ALVARADO Vocabulario 1593 - Mesolore
ALVARADO Vocabulario 1593 - Mesolore
ALVARADO Vocabulario 1593 - Mesolore
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
[folio i r]<br />
V O C A B V L A R I O<br />
EN LENGVA MISTECA, HECHO<br />
por los Padres dela Orden de<br />
Predicadores, que residen enella, y vltimamente<br />
recopilado, y acabado por el<br />
Padre Fray Francisco de Aluarado,<br />
Vicario de Tamaçulapa,<br />
de la misma<br />
Orden.<br />
E N M E X I C O<br />
Con Licencia . En casa de Pedro Balli<br />
1 5 9 3
[folio ii r]<br />
EL DEAN Y CABILDO DE LA<br />
Sancta Yglesia Metropolitana, y Arcobispado<br />
de Mexico, sede vacante, &c. Por quanto por parte<br />
de fray Francisco de Aluarado, de la orden de<br />
los Predicadores, nos fue hecha relacion que el<br />
susodicho auia compuesto vn vocabulario en lengua<br />
Misteca, el qual estaua visto y examinado por fray Antonio<br />
de los Reyes, y fray Pablo Rodriguez, y religiosos de la dicha Orden,<br />
los mas peritos y prouectos en la dicha lengua, que se sabe<br />
en este Reyno, y assi mismo ser el dicho <strong>Vocabulario</strong> muy vtil<br />
y nescessario para los ministros que predican el Sancto Euangelio,<br />
y doctrina Christiana, a la nacion Misteca . Y el dicho fray<br />
Francisco de Aluarado, atento a lo suso dicho, nos pidio le diesemos<br />
licencia para poder imprimir el dicho <strong>Vocabulario</strong>. E por<br />
nos visto, ser para seruicio de Dios nuestro Señor, y bien publico<br />
en Orden de la conuersion, de los dichos naturales. Por la presente<br />
damos licencia para que qualquiera de los impressores que<br />
ay en esta ciudad pueda imprimir, e imprima el dicho <strong>Vocabulario</strong>,<br />
compuesto por el dicho fray Francisco de Aluarado, en la<br />
dicha lengua Misteca, quan bastante de derecho podemos . Dada<br />
en Mexico, a veynte dias del mes de Octubre, de mil y quinientos<br />
y nouenta y dos años.<br />
M. Don Ioan Alonso Lopez El Racionero El Racionero<br />
de Seruantes. de Cardenas. Penas. Pedro Osorio.<br />
Por mandado del Dean, y Cabildo. Sede uacante.<br />
Seruan Ribero.<br />
Secretario.
[folio ii v]<br />
YO FRAY Gabriel de Sancto Ioseph, Prior<br />
Prouincial desta Prouincia de Sanctiago de la<br />
Nueua España Ordinis Predicatorum. Auiendo<br />
visto el examen, y aprouacion del <strong>Vocabulario</strong> Misteco,<br />
hecho por los Padres de aquella nacion, aquienes por<br />
mi fue cometido . Y siendo vtil y prouechoso como consta<br />
por la dicha aprouacion, por la presente doy licencia<br />
al Padre Fray Francisco de Aluarado, Vicario de Tamaçulapa<br />
: para que pueda imprimir el dicho <strong>Vocabulario</strong>:<br />
con las censuras y notas de los dichos examinadores, juntamente<br />
con el Arte que de la dicha lengua Misteca compuso<br />
el Padre Fray Antonio de los Reyes , Vicario de Tepusculula<br />
. En fee de lo qual di las presentes letras firmadas<br />
de mi nombre, y selladas con el sello menor de mi<br />
officio.<br />
Fray Gabrlel de S.<br />
Ioseph Prouincial.
[folio iii r]<br />
DON LVYS DE VELASCO<br />
Cauallero de la Orden de Sanctiago, Virrey<br />
lugar teniente del Rey nuestro Señor, Gouernador,<br />
y Capitan General en esta Nueua<br />
España, y Presidente de la Audiencia, y Chancilleria<br />
Real que en ella reside, &c. Por quanto<br />
fray Francisco de Aluarado, de la Orden de Sancto Domingo,<br />
de la Prouincia de Sanctiago, desta nueua España,<br />
Vicario del Conuento del pueblo de Tamaçulapa, de la<br />
Misteca alta, me ha hecho relacion, que con industria y<br />
trabajo, y animo de seruir a Dios nuestro Señor, y aprouechar<br />
a los naturales de los pueblos de la Misteca alta y baja,<br />
y para que sus ministros puedan mejor doctrinarlos, y encaminarlos<br />
a su saluacion, ha compuesto, y ordenado vn<br />
<strong>Vocabulario</strong> de la lengua Misteca, de cuya emprenta, y uso<br />
se coseguira mucha vtilidad general, y particular ha aquellas<br />
Prouincias, y ministros del Euangelio della, pidiendo<br />
que atento a que por el consta estar corregido, y aprobado,<br />
le mandase dar licencia para imprimirlo, y lo presento<br />
ante mi, escripto de mano. Por tanto teniendo consideracion<br />
a lo referido, por la presente doy licencia a qualquier<br />
impressor, que el dicho fray Francisco Aluarado señalare,<br />
para que libremente pueda imprimir el dicho <strong>Vocabulario</strong><br />
de lengua Misteca, que esta rubricado del Secretario<br />
infra escripto, y esto con permisso del Ordinario<br />
Y con que antes de venderlo se corrija con el original, y<br />
ninguna persona lo venda, ni contrate, sin que este firmado<br />
del dicho fray Francisco de Aluarado.<br />
∏2 pre-
[folio iii v]<br />
precio que por el se quiere de dar, sopena de quinientos<br />
pesos para la Camara de su Magestad, y con esto mando<br />
que no lo impida Iusticia, ni persona alguna . Fecho<br />
en Mexico a ocho dias del mes de Octubre, de mil y quinientos,<br />
y nouenta y dos años.<br />
Don Luys de Velasco<br />
Por mandado del Vi rrey<br />
Martin Lopez de Gauna
[folio iv r]<br />
A NVESTRO PADRE<br />
Fray Gabriel de Sancto Ioseph<br />
Prior Prouincial desta Prouincia de Sanctiago,<br />
de la Orden de Predicadores, su<br />
humilde hijo, y subdito, fray<br />
Francisco de Aluarado.<br />
NO me atreuiera yo a emprender cosa tangraue,<br />
asi por su difficultad, como por su nouedad<br />
, si el mandato riguroso de V. R. no<br />
me diera el seguro que basta para deshazer<br />
la nota del atreuimiento . Religiosos muy<br />
graues, y enuejecidos en su prouechosissimo estudio de la<br />
lengua Misteca escriuieron acerca della varios quadernos,<br />
porque no se perdiese la noticia que les auia costado grande<br />
trabajo : y auia de ser para los vendideros de mucho prouecho<br />
. Algunos destos padres viuen oy, y pudiera qualquiera<br />
dellos (como maestro) acudir a esto mejor que yo<br />
que soy discipulo, pero quiso la prudencia de V. R. que<br />
me occupase yo en recoger sus trabajos : y sacarlos a luz,<br />
para que la tengan, como dessean los ministros del Sancto<br />
Euangelio que acuden a la Prouincia Misteca, como<br />
vno de los que en ella estan, diera yo a V. R. las gracias<br />
por este beneficio, sino paresciera que hablaua en causa<br />
propria: con todo esso no puedo dexar de conoscer que<br />
las deuo, porque mandando V. R. imprimir este libro,<br />
se logran tan costosos trabajos, como los de los Padres<br />
que
[folio iv v]<br />
que han doctrinado la Misteca. Mi diligencia tan poco<br />
puedo dexar de offrescer, que ha sido tanta, que me deue<br />
muchas horas de las muy deuidas al sueño: pero mas es<br />
lo que yo deuo a la obediencia, y al bien de mis proximos,<br />
en cuya vtilidad se que ha de redundar este trabajo:<br />
para que nuestro Señor sea seruido. Quisiero yo ser algo<br />
para seruir a V. R. con otra obra, que meresciesse su protection<br />
y amparo, no puedo mas, y offresco lo que puedo,<br />
suplicando a V. R. se sirua de mi buen desseo,<br />
y piadoso zelo, que yo se que deste bocado<br />
gusta V. R. como verdadero religioso,<br />
a quien nuestro<br />
Señor nos guarde.
[folio v r]<br />
NOS LOS INFRA ESCRIPTOS<br />
auiendo visto el mandato de nuestro Padre<br />
Prouincial Fray Gabriel de S. loseph, acerca<br />
del <strong>Vocabulario</strong> Misteco, hecho y acabado<br />
en esta nacion Misteca, por el Padre Fray Francisco<br />
de Aluarado , Vicario de Tamaçulapa,<br />
con el fauor y ayuda de todos los padres desta<br />
nacion, peritos en esta lengua. Y visto por nos el dicho <strong>Vocabulario</strong>,<br />
y examinado con diligencia, y consultada la significacion<br />
de los Vocablos con los Indios naturales, mas abiles,<br />
y expertos en la dicha lengua, nos paresce a entrambos vnanimes<br />
y conformes, que el dicho <strong>Vocabulario</strong> puede y deue ser<br />
impresso, lo vno por estar muy conforme al lenguaje natural de<br />
los Indios, sin siniestra ni mala significacion, y lo otro porque<br />
sera de mucho prouecho para los ministros Euangelicos, desta<br />
nacion Misteca, y para los que comiencan a deprender la lengua<br />
facil remedio, y no tan difficultoso como hasta aqui. En fee<br />
de lo qual lo firmamos de nuestros nombres.<br />
Fray Antonio Fray Pablo<br />
de los Reyes. Rodrigues.
[folio v v]<br />
YO FRAY Gabriel de Sancto Ioseph, Prior<br />
Prouincial, desta Prouincia de Sanctiago de<br />
la Nueua España, Ordinis Predicatorum,<br />
mando al Padre Fray Antonio delos Reyes,<br />
Vicario de Tepusculula, y al Padre Fray Pablo Rodrigues,<br />
ambos lenguas de la nacion Misteca, que vean, y con cuydado<br />
examinen el <strong>Vocabulario</strong> Misteco: en el qual por<br />
mi mandado, ha puesto la vltima mano el Padre Fray<br />
Francisco de Aluarado, Vicario de Tamaçulapa: para<br />
que con su parescer, estando para ello el dicho <strong>Vocabulario</strong>,<br />
se pueda imprimir, para vtilidad y prouecho de los naturales<br />
. En fee de lo qual firme estas presentes letras.<br />
Fray Gabriel de S.<br />
Ioseph Prouincial.
[folio vi r]<br />
Prologo al Lector.<br />
QVISIERA YO SABER<br />
dezir algo de lo que siento, y sentir<br />
todo lo que deuo, acerca del<br />
marauilloso cuidado , que los<br />
ministros del Sancto Euangelio<br />
han tenido en este nueuo orbe,<br />
auque basta para quien lo<br />
quiere aduertir , entender que<br />
conquistaron la ydolatria, que<br />
tantos años auia reynado. Y se pusieron a estudiar lenguas<br />
peregrinas, y barbaras cuya difficultad rindiera los mayores<br />
brios de naturaleza , si no vuiera socorro con los de la diuina<br />
gracia. Otros diran de otras lenguas, pero puedo yo<br />
dezir dela Misteca: que demas de sus varias equiuocaciones<br />
tiene circunstancias de tanto cuidado y estudio, que<br />
haze muy digno de estimar el trabajo de los predicadores,<br />
y ministros, que han podido subjetarla. En el acento varian<br />
muchas palabras la significacion, y algunas no solamente<br />
en tener o perder vna tilde pero aun en pronunciar el punto<br />
con blandura o con la boz llena, llega a tanto esta lengua:<br />
que no se contenta con la que nos dio naturaleza para<br />
pronunciar sino que sube a las narizes: y dellas se vale en<br />
algunas pronunciaciones, que sin este socorro quedan<br />
faltas, grandissimo trabajo pasaron los Sanctos conquistadores<br />
de almas, que nuestra provincia embio a la nacion<br />
Misteca. Y este trabajoso apostolado se a ydo continuando<br />
entre
[folio vi v]<br />
entre nuestros Religiosos, por no averlos de otra Orden<br />
en aquella Prouincia. Mas facilidad ha ydo dando el discurso<br />
del tiempo, los padres viejos escriuian cosas de esta lengua,<br />
y algunos de los que hoy viuen son los que mas claridad<br />
han dado, recogiendo vocabulos en forma de dictionario.<br />
Todos estos preciosos trabajos me mando nuestro padre<br />
Prouincial fray Gabriel de S. Ioseph, que yo recogiese, para<br />
que se imprimiesen. Y aunque lo principal se deue a los<br />
Padres desta nacion: fue menester mi cuydado por entero<br />
en muchas cosas, y en mucha parte del <strong>Vocabulario</strong>, de tal<br />
suerte que los mismos Indios que son los mejores maestros<br />
que para esto eran, y an sido los autores . La luz de todas<br />
estas diligencias, y la publicacion desta obra, se deue a nuestro<br />
padre Prouincial, que como deseosso del augmento<br />
de la Prouincia, y bien de las almas, me mando imprimir este<br />
libro. Las gracias de todo lo bueno se rindan a Dios, como<br />
primer autor. Y si en lo que en este libro fuere mio se hallaren<br />
faltas: no seran en mi cosa nueua, ni puedo dezir que<br />
no las tengo; sino en solo el deseo, que me paresce que esta<br />
sin ellas, por ser de seruir a nuestro buen Dios, y a mis proximos,<br />
aquien pido le resciban en cuenta, acordandose de<br />
la que todos auemos de dar a Dios de los talentos, y<br />
apiadandose del mio (como de pobre) nuestro<br />
Señor nos enrriquezca con su gracia, que<br />
es la que importa para que le<br />
gozemos en la Gloria.
folio 1r column 1<br />
PRIMERA letra<br />
del a. b. c.<br />
A. preposicion por<br />
cerca, apud. nuu<br />
como nuuyahui.<br />
A. preposicion por<br />
hazia. nuu quaha<br />
dzuhua.<br />
A. aduerbio de llamar. dzi.<br />
A. aduerbio para llamar quando se<br />
me ha oluidado algo. dzi. vt. nahadzi.<br />
nahacadzi<br />
A. interiectio. del que se quexa de<br />
alguna enfermedad. Hmii.<br />
A. interiectio desiderantis. ha.<br />
A. interiectio ridentis. ha ha ha.<br />
A. interiectio admirantis. a a. a.<br />
hi. hi. hi.<br />
A. del que halla a otro en maleficio.<br />
a. a.<br />
A alguna parte o en alguna parte.<br />
aduerbio. huadza, huadzaca.<br />
Abad. Prelado. dzutu. yodadzi siña<br />
ñuhu, dzutu ñoho siña ñuhu, dzutu<br />
yocuvui dzini, yocuvui nuu.<br />
Abad ser. yondadzindi siñañuhu, f.<br />
cond. ñohondi siñañuhu. f. coho.<br />
yocuvuidzinindi. yocuvui<br />
nuundi.<br />
Abadia dignidad. sasindadzi siñañuhu,<br />
sasiñoho siñañuhu, sasicuvuinuu.<br />
Abadesa, prelada de monjas. ñaha<br />
yondacañaha yuq dzehe. ñaha<br />
yocuvuidzini.<br />
Abadejo escarauajo. tenuyuq.<br />
Abahar algo con el huelgo. yochidzo<br />
yoco yuhundi yotaa yoco yuhundi.<br />
folio 1r column 2<br />
Abahar asi cosa honda. yotniño yoco<br />
yuhundi.<br />
Abahada cosa afi. sasi cohondaa yoco.<br />
sasinucoho yoco yuhu sanisa<br />
codzo yoco yuhu.<br />
Abahar algo poniendolo al baho que<br />
sale de la olla. yodzaqnindi. yodzacuidzindi<br />
yoco.<br />
Abahar algo dentro de alguna olla<br />
para que se conserue con el baho<br />
y no se pudra. yodzacaanuuyocondi.<br />
Abahar sopas. yodzachitundi yoco<br />
yotniño yocondi. yodzacutu<br />
yocondi.<br />
Abahadas sopas. dzita ninucoho<br />
yoco.<br />
Abahar por hechar el huelgo de la<br />
boca. yodzacaindiyoco. yodza<br />
canandiyoco, yodzaqhundi yoco.<br />
Abahar aposento. yodzacuidzindi<br />
huahi. yotniño yocondi. yondadzacuidzindi.<br />
yondadzainindi.<br />
Abahado aposento. huahi ninucuiñe<br />
huidzi. huahi ninucoho yoco.<br />
huahi ninacuidzi. huahi ninduvui<br />
ini.<br />
Abalançarse, hechandose por los<br />
suelos. yocoo cavuandayendi, yosacavuandayendi.<br />
f qcavua.<br />
Abalançarse de arriba abaxo. yondiyoninondi.<br />
Abalançarse metiendose entre otros.<br />
yosanudzavuandi. f. qnanu. yosananudzavuandi<br />
f. qnanu, yosivui<br />
cuinomañundi, yocai nanu<br />
dzavuandi. f. quivui. yosivuinduutnahandi.<br />
Aballar mouer con difficultad, duz<br />
A h
folio 1v column 1<br />
dzohuihini yodzacuchindi dzohuihini<br />
yodzacanda, dzohuihini<br />
yodzacuicondi. yondoyonahindi.<br />
yodzacaanditandi.<br />
Abarcar, abraçar entre los baços.<br />
yonumindi.<br />
Abarcar debaxo del braço. yonumindaa<br />
chisidzahindi.<br />
Abarcar debaxo del braço cosa grande.<br />
yosaanahindi chisidzahi. fu.<br />
caa<br />
Abarcar debaxo del braço cosa larga<br />
como espada . yosaininidzahindi.<br />
f. quay.<br />
Abarraganado, casado con casada.<br />
tay yosaqyaa. yonducuquachi<br />
yaa. yyocututa sihiña<br />
Abarranganado estar asi. yosicandi<br />
sihiña yondacatnanindi siña. yondacatnahandi.<br />
yondacacutundi<br />
f. cand.<br />
Abarrancarse. yositacanundi yende,<br />
yosita ninondi yocai canundi<br />
yende. yocai cavuandi yendde.<br />
dzahua.<br />
Abarrancadero. yende. cavua. dzahua.<br />
Abarrancarse ganado. baxar con mucha<br />
priesa. yyonihi yehesacu quacaindodzo<br />
tecachi yyo yehe nihi<br />
sasitanuu quahate.<br />
Abarrajar al suelo. yodzucuninondi<br />
nuu ñuhu. yodzacuitandi nuu<br />
ñuhu.<br />
Abarrar dando con el lodo en la pared,<br />
o con otra cosa. yosasandaandi<br />
dayu, nama, f. casa, yocoyondaandi<br />
yodzaqcoyondaandi. estos<br />
dos postreros son para co-<br />
folio 1v column 2<br />
cosas liquidas.<br />
Abarrisco. neccutu, nindehe nituhu<br />
Abarrisco lleuar el ladron todo quanto<br />
ay, nindehe nituhunidzuhuta,<br />
nicuvuidziyo nicuvuinani nisidzota.<br />
f. cuidzo. dehenitasindahata,<br />
ña nicacu, ñanindoo, nitasidziyonitasinanindahanidzuhuta.<br />
Abarrisico destruirse los sembrados<br />
por el granizo. nindehe nituhu,<br />
nitevui, nitadzi, nicachi, nicoyo.<br />
Abasta aduerbio. dzavuani, nacoodzavuani,<br />
nacooni sahuaha, sahuahani<br />
sacuvui, nacooni, dzavuani.<br />
Abastar. abasto auer. yyocahi yyo.<br />
yyo quahayyo quaha yyo.<br />
Abastarme algo. yoquahasindi dzodzevuica<br />
nicuvuisindi, dzodzevuica<br />
niquahasindi.<br />
Abastar algo para todos como en<br />
combite. dzodzevuicanicaisyo.<br />
dzodzevuica ni saacuvui, dzodzevuica<br />
nisinotuhua, nisinocuhua,<br />
nisatnaha, f. qtnah. nicacundita,<br />
nicacucavua nicaisiyo.<br />
Abasto o abastança. saniquaha, sasinotuhua,<br />
sanicaisiyo.<br />
Abatirse humillarse el hombre delante<br />
de Dios con arrepentimiento<br />
de sus culpas. yocoo cavuandayendi.<br />
yocoo cuisindi yosacuisindayendi.<br />
f. q. cuita. yocôo cuitandayendi.<br />
yocoo coodaye coo<br />
tetendi. yonaquaiquacandi. yonacaha<br />
quacandi. yonacaha ñuhundi,<br />
yonatuvuindahuisindi nana<br />
stohon Dios.<br />
Abatir a otro menospreciandole.<br />
yodza
folio 2r column 1<br />
yodzanoo cuvui ñahandi, yodza<br />
noo cavuañahandi . yodzanoo<br />
cuisiñahandi. yodzacoocuvuiñahandi,yondadzandihininoñahandi.<br />
Abatido assi. tay ninoocuvui, tayninoocavua,<br />
tay ninoocuisi, tay niyevui,<br />
tay ninani.<br />
Abatir el ser y fama de otro. yodzandaidzicoñahandi,<br />
yodzanuunaha<br />
ñahandi tnuhuta. con los demas<br />
de abatir.<br />
Abatirse el aue bolando. yocoondita<br />
quete , yocoocuicodihite,<br />
yocoocuicote, yocoondita dihite,<br />
yocoosinondihite.<br />
Abatirse el aue para hazer presa.<br />
yocoo tneete. yocoo cahite, yocoocuicdzote.<br />
Abaxar por descendir. yocoondi.<br />
yonoondi<br />
Abaxar a lugar proprio. yonoondi<br />
Abaxar a lugar ageno. yocoondi.<br />
Abaxar a lugar profundo. yocaindodzondi.<br />
yondaindi.<br />
Abaxar cuesta abaxo. yocaindodzondi,<br />
yondaindodzondi.<br />
Abaxar como la alua al sacerdote.<br />
yodzanoocuicondi. yodzanoondi.<br />
yodzanoocacandi.<br />
Abaxar algo de arriba abaxo. yodzanoondi.<br />
Abaxar algo sin que llegue al suelo<br />
yodzanoondahandi. yodzacoondi.<br />
yodzacoocata, yodzacoo<br />
cuitandi.<br />
Abaxar algo hasta el suelo. yodza<br />
noo sino. yodzacoondaha.<br />
Abaxar alguna cosa desuiandola pa-<br />
folio 2r column 2<br />
para abaxarla. yodzanoondiyondi.<br />
yodzacoondiyondi.<br />
Abaxar como fructa de los arboles<br />
despegandola. yodzanoondaandi<br />
yodzacoondaandi. yodzandaa.<br />
yocahindaa.<br />
Abaxar las naguas la muger teniendolas<br />
muy altas. yodzacooña<br />
dzama, yodzacoondahaña dzama,<br />
yodzacoocuicoñadzama<br />
yodzanooñadzama.<br />
Abaxarlas hasta el suelo que arrastren.<br />
yodzacoocacaña dzama<br />
Abaxarlas hasta el garganta del<br />
yodzacoocuicoña yodzacoo<br />
noña dzuq sahaña.<br />
Abaxar la cabeça para mirar algo<br />
profundo. yodzasihi dzuqndi<br />
dzasihinuundi. yodzaqndita<br />
qndi. yosaandita dznqndi. f.<br />
and. yodzacainuundi. l. dzua<br />
yonditonuundi.<br />
Abaxarse inclinandose. yocoo<br />
tandayendi, yocoocuisindi.<br />
Abaxar la cabeça haziendo reuerencia.<br />
yocoonainuundi.<br />
Abaxar la cabeça otorgando. yocoonainuundi.<br />
yosay yuhundi.<br />
f. quai.<br />
Abaxar los ojos mortificandose.<br />
yonacotoninondi yonacotonuundi.<br />
yonoocotoninondi nuu<br />
ñuhu.<br />
Abaxar la rama, del arbol doblegandola.<br />
yosaacuitandi dahayutnu<br />
f. caa, yodzacayendi yodzanoondayendi.<br />
Abaxar la pared achicandola . yonadzitandodzondi.<br />
yonaquain<br />
A z dod-
folio 2v column 1<br />
ndodzondi, yondadztcuitendi, yoquidzandihindi.yonacanindodzondi.<br />
yondadzandihindi.<br />
Abaxarse postema, o hinchazon. yonoocuiño.<br />
yonduvuidzii. yonduvuiñama.<br />
yonduvuitadzi. yocoondaa.<br />
Abaxar lleuando consigo de arriba.<br />
yocainahindita.<br />
Abaxar el precio. yonoocuvuiyahui.<br />
yonoondaayahui.<br />
Abaxo. aduerbio. nino.<br />
Abaxo. id est al pie. sahasi.<br />
Abaxo. por lo baxo de la casa. saha<br />
huahi.<br />
Abeja de miel. ñuñu.<br />
Abeja montesa. tequeenduu.<br />
Abeja otra. yoco . yocoquaa, yocotnoo.<br />
Abeja que cria debaxo de tierra.<br />
tendaca.<br />
Abeja grande que orada los arboles.<br />
temii.<br />
Abertura delo cerrado, si es puerta<br />
o caxa. sasi nnna.<br />
Abertura de la boca. sasindecayuhu.<br />
Abertura de lo que se hiende. sasisañu.<br />
sasicohocuiñe sasinitniño cuiñe.<br />
Abertura de caja. sasitahuichíyo,<br />
sasitahuinino chiyo.<br />
Abertura de llaga. sasicaa taha. sasisatendacua,<br />
sasicaa yuhutaha.<br />
sasinocaataha.<br />
Abertura de encordio. sasiindii yavuidzimi.<br />
Abertura de los ojos despertando<br />
de sueño. sasinatáhuinuu.<br />
Abertura delos ojos estando despierto.<br />
sasindecanuu.<br />
folio 2v, column 2<br />
Abertura delos ojos, quando con violencia<br />
se abren. sasinadzihinuu.<br />
Abertura de ojos prestando atencion<br />
y cuydado en algun negocio. sasinacaa<br />
nuu.<br />
Abertura de la mano. sasindecandaha<br />
Abierto estar. vide abrir.<br />
Abeterno. dacaa naa nuhu ca ñuu.<br />
huadza nisiyo saha. huadza niquevui,<br />
niquitu.<br />
Abeto arbol. yutnudzañu.<br />
Abezar a otro. haziendole a mis mañas.<br />
yodzacuicoiniñahandi yodzacuicondi<br />
inita. yodzatneeyaa<br />
ñahandi sita. yodzacaandi inita.<br />
yodzacusa ninondi inita.<br />
Abezarme. yotnee inindi, yosico<br />
inindi. f. cuico.<br />
Abezar poner costumbre. vide abituarse.<br />
Abierto. vide abrir.<br />
Abil persona. tay casi ini tay tuhua<br />
ini, taindichi ini. tainindehuidichi<br />
ini.<br />
Abilitar a otro hazerle abil. yotniño<br />
tacundi inita, yodzatuhuañahandi.<br />
yoquidzacasi, iniñahandi.<br />
todzatuvuindaa iniñahãdi. yodzaqni<br />
ini ñahandi. yodzacuisindaa<br />
ini ñahandi.<br />
Abilitado assi. tay nindehuinindichi<br />
ini. tai nicuisindaa ini. tay nituvuindaaini.<br />
Abilmente. tnuhu tuhuaini tnuhu<br />
dichi.<br />
Abilitar al suspenso. yonatniño si<br />
ñandi ta.<br />
Abilitado estar assi. yonuquehedaindi,<br />
ninucoho siñandi.<br />
Abismo
folio 3r column 1<br />
Abismo. a nuhu.<br />
Abisimo cosa profunda. sa cono, sa<br />
dzohuihi yotuvuinino , dzohuii<br />
samaã, sanayosinosaha, sin suelo.<br />
Abispa. Tetacui.<br />
Abispa picar. Yotuvuiñahate, yoqninahate.<br />
Abitacion morada de vno. Sa yyota.<br />
Abitacion morada de muchos . Sa<br />
ysisiyota.<br />
Abitar vno. Yyondi, f. coo.<br />
Abitar muchos. y sisiyota, f. coocuisi<br />
Abito vestidura. Sandisi.<br />
Abito costumbre. Sasicaa, sasicaani<br />
noini .<br />
Abituarme. Yocaaninoinindi, yosisanino<br />
inindi, f. cusa, yosicoinindi,<br />
f. cuico, yotneeinindi.<br />
Abituar a otro. Yodzacaaninoini<br />
ñahandi, yodzacusainiñahandi,<br />
yodzatneeyaainiñahandi, yodza<br />
cuicoiniñahandi.<br />
Abituado, Taynicaaninoini.<br />
Abituarse. Yonduvui tacuiinindi,<br />
yonduvuitúhuandi.<br />
Abiuar a otro. vide abilitar.<br />
Abiuado assi. Tai nisacoho tacuini<br />
tay nisaqni tnuni ini, tay nituvuindaaini.<br />
Abiuarse despues de algun lucido<br />
interualo o borrachera. Yonde<br />
tuvui inindi, yondetnoo, yonde<br />
tacuinindi.<br />
Ablandar cera o cosa assi. Yoquidza<br />
huita, f. cadza, yondadza huitandi.<br />
Ablandada assi. Sanicuvui huita, saninduvui<br />
huita.<br />
Ablandar algo al fuego. Yodzacuidzindi,<br />
yondadza huidzindi, yon<br />
folio 3r column 2<br />
yondadza huitandi, yonadzacuitandi,<br />
yodzanunindi.<br />
Ablandada assi. Sanicuidzi, sanicuita.<br />
saninacuita, saninduvui huita.<br />
Ablandar fruta entre los dedos. Yoquitudahandi,<br />
yosadzindi, f. quadzi,<br />
yoquidzatadzindi, f. cadza.<br />
Ablandar medicina en las manos<br />
Yosaaainondahandi, f. quu.<br />
Ablandarse la fruta por estar junta<br />
y dañarse. Yotadzi cuihi, yotnani,<br />
yocuvuihuita , yotniñotnay,<br />
yotniñoyoco<br />
Ablandarse el coraçon. Yonduvui<br />
huita ini, yonduvuiquai ini, yosa<br />
cacainindi, yotadzi yotuvuiini,<br />
yonduvuiquai inindi, yotnama<br />
inindi, yotnuna inindi.<br />
Ablandar a otro el coraçon. Yodzayaa,<br />
yodzacuitandi inita yondadza<br />
huitandi inita , yondadza<br />
quaindi inita.<br />
Ablandar el tiempo rezio de frios.<br />
Yonduvuihuidzi, quanoocani,<br />
quanoo cadzi, yonoocadzi, yonduvui<br />
ini.<br />
A bocados aduerbio, como quando<br />
juega el perro que haze que muerde.<br />
Tnuhu sicahu ñaha, tnuhucasi<br />
yehenaha.<br />
A bocados comer alguna cosa. Yosasindaandi,<br />
yosasindodzondi f.<br />
casi, yocahundaandi, yocahundodzondi.<br />
A bocanadas hechar el agua. Yotevuindiduta,<br />
yondaicatendiduta,<br />
yuhundi.<br />
A bocanadas ser hechada el agua.<br />
Yocainduta yuhu.<br />
A 3 Abo
folio 3v column 1<br />
Abochornarse las miesses. Yosihi<br />
cani huiyu, f. cuvui, yonduvuiñumi,<br />
yofacodzocani, f. quodzo, yofacodzoñumi,<br />
yochidzocani, yochidzoñumi,<br />
yondiindodzo. estos<br />
tres verbos no quieren dezir<br />
abochonarse, sino abochornar<br />
las miesses, que significan por modo<br />
actiuo.<br />
Abochornada mies . Sanisihicáni,<br />
saninduvuitnami<br />
Abochornada quedar sin prouecho.<br />
Saniduvui ñumi, saniyechiñumi.<br />
Abofetear, generalmente. Yocatu<br />
ninondi.<br />
Abofetear de vn lado y de otro. Yodzanuhu<br />
yodzanuhu yodzandesidahandi<br />
yocatundi, nuuta.<br />
Abofetear por modo de burla dando<br />
como dizen chipichapes hinchando<br />
el paciente, yosaiyadzindi<br />
nuuta, f. quay.<br />
Abofetado . Taydzinuu nicatuninota.<br />
Abogar por otro. Yocahandodzo<br />
ñahandi, yocahandaandodzoñahandi<br />
sahata, yocahaninondi sahata,<br />
yochihindaandodzoña.<br />
Abogado. Taycahandaandodzoñaha,<br />
tay cahanino.<br />
Abollar hazia dentro. Yodzacaitnemandi,<br />
yodzaquevuicohondi, yodzaicohondi,<br />
yoquidzayendedi,<br />
yodzacaindidzondi.<br />
Abollada cosa. Sanicaitnéma, sanisivuicoho.<br />
Abollar ojo. Yodzacaichindondi,<br />
Abollado rostro por cuchillada. tay<br />
nicuvuinaha nicuvuiyutnunua.<br />
folio 3v column 2<br />
Abollado de rostro por llaga . Tay<br />
nicuvuitedzohonuu, tai nicuvui<br />
yanda nuu.<br />
Abolorio, linaje. Tuhuyaa, tnuhu<br />
sayehendico tnuhu sichi yuq.<br />
Abolorio de los ascendientes. Yaa<br />
tnuhuquasaa.<br />
Abominar a otro. Yosinidzoondita,<br />
yosininenindi, yosinidzaandita,<br />
yosinicanãdita , yosiniyechindi,<br />
yosiniquadzundita, yosiniyevuindita,<br />
yosininahandita, f. qni.<br />
Abonar a otro en la hazienda fiandole.<br />
vide fiar.<br />
Abonar a otro pagando por el. Yosinindodzondi<br />
quachita, f. qnind.<br />
Yotavuindi, sahata, f. cuidzo.<br />
Abonar a otro en la fama. Yocachi<br />
huahandi sita, yochidzohuidzo<br />
huahandi, yocacunahi huahandi<br />
yochidozoninondi, yochihidzicondita,<br />
yochihinduzundita.<br />
Abonado assi. Tay yosacodzohuidzohuaha,<br />
tay yosaquehedzico,<br />
tay yosaquehendudzu tay yosa<br />
codzonino.<br />
Abonar el tiempo despues de grande<br />
agua. Yosina f. qna. yonayahi<br />
nini, yonacuisi nini, yonatuvui<br />
andevui.<br />
Abonar el tiempo quedando el cielo<br />
raso. Yonatehui andevui.<br />
Aborrecer a otro. Yosinivhuindita.<br />
f. qni, yosinidzaandita yosini<br />
dzoondita, f. qni. ñahuaha ñahuatu,<br />
yosini.<br />
Aborrecer a otro quitandole la habla,<br />
yosinidzoondi, yodzodzini<br />
yodzodzama yosinindita, ñoho<br />
yodzo
folio 4r column 1<br />
yodzoyosinindita, f. cohocodzo,<br />
yyoñehe, yyodzohodi sihita, ña<br />
ñuhu ña yoco yosinindita.<br />
Aborrecer el enfermo el manjar.<br />
ñayonoodzita, ñayonoonduta<br />
sindi ña huaha, ñahuatu yosinindi,<br />
f, qni ñayosahadzico sindi sa<br />
yosasindi, con los demas verbos<br />
que significan tener asco. vide ibi.<br />
Aborrecerse assi mismo. Yonaqni<br />
cuiyandi maindl yonaqniyecandi<br />
maindi, yonaqni ñenandi maindi.<br />
Abortar la criatura mal parir. Yodzacooñadzaya.<br />
(ya.<br />
Abortarse la criatura. Yocoodzaya<br />
Abortarse la criatura nasciendo sin<br />
tiempo. Yocacuiyuta.<br />
abortarse la criatura, nasciendo muerta.<br />
Yocacuquehui.<br />
Abortado como siete mesino. Dzaya<br />
nicacuyuta.<br />
Abotonar los arboles. Yonatusindeye,<br />
yonatusinuma yonãdedzi,<br />
yutnu.<br />
Abotonar la flor enlos arboles. Yonacodzo<br />
detu.<br />
Abotonado arbol. Yutnu ninatusindeye,<br />
ninatusinuma.<br />
Abotonarse la flor. Yonandetuyta<br />
yonaquevui ita, yosacoonahaita<br />
f. qcoo, yosaqueheita, f. qquehe.<br />
Abotonar vestidura . Yochihitinduu.<br />
Abouarse mirando a vna parte y a<br />
otra. Yositoñuu, yositonaandi,<br />
yocananuundi.<br />
Abouado assi. Tai sitoñuu, naa, tay<br />
yocana nuu.<br />
folio 4r column 2<br />
Abraçar. Yonumindi.<br />
Abraçarse dos. Yonumitnahandi.<br />
A braços pelear. Yonuquaa tnahandi,<br />
yotneetnahandi, yosaacuita<br />
tnahandi, f. caacuita.<br />
Abrasada tierra con calor. ñuhu<br />
nidzaa , ñuhu nisisi; ñuhunicana<br />
quesi.<br />
Abrasarse la tierra con gran calor<br />
yodzaañuhu, yosisiñuhu, f. coco.<br />
yocanacatne ñuhu, yocanaquesi<br />
ñuhu, yosasacani, f casa.<br />
Abrasarse del sol. yosihicanindi<br />
cuvui, yosinoca nindi, f. sino, yocuvui<br />
inindi.<br />
Abrasarse del sol estando desnudo.<br />
yocuvuichichiñeendi.<br />
Abrasar el sol. yochidzocani, yocoocani,<br />
yosasa cani, yondiindodzo.<br />
Abrasarse de fuego. yosisi, f. coco,<br />
yocayu.<br />
Abrasarse con fuego, como cosa de<br />
carne. yondeyendi.<br />
Abrasarse la boca con chile. yosatu<br />
yuhundi, yocuvuichichiyuhundi<br />
yocahu yuhundi , yondecuyuhundi.<br />
Abrego viento. vide viento.<br />
Abreuiar lo que se haze. yodzaqndehendi,<br />
yodzaqnaha yodzaqndehequeyendi.<br />
Abreuiar acortando razones o platicas,<br />
yosandaninondi, f. canda,<br />
yosandandodzondi , yodzatuhuninondi,yodzaquehuininondi.<br />
Abreuiada cosa. Sanicuvuinaha.<br />
Abreuiada cosa. Saniquehuinino.<br />
A 4 Abre-
folio 4v column 1<br />
Abreuiar las partes. Yotaahuisindi<br />
Abreuiatura de parte . Sanicuvui<br />
huisi, sayondaahuisi.<br />
Abrigado lugar. Saiñe dzadzi, sa<br />
iñehuidzi, saiñe yoco, sa iñe ini.<br />
Abrigarse con ropa. Yonatniñodzucundi<br />
dzoo. Yodzucuninondidzoo,<br />
yonadzucucutundidzoo, yonadzucuhuahandi<br />
dzoo.<br />
Abrigar como el braço. Yotniño<br />
tuvuindi, dzoo.<br />
Abrigado estar . ñohotuvuidzoo<br />
fu. coho<br />
Abrigarse, arroparse estando acostado,<br />
yonatavuindidzoo, yona<br />
cotondi dzoo.<br />
Abrigado estar assi. ñohotavuindi<br />
dzoo. f. coho.<br />
Abrigar a otro assi. Yodzatavuindi<br />
dzoota. yodzacotondi dzoo.<br />
Abrigarse con tres o quatro mantas<br />
por auer mucho frio. Yona<br />
coto coyondi, dzoo.<br />
Abrigar a otro assi. Yonadzacoto<br />
ñahandi.<br />
Abrigar algo del viento. Yosadzi<br />
ninondi, f. cadzi yosatandi yundi<br />
nuu tachi, f. cata, yosadzininondi,<br />
sa yoquesitachi.<br />
Abrir puerta. Yonaqnandi.<br />
Abierta estar. Yonuna. f. co.<br />
Abrirse Yonanuna.<br />
Abrir sello. Yonaquaindaandi, sacando<br />
el sello.<br />
Abrirlo sellado. Yonandasindi. sa<br />
yondaandusa.<br />
Abrir carta. Yonandasindi, tutu.<br />
Abrir libro. Yonandecandi tacu.<br />
Abrir la boca. Yonandecãdi yuhu.<br />
folio 4v coulmn 2<br />
Abrir la mano. Yonãdecandi daha.<br />
Abrir los ojos dexando de dormir.<br />
Yonatahuinuundi.<br />
Abrir los ojos estando despierto.<br />
Yonandecanuundi.<br />
Abrir los ojos quando se pone o pide<br />
atencion metaphorice, yona<br />
caanuundi, yonacoto huahandi.<br />
Abrir los ojos al ciego con violencia,<br />
yonadzihinuundi.<br />
Abrir los ojos boluiendolos parpados.<br />
Yosicotahuinuudi, f. cuico.<br />
Abrir y cerrar los ojos. Yonaquanindi,<br />
yonoodzucuandi.<br />
Abrir lo embarrado. Yonacaandi<br />
sanitaata ndayu.<br />
Abrir camino apartando la gente.<br />
Yosinandi ichi f. qna yosicocanindi,<br />
yosicotehuindita, f. cuico, yodza<br />
qhundahandi, yodza qndiyondi<br />
Abrir camino apartandome yo. Yosicocuiñendi,<br />
f. co.<br />
Abrir por oradar pared. Yocaandi.<br />
yocaaninindi, yocaandi yavui.<br />
Abrir çanja para cimiento. Yotahuindi<br />
ñuhu, yosatandi, f. cata,<br />
yosataninondi, yosatandichiyo,<br />
yosatandisichi, yocahindisichi,<br />
yosataninoconondi, yotahuindi<br />
chiyo.<br />
Abrir çanja sacando la tierra. Yocanandidzondi<br />
ñuhu, chiyo.<br />
Abrir çanja para traer agua. Yotahuindi<br />
sichi, yosatandi sichi, f. cata<br />
yocahindisichi.<br />
Abrir el maguei para que distile la<br />
miel. Yotahuindi yavui.<br />
Abrir la hera para regarla. Yonaqnandi<br />
doho.<br />
Abrir
folio 5r column 1<br />
Abrir tierra de nueuo para labrarla.<br />
Yosaniconondi, f. cani.<br />
Abrir tierra de nueuo siendo erial,<br />
para que se cultiue. Yositundasindi,<br />
f. cutu.<br />
Abrir animal praa sacarle las tripas.<br />
Yodzeedzavuandi.<br />
Abrirse la pared, hendiendose. Yondata<br />
nama, yosacoho cuiñe nama,<br />
f. qcoho, yodzeenino nama.<br />
Abrirse la tabla, henderse. Yosañu<br />
yutnu yonacoho cuiñe yutnu.<br />
Abrirse la tierra. Yondatañuhu, yosañu<br />
ñuhu.<br />
Abrirse el cielo. Yonanuna andevui.<br />
Abrirse el cielo esclareciendo quitandose<br />
el agua. Yosina, f. qna.<br />
Abrirse el entendimiento. Yonde<br />
tnooninoinindi, yondetuvuininoinindi.<br />
Abrirsie el entendimiento al niño<br />
quando empieça el vso de la razon.<br />
Yocacuini, yoquevuiini, qua<br />
tuvuindaa, quacuisindaa, quacuvuindichi.<br />
Abrirse el nacido o postema. Yosinocaa,<br />
yocande, yositandacua,<br />
f. cuta.<br />
Abrir los oydos. l. oyr. Yonacaandidzohondi,<br />
yonaqnadzohondi.<br />
Abrir o brotar la maçorca del mayz.<br />
Yotahui idza, yosaaidza.<br />
Abrirse como la granada. Yonduvua,<br />
yondeca.<br />
Abrir al pie del arbol para regarlo.<br />
Yoquidzayendendi, f. cad.<br />
Abrochar vestidura. Yochihindi,<br />
tinduuu.<br />
Abrochada cosa. Sanisaquehetinduu.<br />
folio 5r column 2<br />
Abrochado estar . Yehetinduu, f<br />
quehe.<br />
Abrojo. Yucuiño.<br />
Abroquelarse con escudo. Yonadzahuindi,<br />
yusa, yonaquetendi yusa,<br />
yonatetendi yusa, yonachidzodiyusa.<br />
Abroquelarse con la mano. Yonadzadzahuindahandi;<br />
yonaquete<br />
ndahandi.<br />
Absorto estar Yosahainindi, f. qh.<br />
yonaainindi, yocanandehui inindi,<br />
yodzahuiinindi.<br />
Absorto hombre. Tay yonaaini, tay<br />
yodzahui ini.<br />
Abstenerse yendose a la mano. Yosaha<br />
inindi, f. cuhua, yosandainindi<br />
f. canda, yodzaquehuininondi, yosanunino<br />
inindi, f. canu.<br />
Abstenerse dexar de peccar. Yosandaninondi<br />
quachi, yosandacuii<br />
inindi, quachi, yodzaña cuii inindi<br />
quachi.<br />
Abstenerse en la comida. Yosaidzohondi,<br />
f. quai, yotasi inindidzita,<br />
yotasidzohondi sidzita, yonu<br />
cooiindi.<br />
Abuelo. Siindi.<br />
Abuela. Sitnandi.<br />
A buen tiempo o a buena hora. Dzo<br />
dzevuica dzohuatuca dzohuahaca,<br />
dzomihini, dzocuiteni mihini,<br />
ñaniquai ña ninumi.<br />
Abuhado o abuhetado. Yocuisiyandi<br />
yosinocuisinuundi, yosinodzi<br />
yahinuundi, yosinoquaanuundi,<br />
yosino cuiinuundi.<br />
Abultado en la persona. Tay canudzetne,<br />
tay ninañu, tay nitniño<br />
tachi
folio 5v column 1<br />
tachi tainisicochisi, tay nicuvui<br />
tiyha yuhu.<br />
Abulto hazer algo siguiendo la multitud,<br />
yochihindicotnahandi, yochihitnahandi,<br />
yosivuitnahandi,<br />
f. quevui, yosaquehetnahandi, f.<br />
qquehe, yositandicondi, f. cuita<br />
Abundar en riquezas. yocuvuicahi<br />
sindi, yonihiinindi yocayasindi,<br />
yyoyahuicatasindi, yocuvui ña<br />
cuihisindi, yocuvuiñamanisindi,<br />
yocuiñacutundi, yosaitandi, yosaiquahandi,<br />
f. quai.<br />
Abundancia auer de algo. yotuvui<br />
cahi, yocuicahi, yoquahanino,<br />
yosinacahi, f. qna.<br />
Abundar el año. yocuvuisacasi, yocuvuisasa,<br />
yocuvui quahanino<br />
sacasi, yocuvuiñacuihi sacasi, ña<br />
mani ñatesi.<br />
Abundoso en combite . Cahi saca<br />
si, cahinuu sacasi.<br />
Abundancia auer de señores, y gente<br />
noble. yyotuvuiyya yyotuvui<br />
toho, yyocahi, yyoneñeta.<br />
Abundar gente como quiera. yyo<br />
tuvuitetneta.<br />
Abusion. Saqnindisa ñena, sasinondisiaini<br />
ñena.<br />
Abusionero. Tay cahandisa ñena,<br />
tay yodzaqhundisainineña tay<br />
yosinindi sainiñena.<br />
A. A N T E C.<br />
Aca. Yya. yaha.<br />
Acabar obra. yodzasinocavuandi,<br />
yodzaqndehendi.<br />
Acabarse obra. yosinocavua, yosinondita,<br />
yondehe, yotuhu, yo-<br />
folio 5v column 2<br />
yoquehui.<br />
Acabar sentencia diffinitiua. yodza<br />
sinocoondi.<br />
Acabarse cosas discretas. yondehe<br />
yosandehe, f. qnd.<br />
Acabarse cosa continua. yonee.<br />
Acabarse cosa liquida. yondoco.<br />
Acabarse la vida. yosinocoo sindi,<br />
yosanaandi, yosandehendi, sayosicandi,<br />
yosatuhu , yosinocavua<br />
sasicandi, f. caca, y por metaphora,<br />
yosandeheichi yaya, yosandehe<br />
yuchituqndi , yonucoho cuhuatnuni,<br />
nitaañahastohondios,<br />
llegose el termino puntual que<br />
Dios puso.<br />
Acabarse la enfermedad. yoquehui<br />
quahi, en general.<br />
Acabarse la enfermedad en particular.<br />
yocaindaaquahi, yocainini<br />
quahi, yocoocuisi sayocuhuita,<br />
yocooquehui, yondainini quahi, yondaidzico<br />
quahi.<br />
Acabarse la enfermedad del todo.<br />
yosisiquaa quahi, yoquiquihui<br />
quahi, yoquiquihui naaini sayocuhuita.<br />
Acabarse la enfermedad de vna casa<br />
y pasar a otra, yo caisiyo yositasiyo,<br />
f. cuita.<br />
Acabar casa. yodzasinocavuandi, yodzasinoditandi,<br />
yodzasinoneendi<br />
huahi.<br />
Acabarse la tela. yondai idza.<br />
Acabarla. yodzandaindiidza.<br />
Acabar o cerrar boueda. yonadza<br />
tnahandi huahi.<br />
Acabar platica. yodzaquehuindi, yodzandehendi,<br />
yodzasinocavuandi.<br />
Aca
folio 6r column 1<br />
Acabarsela fuerça de la flecha tirada.<br />
yosacuiñenduvuanindai, f. qcuiñe,<br />
ñanisasaanduvua nindai.<br />
A cabo de tanto tiempo no as venido.<br />
Saneendu saquacai ñaninusaando.<br />
A cabo de tres años, sanisisicavua sanisitasiyo,<br />
sanicaisiyo vnicuiya.<br />
A cada barrio. Ee siqui ee siqui.<br />
A cada collacion, Ee siña ee siña,<br />
eedzini eedzini<br />
A cada linaje. Ee ee yaatnuhu, ee<br />
ee sichiyuq.<br />
A cada persona. Ee ee tai ee ñaha,<br />
ce ñahata.<br />
A cada paso. Dehedzee canandita<br />
saha, dehedzeecahi saha, dehedzee<br />
cananahi saha.<br />
A cada qual, o a cada vno de por si.<br />
Dzeedzeeta, tnaha nuuta.<br />
Acaecer. yocuvui.<br />
Acaecida cosa. Sanicuvui.<br />
Acaecimiento subito. Sanicuvui<br />
queyeca.<br />
Acaecer en mi tiempo. yyondi nicuvui,<br />
sayyondinicuvuidzavua.<br />
Acaecerme algo. Nañaha sacuvui<br />
sindi.<br />
Acanalar piedra o madera. yosata<br />
sichi, f. cata. yocahisichi.<br />
Acanalado assi. Sanisacuinosichi.<br />
Acarrear algo. yosicondidzondi, f.<br />
cuico.<br />
Acarrear agua. yosacuidzondi duta,<br />
f. qcuidzo.<br />
Acarrear algo, y meterlo en algun<br />
aposento. yosivuindidzondi. f. qvui<br />
Acarrear lo que se auia lleuado. yonucuicondidzondi<br />
.<br />
A caso y sin pensar succeder algo.<br />
folio 6r column 2<br />
Dzonaayni yyondi, dzonicuvui<br />
naainica, ñayonahandi, ña ñoho<br />
inindi, dzonaadzoñuucayyoinindi.<br />
Acatar o reuerenciar. yochihiñuhundita,<br />
yosai ñuhundi sita, f. quai<br />
yoquidzacanundi, yocoocotondi,<br />
yotasi ñuhu cooñahãdi yosai<br />
ñuhu cooñahandi.<br />
Acatar como el reo al juez. yosito<br />
yyondi, yocoocotondi.<br />
Acaudalar hazienda. yotasicayandi,<br />
yotasitnahandi yahuicata, yotniñocaya,<br />
yodzacayandi.<br />
Acaudillar en la guerra. yocana yosisanditnañuyecu,<br />
f. cusa. yodza<br />
numindi tnañuyecu<br />
Acaudillada gente. Tay ninataca.<br />
Açacan aguador. Tay yodzico duta,<br />
tay yoquidzadahuiduta, tay<br />
yoquidzayahui duta.<br />
Açada, o açadon. Caa nuu siyo caa.<br />
situ itu, caadzita ñuhu.<br />
Açada, o coa de hierro. yata caa situ<br />
nono.<br />
Açafran. yahayata, yahaquaa.<br />
Açafranado liquor . Duta nitoo<br />
Ninduvui quaa.<br />
Acicalar. yodzacuiindi. yodzadzu -<br />
tandi, yoquidzadeendi, f. cadza.<br />
Acechar. yositoninindi, yositoyuhundi,<br />
yositohuisindi, yosacoho<br />
nuundi, yocacunahinuundi, yositondi,<br />
f. coto. yonanindi.<br />
Aceiba arbol. yutnunuu.<br />
Acelerarse, vide enojarse. yocuvui<br />
dzichiqueyeinindi.<br />
Acelerarse , darse priesa . Yonumindi,<br />
yonumi yonahandi, dzoinotachidzitnindi.Ace-
folio 6v column 1<br />
Acelerar a otro, darle priesa. Yodzanumindi,<br />
yodzandacundi.<br />
Acelga. Yuvuataca.<br />
Acemita, pan de afrechos. Dzita sañe,<br />
dzitadzayu.<br />
Acentuar. Yocachimihindi dudzu.<br />
Acepillar. Yoñahindi.<br />
Acepilladuras. Tesahiyutnu.<br />
Aceptar peticion. Yosaininondi, f.<br />
quai, yosai yuhundi, yosaindatundi,<br />
yonatacucasindi, yonadzavuidzondi.<br />
Aceptar persona. Yodzacainuundi<br />
yositoninondita, f. coto , yotniño<br />
nuundita, yonaquai nuundita,<br />
yonaquaicahandisita.<br />
Acequia. Sichinduta.<br />
Acerca, preposicion. ad. nuu.<br />
Acerca, preposicion. Yatni.<br />
Acerca de aquel negocio. Dzavua<br />
sahatniño.<br />
Acercarse llegarse cerca de otro.<br />
Yosacuiñendahãdi nuuta, yosandahandi,<br />
yosandiyondi, yosancuiñe<br />
yatnindi, yosacuiñendiyondi<br />
nuuta yosatnahandaandita.<br />
Acercarse a la pared. Yosacutandi<br />
ditanama. f. qcuta, yosatnahandi<br />
dita nama, f. qtnaha.<br />
Acercarse el tiempo quando esta ya<br />
fieri. Yocuvuiyatni.<br />
Acercarse el tiempo quando esta ya<br />
determinado, y que se llego. Yosa<br />
tnaha, f; qtnaha, yosaatnaha.<br />
Acercarse estar ya muy cerca . Sa<br />
yatni huiini, dzonahanooni, dzo<br />
huitnica.<br />
Acertar en lo que auia dicho. Yosatnahahuatu<br />
sanicachindi, f. qtna yo<br />
folio 6v column 2<br />
yosinocavuasindi, nisacohohuatu.<br />
Acertar tener ventura, en lo que procura.<br />
Yocacuyoquevui inindi,<br />
yyondatundi, yyondatusindi, yyo<br />
nuhusindi.<br />
Acertar a lo que se tira. Yodzaqhu<br />
mihindi daa cuite, yosico cuitendi,<br />
f, cuico, yotaamihindi.<br />
Acertar en los negocios. Yoquidza<br />
mihindi, yoquidzacasi, yoquidzacuitendi,<br />
f. cadza.<br />
Acertar, como quando se busca vna<br />
autoridad, hallarla. Yonanihindi,<br />
yonatnahandi.<br />
Acertado negocio a proposito. Yosatnaha.<br />
Acetre de agua bendita. Sahacaa,<br />
ñohondutayy.<br />
Aceuadarse la bestia. Yosasinana<br />
yyoidzu, quahanuninisasite yosasicahite.<br />
Acezar. Yodzondudzundi, f. codzo<br />
yosacodzodudzundi, f. qcodzo,<br />
yodzotachindi, yosinocasandudzu,<br />
yosinocodzondudzundi.<br />
Achacar algo. Yotaaquachinaandi<br />
yodzatavuiquachinaañahandi,<br />
yonducuyetendi, yodzatavuiyetendi.<br />
Achaques poner excusandose. Yonducuyuhundi,<br />
yoquahandaandi,<br />
yocahandaandi.<br />
Achacoso assi. Tay yocahandaa.<br />
Achacoso, delicado, que todo le haze<br />
mal. Tay yy, tai quahitai taha.<br />
Achicar algo. Yoquidzadzuchindi<br />
f. cadz, yodzahadzuchindi, yodzanoocuvuindi,<br />
yodzanuundi, yodzanuucavua,<br />
yodzanoondaandi.<br />
Achi
folio 7r column 1<br />
Achicar lo largo. yoquidzacuitendi.<br />
yosándacuitendi f. canda. yondadzacuitendi.<br />
Aceuilarse apocarse. yonduvui dahindi.<br />
yonduvui ñuundi. yonduvui<br />
ñuundahindi. yonduvuidzuchi<br />
dzañandi. yonduvui yeqquachindi.<br />
Aceuilado. tai ninduvui ñuundahi.<br />
Accidental cosa, sanaaini.<br />
Accidentalmente. tnuhu naaini.<br />
Accidente de enfermedad, sasinahaquahi.<br />
Açofar. caa quaa.<br />
Açomar perro . yodzacahandite.<br />
yosiitnundinindite.<br />
Açoluarse agujero. yosatnee f. qtnee,<br />
yavui, yosacutu. yosatuvui.<br />
Açoluarse algun lugar por la auenida<br />
del rio. yosacuiñendoyo f. qcuiñe,<br />
yosacoo tehui, f. qcoo. yosacuiñeyucu<br />
dzusa.<br />
Açoluado assi. sanisacohotehui.<br />
Açoluar agurejero cerrandolo. yodzacutundi,<br />
yodzachitundi. yotniño<br />
chitundi yavui, yodzandutundi.<br />
Açorarse enojarse, yosidzo yoqueteinindi,<br />
f cuidzo yosasinino inindi.<br />
yodzicoinindi. yosatuini. yocahuini.<br />
yodzicoyodzaaini.<br />
Açorarse vno contra otro. yosacoho<br />
dzooinitnahandi, f. qcoho. yosacoho.<br />
quachiinitnahandi.<br />
Açor. Sasa.<br />
Aclarar el tiempo. yosina. f. qna. yondachi<br />
huico. yoyahi. yonatehui.<br />
Aclararse algun negocio entricado.<br />
yonatuvuindaacasi.<br />
folio 7r column 2<br />
Aclarar razones escuras, como de<br />
escriptura. yonandasi ninondi.<br />
yodzatuvuindaandi. yocachindaandi.<br />
Aclararse qualquier licor. yonduvuicuii.<br />
yonanundodzonunsi, yonoocuiñe<br />
dzehuisahasi.<br />
Aclararlo. yondadzacuiindi. yona<br />
dzanañundi.<br />
Aclarar el alua. yosinocuisi sahaandevui,<br />
yoquevui yoquitu. yocanacuisi<br />
yocanayahi. yotuvui yotuvi<br />
yaa, yotuvuicasi.<br />
Acoçear. yosañuninoñahaadi. f.<br />
quañu.<br />
Acoçear el cauallo. yosañu. yodza<br />
caisahate.<br />
Acodar arboles. yochihinaindi yutnu.<br />
yochihituvuindi, yochihi<br />
tneendi.<br />
Acodar arboles endereçandolos.<br />
yosanindaandi. f. cani, yonacanindaandi,<br />
yosanindaatuvuindi.<br />
Acodar arboles encoruandolos. yotniñondeyendiyutnuyotniñoteyendi.<br />
Acoger huesped. yonacandita. f.<br />
quaca. yosacanahandita.<br />
Acogerse a guarida. yotavuiinindi<br />
yocacuninondi yosino yocacundi,<br />
Acometer a otro sin razon. dzohuisica<br />
yodzacaisahandi. dzohuisica<br />
yochihisanandi. yonducusahandi.<br />
Acometer varonilmente a los enemigos.<br />
yosatuhuañahandi f. qtuhua.<br />
yosatnahadita. yotniñoyee<br />
inindi. yotnitño sahainindi. yoquidzadaiinindi.<br />
yodzacaisahandi yecu<br />
cu.
folio 7v column 1<br />
cu. yodzacaisaha tnañu. tnuhu<br />
yee ini yosatuhuañahandi.<br />
Acometido vencido. yocuvuidzaha,<br />
yocuvuinduqta.<br />
Acometer a otro darle occasion.<br />
yodzacaisaha. yotasisahandi. yonducu<br />
sahandi.<br />
Acompañar a otro en lugar donde<br />
esta de assiento. yyondi sihita. f.<br />
coo. dzohoo yyondi sihita.<br />
Acompañar a otro andando con el.<br />
yondacandita. f. cand. yondicondita.<br />
f. cand. yosandicondita.<br />
Acompañar a otro hasta su casa.<br />
yonundacandi ta.<br />
Acompañar a otro desde su casa,<br />
yendo por el. yosaquacandita.<br />
f. qquaca.<br />
Acompañar al mayor. yositandicondita,<br />
f. cacuita. dehendiyosicasihita.<br />
Acompañar a los señores. yondehe<br />
ñuhundi. f. condehe yosandehe<br />
ñuhundi.<br />
Acompañar al nouio a la nouia<br />
trayendolo de vn pueblo a otro<br />
donde de se ha de sacar. yosandacanditnono,<br />
f. qndaca, yosandacandi<br />
sanu, si es muger, yosandacandi<br />
cadza, si es varon.<br />
Acompañadores assi. tay yosandacatnono.<br />
Acompañar siguiendo como el perro<br />
que va tras alguno. ytandicote,<br />
f. cuita. yosandiconditandi.<br />
Acompañar a otro adonde quiera que<br />
va. yositandicondi, f. cuita.<br />
Acompañar con buenas obras la fee.<br />
yochihitnahandi yosandiconinon-<br />
folio 7v column 2<br />
di tniño huaha, dzavuatnaha yocachi<br />
S. fee. yosacoondaa ñeendi<br />
tniño yocachi sasinindisa fee, yosacoondaa<br />
tnenindi tniñohuaha<br />
tniñodzico yodzaquahañahafee<br />
Acompañar el pan con viandas. yosasitnahandi.<br />
Aconsejar a otro lo que le conuiene.<br />
yodzatuhua ñahandi, yodza<br />
cuisindaainiñahandi, yonahatuvui<br />
ñahãdisita. yotniuotacuinindita.<br />
yotniñotacundiinita. yonahacuitendi<br />
sita, f. conaha yodzatacundi<br />
inita. yodzatuvuindaandi<br />
inita. yoyuhuinahandi, y por metaphora.<br />
yoquidzindi tatnuta. yochihi<br />
yuhuquevui. yuhucuiyasita.<br />
yocaha yosaqinindisita.<br />
Aconsejarse con otro. yosatuhuidzondi<br />
sita, f. quatu yosatuninondi<br />
sita. yosicatnuhuñahandi sita.<br />
Aconsejarse consigo mismo, mirar<br />
y considerar bien algun negocio.<br />
yonanachihitnuni inindi, yonanacaniinindi,<br />
yonadzandai, yonadzananainindi,yonacanindichi<br />
inindi.<br />
Acaecer. vide supra.<br />
Acordarseme algo, yonacahandi,<br />
yondacundita inindi.<br />
Acordarse trayendo a la memoria<br />
lo pasado, yondenoo dendodzo<br />
inindi.<br />
Acordarse de algo que me traen a<br />
la memoria , yo nucuinoinindi,<br />
yonuqniinindi, yondeqniinindi.<br />
Acordar a otro alguna cosa. yodzandacundi,<br />
yodzandacuninondi.<br />
Acordar a otro lo que tenia muy oluidado.
folio 8r column 1<br />
oluidado. yodzanucuino iniñahãdi,<br />
yodzanutuvui iniñahandi, yodzanuqni<br />
iniñaahandite.<br />
Acordar por deliberar. yocachicuiteinindi,<br />
yotadzindaainindi.<br />
Acordar en consejo algo, comunicandolo,<br />
yona tnaytnuni, yonatnaitaca<br />
Acordar con otro, yonatnai tnunindisihita.<br />
Acorrucarse, yonucooteyendi, yonateyendi,<br />
yonucoonunindi, yonucoo<br />
tinduundi, nucootetundi.<br />
Acortar achicar, yoquidzadzuchindi,<br />
yodzanuucuvuindi, yondadza<br />
dzuchindi, yoquidzacuitendi.<br />
Acortar estrechar aposento , yondadzadzuchindiyondadzatnañundi,<br />
yondadzatuundi.<br />
Acortado aposento o casa assi, huahininduvuitnañu<br />
, huahi ninduvuituu.<br />
Acortar estribo de silla, yoquidza<br />
cuitendi.<br />
Acortar razones, yosandaninondi<br />
dudzu yosandandodzondi, f. canda.<br />
Acortarse assi, yoquevuininondudzu,<br />
yosandehe, f. qndeh, yosatuhu,<br />
yosinocavua yosinocuisi.<br />
Acorralar ganado, yodzandevuindite,<br />
yonachihindite.<br />
Acorrer socorrer, yochihindaiñahandi,<br />
yosinindahuiñahandi.<br />
Acosar a alguno, yodzandeheninondi<br />
yodzandehenino iniñahandi,<br />
yodzanee yodzacuta iniñahandi,<br />
yodzandehui yodzatneeini ñahandi<br />
yodzanehe yodzandayu<br />
iniñahandi.<br />
folio 8r column 2<br />
Acosado assi, tay yotnee yondehui<br />
ini.<br />
Acosar animales, yodzadzaa, yodzadzicoiniñahandi.<br />
Acostarse en cama, yocoocavuandi<br />
nuusito.<br />
Acostar a otro, yocoocaqndita.<br />
Acostado estar, caandi, caandodzondi<br />
caatuvuindi, f. cavua, caandiindi,<br />
caandihindi.<br />
Acostarse en el regaço como el niño<br />
en el regaço de su madre. yocoo<br />
cavuandodzodayendi. site.<br />
Acostarse por inclinarse a la parte<br />
o fauor de alguno, yocuvuisihindita,<br />
yocuvuindi sihita, yñesihindita,<br />
f. cuiñe, yñendi sihita.<br />
Acostarse la pared, que promete<br />
ruina , yoquindita nama yocaye<br />
nama, huasindita nama, huasi<br />
casa nino nama, quandita nama,<br />
qua casa nino nama.<br />
Acostada pared assi, nama niquindita,<br />
nicaye.<br />
Acostarse de pechos, yocoocavuandodzondi.<br />
Acostarse de pechos sobre la mesa<br />
poniendo los codos yosanindodzondi<br />
sitedahandi. f. ca.<br />
Acostar la cabeça sobre la almohada<br />
, yosaqndodzondi, dzinindi,<br />
tayu, yosaquehe tayu dzinindi,<br />
f. qqueh. yochidzodzinindi<br />
tayu.<br />
Acostarse la carga de la bestia a vn<br />
lado, yosiñedziñedzidzo, f. cuiñe,<br />
yosinodziñe.<br />
Acostar la assi de proposito, yosaqndaa<br />
dziñendi, f. caq.<br />
Acostum
folio 8v column 1<br />
Acostumbrarse vide abituarse.<br />
Acostumbrarse por vsarse. dzavua<br />
yocuvui dzavuayusacuvui. dzavuayuyyo<br />
.<br />
Acouardarse. yoyuhuindi, yosaiy<br />
yondi. f. quai. yosito yyondi. f.<br />
coto.<br />
Acouardar a otro. yodzayuhuindita.<br />
Açofar. caa quaa.<br />
Açor. sasa.<br />
Açorarse enojarse. supra.<br />
Açotarse. yocaniyohondi yodzu<br />
cuyohondi.<br />
Açotado ser. yoñaniyohondi.<br />
Açotado. tay niñaniyoho.<br />
Açote de cordel. disciplina. yoho<br />
ñuma, yohonisaañuma.<br />
Açote crudo. yohondacui. ñeendacui.<br />
Acrecentar dezir mas de lo que ay<br />
como en nueuas. yosaachidzondi.<br />
f. caach. yocahandodzondi<br />
tnuhu.<br />
Acrescentar algo. yochidzondi.<br />
Acrescentar la hazienda. yotasicayandi.<br />
yodzacayandi. yodzacayaninondi,<br />
yochidzondi. yotasitnahandi.<br />
yoquichidzondi, yotasidzahandi.<br />
yodzaqnunaninondi.<br />
Acrescentarse hazienda. yocaya.<br />
yoquicodzo.<br />
Acrescentarseme la hazienda. yoquicodzo<br />
sindi, yondaicatasindi.<br />
yoquindodzosindi. yondecodzo<br />
sindi. yosinaninosindi. f. qna.<br />
Acrescentarseme la enfermedad.<br />
yoquicodzoca sayocuhuindi. yocuvuiquahicandi,<br />
yocuvui yycan-<br />
folio 8v column 2<br />
candi. yonduvuicahuindi. yyocana<br />
yocuhuindi. dzodzuhua. yonduvuicahuindi.<br />
Acreditado hombre en la hazienda.<br />
tay yo cuvuicanuini yotnai<br />
taca. ysinahataca, canuinita.<br />
Acreditado en fama y honrra. idem.<br />
Acrehedor. taidzi yahui, taidzi yahuiyehe<br />
taydzi yahuiyonaita.<br />
Acucharrarse. yocuvuitecadzi, yocuvuicui<br />
yoyosacuinosichi. f. qcuino.<br />
yonacuiyo.<br />
Acuchillarse. tatnucaa yocanitnahandi.<br />
Acuchillar a otro. tatnuca yocaniñahandi.<br />
Acuchillar çapatos o ropa. yodzeeninondi<br />
yodzeeyuchindi.<br />
Acuchillar cortar por pieças. yosatadzee<br />
ñahandi. f. cata.<br />
Acudir a cierto lugar. yosatuhuandi.<br />
f. qtuh. yosatuhuacuitendi. yosatuhuandaandi.<br />
yoquituhuandi.<br />
Acudir a cierta persona para que le<br />
ayude. yosatuhuandaandita.<br />
Acudir a los parientes para que le<br />
prouean de lo nescessario yonutuhuandi.<br />
Acudir con la renta o tributo. yodzaqnuundi<br />
daha. yodzaquinuundi<br />
daha. yosanaindi daha f. quay.<br />
Acudir la semilla, s. a tanto por hanega.<br />
yonduvui, yosaa. f. nasaa. nisaacodzo.<br />
niquicodzo.<br />
Acuerdo de consejo. determinacion<br />
entre muchos saninatnaytuuni.<br />
saninatasitnaha dudzu. ninucoonunindudzu.<br />
sanicuvui<br />
eendudzu, ninduvuicanududzu,<br />
nicu
folio 9r column 1<br />
nicuvui tacandudzu.<br />
Acuerdo con si mismo vide aconsejarse<br />
Acuerdo con otro, sanina tnai tnunitasihita<br />
Aculla, Yuqua. yca.<br />
Aculla no ay donde le pones. dzuhua<br />
Acumular a otro sus faltas, o proçessos<br />
Yochidzotnahandi, yonadza<br />
tacandiquachita. yonadzacaya<br />
ninodi. yonatasitnahandiquachita.<br />
yonanducudziyondiquachita<br />
Acuñar yosadzindusadi. f. quadzi<br />
yodza nanandidusa.<br />
Acuñado. saninanandusa.<br />
Acusar en juizio. yosanininoñahandi.<br />
f. cani. yocachininondi. yo sinocaniñahandi.yosinonahiñahandi.<br />
yosinocaqñahandi. yosatehui<br />
ñahandi.<br />
Acusar falsamente. yocahayetend i<br />
sita. yodzatavuiñahandi quachi.<br />
yocahatnuhundi . yotaandiquachinaa<br />
Acusarme en la confession. Yonaquai<br />
yuhundi . yoquidzandaandi. f. cadza.<br />
Acusarme en la confession de lo que<br />
no hize. Yocachi nahondi. yocachiqueyendi.yocanacahaqueyendi.<br />
Açucar. ñeehuidzi.<br />
Açucar molido. yuchiñeehuidzi ñeehuidzinindico.<br />
Açucena. Ytandequecuisi. ytandaca<br />
cuisi yta santa Maria<br />
Açuela, caacodzo<br />
Açutea oçotea dzinihuahi<br />
folio 9r column 2<br />
A. A N T E D.<br />
Adalid. Capitan Vide Capitan.<br />
Adalid espia. taiyocuvuindoto<br />
taindoto. taisacotoyuhu.<br />
taysanani, tay yonani. taysaqnisacaayecu.<br />
Adarga yusa.<br />
Adargarse. Vide abroquelarse,<br />
Adelante o mas alla. Yuquanica. ycanica.<br />
yuquaca. day canica<br />
Adelante andando el tiempo ñuu<br />
quasaa. ñuuquaha ñuucacoocuiñe<br />
huasi. ñuucaqtnaha. sahuasindidzohuasitavui.<br />
nuucaanunqhu<br />
dzoicacoocuine. ñuucaquitnaha<br />
Adelantarse en hablar . yosaanduundi.<br />
f caa.<br />
Adelantar o ante venir a otro en honrra.<br />
dzinacandiyndodzonuundi<br />
sita. f. cuindodzo<br />
Adelante yr dentro . yndodzonuundi.<br />
f. cuind. yodzo nuundi. f. codzo<br />
Adelantarse en camino, dzinacayosahandi,<br />
f. qh. yosicandi dzinaca yocaindi.<br />
Adelantarse pasando a otro en el camino.<br />
yosaanduundi. yosaandahandi.<br />
yosaandi yondi<br />
Adelantar el relox que anda trasero .<br />
yodzacaandi yondi. yodzacaandahandi.<br />
Adelgazarse el cuerpo enflaqueçer yotavuindi.<br />
yocuvuiyequendi yocuvuicuiyandi<br />
yotavuiyoyequendi<br />
yondahuandaacoñondi.<br />
Adelgazar piedra o tabla. Yoquidzayadzindi.<br />
f. cadza<br />
Adelgazar hilo. Yoquidzacuiñendi<br />
B f. cod.
folio 9v column 1<br />
f. cod. Yoquidzatuehindi.<br />
Adelgazar Voz cantando. Yoquidzacuiñendidudzuyositacuiñendi.<br />
f. cata.<br />
Adentellar sin sacar bocado. Yosasi<br />
yehendi. f. casi yosani nohondi. f.<br />
cani.<br />
Adentellar la caña para chupar elçumo<br />
sin mondala yondahuandi.<br />
Adentellar sacando bocado. Yosasindaandi.<br />
f. casi.<br />
Adentelladas tnuhusasiyehesasindaa<br />
Adereçar algo. Yoquidzacutundi. yotniñosahandi.<br />
yodzacutnudi f. cadza.<br />
Adereçarse. Yonduvuicutundi. yonanducuday.<br />
yonaquayndi. yosaindaindi.<br />
f. quai.<br />
Adereço. o traje. day .<br />
Adereçar algo honrrosamente. Yoquidzahuiindi.Yoquidzahuatundi.<br />
f. cadza<br />
Adereçarme componiendome yonduvuindandundi.<br />
Yonduvuihuiindi.<br />
yosicahuayundi yonduvuihuicondi,<br />
Yosicohuatandi. f. caca.<br />
Adereçar a otro. Yondadzahuiindi.<br />
yondadzahuicondi.<br />
Adereçar algo adobarlo. Yondadzahuasandi.<br />
yondadzacutundi.<br />
Adereçar lo que esta mal puesto. Yondaqhuahandi.<br />
Adereços para baylar dai yaa<br />
Adereços para baylar los yndios a su<br />
modo. daydzavuidayyaa.<br />
Adereços para guerra, day yecudai<br />
tnañu ñonoyecu.<br />
Adereçado galanamente segun su estado.<br />
Yondisihuatundi.<br />
A derechas. tnhundaaa tnuhucuite<br />
folio 9v column 2<br />
tnuhu mihi tnuhumihindaa<br />
A derechas andar. Yosica cuitendi.<br />
yosicadaa. cuite. yosicamihi. f.<br />
caca.<br />
A deseo. tnhucatneini. tnuhundatni<br />
ini tnuhundiyoini.<br />
Adeudarse tomando prestado. Yosai<br />
yecandi. yodzacaiyecandi.<br />
Adeudado estar sin pagar lo que deue<br />
yondidzoyecanditandaindaa catanitavui<br />
yondidzoyecandi. yotavuiyecandi.<br />
f. candid.<br />
Adiestrar alçiego. Yondacanditay<br />
quaa. f. cand.<br />
Adiuet. ehuahuñaña.<br />
Adiuinar por prophetizar. yocachituvuiudi,<br />
f. yotuvuitnuni inindi. yosaaqni<br />
inindi. f. caaqni. dzoicacuvui.<br />
dzoicahuasi.<br />
Adiuino asi. tayyocachituvui.<br />
Adiuinar por agueros. yosinitnunindiñena.<br />
f. qni.<br />
Adiuino tal tay yosaquaiyuhuñeña<br />
Adiuinar por suertes yotasindinoño<br />
Adeuino tal tay yotosinoño. dzutu<br />
noño<br />
Adiuinar por señales yosininditnuni<br />
futuro qni<br />
Adiuinar por sueños. yonatniñoyuhusani.<br />
Administrar algo. yoquidzanditniño.<br />
yosinoquachindi. f. cono.<br />
Administrar sacros. yodzasanditahui<br />
stohonDios.<br />
Admirarse. ysaitnuhundi. f. quai. yonaaininidi<br />
Admirable cosa. sacanda. sahuii.<br />
sadzacu<br />
Admitir a alguno. yosay yuhundi. f.<br />
quay
folio 10 a column 1<br />
quay. yocuvui inindi.<br />
Admitir lo que se dize o haze. yotacu<br />
huahasindi yosinihuatundi. f. qni<br />
yotuvuihuatusindi, yotuvuihuahasindi.<br />
yodzahuidzondi.<br />
Admitir a alguno en el pueblo, Yodzitandidudzutayocahindidunzuta.<br />
yodzitayuhundudzuta.<br />
Adobar algo. yodadzahuahandi. yondadzacutundi.<br />
Adobarse algo . yonduvuihuahayonduvuicutu.<br />
Adobar lo que esta mal hecho vide<br />
adereçar.<br />
Adobar ropa vieja. yondicocaqndi.<br />
yondicondidzondi yondicondaqndayendi.<br />
yondicocavuandayendi.<br />
Adobar cueros yodzacuitandi ñee yonahindi<br />
ñee.<br />
Adobado cuero. ñeenicuita.<br />
Adobe. doho<br />
Adobes hazer yodzacaindidoho. yoquidzahuahandi<br />
doho. f. cadza.<br />
Adolecer. videenfermar.<br />
Adonde preguntando. mandaamanandaa.<br />
nandaa.<br />
Adonde estuuiere mandaaca yyota<br />
Adonde quiera. dzohuadzaamandaaca.<br />
mandaanica. dzohuadzanica.<br />
Adoptar. yonaquaindidzaya. yoqui -<br />
dzadzayandi, f. ca. yosacadzayandi<br />
. f. quaca.<br />
Adoptiuo hijo. tayninduvuidzayata<br />
tayninduvuinaadzinañundi.<br />
Adoquiera que. tahuadzaca.<br />
Adorar a Dios yoquidzañuhundiya<br />
yoquidzayyandi. f. cadza. yonaquatundiya.<br />
Adorar reuerenciando. yoquidzaca-<br />
folio 10r column 2<br />
canundi f. ca. yochihiñuhundi.<br />
Adormeçerse estando en pie. yoquidzindichindi.<br />
f. cudzu .<br />
Adormezerse como quiera. yo quesiñumananuundi.<br />
yocuvuiyehua<br />
nuundi.<br />
Adormecer el niño. yodzacudzundi<br />
yodzacuicondi yodzandahandi.<br />
Adormecer a alguno con engaño, o<br />
encantamento. yodzacudzuhuisindita.<br />
yodzacudzuhuicondita yodzacudzuñenandita<br />
Adormeserse el pie o la mano. yosisi<br />
daha sahandi.<br />
Adornar, yodzatuvui huahandi. yodzatuvuicandandi.yodzatuvuihuatundi.<br />
Adquirir con trabajo la vida. cana<br />
yonihindi sacuvuisindi. ñacaha<br />
ñadzico. yocacunditasindi, yodoyo<br />
yondusindidzayonihindi<br />
Adrede. o de industria. dzo inica. dzo<br />
cataini.<br />
Adufe o atabal ñuu. ñee.<br />
Adufe o atabal tañer. yocatu ndiñuu<br />
ñee.<br />
Aduenedizo tay ñuusica tay huasi<br />
ñuusica tayyondaya tayyondaya<br />
nino. tay yondayañuu tayñutucu<br />
Aduenedizo. y avezindado ya tay nisaiñuu.<br />
taynisaisañu. f. quai. taynitacanino.<br />
Aduersidad . savhuindahui. sandoho<br />
nani. saquañe sacahui.<br />
Aduertir a oto para que ande sobre<br />
auiso. yodzatuhuainiñahandi. yodzandichi<br />
iniñahandi. yodzacoto<br />
iniñahandi.<br />
Aduertir caer en algo. yanacotoinindi<br />
B 2 di
folio 10v column 1<br />
di, yonaqniinindi.<br />
Aduertir en lo que me dezian. ynocaya<br />
yonuqni inindi. yonaqniinindi.<br />
yonasinonindi yondenooyonde<br />
cuinoini.<br />
Aduertir por considerar. yonacani<br />
inindi. yochihitnuni inindi. yona<br />
tadziinindi.<br />
Aduertir rrecatarse, y yotuhuandi.<br />
yotuvuitnunisindi.<br />
Adular. lisonjear. yocachininondisita.<br />
yocahahuatandi, yocahatachindi.<br />
yecahahuidzindi yocahahuicondi.<br />
Adulterar. yoquidzayaandi nuuta<br />
yosaq yaandinuuta. f. cadza. f. caq<br />
yotniñoyaadinuuta<br />
Adulterino. dzayadzaca.<br />
Adultero. tay yosaq yaa.<br />
Adulto tay sasanu. tay sasanumañu<br />
A A N T E E<br />
A ello. animandose. nahandavui<br />
nahanaha<br />
A empuxones. tnuhutaandaha<br />
tnuhuchihindaha<br />
A esicondidas. dzoyuhunidzoyuhuni<br />
A es otra parte. saycasasiyo.<br />
A esta hora dzavuahuitna dzavuatnahahuitna.<br />
A este tiempo. dzohnitnandu.<br />
Aesta luna. yoo nindotohuitna, yoo<br />
ninayodzohuitna.<br />
A. A N T E F.<br />
Afable persona taidahuiini. taidzee<br />
ini tayhuaha ini. tayhuatuini<br />
folio 10 b column 2<br />
taicahadzee. taycahahuatu<br />
Afable ser. yocuvuindahuiinindi.<br />
Afama hazer algo. tnhucandatnuhu<br />
si. yoquidzandi . f, cadza.<br />
Afamarse. Yosaquehedudzundi. yosaquehedzico<br />
yyondi. yosa queheñuhundi.<br />
f, qquehe, yondaañuhundudzundi.<br />
Afamar a otro. yodzaq que hendudzundita.<br />
yodzaq quehedzicondita.<br />
yochidzoninondita. yochihindudzundita.<br />
Afear o estragar lo hermoso. yodza<br />
tevuindi. yoquidzacuiyandi. yoquidzatnahandi<br />
. yoquidzañuman.<br />
f. ca.<br />
Afeado. sanitevui. sanicuvuicuiya.<br />
sanicuvuitnaha<br />
Afeitarse la muger al modo antiguo.<br />
yocahanditata. yosaanuunditata.<br />
f. caanuu. yondanuunditata yona<br />
chidzondi tata. l. ñoho.<br />
Afeite tal ñoho.<br />
Afeitarse como la muger de castilla.<br />
yondaanuundi. yochidzondi ñuhu<br />
quaha.<br />
Afeytarlos hombres al modo antiguo a los<br />
que eran esclauos. yotaandi<br />
dzehui.<br />
Afeitarse los hombres señaladose al<br />
modo antiguo los señores. yodzahandidzehui.<br />
Afeitar por tresquilar . yodzatandi<br />
idzi.<br />
Afeitar apanderetes. yodzatandi ticahu.<br />
Afeitar bien y parejo . yodzatananindi.<br />
Afeitar con nauaja. yodzatandeendi.<br />
afemi
folio 11r column 1<br />
Afeminado hombre. tay caadzehe. ña<br />
yeeini. tai noho inidzehe.<br />
Afeminarse tractando mugerilmente.<br />
yonduvui nahandi.<br />
Aferrar vna casa con otra. yotnee<br />
tnaha. yotneendaa.<br />
Aferrar el aue derrapiña yotnecutute,<br />
yochihitiitne.<br />
Aficionarse a algo. yocainuundi. yositoninondi.<br />
f. coto. yosiconuundi<br />
Aficionados estar dos. yosicoinitnahandi.<br />
f. cuico yocaainitnahandi<br />
Aficionarse o aplicarse a algo. yosico<br />
inindi. f cuico. yosinoinidi. yocaa<br />
inindi yoquitnindiyotusi inidi<br />
Aficionar a otro con dadiuas yodza<br />
caaininahadi. yodzatneeininahandi<br />
yotavuandi inita yocana nahindunita.<br />
yodzacuicoininahandi<br />
Aficionado o aplicado naturalmente<br />
ser a vna cosa mas que a otra dzavua<br />
quahainindi. dzavua yotusi<br />
inindi dzavua yosicoinindi. dzavua<br />
yoqni inind. dzavua nicoo<br />
cooinindi. dzavuanisatnahainindi<br />
dzavua nicaainindi.<br />
Aficionado a mugeres, taysinimani<br />
ñahadzehe tai sasicasihiñahadze -<br />
he taydzonanicayosinimanitañahadzehe.<br />
dzonani dzodziyo sini<br />
manitañahadzehe<br />
Afilar cuchillo. yondaqndi. yosihindi<br />
. yondadza saandi yosihindodzondi<br />
nuuyuu<br />
Afilar mucho, yondaqdzaandi. yondadzadzaandi.<br />
Afilada cosa. sanindaq dzaa. yuchi<br />
caadzaa yuchicaanuudzaa,<br />
Afilar alguna cosa sacando la punta<br />
yonachidzondiiñosi. yonachidzondi<br />
folio 11r column 2<br />
di nuusi. yondadzandicondi<br />
Afiladera. yuu daq yuchi.<br />
Afinar algo yondadzandaindi. yondadzandoondi<br />
yondadzaninandi<br />
Afines parientes tnahacuicondi<br />
Afirmar alguna cosa çertificandola<br />
yodzandisandi yodzacuitendi daadi.<br />
Afirmar por fiando. yoquidzandaindudzu.<br />
yocahasaandi, yocachiñeendi,<br />
yocahanihindi<br />
Afixar algo en el coraçon daamaainindiyotniñocutundi<br />
Afixar concierto yoquidzacutundi . f.<br />
Afligido estar con alguna pesadumbre<br />
yosacuiñeinindi. f. qcuiñe.<br />
Afligirse por angustiarse de tristeza<br />
yondehui inindi yosandehuiinindi.<br />
yochitnañu inind<br />
Afligido estar sin tener descanso ni<br />
lugar para ello. ñahoo yonondaa<br />
inindi. ña eequevui yonaquaiini. yoyaaninoinindi.<br />
Afligir fatigar a otro. yodzanee yodzacutandi<br />
inita yodzandehuindiinita<br />
yodzandeheninoiniñahadi<br />
Afligido e inquieto andar el enfermo<br />
por algun dolor yosinecatandi.<br />
f. cuiñe. yosanicatandi. f, cani.<br />
yosiñecatasinendiye. yondoyonditandi.<br />
yondoyocuisindiyotnono<br />
Afligir a otro con trabajos. yodzando -<br />
hoñahandi yodzananinahan di. yodzananindahuiñahandi,yodzacuhuiñahand.<br />
yosanidahuiñahadi f.<br />
Afligirse de calor. yosini inindi. f q.<br />
yosihicanindi.<br />
Afligidos maltratados de otros tay<br />
yodohoyonani taiyocavuidahui<br />
Afigir el coraçon con penitencias. yodzadahuandi<br />
coñodi yodzadonondi<br />
B 3 di
folio 11v column 1<br />
di coñondi. (yaãdi.<br />
Afloxar algo. yodzatayandi. yodzayaandi<br />
Afloxarse. yoyaa. yotaya .<br />
Afloxarse la enfermedad. yoyaaninoquahi.<br />
yocoondaaquahi. yocoo<br />
cuisi. quahi. & vide supra.<br />
Afloxar emperezando. yodzataya<br />
inindi. yonacuitainindi yonoocuvuiinindi.<br />
yoquidzahuasiinindi<br />
yosacodzo inindi. f. qcodzo.<br />
Aforrar algo. yosaqtnahavvuindi. yosaqninindidzoo<br />
yodza caaninindi<br />
Aforrada cosa. dzoo sanisiaqtnaha<br />
vvui.<br />
Afrecho. dzoo yuchi. sañe nuni castilla.<br />
sahinuni castilla.<br />
Afrentar generalmente. yodzacahandi<br />
nuuta. yodza caha ninondisita.<br />
yoquidzacahandi nuuta. yodzayevuindita.<br />
yodza quadzu ñahadi.<br />
Afrentar en cantilenas. yochidzo yaandi<br />
yosaqndi yaa. f. caq.<br />
Afrentado asi. tay nisacodzo yaa.<br />
Afrentar a otro diziendole sus faltas<br />
y defectos yochidzo yuhundi quachita.<br />
yonachidzonuundi yonacuvuicuitendita.<br />
yosii dehenuu ñahandi,<br />
f. cuvui yonatniñondi nuuta<br />
quachi ninducuta.<br />
Afrentar a otro diziendole sus faltas<br />
naturales. yonanidita. yosaa quehendita.<br />
f. caaquehe.<br />
A A N T E G<br />
Agaçaparse. yonateyendi.<br />
Agaçaparse escondiendose. yosiyodzahindi.<br />
f coo yodzahindi. yosiaquehe<br />
dzahindi. yosiaquehendoyondi.<br />
f. qquehe. yosaquehe yuhundi.<br />
Agallas de arbol. cuindu yutnu. doco<br />
yutnu dayayutnu, (tedzehe<br />
folio 11v column 2<br />
Agallas enfermedad caaninindudzu tedzehe<br />
Agallas tales quebrar. yosauninidahandicaaniniududzu<br />
.<br />
Ageno no mio. situcu tay. (ma.<br />
Agil ligero. tay saa. tayyachi tai cama<br />
Agonia. sadzandehe iniñaha. sadzatneeiniñaha.<br />
Agonizar el enfermo yosinocoondi.<br />
yosacoho canadzuqndi. quandaa<br />
nini nuundi. nisacodzoñuyaca<br />
nuundi, ninadzahiyyanuundi,<br />
Agora tiempo presente. huitna.<br />
Agora poco a huitnani.<br />
Agora luego dzohuitnadahuitnani<br />
dahuitnañuhuni<br />
Agora nueuamente. dzondaahuitnani<br />
dzocuvui huitna.<br />
Agora es tiempo oportuno. huitna<br />
huaha, sacuvui huitna sa huaha<br />
huitna. huaha huitnanica.<br />
Agora poco a. dzoica nooni, huitna<br />
ñuhuni, tanahanica. dzoicanoo<br />
huihini. tanaha huihinica.<br />
Agora de aqui a vn poco . noonica,<br />
noo ñuhunica huitninoonica, nahuitnica,<br />
noohuihinica.<br />
Agora vn año. saeecuiya nisino ee<br />
cuiya. sandusi.<br />
Agora dos años. savvuicuiya, &sic<br />
de singulis.<br />
Agora en este punto. huitna, huitnani.<br />
Agorar tomar aguero. yocuvuiñenasindi.<br />
yotnahandiñena, yosinindi<br />
ñena. f. qni.<br />
Agorero que los declara. tay yona<br />
tniño ñena. tay yodzandaanena.<br />
tay yodzandacunena.<br />
Agostarse algo. yosisa. f. cusayoquaa<br />
niyechi ninduvui ñami.<br />
Agosto mes. yoo cuvi vnaee cuiya.<br />
ago
folio 12r column 1<br />
Agotar el agua. yodzayechindinduta<br />
Agra cosa. yya. sayya. (cuiya.<br />
Agro hazerse. yocuvuiyya yosiya. f.<br />
cuiya<br />
Agro hazer. yoquidzayyandi f. cadza.<br />
Agras dayayohosehe dayayohoyya<br />
Agradarme algo. yotuvuihuatusindi.<br />
yosinihuatundi, yosinidzeendi. yotuvuidzee<br />
sindi. yosini huaha yotuvui<br />
huaha sindi.<br />
Agradar a otro. yoquidza huatundi<br />
inita. yondadza huatundi inita. yodzadzeeiniñahandisita.<br />
Agradecer. yonaquaitnuhundi yona<br />
tuvui huatuinindi. yocuvuicuihi<br />
maniinindi. yonacahamanindi.<br />
yosatnahainindi.<br />
Agradecer a otro lo que a hecho por mi.<br />
yonatuvuidahuisindinuuta. yona<br />
cahandahuindi. yona caadzicondi<br />
yonacahamanindi. yonacahacui -<br />
hindi, yosatnahadahui inindi.<br />
Agradecer en el coraçon. yyomaniyonacahamaainindi<br />
yonutadzimaa<br />
inindi.<br />
Agradecer con palabras solamente. huii<br />
yocaha yuhundi yocaha yuhundi<br />
datucu ñoho maa inindi.<br />
Agrauiar a otro. yoquidza nahondi<br />
nuuta yoquidzahuadzevuindinuuta<br />
Agua. duta. (ta.<br />
Agua clara duta cuii.<br />
Agua para beuer. duta quaha.<br />
Agua bendita. duta yy. (za.<br />
Agua bendezir. yoquidzayyndif. cadza<br />
Agua fria. dutahuisi.<br />
Agua caliente dutaini.<br />
Agua caliente al sol. dutanitniñocani.<br />
duta nindiinino.<br />
Agua caliente al fuego. dutahuidzi.<br />
duta ini, dutanicuidzi. dutanisiñi.<br />
folio 12r column 2<br />
Agua calentar al fuego. yodzacuidzindiduta<br />
yoquidza inidi duta.<br />
f. cadza yodzadzaandi duta yodza<br />
huidzindi duta.<br />
Agua rosada. dutaita. (yuhu<br />
Aguamanos. dutanandaha dutanichiyuhu<br />
Agua de pies. duta doosaha. dutananaqni<br />
saha.<br />
Agua de poço. duta ñoho numa duta<br />
ñohoyende.<br />
Agua de fuente. dutadzoco. dutayehedzoco<br />
dutaquaha.<br />
Agua cozida. dutanichiyo. duta ninduhua.<br />
dutaniquete, duta nisini.<br />
duta nidzuni,<br />
Agua donde se bañan. duta yosichita,<br />
dutasicuchita. (sichi.<br />
Agua de caño. duta sichi. dutahuasi sichi<br />
Agua honda y profunda. dutacono. dutacaamini.<br />
Agua miel. duta yehe dudzi. dutanicainduududzi,dutanicainiindudzi,<br />
duta huidzi.<br />
Agua de salitre. duta ñuhu ñee, dutaadza,<br />
duta vhua duta ñee.<br />
Agua salada. idem.<br />
Agua que va sosegada y mansa. duta<br />
yosahaquai yosahadzadzi.<br />
Agua embalsada o encharcada. duta<br />
caadzadzi. duta caanino. duta<br />
ninoocavua.<br />
Agua que sale de la erida. duta dzaha.<br />
Aguaducho. dutasichi. duta ñuhu.<br />
Agua llouediza. dutadzavui.<br />
Agua manar. yoca nanduta.<br />
Agua manar a borbollones. yocana<br />
coyonduta, yocainduta, yosiñe siquenduta.<br />
f. cuiñe.<br />
Agua hechar de cantaro en escudilla.<br />
yosaconduta. f. coco.<br />
B 4 agua
folio 12v column 1<br />
Agua hechar en tinaja. yoconondiduta.<br />
yotninondiduta yodzacaidi.<br />
Agua caer gota a gota. ynditacandenduta<br />
f cuindita<br />
Aguar vino. yodza cainduundiduta<br />
yodzacai nini<br />
Aguar el vino con poca agua yochihihisiyondiduta<br />
Aguado vino sanicainduunduta sa<br />
nicaininiduta<br />
Aguado que no veue vino tayñasihin<br />
Aguazero grande. dzavuicãmadzavui<br />
yehenehe, yehecatne,<br />
Aguazero mayor que viene con tempestad<br />
dzavui yehecayu, dzavui yehecayu<br />
dzavui ye he catne, dzavuiña<br />
tacu caha. dzavuiñuhu,<br />
Aguaçero de agua menuda dzavui<br />
quachi dzavuitiyaa dzavuiyahua<br />
Agua congelada dutanicoocoho<br />
yuhua<br />
Agua tibia duta huihininicuidzi<br />
Agua turbia duta ñuhu.<br />
Agua lleuar por çanja a huerta yondaqndinduta<br />
yodza quesiudinduta<br />
Agua lleuar a çequia o caño yodza<br />
quesindinduta yosacandiduta f. qua.<br />
Aguardar por esperar. yondatundi<br />
, f. cond. yosatundi, f. quatu<br />
Aguardando estar lo que me an de mandar<br />
yosatundisaqnitniño.<br />
Aguda cosa de punta yño ñuu diconusi<br />
Agudo de ingenio taitacutnuni ini<br />
taicasiini taindichi taituhuaini tai<br />
sinitnuni taiñoho tacuini.<br />
Agudo diligente tay queyeini taidzaa<br />
ini taytneni ini. tay ñuhuini tay<br />
cuyuini<br />
Agudo ser en maliçia tay queyeini<br />
tnuhudzana.<br />
folio 12v column 2<br />
Agudamente ver con viueza. yositodziñe<br />
Aguero ñena (todziñe<br />
Aguja yequeticu. yeque quicu<br />
Agujero donde guardan agujas sa<br />
cohoyeque. sa cuinoyequeticu.<br />
Agujero. yavui.<br />
Agujero de bolcan, tnuchi.<br />
Agujero o cosa agujereada, Sanicaa<br />
yavui, sa yndiiyavui.<br />
Agujerear. yosatandi yavui, f. cata<br />
yocaandiyavui.<br />
Aguijar a otro. yodzanumindi yodzanumininondi<br />
Aguijon de hierro caatuvuiñaha caa<br />
qniñaha.<br />
Aguijonear. yoquiñahandi. yotuvuiñahandi,<br />
Aguijon de abeja iño dzuma iñotemii<br />
Aguijonear la abeja. yoquite yotuvuite<br />
Aguila yaha (uite<br />
Aguila negra yahatnoo.<br />
Aguila blanca yahacuisi<br />
Aguila de cabeça bermeja teyoco<br />
sii siicoco.<br />
Aguilucho, yahayeq,<br />
Aguinaldo. tahuihuico pascua tahuiyosinahuico<br />
pascua,<br />
Aguinaldo dar. yodzasanditahuihuicopascua<br />
tahuiyosinahuico pascua<br />
Aguzar vide afilar. (cua<br />
Aguzadera yuundaq yuchicaa<br />
A. A N T E H.<br />
Aha o para llamar dzi doho dzi.<br />
Aechar yodza caininindi. yodzasisindi.<br />
Ahechada cosa. sanindoo sanicainini.<br />
Ahechaduras. sanicaicoo, sanicaiqueti<br />
Aheruorado hombre. tay tneni ini,<br />
tay cuyuini<br />
aherro
folio 13r column 1<br />
Aherrojar yotniñocaandi sahata.<br />
Aherrojado. ñohocaa sáhata.<br />
Ahijar ganado. yodza cadzindite.<br />
Ahincar ymportunando. yocachi<br />
ñeendi. yotaa yecandi. dzonene<br />
dzo yecayocachindi. dzo ñee dzo<br />
tuchiyocachindi, nicuvui ñee nicuvuituchi<br />
inindinuuta.<br />
Ahitarse. yosasinanandi. yosasicahindi<br />
yondahayeeinindi.<br />
Ahitar a otro yodzaca sinanañahandi.<br />
yodza nana ñahandi.<br />
Ahocinarse el Rio. yocuvui tuu yuta<br />
ininonihinduta.<br />
Ahocinado Rio. yuta nicuvuituu,<br />
duta quahanihi.<br />
Ahogarse en agua. yotnanindi. yocaindusinduta<br />
yosihininondi duta<br />
f. cuvui<br />
Ahogar a otro con violencia. yodza<br />
quana ñahandi.<br />
Ahogarse assi. yosanandi. f. quana.<br />
Ahogarse con bocado o espina. dzita<br />
nisiñendaa dzuqndi yñoyondiyudzuqndi<br />
yequenisinondaadzuqndi.<br />
yocahandi. yocahandaandi.<br />
Ahogarse de asma. yosihi ñacanuña<br />
cuvui dzita tachi. l. dudzu.<br />
Ahogarse de cansancio. yosinocasa<br />
dudzundi. yosino codzo tachindi.<br />
Ahogarse el maiz por mucha agua. yosihinduta<br />
huiyu.<br />
Ahoyar. vide agujerar.<br />
Ahorcarse. yosanandi, f. quána. yosa<br />
cuita caandi f. qcuita.<br />
Ahorcarse. yosanandi, f. quana. yosa<br />
cuitacaandi, f,<br />
Ahorcado, tainisa cuitacaa. tainicoo<br />
cuitacaa.<br />
Ahorrar el esclauo. yodzandaindidaha<br />
folio 13r column 2<br />
ha sahandi. yondadzañuu ñahandi<br />
yotavui ñahandi.<br />
Ahorrarse. yoca cuninondi. yonda<br />
indi, yonduvuiñuundi.<br />
Ahorrado. ñayahuiñohocandi. f. coho.<br />
nisinonicacundi.<br />
Ahuyentar hazer huir a otro. yodza<br />
cono ñahandi.<br />
Ahuyentar ganado esparziendolo.<br />
yosata dzeendi ticachi. yosataninondi<br />
tecachi.<br />
Ahuyentado ganado assi. quete yositadzee<br />
f. cuta queteyosinodzee. f. cono.<br />
Ahumarse algo. yotnani ñuma, yodzucuñuma<br />
yodzucu yaha.<br />
Ahumar algo yodzatnanindiñuma,<br />
yotniñondiñuma, yosanindiñuma<br />
itu. f. cani.<br />
Ahumada cosa. sanitnaniñuma, sa<br />
nidzucu ñuma. (ma.<br />
Ahumar hechar humo. yocana ñuma<br />
Ahumar hecharlo a otro. yotniñondi<br />
ñuma yochihi ñumandi.<br />
Ahumarse o çahumarse. yotnanindi<br />
Ahumarse la comida. yosaha ñuma.<br />
Ahurtadillas dzoyuhunidzondoyoni<br />
Ahusar algo. yoquidza cuyñendi<br />
nuusi. f. cadz.<br />
Ahusadacosa. sanicuvuicuiñenuusi,<br />
sanicuvuindico.<br />
A A N T E Y .<br />
Ay donde tu estas. ycadzevuisa sayyondo.<br />
Ay ay quexandose. hmii hmii.<br />
Ay quexandose la muger. ahua<br />
Ay de vide guay<br />
Ay juntico. ycani<br />
Aya que cria señores. dzeheyya.<br />
Ayotaydza quanu ñaha Ayer
folio 13v column 1<br />
Ayer a esta hora. ycu dzavuahuitna<br />
Ayna por presto. queyeni. danahani<br />
yachiyachinisaasaani,<br />
Aynas por casi. dzodzuchinica. dzo<br />
dzuchidzuhua dzo dzuchi dzuhua.<br />
dzohuitnica dzohuitniñuhu<br />
