Christus homo, quia et deus. In hunc ergo sen- 

sum legis inducere volens illos per manus arefactae restitutionem 

interrogat, Licetne sabbatis benefacere, an non? animam liberare, 

an perdere? [11] ut id operis permittens 3 quod pro anima facturus 

esset admoneret eos quae opera sabbati lex prohiberet, humana 

scilicet, et quae praeciperet, divina scilicet, quae fierent animae 

omni. 4 Dominus sabbati dictus, quia sabbatum ut rem suam. tue- 

batur. Quod etiam si destruxisset, merito, qua dominus magis ille 

12. 2 eam R 3 edd,: eum MR 1 (unde deum Kroy.) 3 permittens Urs.: pro- 

mittens MR 4 omni Lat.: omnia MR 

12. c Exod. 20: 10 


qui instituit. [12] Sed non omnino destruxit qua dominus, ut hinc iam 

apparere possit ne tum quidem in arcae circumlatione apud Hieri- 

chuntem sabbatum a creatore destructum. Nam et illud opus dei 

erat quod ipse praeceperat, et quod propter animas disposuerat 

hominum suorum in discrimine belli constitutas. [13] Sed et si odium 

alicubi sabbatorum professus est, Vestra sabbata dicendo, homi- 

num ea deputans, non sua, quae sine dei timore celebrat populus 

plenus delictis, labiis deum diligens, non corde, suis sabbatis, id 

est quaecunque disciplina eius agerentur, alium statum fecit, quae 

per eundem postea propheten vera et delicata et non profananda 

pronuntiat. [14] Ita nec Christus omnino sabbatum rescindit, cuius 

legem tenuit et supra in causa discipulorum pro anima operatus 

(esurientibus enim solatium cibi indulsit), et nunc manum aridam 

curans, factis ubique ingerens, Non veni dissolvere legem, sed 

adimplere, si Marcion hac voce os ei obstruxit. Adimplevit enim 

et hic legem, dum condicionem interpretatur eius, dum operum 

differentiam illuminat, dum facit quae lex de sabbati feriis excipit, 

dum ipsum sabbati diem benedictione patris a primordio sanctum

enefactione sua efficit sanctiorem, in quo scilicet divina praesidia 

ministrabat, quod adversarius aliis diebus praestitisset, ne sab- 

batum creatoris ornaret, ne opera debita sabbato redderet. [15] In 

quo die si et Helisaeus prophetes Sunamitidis filium mortuum 

restituit in vitam, vides pharisaee, tuque Marcion, olim creatoris 

esse sabbatis benefacere, animam liberare, non perdere, nihil 

Christum novi intulisse quod non sit ex forma, ex lenitate, ex 

misericordia, ex praedicatione quoque creatoris. Nam et hic 

specialis medicinae prophetiam repraesentat. Invalescunt manus 

dissolutae, sicut et genua dissoluta in paralytico. 

12. d Isa. 1: 14 e cf. Isa. 58: 13 f cf. Isa. 56: 2 g Matt. 5: 17 

h cf. 2 Kgs. 4: 33 i cf. Isa. 35: 3 


13. [1] Certe evangelizat Sion et Hierusalem pacem et bona omnia, 

certe ascendit in montem et illic pernoctat in oratione et utique 

auditur a patre. Evolve igitur prophetas, et ordinem totum re- 

cognosce. In montem excelsum, inquit Esaias, ascende, qui 

evangelizas Sion, extolle cum vigore vocem tuam, qui evangelizas 

Hierusalem. Adhuc in vigore obstupescebant in doctrina eius; 

erat enim docens tanquam virtutem habens. Et rursus: Propterea 

cognoscet populus nomen meum in illa die. Quod nomen, nisi 

Christi? Quod ego sum ipse qui loquor. Tunc enim ipse erat qui 

in prophetis loquebatur, sermo, filius creatoris. [2] Adsum, dum hora 

est, in montibus, ut evangelizans auditionem pacis, ut evangelizans 

bona. Item Naum ex duodecim, Quoniam ecce veloces pedes in 

monte evangelizantis pacem. De voce autem nocturnae orationis 

ad patrem manifeste psalmus: Deus meus, clamabo per diem, et 

exaudies, et nocte, et non in vanitatem mihi. Et alibi de loco et 

voce cadem psalmus: Voce mea ad dominum exclamavi, et ex- 

audivit me de monte sancto suo. [3] Habes nominis repraesentationem, 

habes actum 1 evangelizantis, habes locum montis, et tempus 

noctis, et sonum vocis, et auditum patris, habes Christum pro- 

phetarum. Cur autem duodecim apostolos elegit, et non alium 

quemlibet numerum? Nae et ex hoc meum Christum interpretari 

possem, non tantum vocibus prophetarum, sed et argumentis 

rerum praedicatum. [4] Huius enim numeri figuras apud creatorem 

deprehendo duodecim fontes Elim, et duodecim gemmas in tunica 

sacerdotali Aaronis, et duodecim lapides ab Iesu de Iordane 

electos et in arcam testamenti conditos. Totidem enim apostoli 

portendebantur, proinde ut fontes et amnes rigaturi aridum retro 

et desertum a notitia orbem nationum (sicut et per Esaiam: 

Ponam in terra inaquosa flumina), proinde ut gemmae illumina- 

turi sacram ecclesiae vestem quam induit Christus pontifex patris, 

proinde ut et lapides solidi fide, quos de lavacro Iordanis Iesus 

13. 1 actum Lat.: sanctum MR

13. a Isa. 40:9 b cf. Matt. 7: 28 c Isa. 52:6 d Isa. 52: 7 e Nahum 

1:15 f Ps. 22:2 g Ps. 3:4 h cf. Num. 33: 9; Exod. 28: 9: Iosh. 4: 5 

sqq. i Isa. 43: 20 


verus elegit et in sacrarium testamenti sui recepit. [5] Quid tale de 

numeri defensione competit Christo Marcionis? Non potest 

simpliciter factum ab illo quid videri quod potest videri non sim- 

pliciter factum a meo. Eius erit res apud quem invenitur rei prae- 

paratura. Mutat et Petro nomen de Simone, quia et creator 

Abrahae et Sarae et Auseae nomina reformavit, hunc vocando 

Iesum, illis syllabas adiciendo. Sed et cur Petrum? [6] Si ob vigorem 

fidei, multae materiae solidaeque nomen de suo accommodarent. 

An quia et petra et lapis Christus? Siquidem et legimus positum 

eum in lapidem offendiculi et in petram scandali. Omitto cetera. 

Itaque affectavit carissimo discipulorum de figuris suis peculiariter 

nomen communicare, puto propius quam de non suis. Con- 

veniunt a Tyro et ex aliis regionibus multitudo etiam transmarina. 

Hoc spectabat 2 psalmus: Et ecce allophyli et Tyrus et populus 

Aethiopum, isti fuerunt illic: Mater Sion, dicet homo: et homo 

factus est in illa (quoniam deus homo natus est), et aedificavit 

eam voluntate patris; ut scias ad eum tunc gentiles convenisse, 

quia deus homo natus erat aedificaturus ecclesiam ex voluntate 

patris, ex allophylis quoque. [7] Sic et Esaias: Ecce isti veniunt de 

longinquo, isti autem veniunt ab aquilone et mari, alii autem 

de terra Persarum. De quibus et rursus: Attolle per circuitum 

oculos tuos et vide, omnes congregati sunt. De quibus et infra, 

videns 3 ignotos et extraneos: Et dices cordi tuo, Quis istos genuit 

mihi? porro hos quis mihi educavit? at hi mihi ubi fuerunt? Hic 

erit Christus non prophetarum? et quis erit Christus Marcioni- 

tarum? Si perversitas placet, qui non fuerit prophetarum. 

14. [1] Venio nunc ad ordinarias sententias eius, per quas proprieta- 

tem doctrinae suae inducit, ad edictum, ut ita dixerim, Christi: 

13. 2 spectabat Rig.: expectabat MR: fortasse hos expectabat 3 videns 

Lat.: vides MR: rectius distinxit Eng. 

13. j cf. Isa. 8: 14; Rom. 9. 33; 1 Pet. 2: 8 k Ps. 87: 4 sq. l Isa. 49: 12 

m Isa. 49: 18 n Isa. 49: 21 


Beati mendici (sic enim exigit interpretatio vocabuli quod in 

Graeco est), quoniam illorum est regnum dei. Iam hoc ipsum, 

quod a benedictionibus coepit, creatoris est, qui universa, prout 

edidit, nulla alia voce quam benedictionis dedicavit. Eructavit 

enim, inquit, cor meum sermonem optimum. [2] Hic erit sermo opti- 

mus, benedictionis scilicet, qui et novi quoque testamenti initiator

agnoscitur de veteri 1 exemplo. Quid ergo mirum est, si et ab 

affectibus creatoris ingressus est per huiusmodi dictionem, semper 

mendicos et pauperes et humiles ac viduas et pupillos usque dili- 

gentis, consolantis, asserentis, vindicantis? ut hanc Christi quasi 

privatam benignitatem rivulum credas de fontibus salvatoris. 

[3] Revera quo dirigam nescio in tanta frequentia eiusmodi vocum, 

tanquam in silva vel in prato vel in nemore pomorum. Passim 

prout incidit res petenda est. Inclamat psalmus: Iudicate pupillo 

et mendico, et humilem et paupcrem iuste tractate, liberate pau- 

perem, et mendicum de manu peccatoris eruite. [4] Item psalmus 

septuagesimus primus: Iustitia iudicabit mendicos populi et faciet 

salvos filios pauperum. Et in sequentibus de Christo: Omnes 

nationes servient ei. David autem uni genti Iudaicae praefuit, 

ne qui in David putet dictum, quia et ille susceperat humiles et 

necessitatibus laborantes: Quod liberaverit, inquit, a dynasta 

mendicum, parcet mendico et pauperi, et animas pauperum 

salvas faciet, ex usura et iniustitia redimet eorum animas, et 

honoratum nomen eorum in conspectu ipsius. [5] Item: Avertantur 

peccatores in inferos, omnes nationes quae dei obliviscuntur, 

quoniam non in finem oblivioni habebitur mendicus, tolerantia 

pauperum non peribit in finem. Item: Quis sicut deus noster, 

qui habitat in excelsis et humilia prospectat in caelo et in terra, 

qui suscitat mendicum de terra et de stercore exaltat pauperem, 

14. 1 veteri MR: veteris Iun. 

14. a Ps. 45: 1 b Ps. 82: 3 sq. c Ps. 72: 4, 12, 17 d Ps. 72: 13 sq. 

e Ps. 9: 17 sq. 


uti sedere eum faciat cum principibus populi, utique in regno 

suo? [6] Sic et retro in Basiliis Anna, mater Samuelis, spiritu gloriam 

deo reddens, Qui, inquit, excitat pauperem de terra et mendicum, 2 

uti sedere eum faciat cum dynastis populi, utique in regno suo, 

et in thronis gloriae, utique regalibus. Per Esaiam vero quomodo 

invehitur in vexatores egenorum: Vos autem, ad quid incenditis 

vineam meam, et rapina mendici in domibus vestris? cur vos 

laeditis populum meum, et faciem mendicorum confunditis? Et 

rursus: Vae qui scribunt nequitiam, scribentes enim scribunt 

nequam, vitantes iudicia mendicorum et diripientes iudicata 

pauperum populi mei. [7] Quae iudicia pupillis quoque et viduis 

exigit, ut et ipsis egenis solatii: Iudicate pupillo, et iuste tractate 

viduam, et venite, conciliemur, dicit dominus. Cui tantus affectus 

in omnem condicionem humilitatis creatoris 3 est, eius erit et 

regnum quod a Christo repromittitur, ad cuius affectum iam du- 

dum pertinent ii quibus repromittitur. [8] Nam et si putas creatoris 

quidem terrenas promissiones fuisse, Christi vero caelestes, bcne 

quod caelum nullius alterius usque adhuc dei apparet nisi cuius et 

terra, bene quod creator vel minora promisit, ut facilius illi et de 

maioribus credam quam qui nunquam de minoribus prius fidem

liberalitatis suae struxit. [9] Beati esurientes, quoniam ipsi satura- 

buntur. Possem hunc titulum in superiorem transmisisse, quod 

non alii sunt esurientes quam pauperes et mendici, si non et hanc 

promissionem creator specialiter in evangelii scilicet sui praestru- 

ctionem destinasset; siquidem per Esaiam de eis quos vocaturus 

esset a summo terrae, utique nationes, Ecce, inquit, velociter, 

leviter advenient; velociter qua properantes sub finibus tempo- 

rum, leviter qua sine oneribus pristinae legis. Non esurient neque 

sitient. [10] Ergo saturabuntur, quod utique nisi esurientibus et sitienti- 

bus non promittitur. Et rursus, Ecce, inquit, qui serviunt mihi 

14. 2 mendicum Eng. 

3 creatoris seclusit Kroy. 

14. f Ps. 113: 5-8 g 1 Sam. 2: 8 h Isa. 3: 14 sq. i Isa. 10: 1 

j Isa. 1:17 k Isa. 5: 26 


saturabuntur, vos autem esurietis: ecce qui serviunt mihi bibent, 

vos autem sitietis. Videbimus et contraria ista, an Christo prae- 

ministrentur. Interim quod esurientibus saturitatem repromittit, 

dei creatoris est. Beati plorantes, quia ridebunt. [11] Decurre senten- 

tiam Esaiae: Ecce, qui serviunt mihi exultabunt in iocunditate, 

vos autem confundemini: ecce qui serviunt mihi oblectabuntur, 

vos autem clamabitis prae dolore cordis. Et haec contraria apud 

Christum recognosce. Certe oblectatio et exultatio in iocunditate 

illis promittitur qui in diversa condicione sunt, maestis et tristibus 

et anxiis. [12] Scilicet etiam psalmus cxxv, Qui seminant, inquit, in 

lacrimis, in exultatione metent. Porro tam exultantibus et iocun- 

ditatem capientibus risus accedit quam maerentibus et dolenti- 

bus fletus. Ita creator materias risus et fletus praedicans risuros 

plorantes prior dixit. [13] Igitur qui a consolatione pauperum et humi- 

lium et esurientium et flentium exorsus est, statim se illum reprae- 

sentare gestivit quem demonstraverat per Esaiam: Spiritus domini 

super me, propter quod unxit me ad evangelizandum pauperibus. 

Beati mendici, quoniam illorum est regnum caelorum; misit me 

curare obtritos corde: Beati qui esuriunt, quoniam saturabuntur; 

advocare languentes: Beati qui plorant, quoniam ridebunt; dare 

lugentibus Sionis gloriam, et pro cinere unguenti iocunditatem et 

gloriae habitum pro spiritu taedii. [14] Haec si statim admissus Chri- 

stus administravit, aut ipse est qui se ad haec venturum praedica- 

vit, aut si nondum venit qui praedicavit, ridicule sed necessarie 

dixerim, fortasse mandaverit Christo Marcionis. Beati eritis cum 

vos odio habebunt homines et exprobrabunt et eicient nomen ve- 

strum velut nequam 4 propter filium hominis. [15] Hac pronuntiatione 

sine dubio ad tolerantiam exhortatur. Quid minus creator per 

Esaiam? Ne metueritis ignominiam ab hominibus, et nullificatione 

eorum ne minuamini. Quae ignominia, quae nullificatio? Quae 

futura erat propter filium hominis. Quem istum? Qui est secun- 

dum creatorem. Unde probabimus? [16] Ex odio 5 in ipsum quoque

14. 4 nequam M: malum R edd. 5 Ex odio Kroy.: excidio MR edd. 

14. l Isa. 65: 13 m Isa. 65: 14 n Ps. 126: 5 o Isa. 61: 1 sq.: cf. Lk. 4:18 

p Lk. 6 : 20 sq.: cf. Matt. 5 :3, 6, 4 q Isa. 51: 7 


praedicato; sicut per Esaiam ad auctores odii Iudaeos: Propter 

vos blasphematur nomen meum in nationibus; et alibi: Sancite 

eum qui circumscribit animam suam, qui aspernamento habetur 

a nationibus, famulis et magistratibus. Si enim odium in illum 

filium hominis praedicabatur qui secundum creatorem est, evange- 

lium autem nomen Christianorum, utique a Christo deductum, 

odio futurum contestatur propter filium hominis, quod est Christus, 

eum filium hominis in causa odii constituit qui erat secundum 

creatorem, in quem odium praedicabatur. [17] Et utique si nondum 

venisset, non potuisset nominis odium, quod agitur hodie, per- 

sonam nominis antecessisse. Nam et sancitur penes nos, et ani- 

mam suam circumscribit propter nos eam ponens, et aspernamento 

habetur a nationibus. Et qui natus est, ipse erit filius hominis 

propter quem et nomen nostrum recusatur. 

15. [1] Secundum haec, inquit, faciebant prophetis patres eorum. 

O Christum versipellem, nunc destructorem, nunc assertorem pro- 

phetarum! destruebat ut aemulus, convertens discipulos eorum; 

sibi asserebat ut amicus, suggillans insectatores eorum. Porro, in 

quantum non congruisset Christo Marcionis assertio prophe- 

tarum ad quorum venerat destructionem, in tantum congruit 

Christo creatoris suggillatio in insectatores prophetarum quos in 

omnibus adimplebat, vel quia magis creatoris est delicta patrum 

filiis exprobrare quam eius dei qui nec propria cuiusque castigat. 

[2] Sed non statim, inquis, prophetas tuebatur, si iniquitatem Iudae- 

oram affirmatam volebat, quod nec cum prophetis suis pie egissent. 

Atquin nulla hic iniquitas exprobranda erat Iudaeis, laudandis 

potius et probandis, si eos suggillaverunt ad quorum destru- 

ctionem post tantum aevi deus optimus motus est. Sed, puto, iam 

et non optimus, iam aliquid et cum creatore moratus, nec in 

14. r Rom. 2: 24; Isa. 52: 5 s [nescio unde] 


totum Epicuri deus. [3] Ecce enim demutat in maledictionem, et 

ostendit eum se esse qui novit offendi et irasci. Vae enim dicit. 

Sed fit nobis quaestio de verbi istius qualitate, quasi non tam 

maledictionis sit quam admonitionis. Et quid causae interest, 

quando et admonitio non fit sine aculeo comminationis, maxime 

per Vae amarior facta? Et admonitio autem et comminatio eius 

erunt qui norit irasci. Nemo enim admonebit et nemo com- 

minabitur ne 1 quid faciat, nisi qui factum vindicabit. Nemo

vindicarit nisi qui norit irasci. [4] Alii agnoscunt quidem verbum 

maledictionis, sed volunt Christum sic Vae pronuntiasse, non 

quasi ex sententia sua proprie, sed quod Vae a creatore sit, et 

voluerit illis asperitatem creatoris opponere, quo suam supra in 

benedictionibus sufferentiam commendaret. Quasi non creatori 

competat, qua utrumque praestanti, et bonum deum et iudicem, 

ut quia praemiserat in benedictionibus benignitatem, subiceret 

etiam in maledictionibus severitatem, amplitudinem disciplinae 

utriusque instruendae, tam ad benedictionem sectandam quam 

ad maledictionem praecavendam. [5] Nam et ita praemiserat: Ecce 

posui ante vos benedictionem et maledictionem: quod etiam in 

hanc evangelii dispositionem portendebat. Alioquin qualis est 

ille qui, ut suam insinuaret bonitatem, creatoris opposuit asperi- 

tatem? Infirma commendatio est quae de alterius destructione 

fulcitur. [6] Atquin opponens asperitatem creatoris timendum eum 

confirmavit. Si timendum, magis utique obaudiendum quam 

neglegendum, et incipit iam Christus Marcionis creatori docere. 

Tunc, si Vae creatoris est quod in divites spectat, ergo Christus 

non est divitibus offensus, sed creator, et ratas habet Christus 

divitum causas, superbiam dico et gloriam et saeculi studia et dei 

15. 1 quis addendum putabam 

15. a Deut. 30: 19 


incuriam, per quae Vae merentur 2 a creatore. [7] Sed quomodo non 

eiusdem sit divites reprobare qui supra mendicos probarit? Nemo 

non contrarium eius quod probaverit reprobat. Itaque si creatori 

deputabitur maledictio in divites, eiusdem defendetur benedictio in 

mendicos, et totum iam opus Christi creatoris est. Si deo Marcionis 

adscribetur benedictio in mendicos, eiusdem imponetur et male- 

dictio in divites, et erit par iam creatoris, tam bonus quam et iudex, 

nec erit iam discrimini locus quo duo dei fiunt, 3 sublatoque discri- 

mine supererit unum deum renuntiari creatorem. [8] Igitur Vae si et 

vox maledictionis est vel alicuius austerioris inclamationis, et a 

Christo dirigitur in divites, debeo creatorem divitum quoque asper- 

natorem probare, sicut probavi mendicorum advocatorem, ut 

Christum in hac quoque sententia creatoris ostendam. Locupletat 

is quidem 4 Salomonem, sed quia permissa sibi optione maluit ea 

postulare quae sciebat deo grata, sapientiam 5 

et meruerat etiam divitias consequi, quas non magis voluit. Quam- 

quam et divitias praestare non incongruens deo sit, per quas et 

divites solatio iuvantur et multa inde opera iustitiae et dilectionis 

administrantur. [9] Sed accidentia vitia divitiis illa in evangelio quo- 

que Vae divitibus adscribunt, Quoniam, inquit, recepistis advoca- 

tionem vestram, utique ex divitiis, de gloria earum et saecularibus 

fructibus. Itaque in Deuteronomio Moyses, Ne, inquit, cum man- 

ducaveris et repletus fueris, et domus magnas aedificaveris, pecori- 

bus et bubus tuis multiplicatis et pecunia et auro, exaltetur cor

tuum et obliviscaris domini dei tui. Quemadmodum et Ezechiam 

regem, thesauris inflatum et de eis potius quam de deo gloriatum, 

apud illos qui ex Perside advenerant insilit per Esaiam: Ecce dies 

veniunt, et auferentur omnia quae in domo tua sunt, et quae 

patres tui congesserunt in Babylonem transferentur. [10] Sic et per 

15. 2 merentur Gel.: merentibus MR 3 quaero an scribendum fiant 4 osten- 

dam. Locupletat is quidem Kroy.: ostendam locupletantis quidem M: ostendam 

locupletantis R edd. 5 add. Eng. 

15. b Deut. 8: 12 c Isa. 39: 6 


Hieremiam quoque edicit, Ne glorietur dives in divitiis suis, et 

qui gloriatur, scilicet in deo glorietur. Sic et in filias Sionis in- 

vehitur per Esaiam, cultu et divitiarum abundantia inflatas, 

comminabundus et alibi nobilibus et superbis: Dilatavit orcus 

animam suam et aperuit os suum, et descendent inclyti et magni 

et divites (hoc erit Christi Vae super divites), et humiliabitur homo, 

utique exaltatus divitiis, et inhonorabitur 6 vir, utique ob substan- 

tiam honorabilis. [11] De quibus et rursus: Ecce dominus virtutum 

conturbabit gloriosos cum valentia, et elati comminuentur, et 

ruent gladio sublimes. Qui magis quam divites? quia receperunt 

scilicet advocationem suam, gloriam et honorem, sublimitatem 

ex divitiis. A quibus avertens nos et in psalmo XLVIII, Ne timueris, 

inquit, cum dives factus fuerit homo, et cum abundabit gloria 

eius, quoniam cum morietur non tollet omnia, nec descendet 

cum illo gloria sua. Item in LXI, Ne desideraveritis divitias, et si 

relucent, ne adieceritis cor. [12] Id ipsum postremo verbum Vae olim 

per Amos in divites affluentes deliciis destinatur. Vae enim, in- 

quit, qui dormiunt in lectis eburneis et deliciis fluunt in toris 

suis, qui edunt hoedos de gregibus caprarum et vitulos de gregi- 

bus boum lactantes, complaudentes ad sonum organorum: tan- 

quam perseverantia deputaverunt, et non tanquam fugientia : qui 

bibunt vinum liquatum et unguentis primariis unguntur. [13] Igitur 

et si tantummodo dehortantem a divitiis ostenderem creatorem, 

non etiam praedamnantem divites etiam verbo ipso quo et Chri- 

stus, nemo dubitaret ab eodem adiectam in divites comminationem 

per Vae Christi a quo ipsarum materiarum, id est divitiarum, 

dehortatio praecucurrisset. Comminatio enim dehortationis 

accessio est. Ingerit Vae etiam saturatis, quia esurient, etiam 

ridentibus nunc, quia lugebunt. His respondebunt illa quae supra 

benedictionibus opposita sunt apud creatorem: Ecce, qui mihi 

serviunt saturabuntur, vos autem esurietis, utique quia saturati 

15. 6 inhonorabitur Gel.: honorabitur MR: LXX a0timasqh&setai

15. d Jer. 9: 23; cf. 1 Cor. 1: 31; 2 Cor. 10: 17 e Isa. 5: 14 f Isa. 10: 23 

LXX g Ps. 49: 16 sq. h Ps. 62: 10 i Amos 6: 1, 4 


estis: et ecce, qui mihi serviunt oblectabuntur, vos autem con- 

fundemini, utique ploraturi, qui nunc ridetis. Sicut enim in 

psalmo: Qui seminant in lacrimis in laetitia metent; ita in evan- 

gelio, qui in risu seminant, scilicet ex laetitia, in lacrimis metent. 

Haec olim creator simul posuit, Christus solummodo distinguendo, 

non mutando, renovavit. [14] Vae, cum vobis benedixerint homines. 

Secundum haec faciebant et pscudoprophetis patres illorum. 

Aeque creator benedictionis et laudis humanae sectatores incusat 

per Esaiam: Populus meus, qui vos beatos dicunt, seducunt vos 

et vias pedum vestrorum disturbant. Prohibet et alias fidere 

omnino in hominem, sic et in laudem hominis, ut per Hieremiam: 

Maledictus homo qui spem habet in homine. [15] Nam et in psalmo 

cxvii: Bonum est confidere in deum 7 quam confidere in homine, et 

bonum est sperare in deum 7 quam sperare in principes. Ita totum 

quod ab homine captatur, abdixit creator, nedum benedictionem. 

Pseudoprophetas autem laudatos sive benedictos a patribus eorum 

tam eius est exprobrare quam prophetas vexatos et recusatos: 

sicut iniuriae prophetarum non pertinuissent ad deum 8 ipsorum, 

ita nec gratiae pseudoprophetarum displicuissent nisi deo pro- 

phetarum. 

16. [1] Sed vobis dico, inquit, qui auditis (ostendens hoc olim man- 

datum a creatore, Loquere in aures audientium), diligite inimicos 

vestros, et benedicite eos qui vos oderunt, et orate pro eis qui 

vos calumniantur. Haec creator una pronuntiatione clusit per 

Esaiam: Dicite, fratres nostri estis, eis qui vos oderunt. Si enim 

qui inimici sunt et oderunt et maledicunt et calumniantur fratres 

appellandi sunt, utique et benedici odientes et orari pro calumnia- 

toribus iussit, qui eos fratres deputari praecepit. [2] Novam plane 

patientiam docet Christus, etiam vicem iniuriae cohibens permis- 

sam a creatore, oculum exigente pro oculo et dentem pro dente, 

contra ipse alteram amplius maxillam offerri iubens, et super 

15. 7 deum (bis) MR: dominum Pam.: domino Oeh. (qui et postea scripsit principi- 

bus) 8 ad deum Kroy. (forsan recte) 

15. j Isa. 65: 13 sq. k Ps. 126: 5 l Isa. 3: 12 LXX m Jer. 17:5 

n Ps. 118: 8 16. a 2 Esd. 15:1 b Isa. 66: 5 LXX 


tunicam pallio quoque cedi. Plane haec Christus adiecerit ut sup- 

plementa consentanea disciplinae creatoris. Atque adeo hoc statim 

renuntiandum est, an disciplina patientiae praedicatur penes 

creatorem. [3] Si per Zachariam praecepit ne unusquisque malitiae

fratris sui meminerit, sed nec proximi. Nam et rursus, Malitiam, 

inquit, proximi sui unusquisque ne recogitet. Multo magis pa- 

tientiam indixit iniuriae qui indixit oblivionem. Sed et cum dicit, 

Mihi vindictam, et ego vindicabo, proinde patientiam docet vin- 

dictae expectatricem. [4] In quantum ergo fidem non capit ut idem 

videatur et dentem pro dente, oculum pro oculo, in vicem iniuriae 

exigere qui non modo vicem, sed etiam ultionem, etiam recor- 

dationem et recogitationem iniuriae prohibet, in tantum aperitur 

nobis quomodo oculum pro oculo et dentem pro dente censuerit, 

non ad secundam iniuriam talionis permittendam, quam pro- 

hibuerat interdicta ultione, sed ad primam coercendam, quam 

prohibuerat talione opposito, 1 ut unusquisque respiciens licentiam 

secundae iniuriae a prima semetipsum contineret. [5] Facilius enim 

vim comprimi scit repraesentatione talionis quam repromissione 

ultionis. Utrumque autem constituendum fuit pro natura et fide 

hominum, ut qui deo crederet ultionem a deo expectaret, qui 

minus fideret leges talionis timeret. Hanc legis voluntatem de 

intellectu laborantem dominus et sabbati et legis et omnium 

paternarum dispositionum Christus et revelavit et compotem 

fecit, mandans alterius quoque maxillae oblationem, ut tanto 

magis vicem iniuriae extingueret quam et lex per talionem volu- 

erat impedisse, certe quam prophetia manifeste coercuerat, et 

memoriam iniuriae prohibens et ultionem ad deum redigens. [6] Ita 

si quid Christus intulit, non adversario sed adiutore praecepto, 

16. 1 talione opposito R 1 : opposito talione M: talione opposita R 3 

16. c Zech. 7: 10 LXX d Zech. 8: 17 LXX 

12: 19 e Deut. 32: 35; cf. Rom. 


non destruxit disciplinas creatoris. Denique si in ipsam rationem 

patientiae praecipiendae, et quidem tam plenae atque perfectae, 

considerem, non consistet si non est creatoris, qui vindictam 

repromittit, qui iudicem praestat. Alioquin si tantum patientiae 

pondus non modo non repercutiendi sed et aliam maxillam prae- 

bendi, et non modo non remaledicendi sed etiam benedicendi, 

et non modo non retinendi tunicam sed et amplius et pallium 

concedendi, is mihi imponit qui non sit me defensurus, in vacuum 

patientiam praecepit, non exhibens mihi mercedem praecepti, 

patientiae dico fructum, quod est ultio, quam mihi permisisse 

debuerat si ipse non praestat, aut si mihi non permittebat ipse 

praestare, 2 quoniam et disciplinae interest iniuriam vindicari. 

[7] Metu enim ultionis omnis iniquitas refrenatur. Ceterum passim 

emissa libertate dominabitur, utrumque oculum effossura et 

omnem dentem excitatura prae impunitatis securitate. Sed hoc 

est dei optimi et tantum boni, patientiae iniuriam facere, vio- 

lentiae ianuam pandere, probos non defendere, improbos non 

coercere. [8] Omni petenti te dato, utique indigenti, vel tanto magis 

indigenti si etiam et abundanti. Ne quis ergo indigeat, datori

imperatam habes in Deuteronomio formam creatoris. Non erit, 

inquit, in te indigens, uti benedicens benedicat te dominus deus 

tuus, datorem scilicet, qui fecerit non esse indigentem. [9] Et plus hic. 

Non enim petenti iubet dari: Sed non sit, inquit, indigens in te, 

id est cura ultro ne sit; quo magis petenti praeiudicat dandum. 

Etiam in sequentibus: Si autem fuerit indigens e fratribus tuis, 

non avertes cor tuum, nec constringes manum tuam a fratre in- 

digente: aperiens aperies illi manum, fenus fenerabis illi, quan- 

tum desiderarit. [10] Fenus enim nisi petenti dari non solet. Sed de 

16. 2 praestare Rig.: praestaret MR 

16. f Deut. 15: 4 LXX g Deut. 15: 7 


fenore postmodum. Nunc si qui voluerit argumentari creato- 

rem quidem fratribus dari iussisse, Christum vero omnibus peten- 

tibus, ut hoc sit novum atque diversum, immo unum erit ex his 

per quae lex creatoris erit in Christo. Non enim aliud Christus in 

omnes praecepit quam quod creator in fratres. Nam etsi maior 

est bonitas quae operatur in extraneos, sed non prior ea quae ante 

deberet in proximos. [11] Quis enim poterit diligere extraneos? 

Quodsi secundus gradus bonitatis est in extraneos qui in proxi- 

mos primus est, eiusdem erit secundus gradus cuius et primus, 

facilius quam ut eius sit secundus cuius non extitit 3 primus. Ita 

creator et secundum naturae ordinem primum in proximos docuit 

benignitatem, emissurus eam postea in extraneos, et secundum 

rationem dispositionis suae primo in Iudaeos, postea et in omne 

hominum genus. [12] Ideoque quamdiu intra Israelem erat sacramen- 

tum, merito in solos fratres misericordiam mandabat; at ubi 

Christo dedit gentes haereditatem et possessionem terminos terrae, 

et coepit expungi quod dictum est per Osee: Non populus meus 

populus meus, et non misericordiam consecuta misericordiam 

consecuta, natio scilicet, exinde Christus in omnes legem paternae 

benignitatis extendit, neminem excipiens in miseratione, sicut in 

vocatione. Ita et si quid amplius docuit, hoc quoque in haeredi- 

tatem gentium accepit. [13] Et sicut vobis fieri vultis ab hominibus, ita 

et vos facite illis. In isto praecepto utique alia pars eius sub- 

auditur: Et sicut vobis non vultis fieri ab hominibus, ita et vos 

ne faciatis illis. Hoc si novus deus et ignotus retro et nondum 

plane editus praecepit, qui me nulla antehac institutione formave- 

rit, qua prius scirem quid deberem mihi velle vel nolle atque ita 

et aliis facere quae et mihi vellem, non facere quae et mihi 

16. 3 extitit MF: existit R 

16. h cf. Ps. 2: 8 i Hos. 1:6,9


nollem, passivitatem sententiae meae permisit, nec adstrinxit me 

ad convenientiam voluntatis et facti, ut id aliis faciam quod mihi 

velim et id nec aliis faciam quod mihi nolim. [14] Non enim definiit 

quid mihi atque aliis debeam velle vel nolle, ut ad legem volun- 

tatis parem 4 factum, et possim alii non praestare quod ab alio 

mihi velim praestitum, amorem, obsequium, solatium, prae- 

sidium, et eiusmodi bona, proinde et alii facere quod ab alio mihi 

fieri nolim, vim, iniuriam, contumeliam, fraudem, et eiusmodi 

mala. Denique hac inconvenientia voluntatis et facti agunt ethnici 

nondum a deo instructi. [15] Nam etsi natura bonum et malum notum 

est, non tamen dei disciplina; qua cognita tunc demum conveni- 

entia voluntatis et facti ex fide, ut sub metu dei, agitur. Itaque 

deus Marcionis cum maxime revelatus, si tamen 5 revelatus, non 

potuit huius praecepti de quo agitur tam strictum et obscurum et 

caecum adhuc et facilius pro meo potius arbitrio interpretandum 

compendium emittere, cuius nullam praestruxerat distinctionem. 

[16] At enim creator meus et olim et ubique praecepit indigentes pau- 

peres et pupillos et viduas protegi, iuvari, refrigerari; sicut et per 

Esaiam: Infringito panem tuum mendicis, et qui sine tecto sunt, 

in domum tuam inducito, et nudum si videris, tegito. Item per 

Ezechielem de viro iusto: Panem suum dabit esurienti, et nudum 

conteget. Satis ergo iam tunc me docuit ea facere aliis quae mihi 

velim fieri. [17] Proinde denuntians, Non occides, Non adulterabis, 

Non furaberis, Non falsum testimonium dices, docuit ne faciam 

aliis quae fieri mihi nolim; et ideo ipsius erit praeceptum in evan- 

gelio qui illud retro et praestruxit et distinxit et ad arbitrium 

disciplinae suae disposuit et merito iam compendio substrinxit: 

16. 4 voluntatis parem R 3 : voluntati sperem MR 1 5 revelatus, si tamen 

Kroy.: revelatus sit, tamen libri et edd. 

16. j Isa. 58: 7 k Ezek. 18: 7 l Exod. 20: 13 sqq. 


quoniam et alias recisum sermonem facturus in terris dominus, id 

est Christus, praedicabatur. 

17. [1] Hic nunc de fenore cum interponit, Et si feneraveritis a qui- 

bus speratis vos recepturos, quae gratia est vobis? percurre se- 

quentia Ezechielis de eodem viro iusto: Pecuniam, inquit, suam 

fenori non dedit, et quod abundaverit non sumet, fenoris scilicet 

redundantiam, quod est usura. Prius igitur fuit ut fructum fenoris 

eradicaret, quo facilius adsuefaceret hominem ipsi quoque fenori, 

si forte, perdendo, cuius fructum didicisset amittere. [2] Hanc etenim 

dicimus operam legis fuisse procurantis evangelio. Quorundam 

tunc fidem paulatim ad perfectum disciplinae Christianae nitorem 

primis quibusque praeceptis balbutientis adhuc benignitatis in-

formabat. Nam et supra, Et pignus, inquit, reddes debentis; 1 

utique si non sit solvendo, quia solutori 2 utique pignus restituen- 

dum esse utrum homo scriberet? 3 [3] Multo manifestius in Deutero- 

nomio: Non dormies super pignus eius, redditione reddes illi 

pallium circa solis occasum, et dormiet in pallio suo. Adhuc 

clarius supra: Dimittes omne debitum quod tibi proximus debet, 

et fratrem tuum non reposces, quoniam remissio domini dei tui 

invocata est. [4] Porro cum debitum dimitti iubet, utique non exsolu- 

turo (plus enim est, etsi exsoluturo, cum reposci vetat), quid aliud 

docet quam non exsoluturo feneremus, qui tantum detrimentum 

fenori indixit? Et eritis filii dei. Nihil impudentius, si ille nos sibi 

filios faciet qui nobis filios facere non permisit auferendo con- 

nubium. Quomodo in id nomen allecturus est suos quod iam 

erasit? [5] Filius spadonis esse non possum, maxime cum patrem 

habeam eundem quem et omnia. Nam tam pater omnium qui 

conditor universitatis, quam spado qui nullius substantiae con- 

ditor. Et si marem ac feminam non miscuisset creator, et si non 

17. 1 debentis scribebam (LXX o0fei/lontoj): beati MR 1 : om. R 3 : dati Oeh. 

2 solutor MR: soluturo Ciacconius 3 utrum homo scriberet? MR: utcumque 

non scriberet Oeh. 

16. m cf. Isa. 10: 23 17. a Ezek. 18: 8 b Ezek. 18: 7 c Deut. 24: 

12 d Deut. 15: 2 LXX 


universis quoque animalibus filios concessisset, hoc eram eius 

ante paradisum, ante delictum, ante exilium, ante duos unum. 

Denuo factus filius fui, statim cum me manibus enixus est, cum 

de suo halitu movit. [6] Ille me nunc rursus filium nuncupat, iam 

non in animam sed in spiritum pariens. Quia ipse, inquit, suavis 

est adversus ingratos et malos. Euge, Marcion, satis ingeniose 

detraxisti illi pluvias et soles, ne creator videretur. Sed quis iste 

suavis, qui ne cognitus quidem usque adhuc? [7] Quomodo suavis, 

a quo nulla beneficia praecesserant hoc genus suavitatis qua soles 

et imbres qui feneraverat, non recepturus ab humano genere? Ut 

creator, qui pro tanta elementorum liberalitate facilius idolis 

quam sibi debitum gratiae referentes homines usque adhuc 

sustinet, vere suavis etiam spiritalibus commodis: Eloquia enim 

domini dulciora super mel et favos. Ille igitur et ingratos suggil- 

lavit qui gratos experiri merebatur, cuius solem et imbres tu quo- 

que Marcion ingratus habuisti. Ceterum tuus non poterat iam 

queri ingratos, qui non paraverat gratos. [8] Misericordiam quoque 

praecipiens, Estote, inquit, misericordes, sicut pater vester miser- 

tus est vestri. Hoc erit, Panem infringito esurienti, et 4 sine 

tecto in domum tuam inducito, et nudum si videris tegito, et, 

Iudicate pupillo, et iustificate viduam. Agnosco doctrinam eius 

veterem qui mavult misericordiam quam sacrificium. Aut si alius 

nunc misericordiam praecepit, quia et ipse misericors sit, cur 

tanto aevo misericors mihi non fuit? [9] Nolite iudicare, ne iudice-

mini. Nolite condemnare, ne condemnemini. Dimittite, et dimit- 

temini. Date, et dabitur vobis, mensuram bonam, pressam ac 

fluentem, dabunt in sinum vestrum. Eadem qua mensi eritis men- 

sura, remetietur vobis. Ut opinor, haec retributionem pro meritis 

provocatam sonant. A quo ergo retributio? [10] Si ab hominibus tan- 

tum, ergo humanam docet disciplinam et mercedem, et in totum 

hominibus obediemus: si a creatore, ut a iudice et dispunctore 

17. 4 add. Leopoldus 

17. e cf. Ps. 19: 10 f Isa. 58:7 g Isa. 1:17 h cf. Hos. 6:6 


meritorum, ergo illi nostrum impellit obsequium apud quem con- 

stituit retributionem captandam vel timendam, prout quisque 

iudicaverit aut condemnaverit aut dimiserit aut mensus fuerit: 

si ab ipso, ergo et ille iam iudicat, quod Marcion negat. [11] Eligant 

itaque Marcionitae ne tanti sit de magistri regula excidere quanti 

Christum aut hominibus aut creatori docentem habere. Sed 

caecus caecum ducit in foveam. Credunt aliqui Marcioni. Sed 

non est discipulus super magistmm. Hoc meminisse debuerat 

Apelles, Marcionis de discipulo emendator. Eximat et de oculo 

suo trabem haereticus, tunc in oculo Christiani si quam putat 

stipulam revincat. Proinde et arbor bona non proferat malum 

fructum, quia nec veritas haeresim; nec mala bonum, quia nec 

haeresis veritatem. Sic nec Marcion aliquid boni de thesauro 

Cerdonis malo protulit, nec Apelles de Marcionis. [12] Multo enim 

haec congruentius in ipsos interpretabimur quae Christus in ho- 

mines allegorizavit, non in duos deos secundum scandalum Mar- 

cionis. Puto me non temere hucusque adhuc lineae insistere, qua 

definio nusquam omnino alium deum a Christo revelatum. In 

hoc solo adulterium Marcionis manus stupuisse miror. Nisi quod 

etiam latrones timent. Nullum maleficium sine formidine est, 

quia nec sine conscientia sui. Tam diu ergo et Iudaei non alium 

deum norant quam praeter quem neminem adhuc norant, nec 

alium deum appellabant quam quem solum norant. Si ita est, quis 

videbitur dixisse, Quid vocas, Domine, domine? [13] Utrumne qui 

nunquam hoc fuerat vocatus, ut nusquam adhuc editus, an ille 

qui semper dominus habebatur, ut a primordio cognitus, deus 

scilicet Iudaeorum? Quis item adiecisse potuisset, Et non facitis 

quae dico? Utrumne qui cum maxime edocere temptabat, an qui 

a primordio ad illos et legis et prophetarum eloquia mandaverat? 

Qui et inobaudientiam illis exprobrare posset, etiam si nunquam 

alias exprobrasset? Porro qui ante Christum, Populus iste me labiis 


diligit, cor autem eorum longe absistit a me, contionatus est, 

veterem utique illis contumaciam imputabat. Alioquin quam

absurdum, ut novus deus, novus Christus, novae tantaeque reli- 

gionis illuminator, contumaces et inobsequentes pronuntiaret 

quos non potuisset experiri? 

18. [1] Proinde extollenda fide centurionis incredibile si is professus 

est talem se fidem nec in Israele invenisse ad quem non pertinebat 

fides Israelis. Sed nec exinde pertinere poterat, adhuc cruda ut 

probaretur vel compararetur, ne dixerim adhuc nulla. Scd cur 

non licuerit illi alienae fidei exemplo uti? Quoniam si ita esset, 

dixisset talem fidem nec in Israele unquam fuisse: ceterum dicens 

talem fidem debuisse se invenire in Israele, 1 qui quidem 2 ad hoc 

venisset ut eam inveniret, deus scilicet et Christus Israelis, quam 

non suggillasset nisi exactor et sectator eius. [2] Aemulus vero etiam 

maluisset eam talem inventam, ad quam infirmandam et destruen- 

dam magis venerat, non ad comprobandam. Resuscitavit et mor- 

tuum filium viduae. Non novum documentum. Hoc et prophetae 

creatoris ediderant, quanto magis filius? [3] Adeo autem in illud 

usque momenti nullum alium deum 3 Christus intulerat, ut omnes 

illic creatori gloriam retulerint dicentes, Magnus prophetes prodiit 

in nobis, et Respexit deus populum suum. Quis deus? Utique 

cuius populus, et a quo prophetae. Quodsi illi quidem creatorem 

glorificabant, Christus vero et audiens et sciens non corrigebat, 

et quidem in tanto documento mortui resuscitati creatorem adhuc 

honorantes, 4 sine dubio aut non alium circumferebat deum quam 

quem in suis beneficiis atque virtutibus honorari sustinebat: aut 

quale est ut illos tam diu errantes sustineret, ad hoc veniens ut 

errori eorum mederetur? [4] Sed scandalizatur Ioannes auditis 

virtutibus Christi, ut alterius. At ego rationem scandali prius 

18. 1 post Israele lacunam indicavit Kroy., quam hunc fere in modum supplendam arbitra- 

tur: eum se probavit ad quem pertineret fides Israelis, quique ad hoc venisset etc. 

2 qui quidem Oeh.: quique libri et edd. 3 deum Kroy.: dominus MR 

4 honorantes scribendum putabam (cf. paulo infra, honorari): orantes libri et edd. 

17. i Isa. 29: 13 


expediam, quo facilius haeretici scandalum explodam. Ipso iam 

domino virtutum sermone et spiritu patris operante in terris et 

praedicante, necesse erat portionem spiritus sancti quae ex forma 

prophetici moduli in Ioanne egerat praeparaturam viarum domi- 

nicarum, abscedere iam ab Ioanne, redactam scilicet in dominum 

ut in massalem suam summam. [5] Itaque Ioannes communis iam 

homo, et unus iam de turba, scandalizabatur quidem qua homo, 

sed non qua alium Christum sperans vel intellegens, qui neque 

unde 5 speraret, ut nihil novi docentem vel operantem. 

Nemo haesitabit de aliquo quem dum scit non esse nec sperat nec 

intellegit; Ioannes autem certus erat neminem deum praeter 

creatorem, vel qua Iudaeus, etiam prophetes. Plane facilius quasi 

haesitavit de eo quem cum sciat esse an ipse sit nesciat. [6] Hoc igitur

metu et Ioannes, Tu es, inquit, qui venis, an alium expectamus? 

simpliciter inquirens an ipse venisset quem expectabat. Tu es 

qui venis, id est qui venturus es, an alium expectamus? id est an 

alius est quem expectamus, si non tu es quem venturum expecta- 

mus? Sperabat enim, sicut omnes opinabantur, ex similitudine 

documentorum potuisse et prophetam interim missum esse, a quo 

alius esset, id est maior, ipse scilicet dominus, qui venturus expecta- 

batur. Atque adeo hoc erat Ioannis scandalum quod dubitabat 

ipsum venisse quem expectabant, quem et praedicatis operationi- 

bus agnovisse debuerant, ut dominus per easdem operationes 

agnoscendum se nuntiaverit Ioanni. [7] Quae cum constent prae- 

dicata in Christum creatoris, sicut ad singula ostendimus, satis 

18. 5 unde Kroy.: unde MR: eundem Lat. 


perversum ut Christum non creatoris per ea renuntiarit intel- 

legendum per quae magis Christum creatoris agnosci compellebat. 

Multo perversius, si et testimonium Ioanni perhibet non Ioannis 

Christus, propheten eum confirmans, immo et supra ut angelum, 

ingerens etiam scriptum super illo: Ecce ego mitto angelum meum 

ante faciem tuam, qui praeparabit viam tuam; eleganter ad 

superiorem sensum scandalizati Ioannis commemorans prophe- 

tiam, ut confirmans praecursorem Ioannem iam advenisse 6 ex- 

tingueret scrupulum interrogationis illius: Tu es qui venis, an alium 

expectamus? Praecursore enim iam functo officium, praeparata 

via domini, ipse erat intellegendus cui praecursor ministraverat, 

[8] maior quidem omnibus natis mulierum: sed non ideo subiecto ei 

qui minor fuerit in regno dei, quasi alterius sit dei regnum in quo 

modicus quis maior erit Ioanne, alterius Ioannes qui omnibus 

natis mulierum maior sit. Sive enim de quocunque dicit mo- 

dico per humilitatem, sive de semetipso quia minor Ioanne habe- 

batur, omnibus scilicet in solitudinem concurrentibus ad Ioannem 

potius quam ad Christum (Quid existis videre in solitudinem?), 

tantundem et creatori competit et Ioannem ipsius esse maiorem 

natis mulierum, et Christum vel quemque modicum, qui maior 

Ioanne futurus sit in regno aeque creatoris, et qui sit maior tanto 

propheta, qui 7 non fuerit scandalizatus in Christum, quod tunc 

Ioannem minuit. [9] Diximus de remissa peccatorum. Illius autem 

peccatricis feminae argumentum eo pertinebit, ut cum pedes 

domini osculis figeret, lacrimis inundaret, crinibus detergeret, 

unguento perduceret, solidi corporis veritatem, non phantasma 

inane, tractaverit, et ut peccatricis paenitentia secundum crea- 

torem meruerit veniam, praeponere solitum sacrificio. Sed et si 

paenitentiae stimulus ex fide acciderat, per paenitentiam ex fide 

iustificatam ab eo audiit, Fides tua te salvam fecit, qui per Abacuc 

pronuntiarat, lustus ex fide sua vivet. 

18. 6 quaero an scribendum advenisse se 7 qui MR: quia Jun. (forsan recte)

18. a Mal. 3: 1 b Hab. 2: 4 


19. [1] Quod divites Christo mulieres adhaerebant, quae et de facul- 

tatibus suis ministrabant ei, inter quas et uxor regis procuratoris, 

de prophetia est. Has enim vocabat per Esaiam: Mulieres divites, 

exsurgite et audite vocem meam: ut discipulas primo, dehinc ut 

operarias et ministras ostenderet: Filiae in spe audite sermones 

meos: 1 diei 2 anni mementote cum labore in spe; cum labore enim, 

quo sequebantur, et ob spem ministrabant. [2] Aeque de parabolis 

semel sufficiat probatum hoc genus eloquii a creatore promissum. 

At nunc illa quoque pronuntiatio eius ad populum, Aure audietis 

et non audietis, dedit Christo frequenter inculcare, Qui habet 

aures audiat: non quasi ex diversitate auditum permitteret Chri- 

stus quem ademisset creator, sed quia comminationem exhortatio 

sequebatur. Primo, aure audietis et non audietis; dehinc, qui habet 

aures audiat. [3] Non enim audiebant ultro qui aures habebant, sed 

ostendebat aures cordis necessarias, quibus illos audituros negarat 

creator. Et ideo per Christum adicit: Videte quomodo audiatis et 

non audiatis, non corde scilicet audientes sed aure. Si dignum 

sensum pronuntiationi accommodes pro sensu eius qui auditui 

suscitabat, etiam dicendo, Videte quomodo audiatis, non audituris 

minabatur. Sane minatur 3 mitissimus deus, quia 4 nec iudicat nec 

irascitur. [4] Hoc probat etiam subiacens sensus. Ei qui habet dabitur, 

ab eo autem. qui non habet etiam quod habere se putat auferetur 

ei. Quid dabitur? Adiectio fidei vel intellectus vel salus ipsa. Quid 

auferetur? Utique quod dabitur. A quo dabitur et auferetur? Si 

a creatore auferetur, ab eo et dabitur. Si a deo Marcionis dabitur, 

ab eo et auferetur. [5] Quoquo tamen nomine comminatur ab- 

lationem, non erit eius dei qui nescit comminari quia non novit 

irasci. Miror autem cum lucernam negat abscondi solere, qui se 

tanto saeculo absconderat maius et necessarius lumen, cum omnia 

19. 1 meos add. Pam. 2 diei Kroy.: dei MR: die Oeh. 3 minatur 

Oeh.: nominatur MR edd.: non minatur Kroy. 4 pro quia quaero an legendum 

qui 

19. a Isa. 6: 9 


de occulto in apertum repromittit, qui deum suum usque adhuc 

obumbrat, expectans, opinor, nasci Marcionem. [6] Venimus ad 

constantissimum argumentum omnium qui domini nativitatem 

in controversiam deferunt. Ipse, inquiunt, contestatur se non esse 

natum dicendo, Quae mihi mater, et qui mihi fratres? Ita semper 

haeretici aut nudas et simplices voces coniecturis quo volunt 

rapiunt, aut rursus condicionales et rationales simplicitatis condi- 

cione dissolvunt, ut hoc in loco. [7] Nos contrario dicimus primo non

potuisse illi annuntiari quod mater et fratres eius foris starent 

quaerentes videre eum, si nulla illi mater et fratres nulli fuissent, 

quos utique norat qui annuntiarat vel retro notos vel tunc ibidem 

compertos, dum eum videre desiderant, vel dum ipsi nuntium 

mandant. Ad hanc primam propositionem nostram solet ex diverso 

responderi: Quid enim si temptandi gratia nuntiatum est ei? 

Sed hoc scriptura non dicit, quae quanto significare solet ex 

temptatione quid factum (Ecce legis doctor adsurrexit temptans 

eum: et de tributi consultatione, Et accesserunt ad eum pharisaei 

temptantes eum), tanto, ubi non facit temptationis mentionem, 

non admittit temptationis interpretationem. [8] Et tamen ex abun- 

danti causas temptationis expostulo, cui rei temptaverint illum 

per nominationem matris et fratrum. Si ut scirent natusne esset 

an non: quando de hoc fuit quaestio quam ex ista temptatione 

discuterent? [9] Quis autem dubitaret natum, quem videret homi- 

nem, quem audisset filium se hominis professum, quem de con- 

spectu omnis humanae qualitatis dubitarent 5 deum aut filium 

dei credere, propheten facilius existimantes licet magnum aliquem, 

utique tamen natum? Etiamsi in exploratione nativitatis tem- 

ptandus fuisset, quodcunque aliud argumentum temptationi 

19. 5 dubitarent Eng.: dubitaret libri et edd. 

19. b Luke 10: 25 c Luke 20: 20 


competisset quam per earum personarum mentionem quas potuit 

etiam natus non habere. [10] Dic mihi, omnibus natis mater advivit? 

omnibus natis adgenerantur et fratres? non licet patres magis et 

sorores habere, vel et neminem? Sed et census constat actos sub 

Augusto nunc in Iudaea per Sentium Saturninum, apud quos 

genus eius inquirere potuissent. Adeo nullo modo constitit ratio 

temptationis istius, et vere mater et fratres eius foris stabant. 

Superest et inspicere sensum non simpliciter pronuntiantis, Quae 

mihi mater aut fratres? quasi ad generis et nativitatis negationem, 

sed et ex causae necessitate et condicione rationali. [11] Tam proximas 

enim personas foris stare extraneis intus defixis ad sermones eius, 

amplius et avocare eum a sollemni opere quaerentes, merito 

indignatus est. Non tam abnegavit quam abdicavit. Atque adeo 

cum praemisisset, Quae mihi mater et qui mihi fratres? subiun- 

gens, Nisi qui audiunt verba mea et faciunt ea, transtulit sanguinis 

nomina in alios, quos magis proximos pro fide iudicaret. [12] Nemo 

autem transfert quid nisi ab eo qui habet id quod transfert. Si ergo 

matrem et fratres eos fecit qui non erant, quomodo negavit eos 

qui erant? Meritorum scilicet condicione, non ex proximorum 

negatione, in semetipso docens qui patrem aut matrem aut fratres 

praeponeret verbo dei non esse dignum discipulum. Ceterum ex 

hoc magis matrem et fratres confitebatur quod illos nolebat 

agnoscere. [13] Quod alios adoptabat, confirmabat quos ex offensa 

negavit, quibus non ut veriores substituit sed ut digniores.

Denique nihil magnum si fidem sanguini praeposuit quem 6 non 

habebat. 

19. 6 quem MR: quam Pam. (vix intellecto sensu scriptoris) 

19. d cf. Matt. 10: 37 


20. [1] Quis autem iste est qui et ventis et mari imperat? nimirum 

novus dominator atque possessor elementorum subacti iam et ex- 

clusi creatoris? Non ita est. Sed agnorant substantiae auctorem 

suum, quae famulis quoque eius obaudire consueverant. Inspice 

Exodum, Marcion, aspice mari rubro, vastiori super omnia stagna 

Iudaeae, virgam Moysi imperantem, ut funditus proscissum et pari 

utrinque stupore discriminis fixum sicco populum pede intestino 

itinere transmitteret, rursusque sub eiusdem virgae nutu redeunte 

natura Aegyptium exercitum undarum concordia obrueret, in 

quod opus et austri servierunt. [2] Lege ex sorte 1 familiae dirimendae 

in transitu eius Iordanis machaeram fuisse, cuius impetum atque 

decursum plane et Iesus docuerat prophetis transmeantibus stare. 

Quid ad haec? Si tuus Christus est, non erit potentior famulis 

creatoris. Sed his solis exemplis usus essem, si non etiam prae- 

dicatio marinae istius expeditionis Christum antecessisset. [3] Nam 

cum transfretat, psalmus expungitur: Dominus, inquit, super 

aquas multas. Cum undas freti discutit, Abacuc adimpletur: 

Dispargens, inquit, aquas itinere. Cum ad minas eius eliditur 

mare, Naum quoque absolvitur: Comminans, inquit, mari et are- 

faciens illud, utique cum ventis quibus inquietabatur. Unde vis 

meum vindicem Christum? de exemplis an de prophetis creatoris? 

[4] Age nunc, qui militarem et armatum bellatorem praedicari putas, 

non figurate nec allegorice, qui bellum spiritale adversus spiritales 

hostes spiritali militia et spiritalibus armis spiritaliter debellaturus 

esset, cum invenis in uno homine multitudinem daemonum, legio- 

nem se professam, utique spiritalem, disce et Christum expugna- 

torem spiritalium hostium spiritaliter armatum et spiritaliter 

bellicosum intellegendum, atque ita ipsum esse qui cum legione 

quoque daemonum erat dimicaturus; ut et de hoc bello psalmus 

possit videri pronuntiasse, Dominus validus, dominus potens in 

bello. [5] Nam cum ultimo hoste morte proeliatus per tropaeum crucis 

triumphavit. Cuius autem dei filium Iesum legio testata est? Sine 

20. 1 ex sorte Gel.: et sorte MR: extorri (extra limitem scilicet terrae sanctae) Oeh. 

20. a cf. Exod. 14: 21 b cf. Josh. 5: 13 c Ps. 29: 3 d Hab. 3: 9 

e Nahum 1:4 f Ps. 24: 8 g cf. 1 Cor. 15: 26 

366 TERTULLIAN IV. 20

dubio cuius tormenta et abyssum noverant et timebant. Nec enim 

videntur posse ignorasse adhuc quod novi et ignoti dei virtus 

operaretur in terris, quia verisimile non est creatorem ignorasse. 

Si enim alium supra se deum ignoraverat aliquando, tamen iam 

infra caelum suum agentem utique compererat. [6] Quod autem do- 

minus comperisset, iam et universae familiae innotuisset in eodem 

mundo et intra eundem ambitum caeli quo peregrina divinitas 

conversaretur. In quantum ergo et creator scisset eam, et sub- 

stantiae eius, si fuisset, in tantum, quia nulla fuit, non alium 

daemones sciebant quam dei sui Christum. Non enim depetunt 2 

ab alio quod meminissent petendum sibi a creatore, veniam scilicet 

abyssi creatoris. Denique impetraverunt. [7] Quo merito? Quia 

mentiti erant, quia saevi dei filium eum fecerant? Et qualis erit 

qui mentitos iuvabat, qui infamantes sustinebat? Sed enim quia 

mentiti non erant, quia deum abyssi et suum cognoverant, ita 

eum se et ipse confirmavit quem cognoverunt daemones, Iesum 

iudicem et ultoris dei filium. Ecce aliquid et de illis pusillitatibus 

et infirrnitatibus creatoris in Christo. Ignorantiam enim et ego ad- 

scribere ei volo. Permittite mihi adversus haereticum. Tangitur a 

femina quae sanguine fluitabat, et nescivit a qua. [8] Quis me, inquit, 

tetigit? Etiam excusantibus discipulis perseverat in ignorantiae 

voce: Tetigit me aliquis; idque de argumento affirmat: Sensi enim 

virtutem ex me profectam. Quid dicit haereticus? Sciebatne per- 

sonam? Et cur quasi ignorans loquebatur? Ut confessionem certe 

provocaret, ut timorem probaret. Sic et Adam aliquando quaesi- 

erat quasi ignorans, Adam ubi es? Habes et creatorem cum Christo 

excusatum et Christum creatori adaequatum. [9] Sed et hoc qua 3 

adversarius legis, ut quia lex a contactu feminae sanguinantis 

20. 2 depeterent (sine bona causa) Urs. 3 qua Iun.: qui MR 

20. h cf. Lev. 15: 19 sqq. 


summovet, idcirco gestierit non tantum contactum eius admittere, 

sed etiam sanitatem donare. O deum non natura beneficum, sed 

aemulatione! At enim, si fidem mulieris invenimus ita meruisse, 

cum dicit, Fides tua te salvam fecit, quis es, ut aemulationem legis 

interpreteris in isto facto, quod ipse dominus ex fidei remunera- 

tione editum ostendit? [10] Sed hanc vis mulieris fidem constituere 

qua contempserat legem. Et cui credibile ut mulier nullius adhuc 

dei 4 conscia, nullius adhuc novae legis initiata, legem inrumperet 

eam cui adhuc tenebatur? Qua denique fide inrupit? in quem 

deum credens? quem spernens? Creatorem? Certe enim ex fide 

tetigit. Si ex fide creatoris, quae alium deum ignorabat, ecquo- 

modo legem eius inrupit? Tam enim inrupit, si inrupit, quam ex 

fide creatoris. [11] Quomodo enim utrumque conveniet, ut et inru- 

perit, et ex fide eam inruperit propter quam inrupisse non debuit? 

Dicam. Fides haec fuit primo, qua deum suum confidebat miseri- 

cordiam malle quam ipsum sacrificium, qua eum deum certa

erat operari in Christo, qua sic eum tetigit, non ut hominem 

sanctum, nec ut prophetam, quem contaminabilem pro humana 

substantia sciret, sed ut ipsum deum, quem nulla spurcitia pollui 

posse praesumpserat. [12] Itaque non ternere interpretata est sibi 

legem, ea contaminari significantem quae essent contaminabilia, 

non deum, quem in Christo confidebat. Sed et illud recogitavit, 

ordinarium et sollemnem menstrui vel partualis sanguinis fluxum 

in lege taxari, qui veniat ex officio naturae non ex vitio valetudinis. 

Illa autem ex vitio valetudinis redundabat, cui non modum 

temporis, sed divinae misericordiae auxilium necessarium sciebat. 

[13] Atque ita potest videri legem non inrupisse, sed distinxisse. Haec 

erit fides quae contulerat etiam intellectum: Nisi credideritis, 

inquit, non intellegetis. Hanc fidem probans Christus eius feminae, 

20. 4 dei Kroy.: mallem equidem nullius adhuc alius dei 

20. i Isa. 7:9 


quae solum credebat creatorem, eius fidei se deum respondit 

quam probavit. Nec illud omittam, quod dum tangitur vestimen- 

tum eius, utique corpori non phantasmati inditum, corpus quo- 

que demonstrabatur; non quasi iam de hoc retractemus, sed quia 

ad praesentem conspirat quaestionem. [14] Si enim non erat veritas 

corporis, phantasma utique contaminari, qua res vacua, non 

posset. Qui ergo non potest contaminari prae inanitate sub- 

stantiae, quomodo voluisset? Ut aemulus legis, mentiebatur qui 

non vere polluebatur. 

21. [1] Dimittit discipulos ad praedicandum dei regnum. Numquid 

vel hic edidit cuius? Prohibet eos victui aut vestitui quid in viam 

ferre. Quis hoc mandasset, nisi qui et corvos alit et flores agri 

vestit, qui bovi quoque terenti libertatem oris ad veniam pabuli ex 

opere summovendi 1 ante praecepit, quia dignus operarius mer- 

cede sua? Haec Marcion deleat, dum sensui salva sint. At cum 

iubet pulverem excutere de pedibus in eos a quibus excepti non 

fuissent, et hoc in testimonium mandat fieri. [2] Nemo testatur quod 

non iudicio destinatur; inhumanitatem qui in testationem redigi 

iubet, iudicem comminatur. Nullum deum novum a Christo 

probatum illa etiam opinio omnium declaravit, qnia Christum 

Iesum alii Ioannem, alii Heliam, alii unum aliquem ex veteribus 

prophetis Herodi adseverabant. Ex quibus quicunque fuisset, non 

utique ob hoc est suscitatus ut alium deum post resurrectionem 

praedicaret. Pascit populum in solitudine, de pristino scilicet more. 

[3] Aut si non eadem et maiestas, ergo iam minor est creatore, qui 

non uno die sed annis quadraginta, nec de inferioribus materiis 

panis et piscis sed de manna caelesti, nec quinque circiter sed 

sexcenta milia hominum protelavit. [4] Adeo autem ea 2 fuit maiestas 

ut et pabuli exiguitatem non tantum sufficere, veram etiam 

exuberare de pristino voluerit exemplo. Sic enim et in tempore

21. 1 summovendi MR edd.: sumendi Urs. 

2 ea libri et edd.: eadem Kroy. 


famis sub Helia viduae Sareptensi modica et suprema alimenta 

ex prophetae benedictione per totum famis tempus redunda- 

verant. Habes tertiam Basiliarum. [5] Si et quartam resolvas, 3 

invenies totum hunc ordinem Christi circa illum dei hominem qui 

oblatos sibi decem hordeaceos panes cum populo distribui iussisset, 

et minister eius proinde comparata multitudine et pabuli medio- 

critate respondisset, Quid ego 4 hoc dem 5 in conspectu 6 centum 7 

hominum? Da, inquit, et manducabunt, quoniam haec dicit 

dominus, Manducabunt et relinquent reliquias secundum dictum 

domini. O Christum et in novis veterem! [6] Haec itaque qui viderat 

Petrus et cum pristinis compararat, et non tantum retro facta, 

sed et in futurum iam tunc prophetantia recognoverat, inter- 

roganti domino quisnam illis videretur, cum pro omnibus re- 

sponderet, Tu es Christus, non potest novum 8 eum sensisse 

Christum, nisi quem noverat in scripturis, quem iam recensebat 

in factis. Hoc et ipse confirmat usque adhuc patiens, immo et silen- 

tium indicens. Si enim Petrus quidem non poterat alium eum 

confiteri quam creatoris, ille autem praecepit ne cui hoc dicerent, 

utique id noluit provulgari quod Petrus senserat. [7] Immo, inquis, 

quia non recte senserat, noluit mendacium disseminari. Sed aliam 

silentii causam edixit, quia oporteret filium hominis multa pati, 

et reprobari a presbyteris et scribis et sacerdotibus, et interfici, 

et post tertium diem resurgere. Quae cum praedicata sint et ipsa 

in Christum creatoris, sicut suis locis implebimus, sic quoque 

ipsum se ostendit esse in quem praedicabantur. [8] Certe et si non 

essent praedicata, eam causam indicti silentii protulit quae non 

Petri errorem demonstraret, obeundarum passionum necessita- 

tem. Qui voluerit, inquit, animam suam salvam facere, perdet 

illam, et qui perdiderit eam propter me, salvam faciet eam. Certe 

filius hominis hanc sententiam emisit. Perspice igitur et tu cum 

rege Babylonio fornacem eius ardentem, et invenies illic tanquam 

filium hominis (nondum enim vere erat, nondum scilicet natus ex 

21. 3 resolvas MR: revolvas Urs. 4 ego R 3 edd.: ergo MR 1 5 dem R 3 

edd.: edd.: idem MR 1 6 conspectu Rig.: inspectu M: inspectum R 7 cen- 

tum Pam.: centum milibus MR 8 non potest novum: Latinium aliquatenus 

secutus ita scribendum arbitrabar: non potest MR: nisi postea secludere maluit Kroy. 

21. a cf. 1 Kgs. 17: 8-16 b 2 Kgs. 4: 42 sqq. c cf. Dan. 3: 25 sq. 


homine) iam tunc istos exitus constituentem. Salvas facit animas 

trium fratrum, qui eas pro deo perdere conspiraverant, Chal- 

daeorum vero perdidit, quas illi per idololatriam salvas facere 

maluerant. Quae est ista nova doctrina cuius vetera documenta 

sunt? [9] Quamquam et praedicationes martyriorum tam futurorum 

quam a deo mercedem relaturorum decucurrerunt. Vide, inquit 

Esaias, quomodo perit iustus, et nemo excipit corde, et viri iusti 

auferuntur, et nemo considerat. Quando magis hoc fit quam in 

persecutione sanctorum eius? Utique non simplex, nec de naturae 

lege communis, sed illa insignis et pro fide militaris, in qua qui 

animam suam propter deum perdit, servat illam, ut et hic tamen 

iudicem cognoscas, qui malum animae lucrum perditione eius et 

bonum animae detrimentum salute eius remuneratur. [10] Sed et ze- 

loten deum mihi exhibet, malum malo reddentem: Qui confusus, 

inquit, mei fuerit, et ego confundar eius. Quando nec con- 

fusionis materia conveniat nisi meo Christo, cuius ordo magis 

pudendus, ut etiam haereticorum conviciis pateat, omnem nati- 

vitatis et educationis foeditatem et ipsius etiam carnis indignitatem 

quanta amaritudine possunt perorantibus. [11] Ceterum quomodo ille 

erit obnoxius confusionis qui eam non capit? non vulva licet vir- 

ginis, tamen feminae, coagulatus, et si non semine, tamen ex 

lege substantiae corporalis, ex feminae humore, non caro habitus 

ante formam, non pecus dictus post figuram, non decem mensium 

cruciatu deliberatus, non subita dolorum concussione cum tanti 

temporis coeno per corporis cloacam effusus ad terram, nec 

statim lucem lacrimis auspicatus et primo retinaculi sui vulnere, 

nec mulso 9 ablutus, nec sale ac melle medicatus, nec pannis iam 

sepulturae involucrum initiatus, nec exinde per immunditias inter 

sinus volutatus, molestus uberibus, diu infans, vix puer, tarde 

homo, sed de caelo expositus, semel grandis, semel totus, statim 

21. 9 mulso scribere audebam: multum libri et edd. 

21. d Isa. 57: 1 


Christus, spiritus et virtus et deus tantum. Ceterum ut non verus, 

qui non videbatur, ita nec de crucis maledicto erubescendus, cuius 

carebat veritate, carens corpore. [12] Non poterat itaque dixisse, Qui 

mei confusus fuerit. Noster hoc debuit pronuntiasse, minoratus 

a patre modico citra angelos, vermis et non homo, ignominia ho- 

minis et nullificamen populi, quatenus ita voluit ut livore eius 

sanaremur, ut dedecore eius salus nostra constaret. Et merito se 

pro suo homine deposuit, pro imagine et similitudine sua, non 

aliena, ut quoniam homo non erubuerat lapidem et lignum ad- 

orans, eadem constantia non confusus de Christo, pro impudentia 

idololatriae satis deo faceret per impudentiam fidei. Quid horum 

Christo tuo competit, Marcion, ad meritum confusionis? Plane 

pudere te debet quod illum ipse finxisti.

22. [1] Nam et hoc vel maxime erubescere debuisti, quod illum cum 

Moyse et Helia in secessu montis conspici pateris, quorum destru- 

ctor advenerat. Hoc scilicet intellegi voluit vox illa de caelo: Hic 

est filius meus dilectus, hunc audite! id est non Moysen iam et 

Heliam. Ergo sufficiebat vox sola sine ostentatione Moysi et Heliae. 

Definiendo enim quem audirent quoscunque alios vetuisset audiri. 

[2] Aut numquid Esaiam et Hieremiam ceterosque quos non ostendit 

permisit audiri, si vetuit quos ostendit? Nunc et si praesentia illo- 

rum fuit necessaria, non utique in colloquio ostenderentur, quod 

familiaritatis indicium est, nec in consortio claritatis, quod digna- 

tionis et gratiae exemplum est, sed in sordibus aliquibus, quod 

destructionis argumentum est, immo in tenebris creatoris, quibus 

discutiendis erat missus, longe etiam discreti a claritate Christi, 

qui voces et litteras ipsas eorum ab evangelio suo erat separaturus. 

[3] Sicine 1 alienos demonstrat illos, dum secum habet ? Sic relinquendos 

22. 1 Sicine scribebam: sic in MR 

21. e cf. Ps. 8:5 f cf. Ps. 22:6 g cf. Isa. 53:5, 10 


docet, quos sibi iungit? Sic destruit, quos de radiis suis ex- 

struit? Quid faceret Christus ipsorum? Credo, secundum perver- 

sitatem tales eos revelasset quales Christus Marcionis debuisset, 

aut quoscunque alios secum quam prophetas suos. Sed quid tam 

Christus creatoris quam secum ostendere praedicatores suos? cum 

illis videri quibus in revelationibus erat visus? cum illis loqui qui 

eum fuerant locuti? cum eis gloriam suam communicare a quibus 

dominus gloriae nuncupabatur? cum principalibus suis, quorum 

alter populi informator aliquando, alter reformator quandoque, 

alter initiator veteris testamenti, alter consummator novi. [4] Igitur 

et Petrus merito contubernium Christi sui agnoscens individuitate 

eius suggerit consilium: Bonum est nos hic esse (bonum plane ubi 

Moyses scilicet et Helias), et faciamus hic tria tabernacula, unum 

tibi, et Moysi unum, et Heliae unum; sed nesciens quid diceret. 

Quomodo nesciens? Utrumne simplici errore, an ratione qua 

defendimus in causa novae prophetiae gratiae ecstasin, id est 

amentiam, convenire? [5] In spiritu enim homo constitutus, praeser- 

tim cum gloriam dei conspicit, vel cum per ipsum deus loquitur, 

necesse est excidat sensu, obumbratus scilicet virtute divina, de 

quo inter nos et psychicos quaestio est. Interim facile est amen- 

tiam Petri probare. Quomodo enim Moysen et Heliam cognovis- 

set, nisi in spiritu 2 (nec enim imagines eorum vel statuas populus 

habuisset, et similitudines lege prohibente) nisi quia in spiritu 

viderat? Et ita quod dixisset in spiritu non in sensu constitutus, 

scire non poterat. [6] Ceterum si sic nescit quasi errans, eo quod 

putaret illorum esse Christum, ergo iam constat et supra Petrum 

22. 2 [nisi in spiritu] sed. Kroy. (forsan recte)


interrogatum a Christo quem se existimarent, ut de creatoris 

dixisse, Tu es Christus; quia si tunc alterius dei illum cognovisset, 

hic quoque non errasset. Quodsi ideo et hic erravit quia et supra, 

ergo certus es in illum diem quoque nullam novam divinitatem 

a Christo revelatam, et usque adhuc non errasse Petrum, Christo 

usque adhuc nihil eiusmodi revelante, et tamdiu non alterius 

deputandum Christum quam creatoris, cuius omnem et hic 

ordinem expressit. [7] Tres de discentibus arbitros futurae visionis et 

vocis assumit. Et hoc creatoris est. In tribus, inquit, testibus stabit 

omne verbum. In montem secedit. Agnosco formam loci. Nam 

et pristinum populum apud montem et visione et voce sua creator 

initiarat. Oportebat in eo suggestu consignari novum testamen- 

tum in quo conscriptum vetus fuerat, sub eodem etiam ambitu 

nubis, quam nemo dubitabit de aere creatoris conglobatam: nisi 

et nubes suas illo deduxerat, quia et ipse per caelum creatoris 

viam ruperat; aut proinde et nubilo creatoris precario usus est. 

[8] Itaque nec nunc muta nubes fuit, sed vox solita de caelo, et patris 

novum testimonium super filio, ut qui 3 in primo psalmo: Filius 

meus es tu, ego hodie genui te. De quo et per Esaiam: Quis deum 

metuens audiat vocem filii eius? [9] Itaque iam repraesentans eum, 

Hic est filius meus, utique subauditur, Quem repromisi. Si enim 

repromisit aliquando, et postea dicit, Hic est, eius est exhibentis 

voce uti in demonstratione promissi qui aliquando promisit, non 

eius cui possit responderi, Ipse enim tu quis es qui dicas, Hic est 

filius meus, de quo non magis praemisisti quam te ipsum quod 

prius eras 4 revelasti? [10] Hunc igitur audite quem ab initio edixerat 

audiendum in nomine prophetae, quoniam et prophetes existi- 

mari habebat a populo. Prophetam, inquit Moyses, suscitabit 

vobis deus ex filiis vestris, secundum carnalem scilicet censum, 

22. 3 ut qui Oeh,: atque MR; ad quem Kroy. 4 eras Urs.: erat MR 

22. a Deut. 19: 15 b Ps. 2:7 c Isa. 50: 10 


tanquam me audietis illum: omnis autem qui illum non audierit, 

exterminabitur anima eius de populo suo. Sic et Esaias: Quis in 

vobis metuens ? 5 Exaudiat vocem filii eius. Quam et ipse 

pater commendaturus erat. Sistens enim, inquit, verba filii sui, 

dicendo scilicet, Hic est filius meus dilectus, hunc audite. [11] Itaque 

et si facta translatio sit auditionis a Moyse et Helia in Christo, sed 

non ut ab alio deo, nec ad alium Christum, sed a creatore in 

Christum eius, secundum decessionem veteris et successionem novi 

testamenti. Non legatus, inquit Esaias, nec nuntius, sed ipse deus 

salvos eos faciet, ipse iam praedicans et implens legem et pro- 

phetas. [12] Tradidit igitur pater filio discipulos novos, ostensis prius 

cum illo Moyse et Helia in claritatis praerogativa, atque ita

dimissis, quasi iam et officio et honore dispunctis, ut hoc ipsum 

confirmaretur propter Marcionem, societatem esse etiam claritatis 

Christi cum Moyse et Helia. Totum autem habitum visionis istius 

habemus etiam apud Abacuc, ubi spiritus ex persona interdum 

apostolorum: Domine, audivi auditum tuum, et extimui. Quem 

magis quam vocis caelestis illius: Hic est filius meus dilectus, hunc 

audite? Consideravi opera tua, et excidi mente. Quando magis 

quam cum visa claritate eius nesciit quid diceret Petrus? In medio 

duorum animalium cognosceris, Moysi et Heliae. De quibus et 

Zacharias vidit in figura duarum olearum et duorum ramulorum 

oleae. [13] Nam hi sunt de quibus dictum est illi, Duo filii opimitatis 

adsistunt domino universae terrae. Et rursum idem Abacuc: 

Operuit caelos virtus, utique nubilo illo, et splendor eius ut lux 

erit, utique qua etiam vestitus eius refulsit. Et si commemoremur 

promissionis Moysi, hic invenietur expuncta. [14] Cum enim desideras- 

set conspectum domini Moyses dicens, Si ergo inveni gratiam 

coram te, manifesta te mihi, ut cognoscenter videam te, eum 

conspectum desiderans in quo hominem esset acturus, quod pro- 

pheta sciebat. Ceterum, Dei faciem, iam audierat, nemo homo 

videbit et vivet. 6 Et hunc, inquit, sermonem quem dixisti, faciam 

tibi. [15] Et rursus Moyses: Ostende mihi gloriam tuam. Et dominus 

similiter de futuro: Ego praecedam in gloria mea, et reliqua. Et 

22. 5 deum addendum putabam 6 Dei faciem etc. libri, nec causa fuerat cur quic- 

quam mutaretur 

22. d Deut. 18: 15, 19 e Isa. 50: 10 f Isa. 44: 26 g Isa. 63: 9 LXX 

h Hab. 3: 2 i Zech. 4: 11 j Hab. 3:3 k Exod. 33: 12-23 


in novissimo: Et tunc videbis posteriora mea. Non lumbos, 

nec suras, sed quam desideraverat gloriam in posterioribus 

temporibus revelandam. In qua facie ad faciem visibilem se 

ei repromiserat, etiam ad Aaronem dicens, Et si fuerit prophctes 

in vobis, in visione cognoscar illi, et in visione loquar ad eum, 

non quomodo ad Moysen: os ad os loquar ad eum in specie 

(utique hominis, quam erat gestaturus), non in aenigmate. [16] Nam 

et si Marcion noluit eum colloquentem domino ostensum, sed 

stantem, tamen et stans os ad os stabat et faciem ad faciem cum 

illo, inquit, non extra illum, in gloriam ipsius, nedum in con- 

spectu. De qua gloria non aliter illustratus discessit a Christo 

quam solebat a creatore, proinde tunc oculos percutere filiorum 

Israelis quemadmodum et nunc excaecati Marcionis, qui hoc 

quoque argumentum adversus se facere non vidit. 

23. [1] Suscipio in me personam Israelis. Stet Christus Marcionis et 

exclamet: O genitura incredula, quousque ero apud vos? quo- 

usque sustinebo vos? Statim a me audire debebit: Quisquis es, 

e0perxo&mene, prius ede quis sis, et a quo venias, et quod in nobis 

tibi ius. Usque adhuc creatoris est totum apud te. Plane si ab

illo venis et illi agis, admittimus increpationem. [2] Si vero ab alio, 

dicas velim quid nobis unquam de tuo commisisti quod credere 

debuissemus, ut exprobres incredulitatem, qui nec te ipsum 

aliquando nobis revelasti? Quam olim apud nos agere coepisti, 

ut tempus queraris? In quibus nos sustinuisti, ut patientiam im- 

putes? Asinus de Aesopi puteo modo venis, et iam exclamas. 

Suscipio adhuc et personam discipulorum, in quos insiliit. O natio 

incredula, quamdiu ero vobiscum, quamdiu vos sustinebo? Hanc 

22. l Num. 12:6 sqq. 


eruptionem eius utique hoc modo iustissime repercuterem: Quis- 

quis es, e0perxo&mene, prius ede qui sis, a quo venias, quod tibi 

ius sit in nobis. [3] Usque adhuc, puto, creatoris es, et ideo secuti 

sumus recognoscentes omnia illius in te. Quodsi ab illo venis, 

admittimus increpationem. Si vero alii agis, oro te dicas, quid 

nobis aliquando commisisti duntaxat de tuo quod iam credidisse 

debuissemus, ut exprobres incredulitatem, qui nec auctorem tuum 

usque adhuc edis? Quam olim autem apud nos agere coepisti, ut 

tempus quoque opponas? In quibus autem nos sustinuisti, ut et 

patientiam iactes? Asinus de Aesopi puteo modo huc apparuit, et 

iam exclamat. [4] Quis non ita iniustitiam increpationis retudisset, si 

eius eum credidisset qui nondum queri debuisset? Nisi quod nec 

ille eos insilisset, si non olim apud illos in lege, in prophetis, 

in virtutibus et beneficiis deversatus incredulos semper fuisset ex- 

pertus. Sed ecce Christus diligit parvulos, tales esse docens debere 

qui semper maiores velint esse. Creator autem ursos pueris im- 

misit, ulciscens Helisaeum propheten convicia ab eis passum. 

[5] Satis impudens antithesis, cum tam diversa committit, parvulos et 

pueros, innocentem adhuc aetatem, et iudicii iam capacem, quae 

conviciari poterat, ne dicam blasphemare. Qua ergo iustus deus, 

nec pueris impiis pepercit, exigens maiori aetati honorem, et 

utique magis a minore; qua vero bonus, adeo diligit parvulos, 

ut apud Aegyptum benefecerit obstetricibus, protegentibus partus 

Hebraeos periclitantes edicto Pharaonis. [6] Ita et haec affectio Christi 

cum creatore est. Iam nunc deus Marcionis, qui connubium ad- 

versatur, quomodo videri potest parvulorum dilector, quorum tota 

causa connubium est? Qui semen odit, fructum quoque exsecretur 

necesse est. Nae ille saevior habendus Aegyptio rege. [7] Nam Pharao 

educari non sinebat infantes, iste nec nasci, auferens vitam illis 

23. a cf. Exod. 1:20 


etiam decem mensium in utero. At enim quanto credibilius ut eius 

deputetur affectio in parvulos qui benedicendo connubium in 

propagationem generis humani ipsum quoque fructum connubii 

benedicendo promisit, qui de infantia primus est? [8] Repraesentat 

creator ignium plagam Helia postulante in illo pseudopropheta.

Agnosco iudicis severitatem: e contrario Christi 1 eandem animadversionem destinantes discipulos 

super illum viculum Samaritarum. Agnoscat et haereticus ab 

eodem severissimo iudice promitti hanc Christi lenitatem. Non 

contendet, inquit, nec vox eius in platea audietur: harundinem 

quassatam non comminuet, et linum fumigans non extinguet. 

[9] Talis utique multo magis homines non erat crematurus. Nam et 

tunc ad Heliam, Non in igni, inquit, dominus sed in spiritu miti. 

At enim humanissimus deus cur recusat eum qui se tam indivi- 

duum illi comitem offert? Si quia superbe vel ex hypocrisi dixerat, 

Sequar te quocunque ieris, ergo aut superbiam aut hypocrisin 

recusandam iudicando iudicem gessit. [10] Et utique damnavit quem 

recusavit, non consecuturum 2 scilicet salutem. Nam sicut ad 

salutem vocat quem non recusat, vel etiam quem ultro vocat, ita 

in perditionem damnat quem recusat. Illi autem causato patris 

sepulturam cum respondet, Sine mortui sepeliant mortuos suos, tu 

autem vade et annuntia regnum dei, utramque legem creatoris ma- 

nifeste confirmavit, et de sacerdotio in Levitico prohibentem sacer- 

dotes supremis etiam parentum interesse (Super omnem, inquit, 

animam defunctam sacerdos non introibit, et super patrem suum 

non contaminabitur), et de devotione in Arithmis; nam et illic 

qui se deo voverit inter cetera iubet ne super ullam animam intro- 

eat defunctam, ne super patris quidem aut matris aut fratris. [11] Puto 

autem et devotioni et sacerdotio destinabat quem praedicando 

regno dei imbuerat. Aut si non ita est, satis impius pronunti- 

andus qui nulla ratione legis intercedente sepulturas parentum 

23. 1 add. Pam. 2 consecuturum M: secuturum 

R alii 

23. b cf. 2 Kgs. 1: 9-12 c Isa. 42: 2 sq. d 1 Kgs. 19: 12 e Lev. 21:1 

f cf. Num. 6: 6 sq. 


despici a filiis imperabat. Cum vero et tertium illum prius suis 

valedicere parantem prohibet retro respectare, sectam creatoris 

exequitur. Hoc et ille noluerat fecisse quos ex Sodomis liberarat. 

24. [1] Adlegit et alios septuaginta apostolos super duodecim. Quo 

enim duodecim secundum totidem fontes in Elim, si non et septua- 

ginta secundum totidem arbusta palmarum? Antitheses plurimum 

causarum diversitas fecit, non potestatum. Sed qui diversitatem 

causarum non respexit, facile eam potestatum existimavit. Pro- 

fectionem filiorum Israelis creator etiam illis spoliis aureorum et 

argenteorum vasculorum et vestium praeter oneribus consparsio- 

num ofFarcinatam educit ex Aegypto, Christus autem nec virgam 

discipulis in viam ferre praescripsit. [2] Illi enim in solitudinem pro- 

movebantur, hi autem in civitates mittebantur. Considera causa- 

rum offerentiam, et intelleges unam et eandem potestatem quae 

secundum penuriam et copiam expeditionem suorum disposuit,

proinde per civitates abundaturam circumcidens 1 sicut et egitu- 

ram per solitudinem struxerat. Etiam calciamenta portare vetuit 

illos. Ipse enim erat sub quo nec in solitudine per tot annos popu- 

lus calciamenta detriverat. Neminem, inquit, per viam salu- 

taveritis. [3] O Christum destructorem prophetarum, a quibus hoc 

quoque accepit! Helisaeus, cum Giezin puerum suum mitteret 

in viam ad filium Sunamitidis resuscitandum de morte, puto sic 

ei praecepit: Accinge lumbos tuos et sume bacillum meum in 

manum et vade: quemcunque conveneris in via, ne benedixeris 

eum, id est ne salutaveris, et qui te benedixerit, ne responderis ei, 

id est ne resalutaveris. Quae est enim inter vias benedictio nisi ex 

occursu mutua salutatio? [4] Sic et dominus, in quam introissent 

domum, pacem ei dicere. Exemplo eodem est. Mandavit enim 

et hoc Helisaeus, cum introisset ad Sunamitin, diceret ei, Pax 

viro tuo, pax filio tuo. Haec erunt potius nostrae antitheses, quae 

24. 1 circumcidens Lat.: circumiens MR 

23. g cf. Gen. 19: 17 24. a c . Exod. 15: 27; Num. 33: 9 b cf. 

Matt. 10: 10 c 2 Kgs. 4: 29 d 2 Kgs. 4: 26 


comparant, non quae separant Christum. Dignus est autem 

operarius mercede sua, quis magis pronuntiarit quam deus iudex? 

quia et hoc ipsum iudicare est, dignum facere mercede operarium. 

Nulla retributio non ex iudicatione constitit. Iam nunc et hic lex 

consignatur creatoris, etiam boves operantes dignos operarios 

mercede iudicantis. Bovi, inquit, terenti os non colligabis. [5] Quis 

tam praestans in homines nisi qui et in pecudes? Quodsi et Chri- 

stus dignos pronuntiat mercede operarios, excusavit praeceptum 

illud creatoris de vasis aureis et argenteis Aegyptiorum auferendis. 

Qui enim villas et urbes operati fuerant 2 Aegyptiis, digni utique 

operarii mercede, non ad fraudem sunt instructi sed ad mer- 

cedis compensationem, quam alias a dominatoribus exigere non 

poterant. Regnum dei neque novum neque inauditum sic quoque 

confirmavit, dum illud iubet annuntiari appropinquasse. Quod 

enim longe fuerit aliquando, id potest dici appropinquasse. [6] Si 

autem nunquam retro fuisset antequam appropinquasset, nec 

dici potuisset appropinquasse quod nunquam longe fuisset. Omne 

quod novum et incognitum est, subitum est. Omne quod subitum 

est cum annuntiatur, tunc primum speciem 3 inducens tunc pri- 

mum accipit tempus. Ceterum nec retro tardasse poterit quamdiu 

non annuntiabatur, nec ex quo annuntiari coeperit appropin- 

quasse. [7] Etiam adicit, ut eis qui illos non recepissent dicerent, 

Scitote tamen appropinquasse regnum dei. Si hoc non et com- 

minationis gratia mandat, vanissime mandat. Quid enim ad illos 

si appropinquaret regnum, nisi quia cum iudicio appropinquat, 

in salutem scilicet eorum qui annuntiationem eius recepissent? 

Quomodo, si comminatio non 4 potest sine executione, habes 

deum executorem in comminatore et iudicem in utroque. Sic et

24. 2 fuerant Rig: fuerint MR 3 speciem Pam.: spem MR 4 non 

iniuria ab Oehlero omissum restitui: interrogandi signum sustuli 


pulverem iubet excuti in illos in testificationem, et haerentia 5 terrae 

eorum, nedum communicationis reliquae. [8] Si enim inhumanitas 

et inhospitalitas nullam ab eo relaturae sunt ultionem, cui rei 

praemittit testificationem, minas utique portendentem? Porro 

cum etiam creator in Deuteronomio Ammonitas et Moabitas 

prohibeat recipi in ecclesiam, quod populum Aegypto profectum 

inhumane et inhospitaliter copiis defraudassent, ergo in Christum 

inde manasse constabit communicationis interdictum ubi habet 

formam, Qui vos spernit, me spernit. Hoc et Moysi creator: Non 

te contempserunt, sed me. Tam enim apostolus Moyses quam et 

apostoli prophetae. [9] Aequanda erit auctoritas utriusque officii, ab 

uno eodemque domino apostolorum et prophetarum. Quis nunc 

dabit potestatem calcandi super colubros et scorpios? Utrumne 

omnium animalium dominus, an nec unius lacertae deus? Sed 

bene quod creator hanc potestatem etiam parvulis pueris per 

Esaiam repromisit, conicere manum in cavernam aspidum et in 

cubile natorum aspidum, nec omnino laedi. [10] Et utique scimus 

(salva simplicitate scripturae, nam nec et ipsae bestiae nocere 

potuerunt ubi fides fuerit) figurate scorpios et colubros portendi 

spiritalia malitiae, quorum ipse quoque princeps in serpentis et 

draconis et eminentissimae 6 cuiusque bestiae nomine deputetur 

penes creatorem, largitum hanc potestatem priori Christo suo, 

sicut nonagesimus psalmus ad eum: Super aspidem et basiliscum 

incedes, et conculcabis leonem et draconem. Sicut etiam Esaias: 

Illa die superducet dominus deus machaeram sanctam, magnam 

et fortem, Christum scilicet suum, in draconem illum, colubrum 

magnum et tortuosum, et interficiet eum illa die. [11] Sed cum idem, 

Via munda et via sancta vocabitur, et non transibit illic immun- 

dum, nec erit illic via immunda, qui autem dispersi erunt vadent 

in ea et non errabunt, et non erit iam illic leo, nec ex bestiis pessi- 

mis quicquam ascendet in eam nec invenietur illic, cum via fidem 

24. 5 et haerentia Oeh. (quod non multum arridet ): et haeret etiam.MR.: et adhaeren- 

tiam Gel.: alia alii 6 immanissimae voluit Ciacconius 

24. e cf. Deut. 23: 3 f Num. 14:27 g Ps. 91:13 h Isa. 27: 1 LXX 

i Isa. 35: 8 sqq. LXX 


demonstret per quam ad deum perveniemus, iam tunc eidem 

viae, id est fidei, hanc evacuationem et subiectionem bestiarum 

pollicetur. [12] Denique et tempora promissionis congruere invenias, 

si quae antecedunt legas: Invalescite manus dimissae et genua 

resoluta: tunc patefient oculi caecorum, et aures exaudient sur-

dorum: tunc saliet claudus ut cervus, et clara erit lingua mutorum. 