Ayrarse. yocuvuidzaa inindi. yosatuinindi.<br />
yodzicoinindi yocuvui<br />
dzichi inindi. yocahuyodzicoini<br />
Ayrar a otro yodzadzichi iniñahandiyodza<br />
dzaainiñahandi. yodza<br />
satuiniñahandi yodzadzicoiniñahandi.<br />
Ayrado tay dzaaini. cum çeteris<br />
Ayre correr yocanatachi. yosino tachi.<br />
yndodzotaachi. f. cuindodzo<br />
yñe tachi. f. cuiñe.<br />
Ayre. tachi<br />
Ayslarse yondíyuninonduta sindi.<br />
yondadzininodutasindi .<br />
Ayslado tay yosadzininonduta<br />
Ayuda melezina. yucu caandodzo<br />
yucusaandodzó<br />
Ayuda tal hechar yodzacandodzon<br />
diyucu.<br />
Ayudar generalmente yochihinda<br />
ynahandi.<br />
Ayudar teniendo que no caiga. yotu<br />
vuindita yo tneendita.<br />
Ayudarse por esforçarse. yonducundayndi.<br />
yonaquai inindi<br />
Ayudado ser. yosaquehendaindi. f.<br />
qque. yonuquehendaindi.<br />
Ayudado ser el enfermo. yehetuvuindi.<br />
yehetneendi. f. quehe<br />
Ayudar a misa, yochihindayndi missa.<br />
yo dzavuidzo dinuudzutu<br />
Ayudarse forcejando. yotnoñondi<br />
yocaandi.<br />
Ayudar a la comunidad para algun<br />
folio 13v column 2<br />
gasto comun, trabajando. yotni<br />
ñondi cata. yositucatandi,<br />
Ayuda tal la obra cata coho<br />
Ayudarse ad inuicem, que en lo que ayudo<br />
me ayudaran yositudzahandi. f.<br />
cutu yocuvuidzahandi. yosaqdzahandi.<br />
f. caq,<br />
Ayudar a labrar milpa con orden que<br />
acabando todos junctos vna milpa<br />
labren otra, yositudzahatiñeendi<br />
Ayudar al señor con algunas obras<br />
personales dzehedzocondi yonunayndi<br />
nuu yya. yocañuudzehe<br />
dzocondi.<br />
Ayudar a pagar el tributo. yochihindaindi.<br />
tay yonducutnino yotniñondidahata.<br />
Ayudar con gente para la guerra. yotasindi.<br />
l. yosahandita. sa quehendodzo<br />
yehecuiñendi. yotasindi<br />
duvua cusi yusa yochihindainditatnañu.<br />
Ayudar a lleuar la carga yosidzonuudidzidzota.<br />
f, cuidzo.<br />
Ayudar a otro. haziendose de su parte.<br />
iñesihinditai f. cuiñe, yocuvui<br />
sihindita. yocuvuindisihita.<br />
Ayunar. yonucoo iindi. yondaandi<br />
. f. condaa yonucoonditandi yonucohodzumandi<br />
yonucohoiindi<br />
yonucohodzohondi. quañecahui<br />
yonucohondi. yotasidzohondi<br />
dzita. yotasiiindidzita.<br />
Ayunar absteniendose. yosaidzohondi.<br />
f, quai yyoiindi. f. coo<br />
Ayuno. dia de ayuno. quevui yy quevuidzoho<br />
huicodzoho huicoii<br />
Ayuno que no sea desyunado. tay<br />
dzanditaca tay dzodzuma.<br />
ayun
folio 14r column 1<br />
Ayuntar generalmente, yodzatacandi.<br />
yonatasitnahadi<br />
Ayuntarse. yonataca. yosacootnaha.<br />
f, qco<br />
Ayuntar hazienda vide. supra<br />
Ayuntar en vno muchas cosas. yotniñocanundi.<br />
yodzandaicanundi<br />
yotasitetundi.<br />
Ayuntarse asi. yonucoocanu.<br />
Ayuntar partes. yonachihitnahandi<br />
letras.<br />
Ayuntarse carnalmente, yosatuhua<br />
tnahandi, f. qtuh. yotnahatnahanndi.<br />
yodzasaatnahandi<br />
Ayuntar vna cosa con otra. yodzatnahandi.<br />
yodzatnahatnahandi<br />
Ayuntar por llegar asi la madre al hijo.<br />
yondadindaandi, yosadzi ndaandidzaya,<br />
yonumindaandi.<br />
Ayuntarse por llegarse mucho acompañando<br />
yosacooyatnidi, yosacooyatnitnahandi.<br />
Ayuntarse la gente sentandose. yocoocuisita.<br />
yocoo cooyuqta.<br />
Ayuntarse los rios. yonutnahayuta,<br />
yonatnahayuta yonduvui canunduta,<br />
yonduvui eenduta.<br />
Ayuntarse naçiones en vn pueblo yotacataydzaha,<br />
yondayanino tay<br />
dzaha.<br />
(ñuunindayanino<br />
Ayuntando pueblo de aduenedizos<br />
Ayuntar mantas coziendolas vnas<br />
con otras. yodzatnahandaandi.<br />
yosaqtnahandaandi yoquicundaa<br />
tnahandi yosaqndaa tnahandi.<br />
Ayuntarse o apretarse. yotavuitnahata,<br />
yotavuinino tnahata, yo<br />
tavuitnahata yosatavuitnahata<br />
Ajo. tenaqmi. satu.<br />
folio 14r column 2<br />
A A N T E L.<br />
Ala para bolar. disi<br />
Al de texado. dzucua huahi.<br />
Alabar a otro yocacunahi huahandita.<br />
yocachihuahandisita, yochidzohuidzondita.yochidzoninondita<br />
yoquidzaninondita. yoquidza<br />
dzuqndita. yochihinuhu nãhandisita.<br />
Alabarse jactandose yocacunahindimaindi.<br />
yocuvuihuatandi. yocahahuatandi<br />
yocahatachindi yocachihuatandi<br />
yocuvuitachiinindi.<br />
yocachihuicondi. yonachihidzicondi.<br />
yochihindudzundi. yona<br />
tniñosiñandimaindi, yocuvui doondi,<br />
yocuvuindocondi.<br />
Alabado ser. yosacodzohuidzadi. f,<br />
qcodzo.<br />
A la bentura, dzondatuca. dzoqhutnunica<br />
Alalarga. sacani, (nica.<br />
Alabastro, yuucuisiyuucuisicasi.<br />
Alacena, dzocoñumana,<br />
Alacran, tedzuma,<br />
A la clara, satuvuindaa. satuvui canda<br />
satuvuindisi,<br />
A la postre, o al fin dzondehe, dzonduvui<br />
Alambre, yohocaaquaa vui,<br />
A la mano yzquierda dahaitnidzatni<br />
A la mememoria traer vi. acordarse<br />
Alamo blanco yutnuyaa yutnusaha<br />
Alambique o alquitara caayotoonduta<br />
caayodzanuni ita.<br />
A la orilla, yuhu,<br />
a la tarde sañeni. sacoocuitandicandii<br />
coocodzondicandii, huata caandiiquaacandicandii<br />
Aahora luego. huitnahuitnani,<br />
A la memoria ofrecerse algo, yoqui<br />
cuinoinindi, yocacuyoqvuiinidi<br />
yo a
folio 14v column 1<br />
yosaa tadzi inindi. f. caa yosaatuvuiinindi.<br />
f. caa.<br />
A la redonda andar. yosicocutandi<br />
. f. cuico.<br />
A la oreja dezir algo tutnuta yocahaninondi.<br />
dzo cayani yocahaninonditutnuta.<br />
A la postrera celda. huahi dzondehe<br />
huahi caa dzondehe. huahicaa<br />
dzonduvui.<br />
A la ligera yr dzohuichiyaayosahandi<br />
A la muerte estar. cana yocuhui. cahui<br />
yocuhui, quahatachita.<br />
Alançar por hechar de si algo. yotaandahandi.<br />
yochichindahadi. yodzaquaindi.<br />
Alançear yoqni ñahandi. yotuvui<br />
ñahanditatnucani.<br />
Alarde hazer. yonanahandi sahayecu.<br />
yoquidzatnunindiyecu. yonaquahandi<br />
yecu. yonacotondaandi<br />
day yecu.<br />
Alargar algo yoquidzacanindi.<br />
yodzacaacanidi. yodzacaicanindi<br />
Alargarse yocuvuicaninicaica.<br />
Alargar al que tengo para que sevaya<br />
yodzanandi.<br />
Alargar el coraçon darle larga para<br />
los viçios, yadzasaa inindi saha<br />
quachi. yodzayaa inindi yodzandecainindisahaquachi.<br />
Alargar el tiempo yosa cuitaquevui,<br />
f. qcuita. yosaandaha yosaandiyo<br />
quevui. f, caa yocuvuicani yo<br />
cuvuisica yocuvui yaa yosa cuita<br />
nino. f. qcuita yocuvuinaha<br />
Alargar el tiempo dilatarlo. yosatatacanindiquevui<br />
f. cata yodza caandahandiquevui.yodzacaandiyoquevui.<br />
yodzaqndacasicandi que vui<br />
folio 14v column 2<br />
yodzaqndiyondi quevui. yosacata<br />
yaandiquevui. f. qcata yoqui dza<br />
yaandiquevui. f. cadza. yoquidzacanindi<br />
yoquidzasicandi. (indi<br />
Alargarse el coraçon yosaayondasi inindi<br />
Alargar sala o aposento. yodzasica<br />
huahi. yodzaqndahandi huahi<br />
A la sombra sa yehecate sayehequandahui.<br />
Alaridos dar de, yocatuñeeyuhundi yocanasaandi<br />
en guerra yocanatnañu.<br />
Alaridos dar tristeza . yondayundi.<br />
yondayu huayndi. yocanasiindi<br />
yondayu yehendi.<br />
Albaçea de testamento tayninduvui<br />
naadeye tay nisinitniño. naquai<br />
tnunisasindeye.<br />
Albaçea hazer o poner yocoo tasindi<br />
tayduvuinaandi yocoo canindi<br />
tay naquaitnuni sasimaindi<br />
Albañar. sichinduta . sichiyuhu sichi<br />
caaniniyuhu. (chico<br />
Albanir tay yodzama. taiyodzacuiichico<br />
Albarda tayu idzu.<br />
Albarrada yuhua.<br />
Albertar ta yyoquidzatatnacauallo<br />
taidzandahacauallo.<br />
Alberca de agua. sayosacutunduta<br />
yendeyosacutunduta. dutasiña<br />
dutacaayende<br />
Albondiguillas. coñotinduuticañe<br />
Alborbolaenelagua. taqueye.<br />
Alborbolas hazer. yocanitaqueye<br />
nuunduta yositatequeye f cuta<br />
yosino tequeye. yosinocuine tiqueye<br />
Alborbolas deshazerse. yondahua<br />
tiqueye. yonatehuitiqueye<br />
Alborbolas que haze el agua que hierue<br />
o la olla. yosidzonduta, f. cuidzo.<br />
yocana cuidzo nduta.<br />
alboro
folio 15r column 1<br />
Alborotar gente. yodzadzooñahandita.<br />
yodza dzooninondita.<br />
Alborotarse gente, yodzooninota<br />
Alborotarse alguno . yocanacono<br />
inindi. yo canandavuainindi. yodzooninoinindi.<br />
Alcabo vide a la postre.<br />
Alcabo de la calle. sayosandeheyaya<br />
Alcaduçe de anoria. tindoho. sacai<br />
nduta. tindohosatavuandu.<br />
Alcahuete. tay ñahuidzo<br />
Alcaide de la carçel tay yandaa,<br />
huahicaa.<br />
Alcayde de fortaleza . tay yondaa<br />
huahisiñayuc tay yyonunñahu.<br />
Alcalde. tatnucuvui nuu.<br />
Alcançar al que camina. yosatnahandita f.<br />
qtn, yonutnahandita. yonanihindi,<br />
Alcançar con la mano, yosinondi, yosinodahandi.<br />
yosasaandahan. f. qsa.<br />
Alcançar lo que esta desuiado; yo saanihindi<br />
yosanditadahandi. f. qs.<br />
Alcançar alguna cosa tendiendo el cuerpo,<br />
yosanditacaadiquaindi f. qnd<br />
Alcançar lo deseado. yocaindatundi,<br />
yo caindahuindatundi. yocaitahuindi.<br />
yonihitahuindi. yosatnahayonihitahuindi<br />
Alcançar lo alto como la escalera para<br />
subir al açotea. yosinonani.<br />
Alcançar de cuenta a otro entendiendole.<br />
yosaqnindiinita. yosinitnuinindi<br />
inita. yosatuvui tnuinindi<br />
sahamai. yonihitnahandi.<br />
Alcançar vna razon escura entenderla.<br />
yonuqnitnuni inindi. yonutnaha<br />
inindi<br />
Alcachofar. docoyño,<br />
Alcauala. yahu. cata yocaindaandaha<br />
folio 15r column 2<br />
hacuia.<br />
Alcauala pagar, yonatniñondidaha<br />
cuica.<br />
Alcaualero. tay yosaindodzodaha<br />
cuica tay yosicadahacuica. yahui<br />
cata caindaa tay dzataca daha<br />
cuica<br />
Alçaralgo. yosaanaindi. f. caanai. imper.<br />
quasaa.<br />
Alçar algo del suelo. yosaannohindi.<br />
f. caa.<br />
Alçar vestidura, o petate hazia arriba.<br />
yodzandaadahandi. yodzandaandi<br />
yondi.<br />
Alçar en alto la mano. yodzacaanditadahandi.<br />
Alçarse por leuantarse en alto la culebra.<br />
yondoyo naynuute. l. dzinite.<br />
yondoyocuiñete. yondoyo<br />
cuiñendichite. yondoyocuinote<br />
Alçarse el agua, por leuantarse en alto,<br />
yondoyoduta yosaanditadu -<br />
ta. yocananduta.<br />
Alçar antepuerta. yosiconahindi<br />
dzoo. yosaanaindidzoo, f. ca.<br />
Alçarse el miembro al hombre. yona<br />
caainidzoho yondoto coñondi.<br />
yonacaanihi inidzoho. yonacaa<br />
tnuuinidzoho.<br />
Alçar el rrostro. yondoyonainuundi.<br />
l. dzinindi. yosaanaidzinindi. f.<br />
caa. yondoyonaininodzaandi. l,<br />
yuhundi.<br />
Alçar la voz cantando. yosaanaindi<br />
dudzuyaa f. caa yositandaindi f. ca<br />
Alçar la voz hablando . yocachisaha<br />
yocachinihi<br />
Alçar de obra los obreros. yosinocavuatniñota<br />
yoquehuitniñota,<br />
alçar
folio 15v column 1<br />
Alçarse las aguas. yondaanditadzavui,<br />
quasaandita yonumadzavui<br />
yoquehuidzavui.<br />
Alçarse la costumbre a la muger. yoquehui<br />
neñeña. quaha tnuniña<br />
Alçar las faldas la muger. yodzandaa<br />
dahadzamaña, yodzacaatehui,<br />
yodzandaa chidzoninoña.<br />
Alçar y abaxar la cabeça a menudo.<br />
yondaanai yonuunai nuundi.<br />
Alçar la cabeça el cauallo dando de<br />
cabeçadas. yosasatnaate. f. casa.<br />
Alçarse con algun señorio. yocahindadzindi.<br />
yosacoondadzindi . f.<br />
qcoo. yocahindi. yosacoondi. yosadzindi.<br />
f. cadzi. yocahiqueyendi.<br />
Alçar la lengua de la campana. yodzandaa<br />
chihindiini campana.<br />
yodzita nihindi yoho yodzacaandahandi<br />
ini campana. yodzandaa<br />
quehendi.<br />
Alçarse con algo. dzohuisicayocahindi.<br />
yocahi huisiinindi.<br />
Alçar en la missa el sanctissimo sacramento.<br />
yosaanaindi sanctisimo<br />
sacramento yondoyo naindi S.<br />
sacramento. f. caanai.<br />
Alçar absolute v. g. ya alçan. yosaandita<br />
S. sacramento.<br />
Aldaua de puerta para llamar. caa<br />
sidzaca sasata yuhuyahi.<br />
Aldauada dar. yodza casandicaayuhuyahi.<br />
Aldaua para cerrar. caayonandiyu<br />
ini huahi.<br />
Aldea. daha ñuu. ñuu ñayuq.<br />
Aldeano. tayndahañuu, tayñayuq.<br />
Aldeas estar alrededor de la cabecera.<br />
neendu caasico daha ñuu.<br />
folio 15v column 2<br />
Alear el aue quando quiere bolar.<br />
yondo yondavuate. yoquidzindi<br />
site yosanindisite. f. cani.<br />
Alegrarse quando se dize de vno<br />
solo. yocu vui dzceinindi. yocu<br />
vuihuatu inindi.<br />
Alegrarse quando se dize de muchos<br />
yodzadzeeinita.<br />
Alegrar a otro. yodzadzee iniñahandi<br />
yondadza huatundi inita.<br />
Alegrarse dexando alguna gran tristeza<br />
como de muerte de padre<br />
yondai nuuinindi.<br />
Alegrar como el marido a la muger<br />
para aficionarla, yodzacaa<br />
ini ñahandi siña.<br />
Alegrarme del mal de otro. yodzandaha<br />
iniñahandi yodza nunaini<br />
ñahandi.<br />
Alegrarme del bien de otro. dzoyocuvui<br />
dzeeca inidi sita.<br />
Alegre. taidzee ini.<br />
Alegrarse o aliuiarse el enfermo.<br />
yonduvui huatu inindi.<br />
Alegre pueblo. ñuucaadzeeini, ñuu<br />
caa duvui huatuini<br />
Alentarse tomar aliento. yonanihi<br />
tachindi yonaquai inindi, yonadzita<br />
tachindidudzundi yonucoho<br />
inindi. yonaquaitachindi.<br />
Alentarse vn poco el que esta al cabo.<br />
yonanditadudzundi. yoninihi huihitachindi.<br />
Aleue o aleuoso traidor. taihuisiini<br />
tay yocahandaanica, tay vvuiyuhu<br />
tayvvuiyoovvuindatu, tainiini.<br />
Alexarse de algun lugar. yodzasiyondi.<br />
sicayo sahandi.<br />
Alfiler. yequetende, yehe saha. tinduu.<br />
algi
folio 16r column 1<br />
Aljibe. yende. numaduta.<br />
Algodon. limpiar yondadzahuiindi,<br />
yosaindaamihi yehe. l. dzitnicachitindeye.<br />
f. quai.<br />
Algodon. cachi,<br />
Alguazil, tay yonaytatnu,<br />
Alguna cosa, ñaha,<br />
Alguna vez, mandaacaque vui manquevui,<br />
mandaaca amaniquevui,<br />
dzoamani dzoninoni<br />
dzoama dzoninoni<br />
Algun tanto de tiempo, nooñuhuninaha<br />
noonihuihini, dzonahanooni,<br />
Algun tanto dzuchini, l, dzuhuan. ee<br />
dzuchihuaanidzuchidzii<br />
Algun tanto mas dzuchicadzuchinica<br />
Alguno, o alguna, yootayooñaha<br />
Algunos tnono. tnononita, dzotnononita,<br />
dzoyyonita, dzocaanino<br />
cata. dzodzahuanita. dzodzahanita.<br />
Algunas vezes. yyoniquevui, caani<br />
nonicaquevui. dzahani quevui<br />
cuihiniquevui. dzocuihini, dzo<br />
ñohoniquevui, dzocaanica quevui<br />
Algunos dias interpolados en medio<br />
nohonaho quevuicaaninoquevui.<br />
Algunas cosas leer y otras dexar dzo<br />
nino dzonino. yocachindi. dzo<br />
quaha, dzoqha. dzoicadzoicani<br />
Alhajas de casa saitniñondi huahi.<br />
sasiniñuhuhuahi.<br />
Alholi. otroxe. yaca. ñohonuni.<br />
Alhondiga. sahayaca. huahi yonatacacanununi,<br />
Aliarse en amistad. yoquedzatnaha<br />
quachindi yoquidzatnahadzeendi.<br />
f. cadza,<br />
Aliento, anhelitu . yocoyuhu.<br />
folio 16r column 2<br />
Aliento tener para algo. yondatnu<br />
inindi. yyo yeeinindi. yyocasiinidi.<br />
yyondai inindi.<br />
Alijar, Nauio, yosataninondi. f. cata.<br />
yodzacuitacanundi. yoquidza<br />
camanditnundoo. yodzacuitaninondi<br />
Alimentar vide mantener. (di<br />
Alimpiar. yonacuhuandi,<br />
Alimpiar trigo. yocasindi. yoquidza<br />
huiindi, f. cadza. yoquidzandoondi<br />
Alimpiar cacao quitandole la corteza<br />
yodzacuiindi. yocachiñeendidzehua.<br />
Alimpiar ropa con escobilla yonacuhuandidzooyoco<br />
Alimpiar el poluo de los libros o otra<br />
cosa asi. yonadza quachindi ñuyaca.<br />
yocanindodzondi ñuyaca yodzandachindiñuyaca.<br />
yocatundi.<br />
Alimpiar las narizes vide sonarse.<br />
Alindar vna heredad con otra. yotnahadzañundiitundisihita.<br />
caatnaha<br />
itundisihita.<br />
Aliñar. yoquidzacutund. f. cadza yotniñosahandi.<br />
Alisar madera, yodzutandi. yodza<br />
cuiindi. yoquidzandeendi. f. cadza.<br />
de otras cosas se diz.<br />
Aliuiar generalmente yodzanuucuvuindi.<br />
yoquidzacamandi. yodza<br />
coocuvui. yasaindodzo. f. quai.<br />
yondadzacamandi. yondadzadzuchindi.<br />
yondadzacuitendi<br />
Aliuiar quitando del tributo. yodza<br />
noondaahahandi. yodzanoocu<br />
vuindidaha. yodzacuitandaadaha<br />
Aljaua. itnenduvua. itneiniñoduvua<br />
Aljofar. sii.<br />
Alla. yca. yuqua.<br />
allanar
folio 16v column 1<br />
Allanar cerro hechandolo por el suelo.<br />
yodzaqhcasaninondi yodzandacadahandi<br />
. yodzandacandaandi.<br />
yodzanoocuisininondi yosanindi.<br />
f. cani. yucu.<br />
Allanado assi. yucunindacandaha,<br />
ninoocuisinino. nindacandaani<br />
ninoocavuanani.<br />
Allanar hoyas hinchiendolas de tierra.<br />
yodzandutundiyavui. yodzandaindiñuhuyavui,<br />
yodzachitundi<br />
ñuhuyavui.<br />
Allanada hoya assi. yavuinindutu.<br />
yavuinindiyuñuhu. yavuinichitu<br />
ñuhu.<br />
Allegar al lugar proprio yendo. yonusaandi<br />
yonasaandi. y viniendo.<br />
yondesaandi.<br />
Allegar a pueblo ageno. yosasaandi,<br />
yoquisaandi.<br />
Allegar vna cosa a otra . yodzatnahatnahandi.<br />
yodzatnahandaandi.<br />
yodzaqtnahatnahandi. yodzaqtnahandaandi.<br />
Allegar estera a la pared. yodzacutandi.<br />
yodzaqhndahandi.<br />
Allegada estera assi. yuvuinisacuta,<br />
yosacutandaa.<br />
Allegar hazienda. vide. supra.<br />
Allegar al coraçon . yosinoinindi.<br />
yotusiinindi.<br />
Allegar al coraçon escoziendo. yotusicacainindi.<br />
yyo nicacainindi.<br />
Allegar en vn monton lo que estaua<br />
esparzido . yodzandaa canundi,<br />
yonacanicuitendi yonacaniyucun<br />
di yodzatacandi yodzatacacanundi<br />
Allegarse a lo bueno. yosatuhuandi<br />
, sahuaha. f. qtuhua.<br />
folio 16v column 2<br />
Allegar piedra para edificar. yotasiyucundiyuu<br />
yosaniyucundi yuu<br />
f. cani. yodzacayandi yuu.<br />
Allegarse a otro . yosatnahandaandita.<br />
f, qtn.<br />
Allegarse hazia alla, o hazia aca apartandose<br />
de donde esta. yosico<br />
cuiñendi yondicocuiñendiyondi.<br />
yondicocuiñendahandi yondendahandi,<br />
yondendiyondi, yonundiyo,<br />
yondendi. yondiyosacuiñendiyondi,<br />
yosacuinendahandi yosandiyondi,<br />
f, qdiyo<br />
Allegarse al pareçer, de otro, yotuhuandi<br />
dudzuta yotnahainindidudzuta,<br />
Allegar abaxo como la fonda yosino,<br />
Allegar la piedra abaxo, yocoosino<br />
Allegarse estando sentado, yosacoondahandi,<br />
yosacoondiyondi f. qcoo<br />
Allegarse estando acostado, yondendahandi,<br />
yondendiyond,<br />
Allegarme el gasto a tanto, yehesin<br />
di, , f, quehe y preguntando a quanto<br />
te llego, nadzahaninutnahayehesindo,<br />
nadzaha ninasaaquaha<br />
sindo,<br />
Allegar a tiempo, yosatnahaninondi,<br />
f, qtnah, dzohuatucasatnaha,<br />
dzodzehuica.<br />
Allegarse a Dios con el coraçon, yosicoinindi,<br />
f. cuico yosatuhuandi<br />
f. qtuh, yocuvuicanuinindisinDios<br />
yocuvuinditandi siya. yocuvui<br />
yatnindisiya, yonuquehetnahandisiya<br />
yonaquatundi,<br />
Allegarse el tiempo de hazer algo,<br />
nisatnaha, nisatnahaquevui, nisa<br />
tnahacuhua, ninasaa cuhua tnuni<br />
ni
folio 17r column 1<br />
ni, ninucoho cuhua tnuni.<br />
Allegarse yrse allegando. quacuvui<br />
yatni.<br />
Allegarse mi vez para trauajar. yosatnaha<br />
f. qtnaha. nindetnahatniñondi.<br />
Allegar como fruta yendola cogiendo<br />
del suelo. yonatasi tetundi. yona<br />
tasi yucundi.<br />
Allegados familiares. tay yosinoquachi.<br />
tay yyonuundi. taiyyoyatnidi<br />
Allegar corriendo a vn puesto. yosatnahadi<br />
yosatnahandi cuhuatnuni.<br />
Allegar vno solo a la cumbre del cerro.<br />
yosinocuinendi. yosinocavuandi<br />
yosinonditandi.<br />
Allegar muchos a la cumbre. yosino<br />
coyota.<br />
Allende el Rio. siyo yuta.<br />
Allende de la sierra. satayucu.<br />
Alli. yca. yuqua.<br />
Alma vide. anima.<br />
Alma que parece de noche. deye ninanahañuu<br />
.<br />
Almaçigo de ortaliza. yavua yuvua<br />
Almaçigo poner. yosaqndi yavua<br />
f caq. (caa.<br />
Almadana cataahuiyuu. yuundahacaa<br />
Almagrar, yodzacaanuudi nu hu<br />
quaha. yodza caandichindi<br />
Almagrada cosa. sanisaanuuñuhu<br />
quaha sanicatusanisaandichi<br />
Almagre. ñuhuquaha.<br />
Almagre fino, nuhuquahanina, ñuhuquahadoo<br />
Almagre baxo, dayuquaha<br />
Almaiçar dzoo yadzi, yondisindodzo.<br />
dzoocani.<br />
Almario, dzoconumana.<br />
folio 17r column 2<br />
Almeja. tiyoo.<br />
Almires caasadzi yaha.<br />
Almires la mano. daha sadzi yaha.<br />
Almena. huico. saindodzo dau.<br />
Almenar. yosanindihuico, f. cani<br />
Almendra. dzehuacastilla.<br />
Almizque, yucuhuidzi. ynocooyechi.<br />
Almohaça. caanacuhuaidzucaa. na<br />
ñahiidzu.<br />
Almohaçar. yonacuhuandiidzu. yonañahindiidzu.<br />
Almohada tayudzoo. i. dzama. tayu<br />
saquehedzini.<br />
Almohada henchir yotnaandiidzi.<br />
yodzacaindiidzi, yotniñondiidzi<br />
Almohada vaziar. yodzandaindiidzi<br />
yodzananandiidzi.<br />
Almoneda hazer. yonadzicondi sa<br />
sindeye.<br />
Almorranas. tener. yocaiyaha dzi<br />
yundi. yocai sitidziyundi. yocai<br />
cuitayaha dziyundi.<br />
Almorranas enfermedad. quahicui<br />
tayahadziyu.<br />
Almorçar. yosadziinindi. f. cadzi yoqniidzondi<br />
Almud tnundoo quachi. (yo<br />
A lo mas mas. tanaquicodzotayyoyyo<br />
A los lados. siyosiyo. dziñesi, f. dzine<br />
dzine<br />
A los pies. sahata.<br />
Al principio. dasahadanino<br />
Al principio del mundo. dasahadaninonisiyosahañuuñayevui<br />
daquevui<br />
niquivui niquituñuunayevui.<br />
Al presente huitnahuitnani.<br />
Alquilarse. yoducuctniñondi yona<br />
dzicodzehe dzocond. yocanu<br />
dzehedzoco dahasahandidzehe<br />
dzoi
folio 17v column 1<br />
dzocondi. yocañu yotatundi. yocañunditnaitatundi,<br />
Alquilar mis criados a otro yodzicondidzehedzocotay<br />
yyonuundi<br />
Alquilar obreros. yotatuñahandi yosicanditai<br />
tatu. f. quaca,<br />
Alquilar casa de otro. yodzata nuundihuahi.<br />
yosainunndihuahi. f. quai.<br />
. yo saindayundi huahi.<br />
Alquilar mi casa a otro, yodziconuundihuahi,<br />
yodziconda yundihuahi<br />
Alquilada pedir a otro casa. yosica<br />
nuundihuahi, yosicandayundihuahi.<br />
f. caca.<br />
Alquilada tener tierra. yositundayundi.<br />
f. cutu.<br />
Alquilado hombre jornalero taytatu,<br />
Alquilar bestias. yosacanuundi, f. quaca.<br />
yosainuundi. f, quai yosicanuundi,<br />
f. caca. (hi. f. cuico<br />
Al rrebes boluer la camisa. yosiconahi.<br />
Al rrebes, entender lo que se dize. yotacudzohosindi<br />
yotacudzanasin.<br />
yosinidzohondi, f. qni yotacunaho<br />
yoquidzanaho,<br />
Alrrebes hazer lo que me dizen, yoquidzanahondidzo<br />
caanahoca yoquidzahuadzevuindi.<br />
f. cadza yoquidzaitni.<br />
l. dzatnidzocaaitnica<br />
yoquidza<br />
Altar. chiyo. (dzana<br />
Altar de demonios tayu quacu. tayu dzana<br />
Alta cosa. adzuq,<br />
Alterarse por algun negoçio yodzo<br />
oninoinindi. yondeheninoinindi<br />
Alterar el coraçon de alguno. yodzayuhuininoiniñahandi.yodzadzooninoiniñahandi,<br />
Altercar bozeando yocanandaatnahandi<br />
folio 17v column 2<br />
handi. yocahandaatnahandiyo<br />
canandi, yocuvuihuaandi<br />
Altiuo hombre, tayyocuvuininoin<br />
Al tercero dia. nisaavniquevui quvuicuvui<br />
vni,<br />
Alto de cuerpo taydzuq, taycani tay<br />
huanda,<br />
Altoçano, siqui<br />
Alto la cumbre de la sierra, dziniyucu<br />
Alto estar el sol o la luna. sasicandicandiisaquahandicandiisaquasaa,<br />
Alto mucho. yyodzuq. (yoo<br />
Alto. l, en alto, nino,<br />
Alto hazer algo subiendolo mas, yodzacaandahacaandiyondi,<br />
yoquidza<br />
dzuqnd. yodzacaanditandi<br />
Alumbrar con candela, yotaoondi<br />
itenuuta,<br />
Alumbrar a otro dandole claridad,<br />
yonahandiitenuuta.<br />
Alumbrar dar de si claridad, yotnoondi,<br />
yoyahindi,<br />
Alumbrar a otro spirtualmente, yodzatnooyodzayahindiinita,<br />
Alumbre ñuhuyya,<br />
Alua de la mañana, saquacuisinini.<br />
saquayahininisanisinocuisi,<br />
Aluorear, yocuisinini, yoyahinini<br />
yosinocuisi,<br />
Alunado, taynicacunaha, tay ñaha<br />
Alvanega de rred. dzoondeque,<br />
Aluanega poner, yotniñondiñono<br />
dequedzinindi,<br />
Aluergar a otro. yosahanditahuahi<br />
cavuata, f. cuhua, yonootasidita<br />
yocootasindita, yosacandita , f.<br />
quaca,<br />
Aluergarse librarse del agua, yosino<br />
dzavuindi. yotavuiinindi,<br />
aluer
folio 18r column 1<br />
Aluergase en casa de otro . yosacavuanoondi<br />
huahita<br />
Aluedrio. sacuvuiini.<br />
Alua cosa blanca. cuisi<br />
A A N T E M<br />
Ama de niño que cria. ñahadzacadzi<br />
dzaya ñahayosadzoneñedzecui<br />
Ama que tiene a cargo de enseñar algun<br />
niño. ñaha yodzaquanudzaya<br />
Ama de sieruos. iiadzehe tohodzehe.<br />
Amable cosa, sayonduvui mani. yonduvui<br />
cuihi<br />
Amable hombre. tainduvuinditayonduvuiyatni.<br />
Amagar yodza yuhuiñahandi, yodzacotoyyoñahandi.<br />
Amamantar. yodzacadziñahandi.<br />
Amamantar al niño lleuandolo de<br />
casa en casa para que le den de<br />
mamar.<br />
yosadzaquatundisadzuchi.<br />
Amancebarse. yonducutnanindi.<br />
A mano derecha dahaquaha siyoquaha<br />
A mano izquierda dahaitni dahadzatni<br />
Amanecer yotuvuininiyosinocuisi<br />
Amaneciendo yr. yocanaquevuinuu<br />
yucu yocanacuisi. quatuvuinini.<br />
quatuvuiyaa. quacanatuvui, qua<br />
canaquevui.<br />
Amanecer ya claro. yotuvuiyaa. yotuvuicasi.<br />
Amañarse a hazer algo. yocuvuihuahasindi<br />
yocanusindi yocuvuisindi<br />
Amansar animales, yoquidzaquaindite.<br />
f. cadza yodzacaandite.<br />
Amansarse. yonduvuiquaite. yocaate<br />
Amansar al ayrado. yodzandate iniñahandi.<br />
yodzandicoiniñahandi yo<br />
folio 18r column 2<br />
yodzandahainiñahandi sita, yondadzahuatuiniñahandi.<br />
yodzandate<br />
iniñahandi.<br />
Amansarse el airado yondicoinindi<br />
yondaiinindi yondahainindi. yonduvuihuatuinindiyonduvuiquaiinindi<br />
yonduvuindahui inindi, yonduvuindaainindi<br />
yondicondahuiinindi<br />
Amar como quiera. yosinimanindi.<br />
f. qni<br />
Amar preciando o estimando. yosinimanindi.<br />
yosini cuihindi. yonai<br />
tesindi. f. conai. yosinidzahandi<br />
f. qni.<br />
Amar fuertemente. chidzumaniyosiniñahandi.<br />
yosinimanindaandi.<br />
yosinicuitendi. cuitendaayosini<br />
maniñahandi. f. qni.<br />
Amarse a si misimo. yosinimanindi<br />
mayndi. yonatuvuimanisindi maindi.<br />
yonaqni manindi maindi.<br />
Amarga cosa. atu, huvua, aya<br />
Amargo hazerse. yocuvuihuvua, yocuvuiatu<br />
yocuvuiaya.<br />
Amargo hazer. yoquidzahuvuandi<br />
f. cadza.<br />
Amargarme la boca. inino huvuayuhundi<br />
. f. cuinino. yocuvuihuvua<br />
yuhu. yocuvuitatna yuhundi.<br />
Amargar demasiadamente yyohuvua.<br />
huvuani aya.<br />
Amargarme algo . huvua yotuvui<br />
sindi huvuayosinindi. f. qni.<br />
Amargar lo guisado del humo. yosahañuma<br />
yosaha huvua.<br />
Amarillo color, saquaa.<br />
Amarillo vn poco. sahuihini quaa.<br />
quaa cuihini . sahuisi ninicuvui<br />
quaa sahuisiniquaa.<br />
C 2 ama
folio 18v column 1<br />
Amarillecerse la hoja o la rosa. yocuvuiyaa.<br />
yosinyaa. yosinocuisi. yosino<br />
tisaha.<br />
Amarillecerse el rrostro. ponerse descolorido,<br />
yosinocuisinuundi. yoyosinocuisinuudi.<br />
yosinodziyahi<br />
yosino cuvui yosino quaa. yocuvuidzatenuundi,<br />
yosinodzate yocuisinuund,<br />
cuiicuvui,<br />
Amarilleçerse la fruta que comiença<br />
a madurar, qua quaacuihi, quacuvuiquaa.<br />
Amarilleçerse mucho qualquier cosa<br />
yyo yyo yoquaa. ytayta<br />
yoquaa, ytaytayosino,<br />
Amarillo claro. quaacuisi.<br />
Amarillo escuro. saquaaitaita<br />
Amassar, yoqui tundi yusa. yoquituninondiyusa<br />
yosadzindi yusa . f.<br />
quadzi.<br />
Amasar tortillas de los Indios, yocatundi<br />
dzitayotaandidzita, yosaqndaandidzita,yosaqndodzodidzita.<br />
f. caq .<br />
Ambar. yuundutañuhu.<br />
Amasar tamales. yoquidza huahandi<br />
ticoo, yosaundi ticoo, f. quu<br />
yotuvuinditicoo<br />
Ambas a dos personas. duvuita. de<br />
enduvoita.<br />
Ambos a dos nosotros. duvuindi. dehenduvuindi.<br />
Ambos animales. duvui quete<br />
Ambas partes en vna hoja, duvuisiyo<br />
Ambas a dos partes. vna de vna hoja<br />
yotra de otra. siyo siyo.<br />
Ambos a dos lados en vna superficie<br />
duvui siyodziñesi dziñe dziñe<br />
Ambiçioso tai yondiyoini saasiña<br />
folio 18v column 2<br />
tay yosiconduutniño, tay yosica<br />
initniño. f.<br />
Amblar la muger, yocanachidzo cahaña.<br />
yocanacuitanuu yequeña,<br />
yocananaiña.<br />
A media noche. dzavuañuu.<br />
A medio dia. ñucañu. nicañudicandii<br />
sanicañucuite dicandii<br />
A medias hazer algo, yonatniñodzavuandi.<br />
yosandadzavuanditniño<br />
, f. canda, yosaindodzodzavuandi<br />
Amedrentar. yodzayuhui ñahandi<br />
yodzacotoyyoñahandi yodzaco -<br />
toyuhuyyoñahandisita. yodza<br />
nehe, yodzandayuiniñahandi.<br />
Amenazar. yodza yuhuiyuhuñaha<br />
yodzayuhuininoiniñahandi. yonahatuvuindi.<br />
Amentar tirar con amento yodza<br />
canandiduvuacusidzitni. yodza<br />
qhundiduvuacusidzitni.<br />
Amento tal. cusidzitni (to<br />
A menudo frequentemente. chito chito<br />
A menudo hazer algo. dzonoo, dzo<br />
noo yoquidzandi. chitochito yoquidza.<br />
satucusatucu yoquidza,<br />
dzoñoho dzoñohocuvui dzocuvui,<br />
A mi. sinduhu, simaindi,<br />
Amigo. tnahaquachidi tnaniquachi<br />
Amigo entrañable, tnahaquachinisatnahainisindinisicoinisindi,<br />
dzaee<br />
quevuindisihita dzaeenicaacundisihi .<br />
yehetnaha daasindi<br />
Amigablemente. tnuhutnahaquachi<br />
Amigo hazerse de otro. yoquidza<br />
tnahaquachindita yocuvui tnahaquachindisihita<br />
Amigablemente tractar con otro,<br />
yo
folio 19r column 1<br />
yodzatnahadzeendita. yodzat<br />
nahaquachindi sita.<br />
Amigos hazerse reconciliandose . yonooquachdisihita<br />
yonacahasi tnahandiyonduvuieeinisitnahandi.<br />
Amigos hazer a otros. vi. reconciliar.<br />
A mi parccer. yotuvuisindi yocachiinindi<br />
Amo de sieruos. stoho. (inindi.<br />
Amodorrido. yocuvuiyehuanuundi<br />
yoquidzindayendi. yocuvuihuasi<br />
nuundi. vide andar soñoliento.<br />
Amoinar a alguno. yodzandeheini<br />
ñahandi. yodzandehuiiniñahandi .<br />
Amojonar yosanidzañundi f cani. yosaqdzañudi<br />
f caq yotniñodzanundi<br />
Amollentar tierra para hortaliza. yodzatayandiñuhu<br />
yodzayaandiñuhu<br />
yosaniconondi f. cani.<br />
Amollentada tierra asi. nuhunitaya.<br />
Amonestar auisar. yodzatuhuañahandi<br />
yotniñotacundiinita. yodzasinoiniñahaudi.<br />
Amonestar auisar a los que son casados<br />
que viuan maridablemente.<br />
yoyuhuindaañahandi.<br />
Amonestar el marido a la muger para<br />
que mire como anda. yocachi<br />
tuhuandi.<br />
Amonestado. taydzi ininicuvuituhua.<br />
taidziininisacohotacu.<br />
Amonestar a los que se an de casar.<br />
yocahandodzondi yosanindodzo<br />
ñahandi. yondoyocaniñahandi. f.<br />
cani. yocahandodzonditniñotai<br />
tnahandaha yodzatuvuindita.<br />
Amonestado ser. yosacuiñendodzondi.<br />
f. qcuiñe.<br />
Amonestar a los que estan ausentes<br />
yocahandodzodi yodzatuvuindi<br />
folio 19r column 2<br />
yosaacachindi. f. caa.<br />
Amontonar. vide ayuntar.<br />
A montones poner algo. saniyucu<br />
dzeendi, f. cani.<br />
Amontonado estar. nicoocuiñeyucu.<br />
ninucootetu.<br />
Amontonar hazienda vi. acrecentar.<br />
Amor. sasinimaniñaha.<br />
Amor proprio. sasnimani may.<br />
Amoroso. taidahuiini taisinimani.<br />
Amordazar a otro con palabras yocahavhuindi<br />
sisi vhui yocahandi<br />
yocahavhuiñuhusitnahandi.<br />
Amordazar. vide mordaza.<br />
Amortajar. yotniñodzucundideye<br />
dzoo . yodzacutundideye. yondadzacutundi<br />
deye.<br />
Amortajado. deyenicuvuicutu. deyeninucohodzucu.<br />
Amortecer. yonaainindi. yocoonaandiyosihi,<br />
yonaainindi. yonadzahuiinindi.<br />
yonaayodzahuiinindi.<br />
Amosquear. yotasinditiyuq. yodza<br />
cuicondihuichi.<br />
Amosqueador el que trae la mosqueador<br />
taytasitiyuq tay dzacuicohuichi.<br />
Amosqueador. o moscador. huichi.<br />
Amotinar pueblo o real. yosanuninondiñuuyodzatuhunditniño.yocatuyonahindiñuu.<br />
l. yuvuitayu. yotniñodeqquachiniñandahinyosaqndayundiñuu.<br />
l. yuvuitayu. yo<br />
dzacanininoñahãdiyod zacahãdi<br />
Amotinado pueblo. sayositadzeeyonduvuidzee.<br />
yonduvuinina yonduvuiquaa.<br />
Ampararse detras de algo. yosaquehe<br />
dzahuindi. yosicocuinedzahuidi.<br />
Amparar la gallina sus pollos de baxo<br />
C 3 xo
folio 19v column 1<br />
xo las alas, yonadzaquetendisite<br />
dzayate. yonaquaininitedzayate<br />
yonadzadzahuitedzayate,<br />
Ampararse a la sombra. yosicocuiñendisacate.<br />
l. cate, sayehequandahu<br />
Amparado estar a la sombra de la pared.<br />
dzonduudzonduuquandahui<br />
yehedzahuindi,<br />
Ampararse del sol con sombrero o pauellon<br />
yonaquetendicate, yochihindicate.<br />
yonadzahuindicate. yodzadzahuindicatedzinindi.<br />
Ampararse, yotavuinuundi, yotavui<br />
inindi, yosinoyocacundi, f. cono.<br />
Amparar a otro, defendiendole yodza<br />
dzahañahandi, sita, yochihidzahuindita.<br />
yochihindoyondita,<br />
Ampolla o bexiga. chita. tiqueye.<br />
Ampollas hazerse, yosita, chita. tiqueye.<br />
f cuta. yocanachita yosiñeyende,<br />
f. cuiñe, yocatneyende.<br />
Ampolleta de hora cuhuayuchi,<br />
Amusgar la bestia, yonacanututnute<br />
yodzandaiduututnute.<br />
A A N T E N.<br />
Anade casera. dzatatata.<br />
Anade de agua. dzatayuta,<br />
Anadino, dzatayeq.<br />
Anca. quadril donde juegan los huesos<br />
nahoyequecacandi. sañohotnahayeque<br />
nahi<br />
Anca la nalga, caha, (nahi<br />
Ancha cosa como estera. cahi, cono<br />
Ancha cosa, como orejas, nono,<br />
Ancha oreja y caida como de perro,<br />
huanda. (no<br />
Ancha cosa como ventana. minicono<br />
Ancho de qualquiera cosa. samini cono<br />
folio 19v column 2<br />
Ancha vestidura de rruedo, dzonocahi.<br />
dzonoinditasico. dzono. ñoho<br />
sinonoo, dzonoyyotaya.<br />
Ancha casa. sicamini huahi.<br />
Ançiano hombre. tay quayee. tay<br />
quaquanu. taynisanu<br />
Ançiana cosa, sayyosanaha. yyosayata<br />
Andamio. sitoyutnu. (ta<br />
Andar, yosicandi, f. caca,<br />
Andar de noche, yosicañuu. yosicanaandi<br />
Andar de dia claro. yosicandi duvui<br />
yondii yotnoo yosicandi,<br />
Andarse cayendo de vna parte a otra<br />
nucasadecasa sasicandi. yonacaye<br />
yonanduvuandiyosicand<br />
Andar con ruido, yosicandatnendi sa<br />
catnesacama. yosicandi. yosica<br />
nihi. yosasasahandi yosicandi,<br />
Andar a priesa. yosicaqueyendi, yosicasaa<br />
yosicayachindi,<br />
Andar muy a priesa como dizen bolando<br />
itasinosaa yosicandi. f. cuitacono.<br />
Andar en publico, yosicatuvuindi yosicandisindi<br />
, yosicacandandi. f caca,<br />
Andar como enfermo, yosicahuasindi.<br />
yosicaquai yosicayaandi. f. caca<br />
Andar sobre las puntillas de los pies<br />
yosinotedzadza, f. cono. yosicatedzadzandi,<br />
yosicatedadzadi. f. caca<br />
Andar de espaçio yosicaquaindi.<br />
Andar. yendose deteniendo, de rrato<br />
en rrato, sasiñesasiñe, yosicadidzo<br />
nahodzonahoyosicandi, dzoama<br />
dzoama yosicandi,<br />
Andar con paso largo, dzoquahadzo<br />
quaha yosanisahandi, dzosicadzo<br />
sica yosanisahandi, yocananahi sicasahandi,<br />
nanunanusasicandi.<br />
andar
folio 20 a column 1<br />
Andar bolteando de aqui para alli<br />
como la gallina quando la mata yosanicatandi.<br />
f. cani, yosiñendi ye<br />
yosiñecatate, f. cuiñe<br />
Andar de casa en casa como la justiçia<br />
yosicaninindi, yosinoninindi. f. cono,<br />
sandai sandevuindihuahi,<br />
Andar con presunçion, yosicahuicondi,<br />
yosicaninondi, yosicatohondi<br />
yosicadzuqndiyoncatachindi yo<br />
sicahuatandi, f. caca.<br />
Andar saltando con solo vn pie, yondiyotedzadzandiyonacahidaandisaha<br />
Andar meneando mucho la cabeça yodzacuicodzinidi,<br />
yosicandi, ñasayehecadzuqndicandisacuvuindiñohosico<br />
ñohocandadzuqndicandi<br />
yosicandi. f. caca,<br />
Andar muy quedito, yosicacayandi<br />
yosicadzadzindi yosicayaandi, yosicaquaindi.<br />
f. caca,<br />
Andar como el niño que haze pinino<br />
yosicanehesi,<br />
Andar a gatas, yosicandayendi. f, caca<br />
Andar de rrodillas, yosicasitendi,<br />
Andar culebreando con el cuerpo, yonacayeyonanduvuandi<br />
sasicandi.<br />
yonunditayondenditasasicandi.<br />
Andar con auiso y cautela, yosicatuhuandi,<br />
yosicandatundi,<br />
Andarse cayendo y levantando, yosa<br />
cootuvuindi, sasicandi, f. qcoo. sa<br />
sacasandi.<br />
Andar en proçesion, yocainduundi,<br />
ysiconuundi. f. cuico,<br />
Andar enrederredor. yosicocutandi<br />
yosiconduundi, f. cuico. nacañuna<br />
dzucuyosiconduudi<br />
Andar rodeando o cercando çiudad<br />
folio 20r column 2<br />
los enemegos yosinonduundi, f,<br />
cono. yonacanu, yonadzucuyonatnahandi,<br />
Andar en peregrinaçion o desterrado<br />
yosicandaa, yosicandodzondi, yonducundiñuu,<br />
Andar vageando, dzohuisicayosicandi,<br />
yosicanuundi, yosicanahandi.<br />
Andar los pies arrastrando, sasihisahandi,<br />
yosicandi, sañohosahandi<br />
Andar rrastreando en busca de algo<br />
yodzacacanuundi, yositonuundi<br />
futuro. coto.<br />
Andar en quatropies. yosicaquetendi<br />
yosicandayendi.<br />
Andar pompeando. yodzacuicondi -<br />
candi, chiyodzuq yosicandi,<br />
Andar de dos en dos como Frayles<br />
vvuitayosica. tayutayuyosicandi.<br />
Andar la culebra por el suelo, sacaate<br />
sasiyosasicate, sanacuiyo sana<br />
caa sasicate.<br />
Andar lista o braua la justiçia, yocuvui<br />
saa yo cuivuinihi yocuvui yyo<br />
justiçia. yocuvuinihuiusta, yoqui<br />
dzasaa yoquidzanihi,<br />
Andar de lado. yosica dziñendi, f,<br />
caca<br />
+ Alesna, yequecaa yequeqnindisa<br />
yequequicundisa, yequecaadisa,<br />
Alferez taysanaihuayuyecu. f, ca<br />
Alfin vide a la postre.<br />
Añejo de muchos años. saycandehe<br />
cuiyayyo.<br />
Año. cuiya.<br />
Año nueuo. cuiyasaa.<br />
Año pasado. cuiyaquacai.<br />
Año que viene, cuiyahuasi, cuiya<br />
C 4 yoqui
folio 20v column 1<br />
yoquidzasaa yoquidzanihi, yoquidzandai<br />
yoquidzañuhu f. cadza<br />
Andar debaxo de algo yosicaninindi<br />
Andar bagabundo, yosicanaha yosicanahondi,<br />
yosicadzusiandi, yosica<br />
huadzevuindi, yosicadzicondi yosicacahandi<br />
Andar esento, y sin mesura, yodzocuvui<br />
yodzosita nuudi, yosicandi, yodzonduvuanuundi<br />
yosicandi, yodzositadzinindi.<br />
Andar en çancos de palo, yndodzondiyutnusasicandi.<br />
f. cuindodz. yosicasahandiyutnu.<br />
Andar vagueando con el pensamiento<br />
yocanaquete yocanacuidzoinindi<br />
yocanandavua, yocanaconoinindi<br />
canacuvuicanasaadehenuu inindi<br />
Andar la rueda en algun offiçio, yosicondodzo<br />
tniño, f, cuico, yodzamanino<br />
tniño, yosinondodzotniño.<br />
yosinondodzo nani tniño,<br />
Andar atentando con los pies o con las<br />
manos como el ciego, yodzacaca<br />
dahandi, l. sahandi.<br />
Andar pulido, yosicandandundi, yosica<br />
huiindi. yosicahuatandi, yosica<br />
huayundi,<br />
Andar soñoliento, yocuvui yehua<br />
nuundi, yocuvuihuasinuundi. yonatnahadzucuandiñayondaandi<br />
tadzucuanuundi ñayonatahui<br />
nuundi, ñayondecanuundi.<br />
Andar coxeando, yosicayaquandi, sa<br />
cootniñosahandi, sasicandi,<br />
Andar el cielo. yosiconuu, f. cuico.<br />
Andar el pulso. quando esta sano, yocandatuchiita<br />
candatuchi, yehecahituchi,<br />
folio 20v column 2<br />
Andar alterado el pulso por enfermedad<br />
intitandavua tuchi ita quedze<br />
yondoyotuchi.<br />
Andar el pulso desbaratado, con intercadençias<br />
dzohuihiniyoyusituehi<br />
Andar desmayado, sacuitainindisa<br />
sicandi, yosicahuasindi, yosica<br />
tnanandi,<br />
Andar el relox yosiocaacuhua. yosiconuu,<br />
f. cuico,<br />
Andar saltando otro tando, yondoyonditandi<br />
sasicandi. yondoyocavuandisasicandi.<br />
Andar amançebado, sasicadzanan -<br />
di, sanducutnanindi.<br />
Andar enamorado, yocadzeyonda -<br />
vuainindi<br />
Andar haziatras, reculando yosica<br />
dzumandi yondico cavuadzumandi,<br />
yonuhudzumandi, yosahadzu<br />
Andar cayendo y leuantando como<br />
el que tiene entumeçido el pie, yosicanaha<br />
yosicayaquandi yondoyocavuandisasicandiyosaninahasahan.<br />
Andar con las manos arastrando como<br />
el lisiado de los pies. yosicandahandi<br />
sasiyondahandi. f, cacoo, yosicasitendi,<br />
sasiyondiyondi,<br />
sasicandi.<br />
Andar carleando de cansado, dzoyondecacayuhusasicandisacanacodzondudzundi,<br />
yosicandi yodzondudzundisasicandi,<br />
Andar los viçios a vanderas desplegadas,<br />
yocuvuisaasadzana ñuu, nee<br />
caa yocuvuinihi, sacahasadzana.<br />
Andarbramando, yocanasiindi yosicandi,<br />
yondayuyehendi, yosicandi,<br />
Andar en vn año que se hizo tal cosa cuiya<br />
huitna qtnahaeecuiya quacu<br />
vui
folio 21r column 1<br />
cuvuiyatnisinoeecuiyasayatnisino<br />
eecuiya, l, cuvuieecuiya<br />
Andar a pie, sasicasahandi<br />
Andar a cauallo, yodzondisatacaballo,<br />
sasicandi,<br />
Andar rrostituerto, con alguno yodzoondisihita,<br />
ñohodzoondisita, f.<br />
coho, yosiconainuundisita yosica<br />
dzoondisitacaandaacaaniniñahandi,<br />
nenendidzo yyondisihita dzumadzeque<br />
yyondisihita<br />
Andar la boca abierta, yondecayuhundi<br />
yosicandi, inditandecayuhundi<br />
sasicandi,<br />
Andar negoçiado sainuhusandesindi<br />
sandaisandevuindi yosicandi, nu<br />
conodecono yocuvuindinunuundenuundi<br />
yosicandi<br />
Andar angustiado, yondeheyotnee<br />
inindi.<br />
Andar ocupado cahitniñoyotavuininoinindi<br />
sasiyondi, yotavuindodzo<br />
Andar cabisbajo, sandayesasicand<br />
Andar con pompa, yosandicoñaha<br />
tasasicandi yondacañahata, sandacañahata<br />
sasicandi<br />
Andar culebreando torçiendo el ca<br />
camino nucanusiicanunsandicandiyonucuicodecuicosasicandi<br />
Andar por plaças yosicandiyahui yosicanuundiyahui.<br />
yosicandodzondi<br />
nuuyahui, (tuhuãdi<br />
Andar con tiento yosicaquaindi<br />
yosicatuhuandi<br />
Andar por diuersas tierras. dzonee<br />
caacayosicandi,<br />
Andar con muleta yehetuvuiyutnudzahindisasicandi.<br />
yonducunday,<br />
Andar yendo y viniendo, sanuhusandesindi.<br />
yosahayondesindi,<br />
folio 21r column 2<br />
Andar açechando. sasitoyuhundisasi<br />
Andar huido, sasinondi sadzahinuundisasicandi.<br />
Andar comiendo de casa en casa, nucasidecasicuvuindi.<br />
satucusatucu<br />
yosasindi sasicandi<br />
Andar persiguiendo a muger donde<br />
quiera que la vea sandicosatneendiña<br />
. f. qnd, sandiyosacatneinindi sasica<br />
yosandicoñahandiña<br />
Andadura de vn dia sasicaeequevuieenduvuieeneequevui.<br />
Anda, mandando que ande siñu, casiñu,<br />
Andas. sito,<br />
Andas de muertos sitodeye.<br />
Andas de viuuos, sitoquahayutnu<br />
Anegarse el maiz con la mucha agua<br />
yotavuindodzohuiyu. yosihindutahuiyu<br />
Angarilla, yutnudzidzo<br />
Angel, idem, yyañayequeñacoño, ytacandaayondeheñuhustohondios<br />
Angel de mi guarda angel yondacañaha.<br />
angelnicoocoodaan ditaña.<br />
Angeo, dzamandaa,<br />
Angosta cosa como camisa. casa. tuu<br />
nihi, ñacahi, ñataya, ñañoho sino<br />
noo, f. cono. ñañohotaya<br />
Angosto camino ychicuiñe ychituu<br />
Angostar. yoquidzacuiñendi. yoquidzatuundi,<br />
Anguillas tiyacaticoo.<br />
Angustiarse. yondeheinindi, yondeheninoinindi.<br />
yondehuiinindi, yosacuiñeinindi<br />
f. qcuiñe,<br />
Angustiar a otro, yodzaqcuiñe ini<br />
ñahandi, yodzandeheiniñahandi,<br />
Anhelar mucho por vna cosa. yoca<br />
tniinindi, yyo yocatniyocayu<br />
inin
folio 21v column 1<br />
inindi. yosaundahandi. f. quu. yococo<br />
yoyechindi, estos dos son metaph.<br />
Anidar las aues, hazer nido. yotnino<br />
tacate. yodzahatacate.<br />
Anillo. dzahi.<br />
Anillo con sello. para sellar. dzahi<br />
dusasadzitutu.<br />
Anillo poner en el dedo. yodzaque -<br />
vuinuundidzahidahandi. yodza<br />
cainuundi. (tacuñaha.<br />
Anima. sadzatacuñaha yniyodza tacuñaha<br />
Anima racional yniyonahatnuni yni<br />
yosinitnuniyosaaqniyosaatuvui.<br />
Animal irracional. quete. queteña<br />
ini. queteñasinitnuni. (daye,<br />
Animal de quatro pies. quetesasicandaye<br />
Animal volatil. quetendavua.<br />
Animal terrestre. queteyosicañuhu.<br />
Animal de agua. queteñohouduta.<br />
Animar dar Dios vida al hombre.<br />
yotniñoyasaconditocotacu. yodzacaiyasaconditocotacu.<br />
Animar a otro darle esfuerço. yoquidzayeendiinita<br />
yoquidzandaini<br />
nahandisita yoquidzasaainiñahandisita,<br />
yoquidzacanuiniñahandi.<br />
Animarse. yonducundaindi. yoquidzayeeinindi,<br />
yoquidzasaainindi<br />
yoquidzandai. yoquidzadatnundi<br />
Animoso hombre esforçado, taindai<br />
ini, tayyeeini taisaaini, taicanuini<br />
taisaha ini. tainihiini.<br />
Añir color. yucuquehui. itaquehui<br />
quehuiyaha, quehuicuii .<br />
Anochecerme saquaasañuusasicandi<br />
Anoche. qni nuuqni.<br />
Anochecer. yoquaa. yondoyonuuñaha.<br />
quacootiquaa. quacuvuique -<br />
hui, quacuvuindeq.<br />
folio 21v column 2<br />
Anona fruta. docotiñoo.<br />
Anoria para sacar agua. catasatavui<br />
duta catayocainduta.<br />
Ansar. dzatananu. dzataaduta.<br />
Ansias tener. yocuvuineniinindi. yocuvuitnañuinindi.<br />
yochitutnañu<br />
inindi, yocuvuidzuchiinindi.<br />
Antaño. saeecuyya. cuiyaquacai, sa<br />
ninutnahaeecuiya. sandusi.<br />
Ante de ayer. ycuñuu. savniquevui<br />
Ante alguna persona. nuu ta.<br />
Anteceder por guiar. yosahandidzinaindodzonuudisita<br />
f. cuindodzo<br />
Anteceder asi siempre. yosiñendodzonuundi<br />
f. cuine.<br />
Antecessor mio. taynisiñendodzo<br />
nuusindi.<br />
Antecessores en linage. vt mis antecessores<br />
antepasados. taynisiyo<br />
nuu sindi. taynisiyosahanuu.<br />
Antenado. dzayanindendodzondi<br />
Antenados dize el varon a sus entenados.<br />
dzaya ninataayahañeendi.<br />
dzayayahañeendi dzayaninataa<br />
yudzi taandi, dzayacaindi.<br />
Antenados dize la muger a ellos. dzayayucuyuvuandi.<br />
(ñuu<br />
Ante noche. ñuuycutnaa. ñuuycuñuu<br />
Ante pecho deaçotea. namadzavui<br />
dzinihuahi.<br />
Ante pecho de madera. como en el<br />
coro. dauyutnu.<br />
Ante ponerse a otro en su estima. yodzocandi.<br />
yocachiinindi. hoocandihuihicandi.<br />
dzinacandi. yosaanditacandi.<br />
yosaacodzocayyondi.<br />
Ante poner o preferir a otro. yotasi<br />
nuuñahandi. yocootasinuunahandi.<br />
yochidzonuuñahandiyosiainu<br />
undi
folio 22r column 1<br />
nuundita f. quai. yoquidzanisanuñahandi.yoquidzanuudzinañahandi.<br />
f. cadza. (dzinahuii.<br />
Antes o primeramente. dzinañuhu<br />
Antes no. ñaha. ñahayu.<br />
Antes de agora. saninoca. daninoca.<br />
Antes que amanesca. ñuucanaaca.<br />
deqcahuihica tecuiñecatenanica<br />
Antes que oviese mundo. dacaañaa<br />
nuhucañuu. huataquevuihuata<br />
quitucañuuñayevui, huatatuvuicañuuñayevui.<br />
Antes de la fiesta como la vigilia.<br />
chisiquevui.<br />
Antes de la fiesta algunos dias. yaha<br />
nicaquevui.<br />
Antes que. quevuihuatañahaca quevuitañahaca.<br />
Antes no dudando si lo hizo. cuvui ñaha.<br />
huahañaha.<br />
Antes si. cuvuidzavua.<br />
Anticiparse. vide. adelantarse.<br />
Anticipar fiesta. yodzacoondahandi<br />
quevui. yodza coondiyondiquevui<br />
yodza coonahandiquevui,<br />
Antiyer. ycuñuu.<br />
Antiguamente. sanaha sayata. sandaa<br />
saicandaa, sahuaa, sanino. saycandehequevui.<br />
saycandehehuico.<br />
Antiguamente sin memoria de los<br />
presentes. sanisiyosahuaasayoo<br />
yonaha. sayoosinica. sayooyonahaca.<br />
dzocoyonucodzoyuhudzo<br />
nucodzohuidzo. yonananahiyonanacachi.<br />
Antiguo en edad. tainisanu. tainiyee<br />
taynicuvuiyata.<br />
Antiguo en oficio tayyoquidzatniño<br />
sañaha.<br />
folio 22r column 2<br />
Antiguo lugar. chiyoyata,<br />
Antojarseme algo yocatniinindi, yondiyoinindi,<br />
Antojarseme cosa de comer, yocuvuitendendi,<br />
yocuvuitoondi<br />
Antojadizo asi, taindatneini, tay, yon<br />
diyoini, tayyocatneini. tayyuhu<br />
adzi, tayyuhuaque tay tende taytoo.<br />
Antojos para ver, yuutatasacohonuu<br />
yuutatasitonini,<br />
Antojos ponerse. yotniñondi yuuta<br />
tanuundi,<br />
Antruejo, o carnestollendas, quevuinduvuiijcoño<br />
l. quete. quevuicoocuiñe quevuiyy<br />
quevuisandehesacasicoño quevuinaacoño<br />
quevui yonacasindayu<br />
Anzuelo, yequetavua teyaca. caatavuatiyaca<br />
caanuutecuiye,<br />
Anzuelo hechar en el agua. yodzaqnditandicaayuta,<br />
yodzacaindiyeque.<br />
Añadir algo. yochidzondi, yaquichidzondi.<br />
Añadir a lo que falta, yodzasinotuhuandi<br />
yodzasinondi, yochidzotnahacandi<br />
, yochidzocandi.<br />
Añadar palabras, yosaachidzondidudzu,<br />
f. caa,<br />
Añadidas palabras. dudzuniquicodzo,<br />
dudzunisaacodzo dudzu nisaa quevui,<br />
futuro. caa.<br />
Añadir en el precio a lo que se vende.<br />
yosaachidzocandi.<br />
Añadirse peccados a peccados. yosinaninoquachi.<br />
f. qna. yocayanino<br />
quachi. yosacodzotnahaquachi.<br />
Añejar guardar mucho tiempo. yonainahandi.<br />
f. conay saycandaandi<br />
yonaindi.<br />
Añejarse. sanahayyo. saycandaayyo.<br />
yocu
folio 22v column 1<br />
yocuvui tnama.<br />
Añublado estar el cielo . yñehuico.<br />
yonduvuihuico, yondutuhuico.<br />
inditahuico.<br />
Añublarse el el cielo. yonanahuico.<br />
yonatusihuico.<br />
Añublado trigo o maiz. nunitedzo.<br />
Añublarse asi. yocuvuitedzo.<br />
Añublarse la fructa. yodzii. yoyechi<br />
yondoco yoyechitnamicuihi.<br />
Añublada fructa cuihinidoconidzii<br />
Añudar algo. yochihicatnundi. yotaacatnundi<br />
yotasicatnundi (di.<br />
Añudar haziendo ñudos en red iocatnundi<br />
Añudado. sayehecatnu. sanisaquehecatnu.<br />
Anunciacion como el angel a nuestra<br />
señora. nicoonayyanicoocachiya<br />
nicainahayadzahandios nuu<br />
nanayyadzehe S. Maria.<br />
A. A N T E. P.<br />
Apaçentar ganado. yodzacasiyucundite<br />
yodzacasitandite.<br />
Apagar fuego. yodzandavuandiñuhu<br />
Apagarse el fuego. yondavuañuhu.<br />
Apalancar . yosaachihindiyutnu, f.<br />
caa yochihindidzondiyutnusaandidzondiyutnu<br />
yosaachihindi<br />
dzondi yutnu, f. caa.<br />
Apalear a alguno . yocanindiyutnu<br />
yocaniyutnundita.<br />
Aparar las manos para coger algo<br />
en ellas. yondecandahandi. yosatandahandi,<br />
f. cata.<br />
Aparear. vide ygualar.<br />
A pares de dos en dos, vvuitnaha.<br />
Aparecer angel o demonio yonaha<br />
nuuya. l. si. yonahatuvuiya. l. fi.<br />
folio 22v column 2<br />
Aparecer el muerto. yonanahanuundeye.<br />
Aparecer en figura de alguna cosa. dzo<br />
nuuyosai. yonatuvui, vt. dzonuu<br />
queteyosay.<br />
Aparecer el sol despues de nublado.<br />
yonatuvuinuundicandii. yonandii.<br />
Aparejar algo. yoquidzacutundi. vi.<br />
adereçar, yotniñosaha yotniño<br />
siñandi. para fiesta.<br />
Aparejador tal . tainohosahatniño<br />
tayyodzanumi.<br />
Aparejada cosa asi sanisacohosaha.<br />
Aparejado estar para algo. yondatu<br />
tuhuandi.<br />
Aparejarme para confessar yonacanindichiiniyonachihindahuiinindiquachi,<br />
yonachihitotoinindi<br />
yonachihitnuniinindi, yonanducudziyondi.<br />
yonacasininondi. yonanooyonadecayonacasindi.<br />
Aparejarme para bien morir. yocuvuindatu.<br />
yocuvuituhuandi, yona<br />
tasiinindi. yoduvui tuhuandi.<br />
Apartar algo generalmente, yodza<br />
qndiyondi, yodzaquedahandi, yotasindahandi,<br />
yotasindiyondi,<br />
Apartarse el marido de la muger haziendo<br />
diuorçio, yodaindaandi,<br />
yonandasidahandi,<br />
Apartarlos asi. yodzadadaibdaañahand.<br />
Apartar gente, yosicotehuindi<br />
Apartar ganado, yosandandi, f. cand<br />
yotasiquaandi. yosataninandi<br />
Apartarse de algun lugar para ir a otro,<br />
yodzasiyond. yosadzahindi,<br />
Apartar algo de comida para otro yosandandi.<br />
f, cand, sahata yondaitasindisita.<br />
yosandadzavuandisita<br />
diichi
folio 23r column 1<br />
diichi. yotucuichindi,<br />
Apartado estar mucho vno de otro<br />
sicañohonaho yyondisihita, quaha<br />
ñoho naho yyondisihita sica<br />
ñohatandayyondisihita,<br />
Apartarse o diuidirse caminos, yotucuichi.<br />
yositaichi. f. cuta,<br />
Apartarse de la compañia, yoquevuiñahandita<br />
Apartar vnos de otros, quaaquaa<br />
yotasindita ninanina yotasindita<br />
dzoquaha dzoquaha yotasindi<br />
dzee dzee.<br />
Apartarme de entre otros. yondaindi,<br />
yondainduundi yondaininindi<br />
Apartar algo de mi, yodzaqndiyondi<br />
Apartar la rres de la manada. yodzandaindite,<br />
Apartar pie o mano de donde la tengo.<br />
yodzitandahandi yodzitandiyo<br />
Apartar vnas cosas de otras. yotasi<br />
ninandi, yotasidzee<br />
Apartadas estar asi, sanicuvuinina.<br />
sanicuvuidzee.<br />
Aparte, nina, quaa dzee<br />
Aparte o a solas dezir algo, sayuhu sa<br />
siyo, dzoyuhudzondoyo<br />
Aparte o a solas no poder hablar a alguna<br />
persona, ñanicuvuisiyo<br />
Apasionarse rrecibiendo pena. yocuvicacainindi.<br />
yosaiquacainindi<br />
Apaziguar rrenzillas vide aplacar,<br />
Apaziguar a otro, ibidem,<br />
Apearse de cauallo, yonoondi,<br />
Apechugar con otro, yosacoondihi<br />
ñahandi. f. qcoo, yodzitañahandi,<br />
yosaacuitañahandi. f. caa<br />
A pedaços comer algo, eedzitne. ee<br />
yuhu, ee tahuiyo sasindi<br />
folio 23r column 2<br />
A pedaços partir el pan, yocachiqua<br />
chindi, yotahuiquachindi<br />
A pedaços sacar la criatura muerta<br />
del vientre, yocahininindi, ñañu<br />
dzaya yodzitaninindi,<br />
Apedrear a otro, yosicoyuuñahandi.<br />
f. cuico yotaayuuñahandi<br />
Apedreado, taynitusi yuu. taynisa<br />
quaayuu<br />
Apedrear granizar, yocoo ñeñe, yocooyuu<br />
Apelar, yodzacaanditayuhundi. yodzacaandiyondi<br />
Apellidar para la guerra, yocanayecundi<br />
yocanatnañuyecundi.<br />
Apellido de nombre particular. dzevuitayonaqnita.sanacahadzevuita,<br />
sanacana dzevui, sanaqniñaha,<br />
sasinacanañohonuu, est postrero<br />
es llamando en particular a vno<br />
A penas o con dificultad. canayocuvui<br />
nenitadzi. dzocananidzondatuni<br />
Apercebido estar, yondatutuhuãdi<br />
Apercebir a otro, yodzatuhuañahandi,<br />
yosanindatuñahandi.<br />
Apercebido estar con armas contra<br />
el enemigo, yyodzaandi, yonucoodzaandi,<br />
Apercebirse o aparejarse para la guerra.<br />
yonduvuicutundi. yonaquai<br />
ndai, yecundi, yonaquaindaindi<br />
ñonoyecu, yonduvuicutudai yecu<br />
Apercebir para la guerra, yosiinahã<br />
ditniño yecu. f. cuvuiyocachindi<br />
tniñoytecuyotaanditatniñoyecu<br />
Apercebir para el tributo, yocachditniñondahayodzanuminditniñondaha,<br />
Apesgar la carga yocuvui huay dzidzo<br />
dzo
folio 23v column 1<br />
Apeteçer algo yocatniinindi, yocatni<br />
yondavua inindi, yocatniyocayuinindi,<br />
yosiconduundi. yosicondaandi,<br />
f. cuico<br />
Apetito tener el enfermo. que antes no<br />
podia comer, quanoniniyocodzta.<br />
l. yoconduta, sitay quahi, qua<br />
naqnitadzicoadzi<br />
Apetitoso ser algo al gusto sasiniadzi<br />
sasahadzicoadzi, satvuiadzisaa<br />
adzi, satuvuihuidzi.<br />
Apiadarse de alguno, yocuvuindahuiinindisita,<br />
Apitonarse enojarse, yodzicoini.<br />
yocuvuidzaainindi.<br />
Aplacar alguno, yodzandicondiini<br />
yodzandaindiinita, yondadzahuatundi<br />
inita.<br />
Aplacarse yondicoinindi. yondaiini<br />
yondahainindi yonduvuihuatuinindi<br />
Aplacar o apaziguar a los enemistadosyodzandaiyodzandicoiniñahandi,<br />
yodzandateiniñahandi yodzanooquachindita<br />
Aplazer a otro yodzadzeeiniñahandi<br />
yodzatuvuihuatuiniñahandi, sita<br />
yodzahuatuiniñahandi.<br />
Apazible cosa sadzadzeeini. sadzacanaini.<br />
(dzacanaini<br />
Apaziblemente. tnuhudzeeini.<br />
tnuhudzacanaini<br />
Aplicar algo. dedicarlo a otro, yosaitnunindisitayotasindi.yosahandita,<br />
yodzasandi,<br />
Aplicarse a algo vide aficionarse.<br />
Apocarse. yonduvuiyeqquachindi<br />
yonoocuvuindi ninocohondisiñañuundahi.<br />
Apocar a otro yondadzadzuchindi -<br />
ta, yodzanoocuvuiñahandita,<br />
folio 23v column 2<br />
Apodar a otro, yonanidita, yosaaquehendita.<br />
f. caa<br />
Apoyar la casa vide apuntalar,<br />
Apolillarse la rropa. dzoo nisasitecasi,<br />
yocuvuitecasi,<br />
Aporcar cubrir de tierra alguna legumbre<br />
yodzadzahuindiñuhu yodzacaandiñuhu<br />
yochidzondiñuhu<br />
A porfia hazer algo, yosaanduutnahandi,<br />
f. caa yodzacaandu utnahandi,<br />
yodzacaiquevuitnahandi yotasiquadzu<br />
tnahandi,<br />
Aporrear a alguno, yocanindita,<br />
Aposentarse. yoquidzahuahindi, f.<br />
cadza yosaynuundihuahi.<br />
Aposentar a otro . yosahahuahindita<br />
yodzasanuundihuahi coota yosahanuunditahuahi.<br />
(cavuata.<br />
Aposento. huahisacudzuta,<br />
huahisacavuata<br />
Apostar. yotnaidzuhuandi, yotnaindidzuhua.<br />
Apostatar yosicocavuainindi. yona<br />
tevuiinindi yonatuhuinindi.<br />
Apostemarse llaga, yosichindacua. f.<br />
cuchi. (sayehendacua,<br />
Apostemada llaga sanisichindacua sa-<br />
Apostema de llaga, dacua dacuaneñe<br />
neñetnani.<br />
Apreçiar yocachiyahuindi, yosani<br />
yahuindi. f. cani, yocanayahuindi<br />
yocachicuiteyahuindi.<br />
Apreciada cosa. sanisacuiñeyahui<br />
Aprehender vna cosa, yotneecutu<br />
inindi. yehendicoinindi. f. quehe<br />
Aprestar poner a punto, yocootasindidehesanisacoho<br />
saqhu, yocoo<br />
tasindi dehenisacoonunisaqhu<br />
ichi yotasindidehesaqniñuhuichi<br />
qhu yocuvui ichiqhu.<br />
yoca
folio 24r column 1<br />
yocachi queye yonumiyo nahandi<br />
yocuvuiqueyendi yocuvuinahandi<br />
Apresurar a otro. yodzanuminahandi<br />
yocachinaha yocachiqueyendi.<br />
Apretar algo con la mano. vide<br />
aprensar.<br />
Apretar algo torciendo la lia. yocoyoninindi.<br />
Apretar algo atando. yosaninihin<br />
f. qni yosanicutundi.<br />
Apretar la gente alguno . yotnahandaandita,<br />
yosaquaatnahandita,<br />
f. qquaa. yonuquaatnahandi. yosaquehetnahandi<br />
yotavuininondita<br />
Apretarse atropellandose. yotavui<br />
nino tnahandi, yosacoondihitnahandi,<br />
nutehuidetehui yocuvuindi.<br />
yoquidzatnañutnahandi. yotavuindodzotnahandi.<br />
yondihi<br />
tnahandi. yosaquaatnahandi.<br />
Apretar con tenazas. yotayundi. yotneecutundi.<br />
yosadzicutundi. f.<br />
quadzi. yotayucutundi.<br />
Apretar los dientes con enojo. yonacasinohondi.<br />
yonacasinañenohondi<br />
Apretar algo en el puño. yotneendi.<br />
yotneecutundi, yotneenihindi.<br />
Apretar alguna cosa en el puño como<br />
masa. yoquitundahandi.<br />
Apretada entrar vna casa en otra.<br />
nihitnoo yosivuinuu.<br />
Apriesa. queyeni, daqueyeni, yachiyachini,<br />
eetnanini davui.<br />
Aprisco de ganado huahiticachi.<br />
sañohoticachi, namasacuñoho<br />
tecachi.<br />
A proposito suceder. dzohuatuca<br />
nisatnaha . dzo ñuhucanicuvui.<br />
dzohuisiñuhucanicuvui dzohuii<br />
folio24r column 2<br />
dzohuisicanicuvui, dzoñuhucaninuucuino,<br />
(manidi.<br />
Apropriar hazer prio. yoquidzasasi maindi<br />
Apropiar por semejar. yosaquanindi<br />
yosaqdzavuandi. f. caq, yodzaqtnahadzavuandi.<br />
yotasidzavuandi.<br />
yodzadzavuandi.<br />
Apropiado para alguna cosa; yosatnahasita.<br />
nisacuvuisita.<br />
Aprouar lo bueno por tal. yocaha<br />
yosaqinindi. f. caq yosinihuatundi,<br />
f. qni, yonatuvuihuatusindi.<br />
Aprouar lo malo por bueno. yona<br />
quaiinindisita. yosinihuatundi.<br />
Aprouechar la medicina yocuvui<br />
tatnayucu yocuvuindatuyucu yotnumayucu.<br />
yotuvuiyucu. yosatnaha<br />
yucu f. qtnah.<br />
Aprouecharse de alguno para algun<br />
oficio. yosai sii yosaitniñoñahandi.<br />
f. quai,<br />
Aprouecharse mal de algun beneficio<br />
o ocasion yosanundatundi. f.<br />
canu. yosaiñuhucahandi.<br />
Aprouecharme la comida o beuida.<br />
yosanini. f. qnini yositaninisindi.<br />
f. cuta. yocuvuihuatusindi.<br />
Aprouecharme de lo ageno. yosaidzatnundi.<br />
yosaindaadzatnundi.<br />
yonihidzatnundi.<br />
Aprouechar en algo ayudando sin ser<br />
llamado yotuvuindandi yocaiinindi<br />
Aprouecharse de algo. yondaicata<br />
sindi. yoquicodzosindi<br />
Aprouecharse del buen exemplo de<br />
otro. vide exemplo tomar.<br />
Aprouechar en la virtud. yocaindaa<br />
inindi. yositainindi f. cuta. yoqui<br />
codzoinindi. Sahuahadzicoyo
folio 24v column 1<br />
Apuesta. dzuhua. satnaidzuhua<br />
Apuesta de Sol dzoyondiiquaaca.<br />
caandiiquaaca.<br />
Apuñearse con otro, yosicosiquitnahandi.<br />
f. cuico yotaasiquitnahandi,<br />
yochihisiquitnahandi yosanisiquitnahandi.<br />
f. can<br />
Apuñear a otro yosicosiquindita. yotaasiquindi,<br />
yochihisiquindita.<br />
Apuntalar algo, yochihituvuindi yochihinaindi.<br />
yosaninindiyutnu. f.<br />
cani. yochihitneendi.<br />
Apuntalada cosa. sanisaquehetuvui<br />
Apuntar el que tira. yositoninindaandi<br />
f. coto, yosatacuitendi. f. cata.<br />
Apuntarse dos en renzillas. yosacohodzoo<br />
sitnahata.<br />
A A N T E Q<br />
A qualquiera parte dzohuadzaca<br />
A qual parte o qual parte mandaayu,<br />
mandaa. mihiyuhuadza.<br />
A qualquiera que topares. mandaa<br />
nicatanatnahando ichi. mandaa<br />
nicata cacunditando.<br />
A qual de dos o de todos. natay.<br />
A que hora. nadzavua. nadzavuaca.<br />
A que o para que. nasaha, nacuvui.<br />
A que vienes? natniño huasindo. ña<br />
nana tniño huasicadzando.<br />
A que tiempo . nasadzavua, nadzavuaca.<br />
Aquedar al que anda. yocoocanindita.<br />
yocoo tasindita.<br />
Aquedar el ganado. yosadzindinuute.<br />
yosadzininondinuute. f. cadzi<br />
yosacadzininondinuute f. qcadzi.<br />
Aquel. tay yuqua. ycata.<br />
folio 24v column 2<br />
Aquel mismo. sadzevuin duicatai.<br />
Aquel relatiuo. yca tay.<br />
Aquello. sadzevuiyca.<br />
Aquende prepocicion. yahanica.<br />
Aquende mas cerca. dayahayuca .<br />
Aqueso mismo. sadzevuinduica. sadzevuindu.<br />
Aquesto señalando. saha.<br />
Aqueste. tay yaha.<br />
Aquesto mismo. sadzevuindusaha.<br />
Aquexar la enfermedad. yosaniñahaquahi.<br />
f. cani.<br />
A que te sabe la palabra de Dios? na<br />
dzicoyosaindo sasistohondios sa<br />
ha huidzo dzahaya? nayotuvuindidzasindo.<br />
nayosinindidzando .<br />
Aqui. yya. yaha.<br />
Aqui cerca. saneeyahani ninoyahani<br />
sayatnini sayatnihuiini yiahuiini.<br />
A quien. yoondu, yoona.<br />
A A N T E. R.<br />
Ara. idem, l. yuutayu ii.<br />
Arado. yutnusitu ydzundeque<br />
yutnuyata ydzundeque.<br />
Arar los bueyes. yosituydzundeque<br />
f. cutu.<br />
Arar la tierra. yositundi. f. cutu.<br />
Arar de primera rreja ñohonanoyositu<br />
Arar cruzando caandisi yositute (tu<br />
Arar altraues yehedziñeyositute yonadzacañuhu<br />
yositute,<br />
Arador el que ara tay situ.<br />
Arador del cuerpo. cata,<br />
Arar lo sembrado la primera vez yositunonondi.<br />
Arambre, caaquaa.<br />
Araña generalmente. tindoo<br />
araña
folio25r column 1<br />
Araña çancuda. teyudza, quetendahataa,<br />
quetendahacani.<br />
Arañagrande ponçoñosa. tidootnano.<br />
Araña negra ponçoñosa. teñoho.<br />
Araña otra. tecacaini. tecaha.<br />
Araña picar. yoquite. yotehuite, yotuvuiiñoñahate.<br />
Araña texer. yotniñotedzinduhua.<br />
Arañarse. yoñahindi.<br />
Arañuelo para aues. yohoquaye.<br />
Arbitrar, jusgar entre partes. yotniñosahundi<br />
sita. yotniñomañundi<br />
dudzu yotniñodzavuandidudzu<br />
yoniñomañusahundi. yotasitnunimañundisita,<br />
yodzaquehuindi.<br />
yodzandaiyodzandicondita.<br />
Arbitro juez. tai tniñosahu. taytniñomañu.<br />
Arbol. yutnu.<br />
Arbol de fructa. yutnucuihi. yutnu<br />
tata, yutnuyocoocuihi.<br />
Arbol verde. yutnucuii.<br />
Arbol que no lleua mas que hojas por tener<br />
mucho vicio. yutnuninanoho<br />
yuvuaca yutnuninacocoyuvuaca<br />
Arbol desmochado, yutnuteyuhu<br />
yutnutecundu.<br />
Arbol que crece derecho y bien. yutnunisanundoonisanuhuii.<br />
Arbol ahijado. yutnuyocuvuitaa,<br />
yocuvuitaca.<br />
Arbol copado. yutnunisicõdaha. yutnunisinocasadaha<br />
yutnunisino<br />
cavuadzini. l. dzeque.<br />
Arboleda. saysiyutnu<br />
Arboleda arcabuco. ducunaa, ducu<br />
yavui.<br />
Arca. satnuyutnu<br />
Arcabuz. tnusiicaa, yutnutehuii<br />
folio 25r column 2<br />
Arcabuz cargar. yodzacaindiñuhu<br />
tnisiicaa.<br />
Arcabuz tirar. yodzacandendaandi<br />
tnusiicaa. yotevuindi tnusiicaa.<br />
Arcadas dar como para bomitar.<br />
yosaanditandicandi, f. caa, yondusavhuindi.<br />
yondusayechindi.<br />
Arcaduz. chita<br />
Arco para tirar. cusi.<br />
Arco tirar. yodzandaindiduvua, yodzitandiyohocusi.<br />
Arco del cielo. ticooyandi.<br />
Arco de edificio. yahicuta, sayona<br />
cayeyuu. (yahicuta.<br />
Arco de fiesta o recibimiento. yutnu<br />
yahicuta<br />
Arco de pipa. caanidzucuyutnuñuu<br />
Arder algo. yosisi. f. coco, yocayu. yocatne.<br />
yondeye.<br />
Arder la candela. yocatneite. yocatneñuhu.<br />
yotnooite. yotnooñuhu<br />
Arder el fuego leuantando llamas.<br />
yocatnetniiñuhu. yosaandahayaa<br />
ñuhu. f. caa. yocanañuhu. yocana<br />
catneñuhu. yosaanditaninoyaa<br />
ñuhu. f. caa.<br />
Arder la tierra de calor. yosisiñuhu.<br />
yodzaañuhu, yosiniñuhu. yosasa<br />
caninuuñuhu yocootineheyodzaayosiniñhu.<br />
Arder la cabeça de dolor . yodzaa<br />
dzinindi, yodzaayosini.<br />
Ardor tener por el sol. yosihicanindi,<br />
yocuvuiinindi. yocanacani. yodzaandi.<br />
Ardor tener por calentura. yodzaandi,<br />
yodzaayosinindi, yocanaquesi<br />
ñeendi, yocanacanindi yocana<br />
ñuhundi. yosatuñeendi, yosaandecuñeendi,<br />
D ardid
folio 25v Column1<br />
Ardid de guerra. yecutuhua, yecu<br />
yuhu, yecu huisi<br />
Arena gorda, yuucuchi.<br />
Arena menuda ñuhuñute<br />
Arenal. saisiñuhuñute,<br />
Arenal de arena gorda saisiyuucuchinaña.<br />
Arena para labrar piedra de marmol<br />
yuunuhu<br />
Arena para alisar piedras, yuutnumi<br />
Arenisca tierra, ñuhu tequesi,<br />
Argamasa, dayucaca,<br />
Argolla para el pie, o garganta, caacutasacohodzuqsaha<br />
Arguir o argumentar, yotnaindichindi,<br />
yonacuhuandudzundichi<br />
tnahandi, (andi<br />
Argumento soltar, yodzatuvuindaandi<br />
Arguir de peccado como hara Dios,<br />
el dia del juizio, yonachidzo<br />
nuundi yecaquachita yonachidzo<br />
yuhundi, yonadzaquiñahandi. yonadzacuidzo,yonadzatavuiñahandi,<br />
yonadzatacuñahandi,<br />
Argulloso hombre, tay yocacucana<br />
ini, tay yyoñuhuini.<br />
Arisco hombre, tayyyini, taidzonahaca,<br />
tay dzoii nahaca.<br />
Arista vide espiga.<br />
Armarse para la guerra, yonaquai<br />
didaiyecu, yondevuinuundiday<br />
yecu:<br />
Armar cauallero, yoquidzatohoñahandi,<br />
yoquidzayuhunuuñahandi<br />
Armar lazos a paxaros, yosanindi<br />
yuutavuiquete. f. cani, yosatandi<br />
yuutavuiquete<br />
Armar lazos a venados, yochihindi<br />
yoho, yochihindiquaye. yosanindi<br />
folio 25v column 2<br />
diquaye, f. cani.<br />
Armar lazos a aues, yosanidiquaye<br />
cuicoquete, yochihindiyohoqcohote.<br />
yotaandidzucua, tneendiquete<br />
Armar horno de cal, yotnaandiyuu<br />
sitnucaca yotniñondi yodzachitundiyuusitnucacu,<br />
Armarse aguazero, yonduvuinaayonduvuinuhu<br />
huico coonahadzavui<br />
: l. nahacoo dzavui, yondutu<br />
huico coodzavui, yonatnahahuicocoodzavui,<br />
Armar traicion a otro, yosanihuisi<br />
ñahandi, f. cani, yocahahuisindisita<br />
Armas de la guerra, dai yecu, tatnu<br />
yusa, duvuacusi sasaitniñondodzo<br />
Armas pintadas, dzononuuyecu dzono<br />
yecunuu,<br />
Armas de ciudades. tnunitayu. dzavuiyucunduta,<br />
dzavuitnuniyuvui<br />
tayu.<br />
Armas de linaje tnunitoho, tnuhutoniñe,<br />
dzavuitoho<br />
Armas de luz, daitnoo, daiyahi<br />
Armella, caaindiiyavui,<br />
Arrabal siqui niqui tnahandaa<br />
nuuñuu sina, niquitnahandaanuuñuu<br />
Arraigarse el arbol, yocaiyoho yutnu,<br />
yocaininiyohoyutnu, yondai<br />
yoho, yonacuico yutnu<br />
Arrancar algo, yotnohondi, yocana<br />
nahindi, yotavuandi.<br />
Arrancar lo que esta hincado, yona<br />
tnohoninondi.<br />
Arrancar del pecho, gargajos, yodza<br />
canacavuandi, yodzacananditandidzeedzitni,<br />
l. dzayu,<br />
Arras presentes, que se dan en los casa
folio 26r column 1<br />
casamientos entre señores, ynodzehua<br />
Arras presentes que se dan entre maceguales<br />
dzinoñuhu.<br />
Arras las que se dan por mano del sacerdote.<br />
dziñuhu, yocaindaha<br />
Arras estas dar, dziñuhuyotasindi.<br />
Arrasar medida, yotniñochitundi<br />
caandaani, yotevuindodzondi.<br />
Arrasada medida, cuhuacaandaa, chitundaa,<br />
si es de cosa liquida. chitu<br />
caasate. chitucaanda, l. nani,<br />
Arrastrar algo por el suelo, yoñohondi<br />
Arrastrando yr la soga del cauallo, inditandicoyoho,<br />
ytandicoyohote<br />
yosañohoteyoho,<br />
Arrastar los pies, vide andar,<br />
A rratos lleuar la carga, yosidzoñuundi.<br />
f. cuidzo<br />
A rratos hablar, dzonino, dzonino<br />
yocaha, dzoicadzoicani<br />
Arrebañar, yonanumi, yonacaindi,<br />
Arrebatar generalmente, yosaiqueyendi,<br />
f. quay.<br />
Arrebatar tres o quatro o mas juntos,<br />
yotateninota.<br />
Arebatar algo, E yr huyendo con ello,<br />
yosinonaindi, f. cono,<br />
Arrebatar muchos, yocateninota,<br />
yotateninota.<br />
Arrbatiña hechar algo, yosataninondi,<br />
f. cata, yodzaqcoyondi<br />
Arrebatarse como en contemplacion.<br />
yosaanditaninoinindi, yosahainindi,<br />
f, caa f. qhu.<br />
Arrebujar algo, yonadzateyendi.<br />
Arreboçarse, yodzadzahuindinuu<br />
yodzahindinuu.<br />
Arrechar vide, alçarse<br />
26r column 2<br />
Arredrar, yodzaqndiyondi. yodza<br />
qndahandi, yosicotasindi, yosico<br />
canindi, f. cuico,<br />
Arremangarse. yondaachihindaha<br />
dzono. yodzandaanuundi, yodzandaatehuindi<br />
yodzacaanuundi.<br />
Arregaçarse el hombre. yodzandaa<br />
chihindidzono, yondaatehuindi<br />
dzono<br />
Arregaçarse la muger, yondaachidzoninondi.<br />
et Vi. alçarse las faldas<br />
Arregaçar a otro. yodzacaatehuindi.<br />
Arregaçada estar, yosaatehuidzama.<br />
yadaa quehe dzama. yondaa<br />
codzo dzama, yosaandaha, yodaa<br />
tehuidzama,<br />
Arremeter de presto corriendo, ita<br />
sinoyachindi, itasinosaandi, f. cuita<br />
Arremeter contra otro, yosandavuadi.<br />
yosaacuitañahandi. f. qcui.<br />
Arremeter para rreñir, yodzatnahañahandi<br />
Arremeter a otro a pechugando con<br />
el, yosacoondihiñahandi, f. qcoo.<br />
yosacoondadziñahandi, yodzita<br />
ñahandi<br />
Arrendar. vide. alquilar tierras.<br />
Arrendador que las arrienda tayyodzasandayu.<br />
Arrendador que las toma, tai situndayu,<br />
taindayu, taisitunuu, ñacadzañuhu<br />
es metaphora.<br />
Arrendar a otro contrahaziendole<br />
yodzandahandi yuhuta,<br />
Arreo, aduerbio, itananiquaha, dzo<br />
eenuuquaha, dzoeenaniquaha,<br />
dzoeenducaaquaha<br />
Arreo dai.<br />
Arrepentirse teniendo dolor de lo que<br />
D 2 hizo
folio 26v column 1<br />
hizo. yonacuhuiinindi, yonacaca<br />
inindi, yonaneeyonaquañeinindi<br />
yonacutainindi, yonatuvuivhui<br />
inindi. yonduvuicacainindi. yocuvuicoyoinindi,<br />
yocuvuidzindaini<br />
yosacuinindi , f. quacu, yondayu<br />
inindi.<br />
Arrepentirse mudando parecer. yonatuhuinindi.<br />
yondicocavuainindi<br />
Arreziar la enfermedad. huasicodzoquahi.<br />
Arreziar el viento. huasicodzoyocananihitachi.<br />
Arreziar de la enfermedad conualeciendo.<br />
yonduvuidatnundi. yona<br />
cacandi. yonanihidaindi. yonduvuidaindi.<br />
Arriba. nino.<br />
Arriba o encima. preposicion. yodzo<br />
f. codzo.<br />
Arriba en lo alto. dzini.<br />
Arriba en caminos, o tierras. huadzo<br />
y rrespecto desto. para abaxo dizen<br />
huaa.<br />
Arribar los nauios boluer al puerto.<br />
yondicotnundoo nindetnahatnundooñuhuyechi.<br />
Arribar librandose de naufragio. yocaisiyondi,<br />
yosasaandi, yocacundi.<br />
Arribar el nauio por llegar. yosasaa<br />
yosatnaha. f. qtnaha.<br />
Arrimar la mano a otra cosa. yosadzindaandi,<br />
yondadzindaandi.<br />
Arrimar tierra a los arboles. yodzandaandiñuhu.<br />
Arrimar a la pared cosas largas, yosanindaandi.<br />
yosanindaatuvuindi<br />
f. cani.<br />
Arrimarse a la pared estando en pie.<br />
folio 26v column 2<br />
yosacuiñendaatuvuindi nama, f.<br />
qcuiñe, yosacuindaatuvuindinama,<br />
f. qcuindaa.<br />
Arrimado estar asi. indaatuvuindi<br />
f. cuindaa.<br />
Arrimarse a la pared estando sentado<br />
yosacoondatuvuindi f. qcoo.<br />
Arrimado estar asi. yondaatuvuindi<br />
sahanama. f. coo.<br />
Arrimar algo a otra cosa, yosanindaatuvuindi.<br />
f. cani. yotaatuvuindi.<br />
Arrimarse a otro recostandose sobre el<br />
yosacoondatuvuinahandi. f. qcoo.<br />
Arrimado estar. yndaatuvuiñahandi<br />
Arrimado estar algo. yehe tuvui.<br />
Arrimarse al espaldar de la silla estando<br />
sentado. yonduvuandaandi. yonduvuaninondi.<br />
f. condu.<br />
Arrimado estar asi. idem.<br />
Arriscado hombre, tayyuchidzaa<br />
ini, taidzichidzaaini.<br />
Arroba peso. cuhuacanu.<br />
Arrodelarse. vide adargarse.<br />
Arrodillarse estando en pie. yocoo<br />
cuiñesitendi.<br />
Arrodillarse estando sentado yondoyocuiñesitendi.<br />
Arrodillarse vide. reuerencia hazer.<br />
Arrogante. vide. alabarse.<br />
Arrojar con el pie. vide puntillazo.<br />
Arrojar algo como quiera. yodzacuitandi,<br />
yodzaquaindi, yodzacanandi<br />
Arrojar algo a otro en los ojos. yodza<br />
cananinondinuuta. yosicondinuuta.<br />
f. cuico.<br />
Arrojar algo a la pared. yosasandaandinuunama.<br />
f. casa. yosicondi. f. cuico.<br />
yodzucundaandi.<br />
Arrojar algo dando con ello en el suelo<br />
yodzu
folio 27r column 1<br />
yodzucundinuuñuhu, yosasandi<br />
nuuñuhu. f. casa.<br />
Arrojar en alto. yodzacaanditandi<br />
yodzacaacavuandi.<br />
Arrojar con menosprecio. yodza<br />
cuitandi. yodzacanandi.<br />
Arrojar algo de aqui para alli. nucavuadecavuayoquidzandi.<br />
f. cadza.<br />
Arrojarse vno de arriba abajo. vide.<br />
abalançarse.<br />
Arrojarse por el suelo. vi.. rebolcarse<br />
Arroyo. yuta, sayosahanduta.<br />
Arrollar manta. yonatuvuindidzoo.<br />
Arrollar al niño. yosaqcudzusi. f. caq<br />
Arrollar la manga o el çaraguel. yona<br />
tuvuindaandi<br />
Arroparse. vide abrigarse.<br />
Arrostrar a hazer algo. yosacohonuundisacadzandi.<br />
f. qcoho.<br />
Arros. nunicuisicastilla.<br />
Arrugarse vno por vejes o otro accidente.<br />
yocoodziindi, yocootadzinuundi,<br />
yocuvuidziinuundi,<br />
Arrugar algo. yodzateyendi. yoquidzadziindi.<br />
Arrugada cosa. sanidzii. saniteye.<br />
Arrugas de barriga de bieja . quato<br />
ñeechisi. ticoochisi,<br />
Arrugar la boca frúziendola mofando,<br />
yoquidzandicoyuhundi. f. cadza<br />
Arrullar la paloma. yondayute. yondayudzuqchitu<br />
dzata<br />
Arte para deprender. tacuyondaandudzundichi,tacuyocachitnunidudzuhuisi.<br />
tacusaquicasita.<br />
Arte oficio. huisi.<br />
Artero engañador . taihuisiini. taisininahañaha<br />
taisinisisisiniyechi. tai<br />
caasisi, taydzandahuiñaha. tayyo<br />
folio 27r column 2<br />
yocuvuidzequeñaha taysadzuhuañaha<br />
Artejo. huau. daha. l. saha<br />
Artesa. yutnundoo.<br />
Articulo de fee. sasinindisa.<br />
Articulo o parte. eesichi.<br />
Artificioso hombre V. ingenioso.<br />
Artificiosa cosa. sanicuvuihuisi. sanicuvuitnaniini.<br />
saninihiini.<br />
Artilleria. tnusiicaa nanu<br />
Artilleria soltar. yotevuinditnusiicaa<br />
yodzacandenditnusiicaa.<br />
Artilleria. taitevuitnusiicaa.<br />
Arueja. duchitinduu.<br />
A. A N T E S.<br />
Asa de olla. tutnuquedze.<br />
Asa de jarro. doho.<br />
A sabiendas o adrede. o de proposito<br />
hazer algo. tnuhucataini. dzo<br />
inicandi yniyundi. yoquidzaninoinindi.<br />
Asco tener. yocuvuindiiinindi. yocuvuiqueneinindi.yocuvuicuiyainindi.<br />
yosiniqueneinindi. yosinindiindi.<br />
yosinicuiyandi , f. qni. yosicondodzoinindi.<br />
f. cuico.<br />
Asco poner a otro yoquidzacuiyaini<br />
ñahandi. yoquidzaqueneiniñahandi.<br />
yodzandiiiniñahandi.<br />
Ascua. ñuhucayu.<br />
Asadura. vide higado. (haca.<br />
Assaz. dzohuatucanicuvui. dzohuahaca<br />
Asir tener suerte. yotneecutundi.<br />
Asirse de algo. yosaacuitandi. f. caa.<br />
yondaacuitandi. yotneendi<br />
Asido estar a algo. yehendico. f. quehe<br />
yondaandico. f. condaa.<br />
Asir o atar vno con otro. yochihindico<br />
D 3 co
folio 27v column 1<br />
cotnahandi, yotaandicotnahandi.<br />
Asir con tenazas. yotayundi yotneeninondi.<br />
(handi.<br />
Asir por prender a otro. yotneeñahandi<br />
Asir a la muger para peccar con ella<br />
yosaacuitaqueyenahandiña f. caa<br />
Asirse en palabras. yonadzadzavuandudzutnahandiyonaandi,<br />
yodza<br />
tnahatnahandi.<br />
Asma. quahi ñananihindudzu quahi<br />
ñananihitachi. quahiyosandehe<br />
tachi. quahitnoho.<br />
Asma tener. yosahatachindi . f. qhu<br />
ñananihidudzundi. ñananihitachindi.<br />
yondehetachindi, ñacuvuiña<br />
canucanadzitatachindi. yondiyuyondadzituchihuasiyoco<br />
huasitachi.<br />
Asmatico. tayyosandehetachi.<br />
Asiento. sasacodzo. l. tayu.<br />
Asiento de yndios. tayu. tayundihi.<br />
Asiento hazer en alguna parte. yocoocoocutundi.yocoocoocuiindi.<br />
yosaisañundi f. quai. yoquidza<br />
ñuundi. f. cad.<br />
Asno. idem. l. idzoidzitaa.<br />
Aspar a alguno. yodzanduvuandaa<br />
ñahandi sita yodzandecandaañahadahata<br />
sahata. (dza.<br />
Aspa para deuanar. duyu. duyudiiidza<br />
Aspera cosa. sandacui, sandaye.<br />
Aspera. vestidura. vide. cilicio. (hu.<br />
Aspera pared no alisada. satequeque<br />
satecahu<br />
Aspero suelo. saquañe.<br />
Asperas manos por el trauajo. sandaye.<br />
sadzitni. sayata<br />
Aspero camino. ichitadzi. ichicana.<br />
ichineni<br />
Aspera sierra, derecha. sandichi. saindaatuvui.<br />
folio 27v column 2<br />
Aspero al gusto. tatna, atu, aya.<br />
Asqueroso. vide ascotener.<br />
Assar alguna cosa. yotavuindi.<br />
Assador. caatavuiquete.<br />
Assaetear. yoqninduvuañahandi.<br />
Assechanças. poner. yotaatniñondi<br />
tayqcotondoto.<br />
Assechar vide. acechar.<br />
Assechar escuchando. yoniniyuhundi.<br />
f. conini.<br />
Assegurar a otro con engaño. yocachihuisindi,<br />
yodzatneeyaahuisi<br />
iniñahandi. yodzandaicohohuisi<br />
iniñahandi.<br />
Assegurarse de algun temor passado<br />
yondaiinindi, yondaicohoinindi<br />
yonucohodzadziinindi, quandai<br />
nooinindi. quandaicohoinindi.<br />
Assegurar a otro yodzandaicoho<br />
iniñahandi. yotniñodzadzindiinita.<br />
yotniñoquaiiniñahandi.<br />
Assentarse. yocoo coondi. f. qcoo<br />
Assentado estar. yyondi. f. coondi.<br />
Assentarse muchos. yocoocuisita<br />
Assentados estar. yosiyota. futuro<br />
cuisicoota.<br />
Assentar a otro. yocootasindi.<br />
Assentarse las hezes. yonoocuiñe<br />
dzehuisahasi,<br />
Assentarse el asiento. yocoocuiñe<br />
savvuasahasi.<br />
Assentar el real. yocoocaqndiyecu<br />
yosaqnindiyecu. f. caq.<br />
Assentarse el real. yocoocavuayecu.<br />
Assentarse en cuclillas. yonucooteyendi.<br />
yonucoonunindi. yonucoodayendi.<br />
Assentarse en cabecera de mesa. yocooconondidziimesa<br />