Igitur ubi medicinarum edidit beneficia, tunc et scorpios et 

serpentes sanctis suis subdidit, ille scilicet qui hanc potestatem ut 

et aliis praestaret prior acceperat a patre, et secundum ordinem 

praedicationis exhibuit. 

25. [1] Quis dominus caeli invocabitur qui non prius factor ostendi- 

tur? Gratias enim, inquit, ago, et confiteor, domine caeli, quod 

ea quae erant abscondita sapientibus et prudentibus, revelaveris 

parvulis. Quae ista? et cuius? et a quo abscondita? et a quo 

revelata? Si a deo Marcionis abscondita et revelata, qui omnino 

nihil praemiserat in quo aliquid absconditum esse potuisset, non 

prophetias, non parabolas, non visiones, non ulla rerum aut ver- 

borum aut nominum argumenta per allegorias et figuras vel 

aenigmatum nebulas obumbrata, [2] sed ipsam magnitudinem sui 

absconderat, quam cum maxime per Christum revelabat, satis 

inique. Quid enim deliquerant sapientes et prudentes, ut abscon- 

deretur illis deus, ad quem cognoscendum non suffecerat sapientia 

atque prudentia illoruxn? Nulla via data ab ipso per aliquam 

operum praedicationem, vel vestigia per quae sapientes atque 

prudentes deducerentur. Quamquam et si in aliquo deliquissent 

erga deum ignotum, pone nunc notum, non tamen zeloten eum 

experiri debuissent, qui dissimilis creatoris inducitur. [3] Igitur si nec 

materias praemiserat in quibus aliquid occultasset, nec reos 

habuerat a quibus occultasset, nec debuerat occultasse etiam si 

habuisset, iam nec revelator ipse erit, qui absconditor non fuit, 

24. j Isa. 35: 3, 5 


ita nec dominus caeli nec pater Christi; sed ille in quem compe- 

tunt omnia. Nam et abscondit praemisso obscuritatis propheticae 

instrumento, cuius intellectum fides mereretur (Nisi enim credi- 

deritis, non intellegetis) et reos habuit sapientes atque prudentes 

ex ipsis operibus tot ac tantis intellegibilem deum non requirentes 

vel perperam in illum philosophantes et ingenia haereticis sub- 

ministrantes, et novissime zelotes est. [4] Denique olim hoc per 

Esaiam contionabatur quod Christus gratulatur: Perdam sapien- 

tiam sapientium et prudentiam prudentium celabo. Sicut et alibi 

tam abscondisse quam revelaturum esse significat: Et dabo illis 

thesauros absconditos, invisibiles aperiam illis. Et rursus: Quis 

alius disiciet signa ventriloquorum et divinationes ex corde, 

avertens in posteriora sapientes et cogitationes eorum infatuans? 

[5] Si autem et Christum suum illuminatorem nationum designavit: 

Posui te in lucem nationum, quas interpretamur in nomine 

parvulorum, sensu scilicet retro parvas 1 et imprudentia infantes, 

iam vero et humilitate fidei pusillas, facilius utique credemus 

eundem etiam parvulis revelasse per Christum qui et retro abscon- 

derit et per Christum revelationem repromiserit. [6] Aut si deus 

Marcionis ea quae a creatore abscondita retro fuerant patefecit, 

ergo iam creatori negotium gessit, res eius edisserens. Sed in de- 

structionem, inquis, uti traduceret eas. Ergo illis traduxisse de-

uerat quibus creator abscondidit, sapientibus et prudentibus. Si 

enim benignitate faciebat, illis erat agnitio praestanda quibus 

fuerat negata, non parvulis quibus nihil creator inviderat. [7] Et 

tamen usque adhuc, puto, probamus exstructionem potius legis 

et prophetarum inveniri in Christo quam destructionem. Omnia 

sibi tradita dicit a patre. Credas, si creatoris est Christus, cuius 

omnia: quia non minori se tradidit omnia filio creator quae per 

eum condidit, per sermonem suum scilicet. Ceterum si e0perxo&menoj 2 

25. 1 parvas R 3 : parvos MR 1 2 e0perxo&menoj MR: oeconomus Kroy. 

25. a Isa. 7:9 b cf. Rom. 1: 20 c Isa. 29: 14 d Isa. 45: 3 LXX e Isa. 

44: 25 f Isa. 49: 6 


ille, quae sunt omnia quae illi a patre sunt tradita? Quae sunt 

creatoris? [8] Ergo bona sunt quae pater filio tradidit, et bonus iam 

creator cuius omnia bona sunt, et ille iam non bonus qui in aliena 

bona invasit, ut filio traderet. 3 Docens alieno abstinere, certe 3 

mendicissimus qui nec filium unde ditaret habuit nisi de alieno. 

Aut si nihil de creatoris traditum est ei a patre, ecquomodo homi- 

nem creatoris sibi vindicat? Aut si solus homo ei traditus est, 

omnia homo non est. Scriptura autem omnium edicit traditionem 

filio factam. [9] Sed et si omnia ad hominum genera, id est ad omnes 

nationes, interpretaberis, et has filio tradidisse creatoris est: Dabo 

tibi gentes haereditatem tuam et possessionem tuam terminos ter- 

rae. Aut si habet et ipse aliqua sua quae omnia filio traderet pariter 

cum homine creatoris, ostende unum aliquod ex omnibus in 

fidem, in exemplum, ne tam merito non credam eius esse omnia 

cuius nihil video, quam merito credam etiam quae non video eius 

esse cuius sunt universa quae video. [10] Sed, Nemo scit qui sit pater, 

nisi filius, et qui sit filius, nisi pater, et cuicunque filius revelaverit. 

Atque ita Christus ignotum deum praedicavit. Hinc enim et alii 

haeretici fulciuntur, opponentes creatorem omnibus notum, et 

Israeli secundum familiaritatem et nationibus secundum naturam. 

Et quomodo ipse testatur nec Israeli cognitum se? Israel autem 

me non cognovit, et populus me non intellexit; nec nationibus? 

[11] Ecce enim nec de nationibus, inquit, nemo. Propter quod et illas 

stillicidium situlae deputavit, et Sionem tanquam speculam in 

vinea dereliquit. Vide ergo an confirmatio sit propheticae vocis 

exprobrantis ignorantiam in deum humanam, quae fuerit ad 

filium usque. Nam et ideo subtexuit ab eo cognosci patrem cui 

25. 3-3 Docens alieno etc. ita distinguendum censebam 

25. g Ps. 2:8 h Isa. 1:3 i Isa. 40:17 j cf. Isa. 1:8


filius revelaverit, quoniam ipse erat qui positus a patre illuminatio 

nationum annuntiabatur, utique de deo illuminandarum, etiam 

Israelis, utique per agnitionem dei pleniorem. [12] Ita non proficient 

argumenta in fidem dei alterius quae creatori competere possunt, 

quia quae non competunt creatori, haec poterunt in fidem pro- 

ficere dei alterius. Si et sequentia inspicias, Beati oculi qui vident 

quae videtis: dico enim vobis, quia prophetae non viderunt quae 

vos videtis, de superiori sensu descendunt, adeo neminem ut 

decuit deum cognovisse, quando nec prophetae vidissent quae 

sub Christo videbantur. [13] Nam si non meus esset Christus, nec 

prophetarum hoc in loco mentionem collocasset. Quid enim mi- 

rum si non viderant res dei ignoti et tanto post aevo revelati? 

Quae autem fuisset felicitas eorum qui tunc videbant quae alii 

merito vidisse non poterant, si non erant consecuti repraesenta- 

tionem eorum quae nunquam praedicarant, nisi quoniam qui 

poterant vidisse aeque dei sui res, quas etiam praedicaverant, non 

tamen viderant? Haec autem felicitas erit aliorum qui videbant 

quae alii tantum praedicaverant. [14] Denique ostendemus, et iam 

ostendimus, ea visa in Christo quae fuerant praedicata, abscondita 

tamen et ab ipsis prophetis, ut absconderentur et a sapientibus et 

a prudentibus saeculi. In evangelio veritatis legis doctor dominum 

aggressus, Quid faciens, inquit, vitam aeternam consequar? In 

haeretico vita solummodo posita est, sine aeternae mentione, ut 

doctor de ea vita videatur consuluisse quae in lege promittitur a 

creatore longaeva, et dominus ideo illi secundum legem responsum 

dedisse, Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota 

anima tua et totis viribus tuis, quoniam de lege vitae 4 sciscitabatur. 

[15] Sed sciebat utique legis doctor quo pacto vitam legalem consequi 

posset, ut non de ea interrogasset cuius regulas etiam docebat. 

25. 4 de lege vitae MR: de legis vita Kroy. (quod idem valet) 

25. k cf. Exod. 20: 12; Deut. 6: 2 


Sed quia et mortui iam suscitabantur a Christo, exsuscitatus ad 

spem aeternae vitae per exempla recidivae, ne plus aliquid ob- 

servationis exigeret sublimior spes, 5 idcirco consuluit de aeternae 

vitae consecutione. Itaque dominus, ut nec ipse alius, nec aliud 

novum inferens praeceptum quam quod principaliter ad omnem 

salutem et utramque vitam facit, ipsum caput ei legis opponit, 

omnifariam diligendi dominum deum suum. [16] Denique si de vita 

longaeva et ille consuluit et Christus respondit, quae sit penes 

creatorem, non de aeterna quae sit penes Marcionis deum, quo- 

modo consequitur aeternam? Non utique eodem modo quo et 

longaevam. Pro differentia enim mercedum operarum quoque 

credenda distantia est. Ergo non ex dilectione dei tui consequetur 

vitam aeternam Marcionites, sicut longaevam dilector creatoris.

[17] Sed quale est ut non magis diligendus sit qui aeternam pollicetur, 

si diligendus est qui longaevam repromittit? Ergo eiusdem erit 

utraque vita, cum eadem est utrique vitae captanda disciplina. 

Quod creator docet, id et Christo opus est diligi ut praestet, inter- 

veniente et hic illa praescriptione qua facilius apud eum debeant 

credi maiora apud quem minora praecedunt quam apud eum cui 

nullam de maioribus fidem aliqua minora praeparaverunt. 

[18] Viderit nunc si aeternam nostri addiderunt. Hoc mihi satis est, 

quod Christus ille aeternae, non longae, vitae invitator de longaeva 

consultus quam destruebat, non ad aeternam potius exhortatus 

est hominem quam inferebat. Quid, oro te, fecisset Christus crea- 

toris si qui creatori diligendo aedificaverat hominem non erat 

creatoris? Credo, negasset diligendum creatorem. 

26. [1] Cum in quodam loco orasset ad patrem illum superiorem, 

satis impudentibus et temerariis oculis suspiciens ad caelum 

25. 5 spes Lat.: spei MR: spe Oeh. 


creatoris, a quo tam aspero et saevo et grandine et fulmine potuisset 

elidi, sicut et Hierusalem suffigi ab eo potuit, aggressus eum ex 

discipulis quidam, Domine, inquit, doce nos orare, sicut et Ioannes 

discipulos suos docuit, scilicet quia alium deum aliter existimaret 

orandum. Hoc qui praesumpserit, 1 prius est probet alium deum 

editum a Christo. [2] Nemo enim ante voluisset orare nosse quam 

didicisset quem oraret. Igitur si didicerat, proba. Si nusquam 

usque adhuc probas, scito illum in creatorem formam orationis 

postulasse, in quem etiam discipuli Ioannis orabant. Sed quia 

et Ioannes novum aliquem ordinem orationis induxerat, ideo 

hoc et a Christo discipulus eius expostulandum non immerito 

praesumpserat, ut et illi de proprio magistri sui instituto non 

alium, sed aliter, deum orarent. [3] Proinde nec Christus ante 

orationis notitiam discipulo contulisset quam dei ipsius. Ita et 

ipse in eum docuit orationem quem discipulus usque adhuc nove- 

rat. Denique sensus orationis quem deum sapiant recognosce. Cui 

dicam, Pater? ei qui me omnino non fecit, a quo originem non 

traho, an ei qui me faciundo et instruendo generavit? [4] A quo spiri- 

tum sanctum postulem? a quo nec mundialis spiritus praestatur, 

an a quo fiunt etiam angeli spiritus, cuius et in primordio spiritus 

super aquas ferebatur? Eius regnum optabo venire quem nun- 

quam regem gloriae audivi, an in cuius manu etiam corda sunt 

regum? Quis dabit mihi panem cotidianum? qui nec milium 

mihi condit, an qui etiam de caelo panem angelorum cotidianum 

populo suo praestitit? Quis mihi delicta dimittet? qui ea non 

iudicando non retinet, an qui, si non dimiserit, retinebit ut iudi- 

cet? [5] Quis non sinet nos deduci in temptationem? quem poterit 

temptator non timere, an qui a primordio temptatorem angelum 

26. 1 praesumpserit Urs.: praesumpserat MR alii


praedamnavit? Hoc ordine qui alii deo supplicat et non creatori, 

non orat illum sed infamat. Proinde a quo petam ut accipiam? 

apud quem quaeram ut inveniam? ad quem pulsabo ut aperiatur 

mihi? quis habet petenti dare, nisi cuius omnia, cuius sum etiam 

ipse qui peto? Quid autem perdidi apud deum illum, ut apud eum 

quaeram et inveniam? [6] Si sapientiam atque prudentiam, has 

creator abscondit: apud eum ergo quaeram. Si salutem et vitam, 

et has apud creatorem. Nihil alibi quaeretur ut inveniatur quam 

ubi latuit ut appareat. Sic nec aliorsum pulsabo quam unde sum 

fugatus. 2 Denique si accipere et invenire et admitti laboris et 

instantiae fructus est illi qui petiit et quaesivit et pulsavit, intel- 

lege haec a creatore mandari et repromitti. [7] Ille enim deus opti- 

mus ultro veniens ad praestandum non suo homini, nullum illi 

laborem nec instantiam indixisset: iam enim non optimus, si non 

ultro daret non petenti, et invenire praestaret non quaerenti, et 

aperiret non pulsanti. Creator autem potuit indicere ista per 

Christum, ut, quia delinquendo homo offenderat deum suum, 

laboraret, et instantia petendi acciperet, et quaerendi inveniret, 

et pulsandi introiret. [8] Sic et praemissa similitudo nocturnum panis 

petitorem amicum facit non alienum, et ad amicum pulsantem, 

non ad ignotum. Amicus autem, etiam si offendit, magis creatoris 

est homo quam dei Marcionis. Itaque ad eum pulsat ad quem ius 

illi erat, cuius ianuam norat, quem habere panes sciebat, cuban- 

tem iam cum infantibus quos nasci voluerat. Etiam quod sero 

pulsatur, creatoris est tempvis. Illius et serum cuius saeculum et 

saeculi occasus. Ad deum autem novum nemo sero pulsasset, tan- 

tum quod lucescentem. Creator est qui et ianuam olim nationibus 

26. 2 fugatus R 3 : functus MR 1 : fortasse desideratur pulsabo ... unde sum pulsus 


clauserit, quae olim pulsabatur a Iudaeis; [9] is et 3 exsurgit et dat, 

etsi iam non quasi amico, non tamen quasi extraneo homini, sed 

quasi molesto, inquit. Molestum autem tam cito deus recens nemi- 

nem pati potuit. Agnosce igitur et patrem quem etiam appellas 

creatorcm. Ipse est qui scit quid filii postulent. Nam et panem 

petentibus de caelo dedit manna, et carnem desiderantibus emisit 

ortygometram; non serpentem pro pisce, nec scorpium pro ovo. 

Illius autem erit non dare malum pro bono cuius utrumque sit. 

Ceterum deus Marcionis non habens scorpium non poterat id se 

dicere non daturum quod non habebat, sed ille qui habens et 

scorpium non dat. [10] Itaque et spiritum sanctum is dabit apud quem 

est et non sanctus. Cum surdum daemonium expulisset (ut et in 

ista specie curationis Esaiae occurrisset), in Beelzebub dictus eicere 

daemonia, Si ego, inquit, in Beelzebub eicio daemonia, filii vestri 

in quo eiciunt? hac voce quid magis portendit quam in eo eicere 

se in quo et filii eorum? In virtute scilicet creatoris. Nam si putas 

sic accipiendum: [11] Si ego in Beelzebub filii vestri in quo, quasi illos 

suggillaret in Beelzebub eicientes, resistet tibi prior sensus, non 

posse satanam dividi adversus semetipsum. Adeo nec illi in Beel-

zebub eiciebant, sed, ut diximus, in virtute creatoris, quam ut 

intellegi faceret, subiungit: Quodsi ego in digito dei expello dae- 

monia, ergone appropinquavit in vos regnum dei? Apud Pharao- 

nem enim venefici illi adhibiti adversus Moysen virtutem creatoris 

digitum dei appellaverunt. Digitus dei est hoc quod significaret 

etiam modicum, validissimum tamen. Hoc et Christus ostendens, 

commemorator, non obliterator, vetustatum scilicet suarum, 

virtutem dei digitum dei dixit, non alterius intellegendum quam 

26. 3 a Iudaeis; is et Eng.: Iudaeis, is et R 3 edd.: o deus iste MR 1 

26. a cf. Isa. 29: 18 b cf. Exod. 8: 19 


eius apud quem hoc erat appellata. Ergo et regnum ipsius appro- 

pinquaverat cuius et virtus digitus vocabatur. [12] Merito igitur 

applicuit ad parabolam fortis illius armati, quem validior alius 

oppressit, principem daemoniorum, quem Beelzebub et satanam 

supra dixerat, significans digito dei oppressum, non creatorem 

ab alio deo subactum. Ceterum quomodo adhuc staret regnum 

eius in suis terminis et legibus et officiis quem, licet integro mundo, 

vel sic potuisset videri superasse validior ille deus Marcionis, si 

non secundum legem eius etiam Marcionitae morerentur, in 

terram defluendo, saepe et a scorpio docti non esse superatum 

creatorem? [13] Exclamat mulier de turba beatum uterum qui illum 

portasset, et ubera quae illum educassent. Et dominus, Immo 

beati qui sermonem dei audiunt et faciunt: quia et retro sic 

reiecerat matrem aut fratres, dum auditores et obsecutores dei 

praefert. Nam nec hic mater assistebat illi. Adeo nec retro nega- 

verat natum. 4 Cum id rursus audit, rursus 5 proinde felicitatem 

ab utero et uberibus matris suae transtulit in discipulos, a qua 

non transtulisset si eam non haberet. 

27. [1] Alibi malo purgare quae reprehendunt Marcionitae in crea- 

tore. Hic enim sufficit si ea in Christo reperiuntur. Ecce inaequalis 

et ipse, inconstans, levis, aliud docens aliud faciens, iubet omni 

petenti dare, et ipse signum petentibus non dat. Tanto aevo 

lucem suam ab hominibus abscondit, et negat lucernam abstru- 

dendam, sed confirmat super candelabrum proponendam, ut 

omnibus luceat. Vetat remaledicere, multo magis utique male- 

dicere, et Vae ingerit pharisaeis et doctoribus legis. Quis est tam 

similis dei mei Christus nisi ipsius? [2] Saepe iam fiximus 1 nullo modo 

26. 4 natum libri et edd.: matrem Corssen 5 rursus audit, rursus R 3 edd.: 

rursus habiturus MR 1 (tuetur Kroy.) 

27. 1 fiximus Lat.: finximus MR 

27. a cf. Luke 6: 28


potuisse illum destructorem legis denotari si alium deum promul- 

gasset. Ideo et tunc pharisaeus, qui illum vocarat ad prandium, 

retractabat penes se cur non prius tinctus esset quam recubuisset, 

secundum legem, qui deum legis circumferret. Iesus autem etiam 

interpretatus est ei legem, dicens illos calicis et catini exteriora 

emundare, interiora autem ipsorum plena esse rapina et iniqui- 

tate, ut significaret vasculorum munditias hominum esse intel- 

legendas apud deum; quia et pharisaeus de homine, non de calice 

illoto, apud se tractaverat. Ideo exteriora, inquit, calicis lavatis, 

id est carnem, interiora autem vestra non emundatis, id est ani- 

mam; adiciens, Nonne qui exteriora fecit, id est carnem, et 

interiora fecit, id est animam? [3] quo dicto aperte demonstravit ad 

eundem deum pertinere munditias hominis exterioris et interioris 

cuius uterque sit, praeponentis misericordiam non modo lavacro 

hominis, sed etiam sacrificio. Subiungit enim, Date quae habetis 

eleemosynam, et omnia munda erunt vobis. Quodsi et alius potest 

deus misericordiam mandasse, non tamen ante quam cognitus. 

Porro et hic apparet illos non de deo increpitos, sed de eius disci- 

plina a quo illis et figurate vasculorum munditiae et manifeste 

misericordiarum opera imperabantur. [4] Sic et holuscula deci- 

mantes, vocationem autem et dilectionem dei praetereuntes ob- 

iurgat. Cuius dei vocationem et dilectionem, nisi cuius et rutam 

et mentam ex forma legis de decimis offerebant? Totum enim 

exprobrationis hoc erat quod modica curabant, ei utique cui 

maiora non exhibebant, dicenti, Diliges dominum deum tuum, ex 

toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex totis viribus tuis, qui te 

vocavit ex Aegypto. Ceterum nec tempus admisisset ut Christus 

tam praecoquam, immo tam acerbam adhuc dilectionem expostu- 

laret novo et recenti deo, ne dixerim nondum palam facto. [5] Prima- 

tum quoque captantes locorum et honorem salutationum cum 

27. b Deut. 6: 5-12 


incusat, sectam creatoris administrat, eiusmodi principes Sodo- 

morum archontas appellantis, prohibentis etiam confidere in 

praepositos, immo et in totum miserrimum hominem pronuntian- 

tis qui spem habet in homine. Quodsi propterea quis affectat 

principatum, ut de officiis aliorum glorietur, qui 2 officia vetuit 

eiusmodi sperandi et confidendi in hominem, idem et affectatores 

principatuum increpuit. [6] Invehitur et in doctores ipsos legis, quod 

onerarent alios importabilibus oneribus, quae ipsi ne digito qui- 

dem aggredi auderent, non legis onera suggillans quasi detestator 

eius. Quomodo enim detestator, qui cum maxime potiora legis 

praetereuntes incusabat, eleemosynam et vocationem et dile- 

ctionem dei, ne haec quidem gravia, nedum decimas rutarum et 

munditias catinorum? Ceterum excusandos potius censuisset si 

importabilia portare non possent. Sed quae onera taxat? [7] quae 

ipsi de suo exaggerabant, docentes praecepta doctrinas hominum,

commodorum suorum causa iungentes domum ad domum, ut 

quae proximi sunt auferrent, clamantes 3 populum, amantes 

munera, sectantes retributionem, diripientes iudicata pauperam, 

uti esset illis vidua in rapinam et pupillus in praedam. De quibus 

idem Esaias: Vae qui valent in Hierusalem; 4 et rursus: Qui vos 

postulant, dominantur vestri. Qui magis quam legis doctores? 

Hi si et Christo displicebant, ut sui displicebant. Alienae enim 

legis doctores non omnino pulsasset. [8] Cur autem Vae audiunt 

etiam quod aedificarent prophetis monimenta interemptis a 

patribus eorum, laude potius digni, qui ex isto opere pietatis 

testabantur se non consentire factis patrum, si non erat zelotes, 

qualem arguunt Marcionitae, delicta patrum de filiis exigentem 

usque in quartam nativitatem? [9] Quam vero clavem habebant legis 

doctores nisi interpretationem legis? ad cuius intellectum neque 

27. 2 qui MR: quia Oeh. (sine causa) 3 pro clamantes quaero an scribere 

liceat mulctantes 4 Hierusalem Pam.: Israele MR 

27. c cf. Isa. 1: 10 d cf. Ps. 118: 8 sq. e cf. Isa. 5:8, 23; 10:2 

f Isa. 28: 14 g Isa. 3: 4 


psi adibant, non credentes scilicet (Nisi enim credideritis, non 

intellegetis), neque alios admittebant, utique docentes praecepta 

potius et doctrinas hominum. Qui ergo nec ipsos introeuntes nec 

aliis aditum praestantes increpabat, obtrectator habendus est 

legis an fautor? Si obtrectator, placere debebant et praeclusores 

legis; si fautor, iam non et aemulus legis. [10] Sed haec omnia ad 

infuscandum creatorem ingerebat, ut saevum, erga quem delin- 

quentes Vae habituri essent. Et quis saevum non potius timeret 

provocare deficiendo ab eo? Tanto magis ergo demerendum doce- 

bat quem timendum ingerebat. Sic oportebat Christum creatoris. 

28. [1] Merito itaque non placebat illi hypocrisis pharisaeorum, 

labiis scilicet amantium deum, non corde. Cavete, inquit disci- 

pulis, a fermento pharisaeorum, quod est hypocrisis, non praedi- 

catio creatoris. Odit contumaces patris filius, non vult suos tales 

existere in illum, non in alium, in quem hypocrisis fuisset admissa, 

cuius exemplum a discipulis caveretur. [2] Ita pharisaeorum pro- 

hibet 1 exemplum. In eum prohibebat illud admitti in quem 

admittebant pharisaei. Igitur quoniam hypocrisim eorum taxarat, 

utique celantem occulta cordis et incredulitatis secreta super- 

ficialibus officiis obumbrantem, quae clavem agnitionis habens ne 

ipsa introiret nec alios sineret, ideo adicit, Nihil autem opertum, 

quod non patefiet, et nihil absconditum, quod non dinoscetur; 

ne quis existimet illum dei ignoti retro et occulti revelationem et 

adagnitionem intentare, cum subiciat etiam quae inter se mussi- 

tarent vel tractarent, scilicet super ipso dicentes, Hic non expellit 

daemonia nisi in Beelzebub, in apertum processura, et in ore

28. 1 prohibet MF: perhibet R 

27. h Isa. 7: 9 


hominum futura, ex evangelii promulgatione. [3] Dehinc conversus 

ad discipulos, Dico autem, inquit, vobis amicis, nolite terreri ab 

eis qui vos solummodo occidere possunt, nec post hoc ullam in 

vobis habent potestatem. Sed iis erit Esaias praedicens: Vide 

quomodo iustus aufertur, et nemo advcrtit. Demonstrabo autem 

vobis quem timeatis: Timete eumqui postquam occiderit, potesta- 

tem habet mittendi in gehennam; creatorem utique significans: 

Itaque dico vobis, hunc timete. Et hoc in loco sufficeret mihi si 

quem timeri iubet offendi vetat, et quem offendi vetat demereri 

iubet, et qui haec mandat ipsius est cui timendo et non offendendo 

et demerendo procurat. [4] Sed habeo et de sequentibus sumere. 

Dico enim vobis, omnis qui confitebitur in me 2 coram hominibus, 

confitebor in illo coram deo. Qui confitebuntur autem in Christo, 

occidi habebunt coram hominibus, nihil utique amplius passuri 

post occisionem ab illis. Hi ergo erunt quos supra praemonet ne 

timeant tantummodo occidi; ideo praemittens non timendam 

occisionem, ut subiungeret sustinendam confessionem: Et omnis 

qui negaverit me coram hominibus, denegabitur coram deo, ab 

eo utique qui illum confitentem confessurus fuisset. [5] Si enim con- 

fessorem confitebitur, ipse est qui et negatorem negabit. Porro si 

confessor est cui nihil timendum est post occisionem, negator 

erit cui timendum est etiam post mortem. Itaque cum creatoris 

sit quod timendum est post mortem, gehennae scilicet poena, et 

negator ergo creatoris est. Si autem negator, et confessor, qui 

post occisionem nihil ab homine passurus est, a deo plane passurus 

si negaret. Atque ita Christus creatoris est, qui ostendit negatores 

suos creatoris gehennam timere debere. [6] Post deterritam itaque 

negationem sequitur et blasphemiae formidandae admonitio: Qui 

dixerit in filium hominis, remittetur illi, qui autem dixerit in 

spiritum sanctum, non remittetur ei. Quodsi iam et remissio et 

retentio delicti iudicem deum sapiunt, huius erit spiritus sanctus 

28. 2 in me R 3 : me MR 1 

28. a Isa. 57: 1 


non blasphemandus, non remissuri scilicet blasphemiam, sicut et 

supra non negandus, occisuri scilicet etiam in gehennam. [7] Quodsi 

et blasphemiam Christus a creatore avertit, quomodo adversarius 

ei venerit non scio. Aut si et per haec severitatem eius infuscat,

non remissuri blasphemiam et occisuri etiam in gehennam, super- 

est ut et illius diversi dei impune et spiritus blasphemetur et 

Christus negetur, et nihil intersit de cultu eius deve contemptu, 

et sicut de contemptu nulla poena, ita et de cultu nulla speranda 

sit merces. Perductos ad potestates prohibet ad interrogationem 

cogitare de responsione: Sanctus enim, inquit, spiritus docebit 

vos ipsa hora quid eloqui debeatis. [8] Si eiusmodi documentum 

creatoris est, eius erit et praeceptum cuius praecessit exemplum. 

Balaam prophetes in Arithmis arcessitus a rege Balach ad male- 

dicendum Israelem, cum quo proelium inibat, simul spiritu im- 

plebatur, non ad quam venerat maledictionem, sed quam illi 

ipsa hora spiritus suggerebat benedictionem pronuntiabat, ante 

professus apud nuntios regis, mox etiam apud ipsum, id se pro- 

nuntiaturum quod deus ori eius indidisset. Hae sunt novae doctri- 

nae novi Christi, quas olim famuli creatoris initiaverunt. [9] Ecce 

plane diversum exemplum Moysi et Christi. Moyses rixantibus 

fratribus ultro intercedit et iniuriosum increpat: Quid proximum 

tuum percutis? Et reicitur ab illo: Quis te constituit magistrum 

aut iudicem super nos? Christus vero postulatus a quodam ut inter 

illum et fratrem ipsius de dividunda haereditate componeret, 

operam suam, et quidem tam probae causae, denegavit. Iam ergo 

melior Moyses meus Christo tuo, fratrum paci studens, iniuriae 

occurrens. [10] Sed enim optimi et non iudicis dei Christus, Quis me, 

inquit, iudicem constituit super vos? Aliam vocem excusationis 

invenire non potuit ne ea uteretur qua improbus vir et impius 

frater assertorem probitatis atque pietatis excusserat. Denique 

28. b cf. Num. 22-4 c Exod. 2: 13 sq. 


probavit malam vocem, utendo ea, et malum factum, pacis inter 

fratres componendae declinatione. Aut numquid indigne tulerit 

hoc dicto fugatum Moysen, ideoque in causa pari disceptantium 

fratrum voluit illos commemoratione eiusdem dicti confudisse? 

Plane ita. Ipse enim tunc fuerat in Moyse, qui talia audierat, 

spiritus scilicet creatoris. [11] Puto iam alibi satis commendasse nos 

divitiarum gloriam damnari a deo nostro, ipsos dynastas de- 

trahente de solio, et pauperes allevante de sterquilinio. Ab eo ergo 

erit et parabola divitis blandientis sibi de proventu agrorum 

suorum, cui deus dicit, Stulte, hac nocte animam tuam reposcent; 

quae autem parasti, cuius erunt? Sic denique rex de gazis et 

apothecis deliciarum suarum apud Persas gloriatus per Esaiam 

male audivit. 

29. [1] Quis nollet curam nos agere animae de victu et corpori de 

vestitu nisi qui ista homini ante prospexit et exinde praestans 

merito curam eorum tanquam aemulam liberalitatis suae pro- 

hibet? qui et substantiam ipsius animae accommodavit potiorem 

esca, et materiam ipsius corporis figuravit potiorem tunica, cuius 

et corvi non serunt nec metunt nec in apothecas condunt, et 

tamen aluntur ab ipso, cuius et lilia et foenum non texunt nec 

nent, et tamen vestiuntur ab ipso, cuius et Salomon gloriosissimus,

nec ullo tamen flosculo cultior. [2] Ceterum nihil tam abruptum 

quam ut alius praestet, alius de praestantia eius secure 1 agere 

mandet, et quidem derogator ipsius. Denique si quasi derogator 

creatoris non vult de eiusmodi frivolis cogitari de quibus nec 

corvi nec lilia laborent, ultro scilicet pro sua vilitate subiectis, 

paulo post parebit. Interim cur illos modicae fidei incusat, id est 

cuius fidei? [3] Eiusne quam nondum poterant perfectam exhibere 

29. 1 secure R 3 : securos MR 1 

28. d cf. 1 Sam. 2:8 e cf. Isa. 39: 5 sqq. 


deo tantum quod revelato, 2 cum maxime discentes eum, an quam 

hoc ipso titulo debebant creatori, uti crederent haec illum ultro 

generi humano subministrare, nec de eis cogitarent? Nam et cum 

subicit, Haec enim nationes mundi quaerunt, non credendo scilicet 

in deum conditorem omnium et praebitorem, quos pares gentium 

nolebat, in eundem deum modicos fidei increpabat in quem gentes 

incredulas notabat. Porro cum et adicit, Scit autem pater opus 

esse haec vobis, prius quaeram quem patrem intellegi velit Chri- 

stus. [4] Si ipsorum creatorem demonstrat, et bonum confirmat, qui 

scit quid filiis opus sit; sin illum alium deum, quomodo scit 

necessarium esse homini victum atque vestitum, quorum nihil 

praestitit? Si enim scisset, praestitisset. Ceterum si scit quae sunt 

homini necessaria, nec tamen praestitit, aut malignitate aut 

infirmitate non praestitit. Professus autem necessaria haec homini, 

utique bona confirmavit. Nihil enim mali necessarium. Et non 

erit iam depretiator operum et indulgentiarum creatoris, ut quod 

supra distuli expunxerim. [5] Porro si quae necessaria scit homini 

alius et prospexit et praestat, quomodo haec ipse promittit? An 

de alieno bonus est? Quaerite enim inquit regnum dei, et haec 

vobis adicientur. Utique ab ipso. Quodsi ab ipso, qualis est qui 

aliena praestabit? Si a creatore, cuius et sunt, quis est qui aliena 

promittat? Ea si regno accedunt, secundo gradu restituenda, eius 

est secundus gradus cuius et primus, eius victus atque vestitus 

cuius et regnum. [6] Ita tota promissio creatoris est parabolarum 

status, similitudinum peraequatio, si nec in alium spectant quam 

cui per omnia pariaverint. 3 Sumus 4 servi, dominum enim habemus 

29. 2 revelato Oeh.: velato MR 3 pariaverint R 3 : paria venerint MR 1 

4 Sumus R 3 : id sumus MR 1 


deum. Succingere debemus lumbos, id est expediti esse ab im- 

pedimentis laciniosae vitae et implicitae. Item lucernas ardentes 

habere, id est mentes a fide accensas et operibus veritatis re- 

lucentes, atque ita expectare dominum, id est Christum. Unde

edeuntem? si a nuptiis, creatoris est, cuius nuptiae; si non 

creatoris, nec ipse Marcion invitatus ad nuptias isset, deum suum 

intuens detestatorem nuptiarum. Defecit itaque parabola in 

persona domini, si non esset cui nuptiae competunt. [7] In sequenti 

quoque parabola satis errat qui furem illum, cuius horam si pater 

familiae sciret non sineret suffodi domum suam, in personam dis- 

ponit creatoris. Fur enim creator quomodo videri potest, dominus 

totius hominis? Nemo sua furatur aut suffodit, sed ille potius qui 

in aliena descendit, et hominem a domino eius alienat. Porro 

cum furem nobis diabolum demonstret, cuius horam etiam in 

primordio si homo scisset nunquam ab eo suffossus esset, propterea 

iubet ut parati simus, quia qua non putamus hora filius hominis 

adveniet, non quasi ipse sit fur, sed iudex scilicet eorum qui se 

non paraverint, nec caverint furem. [8] Ergo si ipse est filius hominis, 

iudicem teneo, et in iudice creatorem defendo; si vero Christum 

creatoris in nomine filii hominis hoc loco ostendit, ut eum furem 

portendat, qui quando venturus sit ignoremus, habes supra prae- 

scriptum 5 nerninem rei suae furem esse, salvo et illo, quod in 

quantum timendum creatorem ingerit, in tantum illi negotium 

agens creatoris est. [9] Itaque interroganti Petro in illos an et in 

omnes parabolam dixisset, ad ipsos et ad universos qui ecclesiis 

praefuturi essent proponit actorum similitudinem, quorum qui 

bene tractaverit conservos absentia domini reverso eo omnibus 

bonis praeponetur; qui vero secus egerit, reverso domino qua die 

29. 5 praescriptum Oeh.: scriptum MR edd. 


non putaverit, hora qua non scierit, illo scilicet filio hominis, 

Christo creatoris, non fure sed iudice, segregabitur et pars eius 

cum infidelibus ponetur. [10] Proinde igitur aut et hic iudicem domi- 

num opponit et illi catechizat, aut si deum optimum, iam et illum 

iudicem affirmat, licet nolit haereticus. Temperare enim temptant 

hunc sensum, cum deo eius vindicatur, quasi tranquillitatis sit et 

mansuetudinis segregare solummodo et partem eius cum infideli- 

bus ponere, ac si non sit vocatus, ut statui suo redditus. Quasi non 

et hoc ipsum iudicato fiat. Stultitia! Quis erit exitus segregatorum ? 

Nonne amissio salutis? siquidem ab eis segregabuntur qui salu- 

tem consequentur. Quis igitur infidelium status? Nonne damna- 

tio? [11] Aut si nihil patientur segregati et infideles, aeque ex diverso 

nihil consequentur retenti et fideles. Si vero consequentur salutem 

retenti et fideles, hanc amittant necesse est ex diverso segregati 

et infideles. Hoc erit iudicium, quod qui intendit creatoris est. 

Quem alium intellegam caedentem servos paucis aut multis plagis, 

et prout commisit illis ita et exigentem ab eis, quam retributorem 

deum? Cui me docet 6 obsequi nisi remuneratori? [12] Proclamat 

Christus tuus: Ignem veni mittere in terram. Ille optimus, nullius 

gehennae dominus, qui paulo ante discipulos ne ignem postu- 

larent inhumanissimo viculo coercuerat, quando iste Sodomam 

et Gomorram nimbo igneo exussit, quando cantatum est: Ignis 

ante ipsum procedet et cremabit inimicos eius, quando et per 

Osee comminatus est: Ignem emittam in civitates Iudaeae, vel

per Esaiam: Ignis exarsit ex indignatione mea. Non mentiatur. 

Si non est ille qui de rubo quoque ardenti vocem suam emisit, 

viderit quem ignem intellegendum contendas. [13] Etiam si figura 

est, hoc ipso quod de meo elemento argumenta sensui suo sumit 

meus est qui de meis utitur. Illius erit similitudo ignis cuius et 

29. 6 docet MF: decet R 

29. a Ps. 97: 3 b Hos. 8: 14 c Jer. 15: 14; cf. Isa. 30: 27 


veritas. Ipse melius interpretabitur ignis istius qualitatem, adiciens, 

Putatis venisse me pacem mittere in terram? non, dico vobis, sed 

separationem. Machaeram quidem scriptum est. Sed Marcion 

emendat; [14] quasi non et separatio opus sit machaerae. Igitur et 

ignem eversionis intendit qui pacem negavit. Quale proelium, 

tale et incendium. Qualis machaera, talis et flamma; neutra 

congruens domino. Denique, Dividetur, inquit, pater in filium et 

filius in patrem, et mater in filiam et filia in matrem, et nurus in 

socrum et socrus in nurum. Hoc proelium inter parentes si in 

ipsis verbis tuba cecinit prophetae, vereor ne Michaeas Christo 

Marcionis praedicarit. [15] Et ideo hypocritas pronuntiabat, caeli qui- 

dem et terrae faciem probantes, tempus vero illud non dinoscentes, 

quo scilicet adimplens omnia quae super ipsos fuerunt praedicata 

nec aliter docens debuerat agnosci. Ceterum quis posset eius tem- 

pora nosse cuius per quae probaret non habebat. Merito expro- 

brat etiam quod iustum non a semetipsis iudicarent. Olim hoc 

mandat per Zachariam: Iustum iudicium et pacatorium iudicate; 

per Hieremiam: Facite iudicium et iustitiam; per Esaiam: Iudi- 

cate pupillo et iustificate viduam; imputans etiam vineae Sorech 

quod non iudicium fecisset sed clamorem. [16] Qui ergo docuerat ut 

facerent ex praecepto, is exigebat ut facerent et ex arbitrio. Qui 

seminaverat praeceptum, ille et redundantiam eius urgebat. Iam 

vero quam absurdum ut ille mandaret iuste iudicare qui deum 

iudicem iustum destruebat? Nam et iudicem, qui mittit in car- 

cerem nec ducit inde nisi soluto etiam novissimo quadrante, in 

persona creatoris obtrectationis nomine disserunt. Ad quod 

necesse habeo eodem gradu occurrere. Quotienscunque enim 

severitas creatoris opponitur, totiens illius est Christus cui per 

timorem cogit obsequium. 

29. d cf. Matt. 10: 34 e cf. Mic. 7: 6 f Zech. 8: 16 g Jer. 22:3 

h Isa. 1:17 i cf. Isa. 5: 7 


30. [1] Quaestionem rursus de curatione sabbato facta quomodo 

discussit? Unusquisque vestrum sabbatis non solvit asinum aut 

bovem suum a praesepi et ducit ad potum? Ergo secundum condi-

cionem legis operatus legem confirmavit, non dissolvit, iubentem 

nullum opus fieri nisi quod fieret omni animae, quanto potius hu- 

manae? Parabolarum congruentiam ubique recognoscor 1 exigere. 

Simile est regnum dei, inquit, grano sinapis, quod accepit homo 

et seminavit in horto suo. [2] Quis in persona hominis intellegendus? 

Utique Christus, quia, licet Marcionis, filius hominis est dictus, 

qui accepit a patre semen regni, sermonem scilicet evangelii, et 

seminavit in horto suo, utique in mundo, puta nunc in homine. 

Sed cum in suo horto dixerit, nec mundus autem nec homo illius 

sit, sed creatoris, ergo qui in suum seminarit creator ostenditur. 

Aut si, ut hunc laqueum evadant, converterint hominis personam 

a Christo in hominem accipientem semen regni et seminantem in 

horto cordis sui, nec ipsa materia alii conveniet quam creatori. 

Quale est enim ut sit 2 lenissimi dei regnum quod etiam iudicii 

fervor lacrimosa austeritate subsequitur? [3] De sequenti plane simili- 

tudine vereor ne forte alterius dei regno portendat. Fermento 

enim comparavit illud, non azymis quae familiariora sunt creatori. 

Congruit et haec coniectura mendicantibus argumenta. Itaque et 

ego vanitatem vanitate depellam, fermentationem quoque con- 

gruere dicens regno creatoris, quia post illam clibanus vel furnus 

gehennae sequatur. [4] Quotiens adhuc se iudicem ostendit et in 

iudice creatorem? Quotiens utique eiecit et damnat reiciendo? 

Sicut hic quoque, Cum surrexerit, inquit, pater familiae; quo? 

nisi quo dixit Esaias, Cum surrexerit comminuere terram? et 

cluserit ostium; utique excludendis iniquis. Quibus pulsantibus 

30. 1 recognoscor MR: recognosco te Lat. 2 sit add. Oeh. 

30. a Isa. 2: 19 


respondebit, Nescio unde sitis: et rursus enumerantibus quod 

coram illo ederint et biberint et in plateis eorum docuerit, adiciet, 

Recedite a me omnes operarii iniquitatis. Illic erit fletus et frendor 

dentium. Ubi? [5] foris scilicet, ubi erunt exclusi, ostio cluso ab eo. 

Ergo erit poena a quo fit exclusio in poenam, cum videbunt 

iustos introeuntes in regnum dei, se vero detineri foris. A quo? 

Si a creatore, quis erit ergo intus recipiens iustos in regnum? Deus 

bonus? Quid ergo illuc creatori, ut foris detineat in poenam quos 

adversarius eius exdusit, suscipiendos a se, si utique, magis in 

adversarii bilem? [6] Sed et ille exclusurus iniquos sciat utique crea- 

torem illos detenturum in poenam aut non sciat oportet. Ergo 

aut nolente eo detinebuntur, et minor est illo qui detinet, cedens 

ei nolens; aut si vult ita fieri, ipse ita faciendum iudicavit, et non 

erit melior creatore ipse auctor infamiae creatoris. Haec si nulla 

ratione consistunt, ut alius punire alius liberare credatur, unius 

erit tam iudicium quam et regnum, et dum unius est utrumque, 

qui et iudicat creatoris est.

31. [1] Ad prandium vel ad coenam quales vocari iubet? Quales 

ostenderat per Esaiam: Confringe panem tuum esurienti, et men- 

dicos, et qui sine tecto sunt, induc in domum tuam, qui scilicet 

humanitatis istius vicem retribuere non possint. Hanc si Christus 

captari vetat, in resurrectione eam repromittens, creatoris est 

forma, cui non placent amantes munera, sectantes retributionem. 

Etiam invitatoris parabola cui magis parti occurrat expende. 

Homo quidam fecit coenam et vocavit multos. [2] Utique coenae 

31. a Isa. 58: 7 


paratura vitae aeternae saturitatem figurat. Dico primo extraneos 

et nullius iuris adfines invitari ad coenam non solere, certe facilius 

solere domesticos et familiares. Ergo creatoris est invitasse, ad 

quem pertinebant qui invitabantur, et per Adam qua homines, et 

per patres qua Iudaici, non eius ad quem neque natura pertine- 

bant neque praerogativa. [3] Dehinc si is mittit ad convivas qui 

coenam paravit, sic quoque creatoris est coena, qui misit ad con- 

vivas admonendos, ante iam vocatos per patres, admonendos 

autem per prophetas, non qui neminem miserit ad monendum, 

nec qui nihil prius egerit ad vocandum, sed ipse descenderit subito, 

tantum quod innotescens iam invitans, tantum quod invitans iam 

in convivium cogens, eandem faciens horam coenandi et ad coenam 

invitandi. Excusant se invitati. [4] Si ab alio deo, merito, quia subito 

invitati; si non merito, ergo nec subito. Si autem non subito in- 

vitati, ergo a creatore, a quo olim, cuius denique declinaverant 

vocationem, tunc primo dicentes ad Aaronem, Fac nobis deos 

qui praeeant nobis; atque exinde aure audientes et non audientes, 

vocationem scilicet dei, qui pertinentissime ad hanc parabolam 

per Hieremiam, Audite, inquit, vocem meam, et ero vobis in 

dominum et vos mihi in populum, et ibitis in omnibus viis meis, 

quascunque mandavero vobis. Ecce invitatio dei. Et non audie- 

runt, inquit, et non adverterunt aurem suam. Ecce recusatio 

populi. Sed abierunt in iis quae concupiverunt corde suo malo. 