yocoocoo dzinandi<br />
Assen
folio 28r column 1<br />
Assentado estar de coclillas. yyoteyendi.<br />
yyotetundi yyonunindi f. coo.<br />
Assentarse por orden, yonucooyuqndi,<br />
yosacooyuqndi, f. qcoo. yocoocooyuqndi.<br />
f. qcoo.<br />
Assentar a otros por orden . yocoo<br />
caniyuqndita, yotasiyuqndita.<br />
yosaqyuqndita. f. caq. yochihi<br />
yuqndi.<br />
Assentadero de olla, sasaquehesaha<br />
quedze, sasacuiñendodzoquedze<br />
yuvuitecuta .<br />
Assentadero de tres piedras en el fogon,<br />
yuuyeye<br />
Asserrar madera. yosandandiyutnu<br />
f. canda, caayoho, yodzeendiyutnu.<br />
Assencios, yucudzayu<br />
Asserrar los dientes. yosahuninondi<br />
ñoho. f. quhu, yosandaninondi. f,<br />
canda. yoquidzatequeque. nohondi.<br />
Asserrarse asi. yotandanino nohondi.<br />
yocuvuitequequenohondi.<br />
Asserrar tablas, supra.<br />
Asserradas tablas. yutnunindata.<br />
yutnunitahui.<br />
Assestar tiro, yositocuitendi. yosito<br />
mihindi, yositoninindaandi, f. coto.<br />
Assesor, tayyocuvuisihita,<br />
Assesor ser, yocuvuisihindita:<br />
Assi, aduerbio, dzavua.<br />
Assi. ama. dzii:<br />
Assi como, dzavuatnaha,<br />
Assi hombres como mugeres, dzavuatayee<br />
dzavuañahadzehe,<br />
Assi tambien, sadzevuindudzavua,<br />
sadzevuidzavuandu,<br />
Assi, assi de enojo, dzavuadzuhua<br />
amaama,<br />
Assi assi sonrriendose, aadzuhuahuii<br />
folio 28r column 2<br />
Assi admirandose de pesadumbre yyo<br />
Assi se dize o se entiende, dzavuayocachitadzavua<br />
yosinita, dzavuayonahata.<br />
dzavuayotacusita.<br />
Assi es el mundo. dzavuacaañuu<br />
ñayevui.<br />
Assi se vsa, dzavuayuyyo, dzavua<br />
quahandudzu,<br />
Assiento de pueblo. sacaañuu.<br />
Assiento de casa. sanitahuichiyo. sa<br />
nicuvuichiyo. sanisay chiyota, sa<br />
caahuahi.<br />
Assiento de espaldar. tayutehe,<br />
Assiento proprio. siñandi, tayundi,<br />
Assiento hazer el edificio. yocoocoho,<br />
yocaicutu yocootnahacutu.<br />
Assistente. tayyocuvuinuutayñoho<br />
siña yya tayyocuvuinaayya.<br />
Assistir en tal oficio. yocuvuinuundi<br />
ñohosiñandi yya. f, coho. yocuvui<br />
naandiyya.<br />
Assolar pueblo, yodzanaandiñuu.<br />
yodzandutandiñuu, yosaninaandiñuu,<br />
f. cani. yodzandaca dahandi<br />
ñuu.<br />
Assolo pueblo. ñuuninaadaninduta<br />
tayunindacandaha,<br />
Assolarse pueblo, yonaañuu yondutañuu,<br />
yositadzee ñuu, f, cuta yotnaniyondutañuu,<br />
Assolearse algo, yondiindodzo, yochidzocani,<br />
yocoocani yoyechi<br />
cani, yosinocani,<br />
Assolear algo, yodzahuidzindi, yondadzahuidzindi,<br />
yonadzaquindi<br />
cani, yonadzatatandi,<br />
Assomar la cabeça yocacunahinuu<br />
yocacucotondi. yocacunahidzini<br />
Assombrar vide atemorizar y amedrentar<br />
D 4
folio 28v column 1<br />
Asosegarse el aire o tempestad, yoquevuitachi.<br />
yocuvuidzadzi.<br />
Assosegarse. vide assegurarse,<br />
Assosegar a otro. vide, ibidem.<br />
Asta de lança. tatnucani, tatnuyoco<br />
duvuayoco.<br />
Asitillas que faltan de la madera, yutnu<br />
nindoyondaa. yutnunindoyondita,<br />
yutnunindoyondodzo. tesahi.<br />
Astil asta pequeña. tatnudzuchi,<br />
Astillejo costelaçion. ydzu.<br />
Astrologo, tay sinitnuniteñooandevui.<br />
tayyonacahacasisayondaa andevui.<br />
Astrosa cosa. sañahuaha. sanitevui.<br />
Astuto. taituhua, tayñohotacuini,<br />
astuto ser. yocuvuituhuandi. ñoho<br />
tacunindi<br />
A A N T E T,<br />
Atabal. ñuu. (u.<br />
Atabalero que lo tañe. taycatuñuu<br />
Atabalero el mastro, ñandaa. taindaa<br />
Atabales tañer. yocatundiñuu (daa<br />
Atabal de palo teponastle. qhu.<br />
Atabal este tañer, yocaniqhu.<br />
Atacar calças. o çaragueles, yonachihicatnundi.<br />
yodzacaanuundi çaragueles.<br />
Atado hombre en hablar. tayñasacoo<br />
huatu yuhu tayñacuvuicaha. tay<br />
ñatuhuacaha.<br />
Atado que no sabe hazer nada, ni se amaña.<br />
tayñatnuniini. tayñanihiini,<br />
dzavuacoo dzavuacadzata. tay<br />
ñatnuni ñadzevuiini, taiñatnuni<br />
ñahuiiini ñahuaaini<br />
Atar algo, yosanindi. f. qni.<br />
folio 28v column 2<br />
Atar fuertemente, yosaninihindi, cutundi,<br />
Atar hombres. yotaanunindi. yotaandicondi,<br />
Atar animales. idem.<br />
Atar floxamente, yochihicatnutaya<br />
yochihicatnuhuihindi<br />
Atados estar hombres, yondaanuni<br />
Atados estar animales yondicote,<br />
Atado estar algo, yehecatnu. f. quehe.<br />
Atar como quiera, yochihicatnudi<br />
Atar vna cosa con otra, yonachihi<br />
catnutnahandi, yochidzotnahandi.<br />
Atar ligando como venda en la pierna,<br />
yotniñodzucundi.<br />
Atajar a otro en el camino, yosadzininondi,<br />
f. cadzi. yosadiyunino nuuta,<br />
yosadzindiyundita. (cate.<br />
Atajo de ganado, eesichitecachi, eetacate<br />
Atajar razones. yosandaninondi.<br />
f. cand, tnuhu, l. dudzu. yosanuninondidudzu.<br />
f. canu, yosandiyu<br />
ninondidudzuta. f. qdiyu.<br />
Atajado que no acierta a hablar, por<br />
ser conuencido. tayñatuvuicasacachi.<br />
tainindadzidudzu, tay quandaindudzu,<br />
tayquahatachi. taiña<br />
nihindudzuca, tayninandadziyuhu,<br />
tay ñasaacaadudzu. taynaye -<br />
hecandudzu.<br />
Atajar camino cerrandolo, yosadzindiichi.<br />
f. cadzi.<br />
Atajar camino por que no hierre el<br />
caminante, yosadzinditnuniichi<br />
futuro. cadzi.<br />
Atajar. yr por camino mas breue. yosahandaandiichi,<br />
yosahacuitendi.<br />
f. qhu, yosandisicuitendi, yosacandandiichi<br />
yehendisicuiteichi, yo<br />
sahan
folio 33r [=29r] column 1<br />
yosahandi, yosandisidaaichi. f. qndis,<br />
Atajar enfermedad. yosadzininondi, quahi,<br />
yodzatuhuninondi<br />
Atajar el rrio, yasadzindiyuta, yotniñonditeyahua<br />
yotniñochitundi, yotniñondiyundi,<br />
Atajar pleitos, yosandaninondi, f. canda,<br />
yodzaquehuininondi, yodza<br />
tuhunino<br />
Atajo de camino, ychicuiñe.<br />
Atalaya lugar alto donde miran. sa<br />
sinditoichi,<br />
Atalaya espia. vide. adalid,<br />
Atalayar, yositondotondi, f. coto, yonanindi,<br />
yositondiichi, yonditondi<br />
ichi<br />
Atambor vide. atabal. (ichi.<br />
Atanquia de seda. yuhuacoco. yuhua<br />
nindai, yuhuatichihi.<br />
Atapador. vide cubierta.<br />
Atapar. vide. cubrir.<br />
Atapar el huelgo a otro, yosadzindi<br />
yuhuta, yodzandehenditachita<br />
Atapado de narizes que habla por<br />
las narizes, taycahadzitni. tai cahaninidzitni,<br />
taycaha ñama, tay<br />
cahachitu, taydzitnichitu. tay<br />
dzitniñama.<br />
Ataparse las narizes con rreumas, yocahadzitnindi.<br />
Atapar agujero. yotaandayun di, yonatniño<br />
dayundi, yodzandutuninondi.<br />
yodzandutundi.<br />
Ataparse en soluarse algun caño. yosacoondiyusichi,<br />
f, qcoho, yondiyunino,<br />
yondadzinino. f, con,<br />
Atapado estar algun caño, no a soluado,<br />
yondutunino.<br />
Atar plumas rricas haziendo plumaje.<br />
yodziñandi sahayodzo, yodzuhuandi<br />
folio 33r [=29r] column 2<br />
huandi yodzo, yosanidindaa sahayodzo.<br />
f. qni.<br />
Atar el hilo que se quebro texiendo<br />
la tela, o devanando, yonataacatnundi,<br />
yonacatnundi, yonachihi<br />
catnundi.<br />
Atar la muger los cabellos componiendolos,<br />
yonaquiñandahaidzidzini.<br />
yonadzucuñadahaidizdzini,<br />
Atauiarse componerse, yonduvuihuiindi,<br />
yocuvuihuicondi, yondaandesihuiindi,<br />
yonduvuidandundi.<br />
yoduvuitaquendi.<br />
Atauiarse la muger yonacamahuiiñadziyo,yodevuinuuhuiiiñadzico,<br />
con los demas,<br />
Atemorizar. vide. amedrentar.<br />
Atenazear yotayuninoñahandi, caa<br />
ini, yotneeninoñahandi, caadzinda,<br />
yotavuaninoñahandi,<br />
Atençion tener a lo que se haze o dize.<br />
yoninicuitendi,. f. conini, yoniniñuhuinindi,<br />
y por metaphora,<br />
yosaqtutnudziñendi, f. caq, yoninidzadzindi,<br />
Atençion tener a lo que se rreza. yonditoñuhuinindi.<br />
f. condito. yona<br />
cahañuhuinindi,<br />
Atenerse asu parecer o al ageno, yotuvuihuatusindi,<br />
yotacuhuatusindi<br />
Atentar algo con los pies o con las manos<br />
buscandolo yodzacacasahandi<br />
dahandi,<br />
Atentar el pulso. yosadzindodzondi<br />
tuchi. f. quadzi. yotneetnunindi<br />
tuchita.<br />
Aterecerse o teritar de frio. yoteyendi,<br />
yocuvuihuisindi. yosihicasindi<br />
Ateriçiado enfermo de tiricia, tay<br />
yocu
folio 29v column 1<br />
yocuhui, quahiquaa, tay dzachii<br />
quaa, tai yocuvui yainuuta, tay<br />
yocuvuidziyahinuuta.<br />
Atesorar vide acaudalar.<br />
Atestar rrecalcando, yodzachitundi<br />
yodzacutundi, yodzachitunihindi.<br />
yosadzininonihindi, f, quadzi.<br />
Atestiguar confirmando el dicho de<br />
alguno, yodzadisandudzu sita yodzandaandu<br />
dzundi. yodzacuitendi<br />
Atestiguar todos, yodzandisatacata,<br />
Ati, sindoho. absoluto, sindo en composiçion<br />
simaindo,<br />
A tiempo vide a buen tiempo.<br />
A tiempo y sazon, ibidem,<br />
A tiento hazer algo, dzohuisidzotnunica<br />
yoquidzandi, ñatnuniñamihiyoquidzandi,<br />
f. cadza (tar.<br />
Atinar, yocuvuitnunisindi. Vi, acertar<br />
Atizar los tizones, yochihindahandi<br />
tutnu, yochihindiyondi, yodza<br />
qndiyondiyutnu, l. tutnu yodzaquevuindiyondi,<br />
Atizar el fuego meneando las brasas<br />
yotevuininidiñuhu. yoñooninondi<br />
Atizar la lampara, yodzitaninidiyuhua,<br />
yocananahindiyuhua.<br />
Atochado o atronado. tayininodee<br />
taiininodziñunuu, tainuundeenuu<br />
naha.<br />
Atollar, yocaindusindidayu. yocani<br />
inditandidayu yosivuicuinondidayu.<br />
f. quevni. (yo.<br />
Atolladero. sacaandayu, sacaandoyo<br />
Atollar a otro, yodzacaindusiñahandi<br />
dayu, yodzacainditañahandi<br />
dayu, yodzaquevuindusiñahandi<br />
yodzaquevuicuinonditadayu.<br />
Atole. tuta, duta saha. dutayusa.<br />
folio 29v column 2<br />
Atomos del sol, eemihi, deqdziini, tiyachidzuchini.<br />
eeidzini. ñuyacadeq,<br />
sayosanaduvuadicandii<br />
Atordido estar, yosiconuundi: f. cuico,<br />
yonaanuundi, yocoonaanuundi<br />
yonaainindi, yocoonaandi. yocoo<br />
teyevuindaanuundi.<br />
Atordir a otro. yodzacoonaandi:yodzanaandiinita,<br />
yodzacoondi teyevuindaanuuta.<br />
Atormentar. yodzandohoñahandisita.<br />
yodzananiñahandita, yodzadohovhuindahuiñahandi.<br />
Atormentando molido de algun trabajo.<br />
nitnaniconondi, nitasanini<br />
coñondi, nitasaniniyequendi.<br />
Atrasmano, apartado, sica. daasica.<br />
Atraer por alagos, o por dadiuas,<br />
yodzatneeyaañahandi, yodzacaa<br />
iniñahandi, yodzacuicoiniñahandi<br />
Atraer por rrazones, yodzacuvuiini<br />
ñahandi, yodzacaacuvuiiniñahandi<br />
Atraillar perros. yotaandicotnahanditeina,<br />
yochihindicotnahandite<br />
Atraillados, asi, yódaandjcotnahate<br />
Atrancar puerta, yochihituvuindi,<br />
yochihitneendi, yotaatneendi.<br />
yutnu. saha yutnu.<br />
Atrancada estar asi, yehetuvuiyutnu<br />
yehetneeyutnu. f. quehe<br />
Atras, satasi.<br />
Atrasen tiempo pasado. ñuucaasanaha,<br />
sandaa. sahuaasanino, ñuuqua<br />
cay, saquacaysayata.<br />
Atrauesar delante de alguno, yosa<br />
nuuta. f. caq. yosaqsiyondinuuta.<br />
yosanuucandandinuuta. f. qnuu.<br />
Atrauesar algo con saeta pasando desotra<br />
parte yodzacuitasiyondi<br />
ye,
folio 30r column 1<br />
yehesiyo, yodzacuitandi, yodzacacunditandinicaysiyoniquindi<br />
Atrauesado asi ser. yositasiyo. f. cuita<br />
yosiyoyosiyo.<br />
Atrauesado estar. solo pareciendose<br />
a flecha sin pasar de la otra parte yocacundita.<br />
yocacutuvui,<br />
Atrauesar algo poniendolo de traues<br />
yosaqndisindi, yosaqninondisindi.<br />
Atrauesado estar algo asi. caandisi.<br />
caaninondisi. f. cavua.<br />
Atrauesar o cruzar las manos o pies<br />
yotniñodzamandi,<br />
Atrauesarse en palabras. yodzadzichiinitnahandi,yodzadzicoinitnahandi.<br />
yodzasatuinitnahandi.<br />
Atrauesarse el bocado. yosacoho<br />
naidzita dzuqndi, yosatneedzita<br />
dzuqndi. yosacohondiyu dzita<br />
dzuqndi<br />
Atrauesado llevar algo en la boca<br />
caaniñodisi yuhundi, yeheyuhund,<br />
Atrauesar por algun camino, yosandandiichi,<br />
f. canda.<br />
Atreguado. taidzanaini, taiyehequehi,<br />
tayyyoini.<br />
Atreuerse osar, yocuvuiyeeinindi.<br />
yocuvuisaainindi, yocuvuindai<br />
inindi. yocuvuisahainindi yocuvui<br />
yacuindi<br />
Atreuido asi, tay yeeini. taisahaini<br />
tay yacuiini. tayndaiini.<br />
Atreuerse desuergonçadamente. ña<br />
yochihiinindi ñavhuiinindi. ñayosihicahandi.<br />
ñayocuvuicahanuundi<br />
Atreuido en hablar. taiñandatuini,<br />
taiñayochihiinicahata.<br />
Atribularse vide afligirse.<br />
Atrochemoche hazer algo. vi. atino<br />
folio 30r column 2<br />
Atroce cosa desaforada. cana. neni,<br />
Atrozmente. tnuhucananeni. vhui.<br />
Atronar o tronar, yonehe yocatni,<br />
yocanda yocasa. yocaa ñuhu. yocanadzavui.<br />
Atronarse delsonido. yondoyocavuandi.<br />
yocanacuinodzohondi. yondoyonditandi.<br />
yocanaconondi, yocanandavuandi<br />
Atronado asi, tainindiyudzoho. tay<br />
nindoyocavua. tainindoyondita<br />
Atronado bozinglero, taicanasaa. tay<br />
yocanandasa.<br />
Atronara otro con algun ruido. yodzacanacuinonditutnuta.<br />
Atronar a otro con vozes. yocananinondi.<br />
dzoquadzohota<br />
Atronarse los oydos. yocanacuino<br />
tutnundi<br />
A tuertas, tnuhuñacuiteñamihi dzo<br />
yaqua ni. ñandaa. tnuhuyoo. tnuhuyaqua,<br />
(tnunica.<br />
Atuertas aderechas, dzohuisicadzo tnunica<br />
Atropellar vide apretar.<br />
A, A N T E V.<br />
Avdiençia, huahisinitniño, huahi<br />
sinocavuatniño, huahiyosiyo<br />
tnunitniño. huahitasitnunitniño<br />
Avdiençia hazer. yocahanditniño, yotasinditniño,<br />
yosinotasinditniño<br />
yotasitnuninditniño<br />
Avditorio el lugar para oyr, huahi<br />
sinitniño. huahiyonatnaitniño,<br />
Aventajar vide sobrepujar.<br />
Aver dexado dechado de penitençia<br />
los sanctos, nicotasiyataniño penitençia.<br />
Avllar. yocanasiindi. yondayundi yondayuyehendi.<br />
aun
folio 30v column 1<br />
Aun no a vn año. tasinocacuiya. taq<br />
tnahacacuiya. tanandusica.<br />
Aumentar vide. acrecentar<br />
A vna parte y a otra. V. ambas partes<br />
A vna hazerse todos. dzohootaca. cachitaca.<br />
dzoeecanucacahata. dzo<br />
hoonicaacanucahata.<br />
Avn soy pequeño . tatnunicanuucoondi.<br />
tadzahaca nuucoondi, ta<br />
tnunicañuundi,<br />
Aun todavia, vide. aun.<br />
Aun que no aya nada. taquadzuñatuvuisayyo.<br />
Aun tengo tiempo para hazer algo.<br />
dzodzevuicacadzacandi.<br />
Aunque. taquadzu.<br />
Ausentarse. yodzasiyondi. yosiyosiyondi.<br />
yodzahindi. yosiyodzahindi.<br />
yosiyoyuhundi.<br />
Ausente estar. yoondiyyo f. yoodicoo<br />
Ausente estar tercera persona. yoo<br />
tuvui yooyyota. yoota. yootayyo<br />
Ausente andar escondido. sasiyosiyota.<br />
sadzahisasiyoyuhuta. sasiyoyuhuta.<br />
sasiyodzahita.<br />
Austero para con otro. yyoini. yyo<br />
dzaaini. yyota.<br />
Austero para consigo. yosaidzohondi.<br />
tayyonacaniini. tay yosaiii, tai<br />
yonucooii.<br />
Auto. vide. comedia.<br />
Autor tainidzaha. tayniquidza. tai<br />
niquidzahuaha.<br />
Autor Dios criador de todas las cosas.<br />
yyanisaindiyaandevui ñuuñayevui.<br />
yyayosaindiyañaha yyadzi<br />
dzahaniquevui niquituandevui<br />
ñuuñayevui. yyanisaninitasiñaha<br />
sindo yyañuhutnanihuisiñuhunin<br />
folio 30v column 2<br />
ninduyunidze huaniquahaya yyanidzacutunidzandisadehe.<br />
Autoridad tener de persiona. yeheñuhundi.<br />
yehedzicondi. yehendudzundi.<br />
f, quehe, sasiña.<br />
Autoridad de oficio tener para hazer<br />
algo, tniñoyundi. yonainditniño.<br />
futuro, conai.<br />
Autorizar escriptura el escriuano.<br />
yodzahandisadidudzu . yoquidzandisandidudzu.<br />
yoquidzandisan di,<br />
yoquidzandaandi. f. cadza.<br />
Auariento ser. yocuvuidzahainindi.<br />
yocuvuicuiyandi . yocuvuindiindi.<br />
yocuvuidziiinindi.<br />
Auariento, taindii, taiquacu . taidzii<br />
ini. tayquene. taicuiya. taidzaha<br />
ini. tayñaitaini.<br />
Auasallar. vide sujetar<br />
Aue por gallina. tiñoo.<br />
Aue. quetendavua.<br />
Aue de rapiña. quetendevui.<br />
Aue agorera. queteñena,<br />
Aue llana. chinducastilla.<br />
Auenado loco, taiñatnuniini, taiñohodzanaini.<br />
taydzanaini,<br />
Avenir el rrio, yositandodzoyuta<br />
, f. cuita, yosidzocavuanduta yuhu<br />
yuta, f. cuico dutayocaicanu.<br />
Avenirse los discordes yonooquachi<br />
ta, yondahayondicota, yonduvui<br />
dahuiinisitnahata, yondateyondico<br />
inistnahata,<br />
Aventar haziendo ayre a otro, yodzacoonditachi,<br />
yodzacuicondi<br />
huichi, yoquidzindihuichi, yodza<br />
quesinditachi, yosasandi huichi f, casa<br />
Aventar trigo, yodzaquachindinuni,<br />
yoquidzahuiindinuni, yoqui<br />
yo
folio 31r column 1<br />
yodzandavuandi. yodzandachindi<br />
Aventador, vide amosqueador,<br />
Aventarse el ganado, yositadzee, f.<br />
cuta, yosinodzee, f. cono.<br />
Aventar el ganado, yosatadzeendi f.<br />
cata. yodzaconodzeendite<br />
Aventajarse en algo, yotasisiyondi<br />
hoocandi, yochihiyahandita, huihicandi,<br />
yochidzondisicandita,<br />
Aventajadadamente, tnuhutasisiyoca.<br />
tnuhuchihiyaha<br />
Aventurarse, yoquidzacanuinindi.<br />
yoquidzasaainindi. yoquidzandai<br />
inindi, yoquidzayeeinindi, f. cadza<br />
yotniñoyeeinindi, yotniñocanu<br />
inidi<br />
Aver abundancia. vide Abundar.<br />
Aver lastima o piedad de alguno, yositondahuindita.<br />
f. coto, yocuvuindahui<br />
inindisita, yonatuvuindahuiinindisita.<br />
Aver algo yyo. caa, ysi yehe.<br />
Aver lugar de hazer algo. yosinaninosindi.<br />
f. qna. caasinasindi<br />
Aver comida bastante para todos los<br />
conbidados, yocañudzitasindehe<br />
taca. vide abastar.<br />
Avergonçarme tener verguença, yocuvuicahanuundi,yonacuchinuundi,<br />
yonacuchiquahanuundi.<br />
Avergonçar a otro, yodzacahandi<br />
nuuta yodzacuchindinuuta, yodzanañundinuuta.yoquidzacahandinuuta.<br />
f. cadza.<br />
Avergonçar a otro dandole en rrostro<br />
con sus defectos, yodzacahaninondisita.<br />
yosatanditecahata. f.<br />
cata, yonatniñondinuuta, yonacuvuicuitendita,<br />
yonanahandinuuta<br />
folio 31r column 2<br />
ta, yonucohoyuhundinuuta.<br />
Averiguar vna cosa yonatasitnahandi,<br />
yonadzatnahandi,<br />
Averiguar alguna cosa entre dos<br />
acareandolos, yonacuhuandudzu<br />
tnahandi, yonatniñotnahadudzu<br />
Auer hambre generalmente, yyotnama,<br />
yyotnamayocuvui,<br />
Aver hambre grande, tnamañuhu.<br />
tnama, yyotnamandahui,<br />
Aver tener hambre. yococondi, yosihidzocondi.<br />
f. cuvui<br />
Aver sed. yoyechindiduta, yosihindi<br />
dzoconduta, f. cuvui. yoyechiyoyaandiduta<br />
A vezes dezir o hazer algo, yodzama<br />
nino. yoquidzandiyondasindodzotniño<br />
yoquidzandi yosicondodzo<br />
tniño. f. cuico. yosinondodzotniñoyoquidza,<br />
Aver menester. yosiniñuhusindi.<br />
futuro. qni.<br />
Aver en mi alguna cosa de virtud vide<br />
darse a la virtud.<br />
Aver en mi alguna cosa de vicio. vide<br />
darse a vicios.<br />
Avezindarse en algun pueblo. yosai<br />
sañundi. yosaiñuundi. yoquidza<br />
ñuundi. yoquidzasañuudi f. quay<br />
f. cadza. (yonduvuiyya.<br />
Avinagrarse algo. yosiya. f. cuiya. yó<br />
Avillanado. tayyucu. tay dzocaayucuca.<br />
Auisar aotro. haziendole avisado.<br />
yodzatuhuañahandita. yodzatacundiinita,<br />
yotniñotacundiinita<br />
yodzatuvuindaandiinita. yodza<br />
cuisidaandiinita.<br />
Avisar aconsejar a otro que haga alguna
folio 31v column 1<br />
alguna cosa. yodzacahandita. yochihiyuundita<br />
yosahanditadudzucachita<br />
Auisar y aduertir al amigo de lo que<br />
le conuene, yoyuhuiñahandi, yoquidzinditutnuta,yochihindiyuhuquevuiyuhucuiya<br />
sita, yocaha<br />
yosaqinindisita, f, caq. es por metaphora,<br />
Avisada y cuerda persona, taindichi<br />
taytuhua ini, taitacuini, taisini<br />
tnuni taiñohotacuini.<br />
A vna o de vna vez, dzoeecaa, dzo<br />
hoonanicaa. dzohoonducuvuitniño<br />
Aura, teyocoñuhu, (ño.<br />
A A N T E X.<br />
Axedrez, yutnucatne,<br />
Axi pimienta de la tierra, yaha,<br />
Axi verde, yahacuii, yahañuma<br />
Axi seco, yahayechi.<br />
Axi, vnguento amarillo, yucudzacaa<br />
Axo, tenaqmisatu.<br />
Axorcas, dzequetaandaha, dze que<br />
condaadaha,<br />
Axuar de casa. daiñahadzehe,<br />
A. A N T E Z.<br />
Azabache. yuuñama.<br />
Azahar. yta, yutnutequaa,<br />
Azahar agua, dutaitatequaa.<br />
Azagaya o ascona. tatnudzuchi,<br />
Azeda cosa, yya<br />
Azedarse vide avinagrarse<br />
Azedarse el estomago. yosiyandodzo<br />
dutadicandi, yosiyandodzoduta<br />
inindi, yosiyandodzonuuinindi,<br />
f. cuiya.<br />
Azedar alguna cosa. yoquidzayya.<br />
f. cadza. yodzacuiya.<br />
Azedarse los dientes con dentera. yocuvuicacanohondi:<br />
yocacanohondi, yo<br />
folio 31v column 2<br />
yosasinininohondi, f. casi, yotahuiyequenohondi.<br />
Azedera, yerua, tindusa,<br />
Azeite, idem. l. dzaha.<br />
Azeite de chia, dzahaquende,<br />
Azeitunas, tecahuacastilla<br />
Azeite de higuerilla, dzahaduchitenama.<br />
dzahaduchiniqui<br />
Azeitosa cosa. sayehedzaha<br />
Azeitera, tindohosacohoazeite<br />
Azero, caacasi.<br />
Azial de cauallo, yutnucoyodzitni<br />
cauallo, yutnu coyo nini yuhu<br />
Azial poner, yotniñondi, yutnucoyodzitnite,<br />
yocoyoninindite.<br />
Azije para tinta, ñuhu huayo, vhua<br />
Azogue. dutadziñuhuyocanda,<br />
Azul. sandaa. ñuhundaa.<br />
Azul escuro. ñuhundaatnoo. nuhundaaquehui.<br />
B. A N T E A.<br />
Bacilar. dudando de alguna cosa. yochihindatucainindi,<br />
yehendatuca<br />
inindi. f. quehe. ñayotuvuitnuni<br />
casiinindi.<br />
Bacin de baruero. sahacaa quaa, saha<br />
cohondutadzata.<br />
Bacin de seruiçio. quedzeyehui quedze<br />
dzachiinino quedze yosiyonino<br />
quedzesatenino.<br />
Baço. tnaha.<br />
Baço tener enfermedad. neñetnaha<br />
yocoocoho, yocooninitnaha.<br />
Baço cosa fusca. vn poco negra, tnoo<br />
cuinda, tnoohuisi. tnoocuisi. tnaha<br />
cudzi. cuinda<br />
Baçucar la vasija, neutro. yocamanino.<br />
yocamañohocande, yocandenino<br />
Baçucar la. actiuo. yodzacamanino<br />
badid
folio 32r column 1<br />
Badil de hierro . caayocaiñuhu, caa<br />
dzitañuhu.<br />
Bagre pescado. tiyacadziyu,<br />
Bagre otro grande. tiyacañami.<br />
Bahear hechar de si baho. yocanayoco,<br />
yocaiyoco indodzoyoco . yonanayoco.<br />
f. cuindodzo.<br />
Baho. yoco.<br />
Baho que sale del agua. yocoyocananduta<br />
yoco indodzoduta yocoyosinonuunduta.<br />
Bailar dancar. yositasahandi. f, cata.<br />
Baibenes dar alguna cosa. yonucayendicaye,<br />
nunditadendita. nucasadecasa<br />
Bailar çapateando . yoquidzatadzi<br />
sahandi. yonacatusahand.i. yoquidzahuisisahandi.<br />
f. cadza.<br />
Bailar saltando. yosaanditaninondi<br />
f. caa. yosaandavuandi. yosaandavuaninondi.<br />
f. caa.<br />
Baile o danca. yaasitasaha<br />
Baile antiguo yaa. yatayaasanaha<br />
Bajo del vientre. tocochisi. nuuchisi<br />
Baladron fanfarron. taicahatachi. tay<br />
cahanino, taicahahuata, taicaha<br />
dzico taicahahuidzi.<br />
Baladrear, o baladronar. yocahatachi.<br />
con los demas.<br />
Bala pelota . ñuhusiicaa. dzehui<br />
ñuhutnusiicaatinduu.<br />
Balance hazer para ver la hazienda<br />
que tiene . yonachihindahuindi.<br />
yonacahuindi. yonanducundi. yotasitnahandi.<br />
Balar la oueja. yondayute.<br />
Balança para pesar. cohocuhua. cohochihicuhua.<br />
Baldia tierra. ñuhuninduvuicuhu. ninduvuiyucu.<br />
ñuhudzocaahooca.<br />
folio 32r column 2<br />
ñuhuyooyocachindodo ca, ñuhunindusi,<br />
ñuhucaandusi<br />
Baldado. sacaha, sadzicoca.<br />
Baldonar vno a otro. yocanandaatnahandi.<br />
yonanitnuhutnahandi. yosii<br />
vhuitnahandi. yonanitnahandi, yodzayevuitnahandi.yondaaquehetnaha.<br />
yosaaquehetnahandi. yocachiyechitnahandi,<br />
yocachisisitnahandi.<br />
Baldres. ñeenicuita, ñeedzacuita.<br />
Balido de ganado. sasindayutecachi<br />
Balsa para. pasar Rio.<br />
sitosisiyuta.yahasito<br />
Balsamo. ytadzusayaha. (hasito<br />
Bambalearse algo. yosico f. cuico. yocanda,<br />
yosichi, f. cuchi. yonucasade<br />
casa, yonunditadendita.<br />
Bambalear algo actiuo. yodzacuicondi,<br />
yodzacuchi. yodzacandandi, yodzanucasandi<br />
yodzanunditandi. yodzandenditandi.<br />
Ballesta. cusi caa.<br />
Ballestero, taysanaicusi caa, tayqni<br />
ñahacusicaa.<br />
Ballestero que las haze, tayyoquidza<br />
huahacusicaa.<br />
Ballesta tirar, yodzaqhundiduvua.<br />
yodzandaindiduvuacusicaa.<br />
Bañas hazer. vide. amonestar.<br />
Bañarse. yosichindi. f. cuchi.<br />
Bañarse en publico. yosichituvuindi yosichicandandi.<br />
yosichindisindi. f.<br />
cuchi.<br />
Bañarse en temascalt. yosaandiñehe<br />
f. caa, yocaandiñehe. yosivuindi<br />
ñehe. f. quevui.<br />
Baño, temascalt. ñehe.<br />
Bañar a otro. yodzacuchiñahandi.<br />
Bañar a otro en temascalt, yodz aca<br />
añahandiñehe. yocaniñahandiñehe<br />
Banco. vide asiento. barata
folio 32v column 1<br />
Barata cosa sañamani. sañacuihi. sañasicayondaa,<br />
sañasica cata. ñasicayahuisi.<br />
ñayahuiyondaa. ñayondaayahui.<br />
Baratear, vender barato. yonadzico<br />
cahandi. yonatasidzicondi.<br />
Barata hazer. yadzacuitandi. sayodzodzini.<br />
yodzacaindiyahui. yodzanoondaandiyahui.yodzacuitandaandi.<br />
Barato dar en el juego. yosahanditahuicatne.<br />
(ta.<br />
Barbaro. tayñatacutnunisayocachita<br />
Barbo pescado. teyacadziyu. teya cañami.<br />
Barca. tnundoo.<br />
Barca depasaje. tnundoo. sicatniño.<br />
Barca de pescador. tnundoo siñoho<br />
tay dudzutiyaca.<br />
Barniz con que dan lustre. dzahaquendedaha.<br />
Barniz dar, yodzandaandidzahaquende.<br />
yodzacaanuundi.<br />
Barnizada cosa. sanicuvuindaha. sa<br />
nisaanuudzahaquende.<br />
Barniz amarillo para xicaras. dzacaa<br />
Barniz blanco. yuuñuhucachi,<br />
Barniz mas baxo y blanco. ñuhucachi<br />
Barniz blanco sobre que pintan. ñuhucuisi.<br />
yuucaca.<br />
Barniz como margajita. ñuhudziñu.<br />
Barra de hierro. yataticoo. yatacaa<br />
ticoo.<br />
Barranca dzahua.<br />
Barranca alta. yuvuicono, yuvuicana.<br />
yuvuinini.<br />
Barrancoso lugar. saisiyuvui, saysi<br />
dzahua. saysiyende sayndaayende.<br />
Barranca de Rio. sacaadzahua.<br />
folio 32v column 2<br />
Barañon o Barreñon lebrillo. sahacanu<br />
Barreduras, o basura. mihi.<br />
Barrenar. yodzacuiyoninondi. yocaa<br />
coyondiyutnu. caanuucuiyo. yocaandi.<br />
yodzacuicondi.<br />
Barrena. caanuucuiyo. caacoyo<br />
Barreno el agujero, yavuisaindii.<br />
Barrer como quiera. yotehuindi,<br />
yonatehuindi. yodzitandimihi. yondaqndidacu.<br />
Barrer como huerta. yonayasindi.<br />
Barrer bien . yosaqnihindiita. l. dacu<br />
yodzitanihindi.<br />
Barrer mansamente. quaiyodzitandimihi,<br />
quaiyosaqndiita. dihiyosaqndiita.<br />
Barrer el horno. yodzitaninindiñuhu.<br />
yodzandaindiñuhu. yonatehuidisitno.<br />
yondaindidzondiñuhu. yondaicoyodiñuhu.yonadzitaninindiñuhu<br />
yaa.<br />
Barredero de horno. itayonadzitandiyaasitnu.<br />
Barrero donde sacan barro. sayocanandayu,<br />
sayosatanandayu. saysaitandayu.<br />
Barreña. cohocanu. cohocahi.<br />
Barrial lugar de barro. sacaandayu.<br />
Barrial camino resbaloso . ychindehui.<br />
ychicane.<br />
Barriga. chisi.<br />
Barriga del ombligo abaxo. nuuchisi<br />
nuudzadza.<br />
Barrigudo . taychisicanu. taichisinicaicuico<br />
taichisiyusa. taichisiini.<br />
taichisinichitutachi. taychisitedzihi,<br />
taichisitindusi. tay chisinicai.<br />
Barril. yutnuñuu.<br />
Barrial, vide. Barriçal.<br />
barri
folio 33r column 1<br />
Barrio de pueblo, siqui,<br />
Barro, dayu,<br />
Barro hazer, yoñoondidayu, yoquitundidayu.<br />
yodzachiindidayu<br />
Barro negro para teñir. dayucayu.<br />
Barro de la cara. tesisa<br />
Barroso que los tiene. taynuutesisa<br />
Barros tener asi. yocuvuitesisanuundi.<br />
Barruntar. yotadzininoinindi, yocachiinindi<br />
yotuvuitnunisindi<br />
Barva sin pelos, dzaa.<br />
Barva los pelos. idziyuhu.<br />
Barva los pelos de la barva. ydzidzaa<br />
Barvar començar a salir la barva, yocaiidzi<br />
yuhu. yocanaidziyuhu.<br />
huasicay, huasicanaidzi yuhu.<br />
Barvado que tiene barvas. tayyuhu<br />
idzi. taiinditaidziyuhu,<br />
Barvi poniente, tayquacanaidzi. tai<br />
quacaiidziyuhu, (yu.<br />
Baruinegro. tayyuhuidzitnoo, l. dayu<br />
Barvirrojo. taiyuhuydziyaha.<br />
Barvas de cabra. dziyudidziyu<br />
Barva cana. huidziyuhu, ydziyuhu<br />
cuisi, ydziyuhundaa,<br />
Barva de planta. yohoyutnu,<br />
Baruada planta. yutnuyeheyoho.<br />
Baruacana de fortaleza, ñumayecu<br />
caadzina.<br />
Baruechar la eredad. yosituconondi<br />
yositucocondi. f. cutu. yochihicocondiitu.<br />
Baruero. taidzata<br />
Barueria, sayodzatata.<br />
Basa de coluna. chiyondaca, saháda<br />
ca, yuúicoocuiñédaca, yuunicoo<br />
cuiñendodzosahadaca.<br />
Basta. vide. abasta.<br />
Basta cosa. coco. dzayu.<br />
folio 33r column 2<br />
Basta lana. ydzindacui. ydzindoco,<br />
ydzindaye.<br />
Bastar. dzodzevuicayocuvui, dzo<br />
dzevuicayoquaha.<br />
Bastarme algo. sacuvuisindi. dzodzevuinicasimaindi.sacuvuidzevuinisindi,<br />
dzodzevuicacuvuisindi<br />
dzodzevuicaquahasindi<br />
Basto hombre. tayñahuii taytinaha<br />
taynaha, tayñahuiiini, tayñahuihiñatnuni,<br />
Basta satisfaciendose. nacuvuidzavua,<br />
nacoodzavua .<br />
Bastardo hijo dzayadzaca. dzayani -<br />
sanudodzoñama.<br />
Bastardo hijo de señor y de muger<br />
baja. dzayaninihidzaca dzayandaa<br />
Bastardo hijo de señor y de principala.<br />
dzayadzeedzitni<br />
Bastecerse alguno mantenerse recibiendo<br />
porcion de alguna comunidad.<br />
yotaainindisacasihuahitniño<br />
Bastecer la familia o el pueblo. yonducuinindisacasitayu.<br />
yotniño<br />
siñandi yotniñosahandi sacuvuindutacoho,yonducuinindisacaicohocaiyasi,<br />
Bastimento tal. sacasi sacuvuinduta<br />
coho, sacaicohocaiyasi,<br />
Bastimento dar para el camino yosahañahandiyuchituq.<br />
f. cuhua,<br />
Bastimento tal. yuchituq.<br />
Batalla guerra. tnañuyecu dutandecu<br />
duvuañuhu.<br />
Batallar pelear. yoquidzatnañundi<br />
yoquidzayecudi. f. cad yocachindiduvuañuhu.<br />
yocahandiduvua<br />
ñuhu yondoyosahayecu. yosacavua<br />
tatnuyusa yochihiduvuañuhu.<br />
E bata
folio 33v column 1<br />
batallar fuertemente. yonaquahandi<br />
sahayecu. dainihi yodzatnaha<br />
tnaha. yoquidzandinihitnañu. futuro,<br />
cadza,<br />
batata. ñami.<br />
batea sahayutnu.<br />
batel o canoa. tnundoodzuchi.<br />
bate o juego de pelota, el lugar que<br />
solian tener los yndios. yuhuasi<br />
cotota. (yahi<br />
batiente de puerta . yutnuindaayuhuyahi<br />
batir metal, yodzacaindicaa: yochidzondicaa<br />
yoquidzayadzindi, f.<br />
cadz, yocanindicaa.<br />
batido. caanicuvuiyadzi. caanicai,<br />
batihoja. ñahuisidziñuhuyadzi.<br />
batir huebos yoñoondiyonooninondi<br />
batir papel . yocaninditutu. yoquidzandeendi<br />
yoquidzayadzindi.<br />
futuro. cadza.<br />
baua. dutayuhu, dzee, dutadzee,<br />
dzeecani, dzeeinditayuhu.<br />
bauoso tayyotoondutayuhu taiinditandutayuhu.<br />
tayyuhunduta.<br />
bauear hechar bauas, yotoonduta<br />
yuhundi. yocaindutayuhundi yocoondutayuhundi.indutacoyondutayuhundi.<br />
inditatadzeeyuhundi<br />
bauadero. dzoonacuhuayuhu.<br />
bausan. tayyocananuu<br />
bautismo o baptismo. sasadzonduta<br />
sanihinduta.<br />
bautizar yosadzondutañahandi. futuro<br />
codzo.<br />
bautizado. taininihinduta.<br />
baxa cosa como pared. dihicuite.<br />
baxa cosa de cuerpo. cuitedequetendedihi.<br />
baxar. vide. abaxar.<br />
folio 33v column 2<br />
baxar los ojos. yocoonainuundi. yositonuunuu<br />
nuhu, f. coto.<br />
baxar la voz hablando. quayyaayocahandi.<br />
yaaniyocahandi quaini<br />
yocahandi. cayaniyocahandi.<br />
baxar la voz cantando. yodzanuundi<br />
dudzuyaa yositandi.<br />
baxo de alguna cosa, chisisi. sahasi.<br />
baxo aduerbio. nino. sahasi.<br />
baxos de casa. sahahuahi.<br />
baxo hombre de linaje. nandahi, taindahi<br />
cuite. taiñuucuite.<br />
baxo hombre en sus cosas taiñoho<br />
inindahi, iniñuuyu.<br />
B. A N T E E.<br />
Beca, huatu.<br />
Beço, o labio ñeeyuhu,<br />
Beçote que ponian los yndios.<br />
vide, despojos,<br />
beço oradado. yavuiindi, dzaa.<br />
beço grande. yuhucoco. yuhucuita.<br />
baço pequeño. yuhuyadzi, yuhuhuisi.<br />
beço torcido. yuhuyaqua, nicuvui<br />
yaqua. nicuvuiyoho.<br />
beçudo de grandes beços. tayyuhu<br />
coco yuhudzahua, yuhusihi.<br />
beçudos de grandes beços no caidos<br />
sino como de perro. tayyuhu<br />
cani. tayyuhudico tayyuhutinduu<br />
bella cosa. sahuii. sadzacu.<br />
bellota. chindutnundii.<br />
beleño piciete. yno. yucuino.<br />
bendezir algo. yoquidzayyndi. futuro.<br />
cadza.<br />
bendita cosa sanicuvuiyy,<br />
bendezir a otro. vide. alabar a otro,<br />
bendezir lo que comian los yndios<br />
antigua
folio 34r column 1<br />
antiguamente. yodzocondinuu<br />
ñuhu, yoquidzayyndi, yoquidza<br />
dzohondi. f. cadza.<br />
beneficiar plantas. yotaainindi, yositondaandi,<br />
f. coto.<br />
beneficio hazer merced yosinindahuindita.<br />
f. qni. yocuvnindahuiinindisita.<br />
beneficio tal recebir. yonihitahuindi,<br />
yocaitahuindi, yocaindatundi,<br />
benigno hombre, taindahuiini. tai<br />
quaiini, tayñoho yocoini, taiñohodzadziini,<br />
beodo vide borracho,<br />
berça, yuvua,<br />
bermeja cosa, sayaha,<br />
bermeja persona, taiydzi, yaha,<br />
bermejecerse el rostro de afrentado<br />
o enojado, yonacuchinunndi, yonananundi,<br />
tendaha, tendaha<br />
yonacuchinuundi, yonadziconuundi.<br />
yositosatundi, yositodzicondi,<br />
f, coto,<br />
bermellon, ñuhuquaha. ñuquaha,<br />
berraco, quenequeteyee, quenecuvuitata,<br />
berros, yuvuasiteyahua,<br />
berrugas, ticai,<br />
berrugas otras nuquete, tenuuquete,<br />
berrugoso, taynicanzticai, taynisinaticai,<br />
besar, yotaatuvuiyuhundi, yotaayuhundi,<br />
besarse juntando las bocas. yodza<br />
tnahayuhutnahandi, yosasinino<br />
yuhutnahandi, f, f, casi, yosadzininoyuhutnahandi,<br />
bestia de quatro pies, queteyosicandaye.<br />
quetesicandaha, quetesica<br />
folio 34r column 2<br />
ñuhu.<br />
bestia fiera, quetedzaa.<br />
bestia de carga, quete yosidzo<br />
dzidzo,<br />
bestia lerda que no siente la espuela<br />
quetenayosini yyo quete<br />
navhuinee,<br />
bestia que no sabe de freno, quete<br />
nasiniyyoyuhufreno, quete navhuiyuhu,<br />
bestial hombre, tainaha taiñatnuni<br />
ini tayninduvuidzavuatnahaquete,<br />
tainañohoini, nayevui,<br />
betum generalmente, sadzatneeta -<br />
daca, sacaqtadaca,<br />
betun, vide. engrudo,<br />
bever, yosihindi, f, coho,<br />
beuer mucho, yosihquaha, yosihi<br />
yyondi, yosihinanandi, yosihi<br />
chitundi.<br />
beuer toda el agua o el vino, yosihindoco,<br />
yondoyonaindocondi.<br />
beuer como en el maguei . yosihininonditnuqhu.<br />
beuer convenencia. yosihinditnuquu.<br />
beuer con la mano arrojando el<br />
agua en la boca, yodzacaacavua<br />
yuhundiduta, yodzacaacoyondi<br />
dutayuhundi, yodzacaanditandi<br />
dutayuhundi.<br />
beuer de bruças, yocootniñoyuhundiduta<br />
yocoocavuandayendi dutayosihindi.<br />
beuer purga, yosihindiyucucaisiyo,<br />
beuer ponçona, yucusatuyosihindi<br />
yucusihinahayosihindi, futuro<br />
cohondi,<br />
E 2 beuer
folio 34v column 1<br />
Beuer en muchas tauernas, yosadza<br />
siindi sasitotechi, yosadzasiindi,<br />
Beuida de cacao. duta dzehua, duta<br />
dzehua nina duta dzehuañuhu,<br />
dzehuaticoo, dzehuaninandico.<br />
Beuida de maiz morado, duta caya<br />
tuta caya.<br />
Beuediços, Veneno. yucusatu, yucu<br />
saninahayucusidzu.<br />
Bevedizos dar para matar. yodzacohoñahandi<br />
yucusacuvuinahata yodzacohoñahandiyucusatu,<br />
Bexiga. de animal. dzadzate.<br />
Bexiga de la orina. sañoho. dzadza.<br />
ñonodzadza.<br />
Bexiguita por auerse quemado. tequeye,<br />
siñeyende.<br />
Bexiguitas tales salir. yositatiqueye,<br />
futuro. cuta,<br />
Bexigas que se hazen del trabajo, chita,<br />
Bexigas tales salir. yositachita,<br />
Bexiguitas que se hazen con el jabon<br />
iñonamateiño.<br />
Bexiguitas que se hazen alrrededor<br />
de alguna llaga. teyavua.<br />
Bexiguitas tales salir, yositandaa, tiyavua,<br />
f, cuta, yocuhuiteyavua.<br />
Bezerro, ydzundequeyeq, ydzundequachi.<br />
B. A N T E I.<br />
Biuora, coocaa cootayu. cuchicaa<br />
coocaaquaa, coocaacuisi,<br />
Bien nombre. huaha, dzicohuatu<br />
Bien aduerbio. cuvui, nicuvui verbi<br />
gracia, cuvuicachidi. bien lo pue<br />
do, dezir<br />
Bien se hizo. dzohuatucanicuvui,<br />
folio 34v column 2<br />
dzohuahacanicuvui.<br />
Bien esta, nacoodzavua. nacuvuidzavuahuaha,<br />
dzavua, nacoodzavuani.<br />
huii. ama.<br />
Bien esta, que dize el menor al mayor<br />
dzevuito<br />
Bienauenturadamente. tnuhusicaindatu,<br />
tnuhusicaihuidzondatu. tnuhusicaindahuindatu,<br />
Bienaventurado, tainicaindatu, tai<br />
nicaivuidzodatu tainicaindahui datu,<br />
tainicai tahui.<br />
Bienauenturança la gloria, sacoo<br />
candata neccaaqhu, l. neendu<br />
caaqhu sacoocandacuiita, saco<br />
caindatucuiita .<br />
Bien criado y doctrinado. tainisanundichi<br />
tay nisanutuhua. taynisanu<br />
casi. f. quanu,<br />
Bien criado cortesano. taycahahuii<br />
tai cahatoho. tay cahatuhua. yondayendudzu.<br />
yocahata.<br />
Bienes de fortuna, yahui catandi<br />
sasimaindi, sayyosindi.<br />
Bien esta basta, dzavuani, nacoodzavuani,<br />
nacooni,<br />
Bienes del cuerpo. sandai sandatnu<br />
dzehedzoco. sasicaahuii. sasicaa<br />
huayu.<br />
Bien estar o quadrar algo. yosatnaha.<br />
f. qtnaha yonatuvuihuaha, yonatnaha,<br />
yonutnaha, yonatavui.<br />
Bien esta otorgando. nacuvuidzavua<br />
huaha, dzavua, ama, huii a centro<br />
agudo.<br />
Bien esta otorgando que dizen las<br />
mugeres, huii, acento graue.<br />
Bien hazer a alguno. vide. beneficio<br />
Bien querer. vide amar.<br />
bien
folio 35r column 1<br />
Bien quisto. taiquaiini. taiñohondaye<br />
ñohoteteini. tai yocachihuahata.<br />
taisinihuahata & vide acreditado.<br />
Bigotes, idzinduvua. idzindico. idzi<br />
yondainani.<br />
Bilma poner, yodzacaanuuñahandi<br />
tnumieachi. yosaqndi tnumicachi.<br />
saqndidzusa futuro, caq.<br />
Bisaguelo. siisanino.<br />
Bisaguela. sitnasanino.<br />
Bisnieto. dzayadzucua.<br />
Bisoño en la guerra, nouicio en ella.<br />
taidzoicaee sahayecu, tay ee sahayecu.<br />
taidzoicahooquahaiecu<br />
Biua cosa, sasindito sasitacu.<br />
Biua cosa como hombre diligente,<br />
sañohotacuini, sa ñoho cuvuiini<br />
Buar de conejos. yavuiidzo, yavui<br />
yondevuiidzo.<br />
Biuir, yonditondi, f. condi, yyondi.<br />
futuro, co,<br />
Biuienda por vida o modo de viuir<br />
tracto. tniñota. huisita. dahuita<br />
Biuir para siempre. yyocuiindi. f. coo<br />
yondito. yotacucuiindi<br />
Biuir por morar, yyondi, f coo. yosicandi.<br />
f. caca,<br />
Biuir pobre. yyonda huindi. yosicandahuindi.<br />
y por metaphora. dzo<br />
yecadzocuvuini. dzoneña yoquitu<br />
yotuvui yyondi. ñatuvuinini<br />
dzavuayucua yyondi, ñatuvuisa<br />
yonai sayehendahandi, ñatuvuisa<br />
yeheyuhundahandi, ñacuvuiña<br />
canuyyondi ña nihica, qquai<br />
qcoondaha, dzocuvuituvui dzo<br />
cuvuiquitu yyondi,<br />
Biuir en peccados, yondihindi yona<br />
folio 35r column 2<br />
yonañundi quachi ydzimihi. yodzaca<br />
ninondi ñuhuhuisi, yodzacaninondi<br />
ñuhu ñuyaca teyachi. yodzacaninondi.<br />
yosicandi, todo es por<br />
metaphora. yosicadzanandi f. caca<br />
Biudo. taininduvui cai. tainindai caca<br />
taininduvuicoyo cai. taininduvuiquaa.<br />
taininduvuiee. taininduvuindahui,<br />
taicai<br />
Biuda. ídem. añidiendole ñaha<br />
Biudo o biuda hazer a otro. yondadzacaiñahandi.<br />
yondadzacoyocai<br />
ñahandi. yondadza quaañahandi<br />
Biuir con dolores o enfermedades<br />
ininoquahiyocuvuindi.<br />
Biuir virtuosamente, yosicañuhu<br />
yosicadzadzi yosicaiindi, yosica<br />
quaindi. f. caca,<br />
Biuora. supra.<br />
Biuora muy ponçoñosa coocata,<br />
Biuora que atrae los animales con<br />
el rresuello. coo catacaasiña,<br />
Biuoreznos. coodau. cooyeq.<br />
B A N T E L,<br />
Blanca cosa. sacuisi.<br />
Blanco mucho, yyoqueye, yyo<br />
yaa. yyocuisi.<br />
Blanca cosa en gran manera. queye<br />
cuisidzami, dzavuatnaha yuvui<br />
cachi. dzavuatnaha tiyee yavui l.<br />
tecooyeeyavui.<br />
Blanco ser. yocuvuicuisi. yocuvui<br />
yaa. yocuvuiqueye. yocuisi.<br />
Blanco hazer. blanquear. yoquidza<br />
cuisindi, yoquidzaqueyendi.<br />
Blanca persona, de su naturaleza. tai<br />
ydazi.<br />
E 3 blan
folio 35v column 1<br />
Blanquezino por enfermedad, vide<br />
amarillecerse.<br />
Blanco de los ojos. taytenuucuisi,<br />
Blanda cosa. sahuita.<br />
Blando de carona, queteñadziiñee.<br />
Blanda fructa de muy madura, cuihininacuhua,<br />
Blando de coraçon. taihuitaini. tay<br />
yaainitaycoyoini. taydzindaini.<br />
blandamente o con tiento. tnuhu<br />
quaini, yyni. yaani.<br />
blandear condescendiendo con otro<br />
yoyaandi yoyaandaayuhundi. yoyaandaadudzundi.yoyaayocuitandi<br />
. yocuitandaandudzu . yoquiquaindi,<br />
blando blandeado asi, tayyodzayaandudzu.<br />
tayyodzayaaini.<br />
blandear la lança. neutro. ininosico<br />
tatnu. f. cuinosico.<br />
blandear la lança vibrarla actiuo. yodzandayundi.<br />
yodzacuicondi,<br />
yodzacandandi, yodzanditendi.<br />
este postrero es endereçandola<br />
blandear la espada como el que combida<br />
para guerra yodzacuicondi<br />
yodzacatanditatnu.<br />
blanquear de lexos como edificio<br />
tuvuindaatuvuiyaa. yotuvuicuisi<br />
blanquear las mieses. V. amarillecer<br />
blanquear la pared enxalueguarla.<br />
yodzacaandidayucaca, yodzadaandindayucaca.<br />
yodzandaanuundi<br />
dayucaca.<br />
blanqueada pared. namanindaanuu<br />
dayucaca,<br />
blanquear dar lustre blanco. yondadzacuisindi.<br />
yodadzayaandi.<br />
blasphemar. yocasindisisanctos. yo<br />
folio 35v column 2<br />
yocachiquadzundi. yocachiyechindi<br />
yocachinahandi. yocachisisi<br />
blasonar jactandose de su linaje . vide.<br />
alabarse.<br />
B. A N T E O.<br />
Bobo. tayñatnuniini. tayyosito<br />
nuunano, tayyositonano. tay<br />
yositonano , tayyositonuundehui,<br />
taynuundehui taynuuyee.<br />
bouear. dezir bouerias, yocahanahandi,<br />
yocahanahondi,<br />
boca. yuhu.<br />
boca de estomago, nuuini.<br />
boca seca tener de sed . yoyechiyo<br />
yaayuhundi, yoyechiyocaya<br />
yuhundi. yoyechindodzoñeeyuhundi.<br />
bocado de vianda. eeyuhu. eetahui.<br />
eedzitne.<br />
bocado sacar mordiendo, yosasindaandi.<br />
f. casi. yocahundaandi,<br />
bocados dar mordiendo a otro. yocahundaañahandiyosasindaañahandi,<br />
f. casi,<br />
bocal o brocal de pozo. yuhunumanduta.<br />
yuhuyende.<br />
boca arriba estar. yodzonduvuanuundi.<br />
f. codzo.<br />
boca abaxo, yondayendi, f. con,<br />
boca arriba estar hechado, caanduvuandi,<br />
f, cavua,<br />
boca abaxo estar hechado, caandayendi,<br />
f, cavua,<br />
boca abaxo poner vaso, yosanindayendi,<br />
f. cani.<br />
boquiroto parlero . tayyuhudata,<br />
tayyuhucahi yuhundasa tayyuhu<br />
tnuhu.
folio 36r column 1<br />
tnuhu.<br />
boquihediondo. tayyosahainiyuhu<br />
boquihundido. tayyuhucondo . yuhutnema.<br />
yuhuyende.<br />
boquifrunzido, taynidziiyuhu.<br />
bocacho o bocon . tayyuhuquaha.<br />
tayyuhucocoyuhucanu,<br />
bochorno, cani. ini. quesi.<br />
bochorno hazer. yocoocani. yochidzocani,<br />
yocooquesi, yyoini, yñe<br />
yoco.<br />
boçal hombre. taydzaha.<br />
boceçar o bostezar, yodzayehuandi.<br />
yodzayehuacanindi, yodzacaa<br />
yehuandi.<br />
boço de barba. ydziyuhunino.<br />
bodas. sasidzatnahandaha,<br />
bodas lugar de combite. huahinina<br />
tacataynatnahadaha, huahiinduvuitnonota,<br />
f. cuinduvui,<br />
bodega. huahiiñequedze vino. huahi<br />
sañohoyutnuñuu.<br />
bodoque, ñuhusii,<br />
bodoques tirar con zebratana yosasinditnusii,<br />
futuro cusi, yotevuindiñuhusii,<br />
bofes, inidzee,<br />
bofeton, sacatunuu.<br />
bofeton dar. vide abofetonar,<br />
bogar remar, yodzacacanditnundoo.<br />
boyada manada de bueyes, ydzundequeyonataca.eetacaydzundeque,<br />
ydzundequecahi.<br />
boyerizo. tayyondacaydzundeque<br />
bola de madera, yutnutinduu,<br />
bolar, yondavuate, yosicote, futuro<br />
cuico,<br />
bolar o bolear la manta con el aire<br />
folio 36r column 2<br />
como las velas. yondavuadzoo,<br />
yondachidzoo, inditasico, f. cui.<br />
inditandachi . f. cuita,<br />
bola para jugar a la pelota, ñama.<br />
bolar reboleando, yosanindisite, yosasandisite,<br />
f. casa . yocanindisite<br />
yoquidzidisite.<br />
bolar cogiendo carrera yondavua<br />
sahatedzina,<br />
bolar remolinando . sasicocuiyeyondavuate<br />
nucanu decanuyondavuate.<br />
nucuicodecuicoyondavuate.<br />
bolar haziarriba . caacaayondavuate.<br />
quandaacaacaa.<br />
bolar haziabaxo, caacaasandavuate<br />
yocoo.<br />
bolar alrededor, yosicocuta, yondavuate,<br />
f. cuico,<br />
bolar hazer a otra cosa . yodzandavuandite,<br />
bolar alto el paxaro parandose en<br />
el aire. yondaacuitaninote, nuu<br />
tachi, yondaacuiconinotenuu<br />
tachi.<br />
bolar tan alto que apenas se vee<br />
dzohuihininituvuinuu inditate,<br />
dzohuiidzosaniyotuvuiinditate,<br />
bolar por arte en bolador, yosicoyahandi,<br />
futuro cuico<br />
bolador tal para bolar, yutnusico<br />
yaha,<br />
bolos jugar. vide jugar a los bolos.<br />
bolos, yutnutneenduu,<br />
bolo mayor hacho. yutnuindodzo nuu.<br />
yutnuyocuvuindoto<br />
bolquear vide buelcos dar.<br />
bolsa. ytne.<br />
boltear. yosiñeticoochindindi.<br />
E 4 futu,
36v column 1<br />
f. cuiñeyosaniticoochindindi . futuro.<br />
cani.<br />
Boltear de aqui para alli dando bueltas<br />
por el suelo. yosicotuvuindi.<br />
yosicondiindi. f, cuico.<br />
Boltear el palo con los pies. yoquidzasiyoyutnundi.<br />
f. cadza. yodza<br />
cuicondiyutnu.<br />
Boltear los muchachos dos junctos<br />
por el suelo asidos en vna manta<br />
yosidzoquedzetahuindi yosidzonduvuatnahandi<br />
. f. cuidzo. yosaa<br />
duvuasatatnahandi . f. caan. yosidzoquedzetahuitnahaadi<br />
. f. cuidzo<br />
yosaniquedzetahuitnahandi,<br />
futuro cani.<br />
Boltear de otra manera, poniendo<br />
la cabeça en el Suelo. yosaniticoo<br />
chindindi. f. cani,<br />
Boltear de otra manera. yosaniticooyandendi.<br />
f. cani. yondoyondidzosahandi,<br />
yanacayendi.<br />
Boltear dos o quatro en vn palo como<br />
cruz, yosicondavuandi . futuro<br />
cuico.<br />
Boluer lo prestado en especie. yona<br />
cuhuandita, yonatasindi. yosico<br />
tniñonaandi, f. cuico, yotniñondicondi.<br />
yondicotniñonaandi.<br />
Boluerse lo prestado. yondicocoho<br />
yonduvuinaa.<br />
Boluer a los peccados dexados. yonanducunahatniñondiyecaquachi.<br />
yonachihinahatniñondi yecaquachi<br />
dahasahandi.<br />
Boluer lo de dentro afuera como<br />
vestidura, yosicocoyondi yosicondidzondi.<br />
yosicocaqndi yosiconahindi.<br />
f. cuico, yondicocaq.<br />
folio 36v column 2<br />
Boluersele los ojos al que muere. yosicocohoyyanuundi<br />
yondaanini<br />
yyanuu, yonadzahiyyanuundi.<br />
Boluer en si el desmayado. yoondetuvuiinindi.<br />
yondetnooinindi, yondeyahiinindi,<br />
yonatacuinindi,<br />
Boluer atras el agua que corre. yonanandodzoduta<br />
yondicocavuata<br />
yondaandodzota.<br />
Boluer el rostro enojado, yosiconahidzinindi.<br />
Boluer a mirar. yondicocotondi yosico<br />
cotondi. f cuico yosiconainuundi,<br />
Boluerse del camino. yondicocavuandiichi.<br />
Boluerse de donde auia ydo. yondicondi.<br />
yondicocavuandi.<br />
Boluer a alguno del camino. yodzandicocavuandisita<br />
yodzandicondisita<br />
Boluer el pensamiento diuirtiendolo<br />
a otra cosa. yonatuhuiinindi. yosicocavuainindi,<br />
Boluer lo de arriba abaxo yosicoca<br />
nindayendi . f. cuico . yonacanindayendi<br />
. yosatacaandayendi.<br />
Boluer algo bocabaxo. yosanindayendi.<br />
f. cani, yotasindayendi. yocoo<br />
canindayendi.<br />
Boluer lo de abaxo arriba, yosicocaqnduvuandi,<br />
yondicocaqnduvuandi<br />
Boluer las espaldas a otro, yosiconai<br />
dzequendinuuta yosicocatadzequendinuutadzosatayosiconahindinuuta<br />
Boluer la cabeça mirando de proposito<br />
yositodziñendi, yosicocoto<br />
yaquandi yosicocotodziñendi. yosicotninonuundi.<br />
yosicochihinuundi<br />
Boluer a mirar haziarriba, yondoyo
folio 37r column 1<br />
cotoquehendi.<br />
Boluer lo de atras adelante como vestido,<br />
yosicocatadzoondi. yosico<br />
tniñodzoondi.<br />
boluerse a vn lado de enojado. yodza<br />
cuitanuudi. yosicocatanuundi.<br />
bouer la cara por no ver a otro. dzo<br />
dzuhua yosiconainuundi. dzotucusiconainuundi.<br />
boluer la enfermedad, rrecaer. yonacuhuindi.<br />
yonacandaquahindi<br />
yondicocavuaquahindi. yonacononuuquahi,<br />
yondaisahatucuquahi.<br />
boluerse de otro parecer vide arrepentirse.<br />
boluer a otro de otro parecer. yonadzandicocavuainiñahandi.yonadzatuhuiniñahandi,<br />
yosicocaqini<br />
ñahandi. f. caq.<br />
boluerse del vando contrario. yosicocuiñendi,<br />
yondicocuiñendi. yosicocoondi.<br />
yondicocoondi,<br />
boluerse los filos al cuchillo. yocai<br />
cohonuusi yosacoondadzinuusi f.<br />
qcoo. yosivuicoho. f. quevui. yosiyondiyenuusiyocuvuinduhunuusi,<br />
yocuvuidenuinuusi. yocuvui<br />
dzitninuusi.<br />
boluerse en nada. anihilarse. yondoyoñuhundi,<br />
boluer la honrra rrestituirla. yondadzahuahanditnuhuta.<br />
yondadza<br />
huisanditnuhuta. yonadzahuatunditnuhuta,<br />
boluer algo en otro lenguaje yodzandicocavuandi.<br />
yosiconaindudzu<br />
boluer rrespuesta darla. yodzandicocavuandindudzu.yonadzahuidzondi<br />
folio 37r column 2<br />
boluer rrespuesta traerla yondenaindi,<br />
dudzu quandinaindidudzu.<br />
boluer el coraçon a Dios. yondico<br />
cavuainindinanastohonDios<br />
Bollicio o alboroto. saicuvuihuaa,<br />
sasicatni.<br />
Bollo cozido en las brasas, dzitaticooniyatnanuuñuhucayu.<br />
Bollos que hazian en las fiestas de<br />
los demonios. dzitacoho;<br />
Bomba, yutnusanatavuatanduta. yutnudzananatanduta,yutnusasatenduta,<br />
Bonança en la mar, sacaandadzeduta,<br />
bondad. sahuaha. sadzico, sasicuvui<br />
huahadzico.<br />
boñiga, yehuiydzundeque,<br />
boqueada, sasinandecayuhuhooni.<br />
boquear, yonandecayuhundi.<br />
boquituerto. tayyuhuyaqua, tayyuhuninacuiyo<br />
tayyuhuyoho.<br />
borbujear el agua. vide, alborbolas<br />
bordar o braslar. yoquicuhuisindi.<br />
yoquicutadzidi yoquidzahuisindi<br />
bordada cosa. saniquicuhuisi. sayondecuhuisaniquicutadzi.<br />
bordador. tay yoquicuhuisi. tay yoquicutadzi<br />
borde yuhusi. siquisi.<br />
bordon. tatnu.<br />
bordon con rregaton, tatnuyehe<br />
borla. teyata, (caasahasi,<br />
borra de paño, idzisahidzoo. idzina<br />
dzatadzoo.<br />
borra de tinta dzehui,<br />
borrachear medio modo yodzasiindi,<br />
yosinindi.<br />
borracho este tal, taidzasii. taisini.<br />
borracho vn poco. tainiquinininde<br />
borra
folio 37v column 1<br />
Borracho no estar sino en su juizio quandiyendi.<br />
Borraja, idem, l. yucundavua.<br />
borrarse escriptura, yodzandoondi<br />
tutu. l. tacu,<br />
borrar algo a otro como su nombre<br />
yodzanaandisita,<br />
borrar o quitar alguna señal. yodzandoondi,<br />
sayondaatnuni, yodzandoonditnunidusa,<br />
borrego, tecachidzuchi, tecachihuatu<br />
borzegui, ñeesacuinosaha. (tu<br />
borron que cae en la escriptura, tnoonicoocavuandodzo<br />
nuututu tnoo<br />
nisatindodzo,<br />
borron grande, tnoonicoocodzo<br />
yucu nuututu,<br />
borron que cae en diuersas partes<br />
tnoosanicono,<br />
bosque, yucuysiyutnucahi, yucuisi<br />
naayutnu. l. caanaayutnu.<br />
bosque muy espeso, yucuñuhu, yucunaa,<br />
ducunaa, ducuyavui,<br />
bossar. vide bomitar,<br />
bostezar, vide, boçeçar<br />
bota para vino, ñeesacoho vino<br />
bota, calçado, ñeesacuino saha<br />
botana de cuero. yutnucuta, sinucohoñee,<br />
bota hinchada. ñeenisacohotachi.<br />
ñeenisacututachi, ñee nisacuiñe<br />
tachi, ñeenisachitutachi.<br />
botar pelota. yodzandayundiñama<br />
yosasandiñama yosanindiñama,<br />
bota cosa como cuchillo. sanduhu,<br />
sandehui, vide boluerse los filos.<br />
bote de conserua. quedzedzuchi. cohosahuidzi,<br />
botica. huahitatna, huahiyucutatna<br />
folio 37v column 2<br />
boticario que las haze. tai yoquidza<br />
huahayucutatna.<br />
boto de ingenio, tayñacasiini, taitequequeini<br />
tainduhuini.<br />
boton o botadura de arboles. deye<br />
yutnu. numayutnu<br />
boton de rropa, tinduu . saquehedzono<br />
botones poner en la vestidura. yotaandicondi,<br />
yochihindicondi, yochihinditinduu.<br />
boton de fuego, caatinduu. sayotaa<br />
tacaaini sayotuvuitacaaini, sayotavuitacaaini<br />
bouerias las que se dizen. dudzunaha<br />
naha dudzunaho.<br />
bouo. vide bobo.<br />
boueda de lglesia. huahininacaye<br />
yuu. huahininatnahayuu, huahi<br />
ninañuyuu.<br />
boueda hazer, yonadzacayendiyuu<br />
yonadzatnahandiyuu, yonañundi<br />
bouo hazer o tornar a otro, yoquidzanahañahandi,<br />
f, cadz,<br />
box. arbol. yutnuyocoquaa<br />
boz por fama, tnuhuyositanino, dudzuyositanino.<br />
boz, del que bozea, dudzuta. sacanata,<br />
sasicanata,<br />
boz, de campana dudzu campana.<br />
boz de tronpeta, ide,<br />
boz rrezia para cantar, dudzundai<br />
dudzusaa. dudzunihi,<br />
bozear. yocanandi, yocanayyondi,<br />
yocanasaandi. yocananihindi,<br />
bozes dar a otro. yocanandisita,<br />
bozear a la luna los yndios a la luna<br />
en su gentilidad, yocahuitatnuhucani.<br />
boz rronca, dudzundasa,<br />
bozes
folio 38r column 1<br />
bozes rroncas dar, yocanacadzidzuqndi.<br />
yocanatnuyoondi. yondayutnuyoondi.<br />
ñacanucadzuqndi<br />
yocanandi, yondayundadzindi.<br />
bozinglero. tay yocana saaca, canandasa<br />
yocanandai:<br />
bozear mucho contra otro aclamando.<br />
yocanasiindi. yocatudzitandi<br />
nuuta. yocatundahandi.<br />
bozina de caracol grande. yee.<br />
bozinero el que la tañe. taiyotevuiyee<br />
braça medida eedaha. eecuhuadaha<br />
braçada del pecho a la mano. cuhua<br />
tandadzavua, eendaha. cuhua siyodzoco.<br />
braçada de leña o yerua, ee numi ita<br />
l. tutnu<br />
braçalete para bailar, dzavuitniño<br />
dzachiyoquivua. dzavuiquivua. dzavuisacohochiyo<br />
quivuayodzocuii<br />
braçalete de oro dziñuhusacohochiio<br />
braçear meneando el braço. yondoyonaidahandi.<br />
yodzacuicondahandi<br />
braçear tirando, yodzacanasaandi,<br />
yodzacananihindi. yodzaqhu<br />
saandi, yodzaqhunihindi.<br />
braço daha.<br />
braço del ombro al codo. chiyo.<br />
braço del codo a la mano, daha,<br />
bragas, satu. sainino saha,<br />
bramar. yocanasiindi. yondayuyehendi,<br />
bramar el animal, yondayute<br />
brasa. ñuhucayu.<br />
brasero. nuhunuhu<br />
brasero pequeño, cuu,<br />
brasil arbol yutnuñahu<br />
braua cosa. dzaa,<br />
brauear. yoquidzadzaandi. yocuvui<br />
folio 38r column 2<br />
dzaandi.<br />
brauo ombre, tay yyoini. taidzico<br />
ini. taidzichiini tay dzaaini.<br />
breña o mata grande yutnundii. dii<br />
nuhu.<br />
breton de versa. dzitu yetuyuvua,<br />
breuaje. duta. anidiendo lo que es.<br />
breue cosa, sañacani. sacuite,<br />
breue sermon. catnunicadudzu. dzahayuhuni.<br />
yninoichinidudzu.<br />
breuedad de vida. o tiempo, ñuunuu<br />
ñuundisiñayevui.<br />
brio tener, yyoqueyeininti. ñuhuinindi.<br />
tneniinindi.<br />
brio con que se haze algo, ñuhutneniini<br />
sayoquidza,<br />
brisna de algo. sahi, añadiendo de que<br />
sahidzitanisivuicohosahanoho.<br />
brocado, dzoodziñuhu, dzooniconodziñuhu.dzoonisacuvuadziñuhu.<br />
dzoonicuvuidziñuhu,<br />
bronca cosa. ñahuii<br />
broquel. yusa caa,<br />
broslar vide bordar,<br />
brotar los arboles, vide abotonar<br />
brotar o abrirse las rrosas. yosaaita<br />
yondeca, yondasi yocana,<br />
brotar o apuntar la maçorca del maiz,<br />
yotahuiidza yosaaidza<br />
brotar la yerua del campo, vide, uerdeguear,<br />
bruñir, vide alisar.<br />
bruñir el suelo, yodzacusandichico<br />
con los demas.<br />
bruñido asi el suelo. sanisisa, con los<br />
demas,<br />
bruñidor instumento, yuudzacuii<br />
dzadzata<br />
bruñidor, Oficial tay yodzacuii,<br />
bru.
folio 38v column 1<br />
Bruto o bestial hombre. tay ñacaha<br />
tnuni. tayñayonahatnuni. taidzo<br />
caayucuca tayñandiiini taiñacuiyaini.<br />
Bruxa o bruxo. tay yuhutadzi. taindicatadzi.<br />
taitadzi. taindicatidzichi<br />
bruxo que engaña en dezir que se buelue<br />
leon. taysanduvui. tai ñahaquete<br />
tai sandacu.<br />
bruxula o puente de arcabuz. dzitni<br />
tnusii. sasitocuitenuutnusii sayodzonuusii<br />
bruxula tal poner, yochidzondidzitnitnusii<br />
buxula estar puesta. yodzo tnusii,<br />
futuro codzo.<br />
B A N T E V,<br />
Buche. sitecanu.<br />
Buey, ydzundeque. quetesitu.<br />
buelcos dar yosicocavuandi.<br />
yosicocuisindi. nundiidendiindi.<br />
yosicotuvuindi. yosicondiindi<br />
nutuvuidetuvuindi,<br />
bueltas dar enrededor estando en<br />
pie, yosicocutandi. f. cuico.<br />
buelta cosa como pan. sanisicocaqta<br />
buelta cosa debaxo arriba. sasindicotasinduvua<br />
sasindicotasinuu<br />
buelta dar. yendo rrodeando alguna<br />
parte. yosicocutandi. f. cuico<br />
yosinonduundi<br />
buelta la rropa lo dentro a fuera. sa<br />
nindicocaqnuusi, sanisicocavua<br />
buelta de dançante. sasiconuu §nuusi<br />
buena cosa, sahuaha, sadzico.<br />
buena cosa. mucho, yyohuaha. yyo<br />
dzico, yyocanda, yyodzacu.<br />
buenamente. tnuhuquaini, dzevui<br />
folio 38v column 2<br />
dzevuini. huatuhuatuni, mañumañuni.dzevuidzevuininicuvuidzuchihuaha.<br />
bueno estar de salud. yyosaandi, yyo<br />
daindi . yyohuahandi .<br />
bueno estar algo como lo queria dzo<br />
huatucanicuvui.<br />
buena voluntad tener a otro. yocuvuihuatuinindisita<br />
. vide, amar.<br />
buen tiempo hazer iñehuatu. iñe<br />
huaha, f. cuine.<br />
buen lugar. sacaahuatu. sacaahuaha<br />
buetago. inidzee<br />
bufar el gato. yosiñate.<br />
buharro. tadzu .<br />
buhiyo, huahiita. huahitiyahua. huahidziñe<br />
huaytiyee, huahitodzo.<br />
buho. tenumi, simaa (todzoyai,<br />
bulliçio o rrumor de gente. sasicaa<br />
huaa. sasicuvuihuaa.<br />
bulliçio o alboroto de gente. sasi<br />
dzoonino.<br />
builliçioso hombre sin rreposo. taiña<br />
coocoodzadzi, tay dzohuisica sasica,<br />
taisahateñoo, taynucahi. tai<br />
nucotode coto.<br />
bullirse algo. yosichi, f, cuc, yocanda.<br />
bullirse algo temblando. yoneheyondayu.<br />
con los demas.<br />
bullir los gusanos, yocanaquetetindacu.<br />
bullir la arena yocanaquete ñute,<br />
yocanacoyoñute, l. ñuhucuchi.<br />
bullir gente en el mercado. yonataca<br />
tayahui. yocuvuitniitayocuvuindatneta.<br />
burbuja de agua vide alborbola.<br />
burbujear el agua, yoquetenduta.<br />
yosidzonduta, f. cuidzo. yocana<br />
ñaha
folio 39r column 1<br />
ñahasanuu, ñahasasini, huahiñaha<br />
sadzicocoño<br />
Burad lana . idzindacui, ydzidzaa,<br />
idzindaye, idzindoco.<br />
Buburla burlando pararse peor algo<br />
dzequedze quenisiyosaha . quai<br />
quainicuvuicahui, yaayaanicaisaha,<br />
nicuvuicahui .<br />
Burlando hazer o dezir algo, dzeque<br />
dzequeyocachidi, tnuhudzeque ca<br />
yocachindi, yonducudzequendi,<br />
yocahadzequendi,<br />
Burlar a alguno no dandole lo que<br />
le deuian. yosanindahuiñahandi.<br />
yocuvuidzequendi yodzandahuiñahandi,<br />
burlar de alguno riyendose del. yosacundaañahandi.<br />
f quacu, yosini<br />
yechindi, yosinisisindi. f. qni,<br />
burlar engañando a otro, yocuvui<br />
dzequeñahandi, yodzandahuiñahandi,<br />
burlar de palabras, yochihidzequetnahandi,<br />
yocuvuidzequetnahandi.<br />
burlar de manos yodzadzequetnahandi.<br />
burlar los de otro dandose del codo.<br />
yochihindahatnahandisita. yotaandahatnahandisita,yodzacandatnahata.<br />
burlando dezir algo como en desprecio,<br />
yocachidzequeyocachisisindi.<br />
burlar de otro quitandole la silla para<br />
que cayga, yocootasiyyuñahandi.<br />
burlar de otro yendole a dar algo y esconder<br />
la mano. yodzasiyoñahadi<br />
burlado asi ser. yosiyondi.<br />
burlar de otro diziendole malicias<br />
solapadas, yocanayocoñahuaha.<br />
yuhundisitayocachiyechindisita<br />
folio 39r column 2<br />
burlon jugueton. taydzeque, taydzo<br />
caadzequeca,<br />
buscar generalmente yonducundi.<br />
buscar por todas partes. yonducu<br />
dziyondi, yonanducudziyondi,<br />
yonanducunanidi .<br />
buscar haziendo yuquisicion. yonducunanindidudzu,yonducudziyondidudzu,<br />
buscar procurando con diligencia.<br />
yodzatnaniinindi, yonducunee<br />
caacandi. yonducutnaniinindi.<br />
buscar mirando, alrededor, yodza<br />
cacanuundi, yositoneecaacandi<br />
f. coto yodzacononuundi, yotasi<br />
nuundi, yotñinonuundi,<br />
buscar de raiz la verdad. yonanducundi,<br />
dayohodasahasi,<br />
buscar y hallar asi la verdad, yosatnahandiyohosi.<br />
yosatnahandi, sayehesahasi,<br />
f. qtnaha.<br />
buscar por rastro. yonanducundi<br />
sahata, yonandunuhuquetendi<br />
sahata. yonaducundisahatañoho<br />
ichi yonaquaitnunindisahata, yonaquaicuhuandisahata,<br />
yodzanu<br />
cuvuindicuhuasahata. yodzanu<br />
tnahandicuhuasahata. todo es<br />
por metaphora.<br />
buscar en todas partes y lugares. yonacañundi,<br />
yocacucavuandi. yonducuñahandi,<br />
yocaisiyondi. yonanducuñahandi,<br />
neecaaneeisi yonducundinacañunadzucuyonducundi.<br />
yocacunditayocacucavua.<br />
buscar algo con mucha diligencia<br />
yonanducuñohocoondi. yonanducuñuhuiniyundi,<br />
yotaainindi.<br />
yodzatnaniindi. yoducuinindi<br />
yonan
folio 39v column 1<br />
yonanducudziyondi, yonanducunanindi.<br />
Buscar piojos vide espulgearse.<br />
Buscar escaruando como la gallina<br />
yoñooninondi, yonducundi.<br />
Buba dzichi, deye, deyedzichi deyendusi,<br />
quahiñuhundii. deyeyende<br />
deyesatu, (dzichi<br />
Buboso. tayeanadzichi. tay ñoho dzichi<br />
Buzano que anda debaxo del agua<br />
tay sivuinduta. taisivuidusiininduta,<br />
tay yosinoniniduta.<br />
Buzano entrar en el agua, yosivuinduta<br />
sivuindusindiduta, f. quevui,<br />
ininduta.<br />
C. A N T E A,<br />
Cabal, lo que viene justo. dehe<br />
dehedzavua. ninasino<br />
Cabal lo que viene justo, como<br />
tapadera, dzodzevuicanisaquaa<br />
cuhua, nisatnahacuhua.<br />
Cabal venir la quenta, yonutnaha,<br />
yonasinotuhua. yonasino<br />
Cabal persona, taihuahaini, taidzondehecacuvuihuaha.<br />
tay dehe sa<br />
cuvuihuahasita, taidzondehecasini<br />
Cabaña. huahisacoondaaitu, todzo<br />
teyee. huahiyondaaitu.<br />
Cabeça. dzini. dzeque<br />
Cabeça cortar, yosandandidzini, f,<br />
canda. yodzaqcavuandidzinita,<br />
Cabeça cortada, dzininisaacavua.<br />
dzininicoocavua, dzuqnitanda.<br />
Cabeça abaxo estar, inditandayendi,<br />
futuro cuindita.<br />
Cabeça abaxo estar y pies arriba, inditacaadayendi.<br />
Cabeçar otorgando, yocoonainuundi<br />
folio 39v column 2<br />
undi, yosasanuundi. yosasatnaandi.<br />
f, casa, yocoonaitnaandi.<br />
Cabecear llamando a otro, yoquidzinuundi,<br />
Cabeçear de sueño, yocoonaitnaandi,<br />
yosanai yosanditandi. f. can<br />
yoquidzidayendi. quidzidichindi<br />
Cabeçear con presunçion. yodzacuicodzinindi.<br />
yochidzonduvuanuu<br />
Cabeçear haziendo señal que otro se<br />
vaya, yosaanainuundi. f. caanay<br />
yondoyonainuundi.<br />
Cabeçear haziendo señas que otro<br />
no diga nada. yonaquanindi nuuta,<br />
yonaquani qua chindinuuta.<br />
yosani quachindinuuta. f. quani.<br />
yodzacuiconuundi.<br />
Cabeça de clauo, dzinisi, tendesi.<br />
Cabeçada dar en la pared, yosasadaa<br />
dzinindi. futuro. casa,<br />
Cabeçadas dar a otro. yosasandaa<br />
dahandi dzinita.<br />
Cabecera de mesa. dzini mesa.<br />
Cabeçera de cama, dzinisito, saquehe<br />
dzini, sacavuadzini. sayosahadzini<br />
Cabecera que ponen. en lugar de almohada.<br />
dzamayotuvui saquehedzini<br />
Cabeçon de camisa. dzuq dzono sa<br />
caandaadzuqdzono.<br />
Cabeçudo por hado. tay dzinidatni<br />
dzininama tay ñayosainino, tay<br />
yodzatuhunino , taydzonenica.<br />
tainayosaindatu (canu<br />
Cabeçudo de gran cabeça. taidzincanu<br />
Cabeçudo de cabeça larga, taydzinicani<br />
taidzinindico. taisdziniyee<br />
Cabeçudo de cabeça hancha. taidzinicono.<br />
taidzinidzanda . taidzini<br />
tnama.<br />
cabe
folio 40r column 1<br />
Cabeçera de pueblo. dziniñuu, ñuu<br />
nine, sacaatayu.<br />
Cabeça baxa colgar algo, yosata<br />
caandayendi, f. cata.<br />
Cabia caido estar. yocoocuitacaa<br />
dzini. yondayendi. f. coo. (ni.<br />
Cabellera. yooquehui dzini. quehuidzini<br />
Cabello largo. de las çienes de las<br />
muchachas, yootutnu,<br />
Cabellos. copetillo de las muhachas<br />
en la frente. yootnaa. tetnaa<br />
Cabello de la cabeça. idzidzini.<br />
Cabello rezio idzindacuiidzidzaa<br />
Cabello que dexan en el cogote. idzi<br />
dzuma. yoodzumayoondoho. os<br />
Cabellos de los papas de los yndios<br />
yootendichi. yootecondo ticondo.<br />
Cabellos los viejos que llaman, idzi<br />
tnumidzini. ydziyata, ydzihuita,<br />
Cabellos componerse la muger vide<br />
peinar,<br />
Cabellos caidos en los pechos de las<br />
mugeres por galania idzinicoocuitadicaña<br />
Cabellos dexar caer la muger tendidos.<br />
yonaquete idizdziña, yonacatandodzo.<br />
idzidziniña.<br />
Cabellos rebueltos en la cabeça estando<br />
trençados idzininacuiya<br />
Cabellos componer transados en la<br />
cabeça a modo de corona yona<br />
cuiyayoondi, yosiyandi yoo f, cuiya<br />
yondiyandiyoo<br />
Cabellos trançar la muger. yonaquiñadahaidzidziniña,<br />
yonadzucuna<br />
Cabellos rrebueltos no peinados<br />
idzitichihi. idzidzinininacana ydzidzinidzandu.<br />
idzidzinitaa idzi<br />
dzinitetaca.<br />
folio 40r column 2<br />
Cabellos partidos en la cabeça de la<br />
muger sichidziniñahadzehe.<br />
Caber en lugar. yoquahandi.<br />
Caber dzodzevuicandi.<br />
Caberme buena suerte. huahayocuvuisindi.<br />
Caber como çapatos en los pies. yoquaha,<br />
yosanahacuhuasahandi,<br />
Cabresto. yoho, yoho yondicoidzu,<br />
Cabrestero que los haze, tay yosihi<br />
yoho. taycavuayoho.<br />
Cabresto en el ganado. queteindodzonuu,<br />
quetesiniichi.<br />
Cabildo el lugar donde se juntan. huahitniño,<br />
huahinatnaytniño.<br />
Cabildo los mismos. que se juntan. taina<br />
tnaytniño tai yonatnaitnunitniño<br />
Cabildo hazer los tales. yotnaitnunitaca.<br />
yotnaitaca.<br />
Cabo o fin. sayosandehe. sayosinocavua,<br />
sadzondehe dzini, (dziya<br />
Cabo o fin de vna edad, sayosatnahadziya<br />
Cabo de cuchillo. sahasi, yutnuyehe<br />
sahasisasitneetasahayuchi, yutnu<br />
inini yuchicaa yutnuininoyucha<br />
caa, yutnuindaaquehesahasi,<br />
Cabo de cordel. nuuyoho.<br />
Cabo de candela sahaite, ite ñañu<br />
Cabra. didziyu . tecachidziyu.<br />
Cabrero, tay yondacadedziyu<br />
Cabrillas constelaçion. yuqh,<br />
Cacao, dzehua.<br />
Cacao grande, dzehua nano, dzehuandoo.<br />
(ñaña.<br />
Cacao hancho. y blanco. dzehuañaña<br />
Cacao beuida duta dzehua.<br />
Cacao tostar. yodza yatnandi, yodzacayendi,<br />
Cacao mondar, yodzacuiindi.<br />
caca
folio 40v column 1<br />
Cacarear la gallina. yosacuyondayu<br />
dzichite yondayu. yosacutnañute,<br />
yondayutnañute yondayundasate<br />
Cacarear quando quiere poner los<br />
hueuos, yondayundevuite.<br />
Caçar. yoquidzatnaandi. f. cadz. yosicanditnaa,<br />
Caça presa, queteninihita, dzahata<br />
tnaa nicahita quetenitneeta quetenicuvuidzahata.<br />
Caçador, taindudzu tayquidzatnaa<br />
ñandudzu.<br />
Caçar con rredes yosatandi yuhua.<br />
f. cata yosaqndiyuhua. f. caq.<br />
yosanindiyuhua. f. cani. yodzaquete<br />
yuhuandi. yodzaquevuiyuhuandite.<br />
Caçar con lazos, vide. armar lazos.<br />
Caçar fieras, yosatanduhutavui quete,<br />
yosatandisito, f. cata<br />
Caçar con liga. yotniñondiina, yotaandiina.<br />
yochidzondiina,<br />
Caço de hierro. cohocaa.<br />
Caçontollo. tiyacandaye, tiyacañeendaye,<br />
Caçorro, avaro, tay yocuvuidzaha<br />
ini, taindiiini, taiquacu,<br />
Cada año. eecuiyaeecuiya. tnaha<br />
cuiya. tnaha tnahacuiya, cuiya<br />
cuiya. dehetnahacuiya,<br />
Cada vez. dehetnaha, ee quevui ee<br />
quevui. eesichi, eesichi.<br />
Cada dia. devuindevui. duvuinduvui<br />
yutnaa yutnaa, eequevui eequevui,<br />
dehetnahaquevui.<br />
Cada dos dias, Vvui vvui quevui. vvui<br />
duvuiquevui,<br />
Cada mes, eeyoo. ee yoo, tnahayoo<br />
Cada vno, dzeedzeeta, dzeedzeeta<br />
Cada qual. eeñaha. eeñahata.<br />
folio 40v column 2<br />
Cada vno de dos. ee ee.<br />
Cada vno dos. vvuivvuiee eeta.<br />
Cada momento. dzonoo dzonooni<br />
dzoñohodzoñoho.<br />
Cachonda hembra de los brutos,<br />
quete yonanducudzaya quete<br />
yondesitnuni.<br />
Cachonda andar la muger. yosica<br />
quadza. yosicacoco. yosicadzana<br />
futuro caca.<br />
Cadahalso. sitoyutnu.<br />
Cadena de oro. dzeque yoho dziñuhuquaa.<br />
Cadena de hierro, yohocaa.<br />
Cadera o quadril. vide anca.<br />
Cadillos que se pegan a la rropa, yucu<br />
yehedeque yucuyehe,<br />
Caducar, ñayonahatnunicandi. yodzanainindi.<br />
yodzananinoinindi.<br />
Caer de alto. yocoocavuandi. yositandi.<br />
yositacanundi, f. cuita.<br />
Caer en alguna fosa, yodzucuninondi<br />
Caer de cansado . yosacavuandi. f.<br />
quecavua, (ta.<br />
Caer en hoyo. yositaninondi. f, cuita<br />
Caer el sol. yosinodziñedicandii. yosiñedziñendicandii<br />
f. cuiñe. yocoo<br />
dicandii<br />
Caer sobre alguna cosa, yosacasandodzondi,<br />
f. qcasa.<br />
Caerse pared. yotnani nama. yosa<br />
casa nama. yodacandahanama. yocoocasa.<br />
Caer poco a poco. o yrse cayendo.<br />
quacasanama. quaditanama. qua<br />
tnani, quandata.<br />
Caer gota a gota el agua, ynditacandeduta,<br />
f, cuindi.<br />
Caer agua sobre alguna piedra. yo<br />
coo
folio 41r column 1<br />
yocoocoyondodzondutanuuyuu,<br />
Caerse de su estado. yosacasandi, futuro<br />
qcasa.<br />
Caer tropeçando. yosiñecasandi. f,<br />
cuiñe. yosasandi. f. casa. yosaaque<br />
hesahandi . f. caaquehe. yosacuiñe<br />
casandi. f. qcuiñe.<br />
Caer fiesta. yocooquevui. yosinahuico.<br />
f. qna, ñohoquevui. f. coho.<br />
Caerse la flor del arbol, o la oja. yocooita<br />
l. huisi, yocaindaa, yocoo<br />
coyo .<br />
Caer arremetiendo con otro. yosa<br />
coondihitnahandi. f. qco.<br />
Caer en el que antes conoscia. yona<br />
quiinindi. yonatuvuiinindi yonu<br />
cuino inindi. yosaaqniinindi f. caa<br />
yosatuviinindi.<br />
Caer en lo que se dize no atinando<br />
antes. yonucuinoinindi. yonuqui<br />
ynindi. yonucuidzoinindi, yona<br />
tuvuiinindi, yosatusiinindi,<br />
Caer tierra de arriba. inditacoyo<br />
ñuhu. f. cuindita. inditasitañuhu<br />
itasita. itacoyo. dando de golpes<br />
Caer hazer la tierra. yodzacoocoyondiñuhu,<br />
Caer tierra como quiera . yocoyo<br />
ñuhu. yocoocoyoñuhu,<br />
Caer en gran peccado. yositandicavuacana.<br />
yositadzanandi. f. cuita<br />
yosatavuindodzoquachi. yocaandaainindi<br />
quachi. yosihidzanandi.<br />
yocahayotnanindi . yocaayonatucundi.<br />
Caer resbalando, yocaandi yocaaninindi,<br />
yocaandehuindi. yocaandaandi.<br />
Caerse a vna parte y a otra, yonacaye<br />
folio 41r column 2<br />
yonanduvuandi. yonunditayondenditandi,<br />
Caerseme algo de la mano, yocaicavua,<br />
yocoocavua yondaidahandi.<br />
Caerse algo dexandolo caer. yodza<br />
coocavuandi. yodzacaicavuandi,<br />
Caerse algo como cosas menudas.<br />
yosita, f, cuita.<br />
Caerse sierra o barranca. yotnani,<br />
yocaa, yocoo.<br />
Caerse muerto. dayosihinindi, daita<br />
siyosihindi . yosihiqueyendi, yonihidzananditanditaniyosihi<br />
Caerse las plumas a las aues . yocoyotnumite.<br />
Caerse la caspa. yondoyonditañeendi.<br />
tisahandi . yonduchi yondoyo<br />
dita tiyechindi. de herida<br />
Caer nieue. yocooiño.<br />
Caer granizo. yocooñeñe,<br />
Caer hielo, vide elar,<br />
Caerse y leuantarse. yosacootuvuindi.<br />
yondoyotasindahandi. yondoyocuiñendi.<br />
yosacasaninondi.<br />
Caer de improuisso y hundirse la casa,<br />
yocootnaa. yocaindita.<br />
Caer de su estima, yonoonahandi,<br />
yondaidzicondi.<br />
Caerme aquestas la pena . quando<br />
no me enmiendo yotavuindiquachi.<br />
yotnahandiquachi, yosidzondi.<br />
q. f. cuidzo,<br />
Caer paratras, yosacasanduvuandi.<br />
f. qcas. yonduvuaninondi.<br />
Caer boca arriba. idem<br />
Caer boca abaxo. yosacasandayendi.<br />
futuro, qca.<br />
Caer boca abaxo en hoyo. yosinondayende.<br />
F caer
folio 41v column 1<br />
Caer en alguna pena puesta. yosidzo<br />
cavuandi sanisaqueyy yya. yosaanduundi.<br />
yosaandisindi, f. caa.<br />
caerme en gracia alguna persona .<br />
yocuvuihuatuinindi yotuvuihuatusindisahata.<br />
cagar. yocaindi. yocaindiichi. yoquidzacuiyandi,<br />
f. cadz. yosatendi, yocoocoondiichi,<br />
yosiyondi, yosiyoichindi.<br />
cagada cosa . sanisatendaata, sanisatendodzota.<br />
cagarse. de miedo. yosatesiñandi.<br />
cagar ruta de oueja. yehuiticachi.<br />
cayado. yutnutiquaye.<br />
cayrel. sasitnaa. yuhuatna.<br />
cal. caca.<br />
cal quemar. yosamindi, caca, f. cami<br />
cal por cernir. cacadzayu, cacandaye,<br />
cacadzonee.<br />
cal cernida, cacandihi. cacayuchi,<br />
cal viua apagar, yodzandavuandi. caca<br />
calabaça yeque. (co.<br />
calabaça medio seca al sol, yequenindoco<br />
calabaça larga lisa. yequetenuu.<br />
calabaça de castilla. tiyaha.<br />
calabaça blanca y redonda. tinduyu<br />
calabaça grande amarilla. yequeñami.<br />
calabaçadas dar a otro en la pared.<br />
yosasandaandidzinita. ditanama.<br />
yodzucundaandidzinitanuunama<br />
calaboço vide carcel.<br />
calambre, sasicuatnondaha.<br />
calambre tener. yocuvuitnu dahandi<br />
sahandi.<br />
calamidad, sasinandahuiñaha, sadzandohodzanani<br />
calar vna razon vide alançarla.<br />
calar melon. yosasitnunindi, f casi.<br />
folio 41v column 2<br />
calauerna. yequedzini,<br />
calcanar, dzeye.<br />
calçar los pies. yochihindisasahandi.<br />
calçada persona. tayyehendisasahata<br />
calçar calças. yondevuinuundi calças.<br />
yonucuinondi calças,<br />
calçado con calças. taiininocalças<br />
taynindenuucalças.<br />
calçarse çaragueles. idem.<br />
calçada, ychiininocanu. ichicaandodzonino.<br />
ichiyodzonino. ychinisaacodzo.<br />
calçada hazer. yochidzonanundiichi.<br />
yosaquendodzoninondiichinanu. f.<br />
caque. yoquidzandi ichiininocanu.<br />
calçado. disa.<br />
caldera, sahacaa,<br />
caldo de qualquier potaje. dayu.<br />
calendario. tutuyehendahuiquevui.<br />
tutuyondaaquevui tutuyondaa<br />
sayehendahuiquevui. tutuyondaa<br />
quevui cuiya, ñeeñuhuduyudusa<br />
calentarse al fuego. yotnunindi. yonduvuihuidzidi.<br />
calentarse al sol. yotatandi.<br />
calentar algo con el huelgo . yodza<br />
quiyocoyuhundi, yodzacuidzindiyocoyuhundi,<br />
yotaandiyoco<br />
yuhundi,<br />
calentar las vasijas nueuas para que se<br />
fortifiquen. yodzunindi quedze.<br />
calentar algo al sol. yodzatatandi.<br />
calentar generalmente, yodzacuidzindi.<br />
yodzahuidzindi, yodza<br />
dzaandi. yondadzahuidzindi.<br />
calentar temascal. yochihindiñehe.<br />
yosamindiñehe. f. cami,<br />
calentar orno. yosamindisitno. f. cami.<br />
yodzadzaandisitno.<br />
calen
folio 42r column 1<br />
calentarse algo al fuego. yosiñindi.<br />
f, queni. yodzaandi.<br />
calentura enfermedad, dzinuhu.<br />
quahidzinuhu,<br />
calentura tener . yocuvuindiquahi<br />
dzinuhu.<br />
calentura con frio quahitotocasi.<br />
calentura grande tener. yodzaandi.<br />
yocanacanindi. yonanacanindi,<br />
yocanaquesiñeendi.<br />
calentura cotidiana. quahidzinuhu.<br />
sayehetnaha,<br />
calentura sin frio. quahiyodzaayosini,<br />
calera horno de cal, sitnocaca,<br />
caliente cosa, saini. saidzaa.<br />
caliente abahando o baheando. inindeye<br />
iniyoco.<br />
caliente con el huelgo. sanisini yoco,<br />
sanicuvuiini.<br />
caliente pueblo. ñuuini.<br />
callar, yodzaquehuindi,<br />
callado estar. yoquehuindi,<br />
callado hombre que guarda secreto,<br />
tayyuhuini. taycutuyuhu, tayñacahanaha,<br />
tayñacahaqueye. tay<br />
ñohomaaini. tayyuhundoyo, tay<br />
ñohondoyoini tayyosadzininoini,<br />
tayyuhundoyoini,<br />
callada cosa que nose divulga . sanicuvuiyuhu<br />
sanicuvuindoyo.<br />
callar hazer a otro concluyendole,<br />
yodzaquehuiñahandi. yodzataandita.<br />
yodzacoocuisindita,<br />
callar hazer a otro como quiera. yodzaquehuiñahandisita,<br />
callar encubriendo secreto. yosadzi<br />
ninoinitni. f. quadzi.<br />
calle. ychi, ychiyaya, yayacaayuq<br />
huahi, ychicaayuqhuahi.<br />
folio 42r column 2<br />
callos de la mano. tidzitnidaha.<br />
callos tener asi en las manos . yocuvuidzitnidahandi.<br />
yocuvuiyata<br />
dahandi.<br />
callos que suelen tener las yndias<br />
en los pies por estar sentadas mo<br />
liendo en metate, sanicuvitedzitni,<br />
sanicuvuitenuusahaña.<br />
calma en la mar, saninoocavuadzadzinduta,<br />
sacaadzadzidutañuhu,<br />
calma del sol, sasasacani, sacoocani,<br />
sacootinehe, saindiichichi, indiisatu.<br />
quesicadzi yocoo . canichihi.<br />
canisatuyocoo,<br />
calmado de sol. taynichidzocani, tay<br />
nitaacani, taynitniñocani.<br />
calmarse como cauallo. decansancio<br />
yosihyavuindi, f. cuvui, yosihitatundi.<br />
(saquesi.<br />
calor generalmente. saini, sacani. saquesi<br />
calor natural, neñeiniñayevui, ini<br />
huatu, inihuita, inidzevuindi,<br />
calor tener generalmente. yocuvui inindi<br />
calor del sol. caniquesi (inindi.<br />
calor hazer. yyoni,<br />
calor grande tener, yocuvuichichi<br />
ñeendi. yocuvuiquedzeñeendi. yosinocatnindi,<br />
yosinocatniñeedi,<br />
yocanacatneñeendi,<br />
calosfrios tener. yondaandodzo satandi,<br />
quahiquaayehendi, yonandequendi,<br />
caluminiar a alguno, yonducuyetendisita,<br />
yotaaquachindi. yocahayetendi,<br />
yocahatnuhuyuhundisita,<br />
yocahayeteyuhundisita,<br />
caluniado ser, yotavuiquachindi, yotavuiyetendi,<br />
calua dziniyanda, dzinindee,<br />
F 2 caluo
folio 42v column 1<br />
Caluo hazerse. yocuvuiyanda, dzinuni.<br />
nicoyoidzi.<br />
Caluo asi, taydziniyanda taydzinindee<br />
Calua entradas de las sienes. dzini<br />
quasaaninitnaa. yandatnaatasi,<br />
Caluo hazerse desta manera, yocuvuitnaatasindi.yocuvuitnaayandandi.<br />
Cama la ropa. dzoosacavuandi. dzoo<br />
sacavuandisi.<br />
Cama la madera, sitosacavua. yutnu<br />
sito.<br />
Camaleon, tiyahuanoño,<br />
Camara vide aposento,<br />
Camarero, tayyonahatnuni saquidziyya.<br />
Camara hazer. vide cagar.<br />
Camaras enfermedad, sasiconuu<br />
chisi. sasicaachisi sacoochisi.<br />
Camaras tener. yocoochisindi . yocaachisindi,<br />
yosiconuuchisi f. cuico<br />
Camaras de sangre. quahidzasineñe.<br />
sacooneñe.<br />
Camaras de sangre tener. yocooneñechisindi.<br />
yosiyondineñe. f. coo.<br />
yocuvindiquahidzasineñe.<br />
Camaron, ticanduta.<br />
Camaron grande. ticandoco.<br />
Camaron pequeñuelo. tiyuqnduta.<br />
Cambiar vide trocar.<br />
Cambio acto, sasidzama sasinadzama.<br />
Cambio el lugar. huahisidzama.<br />
Camellon . ticooñuhu.<br />
Camellon de piedra. cooyuhua.<br />
Camellon hazer, yoquidzandi. ticoo<br />
ñuhu. f. cadza. yosanindi, ticooñuhu,<br />
f, cani. yodzacaanditicooñuhu<br />
Caminar, yosicandi, f. caca,<br />
Caminante taysicaichi. taysasica<br />
folio 42v column 2<br />
nuuichi.<br />
Caminar a pie, yosicasahandi. f, caca,<br />
Camino hazer, yosanindiichi. f. cani<br />
yotehuindiichi yosaqndiichi f, caq<br />
Camino vide calle.<br />
Camino ancho, ichicahi. ychiyondecasica.<br />
Camino angosto. ichicuiñe. ychituu<br />
Camino Real. ychi yayacahi<br />
Camino que va por medio de heredades.<br />
ichiininoitu.<br />
Camino que va alguna casa. ychiyondevuihuahi.<br />
ychiyosahahuaui,<br />
Camino aspero y pedregoso. ichitadzi.<br />
ichicana ichineni ichitate, ychiquañe.<br />
Camino llano. ychindaa. ichihuaha<br />
ichiyodzo.<br />
Camino de ormigas. sichitiyoco.<br />
Camino de sanctiago. sichiñuu.<br />
Camino torcido. ychiyoiscotnanu,<br />
Caminar a cauallo. yodzondisata<br />
idzu. f. codzoyondidzoñahaidzu<br />
Caminar con peligro o temor. yosicayyondi,<br />
yosica ñahondi . sayuhuindi.<br />
sasicandi<br />
Caminar rodeando. yosacuicondi,<br />
f. qcuico. saquaandi yosicondi yosicatnanindi.<br />
yosicatadzindi. f. caca.<br />
estos dos postreros denotan a mal fin<br />
Caminar a las ancas del cauallo. yodzondicahacauallo.<br />
Camisa. dzono.<br />
Camissa que vsan las yndias que llaman<br />
huipil. dzico.<br />
Camisa de maçorca de maiz . tesiqui,<br />
dedzi, ñamasiqui doco ñama,<br />
Camissa por costumbre tener la muger.<br />
yocuvuineñeña yondesitnu<br />
niña
folio 43r column 1<br />
tnuniña, yonacahiyooña, yosateneñeña,<br />
yocoyoneñeña .<br />
Campana. caayocanda.<br />
Campanario. sainditacaa, sayodza<br />
candatacaa.<br />
Campanero que las haze, taytevui<br />
caacampana, tayhuisi.<br />
Campanero que las tañe. tayyodzacandacaa,<br />
taytaacaa.<br />
Campanilla de la garganta. datu.<br />
Campanilla de çarcillo. o joya, tende<br />
sainditadzeque dadzi dzeque<br />
inditatende, dzequeinditandadzi.<br />
Campesina cosa. sayyo yucu.<br />
Campesino hombre. tayyucu, taiñuuyucu.<br />
Campo tierra llana. yodzo, yodzosica,<br />
yodzoyyo.<br />
Campo donde pascen las bestias. yucucaaita,<br />
itacuhu, ñuhucuhu, ñuhu<br />
caandusi.<br />
Can de madera. yutnu noho toto, yutnucahu,<br />
huahi . yutnunohohuahi<br />
Canal, o caño. chita.<br />
Canal de madera para traer agua.<br />
yutnusichinduta, yutnuyosadodzoduta,<br />
yutnuyosahaduta, chitayutnu<br />
yosahaduta.<br />
Canas de la cabeça. huidzidzini, huidzindaa,<br />
idzindaa.<br />
Canas tener. yocañahuidzi dzinindi.<br />
Cano hombre. taidzinihuidzi, taidzinindaa,<br />
taiquetendaa tainiquetehuidzi.<br />
Canas de la barba idem.<br />
Canasta. tesite, tesiyo.<br />
Canasto grande de canas. tesitesaha.<br />
Canasto otro grande de otate. yecatnunee.<br />
folio 43r column 2<br />
Cancelar scriptura . yodzacuitandidudzu.<br />
Cancer. quañuhu tnoo.<br />
Cancion o canto. yaa.<br />
Cancionero. tutuyondaayaa.<br />
Candado. caayondiyu, caayondadzi.<br />
Candela de cera. yteñuma.<br />
Candela de sebo itedzaha.<br />
Candelas tener en las manos. yonaindi<br />
ite, f. cona, yotneendi ite, yninondahandi<br />
ite, f. cuinino, yonucuiñenino<br />
itedahandi.<br />
Candelaria, fiesta de nuestra Señora.<br />
quevuiyocuvui yyite ñuma.<br />
Candela poner a otro en la mano<br />
yosanundi dahata ite, f. canu, yosanininondi<br />
ite dahata f. cani.<br />
Candelero que haze candelas. tay<br />
yoquidzahuaha ite.<br />
Candelero que las vende. taidzicoite.<br />
Candelero cirial. yntnu. l. caa tnooite<br />
ñuma yutnu cuindodzo<br />
ite ñuma, yutnu sacuindodzoite.<br />
Candelero en que se pone la candela.<br />
caacuiñendodzoite, sacotnooñuhu,<br />
sacocatniñuhu, detnoo.<br />
Candil. sacotnoo ñuhu, caa catnoo<br />
ñuhu.<br />
Canela. yaha yaqua, yahahuidzi.<br />
Canglion. tindoho nano, sacaitanduta,<br />
sadzananataduta.<br />
Cangrejo. tiyoodziñe.<br />
Cañada. duhua sica duhua indaa.<br />
Canonizar sanctos. yochihitnahandi<br />
sanctos, yochihindico tnahandi<br />
sanctos.<br />
Canonizado ser assi. taynicuvuitnaha<br />
sanctos, taynisaquehetnaha sihi<br />
sanctos, taynisaquehendico tnaha<br />
F 3 ha
folio 43v column 1<br />
ha sihi sanctos.<br />
cansarse. yocuvuitatundi, yosihitatundi,<br />
f. cuvui, yodehuitatusindi.<br />
cansar a otro . yosanitatuñahandi,<br />
f. cani, yoquidzatatuñahandi, yodzanihitatuñahandi,yodzandehuitatuñahandi.<br />
cansarse de hablar. yocuvuitatuyuhundi,<br />
yondehuitatuyuhundi, yosinitatu<br />
yuhundi, f. cuvui.<br />
cansarse de mirar. yondehuitatunuundi,<br />
yocuvuidzusanuundi, yondehuinuundi.<br />
cansarse el lado o el pie por estar sobre<br />
el. yosihitatundi, f. cuvui.<br />
cantar. yositandi, f. catandi.<br />
cantar las aues. yocanate.<br />
cantar baxo. yositandadzendi, yositandatendi.<br />
cantar mas baxo. huihinino, huihidatne<br />
yositandi.<br />
cantar tiple. yositacuiñendi, yositandandindi.<br />
cantar alto. saayositandi.<br />
cantar mas alto . huii saayositandi,<br />
yosaanaindi dudzuyaa, f. caanay.<br />
cantar suauemente. yositahuayu, yositahuii<br />
yositahuita, yositahuahandi<br />
cantar cantares en menosprecio. yositandaa<br />
ñahandi, yocachiyechi<br />
yocachiquadzu, yochdzoyaañahandi.<br />
cantar en alabança de otro. yochidzoyaañahandi,<br />
yocachihuahandi,<br />
yochidzoyaandita tnuhuhuaha.<br />
cantar el gallo. yocana tiñoo.<br />
cantar el buho, yodayute, yocahate<br />
cantaro. yoonduta.<br />
cantarera donde ponen los cantaros.<br />
folio 43v column 2<br />
saiñeyoo, f. cuiñe, siñayoonduta.<br />
cantera de donde sacan piedra. sayo<br />
tahuitaayuu, sayosatatayuu.<br />
cantero el oficial. taihuisiyuu, taysasiyuu.<br />
canto leuantar o cancion. yotavuandi<br />
yaa, yocanacatadzinandi yaa,<br />
yocanacachindi yaa.<br />
canto entonar dando las bozes a cada<br />
vno de los, que cantan, yocana<br />
naindidudzuyaa.<br />
canto componer sobre lo acontecido.<br />
yochidzo yaandi yosaqndi<br />
yaa. f. caq.<br />
canto llano. yaandaa, yaaquahandaa.<br />
canto de organo. yaaqmi.<br />
canto piedra. yuu.<br />
canto de canto o piedra. siqui.<br />
canton de esquina, yuusiqui huahi.<br />
cantor maestro. ñandaa, taindaa, taisita<br />
caña hueca. yoo tnuyoo, tnuyooiyu<br />
caña maciça otate. tnuñee<br />
caña en su lugar.<br />
caña de comer. doo. (hu<br />
caña sin maçorca. doo cusa, doo tuhu<br />
caña de mayz elada. dootnami.<br />
caña de mayz seca. ñama.<br />
cañamaço. dzamádaa, dzamaticandu,<br />
dzamacoco.<br />
caña de poquiete. dzanuyoo, yooino,<br />
yoodzano.<br />
caña negra, vide junco.<br />
caña dulce. doohuidzi.<br />
cañaueral. saisiyoo, saisitnuyoo.<br />
canilla del braço. yequedzuchi yotnahadzichindaha.<br />
canilla de pierna. idem.<br />
cañon para escreuir. yequetaatutu.<br />
caño de agua. sichinduta.<br />
cañu-
folio 44r column 1<br />
cañuto de caña. huau.<br />
caño de fuente. tnuquu, sacainduta<br />
cañutillo, vide junquillo.<br />
capaçete de hierro. caasacohodzini<br />
cohodzini.<br />
capa. idem.<br />
capa de agua, de ojas de palmas.<br />
dzoocaha, dzooticu,<br />
capar a alguno. yodzacaindiyuuta.<br />
capado. tay nicaiyuu.<br />
capado inhabil para engendrar. tai<br />
ñama, v impotente.<br />
capar carneros, o chibatos. yodzandaininindi<br />
yuute.<br />
caparrosa. ñuhuayo ñuhu uhua.<br />
capaz. tay yosatnahasi.<br />
capilla de yglesia. inihuahiñuhumaa<br />
capilla de capa. sainditadodzo dzuque<br />
dzoo capa.<br />
capitan. taindodzo nuutnañu, tay<br />
sacuvui nuu tnañu tay sacuvuidziniyecu,<br />
dzutuyecu, taisandaca<br />
yecu, tay yodzacaiyecu.<br />
capitanear. yocanayosisatnañuyecundi,<br />
yodacandiyecu.<br />
capitan de gente de paz. taidzini, tai<br />
yonahatniño, taycahatniño, tay<br />
yondacañaha, taindodzonuu tay<br />
saquiñahi.<br />
capitel de coluna . yuudzinindaca,<br />
yuucoocodzondaca.<br />
capitulo de libro. dudzu yocachitnuni,<br />
dudzuyochihitnuni dudzu<br />
satandanino, sacachitnuni, sacuvuidzeendudzu.<br />
capitulo lugar de consejo. huahi sa<br />
yonatnaitnuni, huahi yosiyotnunitniño.<br />
capon. tiñoo nicay yuu.<br />
folio 44r column 2<br />
capon que se da en la cabeça. tindan<br />
di, sayosicosiquidzini. sataasiquidzini,<br />
sataatendandi dzini.<br />
capullo de seda. ñama.<br />
capullo del miembro del hombre.<br />
ñeedzini inidzoho.<br />
capullo de algodon. cachiticaha.<br />
capullo de gusano que cria en los arboles.<br />
ñama, teñama.<br />
cara. nuu.<br />
cara con dos hazes. tay vvui ini, vvui<br />
yuhu, dzocahandaanicata, taydzo<br />
caandodzonica yocaha, tay vvi<br />
datu, tay vvuiyuhu, tai vvuidzaa<br />
tai vvuiyoo, tai cahavvui.<br />
cara alegre del que esta regozijado,<br />
taisitodzee, taisito huii.<br />
cara a cara dezir algo. yocachi ñoho<br />
nuundisita yocachicuitendi,<br />
yosasadahandi, f, casa este es hablar<br />
dando de manos.<br />
cara sin verguença . tay nuudzana<br />
tay nuundee, tai ñohonuu ñaña<br />
tay sanai nuu ina, tai nuu dzacata,<br />
tai nuu naha, nuundeye.<br />
cara hoyosa. tai nuutiquedze, tai nuu<br />
tequeque tai nuu ñuñu, tai nuucoto<br />
tai nuundeye.<br />
cara arrugada. tai nidzii nuu, taynuudzii,<br />
tai nuutadzi tai nuucondo<br />
cara enjuta seca. nuundahua, nuu<br />
yeque, nuutuchi.<br />
cara cosa en precio. samani sasicayondaa,<br />
sicacatasi, sicayahuisi,<br />
caracol. yee.<br />
caracol de escalera. huahiyee. diyo<br />
yosiconuu, diyo huahiyee<br />
carbon. ñuñuhu.<br />
carcax de saetas. itneduvua.<br />
F 4 sai
folio 44v column 1<br />
saininonduvua<br />
Carcaxadas dar de rrisa yosacundasandi,<br />
f. quacu. yosacundavuandi.<br />
yosacusacundi. yosacucuinendi.<br />
Carcaua. yavuinisa tatañuhu, ñuhu<br />
nisatatayavui.<br />
carcoma de madera el gusano, teyocoyutnu<br />
tequedzeyutnu. tecoco<br />
yutnu.<br />
Carcoma los poluos, yuchiyutnu.<br />
Carcomida madera. yutnunisivuiticoo<br />
yutnunicuvuitequedze yutnunisasiticoco.<br />
Carcel. huahicaa, huahiyutnu huahinaa,<br />
huisi, huahidzoco, huahicasi,<br />
yacañaha, huahindahui.<br />
Carcelero. tayyondaahuahicaa<br />
Cardo. duvuaiño<br />
Cardar o carmenar lana. yocanandiidzi,<br />
Cardas. caacanaidzi.<br />
Cardenal de golpe. sanisinotnani, sa<br />
nisacohoneñetnani, sanisinocavuatecuiño,<br />
sanicanandusa.<br />
Cardenales tener asi, yosinotnanindi,<br />
yosinondaandi, yocuvuitnani<br />
ñeendi, yotnaniñeendi, yosinocavuacuinoñeendi,<br />
yocanadusa,<br />
Cardenales hazer a otro, yodzasino<br />
tnanindi . yodzasinondaandi, yodzasinocavuatecuiñoñahandi,yodzacanandusandi.<br />
Cardenales tener con hinchazon de<br />
açotes. yocaacuitandusañeendi,<br />
yotnani, yochituñeendi. yocanandusañeendi,<br />
yocanatecuiño<br />
ñeendi, yochituneñetnaniñeendi .<br />
Cardenales hazer aotro con açote.<br />
yodzacanacuitadusañeeñahandi,<br />
folio 44v column 2<br />
yodzatnanichituñeeñahandi. yodzacanandusañeeñahandi,<br />
Cardeno o carne lastimada, ticuiño<br />
sanitnani,<br />
Cardeno. sandaa,<br />
Cardenillo. ñuhundaa.<br />
Cardon con que cardan. docoduvua<br />
iño.<br />
Carearse para aueriguar algo. yona<br />
cuhuadudzutnahandi. yonacusi<br />
dudzutnahandi. yonacuhuayuhu<br />
tnahandi,<br />
Carecer de lo necessario o estar pobre.<br />
yocuvuindahuindi. yyocai<br />
yyondahui yyondi. yosihindahuindi.<br />
yyocanundahuiyyondi .<br />
Careza. sayocuvuimanisamani, sa<br />
yondaasica, saysindaasica,<br />
Carestia auer de mantenimientos.<br />
yocuvuitnamandahui. yocuvuindahui,<br />
yocuvuitnama yondiiyosañuñuuyosinoñumi<br />
quesiñuu. yondii<br />
yosayañuu. es auer gran sequedad.<br />
Carestia auer de lo necessario, sasi<br />
cuvuimani yocuvuitesi<br />
Cargarse. yosidzondidzidzo. f. cuidzo<br />
yosaaquehendidzidzo, f. caa.<br />
Cargado estar. yondidzondidzidzo<br />
Carga. dzidzo.<br />
Cargarse hecharse sobre alguno yosatavuindodzoñahandi.yosandadzindodzoñaha,<br />
yosacoondihi<br />
ñahandi<br />
Cargar arcabuz. yotniñondi ñuhu<br />
candi, yotniñondiñuhutnusiicaa,<br />
yodzacaindinuhu.<br />
cargado arcabuz . tnusiicaanisacoho<br />
ñuhusiicaa, tnusiicaasanohoñuhu<br />
siicaa
folio 45r column 1<br />
siicaa, l. ñuhucande.<br />
Cargo tener de algo. yonañuyondadzindi<br />
yotneeyodadzidi. nohosiñandi.<br />
nohosahatniño.<br />
Cargarme algo al cuello o a los ombros,<br />
yochidzodzocondi, yosaquendodzondi<br />
dzuqndi . f. caq. yosaa<br />
chihindi dzuqndi.<br />
Cargado estar asi, yodzodzocondi.<br />
f. codzo. caandodzo.<br />
Cargo de consciencia tener. yona<br />
cuidzoyonatavuindi. yonuquehe<br />
dzeque. yonuquehetnahandi, yondaayondacuyecaquachindi,yonucohoyuhunuundi.<br />
Cariaguileño. tayiñendaa, iñehuii,<br />
nicacunuu.<br />
Cariredondo. tainuuticuta.<br />
Cari triste, tay nuucoyo,<br />
Caridad vide amor,<br />
Carlear vide aceçar.<br />
Carmenar vide cardar.<br />
Carmesi. saquahaquahaneñeneñe.<br />
Carnal tiempo de carne. quevuiyosasicoño,<br />
yosasi quete.<br />
Carnal hombre vicioso. tayquadza,<br />
taydzoeenisacuvui sicoñota yotadziinita,<br />
taisanducuquachicaa<br />
ñuuñayevui . tayyosinihuatusandiisaquene,<br />
Carne. coño.<br />
Carnero, ticachi.<br />
Carnero huesa de muertos. huahiyequendeye,<br />
sayonacusitandeye. l.<br />
yequedeye.<br />
Carne cozida, coñonichiyo.<br />
Carne cruda, coñoyehe.<br />
Carne cozida sin sal. coñocate.<br />
Carnestollendas. vide antruejo.<br />
folio 45r column 2<br />
carnicero que la vende . taydzicocoño<br />
Carneceria. sayodzicotacono, huahiyocuvuiyahuicoño.<br />
carneceria matança. sasihicahita, sa<br />
sicuvuicahita.<br />
carnudo hombre de muchas carnes<br />
tayyondaacoño, taycanu taysandidzocoño.<br />
tayyodzaquanucoño<br />
taycaacanutayyocahacoño, tay<br />
cahatahuataicahacodzo. este postrero<br />
es de grandes nalgas.<br />
carpintero. tayhuisiyutnu, tayyosasiyutnu.<br />
carraspera tener. yosatuyocahudzu -<br />
quedi. yonatnahadzuquedi.<br />
carpintear. yosasindiyutnu, f. cuifi,<br />
carrasco arbol. diinuhu. tnudiinuhu.<br />
carruscal saisiyutnundii . yucuisiyutnundii.<br />
carrera donde corren. sasinosaa<br />
carrera de cauallo . sasidzaconota<br />
cauallo.<br />
carreta. cata.<br />
carreta la rueda, yutnucata l. cuta,<br />
carretero que la guia. taysandacayutnucata,<br />
taydzacaayutnucata.<br />
carrillo o polea. cata dzacaayuu.<br />
carrillo de la cara. dzitne<br />
carrilludo hombre. de grandes carrillos.<br />
taynacuvuiquededzetne,<br />
taydzetnequende tay canudzetne<br />
carrizo, yooquachi . yooniñe.<br />
carrizal. saisiyooquachi,<br />
carro. vide carreta.<br />
carta tutucarta.<br />
cartero. tayyosanaitutu, f. cana,<br />
cartabon. yutnusiqui,<br />
cartapacio. tutuyondecu,<br />
casa. huahi,<br />
casa
folio 45v column 1<br />
Casa de paja vide buhiyo.<br />
Casa de muchas bueltas. huahinisicotnanu,<br />
huahinisiconuu, huahi<br />
nisicocoho. huahinisiconini.<br />
Casa que no se mora. huahiyyu, hua<br />
hiyooyyo. huahiyooyehe.<br />
Casa bazia desechada. huahinaa.<br />
Casa de Dios. vide yglesia.<br />
Casa de diablos. huahiyuqdiablos.<br />
Casa de açotea. huahinehe.<br />
Casar donde auia casas. chiyosanisiyohuahi,<br />
sanicaahuahi,<br />
Casa vieja, huahituhu, huahitnani,<br />
huahiyata,<br />
Casa mudar. vide mudar.<br />
Cassarse. yotnahandahandi, yocoo<br />
cooñahadzehe. l. yee, yocuvuitayu,<br />
yonihiyee, yonihiñahadzehe,<br />
yocuvuinduvui.<br />
Cassarse el señor. yotnahandahaya,<br />
yocuvuihuicoyya.<br />
Casamentero, tayyosinonoo, taysa<br />
sicandahui, tayyosaqndahui, tay<br />
ñohosahandahui.<br />
Cassado hombre. tayyyoñahadzehe,<br />
Cassada muger. ñahayyoyee.<br />
Cassmentero mio. tayñohosahandahuisindi.<br />
Cassar la hija. yocuvuicadzandita,<br />
yocuvuidzayacadzandita.<br />
Cassar el hijo. yocuvuisanundiña. yocuvuidzayasanundiña.<br />
Cassarse. clandestinamente, yotnahandahayuhundi,dzoyuhuniyotnahandahandi.<br />
Cassar el sacerdote a los desposados<br />
yodzatnahandahañahandisita.<br />
Cassadero. sacuvuitnahandaha, sacuvuicooyee,<br />
. l. cooñahadzehe.<br />
folio 45v column 2<br />
Caxcaxo piedra menuda. yunnindoyondaa,<br />
yuunicaindaa, yuunitahuindaa.<br />
Caxcaxo otro del agua. ñutecuchi,<br />
cuchinaña,<br />
Caxcal asi. saisicuchinaña.<br />
Casi vide supra.<br />
Casicasi o por poco. dacuvuidacuvi,<br />
dzodzuhua, ñuhunica, dzohuitnica,<br />
sacuvuisacuvui, dzodzuhuani<br />
dzohuitni dzohuiini, dzonoo<br />
ñuhunoohuani,<br />
Casiasicomo, dzuchidzuhua, huihi<br />
dzuhuadzachi, dzavua.<br />
Caso vi. acaecimiento, l. acontecer.<br />
Caso no hazer de alguna cosa como<br />
de injuria. ñayocoocotondi, ñayocahatnunindi.<br />
ñayocahahuitindi,<br />
ñayodzanoondi,<br />
Caso desastrado. iyondahuinicuvui.<br />
Caso hazer de alguno. yocoocotondita.<br />
yocahatnunidita cunceteris<br />
Caspa de la cabeça, tisahadzini.<br />
Casposo el que tiene caspa. taydzini<br />
tisaha. tay dziniyaque, taydziniyaa<br />
Caspa limpiaa . yodzacoocoyondi,<br />
yonacuhuandi. yonañahindi, tisahadzinindi.<br />
Casta linaje. tnuhu, yaatnuhu, sayehendico<br />
tnuhu, sichiyuq.<br />
Castamente biuir V. biuir<br />
Sanctamente<br />
Casta muger. ñahayosaidzoho, yosaiii<br />
yosahaini,<br />
Castañetas dar, yodzacandenditetayutecuyu.<br />
Castañetas dar a otro haziendo burla<br />
del. yodzacandeninindiyuhuta<br />
yosahatnahandititayutecuyundi,<br />
Castiça que mucho pare, ñahayosina<br />
casti-
folio 46r column 1<br />
castigar de obra. yodzandohoñahan -<br />
di, yodzananiñahandi, yocaniñahandi,<br />
yodzatacuñahandi.<br />
castigar crudamente sin piedad ñadzuchi<br />
ñadzaña yocanindita, yocanidzaandita,<br />
yocanivhuindita<br />
castigar braua y cruelmente. ñayosico<br />
quaidahandi, yocanidzii ñahandi,<br />
yocaninihindi, yocaninama.<br />
castigar por metaphora, yocahindiducuyaha<br />
ducusatu tniinducu<br />
sahasiqui, yondoyoyucuyaha<br />
yondoyoyucusatu sahasiqui, yotaañahandi<br />
yosahañahandi.<br />
castigar justamente y con razon.<br />
yyotnuni yyosaha yyotnunisaha<br />
mihi saha mihi quachi yodzandohoñahandi.<br />
castigar a otro con mucho enojo.<br />
yosatuyocahuinindi, yodzandohondita,<br />
yocayuinindi yocanindita.<br />
castilla. idem . l. ñuusatanduta, siyonduta<br />
castrar vide capar.<br />
castrar colmenas. yodzacaindidudziñuñu.<br />
cataratas tener en los ojos. yoquesi<br />
ñee nuundi.<br />
catedra o pulpito . yutnu cuininotay<br />
yodzaquahañaha.<br />
catedratico. taindichi yodzaquaha<br />
dichiñaha.<br />
catorze, vide en la quenta.<br />
caudal. yahuicata, sahayahuita, saninihindaata,<br />
sanicaindaa.<br />
caudillo, vide capitan.<br />
caudal tener. yyosasimayndi, yyo<br />
yahuicatasindi, yonihi inindi.<br />
causa y el por que se haze. sahaycasaha<br />
causa occasion dar de algun mal.<br />
folio 46r column 2<br />
yotasisahandi, yochihisahandi, duhu<br />
nisacuinota sanene cana.<br />
causa ser de la sanidad de otro. yodzacoocuisindi<br />
sayocuhuita.<br />
causa ser de la enfermedad de alguno.<br />
duhuniquidza yotnahaquahi<br />
causa pedir. yosicandi ñanasaha.<br />
causa dare de lo que se haze.<br />
yotasisahandi<br />
cautelosamente, tnuhu tuhuaini, tnuhucasi<br />
ini.<br />
cautelosamente en mal. tnuhu huisi<br />
ini, tnuhu ñenaini, tnuhudzandahuiñaha<br />
.<br />
cauteloso y auisado ser. yotuhuainindi,<br />
yocasi inindi, dichi inindi.<br />
cautela prudente satuhua.<br />
cautela maliciosa. sasinihuisiñaha,<br />
sañena ini.<br />
cautiuo. tai ninihita, taynicuvuidzaha,<br />
tay nicoo yucu cavua, tay nicuvuinduq.<br />
cautiuar en guerra. yonihiñahandi<br />
yonihidzahandita, yocahidzahandi,<br />
yotneedzahandita.<br />
cautiuos sacrificados ante los ydolos<br />
. dzini, dziniñaha dzini yecu<br />
nicuvuita.<br />
cautiuar. l. captiuar el entendimiento<br />
a la fee, yosaindatundi. f. quaind.<br />
yosaquehecutu inindi sahatniño<br />
sinindisa, nisatneecutuinindi<br />
tniño sinindisa, nitnee nisicoinindi<br />
cauada tierra. ñuhu nisitu.<br />
cauador. taysitu.<br />
cauar labrando yositundi, f, cutu.<br />
cauar tierra. yosatandi yavui, f. cata,<br />
yosataninondi<br />
cauar el agua la piedra. yosataninonduta<br />
nuuyuu,<br />
cauar
folio 46v column 1<br />
Cauar la tierra, escaruandola con<br />
el pie, yosihindodzosahandi nuu<br />
ñuhu , f. quhu.<br />
Caualgar a cauallo. yosaacodzondi<br />
f. caadodzo.<br />
Cauallero. taytoho.<br />
Caualleriza o establo . huahi idzu,<br />
huahi iñe idzu.<br />
Cauallerizo. taiyondacaidzu, tay yondaaidzu.<br />
Cauallo. idzu.<br />
Cauallete de pared. namaninatuvuindodzo,<br />
namani sandehe ticoo,<br />
namayosandehe cuiñe, doho ninatuvuindodzo.<br />
Cauallete de xacal . tecaninundodzo,<br />
tecaninatnaha dziniteyahua.<br />
Cauallete hazer. yonatuvuindodzondi<br />
nama, yonadzahuindodzondi,<br />
yodzaquendehecuiñendi nama.<br />
Cauallillo entre surcos . ticoo ñuhu,<br />
ticoo.<br />
Cauallillo tal hazer. yonacanindi<br />
ticoo ñuhu.<br />
Cauerna yavuicana, dzahua saindii<br />
yavui dzahua cavua, yavuineni.<br />
Caxon vide. arca.<br />
Caxa de escriuanias sasacuino yequetaatutu,<br />
saininoyequetaatutu,<br />
caxa de cuchilios. sasicuinoyuchicaa<br />
Caxa o petaca de cañas. satnuyoo.<br />
Caxo de caxa. satnu ñohotnahainisi.<br />
Caxcajo, vide cascajo.<br />
Caxcar algo. yotahuindi.<br />
Caxcara de huebo, o fructa. dzoo.<br />
Caxcauel. chinducaa.<br />
Caxcauel de arbol . chinduyutnu,<br />
teneñe.<br />
Caxcauel de plata. tendedziñuhu.<br />
folio 46v column 2<br />
Caxcauel de culebra. dziyocoo.<br />
Caxco de cabeça. yequedzini.<br />
Caxco de hierro . caasacohodzini,<br />
caayadzi ñohotnaha, sombrero,<br />
caasacuinodzini.<br />
Caxco de vasija. techiyo.<br />
Caxco de xicara. titáya.<br />
Caxquillo de saeta. caasacuiñendozoduvua,<br />
caasacodzonuunduvua,<br />
caaindodzonuunduvua.<br />
Caxcos de cauallo. tniiidzu.<br />
C. A N T E L.<br />
Clamar dar vozes. yocanandi,<br />
yocanasaandi.<br />
Clamor alarido de guerra. sasicanayecu.<br />
sasicanatnaayecu.<br />
Clara de huebo . dutandevui cuisi,<br />
dutahuisidevui.<br />
clara cosa no turbia. sadoo, yaa, cuii<br />
clara cosa trasparente. sayondiinini,sayotasanini,<br />
sayotuvuinini, sayoyahinini,<br />
sayocuisinini.<br />
claramete parecer de lexos. sicayotuvui,<br />
yotuvuindaa yotuvuiyaa.<br />
claridad tener el aposento. yñendaahuahi.<br />
claramente por publicamente. yotuvuicanda,<br />
yotuvuindisi.<br />
claridad luz. sayotnoo, sayoyahi, sayondii.<br />
clara cosa de entender. satacucasi,<br />
satacuhuaha satacucuite, satacu<br />
daa, sacuvuitacusita.<br />
clarificar algo. yoquidzavuiindi, yoquidzandoondi,<br />
yoquidzayaadi,<br />
yoquidzaqueyendi. f cadza.<br />
Clarificarse asi. yonduvuindoo,<br />
yon-
folio 47r column 1<br />
yonduvuihuii, yonduvui yaa, yonduvuiqueye.<br />
Clara voz del que canta. saandadzi<br />
saandudzundi.<br />
Claro sonido. saandadzisaandudzu<br />
si. saadzii. saandasa. saandanda saa<br />
yocanda. sayocasa.<br />
Claro estar algun negocio. yotuvuindaa.<br />
yotuvuicasi.<br />
Claro en fama, tayyeheñuhu. tayyehedzico<br />
tay yehendudzu taiinditadzico.<br />
taitacuninoyyota.<br />
Clauar algo. yodzacainiduyucaa.<br />
yosasinondiduyucaa, f. casi.<br />
Clauar clauo en la pared. yochihindi<br />
Clauo. duyucaa. (duyucaa.<br />
Clauo de especias. yahanduyu,<br />
Clauellina. yten duyucaa,<br />
Clemencia tener V. apiadarse.<br />
Clemente. tay yocuvuindahuiini.<br />
taindahuiini.<br />
Clerigo. dzutu clerigo,<br />
Cloquear la gallina de castilla yondayuyequete.<br />
yosacunañate, f. quacu,<br />
yosacuquahite yosacudzichite<br />
Clueca gallina, teñoo yondayuyeq<br />
tiñooyosacunaña,<br />
Clueca gallina questa sobre los huebos,<br />
tinooyodzondevui. tiñoocadzondevui.<br />
teñoo caandadzidevui.<br />
teñoocaandodzotaca teñoo<br />
ninucavuasi ñ<br />
C. A N T E, O<br />
Coa o pala para cauar. yata.<br />
Coa otra grande en que ahirman<br />
para cauar yata sañu yata<br />
dzehe.<br />
folio 47r column 2<br />
Coa otra para sembrar yatatasitata<br />
yatadasi. yatasaquetata<br />
Coa de hierro. yatacaa (hui<br />
Cobarde persona tayyyo. taysayuhui<br />
cobarde ser yyondi. yoyuhuindi.<br />
cobdiciar algo generalmente. yondiyoinindi.<br />
yocatniinidi. yosatendi.<br />
f. quate. yodzandiyoinindi,<br />
yosicondaayosiconduundi. f. cuico.<br />
yosihindaandi. f, cuvui<br />
Cobdiciar persona. yodzandiyoini<br />
ñahandi. yocatneinindi.<br />
Cobdiciar honrra. yondiyoinindiqueheñuhundi<br />
quehedzicondi. quehendudzucoondi<br />
siñacohondi. &vi.<br />
ambicion.<br />
Cobdiciar ser mas auentajado que<br />
otro. yondiyoinindisacuvuihuihica.<br />
cuvuininocandi. yondiyo<br />
inindi tasi siyoñahandichihiyahacandi,<br />
chidzondisicandi, cuvui<br />
dzuqcuvuicanuandi.<br />
Cobertor de algo. sadzatete, sadza<br />
quete sacotete sacodzahui.<br />
Cobertor de libro, sacohodzucututu,<br />
satniñodzucu.<br />
Cobijar algo Vi. cubrir. yodzaquetendi.<br />
yodzatetendi.<br />
Cobijada cosa sayotete sayodzahui<br />
Cobrar la hazienda yendo a cobrarla<br />
yonatniñosahandi. yosandiconinonditniñondi<br />
yonatniñosinandi,<br />
yodzandacuninondi . yonandacandisasimaindi<br />
yonudiconinondi<br />
Cobrar fuerças el en sermon vi, areziar.<br />
Cobrar lo perdido, yonanihindi, yonaquaindi.<br />
yonacahindi.<br />
Cobre. caaquaa,<br />
Cocar la mona yosiñatecodzo<br />
cocar
folio 47v column 1<br />
Cocar a alguno yodzayuhuidzeque<br />
ñahandisita.<br />
cocos hazer por detras. yonahandehe<br />
nuundi dzequeta. l, satata, yoquidzandehenuundisatata.<br />
f cadza<br />
coce herida con el calcañal sachihi<br />
dzeyeñaha.<br />
coçes tirar asi, yochihidzeyeñahandi<br />
coçes tirar. vide acocear.<br />
cocear hablando, yosihindodzosahandi.<br />
f. quhu.<br />
cocear rrecalcando vno sobre otro<br />
yosasaninosahandi yosasandodzo<br />
sahandi. f. casa.<br />
cocear tirando coçes hazia atras<br />
dzodzuma yodzacaisahandi yosañundi,<br />
f, quañu.<br />
codo del braço sitendahandi.<br />
codo medida del codo hasta la mano,<br />
eeyeque,<br />
codorniz. caañuhu, quetequaha queteñama.<br />
cofiade, muger ñono sacohodzeque<br />
l, dzini, sacodzucu dziniña, dza<br />
maininodzini.<br />
cofrade, tay yehendahuitnahacofradia<br />
tayyehetnahacofradia tay<br />
yoquidzanani tnahasita yotnoo<br />
ite S. Maria, taynaquatutnaha. S.<br />
Maria.<br />
cofradia. saquidzacanutayyadzehe .<br />
S. Maria, satnootacata ite s. Maria,<br />
sayehetnahacofradia sasiñaquatutaca<br />
sancta Maria.<br />
cofre. satnu,<br />
coger algo del suelo o en el suelo,<br />
yonachiindi. yonaquaidi<br />
coger flores. yodzondiita. f, cuidzo<br />
yosandandi ita. f. canda, yosanundi<br />
ita. f. canu, yodzacoyondi ita,<br />
folio 47v column 2<br />
yosaininindiita. f, qua, yotneendiita.<br />
yotneendiita<br />
coger fructa de los arboles. yodza<br />
coondicuichi. yonaquayndaandi<br />
cuihi, yosaininidi, f. quai. yotneendiyodza<br />
coyondicuihi.<br />
coger o recoger los tributos. yodza<br />
tacandi daha.<br />
coger rropa blanca, yonacanundi<br />
dzoo yondaqtnanundi.<br />
coger la muger los cabellos en la cabeça.<br />
yonadzitaidzinino & vide.<br />
adercarlos.<br />
coger las pesas del relox, yodzacuiconuundi<br />
yuuinditacuhua, yona<br />
dzitandiyoho. yodzandaandiyuu<br />
coger çacate. yocoyondidahayoho<br />
yosidzondaandi. f. cuidzo<br />
coger maiz la cosecha. yodzacaindi<br />
vuiyu.<br />
coger el trigo la cosecha, yosandandi<br />
f. canda yosanundi. f. canivuiyu,<br />
coger chia yosanundi quende. f. canu<br />
coger chile, yotneendiyaha, yodza<br />
coyondiyaha.<br />
coger frisoles. o hauas. yotnohondi<br />
dichi yotneendaandi. yodzaacoyondi<br />
coger cosas esparzidas. yonaquaindi.<br />
yonacahindi, yodzatacandi. yocain<br />
coger el yndio la manta rreboluiendola<br />
en la cinta para trabajar. yondaachihindidzooyosamandodzondi.<br />
dzoo, futuro, cama.<br />
cogollo de verdura no esipigada. detuyuvua,<br />
cogollo de verdura esipigada, dzitu<br />
yuvua. yutauyuvuayetuyuvua<br />
cogollo, renueuo dearbol, numa,<br />
cogote, de la cabeça, yequedzeque.<br />
teca
folio 48r column 1<br />
tecaha dzeque.<br />
Cohechar al juez. yosadzindi. yuhuta,<br />
f, cadzi yochihidzinoñuhundi<br />
yosahayahuiyuhundita , f. cuhua<br />
yosahadzinoñuhundita.<br />
Cohechos tomar, yosaiyahui yuhundi,<br />
f. quay, yosaidzinonuhundi<br />
Coyunda. yohonee,<br />
Coyunda poner a los bueyes. yona<br />
chihindi yohoñeeidzundeque.<br />
Coyuntura del cuerpo, sanohotnahayeque.<br />
sa yotnanuninoyeque nu<br />
coondadzihuaudaha, l. saha sayotnanuninohuau.<br />
sanucoondeye huau<br />
Cojon. yuu (huau<br />
Cojudo por capar. queteyeheyuu<br />
quete inditayuu,<br />
Cola de animal. dzuma.<br />
Cola para pegar. dacañee tindacañee<br />
Colacion. sahuidzi,<br />
Colar paños yonacata yaandi. yonacatandi<br />
dutayaa. yodzacasiyaandi<br />
Colar algo. en lienço. yodzacaininindi<br />
dzoo,<br />
Colar algo en xicara horadada. yodzasisindi.<br />
yodzacaininindi.<br />
Colcha de cama, dzooniquicucoco<br />
dzooñuu. dzoondusa dzoo coco<br />
colchon dzoo sacavuandihi. dzoo<br />
huitasacavuandihi,<br />
Colear el animal. yodzacuico dzumate.<br />
yodzacuitadzumate.<br />
Collegir algo de alguna cosa. yonu<br />
cuinoinindi yonuquiinindi.<br />
Colera quahidzayucuii duta quahi<br />
ñuhu dutaquaadutacane<br />
Colera negra. dzayutnoo.<br />
Colerico ayrado, taidzichiini. tay<br />
dzaaini. taydzicoini. tayyyoini,<br />
folio 48r column 2<br />
Colerico de humores. tay yocuhui<br />
quahidzayuquaa.<br />
Coleta de cabellos ydzidzininina<br />
tandanini, yootendusata,<br />
Colgado estar de alto. ynditacaandi<br />
Colegio ayuntamento, huahi yona<br />
tacataydzaquaha.<br />
Colegial. tayyyohuahidzaquaha;<br />
Colgajo de vbas, eetetu, eetendate.<br />
Colgar algo. yosatacaandi, f. cata,<br />
Colgar algo como quentas al cuello<br />
yonaquacundi yotniñodzuqndidzeque<br />
Colgado. traer algo al cuello como<br />
el rrosario. yondacundi, yosacundi.<br />
Colgar como tapiceria yosatandi.<br />
Colgarse algo quedando preso de alguna<br />
cosa. yocoocuitacaandi. yosa<br />
cohonaindi. yosacohodzucundi<br />
Colgada estar fruta del arbol. indita,<br />
futuro cuindi.<br />
Colica passion tener. yondiyuchisindi.yoyechininosacuiyachisinayocaisiyondi.<br />
yondadzichisindi.<br />
Collacion vide barrio.<br />
Collar de vestidura. dzuq.<br />
Collar de oro. dzequedziñuhuquaa<br />
sanduvuinohototo.<br />
Collar de perro. ñeesacoho dzuqina<br />
Collar que vsa el diacono en el altar<br />
sasacohodzuq.<br />
Collera, caasacollodzuq<br />
Collera poner. yotniñondicaadzuq<br />
Colmar la medida. yotniñochituyeendi,<br />
nisaacuiñeyee. nitniñondi<br />
Colmada cosa en medida. sanichitu<br />
yee. sanisaacuiñe yee.<br />
Colmada cosa que rebosa , saita<br />
coyo sayosino casa. sayosatindaa<br />
. saitasita sainditasita sacaasate<br />
col
folio 48v column 1<br />
Colmena, yutnuñohondudziñuñu<br />
yutnuyotniñodudzi quete.<br />
Colmillo. nohosiqui; nohodzaa.<br />
Colodrillo de la cabeça. yequedzeque,<br />
dzeque<br />
Color generalmente. sanoonoo,<br />
Color colorado saquaha.<br />
Colorado sino, ñuquaha, ñoho.<br />
Color azul, sandaa. ñuhundaa.<br />
Color verde, sayadza. sacuii, yadza<br />
cuii yadzavuisi .<br />
Color amarillo. saquaa.<br />
Color morado, duqndehehuisi.<br />
Color naranjado. saquaa.<br />
Color encarnado. duqhuisi,<br />
Color encarnado para barniz de rostros<br />
de ymagines nuuñohocoño.<br />
Color pardo, noo tecanduyehehuisi .<br />
Color negro. sandayu satnoo. tnoo<br />
naa.<br />
Color verde escuro. yadzatnoo.<br />
Color rosado. duqhuisi,<br />
Color bermejo, sayaha.<br />
Colores poner el pintor. yosaconoondi.<br />
f. coco.<br />
Color muerta. nicuvuinaaca, nicuvuiquehuinuu<br />
.<br />
Color leonado, itacayu.<br />
Colorado tener el rastro de verguença<br />
vide auergonçado.<br />
Coluna. daca.<br />
Coluna quadrada. dacasiqui.<br />
Coluna redonda, dacaticoo.<br />
Coluna de ventana. dacainini. daca<br />
cuiñeini dacamañu, dacainini sa<br />
yondiiventana. dacaininomañu<br />
ventana .<br />
Columpio yoho qndita yohocuinditadzuma<br />
yohoyosanditañucuyu<br />
folio 48v column 2<br />
Columpiarse, ynditadzumandi. nu<br />
cuicodecuicoyonduvuindi, nacuitadecuitayocuvuindi,<br />
qndita<br />
denditayocuvuindi. yosandita<br />
ñucuyundi,<br />
Comadre ñahanisaydzaya . ñahani<br />
numidzaya. ñahanisacadzaya<br />
quevuininihindutadzehesahuñuhu.<br />
dzehehuahiñuhu.<br />
Comadreja animal. teñee, ñuñee.<br />
Comal. siyo.<br />
Comarca de pueblo. nuuñuu.<br />
Comarcano pueblo. ñuucaatnaha<br />
ñuucaayatninuuñuu.<br />
Combatir pelear. yoquidzatnañundi.<br />
f. cadza. yochihinduvuañuhundi.<br />
yodzatnahatnahandiyucu, l.<br />
yodzo. yosamindiñuu, f. cami. yoquidzayecundi<br />
yocahandi duvua<br />
ñuhu ñonoyusa<br />
Combatir con artilleria. yotevuindi<br />
tnusiicaa,<br />
Combatir vientos como vracan.<br />
yosicotachinohonanotachi. yonatusinahatachi.yonuquaatnahatachi,<br />
yosiconuutachi, yosico<br />
yuvuitachi, f. cuico,<br />
combatida cosa, sanisaquehendu -<br />
vuañuhu, sanisisi.<br />
combado estar algo, yocuvuiyaqua<br />
yonacaye,<br />
combidarse o comedirse a hazer algo.yocuvuiinimayndicadzamayndi<br />
yocuvuiñeecadzandi.<br />
combidar a alguno para fiesta, yosisandi,<br />
f, cusasita, yocahandi . yodzatacañahandi,yonaquacatnahandi,<br />
combidado, tayquandetuhuahuico<br />
combi
folio 49r column 1<br />
Combidar a señores para fiesta, yodzacuchiñuhudiya<br />
yosadzacu -<br />
chiñuhundiya, yonutniñondidzahaya,<br />
yonucusañahandiya,<br />
Combidado señor para fiesta. yya<br />
quandecohovuico, quandecuino<br />
vuico.<br />
Combidados poner a la mesa. yona<br />
tasisiñandita, yochihindasivuiindita.<br />
Comblesa. dzocondi.<br />
Comedirse a hazer algo. vide combidarse.<br />
Comedido hombre . tainisacohotacuini,<br />
yeheñuhuinita.<br />
Comedirse con otro por buena criança.<br />
yoduvuituhuandi. yosacoho<br />
tacuinindi.<br />
Comedera cosa sasasi, sacuvuicasi.<br />
Comedor. taysasiyyo, taisasicahi, taindasa<br />
taycavuiyo.<br />
Començar algo generalmente. yodzacaisahandi,<br />
yochihisahandi.<br />
yotasisahandi.<br />
Començar algo. neutro. yocaisaha,<br />
yosiyosaha. f. coo.<br />
Començar el mundo. yoquituyoquevuiñuuñayevui.<br />
Començar a andar partirse para su<br />
pueblo. yondacandi, yondaindi,<br />
yonucusindichidi, yonduvuiichindi<br />
Comedia representacion de diuersas<br />
cosas. yaa, yaadzeque, yaahuaha.<br />
yaayodzohuidzoyya. yyanindacu,<br />
yyonicahanduvuañuhu,<br />
Comedia representar alegrando a<br />
los oyentes. yodzandesiiniñahandi.<br />
yodzandenoo yodzandisindodzoiniñahandi,<br />
yonanahandi, yon<br />
folio 49r column 2<br />
yonducudzequendi. yoquidzandidzeque.<br />
f. cadza.<br />
Comer. yosasindi. f. casi.<br />
Comer el señor, yodzasaacohoya,<br />
yodzasaayequetiyooyaha yodzasaayequeya,<br />
yocuvuicohoya.<br />
Comer por los rincones . yosasiyuhundi.<br />
yosasininindi, yosasisiyondi.<br />
f. casi,<br />
Comer cosa hurtada, yosasicuinandi,<br />
Comer a priesa sin maxcar la comida<br />
yosasiqueyeyosasinahandi, yosasi<br />
huitni, huitnahuitnayosasindi, yosasindavuindi,yonumiyonahayosasindi,<br />
dzoneeneeyosasindi, yococondi.<br />
Comer de espacio. quaiquai, yosasindi,<br />
nahanahayosasindi.<br />
Comer sin sal. yosasicate yosasihuisi.<br />
comer demasiado. yosasiyyondi. yosasicahindi,<br />
yosasindehuindi, yosasicahuindi,<br />
yosasiquahandi, yosasinanandi.<br />
comer a escondidas lo hurtado . yosasiquayendi<br />
yosasicuinandi<br />
comer recostado. dzocaatuvuicandi<br />
yosasindi, dzocaacandiyosasindi<br />
comer a menudo muchasvezes, dzo<br />
noodzonooyosasindi, satucusa<br />
tucuyosasidi, chitochitoyosasindi<br />
comer muchas vezes en diuersas partes<br />
y casas. nucasidecasindi, quahadzuhuaquahadzuhuayosasindi,<br />
comer delicada mente. yosasiadzindi,<br />
yosasihuidzindi.<br />
comer de espacio saboreandose en<br />
la comida. yosasiquai, yosasihuatundi,<br />
comer desmesuradamente. yocu<br />
G vu
folio 49v column 1<br />
yocuvuiyuhu yocuvuinuu yosasindi,<br />
yocuvuindavuinahayosasindi,<br />
Comer templadamente. yehetnuni<br />
yehecuhuayosasindi.<br />
Comer dexando, algo para otro. yocaitasindi<br />
yosasindi, yodzandoondi<br />
yosasindi,<br />
Comer regañando como gato, yosiniyoondi<br />
yosasindi ñohocahacahandudzuyosasindi,<br />
yosasindiiyo<br />
sasiquacundi,<br />
Comer con pena por estar enojado<br />
yosasiquañendi, yosasivhuindi.<br />
Cometa encendida, , teñooyocanañuma,<br />
teñooyosisi, tiñooyocatni.<br />
Cometa erratica pequeña que parece<br />
caer. dzehuiyoo,<br />
Cometa erratica que corre. yahuinduvua.<br />
cometer peccado vide peccar.<br />
cometer adulterio. vide adulterar.<br />
começon tener. yocatandi, yocata<br />
ñeendi, yocuvuicatandi,<br />
comida, sacasi sasa.<br />
conmigo. sihindi.<br />
conmigo mismo. sihimaindi.<br />
comilon vide comedor.<br />
como preguntando. nayyondidza,<br />
nacuvuindidza,<br />
como comparatiue. dzavuatnaha.<br />
como hasta tal parte. daquahanani,<br />
dadzavuatnahaica.<br />
como quiera. dzavuatnayyoni.<br />
como es posible? nacuvuindidzayu,<br />
como qualquiera. sadzevuindudzavuatucu,<br />
como qualquiera cosa. sadzevuindu<br />
dzavua, dzodzavuandu. sadzevuindudzavuatnaha.<br />
folio 49v column 2<br />
compadecerme de alguno. yocuvindahuiinindisita,yondeheinindisahata.yocuvuiquacainidisahata.<br />
compadecerse como dizen bien se<br />
compadece. cuvui. f. qcuvui<br />
compadre. taynicuvuidzutudzayanisadzonduta.<br />
l. nisacuvuatnuni, tay<br />
nisaydzaya. tayninumidzaya. vide<br />
comadre.<br />
compañero. taysacuvuinduvuindi,<br />
taysacuvuisihindi. taysihindi,<br />
compañero que va conmigo. tayquahasihindi,<br />
taysasicasihindi,<br />
compañon. yuu.<br />
compañia hazer. yotnaitnahaquachindi,<br />
yocuvuitnahaquachindi,<br />
sacuvuinduvuindi,<br />
comparar vna cosa con otra. yotasi<br />
dzavuandi, yodzadzevuindi, yodzatnahatnahandi,yodzadzavuandi.<br />
yotasitnahandi, yodzaquaha<br />
tnunindi.<br />
comparacion exemplo. taniño dudzuduvuidzavua.<br />
l. nutnaha dudzutaniño,<br />
compas de hierro caatniño cuhua.<br />
caachihicuhua, caanuuvvuichihi<br />
cuhua.<br />
compassar. yotniñocuhuandi, yochihicuhuandi,yodzacuicocuhuandi.<br />
compassion tener vi. compadecerme<br />
competir con otro o contender. yonadzatnahañahandisita,<br />
yodzataa<br />
tnahandisita,<br />
compeler a alguno forçarse. yotaa<br />
nenindi, yotaayecandi, yotaatuvuindi.<br />
yocachiñeendi . yotaanihindi<br />
hindi
folio 50r column 1<br />
hindi, yotaandusandi, yotaañeendita,<br />
complacer a alguno. vide agradar.<br />
componer algo de nuebo. yosaiinindi.<br />
f quai yodzacacuinindi, yodza<br />
quevuiinindi, yosaqinindi. f. caq.<br />
componer canto. yosaq yaandi. yocahandiyaa<br />
yosaiinindiyaa. futuro<br />
quai.<br />
componedor de canto. taytuhua caqyaa,<br />
cahayaa dzacacuyaa.<br />
componer rosas. yotaandiita, yodzucundiita,yoquidzahuahandiita.<br />
componer la cuerda en el arco para<br />
tirar. yonacanindaanihindi yohocusi,yonacanindaandiyohocusi,<br />
componer medicinas. yoquidzahuahandiyucu.<br />
f. cadza. yodzacandehenuuyucu,yodzacainduundidehenuundiyucu<br />
yodzacaininidehe<br />
nuuyucu.<br />
componer leña o platos que esten<br />
vnos sobre otros. yonacanitoto.<br />
yonacaniyucuhuii, yonatasitoto<br />
huii, yonacaniyucutoto.<br />
componerse vide adereçarse. yondaandesidzoo.<br />
compuesto hombre mortificado.<br />
tayyocoonainuu; taysandasatete<br />
tay sicanuni, tayyondayesasica, tai<br />
sasicaquai.<br />
comprar algo. yodzatandi, yosaindi<br />
f. quai.<br />
comprar por juncto la mercaderia.<br />
yodzatacanudi. yotniñoyahuicanundi.<br />
comprarlo todo como carga, yodzata<br />
folio 50r column 2<br />
taneendi yosaineendi.<br />
comprar a luego pagar, yosinocavuayahuiyodzatandi,yotandaninoyahuiyodzatandi.<br />
comprar al fiado. yosataninondi yahuiyodzatandi.<br />
comprehender lo que se dize entenderlo<br />
bien. yotacundehesindi, yotacutnunisindi,<br />
yotacucasisindi,<br />
yotacundaasindi, yotacuhuaha<br />
sindi, dzo hoo dehenduyotacu<br />
sindi.<br />
comprehenderse vna cosa en otra.<br />
yocuvuieecanu, nohotnaha, yonucohocanu.<br />
comprometer en alguno. yosatasinditniñonuuta,<br />
yonatasinditniño<br />
nuuta, yochihindi tniñoyuhudahata.<br />
comulgar, yonihitahuindi, yocaitahuindi,<br />
yosaitahuindi sanctisimo<br />
sacramento.<br />
comun cosa de todos. sayyocanu,<br />
sasindehetaca sasitacata.<br />
comunidad la casa. huahicaacanu,<br />
sasindehetaca huahiyyocanu, huahiiñecanu.<br />
comunidad donde se reparte la comida<br />
para todos. siñacoho.<br />
comunicar tractar dos entre si. yonatnaitñinondi.yondaanuutnuhundi.<br />
yonacanitnuhundi, yocahatnuhundi,yocahatnuhusitnahandi,<br />
comunmente se dize . dzuhuayocachita,<br />
dzavuayyondudzuitnaita,<br />
dzavuayosiitnahata dzondehe<br />
dzavua yocahata,<br />
G 2 conpo
folio 50v column 1<br />
Con poco mas llegara a diez, dzuchicasinotuhuavsi,<br />
dzuchiicaqtnaha<br />
vsi, dzodzuchinicasinotuhuavsi.<br />
Concauidad entre viga y viga, yyu<br />
sinahosi. nahondavua.<br />
Con prepocion, sihi.<br />
Con dificultad. dzocanani. dzo yecani,<br />
dzucuvuidzocuvuidzoneni.<br />
Concebir la muger. yosacohodzayaña.<br />
f. qcoho yonihidzaya.<br />
Concebir la primeriza. yotusiyuyu<br />
casiña.<br />
Concebir la señora. yosidzoñeniya.<br />
yonatusidetu numaya. f. cuidzo,<br />
Concebir la embra entre los brutos.<br />
yosidzodzayate,<br />
Concebir hazer. vide empreñar.<br />
Concebir peccado. yosacohoquachi<br />
inindi, yosacohodeqquachiinindi.<br />
f. qcoho.<br />
Concebir en la mente pensando. yosaatadziinindi,<br />
yosaatuvuiinindi,<br />
f, caa. yotadziinindi, yosatuvuitnuniinindi.<br />
f. qtuvui.<br />
Concepto bueno tener de alguno,<br />
yotadzi huahainidi sita. yocachi<br />
huahandisita.<br />
Conceder con otro. yosaiyuhundi,<br />
yosaidzevuindi. f. quai, yodzavui<br />
dzondinuuta. yodzandisandi,<br />
Consejo vide aconsejar.<br />
Conmutar votos. yonadzamaninondi<br />
sanidzaquiñuhuta.<br />
Concertar casamientos. yotnaindi<br />
dahui, yosaqndidahui. f. caq.<br />
Concertar lo desconcertado. yona<br />
tasiyucuhuiindi, vide. compo.<br />
Concertar huesos desconcertados. yonacanindaadiyeque<br />
yonacanicui<br />
folio 50v column 2<br />
cuitendiyeque, yonacaniinihindi, yonatniñotnahandi<br />
yeque.<br />
Concertarse asi huesos. yonucuiñendaa,<br />
yonucodzocuite yeque.<br />
Concertar procession. yosaniyuqndi.<br />
f. cani, yochihiyuqueñahandi.<br />
Concertar a los desauenidos. vide<br />
aplacarlos.<br />
Concertarse vide reconciliarse.<br />
Concertarse en el precio. yotnaiyahuindi.<br />
Concertarse los pleitantes, yonatnai<br />
daandi, yonatnayhuiindi, yona<br />
tnayquaindi, yonduvuindaasitnahandi.<br />
Concertarse o conformarse en lo que<br />
dizen. yonu tnahandudzundi, yonduvuieeyuhueendudzu.<br />
Concertarse el hombre con la muger<br />
para peccar yodzatnuhundi<br />
sihiña, yotnaitnuhundisihiña sahaquachi,<br />
yotniñoyuhundi.<br />
Concertarse en qualquier manera<br />
para alguna cosa. yotniñoyuhundi,<br />
yotniñocuhuandiquevui.<br />
Concha de tortuga. tiyoo yeque<br />
tiyoo.<br />
Concha de donde sacan aljofar. tequevua,<br />
Concha de lagarto. ñeecooyechi.<br />
Concertar de dos en dos. yonatasi<br />
tnahandi, yonatasitayundi. yonadzatnahatayundi,<br />
Conciencia. sanucuinoini, sasiquitnuniinidi<br />
yecaquachindi, sanatuvui<br />
tnuniini.<br />
Concierto y orden poner en la republica.<br />
yochihitnunihuiindi yochihindasihuiindi<br />
conci
folio 51r column 1<br />
Conciliar procurar amigos yoquidzañanitnahadi,<br />
yoquidzatnaha<br />
quachindi, f. cadza.<br />
Concluir algo. yodzasinocavuandi,<br />
yodzasinocuisindi, yodzaquendehendi,<br />
yodzaquetuhundi.<br />
Concluirse algo. yosinocavua, yosandehe,<br />
f. qndehe, yosinocoo, yosinocuisi,<br />
yosatuhu.<br />
Concordar o concertar las vozes.<br />
yonatzatnahandi dudzu yaa, yondadzaandi<br />
dudzu yaa.<br />
Concordar el canto dzoeenunindudzu<br />
yaa quaha, dzoeenuuni<br />
quahadudzuyaa, dzoeenuundudzuyaaquaha.<br />
Concordar las cuerdas o templarlas.<br />
yodzatnahandi ñuuyoho, yonacanindaahuahandituchiñeeyoho,<br />
Concordar vna cosa con otra yosatnaha,<br />
f. qtnaha yonutnaha.<br />
Concuños casados con dos hermanas<br />
tnahacadzandi.<br />
Concuñas casadas con dos hermanos.<br />
tnahasanundi.<br />
Condenar por sentencia. yosinotasitnunindi<br />
tniñota, yodzasinocavuandi<br />
tniñota.<br />
Condenar a muerte. yotasitnunindi<br />
sacuvuita<br />
Condenar injustamente. tnuhuyeca<br />
quachi, yosinotasidi, tnuhudzonahaca,<br />
tnuhudzanahaca.<br />
Condicion natural de alguno. dzavuayu<br />
yyota, dzavuayu caata,<br />
dzavua nicacu.<br />
Condicion poner. yocootasindidudzu,<br />
yochihindatu yuhundi.<br />
folio 51r column 2<br />
Condicional cosa. tandaaca. tacuiteca,<br />
tacuvuitnunica, tacuvuindaaca,<br />
dudzu dzoyehendatuca dudzu<br />
tandisaca, datuni.<br />
Conejo. idzocusa, ydzondecusa.<br />
Conejo grandezillo. ydzodzucu.<br />
Conferir. yonatnai tnuhundi, yona<br />
tnaytniño.<br />
Confessar. yonanamandi, yonamandi,<br />
yoquidzandaa inindi, yondadza<br />
daainindi, yoquidzacuiteinindi,<br />
yonatasiquachindi, yonacachi<br />
quachindi, yotasindaainindi.<br />
Confessar a otro. yodzanamañahandi,<br />
yondadzandaainiñahandi<br />
Confessarme entre año fuera de la<br />
quaresma. yonanamaninondi, yocaicoho<br />
yonanamandii, yocoocoho<br />
yonanamandi,<br />
Confessar en juyzio . yonaquaiyuhundi,<br />
yonaquaidzevuindi, yona<br />
quaidisandi, yonaquaiquachindi<br />
yonadzavuidzondi.<br />
Confessor. dzutuyodzanamañaha,<br />
dzutuyonaqniquachi.<br />
Confessar la fee. yocahandi sandi sa<br />
sinindisa yocahatnuni, yocahañuhundi,<br />
yodzandaa, yodzandisandi<br />
Confessar a Dios por Dios. yocahandisandi,<br />
sandisañuhunDios, yosinindisandiya,<br />
yocuvuindisa inindisya,<br />
yocahañuhundi Dios.<br />
Confessarse generalmente. yonatasicanudehenduquachi<br />
nicuvui, yonanamadziyo<br />
nanindi.<br />
Confiar en alguno. yocuvuicanuinindi<br />
sita, yocuvuicutuinindi sita, yocuvuisaainindi<br />
sita.<br />
Confiar en si mismo. yocuvuicanu<br />
G 3 inin-
folio 51v column 1<br />
inindi simaindi,<br />
Confirmacion sacramento. sataatnuniyyaobispo<br />
sasiñuhu,<br />
Confirmar el obispo, yotaatnuniñahayyaobisposasiñuhu,yoquidzandai<br />
iñahaya sasiñuhu.<br />
Confirmarse recebir el sacramento<br />
yosacuvuatnunindi, yonihitahuindi<br />
confirmacion, yonucoondaa<br />
tnunindi, yosaitnunindi, f. quay.<br />
Confirmado. taynisacuvuatnuni, tay<br />
nisaacuvuatnuni, tay nisacoondaatnuni.<br />
Confirmar lo hecho. yoquidzandisandi,<br />
yoquidzacutundi, yoquidzacuitendi,<br />
f. cadza.<br />
Confirmar lo mandado. yondadzaandi,<br />
yondadza huisandi, yondadza<br />
huiindi, ninduvuicutu,<br />
Confirmarse en el mal. yocaanino<br />
inindi sadzana yosisaninoinindi<br />
f, cusa. yosaisiñainindi, f. qua, tnuhudzana,<br />
yocootniñocutudi, tnuhudzanainidi<br />
yodzasaandisadzana<br />
Confirmar Dios a vno en gracia. yoquidzandai<br />
cuiiñaha stohonDios<br />
sahagracia, yoquidzadatnucuii<br />
ñahaya, yoquidzacutucuiiini<br />
ñahaya.<br />
Confiscar los bienes de alguno. yosadzindehendi<br />
sita. f. quadzi, yosadzicutudehendi.<br />
Confiscar los bienes de alguno. supra<br />
Confites, sahuidzi, confites.<br />
Confitero. tay yoquidza huahaconfites,<br />
Conforme con la voluntad de Dios<br />
yosaindatundi, yosatnahainindi<br />
si stohondios, yosicoinindi, yocu<br />
folio 51v column 2<br />
yocuvuinditandi si stohondios,<br />
Conforme vna cofa con otra, yonu<br />
tnaha, yonduvuidzavua.<br />
conformar con otro en las obras.<br />
idem. sita,<br />
conformar en parecer. yotnahainindi<br />
sita:dzoeenindudzuyecuvui,<br />
confundir a otro con razones. yodza<br />
qhutachiñahandi, yodzacoocuisiñahandi,<br />
yodzataañahandi, yodzaquehuininondi<br />
dudzuta, yodzanoocuvui<br />
ñahandi yodzandaidudzu<br />
ñahandi,<br />
confundirme. yosahatachindi, yocoocuisindi,<br />
yonoocuvuindi, yondaindudzundi.<br />
confundir a otro offuscandole. yodzacaninondi<br />
inita, yodzadzana<br />
nino ini ñahandi sita.<br />
confundirse asi. yodzacaninoinindi,<br />
yodzananinoinindi,<br />
confusamente hablar. tnuhudzaca<br />
ninoini yocahadi,<br />
congelarse, vide elarse.<br />
consolarse vide afligrsie.<br />
congojar a otro. yoquidzatnañuini<br />
ñahandi, & vide afligir.<br />
congojado estar por muchas ocupaciones,<br />
yotavui tniñoinindi,<br />
congojado estar el enfermo. vide<br />
afligido de dolor.<br />
coniecturar. yotadziinindi yonucuisiinindi,<br />
yonucuinoinindi, yonunutuvuiinindi,yochihitnuniinindi,<br />
yonacani inindi,<br />
conjuncion de luna, saquevuiyoo. sa<br />
nasinoyoo, sasihiyoo,<br />
conjurar granizo. yosicocanindi ñeñe,<br />
f. cuico. l. dzavui<br />
con-
folio 52r column 1<br />
conjurar demonios. yocachitnunindi<br />
nanasi, yotasindisi, yodzananandisi.<br />
yodzandaindi.<br />
conjurar contra alguno, yotnaininondisita,<br />
yotnaitacandisita, yotnaitnunindi<br />
sita, sacuvui sita.<br />
conocer generalmente. yosinindi. f.<br />
qni, yonahandi. f. conaha, ñoho<br />
nuundi, f. coho, yonaquindi,<br />
conocer los pensamientos. yosini<br />
tnunindi inita,<br />
conoscer muger, yoyuhuindiña, yodzasaandi<br />
ña, yoquidzandisihiña<br />
f. cadza, yocaandisihiña, f. cavua,<br />
conocer la culpa. yonaquaindisandi.<br />
yonaquay quachindi, yonaquay<br />
yuhundi, yonadzavuidzondi, yoyonaquindisandi,<br />
conocer o reconocer lo que antes auia<br />
visto. yonaquindiyonucohonuundi<br />
conquistar. yochihinduvuañuhuñahandi,<br />
yoquidzanduqñahandi yoquidzadzahañahandi.<br />
vi. combatir<br />
conquistada cosa. sanisaquehenduvua ñuhu,<br />
sanicuvuinduq nicuvuidzaha<br />
consagrar por bendezir, v. bendezir.<br />
consagrar dedicando a Dios algo. yondadzañuhundisinDios,yonachihitnahandi<br />
sindios, yonatasitnaandi<br />
sindios, yonacuhuandiya.<br />
con sazon y tiempo. sahuaha sacuvui,<br />
mihini cuiteni.<br />
conseguir lo deseado. yocaindatun<br />
di. yocaindahuidacundi.<br />
conseja de pasatiempo. chidzu, tnuhuchidzu.<br />
consejas dezir. tnuhuchidzuyocachindi,<br />
yocahandi, tnuhuchidzu<br />
yotnaindi.<br />
folio 52r column 2<br />
consejar a otro vide aconsejar.<br />
consejar mal a otro. yodzandahuiñahandi,yotniñodudzudzanainiñahandi,<br />
yodzacahañahandi saña<br />
huaha, yosiitnuni ñaha.<br />
consejo yr a tomar de otro. yosatuhuandita,<br />
yosatnahandita, yosaquatuvuidzondita,<br />
yosatnaindi<br />
sihita, f. qtnah.<br />
consejo tomar contra otro. yonaquay<br />
yuhutnahandi yotnaindehetacandi,<br />
yotnaitnuni tnahandi.<br />
consejo tomar de otro. yosatuvuidzondi<br />
sita, yosatuninondi, f. quatu.<br />
consejo real. sasinatnaitacatoniñe.<br />
consentir con otro en su opinion. yotacuvuatusindi,yotuvuivuatusindi,<br />
yotacuhuahasindi.<br />
consentir inclinando la cabeça. yoquidzinuundi<br />
yocachindi, yosasa<br />
nuundi, f. casa, yocachindi hoo.<br />
consentir defectos no castigarlos.<br />
dzoyondayacandi dzoyonditocandi,<br />
dzoyosinicandi.<br />
consentir con otro en algun peccado.<br />
yositondodzondi quachita,<br />
dzoyocuvuidzevuicandisihita, ña<br />
yodzayecandi, ñayodzadzichindi<br />
ñayodzaiindisita.<br />
consentir en el peccado interiormente<br />
con el pensamiento. yonunainindi,<br />
yonasaainindi quachi, yotuvuidzee<br />
sindiquachi, yotuvuihuatu.<br />
conseruar amistad. yodzacaayodza<br />
tnee iniñaha, yodzacuicoiniñaha<br />
considerar algo v. coniecturar<br />
considerar lo que se deue hazer. yona<br />
canindichiinindi, yonanducuinindi,<br />
yonacahuiini, yonacaniini.<br />
G 4 cobdi-
folio 52v column 1<br />
yonacasininoinindi yochihitnuni<br />
casi inindi, yonaquaiinindi, yotadzitadzi<br />
inindi,<br />
Considerado hombre. tay yonducu<br />
ini, tayyonacahui ini.<br />
Consigo. sihi,<br />
Consigo mismo. sihimaita.<br />
Consolarme o esforçarme. yonduvuicamainindi,yondaicohoinindi,<br />
yonduvuivuatninindi yonduvuicanuinidi,<br />
Consolar a otro, yodzandaiiniñahandi,<br />
yodzacanuiniñahandi,<br />
Consonancia de musica. sasinutnaha<br />
dudzuyaa, sasinutnahavuatududzuyaa.<br />
Consonante estar asi. yonutnahadudzuyaa,<br />
yonutnaha vuatududzuyaa,<br />
Constante persona, tay daiini, tay sahaini,<br />
taycutuini, taydzoeenindudzu<br />
tay yeeini.<br />
Constante ser. yocuvuindaiinindi,<br />
con los de mas.<br />
Constituir persona en officio o dignidad.<br />
yosahatniño ñahandi, yocoo<br />
caniñahandita, yocoocanindita,<br />
yocootasindita yosahañoho<br />
nuundita, yosacohonuundita, yoñohonunndita,yotaatniñoñahandita.<br />
Constituido asi. taynisaitniño, taynicoocuiñe<br />
tay nicoocoo taynisini<br />
tniño.<br />
Constituir leyes. yocachitnunindi, yotasitnunindi,<br />
yosaqnhi vuidzosahu.<br />
Constituidas leyes. sanitasitnuni. l. nicachitnuni<br />
vuidzosahunisacavua<br />
Consuegro . tnaha nisanundi.<br />
folio 52v column 2<br />
Consuegra. idem.<br />
Consultar algo con otro. yotnaitnunindisihita,<br />
yonaquatu vuidzondi<br />
sita, yonaquatuninondisita yona<br />
quatuvuidzosahundisita.<br />
Consumirse licor. yoyechinino.<br />
Contar generalmente, yocahuindi.<br />
yochihindahuindi,<br />
Contado estar yehendahui, yehetoto.<br />
f. quehe. yondahui yototo.<br />
Contado ser. yosaquehendahui yosaquehetoto,<br />
f. qquehe. yonuquehendahui.<br />
Contar junctamente yocahuitnahandi,<br />
yochihindahuitnahandi yochihindahui<br />
canu,<br />
Contar historias. yondaanuutnuhundi,<br />
yonandasininondi, yaatnuhu,<br />
yonacanindi tnuhu, yonatnayndi<br />
tnuhu duvuayya ñaquete, yonacahuindi<br />
tnuhu.<br />
Contarme entre otros. yosaquehendahuitnahandi,<br />
f. qquehe, yonu<br />
quehendahuitnahadi,<br />
Contar algo fielmente. yocahuicasindi,<br />
yocahuidaandi, yocahuicuitendi<br />
yondiyo vuidzo yondiyo<br />
sahu, yonacahuindi.<br />
Contar por orden lo que acontecio<br />
yehetnaha vuii yonacahuindi, yehetotovuii<br />
yonacahuindi, yondasinitno<br />
vuiindi, yonacahuindi<br />
yehendasi vuiiyonacahuindi,<br />
Contar falso como dineros. yocahui<br />
cuinandi yocahuiñenandi, yodza<br />
qninindi.<br />
Contar apartando algo del monton<br />
yodzitandaandi, yocahuindi, yocahuindaandi.<br />
conta
folio 53r column 1<br />
Contagiosa enfermedad. quahi sico<br />
tnaha quahitusitnaha.<br />
Contaminar o inficionar. yodzacuico<br />
quahitnahandi, yodzatusitnahandi<br />
quahi.<br />
Contemplar. yosaanaaninoinindi, f.<br />
cana, yodzacaninoinindi, yodzaqhuninoinindi<br />
yodzandesiini<br />
yondenooinindi, yondaanooinindi,<br />
yonacaniinindi,<br />
Contemporizar con otro. trayendole<br />
en palabras, yotniño yaa yuhundi<br />
yosataninoyaandi, yosatanino<br />
canindi, f cata.<br />
Contender vnos contra otros, yodzatnahatnahata<br />
yocuvuihuaata<br />
yonaata.<br />
Contenderse vide, abstenerse. & yodzaquehuindi.<br />
Contentar a alguno. vide agradarle.<br />
Contentarse asi. yocuvuihuatuinindi,<br />
yondainooinid.<br />
Conterraneo de vna tierra, ñanitnahandi,<br />
dzaeeñuu,<br />
Con tiento . iini, quaini. yaani.<br />
Contigo. sihindo.<br />
Continuada cosa, sayehendicotnaha,<br />
Continuamente tnuhuyehendicotnaha<br />
Continuamente siempre. dehetnahaquevui<br />
yutnaa yutnaa, devuindevui,<br />
dehetnahayuquevui.<br />
Continuar algo. yehendico yoquidzahandi,<br />
yehetnaha yoquidzandi,<br />
f. cadza.<br />
Contra preposicion. si.<br />
Contradezir a otra estoruandole no<br />
diga lo que quiere. yodzatuhundi<br />
dudzuta, yonadzacandidudzuta,<br />
yosanuninondi dudzuta, f. canu<br />
folio 53r column 2<br />
yodzatuhutninondi dudzuta, yosandaninondi<br />
dudzuta, f. canda.<br />
Contradezir lo que otro dize. yodzanahandidudzuta,yocachinahandidudzuta,<br />
yodzadainahandidudzuta.<br />
Contradezir desmintiendo. yondadzayetendi<br />
dudzuta, yoquidza<br />
yetendi dudzuta, f, cadza.<br />
Contraer parentesco . yocuvuitnahandita.<br />
yoquidzatnahandita, futuro<br />
cadza.<br />
Contrahazer a otro representando,<br />
sayoquidzata, yositodzavuandi,<br />
f. coto, yosaitaniñondi ta, quai,<br />
yonanahatnunindi, dzo dzavuatnahayoquidzata.<br />
Contrahazer a otro en la habla. yonadzadzavuandidudzuta,yodzandahandi<br />
yuhuta.<br />
Contrahazer letra. yonataandaandi,<br />
yonatavuandi letra, yosaitaniñondiletrata,<br />
f. quai, caa dzavuayona<br />
taandi, yodzananandi letra,<br />
Contrahazer falsando escriptura,<br />
yotaañenandi , yodzuhundiletra.<br />
Contrahazer a la gallina. yodzaquacuyuhu<br />
tiñoondi yocanatiñoondi<br />
yondayutiñoondi, yosacuteñoondi,<br />
f. quacu.<br />
Contraminar. yosinocaandi ñuhu<br />
saha huahi, yosataninindi f. cata.<br />
Contrapesar yosicotniñondi caacuhua,<br />
yonadzadzamandi caacuhua.<br />
Contrapeso. cuhuasiyo cuhuadzavua,<br />
Contraponer, poner en frente. yotasindinucohocuhuadzavua,conditonuutnaha.<br />
Contrariar a alguno. V. contradezir<br />
Contrario en pleitos. tayyotnaisihindi<br />
hindi,
folio 53v column 1<br />
hindi, tay yocaha quachi sihindi,<br />
tay yotnaiquachisihindi.<br />
Contrario en juego . tayyocatnisihindi,<br />
tayyodzatnahañaha.<br />
Contrario enemigo. yecundi, tai ñohoquachisindi,<br />
ñahundi.<br />
Contractar en poco. yoquidzandahuindi,<br />
yosacayosaquatundi.<br />
Contractar en gruesso. yoquidzaya<br />
huindi, yoquidzacuicandi, yosica<br />
nuundi yahui.<br />
Contrecho. tai nicuvuinaha, tainisisi,<br />
tai nicuitno, tai niteye, tai nicuvuiquehui,<br />
tai nicuvuitnuu, tai<br />
nicuvuiyaqua.<br />
Contribuir con tributo. yonducundahandi.<br />
Contricion tener. yocuvuivhui inindi,<br />
yosacaini, f. quaca, yosaanuuinindi,<br />
f. caanuu, yosaiquacainindi,<br />
& vide arrepentirse.<br />
Contumaz inobidiente. tay ñayosaindatu,<br />
taysiniñee, tay sinicani,<br />
tay yodzacoo, tay yocuvuinihi<br />
ini, tay cuvuindai, tayñayosainino<br />
Conualecer de enfermedad. vide<br />
arreziar.<br />
Conuencer a otro, vide.<br />
Conuenir o concertarse dos. yotnai<br />
tnunihuahandi, yotasitnuni huahandi<br />
sihita.<br />
Conuenir ser prouechoso. siniñuhu,<br />
f. qniñuhu.<br />
Conuenir o quadrar algo como ropa.<br />
yonatavui, yonatnaha sindi.<br />
Conuenirme o estarme bien algo.<br />
yonatavui, yonatnahasindi, yonu<br />
tnahasindi, yonduvuidzavuasindi.<br />
Conuenirme. siniñuhusindi. f. qni,<br />
folio 53v column 2<br />
Conuersar con otro. yosicasihindita,<br />
f. caca. yosaitayundi sihita, f. quai<br />
yocahandavuisitnahandi, yoqudzadzeeinisitnahandi,<br />
yoquidza<br />
ñanitnahandi, f. cadza, yotnaidzee<br />
yotnaidahuindisihita.<br />
Conuersable. tay cahandahui, taydzeeini,<br />
tay quidzañanitnaha, tai<br />
tnaidahui, taytnaidzee.<br />
Conuertirme. yondicocavuainindi<br />
nanastoho Dios, yosandainindi<br />
quachi, , f. canda. yosandaninoini,<br />
yoquehuindi quachi, yodzañandi<br />
quachi, yodzañacuii inindiquachi<br />
conuertir a otro. yodzandicocavuandi<br />
inita, yosicocaqiniñahandi, yondicocaqiniñahandi,<br />
yosicocaqini<br />
ñahandi, f cuico.<br />
conuiene a saber. sadzevui sadzevuica,<br />
yca yca.<br />
copa de vidrio. coho indii nini, yoyasinini,<br />
dzusa, yuu yuyu.<br />
copero que da de beuer al señor . tay<br />
yotniñodedzicohoyya, tay yosacondedzi,<br />
tai yosatu sahasi yya.<br />
copero que da a beuer a muchos. tay<br />
yodzacaandedzi.<br />
copia o memorial. tutuyondaa sayyo,<br />
tutuyehendahui sayyo, tutuyondaatnunisayyo.<br />
copia por abundancia, vide abundancia<br />
auer,<br />
copa de arbol. dzini yutnu ninacuico,<br />
ninacayendodzo ninaqni.<br />
copo de algodon si esta rebuelto en<br />
la rueca, cachiyodzoyutnu, yohocachi.<br />
copo hecho ouillo. yuvuicachi.<br />
coraças. caasacuino, ñonoyecucaa,<br />
caa
folio 54r column 1<br />
caayecusandevuinuuta, sanucuiñeninota,<br />
sanucuinota.<br />
coraçon. yni.<br />
coraçon del señor. diya (vua.<br />
coraçon empedernido. inicasi, inidavua<br />
coraçon blando. inihuita.<br />
coraçon de fructa, la pepita o hueso.<br />
te. vt tetechi.<br />
coraçon lo de dentro de la pepita.<br />
initendaya, dzevuatendaya.<br />
coraje tener. yodzoondi, yosatuinindi,<br />
yoquidzadzichiinindi, f. cadza,<br />
yocahuinindi, yodzicoinindi,<br />
coraje de niño. sayoquidzatnañusi,<br />
sayoquidzaquahisi, sayocuvuidzichisi.<br />
(mas.<br />
corajudo hombre. taydzoo, con los demas<br />
coral. chihi. chihiquaha.<br />
corcoba. tehe.<br />
corcobado. taitehe.<br />
corcobos dar el cauallo. yondoyondidzocahate,yosaandidzocahate,<br />
yosaanditate, f. caa.<br />
corço. venadillo pequeño, ñeni, ydzuñeni,<br />
dzayaidzu.<br />
corcho. yutnucama yutnutedzahui<br />
corchete. caandaachihi, caandevui<br />
nuutnaha, caanantiñotnaha.<br />
cordel. yoho.<br />
cordel que vsan los indios para cargarse.<br />
yohoyetu, yohoyucu.<br />
cordel tirante. yohoinditanihi.<br />
cordel hazer torciendolo. yosihindiyoho,<br />
f. cuhu, yotnaadiyoho,<br />
yodzandaanduundi yoho.<br />
cordel hazer torciendolo con vso.<br />
yocavuandiyoho.<br />
cordel hazer en torno. yodzacuico<br />
yohondi, yodzacuiyondi.<br />
folio 54r column 2<br />
cordero. ticachiyeq.<br />
cordon. yuhua nitnaa.<br />
cordones de almaticas. doho, doho<br />
indita sata. teyata, dohonitnaata<br />
cordonero. tay yotnaayoho.<br />
corma. yutnusa cohosaha.<br />
cornada dar el toro. yochihindeque<br />
ñahate, yochihidzini ñahate, yodzaq<br />
quehendeque ñahate, yosaachihindequeñahate,<br />
f. caa.<br />
cornudo hombre. tai dzoho huita,<br />
taidzocahacani tai nuuyaa, tay<br />
dzohotnumi, tai indita tnumidzoho,<br />
tai saco, tai niñani, tai sañani,<br />
tai tutnuyadzi, tai niñanidzoho,<br />
tai tutnu huita, tai tutnu huisi<br />
cornudo hazer a otro. yoquidza sacondita,<br />
yocanindi dzohota, yosatatnumindidzohota,yotniñondi<br />
yaanuuta, yoquidzavuitandi<br />
dzohota, yocanindidzohota.<br />
cornudo llamar a otro. dzisaco ye<br />
saco. con los demas,<br />
cornudo animal que tiene cuernos.<br />
queteindodzondeq, queteindnaandeque.<br />
coro de cantores. huahi saysitata<br />
coroça. dzite.<br />
corona . ita dzinitoniñe, itadzinidziñuhu<br />
dzite toniñe, itasiyadzi<br />
ñuhu.<br />
corona de rosas. itasiya, itadzini<br />
corona de rosas hazer. yoquidzahuahandi<br />
itasiya, yosanindi itasiya<br />
f. qni, yoquindi itasiya.<br />
corona de rosas poner. yotniñondi<br />
itadzinita , yosaachidzondi itadzinita,<br />
yochidzondi.<br />
coronar a rey. yotniñoñahadisiñatoniñe,<br />
yodzandaandiyatayutoniñe.<br />
yotni-
folio 54v column 1<br />
yotniñondi dziniyaitadziñuhu,<br />
yoquidza yyandiya. f. cadza.<br />
Coronacion de Rey. sasicoho siñaiya.<br />
Corona de fraile. itadzini.<br />
Corona de clerigo. dzini nidzataninota,<br />
sañuya.<br />
Coronilla. sañundi, dzutandi.<br />
Coronista. taytaatacutnuhuyaa,<br />
taytaatutuquevuicuiya, taytaatnuni<br />
nandehe sanicuvui.<br />
Corporal cosa. sasicoño, sasiyeque<br />
coño.<br />
Corral. nama sacu, namandau, dau<br />
doho sacu.<br />
Correa. yohoñee.<br />
Corredor que corre . tai sino saa,<br />
tay saa, tai yachi, tai catna.<br />
Corredor de casa. huahituvui, huahi<br />
inditadzucua dzucua huahi.<br />
Corredor de lonja. tai ñohoyahui,<br />
tai yosinonuu yahui, tai indodzo<br />
nuu yahui, tai yotnaiyahui, tai sanducu<br />
sacuvuiyahui.<br />
Corregir, enmendar lo que otro haze,<br />
yondadzahuahandi, yonadzaha<br />
huahandi.<br />
Corregidor. idem. l. tai yondaañuu.<br />
Corregir al incorregible, riñiendole<br />
yodzataañahandi, yotaanuu ñahandi,<br />
yosiivhuiñahandi, sita, f. cuvui.<br />
Corregir de palabra. yoyuhuiñahandi,<br />
yonaandi, yonanindita, yodza<br />
dzevuininondita, yosiindehe yosiindaandita,<br />
f, cuvui, yodzacoto<br />
yyo yocahayyondisita.<br />
Corregir escriptura. yonacotondichindi,<br />
yonacotohuiidi, yonacotocasi,<br />
yonacotondaandichindi.<br />
Corregir asperamente. yodzacoto<br />
folio 54v column 2<br />
yyoñahandi, yodzayuhuiñahandi,<br />
yonahandidudzuyyo.<br />
Corregir con mansedumbre. yoyuhuinahandi,<br />
sita yotniñotacuiniñahandi.<br />
correo. tay sicatniño saa, taysicatniñoqueye,<br />
tai sicatniño numinaha.<br />
Correosa cosa. sacaisasihi, sasihinino,<br />
sacuvuicani, sayocaa. (no.<br />
Correr yosinondi, yosino saandi, f. cono<br />
Correr hazer a otro. yodzaconondi,<br />
yodzaconosaandita.<br />
Correr a priesa. yosinosaandi, yosahadi,<br />
f. qhu.<br />
Correr muy ligeramente. dzavuatnaha<br />
sadzavuandi, dzavua tachi<br />
dzavua tnumiyosino saandi, sandachisandavuandi<br />
quahandi.<br />
Correr sobre apuesta . yosinodzuhuandi.<br />
Correr ayre, vide ayre.<br />
Correr como agua de arroyo. yosahaquai<br />
duta, yninoquainduta.<br />
Correr agua de alto abaxo . yocoyonduta,<br />
ynditacoyoduta, yosinondayenduta,<br />
yositanuunduta, f. cuta.<br />
Correr agua de canal como quando<br />
llueue. itacoyondutachita, yocaindutachita<br />
nuuñuhu, yocainduta<br />
dutachita yocoocoyo dutachita<br />
Caer arrayz de la pared el agua por<br />
estar asoluada la canal. yocoonduunduta,<br />
yocainduunduta chita,<br />
Correr mucho algun rio, lleuar gran<br />
corriente. yosahanihinduta, ynino<br />
nihinduta, f. qhu . f. cuinino.<br />
Correr mucho el pescado en el agua<br />
yocaaninisaaquete duta, yosinonini<br />
saa quetenduta.<br />
Correr
folio 55r column 1<br />
Correr la enfermedad o dolor estendiendose.<br />
yosinonuuquahi.<br />
Correr las parejas. yosinotayundi.<br />
Correr hazia arriba. yondaandodzondi<br />
yosinondi, yosaandodzoconondi,<br />
itasinondi quasaandodzondi.<br />
Correr hazia abaxo. yonuundodzo<br />
yosinondi, yocaindodzodi yosinondi,<br />
yocoondodzondi yosinondi.<br />
Correr al encuentro. yonuquehetnahayosinondi,yosaquehetnahandi<br />
yosinondi.<br />
Correr yendo y viniendo. yonuconodeconondi.<br />
Correrse vide auergonçarse.<br />
Correr a otro yodzacahandi nuuta<br />
yodzacahaninondisita, yodzacaha<br />
nuuñahandisita, yosininahañahandisita,yodzaquaicahañahandisita,<br />
yosiniyechiñahandisita.<br />
Correr el perro ala carne. huasindicosaacoñote,<br />
huasituhuate.<br />
Corrida, o carrera. eedzanasinosaa<br />
eesinosaa, hoosinosaa, hoocoocuiñe.<br />
Corretaje. yahuitay sinonuuyahui,<br />
vide corredor.<br />
Corriente de agua. sayositanuunduta,<br />
sayosinondayenduta.<br />
Corriente de açotea. saininondaye<br />
saita nuunduta.<br />
Corriente estar la calle. yayayosita<br />
nuu yayayositandodzonduta.<br />
Corresponder a lo que hazen por mi.<br />
vide agradecer.<br />
Corresponder a quien es. yyoyonu<br />
tnaha, yonutnaha sinduhu, sandundi<br />
siyyanisanundi.<br />
folio 55r column 2<br />
Corrillo de gente saninatacata, sanisicocutata,<br />
ninatnahata.<br />
Corro donde baylan. sasitasahata,<br />
sayositasahata.<br />
Corromper virgen. yodzatevuiñahandi.<br />
Corrompida o corrupta. ñahanitevui,<br />
ñahanicaa, ñaha saindii.<br />
Corromperse cosa de vianda. yotevuiyosiya,<br />
f. cuiya yosaha, yocuvui<br />
cane, yocuvuindehui.<br />
Corrupcion de costumbres. sasitevuita,<br />
sasindaidzicota.<br />
Corta cosa no larga sacuite, saquachi,<br />
sadzuchi, sañacani.<br />
Cortar algo . yosandandi, f. cand. yodzaqcavuandi,<br />
yodzitendi.<br />
Cortar menudo. yosandaquachindi,<br />
f. cand. yodzitequachi.<br />
Cortar hendiendo. yodzeendi, yosahundi,<br />
yosaadzeendi. f. caa.<br />
Cortar la palabra, o platica. yosandaninondi<br />
dudzuta, yosandandodzondi<br />
dudzuta, yodzatuhuninondi.<br />
Cortar como espiga o cogollo. yosandadodzondi,<br />
f. cand. yosaindodzondi,<br />
f. quai totneendodzondi.<br />
Cortar con hacha. yochihicaandi,<br />
yotaandi.<br />
Cortar leña. yosandandi, f. cand. yotahuindi<br />
tutnu.<br />
Cortar como la oreja. yosaindaandi<br />
tutnu, yosandandaandi tutnu,<br />
f. quai. f. canda.<br />
Cortarse como la leche . yonduta,<br />
yondutu,<br />
Cortar las vñas. yosaindodzondi, f.<br />
quai, yosandandodzondi, f. cand.<br />
Corte
folio 55v column 1<br />
corte de Papa. siña ñuhu, sacaayuvuitayu.<br />
corte de Rey. siña toniñe, siñatayu,<br />
sacaayuvuitayu.<br />
cortes y bien criado. taituhuacaha<br />
taicaha toho, taicahatoñine.<br />
cortesano tay yyoañine, toho yondiyunana<br />
yya.<br />
cortesmente. tnuhutuhua, tnuhu<br />
niñe, tnuhutayu tnuhutoho.<br />
corto de razones. taycahadzoeeyuhuni,<br />
taiñacahindudzu, tai ñacaha<br />
cani.<br />
corto hablar. catnuniyocahandi, yocachindi,<br />
dzahayuhuni yocahandi<br />
corto de vista. tay ñatuvuicasinuu<br />
tayyositotuu, tayyositotnehe,<br />
tayñacuvicotosica, tayñatuvui<br />
sicanuu, tayyositoquani.<br />
corto miserable, mezquino. taindii<br />
taindii ini, tay queneini, taycuiya<br />
tayquacu taydzahaini, taindasa<br />
dzahaini, taydzii ini, tayñaitaini.<br />
corua de la pierna . catnusite, sayotnanusite.<br />
cosa. sichi nuu.<br />
coruejon, aue del agua. dzatacudzi.<br />
cosa vieja. sayyosanaha, sayata, satuhu,<br />
sanicuvuituhu, nicuvuiyata.<br />
cosa valadi. sanaha, dzonaha.<br />
cosa nueua. sasaa, sasaañuhuni, sadzoicanindai.<br />
cosa de gran verguença. canusacahayyo,<br />
canu sacahañoho.<br />
cosa suzia. satata, sacudzi, satnaha<br />
saquene, sacuiya, sayaqua, sañuma.<br />
cosa limpia. sandoosanina, saqueye<br />
sacuihi.<br />
cosa grade y ancha . vt. dzita nahi.<br />
folio 55v column 2<br />
cosa de poco precio no estimada, sin<br />
prouecho. naha.<br />
cosa comun. sayyocanu sasiñuu, sa<br />
sitacata.<br />
cosa sin tasa y sin medida, sañayehetnuni,<br />
sanayehecuhua, ñañohocuhua.<br />
cosa espantosa. saiñendadzi, sayyo<br />
sandadzi.<br />
cosa que da tristeza, y pone compassion.<br />
saquidzacoyo iniñaha, saquidzaquaca<br />
iniñaha.<br />
cosa que ensuzia. saquidzatnaha, saquidzatata,<br />
cosa que quema mucho la boca. satuñuhu,<br />
satucayu, satudzaa, satuchichi.<br />
cosa que duele mucho como açote<br />
vhui savhui.<br />
cosa que no se puede tocar como<br />
consagrada. sayy, sadzoho.<br />
cosa quebradiza. dadzu, sandadzu.<br />
cosa que se dobla como plomo sasacoondiye<br />
sadzii.<br />
cosa que se quiebra como vidrio.<br />
dadzu .<br />
cosa de muchas colores. sasicuvui<br />
cahinuu sanicuvuidehenuu.<br />
cosecha de pan. sanidzacaita.<br />
coser. yoquicundi, yochihitecundi,<br />
para cuero.<br />
coser vna cosa con otra. yoquicutnahandi,<br />
yoquicundaatnahandi<br />
yoquitnahandi, yosaqtnahandi<br />
tecu, f. caq.<br />
cossario . taysaniñahatadutacanu,<br />
dutaichitnundoo tai saniyuhuñahata,<br />
taydzuhu, tay namañahaduta.<br />
cosso
folio 56r column 1<br />
cosso donde corren los toros. sasiquinduvuata<br />
ydzundeque, sasidzadzequetaydzundeque.<br />
costa de mar. yuhunduta, yuhunduta<br />
ñuhu, dutacana<br />
costa del mar del sur en esta tierra<br />
ñuundevui, ñuundaa.<br />
costa hazer. yodzaquiñuhundi, yodzandeheninondi,yoquidzaquachindi,<br />
f. cadz.<br />
costado. dziñendica, dziñechisi.<br />
costar por precio. yehe, f, quehe, yondaa,<br />
cata, yosita yosaha, quaha.<br />
costear andar por la costa. yosaanduundi,<br />
yuhuduta, f. caa.<br />
costarme a mi por precio. yotaandi,<br />
yotaayahuindi, yosahayahuindi.<br />
costear hazienda. yoquidzaquachindi,<br />
f. cadz.<br />
costilla. yequendica, yequetiyoondica.<br />
costilla del señor. yequendiyaya.<br />
costosa cosa. sasicayoondaa, sasicayahui<br />
sasicayehe.<br />
costra de sarna. saninduchi, sanindoyondita,<br />
saninduchindaa.<br />
constreñir, vide forçar.<br />
costumbre de pueblo . dzavuacaañuu,<br />
dzavuacaatayu, dzavuaquidzata<br />
sanaha, dzavuayocuvui<br />
ñuusanaha, dzavuayuyyo sanaha<br />
costumbre de vida, sacaa, sacaanino<br />
ini, satneeini.<br />
costumbre tener vide abituarse.<br />
costumbre tener la muger, v. camisa<br />
costura hazer. yoquicundi, yosaqticundi,<br />
yochihiticundi, yodzatavuinditecu.<br />
costura. tecu, sayondecu tecudzoo<br />
costurera, ñahaquicu.<br />
folio 56r column 2<br />
cota de malla. ñonoyecucaa, dzonoyecucaa.<br />
cotonia manta. dzoo dusa.<br />
cotexar, vide comparar.<br />
couarde. tayyoyuhui, tay yyo, tayñayeeini,<br />
tayñasahaini.<br />
couarde ser. yoyuhuindi, yosaiyyondi,<br />
f. quai, yositoyyondi, f. coto.<br />
couarde hazer a otro, v. acouardar.<br />
couarde hazease, v. ibid.<br />
coxcorron dar. yocanindi yutnudzinita,<br />
yodzacana ticuiñodzinita.<br />
coxear. yosicayaquandi, f. caca, yocootniñondi,<br />
yondoyocavuandi.<br />
coxin, tayudzama.<br />
coxo. tay sahayaqua, tayyaqua, tay<br />
sacootniño.<br />
coxo de pierna quebrada. taynitnanudzichi,<br />
l. caca.<br />
coxo de espinilla quebrada taynicachi<br />
quachidzequedzichi, tay<br />
nitnanuquachi yequedzichi<br />
coxo que anda arrastrando, que es<br />
tullido. taysasicatiyahua, taysasiyondihi,<br />
taysasiyondiyo, taynindacunaha,<br />
taysanahatiyahua.<br />
coxo que anda de puntillas, taysahadzadza,<br />
taysahatedzadza.<br />
coxquillas hazer. yodzaquichiñahandi,<br />
yodzaqueyeñahandi, yoquidzandadziñahandi,<br />
f. cadza.<br />
coxquillas tener. yosinindadzendi,<br />
f. cuvui, yocuvuindadzendi yocadzendi,<br />
yondadzendi yodzeendi.<br />
coxquilloso. tayndadzi, tai cadzi,<br />
taiqueye.<br />
cozer algo. yodzachiyondi, yodzaduhuandi.<br />
yochihindi.<br />
cozerse. yochiyo, yonduhua.<br />
cozer
folio 56v column 1<br />
Cozer mayz con gallina . yodzadoyo<br />
nuni dusatiñoo.<br />
Cozida galllna assi. dusatiñoo.<br />
Cozido mayz assi. nunindoyo.<br />
Cozer algo con sola agua. yochiyo<br />
cate, yondoyocate.<br />
Cozer maiz con cal par a hazer tortillas<br />
yodzaquetendi dacu, yotnaandi<br />
dacucaca, yotniñondi dacucaca.<br />
Cozerlo con ceniza . yotnaandi dacu<br />
yaa, yochidzondi dacuyaa.<br />
Cozer maiz con sola agua . yodzaquetendi<br />
dacuyuu, dacuyehe.<br />
Cozina el caldo. duta coño, dayu.<br />
Cozina lugar donde guisan . huahi<br />
yocuvuihuahasacasi, siña coho.<br />
cozinero. tay yoquidzahuahasacasi<br />
C. A N T E R.<br />
Crecer el hombre, yosanundi,<br />
f. quanundi, yocuvuidzee, yocuvuituhua.<br />
Crecer el señor. yoyusiya.<br />
Crecido hombre. tay quaquanu, tay<br />
nicuvuidzee nicuvuituhua.<br />
Crecido señor yyaniyusi nisanu.<br />
Crecer el niño. yocuvuituhuasi, yocuvuiquahasi.<br />
Crecer el arbol hechando ramas.<br />
yosicoyutnu yosicodahayutnu,<br />
f. cuico. yocanaditadaha yutnu,<br />
yosanuyutnu. f. quanu, yositandahayutnu.<br />
Crecer la luna . yocuvuiquahayoo<br />
yonduvuiquahayoo yonayodzo<br />
yoo, yonatuvuiyoo yonaquevuiyoo.<br />
folio 56v column 2<br />
crecer la enfermedad . vuasicodzo<br />
quahi, yocuhuicahuiyocuvui.<br />
crecer el agua hazerse mas. yocuvuiquahaduta,<br />
yocuvuicanuta,<br />
yocaicanuta, yositandodzo duta<br />
f. cuta, yondayanduta, yosidzocavuata<br />
yuhuyuta, yosinocasata.<br />
crecer la mar. yondoyonduta canu<br />
yonananduta canu, yonachitunduta<br />
canu.<br />
crecer en bien o en mal. yoquicodzosindi<br />
yocayasindi yocuvuicahi,<br />
savuihica quacuvui, sayodzoca<br />
quacuvui, da hoo, da hoocaquacuvui,sayodzocaquacayanino.<br />
crecer augmentarse alguna cosa.<br />
yosina, f. qna, yocaya, yocuvuicahi,<br />
yocuvui nene yocuvui nduchi<br />
crecer el sembrado . yosanuvuiyu,<br />
f. quanu yodzandachi vuiyu.<br />
crecer el maiz quando tiene hojas<br />
grandes. quaquanuvuiyu, quacuicondahavuiyu,<br />
quacanandita.<br />
crecer quando sale la espiga . quasaayoco,<br />
quacanayoco, vuiyu.<br />
crecer la yerua. yonanaita, yocanacuhu.<br />
(ita.<br />
crecer mas la yerua. yonduvuinaaita<br />
crecer el cabello de la cabeça. yonduuuinaaidzi,<br />
yonduvuinani idzi<br />
crecer la barba. yondai idzi yuhu.<br />
crecer nuebo el cabello de la barua<br />
o de la cabeça. yonootaaidzidzini,<br />
yondaitaa idzi yuhu.<br />
crecer las vñas yondaitneendi yondainanitneendi.<br />
creer generalmente. yosinindisandi.<br />
f. qni, yocahandisandi, yocuvuin-
folio 57r column 1<br />
yocuvuindisainindi, yosaindisandi,<br />
f. quay, yosinondisainindi,<br />
creer firmemente, yosinindisadaa<br />
inindi, cuite, casi, f. qni.<br />
creer o tener por cierto, dzavuayu<br />
ñohoinindi, dzavuayuyyo inindi<br />
dzavuayu yosinoinindi.<br />
creer en sueños. yosinindisandi sani<br />
yoyusiinindi sayocachisani yocahandisandi<br />
sani.<br />
crencha de la cabeça de la muger.<br />
sichiidzisañuña, sanitandadzavua<br />
idzi dziniña,<br />
crencha tal partir, yosicotehuiñaidzidzini.<br />
crespo cosa. teye deye.<br />
crespo. tayteye, taidzini deye, dzini<br />
teye.<br />
cresta de gallo de castilla, ñeedzini<br />
tiñoo, ñeeindodzo sañute, tnumi<br />
indodzo dzinite, yooyacatiñoo<br />
cresta que traian los capitanes de<br />
los yndios a modo de plumaje. yndodzo<br />
yooyaca.<br />
cresta de paxaro la pluma. yooyacate,<br />
tnumiindodzo sañute,<br />
criado. tay sinoquachi, taytatu, tay<br />
yoquidza tniño,<br />
criado mio. tay yondacandi. tay yotaa<br />
tniñondi tay yyonuundi, tay<br />
yosinoquachi nuundi.<br />
criado desde niño en casa, dzayadzanandi<br />
ñani tnahandi,<br />
criar baço. yocootnahandi candi,<br />
yocoonintnahadicandi, yocoo<br />
cuita tnahandicandi,<br />
criar la ama al niño. yodzaquanuñahaña,<br />
yodzaquanutuhuañaha.<br />
criar la muger al niño dandole el pecho<br />
folio 57r column 2<br />
pecho. yosadzoneñedzecuiña, f. codzo,<br />
yodzacadziña.<br />
Criarme en pobreça. yosanundahuindi,<br />
yosanu caindi,<br />
Criar a alguno en buenas costumbres.<br />
yodzaquanutuhuañahandi,<br />
yodzatuvuinuuñahandi, yodza<br />
quanucasiñahandi, yodzaquanu<br />
tacu ñahandi,<br />
Criarse en buenas costumbres, yosanutuhuandi,<br />
yosanucasi, yosanu<br />
tacundi, f. quanu, yosanudichindi<br />
yosinitnunindi, f, qni, yotuvui nuundi,<br />
yocuvuituhuandi.<br />
criar delicada mente a alguno. yodzaquanutohoñahandi,<br />
yodza<br />
quanuyyañahandi,<br />