Agrum emi, et boves mercatus sum, et uxorem duxi. [5] Et adhuc 

ingerit: Et emisi ad vos omnes famulos meos prophetas (hic erit 

spiritus sanctus, admonitor convivarum) die et ante lucem. Et 

non audiit populus meus, et non intendit auribus suis, et obduravit 

collum suum. Hoc ut patrifamiliae renuntiatum est, motus tunc 

(bene quod et motus, negat enim Marcion moveri deum suum, 

31. b Exod. 32: 1 c cf. Isa. 6: 10 d Jer. 7: 23 sq. e Jer. 11:8 

f Jer. 7: 25 sq. 


ita et hoc meus est) mandat de plateis et vicis civitatis facere sub- 

lectionem. Videamus an eo sensu quo rursus per Hieremiam: 

Numquid solitudo factus sum domui Israelis, aut terra in incul- 

tum derelicta? id est, Numquid non habeo quos allegam aut

unde allegam? Quoniam dixit populus meus, Non venimus ad te. 

[6] Itaque misit ad alios vocandos ex eadem adhuc civitate. Dehinc 

loco abundante praecepit etiam de viis et sepibus colligi, id est 

nos iam de extraneis gentibus; illa scilicet aemulatione qua in 

Deuteronomio: Avertam faciem meam ab eis, et monstrabo quid 

illis in novissimis, id est alios possessuros locum eorum: quoniam 

genitura perversa est, filii in quibus fides non est. Illi obaemulati 

sunt me in non deo, et provocaverunt me in iram in idolis suis, 

et ego obaemulabor eos in non natione, in natione insipienti pro- 

vocabo eos in iram, in nobis scilicet, quorum spem Iudaei gerunt, 1 

de qua illos gustaturos negat dominus, derelicta Sione, tanquam 

specula in vinea et in cucumerario casula, posteaquam et novis- 

simam in Christum invitationem recusavit. [7] Quid ex hoc ordine 

secundum dispositionem et praedicationes creatoris recensendo 

competere potest illi, cuius nec ordinem habet nec dispositionem 

ad parabolae conspirationem qui totum opus semel fecit? Aut 

quae erit prima vocatio eius, et quae secundo actu admonitio? 

Ante debent alii excusare, postea alii convenisse. Nunc autem 

pariter utramque partem invitare venit, de civitate, de sepibus, 

adversus speculum parabolae. [8] Nec potest iam fastidiosos iudicare 

quos nunquam retro invitavit, quos cum maxime aggreditur. Aut 

si de futuro eos iudicat contempturos vocationem, ergo et sub- 

lectionem loco eorum ex gentibus de futuro portendit. Plane ad 

hoc secundo venturus est ut gentibus praedicet. Etsi venturus 

est autem, puto, non quasi vocaturus adhuc convivas, sed iam 

collocaturus. Interea qui coenae istius vocationem in caeleste 

31. 1 spem Iudaei gerunt MR: speciem Iudaei gerunt Lat.: spem Iudaei 

gemunt Semler: cenam Iudaei spernunt Corssen 

31. g Jer. 2: 31 h Deut. 32: 20 sq. i Isa. 1:8 


convivium interpretaris spiritalis saturitatis et iocunditatis, 

memento et terrenas promissiones vini et olei et frumenti et ipsius 

civitatis aeque in spiritalia figurari a creatore. 

32. [1] Ovem et dragmam perditam quis requirit? nonne qui perdi- 

dit? Quis autem perdidit? nonne qui habuit? Quis vero habuit? 

nonne cuius fuit? Si igitur homo non alterius est res quam crea- 

toris, is eum habuit cuius fuit, is perdidit qui habuit, is requisivit 

qui perdidit, is invenit qui quaesivit, is exultavit qui invenit. [2] Ita 

utriusque parabolae argumentum vacat circa eum cuius non est 

ovis neque dragma, id est homo. Non enim perdidit, quia non 

habuit; nec requisivit, quia non perdidit; nec invenit, quia nec 

requisivit; nec exultavit, quia non invenit. Atque adeo exultare 

illius est de paenitentia peccatoris, id est de perditi recuperatione, 

qui se professus est olira malle peccatoris paenitentiam quam 

mortem.

33. [1] Quibus duobus dominis neget posse serviri quia alterum 

offendi sit necesse altemm defendi, ipse declarat deum proponens 

et mammonam. Deinde mammonam quem intellegi velit, si inter- 

pretem non habes, ab ipso potes discere. Admonens enim nos de 

saecularibus suffragia nobis prospicere amicitiarum, secundum 

servi illius exemplum. qui ab actu summotus dominicos debitores 

deminutis 1 cautionibus relevat in subsidium sibi, Et ego, inquit, 

dico vobis, facite vobis amicos de mammona iniustitiae, de nummo 

scilicet de quo et servus ille. [2] Iniustitiae enim auctorem et domina- 

torem totius saeculi nummum scimus omnes. Cui famulatam 

videns pharisaeorum cupiditatem amentavit hanc sententiam: 

Non potestis deo servire et mammonae. Irridebant denique phari- 

saei pecuniae cupidi, quod intellexissent scilicet mammonam 

de nummo dictum: ne quis existimet in mammona creatorem 

33. 1 deminutis Lat.: deminuit MR 


intellegendum et Christum a creatoris illos servitute revocasse. 

Quid? nunc potius ex hoc disce unum a Christo deum ostensum. 

Duos enim dominos nominavit, deum et mammonam, creatorem 

et nummum. Denique non potestis deo servire, utique ei cui servire 

videbantur, et mammonae, cui magis destinabantur. [3] Quodsi ipse 

alium se ageret, non duos dominos sed tres demonstrasset. Et 

creator enim dominus, quia deus, et utique magis dominus quam 

mammonas, magisque observandus, 2 qua magis dominus. Quale 

est enim ut qui mammonam dominum dixerat, et cum deo iunxe- 

rat, vere ipsorum dominum taceret, id est creatorem? Aut num- 

quid tacendo eo concessit serviendum ei esse, si solummodo sibi 

et mammonae negavit posse serviri? Ita cum unum deum ponit, 

nominaturus et creatorem si alius esset ipse, creatorem nominavit, 

quem dominum sine alio deo [non] 3 posuit. [4] Et illud itaque reluce- 

bit, quomodo dictum, Si in mammona iniusto fideles non extitistis, 

quod verum est quis vobis credet? in nummo scilicet iniusto, non 

in creatore, quem et Marcion iustum facit. Et si in alieno fideles 

inventi non estis, meum quis dabit vobis? alienum enim debet 

esse a servis dei quod iniustum est. Creator autem quomodo alie- 

nus erat pharisaeis, proprius deus Iudaicae gentis? Si ergo haec 

non cadunt in creatorem, sed in mammonam, Quis vobis credet 

quod verius est? et, Quis vobis dabit quod meum est? non potest 

quasi alius dixisse de alterius dei gratia. [5] Tunc enim videretur ita 

dixisse, si eos in creatorem, non in mammonam, infideles notando 

per creatoris mentionem distinctiones fecisset dei alterius, non 

commissuri suam veritatem infidelibus creatoris: quomodo 4 tunc 

alterius videri potest, si non ad hoc proponatur ut a re de qua 

33. 2 observandus R 3 : non observandus MR 1 : homini observandus Kroy. (forsan 

recte) 3 non invitus secludendum putabam: et dominum et non secl. Kroy.: 

quem deum sine alio cognomine posuit Corssen 4 quomodo R 3 edd.: 

quoniam MR 1 : interrogandi signum post separetur sustuli, attamen adhuc aliquid 

corruptelae latet


agitur separetur. [6] Si autem et iustificantes se coram hominibus 

pharisaei spem mercedis in homine ponebant, illo eos sensu incre- 

pabat quo et propheta Hieremias: Miser homo, qui spem habet 

in homine. Si et adicit, Scit autem deus corda vestra, illius dei 

vim commemorabat qui lucernam se pronuntiabat, scrutantem 

renes et corda. Si superbiam tangit, Quod elatum est apud ho- 

mines perosum est deo, Esaiam ponit ante oculos: Dies enim 

domini sabaoth, in omnem contumeliosum et superbum, in 

omnem sublimem et elatum, et humiliabuntur. [7] Possum iam col- 

ligere cur tanto aevo deus Marcionis fuerit in occulto. Expecta- 

bat, opinor, donec haec omnia disceret a creatore. Didicit ergo 

usque ad Ioannis tempora, atque ita exinde processit annuntiare 

regnum dei, dicens, Lex et prophetae usque ad Ioannem, ex quo 

regnum dei annuntiatur. [8] Quasi non et nos limitein quendam 

agnoscamus Ioannem constitutum inter vetera et nova, ad quem 

desineret Iudaismus et a quo inciperet Christianismus, non tamen 

ut ab alia virtute facta sit sedatio legis et prophetarum, et initiatio 

evangelii in quo est dei regnum, Christus ipse. Nam et si probavi- 

mus et vetera transitura et nova successura praedicari a creatore, 

si et Ioannes antecursor et praeparator ostenditur viarum domini 

evangelium superducturi et regnum dei promulgaturi, et ex hoc 

iam quod Ioannes venit ipse erit Christus qui Ioannem erat sub- 

secuturus ut antecursorem, et si desierunt vetera et coeperunt nova 

interstite Ioanne, non erit mirum quod ex dispositione est crea- 

toris, ut undeunde 5 magis probetur quam ex legis et prophetaram 

in Ioannem occasu et exinde ortu regnum dei. [9] Transeat igitur 

caelum et terra citius, sicut et lex et prophetae, quam unus apex 

verborum domini. Verbum enim, inquit Esaias, dei nostri manet 

in aevum. Nam quoniam in Esaia iam tunc Christus, sermo sci- 

licet et spiritus creatoris, Ioannem praedicarat, vocem clamantis 

33. 5 undeunde Lat.: unde MR: aliunde Rig. 

33. a Jer. 17:5 b Jer. 17: 10; 20: 12 c Isa. 2: 12 d cf. Luke 21: 33 

e Isa. 40: 8 


in deserto, Parate 6 viam domini, in hoc venturum ut legis et pro- 

phetarum ordo exinde cessaret, per adimpletionem non per 

destructionem, et regnum dei a Christo annuntiaretur, ideo sub- 

texuit facilius elementa transitura quam verba sua, confirmans 

hoc quoque quod de Ioanne dixerat non praeterisse. 

34. [1] Sed Christus divortium prohibet dicens, Qui dimiserit uxorem 

suam et aliam duxerit, adulterium committit; 1 qui dimissam a 

viro duxerit, aeque adulter est. Ut sic quoque prohibeat divortium, 

illicitum facit repudiatae matrimonium. Moyses vero pennittit

epudium in Deuteronomio: Si sumserit quis uxorem, et habi- 

taverit cum ea, et evenerit non invenire eam apud eum gratiam, 

eo quod inventum sit in illa impudicum negotium, scribet libellum 

repudii et dabit in manu eius, et dimittet illam de domo sua. 

Vides diversitatcm legis et evangelii, Moysi et Christi? [2] Plane. Non 

enim recepisti illud quoque evangelium eiusdem veritatis et 

eiusdem Christi, in quo prohibens divortium propriam quae- 

stionem eius absolvit: Moyses propter duritiam cordis vestri prae- 

cepit libellum repudii dare; a primordio autcm non fuit sic; quia 

scilicet qui marem et feminam fecerat, Erunt duo, dixerat, in 

carne una: quod deus itaque iunxit, homo disiunxerit? [3] Hoc enim 

responso et Moysi constitutionem protexit, ut sui, et creatoris 

institutionem direxit, ut Christus ipsius. Sed quatenus ex his 

revincendus es quae recepisti, sic tibi occurram ac si meus Chri- 

stus. Nonne et ipse prohibens divortium, et patrem tamen gestans 2 

eum qui marem et feminam iunxit, excusaverit potius quam de- 

struxerit Moysi constitutionem? Sed ecce sic tuus sit iste Christus 

contrarium docens Moysi et creatori, ut, si non contrarium osten- 

dero, meus sit. [4] Dico enim illum condicionaliter nunc fecisse 

divortii prohibitionem, si ideo quis dimittat uxorem ut aliam 

33. 6 Parate M: parare R edd, 

34. 1 committit Oeh.: committet MR: commisit Pam. 2 gestans MR: 

testans Lat. 

33. f Isa. 40: 3 34. a Deut. 24: 1 sqq. b Matt. 19: 8 c Matt. 19: 5 


ducat. Qui dimiserit, inquit, uxorem et aliam duxerit, adulterium 

commisit, et qui a marito dimissam duxerit, aeque adulter est, 

ex eadem utique causa dimissam qua non licet dimitti, ut alia 

ducatur; illicite enim dimissam pro indimissa ducens adulter est. 

[5] Manet enim matrimonium quod non rite diremptum est; manente 

matrimonio nubere adulterium est. Ita si condicionaliter prohibuit 

dimittere uxorem, non in totum prohibuit, et quod non prohi- 

buit in totum, permisit alias, ubi 3 causa cessat ob quam prohibuit. 

Et iam non contrarium Moysi docet, cuius praeceptum alicubi 

conservat, nondum dico confirmat. Aut si omnino negas permitti 

divortium a Christo, quomodo tu nuptias dirimis, nec coniungens 

marem et feminam, nec alibi coniunctos ad sacramentum bapti- 

smatis et eucharistiae admittens nisi inter se coniuraverint adversus 

fructum nuptiarum, ut adversus ipsum creatorem? Certe quid 

facit apud te maritus si uxor eius commiserit adulterium? Habe- 

bitne illam? Scilicet 4 nec tuum apostolum sinere coniungi prosti- 

tutae membra Christi. [6] Habet itaque et Christum assertorem 

iustitia divortii. Iam hinc confirmatur ab illo Moyses, ex eodem 

titulo prohibens repudium quo et Christus, nisi 5 inventum fuerit in 

muliere negotium impudicum. Nam et in evangelio Matthaei, 

Qui dimiserit, inquit, uxorem suam praeter causam adulterii, 

facit eam adulterari. Aeque adulter censetur et ille qui dimissam

a viro duxerit. Ceterum praeter ex causa adulterii nec creator 

disiungit, quod ipse scilicet coniunxit, eodem alibi Moyse consti- 

tuente eum qui ex compressione matrimonium fecerat non posse 

dimittere uxorem in omne tempus. [7] Quodsi ex violentia coactum 

matrimonium stabit, quanto magis ex convenientia voluntarium? 

sicut et prophetiae auctoritate, Uxorem iuventutis tuae non 

34. 3 alias ubi Rig.: alia subici MR 1 : aliud est ubi R 3 4 Scilicet Oeh.: 

sed MR: scis Iun. 5 nisi scribebam: si libri et edd. 

34. d cf. 1 Cor. 6: 15 e Matt. 5: 32 f cf. Deut. 22: 28 


dimittes. Habes itaque Christum ultro vestigia ubique creatoris 

ineuntem tam in permittendo repudio quam in prohibendo. 

Habes etiam nuptiarum, quoquo velis latere, prospectorem, quas 

nec separari vult prohibendo repudium, nec cum macula haberi 

tunc permittendo divortium. Erubesce non coniungens quos tuus 

quoque Christus coniunxit. Erubesce etiam disiungens sine eo 

merito quo disiungi voluit et tuus Christus. [8] Debeo nunc et illud 

ostendere unde hanc sententiam deduxerit dominus quove di- 

rexerit. Ita enim plenius constabit eum non ad Moysen destruen- 

dum spectasse per repudii propositionem subito interpositam, 

quia nec subito interposita est, habens radicem ex eadem Ioannis 

mentione. Ioannes enim retundens Herodem quod adversus legem 

uxorem fratris sui defuncti duxisset, habentis filiam ex illa (non 

alias hoc permittente, immo et praecipiente lege, quam si frater 

illiberis 6 decesserit, ut a fratre ipsius et ex costa ipsius supparetur 

semen illi), coniectus in carcerem fuerat ab eodem Herode, post- 

modum et occisus. [9] Facta igitur mentione Ioannis dominus, et 

utique successus exitus eius, illicitorum matrimoniorum et adulterii 

figura iaculatus est in Herodem, adulterum pronuntians etiam 

qui dimissam a viro duxerit, quo magis impietatem Herodis 

oneraret, qui non minus morte quam repudio dimissam a viro 

duxerat, et hoc fratre habente ex illa filiam, et vel eo nomine 

illicite, ex libidinis non ex legis instinctu, ac propterea propheten 

quoque assertorem legis occiderat. [10] Hoc mihi disseruisse proficiet 

etiam ad subsequens argumentum divitis apud inferos dolentis 

et pauperis in sinu Abrahae requiescentis. Nam et illud, quantum 

ad scripturae superficiem, subito propositum est, quantum ad 

intentionem sensus, et ipsum cohaeret mentioni Ioannis male 

tractati et suggillati Herodis male maritati, utriusque exitum 

deformans, Herodis tormenta et Ioannis refrigeria, ut iam audiret 

34. 6 illiberis R 3 : illecebris MR 1 

34. g Mal. 2: 15


Herodes, Habent illic Moysen et prophetas, illos audiant. [11] Sed 

Marcion aliorsum cogit, scilicet ut utramque mercedem creatoris 

sive tormenti sive refrigerii apud inferos determinet eis positam 

qui legi et prophetis obedierint, Christi vero et dei sui caelestem 

definiat sinum et portum. Respondebimus ad haec, ipsa scriptura 

revincente oculos eius, quae ab inferis 7 discernit Abrahae sinum 

pauperi. Aliud enim inferi, ut puto, aliud quoque Abrahae sinus. 

Nam et magnum ait intercidere 8 regiones istas profundum et 

transitum utrinque prohibere. [12] Sed nec allevasset dives oculos, 

et quidem de longinquo, nisi in superiora, et de altitudinis lon- 

ginquo per immensam illam distantiam sublimitatis et profundi- 

tatis. Unde apparet sapienti cuique, qui aliquando Elysios 

audierit, esse aliquam localem determinationem quae sinus dicta 

sit Abrahae ad recipiendas animas filiorum eius, etiam ex nationi- 

bus, patris scilicet multarum nationum in Abrahae censum 

deputandarum, et ex eadem fide qua et Abraham deo credidit, 

nullo sub iugo legis nec in signo circumcisionis. [13] Eam itaque 

regionem sinum dico Abrahae, etsi non caelestem, sublimiorem 

tamen inferis, interim refrigerium praebituram animabus iusto- 

rum, donec consummatio rerum resurrectionem omnium pleni- 

tudine mercedis expungat, tunc apparitura caelesti promissione, 

quam Marcion suo 9 vindicat, quasi non a creatore promulgatam. 

[14] Ad quam ascensum suum Christus aedificat in caelum, secundum 

Amos, 10 utique suis, ubi est et locus aeternus, de quo Esaias: Quis 

annuntiabit vobis locum aeternum, nisi scilicet Christus incedens 

in iustitia, loquens viam rectam, odio habens iniustitiam et ini- 

quitatem? Quodsi aeternus locus repromittitur et ascensus in 

caelum aedificatur a creatore, promittente etiam semen Abrahae 

velut stellas caeli futurum, utique ob caelestem promissionem, 

salva ea promissione cur non capiat sinum Abrahae dici temporale 

aliquod animarum fidelium receptaculum in quo iam delinietur 

34. 7 ab inferis Pam.: ad inferos MR 8 intercidere MR 1 : intercedere R 3 : 

interscindere Corssen 9 suo Christo voluit Ciacconius: suo deo Kroy. 

10 Amos Pam.: Osee MR, et forsitan ipse scriptor 

34. h cf. Rom. 4: 11 i Amos 9: 6 LXX j Isa. 33: 14 sq. LXX 


futuri imago ac candida quaedam utriusque iudicii prospiciatur? 

[15] admonens quoque vos haereticos, dum in vita estis, Moysen et 

prophetas unum deum praedicantes creatorem, et unum Chri- 

stum praedicantes eius, et utrumque iudicium poenae et salutis 

aeternae apud unicum deum positum, qui occidat et vivificet. 

Immo, inquit, nostri dei monela de caelo non Moysen et pro- 

phetas iussit audiri, sed Christum: Hunc audite. Merito. Tunc 

enim apostoli satis iam audierant Moysen et prophetas, qui secuti

erant Christum, credendo Moysi et prophetis. [16] Nec enim accepisset 

Petrus dicere, Tu es Christus, antequam audisset et credidisset 

Moysi et prophetis, a quibus solis adhuc Christus annuntiaba- 

tur. Haec igitur fides eorum meruerat ut etiam voce caelesti 

confirmaretur, iubente illum audiri quem agnoverant evangeli- 

zantem pacem, evangelizantem bona, annuntiantem locum aeter- 

num, aedificantem illis ascensum suum in caelum. [17] Apud inferos 

autem de eis dictum est: Habent illic Moysen et prophetas, audiant 

illos, qui non credebant, vel qui nec omnino sic credebant, esse 

post mortem superbiae divitiarum et gloriae deliciarum supplicia 

annuntiata a Moyse et prophetis, decreta autem ab eo deo qui de 

thronis deponit dynastas, et de sterquilinis elevat inopes. Ita cum 

utrinque pronuntiationis diversitas competat creatori, non erit 

divinitatum statuenda distantia, sed ipsarum materiaram. 

35. [1] Conversus ibidem ad discipulos Vae dicit auctori scanda- 

lorum, expedisse ei si natus non fuisset, aut si molino saxo ad 

collum deligato praecipitatus esset in profundum, quam unum 

ex illis modicis utique discipulis eius scandalizasset. Aestima 

quale supplicium comminetur illi. Nec enim alius ulciscetur 

scandalum discipulorum eius. [2] Agnosce igitur et iudicem et illo 

34. k Luke 9: 35 l Luke 9: 20 m cf. Isa. 52: 7 n cf. Amos 9: 6 

o cf. 1 Sam. 2: 8 35. a cf. Matt. 26: 24 


affectu pronuntiantem de cura suorum quo et creator retro: Qui 

tetigerit vos, ac si pupillam oculi mei tangat. Idem sensus eiusdem 

est. Peccantem fratrem iubet corripi; quod qui non fecerit, utique 

deliquit, aut ex odio volens fratrem in delicto perseverare, aut ex 

acceptione personae parcens ei, habens Leviticum: Non odies 

fratrem tuum in animo tuo, traductione traduces 1 proximum 

tuum, utique et fratrem, et non sumes propter illum delictum. 

[3] Nec mirum si ita docet qui pecora quoque fratris tui, si errantia in 

via inveneris, prohibet despicias quominus ea reducas fratri, 

nedum ipsum sibi. Sed et veniam des fratri in te delinquenti 

iubet, etiam septies. Parum plane. Plus est enim apud creatorem, 

qui nec modum statuit, in infinitum pronuntians fratris malitiae 

memor ne sis, nec petenti eam praestes mandat sed et non petenti. 

Non enim dones offensam vult, sed obliviscaris. [4] Lex leprosorum 

quantae sit interpretationis erga species ipsius vitii et inspecta- 

tionis summi sacerdotis nostrum erit scire, Marcionis morositatem 

legis opponere, ut et hic Christum aemulum eius affirmet, prae- 

venientem sollemnia legis etiam in curatione decem leprosorum, 

quos tantummodo ire iussos ut se ostenderent sacerdotibus, in 

itinere purgavit, sine tactu iam et sine verbo, tacita potestate et 

sola voluntate; [5] quasi necesse sit semel remediatore languorum et 

vitiorum annuntiato Christo et de effectibus probato, de qualitati- 

bus curationum retractari, aut creatorem in Christo ad legem 

provocari, si quid aliter quam lege distinxit ipse perfecit; cum 

aliter utique dominus per semetipsum operetur sive per filium,

aliter per prophetas famulos suos, maxime documenta virtutis et 

potestatis, quae ut clariora et validiora, qua propria, distare a 

35. 1 traduces M: non traduces R 

35. b Zech. 2: 8 c Lev. 19: 17 d cf. Exod. 23: 4 e cf. Lev. 19: 18 

f cf. Lev. 13, 14 


vicariis fas est. Sed eiusmodi et alibi iam dicta sunt in documento 

superiore. [6] Nunc etsi praefatus est multos tunc fuisse leprosos apud 

Israelem in diebus Helisaei prophetae et neminem eorum purga- 

tum nisi Naaman Syrum, non utique et numerus faciet ad differen- 

tiam deorum, in destructionem creatoris unum remediantis et 

praelationem eius qui decem emundarit. Quis enim dubitabit 

plures potuisse curari ab eo qui unum curasset quam ab illo 

decem qui nunquam retro unum? [7] Sed hac cum maxime pronun- 

tiatione diffidentiam Israelis vel superbiam pulsat, quod cum 

multi essent illic leprosi et prophetes non deesset, etiam edito 

documento nemo decucurrisset ad deum operantem in prophetis. 

Igitur quoniam ipse erat authenticus pontifex dei patris, inspexit 

illos secundum legis arcanum, significantis Christum esse verum 

disceptatorem et elimatorem humanarum macularum. Sed et 

quod in manifesto fuit legis praecepit, Ite, ostendite vos sacer- 

dotibus. Cur, si illos ante erat emundaturus? An quasi legis illusor, 

ut in itinere curatis ostenderet nihil esse legem cum ipsis sacer- 

dotibus? [8] Et utique viderit, si cui tam opiniosus videbitur Christus. 

Immo digniora sunt interpretanda et fidei iustiora: ideo illos 

remediatos, qua secundum legem iussi abire ad sacerdotes 

obaudierant; neque enim credibile est emeruisse medicinam a 

destructore legis observatores 2 legis. Sed cur pristino leproso nihil 

tale praecepit? Quia nec Helisaeus Syro Naaman; et tamen non 

idcirco non erat creatoris. Satis respondi; sed qui credidit, 

intellegit etiam altius aliquid. [9] Disce igitur et causas. In Samariae 

regionibus res agebatur, unde erat et unus interim ex leprosis. 

Samaria autem desciverat ab Israele, habens schisma illud ex 

novem tribubus, quas avulsas per Achiam prophetam collocaverat 

35. 2 observatores R 3 : obsecratores MR 1 

35. g cf. Luke 4: 27 


apud Samariam Hieroboam. Sed et alias semper sibi placentes 

erant Samaritani de montibus et puteis patrum, sicut in evangelio 

Ioannis Samaritana illa in colloquio domini apud puteum: Nae

tu maior sis, [10] et cetera; et rursus: Patres nostri in isto monte 

adoraverunt, et vos dicitis quia Hierosolymis oportet adorare. 

Itaque qui et per Amos 3 Vae dixerit eis qui confident in monte 

Samariae, iam et ipsam restituere dignatus de industria iubet 

ostendere se sacerdotibus, utique qui non erant nisi ubi et tem- 

plum, subiciens Samaritam Iudaeo, quoniam ex Iudaeis salus, 

licet Israelitae et Samaritae. Tota enim promissio tribui Iudae 

Christus fuit; ut scirent Hierosolymis esse et sacerdotes et tem- 

plum et matricem religionis et fontem, non puteum, salutis. [11] Et 

ideo, ut vidit agnovisse legem illos Hierosolymis expungendam, 

ex fide iam iustificandos sine legis ordine remediavit. Unde et 

unum illum solutum ex decem memorem divinae gratiae Samari- 

ten miratus, non mandat offerre munus ex lege, quia satis iam 

obtulerat gloriam deo reddens, hoc et domino volente interpretari 

legem. Et tamen cui deo gratiam reddidit Samarites, quando 

nec Israelites alium deum usque adhuc didicisset? Cui alii quam 

cui omnes remediati retro a Christo? Et ideo, Fides tua te sal- 

vum fecit, audiit, quia intellexerat veram se deo omnipotenti ob- 

lationem, gratiarum scilicet actionem, apud verum templum et 

verum pontificem eius Christum facere debere. [12] Sed nec pharisaei 

possunt videri de alterius dei regno consuluisse dominum quando 

venturum sit, quamdiu alius a Christo editus deus non erat, nec 

ille de alterius regno respondisse quam de cuius consulebatur. Non 

venit, inquit, regnum dei cum observatione, nec dicunt, Ecce 

hic, ecce illic: ecce enim regnum dei intra vos est. Quis non ita 

interpretabitur: Intra vos est, id est in manu, in potestate vestra, 

35. 3 Amos Pam.: Esaiam MR 

35. h John 4: 12, 20 i Amos 6: 1 


si audiatis, si faciatis dei praeceptum? [13] Quodsi in praecepto est dei 

regnum, propone igitur contra, secundum nostras antitheses, 

Moysen, et una sententia est. Praeceptum, inquit, excelsum non 

est, nec longe a te. Non est in caelo, ut dicas, Quis ascendet in 

caelum et deponet nobis illud, et auditum illud facieraus? nec 

ultra mare est, ut dicas, Quis transfretabit et sumet illud nobis, 

et auditum illud faciemus? Prope te est verbum, in ore tuo, et 

in corde tuo, et in manibus tuis facere illud. Hoc erit, Non hic, 

nec illic; ecce enim intra vos est regnum dei. [14] Et ne argumentetur 

audacia haeretica de regno creatoris, de quo consulebatur, non 

de suo, respondisse eis dominum, sequentia obsistunt. Dicens 

enim filium hominis ante multa pati et reprobari oportere, ante 

adventum suum, in quo et regnum substantialiter revelabitur, 

suum ostendit et regnum de quo responderat, quod passiones et 

reprobationes ipsius expectabat. Reprobari autem habens, et 

postea agnosci et assumi et extolli, etiam ipsum verbum reprobari 

inde decerpsit ubi in lapidis aenigmate utraque revelatio eius 

apud David canebatur, prima recusabilis, secunda honorabilis.

[15] Lapis, inquit, quem reprobaverunt aedificantes, iste factus est in 

caput anguli: a domino factum est hoc. Vanum enim, si credidi- 

mus deum de contumelia aut gloria scilicet 4 alicuius praedicasse, 

ut non eum portenderet quem et in lapidis et in petrae et in 

montis figura portenderat. Sed si de suo loquitur adventu, cur 

eum diebus Noe et Loth comparat tetris et atrocibus, deus et 

lenis et mitis? Cur admonet meminisse uxoris Loth, quae prae- 

ceptum creatoris non impune contempsit, si non cum iudicio 

venit vindicandorum praeceptorum suorum? [16] Etiam si vindicat 

ut ille, si iudicat me, non debuit per eius documenta formare 

quem destruit, ne ille me formare videatur. Si vero et hic non de 

suo loquitur adventu sed de Iudaei Christi, expectemus etiam 

nunc ne quid de suo praedicet, illum 5 interim esse credentes quem 

omni loco praedicat. 

35. 4 scilicet libri et edd.: silicis Kroy. (quod multum arridet) 5 illum 

Kroy. (forsan recte) 

35. j Deut. 30: 11 sqq. k Ps. 118: 22 


36. [1] Nam et orandi perseverantiam et instantiam mandans 

parabolam iudicis ponit coacti audire viduam instantia et per- 

severantia interpellationum eius. Ergo iudicem deum ostendit 

orandum, non se, si non ipse est iudex. Sed subiunxit facturum 

deum vindictam electorum suorum. Si ergo ipse erit iudex qui et 

vindex, creatorem ergo meliorem deum probavit, quem electo- 

rum suorum clamantium ad eum die et nocte vindicem ostendit. 

Et tamen cum templum creatoris inducit, et duos adorantes 

diversa mente describit, pharisaeum in superbia, publicanum in 

humilitate, ideoque alterum reprobatum, alterum iustificatum 

descendisse, utique docendo qua disciplina sit orandum, eum et 

hic orandum constituit a quo relaturi essent eam orandi disci- 

plinam, sive reprobatricem superbiae sive iustificatricem humili- 

tatis. [2] Alterius dei nec templum nec oratores nec iudicium invenio 

penes Christum, nisi creatoris. Illum iubet adorare in humilitate, 

ut allevatorem humilium, non in superbia, ut destructorem super- 

borum. Quem alium adorandum mihi ostendit? qua disciplina? 

qua spe? Neminem, opinor. Nam et quam docuit orationem, 

creatori probavimus convenire. Aliud est si etiam adorari, qua 

deus optimus et ultro bonus, non vult. [3] Sed quis optimus, nisi unus, 

inquit, deus? Non quasi ex duobus diis unum optimum ostenderit, 

sed unum esse optimum deum solum, qui sic unus sit optimus 

qua solus deus. Et utique optimus, qui pluit super iustos et 

iniustos, et solem suum oriri facit super bonos et malos, sustinens 

et alens et iuvans etiam Marcionitas. [4] Denique interrogatus ab 

illo quodam, Praeceptor optime, quid faciens vitam aeternam 

possidebo? de praeceptis creatoris an ea sciret, id est faceret, 

expostulavit, ad contestandum praeceptis creatoris vitam acquiri

sempiternam: cumque ille principaliora quaeque affirmasset 

observasse se ab adulescentia, Unum, inquit, tibi deest: omnia, 

36. a cf. Matt. 5: 45 


quaecunque habes, vcnde et da pauperibus, et habebis thesaurum 

in caelo, et veni, sequere me. [5] Age, Marcion, omnesque iam com- 

miserones et coodibiles eius haeretici, quid audebitis dicere? 

Resciditne Christus priora praecepta, non occidendi, non adul- 

terandi, non furandi, non falsum testandi, diligendi patrem et 

matrem? an et illa servavit et quod deerat adiecit? Quamquam 

et hoc praeceptum largitionis in egenos ubique diffusum sit in 

lege et prophetis, uti gloriosissimus ille observator praeceptorum 

pecuniam multo cariorem habiturus traduceretur. [6] Salvum est 

igitur et hoc in evangelio: Non veni dissolvere legem et prophetas, 

sed potius adimplere. Simul et cetera dubitatione liberavit, mani- 

festando unius esse et dei nomen et optimi, et vitam aeternam et 

thesaurum in caelo, et semetipsum, cuius praecepta supplendo 

et conservavit et auxit, secundum Michaeam quoque hoc loco 

recognoscendus, dicentem, Si annuntiavit tibi, homo, quid bo- 

num, aut quid a te dominus exquirit quam facere iudicium, dili- 

gere misericordiam, et paratum esse sequi dominum deum tuum? 

[7] Et homo enim Christus annuntians quid sit bonum; scientiam 

legis: Praecepta, inquit, scis; facere iudicium: Vende, inquit, quae 

habes; diligere misericordiam: Et da, inquit, egenis; paratum 

esse ire cum domino: Et veni, inquit, sequere me. [8] Tam distincta 

fuit a primordio Iudaea gens per tribus et populos et familias et 

domos, ut nemo facile ignorari de genere potuisset, vel de recenti- 

bus Augustianis censibus, adhuc tunc fortasse pendentibus. Iesus 

autem Marcionis (et natus non dubitaretur qui homo videbatur) 

utique, qua non natus, nullam potuerat generis sui in publico 

habuisse notitiam, sed erat unus aliqui deputandus ex iis qui 

quoquo modo ignoti habebantur. [9] Cum igitur praetereuntem illum 

caecus audisset, cur exclamavit, Iesu, fili David, miserere mei! 

nisi quia filius David, id est ex familia David, non temere de- 

putabatur per matrem et fratres, qui aliquando ex notitia utique 

36. b Matt. 5:17 c Mic. 6:8 


annuntiati ei fuerant? Sed antecedentes increpabant caecum, uti 

taceret. Merito, quoniam quidem vociferabatur, non quia de 

David filio mentiebatur. Aut doce increpantes illos scisse quod 

Iesus non esset filius David, ut idcirco silentium caeco indixisse 

credantur. [10] Sed et si doceres, facilius illos ignorasse praesumeret 1 

quam dominum falsam in se praedicationem sustinere potuisse. 

Sed patiens dominus. Non tamen confirmator erroris, immo 

etiam detector creatoris, ut non prius hanc caecitatem hominis 

illius enubilasset, ne ultra Iesum filium David existimaret. Atquin

ne patientiam eius infamaretis, nec ullam rationem dissimula- 

tionis illi affigeretis, nec filium David negaretis, manifestissime 

confirmavit caeci praedicationem et ipsa remuneratione medicinae 

et testimonio fidei. Fides, inquit, tua te salvum fecit. [11] Quid vis 

caecum credidisse? Ab illo deo descendisse Iesum ad deiectionem 2 

creatoris, ad destructionem legis et prophetarum? non illum esse 

qui ex radice Iesse et ex fructu lumborum David destinabatur, 

caecorum quoque remunerator? Sed nondum, puto, eiusmodi 

tunc caeci erant qualis Marcion, ut haec fuerit caeci illius fides 

qua crediderit in voce, Iesu fili David. [12] Qui hoc se et cognovit et 

cognosci ab omnibus voluit, fidem hominis etsi melius oculatam, 

etsi veri luminis compotem, exteriore quoque visione donavit, ut 

et nos regulam simulque mercedem fidei disceremus. Qui vult 

videre Iesum, David filium credat per virginis censum. Qui non 

ita credet, non audiet ab illo, Fides tua te salvum fecit, atque ita 

caecus remanebit, ruens in antithesim, ruentem et ipsam anti- 

thesim. Sic enim caecus caecum deducere solet. [13] Nam si aliquando 

Davidem in recuperatione Sionis offenderant caeci resistentes 

36. 1 praesumeret MR 1 : praesumeretur R 3 : praesumeres Kroy. 2 de- 

iectionem Urs.: detectionem MR edd. 

36. d cf. Ps. 86: 15 e cf. 2 Sam. 5: 6 sqq. 


quominus admitteretur (in figuram populi proinde caeci, non 

admissuri quandoque Christum filium David), ideo Christus ex 

diverso caeco subvenit, ut hinc se ostenderet non esse filium David, 

ut 3 ex animi diversitate bonus caecis, quos ille iusserat caedi. Et 

cur fidei et quidem 4 pravae praestitisse se dixit? Atquin et hoc 

filius David, antithesim de suo retundam. 5 [14] Nam et qui David 

offenderant, caeci; nunc vero eiusdem carnis homo supplicem se 

obtulerat filio David. Idcirco ei satisfacienti quodammodo placa- 

tus filius David restituit lumina, cum testimonio fidei, qua hoc 

ipsum crediderat, exorandum sibi esse filium David. Et tamen 

David audacia hominum, puto, offenderit, non valetudo. 

37. [1] Consequitur et Zachaei domus salutem. Quo merito? Num- 

quid vel ille crediderat Christum a Marcione venisse? Atquin 

adhuc in auribus erat omnium vox illa caeci, Miserere mei, Iesu 

fili David, et omnis populus laudes referebat deo, non Marcionis, 

sed David. Enimvero Zachaeus etsi allophylus, fortasse tamen 

aliqua notitia scripturarum ex commercio Iudaico afflatus, plus 

est autem et ignorans 1 Esaiam praecepta eius impleverat. 

Confringito, inquit, panem tuum esurienti, et non habentes 

tectum in domum tuam inducito: hoc cum maxime agebat, ex- 

ceptum domo sua pascens dominum. Et nudum si videris, con- 

tegito: hoc cum maxime promittebat, in omnia misericordiae 

opera dimidium substantiae offerens, dissolvens violentiorum con- 

tractuum obnexus et dimittens conflictatos in laxamentum, et

omnem conscriptionem iniquam dissipans, dicendo, Et si cui 

quid per calumniam eripui, quadruplum reddo. Itaque dominus, 

Hodie, inquit, salus huic domui. [2] Testimonium dixit salutaria esse 

quae praeceperat prophetes creatoris. Cum vero dicit, Venit 

36. 3 ut Oeh.: et MR 4 et quidem libri omnes: equidem Oeh. (sine causa) 

5 retundam scribebam: retundendam libri et edd. 

37. 1 et ignorans R 3 mg. 

37. a Luke 18: 38, 43 b Isa. 58: 7 


enim filius hominis salvum facere quod periit, iam non contendo 

eum venisse ut salvum faceret quod perierat, cuius fuerat et cui 

perierat quod salvum venerat facere, sed in alterius quaestionis 

gradum dirigo. De homine agi nulla dubitatio est. [3] Hic cum ex 

duabus substantiis constet, ex corpore et anima, quaerendum est 

ex qua substantiae specie periisse videatur. Si ex corpore, ergo 

corpus perierat, anima non. Quod perierat, salvum facit filius 

hominis: habet igitur et caro salutem. Si ex anima perierat, ani- 

mae perditio saluti destinatur: caro, quae non periit, salva est. 

Si totus homo perierat ex utraque substantia, totus homo salvus 

fiat necesse est, et elisa est sententia haereticomm negantium 

carnis salutem. Iam et Christus creatoris confirmatur, qui secun- 

dum creatorem totius hominis salutem pollicebatur. [4] Servorum 

quoque parabola, qui secundum rationem feneratae pecuniae 

dominicae diiudicantur, iudicem ostendit deum, 2 etiam ex parte 

severitatis, non tantum honorantem verum et auferentem quod 

quis videatur habuisse. Aut si et hic creatorem finxerit austerum, 

tollentem quod non posuerit et metentem quod non severit, hic 

quoque me ille instruit cuius pecuniam ut fenerem edocet. 

38. [1] Sciebat Christus baptisma Ioannis unde esset. Et cur quasi 

nesciens interrogabat? Sciebat non responsuros sibi pharisaeos. 

Et cur frustra interrogabat? An ut ex ore ipsorum iudicaret illos, 

vel ex corde? Refer ergo et haec ad excusationem creatoris et ad 

comparationem Christi, et considera iam quid secuturum esset si 

quid pharisaei ad interrogationem renuntiassent. Puta illos renun- 

tiasse humanum Ioannis baptisma, statim lapidibus elisi fuissent. 

Existeret aliqui Marcion adversus Marcionem, qui diceret, O 

deum optimum, o deum diversum a creatoris exemplis! sciens 

37. 2 deum voluit Kroy. 


praeceps ituros homines ipse illos in praerupium 1 imposuit. [2] Sic 

enim et de creatore in arboris lege tractatur. Sed de caelis fuit 

baptisma Ioannis. Et quare, inquit Christus, non credidistis ei?

Ergo qui credi voluerat Ioanni, increpaturus quod non credidis- 

sent, eius erat cuius sacramentum Ioannes administrabat. Certe 

nolentibus renuntiare quid saperent, cum et ipse vicem opponit, 

Et ego non dico vobis in qua virtute haec facio, malum malo 

reddidit. [3] Reddite quae Caesaris Caesari, et quae sunt dei deo. 

Quae erunt dei? Quae similia sunt denario Caesaris; imago scilicet 

et similitudo eius. Hominem igitur reddi iubet creatori, in cuius 

imagine et similitudine et nomine et materia expressus est. 

Quaerat sibi monetam deus Marcionis, Christus denarium homi- 

nis suo Caesari iubet reddi, non alieno; nisi quod necesse est, 2 qui 

suum denarium non habet. [4] Iusta et digna praescriptio est in 

omni quaestione ad propositum interrogationis pertinere debere 

sensum responsionis: ceterum aliud consulenti aliud respondere 

dementis est. Quo magis absit a Christo quod ne homini quidem 

convenit. Sadducaei, resurrectionis negatores, de ea habentes 

interrogationem, proposuerant domino ex lege materiam mulieris 

quae septem fratribus ex ordine defunctis secundum praeceptum 

legale nupsisset, cuius viri deputanda esset in resurrectione. [5] Haec 

fuit materia quaestionis, haec substantia consultationis. Ad hoc 

respondisse Christum necesse est. Neminem timuit, ut quaestiones 

aut declinasse videatur, aut per occasionem earum quod alias 

palam non docebat subostendisse. Respondit igitur huius quidem 

aevi filios nubere. Vides quam pertinenter ad causam. Quia de 

aevo venturo quaerebatur, in quo neminem nubere definiturus 

praestruxit hic quidem nubi ubi sit et mori. Quos vero dignatus 

38. 1 praerupium MR 1 : praeruptum R 3 2 necesse est 

Kroy. mg. 

38. a cf. Gen. 3: 2 


sit deus illius aevi possessione et resurrectione a mortuis, neque 

nubere neque nubi, quia nec morituri iam sint, cum similes 

angelorum fiant, dei et resurrectionis filii facti. [6] Cum igitur sensus 

responsionis non ad aliud sit dirigendus quam ad propositum 

interrogationis, si hoc sensu responsionis 3 propositum absolvitur 

interrogationis, non aliud responsio domini sapit quam quo 

quaestio absolvitur. Habes et tempora permissarum et negatarum 

nuptiarum, non ex sua propria sed ex resurrectionis quaestione. 

Habes et ipsius resurrectionis confirmationem, et totum quod 

sadducaei sciscitabantur, non de alio deo interrogantes, nec de 

proprio nuptiarum iure quaerentes. [7] Quodsi ad ea facis respondere 

Christum de quibus non est consultus, negas eum de quibus 

interrogatus est respondere potuisse, sadducaeoram scilicet 

sapientia captum. Ex abundanti nunc et post praescriptionem re- 

tractabo adversus argumentationes cohaerentes. Nacti enim scri- 

pturae textum ita in legendo decucurrerunt: Quos autem dignatus 

est deus illius aevi. Illius aevi deo adiungunt, 4 quo alium deum 

faciant illius aevi; cum sic legi oporteat: Quos autem dignatus

est deus, ut facta hic distinctione post deum ad sequentia per- 

tineat illius aevi, id est, quos dignatus sit deus illius aevi posses- 

sione et resurrectione. [8] Non enim de deo, sed de statu illius aevi 

consulebatur, cuius uxor futura esset post resurrectionem in illo 

aevo. Sic et de ipsis nuptiis responsum subvertunt, ut, Filii huius 

aevi nubunt et nubuntur, de hominibus dictum sit creatoris 

nuptias permittentis, se autem, quos deus illius aevi, alter scilicet, 

dignatus sit resurrectione, iam et hic non nubere, quia non sint 

38. 3 responsio Oeh. (typographi errore, ut videtur) 4 Illius aevi deo adiun- 

gunt R 3 : illius aevi om. MR 1 


filii huius aevi; quando de nuptiis illius aevi consultus, non de 

huius, eas negaverat de quibus consulebatur. [9] Itaque qui ipsam 

vim et vocis et pronuntiationis et distinctionis exceperant, nihil 

aliud senserunt quam quod ad materiam consultationis pertine- 

bat. Atque adeo scribae, Magister, inquiunt, bene dixisti. Con- 

firmaverat enim resurrectionem, formam eius edendo, adversus 

sadducaeorum opinionem. Denique testimonium eorum qui ita 

eum respondisse praesumpserant non recusavit. [10] Si autem scribae 

Christum filium David existimabant, ipse autem David dominum 

eum appellat, quid hoc ad Christum? Non David errorem scri- 

barum obtundebat, sed honorem Christo David procurabat, quem 

dominum Christum magis quam filium David confirmabat, quod 

non congrueret destructori creatoris. At ex nostra parte quam 

conveniens interpretatio! Nam qui olim a caeco illo filius David 

fuerat invocatus, quod tunc reticuit, non habens in praesentia 

scribas, nunc ultro coram eis de industria protulit, ut se, quem 

caecus secundum scribarum doctrinam filium tantum David 

praedicarat, dominum quoque eius ostenderet, remunerata qui- 

dem fide caeci, qua filium David crediderat illum, pulsata vero 

traditione scribarum, qua non et dominum eum norant. Quod- 

cunque ad gloriam spectaret Christi creatoris, sic non alius tuere- 

tur quam Christus creatoris. 