Criar barriga. yonañu chisindi, yocaicoo<br />
chisindi, yosihichisindi, f.<br />
sihi, yocoocuicoñeedziyuchisi,<br />
Criança o cortesia, sahuiiini, sañoho<br />
huiini,<br />
Criar Dios de nueuo. yosaindiyaya<br />
f. quay, yozaquevui. yodzaquitu,<br />
yoquahaya yonduyuya yodzehuaya.<br />
Criatura, sanisayndiya mayndios.<br />
Criador del cielo y de la tierra. yya<br />
nisaindiya andevuiñuuñayevui.<br />
yyadzidzahaniquevuiniquitu andevuiñuuñayevui.<br />
Criar Dios al hombre. nisani nitasi<br />
ñahaya, nidzaque vui yata, nidza<br />
cacuñahaya,<br />
Crimen peccado graue. quachicanu<br />
quachi yooquidza, quachicahui,<br />
quachi nene, quachicana, quachi<br />
yoonduvuidzavua,<br />
Criminoso, tayninducuquachicanu<br />
H crines
folio 57v column 1<br />
crines de cauallo. ydzinuudzuq cauallo.<br />
yoocauallo, idziyoo,<br />
crisma idem. l. sa taatnuniñaha.<br />
crismar, yotaatnuniñahandi.<br />
Crismado. tayusacuvuatnuni, tayninaquaytnuni,<br />
taynisacoondaa<br />
tnini .<br />
crisol nuhu sadzandutadziñuhu. toniño,<br />
satevui dzeque, nuhuñuhu,<br />
sadzandutadziñuhu,<br />
cristal. yuuyuyu.<br />
cristalina cosa trasparente. saindiinini,<br />
sayotuvuinini, sayoyahinini.<br />
cristiano, idem. l. tayyehetnahasi cristiano<br />
tay yocuvuisi cristo.<br />
cristiano verdadero. taindisa cristiano<br />
criuo harnero. tesite daacainini nuni.<br />
tisitetiyehui.<br />
criuar. yodzacaiainindi. yoquidzi<br />
nini<br />
crucificado estar. yondecandaadahandi,<br />
yonduvuandaandicruz, yonduvuandaadahandi<br />
cruz.<br />
crucificar a otro. yodzandecandaa<br />
daha ñahandi, yodzanduvuandaandahañahandi,yodzanduvuandodzoñahandi.<br />
crucifixo. idem.<br />
cruda cosa. yehe sayehe. dzoyehe<br />
dzodzii.<br />
cruel persona . tay yyoini, taidzaa<br />
ini, taisatuñuhuini tay dzichi, tay<br />
dzicoini,<br />
cruelmente. tnuhu dzaaini.<br />
cruxir los dientes. yonacasinohondi<br />
yonacasi nañenohondi.<br />
cruxir algo entre los dientes yocañenohondi,<br />
yocuvuinañenohondi<br />
folio 57v column 2<br />
Cruxir los dientes de frio. yonacasi<br />
yonacayunohondi.<br />
cruxir los dedos estirandolos. yocandedaha<br />
yehecande dahandi.<br />
cruxir los huesos andando. yocandesite<br />
yocandeyeque yocandetiyahuasitendi.<br />
cruxir o rechinar algo como tablas<br />
mal puestas yocañeyutnu.<br />
cruxir o rugir las tripas. yosacucoo<br />
chisindi, yosicocoyochisindi, yosiñetitodzo<br />
chisindi, yoquetenino<br />
chisindi.<br />
cruz, idem. l. yutnu ñohotnaha, yutnuñohodzamayutnuñohotnahacaandisi,<br />
cruzada o encrusijada de quatro caminos,<br />
ichi caaduq, yotandaqmi<br />
ichi, ichi nohodzamaqmisichi,<br />
cruzero. sanucollotnahahuahi ñuhu<br />
saninucohonaho huahiñuhu.<br />
cruzar los pies o manos. yonatniño<br />
dzamandidaha, saha,<br />
cruzados asi, saninucohodzama daha.<br />
l. saha.<br />
C. A N T E V.<br />
Cuaderno. eetnaaututu, eetecu<br />
tutu.<br />
cuadernar o encuadernar . yosaqtnahanditutuyodzatnahatnahanditutu<br />
cuadrada cosa. sacaanduq, sacaasiqui<br />
cuadrar. yoquidza huahandisiqui<br />
f. cadza,<br />
cua-
folio 58r column 1<br />
cuadrar poner en quadra. yotasiduqndi,<br />
yosaqduq, f. caq,<br />
cuadrar o benir bien algo. yosatnaha,<br />
yonduvuidzevui, yonduvui<br />
huatu, yonatavuihuatu, yonatnaha,<br />
dzodzevuicayoquaha.<br />
cuadrarme bien la razon, yotacuhuahasindi,<br />
yotacuhuatusindi,<br />
cuadra de aposento dentro de casa.<br />
huahiyosicotnanu, huahi yona<br />
tnanunini.<br />
cuadra de casas solar. huahiyehetnaha.<br />
cuadrilla de gente. eenaho saninataca<br />
eesiña eesichi, sayonduvuitaca.<br />
cuadrilla de gente venir. huasicoyo<br />
ta, taininduvuitaca,<br />
cuadrilla de gente officiales, eetaca<br />
eesiña<br />
cuajarse la miel. yocucududzi.<br />
cuajada de leche . dzecuinicuvivhua<br />
dzecuinicuvui yuu, dzecui<br />
nicuhua, dzecuinicucu, nicuvui<br />
tecucu.<br />
cuajar algo espesandolo. yoquidza<br />
vhuandi. yodzacuhuandi.<br />
cuajarse algo. yocuvuivhua, yocuhua<br />
yocucu yocuvuiyuu.<br />
cuajo davuindidziyo.<br />
cuajarse las salinas yocucuñee, yonduvuiyuchiñee.<br />
cual o quien preguntando. yoondu<br />
yoona.<br />
cual de las cosas inanimadas. na,<br />
ñana.<br />
cualquiera. mandaanicata, mandaa<br />
cata,<br />
cuando : aduerbio interrogatiuo.<br />
folio 58r column 2<br />
amana,<br />
cuando haziendo relacion. quevui<br />
cuando en que tiempo? mandaaca,<br />
amanaca. nadzavuaca.<br />
cuando a que ora? nadzauua?<br />
cuando quiera. mandaaca quevui<br />
cuando quiera a qualquiera hora<br />
mandaacadzavua, mandaacadzavua<br />
qcoho. qtnaha.<br />
cuan grande es preguntando . nadzavua<br />
canu. nadzavuaquaha.<br />
cuando a vno tenia muger. quevui<br />
tayoocañahadzehendi, quevui<br />
tacuvuitnunicañahadzehendi,<br />
cuando tenia marido. quevuisayyo<br />
yeendi. quevuiyyocayeendi.<br />
cuanto vale. nadzahayondaa. nadzaha<br />
cata. nadzahaquaha.<br />
cuantas cosas. nadzahasichi, nadzahanuu.<br />
cuantas vezes? nadzaha sichi? nadza<br />
dzaquevui?<br />
cuanto ay de aqui a tal parte? nadzaha<br />
dzana ñoho nahosica. 1. ñoho<br />
tanda, nadzavua ñohotanda? nadzavuacaanaho?<br />
cuanto ay de pascua a corpus christi<br />
nadzahaquevui caanino, nadzahaquevuicanu,nadzahaquevuiñoho<br />
nadzahaquevuiñohonaho<br />
caiquevui pascua saqtnaha. l. qtnaha<br />
corpus christi, nadzavuaca<br />
qtnaha quevui corpus christi ta<br />
nacaiquevui pascua.<br />
cuartana enfermedad. quahinatuvui<br />
qmiqmiquevui,<br />
cuarto de carnero. eesichi sanitandaqmi,<br />
sanitandaqmi ñañu tecachi,<br />
H 2 cuar-
folio 58v column 1<br />
Cuarto delantero. chiyo,<br />
Cuarto trasero. dzandate, cacate,<br />
Cuarto de casa. eenduq huahi, eesichi<br />
huahi,<br />
Cuarto de pan, eeñañusanitádaduq<br />
eeñañudzitasanitandaqmi.<br />
Cubrir algo generalmente. yodzadzahuindi,<br />
yosadzindi, f. cadzi, yodzatetendi,<br />
yochihi tetendi, yochihidzahuindi,<br />
Cubierto estar. yodzahui, yotete, yehedzahui,<br />
f quehe.<br />
Cubierto estar de poluo. yoquete<br />
ñuyaca, yoquete teyachi, yocoo<br />
teyachi, yocoocuisitiyachi. yocoocodzoñuyaca,<br />
Cubrir el fuego. yochihindicondi<br />
ñuhu. yochihitneendi ñuhu, yodzandaandi<br />
yaañuhu. yodzaquetendi<br />
ñuhu; yodzandaandi yaa<br />
ñuhu, yodzaquetendiñuhu, yona<br />
caniyucundi ñuhu, dzadzahuindi<br />
ñuhu.<br />
Cubierto fuego debaxo de la ceniza<br />
ñuhunichihindico, ñuhuyehedzahi,<br />
yehedzahui,<br />
Cubrir la casa de bigas. yotniñondi<br />
davua, yosaqndidavua. f. caq.<br />
Cubrir la casa con paja. yosatanditeyahua<br />
dzinihuahi, f. cata, yondoyo<br />
canindodzonditeyahua, dzini<br />
huahi, yochidzondi teyahua.<br />
Cubrir la cabeça con paño. yodza<br />
tetendi.<br />
Cubrir haziendo sombra a otro. yosatandicate<br />
nuuta, yochihindi<br />
cate, yochihindidate, yosatandi<br />
quandahui, f. cata,<br />
Cubrir la boca con la manta, yona-<br />
folio 58v column 2<br />
tniño yuhundi dzoo, yodzadzahuindidzoo<br />
yuhundi yosadzindi<br />
dzooyuhu. f, cadzi.<br />
Cuaresma. huico ii, huico dzoho,<br />
quevui ii coño, quevuidzohocoño.<br />
Cubrir con el rescoldo membrillo o otra<br />
cosa. yochihindusi yaañuhundi,<br />
yochihindi yaañuhu, yosaqninindi<br />
yaañuhu , f. caq, yochihindusi<br />
yaañuhu nuhudeq,<br />
Cubrir al que esta durmieudo. yochidzondi<br />
dzoo.<br />
Cubrir la boca debaxo de la manta<br />
yodzucundi dzooyuhundi, yosadzindidzoo<br />
yuhundi, f. cadzi.<br />
Cuchara. ticadzi.<br />
Cucharada. ee sicoticadzi, ee yuhu<br />
tecadzi<br />
Cuchilladas vide acuchillar.<br />
Cuchillo. yuchicaa.<br />
Cuchillo de dos filos. yuchicaa duvuisiyo,<br />
dzaa duvuisiyo yuhu duvuisiyo,<br />
Cuchillo despuntado. yuchicaanicuvui<br />
tecundu, yuchicaa nitnanundodzo<br />
yuchinuucono, yuchicaanisaanditanuu.<br />
Cudiciar vide desear.<br />
Cudiciar cosas temporales, yodzandiyoinindi<br />
saiñuuñayevui.<br />
Cuello, dzuq.<br />
Cuenca de ojo, cohonuu.<br />
Cuenta de contar. sasicahui, sacahui<br />
Cuenta lo contado, sanicahuita, sa<br />
yehendahui.<br />
Cuenta dar a otro. yonacachindaandi<br />
sita, yonacahuindinuuta, yona<br />
chihindahuindinuuta, yondaq<br />
dzeendinuuta,<br />
cuenta
folio 59r column 1<br />
Cuenta tomar a otro . yonatniño<br />
nuundisita, yondacatnuhundisita,<br />
yonanducundisita,<br />
Cuenta para rezar. dzequenacahui<br />
dzeque naquatu. (di.<br />
Cuenta tener. ñohonuundi, cohonuundi<br />
Cuento dezir. yonacachinditnuhu,<br />
yonacaninditnuhu.<br />
Cuento conseja. tnuhuñadisa, tnuhuchidzu,<br />
dzotnuhunica sacahui<br />
tnuhu.<br />
Cuerda. yoho.<br />
Cuerda de vihuela. yohoñuuyoho,<br />
yohoindaañuuyoho yohotuchi.<br />
Cuerdas nervios, tuchi.<br />
Cuerdo hombre. vide abil.<br />
Cuerno de animal. deque.<br />
Cuernos poner, vi. cornudo hazer.<br />
Cuero. ñee.<br />
Cuero curtido. ñee nicuita, ñee nidzacuita.<br />
Cuero de vino. ñee canu sacoho vino<br />
cuero por curtir. ñeeyehe, ñeeyechi<br />
Cuero o pellejo de hombre. ñee ñuma<br />
ñeeyadzi, ñee caandodzonino.<br />
Cuero de animal sin pelos. ñeedzundu<br />
Cuerpo humano. yequecoño ñayevui<br />
Cuerpo de la cintura para arriba.<br />
nuuyeque yotnanudzavua, neecutuquasaa.<br />
Cuerpo de la cintura abaxo. nuuyeque<br />
neecutu quacaisaha.<br />
Cueruo. ticaca, teqvuaco.<br />
Cuesta arriba. sacaata, sayosaandodzo<br />
saindaatuvui, sayondoyocodzo<br />
saindaadichi, indaatuvui, saquasaacuchi<br />
saquasaacuite.<br />
Cuesta el mismo lugar cuchi, cuite,<br />
siqui.<br />
folio 59r column 2<br />
Cuesta arriba yr. yosaandi, f. caand.<br />
yosaandichi, yosaandodzo, yondaandi,<br />
yondaandodzondi.<br />
Cuesta no aspera. dzondodzoni, ytnu<br />
quaha caadodzoni ytnuquaha,<br />
caacaa ytnuquaha siquindaaquahaichi<br />
cuitendaa.<br />
Cuesta que va cruzando el camino.<br />
nunduudenduu ychiquaha yosicondaaichi<br />
yosicotnanoichi yosacuicoichi.<br />
Cuesta yr rodeando. yosiconduundi<br />
satayucu , f. cuico, yotaanduundi<br />
yosicondaandi satayucu.<br />
Cueua, yavui cahua.<br />
Cuesco de fructa. inisite.<br />
Cuesco que esta dentro de algodon.<br />
tindeye.<br />
Cuyo es preguntando . yoondusi,<br />
yoondudzi yoonadzi.<br />
Cuyo es esso? yoondusi saha<br />
Cuyo hijo es este. yoondudzi dzaya<br />
tay yaha.<br />
Cuidado tener. mirando por alguno.<br />
yonditondaadita, yotaainindita,<br />
yonditocutundi, yondicocutundita,<br />
yondacañuu coondita,<br />
yondito ñohoinindita.<br />
Cuidado tener de si mismo. yositondaandi<br />
maiudi.<br />
Cuidado tener de algo yodzanumindi,<br />
yoquidzañeendi, f. cadza,<br />
yotniño siñandi tniñoyondaandi,<br />
yodzañeendi, yotniño sahandi.<br />
Cuidado tener de alguno en particular<br />
proueyendole de lo necessario.<br />
yondacañuhu ñaha coondi,<br />
yositondaa ñuucoondi, yositondaa<br />
ñuhuquetendita, yondacañuhu<br />
H 3 Cui-
folio 59v column 1<br />
quetendi sita.<br />
Cuidadoso estar por algun negocio<br />
dzoyocoocainindi.<br />
Cuidadoso estar en lo que ha de hazer.<br />
yondaayuinindi sacadzandi<br />
ñohocaha ñohocachiininditniño<br />
cadzandi.<br />
Cuitado miserable. taindahui, taindahuicai<br />
nuu ita nuucuhu, dahui<br />
quicahata.<br />
Cuitado o desdichado. tay ña sacanu<br />
ñasacuvuisita.<br />
Culantrillo de pozo. yucudzucuadzavui,<br />
Culantro verde. yuvuayavua.<br />
Culebra. coo.<br />
Culebra de dos cabeças. cooyuhu<br />
vvui, coodzini vvui.<br />
Culebra grande. coo yuhuaidzu.<br />
Culebra muy pequeña. coonuu.<br />
Culebra otra poçoñosa. coo cata.<br />
Culebra otra. coo saha.<br />
Culebra que buela. coonduvua, coondavua.<br />
Culpa. quachi, dzicaquachi, yecaquachi.<br />
Culpa propria mia. quachi mayndi,<br />
quachimaiñuhundi.<br />
Culpa no tener. ñaquachi, ñasaha,<br />
ñadzicandi.<br />
Culpa hechar a otro. yotaañahandi,<br />
yosicotaanahandi, f. cuico.<br />
Culpa hechar el vno al otro. yonataatnahandi,nutaadetaatnahandi<br />
quachi.<br />
Culpa mia hechar a otro. yodzacuicondaañahandi<br />
quachi, yodzatavuiñahandi<br />
quachi, yodzataanaa<br />
ñahandi quachi.<br />
folio 59v column 2<br />
Culpar a otro falsamente. dzoquachinaaca,<br />
yodzatavuiñahandita,<br />
yotaaquachiñahandita, y por metaphora,yodzaquaindaañahandi,<br />
cooquehui, teyechiquehui.<br />
Cultiuar. vide labrar.<br />
Culto diuino sasiñuhu.<br />
Cumbre de sierra. dzini yucu.<br />
Cumbrar o llegar a la cumbre de la<br />
sierra, yosinocavuandi , dzini yucu,<br />
yosinonditandi, dziniyucu.<br />
Cumplir o conuenir algo. siniñuhu<br />
dzavua, siniñuhu.<br />
Cumplir lo falto. yodzasinondi, yodzasinotuhuandi,yoquidzaneendi.<br />
f. cadza, yodzasinocavuandi,<br />
yodzasinondehendi, yodzasinocuhuandi,<br />
yodzasinonee.<br />
Cumplir el voto prometido. yodza<br />
dzevuindi sanidzaquiñuhundi,<br />
yodzaqcuvuindi, yodzaqndehendi<br />
sanitniño naha ñuhundi, yondasindiyeca.<br />
Cumplir con mi consciencia yodza<br />
daandi tniñomaindi yodzadzevuindi,<br />
yodzaqcuvuindi tniño maindi,<br />
yodzasinocavuandi tniño<br />
maindi, yonatucuyonasiyondi, yondaininindi,<br />
yocacundaa yocacusiyondi,<br />
ña sahañaquachindi.<br />
Cumplir de palabra . dzocaandodzonica<br />
yocachindi, dzonicachicandi,<br />
dzondudzuni yocachindi.<br />
Cumplirse lo que dize. yocuvuisanicachindi,<br />
yosacuvui. yosacoho,<br />
sanicachindi , f. qcoho. sandudzu<br />
nicachindi yocuvui.<br />
Cumplirse el tiempo o plazo puesto.<br />
yosinocoo, yosinocavua, yosandehe
folio 60r column 1<br />
yosandehe quevui, yosatnahaquevui,<br />
f. qndehe, f. quaha, yosatnahaqueuui<br />
ñohocua.<br />
Cumplida persona . tay dehecuvui<br />
ñohoini, tay ñohocuhuaini, tay<br />
yehetnuni ini.<br />
Cumplir la penitencia. yosinocavuandi<br />
penitencia.<br />
Cumplirse años: yosinocavuacuiya<br />
yosinocuiya, yosandehecuyya. f.<br />
qndehe.<br />
Cuna de niños. dzoco.<br />
Cundir la mancha estendiendose.<br />
yosandoho, f. qndoho, yosinondoho,<br />
yosanini, f. qnini, yosinonini.<br />
Cundir la mancha de vna parte a otra,<br />
por estar junta la ropa. yosinochihitnaha,yosinondohotnaha,<br />
yosinohuidzatnaha, yosanini<br />
tnaha, f. quini.<br />
Cuña de palo. duyu, yutnuyeque,<br />
yequeyutnu.<br />
Cuña de hierro. caayeque, yequecaa.<br />
Cuñado hermano de mi muger. dzidzondi.<br />
(dzandi<br />
Cuñado marido de mi hermana, cadzandi<br />
Cuñada muger de mi hermano. sanundi.<br />
Cuño de moneda. tañino, sadzacanandusa<br />
tomines.<br />
Cura de yglesia. dzutudzasa sasiñuhu<br />
Curar enfermedad. yoquidzatatnandi,<br />
f. cadz. yositondaanditayquahi,<br />
f. coto, yodzandahañahandi,<br />
Curador de menores . taydzaquanu<br />
ñaha tay cai, tay yondaca tai<br />
cai, tay yonahatnuni sitay cai,<br />
Curioso hombre. tay huii ini, tay cuihini,<br />
tay huayuini, tay quidzahuii<br />
folio 60r column 2<br />
tai yonducuninosahuii, tayquidza<br />
nani, tay yoquidzahuii, sahuii sa<br />
nani, tayyonducunino yaaquai.<br />
curioso en vestir. tai sandesihuii.<br />
curioso en saber. taydzitnitnuhu.<br />
curtir cueros. yodzacuitandi, yoqui<br />
dzahuitandiñee.<br />
cutaras. disa.<br />
cutaras sin carcañal. disaticundu, disa<br />
ñandaha.<br />
cutir vn huebo con otro, yotahuitnahandevui,yotahuindaatnahandevui,<br />
yosaquehetnaha, f. qque yosa<br />
tusitnahadevui, f. qtusi.<br />
cutir vn huebo con otro actiuo. yosasandaatnahandidevui<br />
. f. casa,<br />
yonataatnahandi devui.<br />
cutir vn touillo con otro, andando.<br />
yondaandutnaha saha, yondaa<br />
quehetnaha saha.<br />
ç. A N T E A.<br />
Çabullirse. yocaindusindi, yosivuindusindi,<br />
f. quevui.<br />
çabullir a otro. yodzaquevuindusiñahandi,<br />
yodzacaindusiñaha<br />
yodzaquevuiñahandiduta.<br />
çabullirse a menudo. dzonoodzonoo<br />
yosivuindusindiduta, yocaindusi.<br />
çasio en la lengua. dzoyo ñuuninocayuhuta.<br />
çaherir a otro lo hecho por el. yonachidzo<br />
yuhundinuuta, yonachihitotondi,<br />
yonachihindahuindi, yonatniñondi<br />
nuuta, yondacunahindi<br />
nuuta saniquidzandi.<br />
çahones o çaragueles. satu caha, sasicuino<br />
saha.<br />
H çaho-
folio 60v column 1<br />
çahones calçarse. yodzacaanuundi<br />
satu, yondevuinuundi.<br />
çahurda. huahi quene, sañohoquene,<br />
çamarro. dzono ñee.<br />
çamarrear a otro. yosanidzii ñahandi.<br />
f, cani.<br />
çamarrear a otro de palabra, yocanidziiñahandi<br />
sahatachidudzu.<br />
çampuçarse vide çabullirse.<br />
çanahoria. ñami quaacastilla.<br />
çanca. dzichi cuine.<br />
çancadilla dar a otro. yotniñonano<br />
saha ñahandi yodzucunino saha<br />
ñahandi, yodzacui yonino saha<br />
ñahandi yocainahisahañahandi.<br />
çancos de palo sobre que andan yutnusacuiñendodzo<br />
saha,<br />
çanesa vide. orla.<br />
çanja para cimiento. chiyo nisatani<br />
nota, chiyo huahi,<br />
çanja hazer. yosataninondichiyo, f.<br />
cata, yotahuininondichiyo, yotahui<br />
chiyondi.<br />
çanquear andar de aca para aculla.<br />
nee caa neeisi yosicandi yosahandi,<br />
f. caca, f. qhu.<br />
çapatero. tay quidzahuahandisa tay<br />
quicundisa, tayhuisidisa,<br />
çapato. disa, ñee,<br />
çapato con orejas. disayehetutnu,<br />
çapatos calçar yochihndisandi, yodzaquevuinnundisa.<br />
çapatear bailando . yoquidzatadzi<br />
sahandi, yonacatusandi, yoquidza<br />
huisisahandi. f cadza yocatundaa<br />
sahandi.<br />
çapatos hazer. yoquidzahuahandi<br />
disa, f. cadza, yoqnindidisa, yoquicundidisa.<br />
folio 60v column 2<br />
çapaton hombre pequeño, taindeque,<br />
taycuite, taidihi,<br />
çapote fructa. doco, cuisi blanco.<br />
tnoo negro,<br />
çapote colorado mamey. dicasaha.<br />
çapote chico dulce. dica ñuñu,<br />
çarahueles. vide çahones.<br />
çaranda, vide criua.<br />
çaratan enfermedad. quahi ñuhu,<br />
sacanandodzo ñahadzehe.<br />
çarça. yñocoo, yñotete,<br />
çarçaparrilla. yohoyucu.<br />
çarcillo para las orejas, sacuitatutnu,<br />
sacuitadzoho tende sacuita<br />
tutnu.<br />
çarço. sito, sitoyoo, nidziña.<br />
çarços hazer. yodziñandisito,<br />
çatico de pan. dzitanicachi, dzitañañu,<br />
dzita nitahai, dzita sahi.<br />
C. A N T E E.<br />
Cebolla tenaqmi.<br />
çebollino. vide almacigo.<br />
çebollino trasponer. yosicocanindiyavua,<br />
f. cuico, yotavuandi<br />
yavua, yodzandaindi yavua.<br />
çeçear. yocahadzeyendi, yocahatendisindi.<br />
çeçeoso, taycaha dzeye, tay yuhu<br />
dzéye, tay yaa tendisi.<br />
çedaço. tesite, sacainini yuchi.<br />
çedro. tnutni, tnutni cuisi.<br />
çeçina. coño yehe ñee, coño adza,<br />
coño nisivui ñee.<br />
çediço cosa lacia, sa nidzii.<br />
çedula, tutudzuchi.<br />
çegar de los ojos. yoquaandi, yoquaa<br />
nuuudi,<br />
çega-
folio 61r column 1<br />
çegajoso. tai nuucaca, tay nuutequani,<br />
nuuquani taynuutuu, taynuu<br />
tnehe.<br />
çegar a otro con tierra. yotnaandi<br />
ñuhu nuuta, yocoyoninindiñuhu<br />
nuuta, yocoyoninondi nuuta, yoconondi.<br />
çegar generalmente a otro. yodza<br />
quaandinuuta.<br />
çegarse el entendimiento o andar<br />
ciego. yosicadzoho yosicaquaandi<br />
f. caca, nicuvui naa, nicuvui quandahui<br />
inindi.<br />
çegarse con la claridad, yonaanuundi<br />
quandii nisa coho nuundi, yocuvuicaca<br />
nuundi, cani nisacoho<br />
nuundi.<br />
çeiua. yutnu nuu.<br />
çeja de los ojos los pelos. ydzi dzucua,<br />
dzucuanino.<br />
çeja la carne. ñee dzucua.<br />
çeja el hueso yeque dzucua,<br />
çejo poner. yosito yyondi, yosito<br />
dzaandi, yosito satundi. yosito<br />
idzindi nuuta. f. coto,<br />
çejunto. tay natnaha idzidzucua.<br />
çelada encubierta. sasasiyecu, sasani<br />
huisiyecu,<br />
çelada o emboscada poner encubierta.<br />
yosasindi yecu, f. cusi, yosaqhisindi<br />
yecu, yosaq yuhundi<br />
yecu. f. caq, yosani huisindi yecu.<br />
f. cani.<br />
çelada armadura de la cabeça. caa<br />
cohodzini.<br />
çelar tener çelos. yotadzicuiñoinindi,<br />
yoquidzacuiñoini, f. cadz. yocuvui<br />
cuiñoinindi, yocahacuiñondi,<br />
yotaa cuiñondi.<br />
folio 61r column 2<br />
çelar encubrir. yochihindoyondi,<br />
yochihiyuhundi, yochihidzahindi<br />
çelda vide aposento.<br />
çelebrar el sacerdote. yocachindi<br />
misa, yoquidzandi missa,<br />
çelebrar fiesta, yodza coondi quevui.<br />
l. huico, yodzaquandi huico,<br />
yocahandi huico, yoquidzacanundi<br />
quevui. f. cadza.<br />
çelebrarse fiesta. yosina huico, f. qna<br />
yocooquevui,<br />
çelebrar fiesta fuera de su proprio<br />
dia. yonoo tniñondi quevui, yodzanoonaandi<br />
quevui . yonutniñonaandi<br />
quevui.<br />
çelebrar fiesta antes del tiempo. yodzacoonahandi<br />
quevui, yodza<br />
coondahandi quevui.<br />
çelebro. caha dzeque.<br />
celemin. tnundoo quachi.<br />
celestial cosa. sasindevui sacaaandevui,<br />
sayyoiniandevui, sayehetnahaandevui.<br />
(ño.<br />
çelos satadzicuiñoini, saquidzacuiño<br />
çeloso tai cuiñoini,<br />
çelos pedir. yocaha cuiñondi.<br />
çementar hazer cimientos. yodzahuandichiyo.<br />
yotniño sitendi chiyo.<br />
yodzacaindi yuusaha. yotniñochitundi<br />
chiyo. yosaqnanindi<br />
chiyo. futuro. caq.<br />
çementerio, cahi, sayondusindeye,<br />
çena. sasasidzini.<br />
çenar. yosasidzinini f. casi,<br />
çenadar a otro. yodzacasidzinindi.<br />
yosahanditasacasidzini.<br />
çenadero. lugar donde cenan. huahi<br />
sacasidzini.<br />
çendrada plata. dziñuhucuisi nitevuita<br />
vui
folio 61v column 1<br />
vuita.<br />
çençeño pan. dzita ñayeheyusayya,<br />
dzita ñayusaiya, ñatuvui yusaiya<br />
çençeño hombre enjuto. taycuiñe,<br />
tayndaa, tayyeque.<br />
çeniza. yaa.<br />
çeniziento que tiene çeniza. sayondaayaa,<br />
sayeheyaa.<br />
çeniziento palomo o toro . quetecuinda.<br />
çenogil. huatu, huatuyonunidzanda,<br />
yodzucuninodzanda.<br />
çensura ecclesiastica. sayotasitnuni<br />
sancta yglesia, sayosaq yy. sayotniño<br />
naho, sayosaq dzoho sancta<br />
yglesia, saninandiyu, ninandadzi,<br />
ninduvui ii, ninduvuidzoho,<br />
sasiñuhu.<br />
censura o aprobacion de examen.<br />
saninatuvuindaa, ninatuvuicuite<br />
sanicuvuindisa.<br />
centella de fuego. ñuhundeq nuhundeq,<br />
yondachi, yondavua.<br />
centellear el fuego. yondavua ñuhundeq,<br />
yositacoyo ñuhundeq,<br />
f. cuita, yondachi ñuhundeq, yocandeñuhundeq.<br />
centella muerta. yaañuhu, yaahuidzi<br />
centro de la tierra . anuhu, damaa,<br />
iniñuhu, iniñuhumaa.<br />
ceñirse pretina. yosanindiñee nuu<br />
yequendi, f. qni, yodzucundi<br />
ñee nuuyequendi, yosamandodzondi<br />
ñee nuuyequendi, f cama, yosaqninindi<br />
nuuyeque. f. caq. yondaqninindi<br />
ñee nuuyequendi, yonaquindodzondi<br />
ñee nuuyeque.<br />
ceñir a otro, yonaqnindiñee nuuyequeta,<br />
yodzacamandodzodzo<br />
folio 61v column 2<br />
ñee nuuyeque.<br />
ceñirse la muger las naguas . yosamañadzamadziyo.<br />
f. cama, yosaniña<br />
yohodziyo, f. qni. yonadzucuña<br />
yohodziyo nuuyeque.<br />
ceñida estar asi . yonamañadzama.<br />
yonuni nuuyeque, yodzucu nuu<br />
yequeña.<br />
cenirse la manta el varon para trabajar.<br />
yondaa chihindidzoo yondadzacutundidzoo,yonacamandodzondidzoo.<br />
ceñirse el mastil el indio. yonamandodzota<br />
satu.<br />
ceñudo estar o mohino. ñohodzoo<br />
inindi, f. coho.<br />
çepa vid. tende dayayoho, duhudayayoho,<br />
sandudayayoho.<br />
çepa de leña. duhuyutnu, tendeyutnu.<br />
çepa o tronco de linaje. tnuhu, sandu,<br />
duhu.<br />
çepillo. caañahindodzo nuuyutnu<br />
caañahi yutnu, caadadzahuii<br />
yutnu.<br />
çepo o prision . yutnu sacoho saha,<br />
yutnu cavuadzuq.<br />
çepo de animales. sito tavuiquete,<br />
duhutavuiquete.<br />
cera. ñuma.<br />
cera de los oydos. ñumadzoho.<br />
cerca preposicion. yatni, yatniñuhuni,<br />
yatnini, yatni huiini.<br />
cerca de algo penes. nuu, yatni.<br />
cerca es señalando. yahahuiini, yahani,<br />
yatni huiini.<br />
cerca de huerta. dau, namandau.<br />
cerca o muro de ciudad namasacu,<br />
yondiyuñuu nama dau nuu ñuu,<br />
na
folio 62r column 1<br />
namandau, namayondadzi ñuu,<br />
nama sacu, yondadzi neendu ñuu.<br />
cercar alguna huerta. yodzacuicondi<br />
dau nama, yosanundiyundinama,<br />
yosanundadzi namandau,<br />
f. canu.<br />
cercada ciudad . ñuucaadiyu sacu,<br />
ñuu yondiyunama sacu.<br />
cercada estar la huerta. itunisicondaa,<br />
nama sacu.<br />
cercar alguna cosa. yonacañu yona<br />
dzucundi.<br />
cercar los enemigos. yonatniño cutañahandi<br />
yecu, yonadzacañun -<br />
di yecu, yonatniño mañundi yecu,<br />
yosinonduundi, yonadzucundaandiyecu,<br />
yonacañundiyucu,<br />
yonatniño mañuñahayecundi.<br />
cercados enemigos. tay yonucoho<br />
mañu, tay yodzoyucu, tay caacono,<br />
tay ñohocono.<br />
cerca de cañas. sacu.<br />
cercar de cañas. yochihindisacu.<br />
cercar la eredad de espinos . yosanindi<br />
yutnu iño, f. cani, yochihindisacu,<br />
iño, yosatandodzo ita nuu<br />
iño, f. cata.<br />
cerca asi. sacu yehe iño. sayehesacu<br />
iño.<br />
cercar de valladar. yochidzondi ita<br />
nuunama, yosaqdi ita nuu nama,<br />
yoquidzavuiindi nuunama.<br />
cerca de medio dia . sayatni cañundicandii<br />
sanisaa nisinoquehendicandii,<br />
dzovuitnica cañundicandii.<br />
cerco o cosa redonda. cuta sacuta,<br />
satecuta.<br />
cecrar la heredad de estacas o de rramas<br />
folio 62r column 2<br />
derramas, yosaqsacundi itu, f. caq, yochihisacundi.<br />
cercar ganado. yotniñocutandi yosinonduundi.<br />
cerco que haze el sol . ñohodzoco<br />
dicandii.<br />
çerco que haze la luna. ñohodzocoyoo<br />
çerçenar. yosandandaadi yuu si, f.<br />
canda.<br />
çerçenar, cortar al rededor. yosandacutandi.<br />
çerçenada asi. sanitanda cuta.<br />
çerçenaduras. sanitanda, sanicaindaa<br />
çerdas de cauallo. idzi.<br />
çereza. daya.<br />
çereza grande. daya tecaha.<br />
çerezo el arbol. tnundaya.<br />
çernejas, vide crines.<br />
cerimonia. sasichihiñuhu.<br />
cernada. dutayaa.<br />
cernir. yodzacaininindi.<br />
cernirse. yocainini,<br />
cernida cosa. sanicainini.<br />
cernicalo, tedzaha.<br />
çerote de çapatero. ñumayosaanuuyoho.<br />
çerraja, yerua. yucutiñoo, yucuyaa.<br />
cerrar generalmente. yosadzindi. f.<br />
cadzi, yonacadzi.<br />
cerrado estar. yondiyu yondadzi.<br />
cerradura. caayondiyu satnu.<br />
cerradura de palo. yutnuyondiyu<br />
yuhuyahi, yonandadzi yuhuyahi,<br />
yutnutehe yutnuyondaa yuhuyahi.<br />
cerrar el camino para que nadie vaya<br />
por el. yosadzindi ichi, f. cadzi<br />
yosaqninotnunindi ichi, yosandadi<br />
ichi. f. canda.<br />
cerrar
folio 62v column 1<br />
Cerrarse la erida. yonatnahañee,<br />
yonana nohoñee, yondutuninocoño,<br />
yondenoho ñee.<br />
Cerrada estar qualquiera cosa. yondiyudzau<br />
yódadzi.<br />
Cerrar a piedra lodo. yonataandidayu,<br />
yonatniñondidayu, yotnaandidayu.<br />
Cerrar con llaue. yonacadzicutundi,<br />
yonacadzindicaa.<br />
Cerrar hechar solo el cerrajo. yodzacononinindi.<br />
Cerrar la bolsa. yonadzitaninindiyohoitni.<br />
Cerradero de bolsa. yohoyonandiyuitni,<br />
yonacononiniyuhuitni, yoho<br />
caanini yuhuitni, yohoyonadza<br />
tacayuhu itne, yoho yonuninino<br />
Cerrar los ojos. yosanindi, f. quani,<br />
yonacadzinunndi, yonadzatnaha<br />
nuundi.<br />
Cerrar los ojos de quando en quando<br />
pestañeando. yosaniquachindi,<br />
f. quani.<br />
Cerrar los ojos a regañadientes por<br />
algun dolor. yonaquanicutundi<br />
yonacasindodzohohondi, yosaninuundi,<br />
Cerrados tener los ojos, yonanindi,<br />
yondiyununndi.<br />
Cerrar puerta con llaue de palo. yonacadzidahayutnuyodzandevuidahayutnu.<br />
Cerrar la mano. yonaquitutneendi<br />
yonatnee tneendi.<br />
Cerrar la boca. yonacadzi yuhundi.<br />
Cerrarse el cielo con ñublados. yonatnahavuicoyonduyuicutuvuico,<br />
yondutuvuico.<br />
folio 62v column 2<br />
Cerrar el coraçon no descubrir lo<br />
que tengo en el. yosadzininoinindi,<br />
f. cadzi.<br />
Cerrar dos o tres que estan en pie por<br />
que no pase otro. yonacadzindi nuuta,<br />
yosadzininondi nuuta, f. cadzi<br />
Cerro. yucu.<br />
Cerriones de hielo . yuhuanicucu,<br />
yuhuanicoocoho.<br />
Cerro de pelos ydzisatate.<br />
Cerrojo. caanacononini yuhuyahi,<br />
caanacononini sayondi yu sacondadzi.<br />
Certero que tira derecho. tay tuhuandaha,<br />
tay cuitendaha, taymihindaha,<br />
taindaadaha, tay taamihi,<br />
tay caacuiteudaha.<br />
certero tirar. yosicocuitendi, f. cuico,<br />
yosicondaandi, yotaacuitendi,<br />
yotaandaandi yuu. l. yutnu.<br />
Certificar a otro. yodzacuitendi ini<br />
ta, yoquidzandaandi inita. f. cadza<br />
yodzandaandi inita, yodzandi sandi<br />
inita.<br />
Certificada o aueriguada cosa, cuiteyyodaayyo.<br />
Certificado estar, por cierto tener.<br />
dzavuayyo inindi, dzavuayucoo<br />
inindi, dzavuayu, yotuvuisindi,<br />
dzavuayu yonahandi.<br />
Certificarse de algo. yonducucuitendudzu<br />
inindi.<br />
Certisimamente. disayu, tnuhucuitendisa.<br />
Ceruatillo. ñeni.<br />
Ceruiz. yequenuudzuq.<br />
Cesped. tehui, tehuindayu, tehuindasi<br />
Cespedes sacar, cauando. yotavuandi<br />
tehui, yotahuindi tehui.<br />
Cessar
folio 63r column 1<br />
cessar de hazer algo. yodzaquehuindi,<br />
yodzaqhninondi,<br />
cessar de llouer. yonumadzavui, yosaanditadzavui,<br />
f. caand. yoquehui<br />
dzavui.<br />
cessar de parir la muger. yonoocuiñeña.<br />
cesta. tesite, tesiyo teyacu.<br />
cesta con asa arqueada. tesite indodzo<br />
doho tesite indodzo tnutodzo.<br />
cestero que las haze. tay dzahatesite,<br />
tay tnaatesite.<br />
cetro Real. tatnuyya, tatnutoniñe.<br />
ceuon. queteyodzananuta, queteyodzaquanuta,<br />
queteyosidzodza<br />
ha, queteyodzacuidzotadzaha.<br />
ceuar. yodzanañundi te, yodzaquanundite<br />
ceuar arcabuz. yotniñondi ñuhu<br />
siicaa. (ho,<br />
ceuada. nunindoco nunivuiyu tedzoho<br />
ceuadilla. yucudiq.<br />
ceuar aues para caçarlas yotasivuisindisasate,<br />
yocootasindi sasate.<br />
ceuil persona . taynaha, taynicacu<br />
naha, tay ninuunaha.<br />
C. A N T E I.<br />
Ciclones. dzinuhu, quahidzinuhu,<br />
quahinatuvui,<br />
Ciego. tayquaa, tay niquaa.<br />
Ciego de nuues. tay nisacodzovuiconuu.<br />
tay niquisi vuico nuu.<br />
Ciego ser. yoquaandi.<br />
Ciego los ojos secos. tay nicaicoho<br />
nuu, tay niyechininonuu.<br />
Cielo. andevui. (ñoo.<br />
Cielo estrellado. andevui ysindaa tiñoo<br />
folio 63r column 2<br />
Cielo de la cama. dzoonisatandisita<br />
dzoo nisatandiyu, dzoo caandisi<br />
dziuicama.<br />
Cieno dayu duta dayu.<br />
Ciento pies, gusano. coo ocondaha.<br />
Ciento pies otro. ticooyusa.<br />
Cierço viento. tachiyuhua.<br />
Cierta cosa. sandisa, sacuite, sandisa<br />
cuite, mihindaa.<br />
Ciertamente, mihini, mihinindaa,<br />
cuiteyu, disadisayu.<br />
Cierto estar. yosinicasindi, f qni. yonahacasindi,<br />
yotuvuindisasindi,<br />
yotuvuindaasindi, yotadziyuinindi,<br />
yotuvuiyusindi.<br />
Cierto verdadero. tay cahacuite,<br />
taycahandaa, tay disandudzu, tai<br />
cahandisa, tay cahatnuhundisa,<br />
tay cachindisa l. daa.<br />
Cieruo animal. yudzu, ydzuyucu.<br />
Cierua ydzu sitna.<br />
Cifra. sataa huisitacu, sayondaahuisitacu.<br />
Cifrado. sanisacoondaahuisitacu, sanisacuvua<br />
huisitacu.<br />
Cigarra. tidzi.<br />
Cigarra cantar. yosacu, f. quacu, yondayutedzi.<br />
Cigueña. dzamitnoo.<br />
Cilicio. dzonondacui, dzono idzidzaa,<br />
dzonoidzi iño, dzonodaye.<br />
Cillero donde algo se guarda. huahimaa,<br />
huahicaanini, yuhu huahi<br />
ñohotnaha, huahiyaca.<br />
Cimenterio. cahi huahi ñuhu, saisindusideye,<br />
sayondusideye, saisi ñaña,<br />
saysiyavui ñaña dusideye.<br />
Cimarron que se huye. taysasino sino,<br />
tay nuconodecono.<br />
Cimien-
folio 63v column 1<br />
Cimiento o çanja: sanitahuininota<br />
chiyohuahi, sichinitahuininota<br />
sacaichiyo huahi, sanisataninota<br />
chiyohuahi.<br />
Cimiento abrir . yotahuindichiyo,<br />
yotahuininondi chiyo, yosataninondichiyo,<br />
f. cata.<br />
Cimiento hecho. yuunitniñosite, sa<br />
nitniñosite, sanisinocutu, sanitnaasite,<br />
nama nitniñosite.<br />
Cimiento hazer . yotniñositendi chiyohuahi,<br />
yosaqndaandi, chiyohuahi.<br />
l. inihuahi, f. caq. yotnasitendi<br />
chiyohuahi.<br />
Cimiento. chiyo huahi.<br />
Cimiento ygualar. yoquidzandaandi,<br />
f. cadza. yosaqdaandi, f. caq.<br />
Cimbria. yutnu saquehetaniño.<br />
Cincha. huatu sanduvuicutu dicaidzu,<br />
huatu sinoninindicaidzu, huatucavuanini<br />
chisi idzu, huatuyehendicotayu.<br />
Cinchar el cauallo. yosanindi huatu<br />
dicate, f. qni, yosaqninindi huatundicate<br />
chisite, f. caq. yondadza<br />
cutundi huatuchisi.<br />
Cinise, moxquito çancudo. tiquañe<br />
Cinta para ceñirse. ñee sanamandodzo<br />
nuuyeque sacoonuni nuuchisi<br />
nuuyeque.<br />
Cinta o cincho que se ponen las indias<br />
recien paridas tnani.<br />
Cinta tal poner . yochihinditnani,<br />
yosaninditnani, f. qni.<br />
Cintas con que las indias se trançan<br />
los cabellos. daha.<br />
Cinta tal poner. yodzucundi daha,<br />
yonaqnindidaha.<br />
Cintura. nuuyeque.<br />
folio 63v column 2<br />
Cipres arbol. tnuyuq castilla.<br />
Circulo. sacuta.<br />
Circuncidar. yosandandaandi ñeedzini<br />
inidzoho, yosaindaandi. f.<br />
quai.<br />
Circunspecto hombre . tay yonacani<br />
maayni, tai yonatadzi maayni.<br />
Circunstancia que agraua el peccado.<br />
sayosacodzodzini quachi, sa<br />
yosaquehetnahaquachi, sayonañu<br />
quachi, sayocuvuiquahaquachi.<br />
Cirial. yutnu indodzoñuhu, indodzoite.<br />
Cirio. ite ñuma nano.<br />
Ciruelo. tnuticavua.<br />
Ciruela la fructa ticavua.<br />
Cìsco. yaañuhu, yodzaca.<br />
Cisterna algibe. yende, sacavuanduta,<br />
sacohonduta, dau sacohonduta,<br />
cavuanduta<br />
Citar a juyzio. yosacachindisita, yosadzaqnindita.<br />
Citado llamado a juyzio, tay nisaqnitniño.<br />
Ciudad tayucanu, ñuu canu yucunduta,<br />
tayutoniñe, tayu nanu, yuvui<br />
tayu<br />
Ciudad poblada de estrangeros, vi.<br />
auezindarse.<br />
Ciudadano. tay ñuu canu, taytayucanu,<br />
taytayutoniñe.<br />
C. A N T E O.<br />
Congotear la vasija que no esta<br />
llena. yocamaninoñohocama,<br />
yocandenino, yosinonoo<br />
çoyacal capa de agua. dzoocaha,<br />
dzooticu.<br />
çopo
folio 64r column 1<br />
copo de la mano o del pie. tayndaha.<br />
l. sahatecundu, tiquitni,<br />
C. A NT E V.<br />
Cuecos. disaticoo dixadzuq, disaindodzoninoñahadzehe.<br />
çumirse algo. yocaindusi, yocaindita,<br />
yocaicuino.<br />
çumo de qualquiera cosa. dutasi.<br />
çumoso sayehendutasi.<br />
çumo sacar exprimiendo, yosanindi.<br />
f. qni, yodzatoondi.<br />
çumo sacar retorziendo paño. yodzacuiyondi,<br />
yocoyondi, yonaquenindi.<br />
çurrar cueros. yoñahindi ñee, yodzacuitandi<br />
ñee.<br />
çirujano. tay tatnaquahitnani, tay<br />
quidzatatna saninihiquahi.<br />
çurzir vestido. yosadzindodzondi<br />
tecu, f cadz . yodza nuhundi tecu<br />
nani, yonadzatavuinditecu.<br />
C. A N T E H.<br />
Chamisa. tnutavui.<br />
Chamuscar algo. yodzeyendi,<br />
yoqniñuhundi, yosaqndecundi,<br />
f. caq. yochihindecundi, yodza<br />
caandecundi.<br />
Chamuscada cosa. sanindeye, sanisaquehendecu,<br />
sanisinindecu.<br />
Chamusquina hedor. yosahañuma.<br />
Chapa de metal. caayadzi.<br />
Chapear la erradura. yocasandisacaa<br />
yehecanda ininocandandisa<br />
caa, yocavua yocasa disacaa sacasa<br />
sacavua.<br />
folio 64r column 2<br />
Chapatear o patalear en el agua. yotahui<br />
yequendiduta.<br />
Chapines. disacoco ñahadzehe, disaticoo.<br />
Chapitel de casa pajiza. huahitiyee.<br />
Chayote, fruta. naña.<br />
Charco de agua . yendeduta, duta<br />
caasiña, dutacaandadzi.<br />
Charlar o chocarrear. yocahanaha<br />
yocahadzequendi, yonducudzequendi,<br />
yonducudzequendi, yodza<br />
quacuñahandi, yotnaidzeque.<br />
Chica cosa, saquachi, sadzuchi.<br />
Chibo o cabron dedziyu.<br />
Chibato capado. dedziyu nindaa niniyuute.<br />
Chicharra. tidzi.<br />
Chicharron. ticayequene.<br />
Chiflar con los dedos. yodzocaadzuvuindi,<br />
yotevuindidzuvui, yodza<br />
quacundidzuvui.<br />
Chiflar con la boca. yodzatutundi,<br />
yotutundi, yotutuyuhundi, yocanatutundi,<br />
yotutudzuvuindi.<br />
Chillar como los paxaros . yondayucuiñete.<br />
Chimenea . nama huahiñuma, nama<br />
yosaanini ñuma.<br />
Chimenea lo alto. dzini.<br />
Chimenea humear. yocanañuma,<br />
yosaaniniñuma, f. caa. (te.<br />
china piedrezita. yuucuchi, cuchiñute<br />
chinchon. teyee teyeenicacuiñe.<br />
chinchones hazer a otro. yodzacacuiñendi<br />
tatiyee.<br />
chinehe. tiñee dzii.<br />
chinche grande y negra. tesihi neñe.<br />
chirimia. cutuyutnu.<br />
chirrion. cata yutnucata.<br />
chi-
folio 64v column 1<br />
Chirriar las aues. yondayute, yocuvui<br />
vuaate.<br />
Chismear. yocahavvuiyuhu, vvuidudzu<br />
vvuidatu, vvuiyoondi, yo<br />
nucachi yondecachindi, yocaha<br />
vvuiyoo vvuindatundi, duvuisiyo<br />
yyondi, duvui siyo iñendi.<br />
Chismero. tay vvuindatu, con los<br />
demas.<br />
Choça, todzo, huahiyai, huahitiyee<br />
huahitiyahua .<br />
Chocarrero . tay cahadzeque, tay<br />
dzeque, tay yonducudzeque, tay<br />
dzaqua ñahacu.<br />
Chocarrear. yonducudzequendi yodzaquacuñahandi.<br />
Chocolate beuida de cacao. duta<br />
dzehua ñuhu.<br />
Chorro de agua. sainditanduta.<br />
Chorrear el agua. yositanduta, f.<br />
cuita.<br />
Choqueçuela de la muñeca. yeque<br />
tinduu, yodzodzuqdahandi.<br />
Chueca donde juegan los huesos.<br />
sañohotnahayeque, sañohotnanuyeque.<br />
Chueca de la rodilla. yequetinduu,<br />
yodzositendi, tetacasitendi.<br />
Chuflar, vide chocarrear.<br />
Chufletas. dudzudzeque, tnuhudzeque.<br />
Chupar. yosichindi, f. cuchi.<br />
Chupar la caña con cascara, martajandola.<br />
yondavuandi.<br />
Chupar el humo de los poquietes.<br />
yotaandi dzanu, yodzitandi dzanu,<br />
yosamindi dzanu. f. cami.<br />
Chuparse los dedos lamiendo. yonayuvuindaandi.<br />
folio 64v column 2<br />
Chuparse el niño los dedos . yosadzindahasi,<br />
f. cadzi, yonatehuisi.<br />
Chupar alguna cosa sin maxcarla.<br />
yotehuindi.<br />
Chupar el echizero o embaidor al<br />
enfermo. yotehuindi, yodzandaindi,<br />
yodzacanandi quetequahi<br />
quetequañuhu, yondainaindi.<br />
Chupada persona por flaca. tai nindahua,<br />
niyechi, tay yeque, tai cuiñe,<br />
taindaa, taynicoondaacoño,<br />
tay ninoondaacoño.<br />
Chupado hombre consumido, con<br />
solo el cuero. tay nisinocuiñeyeque,<br />
taydzonuuyeque, dzotuchi,<br />
tay ñanee ñacoño<br />
Chupado consumido. nicuvui ñama,<br />
nicuviyeque, nicuvuiyechindi,<br />
nisaqñama, nisaqyechiñaha<br />
stohon Dios.<br />
D. A N T E A.<br />
Dadiua don. tahui.<br />
Dadiuoso. taydzaitaini, taydzasa,<br />
tayyosahañaha.<br />
Dador de los bienes de gracia Dios.<br />
yyayodzasatahui sahuahasadzico<br />
sadzee, yya ñandii ñaquacu,<br />
yyayodzaitadiyaya.<br />
Dados. yequecatne.<br />
Dados jugar. yocatnindi yeque.<br />
Dado a mugeres. taysanoo tayquadza,<br />
tay yonoo yosini, siñahadzehe,<br />
tay yosicaquadza.<br />
Darse a mugeres. yosicaquadzandi<br />
f. cadza. lo propio se dize de las<br />
mugeres para con los hombres<br />
Daga. caa tuvuiñaha, caaqniñaha.<br />
Dama.
folio 65r column 1<br />
Dama. tohodzeheyya, ñahatoho<br />
dicoyya.<br />
Dama gentil hermosa . tohodzehe<br />
caahuii, caahuayu.<br />
Dançar. yositasahandi, f cata.<br />
Dançar de las manos asidos. yocahindahatnahandi,yotneendahatnahandi<br />
yositasahandi, yonacahindahatnahandi<br />
yositasahandi.<br />
Dançar asidos de los ombros. yonumidzuqtnahandi<br />
yositasahandi,<br />
ñohodzeque tnaha , yositasahandi.<br />
Dañar hazer mal. yodzatevuininodi<br />
nuuta, yoquidzanahondisita,<br />
f. cadza.<br />
Dañar a otro en la hazienda. yodza<br />
tevuindi yahuicatata.<br />
Dañarse algo. yotevuii.<br />
Dañarse la carne, o fructa. yotayu,<br />
yotevui.<br />
Dañosa cosa que haze daño. sayosahaquahiñaha.<br />
Dañar a otro en las costumbres. yodzacuico<br />
iniñahandisita, yodzatneeyaainiñahandi<br />
sita, yodzacaandi<br />
inita.<br />
Dado caso. ta, taquadzu, taquadzu<br />
dzavua.<br />
Dar algo a alguno. yosahandi, f. cuhua,<br />
yotasindi.<br />
Dar en retorno. yonacuhuañahandi,<br />
yonacuhuanaandita, yonatniñodzavuandi,yodzandicocavuandi.<br />
Dar vozes, vide bozear.<br />
Dar debalde. yosahadzicondi cahandi,<br />
f. cuhua.<br />
Dar algo para que no me lo bueluan<br />
folio 65r column 2<br />
mas. yotasicuiindi, yosahacuiindi,<br />
f. cuhua.<br />
Dar a conoscer a otro . yonahañahandisita.<br />
Dar puntillazo. yochihisahandi, yodzaqcoondiyodi,<br />
yodzaqndiyo<br />
yodzaqdahandita.<br />
Dar a otro como estocadas con la<br />
mano. yoquindahandi, yochihisiquindita,<br />
yoquisiquindita.<br />
Dar del codo a otro. yochihisitendahandi,<br />
yosicochihi sitedahandita.<br />
Dar papirotes. yochihitindandi, yochihitecandi<br />
yotaatecandi.<br />
Dar alegria a otro. yodzadzee iniñahandi,<br />
yodzahuatuiniñaha.<br />
Dar en rostro a alguno con sus defectos<br />
. yochidzoninondi nuuta<br />
quachita, yonachidzondi nuuta,<br />
yonatniñondi nuuta, yonanahandi<br />
nuuta, yonacuvuiñohonuundita,<br />
yonachidzo yuhundi, yosii ñohonuundita.<br />
Darme en rostro alguna cosa. yosa<br />
codzoqueneinindi, f. qcodzo, yoquindehui<br />
inidi sisacasi, yondehuisindi,<br />
yondehuindaa sindi.<br />
Dar en rostro el manjar al enfermo<br />
no le poder comer. yocuvuicuiyaindi,<br />
yocuvuindii ini yocuvui<br />
queneinidi.<br />
Dar de beuer a otro. yodzacohondita.<br />
Dar de beuer a otros, brindar. yodzacaandi<br />
cohota, yodzaqndodzondi<br />
cohota.<br />
Dar de comer. yodzacasiñahandi.<br />
Dar de comer al que no lo puede<br />
I tomar
folio 65v column 1<br />
tomar con las manos. yochindisacasi<br />
yuhuta<br />
Dar de beuer al que no puede beuer<br />
con sus manos, yotaandi yuhuta.<br />
Dar bocados, o comer a bocados.<br />
yosasindodzondi, yosasindaandi,<br />
f. casi. yocahundi, yocahundodzo<br />
yocahundaandi.<br />
Dar buen orden. yochihitnuni huiindi,<br />
yotasitnunihuiindi.<br />
Dar lazada. yochihicatnundehendi,<br />
yochihidehendi, vi. lazada.<br />
Dar ñudos. yochihicatnu cutundi,<br />
yotasicatnundi.<br />
Dar señas a otro para hallar algo.<br />
yonahatnunindisita, yosiitnunindita.<br />
f. cuvui.<br />
Dar bueltas al rededor . yosicocutandi,<br />
f. cuico.<br />
Dar consejo. vi. aconsejar.<br />
Dar credito. yocahandisandi, yosinondisainindi,yocuvuindisainindi<br />
sayocachita.<br />
Dar de moxicones, vi. apuñearse.<br />
Dar con algo en tierra, haziendo golpe.<br />
yodzacasandi, yodzacatnendi,<br />
yodzacandendi.<br />
Dar el pie a otro para que suba. yosaanaindi<br />
sahata, f. caanai. yosaa<br />
nahindi, yosaachihindi. f. caa. yochinindahandi<br />
sahata.<br />
Dar bueltas de vna parte a otra , por<br />
no llegar donde yo estoy. yosino<br />
huisita, yosinotnanita, f. cono.<br />
Dar de mano a alguno para que se<br />
libre, yodzacaiyuhuñahandi, yodzandaiyuhu<br />
ñahandi, yodzanday<br />
siyo dzoyuhuni, yodzandaiñaha.<br />
folio 65v column 2<br />
dar en el blanco, tirando. yodzaqhcuitendi<br />
mihi daandi .<br />
dar latidos el coraçon. yocatneinindi,<br />
yocandaini, yoneheini. (so.<br />
dar latidos el pulso, v. alterarse el pulso<br />
dar latidos, postema o encordio. yondavuanini,<br />
yosasinini<br />
dar larga o libertad. yosatainindi<br />
nuuta, yodzasainindi nuuta.<br />
dar de cabeçadas. v. calabaçadas.<br />
dar en los ojos a otro con lo que tengo<br />
en las manos. yodzaqcavuandi<br />
nuuta.<br />
dar licencia, no lo ay, o si lo ay es.<br />
yocachindi sita, yosai yuhundi, f.<br />
quai, yodzañandi, yodzañayuhundi.<br />
dar palabra prometiendo. yocootasindi<br />
dudzu, yotasindi dudzu, yotniño<br />
yuhundi.<br />
dar lugar al que viene para que se<br />
asiente, yosicocoondahandi, yosinandi<br />
siña, f. qna.<br />
darle lugar señalandole donde se asiente.<br />
yosahasiñandita, yocootasi<br />
siñandita.<br />
dar gracias a Dios por los beneficios<br />
recebidos. yonatuvuindahui<br />
sindi nuuya yonacahandahuindi<br />
nuuya, yocahamanindiya, yocahadzicondi<br />
nanaya.<br />
dar buen exemplo. yonahatnunindi<br />
sita sahuaha taniño huaha,<br />
yonahandi nuuta, yodzacotodzavuañahandita<br />
taniño yocootasindi.<br />
dar mal exemplo. yonahatnunindi<br />
sita sañahuahataniño, taniñoyodzaquindita.<br />
dar
folio 66r column 1<br />
dar en cara con algun peccado.<br />
yotaanuuñahandi quachisita,<br />
yonatniño nuundi quachisita,<br />
yonatniño tnuhuñahandi quachita.<br />
dar nombre a otro. yosahandi sananita,<br />
yosahandi quevuita, yosahandidzevuita,<br />
f. cuhua.<br />
dar cuenta y razon de algo . yonacaninditnuhu<br />
yonatnaindi tnuhu,<br />
yonacahnindi nuuta, yonadzahuatu<br />
iniñahandi.<br />
dar a mamar . yodzacadziñahandi,<br />
yosadzoneñedzecuiñaha. f.<br />
codzo.<br />
dar cuchillada. yosanda ñahandi. f.<br />
canda, yodzanihiquahiñahandi,<br />
yotahui yocaañahandi, yocanitatnucaañahandi.<br />
dar de llano con la espada . caacono<br />
yocanindi, caaduvuatatnu yocanindi.<br />
dar de agudo. caadziñe yocanindi.<br />
dar con el pomo de la espada . tendesi<br />
yosicondita, f. cuico, tendendi,<br />
yochidzondi sahasi yosanindi,<br />
f. cani<br />
dar de mano con desden . yodzaqhundahandisita,yochihindahandita.<br />
dar de palos. yocaniyutnundi, yodzucundi<br />
yutnu.<br />
darse en la cabeça golpe topando.<br />
nama yosaquehetnaandi, nama<br />
yosachihitnaandi dzini, f. qquehe<br />
dar golpes. yodzacatnindi, yodzanehendi,<br />
yodzacamandi.<br />
dar palmadas. yocatundahandi.<br />
folio 66 column 2<br />
dar encomiendas de otro. yonadzacanuiniñahandi,yodzayuhui<br />
ñahandi.<br />
dar a entender algo . yodzaqniñahandi,<br />
yonacachitnuhundi sita.<br />
dar de cabeça no consintiendo. yodzacuicodzinindi<br />
dar de si el cuero o cordel. yocai,<br />
yosihi. yonacaa.<br />
dar priesa. yodzanumindi tniño, yocachiqueye.<br />
darse priesa. yonumi yonahandi,<br />
yoquidzaqueye huitnini, yocuvui<br />
inindi.<br />
dar fee como escriuano. yodzandisandi,<br />
yonacachindisa nisinindi.<br />
dar occasion. yochihisahandi, yodzacuvuiiniñahandi.<br />
dar oficio o cargo al indigno. dzohuisica<br />
yoquidza nisanuñahandi,<br />
f. canu, yosahandi yotasindi<br />
tniño sitay ñayosatnaha sita, ñayosatnaha<br />
sita tniño yotasindi,<br />
yotasinditniño sitay huadzevui,<br />
yotasindi tniño sitay ña yocuvuicadza.<br />
dar pena. yodzandehe, yodzacuta<br />
iniñahandi, yodzandehui ini ñahandi,<br />
yodzacacaini ñahandi,<br />
yodzasatuiniñahandi, yodzacahuiniñahandi,yodzadzicoiniñahandi,<br />
yodzacuhui iniñahandi, yodzaqcuiñe<br />
iniñahandi.<br />
dar poquita cosa. dzuchihuaani yosahandi,<br />
f. cuhua, dzuchini, eesacudziini,<br />
eesacuñuhuni.<br />
darse de cabeçadas vno con otro. yo<br />
I 2 dza-
folio 66v column 1<br />
yodzaqcasandaa dzinitnahandi, yosasandaadzinitnahandi,<br />
f. casa, yodzaq<br />
quaadzinitnahandi, yodzaq<br />
quehe dzinitnahandi.<br />
Dar latidos la llaga inditacañe ita<br />
cahi yosaandiq.<br />
Dar higas. yochihinditecuyu. l. titayu<br />
yuhuta.<br />
Dar castañetas. yodzacandendititayu<br />
Dar con maça golpeando. yosasandi<br />
, f, casa, yochidzondi.<br />
Dar la buelta el tequio o la vez, yosicondodzo,<br />
f. cuico yosinondodzo,<br />
yonadzamatniño.<br />
Darse las manos los que se desposan.<br />
yotnahandahandi, yodzatnahandahandi.<br />
Darse las manos asiendose vno de otro.<br />
yotneedahatnahandi.<br />
Dar muestra o dechado. yosahandi<br />
taniño, yonahanditaniño nuuta<br />
natavuata.<br />
Dar lugar en el coraçon a las palabras<br />
que se oyen, yotniño siñainindi,<br />
yotniñondicandi, yonumiyodzusindi.<br />
Darse los cercados. yocachindahuita,<br />
yocanuta yotasidzinota.<br />
Dar oficio a alguno. yosahanditatniño<br />
cadzata, yotaatniño ñahandi,<br />
yotaandita tniño.<br />
Dar señas a otro de la persona para<br />
que la conozcan. yonahatnunindi,<br />
yosiitnunindi, f. cuvui, yocachi<br />
tnuhundi.<br />
Dar rempujones. yochihindahandi<br />
yotaandahandi.<br />
Dar rempujones con los ombros.<br />
yodzaqquaadzocondta, yosihin<br />
folio 66v column 2<br />
ndaadzocondita, yodzaqquehe<br />
dzocondita.<br />
Dar humo narizes. yochihindi ñumadzitnita,<br />
yodzacaaninindi ñumadzitnita,<br />
yotevui nini ñumadzitnita,<br />
yodzaquevuindi ñuma<br />
dzitnita.<br />
Dar relacion. yonatniño nahañaha<br />
yosatniño nahañahadisita, yonu<br />
tniño nahañahandi.<br />
Dar buelta el sol para ponerse. yocoocuitandicandii.<br />
Dar el relox. yocandacaa cuhua, yosacoondaacaacuhua.<br />
Dar algunas cosas como raciones<br />
de refectorio en la comida, yosai<br />
tnunindi, f quai, yondasininondi<br />
yochihindasindi, yochihitnunindi<br />
sacasi.<br />
Dar señal el que compra. yosahandaandita<br />
yahui, yosahañahandi<br />
tnuni, f. cuhua.<br />
Dar tenazadas con los dientes de<br />
frio. yondayu nohondi, yonacasi<br />
nañe nohondi.<br />
Dar tras de alguno persiguiendole.<br />
yosiconduundita, yochidzondicondita.<br />
Dar a logro. v. tomar a logro.<br />
Dar encima de lo que trueco algo. yosaqndodzondi,<br />
f. caq yochidzondi.<br />
Darse golpes en los pechos. yotniñosiquidicandi.<br />
Dar cohecho o soborno. yotasidzino<br />
ñuhundi.<br />
Darme a todo plazer. yodzadzeeneecani<br />
ini, yosaicatainineecani ini<br />
yodzahuatu nee cani inindi.<br />
Darse a la virtud . yotneecutundi<br />
saii,
folio 67r column 1<br />
saii, yonihindi saquai, sadzadzi<br />
darse a vicios. yotneendi sadzana,<br />
yosaainindi sadzana.<br />
dar mal por mal. yondadzadzavuandi,<br />
yondadzanaandista sañahuaha,<br />
yotniñodzavuandisita yonatniñonaandi<br />
sañahuaha.<br />
dar bien por mal. yonadzamandi<br />
sahuahasita, yosahandi saquai sa<br />
dzadzi.<br />
dardo tatnuyoco, tuvuiñaha.<br />
datiles. ticaha.<br />
D. A N T E E.<br />
De. si,<br />
de. notando lugar dzuhua,<br />
vt vengo de Mexico, ñuu<br />
coyodzuhua huasindi.<br />
de alguna parte. huadza dzohuadzaca.<br />
deabaxo nino, nino dzuhua.<br />
de ay. dzevuisa, yca.<br />
de alli. dayucua, daica.<br />
de ambas partes. v, ambas partes.<br />
de alli a pocos dias . dzodzahanica<br />
quevui, ñacahica quehui.<br />
de alli a quatro dias . daqminicaqueuui,<br />
dzoqminicaquevui.<br />
de aqui a vn rato. noonica, huitninoonica,<br />
nahuitnica dzonoonica,<br />
dzonahanoonica,<br />
de aqui a vn poquito aora luego.<br />
sahuitnandu sahuitnani, sayatni<br />
huiini.<br />
de aqui señalando lugar. yahani, yaha,<br />
yyahuiini yyani.<br />
de antes. daadzavua, daaninoca, sadzinaca,<br />
dasaha.<br />
folio 67r column 2<br />
de aqui adelante, neecaa neeqhu,<br />
huitna nuuqhu nuuqhu, neechihitaaqhu,<br />
nuuqhu huitna.<br />
desde agora para siempre jamas,<br />
neendu chihitaaqhu ca toto cadziya<br />
catniño, candacaqhu.<br />
de alto abaxo, como el velo del templo.<br />
nicoondata daanisino nindatadzavua<br />
da nisino.<br />
de balde en precio. dzodzico caha.<br />
de balde. dzotnunicadzohuisica.<br />
debaxo de algo. chisi vt mesa.<br />
debaxo al pie. vt del monte. sahayucu<br />
debaxo de algo en composicion.<br />
nini.<br />
debatir. vide, contender . yodzandaidzicotnahandi,yodzanoocuvuitnahandi,<br />
yonanitnahandi.<br />
debuxar algo. yocaidzicundi.<br />
debil. tay yeque, tay cuiya, tay nitavui,<br />
tay ninoondaandai, taytaha.<br />
debilitado. yocuvui huasindi, yocuitadzocondi,<br />
yonoondaandi yotavuindi.<br />
de cada parte. l. de todas partes,<br />
neecandu. nee caa, nee cutucaa,<br />
neenducaa, neecaa neeisi.<br />
de cada lado, v. ambas partes.<br />
descender. yonoondi yocoondi.<br />
descender algo actiuo. yodzanoondi,<br />
yodzacoondi.<br />
descender cuesta abaxo, yocaindi,<br />
yondaindi, yocaindodzondi, yondaidodzondi.<br />
de cerca . yatni, yataini, yatnihuii,<br />
yatniñuhuni.<br />
dechado. taniño, taniñondusa, taniñotacu,<br />
I 3 deci-
folio 67v column 1<br />
Decima parte. sayosinovsi. sayosinotuhuavsi.<br />
sacuvui vsi.<br />
Decimo en orden, tay cuvui vsi.<br />
Declarar, pronunciar. yocachindaandi,<br />
cuite casindi.<br />
Declarar lo escuro. yondasininondi,<br />
yodzatuvuindaandi, yodzacuisindaandi,<br />
yocachindaandi.<br />
Declarar, e interpretar en otra<br />
lengua. yocahadzahandi, yosicocaqndi<br />
dudza, yosiconay yuhundi.<br />
Declarar el euangelio, y escriptura<br />
yodzandiyondaandi dudzu euan<br />
euangelio. yodzatnahandi dudzu<br />
euangelio, yondasi ninondi.<br />
De coraçon y voluntad hazer algo.<br />
neeyu inindi, yyondaa inindi, yyo<br />
cuite inindi, neendaa inindi, neecutu<br />
ini.<br />
Decontino, vide siempre.<br />
Decorar, tomar de memoria, yodzacai<br />
inindi, yodzaquahadzinindi,<br />
l. dzequendi, yodzacaicasi inindi,<br />
yotniño inindi.<br />
Decoro dezir algo. yocachi yuhundi,<br />
yocachi hoonicandi, yocachi<br />
dzequendi.<br />
Decoro saber algo. yonaha hoonicandi,<br />
yonahadzequendi, yonahadzinindi<br />
De qual parte del rio. nasiyo yuta.<br />
De quando en quando, amani, mandaanicaquevui,<br />
qcohoquevui, cohonahonicaquevui,cavuaninocaquevui,<br />
dzoamani, dzoninoni,<br />
dzoyyo dzoyyoniquevui dzoñohoniquehui,<br />
dzoicadzoicanique -<br />
vui dzonino dzonino.<br />
folio 67v column 2<br />
Dedal. dzahiquicuta, caaquicuta.<br />
De dentro. damaa, inisi, chisisi.<br />
De dia. duvui.<br />
De dia claro. sanituvui, saindii satuvui<br />
sandii.<br />
De dia entre dos luzes. quacuisi sayocanacuisi.<br />
De dia ser. yotuvui, yoyahi, yotuvui<br />
yaa, yotuvuicasi.<br />
De dia en dia. yutnaa yutnaa, eequevui<br />
eequevui, devuindevui, duvui<br />
duvui.<br />
De dia y de noche. l. siempre. danduvui<br />
dañuu, duvui duvui niñu<br />
niñu.<br />
Dedicar algo a Dios. yondadzandi<br />
sinDios. yochihitnahandi sindios<br />
yodzocotnahandi sinDios. yona<br />
cahuitnahandi sinDios.<br />
dedicar yglesia yodzocondi huahiñuhu,<br />
yodzunindi huahi ñuhu, yocoocanindi<br />
naa sanctos, yosahadzevuindi<br />
huahi ñuhu,<br />
Dedicada yglesia. huahi ñuhu nidzunni,<br />
huahi ñuhu nisaidzevui, nisaidzeque.<br />
Dedo de la mano. nuundaha<br />
Dedo del pie. nuusaha<br />
Dedo pulgar. nuundahacanu, daha<br />
canu.<br />
Dedo index. nuundahayonahatnuni,<br />
nuundaha cuvui vvui.<br />
Dedo del medio. nuundaha mañu,<br />
daha ini nomañu.<br />
Dedo del coraçon. dahacuvui qmi<br />
Dedo meñique. dahatutnu.<br />
De donde. mandaa nandaa<br />
De donde quiera. mandaanica, mandaaca,<br />
nandaaca.<br />
Do
folio 68r column 1<br />
De dos en dos. vvui vvui, duvuinduvui,<br />
eetayu eetayu.<br />
de dos en dos yr. vvui vvui yosaha,<br />
yotnahatayundi yosahandi, yosai<br />
tayundi, f. quay, yosahandi. f.<br />
qhu.<br />
defenderse generalmente de otro<br />
que le quiere hazer mal, yotnoñondi,<br />
yodzadzahandi, yonducundaindi,<br />
yotavuindi maindi.<br />
defender a otro . yotavuiñahandi,<br />
yodzacacuñahandi.<br />
defender a otro amparandole consigo.<br />
yodzadzahañahandi.<br />
defenderse la muger del hombre.<br />
yodzacooñuhuña, yoquidzacata<br />
ini ña, futu. cadza, yodzayahuiña,<br />
yotnoñoña, yosanicataña, f.<br />
cani.<br />
defender la muger su cuerpo, vide<br />
negar el debito.<br />
defecto. quachi, yecaquachi, dzicaquachi.<br />
defectuoso. tayducuquachi, tay<br />
dzatevui .<br />
de fuera de casa. cahi huahi, yahi<br />
huahi nuucahi.<br />
de fuera o por encima. nuu.<br />
defuncto. deye tai nisihi, ninaa.<br />
defrente. yonditonuu.<br />
degenerar. yondacudzana, yondai<br />
ndaa, yodzañandi tnuhu, yehendicondi,<br />
ñayonaquaindi tnuhundi.<br />
degollar a otro, v. cabeça cortar.<br />
degollado, vide. ibi.<br />
dehesa. sayosacasi idzuita, cuhusica,<br />
ita sica.<br />
de improuiso. dzohoondutuvui.<br />
folio 68r column 2<br />
de industria. v. adrede.<br />
de la misma medida. dzevuidzavuacuhua,<br />
dzoeenducuhua.<br />
dela misma manera, dzodzavuandu<br />
sadzevuindudzavua, sadzevuidzavua,dzodzevuindudzavua.<br />
delante de alguno. nuuta.<br />
de la otra parte del rio. siyo yuta,<br />
satayuta.<br />
de la otra parte del mar. satanduta<br />
cano, duta nicoocavua.<br />
delegar, poner en su lugar . yocoo<br />
caninaandi, yocoocani yuhu nuu<br />
ndita, yocoocani siñandita. yotniño<br />
naandita.<br />
delegado asi . naata, tai ñohosiña,<br />
tayyocuvui naata, tay ninduvui<br />
yuhu nuuta.<br />
deleitarse. yocuvuidzee inindi,<br />
yodzadaee inindi, yodzacana<br />
inindi.<br />
deleitar a otro. yodzadzee iniñahandi,<br />
yodzacana iniñahandi.<br />
deleitarse en cosas suzias. yodzadzeedzana<br />
inindi, yocuvuiñena<br />
inindi, yondenoo ñena inindi, yodzadzee<br />
ñena inindi.<br />
deleitoso lugar . sacaadzee, saisidzee<br />
sayyodzee, sayyohuatu.<br />
deletrear. yocahuidzeenditutu, yo<br />
cachidzeenditutu.<br />
de lexos, sica, sicaca, ñayatni,<br />
sica.<br />
de lexos, quando no se deuisa bien<br />
la cosa . ñatuvui casi, dzohuihinituvuinuu,dzoyotuvuinaaca<br />
dzotuvuitequani, ñayotuvuindaaca.<br />
I 4 delez-
folio 68v column 1<br />
deleznable persona flaca . tay ñacanuini,<br />
tay ñandaiini, tay ñacana<br />
ñañene, yodzatevui, tay ñacutu<br />
ini tay dzo vuihini, yosaa yosico<br />
ini.<br />
deleznable cosa como jabon. dehui,<br />
cane.<br />
deleznarse asi. yocuvuindehui, yocuvuicane.<br />
deleznarse el pescado de entre las<br />
manos. yocaa ninitedahandi, yondaininite<br />
dahandi, yondaicavua<br />
dehui dahandi.<br />
delgadez. sayadzi huisi.<br />
delgadez de cosas largas. sacuiñe,<br />
saniñe, sandaa,<br />
delgada hazerse alguna cosa. yocuvui<br />
yadzi.<br />
delgada hazerse vna cosa por yrse<br />
gastando, yocuvuiyadzi, yonee,<br />
yoyucu.<br />
delgado hombre, taicuiñe, taindaa<br />
caindavui,<br />
delgado animal. quete caa yoho,<br />
quete yohoni, quete cuine.<br />
deliberar de hazer algo. yotasicanu<br />
inindi yotniñocanuinindi. yotniño<br />
yee inindi, yotasindai inindi,<br />
yotniño saha inindi, yotniño nihiinindi.<br />
delicado hombre. tayyy, taidzoho<br />
delicado que luego se siente o se enoja.<br />
tai dehui ini, tay dzichi iiini.<br />
delicado como vidrio. yy, dadzu,<br />
de lo alto. dzinisi, dzequesi,<br />
del todo. nee, neeyu.<br />
demandar o pedir mercedes yosatu<br />
tahuindi. f. quatu, yosicatahuindi.<br />
f. caca.<br />
folio 68v column 2<br />
Demandar algo generalmente. yosicandi<br />
f. caca.<br />
demandar con importunidad. yosica<br />
ñee, yosica nihi, yosicatninindi,<br />
yosicandehuindi. f caca.<br />
Demandar lo que es mio. yondacandi.<br />
Demandar de puerta en puerta como<br />
hazen los pobres. sasiyondatundi<br />
sasicandi, yosatandahandi<br />
f. cata, yosatayuhundi yosatuñuhundi,<br />
f. quatu, yodzacatandahandi.<br />
Demandar consejo . yosatu ninondi<br />
yosatuhuidzondi, f. quatu, yonaquatundi<br />
tachindudzu yona<br />
quatundi huidzo sahu.<br />
De mañana. dzatnaa, dzatnaa ñuhuni,<br />
dzatnaanidzotuvuini, nituvuinuuni.<br />
nituvuininidzatnaa<br />
ñuhuni, dzatnaa huaa nica.<br />
Demanera que. aa,<br />
Demasiada cosa, sañasiniñuhuca, sa<br />
ñasacuvuica, sanisaa quevui, sa<br />
caandodzoca, sanisaandodzo sanisitasiyo.<br />
Demasiado dar mas de lo que se<br />
deuia yochidzondi sita, yosaa<br />
chidzondi. f. caa, yosaachidzocahindi,<br />
yosaqndodzondi, f. caq.<br />
Demasiadamente comer. yosasina<br />
nandi, sasiyyo sasicahi, sasindehui<br />
ini, f. casi.<br />
Demasiadamente beuer. yosihiquaha,<br />
yosihi nana, yosihindehuiini,<br />
yosihindehuindi chitu, f. coho<br />
Demediar. yosandadzavuandi, yosanda<br />
mañundi. l. cahi, dzavuandi<br />
demediarse. yocuvuidzavua, yocu-
folio 69r column 1<br />
yocuvui mañu, yotanda dzavua,<br />
tanda mañu,<br />
De medio a baxo. damañu quacai.<br />
De medio arriba. da mañu quasaa,<br />
De mi. sindi.<br />
De mi voluntad yocana inindi, yotavua<br />
inindi yocananditainindi.<br />
De mi voluntad querer. yocuvuindaainindi,<br />
yocuvuiinindi, dzoyocuvuicainindi<br />
.<br />
De miedo. yyo nicachi yyondi, dixelo<br />
de miedo. dzo nisay yyocandi,<br />
nicachindi, yoyuhui yyocandi<br />
Demonio, teñunmiñaha. ñuhucuina<br />
Demonio tener, ñoho teñumiñaha<br />
ynita. yodzandoho ñahasi,<br />
Demostrar. yonahandi. sita.<br />
Demostrar con el dedo. yonahandi<br />
sita, yodzaqnditadahandi,<br />
Demudarse el color. yocui sindi,<br />
yocuvui tucunuundi. yosicosiyondi,<br />
yotevui nuundi, yosino quaa<br />
nuundi. & vide amarillecerse.<br />
Demudado hombre. taynicuisi, tay<br />
nicuvui tucu nuu.<br />
De muchas maneras. cahisichi nuu<br />
De noche. ñuu, niñu, saquaa.<br />
Denantes. da huahi.<br />
De ninguna parte. vuadzaca.<br />
Denodado hombre determinado.<br />
tay queye ini, tay ñuhuini, tayñoho<br />
cuvui ini. tay naha ini, tay saa<br />
ini, tay ñoho cachi ini.<br />
Denotar vide, afrentar.<br />
Denostar significar. yodzatuvuitnuni,<br />
yocachitnunindi.<br />
Dentera tener. yosisi nohondi. yocaca<br />
noho, yotahuiyeque nohondi.<br />
folio 69r column 2<br />
Dentecer nacer los dientes. yocananohondi,<br />
yonananohondi.<br />
Dentro. ynisi, daa maa inisi.<br />
Dentudo tay nohondavua. tay no<br />
ho nani.<br />
Dentudo que tiene vn diente sobre<br />
otro. tay noho tecuidzo.<br />
Denuedo, sasicuvui queyeini, sasico<br />
ho cuvui ini, sasicuvui saaini.<br />
De nueuo. dzoica nuu, dzoicadzina<br />
huitna dzoica nuu huitna, dzocuvui<br />
huitna dzoicandu huitna dzo<br />
cuvuinduhuitna.<br />
Denunciar algo a alguno. yodzasisi<br />
tnuhundi, yodza cuisi tnuhnndi,<br />
yocachi tnuhundi, yocana cachindi.<br />
Denunciar de alguno delante de la<br />
justicia. yodzandacuninondi sita<br />
yosandacandinuu justicia. futuro<br />
qndaca.<br />
De otra manera. tucu sichi.<br />
De pies a cabeça nee cutu yequesaha<br />
yequendaha, neecutu sahandi<br />
dzinindi, nee cutu nisino nee cutu<br />
nisino, nee nisino nee nisino.<br />
De pies estar colgado. inditadayendi,<br />
inditacaadayendi, f. cuindita.<br />
De pies estar sobre algo . iñendodzondi,<br />
futuro cuiñe, indodzondichindi,<br />
f. cuindodzo, yonañundodzondi<br />
Deponer a otro de su officio. yosico<br />
tasi ñahandi, huacohocatasiña, f.<br />
cuico, yondai tehuiñahandi siña<br />
yya, yosico caniñahandi sita siña<br />
cuvui nuu.<br />
Depositar el que pide justicia y le<br />
mandan deposite para el salario.<br />
yona-
folio 69v column 2<br />
yonatniño siñandi, yonatniño cutundi,<br />
Depositar algo como quiera. yotniño<br />
nuundi, yotasisiñandi,<br />
Depositario general. tay yonaha<br />
tnuni siña tomines, tay yonaihuaha<br />
tomines, tay yocuvuidzutu<br />
tay cuica.<br />
Deprender. yodza quahandi, yodza<br />
caicasindi, yodza quaandi.<br />
Deprender de otro bueno o malo.<br />
yotnee yaa inindi, yosico<br />
inindi.<br />
De prestado estar. yyo nuundi, yyondayundi.<br />
f. coo.<br />
De proposito vide adrede.<br />
De punta. nuusi, dicosi, dzinisi.<br />
De quando en quando. dzoamani,<br />
mandaanica quevui, dzoyyo dzo<br />
yyoni quevui, dzoñohoniquevui<br />
dzoica dzoicaniquevui, dzonino<br />
dzonino amani.<br />
De qualquiera manera que lo hagas<br />
dzavua tnaha sinindo,<br />
de que materia se tracta? nasayo cachindo<br />
? nandudzu itnaindo ? na<br />
quahandidza sayo cachindo?<br />
de que tan lexos vienes? manadzavuasica<br />
huasindo?<br />
de que pueblo eres? nandaa huasindo,<br />
nandaa ñuundo? na ñuu yehe<br />
tnahando ? nasiña yehe tnahando.<br />
de Raiz. dandu sahasi, dandu yohosi<br />
dandu sandusi dandu duhusi.<br />
derecho, sandaa mihi, cuite.<br />
derecha mano. daha quaha.<br />
derecho de ambas manos. taytuhua<br />
duhuisiyo daha tay duvui siyo<br />
daha.<br />
folio 69v column 2<br />
derecho tener o action a algo. yyosaha<br />
yehe saha sindi.<br />
derogar priuilegio. yonaquaidudzu<br />
cuiindi, yonadzatevuindudzundi,<br />
yonacanendudzu yonatasi saha<br />
nuu.<br />
derrabar aues . yotnohondi dzumate,<br />
derrabar animales. yosandandi dzumate,yodzaqcavuandiyodzacaanditandi<br />
dzumate.<br />
derrabado animal. quete nitandadzuma,<br />
quete nisacavuadzuma,<br />
quete dzumatecundu, dzuma<br />
yuhu.<br />
derrama hechar en el pueblo. yosicaninondi,<br />
f. caca, yocoocohoyosicandi,<br />
yocoo tniño yosicandi,<br />
yosicandodzondi,<br />
derramar agua o cosas liquidas yosatendi<br />
dutaa, f cate, yodzaqcoyondi<br />
duta.<br />
derramarse. yosate, futuro. cate, yocoyo.<br />
derramarse la sangre por todo el<br />
cuerpo . yosino nini neñe, yondaandodzo<br />
neñe, yonacono nuu<br />
neñe.<br />
derramar cosa de granos. yosatandi,<br />
f, cata, yodzaqcoyondi,<br />
derramarse asi. yosita, f. cuta, yocoo<br />
coyo.<br />
derramarse el agua por todas partes<br />
por estar llena la vasija. yocanacoyo,<br />
yocoo coyondaanduta,<br />
itacoyo duta, indita sate. f. cuindita,<br />
yositandodzo.<br />
derramarse la sangre de Christo en<br />
la Cruz, indaa cayundaa neñemani<br />
ni
folio 70r column 1<br />
nistohondo Iesu Christo.<br />
derramar nueuas. yosatandi tnuhu,<br />
yosotaninondi tnuhu. f. cata.<br />
derramarse nueuas . yosita tnuhu,<br />
yositanino tnuhu, f. cuta.<br />
derramar o esparzir gente para alguna<br />
cosa yosaadzee ñahandi, f.<br />
cata. yosanidzee ñahandi, f. ca, yo<br />
dza qhudzee ñahandi.<br />
derramarse gente asi. yositadzee, f.<br />
cuta.<br />
de repente. dzohoondu tuvui, dzotuvuica,<br />
dzotuvuinica, tnuhu ña<br />
ñoho ini. tnuhudzo nindacudzanaca,<br />
tnuhu nicadunditadzana.<br />
de rondon entrar. yosivui queyendi,<br />
f. quevui.<br />
de rondon entrar muchos, yosivui<br />
coyota, f. quevui.<br />
derrecudida resurtir. tnuhandavuandaa<br />
mai, tnuhu nucavua maisi,<br />
yondendavuandaa mai.<br />
derrengarse. yotnanucahandi, yotnanunuu<br />
yoquendi.<br />
derrengar a otro. yosanundicahata<br />
f. canu,<br />
derrengado. tai nitnanu caha.<br />
derretir, yodzandutandi, yodzandutundi.<br />
derrestirse. yonduta yondutu.<br />
derribar a otro en tierra. yodzucu<br />
nino ñahandi, yodza cuitacanu<br />
ñahandi, yodzacuita nino ñahandi,<br />
yosadzinino ñahandinuuñuhu<br />
f. quadzi, yodza qcavua, nino ñahandi<br />
nuu ñuhu, yodzaquainino<br />
ñahandi, yodzucu ñahandi nuu<br />
ñuhu.<br />
derribarse algo. yocoo cavua, yocai<br />
folio 70r column 2<br />
cavua, yocoo nini, yosita. futuro<br />
cuita.<br />
derribar el cauallo al cauallero. yodzacai<br />
cavua ñahate yodzacuita<br />
ñahate.<br />
derribar pared. yonacanindi, yona<br />
chihi yata, yona dzatevuindi, yosanendi,<br />
yonacanendi,<br />
derrocar pared o casa. yodzatnanindi<br />
yonacanendi,<br />
derrocada pared o casa. huahinitnani,<br />
huahi nicoo, nama nisacasa. f.<br />
qcasa, nama ninoo.<br />
desabollar. yonadzahandi, yondadza<br />
huahandi . yondadzaandaandi.<br />
desabotonar. yodzandaindi, yondai<br />
nahindi, yonacanindi, yonaquaindaandi,<br />
desabrigarse quitarse la ropa estando<br />
en la cama. yosiyo huichindi.<br />
f. coo, yonucoo huichindi, yonu<br />
coo yucudzoo,<br />
desabrigar a otro. yocahindaandidzoo,<br />
yotasihuichindi, yocoocaui<br />
yucundidzoo.<br />
desabrido manjar . dzocatecasacasi.<br />
desabrigado lugar. saiñe huisi, saiñe<br />
casi, saiñe tachi.<br />
desabrocharse. yonandasindi, sayehecatnu.<br />
descatar a otro. yosininahandita.<br />
ñayoyuhuindita, nayocootondita,<br />
ñayochihindudzu dzicondi,<br />
ñayosai ñuhundita, ñayocahatnunindi<br />
sita ñayochihi inindi<br />
sita.<br />
desacompañado. tay yoo sandicoca,<br />
tay
folio 70v column 1<br />
quaa, tay nindaicuiñe quaa, tay<br />
nindai caniquaa.<br />
Desacompañado andar. yosicaquaandi,<br />
yosicaee, yosicamaindi<br />
Desacordado, desmemoriado, tay<br />
quehui ini, tay ñanacahaca, tay<br />
ñadacundita ini, tay yonaandodzoini,<br />
tay nitavui huisi, nitavui<br />
quayo ini, tay dzitnuini.<br />
Desacordado estar . yocuvui quehui<br />
ini, yodzavuindodzoini, ñayonacahandi,ñayondacunditainindi.<br />
Desafiar a otro. yodzacuchindi, yodzacandandi,<br />
yodzatnahandita.<br />
Desaficionar a otro de algo. yodza tevui<br />
iniñahandi, yodzandehui<br />
iniñahandi, yotniño cacainiñahandi,<br />
yodzacaca ini ñahandi,<br />
yotniño quachi iniñahandi, yotniñodeq<br />
quachi ini ñahandi, yo<br />
tniño quañe ini ñahandi, yoquedza<br />
sisi ini ñahandi, yodzacasi nini<br />
ini ñahandi, yodzaquahi ini ñahandi.<br />
Desagradar a otro . ñayoquidzahuatundi<br />
inita, ñayodzatuvui<br />
huatuini ñahandi.<br />
Desagradarme algo . ñayodzasaaini<br />
ñaha, ñayodzadzee iniñaha,<br />
ñatuvui huatusindi<br />
Desagradecer . ñayotuvui huatu sita,<br />
ñayonatuvuindahui sita, saniquidzandi.<br />
Desagradecido. tay ñacachi sanicachindahui<br />
ini, tay ñayonatuvui<br />
huatu dahui sita, tay ñasatnaha<br />
ini, tay ñacahanda hui ñaha.<br />
Desamayarse por el mucho coitu. yo<br />
folio 70v column 2<br />
yocaindaindi, yoyechinini neñendi<br />
yosihiquadzandi.<br />
Desauziar al enfermo. yosinocachindi,<br />
sacuvuita, yocachi cuitendi<br />
sacuvuita, yotniño yuhundi<br />
sacuvuita.<br />
Desalados yr a vna cosa. yoquicuinoqueye<br />
inindi, yoquicuvuiqueyeinindi,<br />
yondoyoconondi qhu.<br />
Desalada yr la gallina a fauorecer<br />
a sus hijos. yondavuanino queye<br />
huasite,<br />
Desaliñado. tay cundu, tay cudzi,<br />
tay ñanduvui cutu, tay ñanduvui<br />
huji.<br />
Desaliñado, floxo. taydzusa tay huasi<br />
ini, tay quehuiini.<br />
Desalmado ser. vide desacordado.<br />
ñacahatnunindi, dzocaaquehuicandi.<br />
Desamparar. yoquevuiñahandi, yoquevuicuiindi.<br />
Desamparar casa yoquehuindi huahi,<br />
yocaynaindi, yocaindidzondidehe.<br />
Desanimar a otro . yodzatuhundi<br />
inita, yodzatevuindi inita.<br />
Desañudar . yonandasindi catnu.<br />
Desapassionar. yodzanooquachindi<br />
inita, yodzandai, yodzandicondi<br />
inita, yodzandate ini ñahandi.<br />
Desapassionado asi. tay ninooquachi<br />
ini, tay nindico ini, tay nindai<br />
ini.<br />
Desapassionado, sin passion ni afection.<br />
tay daa ini, tay dzicoini, tai<br />
ña vhui, ña chitnu ini, tay ña tuvui<br />
savhui saquañeñoho ini.<br />
Desa-
folio 71r column 1<br />
Desaparecer. ninaa, nindoyoñuhu.<br />
Desaparecer a otro, yodzanaa ñahandi,<br />
yodzandoyo ñuhuñaha.<br />
Desapercebido estar, dzo naadzo<br />
ñuuca yyoinindi, yyonaaini, yyo<br />
ñuunaa inindi, ñayo naha tnunindi.<br />
Desaprouechada cosa que no es para<br />
nada. dzonahaca, dzoyyonica<br />
Desaprouechado. tay sasicacaha,<br />
tay sasicadzico dzodzevui, dzananica<br />
sasica, dzonahaca yosica.<br />
Desarmar. yonananahindi, day yecu<br />
yonandasindi day yecu yodzananaduundi.<br />
dayyecu. yodzanda<br />
inuundi yecu, yonacahindaandi<br />
dzono caa.<br />
Desarmar ballesta. yodzayaandicusi,<br />
yodzatayandiicusi, yonadza<br />
cono nuundi, yoho cusi.<br />
Desarmarse vno. yonana nahindi,<br />
day yecu ini nondi.<br />
Desarraigar. vide derraiz.<br />
Desarrugar lo arrogado yondaqndaandi<br />
yonadzacaandi yonandeca,<br />
yonatniñondahandi.<br />
Dasasosegar a otro . yotniño dehe<br />
iniñahandi, yodzatnee iniñahandi,<br />
yodzachitu tnañuini ñahandi<br />
yodza numiyodzanaha iniñahandi,<br />
yodza qcuiñe iniñahandi.<br />
Desasosegado estar. ñohondeheinindi,<br />
yotneeinindi yocuvui tnañu<br />
inidi, yonumi yonahainindi, ñoho<br />
caca, noho tedzehe inindi, ñoho<br />
quachi inindi, ñohotadziinindi<br />
yondeheninoinindi, yotneenino<br />
inidi, ñohocuvui. ñoho sitainindi<br />
Desasosegado andar . ñoho cuvui<br />
folio 71r column 2<br />
inindi, ñoho cahainidi, ñoho tadzi<br />
inindi.<br />
Desasosegado, tay ñasiyo ñuhuini,<br />
tay ñayocoocooñuhuini, tay ña<br />
siyodzadzi, tay ñacoocoodzadziini.<br />
Desasosegado estar por algun dolor<br />
corporal. yosiñe catandi, yosiñendiyendi.<br />
f. cuiñe, yosanicatandi,<br />
f cani, yosico cavuandi, yosico<br />
cuisindi, nundii, dendiindi,<br />
nutuvuindetuvui, nucavuadecavuandi,<br />
yondoyo yondusindi, yotnoño<br />
yocaandi.<br />
Desasosegar a otro alborotandolo.<br />
yotniño cuvui, yotniño sitaini<br />
ñahandi.<br />
Desastrado estar, tay satnahanino<br />
saneni sacana satadzi.<br />
Desasirse. yondaycavuandi.<br />
Desatacar. yonandasindi.<br />
Desatapar algo yonaqnandi, yona<br />
cachindi sayondiyu, yodzatuvuindi.<br />
Desataparse o abrirse . yonanuna,<br />
yonandeca.<br />
Desatapada o abierta estar. yonuna<br />
yondeca.<br />
Desatar algo. yondasindi, yonandasindi.<br />
Desatinar. yodzana ninoinindi, yodzacaninoinindi,<br />
yodzana inindi<br />
Desatinar a otro. yodzadzananino<br />
iniñahandi.<br />
Desatinadamente hablar. tnuhu<br />
dzanayocahandi, tnuhuyehequahi<br />
tnuhundii.<br />
Desatinar el enfermo. yocaha dzana,<br />
yosita dzana<br />
Desba
folio 71v column 1<br />
desbaratar gente. yosatadzeendi,<br />
f. catadzee, yodzacono dzeeñahandi,<br />
yoquidza dzee ñahandi.<br />
desbaratada gente. tay nisita dzee,<br />
nisinodzee tay nicuvuidzee<br />
desbaratar algo. yonacanindi yosanendi,<br />
f. cane.<br />
desbocado hombre en hablar. tay<br />
yocahadzana, tay yocaha tate,<br />
tay yocahandidzo, tay yocahadzavua,<br />
tay ñoho sita ñoho cuvuiini<br />
yocaha, tay yocadziyondavuaini<br />
yocahata.<br />
desbocado cauallo. queteyyoini<br />
quete nihi ini, quete nihi yuhu,<br />
queteña sainino, quetedaiyuhu,<br />
quetenday ini.<br />
descabeçar vide cabeça cortar.<br />
descabeçado. dzuq tecundu, dzuqteyuhu.<br />
descabullirse de entre las manos.<br />
yondaicavua, yuhundahandi.<br />
descabullirse de entre los otros. yo<br />
cainduundi, yocaininindi yondainduundi,<br />
yondainini.<br />
descaecerse de hambre. yosihidzocondi,<br />
f. cuvui, yocanitetandi, yocuitadzocondi,<br />
yocuita inindi,<br />
yocuitandi, yocootiyehuindaa<br />
nuundi, yocuvuihuasindi.<br />
descalabaçado hombre desatinado<br />
tay dzo huisica dzotnunica yocahayyotayñatuvuisahañatuvuiquachi<br />
cahayyo, ñasayehendico<br />
yocaha.<br />
descalabrar. yodzatavuindiyuudzinita,<br />
yosicoyuu, f. cuico, yotaa<br />
folio 71v column 2<br />
yuu, yochidzoyuu, yotahuindi,<br />
dzinita, yocaandidzinita.<br />
descalçar las calças. yodzandatnuundi<br />
calças, yondainahindi.<br />
descalçar çapatos. yondai nahindidisa,<br />
yodzandaidisa.<br />
descalçar calças al rodopelo . yosiconahindicalças,yosicondidzondicalças,<br />
yodzandainuu.<br />
descalço. tai huichi saha.<br />
descaminar a otro burlando del. yodzatucuichi<br />
ñahandi, yodzadzanaichi<br />
ñahandi.<br />
descaminado . tay nidzanaichi tai<br />
nitucuichi.<br />
descansar. yondaitatundi, yodzasisi<br />
ninindi tatu, yosisi ninitatusindi,<br />
yosaidzanandi. f. quai, yondaha<br />
catendi, yondaitnaindi, yonaquaindudzundi,<br />
yondaha tatundi,<br />
yocoo coondi dzana.<br />
descansar de trecho a trecho. yosai<br />
dzanandi<br />
descargar. yodzanoondi, yonacahindodzondi,<br />
yonacahindaandi<br />
dzidzo.<br />
descargaa al que viene cargado. yocahindaandidzidzoyonumindaandi.<br />
descargarse de algun negocio, yodzacuitandi,<br />
yodzañandi, yoquevuindi,<br />
descargarse de carga. yocoocanindi,<br />
yocoocaquendidzidzo.<br />
descargarse satisfaziendo a otros.<br />
yocachindaandi yonacachicasindi<br />
nuuta, yonadzatuvuindi nuuta,<br />
yondaqndaayuhundinuuta,<br />
yo-
folio 72r column 1<br />
yodzandicocavuandi inita.<br />
descargar mi consciencia con otro<br />
yonaquai inindi sita, yodzasisinini<br />
inindi sita, yodzasisicavua inindi<br />
sita, yondadzacama inidisita,<br />
yonduvuicamainindi sita, yonaquaitatundisita.<br />
descargar mi consciencia satisfaziendo.<br />
yonucanindi sayotavuindi,<br />
yoquidzandaa inindi, f.<br />
cadz. vide cumplir con mi consciencia.<br />
descarriar a otro. yotasiquaandita,<br />
yodzacocodzanadita.<br />
descarrillar. yondatadaandi yeque<br />
dzitneta.<br />
descarrillado. taycuvuiñañuyuhu,<br />
tay nindatandaadzitneta.<br />
descasar, vide apartar.<br />
descaxcar quitar el caxco como de<br />
granada, yocachiñeendi yodzacuiindi,<br />
yotahuindi.<br />
desceñir. yonandasindi.<br />
descercar los enemigos desbaratandolos.<br />
yosatadzeeñahandi, yodzacuidzo<br />
yucu yecuñahandi.<br />
descercar los enemigos alçar el cerco<br />
para retirarse . yondaindi cono<br />
, yoquivuindi cono, yonundaqndi<br />
cono.<br />
descercar, destruir la cerca . yodza<br />
caandi yuhuayecu, yonacanindi<br />
yuhuayecu, yosanendi yuhua<br />
yecu, f. cane. yodzatnanindi, yuhuayecu.<br />
desçerrajar. yonatavuandi caa sayondiyu,<br />
yonaquaindaandi sayondi<br />
yu.<br />
desceruigado. tai satacodzo, tai sa<br />
folio 72r column 2<br />
satatehe, taydzuq yaqua, tay dzuq<br />
tehe.<br />
desceruigar a alguno . yoquidzasatacodzondi,yoquidzasatatehe.<br />
desceruigarse. yocuvuisatacodzondi<br />
con los demas<br />
descobijar a otro . yosaqhuichiñahandi<br />
yotasihuichiñahandi.<br />
descolorido, vi. amarillo.<br />
descolorida estar la muger por estar<br />
preñada . yocuvuisahanuuña,<br />
yositondayenuuña, yocuvui<br />
yaquenuuña, yocuvui yai<br />
nuu.<br />
descoyuntar. yodzayahandodzondi<br />
yequeta, yosico cuiñe yequeta<br />
yoquidzandi, yoquidzayaquayeta,<br />
yodzaña tnahayeque.<br />
descoyuntado tay nidzañatnahayeque,<br />
yoyahayeque.<br />
descolgar. yodzanoondi<br />
descompadrar los amigos . nisacoho<br />
dzoo sitnahata, nisacoho<br />
quachi sitnahata, nisacoho naho<br />
sihitnahata, dzoñehe dzodzoho<br />
yyositnahata, nisacohoquachita,<br />
nisacohotanda ini sitnahata.<br />
descomulgar. yotaañahandi excomunion.<br />
descomulgado . tay yosacoondaa<br />
excomunion.<br />
descomunion. idem.<br />
desconcertarse, o descomponerse<br />
el haz de leña. yoquicoyo, yositadzee,<br />
f. cuta.<br />
desconcertar lo compuesto, yonadzacandi,<br />
yonacatadzeendi.<br />
descon-
folio 72v column 1<br />
Desconcertarse el concierto hecho<br />
yondico cavuainindi, yonatuhu<br />
inindi.<br />
Desconcertar a otros enemistandolos.<br />
yotniño deqquachi initnahata,<br />
yosatadzeeñahandi, yodzanaa<br />
ñahandi, yoquidza huaa ñahandi<br />
yondadza dzeendita.<br />
Desconcertarse las vozes en el canto.<br />
yonadzacandudzuña satnahadudzu.<br />
Desconsertarse sos huesos. yosico<br />
cuiñe yequendi, yoyahandodzo<br />
yequendi.<br />
Desconsertado hombre. tay ñayonaha<br />
tnuni, tay ñayonaha huii,<br />
tayhuadzevuiñayevui.<br />
Desconsertadamente hazer algo.<br />
tnuhu ñayehe tnuni, tnuhuñayehendasi<br />
yoquidzandi.<br />
Desconfiar de alguno. ñayocuvuicutu<br />
inindi sita ñayocuvuicanu<br />
inindi sita,<br />
Desconfiar el que a estado esperando<br />
algo. ñayocaha candi, ñayotadzicainindi,<br />