39. [1] Olim constitit de nominum proprietate ei illam (competere) 1 

qui prior et Christum suum in homines annuntiaret et Iesum 

transnominaret. Constabit itaque et de impudentia eius qui mul- 

tos dicat venturos in nomine ipsius, quod non sit ipsius, si non 

Christus et Iesus creatoris est, ad quem proprietas nominum 

pertinet, amplius et prohibeat eos recipi quoram et ipse par sit, 

ut qui proinde in nomine venit alieno: si non ipsius erat a men- 

dacio nominis praevenire discipulos, qui per proprietatem nominis 

39. 1 competere suppl. Urs.: ei illam libri: editores alia alii 


possidebat veritatem eius. [2] Venient denique illi dicentes, Ego sum 

Christus. Recipies eos, qui consimilem recepisti. Et hic enim in

nomine suo venit. Quid nunc, quod et ipse veniet nominum 

dominus, Christus et Iesus creatoris? Reicies illum? Et quam 

iniquum, quam iniustum et optimo deo indignum, ut non recipias 

eum in nomine suo venientem, qui alium in nomine eius recepisti! 

[3] Videamus et quae signa temporibus imponat. Bella, opinor, et 

regnum super regnum, et gentem super gentem, et pestem, et 

fames terraeque motus, et formidines, et prodigia de caelo, quae 

omnia severo et atroci deo congruunt. Haec cum adicit etiam 

oportere fieri, quem se praestat? destructorem an probatorcm 

creatoris? Cuius dispositiones confirmat impleri oportere, quas 

ut optimus tam tristes quam atroces abstulisset potius quam 

constituisset, si non ipsius fuissent. [4] Ante haec autem persecutiones 

eis praedicat et passiones venturas, in martyrium utique et in 

salutem. Accipe praedicatum in Zacharia: Dominus, inquit, 

omnipotens proteget eos, et consument illos et lapidabunt lapidi- 

bus fundae et bibent sanguinem illorum velut vinum et replebunt 

pateras quasi altaris, et salvos eos faciet dominus illo die velut 

oves, populum suum, quia lapides sancti volutant. [5] Et ne putes 

haec in passiones praedicari, quae illos tot bellorum nomine ab 

allophylis manebant, respice ad species. Nemo in praedicatione 

bellorum legitimis armis debellandorum lapidationem enumerat 

popularibus coetibus magis et inermi tumultui familiarem. Nemo 

tanta in bello sanguinis flumina paterarum capacitate metitur, 

aut unius altaris cruentationi adaequat. Nemo oves appellat eos 

qui in bello armati et ipsi ex eadem feritate certantes cadunt, sed 

qui in sua proprietate atque patientia dedentes potius semetipsos 

quam vindicantes trucidantur. [6] Denique, Quia lapides, inquit, 

sancti volutant, non quia milites pugnant. Lapides enim sunt et 

39. a Matt. 24: 5 b Zech. 9: 15 sq. 


fundamenta, super quae nos aedificamur, extructi, secundum 

Paulum, super fundamentum apostolorum, qui lapides sancti 

oppositi omnium offensui volutabant. Et hic igitur ipse vetat 

cogitari quid responderi oporteat apud tribunalia, qui et Balaam 

quod non cogitaverat, immo contra quam cogitaverat, suggessit, 

et Moysi causato linguae tarditatem os repromisit. Et sapientiam 

ipsam, cui nemo resisteret, per Esaiam demonstravit: Hic dicet, 

Ego dei sum, et clamabit in nomine Iacob, et alius inscribetur in 

nomine Israelis. [7] Quid enim sapientius et incontradicibilius con- 

fessione simplici et exserta in martyris nomine cum deo invale- 

scentis, quod est interpretatio Israelis? Nec mirum si is cohibuit 

praecogitationem qui et ipse a patre excepit pronuntiandi tem- 

pestive subministrationem: Dominus mihi dat linguam disciplinae, 

quando debeam proferre sermonem; nisi Marcion Christum non 

subiectum patri infert. [8] A proximis quoque persecutiones, et 

nominis ex odio utique blasphemiam praedicatam, non debeo 

rursus ostendere. Sed per tolerantiam, inquit, salvos facietis vos- 

metipsos: de qua scilicet psalmus, Tolerantia, inquit, iustorum 

non periet 2 in finem. Quia et alibi: Honorabilis mors iustorum; 

ex tolerantia sine dubio, quia et Zacharias: Corona autem erit eis

qui toleraverint. [9] Sed ne audeas argumentari apostolos ut alterius 

dei praecones a Iudaeis vexatos, memento prophetas quoque 

eadem a Iudaeis passos, tamen non alterius dei apostolos fuisse 

quam creatoris. Sed monstrato dehinc tempore excidii, cum 3 

coepisset vallari exercitibus Hierusalem, signa iam ultimi finis 

enarrat, solis et lunae siderumque prodigia, et in terra angustias 

nationum obstupescentium velut a sonitu maris fluctuantis, pro 

expectatione imminentium orbi malorum. Quod et ipsae vires 

caelorum concuti habeant, accipe Ioelem: Et dabo prodigia in 

caelo, et in terra sanguinem et ignem et fumi vaporem: sol con- 

vertetur in tenebras et in sanguinem luna, priusquam adveniat 

dies magnus et illustris domini. Habes et Abacuc: Fluminibus 

39. 2 peribit maluit Rig.: sed Tibullus I. iv. 27 transiet scribere non dedignatus est 

3 excidii, cum R 3 : excidium MR 1 

39. c cf. Eph. 2: 20 d Num. 22-4 e cf. Exod. 4: 16 f lsa. 44: 5 

g Ps. 9: 18 h Ps. 116: 15 i Zech. 6: 14 LXX j Joel 2: 30 sq. 


disrumpetur terra, videbunt te et parturient populi: disperges 

aquas gressu; dedit abyssus sonum suum, sublimitas timoris eius 

elata est: sol et luna constitit in suo ordine, in lucem coruscationes 

tuae ibunt, in fulgorem fulgur scutum tuum : 4 in comminatione 

tua diminues terram, et in indignatione tua depones nationes. 

[10] Conveniunt, opinor, et domini pronuntiationes et prophetarum 

de concussionibus mundi et orbis, elementorum et nationum. 

Post haec quid dominus? Et tunc videbunt filium hominis veni- 

entem de caelis cum plurima virtute. Cum autem haec fient, 

erigetis vos, et levabitis capita, quoniam appropinquavit redem- 

ptio vestra: in tempore scilicet regni, de quo subiecta erit ipsa 

parabola. [11] Sic 5 et vos cum videritis omnia haec fieri, scitote 

appropinquasse regnum dei. Hic erit dies magnus domini et 

illustris, venientis de caelis filii hominis, secundum Danielem: 

Ecce cum caeli nubibus tanquam filius hominis adveniens, et 

cetera; et data est illi regia potestas, quam in parabola postu- 

laturus exierat, relicta pecunia servis qua 6 feneraretur: et univer- 

sae nationes, quas promiserat ei in psalmo pater: Postula de me, 

et dabo tibi gentes haereditatem tuam: Et gloria omnis serviens 

illi, et potestas eius aeterna quae non auferetur, et regnum eius 

quod non corrumpetur, quia nec morientur in illo nec nubent, 

sed erunt sicut angeli. [12] De eodem adventu filii hominis et fructu 

eius apud Abacuc: Existi in salutem populi tui ad salvos faciendos 

christos tuos; erecturos scilicet se et capita levaturos, in tempore 

regni redemptos. Igitur cum et haec quae sunt promissionum 

proinde conveniant sicut et illa quae sunt concussionum, ex 

consonantia propheticarum et dominicarum pronuntiationum, 

nullam hic poteris interstruere distinctionem, ut concussiones qui- 

dem referas ad creatorem, saevitiae scilicet deum, quas nec sinere, 

nedum expectare deberet deus optimus, promissiones vero deo

optimo deputes, quas creator ignorans illum non prophetasset. Aut 

si suas prophetavit, non distantes a promissionibus Christi, par 

erit in libertate 7 optimo deo, nec plus videbitur a Christo tuo 

39. 4 quaero an scribendum fuerit in fulgorem fulguris scuti tui (ei0j fe/ggoj a0straph~j 

o3plwn sou) 5 Sic R: si MF 6 qua R: quae M 7 libertate 

Kroy. (forsan recte) 

39. k Hab. 3: 9 sqq. LXX l Dan. 7:13sq. m Ps. 2:8 n Hab. 3:13 


repromitti quam a meo filio hominis. [13] Ipsum decursum scripturae 

evangelicae ab interrogatione discipulorum usque ad parabolam 

fici ita invenies contextu sensus filio hominis hinc atque illinc 

adhaerere ut in illum compingat et tristia et laeta et concussiones 

et promissiones, nec possis separare ab illo alteram partem. [14] Unius 

enim filii hominis adventu constituto inter duos exitus concus- 

sionum et promissionum necesse est ad unum pertineant filium 

hominis et incommoda nationum et vota sanctorum, qui ita 

positus est in medio ut communis exitibus ambobus, alterum con- 

clusurus adventu suo, id est incommoda nationum, alterum in- 

cipiens, id est vota sanctorum, ut, sive mei Christi concesseris 

adventum filii hominis, quo mala imminentia ei deputes [15] quae 

adventum eius antecedunt, cogaris etiam bona ei adscribere quae 

ab adventu eius oriuntur, sive tui malueris, quo bona ei adscribas 

quae ab adventu eius oriuntur, cogaris mala quoque ei deputare 

quae adventum eius antecedunt. Tam enim mala cohaerent 

adventui filii hominis antecedendo quam et bona subsequendo. 

Quaere igitur quem ex duobus Christis constituas in persona 

unius filii hominis in quam utraque dispositio referatur. Aut et 

creatorem optimum aut et deum tuum asperum dedisti natura. 

[16] In summa ipsius parabolae considera exemplum. Aspice ficum 

et arbores omnes: cum fructum protulerint, intellegunt homines 

aestatem appropinquasse; sic et vos cum videritis haec fieri, 

scitote in proximo esse regnum dei. Si enim fructificationes arbu- 

scularum signum aestivo tempori praestant, antecedendo illud, 

proinde conflictationes orbis signum praenotant regni, prae- 

cedendo illud. Omne autem signum eius est 8 res cuius est 

signum, et omni rei ab eo imponitur signum cuius est res. [17] Ita si 

conflictationes signa sunt regni, sicut fructificationes aestatis, ergo 

et regnum creatoris est, cuius conflictationes deputantur quae 

39. 8 cuius et add. Urs. 


signa sunt regni. Praemiserat oportere haec fieri tam atrocia, 

tam dira, deus optimus, certe a prophetis et a lege praedicata; 

adeo legem et prophetas non destruebat, cum quae praedicave-

ant confirmat perfici oportere. [18] Adhuc ingerit non transiturum 

caelum ac terram, nisi omnia peragantur. Quaenam ista? Si 

quae a creatore sunt, merito sustinebunt elementa domini sui 

ordinem expungi; si quae a deo optimo, nescio an sustineat cae- 

lum et terra perfici quae aemulus statuit. Hoc si patietur creator, 

zelotes deus non est. Transeat age nunc terra et caelum; sic enim 

dominus eorum destinavit: dum verbum eius maneat in aevum; 

sic enim et Esaias praenuntiavit. Admoneantur et discipuli, ne 

quando graventur corda eorum crapula et ebrietate et saeculari- 

bus curis, et insistat eis repentinus dies ille velut laqueus, utique 

oblitis deum ex plenitudine et cogitatione mundi. Moysi erit 

admonitio. Adeo is liberabit a laqueo diei illius qui hanc admoni- 

tionem retro intulit. [19] Erant et loca alia apud Hierusalem ad docen- 

dum, erant et extra Hierusalem ad secedendum. Sed enim per 

diem in templo docebat, ut qui per Osee praedixerat: In templo 

meo me invenerunt, et illic disputatum est ad eos. Ad noctem 

vero in elaeonem secedebat. Sic enim Zacharias demonstrarat: 

Et stabunt pedes eius in monte elaeone. Erant horae quoque 

auditorio competentes. Diluculo conveniendum erat, quia 9 per 

Esaiam cum dixisset, Dominus dat mihi linguam disciplinae, 

adiecit, Apposuit mihi mane aurem ad audiendum. Si hoc est 

prophetias dissolvere, quid erit adimplere? 

40. [1] Proinde scit et quando pati oporteret eum cuius passionem 

lex figurat. Nam ex tot festis Iudaeorum paschae diem elegit. In 

hoc enim sacramentum pronuntiarat Moyses, Pascha est domini. 

Ideo et affectum suum ostendit: Concupiscentia concupivi pascha 

edere vobiscum, antequam patiar. O legis destructorem, qui 

39. 9 quia scribendum putabam: qui libri et edd. 

39. o cf. Isa. 40: 8 p cf. Deut. 8: 12 sqq. q Hos. 12:4 LXX r Zech. 

14: 4 s Isa. 50: 4 40. a Lev. 23: 5 


concupierat etiam pascha servare! Nimirum vervecina illum Iuda- 

ica delectaret? An ipse erat qui tanquam ovis ad victimam ad- 

duci habens, et tanquam ovis coram tondente sic os non aperturus, 

figuram sanguinis sui salutaris implere concupiscebat? [2] Poterat et 

ab extraneo quolibet tradi: ne dicerem et in hoc psalmum ex- 

punctum: Qui mecum panem edit, levabit 1 in me plantam. 

Poterat et sine praemio tradi. Quanta enim opera traditoris circa 

eum qui populum coram offendens nec tradi magis potuisset quam 

invadi? Sed hoc alii competisset Christo, non qui prophetias 

adimplebat. Scriptum est enim: Pro eo quod venumdedere iustum. 

Nam et quantitatem et exitum pretii, postea Iuda paenitente 

revocati et in emptionem dati agri figuli, sicut in evangelio 

Matthaei continetur, Hieremias praecanit: Et acceperunt tri- 

ginta argenteos, pretium appretiati, vel honorati, et dederunt eos 

in agrum figuli. [3] Professus itaque se concupiscentia concupisse

edere pascha ut suum (indignum enim ut quid alienum concupi- 

sceret deus), acceptum panem et distributum discipulis corpus 

suum illum fecit, Hoc est corpus meum dicendo, id est figura 

corporis mei. Figura autem non fuisset nisi veritatis esset corpus: 

ceterum vacua res, quod est phantasma, figuram capere non 

posset. Aut si propterea panem corpus sibi finxit quia corporis 

carebat veritate, ergo panem debuit tradere pro nobis. Faciebat 

ad vanitatem Marcionis, ut panis crucifigeretur. Cur autem panem 

corpus suum appellat, et non magis peponem, quem Marcion 

cordis loco habuit? Non intellegens veterem fuisse istam figuram 

corporis Christi, dicentis per Hieremiam, Adversus me cogitave- 

runt cogitatum, dicentes, Venite coniciamus lignum in panem eius, 

scilicet crucem 2 in corpus eius. [4] Itaque illuminator antiquitatum 

40. 1 levabit MR: levavit Lat. 2 crucem R: tamen MF [cf. infra 42 n. 2, 

43 n. 5] 

40. b cf. Isa. 53: 7 c Ps. 41:9 d Amos 2:6 e Zech. 11: 12 sq.; cf. 

Jer. 32: 7, 25 f cf. Lev. 23: 5 g Jer. 11: 19 LXX 


quid tunc voluerit significasse panem satis declaravit corpus 

suum vocans panem. Sic et in calicis mentione testamentum con- 

stituens sanguine suo obsignatum, substantiam corporis confir- 

mavit. Nullius enim corporis sanguis potest esse nisi carnis. 

Nam et si qua corporis qualitas non carnea opponetur nobis, 

certe sanguinem nisi carnea non habebit. [5] Ita consistet 3 probatio 

corporis de testimonio carnis, probatio carnis de testimonio 

sanguinis. Ut autem et sanguinis veterem figuram in vino re- 

cognoscas, aderit Esaias: Quis, inquit, qui advenit ex Edom, rubor 

vestimentorum eius ex Bosor, sic decorus in stola violenta cum 

fortitudine? Quare rubra vestimenta tua, et indumenta sicut de 

foro torcularis pleno conculcato? [6] Spiritus enim propheticus velut 

iam contemplabundus dominum ad passionem venientem, carne 

scilicet vestitum, ut in ea passum, cruentum habitum carnis in 

vestimentorum rubore designat, conculcatae et expressae vi 

passionis tanquam in foro torcularis; quia exinde quasi cruentati 

homines de vini rubore descendunt. 4 Multo manifestius Genesis 

in benedictione Iudae, ex cuius tribu carnis census Christi pro- 

cessurus, iam tunc Christum in Iuda delineabat: Lavabit, inquit, 

in vino stolam suam et in sanguine uvae amictum suum, stolam 

et amictum carnem demonstrans et vinum sanguinem. Ita et nunc 

sanguinem suum in vino consecravit, qui tunc vinum in sanguine 

figuravit. 

41. [1] Vae, ait, per quem traditur filius hominis. Ergo iam Vae 

constat imprecationis et comminationis inclamationem intellegen- 

dam et irato et offenso deputandam; nisi si Iudas impune erat 

tantum sceleris relaturus. Aut si impune, vacat Vae: si non im-

pune, utique ab eo puniendus in quem scelus traditionis admisit. 

Porro si sciens passus est hominem quem ipse comitatui suo 

40. 3 consistet MF: consistit R 4 descendunt M: descendant R edd. 

40. h Isa. 63: 1 LXX i Gen. 49: 11 


asciverat in tantum scelus ruere, noli iam de creatore circa Adam 

retractare quae in tuum quoque deum retorquentur; aut ignorasse 

illum, qui non ex providentia obstitit peccaturo, aut obsistere 

non potuisse si ignorabat, 1 aut noluisse si et sciebat et poterat; 

atquc ita malitiosum iudicandum, qui passus sit hominem suum 

ex delicto perire. [2] Suadeo igitur agnoscas potius et in isto crea- 

torem, quam parem illi deum optimum adversus sententiam tuam 

facias. Nam et Petrum praesumptorie aliquid elocutum negationi 

potius destinando, zeloten deum tibi ostendit. Debuit etiam osculo 

tradi propheticus scilicet Christus, ut eius scilicet filius qui labiis 

a populo diligebatur. Perductus in consessum an ipse esset Chri- 

stus interrogatur. De quo Christo Iudaei quaesissent nisi de suo? 

Cur ergo non vcl tunc alium eis prodidit? Ut pati posset, inquis. 

Id est ut ille optimus ignorantes adhuc in scelus mergeret. Atquin 

et si dixisset, passurus esset: [3] Si dixero, enim inquit, vobis non 

credetis: 2 porro non credituri perseverassent in necem eius. Et 

cur non magis passurus esset, si alterius dei ac per hoc adversarium 

creatoris se manifestasset? 3 Ergo non ut pateretur, alium se tunc 

quoque supersedit ostendere; sed quoniam ex ore eius confes- 

sionem extorquere cupiebant, nec confesso tamen credituri, qui 

eum ex operibus scripturas adimplentibus agnovisse debuerant, 

ita eius fuit occultasse se cui ultro debebatur agnitio. [4] Et tamen 

adhuc eis manum porrigens, Abhinc, inquit, erit filius hominis 

sedens ad dexteram virtutis dei. Suggerebat enim se ex 4 Danielis 

41. 1 si ignorabat Kroy. (forsan recte) 2 credetis Pam.: creditis 

MR 3 manifestasset MR: se add. Jun. 4 ex R 3 edd.; esse MR 1 


prophetia filium hominis, et e psalmo David sedentem ad dex- 

teram dei. Itaque ex isto dicto et scripturae comparatione illu- 

minati quem se vellet intellegi, Ergo, inquiunt, tu dei filius es? 

Cuius dei, nisi quem solum noverant? Cuius dei, nisi quem in 

psalmo meminerant dixisse filio suo, Sede ad dexteram meam? 

Sed respondit, Vos dicitis, quasi non ego. [5] Atquin confirmavit id 

se esse quod illi dixerant, dum rursus interrogant. Unde autem 

probabis interrogative et non ipsos confirmative pronuntiasse, 

Ergo tu filius dei es? Ut, quia oblique ostenderat se per scripturas 

filium dei intellegendum, sic senserunt, 5 Ergo tu dei es filius, 

quod te non vis aperte dicere, aeque 6 ita et ille, Vos dicitis,

confirmative respondit; et adeo sic fuit pronuntiatio eius, ut 

perseveraverint in eo quod pronuntiatio sapiebat. 

42. [1] Perductum enim illum ad Pilatum onerare coeperunt quod 

se regem diceret Christum, sine dubio dei filium, sessurum ad dei 

dexteram. Ceterum alio eum titulo gravassent, incerti an filium 

dei se dixisset, nisi, Vos dicitis, sic pronuntiasset, hoc se esse quod 

dicerent. Pilato quoque interroganti, Tu es Christus? proinde, 

Tu dicis, ne metu potestatis videretur amplius respondisse. [2] Con- 

stitutus est igitur dominus in iudicio; et statuit in iudicio populum 

suum. Ipse dominus in iudicium venit cum presbyteris et archonti- 

bus populi, secundum Esaiam. Atque exinde omne scriptum 

passionis suae implevit. Tumultuatae sunt ibidem nationes, et 

populi meditati sunt inania: astiterunt reges terrae, et archontes 

congregati sunt in unum adversus dominum et adversus Christum 

eius. Nationes, Romani qui cum Pilato fuerant; populi, tribus 

Israelis; reges, in Herode; archontes, in summis sacerdotibus. 

[3] Nam et Herodi velut munus a Pilato missus Osee vocibus fidem 

reddidit: de Christo enim prophetaverat, Et vinctum eum ducent 

41. 5 senserunt Urs.: senserint MR 6 aeque Urs.: atque MR 

41. a Dan. 7:13 b Ps. 110:1 42. a Isa. 3: 14 b Ps. 2: 1 sq. 


xenium regi. Delectatus est denique Herodes viso Iesu, nec vocem 

ullam ab eo audivit. Tanquam agnus enim coram tondente, sic 

non aperuit os suum, quia dominus dederat illi linguam disci- 

plinae, ut sciret quomodo eum oporteret proferre sermonem, 

illam scilicet linguam quam in psalmo adglutinatam gutturi suo 

tunc probabat non loquendo. [4] Et Barrabas quidem nocentissimus 

vita ut bonus donatur, Christus vero iustissimus ut homicida 

morti expostulatur. Sed et duo scelesti circumfiguntur illi, ut 

inter iniquos scilicet deputaretur. Vestitum plane eius a militibus 

divisum, partim sorte concessum, 1 Marcion abstulit, respiciens 

psalmi prophetiam: Dispertiti sibi sunt vestimenta mea, et in 

vestitum meum sortem miserunt. Aufer igitur et crucem 2 ipsam. 

Idem enim 3 psalmus de eo non tacet: Foderunt manus meas et 

pedes meos. Totus in illo exitus legitur. Circumdederunt me canes, 

synagoga maleficorum circumvallavit me: omnes qui spectabant 

me, naso irridebant me: locuti sunt labiis, et capita moverunt: 

Speravit in deum, liberet eum. Quo iam testimonium vestimen- 

torum? Habe falsi tui praedam; totus psalmus vestimenta sunt 

Christi. [5] Ecce autem et elementa concutiuntur. Dominus enim 

patiebatur ipsorum. Ceterum adversario laeso caelum luminibus 

floruisset, magis sol radiis insultasset, magis dies stetisset, libenter 

spectans pendentem in patibulo Christum Marcionis. Haec 

argumenta 4 quoque mihi competissent, et si non fuissent prae- 

dicata. Caelum, inquit Esaias, vestiam tenebris. Hic erit dies de 

quo et Amos: Et erit illa die, dicit dominus, occidet sol meridie

(habes et horae sextae significationem), et contenebrabit 5 super 

terram. Scissum est et templi velum, angeli eruptione, derelin- 

quentis filiam Sionis tanquam in vinea speculam et in cucumerario 

casulam. [6] O quantum perseveravit etiam tricesimo psalmo Chri- 

stum ipsum reddere! Vociferatur ad patrem, 6 ut et moriens ultima 

voce prophetas adimpleret. Hoc dicto expiravit. Quis? spiritus 

42. 1 divisum partim, partim sorte concessum voluit Lat. 2 crucem R 3 : 

tamen MR 1 3 enim MR: tamen Pam. Oeh. 4 argumenta R edd.: 

argumentata M 5 contenebrabit Pam.: contenebravit MR 6 In 

manus tuas commendo spiritum meum post ad patrem desiderat Kroy. 

42. c Hos. 10: 6 d Isa. 53:7 e cf. Isa. 50: 4 f cf. Ps. 137: 6 

g Ps. 22: 18 h Ps. 22: 16 i Ps. 22: 16, 7 sq. j Isa. 50: 3 k Amos 

8:9 l cf. Isa. 1: 8 m cf. Ps. 31: 5 


semetipsum, an caro spiritum? Sed spiritus semetipsum expirare 

non potuit. Alius est qui expirat, alius qui expiratur. Si spiritus 

expiratur, ab alio expiretur necesse est. Quodsi solus spiritus 

fuisset, discessisse potius diceretur quam expirasse. Quis igitur 

expirat spiritum nisi caro, quae et spirat quando illum habet, et 

ita eum cum amittit expirat? [7] Denique si caro non fuit, sed phan- 

tasma carnis, phantasma autem spiritus fuit, spiritus autem semet- 

ipsum expiravit et expirando discessit, sine dubio phantasma 

discessit cum spiritus, qui erat phantasma, discessit, et nusquam 

comparuit phantasma cum spiritu. Nihil ergo remansit in ligno, 

nihil pependit etiam post expirationem, nihil de Pilato postu- 

latum, nihil de patibulo detractum, nihil sindone involutum, 

nihil sepulcro novo conditum. Atquin non nihil. Quid igitur 

illud fuit? Si phantasma, adhuc ergo inerat et Christus. Si disces- 

serat Christus, ergo abstulerat phantasma. [8] Superest impudentiae 

haereticae dicere phantasma illic phantasmatis remansisse. Sed 

si et Ioseph corpus fuisse noverat quod tota pietate tractavit, 7 

ille Ioseph qui non consenserat in scelere Iudaeis, Beatus vir qui 

non abiit in consilio impiorum, et in via peccatorum non stetit, 

et in cathedra pestium 8 non sedit. 

43. [1] Oportuerat etiam sepultorem domini prophetari ac iam tunc 

merito benedici, si nec mulierum illarum officium praeterit pro- 

phetia quae ante lucem convenerunt ad sepulcrum cum odorum 

paratura. De hoc enim per Osee, Ut quaerant, inquit, faciem 

meam, ante lucem vigilabunt ad me dicentes, Eamus et converta- 

mur ad dominum, quia ipse eripuit 1 et curabit nos, percussit et 

miserebitur nostri, sanabit nos post biduum, in die tertia resur- 

gemus. [2] Quis enim haec non credat in recogitatu mulierum illarum 

volutata inter dolorem praesentis destitutionis, qua percussae sibi 

videbantur a domino, et spem resurrectionis ipsius, qua resti- 

tui rite 2 arbitrantur? Corpore autem non invento sublata erat

42. 7 Kroy. aliquatenus secutus ita pungebam 8 pestium MR: pestilentiae 

ex cod. Vat. Oeh. 

43. 1 eripuit dixit codd. nonnulli: dixit secl. R 2 restitui rite MR: restitu- 

tum iri Eng.: fortasse restitui vitae [cf. LXX Osee 6. 1 a0nasthso&meqa kai\ zhso&meqa] 

42. n Ps. 1:1 43. a Hos. 5: 15-6: 2 


sepultura eius de medio, secundum Esaiam. Sed et duo ibidem 

angeli apparuerunt. Tot fere laterensibus uti solebat in duobus 

testibus consistens dei sermo. Revertentes quoque a sepulcro muli- 

eres, et ab illa angelorum visione, prospiciebat Esaias: Mulieres, 

inquit, venientes 3 a visione, venite, ad renuntiandam scilicet do- 

mini resurrectionem. [3] Bene autem quod incredulitas discipulorum 

perseverabat, ut in finem usque defensio nostra consisteret Chri- 

stum Iesum non alium se discipulis edidisse quam prophetarum. 

Nam cum duo ex illis iter agerent et dominus eis adhaesisset, non 

comparens quod ipse esset, etiam dissimulans de conscientia rei 

gestae, Nos autem putabamus, inquiunt, ipsum esse redemptorem 

Israelis, utique suum Christum, id est creatoris. [4] Adeo nec alium 

se ediderat illis. Ceterum non existimarent eum creatoris, et cum 

creatoris existimaretur, non sustinuisset hanc de se existimatio- 

nem, si non is esset qui existimatur. Aut ipse erit auctor erroris et 

praevaricator veritatis, adversus dei optimi titulum. Sed nec post 

resurrectionem alium se eis ostendit quam quem existimatum 

sibi dixerant. Plane invectus est in illos: O insensati et tardi corde 

in non credendo omnibus quae locutus est ad vos. Quae locutus 

non alterius se dei esse probat, sed eiusdem dei. 4 [5] Nam eadem et 

angeli ad mulieres: Rememoramini quae locutus sit vobis in Gali- 

laea, dicens quod oportet tradi filium hominis et crucifigi 5 et 

tertia die resurgere. Et quare oportebat, nisi quia ita a deo crea- 

tore scriptum? Igitur increpavit illos ut de sola passione scanda- 

lizatos, et ut dubios de fide resurrectionis annuntiatae sibi a 

feminis, per quae non crediderant ipsum fuisse quem existima- 

rant. Itaque quod existimaverant, id volens credi se, eum se 

confirmabat quem existimaverant, creatoris scilicet Christum, 

redemptorem Israelis. [6] De corporis autem veritate quid potest 

clarius? cum haesitantibus eis ne phantasma esset, immo phan- 

tasma credentibus, Quid turbati estis? inquit, et quid cogitationes 

43. 3 venite venientes MR: venite (hac priore vice) secl. Pam. 4 Quae locutus 

non alterius se dei esse probat sed eiusdem dei R 3 : quaenam locutus? alterius 

se dei esse probat et manus de deo MR 1 5 crucifigi R 3 : tamen figi MR 1 

43. b Isa. 57: 2 LXX c Isa. 27: 11 LXX 


subeunt in corda vestra? Videte manus meas et pedes, quia ego 

ipse sum, quoniam spiritus ossa non habet, sicut me videtis habere. 

[7] Et Marcion quaedam contraria sibi illa, credo industria, eradere 

de evangelio suo noluit, ut ex his quae eradere potuit nec erasit, 

illa quae erasit aut negetur erasisse aut merito erasisse dicatur. 

Nec parcit nisi eis quae non minus aliter interpretando quam 

delendo subvertit. Vult itaque sic dictum quasi, Spiritus ossa non 

habet sicut me videtis habentem, ad spiritum referatur, sicut me 

videtis habentem, id est non habentem ossa sicut et spiritus. Et 

quae ratio tortuositatis istius, cum simpliciter pronuntiare potuis- 

set, Quia spiritus ossa non habet, sicut me videtis non habentem? 

[8] Cur autem inspectui eorum manus et pedes suos offert, quae 

membra ex ossibus constant, si ossa non habebat? Cur adicit, Et 

scitote quia ego sum, quem scilicet corporeum retro noverant? 

Aut si phantasma erat usquequaque, cur illos phantasma credentes 

increpabat? Atquin adhuc eis non credentibus propterea cibum 

desideravit, ut se ostenderet etiam dentes habere. [9] Implevimus, 

ut opinor, sponsionem. Exhibuimus Iesum Christum propheta- 

rum doctrinis, sententiis, affectibus, sensibus, virtutibus, passioni- 

bus, etiam resurrectione, non alium quam creatoris; siquidem 

et apostolos mittens ad praedicandum universis nationibus, in 

omnem terram exire sonum eorum et in terminos terrae voces 

eorum, psalmum adimplendo praecepit. Misereor tui, Marcion, 

frustra laborasti. Christus enim Iesus in evangelio tuo meus est. 

43. d cf. Matt. 28: 19 e cf. Ps. 19: 4 

LIBER QUINTUS 

1. [1] Nihil sine origine nisi deus solus. Quae quantum praecedit 

in statu omnium rerum, tantum praecedat necesse est etiam in 

retractatu earum, ut constare de statu possit, quia nec habeas 

dispicere quid quale sit, nisi certus an sit, cum cognoveris unde 

sit. Et ideo ex opusculi ordine ad hanc materiam devolutus apo- 

stoli quoque originem a Marcione desidero, novus aliqui discipu- 

lus nec ullius alterius auditor, qui nihil interim credam nisi nihil 

temere credendum, temere porro credi quodcunque sine originis 

agnitione creditur, quique dignissime ad sollicitudinem redigam 

istam inquisitionem, cum is mihi affirmatur apostolus quem in 

albo apostolorum apud evangelium non deprehendo. [2] Denique 

audiens postea eum a domino allectum, iam in caelis quiescente, 

quasi inprovidentiam existimo si non ante scivit illum sibi neces- 

sarium Christus, sed iam ordinato officio apostolatus et in sua 

opera dimisso, ex incursu, non ex prospectu, adiciendum existi- 

mavit, necessitate, ut ita dixerim, non voluntate. Quamobrem, 

Pontice nauclere, si nunquam furtivas merces vel illicitas in acatos 

tuas recepisti, si nullum omnino onus avertisti vel adulterasti, 

cautior utique et fidelior in dei rebus, edas velim nobis, quo sym- 

bolo susceperis apostolum Paulum, quis illum tituli charactere 

percusserit, quis transmiserit tibi, quis imposuerit, ut possis eum 

constanter exponere, ne illius probetur qui omnia apostolatus 

eius instrumenta protulerit. [3] Ipse se, inquit, apostolum est pro-

fessus, et quidem non ab hominibus nec per hominem, sed per 

Iesum Christum. Plane profiteri potest semetipsum quis, verum 

1. a cf. Gal. 1: 1 

510 TERTULLIAN V. 1 

professio eius alterius auctoritate conficitur. Alius scribit, alius 

subscribit, alius obsignat, alius actis refert. Nemo sibi et professor 

et testis est. Praeter haec utique legisti multos venturos qui dicant, 

Ego sum Christus. [4] Si est qui se Christum mentiatur, quanto magis 

qui se apostolum praedicet Christi? Adhuc ego in persona disci- 

puli et inquisitoris conversor, ut iam hinc et fidem tuam obtun- 

dam, qui unde eam probes non habes, et impudentiam suffundam, 

qui vindicas, et unde possis vindicare non recipis. Sit Christus, sit 

apostolus, ut alterius, dum non probantur nisi de instrumento 

creatoris. [5] Nam mihi Paulum etiam Genesis olim repromisit. Inter 

illas enim figuras et propheticas super filios suos benedictiones 

Iacob cum ad Beniamin direxisset, Beniamin, inquit, lupus rapax 

ad matutinum comedet adhuc, et ad vesperam dabit escam. Ex 

tribu enim Beniamin oriturum Paulum providebat, lupum rapa- 

cem ad matutinum comedentem, id est prima aetate vastaturum 

pecora domini ut persecutorem ecclesiarum, dehinc ad vesperam 

escam daturum, id est devergente iam aetate oves Christi educa- 

turum ut doctorem nationum. [6] Nam et Saulis primo asperitas 

insectationis erga David, dehinc paenitentia et satisfactio, bona 

pro malis recipientis, non aliud portendebat quam Paulum in 

Saule secundum tribus et Iesum in David secundum virginis cen- 

sum. Haec figurarum sacramenta si tibi displicent, certe Acta 

Apostolorum hunc mihi ordinem Pauli tradiderunt, a te quoque 

non negandum. Inde apostolum ostendo persecutorem, non ab 

hominibus neque per hominem; inde et ipsi credere inducor; inde 

te a defensione eius expello, nec timeo dicentem, Tu ergo negas 

apostolum Paulum? Non blasphemo quem tueor. Nego, ut te 

probare compellam. [7] Nego, ut meum esse convincam. Aut si ad 

nostram fidem spectas, recipe quae eam faciunt. Si ad tuam pro- 

vocas, ede quae eam praestruunt. Aut proba esse quae credis; aut 

si non probas, quomodo credis? Aut qualis es adversus eum 

credens a quo solo probatur esse quod credis? [8] Habe nunc et 

1. b Luke 21: 8 c Gen. 49: 27 d cf. 1 Sam. 18 sqq. 


apostolum de meo sicut et Christum, tam meum apostolum quam 

et Christum. Iisdem et hic dimicabimus lineis, in ipso gradu pro- 

vocabimus praescriptionis, oportere scilicet et apostolum qui cre- 

atorisnegetur, immo et adversus creatorem proferatur, nihil docere, 

nihil sapere, nihil velle secundum ereatorem, et inprimis tanta 

constantia alium deum edicere quanta a lege creatoris abrupit. 

Neque enim verisimile est ut avertens a Iudaismo non pariter 

ostenderet in cuius dei fidem averteret, quia nemo transire posset

a creatore nesciens ad quem transeundum sibi esset. [9] Sive enim 

Christus iam alium deum revelaverat, sequebatur etiam apostoli 

testatio, vel ne non eius dei apostolus haberetur quem Christus 

revelaverat, et quia non licebat abscondi ab apostolo qui iam 

revelatus fuisset a Christo: sive nihil tale de deo Christus reve- 

laverat, tanto magis ab apostolo debuerat revelari, qui iam non 

posset ab alio, non credendus sine dubio si nec ab apostolo revela- 

tus. Quod idcirco praestruximus, ut iam hinc profiteamur nos 

proinde probaturos nullum alium deum ab apostolo circumlatum, 

sicut probavimus nec a Christo, ex ipsius 1 utique epistulis Pauli, 

quas proinde mutilatas etiam de numero forma iam haeretici 

evangelii praeiudicasse debebit. 

2. DE EPISTULA AD GALATAS. [1] Principalem adversus Iudai- 

smum epistulam nos quoque confitemur quae Galatas docet. 

Amplectimur etenim omnem illam legis veteris abolitionem, ut et 

ipsam de creatoris venientem dispositione, sicut saepe iam in isto 

ordine tractavimus de praedicata novatione a prophetis dei nostri. 

Quodsi creator quidem vetera cessura promisit, novis scilicet 

orituris, Christus vero tempus distinxionis 1 istius (lex 

et prophetae usque ad Ioannem), terminum in Ioanne statuens 

1. 1 ipsius Oeh.: ipsis MR edd. 

2. 1 distinionis Kroy.: distinctionis libri et edd. 

2. a Luke 16: 16 


inter utrumque ordinem desinentium exinde veterum et incipien- 

tium novorum, necessarie et apostolus in Christo post Ioannem 

revelato vetera infirmat nova vero confirmat, atque ita non 

alterius dei fidem curat quam creatoris, apud quem et vetera 

decessura praedicabantur. [2] Igitur et legis destructio et evangelii 

aedificatio pro me faciunt in ista quoque epistula ad eam Gala- 

tarum praesumptionem pertinentes qua praesumebant Christum, 

ut puta creatoris, salva creatoris lege credendum, quod adhuc 

incredibile videretur legem a suo auctore deponi. Porro si omnino 

alium deum ab apostolo audissent, ultro utique scissent absceden- 

dum sibi esse a lege eius dei quem reliquissent alium secuti. Quis 

enim expectaret diutius discere quod novam deberet sectari disci- 

plinam, qui novum deum recepisset? [3] Immo quia eadem quidem 

divinitas praedicabatur in evangelio quae semper nota fuerat in 

lege, disciplina vero non eadem, hic erat totus quaestionis status, 

an lex creatoris ab evangelio deberet excludi in Christo creatoris. 

Denique aufer hunc statum, et vacat quaestio. Vacante autem 

quaestione ultro omnibus agnoscentibus discedendum sibi esse 

ab ordine creatoris per fidem dei alterius nulla apostolo materia 

competisset id tam presse docendi quod ultro fides ipsa dictasset. 

[4] Igitur tota intentio epistulae istius nihil aliud docet quam legis 

discessionem venientem de creatoris dispositione, ut adhuc sug-

geremus. Si item nullius novi dei exserit mentionem, quod nus- 

quam magis fecisset quam in ista materia, ut rationem scilicet 

ablegandae legis unica hac et sufficientissima definitione pro- 

poneret novae divinitatis, apparet quomodo scribat, Miror vos 

tam cito transferri ab eo qui vos vocavit in gratiam ad aliud 

evangelium, ex conversatione aliud, non ex religione, ex disciplina, 

non ex divinitate: quoniam quidem evangelium Christi a lege 

evocare deberet ad gratiam, non a creatore ad alium deum. 

[5] Nemo enim illos moverat a creatore, ut viderentur sic ad aliud 


evangelium transferri quasi dum 2 ad creatorem transferuntur. 

Nam et adiciens quod aliud evangelium omnino non esset, 

creatoris confirmat id quod esse defendit. Si 3 enim et creator 

evangelium repromittit, dicens per Esaiam, Ascende in montem 

excelsum, qui evangelizas Sioni, extolle vocem in valentia tua, 

qui evangelizas Hierusalem; item ad apostolorum personam, 

Quam tempestivi pedes evangelizantium pacem, evangelizan- 

tium bona, utique et nationibus evangelizantium, quoniam et, 

In nomine eius, inquit, nationes sperabunt, Christi scilicet, cui 

ait, Posui te in lumen nationum; est autem evangelium etiam 

dei novi, quod vis tunc ab apostolo defensum; iam ergo duo sunt 

evangelia apud duos deos, et mentitus erit apostolus dicens quod 

aliud omnino non est, cum sit et aliud, cum sic suum evangelium 

defendere potuisset, ut potius demonstraret, non ut unum deter- 

minaret. Sed fortasse, ut fugias hinc, Et ideo, dices, subtexuit, 

Licet angelus de caelo aliter evangelizaverit, anathema sit, quia 

et creatorem sciebat evangelizaturum. [6] Rursus ergo te implicas. 

Hoc est enim quo adstringeris. Duo enim evangelia confirmare 

non est eius qui aliud iam negarit. Tamen lucet sensus eius qui 

suam praemisit personam: Sed et si nos aut angelus de caelo aliter 

evangelizaverit. Verbi enim gratia dictum est.Ceterum si nec 

ipse aliter evangelizaturus, utique nec angelus. Ita angelum ad 

hoc nominavit, quo multo magis hominibus non esset credendum, 

quando nec angelo nec apostolo, non angelum 4 ad evangelium 

referret creatoris. [7] Exinde decurrens ordinem conversionis suae 

de persecutore in apostolum scripturam Apostolicorum confirmat, 

apud quam ipsa etiam epistulae istius materia recognoscitur, 

intercessisse quosdam qui dicerent circumcidi oportere et obser- 

vandam esse Moysi legem, tunc apostolos de ista quaestione con- 

sultos ex auctoritate spiritus renuntiasse non esse imponenda onera 

2. 2 quasi dum libri et edd.: quaero an legendum quasi iterum 3 Si 

secundum librorum testimonia restitui: eorum exinde quae proxime sequuntur interpun- 

ctionem in melius refomare potui: sed Oeh. 4 non angelum Kroy. 

(forsan recte) 

2. b Isa. 40:9 c Isa. 52:7 d Isa. 42:4 e Isa. 42:6 f cf. Acts 15: 5 sqq.


hominibus quae patres ipsi non potuissent sustinere. Quodsi et 

ex hoc congruunt Paulo Apostolorum Acta, cur ea respuatis 

iam apparet, ut deum scilicet non alium praedicantia quam 

creatorem, nec Christum alterius quam creatoris, quando nec 

promissio spiritus sancti aliunde probetur exhibita quam de 

instrumento Actorum. Quae utique verisimile non est ex parte 

quidem apostolo convenire, cum ordinem eius secundum ipsius 

testimonium ostendunt, ex parte vero dissidere, cum divinita- 

tem in Christo creatoris annuntiant, ut praedicationem quidem 

apostolorum non sit secutus Paulus, qui formam ab eis de- 

docendae legis accepit. 

3. [1] Denique ad patrocinium Petri ceterorumque apostolorum 

ascendisse Hierosolymam post annos quatuordecim scribit, ut 

conferret cum illis de evangelii sui regula, ne in vacuum tot annis 

cucurrisset aut curreret, si quid scilicet citra formam illorum 

evangelizaret. Adeo ab illis probari et constabiliri desiderarat, 

quos, si quando, vultis Iudaismi magis adfines subintellegi. [2] Cum 

vero nec Titum dicit circumcisum, iam incipit ostendere solam 

circumcisionis quaestionem ex defensione adhuc legis concussam 

ab eis quos propterea falsos et superinducticios fratres appellat, 

non aliud statuere pergentes quam perseverantiam legis, ex fide 

sine dubio integra creatoris, atque ita pervertentes evangelium, 

non interpolatione scripturae qua Christum creatoris effingerent, 

sed retentione veteris disciplinae ne legem creatoris excluderent. 