ñañoho dzavuaca<br />
inidi, yotandandodzo inindi, yotandanindi<br />
inindi,<br />
Desconocer a otro. ñayo naqni ñahandi,<br />
ñañohonuucandi, ñayonu<br />
coho nuu ñaha candi sita,<br />
Desconocer el bien recebido. vide<br />
desagradecer. & ñayonaquay<br />
tnuhundi,<br />
Descontar de la deuda al acreedor<br />
yodzanoondaandisita yonacuhuandaañahandi,<br />
yodza caindisita,<br />
yodzanoocuvuindi sita.<br />
Descontada ser parte de la deuda.<br />
folio 72v column 2<br />
yonoocavuandaa yahui, yondaindaa<br />
dzavua yahui<br />
Descontar dar algo en parte de pago<br />
de lo que se deue. yonachihi<br />
tnahandi, yonachihidzavuandi.<br />
Descontentarse de algo. ñayotuvui<br />
huatusindi, ñayocuvui huatu<br />
inindi. ñayona saa inindi,<br />
Descontentar a otro. ñayodzatuvui<br />
huatu inindi sita, ñayodzacuvui<br />
huatundi inita, ñayodadza<br />
huatundi inita.<br />
Descontento estar. ñayonduvuihuatu<br />
inindi, yonatevuiinindi.<br />
Descorasnado, tay ñatuvuiini, tay<br />
ñaini, tay ñatdnni ini.<br />
Descortes. tay cahandai, tay ñasai<br />
dzaha, tay ñacahadaye, tay ñayocaha<br />
huii, tay ñayocoocoto huii<br />
tayñayocaha tnuni, tay cahanda<br />
cuii, tay caha nihi, tay dzocaha<br />
hooca,<br />
descortezar algo. vide supra.<br />
descortezado, sanicachi ñee.<br />
descoser. yonandasindi yonandatandi<br />
descoserse algo. yondataticu, yonandasiticu,<br />
descubrir algo como secreto. yodzatuvuindi,<br />
yosinocahindi, yodza<br />
sinotuvuindi, yocachitnuhundi,<br />
yodzandai tuvuindi, yonanaha<br />
candandi, yodzasinotuvui<br />
candandi.<br />
descubrirse algo. yosinotuvui, yosino<br />
cuisi, yondaituuui.<br />
descubrir algo como quiera. yodza<br />
tuvuindi, yonaha candandi, yodzatuvuindisindi.<br />
descubrirse al amigo. yotniñonaha<br />
ñahan
folio 73r column 1<br />
ñahandisita, yodzatuvuindi nuu<br />
ta, yonanahandi nuuta, yonacachindehendi<br />
nuuta, yonacuvui<br />
tnuhundita.<br />
descubrir culpa agena, por descuido.<br />
yodzatuvuinaainindi, yosino<br />
cachi dzanandi, yodzatuvui ñuu<br />
naacandi yocanacachidzanandi,<br />
dzonicuvuidzanacani dzatuvuindi,<br />
yosinocachinaa inindi.<br />
descubrir a alguno para que sea castigado.<br />
yonanahandi, yondaicanindita.<br />
descubrir el rostro a otro. yodzatuvuindi<br />
nuundisita, yonaqnandi<br />
nuundi sita.<br />
descubrirse lo que estaua secreto.<br />
yosinotuvui, yosinocuta, yondaituvui.<br />
descubiertamente hazer algo. yoquidzatuvui<br />
yoquidzadisindi.<br />
descrecer el hombre por vejez. yonoondayendi,<br />
yonaquayendi, yonacayendi<br />
yonduvuidzuchindi.<br />
descrecer el rio despues de la auenida.<br />
yondaidodzonduta, yonoocuvuiduta,<br />
yondai yechi, yondai<br />
cohota, yondainduta.<br />
descuidado hombre. tayñatnuni ini,<br />
tay dzahui ini, tay naa ini, tay nindoyo<br />
ini, tay ñañohocaini, tay ña<br />
cahatnunica ini, tay ñuunaa ini.<br />
descuidado ser. yodzahui inindi, yonaainindi,<br />
yondoyo inindi.<br />
desdeñar o menospreciar. yosininahañandi,<br />
yosini yechiñahandi,<br />
vi. apocar.<br />
desdeñarse de hazer algo. yotuvui<br />
naha, yotuvui yechisindi, yona-<br />
folio 73r column 2<br />
tuvui yevui, yonatuvui quadzusindi.<br />
desde ayer. daycu:<br />
desde antiyer. daycu ñuu,<br />
desde entonces aca. dayca, neendu<br />
vuasi canavuasi.<br />
desde entonces. daayca, daquevui<br />
dzavua, dadzavua.<br />
desde el principio hasta aora. daasaha<br />
daanino, neenduvuasi canavuasi<br />
dandu vuitna.<br />
desde que el mundo es mundo, dandu<br />
nisacohosaha nuuñayevui daandu<br />
nisiyosaha ñuu ñayevui,<br />
daaduniquevui niquitu daandu<br />
nicacu nicuvui ñuu ñayevui, neendu<br />
nicana niquesi, neenduvuasi canavuasi,<br />
neendu sacana saquesi,<br />
neendu sacanatoto saquesi.<br />
desde aora para siempre jamas. daanduvuitna<br />
neenducaaqhu neendu<br />
chihitaaqhu catoto cadziyaqhu<br />
desde ay adelante, vide andando el<br />
tiempo.<br />
desde aqui hasta aqui señalando.<br />
daayaha naniyaha.<br />
desdentado sin dientes. tay yuhundahua,<br />
tay nicai noho, tay yuhudanda,<br />
tay yuhucondo tay yuhu<br />
tnima.<br />
desdezirse negando auerlo dicho.<br />
yonadzatevuiyuhudi. l. dudzundi,<br />
yonadzahindidudzundi, yonadza<br />
naandi dudzu yodzanaa ninondi<br />
dudzu yochihidzahindi dudzu,<br />
yodzadzahuindodzondi dudzu yonadzamandi<br />
dudzu. l. yuhu.<br />
desdezirsie, diziendo auer dicho mal.<br />
yonacachindaadi yondadzandaandi<br />
K ndi
folio 73v column 1<br />
ndi dudzu yonacahandaandi sanisacoo<br />
dzana<br />
Desdezir el color. yonduvui yaa, yonduvui<br />
tesaha, yonduvuicuisi, yonduvuiyata,<br />
yonduvuiquehui.<br />
Desdezir el color natural. yocuvui<br />
teyavua nuundi, yocuvui tesaha<br />
nuundi, yocuvui tecuhu, yocuvuiteyechi.<br />
Desdichado ser. yotnanundatundi,<br />
ñandatuyocaindi, ñadatundi, ña<br />
indaandatundi, ñacaindatundi , ñandatuyehendi,<br />
ñahuidzo, ñandatundi,<br />
ñayocaihuidzondatundi, ña<br />
yndaa ñuhundi.<br />
Desdichado. taynitnanundatu.<br />
Desdichado de mi. heu me, dahuindi<br />
Desdicha fue. dahui nicuvui, dahui<br />
nisino.<br />
Desechar. yonatasiñahandi. yondai<br />
tehuiñahandi.<br />
Desechar algo del pensamiento. yodzañaninondi,yodzadzahuindodzondi,<br />
yosañuninondi, yodzaquehuininondi,<br />
yodzandoyoñuhundi.<br />
Desechar los peccados. yodzañacuiindiquachi,<br />
yosandacuii quachi,<br />
f. canda. yosandanino inindi,<br />
yosanda inindi quachi, y por metaphora,<br />
yonatehuindi quachi,<br />
yonayasindi quachi, yonacusindi<br />
quachi, yonaquañundi quachi,<br />
yonacusi conondiquachi, yodza<br />
tnanindi, yodzandavua, yodzandachindi<br />
quachi.<br />
Desdoblar, vi. desemboluer.<br />
Desembaraçar como casa. yosaniyyundi,<br />
f. cani, yotasiyyundi, yocahindidzondi<br />
sayyo ini huahi, yo<br />
folio 73v column 2<br />
yoquidzayyundi, f. cadza. yodzacaindi<br />
sayyoini huahi.<br />
Desembaraçarse asi. yocuvuiyyu,<br />
yosacuiñeyyu, f. qcuiñe.<br />
Desembaraçada estar. yñe yyucaa<br />
sina, yosina, f. qna.<br />
Desembaraçar algo, poniendo por<br />
orden lo que auia. yosina. f. qna,<br />
yosicotasindi.<br />
Desembarcar. yonanandi tnundoo<br />
yondaindi tnundoo.<br />
Desembarcadero. sayonanata tnundoo.<br />
Desemboluer. yonandasi, yondecandi<br />
Desemboluerse alguno. yocuvuiqueyendi,<br />
yocandandahandi.<br />
Desemboscarse. yondaituvuindi, yondainaha<br />
nuundi, yondai cuiñendisindi.<br />
Desembrauecerse. yondico inindi,<br />
yondai inindi, yonduvuiquai inindi<br />
Desembriagarse. yondetuvui inindi.<br />
yondai dedzi, yonatacuinindi,<br />
yonduvui quandiyendi.<br />
Desemparejar cosas . yoquidzayohondi,<br />
yoquidzayaquandi.<br />
Desempedrar. yonananahindi yuu,<br />
yonatavuandi yuu, yondoyonahindi<br />
yuu, yonanacaqndi yuu, yocananahindi<br />
yuu.<br />
Desempedrarse o deshazerse lo empedrado.<br />
yonduchindodzo yuu,<br />
yondoyondodzo yuu, yonacanda<br />
yuu, yonduchi yuu, yondoyonditayuu,<br />
yonanacavua yuu.<br />
Desempegar. yodzandaidaa. yoquaindaa,<br />
yonatneendaa, yonadzitandaandi.<br />
Desempegarse. yondaidaa.<br />
Desem-
folio 74r column 1<br />
Desempeñar algo. yonadzandaindi,<br />
yonaquaindi,<br />
Desencabestrar. yonandasindi yoho<br />
ñoho saha cau.<br />
Desencapotarse, desenojarse. yondico<br />
inindi, yonduvuidzee inindi,<br />
yondaha inindi, yondahanino<br />
inindi, yondai inindi, yonandate<br />
inindi, yonacotodzeendi, yonacoto<br />
huahandi. l. huatundi.<br />
Desencadenar. yonandasi yohocaa,<br />
yodzanana caandi, yonacahindi<br />
yohocaa.<br />
Desencasarse los huesos. yoyahaninoyeque,<br />
yosicocodzo yosinondodzo<br />
yeque, yosicocavuandodzoyeque,<br />
yosicocuiñeyeque, yoyahandodzoyeque.<br />
desencasar los huesos. yodzayahaninondiyeque,<br />
yosicocanindiyeque.<br />
desencaxarse algo. yondaidaatnaha<br />
yonduvuidzee yosicocavuadzee,<br />
yonadzañatnaha.<br />
desenconarse lo hinchado. yonoocuiño,<br />
yondaacuiño, yondaicuiño,<br />
yondoyo ñuhucuiño, yondachicuiño,<br />
yondahuacuiño.<br />
desenconar lo hinchado. yodzanoo<br />
cuiñondi, yodzandahuandi cuiño.<br />
desenfrenar cauallo. yondainahindicaa<br />
yeheyuhu cauallo, yodzandaindi<br />
caa ñoho yuhu cauallo.<br />
desengañar a otro, yodzatuvuitnunindi<br />
sita. yodzatuvuindisa. l. cuitendi<br />
sita.<br />
desenhadarse. yosisinini inindi, yondevuicama<br />
inindi, yúduvuidzee<br />
inindi, caa sina inindi, yonduvui<br />
canu inindi, yosinaninoinindi.<br />
folio 74r column 2<br />
desenhadar a otro. yodzadzee iniñahandi,<br />
yodzasisinini ini ñahandi<br />
yodzahuatuiniñahandi, yoquidza<br />
cama ini ñahandi.<br />
desenetrar como los cabellos. yona<br />
tneedzitandi, yonatasitetundi.<br />
desenmarañar. yonandasininondi, yondadzahuahandi,<br />
yonatneedzitadi.<br />
desenmarañarse. yonduvuihuaha.<br />
desenojarse. yodicoinindi, yonduvui<br />
quaindi, yonduvuindahui inindi,<br />
yondahuainindi, yondahainindi, yondai<br />
inindi, yonduvuiñuhuyocoinindi,<br />
yondate inindi, vi. aplacarse.<br />
desenojar a otro, v. aplacar.<br />
desenseñar lo enseñado. yonadzatevuindisita,<br />
yonadzadzamandisita.<br />
desensillar bestia, yocahindodzoditayu,<br />
yonandasindi tayu, yodzanoonditayu,<br />
yonaquaindodzotayu<br />
desenterrar muertos, yonacatandi<br />
yequendeye, yonananahindi yeque<br />
ndeye, yonanandidzondi yequendeye,<br />
yonatavuandi yequendeye.<br />
desentonar el canto. yodzatevuindi<br />
yaa. l. dudzu yaa, yodzacaninondudzu<br />
yaa, yodzayaandi dudzuyaa<br />
desentonado en cantar. tay ñayosa<br />
tnahandudzu, tay dzoninaca quahandudzu.<br />
desentonadas estar las vozes. yotevuindudzuyaa,<br />
yocuvui huaandudzuyaa,<br />
yocuvui nahandudzuyaa,<br />
yonadzacandudzuyaa.<br />
desentonadas asi. dudzuyaa nitevui<br />
nicuvuihuaa, nicuvui naha.<br />
desenuainar espada. yondainahi tatnucaa,<br />
yocai nahidi, yodzanana<br />
nuundi yuchicaa, tatnucaa.<br />
K 2 dese-
folio 74v column 1<br />
Deseredar al hijo. yonaquaidehendi<br />
sita, yotasi huichi sahañahandi,<br />
yosanihuichindita, f. cani, yonacani<br />
huichiquaandita, yonatniño<br />
ñaha cuchicusandi.<br />
deseredado. tay ninduvui huichi saha,<br />
tay ni nocoho cuchicusa.<br />
deseruar. yotnohondi cuhu, yonadzitandi<br />
cuhu, yonaquaindi yehecuhu.<br />
Desesperar de la misericordia de<br />
Dios. yodzasino inindi, yotniño<br />
dehe numainindi, yosanda inindi<br />
f. canda, yosanuinindi, f. canu. yodzasinondehenuma<br />
inindi, yosandacuii<br />
yaainindi sistohonDios.<br />
desesperar de los hombres, vide desconfiar.<br />
desfallecer desmayandose. yocoonaandi,<br />
yosihiyavuindi, f. cuvui,<br />
yocuitandi, yocuvui huasindi, yocaindaindi,<br />
yocoondaadaindi, qua<br />
cuitandahasahandi, quacuita nini<br />
coñondi, quandocondaa coñondi,<br />
quadzii nini coñondi.<br />
desfigurado estar. ñadzavuacasitondi,<br />
ñadzavua cacandi, nicuvuitucu<br />
nuundi, yosicosiyo nuundi.<br />
desflorar virgen, v, corromper.<br />
desganar a otro quitandole la voluntad<br />
o gana . yosandanino ini ñahandi,<br />
f. canda. yodzanduta iniñahandi.<br />
v. desanimar.<br />
desgajar arbol. yosanundodzo yutnu<br />
dzeheyutnu. f. canu, daha yutnu<br />
yondatadaandi dzeheyutnu,<br />
yodzacaanditandi dahayutnu, yocachindaandi<br />
yutnudzehe, yodzitandaandi.<br />
folio 74v column 2<br />
desgajarse el arbol. yódatadzehe yutnu,<br />
yosaanditandahayutnu, f. caa<br />
yotnanundodzondaha yutnu.<br />
desgouernar hueso yodzamaninondi<br />
yequeta, v. desconcertar.<br />
desgracia acontecer. vhuindahui nicuvui,<br />
y por metaphora, ñuhuñaha<br />
nidzoo sindi.<br />
desgraciado, vi. desdichado.<br />
desgranar maiz. yodzacoyondi nuni<br />
yodzacoyondaandi, yodzacoondi.<br />
desgranar trigo, garuanços, frisoles<br />
yocanindi, yodzaquachindi, yoquidza<br />
huiindi.<br />
desgranar semillas pequeñas entre<br />
las manos, yosaundi, yosauninondaha,<br />
f. cuu.<br />
desgreñado en el cabello . taydzequetichihi,<br />
dzequetaca, dzequetaa.<br />
deshazer el concierto. yonacanendi<br />
dudzu, yonadzacandindudzu, yonacanendi<br />
sinatnaytnuni , yonadzatevuindidudzu.<br />
deshazer lo que otro haze o dize mofando<br />
dello. yocachi quadzundi,<br />
yodzaquadzuninoñahandi, yocachiñahandi,<br />
yodzayevuininondi,<br />
yodzanoocavuiñahandi.<br />
deshazerse vna cosa por muy cozida.<br />
yondachi, yocachi.<br />
deshazerse las nuues. yondachi huico,<br />
yonduta huico yositadzee huico,<br />
f. cuta.<br />
deshazerse el tianguez acabarse. yondutayahui,<br />
yosinocavua yahui.<br />
deshazerse terrones de tierra. yonduta,<br />
yotnani, yonoo, yonduvuiñuhu,<br />
yocachi yonduvuindihi tehui.<br />
deshazer terrones . yotahuindi tehui<br />
hui
folio 75r column 1<br />
hui, yocachindi.<br />
Deshazerse la sal enel agua. yonduta,<br />
yonoocoyo ñee.<br />
Desarrapado. tay yosicatanda, yosicataa,<br />
yosicahuichi.<br />
Deserrar cauallo. yodzandaindi disa<br />
cauallo. yondai nahindisate, yonatavuandi<br />
disate.<br />
Deshilar lienço haziendo hilas, yonacanandi,<br />
yocahindaandi, yodzandai<br />
daandi yuhua. yonacatadzeendi<br />
yuhua, yondatandaadzama.<br />
Deshilarse la ropa, por la orilla. yondaindaa<br />
yuhua yuhusi, yondaicoyo<br />
yuhuayuhusi, yotnanindaa<br />
yuhuayuhusi.<br />
Deshilado, labor de deshilado. huisi<br />
deque, huisi quicu.<br />
Deshilada ropa de vieja, dzoonicuvuiñami,<br />
dzoonicachinini, dzoo<br />
quatandanini, dzoo ñadziica.<br />
Deshinchar bota yodzanananditachi,<br />
yonaquadzinditachi, yodza<br />
ndainditachi.<br />
Deshincharse lo hinchado, vi. desenconarse.<br />
Deshojar quitar la hoja del arbol.<br />
yodzacoondi huisi, yodzacoyondi,<br />
yosidzondaandi huisi. f. cuidzo.<br />
Deshojado arbol, yutnunicoo huisi<br />
nicoyohuisi.<br />
Deshollejar. yocachiñeendi, yodza<br />
cuiindi yutnu, yocani yaquandi,<br />
yodzacainoondi.<br />
Deshollejarse el arbol. yosicocuitandodzo<br />
yutnu, yosicondita, f.<br />
cuico, yocaindaandodzo.<br />
Deshollinar. yodzacoyondi yaha, yonatehuindi<br />
yaha. yodzacoocoyondi<br />
folio 75r column 2<br />
di yaha, yonatneendaandi yaha.<br />
Deshonesto. l. desuergonçado. tay<br />
sanduvuanuu sasica, tay ñacahanuu,<br />
tay ñanaha ini, tay ñacaca<br />
ini, tay ñacahayuhu nuu dzavua<br />
tnaha nuu ñana nuuta.<br />
Deshonesto, que trata de carnalidades.<br />
tay sicadzana sicaquadza.<br />
Deshonrrar a otro . yodzandaidzicoñahandi,<br />
yodzanoo ñahandi,<br />
yodzanoonahañahandi, yondadzayeqquachiñahandi.<br />
Deshonrrar el hijo al padre, con su<br />
mala vida. yodzacahaninondi si<br />
dzutundi, yoquidzacahandi sita,<br />
yodzanoocuvuiñahandi, yonacanindaa<br />
dzeedzitni ñahandi sita,<br />
dzoquaha yodzaquainuudi sita<br />
Desierto. yucu ñuhu, yucu cuhu,<br />
yucu yoosini naa ñuhuyucu, yucu<br />
yyo.<br />
Desierta casa. huahi yyu, huahi naa<br />
Desygual cosa. ñanutnaha, ña natavui,<br />
ña nasaa, ña yonduvuidzavua<br />
ña yomaha ñayosatnaha.<br />
Desygualarse en el precio. ñayodza<br />
sino yahuindi sihita, ñayodzasaa<br />
yahuindi, ñayotnai yahuindisihita,<br />
ñayosandayahui.<br />
Deslauarse algo. yonduvui yaa nuu<br />
si, yocuvuiquehui, yonatevui nuusi,<br />
yóduvuitésaha, yóduvui naa, yonduvui<br />
sahanuusi, yonoocoyo nuu<br />
si yonoocoyonuusi, yodicocavua<br />
yondicocuisi nuusi, yonduchisi.<br />
desleir algo, como medicina. yotnaandi,<br />
yosadzindi, fu. quadzi, yotnaaninondi.<br />
Desleida cosa, sanitnaata.<br />
K 3 Deslin
folio 75v column 1<br />
Deslindar eredades. yonacanendi<br />
dzanu, yonatehuidi dzañu.<br />
Deslindarse eredades. yotnani dzañu,<br />
yotehuidzañu,<br />
Deslizar o resbalar. yocaanini sahandi,<br />
yocaandaandi, yocaande huindi,<br />
yocaandodzondi.<br />
Deslizarse algo de entre las manos.<br />
yondaidehuidahandi, yondaicavuadehuidahandi.<br />
Deslomarse. yotnanusatandi, yosaanditasatandi,<br />
f. caand, yosaacavua<br />
satandi .<br />
Deslomar a otro. yosanundi satata,<br />
f canu, yodzacaanditandi satata.<br />
Deslumbrar a otro. yodzanaandi<br />
ñuhu nuuta.<br />
Deslumbrarse la vista con la claridad.<br />
yosito tuundi, yocuvuicacanuundi.<br />
yositonaandi, f. coto<br />
Desluzir la pintura vide. desdezir.<br />
Desmayarse. yocoonaandi, yonaa<br />
inindi. yodzahuiindi, yocuvui<br />
huasind, yocuitainindi, yocooyavuindi.<br />
Desmayarse de temor. yosihiyavuin<br />
di f. cuvui yonaayodzahui inindi.<br />
Desmandarse o descomedirse en palabras.<br />
yocahanihi yuhundi nuuta,<br />
yodzadza vuandidudzuta, yocaha<br />
yechi, yocaha chitnundi, yocaha<br />
sisi, yocahayevui, yodzaquadzundita<br />
yodzayevuindi, yocahadzanandi,<br />
yocaheye hequahindi,<br />
yocahandavua, yocaha dasandi<br />
yocahandidzondi, yocahadzavuandi.<br />
yocahayutnundi, yocahasatundi<br />
Desmandarse en algo no teniendo<br />
respecto al mayor. ñayochihindatu<br />
folio 75v column 2<br />
tu inindi nuuta, ñayosito yyondi,<br />
Desmarañar supra. (f. coto<br />
Desmedrar. yonoocoondi, yocuvui<br />
casindi yocuvui casindaandi, yoduvuicuitendi,<br />
yonduvuidihindi, yonoocavuandi.<br />
Desmedar la criatura por estar la<br />
madre preñada. yocuvui cahuisi,<br />
yocuvui casisi, yonoocoosi<br />
Desmedrar en hazienda. yonoo cuvui.<br />
yosandehendodzoyahuindi.<br />
f. qdehe, yondehendaa yahuindi,<br />
yondehendodzo yahui, yonduvuidzuchi<br />
yahui, yonoondaa, yocuvuidzoco.<br />
Desmembrar a otro. yosandaquachi<br />
ñahandi canda, yondataquachi<br />
ñahandi, yosandadzee ñahandi,<br />
yosatadzeeñahandi. f. cata, yocachi<br />
quachindi,<br />
Desmembrarse asi. yotandaquachi,<br />
yositaquachi, f, cuta, yositadzee.<br />
Desmemoriado. vide desacordado.<br />
Desmenuzar como pan. yocachi quachindi,<br />
yotahuiquachi, yosanda<br />
quachindi, f. canda.<br />
Desmenuzar algo entre las manos<br />
refregando. yosaundi, yosauninondindahandi,<br />
f. cuhu.<br />
Desmentir a otro sin razon. yodzandai<br />
yete ñahandi, yoquidza yete<br />
ñahandi, yoquidza yetendi dudzuta,<br />
f. cadza, yodzayetendi.<br />
Desmentir a otro con verdad. yosa<br />
nuundicondi yetesita, yosandico<br />
ninondi yetesita.<br />
Desmentirse el vno al otro. yonacusiyuhu<br />
tnahandi yete, yonatusi<br />
nuutnahandi yete, yonatniño nuu<br />
yete
folio 76r column 1<br />
yete sitnaha.<br />
desmerecer. yotnanundatundi, yositandatundi,<br />
f. cuita,<br />
desmesuarrse. yocuvuinuu deendi,<br />
yocuvuinuu nahandi, ininocuvui<br />
nuundi, ininosita nuundi. f. cuinino,<br />
yodzacata nuundi, yodzacuico<br />
nuundi. (nuu naha.<br />
desmesurada persona, tay nuundee<br />
desmigajar pan. yocachindiinidzita<br />
desminuir algo. yodzanoocuvuindi<br />
yosaindodzondi, f. quai, yodzanoo<br />
cavuandi. (yonoo cavua.<br />
desminuirse algo. yonoocuvui, yodesminuirseme<br />
la pena. yonoocuvui<br />
sayondohondi, yonoondaa, yonoo<br />
cavua, yositandaa. f. cuita.<br />
desmochar arboles. yodzacoocoyondi<br />
daha yutnu. yosandandaha yutnu,<br />
yodzacoondaandi daha yutnu,<br />
yosandandaa daha yutnu. f.<br />
cand, yodzandaa yutnu.<br />
desmochar animales. yodzaqcavuandi<br />
dequete, yosanundidequete, f.<br />
canu, yosandandidequete, f. canda.<br />
desmochado animal. quetenicanacavuandeque<br />
quete nitnanudeque<br />
quete nicoo cavuandequeue,<br />
quetenindoyondodzodeque,<br />
quetenicananditandeque.<br />
desmontar. yodza qcoyondi yutnu.<br />
yosandandi yutnu, f, cand.<br />
desmontarse asi, yosacasa yutnu, f.<br />
qcasa, yosacoyo, f. qcoyo.<br />
desmoronarse pared. yocachindaa<br />
nama, yonduchi nama, yotasanama,yocuvuiteyaatiyechiyondoyondaa<br />
nama yocachi nama, yocuvuiquaye<br />
namayocuvuiyy. yocuvuii<br />
quaye.<br />
folio 76r column 2<br />
desmoronarse madera carcomida.<br />
yocachindaa yutnu.<br />
desmoronarse terrones de tierra,<br />
yondachi. yondoyotehui.<br />
desmotar algodon. yocanandicachi<br />
yodzihindi cachi.<br />
desnarigar a otro, yosaindodzondi<br />
dzitnita, yodzacaa cavuandidzitnita,<br />
yosandandaandi dzitni, f.<br />
cand, yosandandodzondi.<br />
desnarigado . tay nisacavuadzitni,<br />
taydzitni ñañu,<br />
desnatar. yodzitandodzondi nuusi.<br />
yocahindodzondi nuusi, yosaindzondi<br />
nuusi, tedziinuusi, f, quai,<br />
desnaturalizarse de su tierra. cai cuiindi<br />
ñuundi, yoquevuindi ñunndi,<br />
yocananditandi, yosaha cuiindi.<br />
desnaturalizar a otro. yodzacananditañahandi,<br />
yodzacaicuiiñahandi<br />
desnudar a otro. yotasi huichindi,<br />
yodzacananoondidzonota, yoca<br />
nana hindi dzonota.<br />
desnudar asi. yonananahindi dzonondi,<br />
yonootasi yucundidzoo,<br />
yodzanananoondi.<br />
desnudo estar. yyo huichiyaandi yosiyo<br />
huichi yaandi.<br />
desobedecer. ñayosaindatundi. ñayocahandisandidudzutañayonini<br />
sayocachiya.<br />
desocupado lugar caasina. caandeca<br />
caanuna.<br />
desocupar lugar. yosinandi f. qna, yosico<br />
tasindi, yonatehuindi, yosico<br />
naindi.<br />
desocupar lugar quitandome de donde<br />
estoy sentado. yosinandi, f. qna,<br />
yosicocoondi, yosicocuiñendi,<br />
K 4 deso-
folio 76v column 1<br />
desocupado estar el lugar. yonuna<br />
f. con. caa sina yosina.<br />
desocupado estar sin negocios. yosina<br />
ninosindi, yosinasindi, caasina<br />
sindi.<br />
desocopada tierra uide yerma,<br />
desollar yocachi ñeendi, yodzacoo<br />
nuu ñeedi, yodza cootehuindi<br />
ñee , yodzacoondacandi ñee.<br />
desossar sacar huesos. yocainahindi<br />
yeque, yodza caindi yeque.<br />
desouar el pescado. yotahui teyaca<br />
devuite.<br />
despachar gente. yotaa tniño ñahandi<br />
despachar gente con breuedad. yotaa<br />
queye ñahandi, yotaa ñahandi<br />
tniño queye.<br />
despajar el trigo vide limpiar . l. aventar.<br />
de espaldas estar hechado. caanduvuandi.<br />
f. cavua.<br />
de espaldas estar arrimado. yondaa<br />
tuvuisatandi, yondaanduvuandi<br />
futuro con.<br />
desparramar vide derramar gente.<br />
desparramarse vide ibi.<br />
desparramado estar, caadzee, caa<br />
yadzi nuni,<br />
despartir a los que riñen, yodzandaindaa<br />
ñahandi sita, yondadza dzeendita,<br />
yodzitandahandi, yosatadzeendi.<br />
despartidos asi tay nindai daa, tay<br />
ninduvuidzee.<br />
desparzir vide derramar.<br />
despauilar. yosandondodzondi nuu<br />
ñuhu, futuro canda, yodza qcavuandi<br />
ite.<br />
despearse. yocovui tatusahandi, yo-<br />
-olob 4 N<br />
folio 76v column 2<br />
yosiñendaasahandi. f. cuiñe, yondoyondaa<br />
sahandi, yoyucu inisahandi,<br />
yosatusahandi, yocuvui chichi<br />
sahandi.<br />
despeado. taynicuvui tatu saha, tay<br />
nisiñendaa saha.<br />
despeçonar fructa. yocainaindi tendesi,<br />
yocainaindi sandusi, yodza<br />
caindi sandusi, tendesi,<br />
despechar los vasallos. yodzanoocuvuindi<br />
dahata, yodza noondaandi<br />
daha, yodzacuitandaandidaha.<br />
despechugarse descubrirse los pechos<br />
yodzatuvuidicandi.<br />
despedaçar vide desmenuzar.<br />
despedir al criado. yodzandai ñahandi,<br />
yonatasi ñahandi, yondai tehui<br />
ñahandi, yodzandaicuiindi.<br />
despedirse para su casa, yondaindi<br />
nuhu, yonduvuiichindi.<br />
despedirse como el que se quiere<br />
morir. yondaq dayundi, yotasindayundi,<br />
yotasiyuhundayundi,<br />
yonacahandayundi.<br />
desipedirse el señor. yotasindayuya.<br />
despedirse la calentura, niquehui,<br />
ninday dzinuhu.<br />
despedir a otro hechandolo por fuerça<br />
de casa. yocaiñohondi, yodzitandita,<br />
yocainahindita, yosaq<br />
yucuichi ñahandi.<br />
despedirse de la amistad de alguno.<br />
yosandacuiiinindi, yosanda yaa<br />
inindi. f. canda.<br />
despegar. yodzandaindaandi yondoyonahindi,<br />
yodzandoyondita<br />
despegarse. yondoyondita yondaindaa<br />
despeluzarse los cabellos, yonanañu<br />
idzi, yonandequeidzi.<br />
despe
folio 77r column 1<br />
despenar a otro vide alegrar,<br />
despeñar a otro. yodzacuitacanuñahandi<br />
cavua, yende.<br />
despeñarse. yosita canundi, yositandi<br />
cavua. f. cuita, yocaicavuandi<br />
cavua yositaninondi, yocoocavuandi.<br />
despeñarse el agua de alto. yosasaninonduta,<br />
f. casa, yocoo coyonduta,<br />
yocoo coyo ninonduta.<br />
despeñadero vide abarrancadero.<br />
despensa, idem. l. huahi sayyo sacasi,<br />
despensero. tai yondaasacasi, tai yosaitnuni<br />
sacasi, tainisacoho saha<br />
tniño sacasi tai ñoho siña. l. tai ñoho<br />
saha sacasi.<br />
despender gastar, yodzandehendi,<br />
yodzaquiñuhundi, yoquidzaquachindi.<br />
f. cadza.<br />
desperdiciar algo. yodzandehe dzicondi,<br />
yodzandehe cahandi, yodzandoyo<br />
ñuhundi, yosatadzanandi,<br />
f. cata, yodza qhucaha.<br />
desperdiciado que todo lo dexa perder.<br />
tai yosatanino, taydzoyonditanino<br />
casita, tay dzo yoyucu<br />
casita, tay dzo ñoho yucu casita.<br />
despertar al que duerme, yodzandotoñahandi,<br />
yosanundiñumanata<br />
f. canu.<br />
despertar a otro no le dexando dormir,<br />
yodzacudzu cana ñahandi,<br />
yodza quidzi canandita.<br />
despertar del sueño. yondotondi,<br />
yonatahuinuundi, yonana ñumana<br />
nuundi, yondaandita dzucua,<br />
yonandeca nuundi.<br />
despierto hombre que no duerme.<br />
tai yondito, ta ñayoquidzi, tay<br />
folio 77r column 2<br />
ñanumana nuu, tayñayehuanuu,<br />
despierto estar. yonditondi,<br />
desperezarse. nayocaa, yonacuiyondi,<br />
yonacaa ñumanandi<br />
despicar quitar el pico a aues, yosá<br />
dandaandi, tayate yosandandodzotayatef.<br />
canda. yodzaqcavuan<br />
di táyate, yodza quaindi tayate.<br />
despicar maiz. yodzacaindi sahasi<br />
tendesi, yosasindaandi sahasi, f. casi,<br />
yotahuindaandi sahasi, yocainahindi<br />
tendesi, yodza caindi tendesi.<br />
despiojar quitar piojos. yotneenditiyucu,<br />
yonducunditiyucu.<br />
desplacerme algo. ñatuvuidzee sindi.<br />
vide descontentarme.<br />
desplegar. yondecandi, yonandecandi,<br />
yonadza caandi, yonandasindi.<br />
desplumar vide. pelar.<br />
desplumar como cañon. yosidzondaandi.<br />
f. cuidz, yodzitandaandi.<br />
despoblarse el pueblo. yositañuu. f.<br />
cuta, yotnani ñuu, yonduta ñuu,<br />
yocuvuidzee ñuu.<br />
despoblador de pueblo. tai yosata<br />
ñuu, tay sane nuu, tai yodza qhu<br />
ñuu, tai yodzanduta ñuu.<br />
despoblarse pueblo por enfermedad<br />
o guerra. yosiñe yyuñuu, f. cuiñe,<br />
yonaa ñuu, yonduta ñuu.<br />
despoblado pueblo. ñuu ninaa, ñuu<br />
ninduta.<br />
despoblar pueblo. yosanendi ñuu, f.<br />
cane, yosatandi. f. cata.<br />
despulgar. yodzacaca ninindahandi<br />
yositonditiyucu. l. tiyoho, yodzandaa<br />
ninindahandiyotneetiyoho<br />
. l. tiyucu.<br />
despojar a otro, yonama ñahandi,<br />
yosai
folio 77v column 1<br />
yosaiqueyeñahandi, f. quai.<br />
Despojar muchos a vno. yotatendaa<br />
ñaha. yotavuindaañahata. yocatendaañahata.<br />
Despostillarse el jarro. yondatandaa<br />
yocaindaa, yotahuindaa,<br />
Desposarse, vi. casarse.<br />
Desposado. taynitnahandaha, tay<br />
dzoicanitnahadaha.<br />
Despues. icadza.<br />
Despues a la postre. dzonduvui, dzondehe,<br />
dzonduvuindu.<br />
Despues a la tarde. huata, naquai.<br />
Despues del baptismo. saninihinduta,<br />
sanisadzonduta.<br />
Despues de missa. quevuituhumissa<br />
Despues de comer. quituhucasidzitandi,<br />
tuhucasidzita.<br />
Despues de qualquiera fiesta . dzequequevui,<br />
cuita siyoquevui, sisidavua,<br />
caiquevui pascua.<br />
Despues de vn año, sanisinondodzo<br />
eecuiya, saniyahandodzo eecuiya,<br />
sanisitasiyoeecuiya, sanisisicavua,<br />
sanicaieecuiya.<br />
Despues de mi. yehetnaha, huasitasatandi,<br />
huahsitasatandi, sandicoñahata<br />
huasi.<br />
Despues que. dzoquaha, dzoquandu<br />
Despues que por desde que daandu,<br />
vt. daandu quacuvuitacuinindi ñaniquidzandi<br />
dzavua. despues que tengo<br />
entendimiento no he hecho tal.<br />
Despuntar algo. yosanundodzondi<br />
nuusi, f. canu, yodzacaacavuandi<br />
iñosi, yoquidzaticundundi. f. cadz.<br />
yosandandodzondi, f. canda, yodza<br />
qcavuandodzondi yuhundicosi.<br />
Despuntada cosa. sanitnanundodzo<br />
folio 77v column 2<br />
iñosi, sanisacuandicosi.<br />
Desquartizar. yosatadzeendi, f. cata.<br />
yosandaqmi dzee, f. canda<br />
Desquartizado, sanitanda dzee.<br />
Desquiçiar puerta. yondainahindi yutnu,<br />
yosiconuu, yonacanendi yutnu<br />
Desquitarse en el juego. yodzandaindidzuhua<br />
Desquixarar. vi. descarrillar.<br />
Desabrir a otro. vi. desaficionar.<br />
Desabrirse. yotevui inindi, yosandehui<br />
inindi, yondehuinindi.<br />
Desabrida cosa al gusto. dzacatica, ña<br />
adzi, ñadzicosi.<br />
Desainarse. yocaindaindi.<br />
Dessear algo. yondiyoinindi, yodzandiyo<br />
inindi, yocatni inindi, yosico<br />
daa, yosiconduundi, yosatendi. f. quete.<br />
Dessear cosa de comida. yocuvuitoo.<br />
yocuvuitendendi.<br />
Dessear algo la muger preñada. yocuvuitendendi,<br />
yosiyondi.<br />
Dessear honrra. yondiyoinindi quehe<br />
ñuhu quehedzicondi, vi. ambicion.<br />
Dessear ser obedecido y acatado.<br />
yondiyoinindi cuindaa ñuhundudzundi,<br />
naquayndatuta nuundi.<br />
Dessear ser visto. yondiyoinindi<br />
qniñahatasindi.<br />
Dessear ser codiciado. yodzacatne<br />
iniñahandi, yodzacoto ñahandi,<br />
yodzaquaitnuhuñahandi.<br />
Desseoso que todo lo que vee lo desea y<br />
apetece. tay dzuchi ini, taydatne<br />
ini, tay tooini, tay sacatñe sacayu<br />
ini, tay sandiyo, sacatneini.<br />
Desemejar, no parecer a su padre.,<br />
ñayonaquaineendi, ñayonanihi<br />
neendi sidzutundi, ñayonanihindi<br />
di
folio 78r column 1<br />
di sita, ñayondacuneendi sidzutu,<br />
v. deshonrrar a su padre.<br />
Dessollar vi. supra.<br />
Dessollarse como la mano. yosicocuitañee.<br />
yosicondita ñee, f cuico<br />
Dessollarse con golpe o herida, yonañendi,<br />
yosiconditañeendi, yosicocuitañeendi,yondoyonditañeendi,<br />
yosicoñeendi.<br />
dessollar sacando el cuero entero. yodzacainuundiñee,yodzacootehuindi<br />
neete, yodzacoondacandi ñeete<br />
Dessollarse la culebra, o el hombre por<br />
enfermedad. yocai nuu ñee,<br />
yondai nuu ñee, yonoocuiñe yucuñee,<br />
yonucuico ñee.<br />
Dessollar viuo. dzoyonditocata yocachi<br />
ñeendi. (vua.<br />
Destechar casa. yonananahindidavua<br />
destechada casa. huahi ninanandavua<br />
Destemplado hazer el tiempo, y desabrido.<br />
yñe nene yñe dzusa, yñe<br />
tucu nuu, yñe yy. yñe taha, iñe<br />
huisi, iñe tecudzi.<br />
Destemplarse en comer, ñayosasituhuandi,<br />
ñayotniño cuhua inindi<br />
casindi, ñayosatu inindi, ñayochihitnuni<br />
inindi, yosasinana, yosasicavui<br />
yondi.<br />
Destemplar cuchillo, yonadzadzaandi,<br />
yonacanindi, yonadzacocondi,<br />
yonadzaqni ñuhundi, yuchicaa.<br />
Destemplado cuchillo. yuchicaa<br />
ninduvuicoco.<br />
Desteñirse alguna color, v. desderir<br />
Desterrar a otro. yotasiñahandi, yocai<br />
nahiñahandi, yodzacanacavua<br />
ñahandi, yodzacananditañahandi,<br />
folio 78r column 2<br />
yodzacacandaañahandi, yodzacacaniniñahandi,<br />
yodzacacandodzo<br />
ñahandi, y por metaphora. yosaq yucuichiñahandi,<br />
yodzaquaiñahandi.<br />
Desterrado tay nicai, tay nicanacavua,<br />
tay nicanandita, tai nitasita,<br />
tay sicandaa sicanini, tay sicandodzo.<br />
Desterrado andar. yosicandaa, yosicandodzondi,<br />
yosicaninindi, f. caca.<br />
yonducu ñuundi coondi.<br />
Destetar al niño. yodzaquevuidzecui<br />
ñahandi.<br />
Destetarse. yoquevuidzecuindi.<br />
Destilar agua. yotoonduta, yocainduta.<br />
Destilar, caer gota a gota. ynditacandanduta,<br />
indita coyo, f. cuindita.<br />
Destorcer lo torcido. yonadzanduvuandi<br />
yoho.<br />
Destral para cortar madera. caasandayutnu,<br />
tahuiyutnu.<br />
Destraido con negocios. tay yodzacanino<br />
ini.<br />
Destrocar. yonadzamandi.<br />
Destroncar. yosandandi sahata, futu.<br />
cand.<br />
Destruir algo. yodzanaandi, yodzandehendi,<br />
yodzatuhundi, yodzanaa<br />
ninondi.<br />
Destruir matando a todos. yodzanaañahandi.<br />
Destruir el patrimonio. yodzandehe<br />
cahandi, yodzandehe nahandi<br />
sasi may.<br />
Destruir el pueblo con mal exemplo.<br />
yodzanooñahandi yodzasiniñahandi,<br />
yoquidzadzana ñahandi,<br />
yoquidzayehequahiñahandi,<br />
yodza
folio 78v column 1<br />
yodzacotoñahandi, sahaquachi,<br />
yyoquahi yodzatandi, yosaqcahuindi<br />
ñuu, yodzandaya ñahandi.<br />
Destruirse el pueblo con vicios. yosinaquachi,<br />
f. qna.<br />
destruir los peccados del pueblo.<br />
yodzanaandi, yodzaquehuindi,<br />
quachi, yodzandoyo ñuhundi.<br />
destruirlo todo el yelo o tempestad.<br />
yondehe, yotuhu yocuvuidziyo,<br />
yocuvuinani, yotevui.<br />
destruir y asolar la pestilencia al pueblo<br />
. yodzanaadziyonani quetequahi<br />
ñuu, yodzanaananidziyoquetequahi<br />
ñuu.<br />
desuainar, vi. deseauainar.<br />
desuanecerse. yonaanuundi, yodzananuundi,<br />
yosiconuundi, f. cuico.<br />
desvariar el enfermo, v. desatinar.<br />
desvariar en lo que dize. quandai, qua<br />
nana, yocahata.<br />
desvelar a otro para que no duerma.<br />
yodzacudzucana ñahandi.<br />
desvelado. tay quidzicana, tay ña<br />
ñumana, tay ñayehuanuu.<br />
desvelarse. yoquidzicanandi. ña ñumana<br />
nuundi, dzonuundi tondi<br />
nituvui, yocanandehui nuundi.<br />
desventurado, vi. desdichado.<br />
desvergonçarse. ña yonuu naha inindi,<br />
ñayocuvui caha nuundi, ña yocuvui<br />
nuunaha inindi, ña yosihi<br />
cahandi.<br />
desvergonçado. tay ña yonuunaha<br />
ini, con los demas.<br />
Desuiarse . yosicocuiñendi, yosicocoondi,<br />
yosacoondahandi,<br />
yosacoondiyondi, yosacuiñendi<br />
yondi.<br />
folio 78v column 2<br />
desuiar alguna cosa. yodzaqndiyondi,<br />
yodzaqndahandi, yodzitandiyondi.<br />
desvirgar. vi, corromper.<br />
de tal manera. ycadzuhua.<br />
de tarde en tarde. l. raras vezes. dzo<br />
yyoniquevui, cuihini, ñohonaho<br />
quevui, dzoamadzoamani, dzoamadzoninoni,<br />
amani, dzocuihi.<br />
detener a otro. yocoocaniñahandi<br />
yocootasiñahandi, yodzaquai<br />
ñahandi.<br />
detenerse. yocoocuiñendi, yoquaindi.<br />
detenerse el agua. vide, asoluarse<br />
el caño.<br />
determinarse de hazer algo . yotniño<br />
canu inindi, yocachinihi inindi,<br />
yocachisaa inindi, yochihi cuhua<br />
inindi, yotniño yee inindi,<br />
yotasi ndaainidi, yocachindaa inindi<br />
determinarse de dexar los peccados.<br />
yosandacui inindi, f. canda,<br />
quachi yodzañacuii inindi, yodzacuitacuii<br />
inidi quachi.<br />
determinar pleyto. yotasitnunindi<br />
yodzasinocavuandi.<br />
determinar alguna differencia entre<br />
partes. yotniño mañundi, yotniño<br />
sahundi.<br />
determinado hombre . tay tneni ini,<br />
tay cuyuini.<br />
detener el relox. yodzaquaindi, yodzayaandi,<br />
yodzacoondahandi,<br />
yodzacoondiyondi caacuhua.<br />
de todas partes. neecaandu, neendu<br />
caa, needzavuandu, neecaa nee isi.<br />
de todas partes venir el agua quando<br />
llueue.
folio 79r column 1<br />
llueue. nacañu nadzucu huasidzavui.<br />
De todo mi coraçon. neeinindi, nee<br />
yuinindi, nee daainindi, neecutu<br />
inindi, nee cuii yuinindi.<br />
De todo en todo dehe cuii.<br />
De todo punto. idem.<br />
Detras de algo. sata,<br />
De traues. disi caandisi.<br />
De valde. dzodzicoca, dzo cahaca,<br />
dzondahuica<br />
Devanar con aspa. yondiindi.<br />
Devanar hazer ouillo. yotuvuindi<br />
yuhua, yonatuvuindi,<br />
Devanear. yodzanaini, yodzananinoini,<br />
yodzaca ninoini, yocuvui<br />
tucuini, yodzama inindi.<br />
Deudas tener deuerlas. yotavui yecandi,<br />
yondidzoyecandi, yonai<br />
nuundi. yonai yecandi yeheye candi,<br />
f. quehe.<br />
Deudas pedir. yonundacandi sayonai<br />
yecata.<br />
Deudo pariente, dzo eendutay yocuvui<br />
sihindi.<br />
Deudor . tay dzi yahui yonai yecata<br />
tay yonai yeca yahuindi.<br />
Deuerseme en alguna parte dineros<br />
ynditayahuisindi, f. cuindita, indita<br />
yeca yahuisindi.<br />
Deudor ser por beneficios recebidos.<br />
yocaha, yosaq inindi sita futuro<br />
caq.<br />
Deuieso. taha. quahi ñuhu canu,<br />
tindoo.<br />
Deuieso salir, yocana taha.<br />
De villa en villa. dehendu ñuu, dehendu<br />
tayu.<br />
Devisar algo. yosinituvuindi.<br />
folio 79r column 2<br />
Devisarse. yotuvuiyaa.<br />
De vna parte y otra. duvuisiyo duvui<br />
sichi.<br />
De vna parte sola. siyoni . dzosiyo<br />
dzo ee nisivo.<br />
De vno. eenita, dzo eenita.<br />
De vno mismo. sadzevuindu sadzevuindu<br />
saha.<br />
Dejar generalmente. yoquehuindi<br />
yodza ñandi, yoquehuicoyondi,<br />
yodza cuitaandi.<br />
Deuoto vide in deuoto.<br />
Dexar soltando. yodzañandi.<br />
Dexar de sampar a otro. yoquehuindita.<br />
dexar por temor. yodzaña yyondi.<br />
yodzañañahandi, yoquehuiyyondi<br />
dexar memoria de si. yochihindi yuhu<br />
quevui yuhu cuiya nisito huahandi<br />
ñuucoo ñuucaca, yocoo<br />
tasindi tnuni taniño, yocoo tasindi<br />
taniño, yocoo tasindi tnunicuhua,<br />
tatatoniño yocootasindi, dehe<br />
dzuhua sacacuvui nuucaanuu<br />
qhu yocoo tasindi.<br />
dexar de hazer algo por descuido,<br />
nicuvuinaa inindi, nicuvuinaandi,<br />
nidzahuindodzo inindi.<br />
dexar algo por uerguença. yoquevui<br />
cahandi.<br />
dexar algo por pereza, yoquevuidzusandi.<br />
dexar a otro con desden y enojo. yoquevuidzoo<br />
dzuchindi.<br />
dexar pasar a alguno sin castigo.<br />
dzo yondito candi, dzoyondaya<br />
candi.<br />
dexar de venir a misa. yocaindimisa<br />
yodzacaindi misa.<br />
dexar
folio 79v column 1<br />
Dexar de hazer algo por enojo. yocuvui<br />
yecandi, yocuvuidzichiinindi,<br />
yocuvui yecainindi.<br />
Dexar a otro durmiendo e yrse. yodza<br />
cudzundaa ñahandi.<br />
Dexar la muger durmiendo al varon<br />
e yrse. yodzacudzu huisiñahañasi<br />
yeeña, yondyondaañahaña<br />
quahaca.<br />
Dexar algo de la comida para otro<br />
yodzandoondi sita. yochihitnunindi<br />
sita, yocataasindi.<br />
Dexar de enmendarse perseverando<br />
en el peccado. yondihi yonañundi<br />
quachi, yondiyundodzondi<br />
quachi yondidzoyotavuindiquachi.<br />
yotnee yonahindi quachi.<br />
Dexar algunos dias de venir. caanino<br />
quevui yoque sita.<br />
Dexar la puerta abierta. yonuna,<br />
Dexar en el camino al que venia pasando<br />
adelante. yosahanduundi,<br />
f, qhu niquevui ñahandi.<br />
Dexalo mandado. nacoo, nacoo cadzavua,<br />
nacoonidzavua.<br />
Dexo o fin de algo. sayosinocavua,<br />
sayosandehe, sayosatuhu.<br />
Dezir, yocachindi. yosiindi, f. cuvui.<br />
Dezir el señor. yocanadzahaya. yosinodzahaya,<br />
yosichi dzahaya, f.<br />
cuchi.<br />
Dezir en comun. yocachicanundi.<br />
Dezidor o hablador. tayyocahañee<br />
yocaha cani, taydudzu cani.<br />
Dezir vnas cosas dexando otras.<br />
dzonino yocahandi.<br />
Dezir algo concertadamente. yehe<br />
toto huii yondasininondi nuuta,<br />
yochihindasi huiindi nunata. yehe<br />
folio 79v column 2<br />
dasi yehe totoyocahandi, yondahui<br />
yototo, yocahandi, yehendico<br />
huii, yehetnaha huii.<br />
Dezir verdad, yocachindaandi. l. cuite.<br />
l. mihi, mihindaa yocachindi.<br />
Dezir mal de otro en su ausencia,<br />
yocachidzumadzequendi, sita,<br />
yocachi nenindidzondi sita, yocasindi<br />
sita, yocasindaandi sita. yotnaisiyondi<br />
tnuhuta, yotnaiyuhundi.<br />
Dezir bien de alguno. yocachi huahandi<br />
sita, yocachi huatundi sita,<br />
yocachi huii, yocachi manindi,<br />
yocacu nahi huahandi, yochidzo<br />
huidzondita.<br />
Dezidor suaue. tay caha huii, caha<br />
huayu, tayndudzu huiidudzuhuayu,<br />
Dezir presuntuosamente, yocaha<br />
huicondi cahatachindi.<br />
Dezir gracias o donaires. yonducu<br />
dzequendi. yocachidzequendi,<br />
yocachitnuhudzeque, yodzaquacu<br />
ñahandi, yochihidzequendi.<br />
Dezir gracias no honestas. yocachi<br />
dzequendahindi dzequeñahuaha<br />
dzeque ñuu, dzequendii dzeque<br />
cuiya, dzeque dzana dzeque<br />
quadza.<br />
Dezir algo auisadamente, yocachituhuandi,<br />
yocachi quaindi, yocachi<br />
huatundi, yocachindichindi.<br />
Dezir algo de veras y no de burla,<br />
ñadzeque ñadzeeyocachindi.<br />
Dezir de esta manera que es buena.<br />
y sabrosa cosa . ñanidzeque huaha<br />
huidzi adzi ñadzequeñadzee huaha<br />
Dezeno, sacuvui vsi,<br />
Deze-
folio 80r column 1<br />
Dezena. ee sichi sa vsi.<br />
Dezmar sacar el diezmo. yosaindodzondidiezmo.<br />
f. quai, yodzatacandi<br />
yodza cayandi diezmo, yodza<br />
caindi diezmo.<br />
Dezmar pagarlo. yosaha ñahandi sa<br />
cuvui vsi, yodzocondi sayosinovsi.<br />
D. A N T E I.<br />
Dia quevui duvui, devui.<br />
Dia de fiesta, quevuicanu, huico<br />
canu, huico quevui, quevui<br />
huico<br />
Dia de trabajo de entre semana. quevuidzo<br />
ninocaquevui dzoninoca<br />
quevuidzandehe, quevuidzanino<br />
quevui dzohooca, quevuicuvui<br />
tniño.<br />
Dia de fiesta de guardar. quevui canu,<br />
quevuii, quevuiyoocadzatniño<br />
Dia pequeño. duvuidzuchi, duvui<br />
ñacani.<br />
Dia y noche. ee quevuieeñuu, duvui<br />
niñu, danduvui dañuu,<br />
Dia del nacimiento del señor. quevui<br />
nituvuinanaya, quevui nisiñe<br />
nanaya.<br />
Dia y medio. eequevui yodzodzavua,<br />
ee nee ee ñahu quevui, nucañu<br />
quevui cuvui vvui.<br />
Dia del juizio. quevui quitasi tnuniya<br />
tniño dehetaca ñayevui, quevui<br />
qndehe qnaa ñuu ñayevui.<br />
Diablo vide demonio,<br />
Diabolica cosa. sasi ñuhuu cuina.<br />
Diamante. yuchicasi, yuchiyuu.<br />
Dia entero . duvui yacaduvuiyaa,<br />
quasaa qua cañundi candii<br />
folio 80r column 2<br />
Dias a. saycandaa, saycandehe quevui,<br />
saycandehe huico,<br />
Dicha buena. sasi cuiñendaa ñuhu,<br />
datu, tahui sasindaindatu, saisindaa<br />
ñuhu.<br />
Dichoso ser. yndaañuhundi, f cuind<br />
ñuhu sindi, yocaindatundi, datundi.<br />
Dichoso hombre. tayndaa ñuhu, tai<br />
indaandatu, tayyehendatu, tay<br />
yocaindatu, tai yonihitahui, tay<br />
yonihindatu tayyocaihuahandatu<br />
Discernir. yonacani tnuniinindi, yonatnaitnunindi,<br />
yonatasi ninandi<br />
yuhusahu, yonatasiquaandi, yotasi<br />
siñandi, yotasi sichindi.<br />
Diciplinar doctrinar a otro. yoyuhui<br />
ñahandi, yodza cuisindaa iniñahandi,<br />
yodzatuhua ñahandi,<br />
yotniño tacu, yodzaquaha ñahandi.<br />
yodzacoto ñahandi. .<br />
diciplinado hombre virtuoso, tay<br />
quaiini, tayndaa ini, tay ñoho tacuini<br />
diciplinar. vide açcotar.<br />
diciplina, yoho ñuma.<br />
diciplina de cinco ramales. yohoñumaindita<br />
hoho yoho.<br />
dicipulo. tay nidzaquahata, taynidzacaata,<br />
diente noho.<br />
dientes delanteros. noho yahi, noho<br />
inino mañu, noho mañu,<br />
dientes andarse. yocandanoho, yonduchi,<br />
yosichi. f. cuchi. yocuvui<br />
quayanoho, yocuvuiyy.<br />
dientes doler. yocuhui noho, yosacuiñeii<br />
noho, f. qcuiñe.<br />
dien-
folio 80v column 1<br />
dientes comerse de neguijon. yotayunini<br />
saha noho, yosasinini saha<br />
noho.<br />
dientes de peine. yño cucua.<br />
diestra mano. dahaquaha.<br />
diestra persona . tay tuhua taysini.<br />
dieta en el comer tener . yodzaquehuininondi<br />
sacasi, yochihitnuni<br />
inindi sacasi.<br />
dieta asi. sayoquehuinino sacasi sasaquehetnuni<br />
ini sacasi.<br />
dieta camino de vn dia. cuhuaichi,<br />
yosica eequevui.<br />
diezmo. sasinovsi sacuvui vsi.<br />
differir, diferenciar vna cosa de otra.<br />
ñayonduvui dzavua, ñayonutnaha,<br />
ñayosatnaha, ñanicuvui cuhua.<br />
ñaninu coho cuhua.<br />
differir vna lengua de otra en algunas<br />
cosas, como la de tepozculula,<br />
y yanguitlan. dzuchini yodzama<br />
yuhuta, dzuchiniyondiyondaandudzuta,<br />
yondicocuisi yondicocavuandudzu.<br />
differenciar o diferir como español<br />
de yndios. nina sichi caata, ninasichi<br />
nicacu, ninasichi yyo.<br />
differenciado en colores. ninasichi<br />
caa noo.<br />
differir en hechura, nina yyo, quaa<br />
yyo, tucu yyo tucu sichi yyo.<br />
diferir alguna cosa dilatarla como<br />
el tiempo. yodza caandi yondi,<br />
yodzacaandahasicandi yoquidza<br />
yaandi quevui, f. cadza. yodzaqndacaninondi<br />
quevui, yosataninondi quevui,<br />
yosatacanindi, quevui, futu<br />
cata.<br />
diferirse asi yosaacuita caniquevui<br />
folio 80v column 2<br />
yosaacuitanino quevui, f. caa, yosaandahadiyoquevui,<br />
f. caa.<br />
diferir o dilatar algo por pereza.<br />
yocuvuicocoinindi. yoquidzacocoinindi,<br />
yosataninondi, f. cata,<br />
yosaqninonahondi, f. caq.<br />
diferentemente. tnuhuña yonutnaha,<br />
tnuhuñayonduvuidzevui<br />
diferencias tener. yodzatnahatnahandi,<br />
yonaandisihita, yotnaindi<br />
sihita, yocuvui huaandisihita.<br />
dificil cosa . cana, tadzi, neni, tate<br />
huisi.<br />
dificultosa de entender. yyohuisi,<br />
yyotadzi ini, yyo.<br />
difficultosamente. tnuhucana, neni,<br />
tadzi.<br />
difinir, determinar. yotasitnunindi,<br />
yosinotasindi.<br />
digerir la comida . yosicosiyo sayosasindi,<br />
yondicosiyo, yosihinino,<br />
f. cuvui, yosicocuisi, yosandoho,<br />
yosanini sacasi chisindi, f. qnini,<br />
yositanini chisindi, f. cuta.<br />
digna persona taindatu, taindaa ñuhu,<br />
tay ñuhusita, tahuisita dzahua.<br />
digna cosa. sayeheñuhu, sayehedzico.<br />
dignidad o señorio. sasiyya, sasitoniñe.<br />
digno ser de algo. datu yosatnahaninosindi,<br />
dahuitahui yotnahanino<br />
sindi.<br />
digno de ser temido. tayyosatnaha<br />
sitaha co yuhui ñahatucutay, tay<br />
yosatnaha sita cotoyyotucutay<br />
nuuta.<br />
digno de ser creydo. tay yyosatnahasita
folio 81r column 1<br />
tnahasitasa coyuhuiñahatucutay,<br />
tay yosatnaha sita cotoyyotucu<br />
tay nuuta.<br />
Digno de ser creydo. tay yosatnahasita<br />
sacahandisatucu tai dudzuta,<br />
tay yyosita satacundisa tucu<br />
tay dudzuta qnindisata dudzuta.<br />
Digno de honrra. tay yosatñaha sita<br />
saqquehendudzu.<br />
Digno de ser respectado. tai yosatnahasita<br />
sacoocoto ñaha sacadzacanu,<br />
cadza nuu, ñahata, sacahatnuni<br />
sita.<br />
Dilatar algo, vide diferir.<br />
Diligente. tay cuyu, tay ñuhuini,<br />
tay tneni ini, tay ñohocuvui ini,<br />
tay ñohotneni ini.<br />
Diligente ser. yocuvuicuyundi, yocuvuitnenindi,<br />
yosacoondaa nihinditniño,yosacoondaatnenindi,<br />
f. qcoo.<br />
Diligentemente, tnuhucuyu, tnuhu<br />
tneni.<br />
Diligentemente se haga mandando,<br />
davui natuvuindaa, davuinacuvuiqueye,<br />
nacuvui ñuhu nacuvui<br />
tneni tniño taainindo cadzatniño,<br />
cuitandaye cuitandichindocadzando.<br />
Diligentemente hazerse asi. davui yotuvuindaatniño,<br />
davui yocuvuiqueye,<br />
yocuvuiñuhu, yocuvuitneni.<br />
Diligentissimo, presto en lo que haze.<br />
dzoñena, dzondayuca tnenita,<br />
dzoñena dzondayuca cuyuta, ña<br />
naha ñanducu yocuvui tniñota.<br />
Diluuio general. sanicoodzavui ñuhu,<br />
dzavui yyo nidzahui ñuu ñayevui,<br />
nidzahui yucu siqui ninaa<br />
folio 81r column 2<br />
nindiyu, ninananduta canu, nindaanduta,<br />
ninucavuandaanduta,<br />
nindacandaanduta.<br />
Diluuio. sayonanadutacanu, soyocoocamadzavui.<br />
Diluuio venir. yondesinduta, yonananduta,<br />
yocoocavuanduta.<br />
Dinero. dziñuhu dusa.<br />
Dios. ñuhu, ñuhu toniñe.<br />
Dios omnipotente. ñuhundehehuaha<br />
dehecuvui, ñuhu tnani huisi,<br />
ñuhutuhuandichi.<br />
Diputar algo para alguno. yotaatnunindi,<br />
yocachitnunindi.<br />
Diputar alguno para algun oficio.<br />
idem.<br />
Discordar en pareceres. ñayosatnahandudzu,<br />
ñayocuvui eendudzu<br />
ñayocuvui eenuundudzuta, yocuvuidzeendudzuta.<br />
Discordes enemistados. ñohodzoo<br />
sitnahata, ñohoquachi sitnahata,<br />
ñahuahañahuatu sinitnahata, ñandaa<br />
sinitnahata.<br />
Discordias poner. yotniñodequequachi<br />
sitnahandi, yodzanaa ñahandi,<br />
yotniño dzooñahandi, y por metaphora,<br />
iñondavua yosaqninondi<br />
inita, f. caq. idzi mihi yosaquinondi<br />
inita, yecaquachi yotniñondi<br />
inita.<br />
Discreto hombre. taituhua, taisinitnuni,<br />
tay nituvui nuu, tay yotacututnu,<br />
tay yosaqtutnadziñe,<br />
tay nicuvuituhua.<br />
Discreto ser. yocuvuituhuandi, yocuidichindi,<br />
yocuvuicasi inindi,<br />
yosinitnunindi, f. qni, yotuvui nuundi,<br />
yotacututnundi.<br />
L discre
folio 81v column 1<br />
Discrepar. ñayosatnaha,<br />
Discurrir con el entendimiento. yondenoo,<br />
yondendodzo inindi, yonucuinoindi.<br />
Discurrir por diuersas partes. vide<br />
andar.<br />
Disfamar, vi. deshonrrar.<br />
Disfamado ser. yondaidzicondi. yonoonahandi,<br />
yondavui yeq quachindi.<br />
Disfamado. tay nindaydzico, tay ninoonaha<br />
tay ninduvuinaha.<br />
Disforme cosa, vi. cosa espantosa.<br />
Disfraçarse. yosicosiyo nuundi yosicocavuandi,<br />
f. cuico, yodzacuico<br />
siyo nuundi.<br />
disfraçado. tay sicosiyonuu, tay nisico<br />
cavua, tay ninadzadzana nuu.<br />
Dislate. dudzu dzana, dudzu naha.<br />
Disminuir algo. yodzanoo cuvuindi,<br />
yodzacoocuvuindi, yodzacoo<br />
cuisininondi, yodzadzuchindi, yondadzadzuchindi.<br />
Disminuirse. yonoocuvui yocoocuvui,<br />
yocoocuisinino.<br />
Disparar arcabuz. vi. arcabuz<br />
Disparates dezir yocahadzanandi.<br />
Dispensar en alguna cosa. yosay yuhundi,<br />
fu. quay, yotniño siñandi,<br />
yondasi inondi.<br />
Disponerse o parejarse para alguna<br />
cosa. yonucoosahandi, yonduvuicutundi,<br />
yonu coosiñandi.<br />
Disponer o aparejar algo. yoquidzacutundi,<br />
fu. cadz. yotniño sahandi,<br />
yotniño siñandi, yodzacutundi.<br />
Dispuesto gentil hombre. tay caa<br />
toho, tay caa yuhu nuu, tay caa<br />
folio 81v column 2<br />
huii tay caa canda, tay huii tay<br />
caa huaha.<br />
Disputar con otro. yodzandichi sitnahandi,yodzandichininondudzutnahandi,yodzaqquehendudzu<br />
tnahandi, yoquidzasisindudzu<br />
tnahandi.<br />
Dissencion. sañandaa sinitnaha,<br />
sa ñohodzoo sitaha, vide. discordia.<br />
Dissimular, vi. fingir.<br />
Dissimular que no vee. ñayosinindi<br />
yocachi inindi.<br />
Dissimular enfermedad. ñayodzatuvui<br />
sayocuhuindi, yodzahindi<br />
sayocuhuindi, yodzananinondi<br />
sayocuhuindi, yodzasisininondi<br />
sayocuhuindi.<br />
Dissimular las cosas pasando por<br />
ellas. dzoyondayacandi. dzoyon -<br />
di tocandi, yosinindi.<br />
Dissipar hazienda. yosaiñuhucahandi,<br />
yodzasadzanandi, yodzandoyoñuhucahandi.<br />
Dessoluta muger. ñaha ña ñohodzadzicaini.<br />
ñahaquacuvui dzana, ñahaquatadzi<br />
nee ca ini.<br />
Distar vna cosa de otra. ñoho naho<br />
f. coho, ñohotanda, ñohondii, ñohondadzi.<br />
Distancia asi. nahosi, sañohonaho,<br />
sa ñohotanda sañohondiyu.<br />
Distar mucho vna cosa de otra. sica<br />
. ñoho naho, ñohotanda.<br />
Distantes apartados poner vnos de<br />
otros. yotniño naho caa naho,<br />
yosita naho, yosaqnaho.<br />
Distar (estando en pie) vno de otro.<br />
ñoho naho iñendi, fu. cuiñe, caa<br />
naho
folio 82r column 1<br />
naho iñendi, si sentados. ñoho naho<br />
yyondi caa naho yyondi.<br />
Distar vnas cosas de otras estando<br />
enhiestas, sica isisiñe, futu. sica<br />
cuisi cuiñe, dzoquahadzoquaha<br />
isisiñe.<br />
Distar estando tendidas. sica ysisiyo,<br />
fu. sica cuisicoo, sica ñoho naho,<br />
ysindaa, sica sicani ysindaa, dzo<br />
quaha ysindaa, dzoyca dzoyca<br />
ysisyo.<br />
Distar en mejoria o perfection. ñayonduvuidzavua,<br />
ñasatnaha, ñacuvui<br />
yatni, huaqtnahandaa.<br />
Distilar, vide. destilar.<br />
Distinguir. yotasiquaaquaandi, yotasidzeedzeendindudzu.yotasininandi<br />
dudzu, yosanda ninondi dudzu,<br />
yotniño nahandi eendudzu.<br />
Distraer el entendimiento. yosandanino<br />
inindi, futu. cand yotanda<br />
ninoinindi.<br />
Diuersa o differente cosa. ñasatnaha,<br />
ñadzavuayyo, nina caa, ñadzavuasito,<br />
ninayocuvui.<br />
Diuersidad de cosas . dehendu dehendusi.<br />
Diuina o esipiritual cosa, sa siñuhu,<br />
si ñuhu.<br />
Diuinamente. tnuhn siñuhu.<br />
Diuina cosa, dedicada al culto diuino.<br />
sasiñuhu.<br />
Diuidirse vna cosa como se diuidio<br />
el mar bermejo en el transito de<br />
los hijos de Israel . yosina, futu.<br />
qna. yosicocoo yosicocuiñe, nisicotehuinduta<br />
canu, nisico casandaata,<br />
siyosiyo nisicocuisita, ninucutandaataa<br />
ninucoo tehuita,<br />
folio 82r column 2<br />
ninucoyondaata, nitinda dzavuata.<br />
Diuidir cosas liquidas. yosahunina<br />
ninandi, f. qhu.<br />
Diuidir algo, yotasidzee dzeendi,<br />
yotasininaninandi, yotasiquaaquaandi.<br />
Diuidirse asi. yosacoodzee dzee, yosacoonina<br />
nina, yotandadzeedzee<br />
yotnuhunina nina.<br />
Diuidir algo en muchas partes. yosandadzeedzeendi,<br />
f. canda.<br />
Diuidirse los rios. yotucunduta, yocuvui<br />
vvuinduta, yotandadzavuanduta,<br />
yositanduta, f. cuta.<br />
Diuision de rios. sayotucunduta, yocuvuivvuinduta.<br />
Diuisa. day yecu, tnuni yecu, daindodzo.<br />
Diuorsio. sandaindaa, sanandasindaha.<br />
Diuorsio hazer. yonandasidahandi,<br />
vi. apartarlos.<br />
Diuorsio ser hecho. yondaidaa, yonandasidaha.<br />
Diuulgar algo. yodzasinotuvuindi,<br />
yosinocachindi, yocachitnuhundi,<br />
yosatanino tnuhundi, f cata.<br />
Diuulgarse asi. yosinotuvui, yositanino,<br />
yosinocuta.<br />
Diuulgar la palabra de Dios, como<br />
hizieron los Apostoles. yodzasinondi<br />
diqtatandudzunDios, yosataninondi<br />
diqtata, f. cata.<br />
Diuulgada ser la palabra de Dios.<br />
nisitanino tnuhu nituvuiudisi<br />
dudzu, nindaisiyodudzu quaha,<br />
nitacunino neecutundu ñuu na<br />
nidzi yota nitacu.<br />
L 2 D.
folio 82v column 1<br />
D. A N T E O.<br />
Doblar. yonacanundi, yosanundi,<br />
f. canu.<br />
Doblado etsar. caatnanu.<br />
Doblar manta. yonacanundi, yona<br />
tasitnanundi, yodaqtnanundi, yosaqtnanundi.<br />
Doblar la rodilla. yochihiteyesitendi,<br />
yochihindiyesitendi, yonachihindadzesitendi.<br />
doblarse asi la rodilla. yonucooteyesite,<br />
yonucoondadze.<br />
doblar la rodilla haziendo reuerencia.<br />
yocootniñositendi, yosanu<br />
site, f. canu .<br />
doblar hilo, o cordel. yosaqtnanundi,<br />
yodaqtnanundi, yonacanu.<br />
doblar el cuerpo para alcançar algo.<br />
yonucoote yesatandi, yonucoondiyesatandi,<br />
yonucootnanu satandi,<br />
yonoocohondiyesatandi.<br />
doblar o aforrar. yosaqtnahandi, yosaqndodzo<br />
tnahandi, f caq.<br />
doblar el trabajo dzavuaca yochidzondi<br />
sita, yondadzavvuindi sita,<br />
dzavuaca yosaachidzondi sita<br />
yonachihivvuindita tniño.<br />
doblar el precio dzavuayosahandita,<br />
yosahayahuindi, f. cuh.<br />
doblar la pena y el castigo dzavuaca<br />
yodzandohondita, yondaacodzoca<br />
yodzandohondita, yonadzandohovvuiquevuindita.<br />
doblado tay dzocaandodzonica sa<br />
cahata, tay vvuindudzu, tay vvui<br />
ini, tay vvui yuhu, tay ñandisandudzu,<br />
tay dzamandudzu, tay<br />
vvui yoo, vvuindatu, tay ña mihi<br />
folio 82v column 2<br />
yuhu, tay cahavvui, tay cahadzuma<br />
dzeque tay ñoho huisi ini.<br />
dobla hablar. tnuhu ñayyo eenuu<br />
yocahandi, caa quaha caa huadza<br />
tnuhu yocaha, dzotucu dzo<br />
tucu yocaha, nucahide cahi yocahandi.<br />
doblar manta hazia dentro . yonacanundaye,<br />
caandaye yonacanundi.<br />
doblada estar ygualmente. caatnanudzavuadzoo.<br />
doblada estar desygual. caatnanundaa,<br />
caa tnanunañu<br />
doblar el braço. yonacanundahandi,<br />
yochihiteyendahandi.<br />
doblegar algo. yodzacayendi, yochihindi<br />
yendi, yotasindadzendi<br />
yodzacuiyendi, yoquidzaticuiyendi.<br />
doblegarse como vara. yocaye yosiye,<br />
f. cuiye, yocuvuitecuiye.<br />
doblegarse la viga por mucho peso.<br />
yocoocuisininondavua, yocayeninindavua.<br />
docil. tay yosainino, tay yonini.<br />
docil, o docible, tay yodzaquahacasi,<br />
tay quaquicasi, v. abil.<br />
dolar madera. yosasindi, f cusi.<br />
dolado yutnunisasita, yutnuunitusi.<br />
dolencia. quetequahi.<br />
doler la llaga. yosasinini, yosatu, yo<br />
cahu, yocaca.<br />
doler la llaga con começon . yocuhui<br />
cata, yocata, yocadzenini.<br />
doler la cabeça . yotahuininidzini<br />
yocacaninidzini.<br />
doler mucho la cabeça, yocuhuicuhuidzini,<br />
yonaanaa nuu, yosico<br />
sico
folio 83r column 1<br />
sico nuundi, f. cuico.<br />
Doler la frente del peso dela carga.<br />
yosatutnaandi, yocaca tnaandi,<br />
yodzo cuino tnaandi, yocotnee<br />
hua idzidzo, yocootnahahuay.<br />
Doler en alguna parte. yocuhui yosasi<br />
nini, yotahui nini, yocahu<br />
yocoyo.<br />
Doler el pecho por estar repleto.<br />
yosatundicandi, yocuvuitnañudicandi,<br />
yocuvuinenendicandi, yochitutnañudicandi<br />
nisacoho dzehendi,<br />
yocana ñuhudzuqndi.<br />
Doler el pecho cerrandose . yocanañuhudzuqndi,<br />
yocuvuidicandi,<br />
inino quahindicandi, yosino ñuhu<br />
dzico quahi dadzuqndi.<br />
Doler los dientes. dzasinoho, yocuhui<br />
noho, yocuhuidzasinoho yuhundi.<br />
Dolor de dientes. quahidzasinoho.<br />
Doler las enzias. yoqueteñee saha<br />
noho.<br />
Doler el coraçon. yosatuinindi, yocahuinindi,<br />
yocacainindi.<br />
Doler los riñones. yocuhui catnu<br />
satandi.<br />
Doler la hijada. yocananini inindi,<br />
yosine nini inindi, futu. cuine, yosinocuini<br />
inindi.<br />
Doler los oydos . yocanacuitno tutnundi,<br />
yocuhuidzohonodi, yocana<br />
dzohondi, yocana nuu tutnundi.<br />
Doler las tripas . yocuhuichisi, yotnee<br />
ninochisi, yocacachisi.<br />
Doler el costado. yocanacuino dziñe<br />
dicandi, yocanandita, yocana<br />
cuiñe dzine dicandi.<br />
Dolerse de alguno. yocuvuicoyondi<br />
folio 83r column 2<br />
sita, yocuvuiquacainindisita.<br />
Dolerse de alguno sin poderlo remediar.<br />
yosihindahui inindi sita,<br />
f. cuvui, yocuvui cacainindi sita,<br />
ñahuisi cadzadisita.<br />
Doliente estar. yocuhuindi.<br />
Doliente estar de graue enfermedad,<br />
yocuhuicahuindi, yocuhui<br />
nenindi, yocuhuii indi.<br />
Doler el vientre a la muger, tener dolores<br />
de parto. yoquañe nuuchisi,<br />
yosatendutadzuta.<br />
Dolorido. tay yecaini, tay yyini, tai<br />
nicacuquahi, tay ñohoquahi ini,<br />
tay dzusaini, taiyondaañee quahi<br />
tay taha, tay ñayondai quahi.<br />
Dolor. quahi, savhui, sacaca, sandahui,<br />
y por meraphora quetequahi,<br />
yuu yutnu.<br />
Dolorosa cosa que pone tristeza, sa<br />
dzandeheini ñaha, saquidzaquaca<br />
ini ñaha, saquidzandahui ini<br />
ñaha, saquidzacoyo ini ñaha.<br />
Dolor los latidos queda. sayocana qni,<br />
sayosasinini.<br />
Domar cosa fiera, y braua . yodzacaandite,<br />
yodzatneendiinite, yodza<br />
catnindi inite, yoquidzaquaindite<br />
Domar las passiones. yonacani inindi,<br />
yonadzitainindi yonatasicutundi<br />
satu.<br />
Domestico animal criado en casa.<br />
quete yocuvuidzanandi.<br />
Domingo. quevui ñuhu, quevuivsa,<br />
quevuidzutundios.<br />
Don. pro nombre castellano. ya, yya.<br />
Don. dadiua. omd. saninihi, saninihi<br />
tahui, tahui.<br />
Don preseas que suelen lleuar para los<br />
L 3 casa-
folio 83v column 1<br />
casamientos de los SS. inodzehua.<br />
Don, preseas tales entre maçeguales.<br />
dzinoñuhu.<br />
Donaire dezir. yonducudzequendi,<br />
yocachidzequendi. yocootniño<br />
dzequendi, yondacunahidzeque -<br />
ndi, yotniño dzequendi, yodzaquacuñahandi.<br />
Donar, dar gracioso. yosahadzicondita<br />
yosahacahandita, yotasindi.<br />
Donar hazer mercedes el señor yodzasatahuiya,<br />
yodzaquai tahuiñahaya,<br />
yosahatahui ñahaya, f.<br />
cuhua, yotasitahuiya.<br />
Don recebir. yonihitahuindi, yosai<br />
tahuindi. f. qua.<br />
Donde preguntando. mandaa, nandaa.<br />
Donde. sadzevuindu yuqua. l. yca.<br />
Dondequiera, v. a dondequiera.<br />
Donoso. tay dzeque, tay yonducudzeque,<br />
tay yocachidzeque, tay<br />
yocootniñodzeque, tayyoquidzadzeque<br />
tay yonahadzeque,<br />
tay yonaidzeque, yodzahadzeque.<br />
Donzel, vino. vino huita vino huidzi<br />
vino huii, vino ñayosihi yyo, dedzi<br />
sihihuii, sihihuita, sihiquai, sihi<br />
huatu, sihi adzi l. huidzi.<br />
Donzella virgen. ñaha ñuhu, ñaha<br />
neeii ñahaii, ñaha yoco, ñaha nee<br />
ñaha nee yoco, ñahadzoho, ñaha<br />
taquiñuhu, ñahaquachi.<br />
Donzel. tay ñuhu, tay taqui ñuhu,<br />
tay quachi ñuhu.<br />
Dorar algo. yotaandi dziñuhu, yochidzondidzi<br />
ñuhu, yotaandi duta<br />
dziñuhu, yocoochidzondi dziñuhu,<br />
yodzacaandi dziñuhu.<br />
Doradilla. dzucuadzavui, yucudzu-<br />
folio 83v column 2<br />
cuadzavui.<br />
Dormir. yoquidzindi, f. cudzu. yosaiñumanandi,<br />
yosai ñuu ñumanandi,<br />
f. qua.<br />
Dormido. tay yoquidzi.<br />
Dormir dia y noche . niñunduvui<br />
yoquidzindi, danduvui dañuuyoquidzidzama,<br />
yoquidzi duvui.<br />
dormir profundamente. yoquidzi yyo<br />
yoquidzinaa, yoquidzidatnendi.<br />
Dormecerse, caerse de sueño . yosihi<br />
ñumanandi, yoquesi ñumanandi,<br />
yocuvui yehua nuundi.<br />
Dormir los ojos abiertos. yoquidzi<br />
ydzondi, yoquidzi nuundeendi, yoquidzi<br />
nuu tuvuindi.<br />
Dormirse en pie. yoquidzindichindi<br />
yoquidzinduvuandi.<br />
Dormir la cabeça colgada. yocoocuitacaadzuqndi,<br />
yoquidzi yocoocuitandayedzuqndi,yoquidzindi<br />
yocoonaidzuqndi.<br />
Dormir hazer a otro, yodzacudzu<br />
ñahandi, yodzaquidzi ñahandi, yodzaquai<br />
ñumanañahandi.<br />
Dormir mucho. yoquidzi yyo yoquidzi<br />
naandi yoquidzindeyendi,<br />
dzohootnay yosaqndi yoquidzindi<br />
Dormir mucho tiempo. yoquidzinahandi,<br />
yoquidzi cuiindi.<br />
Dormilon. tay quidzi, tay quidzi quidzi,<br />
tay nuu cudzu.<br />
Dormitar. yoquidzi quañendi, yoquidzicacandi.<br />
(ta.<br />
dormitorio lugar. huahi sayoquidzita<br />
Dos vezes mas bueno, o malo. yodzocavvuisichi<br />
huaha. l. ñahuaha.<br />
Dos dias y medio, vvuiquevui yodzodzavua.<br />
Dos
folio 84r column 1<br />
Dos dias despues. savvuiquevui cuvui,<br />
vvuiquevui cadzaquitnaha.<br />
Dos dias antes . vvuicaquevui cuvui,<br />
vvui caquevui qtnaha.<br />
Dos caminos do se parten. sayotucuichi,<br />
sayocuvui vvui ichi, sayodzamaichi,<br />
sayotandaichi.<br />
Dotar hija, o otra persona. yodzatnunindi<br />
siña, yodzatnunindi sasi<br />
mayndi, yotasitnunindi siña, yotasitnuni<br />
quaandi siña.<br />
Dote. sanisiyotnuni siña, sanicuvui<br />
tnuni siña, sanisacootnuni siña.<br />
Dotado de gracias naturales. tai<br />
ndatu.<br />
Doto hombre, vi. abil.<br />
Dotor que enseña . tay yodzaquahandichiñaha,<br />
tay yonahandichi<br />
tay yodzacoto casiñaha, tay yodzaquaha<br />
ñaha, tay yonahacasi.<br />
Doctrinar, vi. disciplinar.<br />
Doctrinar con benignidad. yodzaquahaquayñaha,<br />
dzoyaadzohuii<br />
dzonani yodzaquahañaha, yodzatacundaa<br />
ini ñahandi, yodza<br />
tuvuindaa iniñahandi yodzacuisindaa<br />
ini ñahandi.<br />
Doctrina dela yglesia. dudzuñuhu,<br />
sancta yglesia, huidzo sahu sancta<br />
yglesia.<br />
D. A N T E V.<br />
Duda. sasiyehendatu ini, sanatadzi<br />
vvui ini.<br />
Dudar. yochihindatu inindi,<br />
yehendatu inindi, f. quehe yyondatu<br />
inindi, yotadzi vvui inindi, yosaquehendatu<br />
inindi, f. qquehe,<br />
folio 84r column 2<br />
yocuvuindatu inindi, yotadzi<br />
vvui inindi.<br />
Duda ay. datuni, vt. datuniquesi<br />
dzutu, duda ay si vendra el padre,<br />
dzandatunica cacuta. duda ay si<br />
escapara.<br />
Duda asi. sandatuni, sadzovvuica<br />
satandaaca.<br />
Duelo tener de otro, v. compassion.<br />
Duelos tener. yondehendi, yotnee<br />
inidi, ñohodehe, ñohotnee inidi,<br />
yondehui inidi, yocuvuidzuchi ini<br />
Duende. dzndahui ñaha, ñuhu maa<br />
ñuhundevui.<br />
Dueña. toho dzehe.<br />
Dueño de casa. tay dzihuahi, tai si<br />
huahi.<br />
Dueño de algo. tay dzi yahui, tay<br />
si yahui.<br />
Dulce cosa. huidzi, sahuidzi, saadzi.<br />
Dulces palabras. dudzu huidzi, dudzuadzi,<br />
dudzuhuayu dudzu huii<br />
dudzu huico dudzu huata.<br />
Dulce y suaue canto. yaa huaha, yaa<br />
huii, yaa huayu, yaadzacu.<br />
Dulcedumbre, y gusto spiritual. satuvui<br />
huatu sasi ñuhu, satuvui<br />
huatu ini sasiñuhu.<br />
Dulcedumbre tal sentir. yotuvui huatu<br />
inindi si ñuhu, yonduvuiadzindi<br />
si ñuhu, yosini huidzindi, yosini<br />
adzindi tniño stohondios.<br />
Dulce hazer algo. yoquidzahuidzindi,<br />
yoquidzaadzindi.<br />
Dulçor. sahuidzi, saadzi.<br />
Duo que se canta. yaavvui:<br />
Duplicar carta. yoquidzavvuindi<br />
tutu, yoquidzavvui sichinditutu<br />
fu. cadza.<br />
L 4 Dura
folio 84v column 1<br />
Dura cosa. casi, davua, danda.<br />
Dura cosa difficil. sacana, satadzi<br />
sahuisi.<br />
Duro de coraçon. tay casi ini, tayndavuaini,<br />
tay danda ini, tay nihi ini<br />
tay dai ini, tay dzana ini, tay yehe<br />
quahi ini.<br />
Dura aue de comer, o carne por mal<br />
cozida. dzii.<br />
Dura aue por ser vieja. yyocasite,<br />
dzii tuchinicuvuite, yyonisisate.<br />
Dura cosa como barro . casi, yocuvui<br />
yuu.<br />
Dura fructa. casi.<br />
Dura fructa por estar ya seca. cuihi<br />
niyechi nicuvui yuu.<br />
Duro hombre de conuencer . tay<br />
ñayosinoinindudzu tniño.<br />
Durable cosa . sayyonaha, sacuvui<br />
naha, sacoo ycandaa, sacuvuinduyu,<br />
sacuvuiyata.<br />
Durar mucho tiempo . yyonahandi<br />
yocuvui nahandi, yocuvui yatandi.<br />
Durar vn dia. sanduvui yyondi, sa<br />
eequevuiyyondi duvui yyondi.<br />
Durar vna noche. saniñundu yyondi,<br />
sa eeñuu yyondi.<br />
Durar o perseuerar hasta el cabo.<br />
dandu sinocavua yyondi. l. coondi,<br />
yoquidzandi neetniño, yodza<br />
sinocavua huiindi.<br />
Durar para siempre. dehetnahaquevui<br />
coondi dzavua, coocuiindi,<br />
huaqnaa huaqndehe sacoondi,<br />
neenduchihitaaqhuu coondidzavua.<br />
Durazno. daya.<br />
Durazno el arbol. yutnu daya.<br />
folio 84v column 2<br />
E.<br />
Ea, para incitar o despertar. nahavuii<br />
nahaqueye, nahandavui,<br />
naha naha.<br />
Ebano. arbol que llaman tlacuilolt<br />
quavuitl, yutnuquaha tacu.<br />
Ebano vn poco colorado . yutnuquaha<br />
tata tiñoho.<br />
Ebano mas negro. yutnuquaandayu<br />
Ebano negro y blanco. yutnuquaa yoho.<br />
Exceder. subrepujar. yotasisiyondi,<br />
yochihi yahandi, huihi sica yochidzondisita.<br />
Exceder en cuerpo. yosaadzo ninondi,<br />
f. caa. yocana cuisi, yocananditaninondi,<br />
yocanacuinendi, yotasisiyo<br />
quasaacodzo, yosaacuvuindi<br />
nuuta.<br />
Echar la culpa a otro. yosicotaañahandi<br />
quachi, f. cuco, yodzacudzuñahandi<br />
quachi, yodzatavui<br />
ñahandi quachi, yocahandaaquachi<br />
ñahandi, y por metaphora, coo<br />
quevui tiyechi quevui yodzaquaindaa<br />
ñahandi.<br />
Echarse la culpa vno a otro. yosico<br />
taa tnahandi quachi yodzaatavui<br />
tnahandi quachi, yodzacuidzotnahandiquachi.<br />
Echar la culpa el acusado al que lo<br />
acuso, yonataandi quachi.<br />
Echarse de pechos sobre algo. yocoocavuandodzondayendi,<br />
yodza<br />
qquaandicandi nuu mesa.<br />
Echado estar asi de pechos. caandodzondayendi<br />
nuu mesa, yosaqndodzondahandi<br />
nuu mesa.<br />
Echar-
folio 85r column 1<br />
Echarse o postrarse en oracion, o para<br />
que le bendigan. yocoocuitandayendi,<br />
yocoocavuandayendi,<br />
yocoonai nuundi.<br />
Echado estar asi itandayendi. f cuita<br />
Echar en verguença alguno, v. auergonçar.<br />
yodzacahandi nuuta yodzacuchindi<br />
nuuta, yodzananundi<br />
nuuta, yodzacuchiquahandi<br />
nuuta, yodzandaa quahandi nuuta,<br />
yodzacatnaindi nuuta.<br />
Echado estar. caatuvuindi, caandii,<br />
caandaandi, caandihindi, sobre<br />
petate.<br />
Echarse sobre algo. yocoocavuandihindi,<br />
yocoocavuandi.<br />
Echarse en la cama. yocoocavuandodzondi<br />
nuusito.<br />
Echado estar asi caando dodzondi, f.<br />
cavua. caandodzoninondi.<br />
Echarse de espaldas. yocoocavuanduvuandi.<br />
Echado estar asi. caanduvuandi, fu.<br />
cavua.<br />
Echarse de bruças . yocoo cavuandayendi,<br />
Echado estar asi . caandayendi, fu.<br />
cavua.<br />
Echarse de lado . yocoocavuadziñendi.<br />
Echado estar assi . caadziñendi, fu.<br />
cavua.<br />
Echarse con muger. yocoo cavuandisihiñahadzehe,<br />
yocaandi sihiña,<br />
yoyuhuindiña yodzacaandiña,<br />
yodzatnahandiña, yotuhuandiña,<br />
yotuhua tnahandi sihiña.<br />
Echarse con la que esta durmiendo.<br />
yodzuhundiña, yodzacoonuundi<br />
folio 85r column 2<br />
di sihiña.<br />
Echarse muchos con vna. yosaqdzahandiña,<br />
f. caq yocahitacandiña,<br />
yocatetacandiña, yocatendaa tacandina,<br />
yoquidzaquadzundi siña,<br />
yocaha quadzundiña, yoquidzaituneñendiña,<br />
yoquidza ytu<br />
tacandiña, yosai yuqndiña. fu.<br />
quai.<br />
Echado estar con otra abraçado.<br />
caanumindi ñaa, caanumitnahandi<br />
sihiña.<br />
Echar fama de lo que no es. dzo yosaicainindi<br />
tnuhuyocachi, dzoyocahatnuhucandi,<br />
dzo yosaachidzocandi<br />
tnuhu, dzoyocahacanddi<br />
tnuhu.<br />
Echar los ojos en algo yocainuundi,<br />
yodzacainuundi, yositoninondi,<br />
Echar los ojos en mugeres con mala<br />
intencion. yositonenandi, yosito<br />
ninindi, yositoquehendiña, yonandoyo<br />
chihi nuundiña.<br />
Echar algo fuera sacandolo. yodzacaindi,<br />
yocainaindi, yocaindidzondi<br />
Echar cosas largas, sobre otra cosa.<br />
yosaqndodzondi, fu. caq. yocoo<br />
caqndodzondi.<br />
Echar cosas liquidas sobre otra cosa.<br />
yosatendodzondi, f, cate. yodzacoocoyondodzondi.<br />
Echar agua manos. yosadzondi duta,<br />
f. codzo.<br />
Echar agua por todo el cuerpo. yodzacoocoyondaanduta<br />
neendu coñota,<br />
yodzaqcoyondaanduta nuu<br />
Echar de si algo, v. arrojar.<br />
Echar agua con la mano, regando.<br />
yosaachihindahandiduta, fu caa<br />
yo
folio 85v column 1<br />
yochihindahandi duta,<br />
Echar con la mano agua para beuer.<br />
yodzacaacoyondutayuhundi, yodzacaa<br />
cavuandi duta yuhundi,<br />
yodzacaandita yuhundi duta.<br />
Echar agua con ysopo. yoquidzindodzo<br />
ñahandi duta, yodzaquete ñahandi<br />
duta, yoquidzindodzo yavua<br />
ñahandi duta, yosadzo yavuañahandi<br />
duta, satendodzo tecayañahandi<br />
duta, yodzandavuandodzo<br />
ñahandi duta yodzandavuandaa<br />
ñahandi duta.<br />
Echada ser agua asi. yondavuandodzo<br />
dutadzinita, yondavuandaa<br />
dutadzinita.<br />
Echada ser agua en cantidad sobre<br />
la cabeça. yosatendodzoduta dzinita,<br />
yocoyondo dzondutadzini,<br />
yocoocoyondutadzinita.<br />
Echar a otro de casa vide despedir.<br />
Echar las carnes de fuera. yodzatuvuindi<br />
coñondi.<br />
Echar agua en la tinaja. yodzacaindi<br />
duta, yoconondi duta, yocoyo<br />
ninondiduta quedze, yodzacai<br />
coyondi duta, yotniñondi duta.<br />
Echar carne en la olla. yodzacaindi<br />
coño, yotniñondi coño quedze.<br />
Echar el bocado de la boca antes<br />
que se trague. yondaicata, yondaitevui,<br />
yondaicoyo.<br />
Echar algo en la boca como granos<br />
de vbas. yodzaquevuicavuandi,<br />
yodzacaacavuandi.<br />
Echar algo del pensamiento. yodza<br />
tuhundi, yodzaquehuindi yodza<br />
dzananinondi, yodzacaninondi,<br />
yodzanaa ninondi yodzandoyo<br />
folio 85v column 2<br />
ñuhundi, yosanuninondi. f. canu,<br />
yodzaqnditandi.<br />
Echar agua de cantaro en otra cosa<br />
yosacondi duta, f. coco.<br />
Echar cosas liquidas de vna vasija<br />
en otra. yosicoconondi, f. cuico.<br />
yosicocoyondi, yosico tniñondi.<br />
Echar agua con xicara. yotniñondi<br />
yasi, yosacondiyasi,<br />
Echar a mala parte las cosas, yotadzi<br />
tucu inindi. yotadziñena inindi,<br />
yosaqñenainidi, f. caq, yocahandehe<br />
nuundi, yodzaqhu ñenainindi<br />
sita.<br />
Echar a buena parte lo que se dize<br />
yotadzi huaha inindi, yotadzindaainindi,<br />
yotadzihoonicainindi<br />
Echar en la carcel. yotasindi huahi caa,<br />
yochihi ñahandi huahicaa<br />
yocoo tasi ñahandi huahicaa.<br />
Echar prisiones. yotniñondicaasaha<br />
. l. daha yochihindi yoho caa.<br />
Echar fama diuulgar. yosataninonditnuhu,<br />
f. cata yodzaconododzo<br />
tnuhundi yosatandodzonditnuhu<br />
Echar red en el agua para pescar. yosaqndi<br />
yuhua tnee tiyaca, yochihindi<br />
yuhua tnee tiyaca.<br />
Echar al niño en la cuna. yonatniñondi<br />
sisadzuchi dzoco. yondaqninondi<br />
dzoco, yocoo caqndisidzoco<br />
Echar arena en alguna cosa, yotniñondi<br />
ñute, yotnaandi ñute, yodzacandi<br />
cuchi, yodzacaninondi<br />
Echar repulgo, yosanundaandi yuhu<br />
dzoo, f. canu, yotuvuindaa yuhu<br />
dzoo, yonatuvuindaa yuhu dzoo<br />
Echar sal al guisado. yodzasahandi<br />
ñee, yodzacaindi ñee.<br />
Echar
folio 86r column 1<br />
Echar tierra a otro en la cara. yocoyonininondi,<br />
yocoyondaandi ñuhu<br />
nuuta, yotnaandi ñuhu nuuta,<br />
yotniño yucundi ñuhu nuuta, yoconondi<br />
ñuhu nuuta, yodzacana<br />
ndaandi ñuhu nuuta, yodzacaa<br />
quete ñuhu nuundi, yodzacuitandaandi<br />
ñuhu nuuta, yosicondi ñuhu<br />
nuuta.<br />
echar mordaza. vide amordazar<br />
echar niuel. yositondaandi. f. coto.<br />
echar flores los arboles. v. abotanar<br />
echar fruta los arboles. yocoocuihi<br />
yocai cuihi, yocoo cuita cuihi.<br />
echar sartal de rosas al cuello. yotniñondidzuqta,<br />
yodzaquacundiita<br />
dzuqta.<br />
echar la muger las pares, yodzacooña<br />
ñee dzoco, yodzacooña dzoco,<br />
yodzacoyoña dzoco.<br />
echar de si gran calor como fuego.<br />
yocanaquesi inditaquesi, yocana<br />
cani ñeendi, yodzaandi, yodzaa<br />
ñeendi.<br />
echar centellas el fuego. yositadzee<br />
ñuhudeq. f. cuita, yondavua quachi<br />
ñuhundeq, itacoyo ñuhudeq.<br />
f. cuita.<br />
echar fuego actiuo. yosatadzeendi<br />
ñuhudeq, yodzacuita dzee ñuhundeq,<br />
yodzandavua quachi ñuhu<br />
deq, yodzacuitacoyondi ñuhudeq<br />
echar a mal algo. yodzacuitandi, yodzaquaindi,<br />
yodzatevuindi.<br />
echar especias en el guisado. yosadzondi<br />
yaha. f. codzo, yodzacaindi<br />
yaha.<br />
echar faxa o ribete. yodzacaanduundi<br />
huatu yoquicundaandi.<br />
folio 86r column 2<br />
echar hojas el arbol. yonanoho yutnu,<br />
yonandusa yutnu, yonacoco<br />
yutnu.<br />
echarse el aue sobre sus huebos. yondadzitendevui,<br />
cadzotedevui, caandodzotedevuiyonucavuandodzodevui,<br />
yonaquaitendevui.<br />
echar suertes supersticiosas. yotasindi<br />
noño,<br />
echar cacao de vna xicara en otra<br />
para hazer espuma. yodzacaandi<br />
dutadzehua, yodzacaindi dutadzehua.<br />
echar de si algo sacudiendo. yoquidzindi<br />
yodzacuicondi.<br />
echar demonios. yonananahindidemonios,<br />
yodzananandidemonios.<br />
echar en el suelo algo vaziandolo de<br />
alguna parte yocoyondi,<br />
echarse pullas. yocuvuidzeque tnahandi.<br />
yochihidzeque tnahandi<br />
echarse el niño en el suelo rebolcan<br />
dose de coraje. yoquidza quahisi,<br />
yoquidzadzichisi, yodzoosi, yondayu<br />
dzoosi, yosicondii yosicotuvuisi<br />
nuusi.<br />
echar tributo. yosaha tniño ñahandi<br />
yocachindi tniño daha, yotasindi<br />
tniñondaha, yosicandidaha, f. caca<br />
echar de beça a alguno. yodzacuitandayendita,<br />
yodzacuita ninondayendita,<br />
yosanundayendita, f. canu<br />
echar algo en el Rio para que lo lleue<br />
la corriente. yodzatnanindi,<br />
echar algo en remojo. yotniñondasindi,<br />
yotniñondoyondi yotniño<br />
toondi. yodzandoyondi.<br />
echado en remojo ñohondasi, ñohondoyo.<br />
f. coho.<br />
echar
folio 86v column 1<br />
Echar derrama. yosicaninondi, yosicananondi<br />
yosicandodzondi, f. caca,<br />
yocoo cohoyosicandi, yocai<br />
coho yosicandi, yocai tniño yosicandi<br />
tnuino, yocachidi tniño.<br />
Echar las plantas vide retonecer.<br />
Echar raizes el arbol. yosino niniyoho<br />
yutnu, yondai yoho, yositanini,<br />
f. cuta. yosanini yoho, f. qnini,<br />
yocai yoho, yohoita, yositadzee<br />
yoho.<br />
Echarse sobre otro recostandose.<br />
yonucodzo tavui ñahandi, yonu<br />
codzodadzi ñahandi, yonucoondihi<br />
ñahandi yonucavuatavui ñahandi.<br />
Echar ramas el arbol. yosicondaha<br />
yutnu, yosiconani daha yutnu,<br />
quandita canidaha, yositandaha<br />
yutnu, futuro cuta, yocanandaha<br />
yutnu.<br />
Echar maiz a las gallinas, yodzaqcoyondi<br />
nuni, yosatandi, f. cata.<br />
Echar naues al agua. yodzacaindi<br />
tnundoo duta yosaquinonditnundoo<br />
duta, f. caq.<br />
Echar del termino. yodzaqndiyondita<br />
nuu dzañu, yotasindita ñuu<br />
dzañu, yosacanindita nuu dzañu.<br />
Echar algo en el suelo. yodzacuitandodzondi<br />
nuu ñuhu yodzucuninondi<br />
nuu ñuhu,<br />
Echar fiestas. yodzaqniñahandi sacoo<br />
quevui, yotniño nahañahandi<br />
yonatasindi ino huico, yotasindi<br />
yno huico.<br />
Echar juizio . yochihi tnuni inindi,<br />
yonacani inindi yodzaquaha inindi.<br />
yosani inindi, f. cani.<br />
folio 86v column 2<br />
Echar rayos de si resplandesciendo<br />
yocainduvuandi, yondii ninindi,<br />
yotnoondi, yosaquehe yahindi,<br />
yoyahindi.<br />
Echar algo haziatras. yodzacuita satandi.<br />
l. dzumandi, yodzacanasatandi,<br />
yodza qhu dzumandi<br />
Echar algo en oluido. dzosatandi<br />
yodzacuidzonditandidzodzinidi<br />
yodzacaandidzondi, yodzanaanino<br />
cuiindi<br />
Echar el pan a cozer en el horno, yodza<br />
quevuindidzitaini sitno, yochidzondidzita.<br />
yochihindi dzita<br />
inisitno, yosivui chidzondidzita<br />
inisitno, yocoo chidzondidzita.<br />
Echar agua o vino en algun vaso. yotniñondi,<br />
yosacondi, f. coco.<br />
Echar de vna parte a otra trasegando.<br />
yosicoconondi. yosico tniñondi<br />
Echar ojas el arbol. yonduvuicuii<br />
yutnu, yonandeca dahayutnu. yonanacocodaha<br />
yutnu, yonacoco<br />
huisi yutnu, yonduvuinaa huisi<br />
yutnu.<br />
Echar como açucar espoluoreandolo<br />
en el manjar. yocoyondodzo<br />
açucar, yochidzondi açucar, yoquicundodzo<br />
açucar.<br />
Echar yerua al cauallo. yochidzondiita<br />
cauallo, yosaqndiitacauallo<br />
yocoo chidzondiita, yocootasindiita.<br />
Echar la silla al cauallo. yochidzonditayu,<br />
yosaachidzondi silla cauallo,<br />
f. caa.<br />
Echar de aca para aculla a alguno<br />
rempujandole, yodza qhundaandi<br />
yonadzitandahandi, yotaandahandi.<br />
yona-
folio 87r column 1<br />
yonataandahandi, yodzacuicondita.<br />
Echar menos lo que me falta. yona<br />
quindi sanindoyo.<br />
Echarme a cuestas el peccado de<br />
otro. yosidzoyotavuindi, fu. cuidzo.<br />
quachita.<br />
Eclipsarse el sol o la luna. yosihiyoo<br />
yosihindicandii, yosinocuvuiyoo<br />
Eco. voz que resuena. dzandaha.<br />
Eco sonar. yehedzandaha, f. quehe,<br />
yosaquehedzandaha.<br />
E. A N T E D.<br />
Edad de los Indios de 52 años.<br />
eedziya, eedzini, ee toto.<br />
Edad tener mas de la dzyta indodzo<br />
dziya, f. cuindo.<br />
Edad tener mucha . yyonahandi,<br />
yyocahicuiyandi, yocuvui nahandi,<br />
yocuvuiyatandi, yocuvuidziindi,<br />
yocuvuinduyundi.<br />
Edad antes del vso de la razon. sadzo<br />
ñuu, dzonaaca yyosi.<br />