[3] Ergo propter falsos, inquit, superinducticios fratres, qui subin- 

traverant ad speculandam libertatem nostram quam habemus in 

Christo, ut nos subigerent servituti, nec ad horam cessimus sub- 

iectioni. Intendamus enim et sensui ipsi et causae eius, et ap- 

parebit vitiatio scripturae. Cum praemittit, Sed nec Titus, qui 

mecum erat, cum esset Graecus, coactus est circumcidi, dehinc 


subiungit, Propter superinducticios falsos fratres, et reliqua, con- 

trarii utique facti incipit reddere rationem, ostendens propter 

quid fecerit quod nec fecisset nec ostendisset si illud propter quod 

fecit non accidisset. [4] Denique dicas velim, si non subintroissent 

falsi illi fratres ad speculandam libertatem eorum, cessissent sub- 

iectioni? Non opinor. Ergo cesserunt, quia fuerunt propter quos 

cederetur. 1 Hoc enim rudi fidei et adhuc de legis observatione 

suspensae competebat, ipso quoque apostolo ne in vacuum cucur- 

risset aut curreret suspecto. [5] Itaque frustrandi erant falsi fratres, 

speculantes libertatem Christianam, ne ante eam in servitutem 

abducerent Iudaismi quam Paulus sciret se non in vacuum cucur- 

risse, quam dexteras ei darent antecessores, quam ex censu eorum 

in nationes praedicandi munus subiret. Necessario igitur cessit 

ad tempus, et sic ei ratio constat Timotheum circumcidendi et 

rasos introducendi in templum, quae in Actis edicuntur, adeo vera, 

ut apostolo consonent profitenti factum se Iudaeis Iudaeum ut 

Iudaeos lucrifaceret, et sub lege agentem propter eos qui sub

lege agerent, sic et propter superinductos illos, et omnibus novis- 

sime omnia factum ut omnes lucraretur. [6] Si haec quoque intellegi 

ex hoc postulant, id quoque nemo dubitabit, eius dei et Christi 

praedicatorem Paulum cuius legem quamvis excludens, interim 

tamen pro temporibus admiserat, statim amoliendam si novum 

deum protulisset. Bene igitur quod et dexteras Paulo dederunt 

Petrus et Iacobus et Ioannes, et de officii distributione pepi- 

gerunt, ut Paulus in nationes, illi in circumcisionem, tantum ut 

meminissent egenorum, et hoc secundum legem creatoris, 

pauperes et egenos foventis, sicut in evangelii vestri retractatu 

probatum est. [7] Adeo constat de lege sola fuisse quaestionem, dum 

ostenditur quid ex lege custodiri convenerit. Sed reprehendit 

3. 1 cederetur libri et edd.: crederetur Oeh. (falso) 

3. a cf. Acts 16: 2 sq. b cf. Acts 21: 23 sqq. c cf. 1 Cor. 9: 20 


Petrum non recto pede incedentem ad evangelii veritatem. Plane 

reprehendit, non ob aliud tamen quam ob inconstantiam victus, 

quem pro personarum qualitate variabat, timens eos qui erant 

ex circumcisione, non ob aliquam divinitatis perversitatem, de 

qua et aliis in faciem restitisset, qui de minore causa conversa- 

tionis ambiguae Petro ipsi non pepercit. Sed quomodo Marcioni- 

tae volunt credi? [8] De cetero pergat apostolus, negans ex operibus 

legis iustificari hominem, sed ex fide. Eiusdem tamen dei cuius et 

lex. Nec enim laborasset fidem a lege discernere, quam diversitas 

ipsius divinitatis ultro discrevisset, si fuisset. Merito non re- 

aedificabat quae destruxit. Destrui autem lex habuit ex quo vox 

Ioannis clamavit in eremo: Parate vias domini, ut fierent rivi et 

colles et montes repleti et humiliati, et tortuosa et aspera in 

rectitudinem et in campos, id est legis difficultates in evangelii 

facilitates. Meminerat iam et psalmi esse tempus: Disrumpamus 

a nobis vincula eorum, et abiciamus a nobis iugum ipsorum; ex 

quo tumultuatae sunt gentes et populi meditati sunt inania, 

astiterunt reges terrae et magistratus congregati sunt in unum 

adversus dominum et adversus Christum ipsius; ut iam ex fidei 

libertate iustificetur homo, non ex legis servitute, quia iustus ex 

fide vivit. [9] Quod si prophetes Abacuc praenuntiavit, habes et 

apostolum prophetas confirmantem, sicut et Christus. Eius ergo 

dei erit fides in qua vivet iustus, cuius et lex in qua non iustificatur 

operarius. Proinde si in lege maledictio est, in fide vero benedictio, 

utrumque habes propositum apud creatorem: Ecce posui, inquit, 

ante te maledictionem et benedictionern. Non potes distantiam 

vindicare, quae etsi rerum est, non ideo auctorum, quae ab uno 

auctore proponitur. Cur autem Christus factus sit pro nobis 

maledictio ipso apostolo edocente, manifestum est quam nobiscum 

3. d Luke 3:4 sqq. e Ps. 2: 3, cf. 1, 2 f Hab. 2:4 g Deut. 11:26


faciat, id est secundum fidem creatoris. [10] Neque enim quia creator 

pronuntiavit, Maledictus omnis in ligno suspensus, ideo videbitur 

alterius dei esse Christus et idcirco a creatore iam tunc in lege 

maledictus. Et quomodo praemaledixisset eum creator quem 

ignorat? 2 Cur autem non magis competat creatori filium suum de- 

disse maledictioni suae quam illi deo tuo subdidisse maledictioni, 

et quidem pro homine alieno? Denique si atrox videtur hoc 

in creatore circa filium, proinde tuo in deo; si vero rationale et 

in tuo, proinde et in meo, et magis in meo. [11] Facilius enim credere- 

tur eius esse per maledictionem Christi benedictionem prospexisse 

homini qui et maledictionem aliquando et benedictionem pro- 

posuerit ante hominem, quam qui neutrum unquam sit apud te 

professus. Accepimus 3 igitur benedictionem spiritalem per fidem, 

inquit, ex qua scilicet vivit iustus, secundum creatorem. Hoc est 

ergo quod dico, eius dei fidem esse cuius est forma gratiae fidei. 

Sed et cum adicit: Omnes enim filii estis fidei, ostenditur quid 

supra haeretica industria eraserit, mentionem scilicet Abrahae, 

qua nos apostolus filios Abrahae per fidem affirmat, secundum 

quam mentionem hic quoque filios fidei notavit. Ceterum quo- 

modo filii fidei? et cuius fidei, si non Abrahae? [12] Si enim Abraham 

deo credidit, et deputatum est iustitiae, atque exinde pater mul- 

tarum nationum meruit nuncupari, nos autem credendo deo 

magis proinde iustificamur, sicut Abraham, et vitam proinde con- 

sequimur, sicut iustus ex fide vivit: sic fit ut et supra filios nos 

Abrahae pronuntiarit, qua patris fidei, et hic filios fidei, per quam 

Abraham pater nationum fuerat repromissus. Ipsum quod fidem 

a circumcisione revocabat, nonne Abrahae filios constituere 

quaerebat, qui in carnis integritate crediderat? Denique alterius 

dei fides ad formam dei alterius non potest admitti, ut credentes 

3. 2 ignoraret Eng. (sed vix opus erat) 3 Accepimus R edd.: accipimus M 

3. h Deut. 21: 23 


iustitiae deputet, ut iustos vivere faciat, ut nationes filios fidei 

dicat. Totum hoc eius est apud quem ante iam notum est. 

4. [1] Sub eadem Abrahae mentione, dum ipso sensu revincatur, 1 

Adhuc, inquit, secundum hominem dico: dum essemus parvuli, 

sub elementis mundi eramus positi, ad deserviendum eis. Atquin 

non est hoc humanitus dictum. Non enim exemplum est, sed 

veritas. Quis enim parvulus, utique sensu, quod sunt nationes, 

non elementis subiectus est mundi, quae pro deo suspicit? Illud 

autem fuit, quod cum Secundum hominem dixisset, tamen testa- 

mentum hominis 2 nemo spernit aut superordinat. [2] Exemplo enim 

humani testamenti permanentis divinum tuebatur. Abrahae dictae

sunt promissiones et semini eius: non dixit seminibus, quasi plu- 

ribus, sed semini, tanquam uni, quod Christus est. Erubescat 

spongia Marcionis! Nisi quod ex abundanti retracto quae abstulit, 

cum validius sit illum ex his revinci quae servavit. Cum autem 

evenit impleri tempus, misit deus filium suum, utique is qui etiam 

ipsorum temporum deus est quibus saeculum constat, qui signa 

quoque temporum ordinavit, soles et lunas et sidera et stellas, qui 

filii denique sui revelationem in extremitatem temporum et dis- 

posuit et praedicavit: In novissimis diebus erit manifestus mons 

domini, et, In novissimis diebus effundam de spiritu meo in 

omnem carnem, secundum Ioelem. Ipsius erat sustinuisse tempus 

impleri cuius erat etiam finis temporis, sicut initium. [3] Ceterum 

deus ille otiosus, nec operationis nec praedicationis ullius, atque 

ita nec temporis alicuius, quid omnino egit quod efficeret tempus 

impleri et iam implendum sustineri? Si nihil, satis vanum est ut 

creatoris tempora sustinuerit serviens creatori. Cui autem rei 

misit filium suum? Ut eos qui sub lege erant redimeret, hoc est 

ut efficeret tortuosa in viam rectam et aspera in vias lenes, 3 secun- 

dum Esaiam, ut vetera transirent et nova orirentur, lex nova ex 

4. 1 Sub eadem . . . revincatur a Pamelio ad finem cap. 3 relicta, ad initium cap. 4 

transferenda vidit Kroy. 2 quaero an scribendum tamen testamentum inquit 

hominis 3 lenes MR: laeves Iun. (forsan recte) 

4. a Isa. 2: 2 b Joel 2:28 c cf. Isa. 40: 4 d cf. Isa. 2:3 


Sion et sermo domini ex Hierusalem, et ut adoptionem filiorum 

acciperemus, utique nationes, quae filii non eramus. [4] Et ipse enim 

lux erit nationum, et in nomine eius nationes sperabunt. Itaque 

ut certum esset nos filios dei esse, misit spiritum suum in corda 

nostra, clamantem: Abba, pater. In novissimis enim, inquit, die- 

bus effundam de meo spiritu in omnem carnem. Cuius gratia, 

nisi cuius et promissio gratiae? [5] Quis pater, nisi qui et factor? Post 

has itaque divitias non erat revertendum ad infirma et mendica 

elementa. Elementa autem apud Romanos quoque etiam primae 

litterae solent dici. Non ergo per mundialium elementorum dero- 

gationem a deo eoram avertere cupiebat, etsi dicendo supra, Si 

ergo his qui non natura sunt dei servitis, physicae, id est naturalis, 

superstitionis elementa pro deo habentis suggillabat errorem, nec 

sic tamen elementorum deum taxans. Sed quae velit intellegi 

elementa, primas scilicet litteras legis, ipse declarat. [6] Dies obser- 

vatis et menses et tempora et annos, et sabbata ut opinor et coenas 

puras et ieiunia et dies magnos. Cessare enim ab his quoque, sicut 

et circumcisione, oportebat ex decretis creatoris, qui et per 

Esaiam, Neomenias vestras et sabbata et diem magnum non 

sustinebo, ieiunium et ferias et cerimonias vestras odit anima 

mea; et per Amos, Odi, reieci cerimonias vestras, et non odorabor 4 

in frequentiis vestris; item per Osee, Avertam universas iocundi- 

tates eius et cerimonias eius et sabbata et neomenias eius et omnes

frequentias eius. [7] Quae ipse constituerat, inquis, erasit? Magis 

quam alius; aut si alius, ergo ille adiuvit sententiam creatoris, 

auferens quae et ille damnaverat. Sed non huius loci quaestio cur 

leges suas creator infregerit. Sufficit quod infracturum probavi- 

mus, ut confirmetur nihil apostolum adversus creatorem deter- 

minasse, cum et ipsa amolitio legis a creatore sit. [8] Sed ut furibus 

solet aliquid excidere de praeda in indicium, ita credo et Mar- 

cionem novissimam Abrahae mentionem dereliquisse, nulla magis 

4. 4 odorabor Pam. : adorabor MR 

4. e cf. Isa. 42: 4, 6 f Joel 2:28 g Isa. 1:13 sq. h Amos 5:21 i Hos. 2:11 


auferenda, 5 etsi ex parte convertit. Si enim Abraham duos liberos 

habuit, unum ex ancilla et alium ex libera, sed qui ex ancilla 

carnaliter natus est, qui vero ex libera per repromissionem: quae 

sunt allegorica, id est aliud portendentia: haec sunt enim duo 

testamenta, sive duae ostensiones, sicut invenimus interpretatum, 

unum a monte Sina in synagogam Iudaeorum secundum legem 

generans in servitutem, aliud super omnem principatum generans, 

vim, dominationem, et omne nomen quod nominatur, non tan- 

tum in hoc aevo sed et in futuro, quae est mater nostra, in quam 

repromisimus sanctam ecclesiam; ideoque adicit, Propter quod, 

fratres, non sumus ancillae filii sed liberae, utique manifestavit et 

Christianismi generositatem in filio Abrahae ex libera nato alle- 

goriae habere sacramentum, sicut et Iudaismi servitutem legalem 

in filio ancillae, atque ita eius dei esse utramque dispositionem 

apud quem invenimus utriusque dispositionis delineationem. 

[9] Ipsum quod ait, Qua libertate Christus nos manumisit, nonne 

eum constituit manumissorem qui fuit dominus? Alienos enim 

servos nec Galba manumisit, facilius liberos soluturus. Ab eo 

igitur praestabitur libertas apud quem fuit servitus legis. Et merito. 

Non decebat manumissos rursus iugo servitutis, id est legis, ad- 

stringi, iam psalmo adimpleto: Disrumpamus vincula eorum et 

abiciamus a nobis iugum ipsorum, postquam archontes congregati 

sunt in unum adversus dominum et adversus Christum ipsius. [10] De 

servitute igitur exemptos ipsam servitutis notam eradere per- 

severabat, circumcisionem, ex praedicationis scilicet propheticae 

auctoritate, memor dictum per Hieremiam, Et circumcidimini 

praeputia cordis vestri; quia et Moyses, Circumcidetis duricor- 

diam vestram, id est non carnem. Denique si circumcisionem ab 

4. 5 nulla magis auferenda Eng.: nullam magis auferendam libri et edd. 

4. j cf. Eph. 1: 21 k Ps. 2: 1 sqq. l Jer. 4: 4 m Deut. 10: 16


alio deo veniens excludebat, cur etiam praeputiationem negat 

quicquam valere in Christo, sicut et circumcisionem? [11] Praeferre 

enim debebat aemulam eius quam expugnabat, si ab aemulo 

circumcisionis deo esset. Porro quia et circumcisio et praeputiatio 

uni deo deputabantur, ideo utraque in Christo vacabat propter 

fidei praelationem, illius fidei de qua erat scriptum: Et in nomine 

eius nationes credent, illius fidei quam dicendo per dilectionem 

perfici sic quoque creatoris ostendit. Sive enim dilectionem dicit 

quae in deum, et hoc creatoris est, Diliges deum ex toto corde tuo, 

et ex tota anima tua, et ex totis viribus tuis ; sive quae in proximum, 

Et proximum tuum tanquam te, creatoris est. [12] Qui autem turbat 

vos, iudicium feret. A quo deo? Ab optimo? Sed ille non iudicat. A 

creatore? Sed nec ille damnabit assertorem circumcisionis. Quodsi 

non erit alius qui iudicet nisi creator, iam ergo non damnabit 

legis defensores nisi qui ipse eam cessare constituit. Quid nunc 

si et confirmat illam ex parte qua debet? Tota enim, inquit, lex 

in vobis 6 adimpleta est: Diliges proximum tuum tanquam te. [13] Aut 

si sic vult intellegi, Adimpleta est, quasi iam non adimplenda, ergo 

non vult ut diligam proximum tanquam me, ut et hoc cum lege 

cessaverit. Sed perseverandum erit senaper in isto praecepto. Ergo 

lex creatoris etiam ab adversario probata est, nec dispendium sed 

compendium ab eo consecuta est, redacta summa in unum iam 

praeceptum. Sed nec hoc alii magis competit quam auctori. Atque 

adeo cum dicit, Onera vestra invicem sustinete et sic adimplebitis 

legem Christi, si hoc non potest fieri nisi quis diligat proximum 

sibi tanquam se, apparet, Diliges proximum tibi tanquam te, per 

quod auditur, Invicem onera vestra portate, Christi esse legem, 

quae sit creatoris, atque ita Christum creatoris esse, dum Christi 

est lex creatoris. [14] Erratis, deus non deridetur. Atquin derideri 

potest deus Marcionis, qui nec irasci novit nec ulcisci. Quod enim 

severit homo, hoc et metet. Ergo retributionis et iudicii deus 

4. 6 in vobis pro in uno verbo Marcion videtur posuisse 

4. n Isa. 42: 4 o Deut. 6: 5 p Lev. 19: 18 q Gal. 5: 14 


intentat. Bonum autem facientes non fatigemur, et Dum habemus 

tempus, operemur bonum. Nega creatorem bonum facere prae- 

cepisse, et diversa doctrina sit diversae divinitatis. Porro si retri- 

butionem praedicat, ab eodem erit et corruptionis messis et vitae. 

[15] Tempore autem suo metemus, quia et Ecclesiasticus, Tempus 

inquit erit omni rei. Sed et mihi, famulo creatoris, mundus cruci- 

fixus est, non tamen deus mundi, et ego mundo, non tamen deo 

mundi. Mundum enim quantum ad conversationem eius posuit, 

cui renuntiando mutuo transfigimur et invicem morimur. Perse- 

cutores vocat Christi. Cum vero adicit stigmata Christi in corpore 

suo gestare se (utique corporalia competunt), iam non putativam,

sed veram et solidam carnem professus est Christi, cuius stigmata 

corporalia ostendit. 

5. DE EPISTULA AD CORINTHIOS PRIMA. [1] Praestructio su- 

perioris epistulae ita duxit, ut de titulo eius non retractaverim, 

certus et alibi retractari eum posse, communem scilicet et eundem 

in epistulis omnibus. Quod non utique salutem praescribit eis qui- 

bus scribit, sed gratiam et pacem, non dico. Quid illi cum Iudaico 

adhuc more, destructori Iudaismi? Nam et hodie Iudaei in pacis 

nomine appellant, et retro in scripturis sic salutabant. Sed intel- 

lego illum defendisse officio suo praedicationem creatoris: Quam 

maturi pedes evangelizantium bona, evangelizantium pacem. 

[2] Evangelizator enim bonorum, id est gratiae dei, pacem quam 1 

praeferendam sciebat. Haec cum a deo patre nostro et domino 

Iesu annuntians communibus nominibus utatur, competentibus 

nostro quoque sacramento, non puto dispici posse quis deus pater 

et dominus Iesus praedicetur, nisi ex accedentibus cui magis 

competant. [3] Primo quidem patrem dominum praescribo non 

alium agnoscendum quam et hominis et universitatis creatorem et 

5. 1 pacem quam MR 1 : paci eam R 3 (quam scripturam potiorem fortasse duces) 

4. r Eccles. 3:17 5. a Isa. 52: 7 


institutorem: porro patri etiam domini nomen accedere ob pote- 

statem, quod et filius per patrem capiat: dehinc gratiam et pacem 

non solum eius esse a quo praedicabantur, sed eius qui fuerit offen- 

sus. Nec gratia enim fit nisi offensae, nec pax nisi belli. [4] Et populus 

autem per disciplinae transgressionem et omne hominum genus 

per naturae dissimulationem et deliquerat et rebellaverat adversus 

creatorem. Deus autem Marcionis, et quia ignotus, non potuit 

offendi, et quia nescit irasci. Quae ergo gratia a non offenso? 

quae pax a non rebellato? [5] Ait crucem Christi stultitiam esse 

perituris, virtutem autem et sapientiam dei salutem consecuturis; 

et ut ostenderet unde hoc eveniret, adicit: Scriptum est enim, Per- 

dam sapientiam sapientium et prudentiam prudentium irritam 

faciam. Si haec creatoris sunt, et quae ad causam crucis pertinent 

stultitiae deputat, ergo ct crux et per crucem Christus ad crea- 

torem pertinebit, a quo praedicatum est quod ad crucem pertinet. 

[6] Aut si creator, qua aemulus, idcirco sapientiam abstulit ut crux 

Christi scilicet adversarii stultitia deputetur, ecquomodo potest 

aliquid ad crucem Christi non sui creator pronuntiasse, quem 

ignorabat cum praedicabat? Sed et cur apud dominum optimum 

et profusae misericordiae alii salutem referunt, credentes crucem 

virtutem et sapientiam dei esse, alii perditionem, quibus Christi 

crux stultitia reputatur, si non creatoris est aliquam et populi et 

humani generis offensam detrimento sapientiae atque prudentiae 

multasse? [7] Hoc sequentia confirmabunt, cum dicit, Nonne infatua- 

vit deus sapientiam mundi? cumque et hic adicit quare: Quoniam

in dei sapientia non intellexit mundus per sapientiam dominum, 

boni duxit deus per stultitiam praedicationis salvos facere cre- 

dentes. Sed prius de mundo disceptabo, quatenus subtilissimi 

haeretici hic vel maxime mundum per dominum mundi inter- 

pretantur, nos autem hominem qui sit in mundo intellegimus, ex 

5. b Isa. 29: 14 


forma simplici loquelae humanae, qua plerumque id quod con- 

tinet ponimus pro eo quod continetur. Circus clamavit, et forum 

locutum est, et basilica fremuit, id est qui in his locis rem egerunt. 

Igitur quia homo, non deus, mundi in sapientia non cognovit 

deum, quem cognoscere debuerat, et Iudaeus in sapientia scri- 

pturarum et omnis gens in sapientia operum, ideo deus idem qui 

in sapientia sua non erat agnitus statuit sapientiam hominum 

stultitia repercutere, salvos faciendo credentes quosque in stul- 

tam crucis praedicationem. [8] Quoniam Iudaei signa desiderant, 

qui iam de deo certi esse debuerant, et Graeci sapientiam quae- 

runt, qui suam scilicet, non dei, sapientiam sistunt. Ceterum si 

novus deus praedicaretur, quid deliquerant Iudaei signa desi- 

derantes quibus crederent, aut Graeci sapientiam sectantes cui 

magis crederent? Ita et remuneratio ipsa in Iudaeos et Graecos 

et zeloten deum confirmat et iudicem, qui ex retributione aemula 

et iudice infatuaverit sapientiam mundi. Quodsi eius sunt et 

causae cuius adhibentur scripturae, ergo de creatore tractans 

apostolus non intellecto creatorem utique docet intellegendum. 2 

[9] Etiam quod scandalum Iudaeis praedicat Christum, prophetiam 

super illo consignat creatoris, dicentis per Esaiam, Ecce posui in 

Sion lapidem offensionis et petram scandali. Petra autem fuit 

Christus: etiam Marcion servat. Quid est autem stultum dei 

sapientius hominibus, nisi crux et mors Christi? 3 Quid infirmum 

dei fortius homine, nisi nativitas et caro dei? Ceterum si nec 

natus ex virgine Christus nec carne constructus ac per hoc neque 

crucem neque mortem vere perpessus est, nihil in illo fuit stultum 

et infirmum; nec iam stulta mundi elegit deus ut confundat 

sapientiam, nec infirma mundi elegit deus ut confundat fortia, 

nec inhonesta et minima et contemptibilia, quae non sunt, id est 

quae non vere sunt, ut confundat quae sunt, id est quae vere sunt. 

Nihil enim a deo dispositum est vere modicum et ignobile et 

5. 2 creatorem . . . intellegendum Oeh.: creatore . . . intellegendo MR 

3 mors Christi R edd.: mors dei M 

5. c Isa. 28: 16; 8: 14 d 1 Cor. 10: 4 

540 TERTULLIAN V. 5

contemptibile, sed quod ab homine. Apud creatorem autem 

etiam vetera stultitiae et infirmitati et inhonestati et pusillitati et 

contemptui deputari possunt. [10] Quid stultius, quid infirmius, quam 

sacrificiorum cruentorum et holocaustomatum nidorosorum a 

deo exactio? Quid infirmius quam vasculorum et grabatorum 

purgatio? Quid inhonestius quam carnis iam erubescentis alia 

dedecoratio? Quid tam humile quam talionis indictio? Quid tam 

contemptibile quam ciborum exceptio? Totum, quod sciam, vetus 

testamentum omnis haereticus irridet. Stulta enim mundi elegit 

deus, ut confundat sapientiam (Marcionis deus nihil tale, quia 

nec aemulatur contraria contrariis redarguere), ne glorietur omnis 

caro, ut, quemadmodum scriptum est, Qui gloriatur, in domino 4 

glorietur. In quo? utique in eo qui hoc praecepit: nisi creator 

praecepit ut in deo Marcionis glorietur. 

6. [1] Igitur per haec omnia ostendit cuius dei sapientiam loquatur 

inter perfectos, eius scilicet qui sapientiam sapientium abstulerit 

et prudentiam prudentium irritam fecerit, qui infatuaverit sapien- 

tiam mundi, stulta eligens eius et disponens in salutem. Hanc dicit 

sapientiam in occulto fuisse quac fuerit in stultis et in pusillis et 

inhonestis, quae latuerit etiam sub figuris, allegoriis et aenigma- 

tibus, revelanda postmodum in Christo, posito in lumen nationum 

a creatore promittente per Esaiae vocem patefacturum se the- 

sauros invisibiles et occultos. [2] Nam ut absconderit aliquid is deus 

qui nihil egit omnino in quod aliquid abscondisse existimaretur, 

satis incredibile. Ipse si esset, latere non posset, nedum aliqua eius 

sacramenta. Creator autem tam ipse notus quam et sacramenta 

eius, palam scilicet decurrentia apud Israel, sed de significantiis 

obumbrata, in quibus sapientia dei delitescebat, inter perfectos 

5. 4 in domino F N Pam.: in deo MR 

6. a cf. Isa. 42: 6; 45: 3 


narranda suo in tempore, proposita vero in proposito dei ante 

saecula. [3] Cuius et saecula, nisi creatoris? Si enim et saecula tem- 

poribus structa sunt, tempora autem diebus et mensibus et annis 

compinguntur, dies porro et menses et anni solibus et lunis et 

sideribus creatoris signantur in hoc ab eo positis (Et erunt, enim 

inquit, in signa mensium et annorum), apparet et saecula creatoris 

esse, et omne quod ante saecula propositum dicatur non alterius 

esse quam cuius et saecula. [4] Aut probet dei sui saecula Marcion; 

ostendat et mundum ipsum in quo saecula deputentur, vas quo- 

dammodo temporum, et signa aliqua vel ordinem eorum. 1 Si nihil 

demonstrat, revertor ut et illud dicam, Cur autem ante saecula 

creatoris proposuit gloriam nostram? Posset videri eam ante 

saecula proposuisse quam introductione saeculi revelasset. At cum 

id facit paene iam totis saeculis creatoris prodactis, vane ante 

saecula proposuit, et non magis intra saecula, quod revelaturus

erat paene post saecula. [5] Non enim eius est festinasse in pro- 

ponendo cuius et retardasse in revelando. Creatori autem com- 

petit utrumque, et ante saecula proposuisse et in fine saeculorum 

revelasse, quia et quod proposuit et revelavit medio spatio saecu- 

lorum in figuris et aenigmatibus et allegoriis praeministravit. Sed 

quia subicit de gloria nostra, quod eam nemo ex principibus huius 

aevi scierit, ceterum si scissent nunquam dominum gloriae cruci- 

fixissent, argumentatur haereticus quod principes huius aevi 

dominum, alterius scilicet dei Christum, cruci confixerint, 2 ut 

et hoc in ipsum recidat creatorem. [6] Porro cui supra ostendimus 

quibus modis gloria nostra a creatore sit deputanda, praeiudi- 

catum esse debebit eam quae in occulto fuerit apud creatorem 

merito ignotam etiam ab omnibus virtutibus et potestatibus crea- 

toris, quia nec famulis liceat consilia nosse dominorum, nedum 

illis apostatis angelis ipsique principi transgressionis, diabolo, 

quos magis extraneos fuisse contenderim ob culpam ab omni 

6. 1 ordinem eorum Oeh.: ortaneorum MR: organa eorum Kroy.: alia alii 

2 cruci confixerint R 3 : cruci eum fixerunt MR 1 

6. b Gen. 1: 14 


conscientia dispositionum creatoris. [7] Sed iam nec mihi competit 

principes huius aevi virtutes et potestates interpretari creatoris, 

quia ignorantiam illis adscribit apostolus, Iesum autem et secun- 

dum nostrum evangelium diabolus quoque in temptatione cogno- 

vit, et secundum commune instrumentum spiritus nequam sciebat 

eum sanctum dei esse et Iesum vocari et in perditionem eorum 

venisse. Etiam parabola fortis illius armati, quem alius validior 

oppressit et vasa eius occupavit, si in creatoris 3 accipitur apud 

Marcionem, iam nec ignorasse ultra potuit creator deum gloriae 

dum ab eo opprimitur, nec in cruce eum figere adversus quem 

valere non potuit, et superest ut secundum me quidem credibile 

sit scientes virtutes et potestates creatoris deum gloriae Christum 

suum crucifixisse, qua desperatione et malitiae redundantia servi 

quoque scelestissimi dominos suos interficere non dubitant. 

Scriptum est enim apud me satanam in Iudam introisse. [8] Secun- 

dum autem Marcionem nec apostolus hoc loco patitur ignoran- 

tiam adscribi virtutibus creatoris in gloriae dominum, quia 

scilicet non illas vult intellegi principes huius aevi. Quodsi non 

videtur de spiritalibus dixisse principibus, ergo de saecularibus 

dixit, de populo principali, utique non inter nationes, de ipsis 

archontibus eius, de rege Herode, etiam de Pilato, et quo maior 

principatus 4 huius aevi Romana dignitas praesidebat. [9] Ita et cum 

destruuntur argumentationes diversae partis, nostrae expositiones 

aedificantur. Sed vis adhuc gloriam nostram dei tui esse et apud 

eum in occulto fuisse. Et quare adhuc eodem et deus instrumento 

et apostolus nititur? Quid illi cum sententiis prophetarum ubique? 

Quis enim cognovit sensum domini, et quis illi consiliarius fuit?

Esaias est. Quid illi etiam cum exemplis dei nostri? [10] Nam quod 

architectum se prudentem affirmat, hoc invenimus significari 

6. 3 creatoris (sc. parabolam) MR Oeh.: creatorem Urs. 4 quaero an scri- 

bendum de Pilato in quo maior principatus 

6. c cf. Matt. 4: 3, 6 d cf. Luke 4: 34 e cf. Luke 11:21 f cf. Luke 

22: 3 g Isa. 40: 13 


depalatorem disciplinae divinae a creatore per Esaiam: Auferam, 

enim inquit, a Iudaea inter cetera et sapientem architectum. 

Et numquid ipse tunc Paulus destinabatur, de ludaea, id est 

de Iudaismo, auferri habens in aedificationem Christianismi, 

positurus unicum fundamentum, quod est Christus? quia et de hoc 

per eundem prophetam creator, Ecce ego, inquit, inicio in funda- 

menta Sionis lapidem pretiosum, honorabilem, et qui in eum cre- 

diderit non confundetur. [11] Nisi si structorem se terreni operis deus 

profitebatur, ut non de Christo suo significaret qui futurus esset 

fundamentum credentium in eum; super quod prout quisque 

superstruxerit, dignam scilicet vel indignam doctrinam, si opus 

eius per ignem probabitur, si merces illi per ignem rependetur, 

creatoris est: quia per ignem iudicatur vestra 5 superaedificatio, 

utique sui fundamenti, id est sui Christi. Nescitis quod templum 

dei sitis, et in vobis inhabitet spiritus dei? Si homo et res et 

opus et imago et similitudo et caro per terram et anima per affla- 

tum creatoris est, totus ergo in alieno habitat deus Marcionis 

si non creatoris sumus templum. [12] Quodsi templum dei quis vitia- 

verit, vitiabitur, utique a deo templi. Ultorem intentans, crea- 

torem intentabis. Stulti estote, ut sitis sapientes. Quare? Sapientia 

enim huius mundi stultitia est penes deum. Penes quem deum? 

Si nihil nobis et ad hunc sensum pristina praeiudicaverunt, bene 

quod et hic adstruit: Scriptum est enim, Deprehendens sapientes 

in nequitia illorum; et rursus, Dominus scit cogitationes sapien- 

tium, quod sint supervacuae. [13] In totum enim praescriptum a nobis 

erit, nulla illum sententia uti potuisse eius dei quem destruere de- 

beret, si non illi doceret. Ergo, inquit, nemo glorietur in homine. 

Et hoc secundum creatoris disciplinam: Miserum hominem, qui 

spem habet in hominem! et, Bonum est fidere in deo quam fidere 

in hominibus; ita et gloriari. 

7. [1] Et occulta tenebrarum ipse illuminabit, utique per Christum, 

6. 5 nostra pro vestra Eng. (sine causa.) 

6. h cf. Isa. 3: 3 i Isa. 28: 16 j cf. Job 5: 13; Ps. 94: 11 k Jer. 17: 5 

l Ps. 118:8


qui Christum illuminationem repromisit, se quoque lucernam pro- 

nuntiavit, scrutantem corda et renes. Ab illo erit et laus unicuique 

a quo et contrarium laudis, ut a iudice. Certe, inquis, vel hic 

mundum deum mundi interpretatur, dicendo, Spectaculum facti 

sumus mundo et angelis et horninibus: quia si mundum homines 

mundi significasset, non etiam homines postmodum nominasset. 

Immo ne ita argumentareris, providentia spiritus sancti demon- 

stravit quomodo dixisset, Spectaculum facti sumus mundo, dum 

angelis qui mundo ministrant, et hominibus quibus ministrant. 

[2] Verebatur nimirum tantae constantiae vir, ne dicam spiritus san- 

ctus, praesertim ad filios scribens, quos in evangelio generaverat, 

libere deum mundi nominare, adversus quem nisi exserte non 

posset videri praedicare. Non defendo secundum legem creatoris 

displicuisse illum qui mulierem patris sui habuit. Communis et 

publicae religionis secutus sit disciplinam. Sed cum eum damnat 

dedendum satanae, damnatoris dei praeco est. Viderit et quomodo 

dixerit, In interitum carnis ut spiritus salvus sit in die domini, 

dum et de carnis interitu et de salute spiritus iudicarit, et auferri 

iubens malum de medio creatoris frequentissimam sententiam 

commemoraverit: [3] Expurgate vetus fermentum, ut sitis nova con- 

spersio, sicut estis azymi. Ergo azymi figurae erant nostrae apud 

creatorem. Sic et pascha nostrum immolatus est Christus. Quare 

pascha Christus, si non pascha figura Christi per similitudinem 

sanguinis salutaris pecoris et 1 Christi? Quid nobis et Christo 

imagines induit 2 sollemnium creatoris, si non erant nostrae? 

[4] Avertens autem nos a fornicatione manifestat carnis resurre- 

ctionem. Corpus, inquit, non fornicationi sed domino, et dominus 

corpori, ut templum deo et deus templo. Templum ergo deo 

7. 1 pecoris et Christi scribendum arbitrabar: et pecoris Christi libri et edd. 

2 induit Urs.: imbuit MR 

7. a cf. Isa. 42: 6 b cf. Prov. 20: 27 c cf. Lev. 18: 8 


peribit, 3 et deus templo? Atquin vides, Qui dominum suscitavit, 

et nos suscitabit; in corpore quoque suscitabit, quia corpus do- 

mino, et dominus corpori. Et bene quod aggerat, Nescitis corpora 

vestra membra esse Christi? Quid dicet haereticus? Membra 

Christi non resurgent, quae nostra iam non sunt? Empti enim 

sumus pretio magno. [5] Plane nullo, si phantasma fuit Christus nec 

habuit ullam substantiam corporis quam pro nostris corporibus 

dependeret. Ergo et Christus habuit quo nos redimeret, et si 

aliquo magno redemit haec corpora, in quae eadem committenda 

fornicatio non erit, ut in membra iam Christi non nostra, utique 

sibi salva praestabit quae magno comparavit. Iam nunc quomodo 

honorabimus, quomodo tollemus deum in corpore perituro?

[6] Sequitur de nuptiis congredi, quas Marcion constantior apostolo 

prohibet. Etenim apostolus, etsi bonum continentiae praefert, 

tamen coniugium et contrahi permittit et usui esse, et magis 

retineri quam disiungi suadet. Plane Christus vetat divortium, 

Moyses vero permittit. Marcion totum concubitum auferens 

fidelibus (viderint enim catechumeni eius), repudium ante nuptias 

iubens, cuius sententiam sequitur, Moysi an Christi? [7] Atquin et 

Christus 4 cum praecipit mulierem a viro non discedere, aut si 

discesserit mancre innuptam aut reconciliari viro, et repudium 

permisit, quod non in totum prohibuit, et matrimonium con- 

firmavit, quod primo vetuit disiungi, et si forte disiunctum voluit 

reformari. Sed et continentiae quas ait causas? [8] Quia tempus in 

collecto est. Putaveram, quia deus alius in Christo; et tamen a 

quo est collectio temporis, ab eo erit et quod collectioni temporis 

congruit. Nemo alieno tempori consulit. Pusillum deum affirmas 

tuum, Marcion, quem in aliquo coangustat tempus creatoris. 

Gerte praescribens tantum in domino esse nubendum, ne qui 

fidelis ethnicum matrimonium contrahat, legem tuetur creatoris, 

allophylorum nuptias ubique prohibentis. [9] Sed, Et si sunt qui 

7. 3 pro peribit quaero an scribendum pertinebit, omisso postea interrogandi signo 

4 Christus MR: Christi apostolus voluit Pam. (attamen ipse apostolus ait, non ego 

sed dominus) 


dicuntur dei, sive in caelis sive in terris, apparet quomodo dixerit; 

non quasi vere sint, sed quia sint qui dicantur, quando non sint. 

De idolis enim coepit de idolothytis disputaturus: Scimus quod 

idolum nihil sit. Creatorem autem et Marcion deum non negat; 

ergo non potest videri apostolus creatorem quoque inter eos 

posuisse qui dei dicantur et tamen non sint, quando, et si fuissent, 

nobis tamen unus esset deus pater. Ex quo omnia nobis, nisi cuius 

omnia? Quaenam ista? Habes in praeteritis, Omnia vestra sunt, 

sive Paulus, sive Apollo, sive Cephas, sive mundus, sive vita, sive 

mors, sive praesentia, sive futura. [10] Adeo omnium deum creatorem 

facit, a quo et mundus et vita et mors, quae alterius dei esse non 

possunt. Ab eo igitur inter omnia et Christus. Ex labore suo unum- 

quemque docens vivere oportere satis exempla praemiserat 

militum pastorum rusticorum; sed divina illi 5 auctoritas deerat. 

Legem igitur opponit creatoris ingratis, quam destruebat; sui 

enim dei nullam talem habebat. Bovi, inquit, terenti os non 

obligabis, et adicit, Numquid de bubus pertinet ad dominum? 

etiam de bubus propter homines benignum? Propter nos enim 

scriptum est, inquit. [11] Ergo et legem allegoricam secundum nos 

probavit, et de evangelio viventibus patrocinantem, ac propter 

hoc non alterius esse evangelizatores quam cuius lex quae pro- 

spexit illis, cum dicit, Propter nos enim scriptum est. Sed noluit 

uti legis potestate, quia maluit gratis laborare. Hoc ad gloriam 

suam retulit, quam negavit quemquam evacuaturum, non ad 

legis destructionem qua alium probavit usurum. [12]Ecce enim et in 

petram offendit caecus Marcion de qua bibebant in solitudine 

patres nostri. Si enim petra illa Christus fuit, utique creatoris,

cuius et populus, cui rei figuram extranei sacramenti interpreta- 

tur? An ut hoc ipsum doceret figurata fuisse vetera in Christum 

ex illis recensendum? Nam et reliquum exitum populi decursurus 

praemittit, Haec autem exempla nobis sunt facta. [13] Dic mihi, a 

7. 5 illi Pam: illa MR: illic Eng. 


creatore alterius quidem ignoti dei hominibus exempla sunt 

facta, an alius deus ab alio mutuatur exempla, et quidem aemulo? 

De illo me terret sibi a quo fidem meam transfert. Meliorem me 

illi adversarius faciet? Iam si deliquero eadem quae et populus, 

eademne passurus sum, an non? Atquin si non eadem, vane mihi 

timenda proponit quae non sum passurus. Passurus autem a quo 

ero? Si a creatore, qualia infligere ipsius est? et quale erit ut 

peccatorem aemuli sui puniat magis quam e contrario foveat 

deus zelotes? Si ab illo deo, atquin punire non novit. Ita tota 

ista propositio apostoli nulla ratione consistit, si non ad disci- 

plinam creatoris est. [14] Denique et in clausula praefationi respondet. 

Haec autem quemadmodum evenerunt illis, scripta sunt ad nos 

commonendos, in quos fines aevorum decucurrerunt. O creatorem 

et praescium iam et admonitorem alienorum Christianorum! 

Praetereo si quando paria eorum quae retractata sunt, quaedam 

et breviter expungo. Magnum argumentum dei alterius permissio 

omnium obsoniorum adversus legem. Quasi non et ipsi confite- 

amur legis onera dimissa, sed ab eo qui imposuit, qui novationem 

repromisit. Ita et cibos qui abstulit, reddidit quod et a primordio 

praestitit. Ceterum si quis alius deus fuisset, destructor dei nostri, 

nihil magis suos prohibuisset quam de copiis adversarii vivere. 

8. [1] Caput viri Christus est. Quis Christus? qui non est viri auctor? 

Caput enim ad auctoritatem posuit, auctoritas autem non alterius 

erit quam auctoris. Cuius denique viri caput est ? Certe de quo sub- 

icit, Vir enim non debet caput velare, cum sit dei imago. Igitur 

si creatoris est imago (ille enim Christum sermonem suum in- 

tuens hominem futurum, Faciamus, inquit, hominem ad imagi- 

nem et similitudinem nostram), quomodo possum alterum habere 


caput, non eum cuius imago sum? [2] Cum enim imago sim creatoris, 

non est in me locus capitis alterius. Sed et quare mulier potestatem 

super caput habere debebit? Si quia ex viro et propter virum 

facta est, secundum institutionem creatoris, sic quoque eius disci- 

plinam apostolus curavit de cuius institutione causas disciplinae 

interpretatur. Adicit etiam, Propter angelos. Quos? id est cuius? 

Si creatoris apostatas, merito, ut illa facies quae eos scandali- 

zavit notam. quandam referat de habitu humilitatis et obscuratione 

decoris: si vero propter angelos dei alterius, quid veretur, si nec 

ipsi Marcionitae feminas appetunt? [3] Saepe iam ostendimus haere- 

ses apud apostolum inter mala ut malum poni, et eos probabiles

intellegendos qui haereses ut malum fugiant. Proinde panis et 

calicis sacramento iam in evangelio probavimus corporis et san- 

guinis dominici veritatem adversus phantasma Marcionis. Sed et 

omnem iudicii mentionem creatori competere, ut deo iudici, toto 

paene opere tractatum est. [4] Nunc de spiritalibus dico, haec quo- 

que in Christum a creatore promissa, sub illa praescriptione, 

iustissima opinor, qua non alterius credenda sit exhibitio quam 

cuius probata fuerit repromissio. Pronuntiavit Esaias, Prodibit 

virga de radice Iesse, et flos de radice ascendet, et requiescet super 

eum spiritus domini. Dehinc species eius enumerat: Spiritus 

sapientiae et intellegentiae, spiritus consilii et valentiae, et spiritus 

agnitionis et religionis, spiritus eum replebit 1 timoris dei. Christum 

enim in floris figura ostendit oriturum ex virga profecta de radice 

Iesse, id est virgine generis David, filii Iesse, in quo Christo con- 

sistere haberet tota substantia spiritus, non quasi postea obventura 

illi qui semper spiritus dei fuerit, ante carnem quoque, ne ex hoc 

argumenteris prophetiam ad eum Christum pertinere qui ut 

8. 1 replebit Pam.: replevit R: replevebit M 

8. a Isa. 11: 1 sq. 


homo tantum ex solo censu David postea consecuturus sit dei sui 

spiritum, sed quoniam exinde quo floruisset in carne sumpta ex 

stirpe David, requiescere in illo omnis haberet operatio gratiae 

spiritalis, et concessare et finem facere, quantum ad Iudaeos; [5] sicut 

et res ipsa testatur, nihil exinde spirante 2 penes illos spiritu crea- 

toris, ablato a Iudaea sapiente et prudente architecto et consiliario 

et propheta, ut hoc sit, Lex et prophetae usque ad Ioannem. 

Accipe nunc quomodo et a Christo in caelum recepto charismata 

obventura pronuntiarit. Ascendit in sublimitatem, id est in caelum: 

captivam duxit captivitatem, id est mortem vel humanam servi- 

tutem: dedit data filiis hominurn, id est donativa quae charismata 

dicimus. Eleganter Filiis hominum ait, non passim Hominibus, 

nos ostendens filios hominum, id est vere hominum, aposto- 

lorum. [6] In evangelio, enim inquit, ego vos generavi, et, Filii mei 

quos parturio rursus. Iam nunc et illa promissio spiritus absolute 

facta per Ioelem: In novissimis diebus effundam de meo spiritu in 

omnem carnem, et prophetabunt filii filiaeque eorum, et super 

servos et ancillas meas de meo spiritu effundam. [7] Et utique si in 

novissimos dies gratiam spiritus creator repromisit, Christus autem 

spiritalium dispensator in novissimis diebus apparuit, dicente 

apostolo, At ubi tempus expletum est misit deus filium suum, et 

rursus, Quia tempus iam in collecto est, apparet et de temporum 

ultimorum praedicatione hanc gratiam spiritus ad Christum prae- 

dicatoris pertinere. Compara denique species apostoli et Esaiae. 

[8] Alii, inquit, datur per spiritum sermo sapientiae: statim et Esaias 

spiritum sapientiae posuit. Alii sermo scientiae: hic erit sermo 

intellegentiae 3 et consilii. Alii fides in eodem spiritu: hic erit

spiritus religionis et timoris dei. Alii donum curationum, alii 

virtutum: hic erit valentiae spiritus. Alii prophetia, alii distinctio 

spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio linguarum: 

hic erit agnitionis spiritus. [9] Vide apostolum et in distributione 

8. 2 spirante R 3 : sperante MR 1 3 quaero an scribendum fuerit hic erit spiritus 

intellegentiae 

8. b cf. Isa. 3: 3 c Luke 16: 16 d Eph. 4: 8; cf. Ps. 68: 18 

e 1 Cor. 4: 15; Gal. 4: 19 f Joel 2: 28 g Gal. 4:4 h Isa. 11: 2 


facienda unius spiritus et in specialitate interpretanda prophetae 

conspirantem. Possum dicere, ipsum quod 4 corporis nostri per 

multa et diversa membra unitatem charismatum variorum com- 

pagini adaequavit, eundem et corporis humani et spiritus sancti 

dominum ostendit, qui merita 5 charismatum noluerit esse in 

corpore spiritus quae nec in corpore humano collocavit, qui de 

dilectione quoque omnibus charismatibus praeponenda apostolum 

instruxerit principali praecepto, quod probavit et Christus, [10] Diliges 

dominum de totis praecordiis et totis viribus et tota anima tua 

et proximum tuum tanquam te ipsum. Et si quod 6 in lege scriptum 

esset commemorat, in aliis linguis et in aliis labiis locuturum 

creatorem, cum hac commemoratione charisma linguarum con- 

firmat, nec hic potest videri alienum charisma creatoris praedica- 

tione confirmasse. [11] Aeque praescribens silentium mulieribus in 

ecclesia, ne quid discendi duntaxat gratia loquantur (ceterum 

prophetandi ius et illas habere iam ostendit, cum mulieri etiam 

prophetanti velamen imponit), ex lege accipit subiciendae feminae 

auctoritatem, quam, ut semel dixerim, nosse non debuit nisi in 

destructionem. [12] Sed ut iam a spiritalibus recedamus, res ipsae 

probare debebunt quis nostrum temere deo suo vindicet, et an 

nostrae parti 7 possit opponi, haec et si creator repromisit in suum 

Christum nondum revelatum, ut Iudaeis tantum destinatum, 

suas habitura in suo tempore in suo Christo et in suo populo 

operationes. Exhibeat itaque Marcion dei sui dona, aliquos pro- 

phetas, qui tamen non de humano sensu sed de dei spiritu sint 

locuti, qui et futura praenuntiarint et cordis occulta traduxerint; 

edat aliquem psalmum, aliquam visionem, aliquam orationem, 

duntaxat spiritalem, in ecstasi, id est amentia, 8 si qua linguae 

interpretatio accessit; probet etiam mihi mulierem apud se 

prophetasse ex illis suis sanctioribus feminis magnidicam: si haec 

8. 4 ipsum quod Kroy.: ipsum, qui MR edd. 5 merita R 1 mg.: meritum 

MR 3 6 Et si quod Kroy.: quod etsi MR edd. [sed desideratur quoque scriptum 

est] 7 an nostrae parti Rig.: a nostrae partis MR 1 : quia nostrae parti R 3 

8 amentia R: in amentia MF

8. i Luke 10: 27 j Gen. 3: 16 


omnia facilius a me proferuntur, et utique conspirantia regulis 

et dispositionibus et disciplinis creatoris, sine dubio dei mei 

erit et Christus et spiritus et apostolus. Habet professionem 

meam qui voluerit eam exigere. 