Edad de discrecion. sacuvuitacu ini<br />
sacuvuindichi ini, sacuvuituhua<br />
ini, sacuvuiquahata, sacoho tacu<br />
ini.<br />
Edad de discrecion tener. yocuvui<br />
tacu inindi.<br />
Edificar yodzahandi huahi, yodzamandi<br />
huahi, yosaqndi huahi, fu.<br />
caq. yodzacaandi huahi, yosanindi<br />
huahi, f. cani.<br />
Edificio. sanidzamata.<br />
Edificar de bobeda. yodzatnahandi<br />
yuu, yodzacayendi.<br />
Edificio tal. sanitnahayuu. sanicaye.<br />
folio 87r column 2<br />
Edificador, oficial. tay huisi huahi<br />
Edificador aficionado a edificar.<br />
tay dzeeini tnuhu dzaha huahi,<br />
tay cuyu dzaha huahi, tay sate<br />
huahi.<br />
Edificar dar buen exemplo. yonaha<br />
tnunindi sita, yotniñondi taniño<br />
huaha inita, yosahandi taniño, yodzaquaandi<br />
taniño huaha, yodza<br />
cotondita taniño huaha.<br />
Edificarme por alguna buena obra<br />
que veo. yocahindi taniño huaha,<br />
yosainditanino huaha, f. quai,<br />
yositodzavuandi, f. coto.<br />
E. A NTE L.<br />
El. ella. ello. dzevui, sadzevui,<br />
ycatay.<br />
El mismo. sadzevuindu, ycatay.<br />
Elada, o yelo. yuhua,<br />
Elar. yocoo yuhua, yocai yuhua,<br />
yocoyo yuhua.<br />
Elada cosa. sanisaha, sanisacoocoho<br />
yuhua, sanicoo codzo yuhua.<br />
Elarse el agua, duta nicoocoho yuhua,<br />
nicoocavua yuhua,<br />
Elarse alguno de frio. yosihicasindi<br />
yosivuidzicoyuhuandi. f. quevui,<br />
yosivui ñahadzicoyuhua.<br />
Elarse como manteca, o çera. yonduvuicasi,<br />
yonacucu.<br />
El que. yoondu, yoona.<br />
El que es desta manera o desta condicion.<br />
yoonduyyo dzavua, yoondudzavua<br />
yaha yyo.<br />
Election hazer. yocasi ninondi, yonducuninoñahandi,<br />
yositonino ñahandi.<br />
f, coto, yocahininoñahandi<br />
yoño
folio 87v column 1<br />
yoñoho nuu ñahandisita,<br />
Eletor. tay casi ninoñaha, tay ducu<br />
nino.<br />
Elegante persona en hablar. tai yocaha<br />
yehetoto huii tay caha nani<br />
tay caha huayu, cahototo caha<br />
huaha.<br />
Elegantemente hablar. yocahayehe<br />
toto huiindi. con los de mas<br />
Elegante platica. dudzu huii. dudzu<br />
huayu, dudzu toho.<br />
Elegir vide election.<br />
Elegido o electo. tay nicasi ninota,<br />
tay ninducu ninota.<br />
Elementos los quatro, qmisichi saniquevvi<br />
nisiyo saha dehendusacaa<br />
saysi ñuu ñayevui.<br />
Eleuarse mirando algo, dzoyonaacainindi,<br />
dzoyocana nuundi, yocanandehui<br />
nuundi, yocana casa<br />
nuundi, yosaha inindi, f. qhu.<br />
Eleuado estar encontemplacion vide<br />
estasi, l. contemplar,<br />
El mismo lo dixo o hizo. mayta nicachi.<br />
icatay.<br />
El mismo. slz, lo torno a dezir. sadzevuinduta,<br />
sadzevuindu ycatay.<br />
Eloquente vide elegante.<br />
El primero. tay iñe nuu, tay indodzo<br />
nuu, tai yodzonuu, tayiñedzina<br />
tay nicoo cuiñe dzina. tay<br />
yyodzina, tai yyo nuusi.<br />
El segundo. taysiñe cuvui vvui, tay<br />
nicoocuiñe cuvui vvui, tai yyocuvvui.<br />
El postrero. tay iñe dzondehe, tay<br />
yyo dzonduvui, tai yyoniquindehe<br />
dzuma, tai yyondaadzumasi,<br />
yehendico dzumasi, quando van<br />
folio 87v column 2<br />
camino.<br />
El que tiene estrecho gasnate. tay<br />
quanatnaha dzuq, tay quandiyudzuq,<br />
tay quanatnaha yequedzuq,<br />
tay dzuq tuu, tai yoo tuu,<br />
tay tuu nidzuq.<br />
E. A N T E M.<br />
Embaçar quedar atajado vide<br />
supra<br />
Embaçar. espantarse. yoneheinindi,<br />
yondoyo cavuandi, yonañundi<br />
yocadzendi, yonacandainindi<br />
Embadurnarme. yosaa nuundi, futuro<br />
caa, yocatundi.<br />
Embadurnarme las yndias las cabeças<br />
con lodo. yochihiñadayu, yochidzo<br />
ñadayudzinina.<br />
Embaidor. tai yodzacuico siyo nuu,<br />
tai yodzanda huiñaha.<br />
Embaidor otro. ñahuico, tay sicocaqini<br />
ñaha, tay siyo yuu, tai yodza<br />
quaa nuu ñaha.<br />
Embaraçar a otro estoruarle. yodza<br />
tuhu ninondi sita, yodzaque vui<br />
ninonduta.<br />
Embaraçada pieça. tnañu, yyo tnañu<br />
huahi, yyo neni huahi, nichitu<br />
nitnañu huahi, nichitu nidzihi.<br />
Embarbascar el pescado. yotniñondi<br />
yucu tiyaca, yotnaandi yucu<br />
yiyaca.<br />
Embarbascarse el pescado yosanicatate<br />
futuro cani, yosinocuitate<br />
nuunduta, yosinocuisiteyosihite<br />
Embarcarse. yocainditnundoo, yona<br />
cohondi tnundoo, yocoo coondi<br />
tnundoo, yocoocohondi
folio 88r column 1<br />
tnundoo.<br />
Embarcar a otro. yodzacaiñahandi<br />
initnundoo, yotniño ñahanditnundoo,<br />
yocootasiñahandi tnundoo<br />
yocoo tniño ñahandi tnundoo.<br />
Embarcadero. sasicoocaqta tnundoo,<br />
sasicaitatnundoo, sasicoo cohota<br />
tnundoo.<br />
Embargar a otro la hazienda. yocoo<br />
tasi iindi. & vide aposesionarse.<br />
Embarnizar, yodzacaa nuundi, yochidzondi,<br />
yodzandaa nuundi.<br />
Embarrar. yodzandutundi, yondaqndaandi<br />
dayu, yondaqnanindi<br />
dayu, yoquidzandaandidayu, futuro<br />
cadz. yodzandaandi dayu,<br />
yotnaandi dayu, nama,<br />
Embaucar a otro. yosicocaqiniñahandi,<br />
f. cuico, yodzandahuiñañandi,<br />
yoquidzasiyoyuundi, yonacachindi<br />
huico,<br />
Embaucador. vide embaidor.<br />
Embaxada. tnuhu, dudzu, dzaha.<br />
Embaxador. tay sanai dudzu canu<br />
dzahaya. tay nahandudzu, taiyosico<br />
naidudzu, tai ininosiña yya.<br />
Embermejecerse. yondaa quahanuundi,<br />
yonacoto quahandi, yocuvuiquaha<br />
nuundi, yosichi quaha<br />
nuundi, yonacuchindi, yonacuchi<br />
quaha nuundi.<br />
Embetunar. yodzacaa nuundi daca<br />
yosaqndidaca, f. caq. yochidzondi<br />
daca, yotaandi daca.<br />
Embeuerse el agua en la tierra. yosandoho,<br />
f. qndoho, yosaninanduta.<br />
futuro, qnini, ysayechininonduta.<br />
folio 88r column 2<br />
Embeuer algo actiuo. yodzaqndohondi,<br />
yondaaqninindi.<br />
Embeuer algo arrugandolo. yochihi<br />
teyendi,<br />
Embeuecerse en algo . yosihindaanditniño,<br />
futuro cuvui, yondaa<br />
ñeendi tniño. futuro. cond. yoquidzaqueyendi<br />
tniño, yoquidzatnenindi<br />
tniño, yondaanihindi<br />
tniño.<br />
Embeuecido asi. tai yosihindaa tniño,<br />
tai yosacondaa ñee tniño.<br />
Embiar mensajero. yotaa tniño ñahandi,<br />
yotaandita yotehui ninondita,<br />
yosanindita f. cani.<br />
Embiar a alguno con cautela. yotaa<br />
tniño huisindi. tnuhu huisi yotaandita.<br />
embiar algo a otro. yotaandi taynu<br />
nay, yotaa tniñondi tay sanai, tay<br />
nunai.<br />
embiar a llamar. yotaandi tay qcahasi<br />
Pedro.<br />
embiar algo en retorno. yonatniño<br />
dzavuandi sita, yodzandicocavuanaandi<br />
sita, yonadzadzama<br />
naandi sita, yonatniñosiñandi. l.<br />
naandi.<br />
embiar a alguno por guarda de otro<br />
yotaandita, coondaa ñahasita, condicoñaha<br />
sita.<br />
embiar delante. sadzinacayotaandi<br />
yotaadzina ñahandi, yotaa nuundi.<br />
embiar otra vez. hooca yotaa tniñondi,<br />
yotaa tniño ñahatucundi<br />
embidar. yochidzondi, yosaachidzocandi,<br />
futuro. caa, yochidzondi<br />
dzuhua.<br />
embi-
folio 88v column 1<br />
Embidia tener. yocuvuiquadzuinindi<br />
sita, yocuvui yechi inidisita, yocuvui<br />
cuiño inindi sita, yosini quadzundita,<br />
yosinicuiño inindita,<br />
futuro qni.<br />
Embidioso tay quadzuini, tay cuiñoini.<br />
Embiudar vide viudo.<br />
Embijarse. yosaanuundi. f. caa.<br />
Embismar. yodzacaa nuu ñahandi.<br />
Emblanquecer algo. yodzacuisindi<br />
yoquidzayaa yoquidzaqueyendi,<br />
yoquidza cuisindi, f. cadza.<br />
Emblanquecerse. yocuisindi, yocuvui<br />
cuisindi, yocuvui queyendi,<br />
yocuvui yaandi.<br />
Embocar. yodza quevuindi.<br />
Emboltorio de manta, tnani, dzoo<br />
nicuvni tnani, dzoonisaqtnani,<br />
dzoo niquidza tnani.<br />
Emboltorio hazer asi. yosaqtnani<br />
dzoo yoquidza tnani.<br />
Emboltorio de cartas . tutu ñoho<br />
dzucu, tutuñoho dzaha tutu nisaqdzahata,<br />
tutunisacavuadzaha<br />
Emboltorio tal hazer. yotniño dzucundi<br />
tutu, yotniñotuvuinditutu<br />
yosaqdzahatutu, yotniñodzahandi<br />
tutu.<br />
Emboluer algo con lo demas. yotni<br />
ño tnanindi, yotniño tnahandi tnani,<br />
yotniño dzucutnahandi yona<br />
dzucu tnahandi tnani, yotnaandi<br />
tnani.<br />
Emboluer algo como quiera. yotniño<br />
dzucundi, yodzucuninondi.<br />
Emboluer ñino. yodzatuvuininondisi,<br />
yotniño dzucundisi, yodzucu<br />
ninondisi.<br />
folio 88v column 2<br />
Embuelta cosa. sañohodzucu, sanisa<br />
coho dzucu,<br />
Emboluer el demonio a algun hombre<br />
en peccados, yodzacuiyo nino<br />
ñahasisitai sadzatevui, yodzacuiyondaañahasi<br />
yotniño dzucu<br />
ñahasitay sadzatevui.<br />
Emborracharse. yodzahuiinindi yosinindi,<br />
yonaa inindi.<br />
Emborracharse del todo hasta caer<br />
yodzahui cuiiinindi, yodzahui<br />
yaaini, nindoyoñuhuinidi. yosacavuandi,<br />
yosiniyaandi.<br />
Emborrachar a otro. yodzasini ñahandi,<br />
yodzadzahui ini ñahandi.<br />
Emboscarse. yosivuindi. yucuñuhu,<br />
f. quevui, yosaandi yucuñuhu. f.<br />
caa, yosahandi yucuñuhu, f. qhu,<br />
yucu yyo.<br />
Emboscado. tay nisivui yucuñuhu.<br />
Embotar cuchillo. yoquidzadzitnindi,<br />
yoquidza tiquequendi nuuyuchicaa,<br />
yoquidzanduhundi. yoquidza<br />
quetnendi, yodzatevuindi,<br />
yodzacoo tehuindi nuuyuchicaa.<br />
Embotado. yochicaa, nicaicohonuusi,<br />
yuchi nicuvui dzitni, nicuvui<br />
duhu.<br />
Embotar punta. yosanundodzondi,<br />
vide despuntar.<br />
Embotarse el juizio con vicios. nisa<br />
coho naa ñuu ininindi.<br />
Embouecerse o embobarse mirando<br />
algo. dzoyondecacayuhu, yonditondi,<br />
dzoyonaaca inindi, dzo<br />
nicana canuundi, nicana nano nuundi<br />
yonditandi, dzo quahacainindi<br />
yonditondi, dzoyocoocainindi<br />
Embra
folio 89r column 1<br />
Embraçar rodela. yonacahindi yusa,<br />
yodzandevui nuundahandi yusa,<br />
yonacahindaandi yusa, yodzandai<br />
nuundahandi yusa.<br />
Embrauecerse. yocuvuidzaainindi,<br />
yodzicoinindi, yocuvuidzichi<br />
inindi.<br />
Embrauecer a otro. yodzadzichi<br />
ini ñahandi, yodzadzico ini ñahandi,<br />
yoquidzadzaa ini ñahandi, yodzasatu<br />
ini ñahandi, yodzacahu<br />
ini ñahandi, yodzadzaa ini ñahandi<br />
yoquidzadzichi ini ñahandi, futuro<br />
cadza.<br />
Embriagarse, v. emborracharse.<br />
Embrocar vaso. yosanindayendi, yosaqndayendi,<br />
f. cani. fu. caq. yotasindayendi.<br />
Embrocar cosa enhiesta . yosanindayendi,<br />
yonacanindayendi, yotniñondayendi.<br />
Embudo . caa tnuquu, caateyaha,<br />
caa sahandico.<br />
Embudar algo. yoconondi duta, tnuquu,<br />
yodzacaindi, yotniñondi, yosacondiduta,<br />
f. coco.<br />
Embudar, poner el embudo. yotneendi<br />
quu, yodzacaindi quu, yosanundi<br />
quu.<br />
Embuelto estar en peccados . yosiyoninondi,<br />
yohoquachi, yosiyondaandi<br />
yohotñumanaha, yodzucuninondi.<br />
Embutir. yotniñocutundi. yotniño<br />
nihindi, yodzacutundi, yosadzininondi,<br />
f. quadzi, yotniño tnanundi,<br />
yodzacainduundi, yodzacaininindi,<br />
yotniñochitundi, yotniño<br />
dadzindi, yotniñondiyendi.<br />
folio 89r column 2<br />
Embutido. sanisacohocutu, sanisacohonihi.<br />
Enmaderar casa. yotniñondi davua<br />
yodzacaindavua.<br />
Enmaderada casa . huahi nicaindavua<br />
huahi nisacohodavua, huahi<br />
ñohondavua.<br />
Emmagrecerse. yocuvui cuiyandi,<br />
yocuvui yequendi, yotavuindi,<br />
yoyechindi, yocuvuindahui nuundi<br />
yocuvuindaandi, yondahuandi,<br />
yocuvindavui nuundi.<br />
Emmagrecer a otro . yoquidzacuiyandita,<br />
yodzatavuindita, yoquidzayequendita,<br />
f. cadza, yodzayechiñahandi,<br />
yoquidzandaañahandi<br />
Emmagrecido . tay nicuvui cuiya,<br />
tay nindahua.<br />
Emmachitarse, v marchitarse.<br />
Emmelar algo. yodzacaanuundi dudzi,<br />
yosadzondi dudzi, f. codzo.<br />
Emmohecerse algo yocudzi yocanacudzi,<br />
yocuvui cudzi, yosinocachi,<br />
yocanadzitnu.<br />
Emmudecerse. yocuhui ñehendi,<br />
yondai dudzundi, yosahandudzundi,<br />
fu. qhu.<br />
Emmudecer hazer a otro . yoquidzañehe<br />
ñahandi, f. cadza.<br />
Empacho tener, vide auergonçado<br />
estar.<br />
Empachado. tay yosihicaha, tay yocuvui<br />
caha nuu.<br />
Empacharse el estomago . yochitu<br />
chisi, yocuvui tnanuchisi, yosiñe<br />
yee chisindi, f. cuine, yocuvuiyee<br />
chisndi, yocuvui nene chisindi,<br />
yocuvuinihi, yondaha inindi, yosaa<br />
cuhua inindi, yonaquaha inindi.<br />
M Em-
folio 89v column 1<br />
Empadronar. yotaandi tutu, sananita,<br />
yotaandidzevuita, yochidzoditutu<br />
sananita, yotaatacundidzevuita.<br />
Empalagarse. yondehuisindi, yondehuindaasindi,<br />
yondehuindaa inindi,<br />
yosacodzo inindi, f. qcodzo.<br />
Empalar a otros . yodzandaandita<br />
yutnu.<br />
Empanada de carne. ticoo noho,<br />
coño, ticoo coño.<br />
Empanada de pescado. ticoo tiyaca<br />
dzita site tiyaca.<br />
Empaparse algo. yosino chii, yosino<br />
huidza, yosinocoyo.<br />
Emparamentar algun aposento. yosatandidzoo,<br />
yosatacaandidzoo<br />
f. cata. yodzacoondidzoo.<br />
Emparejar algo. yoquidzandaa, yoquidzananindi,<br />
f. cadza, yosaqnani,<br />
yosaqndaandi. f. caq.<br />
Emparejarse algo. yocuvuindaa, yocuvuinani,<br />
yonduvuidaa,<br />
emparejar algo, ygualarlo. yodzadzevuindi,<br />
yosaqtnahandi, f. caq.<br />
yodzadzavuandi, yosaq dzavuandi,<br />
yosanidzavuandi, f. cani, yodzaquahandi,<br />
yonudzaquaatnahandi.<br />
emparejarse el vno al otro. yonduvuidzavuandi<br />
yonutnahandita,<br />
yonaquahandita.<br />
emparejados andar. duvuindi quahatayu,<br />
yonuquaa tnahaduvuindi<br />
yonaquahaeecuhua duvuindi.<br />
emparentar con alguno. yonaquai<br />
tnuhu tnahandi, yonacocotnuhu<br />
tnahandi, yonadzitatnuhu tnahandi,<br />
yondecuico tnuhu tnahandi,<br />
yocuvuitnahandita.<br />
folio 89v column 2<br />
Empeçar algo, yodzacaisahandi, yochihisahandi,<br />
yosayundi, yosayusahandi,<br />
yotasi sahandi.<br />
empeçarse algo. yocaisaha, yosiyosaha,<br />
f. coo, yosayu.<br />
empeçar canto. yodzacaisahandi yaa,<br />
yocananai dzinandi yaa, yocanaca<br />
dzinandi yaa. (ñar.<br />
empecer a otro. yodzatevuindi, v. dañar<br />
empedernecerse el pan. yocuvui casi,<br />
yoyechicasi, yoyechiyoo, yocuvuiyuu,<br />
yocuvui casi danda, yocuvui<br />
casi toto.<br />
empedernecerse la nieue. yonduvui<br />
yuu yocuvui yuu yocucu, yocuvuitecucu.<br />
empedrar. yosaqnanindi yuu, f. caq.<br />
yochihitnahandi, yonañundiyuu<br />
empedrado como calle. yuu nichihitnahata<br />
ichi, yuu nitasitaichi.<br />
empegar. yodzatneendi daca, yosaqndi<br />
daca, yodzacaanuundi ndaca<br />
empegar bota o cuero . yodzacaanuundidzusa,<br />
yosaqndi dzusa ini<br />
ñee, yotniñondi dzusa ini ñee, yochihindidzusa<br />
empeine. yaa.<br />
empeines tener. yocuhuindi yaa,<br />
yocuvui yaandi yonduchi yaandi,<br />
yotusindi yaa, yositandaandi<br />
yaa, f, cuta.<br />
empeine pequeño . yaa tisaha, yaa<br />
tnundoco, yaa techi.<br />
empeine grande . yaatiyaque, yaa<br />
quene, yaacuiya yaandii.<br />
empeine del pie. yata saha.<br />
empellon o empujon. sachihindaha<br />
satquidzindaha sataandaha.<br />
Empellones dar asi. yochihindaha<br />
ña-
folio 90r column 1<br />
ñahandi, yotaandaha ñahandi, yoquidzindahañahandi.<br />
empeñar. yotniñondi siñasi, yocootasindi<br />
siña si, yocootasindi naasi.<br />
empeñada cosa . sanisacoho siñasi.<br />
l. naasi.<br />
empeñado tener algo. yonaindi sañohosiña<br />
sita ñoho naasita.<br />
empeorar aotro. yoquidzanenindi<br />
yoquidzatadzindi, yoquidzacanandi,<br />
yoquidzahuisindi, f. cadz.<br />
empeorar al enfermo . yocuhuiindi,<br />
yocuhui ñenindi, yocahui cahuindi,<br />
huasicodzosayocuhuindi<br />
huasi cuhuicahui.<br />
empeorar cada dia mas en la vida.<br />
dahoocayonduvui dzana, dahui<br />
hica yonduvuidzanandi, dayodzocayonduvuidzanandi,<br />
dahuihida<br />
huihicadzana yocuvui.<br />
empeorarse, burla burlando la llaga.<br />
quaini yocuvuicahui, dzequedzequeni<br />
nisiyosaha, yaa yaani qua<br />
cuhui cahui dzo yaadzoyaa qua<br />
cuhui cahui, dzeque dzequeni nisiyosaha,<br />
dzodzini sinicuhui cahui.<br />
empeorar a otro queriendole corregir<br />
con alguna reprehension. da hoocayoquidza<br />
cahui, da hooca yoquidzacana,<br />
l. neni, da hooca cahui<br />
yocuhui yoquidzandisita, f. cadza.<br />
empeorado asi. yodzoca satnani<br />
quahasi cananeni sacuvui sita.<br />
Emperador. yyacanu, Emperador.<br />
Emperatriz. yyadzehe, siyya Empe.<br />
emperezar. yocuvuidzusandi, yocuvui<br />
cudzidi, yocuvui tecudzindi,<br />
yocuvui huasindi, yocuvui cundundi,<br />
yocuvui tayundi, yocuvui<br />
folio 90 column 2<br />
yehuandi, yocuvuitendacundi.<br />
emperezar de muy cansado. dzuchi<br />
yoquindehui inindi, yosacuiñe<br />
inindi, f. qcuine.<br />
empero. dzoco, dzoco saha.<br />
empicotar, poner a la verguença.<br />
yocaicaniñahandi, yonaha ñahandi<br />
yodzacoto ñahandi, yodzacotondodzoñaha<br />
nuutaca.<br />
empinar, o enestar alguna cosa. yondoyocanindi,yondoyocanindichindi,<br />
yosanindi. f. cani.<br />
empinarse el cauallo. yondoyocuiñendichi,<br />
yondoyo cuiñendaate.<br />
empinarse el hombre, poniendose<br />
de puntillas yondoyo cuiñe tedzadzandi,<br />
yondoyocuiñedzini sahandi.<br />
emplastar. yotaandiyucu, yodzacaa<br />
nuundi yucu yodzacaandi yucu,<br />
yodzacaandichindi yucu, yodza<br />
cuchindi yucu.<br />
emplasto. yucu, yucusa nicuhua, yucudzusa<br />
nicucu,<br />
emplazar. yocahandisita, yosacahandisita,<br />
f. qcaha.<br />
emplear en algo la hazienda. yochihindi,<br />
yoquidzaquachidi, f. cadz.<br />
yodzadehendi, yotniñondi, yodzaquiñuhundi.<br />
(sindi.<br />
emplearse en algo. yonatuvuindaasindi<br />
emplumar. yotaatnumindi, yodzacaatnumiñahandi,<br />
yodzacuchi<br />
tnumi ñahandi.<br />
emplumado. tay nisacuhua tnumi,<br />
tay nisacoondatnumi, tay nisichi<br />
tnumi, tay nisaanuu tnumi.<br />
emplumecer el aue quando empieça<br />
a hechar pluma, yocanatnumite,<br />
quandusate, quacuvuiquendete.<br />
M 2 emplu-
folio 90v column 1<br />
Emplumecer el aue que ha sido pelada.<br />
qua nduvuicoco tnumi, qua<br />
nandusate, quanduvuinaa tnumite,<br />
quanana tnumite.<br />
Empobrecer. yonduvuidahuindi,<br />
yonduvuidahui caindi.<br />
Empobrecer a otro. yondadzandahui<br />
caiñahandi, yondadzandahui<br />
ñahandi, yoquidzavhuindahui ñahandi,<br />
yotasi huichi sahandita, yotasindahuiñahandi.<br />
Empoluorar. yodzaquete ñuyacandi,<br />
yodzaquete tiyachindi, yodza<br />
quete mihi ñahandi.<br />
Empoluorarse. yoqueteñuyacandi<br />
yoquetetiyachindi, yosachindaandi,<br />
fu. quachi, yoquiquachindaa<br />
mihi ñuyaca.<br />
Empoluorear. yodzoconondi.<br />
Empollarse el huebo. yosacohoquete.<br />
f. qcoho, yocuvuiquete, yocuvui<br />
huahaquete, yoquevui quete<br />
Emponçoñar, vi. beuedizo dar.<br />
Emponçoñar, mordiendo la viuora.<br />
yosinu nuunduta yuhute, yosino<br />
nininduta yuhute, f. cano yosanininduta<br />
yuhute, f. qnini, yosanoo<br />
dzicote, yosinoninidzicote, yosa<br />
ninidzicote.<br />
Emponçoñarse de enojo . yodzico<br />
inindi, yoquete inindi, yondavua<br />
inindi.<br />
Emprenta. caandusa tacu.<br />
Emprentar, vi. imprimir.<br />
Empreñarse la muger, vi. concebir.<br />
Emprestar lo mismo que se buelue<br />
en la misma especie. yosahanuundi,<br />
f, cuhua, yodzasanuundi, yotasi<br />
nuundi, yosahandayundi.<br />
folio 90v column 2<br />
Emprestado tomar asi. yosai nuundi,<br />
f. quai. yosayyecandi, yodzacai<br />
yecandi.<br />
Emprestado pedir . yosicanuundi,<br />
fu. caca.<br />
Empeñar yotniñondi dzaya, yoquidzahuahandi<br />
dzaya yotniño dzayañahandi.<br />
Empulgar arco. yonatniñondi yoho<br />
cusi, yonacanindaandi yoho<br />
cusi, yondadzacutundi yohocusi<br />
yonacanindaanihindi yohocusi.<br />
Empulgueras de arco. dzinicusi.<br />
Empuñar espada. yonatneetatnucaa,<br />
yonacahinditatnucaa.<br />
Empuñar algo en el puño . yotneendi<br />
yonahindi.<br />
Empujar, vi. empellones.<br />
E. A N T E N.<br />
En. preposicion. nuu, vt nuu yahui,<br />
en la plaça. sa, vt sayyo Pedro<br />
en casa de Pedro.<br />
Enaguaçarse la tierra. yonandehuinduta<br />
ñuhu, yosivuinduta ñuhu,<br />
f. quevui, yondehuinduta ñuhu,<br />
yonananduta ñuhu, yosihinduta<br />
vuiyu, f. cuvui.<br />
Enaguaçada tierra. ñuhunicaindehuinduta,<br />
ñuhu ninananduta, ñuhunindehuinduta.<br />
Enaguaçarse la fructa. yosichindehui<br />
cuihi, f. cuchi.<br />
Enaguaçarse el estomago. yosacodzonduta<br />
nuu inindi, fu. qcodzo<br />
yonachitunduta nuu ini, yosacoho<br />
cutunduta nuu ini, f. qcoho.<br />
Enagenar vna coga. yosahandi sa<br />
si
folio 91r column 1<br />
simaindi, f. cuhua.<br />
Enalbardar, yochidzonditayuidzu,<br />
yochidzondi dzahadzidzo idzu.<br />
enalbardada bestia. quete nisacodzo<br />
tayu.<br />
En alguna manera. huaha dzacuvui<br />
En alguna parte. mandaaca, huadzaca<br />
cuvui, huadzaca.<br />
En ninguna parte. huadza.<br />
En algunas partes si, y en otras no.<br />
dzoicadzoica, dzo ninodzonino,<br />
dzoquaha dzoquaha.<br />
En algun tiempo. yyocaquevui, caacaquevui,<br />
yyo cacuiya, amanaquevui,<br />
amana cuiya.<br />
en algun lugar. huadzachiyo huadzanduvua<br />
huadzayodzo, huadza yavui,<br />
huadzasiqui. huadzaytnu.<br />
Enamaneciendo. saquatuvuinini, natuvuinini<br />
dzatnaa ñuhuni, quatuvui<br />
casini.<br />
Enamorarse. yocuvuiinindi, yocuvuihuatuinindi,<br />
yondiyoinidi, yosico<br />
inidi, f. cuico, yocoocuita inindi,<br />
yositainidi, f. cuita, yocatneinindi,<br />
yosihindaadi, yocuvuidatne<br />
inindi,<br />
Enamorar a otro. yodzacuvuiiniñahandi,<br />
yodzacuita iniñahandi, yodzacacuiiniñahandi.yoquidzadatne<br />
iniñahandi. f. cadza.<br />
Enamorado. vi. andar enamorado.<br />
Enano. taindeque, taindehe, taitende<br />
En anocheciendo. dzoquaanooni,<br />
dzoicani quaa nooni.<br />
En bolandillas lleuar algo. yonaininondi,<br />
yocahi ninondi.<br />
En bolandillas lleuar muchos vna<br />
cosa. yonahi huadzuta, yocahihua<br />
folio 91r column 2<br />
adzuta, yosaanai huadzata, f. caa.<br />
En buen tiempo. quevui iñe huaha,<br />
quevuiiñe huii, yñedzee, inetuia<br />
tu yne dzadzi, f. cuiñe.<br />
En mal tiempo. queuui iñecana iñe<br />
tadzi iñe dzusa,<br />
En buen tiempo y sazon y ocasion,<br />
dzo huatuca, dzohuatuca nisaquaa.<br />
l. nisatnaa, dzodzevuicanicuvui,<br />
nicuvuidzevui.<br />
Encabrestarse el cauallo. yonucoho<br />
yoho daha cauallo yodzucunino<br />
yohodaha. l. sahate, yonucoho nano<br />
yoho dahate.<br />
Encadenar, yotniño yohocaa nahandi,<br />
yodzacaa yohocaa ñahandi.<br />
Encadenado ser. yosacohoyohocaa<br />
saha, yocaiyohocaa saha.<br />
Encalar. yodzacuiindi dayucaca.<br />
Encalarse algo. yocuvuicuii, yocuvuindaa.<br />
Encalar el suelo. yotasindi chico,<br />
Encalarse el suelo . yocuvui chico,<br />
yosisa chico.<br />
Encallar barco. yondecavua tnundoo,<br />
yocoo cavuatnundoo. yosiconini<br />
tnundoo, nuuñuhu. f. cuico:<br />
yoteuuindodzo tnundoo nuucuchi<br />
ini yuta, yocootnahatnundoo<br />
cuchiini yuta.<br />
Encalmarse cauallo. yocoo yavuite<br />
yosihi yavuite, f. cuvui, yucuitate<br />
Encaluecer vide. caluo.<br />
Encaminar a otro . yonahandi ichi<br />
sita, yonahatnu nindiichi, yocachitnunindi<br />
sitaichi.<br />
Encaminar a otro en algun negocio. yodzatuhuañahandiyodzacuisindaandi<br />
inita.<br />
M 3 En-
folio 91v column 1<br />
Encanalar el agua. yocahindi sichi,<br />
yosacandiduta. f. quaca.<br />
encanalado hazer. yoquidzahuahandi<br />
sichi, f. cadza.<br />
encanalado viento. tachi inino nihi.<br />
encandilar a otro con la lumbre. yodzanaandi<br />
ñuhu nuuta, yonatniño<br />
ñuhundi nuuta.<br />
encandilarse asi. yonaandi nuu ñuhu<br />
ñoho ñuhu nuundi.<br />
encanecer. yocanahuidizdzi nindi,<br />
yocanandaa, yoquetendaa, yoquetehuidzi,<br />
yocanaidzi cuisi.<br />
encañar agua. yodzaqhunduta ini<br />
sichi yosaqnini yuhundi duta, yosaqnini<br />
yuhundi sichinduta, yochihi<br />
yuhundi sichinduta.<br />
encañonar las aues. yocanatnumite<br />
yonanatnumite yonanandisite,<br />
yonanayodzote.<br />
encaparse, ponerse la capa. yodzanundodzondi<br />
dzoo capa, yondaandesindi<br />
capa, yonadzacuidzondi<br />
dzoo yodzanundidzondi capa.<br />
encapotarse de enojo . yonacotoyyondi,<br />
yonacoto satundi, yonacotodzaandi<br />
yondaachihi nuundi.<br />
encaramarse. yosiñendodzosahandi,<br />
f. cuiñe, yosacuiñnendodzondi, fu.<br />
qcuiñe, yosandodzondi, f, qndodz.<br />
encarcelar. v, carcel, echar en carcel.<br />
encarcelar, dar la casa por carcel.<br />
yochihiñahandi huahi.<br />
encarecer algo en el precio. yoquidzamanindi,<br />
yoquidzatesi yahuindi,<br />
yoquidzacuihi yoquidza yahuindi,<br />
f. cadza.<br />
encarecido asi. sayocuvuimani, sayocuvuitesi,<br />
sayocuvuicuihi, sayo-<br />
folio 91 column 2<br />
cuvui yahui, sicacatasi, sicayondaasi,<br />
sanisacuiñecayahui, sanisaa<br />
yahui.<br />
encarecer alguna cosa con verdad.<br />
yocachicooyocachi chidzundi.<br />
encargar algo a otro. yosi itniño ñahandi,<br />
f. cuvui, yotaatniño ñahandi,<br />
yosahatniño ñahandi, f. cuhua<br />
yocachitniño cadzata, yodzacuidzondi,<br />
yodzatavuindita tniño.<br />
encargarse de algo. yotusitniñondi<br />
yonihindi tnino, yosaindi tniñondi,<br />
quai, yocoo coondi tniño.<br />
encargado, a cargo tener algo. yondaatniñondi,<br />
yyotniñondi<br />
encargar a otro la consciencia. yodzacuidzondi,<br />
yodzatavuindi inita,<br />
yodzatuvuindi sahadzidzohuay<br />
sandidzota.<br />
encargar su consciencia . yonacuidzoyonatavuidi<br />
yondai yuhunuundi,<br />
yonucoho tutnudziñendi, yonucuvuandi<br />
yonucuiñendi, yonu<br />
coondaandi.<br />
encarnar nuestro Redemptor Iesu<br />
Christo. niquiquayya yeque coño<br />
chisi yyadzehe sancta Maria.<br />
encarniçarse en vn peccado. yosai<br />
siña inídi, f qua, yosino siña inindi,<br />
yosacoho siña inidi, fu. qcoho. yocaanino<br />
inindi, yosisaninoinidi, f.<br />
cusa, yocoocoocutuinidi quachi<br />
encarniçarse. ñohoyodzoyosinindita,<br />
f. cohocodzo, ña ñuhu ñayoco<br />
ña sinindita.<br />
encarniçarse el lagarto, o cayman,<br />
tragando, yosidzo ñahate, yococoñahate,<br />
yosiadzite yuta. f. cadzi.<br />
encartar a otro. yodzatuvuindi quachita<br />
chita
folio 92r column 1<br />
chita, yocacu nahindita, yosino canindita,<br />
yocanacachindi quachita<br />
Encartado. tay dziquachi nisinotuvui,<br />
tay nicacunahita.<br />
encaxar vna cosa en otra. yonatniño<br />
tnahandi, yosanutnahandi, fu.<br />
canu, yodzacaicuinotnahandi.<br />
encaxarse asi. yocaicuino, yocainuu<br />
yocaicuiñe.<br />
encaxar vn negocio entre otros.<br />
yoquidzatnahandi, f. cadz.<br />
ençella. doho, tesite, tindusi.<br />
ençenagar. yodzacaindusiñahandi<br />
dayu, yocai canu ñahandi dayu<br />
yodzaquevui cuinoñahandidayu,<br />
yodzacaindita ñahandi dayu.<br />
ençenagado. tay nicaindusindayu,<br />
tay nisivui cuinodayu, tay nicainditandayu<br />
ençenagarse. yocaindusindi dayu<br />
yosivui cuinondi dayu. f. quevui.<br />
ençender fuego. yotehuindi ñuhu,<br />
yotniñondi ñuhu yodzacatnindi<br />
ñuhu, yotehuindaandi ñuhu,<br />
ençender carbones. yodzacayundi<br />
nuu ñuhu, yotniño cayundi nuu<br />
ñuhu, yosamindi nuu ñuhu, futu.<br />
cami.<br />
ençender, hazer arder la lumbre . yodzacana<br />
catne tneendi ñuhu, yodzacaandahandi<br />
ñuhu, yodzacatne<br />
tneendi ñuhu.<br />
ençenderse la leña. yocanacatne,<br />
yocatne tnii tutnu yocatne.<br />
ençenderse mas el fuego, echandole<br />
mas leña . yocanacatne nihi ñuhu,<br />
yosaandaha ñuhu, yosaandita<br />
nino yaa ñuhu, f. caa.<br />
encenderse mucha paja. yosaacatne<br />
folio 92r column 2<br />
ñuhu yocatne tnii.<br />
encenderse mucha paja junta, y arder<br />
con ruido. yehenehe yehecatne,<br />
yondoyondoyoquesi, tnii tnii<br />
nicatni, sicasicaita quesi.<br />
ençenderse leña o paja mucha en<br />
cantidad que leuanta mucha llama.<br />
yocoocatne tnii yondoyo yaa<br />
ñuhu sica inditaquesi, sicaindita<br />
cani, yosico yaa ñuhu.<br />
ençenderse en yra y enojo, yodzico<br />
nuhu inindi, yocayu yocahu inindi,<br />
yocuvuidzichi yyoinindi, yodzico<br />
huaha inindi, yocuvuidzaa<br />
huaha inindi.<br />
encenderse el rostro de enojado.<br />
yonacuchi nuudi, vide.<br />
ençender copal. yosamindi cutu. futu.<br />
cami.<br />
ençenizaralgo. yodzacaindi yaa, yodzacaninondi<br />
yaa yochihindiyaa.<br />
ençensar, o inçensar. yodzaqnditandi<br />
cuu ñoho cutu yochihi ñumandi,<br />
yodzaqhu ñumandi, yotniño<br />
ñuhundi. yoquidzindi cuu ñuhu.<br />
ençensario. cuu, cuu samicutu, cuu<br />
ñuhu.<br />
encontar lo entero. yosaindodzondi<br />
fu. quai, yosaidodzodzinandi, yosaindaadzinandi,<br />
yotahuindaa<br />
dzinandi.<br />
encerar. yodzacaandi ñuma, yodza<br />
caandi chindi ñuma, yodzacaanuundi<br />
ñuma.<br />
encerrar pan o otra cosa. yotniño<br />
huahandi, yotasi huahandi, yochihi<br />
huahandi, yodzandevuindi yosadzindi<br />
sañoho, f. cadzi.<br />
ençerrar trigo en troxe. yodzacaindi<br />
M 4 nuni
folio 92v column 1<br />
nuni yaca yotniñondi nuni yaca<br />
yotasi yucundi nuni yaca yotnaandi<br />
nuni yaca.<br />
Encerrar a alguno. yochihinditahuahi,<br />
yotasindita huahi, yodzaquevuindita<br />
huahi, yosadzindita, futuro<br />
cadzi.<br />
Encerrarse asi mismo. yonacadzindi<br />
sayehendi, yonuquehendi huahindi.<br />
Encerrarse muchas razones en vna<br />
tnuhu ininoichi, dudzu ininoichi<br />
yohosi sayosita, quahasiyo quaha<br />
siyo.<br />
Encienso. cutu dzusa.<br />
Encima de lo alto. dzinisi dzequesi.<br />
Encima de algo. nuusi, y en compacion<br />
yodzo, f. codzo.<br />
Enclauar. yochihindi duyucaa yosasindi<br />
duyu caa, f. casi, yodzacaindi<br />
duyucaa, yosanindodzondi duyucaa,<br />
f. caa.<br />
Enclauado. sanidzacaita duyucaa,<br />
sanisasininoduyucaa.<br />
Encoger como costura. yodzateyendi,<br />
yodzandeyendi yochihi teyendi<br />
Encogerse asi, yoteye yondeye.<br />
Encogerse la erida. yonandeye tuchi<br />
Encoger las espaldas al que açotan<br />
yonacuiyosatandi yonadzitasatandi,<br />
yonateye, yonachihi yai satandi,<br />
yonacuiyo, yonacatandi.<br />
Encogerse los neruios. yoteye, yosisi,<br />
yocuitno tuchi yocuvuinihi<br />
tuchi.<br />
Encogerse la ropa acortandose. yondaa<br />
deyedzoo yondeyedzoo, yonayechindadzudzoo,<br />
yonayechi<br />
yyodzoo, yonacañadzoo. es quando<br />
folio 92v column 2<br />
do la lauan y se encoje.<br />
Encojida persona. tai yyo, tay ñacahi<br />
ini, tai yoyuhui, tai yochihiini<br />
tay ñayee ini, tay ñañoho yeeini.<br />
Encomendar a otro el officio que le<br />
encomiendan. yosicocuvuindita<br />
yosicotaañahandi, f. cuico.<br />
Encomendar algo a otro. yotaa tniño<br />
ñahandi yosii tniño ñahandi.<br />
Encomendar el officio a otro o otra<br />
cosa pidiendolo con humildad.<br />
yocachindahuindinuuta yonaquatundita.<br />
juntando el verbo de arriba.<br />
Encomendar su officio a otro. yocoo<br />
tasinaandi, yocoo tasi siñandita,<br />
yotniño siña ñahandi.<br />
Encomendar officios a otros. yosaha<br />
tniñondita, f. cuhua.<br />
Encomendar sus necessidades al mayor.<br />
yosatuhuandita, f. qtuh.<br />
Encomiendas dar para otro. sahandudzundi<br />
cadza canundota.<br />
Encomiendas tales dar. yoyuhuiñahandi,<br />
yonacachindi sayocachita.<br />
Enconarse la llaga . yocuhuicahui<br />
yocuhui nene, yonasiño, yosihi<br />
chisi, yondicocavua quañuhu. yondicosiyo<br />
quañuhu, yosiñechisi, f.<br />
cuiñe.<br />
Enconarse la herida. yonacuhui, yonacuico,<br />
yondaa quehe sanicaa,<br />
yonduvui cahui.<br />
Encontinente. davuitna davui tnani,<br />
danahani, daqueyeni, queye<br />
queyeni eetnanini yachini, davuitna<br />
ñuhuni, tanditani.<br />
Encontrar a caso con otro. yonatnaha<br />
ñahandi yondacu tnahañahandi,<br />
yonatnaha tnahadi.<br />
Encon
folio 93r column 1<br />
Encontrar como quiera. yonatnaha<br />
tnahandi yonanihi tnahadi.<br />
Encontrarse peleando. yodzatnahandi,<br />
yotniño dzavua tnahandi<br />
yodzadzavuatnahandi, yonuquaa<br />
tnahandi.<br />
Encontrarse con enojo. yodzatnaha<br />
dzoodzichi ñahandi yodzadzavuadzoo<br />
dzichi ñahadi.<br />
Encontrado estar con otro, ñohodzoo<br />
inindi, sita.<br />
Encorarse la herida. yonduvuiñee,<br />
yonduvui yuta ñee, yonde noho<br />
ñee, yondaa ñee.<br />
Encorar algo. yotniño dzucundi<br />
ñee, yotniñondi ñee.<br />
Encordio. dzemi, sayocanatoco. l.<br />
ytnudzehe.<br />
Encordio grande. dzemi canu.<br />
Encordio pequeño. dzemicoo taha<br />
nuni.<br />
Encorocar. yotniño ñahandi, dzete<br />
tutu, yochidzondi dzete tutu,<br />
dzinita.<br />
Encorporar vna cosa con otra. yodzacandi,<br />
yodzacainduu tnahandi,<br />
yodzacainini tnahandi.<br />
Encorporar en compañia. yochihi<br />
tnahandita, yocahui tnahandi,<br />
yosaqtnahandi, f. caq,<br />
Encoruar algo. yodzacayendi, yoquidzayaquandi.<br />
f. cadza, yonachihindi<br />
yendi.<br />
Encoruarse algo. yocaye, yocuvui<br />
tecuiye yocuvui yaqua.<br />
Encoruar el cuerpo inclinandose.<br />
yonoocavuandayendi yondonai<br />
nuundi, yonundayendi.<br />
Encrespar algo. yoquidzateyendi,<br />
folio 93r column 2<br />
yoquidzandeyendi, yodzateyendi.<br />
yodzandoyondi.<br />
Encresparse el cabello. yoteyeidzi<br />
yondeyeidzi.<br />
Encrespada aue, quete indodzo tnumi<br />
sañu, quete indodzo yodzo sañu,<br />
quete indodzo yooyaca sañu, quete<br />
indodzo ñee dzini, quete nindoyo<br />
cuiñendodzosañu, quetenicana<br />
cuiñendodzo ñee, quete indodzo<br />
ñee sañu queteindodzo<br />
tandata, quetedzeque ñee.<br />
Encrestada aue como la gallina de<br />
castilla. quetetindata.<br />
Encruelecerse. yosidzo inindi, f. cuidzo,<br />
yoquete inindi, yocuvuiyy<br />
inindi. yocuvuidzaa inindi, yocuvuidzichi<br />
inindi.<br />
Encrucijada de caminos. sayo tucu<br />
ichi, sañoho nano ichi, sanoho nani<br />
ichi, sañoho dzamaichi, ichiñoho<br />
nani ichi ñoho dzama.<br />
Encuadernar libros. vi. cuadernar.<br />
Encubrir algo, yodzahindi, yotasidzahindi,<br />
yochihi dzahindi, yodzadza<br />
huindi, yochihi yuhundi,<br />
yochihindoyondi, yochihi huahandi,<br />
yodzahininidi.<br />
Encubrirse. yodzahindi. yosaquehe<br />
yuhundi, f. qquehe, yosaquevuidzahindi,<br />
f. qquevui, yosiyodzahindi.<br />
f. coo, yosiyoyuhundi.<br />
Encubrir o disimular culpa de otro<br />
yotniño inidi quachita yosasindi<br />
quachita f. casi, yosañundi quachita,<br />
f. qua, yosadzinino inidi, f. quadz.<br />
yodzadzahuindi vuisi quayo<br />
quachita.<br />
Encubierto estar defecto de otro.<br />
caa-
folio 93v column 1<br />
caa dzahui, caa tete caayuhu caa<br />
siyo, caandiyu , quachita.<br />
Encubrir algo debaxo de la manta. yochihidzoondi<br />
yonaquaininidzoondi<br />
Encumbrar vide cumbrarse.<br />
Encubrirse debaxo de la manta. yondevui<br />
quehe chisi dzoo, yonaquetendidzoo,<br />
yonucoo tetendidzoo<br />
encumbrarse en honra. yocuvui canundi,<br />
yocuvui dzuq, yocuvuininondi<br />
yocuvui candandi, yotacuninondi,<br />
yosacodzo ninondi, f. qcodzo, yocuvuinuundi.<br />
encumbrar a otro vide alabarle.<br />
encuñar. yochihi tneendi duyu.<br />
ende bien del que se goza del mal de<br />
otro. casihuaha, huaha tnaha huii,<br />
huaha nicuvui, huaha nisino. para<br />
tercera persona. nacasihuahata<br />
endemoniado, tay dzi ini nicai diablo,<br />
tay dziini nisivui cohodiablo<br />
nicaicoho, tay dziininiñoho ñuhu<br />
cuina. (haini.<br />
endemoniado estar. ñohoteñumiñahaini<br />
endereçar algo. yoquidzandaandi,<br />
f. cadza, yodzandaandi, yondadzandaandi,<br />
yondaqndaandi.<br />
enrededor aduerbial . satecuta, sanadzucu,<br />
sana cañu, sanacuicondau,<br />
sacaa cuta.<br />
enrededor cortar. yosandacutandi<br />
f. cand. yodzete cutandi.<br />
enrededor poner algo, yonacañu<br />
yocoo tasindi, sana cañu yocoo<br />
tasindi,<br />
en duda lleuar algo por si o por no.<br />
yonaindatundi. sanai tuhuandi,<br />
sanay datuudi.<br />
endulçar algo. yoquidzahuidzindi,<br />
folio 93v column 2<br />
adzindi, f. cadza (huidzi<br />
endulçarse. yocuvuihuidzi yonduvui<br />
endureçerse algo. yocuvuiyuucasi<br />
cucu, danda, davua.<br />
endurecer algo. yoquidzacasi, con<br />
los de mas. f. cadza. (cerse.<br />
endurecerse el pan, vi. empedernecerse<br />
endurecerse obstinarse. dzavuatna<br />
tnaha yuu nicuvui ini, toto, casi,<br />
yuu casi,<br />
enebro arbol. yutnu ítni.<br />
eneldo. yucutedzico.<br />
ennegrecer. yoquidzatnoondi, f.<br />
cadz, yoquidza quandahuindi,<br />
yodzasino tnoondi.<br />
ennegrecerse. yocuvuitnoo, yosino<br />
tnoo, t. cono, yosaa nuu tnoo.<br />
ennegrecido. tay nicuvui tnoo, nisino<br />
tnoo<br />
enemigo. yecu, ñahu.<br />
enemistarse con otro. ñoho quachi<br />
inindi, yosini vhu indita, ñoho<br />
dzoondi sihita, yodzoondisihita,<br />
inindita quachindi sihita.<br />
enerizarse de frio. yototo casindi, yonandequendi,<br />
yonandeyendi, yonanaidzi<br />
tnumi ñeendi, yodaandodzosatandi,<br />
yonandeye casindi.<br />
enerizarse los cabellos de miedo. yonanañu<br />
idzindi, yonandequeidzindi<br />
enerizarse el perro . yondoyondavua<br />
idzite, yonandeque idzite. yonandavuaidzite,<br />
yonanañuidzite.<br />
enero mes. idem. yooyondai sahadzina,<br />
yocai sahadzina.<br />
enertarse los miembros. yocuitno<br />
yonacaye, yonacuiyo, yocuvuitnuu,<br />
yonacaa.<br />
enertado asi. sanicuitno saninacuiyo.<br />
enfa-
folio 94r column 1<br />
enfadarme. yosacodzondii inindi,<br />
f. codzo, yosacodzo quene inindi<br />
f. idez, vide enhadarme.<br />
enfermar. yocuhuindi. yotnaha quahindi,<br />
yotnahandi quete quahi,<br />
y por metaphora queheyosacavuandi,<br />
f. qquehe, f. qcavua.<br />
enfermo. tay quahi, tai yocuhui, tai<br />
yotnaha quahi.<br />
enfermar hazer a otro yosaha quahi<br />
ñahandi, yodzacuhui ñahandi<br />
yodzanihi quahiñahandi, yosaha<br />
ñahandiquetequahi, f. cuhua yuu<br />
yutnu,<br />
enfermeria. huahi quahi.<br />
enfermero . tai yondaa tay quahi,<br />
tai yondico tay quahi, tai yondaca<br />
tay quahi<br />
enfermizo. tay dzocaacandaca, tay<br />
caa huasi, tay caaquahi, tay caa<br />
tnana, tay ñadatnu.<br />
enfermar començar la enfermedad<br />
yotuvuiquahi, yocai quahi, yosiyo<br />
saha. yocaisaha, yosayuquahi.<br />
enfermedad dar nuestro señor. yocoo<br />
chidzoyayuu yutnudaha saha,<br />
dzuq dicando, yotasiya quete<br />
quahi, yotnahando, yondaa<br />
yotusindo.<br />
enfermo estar vide enfermar.<br />
enfermedad de todo el cuerpo. quahi<br />
nee.<br />
enfermo estar asi. dzo neecandi<br />
yocuhui, dzoyocachi, yocoyondaha<br />
sahandi.<br />
enfermedad etica. quahi yaa, quahi<br />
tachi, quahi cuiño.<br />
enfermedad de tiricia quahi quaa,<br />
folio 94r column 2<br />
enfermo estar asi? yosino cuvui nuu<br />
yosino quaa, yosinodzi yahi nuu,<br />
yodzachii quaandi.<br />
enfermedad de camaras de sangre.<br />
quahi dzasi.<br />
enfermedad comun de camaras. quahi<br />
caa chisi, quahi sico nuu chisi,<br />
quahi coo chisi, quahi tadziini.<br />
enfermedad de la hijada, quahi dziñe<br />
chisi.<br />
enfermo estar asi. yocananini ini,<br />
yosiñe niniini. f. cuiñe, dziñe chisi<br />
yocananini yondoyo cuiñe nini<br />
tuchi, yocana cuini dziñe chisi.<br />
enfermar de la orina. quahiyondiyu<br />
dzadza (hi yehe.<br />
enfermedad de gota coral. quahi sihi yehe<br />
enfermedad de quebrantamiento.<br />
quahi tahui yeque.<br />
enfermedad de cadarro. quahi dzayu.<br />
quahi dzitni.<br />
enfermedad de perlesia. quahi nehe<br />
quahi coonduu ñuhu, quahicuitñondaha,<br />
quahi sisindaha saha.<br />
enfermar por mucho beuer. yondehuindedzi<br />
ini, yotusindedzi inindi,<br />
yosaandedziinindi, yosacodzondedziinindi,<br />
f. codzo.<br />
enfermedad contagiosa. quahiyosico<br />
tnaha.<br />
enfermedad pegar a otro. yodzacuico<br />
tnahandi quahi.<br />
en fin. dzondehe, dzonduvui.<br />
en fin en conclusion. dzondaandu,<br />
dzonduvui vui sayo sinocavua,<br />
sayosinosayondehe, dzondaandu<br />
huitna, qndehe qtuhu.<br />
en fuzia de algo o de alguno hazer al<br />
guna cosa yocuvui saa inindi,<br />
yocu
folio 94v column 1<br />
yocuvui yee inindi cadzandi saha,<br />
yocuvui sihindi.<br />
enflaquecerse. yoyechi, yotahuindi,<br />
yoyequendi, yocuvuicuiyandi,<br />
yocuvuiyequendi, yocuvuindaa,<br />
yocuvuicuiñe, yoyequendaanda,<br />
yoyequendahandi.<br />
enflaquecer a otro. yodzayechindita,<br />
yoquidzayequendita, yoquidzacuiyañahandita,<br />
f. cadza.<br />
enflaquecido. tay yocuvuicuiya nuu,<br />
tay yeque taindaa.<br />
enflaquecerse el cuerpo con abstinencias,<br />
yondahua coñondi, con<br />
los demas.<br />
enfrenar cauallo. yotniñondi freno<br />
yochihindi freno.<br />
enfrente. yonditonuu, yehendisi<br />
cuite nuu, tuvuindaa cuite, yehe<br />
nani cuite nuu, yehetuhua cuite<br />
nuu, f. quehe.<br />
enfriar alguna cosa. yodzandicondi,<br />
yoquidzahuisindi, yoquidzacasindi,<br />
yoquidzacoyondi, f. cadza.<br />
enfriarse. yondico, yocuvui huisi,<br />
yocuvuicasi.<br />
enfriarse mucho. yocuvui huisi<br />
ñeñe.<br />
engañar a otro. yodzandahui ñahandi,<br />
yocuvuidzeque ñahandi, yosini<br />
sisi ñahandi, yodzadzequeñahhandi,<br />
yosaidzuhuañahandi, f. quai,<br />
yosini yechi ñahandi, f. qni.<br />
engañarse. yoyusi inindi, yocuvui<br />
quani inindi, yosanindi, f. quani,<br />
yoquaa yonanindi, yocuvui dzequendi,<br />
yonduvui dzeque quanindi,<br />
yonuquehe dzuhuandi.<br />
engañar a otro con aparencia de bien<br />
folio 94v column 2<br />
yocuvui quaniñahandi, yocahahuisindi<br />
sita, yosani huisindi, f. cani.<br />
engañar a otro con palabras fingidas.<br />
yosininaha ñahandi, yosinisisiñahandi,<br />
yodzaquaañahandi, yosaidzuhuañahandi,<br />
yosaidzee ñahandi,<br />
yosidzonaha tniñondi sita<br />
fu. cuidzo.<br />
engañar a otro, dandole menos de<br />
lo que meresce. yosanindahui ñahandi,<br />
f. cani, yosai dzuhuañahandi<br />
sita, f. quai, yodzaquaañahandi.<br />
engarabatar. yodzacayendi.<br />
engarrafar. yosaacuiañahandi, f. caa<br />
yotnee ñahandi, yodzitanahandi.<br />
engastar, o engastonar como en oro<br />
yotniñondi dziñuhu, yotniñodzocondi,<br />
dziñuhu, yotniño tnahandi<br />
dziñuhu.<br />
engastonado asi. sanisacohodzocodziñuhu.<br />
engendrar. yoquidzahuahandi dzaya,<br />
yodzaqnandi, yotasindidzaya,<br />
yosaqndidzaya, f. caq.<br />
engendrador. tay yoquidzahuahadzaya,<br />
tay yosanidzaya, yodzaqnadzaya.<br />
engendrado ser. yocuvuindeq tata,<br />
yocuvuitnuhu yaa yosiñendodzo<br />
yaatnuhu.<br />
engolfarse. yosanuundi mañunduta<br />
canu, f. qnuu. yosanuundi ininduta,<br />
yosanuu candandi mañunduta<br />
yocaindi ininduta.<br />
engordar. yonañundi, yosacuhua<br />
coñondi, f. qcuhua, yocuvuicanundi,<br />
yosanundi, f. quanu, yosidzo coñondi,<br />
f. cuidzo, yosanucanundi.<br />
engordar a otro. ei. ceuar.<br />
en
folio 95r column 1<br />
Engorrar vide tardarse.<br />
Engrandecer a otro. yodzayuhu nuundita,<br />
yotasinuundita. vi. alabar<br />
Engrandecerse vanamente yosaisanu<br />
inindi, yosai ñuhundi mayndi<br />
f. quai, yonanduvua ninondi. vide<br />
alabarse.<br />
Engrassarse como en las minas. yosicondi<br />
dzico ayodziñuhu, dzico<br />
ayoyosivuindi, dzico ana, yosico<br />
yosivuindi, f. cuico, f. quevui.<br />
Engrasado estar asi. quahi nacuiyo<br />
sacuvuindi quahisisi sacuvuindi<br />
quahi nacuitno sacuvuindi saha<br />
dzico ayo dzi ñuhu nisicondi,<br />
Engrifarse como el gato. yonandequete.<br />
yosiñate.<br />
Engrosar yoquidzacocondi, yoquidzacanundi,<br />
yoquidzadzayundi,<br />
f. cadza.<br />
Engrudo tindaca.<br />
Engrudar vide empengar.<br />
Enhadarme o enfadarme alguna persona.<br />
yodzandehui ñaha tasindi,<br />
yoquidzañaña ñahata, yodzadzichiiniñahandi,yodzaqcodzoquene<br />
ini ñahata. yodzaqcuiñeini ñaha<br />
yoquidzandii iniñahata, yodza<br />
cuicondodzo iniñahata sindi.<br />
Enhadarse por la tardança. yocuvui<br />
dzuchi inindi, yondehui inindi,<br />
yotnee inindi.<br />
Enhadarme darme en rostro la comida.<br />
yosiconduta yuhundi, yosa<br />
codzoqueneini, f. qcodzo, yosicondodzoini,<br />
f. cuico.<br />
Enhadarme o enfadarme de tractar<br />
algun negocio. yondehui inindi,<br />
Enhestar leuantar en algo alguna<br />
folio 95r column 2<br />
cosa. yondoyo canindi, yondoyo<br />
canindichindi, yonacanindi.<br />
Enhiesto estar. yñendi, f. cuiñe iñendichindi.<br />
Enhetrar alguna cosa. yoquidzacanandi,<br />
yoquidzatetacandi, yoquidza<br />
techihindi, yoquidzatetaandi,<br />
f. cadza.<br />
Enhilar aguja. yochihindi yuhua, yavuindii,<br />
yodzaquevuindi yuhua.<br />
Enlabiar engañando. yocaha huisindi,<br />
yodzacai huisi ñahandi, yocahatachindi,<br />
yodzatnee yaañahandi,<br />
yocaha huatandi, yocaha huidzindi,<br />
, yocaha dzeendi, yocaha<br />
quaindi, yocahahuiindi, yocaha<br />
nanindi.<br />
En la copa del arbol, vide arbol copado.<br />
En la cumbre. dzini dzitu, dzeque.<br />
En la gloria eterna. sacaicuiindatu<br />
sacaindatu nee caa qhu, sanihiini<br />
neenducaaqhu, saquai quaha nee<br />
chihi qhu.<br />
Enladrillar suelo. yochihi tnahandi<br />
doho tavui, yonañundi dohotavui,<br />
yosaqtnahandi dohotavui<br />
yosaquanindi doho tavui.<br />
Enlazar. vide echar lazos.<br />
Enlizar tela. yotnee quundiidza, yochidzondi<br />
quuidza<br />
Enlizada tela. idzanitneequu, idzanisacodzo<br />
quu.<br />
Enlodar arrojando el lodo con la<br />
mano. yodzaquetendaandi dayu<br />
yocoyondaandi dayu. yodzaqcoyondaandi,yodzandavuandaandi<br />
dayu, yosatendaandi dayu.<br />
Enlodar algo poniendo el lodo con<br />
la
folio 95v column 1<br />
la mano o con paleta. yodzacaandi<br />
dayu, yodzacaanuundi dayu<br />
yosaqdi dayu, f. caq.<br />
Enlodarse. yosaa nuundi dayu, f. caa<br />
yoquetendi dayu yosaandichindi<br />
dayu, yocatundi dayu, yondavuandaandayu.<br />
Enloquecer. yodzanainindi, yoquidzana<br />
inindi, yocuvuicanainindi,<br />
yoquitevuiinindi.<br />
enloquecer a otro. yodzadzana iniñahandi<br />
yoquidzadzana iniñahandi,<br />
f. cadza, yoquidza cana iniñahandi,<br />
f. cadza.<br />
enlosar, yochihi tnahandi yuu, yonañundi<br />
yuu yosaqtnahandi yuu, futuro<br />
caq.<br />
enlutarse ponerse luto. yosaidzohondi<br />
sindeye, yocaiiindisindeye. yotasi<br />
yyndisindeye, yondaandi sisindeye,<br />
yondisindi dayusahandeye.<br />
enluzir dar lustre . yodzandaa nuu<br />
ñuhu, yondadzayaa. yondadzasaandi,<br />
yonadza cuiindaandi, yondadzaqueyendi.<br />
enmarañar. yoquidzate tacandi, yoquidzatechihindi,<br />
enmarchitarse. yonadzii, yocuvuidzii.<br />
en medio estar. inino mañudzavuandi,<br />
inino mañundi, f. cuinino.<br />
enmedio estar echado. canu manundi,<br />
canudzavuandi,<br />
en medio ponerse de los que riñen.<br />
yotniñomañusahundi, yocasimañu<br />
dudzundi, yosacuino mañundi,<br />
f. qcuino, yosananundi. f. qnanu.<br />
yosivui cuinondi. f. quevui. yotniño<br />
canu sahundi, yotniño canun-<br />
folio 95v column 2<br />
ndudzu.<br />
enmendarme de la vida mala, yosicocavuavuatuiuindi<br />
yosicocuisi<br />
inindi, yondicocaq inindi, yodzaquehuindi<br />
dzica quachindi.<br />
en muchas maneras. cahi sichi, cahi<br />
nuu.<br />
en muchas partes. quanduuquanini<br />
quacai nini, cahi sichi, yodzonduvua,<br />
ytnu yuvui, quasaa quasivui<br />
quacainini.<br />
en mi tiempo. sayyondi, yyondiquevuidzavua,<br />
dehendi quevuidzavua<br />
en mi niñez quevui quachindi, quevuidzo<br />
quachindi, quevuiyeqndi<br />
quevuinisiyo yequendi, quevuiyeque<br />
yuhuandi.<br />
en mi lugar. siñandi say yondi.<br />
en ninguna manera. huadza, huadzayu.<br />
en negrecer. vide, supra.<br />
en noblecer a alguno vide armar<br />
cauallero.<br />
ennoblecerse. yocuvui tohondi, yocuvui<br />
yuhunuundi,<br />
en nombre de fulano. naa. (au si,<br />
enñudecer la cana. yosacoonana huau si<br />
enojarse. yocuvuidzichiinindi, yocuvuidzaa<br />
inindi.<br />
enojarse con otro, yocuvuidzichi<br />
inindisita, yocuvuidzaainindisita<br />
enojarme mucho, yodzico inindi,<br />
yosatu inindi, yocahu inindi.<br />
enojar a otro. yoquidzadzichiiniñahandi,<br />
yodzadzichi iniñahadi, yodzasatu<br />
iniñahandi, yodzadzaa<br />
iniñahandi.<br />
enojado estar con otro. yodzoondi<br />
ñoho quachindi, ñoho yodzoyo<br />
sinin-
folio 96r column 1<br />
yosinindi, ta, f. coho.<br />
enojado estar con otro con determinacion<br />
de nunca le hablar. yotniño<br />
dehe numa inindisita.<br />
enojadizo que luego se enoja. tai yy<br />
ini, tay dehuidzichiini tai yecaini<br />
dzoyy dzoyecacaini, queyeni yocuvuidzichiini<br />
ñatuvui sacuvuidzevuisita.<br />
enojarse sin razon. dzo huisica yocuvuidzichiini<br />
dzotnunica yocuvui<br />
dzichiini, ñacuvui tnunisa cuvuidzichiini,<br />
ñatuvuisaha, ñacuvui<br />
tnunisaha.<br />
en otra manera. tucu sichi yyo, nina<br />
sichi yyo ninayyo, tucu yyo.<br />
en otro tiempo pasado. sandaa saninoca.<br />
sadzinacasanahaca, saycandaaca,<br />
dadzavua.<br />
en que manera preguntando. nayyondidza?<br />
nanicuvuindidza.<br />
en que manera se hara. nacuvuindidza?<br />
nayyondidzacuvui?<br />
en paciencia recebir algo . yosaha<br />
inindi, f. cuhua, yosai canuinindi,<br />
f. q, yocuvui canuinindi, dzoyosaindatucandi.<br />
en pobreza viuir. vide viuir en pobreza.<br />
en pobreza ser criado . yosanundahuindi,<br />
f. quan, yocanundahuindi<br />
en poco tener a alguno yosini ñahandi,<br />
yosini yechindi, vi. despreciar.<br />
en que tiempo amana. nasadzavua<br />
huitna.<br />
en que grado de parentesco estas? na<br />
dzahadzininadzahadeyeqnindota<br />
enrranziarse alguna cosa por gorda.<br />
yocuvuicudzi, quaa cudzi quaha,<br />
folio 96v column 2<br />
yocanasiye.<br />
enrramar. yotaandi huisi cuii, yodzucuninondi<br />
huisicuii, yodzacaanuundi<br />
huisi cuii. yodzucundaandi huisi,<br />
yochihindiita.<br />
enrramar haziendo arcos de rosas. yotaandiita<br />
yutnu, cuta, yodzandaindiita<br />
yaicuta, yosanindaandiyaicuta,<br />
f. cani.<br />
enrredar algo. yochihindiyohoquaye,<br />
yuhua quaye,<br />
enrredarse el halcon quedar colgado de<br />
las pihuelas yosacoho nano ñee<br />
ñoho sahate, yosacohodzucuñee<br />
yosacoho nano tnaha ñee, yodzucunino<br />
tnaha ñeete, yosiyondaa<br />
tnaha ñee, f. cuiyo, yondiyondaa<br />
tnaha ñeete.<br />
enredado echo como red. sanidzaha<br />
ñono, sanidzucua, sanidzuhua, sanidzahandeque,<br />
sanicatnu ñono<br />
nicatnundeque.<br />
enrrexar cerrar con rrexas. yochihindi<br />
tnucucuacaa, yochihindi<br />
caadeque yochihindi caatnucucua<br />
enrrexar poner rexas depalo. yochihindi<br />
yutnundeque yosani ndiyu<br />
tnundeque, f. cani.<br />
enrriquecer en cosas temporales.<br />
yonihi inindi, yocavui ñacutundi<br />
yocayasindi, yoquaha nino huahindi,<br />
yonduvuihuaha dzico sindi.<br />
enrriquecer a otro. yodzanihi iniñahandi.<br />
yoquidza huaha dzico ñahandi.<br />
f. cadz. yasaha quaha ñahandi<br />
f. cuhua,<br />
enriscarse, yosahandi, yucu ñuhu, f.<br />
qhu. yosivuindiyucuñuhu, yucu cana,<br />
yucu yoosica, yoosini f. quevui<br />
en-
folio 96v column 1<br />
Enronquecerse. yocuvui nañadzuqndi,<br />
yocadzidzuq, yondiyo nino<br />
dzuqndi, yosinoyacadzuqdi,<br />
enrroscare la culebra yonucoototote,<br />
yototote, yonatotote, yona<br />
cuiyote. yonucoo yucute, yonucooyucu<br />
totote, yonucoondoyote,<br />
yonucooteyete.<br />
enrrubiarse los cabellos. yoquidza<br />
huahaidzi dzinindi yoquidza quaa.<br />
yoquidzayahandiidzidzini, futuro<br />
cadza.<br />
ensayarse para algo, yositotnunindi<br />
f. coto.<br />
ensayarse para la guerra. yodza quaha<br />
tnunindi, yonaquete yusandi<br />
yodza quahandi coocuisindi.<br />
ensalçar vide alabar.<br />
ensalada . yuvuayodzaca cahi nuu,<br />
yodzacanino.<br />
ensanchar camino o ropa o otra cosa.<br />
yoquidzacahindi, yoquidzaconondi,<br />
yoquidzaquahandi, yoquidzasicandl,<br />
f. cadza, yodzandecaninondi.<br />
ensancharse asi. yocuvuicono cahi<br />
sica.<br />
ensanchar agujero. yodzacuicondi,<br />
yodzacono nuundi.<br />
ensangostar algo. yoquidzatucundi<br />
cuite tnañundi, f. cadz.<br />
ensangostarse algo. yocuvui tuu. yocuvui<br />
tnañu.<br />
ensangrentar algo. yodzacaa nuundi<br />
neñe, yodzandichindineñe, yodzaquetendineñe,<br />
yodzacatundi<br />
neñe, yocoyondaandi neñe.<br />
ensangrentarse. yosaanuundi neñe,<br />
f. caa, yosaadichineñe, f. cai.<br />
folio 96v column 2<br />
ensañarse uide enojarse.<br />
ensartar como cuentas. yonachihindi<br />
dzeque, yonatniñondi yuhua<br />
dzeque.<br />
enseñar vide diciplinar. yodzatuhuanuu<br />
ñahandi. yodzaquaañahandi,<br />
yoyuhui ñahandi, yodzacoto<br />
ñahandi, yodzaquahañahandi,<br />
yodzatuhua ñahandi.<br />
enseñarse asi. yodzaquaandi, yodza<br />
quahandi, yondaanoondi, yocutuhuandi.<br />
enseñar o descubrir alguna inuencion<br />
yodzatuvuihuisindi, yonahandi<br />
huisi, yonahatadzindi.<br />
enseñarse el vno al otro lo que saben<br />
yonadzamandihuisi sihita, yodza<br />
quaha ñahandisita, yonadzaquaha<br />
ñahatasindi.<br />
enseñorearse. yocvuiyyandi, yocuvui<br />
toniñondi, yocuvuinuundi,<br />
yondacandi ñandahi, yodzondi<br />
tayu. f. codzo, yondaanditayu, f.<br />
condaa, ñohouditayu, f. coho.<br />
enseñorearse tomando lo que no es<br />
suyo, vide alçarse.<br />
ensebar. yodzacaanuundi dzaha, yodaqndidzaha,<br />
f. caq.<br />
ensebada cosa. sanisaa nuu dzaha sa<br />
nicatudzaha,<br />
ensilar pan o otra cosa. yotniñondi<br />
nuni yavui yuhu, yodzacaindi nuni<br />
yavui yaca yuhu, yotnaandinuni<br />
yavui yuha.<br />
ensilado pan. nuni sacoho yavuiyuhu.<br />
l. ñoho, nuninicai yavui yuhu<br />
nuni nitnaa yavui yuhu,<br />
ensillar cauallo. yochidzonditayu,<br />
yosaqndodzondi tayu, f. caq.<br />
ensi-
folio 97r column 1<br />
Ensillado cauallo. idzu yodzotayu,<br />
sacodzo tayu.<br />
Ensoberuecerse. yocuvui ninoinindi,<br />
yocuvui yyo inindi, yocuvuidzico<br />
inindi, yosaainindi, yosanu<br />
inindi, f quanu. yocuvuidzini inindi<br />
ensoberuecido. tay yosaaini, tay yosanu<br />
ini, tay yodzicoini.<br />
ensordecer. yodzohondi, yocuvui<br />
dzohondi, yocuvuidzoho tutnundi,<br />
yondiyudzohondi, yondadzitutnundi.<br />
ensordecer a otro. yoquidzadzoho<br />
ñahandita, fu. cadza, yodzadzoho<br />
ñahandi tutnuta, yosadzindi<br />
yodzandiyundi tutnuta, f. cadzi.<br />
ensuziar algo yoquidzatnahandi, yoquidzatatandi,yoquidzacudzindi,<br />
yoquidza ñumandi, yoquidza<br />
yaquandi, f. cadz.<br />
ensuziarse algo. yocuvui tnaha, yocuvuitata<br />
cudzi.<br />
ensuziarse la criatura. yosiyo saquachi<br />
yeq, yosatesi.<br />
en sueños. quevui yoquidzi.<br />
entablar algo. yotninondi davuacono,<br />
yosaquedi davua, yotininondi<br />
davuadzoco davuadziyo, yutnu<br />
dziyo.<br />
entablarse algo, yosacohondavua<br />
yutnucono.<br />
entablar como andamio. yosaqndodzondi<br />
yutnu cono, f. caq. yodza<br />
cutundi yutnucono.<br />
entallar. yotaandi dusa yutnu, yosatandi<br />
dasa yutnu, f. cata, yotavuandidusa<br />
yutnu, yodzacanadi dusa.<br />
entallada cosa. yutnu nisatatandusa,<br />
nitaatandusa.<br />
folio 97r column 2<br />
Entallecerse las versas yosaaita, yo<br />
cana yetu, yocanayutu, yosaa yetu,<br />
yosaa yutnu.<br />
en tanto, o en tanto que. neendudzavua,<br />
neendudzavuatnaha, neendu<br />
yocuvui missa, en tanto que dizen<br />
missa, dzavuatnaha yocuvui misa,<br />
nee yocuvui missa, dandu yocuvui<br />
missa.<br />
en tanto en quanto. dehe dzavuani,<br />
dzavuani.<br />
entanto grado de parentesco. dehe<br />
dzavuatnaha toto, dehedzavua<br />
toto tnahandita, dehedzavua toto,<br />
yehendico tnahandi sihita.<br />
en tanto quanto ha que llegue aqui<br />
sa neenduniqui saandi yaha, dandu<br />
niqui saandi.<br />
entenado, vi, antenado.<br />
entender algo. yotacusindi, yosinindi,<br />
fu. qni, yosacoho dzohondi, fu.<br />
qcoho.<br />
entender clara y distinctamente algo.<br />
yotacucasindi, yotacutnunisindi,<br />
yosinicasindi, yosinitnunindi,<br />
f. qni, yotacundaa sindi, ñahuisi<br />
ñatadziyotacusindi, yotacundehendi<br />
entender los pensamientos de otro.<br />
yosinitnunidi inita, yotadzi inindi,<br />
yotuvui tnuni sindi sañoho inita<br />
entender hazer a otro. yodzatacundita,<br />
yodzaqnindita.<br />
entender algo por sospecha . yosanuu<br />
inindi f. qnuu, yosaatadzi inindi,<br />
yosaatuvui inindi, yosaacani<br />
inindi, f. caa.<br />
entender en vna sola cosa. dzoeeni<br />
yosacoondaandi. f. qco. dzoeeni<br />
yoquidzandi, f. cadz. dzoeeni yo<br />
N taa
folio 97v column 1<br />
yotaainindi, dzoeesichini yoquidzan<br />
di. dzoeeni yotaanuundi, yondaa<br />
nihindi.<br />
entender yo solo en vna cosa. dzomainindi,<br />
dzoeenindi yoquidza,<br />
f. cadz. dzomai ñuhunindi dzomai<br />
eenindi.<br />
entender al reues lo que se dize. yotacudzoho<br />
sindi, yosinidohondi,<br />
f qni, yotacudzanasindi, yotacu<br />
itnisindi, dzotucucayosinindi, dzo<br />
tucucayotacusindi.<br />
entera cosa no partida. nee, neendu<br />
neecutundu, neecaandu.<br />
entera cosa sana, sin macula ni falta<br />
saneenda tnu neendai, sanee huahaa<br />
nee huii, saneenisinonee nisino<br />
huii caa.<br />
enternecerse algo. yocuita, yocoocuita,<br />
yocuvuihuita, yotnama,<br />
yotadzi.<br />
enternecer actiuo. yoquidzahuitandi,<br />
f. cad. yosadzindi, f. quadzi, yodzatnamandi,<br />
yodzaqcacandi.<br />
enterrar muertos. yosasindideye, f.<br />
cusi, yotasi yuhundi deye, yochihi<br />
yuhundi deye, yochihindoyondi,<br />
yodzahuindi deye.<br />
enterrado, estar muerto. yondusindeye,<br />
f. con. nicuvui yuhu.<br />
enterrarse muerto. yosacoondusi deye,<br />
f. qcoond.<br />
enterrar alguna cosa. yosasindi, fu.<br />
cusi, yonacusindi.<br />
entibiar algo enfriandolo. yodzandicondi,<br />
yoquidzahuisi.<br />
entibiar algo poniendolo al fuego.<br />
yódadzahuidzi hui hindi, yodzacuidzi<br />
huii huihindi,<br />
folio 97v column 2<br />
entibiarse asi. yonduhui huidzi huii.<br />
entibiarse en el proposito. yotevui<br />
inindi, yocuvuitucuinindi, yocuvuidzusainindi,<br />
yondehui inindi,<br />
yondehui naha inindi.<br />
entibiarse en el coraçon, mudando<br />
parecer, o proposito. yonatuhuinindi,<br />
yosanda inindi, f canda, yondico<br />
cavuainindi, yotevui inindi,<br />
yonoocuisi inindi. yonoocavua<br />
inindi, yoquehui inindi.<br />
en todas partes. neendu, neecaandu,<br />
neecaa neeisi, neenduquasaa quasivui<br />
qua cainini, dacunduta dacu<br />
neñe, neenduca, neendu isi.<br />
en toda la redondez del mundo. nee<br />
cutu sayosico ñuu ñayevui, dehe<br />
dzavuatnaha caasico ñuu ñayevui,<br />
dehedzavuatnaha yosicoñuu<br />
ñayevui.<br />
entomecerse pie o mano yosisi daha<br />
saha, yocavuiquehui saha.<br />
entorpecerse la lengua . yosisi yaa,<br />
yocuvuidatni yaa, yocuvui quete<br />
yaa, yocuvuicocoyaa.<br />
entonar canto empeçandolo. yocanacatadiinandi,<br />
yochihi sahandi,<br />
yotasisihandi, catandi yaa, yocana<br />
cachidzinandi yaa, yodzacaisahandi.<br />
entonar canto desentonado, yonadzatnahandi<br />
dudzu yaa, yonatasindaandi<br />
dudzu yaa, yondadzahuahandi<br />
dudzu yaa, yodzaqtnaha<br />
huatundi, yodzandaindi dudzu yaa<br />
entonada persona presuntuosa, tay<br />
yosicandandu, tay yosica huico,<br />
tay ña siconai nuu, tay ña yosandoyocoto<br />
nee caa, tay yonanduvua<br />
nino.<br />
en-
folio 98r column 1<br />
Entonarse con presuncion. yosicandandundi,<br />
con los de mas.<br />
Entonces adueruio. quevuidzavua,<br />
dzoquevuidzavua.<br />
entorpecerse. quanduvui naha, yonatevuiini,<br />
yocuvui naha, yonucuiñendaa<br />
dzeedzitnindi, yonduvuiyeq<br />
quachi.<br />
entortar a alguno quebrandole ojo<br />
yodzacandenuu ñahandi, yoquidzandaa<br />
nuu ñahandi, yoquidza<br />
cohondi nuuta, yoquidzachindondi<br />
nuuta, f. cadza, yodzayechi ninondi<br />
nuuta, yodzacaidzohondi<br />
nuuta, yodzaquevuindocondi nuuta,<br />
yodzaquevui tnimandi nuuta<br />
entortado tuerto destamanera, tay<br />
nicandenuu, tay nuundaa, tay niyechininonuu,<br />
taynuudzoho, tay<br />
nuundoco tay nuu tnima.<br />
entortarsa asi yocande nuundi. yocuvuindaa<br />
nuundi, yocaidzoho<br />
nuundi, yosivuindoco nuundi, yosivui<br />
tnima nuundi, f. quevui.<br />
entortarse tabla yosiyo yutnu, yonacuiyo<br />
yutnu.<br />
entortar algo. yodzacayendi, yoquidzayaquandi,<br />
yoquidza yohondi,<br />
f. cadz.<br />
entrambas partes, vide ambas.<br />
entrambos. duvuita, dehenduvuita te<br />
entrañas. ñee ñoho naho nuu inindi<br />
ñee dziyu, ñee yondadzi nuu ini,<br />
ñeedziyu, ñohondadzi nuu ini.<br />
entrañable amigo, tay sini daa maa<br />
inindi vide amigo,<br />
entranablemente. tnuhu nee yuini<br />
entranas de la tierra. ini ñuhu.<br />
entrar en mi casa. yondevuindi.<br />
folio 98r column 2<br />
entrar en casa agena . yosivuindi, f.<br />
quevui, yosanuundi huahita, futuro,<br />
qnuu.<br />
entrar a escondidas. yosivui yuhundi,<br />
dzo yuhuni yosivui, futuro<br />
quevui<br />
entrar paso a paso. yosivuicayandi f.<br />
dzocayani yosivui,<br />
entrar apretado por la mucha gente,<br />
yosivui tnañundi, yosivui cuiñe<br />
tnañundi, yosivuicoo tnañundi,<br />
f. quevui.<br />
entrar apretado. yosivui nihi neni<br />
cutu tnañu, f. quevui.<br />
entrar como perdidas las palabras<br />
de vno. yosivuindoyondudzundi<br />
inindo, yosivui naandudzundiinindo,<br />
l. no te aprouecha lo que yo<br />
te digo. y quado dize que si aprouecha<br />
dize el que las oye. nisacoho<br />
inindi dudzundo.<br />
entrar a jornal, yonadzicondi dzehedzocondi,<br />
yonacanindi dzehe<br />
dzocondi, yonacanudzehedzocondi<br />
daha sahandi.<br />
entrar frio en alguna parte del cuerpo.<br />
yosivui casi neendi, yosidzo<br />
casi neendi, f. cuidzo.<br />
entrar algo holgado, ñoho sino noondaa<br />
yosivui.<br />
entrar en religion. yosaindi dai dzutu,<br />
futuro quai. yondevui nuundi<br />
dzonoii, yonduvuindi dzutu.<br />
entrar en llano el que abaxo de<br />
sierras. yosasaandi yodzo, ichindaa<br />
ninanihindi, yocoo sinondi<br />
yodzo.<br />
entrada de casa çaguan. yuhu yahi<br />
nuu huahi huahiyocacunditadzina<br />
N 2 huahi
folio 98v column 1<br />
huahi ichi, huahiyosasaadzina.<br />
Entrate aca. taquevuindo, dzoquevuindo,<br />
dzondevuindo.<br />
Entradas de la frente. sasaaninitnaa,<br />
sasaandodzotnaa, dziñetnaandi.<br />
Entradas tener asi. yosaanini tnaandi,<br />
sasaandodzotnaa dziñetnaandi.<br />
Entre algunos. nahota, yyota, tnañuta,<br />
dzavuata, nahota yyota.<br />
Entre arboles naho yutnu, yyuyutnu,<br />
tnañu yutnu.<br />
Entre el mismo arbol. ini yutnu, yyu<br />
yutnu, daha yutnu, dzini yutnu.<br />
Entre las mantas, o entre la ropa. ini<br />
dzoo, mañu inidzoo, chisidzoo.<br />
Entre sierras. naho yucu, dzoco yucu,<br />
yyuyucu.<br />
Entre los dedos. dzehendaha, nahondaha.<br />
Entre coyunturas. sañoho tnaha<br />
yeque,<br />
Entre cuero y carne chisi ñeehuisi,<br />
chisi ñeeyadzi ñee huisi, naho<br />
ñee sihi coño.<br />
Entre la carga, y el sobornal. sacaa<br />
nino mañu sataidzu dzidzo.<br />
Entre doblezes. caa nini sayototo,<br />
yotavuidzoo, caa nini saninatnudzoo.<br />
Entre dia. duvui sayondii.<br />
Entredicho. sayondaadzuhu huahi<br />
ñuhu, sayonucavuayy, sayonandiyuhuahi<br />
ñuhu.<br />
Entredicho poner. yotaadzuhundi<br />
huahiñuhu, yosaniiindi huahi<br />
ñuhu, yosaqiindi, yosaqnahondi,<br />
f. caq. yosanidzuhundi huahi ñuhu,<br />
f cani.<br />
Entregar algo enlas manos de alguno<br />
folio 98v column 2<br />
no. yochihindi dahata, yosahañahandi,<br />
f. cuhua, yotniñondi yuhundahata.<br />
Entremeter algo entre otras cosas.<br />
yodzaquevuindi nahosi, yosanundi<br />
nahosi, f. canu, yochihindinahosi.<br />
Entremeter platica diferente . yocootniñondi<br />
dudzu, yodzacainanondi<br />
dudzu, yodzacaicohondi<br />
dudzu.<br />
Entremererse asi platica. yosivui cohondudzu,<br />
yocainano, yocaicohondudzu.<br />
Entremeterse entre otros yosivuindi,<br />
f. quevui yosivuinduu queyendi,<br />
yosaanduundi, f caa.<br />
Entremeterse donde no le llaman.<br />
yosivui cohondi, f quevui yocainanondi,<br />
yodzacatnahadi, yosaanduundi,<br />
yosaaninondi. f. caa,<br />
Entremetido hombre, tay yosivui<br />
cohotnaha, tay yosivuinduu, yosivui<br />
ninindi.<br />
Entresacar algo, escogiendo. yocahininondi,<br />
yocasininondi, yocai<br />
tasindi, yocananahindi.<br />
Entresacar algo arrancandolo. yotnoho<br />
ninondi, yotnohoni ninindi,<br />
yocahinini yocahi ninondi, yodzitaninindi.<br />
Entreranto. neeni, v. entanto.<br />
Entretener a vno en palabras. yotniño<br />
yaayuhundi sita yosatanino<br />
yaandisita, f. caca, yocoocani huisi<br />
ñahandisita, yodzaquai ninondita.<br />
Entretenimiento de conuersacion.<br />
satnai tnuhu, sandaa nuu tnuhu,<br />
sacahatnuhu.<br />
Entretexer. yotnaandi<br />
En-
folio 99r column 1<br />
yodziñandi sacu yotniñondisindi<br />
sacu.<br />
Entreuenir poniendo paz. yodzanoo<br />
quachindi, yotniño mañu sahundi<br />
yotniñoquaindi, yotniñosahundi.<br />
Entreuenir rogando. yocahandaandodzo<br />
ñahandi, yocahandodzo<br />
ñahandi, yocahaninondi sahata,<br />
yosiñendaandi, f. cuiñe.<br />
Entreuerado. sayehedzaca.<br />
Entreueradamente, de diferentes colores.<br />
dzotecuiñe, dzotnucucua.<br />
Entricada cosa. sañohodzaca, sacaa<br />
dzaca, sayehedzaca.<br />
Entricar, vi. enmarañar.<br />
Entristecerse. yocuvui coyo inindi,<br />
yosaca inindi, fu quaca, yocuvui<br />
quaca inindi, yocaca inindi, ñohondayu<br />
inindi, ñoho sacainindi,<br />
yosacu inindi, futu. quacu, yocuvui<br />
dzinda inindi, ñoho sacu<br />
inindi.<br />
Entristecido. tay yocuvuicoyo ini,<br />
con los demas.<br />
Entristecer a otro . yoquidzacoyo<br />
iniñahandi, yoquidzaquacaini ñahandi,<br />
yoquidzadzinda ini ñahandi,<br />
yodzacoyo ini ñahandi.<br />
Enturbiar algun licor. yoquidzañuhundi,<br />
f. cadz. yodzañuhundi, yodzacanino<br />
ñuhundi.<br />
Entretexer juntando colores. yocono<br />
tecuiñendi.<br />
Enturbiarse algun licor. yocuvui<br />
ñuhu, yodzacanino.<br />
Envasar. vi. embudar.<br />
Envano o en valde. dzohuisicadzotnunica,<br />
dzodzicoca, dzocahaca,<br />
dzodziconica, dzocaha nica,<br />
folio 99r column 2<br />
Envano, hablar, y sin prouecho. dzoyodzaña<br />
cahacandi, dzoyondoyo<br />
cahacandi dudzu, dzoyondoyo<br />
dzicocandudzu, dzoyotevuicahacandudzu,<br />
dzo yositadzanacandudzu,<br />
f. cuita.<br />
Envararse. yocuitnondi, yosisindi,<br />
yocuvuitnuundi.<br />
Envejecerse. yoyeendi, yosanundi,<br />
f. quan. yocuvuidziindi, yocuvuitnanundi.<br />
Envejecido. saniyee, sanisanu, sanitnanu.<br />
Envejecerse la ropa. yocuvuituhu,<br />
yocuvui yata, yocuvui ñami, yocuvuiyadzi,<br />
yotanda.<br />
Envejecerla. yoquidzatuhundi, yoquidzayatandi,yoquidzañamindi,<br />
f. cadza.<br />
Envejecerse en peccados. yosanuninondi<br />
sihi quachi, yosanu sihindi<br />
quachi. f. quanu, nicaa ninoinindi<br />
quachi, nisicoinindi quachi, f. cuico,<br />
nisisaninoinindi quachi. f. cusa.<br />
Envejecerse arbol. yutnunisino, yosinocuvui<br />
yutnu quacuvui yata.<br />
Envelesado estar. yocananuundi,<br />
yositonanondi, fu. coto.<br />
Envilecerse por vicios. yonoonahandi,<br />
yonduvui yeqquachindi, yondaidzicondi,<br />
y por metaphora,<br />
yonucuiñendaa dzeedzitnindi,<br />
yonacahiyuhu nuundi, yonatnee<br />
dzaandatundi.<br />
Enxabonar. yochinindinama, yodzaqhundi<br />
nama, yosadzondi<br />
nama, fu. codzo, yosaundodzondi<br />
nama, f. quu, yosihindodzondi<br />
nama, fu. quhu.<br />
N 3 En-
folio 99v column 1<br />
Enxabonar baldonar. yonaniñahandi,<br />
yosaquehe ñahandi, f. caa, yondaa<br />
quehe ñahandi yodzayevui<br />
ñahandi.<br />
Enxaguarse la boca. yonachiyundi<br />
duta, yochihindi duta yuhundi,<br />
yodzacononininduta yuhundi,<br />
yodzacono nuunduta.<br />
Enxaguar vasija. yodzacono nuundi,<br />
yodzacuico nuundi, yonaqnindi<br />
inisi, yodzacanacoyondi, yodzacama<br />
ninondi duta.<br />
Enxaguar jarro teniendole de la asa<br />
yoquidzi ninondi yodzacandani -<br />
no tindoho.<br />
Enxaluegar . yonacanindi dutacaca,<br />
yonacanindiñuhuyaa, yodzandaandi<br />
ñuhu yaa, yodzandaanduundi<br />
ñuhuyaa, yosanindayundi, f.<br />
cani. yonacanindi dayu,<br />
Enxambre de abejas . yoco queteycana,<br />
yoco cahiycana, yocoicana<br />
cana saitate itate tneete, itatete.<br />
En vn instante. dzohoondutuvui, hoo<br />
naquanini, hoondoyo cotoni, hoo<br />
nudzucuani, dzotuvuinica dzotuvuica.<br />
En vn puncto idem.<br />
En vno simul. dzooni, dzohoondu<br />
dzohoonica dzohoo nanica.<br />
En vno viuir dos. dzoeeyyondi, dzo<br />
hoo yyondi sihita.<br />
En vno viuir muchos. dzohoo ysisiyo<br />
tacata, dzoee yosiyo.<br />
En vna parte y otra. duvuisiyo dehenduvuisiyo.<br />
Enxerir arboles. yochidzo tnahandi,<br />
yodzacuico tnahandi yutnu,<br />
yodzatnee tnahandi, yosanindo-<br />
folio 99v column 2<br />
ndodzo tnahandi yutnu, f. cani.<br />
Enxerto arbol. yutnu nitnee tnaha,<br />
yutnu ninucodzo tnaha, yutnuni<br />
sicotnaha, f. cuico, yutnuninucuiñendodzo<br />
tnaha.<br />
Enxugar algo. yodzayechindi, yodza<br />
yaandi.<br />
Enxugarse. yonayechi yonayaa.<br />
enxugar algo al sol. yodzayechiquandii,<br />
yodzayechicani, yosaqndi sayondii,<br />
f. caq.<br />
Enxugar al ayre. yodzadzucunditachi,<br />
yodzachihindi tachi.<br />
Enxuta. saniyechi, saniyaa.<br />
Enxuto hombre. tai yeque, tay cuiñe,<br />
tay daa tay ñacoñodaa.<br />
Enxundia. dzaha.<br />
Enzias. ñee saha noho.<br />
Enzina. yutnundii, yutu yata.<br />
Enzinal. saisi yutnundii, yutnu yata.<br />
E. A N T E R.<br />
Era donde trillan. sasicani nuni,<br />
sasidzaquachi nuni, sasidza<br />
caa nuni.<br />
Era de verdura. doho.<br />
Era con caualletes . doho ninu cavua<br />
ticoo, ninucuinoticoo,<br />
Erbolario. tay sini yucu, tai yonaha<br />
yuca, tay tuhua yucu, tay sitondehe<br />
nuu yucu.<br />
Eredad. ita ñuhu.<br />
Eredad fertil. ytu quaha, ñuhucoco<br />
ñuhu caa, caha ñuhunduhua, ñuhu<br />
yodzo, itudzico ñute caa saa,<br />
Eredad del comun, ytu niñe ytu<br />
caa canu.<br />
Eredad de patrimonio. ytu chiyondi,<br />
Ere-
folio 100 column 1<br />
Eredar por testamento. yocoo tasitanduhu,<br />
yotasitnuni tasindi, yosaitnunita<br />
saquaindi sanihindi, futuro<br />
quay.<br />
eredero dexar. yocoo tasindita, yotasitnunindi<br />
sita, yochidzondita<br />
ytuchiyo.<br />
eredero dexar el señor. yotniñonditañuu,<br />
yochihindi yuhundaha<br />
dzayandi, yosahandidzayandi, futuro<br />
cuhua.<br />
eredero ser. yonaindi sasimayta, fu.<br />
conay, yehe yuhundahandi sasi<br />
maita, ñohosiñandi. nohondisiña<br />
ta ñohondi naata,<br />
eredero vuiuersal. tay ninihidehendu,<br />
tay ninihi canu neecaa nee isi<br />
tay conai condidzodehendu, tay<br />
na nihindehe, tay nanihi nee.<br />
ereje. tai yodzatevuindudzu ñuhu,<br />
taiyondicocaqn dudzu ñuhu, tai<br />
yochihi idzi mihi dudzu ñuhu,<br />
tai yotniño tnahandudzu ña huaha,<br />
sindudzu huaha, tai yocai tniño<br />
dudzu dzana sindudzu ñuhu,<br />
tai yona dzama dudzu ñuhu . tai<br />
yonadzacandudzu ñahuaha.<br />
ereje ser. yodzatevuitandudzu ñuhu<br />
erguirse. vide ensoberuecerse. l. leuantarse.<br />
eriazo que no se labra. cuhu.<br />
erizarse el hombre . yonanañundi,<br />
yonandeque idzindi, yocadzindi<br />
erizo que llaman chayote, naña.<br />
ermano ñani.<br />
ermano mayor. ñani yevua, ñanidzina,<br />
ñani nuu.<br />
ermano menor. ñaninduvui,<br />
ermano el menor de todos. ñani-<br />
folio 100r column 2<br />
dzatnu, ñanidzonduvui dzondehe.<br />
ermano menor que yo, auiendo otros<br />
despues. ñanitacundi,<br />
ermano de muger. cuhua.<br />
ermana de varon. cuhua.<br />
ermana entre las mugeres. cuvui, y<br />
para dezir mayor o menor. como<br />
entre los varones se dize.<br />
ermano de mi padre o madre. dzitondi.<br />
ermana de mi padre o madre, dzidzindi.<br />
ermano de mi abuelo. dzito saee toto<br />
saee dzini,<br />
ermana de mi abuelo. dzidzi saee toto<br />
ee dzini.<br />
ermanos mellizos. ñaninicacutetnehe,<br />
nani nicacunehe.<br />
ermano de leche. tainisadzi eendododzo<br />
sihindi. (chi.<br />
ermita. huahi ñuhudzuchi yuqdzuchi<br />
ermitaño. tay sicandatuyucu ñuhu,<br />
tayna caha vhui yucu ñuhu.<br />
errar el camino. yodzanandiichi, yotucundiichi,<br />
yodzamanidichi.<br />
errar hazer a otro. el camino, vide,<br />
descaminar.<br />
errar otro el camino. ñaninihindita<br />
ichi, ñanina tnahandi taichi, ñanina<br />
qnindi taichi.<br />
errar hazer mal. yodzatevuindi,<br />
yodzananino inindi.<br />
errar en lo que dize o haze. yoquidzadzanandi.<br />
errado estar vno o engañado. dzonaadzo<br />
nuuca yocuvuiinindi, yoyusuinindi,<br />
vide engañarse.<br />
eruaçal yucu cuhu.<br />
N 4 erua
folio 100v column 1<br />
eruaçal hazerse la milpa por crecer<br />
la yerua. yondusi itu yonduvuicoco<br />
cuhu, yonduvui yeheitu, yonduvui<br />
cuhuitu, yondaa cuhuitu,<br />
eruaje. ita cuhu.<br />
E. A N T E S.<br />
Esaminar. yodzandichi ninondi<br />
sita, yonanducundichinidisita<br />
yonanducudziyondi dudzu,<br />
yonanducu casindi dudzu, yosanoondicondi<br />
dudzu, yosandico<br />
ninondi dudzu.<br />
esaminar testigos. yodzacahandita,<br />
yodzandaindi dudzuta, yondaca<br />
tnuhu casindita.<br />
esaminar prouar alguna cosa. yosito<br />
tnunindi. f. coto.<br />
esaminanda esperimentada. sanisito<br />
tnuni. sanisaqtnuni . sanisiconay<br />
nisicocaq, nisini tnunita.<br />
esaminar la conciencia. yonacani<br />
inindi. vide aparejarse para se confesar.<br />
escabullirse. yondaicavuandi, yuhundahata,<br />
yondaicavuandindahata<br />
yocacu yosinondi.<br />
escala vide escalera,<br />
escalar fortaleza. yosaandi nama futuro,<br />
caa.<br />
escalentar algo. yodzacuidzindi, yodzahuidzindi.<br />
yodzadzaandi, yondadza<br />
huidzindi, yoquidzaynindi,<br />
f. cadz.<br />
escalentarse algo. yocuidzi, yocuvui<br />
ini, yonuni, yodzaa.<br />
escalentarse al sol. yotatandi, yondiindaandi.<br />
yonacuidzindi, yonduvui<br />
folio 100v column 2<br />
vui huidzindi.<br />
escalentarse al fuego. yotnunindi,<br />
yotaacani, yotaaquesi,<br />
escalentarse o sahonarse, yonahandi,<br />
f. saha, yosahandaandi, yosaha<br />
cacandi. l. dzandandi,<br />
escalentar horno o temascal. yochihindi<br />
ñehe, f. cami. l. sitno.<br />
escalera. quayu diyo.<br />
escalera de un palo solo. yutnu yosaa,<br />
yutnuyondaa.<br />
escalera llana. diyocaa caayehendiyo<br />
escalera agra. diyoindaandichi, indaa<br />
tuvui.<br />
escalon. diyo.<br />
escama de pescado. yaatiyaca, dzoo<br />
teyaca. dzoo tayatiyaca.<br />
escamar pescado. yodzaqcoyondi<br />
yaa tiyaca, yozodzacuiindi dzootiyaca,<br />
yodzacoyondi yaa tiyaca,<br />
yoñahindi yaa.<br />
escampar la lluuia. vide dexar de<br />
llouer.<br />
escanciar. yosacondivino, f coco, yotniñondi<br />
vino, yodzacaindi.<br />
escanciar. dara ueuer a muchos, yodzacaandi,<br />
yodzaqnduundivino.<br />
escaño. tayu satnu, tayu yutnu.<br />
escandalizar a otro siendo occasion<br />
decaida, yodzadzana ninondiinita,<br />
yodzaqnuu ñena iniñahandi,<br />
yodzatadzi ñena iniñahandi, yodzacaanduu,<br />
yodzacaañena, yodzacaa<br />
quehendita, yodzatevui<br />
iniñahandi.<br />
escandalizarse. yosanuu ñena inindi<br />
f. qnuu, yodzana ninoinindi, yotadzi<br />
ñena inindi, yosaandnundi, f.<br />
caan. yosaquehedi, yotevui inindi.<br />
esca-
folio 101r column 1<br />
Escaparse de peligro. yocacundi, yosinondi,<br />
f. cono, yocai cuisindi, yocacu<br />
yuhundahandi, yocacu ñuhu<br />
quetendi.<br />
Escaparse antes que le hechen mano.<br />
yocacuninondi, yondainditandi<br />
dahata, yondaininindi dahata.<br />
Escaparse de entre las manos. yondaicavuandi<br />
dahata.<br />
Escaramuzear peleando. yocauandi<br />
yecu, yodzasahandi, yecu.<br />
Escaramuçear con los cauallos, en<br />
paz, yosiconuundi, yodzaconondi<br />
idzu, yodzaconotnañundi cauallo,<br />
yodzaconocutandicauallo<br />
Escarauajo. tedzitni yehui, tequetne<br />
yehui.<br />
Escardar la tierra quitando la yerua<br />
. yonaquaindi cuhu yonatnohondi<br />
cuhu, yonadzitandi cuhu,<br />
yosiaindodzondi cuhu, f. quai, yonaquaindi<br />
yehe cuhu.<br />
escardar la tierra ablandandola. yonachihi<br />
cocondi, yonadzatayandi<br />
ñuhu, yonadzayaandi ñuhu, yositandodzondi<br />
.<br />
escarmenar lana. yocanandiidzi, yodzihindi<br />
idzi.<br />
escarmentar. yosiniyotacundi, f. qni<br />
yosanda ninoinindi, f. canda yoyuhuindiqtnahasavvui,<br />
yotuvuidaa<br />
inindi, yondecoho inindi.<br />
escarnecer de otro. yocuvuidzeque<br />
ñahandi, yosacundaañahandi, yosininaha<br />
ñahandi, yosinisisiñahandi,<br />
yocahandaañahandi. yocahandaa<br />
sisi ñahandi, yodzadzequendaa<br />
ñahandi, yosini yechi ñahandi,<br />
yosini quadzu, f. qni.<br />
folio 101r column 2<br />
escarnecer burlar de lo que otro dize.<br />
yocachi cahandi dudzuta yodzaquadzuninondi<br />
dudzuta, yodzaquaa<br />
caha ñahandi, yodzayevuindi<br />
dudzuta, yocachinahandi<br />
dudzuta, yodzandainahandi dudzuta,<br />
yocachi yechindi.<br />
escaruar tierra. yostandodzondi,<br />
f. cata, yoñahindodzondi, yocaindodzondi.<br />
escaruar los dientes, yonacata ninindi<br />
nohondi, yonatavuandi yutnu<br />
saha nohondi, yonacatanino yutnu<br />
saha nohondi, yondaa chihindi<br />
yutnu saha nohondi yondai nai<br />
yutnu saha nohondi.<br />
escaruar orejas. yonaquai ninondi<br />
ñuma dzohondi, yodzacono nuu<br />
yutnu dzohondi, yonanaindi ñuma<br />
dzohondi.<br />
escaruar la tierra con los pies. yoñoo<br />
niño sahandi ñuhu, yosaunino sahandi<br />
nuu ñuhu, yosihindodzo saha<br />
nuu ñuhu.<br />
escaso . ta indiiini, tay quacu, tay quene<br />
ini tay dzaha ini, tay cuiyaini,<br />
tay quene, tay cuiya, tay dziiini.<br />
escaso ser. yocuvuindiindi, yocuvui<br />
dzaha inindi. yocuvuidzahandi,<br />
yocuvui cuiyandi, yocuvui quenendi<br />
yocuvui quacundi.<br />
ecasa cosa en peso o medida. saña<br />
nee cuhua, saña ñuni. saña sinotuhua,<br />
sañanisatnaha cuhua, saña<br />
yocuvuicuhua, sañanisinocuhua.<br />
escatimar. yocuvuidziiinindi, yochidzodzuchi<br />
dzuchindi, yodza qcavuandaa<br />
dzuchidzuchi yodzaqcavuandodzo<br />
dzuchi dzuchi<br />
es-
folio 101v column 1<br />
Escaruar los arboles. yoquidzayendi<br />
sahayutnu yodzacai coho saha<br />
yutnu, yosaqyendendi saha yutnu<br />
fu. caq.<br />
Esclarecerse o afamarse . yosaquehendudzundi,yosaquehedzicondi,<br />
yosaquehe ñuhundi, f. qquehe<br />
yotacuninondi.<br />
Esclarecer o afamar a otro. yochihindudzuñahandi,<br />
yochihidzico<br />
ñahandi, yochihi ñuhuñahandi,<br />
yodzatacuninoñahandi.<br />
Esclarecer el dia. yoyahinini, yocuisinini,<br />
yotuvui, yosinocuisi, yocanandii.<br />
Esclareciendo yr ya el dia. quayahi<br />
nini quacuisinini.<br />
Esclauina. dzoo sicaychi, dzooyodzonino,<br />
dzoocuite.<br />
Esclauo vendido. dahasaha, tay ñoho<br />