9. [1] Interim Marcionites nihil huiusmodi exhibebit, qui timct 

iam 1 pronuntiare cuius magis Christus nondum sit revelatus. Sicut 

meus expectandus est, qui a primordio praedicatus est, illius 

idcirco non est, quia non a primordio sit. Melius nos credimus in 

Christum futurum quam haereticus in nullum. 2 [2] Mortuorum resur- 

rectionem quomodo quidam tunc negarint prius dispiciendum 

est. Utique eodem modo quo et nunc; siquidem semper resurre- 

ctio carnis negatur. Ceterum animam et sapientium plures divinam 

vindicantes salvam repromittunt, et vulgus ipsum ea praesum- 

ptione defunctos colit qua animas eorum manere confidit: ceterum 

corpora aut ignibus statim aut feris aut etiam diligentissime 

condita temporibus tamen aboleri manifestum est. Si ergo carnis 

resurrectionem 3 negantes apostolus retundit, utique adversus illos 

tuetur quod illi negabant, carnis scilicet resurrectionem. Habes 

compendio responsum. [3] Cetera iam ex abundanti. Nam et ipsum 

quod mortuorum resurrectio dicitur, exigit defendi proprietates 

vocabulorum. Ita vocabulum mortuum non est nisi quod amisit 

animam, de cuius facultate vivebat. Corpus est quod amittit 

animam et amittendo fit mortuum; ita mortui vocabulum corpori 

competit. Porro si resurrectio mortui est, mortuum autem non 

aliud est quam corpus, corporis erit resurrectio. [4] Sic et resurre- 

ctionis vocabulum non aliam rem vindicat quam quae cecidit. 

Surgere enim potest dici et quod omnino non cecidit, quod semper 

retro iacuit. Resurgere autem non est nisi eius quod cecidit; 

9. 1 timet iam R 3 : tum etiam MR 1 2 in ullum voluit Kroy. 3 quaero 

an scribendum fuerit mortuorum resurrectionem, quam quidem apostolus ipse 

defendit, 1 Cor. 15: 12: carnis secl. Kroy. 


iterum enim surgendo, quia cecidit, resurgere dicitur. RE enim 

syllaba iterationi semper adhibetur. Cadere ergo dicimus corpus 

in terram per mortem, sicut et res ipsa testatur, ex dei lege. Cor- 

pori enim dictum est, Terra es et in terram ibis. Ita quod de terra 

est ibit in terram. Hoc cadit quod in terram abit, 4 hoc resurgit 

quod cadit. [5] Quia per hominem mors, et per hominem resurrectio. 

Hic mihi et Christi corpus ostenditur in nomine hominis, qui 

constat ex corpore, ut saepe iam docuimus. Quodsi sic in Christo 

vivificamur omnes sicut mortificamur in Adam, quando in Adam 

corpore mortificemur, sic necesse est in Christo corpore vivifice- 

mur. Ceterum similitudo non constat si non in eadem substantia 

mortificationis in Adam, vivificatio concurrat in Christo. Sed

interposuit adhuc aliquid de Christo, et propter praesentem dis- 

ceptationem non omittendum. [6] Tanto magis enim probabitur 

carnis resurrectio, quanto Christum eius dei ostendero apud quem 

creditur carnis resurrectio. Cum dicit, Oportet enim regnare eum, 

donec ponat inimicos eius sub pedes eius, iam quidem et ex hoc 

ultorem deum edicit, atque exinde ipsum qui hoc Christo repro- 

miserit: Sede ad dexteram meam donec ponam inimicos tuos 

scabellum pedum tuorum: virgam virtutis tuae emittet dominus 

ex Sion, et dominabitur in medio inimicorum tuorum tecum. 

[7] Sed necesse est ad meam sententiam pertinere defendam eas 

scripturas quas et Iudaei nobis avocare conantur. Dicunt denique 

hunc psalmum in Ezechiam cecinisse, quia is sederit ad dexteram 

templi, et hostes eius averterit deus et absumpserit; propterea 

igitur et cetera, Ante luciferum ex utero generavi te, in Ezechiam 

convenire et in Ezechiae nativitatem. Nos edimus evangelia (de 

quorum fide aliquid utique iam in tanto opere istos confirmasse 

debemus), nocturna nativitate declarantia dominum, ut hoc sit 

ante luciferum, et ex stella magis intellecta, et ex testimonio an- 

geli qui nocte pastoribus annuntiavit natum esse cum maxime 

9. 4 cadit quod in terram abit Ciacconius: abit quod in terram ibit libri omnes 

9. a Gen.3:19 b Ps. 110: 1 sq. c Ps. 110:3 


Christum, et ex loco partus, in diversorium enim ad noctem conveni- 

tur. [8] Fortassean et mystice factum sit ut nocte Christus nasceretur, 

lux veritatis futurus ignorantiae tenebris. Sed nec, Generavi te, 

edixisset deus, nisi filio vero. 5 Nam etsi de toto populo ait, Filios 

generavi, sed non adiecit Ex utero. Cur autem adiecit Ex utero 

tam vane, quasi aliqui hominum ex utero natus dubitaretur, nisi 

quia curiosius voluit intellegi in Christum: Ex utero generavi te, 

id est ex solo utero, sine viri semine, carni deputans ex 

utero, spiritui quod ex ipso. His accedit, 6 Tu es sacerdos in aevum. 

Nec sacerdos autem Ezechias, nec in aevum, etsi fuisset. Secun- 

dum ordinem, inquit, Melchisedec. [9] Quid Ezechias ad Melchisedec 

altissimi sacerdotem, et quidem non circumcisum, qui Abra- 

ham circumcisum iam accepta decimarum oblatione benedixit? 

At in Christum conveniet ordo Melchisedec, quoniam quidem 

Christus proprius et legitimus dei antistes, praeputiati sacerdotii 

pontifex, tum in nationibus constitutus, a quibus magis suscipi 

habebat, cognituram se quandoque circumcisionem et Abra- 

hae gentem, cum ultimo venerit, acceptatione et benedictione 

dignabitur. Est et alius psalmus ita incipiens: Deus, iudicium 

tuum regi da, id est Christo regnaturo, et iustitiam tuam filio 

regis, id est populo Christi. [10] Filii enim eius sunt qui in ipso rena- 

scuntur. Sed et hic psalmus Salomoni canere dicetur. Quae tamen 

soli competunt Christo docere non poterunt etiam cetera non ad 

Salomonem, sed ad Christum pertinere? Descendit, inquit, tan- 

quam imber super vellus, et velut stillae destillantes in terram;

placidum descensum eius et insensibilem describens de caelo in 

carnem. Salomon autem etsi descendit alicunde, non tamen sicut 

imber, quia non de caelo. Sed simpliciora quaeque proponam. 

[11] Dominabitur, inquit, a mari ad mare, et a flumine usque ad 

9. 5 filio vero Ciacconius: filio puero libri omnes 6 ex utero, spiritui 

quod ex ipso. His accedit Kroy.: ex utero spiritus. Quod et ipso hic accedit MR 

9. d Isa. 1:2 e Ps. 110:4 f Gen. 14: 19 g Ps. 72: 1 h Ps. 72:6, 

8, 11, 17-19 


terminos terrae. Hoc soli datum est Christo; ceterum Salomon 

uni et modicae Iudaeae imperavit. Adorabunt illum omnes reges. 

Quem omnes, nisi Christum? Et servient ei omnes nationes. Cui 

omnes, nisi Christo? Sit nomen eius in aevum. Cuius nomen in 

aeternum, 7 nisi Christi? Ante solem manebit nomen eius. Ante 

solem enim sermo dei, id est Christus. [12] Et benedicentur in illo 

universae gentes. In Salomone nulla natio benedicitur, in Christo 

vero omnis. Quid nunc, si et deum eum iste psalmus demonstrat? 

Et beatum eum dicent: quoniam, Benedictus dominus deus 

Israelis, qui facit mirabilia solus: benedictum nomen gloriae eius, 

et replebitur universa terra gloria eius. [13] Contra Salomon, audeo 

dicere, etiam quam habuit in deo gloriam amisit per mulierem 

in idololatriam usque pertractus. Itaque cum in medio psalmo 

illud quoque positum sit: Inimici eius pulverem lingent, subiecti 

utique pedibus ipsius, ad illud pertinebit propter quod hunc 

psalmum et intuli et ad meam sententiam defendi, ut confirma- 

verim et regni gloriam et inimicorum subiectionem secundum 

dispositionem creatoris, consecuturus 8 non alium credendum 

quam creatoris. 

10. [1] Revertamur nunc ad resurrectionem, cui et alias quidem pro- 

prio volumine satisfecimus, omnibus haereticis resistentes; sed nec 

hic desumus, propter eos qui illud opusculum ignorant. Quid, ait, 

facient qui pro mortuis baptizantur, si mortui non resurgunt? Vi- 

derit institutio ista. Kalendae, si forte, Februariae respondebunt illi, 

pro mortuis petere. 1 Noli ergo apostolum novum statim auctorem 

aut confirmatorem eius denotare, ut tanto magis sisteret carnis 

resurrectionem, quanto illi qui vane pro mortuis baptizarentur, 

9. 7 in aeternum Pam.: aeternum MR 8 consecuturus Rig.: consecuturum MR 

10. 1 pro mortuis petere: quomodo antecedentibus accommodetur haec incisio non bene 

intellego 

9. i Ps. 72: 9


fide resurrectionis hoc facerent. [2] Habemus illum alicubi unius 

baptismi definitorem. Igitur et pro mortuis tingui pro corporibus 

est tingui; mortuum enim corpus ostendimus. Quid facient qui 

pro corporibus baptizantur, si corpora non resurgunt? Atque adeo 

recte hunc gradum figimus, ut et apostolus secundam disceptatio- 

nem aeque de corpore induxerit. Sed dicent quidam, Quomodo 

mortui resurgent? quo autem corpore venient? [3] Defensa etenim 

resurrectione, quae negabatur, consequens erat de qualitate cor- 

poris retractare, quae non videbatur. Sed de ista cum aliis con- 

gredi convenit. Marcion enim in totum carnis resurrectionem non 

admittens et soli animae salutem repromittens, non qualitatis sed 

substantiae facit quaestionem. Porro et ex his manifestissime ob- 

ducitur quae apostolus ad qualitatem corporis tractat propter 

illos qui dicunt, Quomodo resurgent mortui? quo autem corpore 

venient? Iam enim praedicavit resurrecturum esse corpus, si 2 de 

corporis qualitate tractavit. [4] Denique si proponit exempla grani 

tritici, vel alicuius eiusmodi, quibus det corpus deus prout volet, 

si unicuique seminum proprium ait esse corpus, ut aliam quidem 

carnem hominum, aliam vero pecudum et volucrum, et corpora 

caelestia atque terrena, et aliam gloriam solis, et lunae aliam, et 

stellarum aliam,—nonne carnalern et corporalem portendit 

resurrectionem, quam per carnalia et corporalia exempla com- 

mendat? nonne etiam ab eo deo eam spondet a quo sunt et 

exempla? Sic et resurrectio, inquit. [5] Quomodo? Sicut et granum, 

corpus seritur corpus resurgit. Seminationem denique vocavit 

dissolutionem corporis in terram, quia seritur in corruptela, 3 

in honestatem, in virtutem. Cuius ille ordo in dissolutione, eius 

et hic in resurrectione corporis, scilicet sicut et granum. Ceterum 

si auferas corpus resurrectioni quod dedisti dissolutioni, ubi con- 

sistet diversitas exitus? Proinde et si seritur animale, resurgit 

spiritale, etsi habet aliquod proprium corpus anima vel spiritus, 

10. 2 si Oeh.: id MR edd. 3 post in corruptela iamdudum haec intercidisse 

suspicabar : 

assentitur Kroy. 

10. a cf. Eph. 4:5 


ut possit videri corpus animale animam significare et corpus 

spiritale spiritum, non ideo animam dicit in resurrectione spiritum 

futuram, sed corpus, quod cum anima nascendo et per animam 

vivendo animale dici capit, futurum spiritale dum per spiritum 

surgit in aeternitatem. [6] Denique si non anima, sed caro seminatur 

in corruptela, dum dissolvitur in terram, iam non anima erit 

corpus animale, sed caro quae fuit corpus animale, siquidem de 

animali efficitur spiritale, sicut et infra dicit, Non primum quod

spiritale. Ad hoc enim et de ipso Christo praestruit: [7] Factus primus 

homo Adam in animam vivam, novissimus Adam in spiritum 

vivificantem; licet stultissimus haereticus noluerit ita esse, domi- 

num enim posuit novissimum pro novissimo Adam, veritus scilicet 

ne, si et dominum novissimum haberet Adam, et eiusdem Chri- 

stum defenderemus in Adam novissimo cuius et primum. [8] Sed 

falsum relucet. Cur enim primus Adam, nisi quia et novissimus 

Adam? Non habent ordinem inter se nisi paria quaeque et eius- 

dem vel nominis vel substantiae vel auctoris. Nam etsi potest in 

diversis quoque esse aliud primum, aliud novissimum, sed unius 

auctoris. Ceterum si et auctor alius, et ipse quidem potest novis- 

simus dici. Quod tamen intulerit, primum est; novissimum autem, 

si primo par sit. Par autem primo non est, quia non eiusdem 

auctoris est. Eodem modo et in nomine hominis revincetur. [9] Pri- 

mus, inquit, homo de humo terrenus, secundus dominus de caelo. 

Quare secundus, si non homo, quod et primus? Aut numquid et 

primus dominus, si et secundus? Sed sufficit si in evangelio filium 

hominis adhibet Christum, 4 et hominem et in homine Adam eum 

negare non poterit. [10] Sequentia quoque eum comprimunt. Cum 

enim dicit apostolus, Qualis qui de terra, homo scilicet, tales et 

terreni, homines utique, ergo et qualis qui de caelo homo, tales 

et qui de caelo homines. Non enim poterat hominibus terrenis 

non homines caelestes opposuisse, ut statum ac spem studiosius 

10. 4 virgulam post Christum transtulit Kroy. 


distingueret in appellationis societate. Statu enim ac spe dicit 

terrenos atque caelestes, homines tamen ex pari, qui secundum 

exitum aut in Adam aut in Christo deputantur. Et ideo iam ad 

exhortationem spei caelestis, Sicut portavimus, inquit, imaginem 

terreni, portemus et imaginem caelestis, non ad substantiam ullam 

referens resurrectionis, sed ad praesentis temporis disciplinam. 

[11] Portemus enim, inquit, non portabimus, praeceptive, non promis- 

sive, volens nos sicut ipse incessit ita incedere, et a terreni, id est 

veteris, hominis imagine abscedere, quae est carnalis operatio. 

Denique quid subiungit? Hoc enim dico, fratres, quia caro et 

sanguis regnum dei non possidebunt, opera scilicet carnis et 

sanguinis, quibus et ad Galatas scribens abstulit dei regnum, 

solitus et alias substantiam pro operibus substantiae ponere, ut 

cum dicit eos qui in carne sunt deo placere non posse. Quando 

enim placere poterimus deo, nisi dum in carne hac sumus? [12] Aliud 

tempus operationis nullum opinor est. Sed si in carne quamquam 

constituti carnis opera fugiamus, tum non erimus in carne, dum 

non in substantia carnis non sumus, sed in culpa. Quodsi in 

nomine carnis, opera non substantiam carnis iubemur exponere, 

operibus ergo carnis, non substantiae carnis, in nomine carnis 

denegatur dei regnum. [13] Non enim id damnatur in quo male fit, 

sed id quod fit. Venenum dare scelus est, calix tamen in quo datur 

reus non est. Ita et corpus carnalium operum vas est, anima est 

autem quae in illo venenum alicuius mali facti temperat. Quale 

est autem ut, si anima auctrix operum carnis merebitur dei

egnum per expiationem eorum quae in corpore admisit, corpus 

ministrum solummodo in damnatione permaneat? Venefico 

absoluto calix erit puniendus? Et tamen non utique carni defen- 

dimus dei regnum, sed resurrectionem substantiae suae, quasi 

ianuam regni, per quam aditur. [14] Ceterum aliud resurrectio, aliud 

regnum. Primo enim resurrectio, dehinc regnum. Resurgere 

10. b cf. Gal. 5: 19 sqq. c cf. Rom. 8: 8 


itaque dicimus carnem, sed mutatam consequi rcgnum. Resur- 

gent enim mortui incorrupti, illi scilicet qui fuerant corrupti 

dilapsis corporibus in interitum. Et nos mutabimur, in atomo, in 

oculi momentaneo motu. Oportet enim corruptivum hoc, tenens 

utique carnem suam dicebat apostolus, induere incorruptelam, et 

mortale hoc immortalitatem, ut scilicet habilis substantia efficia- 

tur regno dei. Erimus enim sicut angeli. Haec erit demutatio 

carnis, sed resuscitatae. Aut si nulla erit, quomodo induet incor- 

ruptelam et immortalitatem? [15] Aliud igitur facta per demuta- 

tionem tunc consequetur dei regnum, iam non caro nec sanguis, 

sed quod illi corpus deus dederit. Et ideo recte apostolus: Caro 

et sanguis regnum dei non consequentur, demutationi illud 

adscribens, quae accedit resurrectioni. [16] Si autem tunc fiet verbum 

quod scriptum est apud creatorem, Ubi est, mors, victoria tua 

vel contentio tua? Ubi est, mors, aculeus tuus? (verbum autem 

hoc creatoris est per prophetam), eius erit et res, id est regnum, 

cuius et verbum fiet in regno. Nec alii deo gratias dicit quod 

nobis victoriam utique de morte referre praestiterit, quam illi a 

quo verbum insultatorium de morte et triumphatorium accepit. 

11. DE EPISTULA SECUNDA AD CORINTHIOS. [1] Si deus com- 

mune vocabulum factum est vitio erroris humani, quatenus 

plures dei dicuntur atque creduntur in saeculo, benedictus tamen 

deus domini nostri 1 Iesu Christi non alius quam creator intel- 

legetur qui et universa benedixit, habes Genesim; et ab universis 

benedicitur, habes Danielem. Proinde si pater potest dici sterilis 

deus, 2 nullius magis nomine quam creatoris; 3 misericordiarum 

tamen pater idem erit qui misericors et miserator et misericordiae 

plurimus est dictus. [2] Habes apud Ionam cum ipso misericordiae 

exemplo quam Ninivitis exorantibus praestitit: facilis et Ezechiae 

fletibus flecti, et Achab marito lezabelis deprecanti sanguinem 

11. 1 domini nostri GR 3 : domini mei R 1 (et fortasse M prima manu) 2 sterilis 

deus Kroy.: sterilis dei MR edd. 3 nullius magis nomine quam creatoris 

quid sibi velint haec verba vix intellego: seclusit Kroy. 

10. d cf. Matt. 22: 30; Luke 20: 36 e cf. Isa. 25: 8 11. a cf. Gen. 1: 22 

b cf. Dan. 3: 52 LXX; Song of III Ch. 3 c cf. Jonah 4:2 d cf. 2 Kgs. 

20: 5 sqq.


ignoscere Nabuthae, et David agnoscenti delictum Statim indul- 

gere, malens scilicet paenitentiam peccatoris quam mortem, 

utique ex misericordiae affectu. Si quid tale Marcionis deus edidit 

vel edixit, agnoscam patrem misericordiarum. [3] Si vero ex eo 

tempore hunc titulum ei adscribit quo revelatus, quasi exinde 

sit pater misericordiarum quo liberare instituit genus humanum, 

atquin et nos ex eo tempore negamus illum ex quo dicitur revela- 

tus. Non potest igitur aliquid ei adscribere quem tunc ostendit 

cum aliquid ei adscribit. Si enim prius constaret eum esse, tunc 

et adscribi ei potest. Accidens enim est quod adscribitur, acciden- 

tia autem antecedit ipsius rei ostensio cui accidunt, maxime cum 

iam alterius est quod adscribitur ei qui prius non sit ostensus. 

Tanto magis negabitur esse, quanto per quod affirmatur esse eius 

est qui iam ostensus est. [4] Sic et testamentum novum non alterius 

erit quam qui illud repromisit; etsi non littera, at eius spiritus; 

hoc erit novitas. Denique qui litteram tabulis lapideis inciderat, 

idem et de spiritu edixerat, Effundam de meo spiritu in omnem 

carnem. Et si littera occidit, spiritus vero vivificat, eius utrumque 

est qui ait, Ego occidam et ego vivificabo, percutiam et sanabo. 

Olim duplicem vim creatoris vindicavimus, et iudicis et boni, 

littera occidentis per legem et spiritu vivificantis per evangelium. 

Non possunt duos deos facere quae, etsi diversa, apud unum 

recenseri praevenerunt. [5] Commemorat et de velamine Moysi, quo 

faciem tegebat incontemplabilem filiis Israel. Si ideo ut claritatem 

maiorem defenderet novi testamenti quod manet in gloria, quam 

veteris quod evacuari habebat, hoc et meae convenit fidei prae- 

ponenti evangelium legi, et vide ne magis meae. Illic enim erit 

superponi quid, ubi fuerit et illud cui superponitur. At cum dicit, 

11. e cf. 1 Kgs. 21: 27 sqq. f cf. 2 Sam. 12: 13 g cf. Ezek.33:11 

h Joel 2: 28 i Deut. 32: 39 


Sed obtunsi sunt sensus mundi, non utique creatoris, sed populi 

qui in mundo est. De Israele enim dicit, Ad hodiernum usque 

velamen idipsum in corde eorum. Figuram 4 ostendit fuisse vela- 

men faciei in Moyse velaminis cordis in populo, quia nec nunc 

apud illos perspiciatur Moyses corde, sicut nec facie tunc. [6] Quid 

est ergo adhuc velatum in Moyse quod pertineat ad Paulum, si 

Christus creatoris a Moyse praedicatus nondum venit? quomodo 

iam operta et velata adhuc denotantur corda Iudaeorum, non- 

dum exhibitis praedicationibus Moysi, id est de Christo, in quo 

eum intellegere deberent? Quid ad apostolum Christi alterius, 

si dei sui sacramenta Iudaei non intellegebant, nisi quia velamen 

cordis illorum ad caecitatem, qua non perspexerant Christum 

Moysi, pertinebat? [7] Denique quod sequitur, Cum vero converterit 

ad deum, auferetur velamen, hoc Iudaeo proprie dicit apud quem 

et est velamen Moysi, qui cum transierit in fidem Christi, intel- 

legit Moysen de Christo praedicasse. Ceterum quomodo auferetur

velamentum creatoris in Christo dei alterius, cuius sacramenta 

velasse non potuit creator, ignoti videlicet ignota? [8] Dicit ergo nos 

iam aperta facie, utique cordis, quod velatum est in Iudaeis, 

contemplantes Christum eadem imagine transfigurari a gloria, 

qua scilicet et Moyses transfigurabatur a gloria domini, in gloriam. 

Ita corporalem Moysi illuminationem de congressu domini et 

corporale velamen de infirmitate populi proponens, et spirita- 

lem revelationem et spiritalem claritatem in Christo superducens, 

tanquam a domino, inquit, spirituum, totum ordinem Moysi figu- 

ram ignorati apud Iudaeos, agniti vero apud nos Christi fuisse 

testatur. [9] Scimus quosdam sensus ambiguitatem pati posse de 

sono pronuntiationis aut de modo distinctionis, cum duplicitas 

earum intercedit. Hanc Marcion captavit sic legendo: In quibus 

deus aevi huius, ut creatorem ostendens deum huius aevi alium 

11. 4 Figuram Rig.: figuratum MR: figuram tum Kroy. 


suggerat deum alterius aevi. Nos contra sic distinguendum dici- 

mus: In quibus deus, dehinc: aevi huius excaecavit mentes 

infidelium; In quibus, Iudaeis infidelibus, in quibus opertum est 

aliquibus evangelium adhuc sub velamine Moysi. Illis enim deus, 

labiis diligentibus eum, corde autem longe absistentibus ab eo 

minatus fuerat: Aure audietis et non audietis, oculis videbitis et 

non videbitis, et: Nisi credideritis nec intellegetis, et: Auferam 

sapientiam sapientium et prudentiam prudentium irritam faciam. 

[10] Haec autem non utique de evangelio dei ignoti abscondendo 

minabatur. Ita etsi huius aevi deus, sed infidelium huius aevi 

excaecat cor, quod Christum eius non ultro recognoverint de 

scripturis intellegendum. Et positum in ambiguitate distinctionis 

hactenus tractasse, 5 ne adversario prodesset, contentus victoriae, 

nae ultro possum et in totum contentionem hanc praeterisse. 

[11] Simpliciori responso prae manu erit esse huius aevi dominum 

diabolum interpretari, qui dixerit, propheta referente, Ero 

similis altissimi, ponam in nubibus thronum meum; sicut et tota 

huius aevi superstitio illi mancipata est qui excaecet infidelium 

corda et inprimis apostatae Marcionis. Denique non vidit occur- 

rentem sibi clausulam sensus: Quoniam deus, qui dixit ex tene- 

bris lucem lucescere, reluxit in cordibus nostris ad illuminationem 

agnitionis suae in persona Christi. [12] Quis dixit, Fiat lux? Et de 

illuminatione 6 mundi quis Christo ait, Posui te in lumen nationum, 

sedentium scilicet in tenebris et in umbra mortis? Cui respondet 

spiritus in psalmo ex providentia futuri: Significatum est, inquit, 

super nos lumen personae tuae, domine. Persona autem dei Chri- 

stus dominus. Unde et apostolus supra, Qui est imago, inquit, dei. 

Igitur si Christus persona creatoris dicentis, Fiat lux, et Christus 

11. 5 Et positum etc.: syntaxi perquam dissolutae medelam adhibere nolebam: sensus vix 

latet 6 de illuminatione Pam.: illuminationem MR

11. j cf. Isa. 29: 13 k Isa. 6: 10 l Isa. 7: 9 m Isa. 29: 14 n Isa. 

14: 14 o Gen. 1:2 p Isa. 49: 6 q Isa. 9:2 r Ps. 4: 6 


et apostoli et evangelium et velamen et Moyses et tota series, 

secundum testimonium clausulae creatoris est, dei huius aevi, 

certe non eius qui nunquam dixit, Fiat lux. Praetereo hic et de 

alia epistula, quam nos ad Ephesios praescriptam habemus, 

haeretici vero ad Laodicenos. [13] Ait enim meminisse nationes quod 

illo in tempore cum essent sine Christo, alieni ab Israele, sine 

conversatione et testamentis et spe promissionis, etiarn sine deo 7 

essent, in mundo utique, etsi de creatore. Ergo si nationes sine 

deo dixit esse, deus autem illis diabolus est, non creator, apparet 

dominum aevi huius eum intellegendum quem nationes pro deo 

receperunt, non creatorem, quem ignorant. [14] Quale est autem ut 

non eiusdem habeatur thesaurus in fictilibus vasis nostris cuius 

et vasa sunt? Nam si gloria dei est in fictilibus vasis tantum the- 

sauri haberi, vasa autem fictilia creatoris sunt, ergo et gloria 

creatoris est, cuius vasa eminentiam virtutis dei sapiunt, et virtus 

ipsa; quia propterea in vasa fictilia commissa sunt, ut eminentia 

eius probaretur. [15] Ceterum iam non erit alterius dei gloria ideoque 

nec virtus, sed magis dedecus et infirmitas, cuius eminentiam 

fictilia et quidem aliena ceperunt. Quodsi haec sunt fictilia vasa, 

in quibus tanta nos pati dicit, in quibus etiam mortificationem 

circumferimus dei, 8 satis ingratus deus et iniustus, si non et hanc 

substantiam resuscitaturus est, in qua pro fide eius tanta toleran- 

tur, in qua et mors Christi circumfertur, in qua et eminentia 

virtutis consecratur. Sed enim proponit, Ut et vita Christi mani- 

festetur in corpore nostro, scilicet sicut et mors eius circumfertur 

in corpore. De qua ergo Christi vita dicit? qua nunc vivimus in 

illo? [16] Et quomodo in sequentibus non ad visibilia nec ad tempo- 

ralia, sed ad invisibilia et ad aeterna, id est non ad praesentia, 

sed ad futura exhortatur? Quodsi de futura vita dicit Christi, in 

corpore eam dicens apparituram, manifeste carnis resurrectionem 

praedicavit, exteriorem quidem hominem nostrum corrumpi 

11. 7 sine deo Pam.: sine domino MR 8 dei MR: domini Pam. 

11. s cf. Eph. 2: 12 


dicens, et non quasi aeterno interitu post mortem, verum labo- 

ribus et incommodis, de quibus praemisit adiciens, Et non defici- 

emus. Nam et interiorem hominem nostrum renovari de die in 

diem dicens hic utrumque demonstrat, et corporis corruptionem 

ex vexatione temptationum et animi renovationem ex contem- 

platione promissionum.

12. [1] Terreni domicilii nostri 1 non sic ait habere nos domum aeter- 

nam, non manu factam, in caelo, quia quae manu facta sit crea- 

toris intereat in totum dissoluta post mortem. Haec enim ad 

mortis metum et ad ipsius dissolutionis contristationem consolan- 

dam retractans etiam per sequentia manifestius, cum subicit in- 

gemere nos de isto tabernaculo corporis terreni, quod de caelo est 

superindui cupientes; siquidem et despoliati non inveniemur nudi, 

id est recipiemus quod despoliati sumus, id est corpus. Et rursus: 

Etenim qui sumus in isto tabernaculo corporis, ingemimus quod 

gravemur, nolentes exui sed superindui. [2] Hic enim expressit quod 

in prima epistula strinxit: Et mortui resurgent incorrupti, qui 

iam obierunt, et nos mutabimur, qui in carne fuerimus depre- 

hensi a deo. Et illi 2 enim resurgent incorrupti, recepto scilicet 

corpore, et quidem integro, ut ex hoc sint incorrupti; et hi pro- 

pter temporis ultimum iam momentum et propter merita vexatio- 

num antichristi compendium mortis, sed mutati, consequentur 

superinduti magis quod de caelo est quam exuti corpus. [3] Ita si 

hi super corpus induent caeleste illud, utique et mortui recipient 

corpus, super quod et ipsi induant incorruptelam de caelo; quia 

et de illis ait, Necesse est corruptivum istud induere incorruptelam 

et mortale istud immortalitatem. Illi induunt cum receperint cor- 

pus, isti superinduunt quia non amiserint corpus, et ideo non 

temere dixit nolentes exui corpore sed superindui, id est nolentes 

mortem experiri sed vita praeveniri, uti devoretur mortale hoc a 

12. 1 hunc in modum rescribendum olim suspicabar: Ita et post dissolutionem terreni 

domicilii nostri: paene assentitur Kroy. 2 Et illi R 3 edd.: hi et illi MR 1 

12. a 1 Cor. 15: 52 b 1 Cor. 15: 53 


vita, dum eripitur morti per superindumentum demutationis. [4] Ideo 

quia ostendit hoc melius esse, ne contristemur mortis si forte 

praeventu, et arrabonem nos spiritus dicit a deo habere, quasi 

pignoratos in eandem spem superindumenti, et abesse a domino, 

quamdiu in carne sumus, ac propterea debere boni ducere abesse 

potius a corpore et esse cum domino, ut et mortem libenter ex- 

cipiamus. Atque adeo omnes ait nos oportere manifestari ante tri- 

bunal Christi, ut recipiat unusquisque quae per corpus admisit 

sive bonum sive malum. [5] Si enim tunc retributio meritorum, 

quomodo iam aliqui cum deo poterunt deputari? Et tribunal 

autem nominando et dispunctionem boni ac mali operis utriusque 

sententiae iudicem ostendit, et corporum omnium repraesenta- 

tionem confirmavit. Non enim poterit quod corpore admissum 

est non corpore iudicari. Iniquus enim deus, si non per id punitur 

quis aut iuvatur per quod operatus est. [6] Si qua ergo conditio nova 

in Christo, vetera transierunt, ecce nova facta sunt omnia, im- 

pleta est Esaiae prophetia. Si etiam iubet ut mundemus nos ab 

inquinamento carnis et sanguinis, non substantiam 3 capere regnum dei. Si et virginem sanctam

destinat ecclesiam adsignare Christo, utique ut sponsam sponso, 

non potest imago coniungi inimico veritatis rei ipsius. Si et 

pseudapostolos dicit operarios dolosos transfiguratores sui, per 

hypocrisin scilicet, conversationis non praedicationis adulteratae 

reos taxat. [7] Adeo de disciplina, non de divinitate dissidebatur. 

Si transfiguratur satanas in angelum lucis, non potest hoc dirigi 

in creatorem. Deus enim non angelus creator; in deum lucis, non 

in angelum, transfigurare se dictus esset, si non eum satanan 

significaret quem et nos et Marcion angelum novimus. [8] De paradiso 

12. 3 supplenda vidit Kroy. 

12. c cf. Isa. 43: 19 


suus stilus est ad omnem quam patitur quaestionem. Hic illud 

forte mirabor, si proprium potuit habere paradisum deus nullius 

terrenae dispositionis, nisi si etiam paradiso creatoris precario 

usus est, sicut et mundo. Et tamen hominem tollere ad caelum 

creatoris exemplum est in Helia. Magis vero mirabor dominum 

optimum, percutiendi et saeviendi alienum, nec proprium saltem 

sed creatoris angelum satanae colaphizando apostolo suo appli- 

cuisse, et ter ab eo obsecratum non concessisse. Emendat igitur 

et deus Marcionis secundum creatorem elatos aemulantem, ut 

deponentem scilicet de solio dynastas. Aut numquid ipse est qui 

et in corpus Iob dedit satanae potestatem, ut virtus in infirmitate 

comprobaretur? [9] Quid et formam legis adhuc tenet Galatarum 

castigator, in tribus testibus praefiniens staturum omne verbum? 

Quid et non parsurum se peccatoribus comminatur, lenissimi dei 

praedicator? Immo et ipsam durius agendi in praesentia potesta- 

tem a domino datam sibi affirmat. Nega nunc, haeretice, timeri 

deum tuum, cuius apostolus timebatur! 

13. DE EPISTULA AD ROMANOS. [1] Quanto opusculum profliga- 

tur, breviter iam retractanda sunt quae rursus occurrunt, quae- 

dam vero tramittenda, quae saepius occurrerunt. Piget de lege 

adhuc congredi, qui totiens probaverim concessionem eius nul- 

lum argumentum praestare diversi dei in Christo, praedicatam 

scilicet et repromissam in Christum apud creatorem, quatenus 

et ipsa epistula legem plurimum videtur excludere. [2] Sed et iudicem 

deum ab apostolo circumferri saepe iam ostendimus et in iudice 

ultorem et creatorem in ultore. Itaque et hic, cum dicit, Non 

enim me pudet evangelii, virtus enim dei est in salutem omni 

credenti, Iudaeo et Graeco, quia iustitia dei in eo revelatur ex 

fide in fidem, sine dubio et evangelium et salutem iusto deo depu- 

tat, non bono, ut ita dixerim secundum haeretici distinctionem, 

12. d cf. 2 Kgs. 2: 11


transferenti ex fide legis in fidem evangelii, suae utique legis et 

sui evangelii. Quoniam et iram 1 dicit revelari de caelo super 

impietatem et iniustitiam hominum qui veritatem in iniustitia 

detineant. [3] Cuius dei ira? Utique creatoris. Ergo et veritas eius 

erit cuius et ira quae revelari habet in ultionem veritatis. Etiam 

adiciens, Scimus autem iudicium dei secundum veritatem esse, 

et iram ipsam probavit, ex qua venit iudicium pro veritate, et 

veritatem rursus eiusdem dei confirmavit cuius iram probavit 

probando iudicium. Aliud est si veritatem dei alterius in iniustitia 

detentam creator iratus ulciscitur. [4] Quantas autem foveas in ista 

vel maxime epistula Marcion fecerit, auferendo quae voluit, de 

nostri instrumenti integritate parebit. Mihi sufficit, quae proinde 

eradenda non vidit, quasi neglegentias et caecitates eius accipere. 

Si enim iudicabit deus occulta hominum, tam eorum qui in lege 

deliquerunt quam eorum qui sine lege, quia et hi legem ignorant 

et natura faciunt quae sunt legis, utique is deus iudicabit cuius 

sunt et lex et ipsa natura, quae legis est instar ignorantibus legem. 

Iudicabit autem quomodo? [5] Secundum evangelium, inquit, per 

Christum. Ergo et evangelium et Christus illius sunt cuius et lex 

et natura, quae per evangelium et Christum vindicabuntur a 

deo 2 illo iudicio dei quod et supra, secundum veritatem. Ergo 

qua defendenda 3 reveletur de caelo ira, non nisi a deo irae, ita 

et hic sensus pristino cohaerens, in quo iudicium creatoris edicitur, 

non potest in alium deum referri, qui nec iudicat nec irascitur, 

sed in illum cuius dum haec sunt, iudicium dico et iram, etiam 

illa ipsius sint necesse est per quae 4 haec habent transigi, evange- 

lium et Christus. [6] Et ideo vehitur in transgressores legis, docentes 

non furari et furantes, ut homo dei legis, non ut creatorem ipsum 

his modis tangens, qui et furari vetans fraudem mandaverit in 

13. 1 iram dei Pam. 2 a deo Lat.: adeo MR 3 defendenda ea 

voluit Eng.: malim equidem defendendae ei 4 per quae Lat.: per quem MR 


Aegyptios auri et argenti, quemadmodum et cetera in illum retor- 

quent. Scilicet apostolus verebatur convicium deo palam facere, 

a quo non verebatur divertisse? [7] Adeo autem Iudaeos incesserat, 

ut ingesserit propheticam increpationem: Propter vos nomen dei 

blasphematur. Quam ergo perversum, ut ipse blasphemaret eum 

cuius blasphemandi causa malos exprobrat! Praefert et circum- 

cisionem cordis praeputiationi; apud deum legis est facta 

circumcisio cordis, non carnis, spiritu, non littera. Quodsi haec 

est circumcisio Hieremiae: Et circumcidemini praeputia cordis, 

sicut et Moyses: Circumcidemini duricordiam vestram, eius erit 

spiritus circumcidens cor cuius et littera metens carnem, eius 5 et 

Iudaeus qui in occulto cuius et Iudaeus in aperto, quia nec 

Iudaeum nominare vellet apostolus non Iudaeorum dei servum. 

[8] Tunc lex, nunc iustitia dei per fidem Christi. Quae est ista distin- 

ctio? Servivit deus tuus dispositioni creatoris, dans ei tempus et 

legi eius: an eius tunc cuius et nunc? Eius lex cuius et fides Christi;

distinctio dispositionum est, non deorum. [9] Monet iustificatos ex 

fide Christi, non ex lege, pacem ad deum habere. Ad quem? 

Cuius nusquam fuimus hostes, an cuius legi et naturae rebellavi- 

mus? Nam si in eum competit pax cum quo fuit bellum, ei et 

iustificabimur, et eius erit Christus ex cuius fide iustificabimur, 

ad cuius pacem competit redigi hostes eius aliquando. [10] Lex autem, 

inquit, subintroivit, ut abundaret delictum. Quare? ut super- 

abundaret, inquit, gratia. Cuius dei gratia, si non cuius et lex? 

Nisi si creator ideo legem intercalavit, ut negotium procuraret gra- 

tiae dei alterius et quidem aemuli, ne dixerim ignoti, ut, quemad- 

modum apud ipsum regnaverat peccatum in mortem, ita et gratia 

regnaret in iustitia in vitam per Iesum Christum, adversarium 

13. 5 carnem eius edd.: virgulam post carnem transtuli 

13. a cf. Exod. 12: 35 sq. b cf. Isa. 52: 5 c Jer. 4: 4 d Deut. 10: 16 


ipsius. [11] Propter hoc omnia concluserat lex creatoris sub 

delictum, et totum mundum deduxerat in reatum, et omne os 

obstruxerat, ne qui gloriaretur per illam, ut gratia servaretur in 

gloriam Christi, non creatoris, sed Marcionis? 6 [12] Possum et hic de 

substantia Christi praestruere ex prospectu quaestionis subsecu- 

turae. Mortuos enim nos inquit legi . 7 Ergo 

corpus Christi, et potest corpus contendi, non statim caro. Sed 

et quaecunque substantia sit, cum eius nominat corpus quem 

subicit ex mortuis resurrexisse, non potest aliud corpus intellegi 

quam carnis, in quam lex mortis est dicta. [13] Ecce autem et testi- 

monium perhibet legi, et causa delicti eam excusat. Quid ergo 

dicemus? quia lex peccatum? absit. Erubesce, Marcion. Absit. 

Abominatur apostolus criminationem legis. Sed ego delictum 

non scio nisi per legem. [14] O summum ex hoc praeconium legis, per 

quam licuit 8 delictum latere! Non ergo lex seduxit, sed 

peccatum per praecepti occasionem. Quid deo imputas legis quod 

legi eius apostolus imputare non audet? Atquin et accumulat: 

Lex sancta, et praeceptum eius iustum et bonum. [15] Si taliter vene- 

ratur legem creatoris, quomodo ipsum destruat nescio. Quis dis- 

cernit duos deos, iustum alium, bonum alium, cum is utrumque 

debeat credi cuius praeceptum et bonum et iustum est? Si autem 

et spiritalem confirmat legem, utique et propheticam, utique et 

figuratam. Debeo enim et hinc constituere Christum in lege 

figurate praedicatum, quo nec a Iudaeis omnibus potuerit agnosci. 

14. [1] Hunc si pater rnisit in similitudinem carnis peccati, non ideo 

phantasma dicetur caro quae in illo videbatur. Peccatum enim 

carni supra adscripsit, et illam fecit legem peccati habitantem in 

membris suis et adversantem legi sensus. Ob hoc igitur missum 

filium in similitudinem carnis peccati, ut peccati carnem simili

13. 6 Marcionis? quaermdi signum posui 7 addenda sensit 

Kroy. 8 licuit necessario sed invitus scribebam: licuit MR; liquuit Gel. 

alii: melius Ciacconius liquuit delictum latens 

13. e cf. Gal. 3: 22 14. a cf. Rom. 7: 23 


substantia redimeret, id est carnea, quae peccatrici carni similis 

esset, cum peccatrix ipsa non esset. Nam et haec erit dei virtus in 

substantia pari perficere salutem. [2] Non enim magnum, si spiritus 

dei carnem remediaret, sed si caro consimilis peccatrici, dum caro 

est, sed non peccati. Ita similitudo ad titulum peccati pertinebit, 

non ad substantiae mendacium. Nam nec addidisset Peccati, si 

substantiae similitudinem vellet intellegi, ut negaret veritatem; 

tantum enim Carnis posuisset, non et Peccati. Cum vero tunc sic 

struxit, Carnis peccati, et substantiam confirmavit, id est carnem, 

et similitudinem ad vitium substantiae retulit, id est ad peccatum. 

[3] Puta nunc similitudinem substantiae dictam, non ideo negabitur 

substantiae veritas. Cur ergo similis vera? 1 Quia vera quidem 

sed non ex semine: de statu similis et vera: de censu non vero 

dissimilis. Ceterum similitudo in contrariis nulla est. 1 Spiritus 

non diceretur carnis similitudo, quia nec caro similitudinem spiri- 

tus caperet; sed phantasma diceretur, si id quod non erat videba- 

tur. Similitudo autem dicitur, cum est quod videtur. Est enim, 

dum alterius par est. Phantasma autem, qua hoc tantum est, non 

est similitudo. [4] Et hic autem ipse edisserens quomodo nolit esse 

nos in carne, cum simus in carne, ut scilicet non simus in operibus 

carnis, ostendit hac ratione scripsisse, Caro et sanguis regnum dei 

consequi non possunt, non substantiam damnans sed opera eius; 

quae quia possunt non admitti a nobis in carne adhuc positis, 

non ad reatum substantiae sed ad conversationis pertinebunt. 

Item si corpus quidem mortuum propter delictum, adeo non 

animae, sed corporis mors est; spiritus autem vita propter iusti- 

tiam cui mors obvenit propter delictum, id est corpori. [5] Non enim 

alicui restituitur nisi qui illud amisit; et ita erit resurrectio mortu- 

orum dum est corporum. Nam subiungit: Qui suscitavit Christum 

a mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra. Adeo et carnis 

resurrectionem confirmavit, absque qua nec corpus aliud dici 

14. I-I locum perdifficilem hunc fere in modum interpungendum ducebam: similis et Lat.: 

simili sed MR 

14. b 1 Cor. 15: 50 

600 TERTULLIAN V. 14

capit nec mortale aliud intellegi, et Christi substantiam corpora- 

lem probavit; siquidem proinde vivificabuntur et mortalia cor- 

pora nostra, quemadmodum et ille resuscitatus est, non alias 

proinde nisi quia in corpore. [6] Salio et hic amplissimum abruptum 

intercisae scripturae, sed apprehendo testimonium perhibentem 

apostolum Israeli, quod zelum dei habeant, sui utique, non tamen 

per scientiam. Deum enim, inquit, ignorantes, et suam iustitiam 

sistere quaerentes, non subiecerunt se iustitiae dei; finis etenim 

legis Christus in iustitia 2 omni credenti. [7] Hic erit argumentatio 

haeretici, quasi deum superiorem ignoravcrint Iudaei, qui adver- 

sus eum iustitiam suam, id est legis suae, constituerint, non reci- 

pientes Christum, finem legis. Cur ergo zelo eorum erga deum 

proprium testimonium perhibet, si non et inscitiam erga eundern 

deum eis exprobrat? quod zelo quidem dei agerentur, sed non per 

scientiam, ignorantes scilicet eum, dum dispositiones eius in 

Christo ignorant consummationem legi staturo, atque ita suam 

iustitiam tuentur adversus illum. [8] Atque adeo ipse creator et 

ignorantiam erga se eorum contestatur: Israel me non agnovit et 

populus me non intellexit; et quod iustitiam suam magis sisterent, 

docentes doctrinas praecepta hominum, nec non et congregati 

essent adversus dominum et adversus Christum ipsius, ex inscitia 

scilicet. Nihil igitur potest in alium deum exponi quod competit 

in creatorem, quia et alias immerito apostolus Iudaeos de igno- 

rantia suggillasset erga deum ignotum. [9] Quid enim deliquerant, 

si iustitiam dei sui adversus eum sistebant quem ignorabant? 

Atquin exclamat: O profundum divitiarum et sapientiae dei, et 

investigabiles viae eius! Unde illa eruptio? Ex recordatione scilicet 

scripturarum quas retro revolverat, ex contemplatione sacramen- 

torum quae supra disseruerat in fidem Christi ex lege venientem. 

Haec si Marcion de industria erasit, quid apostolus eius exclamat, 

14. 2 iustitia MR: iustitiam Pam. 

14. c Isa. 1:3 d cf. Isa. 29: 13 e cf. Ps. 2: 2 


nullas intuens divitias dei, tam pauperis et egeni quam qui nihil 

condidit, nihil praedicavit, nihil denique habuit, ut qui in aliena 

descendit? Sed enim et opes et divitiae creatoris olim absconditae, 

nunc reseratae. Sic enim repromiserat: Et dabo illis thesauros 

occultos, invisibiles aperiam eis. [10] Inde ergo exclamatum est: O 

profundum divitiarum et sapientiae dei! cuius iam thesauri pate- 

bant. Id Esaiae: et sequentia de eiusdem prophetae instrumento: 

Quis enim cognovit sensum domini, aut quis consiliarius eius 

fuit? quis porrexit ei, et retribuetur illi? Qui tanta de scripturis 

ademisti, quid ista servasti, quasi non et haec creatoris? [11] Plane 

novi dei praecepta videamus. Odio, inquit, habentes malum, et 

bono adhaerentes. Aliud est enim apud creatorem, Auferte 

malum de vobis, et, Declina a malo et fac bonum? Amore fraterni- 

tatis invicem affectuosi; non enim id ipsum est, Diliges proximum

tanquam te? Spe gaudentes, utique dei; Bonum est enim sperare 

in dominum, quam sperare in magistratus. Pressuram sustinentes: 

Exaudiet enim te dominus in die pressurae. Habes psalmum. 

Benedicite, et nolite maledicere: quis hoc docebit quam qui 

omnia benedictionibus condidit? [12] Non altum sapientes, sed humili- 

bus assentantes, ne sitis apud vos sapientes: Vae enim audiunt 

per Esaiam. Malum pro malo nemini retribueritis: Et malitiae 

fratris tui ne memineris. Nec vosmet ipsos ulciscentes: Mihi enim 

vindictam et ego vindicabo, dicit dominus. [13] Pacem cum omnibus 

hominibus habetote: ergo et legalis talio non retributionem in- 

iuriae permittebat, sed inceptionem metu retributionis com- 

primebat. Merito itaque totam creatoris disciplinam principali 

praecepto eius conclusit, Diliges proximum tanquam te. Hoc legis 

supplementum si ex ipsa lege est, quis sit deus legis iam ignoro. 

Metuo ne deus Marcionis. Si vero evangelium Christi hoc prae- 

cepto adimpletur, Christi autem non est creatoris, 3 quo iam 

contendimus? [14] Dixerit Christus an non, Ego non veni 4 legem dis- 

solvere sed implere, frustra de ista sententia neganda Pontus 

laboravit. 3 Si evangelium legem non adimplevit, ecce lex evan- 

gelium adimplevit. Bene autem quod et in clausula tribunal 

14. 3-3 hunc in modum haec pungenda ducebam 4 Ego non veni Gel.: ego veni MR 

14. f Isa. 45: 3 g Isa. 40: 13 sq. h 1 Cor. 5: 13; Deut. 17: 7 i Ps. 34: 

14 j Lev. 19: 18 k Ps. 118: 9 l Ps. 20: 1 m cf. Isa. 5: 21 n Lev. 

19: 18 o Deut. 32: 35 


Christi comminatur, utique iudicis et ultoris, utique creatoris, 

illum certe constituens promerendum quem intentat timendum, 

etiamsi alium praedicaret. 

15. DE EPISTULA AD THESSALONICENSES PRIMA. [1] Breviori- 

bus quoque epistulis non pigebit intendere. Est sapor et in paucis. 

Occiderant Iudaei prophetas suos. Possum dicere, Quid ad apo- 

stolum dei alterius, et quidem optimi, qui nec suorum delicta 

damnare dicatur, quique et ipse prophetas eosdem destruendo 

quodammodo perimat? Quid enim mali admisit apud illum 

Israel, si occidit quos et ille reprobavit, si prior inimicam in eos 

sententiam statuit? Deliquit autem apud deum ipsorum. Is expro- 

brabit 1 iniquitatem ad quem pertinet laesus; certe quivis alius 

quam adversarius laesi. Sed nec onerasset illos imputando etiam 

domini necem, Qui et dominum interfecerunt, dicendo, et pro- 

phetas suos; licet suos adiectio sit haeretici. [2] Quid enim tam acer- 

bum, si alterius dei praedicatorem Christum interemerunt qui sui 

dei prophetas contrucidaverunt? Status autem exaggerationis, 

quod et dominum et famulos eius peremissent. Denique si alterius 

dei Christum, alterius prophetas peremerunt, aequavit impietates, 

non exaggeravit. Aequanda autem non fuit; ergo exaggerari non 

potuit nisi in eundem dominum commissa ex utroque titulo. Ergo

eiusdem dei Christus et prophetae. [3] Quam autem sanctitatem 

nostram voluntatem dei dicat, ex contrariis quae prohibet agno- 

sceres. Abstinere enim, inquit, a stupro, non a matrimonio: scire 

unumquemque suum vas in honore tractare. Quomodo? dum 

non in libidine, qua gentes. Libido autem nec apud gentes ma- 

trimonio adscribitur, sed extraordinariis et non naturalibus et 

portentuosis luxuriae . . . est turpitudini 2 quoque et 

15. 1 exprobrabit Jun.: exprobravit MR 2 portentuosis luxuriae: locum 

obscurum obscuriorem reddere nolebam: desideratur autem portentuosis luxuriae est turpitudini, vel aliquid simile 


immunditiae contraria, quae non matrimonium excludat sed li- 

bidinem, quae vas nostrum in honore matrimonii tractet. Hunc 

autem locum salva alterius, id est plenioris, sanctitatis prae- 

latione tractaverim, continentiam et virginitatem nuptiis ante- 

ponens, sed non prohibitis. Destructores enim dei nuptiarum, non 

sectatores castitatis retundo. [4] Ait eos qui remaneant in adventum 

Christi cum eis qui mortui in Christo primi resurgent, quod in 

nubibus auferentur in aerem obviam domino. Agnosco his iam 

tunc prospectis mirari substantias caelestes ipsam Hierusalem 

quae sursum est, et per Esaiam pronuntiare, Quinam huc velut 

nubes volant, tanquam columbae cum pullis ad me? Hunc ascen- 

sum si Christus nobis praeparavit, ille erit Christus de quo Amos: 

Qui ascensum suum aedificat in caelos, utique sibi et suis. Exinde 

a quo sperabo nunc, nisi a quo haec audivi? [5] Quem spiritum 

prohibet extingui, et quas prophetias vetat nihil 3 haberi? Utique 

non creatoris spiritum, nec creatoris prophetias, secundum Mar- 

cionem: quae enim destruit, ipse iam extinxit et nihil 3 fecit, nec 

potest prohibere quae nihil 3 fecit. Ergo incumbit Marcioni ex- 

hibere hodie apud ecclesiam suam exinde spiritum dei sui qui 

non sit extinguendus, et prophetias quae non sint nihil habendae. 

Et si exhibuit quod putat, sciat nos quodcunque illud ad formam 

spiritalis et propheticae gratiae atque virtutis provocaturos, ut et 

futura praenuntiet et occulta cordis revelet et sacramenta edisse- 

rat. [6] Cum nihil tale protulerit ac probarit, nos proferemus et 

spiritum et prophetias creatoris secundum ipsum praedicantes. 

Atque ita constabit apostolus de quibus dixerit, de eis scilicet 

quae futura erant in ecclesia eius dei qui dum est, spiritus quoque 

eius operatur et promissio celebratur. [7] Age nunc, qui salutem 

carnis abnuitis, et si quando corpus in huiusmodi praenominatur, 

15. 3 nihili Urs. 

15. a Isa. 60: 8 LXX b Amos 9: 6 


aliud nescio quid interpretamini illud quam substantiam carnis, 

quomodo apostolus omnes in nobis substantias 4 certis nominibus 

distinxit et omnes in uno voto constituit salutis, optans ut spiritus 

noster et corpus et anima sine querela in adventu domini et 

salutificatoris nostri Christi conserventur? [8] Nam et animam posuit 

et corpus, tam duas res quam diversas. Licet enim et anima et 5 

corpus sit aliquod suae qualitatis, sicut et spiritus, cum tamen et 

corpus et anima distincte nominantur, habet anima suum voca- 

bulum proprium, non egens communi vocabulo corporis; id 

relinquitur carni, quae non nominata proprio, communi utatur 

necesse est. Etenim aliam substantiam in homine non video post 

spiritum et animam cui vocabulum corporis accommodetur prae- 

ter carnem, hanc totiens in corporis nomine intellegens quotiens 

non nominatur; multo magis hic, cum quae dicitur corpus suo 

nomine appellatur. 

16. DE EPISTULA AD THESSALONIGENSES SECUNDA. [1] Cogi- 

mur quaedam identidem iterare, ut cohaerentia eis confirmemus. 

Dominum et hic retributorem utriusque meriti dicimus circum- 

ferri ab apostolo, aut creatorem aut, quod nolit Marcion, parem 

creatoris, apud quem iustum sit afflictatoribus nostris rependi 

afflictationem, et nobis qui afflictemur requietem, in revelatione 

domini Iesu venientis a caelo cum angelis virtutis suae et in flamma 

ignis. Sed flammam et ignem delendo haereticus extinxit, ne 

scilicet nostratem deum faceret. Lucet tamen vanitas liturae. [2] Cum 

enim ad ultionem venturum scribat apostolus dominum exigen- 

dam de eis qui deum ignorent et qui non obaudiant evangelio, 

quos ait poenam luituros exitialem, aeternam, a facie domini et 

a gloria valentiae eius, sequitur ut flammam ignis inducat, scilicet 

15. 4 in nobis substantias Zahn: in novis substantiis libri et edd. 5 et anima 

et MR 1 : et animae R 3 : et anima Kroy. (quod forsitan praestaret) 


veniens ad puniendum. Ita et in hoc, nolente Marcione, crema- 

toris dei Christus, et in illo creatoris est, quod etiam de ignoranti- 

bus dominum ulciscitur, id est de ethnicis. [3] Seorsum enim posuit, 

Evangelio non obaudientes, sive Christianos peccatores, sive 

Iudaeos. Porro de ethnicis exigere poenas, qui evangelium forte 

non norint, non est dei eius qui naturaliter sit ignotus, nec usquam 

nisi in evangelio sit revelatus, non omnibus scibilis. Creatori 

autem etiam naturalis agnitio debetur, ex operibus intellegendo 

et exinde in pleniorem notitiam requirendo. Illius est ergo etiam 

ignorantes deum plectere, quem non liceat ignorare. 1 Ipsum quod 

ait, A facie domini et a gloria valentiae eius, verbis usus Esaiae, 

ex ipsa causa eundem sapit dominum consurgentem ut com- 

minuat terram. [4] Quis est autem homo delicti, filius perditionis, 

quem revelari prius oportet ante domini adventum, extollens se 

super omne quod deus dicitur et omnem religionem, consessurus 

in templo dei et deum se iactaturus? Secundum nos quidem anti- 

christus, ut docent veteres ac novae prophetiae, ut Ioannes aposto- 

lus, qui iam antichristos dicit processisse in mundum praecursores

antichristi spiritus, negantes Christum in carne venisse, et sol- 

ventes Iesum, scilicet in deo creatore: secundum vero Marcionem 

nescio ne sit Christus creatoris. Nondum venit apud illum. Quis- 

quis est autem ex duobus, quaero cur veniat in omni virtute et 

signis et ostentis mendacii? [5] Propterea, inquit, quod dilectionem 

veritatis non susceperint ut salvi essent, et propter hoc erit eis 

instinctum 2 fallaciae, ut iudicentur omnes qui non credide- 

runt veritati sed consenserunt iniquitati. Igitur si antichristus, et 

secundum creatorem, deus erit creator qui eum mittit ad impin- 

gendos eos in errorem qui non crediderunt veritati ut salvi fierent, 

eiusdem erit veritas et salus qui eas 3 summissu erroris ulciscitur, 

id est creatoris, cui et competit zelus ipse 4 errore decipere quos 

veritate non cepit. Si vero non est antichristus secundum nos, 

16. 1 ignorare R: ignorari M 2 instinctum Kroy.: dabit eis instinctum 

Lat. 3 eas Oeh.: ea MR 4 quaero an scribendum ipsos 

16. a Isa. 2: 19 b cf. 1 John 4: 1 c cf. 1 John 4: 3 (v.l.) 


ergo Christus est creatoris secundum Marcionem. [6] Et quale erit 

ut ad ulciscendam veritatem suam Christum creatoris 5 summittat? 

Sed et si 6 de antichristo consentit, proinde dixerim, Quale est ut 

illi satanas, angelus creatoris, sit necessarius, et occidatur ab eo, 

habens fallaciae operatione fungi creatori? In summa, si indubita- 

tum est eius esse et angelum et veritatem et salutem cuius et ira 

et aemulatio et fallaciae immissio adversus contemptores et desul- 

tores, etiam adversus ignorantes (ut iam et Marcion de gradu 

cedat, deum quoque suum zeloten concedens), quis dignius ira- 

scetur? [7] Puto, qui a primordio rerum naturam operibus beneficiis 

plagis praedicationibus, testibus ad agnitionem sui praestruxit, 

nec tamen agnitus est: an qui semel unico evangelii instru- 

mento, et ipso incerto, nae 7 palam alium deum praedicante, 

productus est? Ita cui competit vindicta, ei competet materia 

vindictae, evangelium dico et veritas et salus. Iubere autem 

operari eum qui velit manducare eius disciplina est qui bovi 

trituranti os liberum iussit. 

17. DE EPISTULA AD LAODICENOS. [1] Ecclesiae quidem veritate 

epistulam istam ad Ephesios habemus emissam, non ad Laodice- 

nos; sed Marcion ei titulum aliquando interpolare gestiit, quasi 

et in isto diligentissimus explorator. Nihil autem de titulis interest, 

cum ad omnes apostolus scripserit dum ad quosdam, certe tamen 

eum deum praedicans in Christo cui competunt quae praedican- 

tur. Cui ergo competet 1 secundum boni existimationem, quam 

proposuerit in sacramento voluntatis suae, in dispensationem 

adimpletionis temporum (ut ita dixerim, sicut verbum illud in 

Graeco sonat) recapitulare (id est ad initium redigere vel ab 

initio recensere) omnia in Christum quae in caelis et quae in

16. 5 creatoris Rig.: creatori MR 6 Sed et si Urs.: sed et R 7 nae R 1 

Oeh.: Oeh.: ne MR 3 : nec Gel.(falso) 

17. 1 competet Pam.: competent MR 


terris, nisi cuius omnia erunt ab initio, etiam ipsum initium, a 

quo et tempora et temporum adimpletionis 2 dispensatio, ob quam 

omnia ad initium recensentur in Christo? [2] Alterius autem dei 

quod initium, id est unde, cuius opus nullum? quae tempora sine 

initio? quae adimpletio sine temporibus? quae dispensatio sine 

adimpletione? Denique quid in terris egit iam olim, ut longa 

aliqua temporum adimplendorum dispensatio reputetur, ad 

recensenda omnia in Christo, etiam quae in caelis? [3] Nec in caelis 

autem res ab altero actas existimabimus, quaecunque sunt, quam 

ab eo a quo et in terris actas 3 omnibus constat. Quodsi non capit 

alterius omnia ista deputari ab initio quam creatoris, quis credet 

ab alio ea recenseri in Christum alium, et non a suo auctore et 

in suum Christum? Si creatoris sunt, diversa sint necesse est a 

diverso deo; si diversa, utique contraria. Quomodo ergo contraria 

recenseantur in eum a quo denique destruuntur? Nam et sequen- 

tia quem renuntiant Christum, cum dicit, Ut simus in laudem 

gloriae nos qui praesperavimus in Christum? Qui enim prae- 

sperasse potuerunt, 4 id est ante sperasse in deum quam venisset, 

nisi Iudaei, quibus Christus praenuntiabatur ab initio? [4] Qui ergo 

praenuntiabatur, ille et praesperabatur. Atque adeo hoc ad se, id 

est ad Iudaeos, refert, ut distinctionem faciat conversus ad nationes: 

In quo et vos, cum audissetis sermonem veritatis, evangelium, in 

quo credidistis et signati estis spiritu promissionis eius sancto. 

Cuius promissionis? factae per Ioelem: In novissimis diebus 

effundam de meo spiritu in omnem carnem, id est et in nationes. 

Ita et spiritus et evangelium in eo erit Christo qui praesperabatur, 

dum praedicabatur. [5] Sed et pater gloriae ille est cuius Christus 

rex gloriae canitur in psalmo ascendens: Quis est iste rex gloriae? 

dominus virtutum ipse est rex gloriae. Ab illo spiritus sapientiae 

optatur apud quem haec quoque spiritalium species enumera- 

tur inter septem spiritus per Esaiam. Ille dabit illuminatos 

17. 2 adimpletionis scribendum ducebat Eng. 3 actas Jun.: acta 

MR 4 potuerunt MR: poterunt Oeh. (mendose, ut videtur) 

17. a Joel 2: 28 b Ps. 24: 10 c cf. Isa. 11: 2 


cordis oculos qui etiam exteriores oculos luce ditavit, cui 

displicet caecitas populi: Et quis caecus nisi pueri mei? et,

Excaecati sunt famuli dei. [6] Apud illum sunt et divitiae haeredi- 

tatis in sanctis qui eam haereditatem ex vocatione nationum 

repromisit: Postula de me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam. 

Ille inoperatus est in Christum valentiam suam, suscitando eum a 

mortuis, et collocando eum ad dexteram suam, et subiciendo 

omnia, qui et dixit, Sede ad dexteram meam, donec ponam inimi- 

cos tuos scabellum pedum tuorum; quia et alibi spiritus ad 

patrem de filio, Omnia subiecisti sub pedibus eius. Si ex his alius 

deus et alius Christus infertur quae recognoscuntur in creatore, 

quaeramus iam creatorem. [7] Plane puto invenimus, cum dicit illos 

delictis mortuos in quibus ingressi erant secundum aevum mundi 

huius, secundum principem potestatis aeris qui operatur in filiis 

incredulitatis. Sed mundum non potest et hic pro deo mundi 

Marcion interpretari. Non enim simile est creatum creatori, fa- 

ctum factori, mundus deo. Sed nec princeps potestatis aeris dice- 

tur qui est princeps potestatis saeculorum. [8] Nunquam enim praeses 

superiorum de inferioribus notatur, licet et inferiora ipsi deputen- 

tur. Sed nec incredulitatis operator videri potest, quam ipse 

potius et a Iudaeis et a nationibus patitur. Sufficit igitur si haec 

non cadunt in creatorem. Si autem et est in quem magis com- 

petant, utique magis hoc apostolus sciit. Quis iste? Sine dubio ille 

qui ipsi creatori filios incredulitatis obstmit, aere isto potitus, 5 

sicut dicere eum propheta refert: Ponam in nubibus thronum 

meum, ero similis altissimo. [9] Hic erit diabolus, quem et alibi (si 

tamen ita et apostolum legi volunt) deum aevi huius agnoscemus. 

Ita enim totum saeculum mendacio divinitatis implevit. Qui 

plane si non fuisset, tunc haec in creatorem spectasse potuissent. 

Sed et in ludaismo conversatus fuerat apostolus. Non quia inter- 

posuit de delictis in quibus et nos omnes conversati sumus, ideo 

17. 5 potitus Gel.: potius MR 

17. d Isa. 42: 19 e Ps. 2:8 f Ps. 110: 1 g Ps. 8:6 h Isa. 14: 14 

i cf. 2 Cor. 4: 4 


delictorum dominum et principem aeris huius creatorem praestat 

intellegi, sed quia in Iudaismo unus fuerat de filiis incredulitatis, 

diabolum habens operatorem, cum persequeretur ecclesiam et 

Christum creatoris, propter quod et, Iracundiae filii fuimus, in- 

quit; [10] 6 sed natura, ne quia filios appellavit Iudaeos creator, 6 argu- 

mentetur 7 haereticus dominum irae creatorem. Cum enim dicit, 

Fuimus natura filii iracundiae, creatoris autem non natura sunt 

filii Iudaei sed allectione patrum, irae filios ad naturam retulit 

non ad creatorem, ad summam subiungens, Sicut et ceteri, qui 

utique filii dei non sunt. Apparet communi naturae omnium 

hominum et delicta et concupiscentias carnis et incredulitatem et 

racundiam reputari, diabolo tamen captante naturam, quam et 

ipse iam infecit delicti semine illato. [11] Ipsius, inquit, sumus factura, 

conditi in Christo. Aliud est facere, aliud condere. Sed utrumque

uni dedit. Homo autem factura creatoris est. Idem ergo condidit 

in Christo qui et fecit. Quantum enim ad substantiam, fecit; 

quantum ad gratiam, condidit. [12] Inspice et cohaerentia. Memores 

vos aliquando nationes in carne, qui appellamini praeputium 

ab ea quae dicitur circumcisio in carne manu facta, quod essetis 

illo in tempore sine Christo, alienati a conversatione Israelis et 

peregrini testamentorum et promissionis eorum, spem non haben- 

tes, et sine deo, in mundo. Sine quo autem deo fuerunt nationes, 

et sine quo Christo? Utique eo cuius erat conversatio Israelis et 

testamenta et promissio. At nunc, inquit, in Christo vos qui eratis 

longe facti estis prope in sanguine eius. A quibus erant retro 

longe? A quibus supra dicit, a Christo creatoris, a conversatione 

Israelis, a testamentis, a spe promissionis, a deo ipso. [13] Si haec ita 

sunt, ergo his prope fiunt nunc nationes in Christo a quibus tunc 

longe fuerant. Si autem conversationi Israelis, quae est in religione 

dei creatoris, et testamentis et promissioni et ipsi deo eorum 

proximi sumus facti in Christo, ridiculum satis si nos alterius dei 

Christus de longinquo admovit creatori. [14] Meminerat apostolus ita 

17. 6-6 hunc in modum interpungendum arbitrabar 7 argumentetur M: argu- 

mentetur hoc R 


praedicatum de nationum vocatione ex longinquo vocandarum: 

Qui longe erant a me, appropinquaverunt iustitiae meae. Tam 

enim iustitia quam et pax creatoris in Christo annuntiabatur, ut 

saepe iam ostendimus. Itaque ipse est, inquit, pax nostra, qui 

fecit duo unum, Iudaicum scilicet populum et gentilem, quod 

prope et quod longe, soluto medio pariete inimicitiae, in carne 

sua. Sed Marcion abstulit Sua, ut inimicitiae daret carnem, quasi 

carnali vitio, non Christo aemulae. Sic uti alibi dixi, et hic, non 

Marrucine sed Pontice, cuius supra sanguinem confessus es hic 

negas carnem. [15] Si legem praeceptorum sententiis vacuam fecit, 

adimplendo certe legem (vacat enim iam, Non adulterabis, cum 

dicitur, Nec videbis ad concupiscendum; vacat, Non occides, cum 

dicitur, Nec maledices) adversarium legis de adiutore non potes 8 

facere. Ut duos conderet in semetipso (qui fecerat idem condens 

secundum quod et supra: Ipsius enim factura sumus, conditi in 

Christo) in unum novum hominem, faciens pacem (si vere novum, 

vere et hominem, non phantasma, novum autem et nove natum 

ex virgine dei spiritu), ut reconciliet ambos deo, et deo quem 

utrumque genus offenderat, et Iudaicum et gentilem populum in 

uno corpore, inquit, cum interfecisset inimicitiam in eo per crucem. 

Ita et hic caro corpus in Christo, quod crucem pati potuit. [16] Hoc 

itaque annuntiante pacem eis qui prope et eis qui longe, accessum 

consecuti simul ad patrem, iam non sumus peregrini nec advenae, 

sed concives sanctorum, sed domestici dei (utique eius a quo supra 

ostendimus alienos fuisse nos et longe constitutos), superaedificati 

super fundamentum apostolorum. Abstulit haereticus, Et pro- 

phetarum, oblitus dominum posuisse in ecclesia, sicut apostolos, 

17. 8 potes Pam.: potest MR

17. j Isa. 46: 12 k cf. Matt. 5: 27 sq. l cf. Matt. 5: 21 sq. 


ita et prophetas. Timuit scilicet ne et super veterum prophetarum 

fundamenta aedificatio nostra constaret in Christo, cum ipse 

apostolus ubique nos de prophetis exstruere non cesset. Unde 

enim accepit summum lapidem angularem dicere Christum, nisi 

de psalmi significatione: Lapis quem reprobaverunt aedificantes, 

iste factus est in summo anguli? 

18. [1] De manibus haeretici praecidentis 1 non miror si syllabas sub- 

trahit, cum paginas totas plerumque subducit. Datam inquit 

sibi apostolus gratiam novissimo omnium, illuminandi omnes quae 

dispensatio sacramenti occulti ab aevis in deo qui omnia condidit. 

Rapuit haereticus In praepositionem, et ita legi facit: Occulti ab 

aevis deo qui omnia condidit. Sed emicat falsum. [2] Infert enim 

apostolus, Ut nota fiat principatibus et potestatibus in super- 

caelestibus per ecclesiam multifaria sapientia dei. Cuius dicit prin- 

cipatibus et potestatibus? Si creatoris, quale est ut principatibus 

et potestatibus eius ostendi voluerit deus ille sapientiam suam, ipsi 

autem non, quando nec potestates sine suo principe potuissent 

quid cognoscere? Aut si ideo deum non nominavit hic, quasi in 

illis et princeps ipse reputetur, ergo et occultatum sacramentum 

principatibus et potestatibus eius qui omnia condidit pronuntias- 

set, proinde in illis deputans ipsum. [3] Quod si illis dicit occultatum, 

illi debebat dixisse manifestum. Ergo non deo erat occultatum, 

sed in deo omnium conditore, occultum autem principatibus et 

potestatibus eius: Quis enim cognovit sensum domini, aut quis 

consiliarius ei fuit? Hic captus haereticus fortasse mutabit, 2 ut 

dicat deum suum suis potestatibus et principatibus notam facere 

voluisse dispensationem sui sacramenti, quam ignorasset deus 

conditor omnium. Et quo competebat praetendere ignorantiam 

creatoris extranei et longa separatione discreti, cum domestici 

quoque superioris dei nescissent? [4] Tamen et creatori notum erat 

18. 1 praecidentis Pam.: praecidendis MR (quam scripturam reponendam censuit 

Thornell) 2 mutabit Jun.: mutavit MR edd. 

17. m cf. 1 Cor. 12: 28 n Ps. 118: 22 

18. a Isa. 40: 13 


futurum. An non utique notum quod sub caelo et in terra eius 

habebat revelari? Ergo ex hoc confirmatur quod supra struximus. 

Si enim creator cogniturus erat quandoque occultum illud dei 

superioris sacramentum, et ita scriptura habebat: Occulti deo

qui omnia condidit; sic inferre debuerat, Ut nota fiat illi multi- 

faria sapientia dei, tunc et potestatibus et principatibus cuius- 

cunque dei, cum quibus sciturus esset creator. Adeo subtractum 

constat quod et sic veritati suae salvum est. [5] Volo nunc et ego tibi 

3 de allegoriis apostoli controversiam nectere. Quas novus in pro- 

phetis habuisset formas? 3 Captivam, inquit, duxit captivitatem. 

Quibus armis? quibus proeliis? de cuius gentis vastatione? de 

cuius civitatis eversione? quas feminas quos pueros quosve regulos 

catenis victor inseruit? Nam et cum apud David Christus canitur 

succinctus gladio super femur, aut apud Esaiam spolia accipiens 

Samariae et virtutem Damasci, vere cum et visibilem extundis 4 

proeliatorem. [6] Agnosce igitur iam et armaturam et militiam eius 

spiritalem, si iam didicisti esse captivitatem spiritalem, ut et hanc 

illius agnoscas, vel quia et captivitatis huius mentionem de pro- 

phetis apostolus sumpsit, a quibus et mandata. Deponentes men- 

dacium loquimini veritatem ad proximum quisque, et Irascimini 

et nolite delinquere (ipsis verbis quibus psalmus exponeret sensus 

eius), sol ut non occidat super iracundiam vestram. Nolite com- 

municare operibus tenebrarum. Cum iusto enim iustus eris, et cum 

perverso perverteris, et, Auferte malum de medio vestrum, et, 

[7] Exite de medio eorum, et, Immundum ne attigeritis; separamini, 

qui fertis vasa domini. Sic et, Inebriari vino dedecori, inde est 

ubi sanctorum inebriatores increpantur: Et potum dabatis sanctis 

meis vinum; quod prohibitus erat potare et Aaron sacerdos et 

filii eius, cum adirent ad sancta. Et psalmis et hymnis deo canere 

docere illius est qui cum tympanis potius et psalteriis vinum bi- 

bentes incusari a deo norat. Ita cuius invenio praecepta et semina 

18. 3-3 de allegoriis apostoli controversiam nectere, quas novimus in prophetis 

habuisse formas vaticanus codex quem citat Oeh. 4 extundis Oeh.(probat 

Kroy.): excondis MR edd. 

18. b cf. Ps. 45: 3 c cf. Isa. 8: 4 d Ps. 4: 4 e Ps. 18: 26; Deut. 21: 21 

f Isa. 52: 11 g Amos 2: 12 h cf. Lev. 10: 9 i cf. Isa. 5: 11 sq. 


praeceptorum vel augmenta, eius apostolum agnosco. [8] Ceterum 

mulieres viris subiectas esse debere unde confirmat? Quia vir, 

inquit, caput est mulieris. Dic mihi, Marcion, de opere creatoris 

deus tuus legi suae astruit auctoritatem? Hoc iam plane minus 

est, cum et ipsi Christo suo et ecclesiae eius inde statum sumit: 

Sicut et Christus caput est ecclesiae. Similiter et cum dicit, Car- 

nem suam diligit qui uxorem suam diligit, sicut et Christus eccle- 

siam: vides comparari operi creatoris Christum tuum et ecclesiam 

tuam. Quantum honoris carni datur in ecclesiae nomine! [9] Nemo, 

inquit, carnem suam odio habet (nisi plane Marcion solus), sed 

et nutrit et fovet eam, sicut et Christus ecclesiam. At tu solus eam 

odisti, auferens illi resurrectionem. Odisse debebis et ecclesiam, 

quia proinde diligitur a Christo. At enim Christus amavit et 

carnem sicut ecclesiam. Nemo non diliget imaginem quoque

sponsae, immo et servabit illam et honorabit et coronabit. Habet 

similitudo cum veritate honoris 5 consortium. Laborabo ego nunc 

eundem deum probare masculi et Christi, mulieris et ecclesiae, 

carnis et spiritus, ipso apostolo sententiam creatoris adhibente, 

immo et disserente: Propter hanc 6 relinquet homo patrem et 

matrem, et erunt duo in carne una: sacramentum hoc magnum 

est? [10] Sufficit inter ista si creatoris magna sunt apud apostolum 

sacramenta, minima apud haereticos. Sed ego autem dico, in- 

quit, in Christum et ecclesiam. Habes 7 interpretationem, non 

separationem, sacramenti. Ostendit figuram sacramenti ab eo 

praeministratam cuius erat utique sacramentum. Quid videtur 

Marcioni? Creator quidem ignoto deo figuras praeministrare non 

potuit, etiam quia adversario, si noto. Deus superior ab inferiore 

et ad destruendum potius mutuari nihil debuit. [11] Obaudiant et 

parentibus filii. Nam etsi Marcion abstulit, Hoc est enim primum 

in promissione praeceptum, lex loquitur, Honora patrem et ma- 

trem, et, Parentes enutrite filios in disciplina et correptione donaini. 

Audisti enim et veteribus dictum, Narrabitis haec in auribus 

18. 5 veritate honoris Urs.: veritatis honore MR (quod forsan reponendum) 

6 hanc MR: hoc Pam. 7 Habes R 1 mg.: habet MR edd. 

18. j Exod. 20: 12 


filiorum vestrorum, et filii vestri aeque in auribus filiorum suorum. 

Quo iam mihi duos deos, si una est disciplina? Etsi duo sunt, 

illum sequar qui prior docuit. Sed adversus munditenentes lucta- 

tio si nobis, o quanti iam dii creatores! [12] Cur enim non et hoc 

vindicem, unum munditenentem nominari debuisse, si creatorem 

significabat cuius essent quas praemisit potestates? Porro cum 

supra quidem induere nos iubeat armaturam in qua stemus ad 

machinationes diaboli, iam ostendit diaboli esse quae diabolo 

subiungit, potestates et munditenentcs tenebrarum istarum, quae 

et nos diabolo deputamus. Aut si diabolus creator est, quis erit 

diabolus apud creatorem? An sicut duo dii, ita et duo diaboli, et 

pluraliter potestates et munditenentes? [13] Sed quomodo creator et 

diabolus et deus idem, cum diabolus non idem et deus et diabolus? 

Aut enim ambo et dei, si ambo iam diaboli, aut qui deus hic et 

non diabolus, sicut nec diabolus deus. Ipsum vocabulum diaboli 

quaero ex qua delatura competat creatori. Fortasse detulit ali- 

quam dei superioris intentionem, quod ipse ab archangelo passus 

est, et quidem mentito: non ideo enim interdixerat illius arbuscu- 

lae gustum ne dei fierent, sed ne de transgressione morerentur. 

Nec spiritalia autem nequitiae ideo creatorem significabunt 8 quia 

adiecit, In caelis: [14] sciebat enim et apostolus in caelis operata esse 

spiritalia nequitiae, angelorum scandalizatorum in filias homi- 

num. Et quale erat ut ambiguitatibus et per aenigmata nescio 

quae creatorem taxaret, qui in catenis iam constitutus ob liberta- 

tem praedicationis constantiam manifestandi sacramenti in

apertione oris, quam ibi expostulare a deo mandabat, ecclesiae 

utique praestabat? 

19. DE EPISTULA AD COLOSSENSES. [1] Soleo in praescriptione 

adversus haereses omnes de testimonio temporum compendium 

18. 8 significabunt MR: significabant Pam. 

18. k Exod. 10: 2 


figere, priorem vindicans regulam nostram omni haeretica poste- 

ritate. Hoc nunc probabit et apostolus dicens, De spe reposita 

in caelis, quam audistis in sermone veritatis evangelii, quod 

pervenit ad vos, sicut et in totum mundum. Nam si iam tum 

traditio evangelica ubique manaverat, quanto magis nunc? 

[2] Porro si nostra est quae ubique manavit, magis quam omnis 

haeretica, nedum Antoniniani Marcionis, nostra erit apostolica. 

Marcionis autem cum totum impleverit mundum, ne tunc qui- 

dem se defendere poterit de apostolica. Eam enim et sic constabit 

esse quae prior mundum replevit, illius scilicet dei evangelio qui 

et haec cecinit de praedicationibus eius: In omnem terram exiit 

sonus eorum, et in terminos orbis verba eorum. [3] Invisibilis dei 

imaginem ait Christum. Sed nos enim invisibilem dicimus patrem 

Christi, scientes filium semper retro visum, si quibus visus est, in 

dei nomine, ut imaginem ipsius; ne quam et hinc differentiam 

scindat dei visibilis et invisibilis, cum olim dei nostri sit definitio: 

Dominum nemo videbit et vivet. [4] Si non est Christus primogenitus 

conditionis, ut sermo creatoris per quem omnia facta sunt et sine 

quo nihil factum est, si non in illo condita sunt universa in caelis 

et in terris, visibilia et invisibilia, sive throni sive dominationes 

sive principatus sive potestates, si non cuncta per illum et in illo 

sunt condita (haec enim Marcioni displicere oportebat), non 

utique tam nude posuisset apostolus, Et ipse est ante omnes. 

Quomodo enim ante omnes, si non ante omnia? Quomodo ante 

omnia, si non primogenitus conditionis, si non sermo creatoris? 

Unde ante omnes probabitur fuisse qui post omnia apparuit? 

Quis scit priorem fuisse quem esse nesciit? [5] Quomodo item boni 

duxit omnem plenitudinem in semetipso habitare? Primo enim, 

quae est ista plenitudo, nisi ex illis quae Marcion detraxit, con- 

ditis in Christo, in caelis et in terris, angelis et hominibus, nisi 

ex illis invisibilibus et visibilibus, nisi ex thronis et dominationi- 

bus et principatibus et potestatibus? Aut si haec pseudapostoli 

19. a Ps. 19: 4 b Exod. 33: 20 


nostri et Iudaici evangelizatores de suo intulerint, edat 1 plenitu- 

dinem dei sui Marcion, qui nihil condidit. Ceterum quale est ut 

plenitudinem creatoris aemulus et destructor eius in suo Christo 

habitare voluerit? Cui denique reconciliat omnia in semetipsum, 

pacem faciens per crucis suae sanguinem, nisi quem offenderant 

universa, 2 adversus quem rebellaverant per transgressionem, cuius 

novissime fuerant? Conciliari enim extraneo possent, reconciliari 

vero non alii quam suo. [6] Ita et nos quondam alienatos et inimicos 

sensu in malis operibus creatori redigit in gratiam, cuius admisera- 

mus offensam, colentes conditionem adversus creatorem. Sicubi 

autem et ecclesiam corpus Christi dicit esse, ut hic ait adimplere 

se reliqua pressurarum Christi in carne pro corpore eius, 3 quod 

est ecclesia, non propterea et in totum mentionem corporis trans- 

feres a substantia carnis. Nam et supra reconciliari nos ait in 

corpore eius per mortem; 3 utique in eo corpore, in quo mori 

potuit per carnem, mortuus est, non per ecclesiam, plane propter 

ecclesiam, corpus commutando pro corpore, carnale pro spiritali. 

[7] At cum monet cavendum a subtililoquentia et philosophia, ut 

inani seductione, quae sit secundum elementa mundi, non secun- 

dum caelum aut terram dicens, sed secundum litteras saeculares 

et secundum traditionem, scilicet hominum subtililoquorum et 

philosophorum, longum est quidem et alterius operis ostendere 

hac sententia omnes haereses damnari, quod omnes ex subtili- 

loquentiae viribus et philosophiae regulis constent. Sed Marcion 

principalem suae fidei terminum de Epicuri schola agnoscat, 

dominum inferens hebetem, 4 ne timeri dicat eum, collocans et 

cum deo creatore materiam de porticu Stoicorum, negans carnis 

resurrectionem, de qua proinde nulla philosophia consentit. 

[8] Cuius ingeniis tam longe abest veritas nostra, ut et iram dei 

19. 1 edat libri et edd.: et ad Oeh. (errore typographi, ut videtur) 2 uni- 

versa R 1 mg.: una ipsa MR 3-3 haec apud MR 1 paucis immutatis bis apparent 

4 hebetem R 3 : nec hebetem MR 1 


excitare formidet, et omnia illum ex nihilo protulisse confidat, 

et carnem eandem restituturum repromittat, et Christum ex vulva 

virginis natum non erubescat, ridentibus philosophis et haereticis 

et ethnicis ipsis. Stulta enim mundi elegit deus, ut confundat 

sapientes, ille sine dubio qui ex respectu huius suae dispositionis 

perditurum se sapientiam sapientium praeminabatur. Hac sim- 

plicitate veritatis contraria subtililoquentiae et philosophiae nihil 

perversi possumus sapere. [9] Denique si nos deus cum Christo vivi- 

ficat, donans delicta nobis, non possumus credere ab eo delicta 

donari in quem admissa non fuerint, ut retro ignotum. Age iam, 

cum dicit, Nemo vos iudicet in cibo et potu et in parte diei festi et 

neomeniae et sabbati, quae est umbra futurorum, corpus autem 

Christi, quid tibi videtur, Marcion? De lege iam non retractamus, 

nisi quod et hic quemadmodum exclusa sit edocet, dum scilicet 

de umbra transfertur in corpus, id est de figuris ad veritatem, quod 

est Christus. Ergo et umbra eius cuius et corpus, id est et lex eius 

5 et Christus. Segrega alii deo legem, et alii deo Christum,

si potes aliquam umbram ab eo corpore cuius umbra est separare. 

Manifeste legis est Christus, si corpus est umbrae. [10] Si autem et 

aliquos taxat qui ex visionibus angelicis dicebant cibis abstinen- 

dum (ne attigeris ne gustaveris), volentes in humilitate sensus 

incedere, non tenentes caput, non ideo legem et Moysen pulsat, 

quasi de angelica superstitione constituerit interdictionem quorun- 

dam edulium. [11] Moysen enim a deo accepisse legem constat. Deni- 

que hanc disciplinam, Secundum praecepta, inquit, et doctrinam 

hominum, deputavit in eos qui caput non tenerent, id est ipsum 

in quo omnia recensentur, in Christum ad initium revocata etiam 

indifferentia escarum.Cetera praeceptorum, ut eadem, satis sit 

iam alibi docuisse quam a creatore manarint, qui cum vetera 

praedicaret transitura, nova facturus universa, mandans etiam, 

19. 5 add. Kroy. 

19. c cf. Isa. 29: 14 d cf. Isa. 43: 19 


Novate vobis novamen novum, iam tum docebat exponere 6 

veterem hominem et novum induere. 

20. DE EPISTULA AD PHILIPPENSES. [1] Cum praedicationis 

enumerat varietatem, quod alii ex fiducia vinculorum eius auden- 

tius sermonem enuntiarent, alii per invidiam et contentionem, qui- 

dam vero et per sermonis existimationem, plerique ex dilectione, 

nonnulli ex aemulatione, iam aliqui et ex simultate Christum prae- 

dicarent, erat utique vel hic locus taxandae ipsius praedicationis 

de diversitate sententiae, quae tantam efficeret etiam animorum 

varietatem. Sed causas solas animorum, non regulas sacramen- 

torum, in diversitate proponens unum tamen Christum et unum 

eius deum quocunque consilio praedicatum confirmat, et ideo, 

Nihil mea, inquit, sive causatione sive veritate Christus annuntie- 

tur, quia unus annuntiabatur sive ex causatione sive ex veritate 

fidei. [2] Ad fidem enim praedicationis retulit mentionem veritatis, 

non ad regulae ipsius, quia una quidem erat regula, sed fides 

praedicantium quorundam vera, id est simplex, quorundam nimis 

docta. Quod cum ita sit, apparet eum Christum praedicatum qui 

semper annuntiabatur. Nam si alius longe ab apostolo inducere- 

tur, fecisset diversitatem novitas rei. Nec enim defuissent qui 

praedicationem evangelicam nihilominus in Christum creatoris 

interpretarentur, cum et hodie maior pars sit omnibus in locis 

sententiae nostrae quam haereticae. Quo nec hic apostolus de 

diversitatis denotatione et increpatione tacuisset. Ita cum diver- 

sitas ne taxatur quidem, novitas non probatur. [3] Plane de sub- 

stantia Christi putant et hic Marcionitae suffragari apostolum 

sibi, quod phantasma carnis fuerit in Christo, cum dicit quod in 

effigie dei constitutus non rapinam existimavit pariari deo, sed 

exhausit semetipsum accepta effigie servi, non veritate, et in

19. 6 exponere MR 1 : deponere R 3 edd. 

19. e Jer. 4:3 


similitudine hominis, 1 non in homine, et figura inventus homo, 

non substantia, id est non carne; [4] quasi non et figura et similitudo 

et effigies substantiae quoque accedant. Bene autem quod et alibi 

Christum imaginem dei invisibilis appellat. Numquid ergo et hic, 

qua in effigie eum dei collocat, aeque non erit deus Christus vere, 

si nec homo vere fuit in effigie hominis constitutus? Utrobique 

enim veritas necesse habebit excludi, si effigies et similitudo et 

figura phantasmati vindicabitur. Quodsi in effigie et in imagine, 

qua filius patris, vere deus, praeiudicatum est etiam in effigie et 

imagine hominis, qua filius hominis, vere hominem inventum. 

[5] Nam et inventum ratione posuit, id est certissime hominem. Quod 

enim invenitur, constat esse. Sic et deus inventus est per virtutem, 

sicut homo per carnem, quia nec morti subditum pronuntiasset 

non in substantia mortali constitutum. Plus est autem quod ad- 

iecit, Et mortem crucis. Non enim exaggeraret 2 atrocitatem ex- 

tollendo virtutem subiectionis, 3 quam imaginariam phantasmate 

scisset, frustrato potius eam quam experto, nec virtute functo in 

passione sed lusu. [6] Quae autem retro lucri duxerat, quae et supra 

numerat, gloriam carnis, notam circumcisionis, generis Hebraei 

ex Hebraeo censum, titulum tribus Beniamin, pharisaeae candi- 

dae dignitatem, haec modo detrimento sibi deputat, non deum, 

sed stuporem, Iudaeorum. Haec ac si stercora existimat prae 

comparatione agnitionis Christi, non prae reiectione dei creatoris, 

habens iustitiam non suam iam quae ex lege, sed quae per ipsum, 

scilicet Christum, ex deo. Ergo, inquis, hac distinctione lex non 

ex deo erat Christi. Subtiliter satis. Accipe itaque subtilius. Cum 

enim dicit, Non quae ex lege, sed quae per ipsum, non dixisset 

Per ipsum de alio quam cuius fuit lex. [7] Noster, inquit, municipatus 

in caelis. Agnosco veterem ad Abraham promissionem creatoris: 

Et faciam semen tuum tanquam stellas in caelo. Ideo et stella 

a stella differt in gloria. Quodsi Christus adveniens de caelis 

20. 1 fortasse in similitudine factus hominis 2 exaggeraret Lat.: exag- 

gerat MR 3 subiectionis R 3 : collectionis MR 1 : colluctationis Eng. [cf. Lc. 

22: 44 e0n a)gwni/a|] 

20. a Col. 1: 15 b Gen. 22: 17 c 1 Cor. 15: 41 


transfigurabit 4 corpus humilitatis nostrae conformale corpori 

gloriae suae, resurget ergo corpus hoc nostrum, quod humiliatur

in passionibus, et in ipsa lege mortis in terram deiectum. Quo- 

modo enim transfigurabitur, si nullum erit? Aut si de eis dictum 

qui in adventu dei deprehensi in carne demutari 5 habebunt, quid 

facient qui primi resurgent? Non habebunt de quo transfigurentur ? 

Atquin, Cum illis, dicit, simul rapiemur in nubibus obviam 

domino. Si cum illis sublati, utique cum illis et transfigurati. 

21. DE EPISTULA AD PHILEMONEM. [1] Soli huic epistulae brevi- 

tas sua profuit ut falsarias manus Marcionis evaderet. Miror tamen, 

cum ad unum hominem litteras factas receperit, quod ad Timo- 

theum duas et unam ad Titum de ecclesiastico statu compositas 

recusaverit. Affectavit, opinor, etiam numerum epistularum inter- 

polare. [2] Memento, inspector, quod ea quae praetractata sunt retro 

de apostolo quoque probaverimus, et si qua in hoc opus dilata 

erant expunxerimus, ne aut hic supervacuam existimes itera- 

tionem qua confirmavimus spem pristinam, aut illic suspectam 

habeas dilationem qua eruimus tempore 1 ista. Si totum opusculum 

inspexeris, nec hic redundantiam nec illic diffidentiam iudicabis. 

20. 4 transfigurabit R 3 : transfiguravit MR 1 5 demutari Lat.: deputari 

MR edd. 

21. 1 tempore Jun.: tempora MR 

20. d cf. 1 Cor. 15: 51 sq. e 1 Thess. 4: 17

Adversus Marcionem.pdf - Testi Elettronici

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?