yahui, tay nisihinino, dahasahayodzo<br />
yuhua yahui, tay nicuvui<br />
yahui.<br />
Esclauo que se vendio en juego. daha<br />
saha yuhua tacu.<br />
Esclauo auido en guerra. tay nicuvuinduq.<br />
tay nicuvuidzaha, tay<br />
nicoo yucucavua, daha saha yucu<br />
cavua.<br />
Esclauo, nacido en casa . dzayadzana.<br />
Esclauo hazer a otro. yoquidzandaha<br />
saha ñahandi, f. cadza, yondadzandaha<br />
sahañahandi.<br />
Escoba. itandacu.<br />
Escobajo de vbas . yutnudaya yoho,<br />
tendedayayoho, sandu.<br />
Escobilla para alimpiar ropa. yoco<br />
ñuyoco.<br />
folio 101v column 2<br />
Escoda para labrar. caa sasindaa<br />
yuu, caa sasi yuu caa tusi yuu,<br />
caanduvuisi yonuu, caa nuunduvuisiyo.<br />
Escofina. caa daye, ñahi yutnu.<br />
Escoger lo mejor. yocasininondi sa<br />
huaha, yonducu ninondi sahuaha,<br />
yositoninondi sahuaha, fu. coto,<br />
yocahi ninondi sahuaha, yocananahindi<br />
sahuaha.<br />
Escogido. sanicasininota.<br />
Escolastico. yay yehetnaha sadzaquahata,<br />
tay yehendahui tnaha<br />
sadzaquahata, tay yyotnaha, tay<br />
caa tnaha sadzaquahata.<br />
Esconderse. yodzahindi, yodzahi<br />
nuundi, yosiyodzahindi, yosiyo<br />
yuhundi, yosaquehe yuhundi, futu.<br />
qque.<br />
Esconder algo. yotasidzahindi, yotasiyuhundi.<br />
Escondidamente lleuar algo. yonai<br />
ninindi, yonai yuhundi, yehedzoondi<br />
sanayndi, fu. quehe.<br />
Escondidamente tomar algo. yosai<br />
ninindi, fu. quai.<br />
Escondidamente dar algo, yosaha<br />
yuhu ñahandi, futuro. cuh. dzo<br />
yuhuni yosahandi, dzondoyoni<br />
yosahandita.<br />
Esconderse entre matas, o arboles<br />
para esipiar. yotetendi, ita yucu<br />
yutnu, yoquetendi daha huisi, yosacohonditondi<br />
naho ita yucu<br />
yosaquehendidzini yutnu, f. qcoh<br />
fu. qquehe.<br />
Esconderse de otro, yosiyodzahindi,<br />
fu. coo.<br />
Esconderse detras de otro, yehe dza<br />
hindi
folio 102r column 1<br />
dzahindi satata, yehetetendi, f. queh.<br />
Escondido estar algo, debaxo de la<br />
hoja caida. caa nini huisi, caa nini<br />
quayo, caa ninindoyo, caanini<br />
yuhu.<br />
Esconder algun peccado en la confession.<br />
yochihidzahindi yocaitasindi<br />
quachi, yosasininondi quachi,<br />
yosadzinino inindi quachi, futu.<br />
quadzi. l. cadzi, yotasi siyondi<br />
quachi.<br />
Escondrijo. yavui yuhu yodzahita.<br />
Escopir. yosatedzeendi, fu. cate, yotehui<br />
dzeendi, yodzaqcoyodzeendi,<br />
yodzaquaidzeendi.<br />
Escopir con presucion . yosate yacadzeendi.<br />
Escopir, hechando la saliua como<br />
xeringa. yosatecuiñedzeendi.<br />
escopirgargajo. yosatedzayudzeendi<br />
Escopir con ruido. yodzacuitandatnedzeendi,<br />
yosatedatnendi.<br />
Escopir a otro por menosprecio.<br />
yotehuindaadzeendita<br />
Escopitina. dutadzee, duta yuhu.<br />
Escoplo. taca.<br />
Escoplear. yocaanditacayutnu, yosatanditacayutnu,<br />
f. cata.<br />
Escoria de metal. dzehui.<br />
Escorpion. coo dedziyo dedziyo.<br />
Escote en el comer . sayotniño yahuidzee<br />
sacasi.<br />
Escotar asi. yotniño yahuidzeendi<br />
sacasi, yonatniño yahui sayehe sa<br />
nisasindi, yonachihi yahuindi sanisasindi.<br />
Escozer algo. yosatu vhui, yocuhui<br />
sindi, yocahu, yosasininisindi.<br />
Escriño . tesite canu, tesite yutnu,<br />
folio 102r column 2<br />
yecayutnu.<br />
Escriuano. tay taatutu,<br />
Escriuano publico, o principal. tay<br />
yonaitniño taa tutu tay dzitniño<br />
taa tutu, tay yocuvui nuu taa<br />
tutu.<br />
Escriuania, el lugar. sasitaa tutu.<br />
Escriuir . yotaandi tutu, yotaandi<br />
tacu.<br />
Escriuir matriculando. yotaatacu<br />
ñahandi, yotaa ñahanditutu.<br />
Escriuir firmando, yotaandi sananindi,<br />
yochidzondi dzequendi. l.<br />
nanindi, yotaandidzevuindi.<br />
Escriuir respondiendo a carta. yodzandico<br />
cavuandi dudzu, yondiconaindi<br />
dudzu, yonadzavuidzondi<br />
nuuta.<br />
Esicriuirse como en cofradia. yosaquehendahuindi<br />
yuq. cofradia,<br />
yosaquehetnunindi, f. qqueh, yosacodzondi<br />
tutu, yosacootnaha,<br />
fu. qcoo.<br />
Escriuir por minuta . yotaandidudzu<br />
nacaha.<br />
Escripto estar algo. yondaa, f. con.<br />
yondaatnuni, yodzo tutu, yodzo<br />
tnunitutu, f. codzo. yondaatutu.<br />
Escripto ser algo. yosacondaatutu,<br />
yosacuvua tutu, yosacodzo tutu,<br />
yosacondaatnuni, yosacuvua<br />
tnuni.<br />
Escriptor que compone. tay yodza<br />
cacundudzu, tay yodzaquevuindudzu,<br />
tay yodzatuvuindudzu,<br />
Esicriptura. tacu.<br />
Escriptura contra alguno. tacu<br />
yondaadudzu sita, tacu yondaatniño<br />
sita.<br />
Escri-
folio 102v column 1<br />
Escriptura de propria mano . mihi<br />
yu tacundahamayndi, mihi casi<br />
yu tacunitaa mayndi.<br />
Escriptura verdadera. tacundudzundaa,<br />
l. disa.<br />
Escriptura falsa. tacuyete, tacuñandisa.<br />
Escrupulo tener. yoyuhuininoinindi,<br />
yosidzonino inindi futu. cuidzo,<br />
yonachihi inindi, yonateye<br />
inindi.<br />
Escrupuloso . tay yonayuhui nino<br />
ini, tay nateye ini.<br />
Escuadron de batalla. ee siña yecu,<br />
eesichi, eeichi yecu.<br />
Escuadra o cartabon . yutnu siqui,<br />
yutnu sani siqui.<br />
Escuchar, yoninindi, fu. conini, yosinindi,<br />
f. qni.<br />
Escuchar de secreto. yonini yuhundi<br />
yosiniyuhundi, f. qni yñe yuhundi.<br />
Escuchas, espias de campo. tay yondaa<br />
yecu, tay yocuvui dotoyecu.<br />
Escuchas, espias de ciudades. tay sivui<br />
yuhutnañu, tay yosacoto yuhu,<br />
tay yosivui nano tnaha tnañu<br />
tai yosivui coho tnaha tnañu, tai<br />
yosaquaitnuni ini.<br />
Escudo. yusa.<br />
Escudarse. vi. abroquelarse,<br />
Escudero que haze escudos. tai yodziña<br />
yusa, tai yoquidzahuaha.<br />
Escudero que acompaña. tay indodzo<br />
nuu, tay codzo nuu.<br />
Escudilla. cohotutnu.<br />
Escudilla sin orejas. coho tinduu.<br />
Escudilla vidriada. cohondee, coho<br />
nisadzodzevui ñuhu.<br />
Escudilla que llaman molcaxetl. co<br />
folio 102v column 2<br />
cohondedzi, coho yehe saha<br />
escudriñar cosas arduas. yonuhuyondesi<br />
inindi, yonanducundi dudzu<br />
yonanducudziyondidudzu huisi<br />
yodzatnani inindi.<br />
Ercudriñar lo que ay. con curiosidad<br />
yodzacacanuundi. yonducucasindi,<br />
yodzacononini nuundi yodza<br />
cacandahandi, yotasi nuundi, yosacoho<br />
nuundi, f. qcoho, yosaco<br />
nuundi. f coo.<br />
Escuela. huahi sadzaquaha.<br />
Escuerço teyahuadzecui.<br />
Esculpir. yosatandindusa, yosataconondi<br />
dusa, f. cara. yotavua huahandindusa,yodzacanaconondidusa.<br />
Esculpida cosa en piedra o madera.<br />
yuu, l. yutnu dusa yuu, l. yutnu nisatandusa,<br />
dusa yuu, l. yutnu.<br />
Escura cosa. sanaa sañuu, sayavui.<br />
Escura vn poco . huahi ninaa iñe,<br />
huahi nicuinda iñe,<br />
Escura cosa dificil. huisi tadzi, huisi<br />
ini.<br />
Escurecerse algo. yocuvuinaa, yon<br />
duvui naa, yosaquehequandahui,<br />
yosaquehendoyo, f. qquehe.<br />
Escurecerse como quando cierran<br />
ventana. yonuquehe quandahui,<br />
yonduvui naa.<br />
Escurecerse el dia con nuues . yñe<br />
huico, iñe naa, ita huico. fu. cuita.<br />
yosaquehe quandahui, fu. qque,<br />
yonandutu huico.<br />
Escurecerse el sol, o la luna. yodzahui<br />
nuundicandii, 1. nuuyoo, yo<br />
naa nuundicandii, yñe naandican<br />
dii, l, yoo. f. cuiñe.<br />
Escu
folio 103r column 1<br />
Escurecer a otra cosa. yoquidzanaandi,<br />
yoquidza ñuundi, yoquidza<br />
cuiudandi, f. cadz, yochihidzahuindi,<br />
yochihi quandahuindi.<br />
Escurecimiento. sayosaquehe naa.<br />
Escurecer a otro con mayor luz. yodzandoyo<br />
ninindi, yodzadzahui<br />
ninindi.<br />
Escurecer vn poco como a la tarde<br />
yocuvui quehui, yoquaandeq, yondoyo<br />
nuuñaha, yoquaa nuu ñaha<br />
yoquaa yocuvuinaa.<br />
Escurrir el agua con las manos en lo<br />
mojado. yosanindi, f. qni. yonaquenindi.<br />
Escusarse. yoquahadaandi, yocahandaandi,<br />
yonducu yuhundi.<br />
Escusarse echando la culpa a otro.<br />
yosicotaa ñahandi, yodzatavuindita<br />
quachi yotaandi taquachi<br />
Escusada cosa no necessaria. sañasini<br />
ñuhu, sañasa cuvui.<br />
Escusado por priuilegio. tay nindai<br />
nini, tay nisi tatnino.<br />
Esecutar. yonadza cuitendi. yodzandaandi,<br />
yodzaqcuvuindi, yoquidzandisandi,<br />
yoquidza cuiteniñonondi,<br />
yodzasinocavuandi, yodza<br />
sinocoo sentencia.<br />
Esento. vide escusado.<br />
Esequias hazer, yonaquatundidatu<br />
deye yosicandi datundeye.<br />
Esforçarse para algo yoquidzandai<br />
inindi, yoquidzayeeinindi, yoquidzasaainindi,<br />
yoquidzaca nu inindi,<br />
f. cadz, yotniñoyee inindi, yonducundaindi,<br />
yonacaha inindi.<br />
Esforçar a otro. yoquidzandaiiniñahandi,<br />
yoquidzayee iniñahandi,<br />
folio 103 column 2<br />
yoquidzayeendi inita, yoquidza<br />
saa iniñahandi, yoquidzacanu<br />
iniñahandi.<br />
Esforçado vide animoso.<br />
Esigremir. yonucuiñe tatnundi, yodza<br />
quaha tnunindi tatnucaa yonaquahatnuni<br />
dzavua canitnaha<br />
yodzacaanduu tnahandi tatnucaa<br />
Esgremidor. tai yonucuiñe tnuni tatnu<br />
caa.<br />
Eslabon de Cadena. caa ñohotnaha<br />
yoho caa,<br />
Eslabon de pedernal. caadzacai ñuhu<br />
Esmeralda. yuu yuchi yodzocuii.<br />
Espacio de tiempo. sañohonaho, sacaa<br />
nino quevui, sacanu quevui.<br />
Espacio de lugar o distancia, nahosi<br />
noho naho, sacaa siña nino nahosisañohondihi<br />
sacaandecanahosi.<br />
Espacio o interualo en el canto. sa<br />
yoquevuinino, sayosacuitanino.<br />
Espaciosa cosa como delugar ancho.<br />
quahasica ñoho naho, sicacaatandanino,<br />
quahasica caa nuna.<br />
Espaciosa cosa tardia. sacuvuiquay,<br />
sacuvui naha, sacuvui quahanaha<br />
Esipacioso hombre. tay quidza quai<br />
tay quai, tai cundu tay dzusa, tai<br />
yoquaininotniño, tai yoquidzini<br />
notniño, tai yoquidzahuasitniño<br />
tai huasi.<br />
Espaciosamente hazer algo. yoquidzaquaindi,<br />
f. cadza.<br />
Espaciarse por via de recreacion.<br />
yodzacana inindi yodzasisi inindi,<br />
yodzanuna inindi.<br />
Espada tatnucaa, yaquacaa.<br />
Espada de dos filos. tatnucaanduvui<br />
siyonuu.<br />
Espa-
folio 103v column 1<br />
Espadar lino o algodon. yocanindi<br />
cachi, yodzucundi cachi.<br />
espadaña. cóyo.<br />
espadaña esquinada . coyo siquidziñe.<br />
espadaña con tallo, y bohordo, coyo<br />
dzi yahi, coyo ticooyetu, coyo tinama,<br />
coyo nicanadzitu, l. yetu.<br />
espalda. sata.<br />
espaldar de asiento. tayutehe.<br />
espantar, vi. atemorizar.<br />
espantar a otro, estando descuydado<br />
yodzayuhui naa ini nahandi, yodzayuhuiñuu<br />
naa ini ñahandi.<br />
espantarse . yoyuhuindi, yoyuhuininondi,<br />
yonehe nino inindi, yonaainindi.<br />
espantarse, admirandose. yosaitnuhundi,<br />
f. quai, yonaa inindi.<br />
espantarse como de trueno. yondoyocavuandi.<br />
espantar como de ver cosa muy honda.<br />
yotuvuinino yyosindi, yosito<br />
nuu yyondi, f. coto, yondaandodzo<br />
satandi.<br />
espantable cosa, que pone espanto.<br />
yyondadze iñe, chidzu dadzeiñe<br />
chidzu yyoyñe, dzoyyo yyo iñe,<br />
dzo yyondehuica cadzi dzini yu.<br />
espantadiza cosa . yyo, queteyyo,<br />
queteyo yuhui.<br />
espantajo, que ponen en las milpas.<br />
teyucu, tanduvua tecuvua, tanduvua<br />
nicuvui, huaha tecuvua.<br />
esparto. yetu, yetusata.<br />
espartero. que lo labra. tay yotnaa<br />
yetu ita.<br />
esparteñas, calçado de esto. disayetu,<br />
disa ñuu.<br />
folio 103v column 2<br />
esparzir. yosatadzeendi. yosata yavuandi,<br />
futu. cata, yondatadzeendi<br />
, yosaqdzeendi, yosaqneñe<br />
yosaqee .<br />
esparzirse el color . yosicanano nee<br />
caa, f. cuico, inditadzico, f. cuind.<br />
sicaita dzicosi, sicayosiconano<br />
sayosaha neecaa nee isi yosaha<br />
quai quai indita saha nee caa,<br />
nee isi, yosiconanodzico yocananditadzico.<br />
esparzir o derramir flores. yosatandi,<br />
f cata. yodzaqcoyondi, yoquicundiita,<br />
yoquicundodzondi ita<br />
esparzidas, ser asi flores . yosita ita,<br />
f cuta, yosacoyoo ita, f. qcoyo, yocoo<br />
coyo ita.<br />
esparzirse las ramas del arbol. yosicondaha<br />
yutnu, yositandaha yutnu,<br />
f, cuico, fu. cuta, yococondaha<br />
yutnu, yonduvuinaa daha<br />
yutnu.<br />
esparzirse la fama . yotacuninotnuhu<br />
neecaa, yosinondodzotnuhu,<br />
yosinonotnuhu, yosita ninotnuhu,<br />
yositandodzo tnuhu, fu. cuta,<br />
yosaandodzotnuhu, f. caa.<br />
especular o contemplar . yonanducuinindi,<br />
yonachihitnuni inindi,<br />
yosaa cani inindi, fu. caa, yosaha<br />
nee caa nee isi ynindi, f. qhu, yonuhuyondesi<br />
inindi, yosanainino<br />
inindi, f can.<br />
especies, o diferencias de cosas. sayonduvuidzee<br />
dzee dzee nuusi,<br />
saninanina nuusi.<br />
especies o diferencias muchas de cosas.<br />
cahisichi nuu, vt muchas diferencias<br />
de fructas, o peccados ay,<br />
cahi
folio 104r column 1<br />
cahi sichi nuu cuihi, cahi sichi<br />
nuu quachi, cahi sichi yehendahui<br />
nuu quachi.<br />
especia de comer. yaha castilla.<br />
espender, gastar. yoquidzaquachindi,<br />
fu. cadz. yodzasandi, yosahañahandi<br />
yahui, f. cuhua.<br />
espejo. yuu tata.<br />
espejo otro. teino, yuu caatnoo.<br />
espejo limpio. yuundoo, yuunina ña<br />
tuvui cuiñe yehe, ñatvui sanisañu<br />
nini, ñatuvui sayondaha.<br />
espejo sucio y manchado. yuutata<br />
nicuvui cuinda, nicuvui naa, nicoocodzo<br />
nuu yaca.<br />
espejuelos, vi. antojos.<br />
espeluzarse los cabellos. v, erizarse.<br />
espeluzarse el aue. yonandequete, yonana<br />
ñute, yondavua. 1. yonandavua<br />
tnumite, yodzocavua<br />
tnumite.<br />
esperança tener. yondatu huahandi<br />
sistohondios, futu. cond. yosatu<br />
huahandi, yosatuninondi, yosatu<br />
sahandi, fu. quatu yocuvui cutu<br />
inindi sindios.<br />
esperar algun bien. yondatu tuhuandi,<br />
yondatundi sahuaha.<br />
esperar con cuidado. yondatutuhuandi<br />
esperar generalmente. yondatundi,<br />
f. cond. yosatundi, f. quatu.<br />
esperar animosamente al enemigo.<br />
yosatu yee inindi, f. quatu yondatuyee<br />
inindi.<br />
esperar en Dios. yosatusahandi, fu.<br />
quatu, yondatundi nana stohondios,<br />
yotasicanu inindi, yotasindaa<br />
inindi, yotasiee inindi.<br />
esperezarse. yonacaa. yonacuiyon-<br />
folio 104r column 2<br />
di, yodzayehuandi.<br />
esperimentar. yositotnu nindi, f. coto,<br />
yosatnahaninondi, f. qtnaha,<br />
yosatnahandi sahuaha sadzico.<br />
l. sacanasavhui.<br />
esperimentar, haziendo todo lo que<br />
se puede hazer para ver si se podia<br />
alcançar. dehenuu dehendusi<br />
niquidzandi nidzatnaniinindi,<br />
ninducu inindi, ninducutnani inindi,<br />
nindehenituhu niquidzandi, nicacundita<br />
nicacucavua niquidzandi,<br />
sacaa sayyoniquidzandi, dzocaa<br />
dzo yyoniquidzandi.<br />
espesa cosa de potaje . vhua, sanicuhua.<br />
espesarse asi. yocavui vhuandayu,<br />
yocuhuandayu, yocucundayu.<br />
espessar algo. yoquidzavhuandi, futu.<br />
cadz.<br />
espesar rexa, o otra cosa, juntandola.<br />
yotnaha yutnu, yotnahayotnee<br />
yutnu, ysinaa yutnu ita tavuicaa<br />
isi yutnu.<br />
espessar algo como de seto. yodza<br />
tnahandi, yodziñandi, yoquidzanaandi,<br />
f. cadz. yodziñacutundi, yodzatnaha<br />
cutundi, yonañucutundi<br />
yutnu, yochihi naandi, yotnaacutundi,<br />
yocootasicutundi.<br />
espessarse asi. yotnahacutu yodziña<br />
cutu, yonañucutu yosaquaatnahacutu<br />
yutnu, yotavuitnahacutu<br />
espessa o tupida tela o manta. dzoo<br />
caacutu, ñee ñee, caa nuudzoo,<br />
yyonitusidzoo, dzoo caa ñee nuu<br />
esphera, o espherica cosa. satinduu.<br />
espiar, vi. açechar.<br />
espia. vide. adalid.<br />
espia
folio 104v column 1<br />
Espia de guerra. tai yondaa nuu tnañu,<br />
tai yyo nuu yecu, tai yodzonuu<br />
tnañu, tai yyo nuu yecu tay<br />
noho nuu yecu, tai yondaa nuu<br />
ñahu, tai yondiyu yondadze nuu<br />
ñahu.<br />
Espiga de trigo. neñe nuni castilla.<br />
Espiga de trigo mocha, dzañee nuni<br />
castilla dzañee nicaicoo,<br />
Espigar el trigo o maiz. yocanadzini,<br />
yosinondehe dzinineñe, yocana<br />
yoco<br />
Esipina. iño, iñodzaa.<br />
Espinoso arbol. yutnu iño, ducuiño<br />
yutnuita temii, yutnu yeque.<br />
Espinosa cosa. sandaha iño, sanicanaiño.<br />
Espinas de visnagas. yño quaha, iño<br />
tetaha, teñodzini.<br />
Espina de pescado. iño teyaca.<br />
Espinar punçar. yotuvui iño ñahandi,<br />
yoquiñoñahandi, yodzacuidzo<br />
iño ñahandi.<br />
Espinazo, yeque noho tnaha sata. yeque<br />
sata.<br />
Espinilla de la pierna. dzichi, dzeque<br />
dzichi.<br />
Espirar hechar el huelgo. yotniño<br />
yocondi, yodzacai yocondi.<br />
Espirar por rezollar. yocai yoco yuhundi,<br />
yocana tachi yuhundi.<br />
Espiradero o respiradero. sayocana<br />
tachi, sacai tachi.<br />
Espirar. yosihindi. f. cuvui, yondehendi.<br />
yonaandi.<br />
Espiradero de troxe. sayndii sahayacacoo,<br />
dzoho yacacoo.<br />
Espiritu o soplo. sasitehuitachi, sasitehuindodzo<br />
tachi ñaha.<br />
folio 104v column 1<br />
Espiritu lo que da vida. ini.<br />
Espiritual cosa, sasi ñuhu.<br />
Esipiritualmente. tnuhu siñuhu.<br />
Espital vide enfermeria.<br />
Espital de pobres. huahi tayndahui,<br />
huahi taycai,<br />
Espoladas dar al cauallo. yochihindiiñocaa,<br />
yotuvuindite, yosaachihindicate,<br />
dziñete.<br />
Espolon de gallo. dziñete, yeque indaa<br />
sahate.<br />
Esponja de la mar . yuu ñuñu duta<br />
ñuhu.<br />
Esponja de piedra. yuu ñuñu saindii<br />
yavui, sandaye satequeque.<br />
esponjarcon esponja. yosihindaandi<br />
f. cuvui yosaundaandi, f quu, yosihindaandi<br />
nuu yuu ñuñu,<br />
esportilla. doho ñuu, doho tindusi.<br />
esposo. tay nitnahandaha, tay nicuvuitayu<br />
sihi ñahadzehe.<br />
esposa, idem.<br />
esposas prision. caa sacohondaha, caa<br />
saco nunidaha l. dzuqndaha.<br />
espuela. caa saquehe dzeve. f. saha.<br />
esprimir sacar çumo. yosanidi, f. qni<br />
yonaquenindi, yodzatoondi.<br />
esiprimida cosa asi . sanitoo sanicai<br />
nini.<br />
esprimir retorciendo paño. yonaqnindi,<br />
yocoyondi, yodzacuiyondi,<br />
esprimida cosa las orruras que quedan.<br />
tetu sanisanisa niqueni.<br />
espuerta. doho.<br />
espulgar, yonducundi tiyoho. l. tiyucu.<br />
yotneendite yodzaconondi tiyucu.<br />
espuma. teiño, itanduta. de agua cruda,<br />
tequeyenduta.<br />
espu-
folio 105r column 1<br />
Espuma de cacao. teiñodzehua, ita<br />
dzehua.<br />
Espumosa cosa. sacana teiño, sayeheteiño,<br />
sayyo teiño.<br />
Espumar, hazer espuma . yocuvuiteiño,<br />
yocanateiño, yosidzoteiño,<br />
f. cuidzo.<br />
Espumar, quitar la espuma. yosaindodzondeteiño,<br />
fu. qua, yocahindodzondi,<br />
yodzitandodzondi, yoqhundodzondi<br />
teiño.<br />
Espumarajos hechar. yocananduta<br />
dzee yuhu, yosidzondutadzee yuhundi,<br />
f. cuidz. yosiconduta yuhu.<br />
yonanandutadzee, yosatendutadzee<br />
yuhu, f. cate. yoquesindutadzee,<br />
yuhundi.<br />
Esquero, bolsa. ytne quachi,<br />
Esquilmada tierra, ñuhu nicuvui<br />
ñumi, ñuhu ninduvui ñama, ñuhuninasino<br />
ñuhu ñasacuvui huahaca,<br />
ñuhu tesii, ñuhu tesaha ñuhunicuvuitiyaa.<br />
Esquilmo de ganado. sayondaicatate<br />
sayoquicodzote, sayotuvuite.<br />
Esquilon. caa campanadzuchi.<br />
Esquilonada campana. caa campana<br />
yñe yoo, caa campana iñe cani.<br />
Esquina. siqui.<br />
Esquinada cosa. sayyosiqui, sayñe<br />
siqui.<br />
Esquinancia, enfermedad. quahi ñuhudzuq,<br />
quahi yondiyudzuq, quahi<br />
ñuhu nisacoho dzuq, quahi nisacoho<br />
yacadzuq. l. nisino yaca.<br />
Esquinancia tener , yocanadzuquedi,<br />
yondiyudzuquedi, nisacoho quahi<br />
ñuhudzuquedi , ñoho yacadzuquendi,<br />
nisinoyacadzuquendi.<br />
folio 105r column 2<br />
Esquiua, o arisca persona, tay quaa<br />
ini, taynina ini, tay ñatneeini, tay<br />
tucuini, tay ñoho tucuini.<br />
Esiquiuarse. yocuvui quaa inindi, yocuvuininainindi,<br />
yotnee inindi,<br />
yocuvui tucuinindi, ñoho tucuinindi,<br />
yotniño ninainindi, ñayosicoinindi<br />
sita, ñayocaandi sita.<br />
Esquadra de cantero. yutnusiqui.<br />
Esquadron de guerra . eesichi yecu,<br />
eeichi yecu.<br />
Ese, essa, eso . sadzevuita, ycatay,<br />
dzevui sa sadzevui yca sa yca.<br />
Ese mismo. sadzevninduicatay, sadzevuindutay.<br />
Esencia del hombre. sacaatnuni ñayevui<br />
Essencia de cosa. sacaatnuni.<br />
Este es. sahayocuvui.<br />
Esta es mi suerte. dzavuandatundi,<br />
dzavuacaa sindi, dzavuacaayundatusindi,<br />
dzahua ñuhusindi, dzavua<br />
ñuhu indaandi.<br />
Estable cosa. sayyocutu, sayyodehe<br />
tnahaquevui, f. coo, sañayotevui<br />
sañayotnani, sayyo sañu, sayyodziya,<br />
sayyo naha sayyo yata.<br />
Establecer. yocachitnunindi, yotasitnunindi.<br />
Esta bien. nacuvuidzavua, nacoodzavua,<br />
huahadzavua, huatudzavua.<br />
Establo. vi. caualleriza,<br />
Estaca para cauallos. yutnu sacondaandico,<br />
sacondaanunite.<br />
Estaca para plantar. yutnutata.<br />
Estacas tales plantar. yodzandaindi<br />
yutnu, yonacanindi yonacusindi.<br />
O Esta-
folio 105v column 1<br />
Estacada de plantas. yutnu nina cusita,<br />
ytu quandai, yutnu cuihi.<br />
Estacada de cimiento . duyu nisani<br />
saha huahi, duyu nisanuta huahi.<br />
Estaca de pared. yutnunduyu.<br />
Estacada lugar donde corren cauallos.<br />
sacaandaa dzaconota cauallo,<br />
sacaandaa cono saa dzuhua,<br />
Estadal medida de estatura de hombre,<br />
cuhua nee siñendaa, siñendichi.<br />
Estado la altura de cada vno. cuhuandoyo<br />
cuiñendaa, cuhua qcuiñendaa,<br />
cuhua siñendaa.<br />
Estado o grado en que esta vno. sasi<br />
coota, sayyota, siñata.<br />
Estado grande. sasicoo candadzico,<br />
sisicoo huahadzico.<br />
Estado mediano. sasicoo mañuni, sa<br />
sicoomañu mañuni, sasi coodzavuadzavuani,<br />
sasicoo dzavuani.<br />
Estado de cada cosa. dzavuayyo dzavuatnaha<br />
yyo.<br />
Estambre de lana. yuhuatinduu, yuhua<br />
cuiñe, yuhua niñe, delgado.<br />
Estampas o figuras. naanisadzita<br />
tnoo, nisadzitadusacaa, naayondaa<br />
tutundusa.<br />
Estampida dar el ganado. yositadzee<br />
ydzundeque.<br />
Estampida o entrallido dar el fuego<br />
yocande ñuhu, yositadzee ñuhu,<br />
f. cuta, yondavua ñuhu.<br />
Estancar parandose. yocoo cuiñendi<br />
chindi, yosatundi.<br />
Estancarse el agua. yoquehuinduta,<br />
yoquidziyu duta, yondoconduta,<br />
yoquindadzenduta, yoquiquainduta.<br />
Estança de veladores en la guerra.<br />
folio 105v column 2<br />
sasacoota nuu ñuhu sasacoonditota<br />
yecu, sasacondito yeheyecu<br />
Estança donde esta alguno. chiyota,<br />
sayyota, sañuta, sanohota.<br />
Estancia de ganado. sayyo ticachi.<br />
Estancia aldea. daha ñuu ñayuq.<br />
Estandarte, huayu, huayudzoo.<br />
estangurria. quahi dzadza.<br />
estangurria tener. yodzachii cacandi,<br />
yodzachii vhuindi, yodzachii<br />
quaindi, dzonoodzonoo, yodza<br />
chiindi.<br />
estaño para dorar. dzoodziñuhu, dutadziñuhu<br />
dzehui ñuhu cuisi.<br />
estanque de agua. yende duta, sahanduta,<br />
sacaanduta, daucaanduta, da -<br />
u ñohonduta.<br />
estar como quiera. yyondi, f. coo.<br />
estar sentado idem.<br />
estar en silla, ñohondi tayu, f. coho.<br />
estar sentado en escaño . yodzondi<br />
tayu, f. codzo. yondihindi tayu.<br />
estar ssentados muchos . ysisiyota,<br />
f. cuisi coo,<br />
estar en pie. yñendi. f. cuiñe.<br />
estar muchos en pie. ysisiñeta, f. cuisi<br />
cuiñe.<br />
estar de codos sobre la mesa. indodzo<br />
sitendahandi nuu mesa, f. cuindodzo,yosanindodzondisitendahandi,<br />
ñuu mesa, f. cani.<br />
estar de pechos sobre la mesa. caandodzo<br />
dayendi, f. cavua.<br />
estar prostado. itadayendi, f. cuita.<br />
estar cerca. yyo yatnindi, yatnini yyondi,<br />
ñasica yyondi, ñasicañoho<br />
naho yyondi,<br />
estar dentro de casa yehendi, futuro,<br />
queh,<br />
estar
folio 106r column 1<br />
Estar dentro de algun pozo. ñohondi,<br />
f. coho, ñohondacu ñohondito<br />
estar de prestado. yyo nuundi, dzo<br />
yyo nuucandi.<br />
estar todo lleno y ocupado que no<br />
cabe otra cosa. huadza yosinanino,<br />
huadza yonunanino, ña caa<br />
sinanino, huadzacaa sina.<br />
estar por orden algunas cosas, vna<br />
sobre otra. yehe toto huii, futu.<br />
quehe.<br />
estar manchado. yocatu, yondaa,<br />
yondichi, yondaha.<br />
estar bueno. yyodatnundi, yyondaindi,<br />
yyosaandi, yyohuahandi,<br />
dzohuahacayyondi.<br />
estar muchas cosas juntas. yyotnaha,<br />
yehetnaha caatnaha, fu. coo,<br />
fu, quehe, fu. cavua.<br />
estar encima de algo, si es en pie.<br />
yñendodzondi, indodzondi, futuro.<br />
cuiñe, y si es sentado . yodzondi,<br />
futu. codzo, si hechado.<br />
caandodzo, fu. cavua.<br />
estar debaxo de alguna cosa . nino<br />
yyondi chisi yyondi, sahasi yyondi,<br />
chisi yyondi, yeheinisi yyondi<br />
yehendi chisisi.<br />
estar en alto para caer, yosanditandi.<br />
fu. qndita, nuundita dendita sa<br />
cuvuindi.<br />
estar entre algo. tnañu si ñoho, naho<br />
si yyondi.<br />
estar muerto de hambre . yosihidzocondi,<br />
fu. cuvui yocuitadzocondi,<br />
yococondi, huasi cocondi.<br />
estar boquiseco. yoyechi yoyaandi<br />
yocayayuhundi, yoyechindodzo<br />
nee yuhundi.<br />
folio 106r column 2<br />
Estar Dios lexos del peccador. sica<br />
yodzicastohonDios sitay sadza<br />
tevui, sicayoquehuiñahahastohon-<br />
Dios sitay yodzatevui, yocuvui<br />
sicastohonDios saha quachi, yosacoho<br />
naho stohonDios, sita saha<br />
quachi.<br />
estar metido en algun lugar hondo.<br />
caaninoyavui yende, fut. cavua,<br />
caa nino cono.<br />
estarse secando la ropa colgada. indita<br />
caa yechidzoo ynditayechi,<br />
y si esta tendida. caa yechi, futuro,<br />
cavu.<br />
estar de cuesta con otro. caandaa,<br />
caaninindita dzuma dzeque yyondisihita.<br />
estar ocioso o valdio . dzoydo hoonicandi,<br />
dzoyyocahacandi.<br />
estar firme. yñecutundi, yñedzadzindi,<br />
futu. cuiñe, ñayosanditandi,<br />
ñayosichi ñayonehe.<br />
estar claro y manifiesto algun negocio.<br />
yotuvuidaa, yotuvuindisi,<br />
ñayuhu ñasiyo nicuvuindudzu.<br />
estar algo correoso como cuero .<br />
yocuita, yocuvui ñami.<br />
estar mohino. yosandehui inindi, f.<br />
qdeh. yosacuiñe inindi, f. quiñe.<br />
estar claro y resplandesciente . yotnoondaa,<br />
yotnoondodzo yotnoonino.<br />
estar clara la casa. yocuisinini yoyahi<br />
nini, yotnoo nini, yñeyaa huahi,<br />
yñecuisi huahi, f, cuiñe.<br />
estar amarrado. yondaanuni, yonuni,<br />
yondaandico, yondaatneendi.<br />
estar atado de pies y manos, como rebuelto<br />
en cordeles. yosiyoninondi<br />
O 2 yo
folio 106v column 1<br />
yosiyondaandi, f. cuiyo, yodzucu<br />
ninondi yoho.<br />
Estar sobre las puntillas de los pies.<br />
yñetedzadzandi, yñe nuu sahandi.<br />
Estar algunos mirando con grande<br />
atencion. yndaya daata, ytatendaata,<br />
ytacandaata, itatavuindaata.<br />
Estar recostado arrimado. yondaa<br />
tuvuindi, f. con.<br />
estar las milpas llenas de yerua. caandusi<br />
itu, nindusi itu, ninduvui yehe<br />
itu, yondaacuhu, ninanacuhu.<br />
estar echando de si calor el agua.<br />
yocanaquesiduta, yosinodzaanduta,<br />
yosinoyoconduta.<br />
estar en la carcel. yehendi huahicaa,<br />
f. queh. yyondi huahi caa, f. coo.<br />
estar sin sentido . yoquinaainindi,<br />
yoquidzahui inindi yoquicuvui<br />
tucu inindi.<br />
estar los peccados contra mi amenazandome.<br />
quachi yodzahui ñahasindi,<br />
yodzacuicoñaha quachi,<br />
yodzacoto yyoñaquachi, yodza<br />
neheñahasindi.<br />
estar siempre en peccados. yondihindi,<br />
yonañundi quachi, f. cond. yondidzo<br />
yotavuindi quachi, f. cadi.<br />
fu. catav.<br />
estar en el campo. yyondi yucu, f. coo,<br />
yehendi yucu, f. quehe.<br />
estar al rededor sentados. yyocuta,<br />
ysi siyota, yosicocuta, yotnaha,<br />
nañuyyo, nacañu yyota, nitnaha<br />
ninañu ysisiyota.<br />
estar sentado, arrimado. yondaatuvuindi,<br />
indaatuvuindi, en pie.<br />
estar sobre auiso. yyotuhuandi, yon<br />
folio 106v column 2<br />
yondatu tuhuandi.<br />
estar entre otros. ininotnahandi, f.<br />
cuinino, yñe tnahandi sihita, fu.<br />
cuiñe.<br />
estar algo rebuelto. yodzacanino.<br />
estar apartado o lexos, sica ñoho naho,<br />
vi. supra.<br />
estatua de bulto yuu. l. yutnu naa,<br />
yuu, sanduvuinaa.<br />
estatura vi. estado de hombre,<br />
este, esta, esto. tay, yaha, saha.<br />
estenderme a la larga. yocaandaandi.<br />
f. cavua, yocoo cavuandaandi.<br />
estenderse el olor. vi. esparzirse.<br />
estenderse la enfermedad . yosino<br />
nuuquahi, yosinonini, yosaninidzico<br />
quahi, yochihi huidzo quahi,<br />
caa ninindudzuquahi.<br />
estender todo el cuerpo. yosaanditacaa<br />
quai, f. caa, yosaanditaquai,<br />
yosandita yaaquaindi, fu. qu. y<br />
mandando dizen . tanditacaa quai<br />
dzitando, dzondita caaquay.<br />
estender la mano o braço . yodzaqnditadahandi,yodzaqcaandahandi.<br />
estender alguna cosa. yodzacaandi,<br />
yodzaqndacandi.<br />
estendido estar. sanisacaa, sanisacaca<br />
estender las ramas el arbol. yosicondaha<br />
yutnu, yositandaha yutnu,<br />
futu. cuta, yosacandaha yutnu<br />
fu. qcaca.<br />
estenderse el sembrado , multiplicarse<br />
la semilla. yositata, f. cuta,<br />
yositacama tata, yositandaa, yococondaa,<br />
yonohondaa.<br />
estenderse por la tierra, como hojas<br />
de calabaça. yosinondodzo yoco<br />
con-
folio 107r column 1<br />
yococondodzo, yocuvuicahi yonohondaa<br />
yondidzindaa.<br />
Estenderse el azeite en la mancha.<br />
yosinonoo, yosinonini, yosanini,<br />
f. qnini, yosandoho. futu, qnd,<br />
yosinondoho;<br />
Estenderse la culebra. yosacaate, f.<br />
qcaa, yocaate.<br />
Estender el cuello alçando la cabeça<br />
la culebra. yosaandita, f. caa,<br />
yodzacaandita dzuqte.<br />
Estera yuvui.<br />
Estera labrada. yuvui tacu.<br />
Estercolar el campo. yosaqndimihi<br />
f. caq, yoquidza quahandi ñuhu,<br />
yodzaquetendiñuhu mihi, yosasindi<br />
mihi, f. cusi, yochihi sahandi<br />
mihi, yosatandi saha. f. cata, yodza<br />
caindi saha, yosaqndi saha,<br />
fu. caq.<br />
Estercolar al pie del chile. yotaandi<br />
saha yucu yaha, yotniñondi saha<br />
yucu yaha.<br />
Esteril hombre o muger. tay. l. ñaha<br />
numa.<br />
Esteriles marido y muger. tay nicuvuindehe<br />
numa.<br />
Esteril hazerse. yonduvui numa, yonduvui<br />
quaa.<br />
Esteril arbol sin fructo. yutnu tnema,<br />
yutnu naha.<br />
Esteriormente. satuvuindaandisi<br />
satuvuindaa canda, satuvuindisi,<br />
satuvuindodzotnuhudza cotoñaha,<br />
tnuhu saqndodzonica, tnuhu<br />
dzo saqndodzonica, tnuhudzo<br />
caandodzonica.<br />
Estero de mar, dahanduta, sanitucu<br />
nduta ñuhu sanisacutandutañuhu<br />
folio 107r column 2<br />
Esteuado de piernas taiyosicatnehe<br />
site, tay dzichi quaye, tay site<br />
cadzo, tay site yaqua.<br />
Estiercol. yehui.<br />
Estiercol vasura. mihi.<br />
Estilo de ablar. dzavuayu yocahata<br />
dzavuayu, dudzu yocahata.<br />
Estilo o costumbre de la tierra. dzavvayuyyo,<br />
dzavuacaa.<br />
Estimar por tasar. yocachi yahuindi,<br />
yotnai yahuindi, yosandayahuindi.<br />
f. canda.<br />
Estimado o apreciado desta manera.<br />
sanisa cuiñe yahui, sanisanita<br />
yahui. sanicachitayahui.<br />
Estima de estado. satoho sayya, sacanu<br />
tnuhu yya tnuhu toniñe.<br />
Estimable cosa en precio. sayondaa<br />
yáhui, samani, sayondaa, sacatasi<br />
sasica yondaa, sayehe yahui, sañoho<br />
yahui.<br />
Estimable cosa, sacuihi, satesi samani,<br />
sayocuvui mani.<br />
Estimarse en mucho. yocuvuidzuquedi<br />
yocuvuicanundi, yocuvui<br />
nino dzuquedi, yocuvui cuihindi,<br />
yoquidza cuihi maindi, yoquidzadzaha<br />
maindi, f. cadz, yonaquai<br />
cuihi mayndi, yonaquai manindi<br />
maindi, yocuvuidzahandi,<br />
yonaquaidzahandimaindi.<br />
Eftimarse en poco. yonoo cuvuindi,<br />
yonduvuidahandi, yonduvui<br />
ninondi, yonduvui dihindi,<br />
yonduvui dzuchidzañandi, yocuvui<br />
ñadzahandi, yonduvui<br />
dzuchi.<br />
Estimar vna cosa en mucho. yosini<br />
cuihindi, yosinidzahandi fu, qni.<br />
O 3 yonai
folio 107v column 1<br />
yonaicuihindi, yonaitesindi.<br />
Estimar en poco o nada. ñayocaha<br />
tnunindi, ñayocoo cotondi, ñayo<br />
cuvuidzaha inindi, ñayocuvui<br />
cuihi inindi.<br />
Estimado ser de otro. yosaquehendudzu,<br />
yosaquehedzico yyondi,<br />
yyoindaa ñuhundudzu, fu.<br />
cuindaa.<br />
Estimar mas vna cosa que otra. yodzoca<br />
yoquidza manindi hooca<br />
yoquidzamanindi, futuro, cadz,<br />
huihica yosini manindi cuihicayosini<br />
manindi, hoocayosinimanindi,<br />
yotasisiyoca yosini manindi,<br />
f. qni.<br />
Estimulo de la carne. sayondenooñena<br />
ini, sacuvui ñenaini, sayocatne<br />
ini.<br />
Estio. huico ñumi, huicondii.<br />
Estirar. yodzitandi.<br />
Estirar mucho yodzitanihindi, yodzitasaandi.<br />
Estirar la balsa en el agua, yotehuindi<br />
sito, yodzacacandisito, nuunduta.<br />
Estirpe de linaje. duhu, sandu, tnuhu,<br />
duhu sandu tnuhu yaa.<br />
Estitica cosa. saatu. sacaya, sayoquidzatatna.<br />
Esto. saha .<br />
Estiual cosa. sahuico ñumi. sayotnaha<br />
huico ñumi.<br />
Esto no mas preguntando. saee tnuhu<br />
yca.<br />
Estocadas dar. yotuvui ñahandi tatnucaa,<br />
yotuvui nuu ñahandi.<br />
Estola . idez . l. sayonucoho nano<br />
dzuq.<br />
folio 107v column 2<br />
Estola ponerse el sacerdote cruzada<br />
yotniño nano dicandi<br />
Estola ponerse como el obispo tendida.<br />
yotniñodacustola dzuqndi<br />
yodzanoondudzocuitendistola. yodzanoo<br />
cuitandaandi stola dzuquendi<br />
Estola ponerse el diacono. yotniño<br />
nano dziñendi.<br />
Estola estar puesta. ñoho nano dicandi.<br />
l. dziñendi,<br />
Estomago. nuu ini.<br />
Estopa. cachi, tetaca, techihi,<br />
Estoque. tatnucaa nuucuiñe, nuundico<br />
Estornija de carro. duyucuvuicutu,<br />
yutnu cata.<br />
Estornudar. yocadzandi.<br />
Estoruar. yodzatuhundi yodzaque huindi,<br />
yodzaquehuininondi.<br />
Estoruar al que habla. yosandandi dudzuta,<br />
yodzaquevui ninondi dudzuta<br />
yosanuninondindudzuta, f. canu<br />
yodzacai ninondi dudzuta.<br />
Estoruar o detener al que camina.<br />
yocoo caniñahandi, yodzaquai<br />
ñahandi.<br />
Estado. tayu toho, tayu yya siña, yyasiñatoniñe,<br />
siñanuu, siña mañu<br />
siñadzavua siña yya cuvuinuu.<br />
Estrado poner. yosaqnditayu, f. caq<br />
Estragar. yodzatevuindi yodzatevui<br />
cahandi, yodzatevui ñahadi.<br />
Estrago de muertos. ñayatni tay nisihi,<br />
ñayatni deye.<br />
Estraño o estrangero . tay ñuu<br />
tucu, tay ñuu sica, tay sica nuu<br />
tay dzaha.<br />
Estraña cosa. sahuasi ñuu sica, ñuu<br />
tucu.<br />
Estrañarse. yocuvui nina inindi sita<br />
yocu
folio 108r column 1<br />
yocuvui quaa inindi, yocuvuisicainindi,<br />
yocuvui tucu inindisita<br />
Estrañara otro. yoquidzaquaa ñahandi<br />
sita, yoquidzanina ñahandi,<br />
f. cadz, yoquidzatucu iniñahandi.<br />
yosaniquaa ñahandi, f. cani,<br />
yocai cani quaa ñahandi.<br />
estranarse en tierra agena. idem. l.<br />
ñayocaa huahandi.<br />
estrecha cosa tuu, tnañu, cuite, ñacahi,<br />
tnehe yyo tnaha.<br />
estrecha cosa como agujero. yavui<br />
indii tuu, yavui cuine.<br />
estrechar algo . yondadza tuundi,<br />
yondadzadzu chindi, yonacadzi<br />
ninondi, yonadza tnahandi, yoquidza<br />
tuundi, f. cadz.<br />
estrecha mar. sayonduvui cuiñe<br />
duta ñuhu, duta canu, saninoondaanduta<br />
canu, saninduvui tuu.<br />
estrecha cama. cuiñe cuite, ñacono<br />
ñaquaha mini.<br />
estrella. tiñoo dzini<br />
estrellado cielo. andevui ysindaa<br />
tiñoo.<br />
estrellera yerua. yucu tehui,<br />
estrellados huebos. devuiyochiyo<br />
tniñonee.<br />
estremada cosa. yyo canda, yyodzico,<br />
yyodzacu, yyohuii, yyo sai<br />
nuhu,<br />
estremecerse el cuerpo. yonehe yondayu,<br />
yototocasi, yondoyo casi,<br />
por frio,<br />
estremecerse por algun miedo. yondoyo<br />
cavuandi, yonadzitandudzundi.<br />
estremecer hazer a otro yodzanehe,<br />
yodzandayundi, yodzayusi ña-<br />
folio 108r column 2<br />
ñahandi, yodzacandandi,<br />
estremidad. dzinisi, sahasi.<br />
estrenar vasija. yodzunindi.<br />
estrenar vestidura. yosaandesindi,<br />
yodzocondi dzoo, yondisindi<br />
sa saa.<br />
estrenar casa . yodzacaiñuhundi<br />
huahi,<br />
estribo de silla. caa inditadziñe idzu<br />
caayonañundaata dziñe, caa sa<br />
nañundaata, caayonañundodzotadziñe,<br />
caayonañuninota.<br />
estribo de edificio. dai huahi, namandai<br />
huahi, namayehe tuvui<br />
huahi, yehenai huahi, yehetnee<br />
huahi.<br />
estribar en algo. yosañundodzo, yosañundaandi,<br />
fu. quañu, yosacuiñendodzo,<br />
f. qcuiñe.<br />
estribar haziendo fuerça con las manos.<br />
yondaa cuitandi, yosaacuitandi,<br />
fu. caa, yosicotneendi, yosicodzitandi,<br />
yosico cahindi, f, cuico<br />
yondico tneendi.<br />
estropeçar. yosaaquehe sahandi, f.<br />
caa, yosaquehe sahandi, f qquehe,<br />
yosacoo tuvuindi, f. qcotuvui<br />
yocaandaa.<br />
estropajo tetaca, dzamandaa, techihi<br />
tetaa.<br />
estruendo hazer en el agua nadando.<br />
yodzacamandiduta, yodza<br />
cono noosahandinduta.<br />
estruendo o ruido hazer andando.<br />
yosicacatne yosicanihindi, yosicadatnendi.<br />
f. caca.<br />
estruendo hazer lo que se quiebra.<br />
yocasa. yocanda yocuuuindanda<br />
yocuvindasa.<br />
O 4 estru-
folio 108v column 1<br />
Estrujar fructa yosanindi, futu, qni.<br />
yoquitundi, yodzacainditandi,<br />
yodzacai tnimandi.<br />
Estuche de curujano, o barbero.<br />
sa ñoho caa, sa isi nino caa tay tatna<br />
quahitnani, huahi yuchi.<br />
Estudiante. tay yodzaquaha.<br />
Estudiar. yodzaquahandi, yodzaquaandi.<br />
Estudiar, preuenir lo que se ha de<br />
hazer o dezir. yositotnunindi, futu.<br />
coto, yodzaquahandihindi,<br />
yodzaquahatnunindi, yondaa<br />
nuundi.<br />
Estudiar, tomar de coro . yodzacai<br />
casi inindi, yotniñocasi inindi.<br />
Estudio, diligencia poner en algo.<br />
yosacoondaa mihi yosacoondaa<br />
tneninditniño, futu. qcoo. yosacoondaa<br />
ñeendi.<br />
Estufa. huahi ini, huahi huidzi, huahi<br />
iñeyoco.<br />
Esica enfermedad. quahi yaa, quahi<br />
quaa.<br />
Eterna cosa. sahuaqndehe, huaquaa.<br />
E. A N T E X.<br />
Exalacion, vapor. yoco, yocana<br />
ñuhu. l. duta.<br />
Exceder. yotasisiyondi, yochihi<br />
yahandi, yocanacuisindi yocananditandi,<br />
yocana cuiñendi, yosacodzo<br />
ninondi. f. qcodzo.<br />
Excellente. Vi. Illustre.<br />
Exe de carro. ini yutnu cata, ini yutnu<br />
caa nini cata yutnucaa nini<br />
cata.<br />
Exear al perro. yotasindi teina, yo<br />
folio 108v column 2<br />
yodzaconondite.<br />
Exemplo tomar de otro. yositodzavuandi,<br />
futu. coto, yosaitaniñondi,<br />
yosaidzavuandi sita, f. quai.<br />
Exemplo dar a otro. yosahanditaniño,<br />
fut. cuhua, yonahandi sita<br />
taniño.<br />
Exemplo, dechado. taniño, taniñondusa.<br />
Exemplificar. yocootasinditaniño,<br />
yocootasindi tnuni taniño, yocachinditaniño,<br />
yodzadzevuindi<br />
taniño.<br />
Exercicio de obra . sayoquidzataniño.<br />
Exercicio tener asi . yoquidzandi,<br />
fu. cadza.<br />
Exercitarse en negocios. ñoho saha<br />
nihindi tniño, yoquidza ñeendi,<br />
yoquidzanihindi tniño.<br />
Exercitado en negocios . tay dehe<br />
canu sita tay niquidzañee tniño,<br />
tay dehecuvui sita, tay dehesini<br />
tnuni.<br />
Exercitar a otro. yonahatnunindi<br />
sita, yoquaha tnunindi sita.<br />
Exercitarme en armas . yosacuiñe<br />
tnunindi yondaa nuu tnunindi,<br />
yosaanuu tnunindi tniño, yodza<br />
quahatnunindi, yonaquahandi,<br />
yonaquahatnunindi.<br />
Exercicio tal. sayondaa nuu tnuni,<br />
dzavuacuvui yecu.<br />
Exercito. saninatacacanu taycadza<br />
tnañu , saitavuitnaha saha<br />
cadzatayecu.<br />
Experto. vi. esperimentado.<br />
Exteriormente. vi. esterior.<br />
Exortar. vi. auisar.
folio 109r column 1<br />
Expeler, vi. desterrar.<br />
Explorador. tay qqninacaandidza<br />
ñuu.<br />
Expeditamente hablar. yocahacasindi,<br />
yocahadandandi ñayehe ña<br />
yuhua yocahandi, ñayosaquehendudzu,<br />
l. saquendudzu, futuro,<br />
qquehe.<br />
Expuesto ser . sanisacoho saha sinandi.<br />
Exponer, vi. autoridad dar. & licencia<br />
& facultad.<br />
Extasis. sacoo ñuu ini.<br />
Extasi, tener, o estar en extasi. yocoo<br />
ñuu inindi, yosaha inindi, fu.<br />
qhu . yosaandita inindi, fu. caa,<br />
F. A N T E A.<br />
Fabrica, hazer por artificio. yosai<br />
inindi, f. quai, yoquaha inindi,<br />
yonducutnani inindi, yodza<br />
cacu inindi, yonducu inindi, yodzatnani<br />
inindi.<br />
Facultad. sacuvui sindi, sacuvui huaha<br />
sindi,<br />
Facultad tener. sanindayududzu cuvui<br />
cadzandi.<br />
Facil cosa. ña cana, ña neni, ña tadzi,<br />
ña ta te, ña taa, ñandavua.<br />
Faisan, tiñoo dasa.<br />
Faja. huatu.<br />
Falsar . yonadzamandi , yosicocaqndi<br />
, yodzandico cuisindi, yodzandicocavuandi,<br />
yodzacuico<br />
siyondi.<br />
Falso testimonio dezir. yonducuyetendi,<br />
yotaandi quachi yodzatavuindi<br />
quachi.<br />
folio 109r columm 2<br />
Falso esicriptor . tay dzocahacataa<br />
tutu, taa yetetutu, tay ñadaa taa<br />
tutu, tay dzoyosaicaini yotaa<br />
tutu.<br />
Falso hombre que engaña. tay yodzandahui<br />
ñaha tay yoquidzasisi<br />
ñaha, tay yosinisisi ñaha, tay yosicocaqni<br />
ñaha.<br />
Falsa medida. cuhua ñandaa, cuhua<br />
ñacuite.<br />
Falso testimonio dudzu yete. quachi<br />
naa.<br />
Falta por culpa. quachi, sayotevui,<br />
sayotevuinino.<br />
Falta cosa que no esta entera. ña nee.<br />
ñandaa, ña needzavua, ñandehe.<br />
Falta por mengua. ñatuvui, ñatuvuica,<br />
naquaha ñacahi.<br />
Faltar de missa yocaindimissa. yodzacaindi<br />
missa.<br />
Faltar de misa, passando adelante.<br />
yosaanduundi misa, f. caa, yosaqsiyondi<br />
misa, yosaqndisindi misa<br />
f. caq yotasisiyondi.<br />
Faltar el que auia de venir. yoo, yocai,<br />
yocai nuu yondoyondi.<br />
Faltar no estar en casa. yoondiyyo,<br />
f. coo, yoondi, yondoyo ñuhundi.<br />
Faltar de lo contado. yondoyo nini,<br />
yosanini, fu. qnini.<br />
Faltarme algo de lo que auia menester.<br />
ñaquaha cuvuisindi, ñayosaacuvui<br />
sindi.<br />
Faltar las fuerças . yosacuiñe huasindi,<br />
f. qcuine, yocuvui huasindi,<br />
yocuita dzocondi. yosica huasindi,<br />
futuro. caca, yñe huasindi, yyo<br />
huasindi.<br />
Fama de nueuas. satacunino tnuhu.<br />
sa-
folio 109v column 1<br />
sacutanino tnuhu.<br />
Fama, honrra. sasitacunino yyo sa<br />
yosaquehendudzu, sayositanino<br />
yyo, sayosaquehedzicoya saquehe<br />
yyondudzu.<br />
Famoso en honrra. tay tacuninoyyo<br />
tay yehedzico yehendudzu.<br />
Famosamente desta manera. tnuhu<br />
yehedzico, yehendudzu.<br />
Fama mala. tnuhu ñahuaha, sandai<br />
dzico sa nuu naha, sa nuucuvui,<br />
sayoo yocachi huaha sita, sa sitacunino<br />
tnuhu ña huaha.<br />
Fama mala tener. yondaidzicondi,<br />
yonunaha isi nahata sa ña huaha<br />
yoo yacachi huaha.<br />
Familia, gente de mi casa. eedahindi,<br />
eehuahindi, eetnuhundi, eeyaandi.<br />
eeduhu sandundi.<br />
Familiar cosa. tay caaini, tay tnee<br />
ini, tay cuicoini.<br />
Familiarmente tractar. yodzatnahadzeendi,<br />
yotnaidzeendi sihita,<br />
yoquidza ñanitnahandi, yoquidza<br />
tnaha quachindi.<br />
Familiarmente como quiera. tnuhu<br />
caa ini ñaha tnuhu tnee ini ñaha,<br />
tnuhu sicoini ñaha.<br />
Fanfarron, vi. valadron.<br />
Fantasma. ñuhundevui, ñuhumaa,<br />
dzandahui ñaha.<br />
Fantasia tener. yosica huatandi, yosicandandundi<br />
, futu, caca, yonanduvua<br />
ninondi.<br />
Faraute. tay cahadz aha. v. interprete.<br />
Farsa, vi. comedía.<br />
Fatiga, o congoja. sasi yuhuininoini<br />
sanehe sacatne ini sasi cuiñe ini,<br />
sa nee ini, sandehenino ini.<br />
folio 109v column 2<br />
Fatiga tener asi. yondehe nino inindi,<br />
yonehe ini yocatne inindi, yonee<br />
yoyucu ini, yosacuiñe inindi<br />
yondehui nino inindi.<br />
Fatiga del cuerpo. sasi cuvuitatu, sasihi<br />
tatu, sandehuitatu.<br />
Fatigado estar el enfermo, con algun<br />
dolor. yondoyo yondusindi,<br />
vi. desasosegado.<br />
Fatigado estar con negocios . vide<br />
afligido.<br />
Fausto. sasicayya. sasicatoho, saisiindicoñaha,<br />
sadzo yuhu nuu<br />
Fauorecer a otro con gritos. yocanandisita,<br />
yocuvui huaandi sita, yocana<br />
huaandi sita, yocanasiindisita.<br />
Fauorecer a otro con voto. yocahui<br />
tnahandita, yonacani inindi sita.<br />
yochi hitnuni inindi sita, yonaquai<br />
inindi sita.<br />
Fauorecer a otro, socorriendole en<br />
algun peligro. yotavuindita, yocuvuindi<br />
sihita, yocuvui sihindita,<br />
yñe sihindita, yochihindayndita.<br />
fauorecer como quiera. yochihinday<br />
ñahandi.<br />
fauorecido ser pueblo. yosaquehendai<br />
yuvui tayu yonuquehenday<br />
yuvui tayu, yocuvuinday.<br />
fauorecido ser qualquiera. yosaquehendayndi,<br />
fu. qquehe, yonuquehendayndi.<br />
faxa. huatu, sa namandodzo.<br />
faxa de muger. huatu, yohodziyo.<br />
faxarse la muger. yosamandodzondi<br />
f. cama, yodzucuninondi.<br />
faxada estar. yonamandodzondi,<br />
yonunindi.<br />
faxar
folio 110r column 1<br />
Faxar al niño. yodzacamandodzondi,<br />
yotniñodzucundi, yodzatuvuininondi.<br />
F. A N T E E.<br />
Fea cosa. sa ña huii, saña caa huii,<br />
sandii sacuiya, sa caandii, sacaa<br />
cuiya, sa caa ñahuaha sasito<br />
yyo, sasitondadze.<br />
Feo hombre. tay dzocaandiica, tay<br />
dzocaa ninica, tay dzocaatnooca,<br />
tay dzocaa cuiyaca, tay ñana<br />
tavuicaa tay ñacaa yuhu nuu, tai<br />
yondaa nani, tay yondaa naha.<br />
fecunda muger. vi. supra.<br />
fementido, sin ley . tay sa saandidzondudzu,<br />
tay ñandisandudzu,<br />
taysasanududzu, tay dzo sacachi<br />
hoonica.<br />
fee sasinindisa.<br />
fee firme. sasinindi sandaa. l. cuite.<br />
fenecer, acabarse algo, yondehe, yotuhu,<br />
yosandehe, f. qn.<br />
fenecerse alguna obra. yosinocavua.<br />
fenecerla, acabarla. vi. acabar.<br />
fenecer, acabar el que muere. yosihindi,<br />
fu, cuvui, yonaandi, yosino<br />
coo siitniñondi, yondehendi, yosanaa,<br />
tu. qnaa, yosatuhundi, y por<br />
metaphora. yosande heichi, yosandehe<br />
yaya, yosicandi, yonucoho<br />
tnuni, yonucoho cuhua dzuq<br />
yucu quandaa tachi dudzundi,<br />
cono mini, quandai tachi, yosaha<br />
huidzo yosaha sahu.<br />
feno. cuhu.<br />
feria, mercado . yahui, quevui yahui,<br />
quevui yocuvui yahui, que-<br />
folio 110r column 2<br />
quevui ñoho yahui, duvui quevui<br />
yahui.<br />
feria, el lugar. yahui sayocuvuiyahui,<br />
sa caa yahui, sa nacaca yahui<br />
sa yoquidzata yahui.<br />
feria de cinco a cinco dias . yahui<br />
noho.<br />
feria de a siete a siete dias . yahui<br />
huita.<br />
feria, acabarse, yrse la gente. yonduta<br />
yahui.<br />
feria, yr a ven por recreacio. yosandayandi,<br />
fut. qda. yosadzacanandi<br />
yahui, yosacacandodzondi yahui,<br />
fu. caca.<br />
feriar vna cosa por otra . yonadzamandi.<br />
feroz hombre. taydzaa, tay tnañu,<br />
tay yyo yy. tay sito yyo . tay sito<br />
dzaa.<br />
feroz ser. yonduvuidzaandi, yyodzaandi,<br />
yocuvuidzaandi yosito yyondi,<br />
yositodzaandi, f. coto.<br />
festejar fiesta. yodzasaaninondi huicoquevui.<br />
fertil tierra. ñuhu quaha, ñuhu cuvui<br />
huiyu ñuhucoco, ñuhucaacaha,<br />
ñute caa saa, ñuhuquidzi ñuhu<br />
tnoo<br />
F. A N T E I.<br />
Fiador poner. yochihindi yoho,<br />
yotniñondi yoho.<br />
Fiar a alguna persona. yosiñendaa<br />
ñahandi. f. cuine, yocuvui sihindita,<br />
yonduvuindi naata, yocahi<br />
yodzitandi yuhundahata, yocuvuindidzututa.<br />
fiador
folio 110v column 1<br />
Fiador. taysiñendaañaha taycahidzitayuhundahata<br />
taycuvuidzututa.<br />
Fiar el precio de lo que se vende. yocoo<br />
tasindi yahui, yocoo chihindi<br />
yahui, yocoo catandi yahui.<br />
Fiar dineros prestandolos. yosatandi<br />
yahui, yocoo catandiyahui, yocoo<br />
catayecandi yahui, yosatayecandi<br />
yahui, f. cata.<br />
Fiados estar tomines . ynditayecadziñuhu,<br />
indita yeca yahui, futuro<br />
cuindi,<br />
Fiarse de otro. yocuvui cutuinindi<br />
yocuvui canuinindi sita.<br />
Fiel hombre. tay yoquidza cuitetniño,<br />
tay cuite ini, tayndaa ini, tay<br />
ñayosaconuu, tay ñayotniñonuu<br />
tay ñadzadzuchi ini, tay ñayosai,<br />
tay ñacaa cañandahata tay ñacaa<br />
cuina.<br />
Fiebre calentura. dzinuhu, quahidzaa,<br />
quahi cani, quahi natuvui,<br />
quahi quesi.<br />
Fiel de balança. saininoinicaacuhua<br />
caa cuiñe inino mañu caa cuhua,<br />
sayocuvuindaa caa cuhua.<br />
Fiel que cree en la fee. tai yosinindisa<br />
Fiel almotacen tai yosini yahui, tay<br />
yondaa yahui, tatnu yahui.<br />
Fiera bestia. quetedzaa,<br />
Fiesta deguardar. quevuitasiyy, quevui<br />
tasidzoho, quevui huacuvui<br />
cuvui tniño, quevui sayy, quevui<br />
yy tniño.<br />
Fiesta solene. quevuicanu, huico<br />
canu.<br />
Figura de traças. taniño tacu, tacu<br />
taniño.<br />
Figura triangular, taniño inisiqui,<br />
folio 110v column 2<br />
taniño yñe dzidzi.<br />
Figura quatriangulada. taniño qmi<br />
siqui, taniño caanduq.<br />
Figura espherica . ticuta, taniño<br />
caa ticuta, taniño caa tinduu.<br />
Figurar. yotaandi taniño, yodzanahandi<br />
taniño, yotasinahandi taniño,<br />
yosaqndi taniño, f. caq.<br />
Figuratiuamente hablar. yocahandi<br />
tnuhu taniño, yodzadzevuindi<br />
tnuhu taniño, yotasidzavuandi<br />
tnuhu taniño, yodza qtnahandi<br />
taniño.<br />
Figura o parabola. dudzu taniño.<br />
Figura de hombre tomar el demonio.<br />
yosaisi nuu ñayevui, ninduvuisi<br />
nuu dzadzavua nuu ñayevui.<br />
Filo de cuchillo. nuu yuchicaa, sandico<br />
nuu yuchica.<br />
Filos tener el cuchillo. dzaa yuchicaa.<br />
Filosomia de rostro. nuu.<br />
Fin de cada cosa. sasandehe, sasinocavua.<br />
Final cosa. sayondehe, sayosinocavua<br />
sasandehe sayodzondehe,<br />
sasinocavua.<br />
Finalmente dzonduvui dzondehe.<br />
Fin o intencion en lo que se haze.<br />
sayocuvui inindi, sayo tadzi inindi.<br />
Fina cosa como grana . sanee huaha.<br />
sanee nina, sanee huisa.<br />
saneendoo, sanee queye, saneecuii.<br />
Fino algodon. cachindoo, cachi yaa,<br />
cachi queye, cachi cuisi.<br />
Finar-
folio 111r column 1<br />
Finarse de risa. yosacusacundi, yosacundi,<br />
yosinainindi, yosacundi<br />
nicundii nuutuvui sihi sihindi yosacundi<br />
dzohoodzohoo yosacundi<br />
nisacoo, nisandehui inindi nisacundi.<br />
Finado. deye.<br />
Finarse. vi. fenecer.<br />
Fingir. yocahatnuhundi, yocahayaandi,<br />
yocahadzaundi yocaha huisindi,<br />
dzoyocahacandi, yocahadzumandi,<br />
yocahadzequendi, yocahandidzondi,<br />
yocahaninindi, yosadzininodzaundi,yosadzindodzondidudzu,<br />
yodzo huidzonica<br />
caandodzonica, caandidzonica<br />
yocahandi.<br />
Fingir que duerme. yoquidzidzequendi,<br />
yonaquanidzequendi, yoquidzidzaundi,<br />
yoquidzi ñenandi,<br />
yoquidzi huisindi.<br />
Fingir que muerde como el perro.<br />
yosasidzaundi, futu. casi. yocahudzaundi.<br />
Fingir que esta muerto. yosihi ñenandi,<br />
yosihi huisi yosihidzaundi.<br />
Fingir que sabe qualquiera cosa. dehe<br />
yosinindi yocahadzaundi<br />
Fingir que es bueno, dzo yocahacandi<br />
sahuahandi, yonahatuvuidzequendi<br />
sahuahandi, dzoyodzaco<br />
coto ñahanicandi, dzoyosaqndodzonicandi,<br />
yocachindi sahuahandi<br />
Fingir que no conosce a vno . dzo<br />
yocachicandi ñasinindita, yocachidzaundi,<br />
ñasinindita, ña ñoho<br />
nuu ñahandi yocachidzaundi.<br />
Firme cosa, fixa. sandai sanihi sacutu<br />
folio 111r column 2<br />
tu, sandatnu,<br />
Firme estar en vna cosa. yocuvuindai<br />
inindi, yo cuvui cutundi, yocutuninindi,<br />
yocuvui nihi inindi.<br />
Firmar escriptura. yochidzondi, firma<br />
sananindi, yotaandi tutu sananindi,<br />
dzevuindi yotaadzequendi.<br />
Firmada escriptura. tutuyondaa sa<br />
nanindi tutu ni sacondaa dzevuindi,<br />
tutu nisacuvuadzequendi.<br />
Firmar fortificar. yoquidzandaindi<br />
yoquidzacutundi.<br />
Firma de esicriptura. tnuni sananindi,<br />
dzevuindi, quevuindi dzequendi.<br />
Fiscal del Rey . tay ñoho tniño yya<br />
Rey. taysino nuutniñoyya, tai yodzatnumi<br />
tniño yya. tayñoho sahatniño,<br />
tay ñoho siñatniño Rey<br />
Fiscal de la yglesia . tay ñoho tniño<br />
huahi ñuhu, con los de mas.<br />
Fisga. duvua quitiyaca, duvuadaha<br />
quite, duvua yodzocaa, yoco quitiyaca.<br />
Fisgar. yocaha sisindi, vide burlar.<br />
Fixar algo en el coraçon. vide afixar<br />
Fixa cosa, vide firme.<br />
F. A N T E L.<br />
Flaca cosa . yeque, cuiñe, daa,<br />
ñacoño, yequendaa, yequendasa.<br />
Flaco hombre, doliente. tai yy,<br />
tay quahi, tay quaya, tay ñacaa<br />
yee ini,<br />
Flaco estar asi. yocuvui yyndi, yocuvui<br />
quahindi, yocuvui quayandi.<br />
Flaco-
folio 111v column 1<br />
Flaco hombre de su natural . tay<br />
yeque, tai cuiñe, tayndaa, tay<br />
cuiya.<br />
Flaco estar asi . yocuvui yequendi,<br />
yocuvui yequendi yotavuindi,<br />
yoyechi nini neñe, yocuvui<br />
cuiya.<br />
Flaca cosa, no rezia. ñacutu, ña casi,<br />
ñadzii.<br />
Flaco, fragil. ña yeeta, ña saata, ña<br />
camata, ñadatnuta, ña sahata,<br />
ñandayta.<br />
Flaco que no se puede tener, tay<br />
dzonehe dzondayucasasicata, tay<br />
ñacaye nanduvua sasicata.<br />
Flaco en los huesos. tay nisinocuiñe<br />
yeque, tay dzoyeque, dzotuchica,<br />
taydzavuatnaha deye, tay ña<br />
ñee, ñacoño, tay nicuvui yanda<br />
nicuvui yechi, tay nitavui niyeque.<br />
Flacamente resistir alguna cosa.<br />
dzohuihininidzaquehu inidi, ña<br />
tnuhu nihi day nidzaquehu indi.<br />
Flauta. cutu.<br />
Flauta de los bailes de yndios. cutu<br />
ñaña, cutu yeque.<br />
Flauta tañer. yotevuindi.<br />
Flecha. duvua. duvua yoco. sin caxquillo,<br />
duvua yuchi cone.<br />
Flechar. yoquiñahandi duvua, yodzacuidzo<br />
ñahandi duvua.<br />
Flechero. tay quinduvua.<br />
Flema. sandehui, dehui, dutandehui<br />
duta cane.<br />
Flemas. duta cane, duta dehui.<br />
Fletar nao. yodzatanuundi tnundoo,<br />
yosai nuundi tnundoo, f, quai<br />
yotniño yahuindi.<br />
folio 111v column 2<br />
Flete que paga el pasajero. yahuitnundoo<br />
catasi.<br />
Flocadura o flueco texido, que ponen<br />
la manta huatu, huatu tutnu<br />
dzundu, huatunduchi, huatu indaadzoo,<br />
dudzi, huatundico, huatu<br />
ñoho tnumi<br />
Flocadura tener la manta. yndaa<br />
huatudzoo, caandaa huatu<br />
dzoo.<br />
Flocadura poner. yodzacaanduundi<br />
huatu, yosanindaandi.<br />
Flor generalmente. ita.<br />
Florecer. yosaaita, yondasi ita, indita<br />
saaita.<br />
Flor de calabaça . tivuaya, ita<br />
vuaya<br />
Flor de vino, la lapa . dzii nuu<br />
vino.<br />
Floresta. saisi yutnuita, saisi ita, sacaaita.<br />
Flores poner, enrosar algo . yotaandi<br />
ita.<br />
Florida cosa. sayehe ita, sayosaaita,<br />
sayodzoita.<br />
Flora de naos que nauegan . tnundoo<br />
huasitaca.<br />
Floxo en el cuerpo. tay ñanday, ñadatnu,<br />
tay nisanu dzusa, tay nisanu<br />
yuta, tay nisanudatni tay ni sanu<br />
ynu nisanudatne.<br />
Floxo en el animo . tay ñandai ini,<br />
tay ñayee ini, tay nasaha ini, tay<br />
ña nihi ini, tay huasi ini.<br />
Floxo por negligencia . tay dzusa,<br />
tay cundu, tay cudzi, tay yevua,<br />
tay taya.<br />
Floxo ser en el animo . yocuvui yadzi<br />
inindi, yo yucu inindi, yocuvui<br />
vui
folio 112r column 1<br />
vui huasi inindi, yocuvui cama<br />
inindi, quanee quayucu inindi.<br />
Floxo hombre para nada . tay huita,<br />
tay nicuita.<br />
Floxa cosa, no apretada . sa ñoho<br />
taya, sa ñoho canda sañoho sico,<br />
sa ñoho sino nuu, sa ña cutu, sa<br />
taya.<br />
Floxo, como seda floxa . yuhua<br />
huita.<br />
Flueco. dudzi.<br />
Flueco de borla. tnumicachi, tnumidzoo.<br />
Fluxo de sangre. sayocoyoneñe, sa<br />
yosateneñe.<br />
F. A N T E O.<br />
Fosa cosa, como tierra. ñuhu ti<br />
saha, ñuhu tiyaa, ñuhudzi yahi,<br />
ñuhundachi.<br />
Fofa cosa, como fructa, o madera.<br />
sayocuvui huita, sayocuvuitaha.<br />
Fogon . sayosisi ñuhu, ñuhu yende<br />
nuhu.<br />
Follar con fuelles. yotehuindi, yodzacainditachi<br />
ñee.<br />
Fontanal, lugar de fuentes. sayocananduta,<br />
sayoquivuinduta, sayosinonduta,<br />
sayocainduta,<br />
Forastero. vi. estrangero.<br />
Forçar. yocachi ñeendi, yosacoondaa<br />
nihi ñahandi, yotaa neni ñahandi,<br />
yotaa yecañahandi, yotaa<br />
yecandusa ñahandi, yotaa<br />
tuvui ñahandi, yotaa nenindusa<br />
folio 112r column 2<br />
ñahandi, yotevuindaa ñahandi,<br />
yotaa nuu ñahandi.<br />
Forçar a muger . yosaacuita queyeñahandi,<br />
futuro. caa, yodzita<br />
queye ñahandi, yosidzoqueye<br />
ñahandi, fut. cuidzo, yocahi queye<br />
ñahandi.<br />
Forcejar la muger para librarse. vi.<br />
defenderse.<br />
Forcejar para salir de algun peligro.<br />
yotnoñondi, yonducundaindi,<br />
yonducuinindi, yosaa cuita<br />
inindi, futuro, caa, yosacuhua<br />
tnee nihindi.<br />
Forçosa cosa . yu, ayuntandolo con<br />
lo que se dize. vg. cuvui yu, fut.<br />
qcuvui yu.<br />
Forçosamente, se ha de hazer.<br />
cuvui yu.<br />
Forma o manera. dzavua yyo, dzuhuayyo.<br />
Formar. yosai inindi, f. quai, yodza<br />
cacu yodzaquevuindi, yoquidzasaandi.<br />
Forma de materia . taniño dzavua<br />
tnahayyo.<br />
Forma de letra . dzavuatnahayyo,<br />
sayonaha sayonduvui letra.<br />
Formada cosa en dos maneras vvui<br />
nuu yyo, saquidzahuaha vvui<br />
nuu yonaha.<br />
Formadar. yonahatnunindi, dzavuatnaha<br />
yyo.<br />
Forma de çapatos. cuhuandisa.<br />
Fornido vi. robusto.<br />
Fornicar. yoducutnanindi.<br />
Fortaleza . sasicuvuindai, sasicuvuindatnu,<br />
sasicuvui yee, sasicuvui<br />
saha.<br />
For-
folio 112v column 1<br />
Fortaleza de edificios para defensa<br />
de ciudades . huahi yecu, huahi<br />
tnañu.<br />
Fortalecer. yoquidzandaindi, yoquidza<br />
cutundi, datnundi, f. ca.<br />
Fortaleçerse. yocuvuindaindi, yona<br />
caha inindi, yonduvuindaindi<br />
Fortaleçerse en el animo animarse<br />
consolandose, yodzandenoo inindi,<br />
yodzandesi inindi, yoquidza<br />
tnana inindi, yoquidzacanu inindi,<br />
yoquidzayee inindi, f. cadz, yotniño<br />
canu inindi.<br />
Fortuna buena. datu tahui.<br />
Fortuna buena tener. yosaha ñuhu<br />
ñaha, yocaitahuindi.<br />
Fortuna mala. vide desdichado.<br />
F. A N T E R.<br />
Fragosa cosa . yyoyu yyo toto,<br />
yyocana.<br />
Fragoso camino. vide camino.<br />
Fraile. dzutu sandidzo ñuhu. dzutu<br />
yy. dzutu yuq sancto Domingo,<br />
san francisco.<br />
Fraile lego, dzutudzoondayu, dzutu<br />
dzeque tinduu<br />
Franco liberal. taydzaitaini. tay dza<br />
saa ini, tay dzandasi ini, tay yocanaini,<br />
tay yodzasa cahi, tayñadzaha<br />
ini, tay ñacuiya, tay ñandii, tai<br />
ñaquacu, tai yosinindahui ñaha.<br />
Francamente . tnuhu dzacuta ini,<br />
tnuhudzasaa ini.<br />
Franco priuilegiado. vide esento.<br />
Frangollar. yoquidzadzayundi, yoquidzandayendi.<br />
Frangollado asi. sanidzayu, sanicu-<br />
folio 112v column 2<br />
sanicuvuidzayu.<br />
Franja. huatu.<br />
Fregar. yonaqnindi. yosaundi, futuro<br />
quu,<br />
Fregar entre las manos. yosauninondahandi,<br />
f, quu, yosihindahandi<br />
yosihi nini, yosihi ninondahandi<br />
futuro. quhu<br />
Fregar vna cosa con otra. yosaundaa<br />
tnahandi, yonaquundaa tnahandi.<br />
yosihindaa tnahandi.<br />
Fregar mucho. yosaunihindi yosau<br />
saundi.<br />
Fregarse. yosaundaandi, yonaquudaandi,<br />
yosihindaandi.<br />
Fregarse los dientes. yonacuhuandi<br />
nohondi.<br />
Fregarse el rostro con las manos.<br />
yosaundahandi nuu.<br />
Freir. yodzachiyondi dzaha, yodza<br />
quevuindi dzaha, yodzacaindidzaha,<br />
yochihindidzaha.<br />
Freirse asi. yochiyodzaha.<br />
Frente. tnaa.<br />
Frente ancha. tnaacono, tnaa sica.<br />
Frente pequeña . tnaa cuite, tnaa<br />
dzuchi.<br />
Frequentemente hazer algo. chito<br />
ñuhu, dzonuu dzonuuchito chito<br />
satucusatucu, chitoeechito nuhu<br />
Freno para cauallo. caa saqueheyu<br />
huidzu, caa sacoho yuhute.<br />
Fresco, sasaa, sañuhuni, dzosaa ñuhuni.<br />
Fresco pescado. tiyacandedzi, tiyaca<br />
yehe.<br />
Fresco por frio, huisi casi, huisi ñeñe<br />
Fresco hazer asi. huisihuisi iñe, yñe<br />
huisi, huisi.<br />
Fres-
folio 113r column 1<br />
Fresco ayre. tachi cuiñe, tachi yoho<br />
Fresco lugar de verdura. sa caa cuii,<br />
saninduvui cuii.<br />
Fria cosa. sa huisi.<br />
Fria despues de caliente. sahuisi sa<br />
nindico.<br />
Frio. huisi casi, huisi ñeñe coyo.<br />
Frio hazer. yyo huisi, iñe huisi, fut.<br />
cuiñe, yocoocasi yocuvui huisi.<br />
Frio mucho hazer. yyohuisi yocuvui<br />
yyohuisi huisi casi casi, ñeñe<br />
ñeñe.<br />
Frio tener. yocuvui huisindi, yocuvui<br />
casindi, yosihi casindi, futuro,<br />
cuvui.<br />
Frio tener antes de la calentura. yo<br />
toto casi. yosini huisindi, yondoyo<br />
casindi. yonandequendi, yondaandodzosatandi.<br />
Frio salir de alguna parte . yondai<br />
casi ñee, yondai casi nisinonini<br />
naha sindi casi.<br />
Frisar como paño . yodzananandi<br />
tnumidzoo, yodzananandi nuu<br />
dzoo.<br />
Frisado. sanidzanana tnumi nuu<br />
dzoo.<br />
Frisoles duchi.<br />
Frisoles quando empieçan a salir.<br />
sichi, yucusichi.<br />
Frisoles crecer. yococo. yonoho,<br />
yocuvui quaha.<br />
Frisoles hechar flores. yosaa yeye,<br />
yosaaita.<br />
Frisoles con vaina. dichi.<br />
Frisoles grandes. duchi ñuhu duchi<br />
nanu. ]<br />
Frisoles colorados. duchi tidzavui.<br />
Frisoles sembrar. yochidzondi duchi<br />
folio 113r column 2<br />
Frita cosa, vi. freir.<br />
Frontal. dzoo sacuita chiyo altar.<br />
Frontalera mayor. dzoo sacuita<br />
tnaa chiyo.<br />
Frontaleras. dzoo sacuita dziñechiyo,<br />
dzoo coocuitadziñe chiyo,<br />
dzoo yo sacuita dziñe chiyo, futu,<br />
qcuita. (hi.<br />
Frontera, o delantera de casa. tnaa huahi<br />
Frontaro, vi. defrente.<br />
Fructa generalmente. cuihi, sahuidzi<br />
cuihi.<br />
Fructa tardia. cuihi yotuvui quai,<br />
yocooquai, yocoo dzonduvui.<br />
Fructa temprana. cuihi yocoonaha<br />
yocoodzina.<br />
Fructa de sarten. dzita huidzi nichiyodzaha,<br />
sa huidzi ñuñu, sahuidzi<br />
nisivui ñuñu,<br />
Fructa de corteza. cuihi yocachiñee<br />
cuihi sadzacuii dzoo.<br />
Fructa montes, que no es de comer<br />
cuihidzonahaca cuihi yoo sasi,<br />
cuihi huacai nuu.<br />
Fructa vana, que no tiene nada. cuihidzo<br />
yyuca.<br />
Fructa verde, aun no de sazon. cuihi<br />
sadza ñumaca<br />
Fructa verde, aun no madura. cuihi<br />
ta cuchica.<br />
Fructa seca como higos pasados .<br />
cuihi saniyechi, cuihi tnami, cuihi<br />
niyechi tnami.<br />
Fructa dar el arbol. yocoo cuihi yutnu,<br />
yocoo cuita yocoo quehe, yocoo<br />
sa huidzi.<br />
Fructa mucha dar el arbol. yocoo<br />
yoquete sahuidzi yocatu, yocai<br />
sa huidzi sacuihi.<br />
P Fru-
folio 113v column 1<br />
Fructa madurar . yosichi, fu. cuchi,<br />
yoquaa.<br />
Fructas de todo genero. dehenuu<br />
cuihi cuihi dehe nuu dehendusi.<br />
Fructuoso arbol. yyo yocoo cuihi,<br />
yutnu yocoo.<br />
F. A N T E V.<br />
Fuego. ñuhu.<br />
Fuego arder. vide, arder.<br />
Fuego pegar . yotaa ñuhundi,<br />
yochihindi ñuhu, yochidzondi<br />
ñuhu, yo qnindi ñuhundi.<br />
Fuego pegarse. yosicotnaha ñuhu,<br />
yosicoñuhu, fu cuico, yondavuandaa<br />
ñuhu.<br />
Fuelles para soplar. ñee tehui tachi<br />
ñee tachi ñee sadzita tachi, ñee<br />
tehui ñuhu.<br />
Fuelles tirar. vi. follar.<br />
Fuente de agua. sayocananduta.<br />
Fuente pequeña, dzoco.<br />
Fuente de la palma de la mano. inin<br />
daha, yende inindaha.<br />
Fuente, plato grande, cohodzita canu,<br />
coho saha, coho cahi.<br />
Fuera de lugar. saquaha, yahi ychi,<br />
saquaha nuu cahi.<br />
Fuera en el campo. cuhu sacaa sico<br />
nuu ñuu, nitniño quaha siyo quaha<br />
siyo.<br />
Fuera de aposento. satanama huahi<br />
Fuera en poblado, cerca de casa.<br />
nuu cahi, saisi huahi.<br />
Fuerça hazer a otro, y violencia. yosacoondaa<br />
nihi ñahandi, fu. qcoo<br />
vi. forçar.<br />
Fuerça dehombre valiente. sandai<br />
folio 113v column 2<br />
sandatnu, dzehedzoco.<br />
Fuerças. sandai sandatnu.<br />
Fuerte ser . yyondatnundi, yyondaindi.<br />
(dzo.<br />
Fuerte ser. sandai sandatnu sandodzo<br />
Fuerte hombre. tay yee, dodzo, datnuyee<br />
ini, saha ini.<br />
Fuerte hombre, que no le duele el<br />
açote. tay ñee dzitni, ñee daye<br />
ñeendacui.<br />
Fuerte para soldados . huahi yecu,<br />
numayecu, yuhua yecu.<br />
Fuero, por el lugar de la Iusticia. sa<br />
sitasitnunita, sacoo tnuni tniño,<br />
sa sinocavua tniño, sa siyotnuni<br />
tniño.<br />
Funda de caliz. doho, tesitendaa,<br />
dziyundaa.<br />
Funda de alguna cosa . itne sacoho<br />
dzucu.<br />
Fundar, poner fundamento. yodzahandi<br />
chiyo yodzamandi chiyondi,<br />
yotniño sitendi, yotnaandi site,<br />
yodzacaindi site, yodzacaindi<br />
yuu saha,<br />
Fundar, principiar alguna cosa. yochihi<br />
sahandi, yotasi sahandi, yodzacai<br />
sahandi.<br />
Fundar el sermon sobre alguna autoridad<br />
. yo tasi sahandi sahasi,<br />
yuhusi.<br />
Fundador, como nuestro P. S. Domingo.<br />
yya nisai, nisaq ini yuq<br />
S. Domingo, yyanicoo cani yuq<br />
S. Domingo.<br />
Fundir metales. yodzandutandi, yotevuindi<br />
caa yodzanoondi caa.<br />
Furia, o furor. sadzaa ini, sasicuvuidzaa<br />
ini.<br />
Fu
folio 114r column 1<br />
Furias del infierno. sasindoho andaya<br />
sa sinanindahui andaya, sandoho<br />
sanani cuii.<br />
Furioso de enojado. tay dzaa ini, tay<br />
dzichi ini, tay yyo ini.<br />
Furioso de locura. vi. loco.<br />
Fusta, specie de naue. tnundoo, sicayecu.<br />
Futuro. sadzoicacuvui, sadzoicaqui<br />
tnaha sahuasi tnaha, sahuasindidzo,<br />
sahuasi tavui, sadzoica<br />
huasi.<br />
G. A N T E A.<br />
Gaçapo. idzo yeq.<br />
Gafo . tay yocuvui quahi cuitno,<br />
tay cuitno, tay ni cuitno<br />
daha.<br />
Gaita. cutu ñee.<br />
Gaita, tañer. yotevuindicutu.<br />
Gajo de vbas. ee tetu daya yoho, ee<br />
huatu, ee tende, eedzitni daya<br />
yoho.<br />
Gajo de naranja. ee sañohotnaha.<br />
Gajo que sale de algo. sanicaindaa,<br />
sayondicotnaha, sayotnahandaa.<br />
Gajes. yahui sitay yoquidzatnañu.<br />
Gala, o galania. sasituvui huatu, sasi<br />
tuvui huaha satuvui huico.<br />
Galan. tay tuvui huatu, tay tuvui<br />
huaha, tay tuvuindandu, tay tuvui<br />
huii.<br />
Galana cosa, bien hecha. sanidzaha<br />
huiita, sanidzaha huayuta, sanicuvui<br />
huii, sahuii sa huayu.<br />
Galardonar el seruicio . yonaquai<br />
inindi sita, yosinindahuiñahandita<br />
folio 114r column 2<br />
ta, yonatniño dzavundi sita, yonatniño<br />
siñandi sita.<br />
Galardonar la buena obra. yosinindahuiñahandi,<br />
fu. qni, yosahañahandi,<br />
futuro. cuhua, yotniño yahuindi.<br />
Galapago. teyoo.<br />
Galera. tnundoo sica yecu.<br />
Galgo. teinandudzu, teinatnee idzo<br />
teinayachi, teina saa.<br />
Gallina. teñoo.<br />
Gallina, paua. tiñoo ñehe tiñoo ina.<br />
Gallo. tiñoo, queteyee.<br />
Gallina de castilla. tiñoo yusi.<br />
Gallo de la tierra. tiñoo tnanu.<br />
Gallina ponedera. tiñoo yosaqndevui.<br />
Gallinaza, estiercol de gallina. yehui<br />
tiñoo.<br />
Gallinero. huahi tiñoo.<br />
Gallinero que las guarda. tay yonda<br />
catiñoo tay yondaa tiñoo, fu.<br />
cond. tay yondito tiñoo.<br />
Gallillo, o campanilla. datu,<br />
Gana, vi. antojarse.<br />
Ganado menor. ticachi, tecachi<br />
dziyu.<br />
Ganancia en el juego. dzuhua.<br />
Ganancia en el tracto . saquicodzo<br />
sandai cata, sa caindaa.<br />
Ganancioso ser en tracto. yoquicodzo<br />
sindi, yondai catasindi, yoquindodzosindi,<br />
yosaa codzo sindi,<br />
fu, caa. yocayasindi.<br />
Ganapan , jornalero . tay situtatu,<br />
tai tatu, tay sanducutniño, tay<br />
saitniño, tay canundaha saha.<br />
Ganar en juego. yosaidzuhuandi,<br />
fu. quai, yodzayusindi.<br />
P 2 Ga-
folio 114v column 1<br />
Ganar el vno va vez y el otro otra.<br />
yodzayusitnaha, yosaidzuhuatnahandi.<br />
Ganar conquistando. yosamindi ñuu<br />
futu. cami. yochihinduvua ñuhu,<br />
yodzacuidzondi yucu.<br />
Ganar sueldo. yonihi yahuindi, yosai<br />
yahuindi, f. quay.<br />
Ganar por la mano. dzinacayosahandi,<br />
yosahanuundi. f. qhu.<br />
Ganar indulgencia, datu yocaindi,<br />
dahuindatu yosaindi, f. quai, yonihinditahuindatu,<br />
yodzasayya.<br />
Papa.<br />
Gangoso. tay cahadzitni, tay caha<br />
ñama, tay cahachitu.<br />
Gangoso hablar. yocahadzitnindi,<br />
yocaha ñamandi, yocaha chitundi.<br />
Gancho de pastor. tatnudzini ticuiye.<br />
Ganso. dzata nano, tiñoonduta,<br />
Gañan que ara. tay situ itu.<br />
Ganzua. caa ñena, caacuina, caa huisi,<br />
caa dzuhu.<br />
Gañir el perro. yondayute.<br />
Gañir como el niño que se le va la<br />
madre, yondayundaa ñahasi, yosacundaañahasi,<br />
f. quacu.<br />
Garañon cauallo. ydzu ysacuiñe, futuro,<br />
qcuiñe, quetedzutu quete<br />
yocuvuitata, queteyodzahatata,<br />
quete yondacatata, queteyodzaquadzaya,<br />
queteyodzacacatata.<br />
Garañon hechar . yodzaqcuiñendi<br />
idzu.<br />
Garabato . dzeñe, dzeñe caa, caa<br />
tecuiye.<br />
Garça blanca. dzami.<br />
Garça parda. dzamicuinda<br />
folio 114v column 2<br />
Garços ojos. tenuu yaca, tenuu<br />
dziñu.<br />
Garço de ojos . tay nuu yaca, tay<br />
nuu dziñu.<br />
Garçota. tnumidzami, tnumi yodzo,<br />
yodzodzami.<br />
Garfio . caa nnu yaqua, caa nuu ticuiye<br />
dzeñe nuu yaqua, caa tecuiye.<br />
Garfio hechar o meter. yochihindi<br />
caa yaqua.<br />
Garfio tirar del. yodzitandi caa<br />
yaqua.<br />
Gargajear . yocanadzuqndi, yonaqnadzuqndi,yocadadzayudzuqndi.<br />
Gargajo. dzayu, dzee, sacanadzuq.<br />
Garganta. dzuq.<br />
Gargarismo. yucu naqni yuhu, yucunachi<br />
yuyucunachihi yuhu.<br />
Gargarismo hazer . yonachihi yuhundi,<br />
yonaquindi yucu yuhundi,<br />
yonachiyundi yucudzuqndi, yonatniñondiduta<br />
dzuqndi, yodza<br />
queteninondiduta dzuqndi, yodzacai<br />
nuundidutadzuqndi.<br />
Garguero. tiqyoo, sanatnanu nino<br />
teq yoo.<br />
Garrapata. tiyucu ydzu.<br />
Garrocha. duvua qni idzundeque,<br />
duvuayodzacai idzu.<br />
Garroba, o algarroba. dichindaya.<br />
Garrote. yutnu ticoo.<br />
Garuanço. duchi, duchi tinduu.<br />
Gastar la hazienda bien . yodzandehe<br />
ninondi, yodzaqui ñuhundi,<br />
yosaindaandi, futuro, quai, yoquidzaquachindi,<br />
futu. cadz. yosaininondi.<br />
Gastar
folio 115r column 1<br />
Gastar mal la hazienda . yodzandehe<br />
cahandi, yodzandehe dzanandi,<br />
yoquidzaquachi nahandi, yodzandehedzicondi.<br />
Gastar como quiera, yodzandehendi,<br />
yodzaqndehendi, yodzaqniñuhundi,<br />
yoquidzaquachindi, futu,<br />
cadz.<br />
Gastarse algo, como de cosas discretas,<br />
yondehe, yosandehe, futuro,<br />
quedeh.<br />
Gastarse cosa continua, yonee.<br />
Gastarse como la reja de arar, yoyucuyonee,<br />
Gastarse dinero, empleandose, yocuvui<br />
quachi, yosita, fu, cuita, yosiniñuhu,<br />
fu. qni.<br />
Gastar demasiado, yodzasadzanandi,<br />
yosahadzanandi, fu. cuhua, yodzandehenahandi<br />
Gastarse la pintura cayendose, yonduchi<br />
nuusi, yana ñañe nuusi, yondoyondita<br />
nuusi.<br />
Gato. ñaña, quetecau, misto.<br />
Gato montes. ñaña ydzo,<br />
Gato, otro monteso ñuu cuii,<br />
Gatear, yosaandi nama. fu, caandi,<br />
yosaandi yutnu.<br />
Gatear, andar agatas, yosicandayendi,<br />
l, dahandi,<br />
Gauilan, dziña,<br />
Gauilla, vide, manojo.<br />
G. A N T E E.<br />
Geminos hermanos. ñani tetnehe.<br />
Gemir. yotnanandi, yondayundi,<br />
ñoho siña dzuqndi, yotnana<br />
folio 115r column 2<br />
huisindi<br />
gemir al gemido de otro. yotnahandi<br />
sihita, yotnana tnahandi, yotnana<br />
sihindita, dasihindi yotnana,<br />
dandehendi yotnana yondayu<br />
genealogia o generacion. sasicacu<br />
dzini toto deye, saha toto huasi<br />
sayocacu sayoquevui<br />
generacion linage. yaa tnuhu, duhu<br />
sandu.<br />
generacion venidera. sadzoica cacu,<br />
sadzoicahuasi.<br />
general. nee caandu, nee caa nee isi<br />
neenducaa.<br />
generalmente todos hazen esto.<br />
nee caandu yoquidzatadzavua.<br />
generoso de buen linaje. toho, tohondaa,<br />
dzaya yya<br />
genero de qualquier cosa o especie.<br />
sanina nina nicacu, sinina nina<br />
tata, sanicacu nina nina saquaa<br />
quaanicacu, sadzeedzee<br />
nicacu.<br />
gente o gentio. tay ñuu, tayndahi,<br />
ñandahi.<br />
gente rrecogida de diuersas partes.<br />
tay nituhua ñuu, tay niquidza<br />
ñuu, tay huasi quevui ñuu.<br />
gente de mi casa y familia. tay sica<br />
nuundi, tay sica huahindi, tai yehetnahahuahindi,<br />
tai yoditohuahindi,<br />
tay sinoquachi huahindi,<br />
gentil cosa de gentiles. sanicaa ñuu<br />
sanaha, saniquidzata ñuu sanaha<br />
saniquidza tay ñanisinindisa dudzundios.<br />
gentil hombre, o hermosa muger.<br />
cay caa huii. caa huayu, caatoho<br />
caa huatu, caa yuhu nuu, nee<br />
P 3 nisino
folio 115v column 1<br />
nisino nee nisino huii caa, tay<br />
huii.<br />
Gesto. nuu.<br />
Gentilmente. tnuhu huii, tnuhundaa<br />
huii, tnuhundaa huayu tnuhudaatoho,<br />
tnuhu isindaa yuhu<br />
nuu.<br />
Gestos hazer. yoquidzandico yuhundi,<br />
yocoyo yuhundi yonadzihi yuhundi<br />
dzitnindi, yodzadaanduu<br />
yuhundi dehe nuu dehendusi, yoquidza<br />
nuundi dehe nuu yoquidza<br />
yuhundi.<br />
G A N T E I.<br />
Gigante. tay dzuq, tay cani, tay<br />
huanda, tay canda.<br />
Ginete. tay tuhua codzoidzu,<br />
tay tuhuadza conoidzu, tay sini<br />
dzacaca cauallo.<br />
Girifalte. dziña coco, sasa, disi<br />
yuchi.<br />
Giron de vestidura. dzooninucuini<br />
dzoo nindaa nuu dzoo nindaa nini,<br />
dzoo nisaa nuu, dzoo nisacoo<br />
tnaha.<br />
Giron poner. yochihindidzoo, yonacani<br />
ninindi dzoo yodzandaa<br />
nuundidzoo.<br />
G. A N T E L.<br />
Gloria de los Sanctos. sacuvuidzee<br />
ini sacuvui huatu ini, sacanda<br />
sadzee sadzico sani nucoo<br />
yucu sani nucoo tetu, sani<br />
nucoo nuni, dehe sa huaha andevui<br />
nuu nisandehe nisatuhu sa-<br />
folio 115v column 2<br />
sahuaha sadzico,<br />
Gloria vana. sacuvuitachi, sacuvui<br />
huata, sadzohuisica yocuvuidzico<br />
ini, sadzotnunica cuvuidzee<br />
ini.<br />
gloriarse de algun bien. yonacachi<br />
ñuhundi, yonacachi huicondi, yonacachicoondi,<br />
yonasaainid.<br />
gloriarse vanamente, vi. alabarse.<br />
glorificar, dar la gloria a otro. yoquidza<br />
canu ñahandi, fu. cadz. yochihindudzudzicoñahandi,yochidzo<br />
huidzo ñahandi, yochidzonino<br />
ñahandi, yoquidzuq ñahandi. futu.<br />
cadz.<br />
glossar alguna cosa declarandola.<br />
yocachindaandi, yocachicasindi,<br />
yocachi mihindi, yocachi tnuhu<br />
daandi.<br />
glossa de obra. sacachindaa sacachi<br />
casi sacachi cuite.<br />
gloton. vi. comedor.<br />
glotonear. yosasicahindi, yocuvuindasandi,<br />
yocuvui cavuiyo.<br />
G. A N T E O.<br />
Golfo de mar. duta ñasino saha<br />
duta cono.<br />
Golondrina, tedzico.<br />
Goloso. tay tende, tay too, tay datni<br />
ini, tay dzo nanica sasi.<br />
goloso que todo le sabe bien. tay yuhuaque,<br />
tay yuhu too, tay yuhu<br />
adzi tay yuhucuihi tayyuhuana.<br />
golosinear, andar comiendo a escondidas,<br />
yocuvui quayendi, yosasi<br />
yuhundi, yosasiquayendi.<br />
golpes dar en los pechos, como quando<br />
do
folio 116r column 1<br />
do dizen Sanctos. yotniño siquindi<br />
dica.<br />
Golpear con el puño cerrado. yochidzo<br />
siquindi, yosasasiquindi, yodzacatnendi,<br />
fu. casa.<br />
golpes dar con los pies haziendo ruido.<br />
yosasa sahandi, yodzacatnendi<br />
golpes dar como quiera. yodzaca tnendi.<br />
golpe asi, sayocatne, sayonehe.<br />
golpear dando en tabla . yodzacasandi,<br />
yodzacasandodzondi, yodzacandandi.<br />
golpe darse en la cabeça topando en<br />
algo. yosaaquehedzinindi, yosaa<br />
chihidzinindi, fut. caa, yosaquaa<br />
dzinindi, fu. qquaa.<br />
goma de arboles. dzusa dzee yutnu<br />
goma negra que maxcan las Indias<br />
que llaman chapopotle, tatayuchi,<br />
dzusa yehui.<br />
gomitar, vi. vomitar.<br />
gomito, lo que se hecha. sa nindusa<br />
dzusa.<br />
gorda cosa. sacanu.<br />
gordura. dzaha.<br />
gorgear las aues . yocahate, yocuvui<br />
huaa te, yondayu yosacute,<br />
fu. quacu.<br />
gorgear vno de muy contento. yosaa<br />
yondasindi, sanduvui huatu<br />
inindi.<br />
gorgojo. tiquedze.<br />
gorgoritas hazer la vasija quando sa<br />
can agua, yocandenino, yocandanino,<br />
yocanaquete, yocaiquete.<br />
gorrion. tidzihi<br />
gota. yuyu.<br />
gotas caer de texado, quando se<br />
folio 116r column 2<br />
llueue la casa. ynditacandeduta,<br />
f. cundita, ynditasihinduta, yocoo<br />
cavuanduta, yocoyonduta.<br />
gotas pequeñas caer quando quiere<br />
llouar. yoquindavuadzavui.<br />
gotas grandes caer quando llueue.<br />
yoquicasa dzavui, yosasadzavui,<br />
futu. casa.<br />
gota a gota destilar. yotoonduta, yocoyonduta,<br />
ee yuyu vvui yuyu.<br />
gota coral . quahi sihi yehe, quahi<br />
naa ini, quahidzahui ini.<br />
gota artetica . quahi tahui yeque,<br />
quahi ñuhu ñoho maa yeque quahi<br />
ñuhu, ñoho yuhu, l. yeheyuhu.<br />
gotoso de pies . tay ñoho quahi ñuhu<br />
saha, l. yondaa saha.<br />
gotera. sasihi huahi,<br />
gotear. yosihi huahi.<br />
gouernar como Rey. yocuvui nuundi,<br />
yotnee yondadziñahandi, yonduvui<br />
yondecañahandi, yodzaque -<br />
te yodzadzahui ñahandi, yocuvui<br />
dzinindi, yocuvui dzitundi, ñohondi<br />
ñuu, yondadzindi tayu.<br />
gouernar como gouernador. yotasindi<br />
tniño, yosinotasindi tniño.<br />
gouernador . tay yocuvui nuu, tay<br />
yotasi tniño, tay yondadzi tayu.<br />
gouernalle de nauio . yutnu saqhu<br />
huatu tnundoo.<br />
gozarse de algo. yonduvuihuatu<br />
inindi, yonasaa inindi, yonaquai<br />
inindi.<br />
gozar de cosas delicadas. yosai catandi,<br />
yosai quahandi, fu. quai, yodzandesi<br />
inindi yotuvuininondi<br />
quaha. (dos.<br />
gozar de Dios como ser bienauenturados<br />
P 4 yo-
folio 116v column 1<br />
yonacotondi nanandios . yocuvuinditandi<br />
sindios.<br />
Gozarse como quiera. yocuvuidzee<br />
inindi, yocuvui huatu inindi.<br />
Gozarse mucho por cobrar lo perdido.<br />
yonacoosindi, yonduvui<br />
huatuinindi.<br />
Goznes. caayonucoho tnaha, caa<br />
yehendicotnaha.<br />
Gozque, perrillo. ynaquachi.<br />
G. A N T E R.<br />
Gracia o hermosura . sacuvui<br />
huii satuvui huii, satuvui huayu,<br />
satuvui huaha, satuvuiqueye,<br />
satuvuindoo.<br />
Gracia tener asi. yyohuiindi, yyoninandi,<br />
yotuvui huiidi, yyohuayundi.<br />
Graciosamente. tnuhu huii, tnuhundoo<br />
tnuhu nina.<br />
Gracioso asi. tay huii, tay caa huii,<br />
tay caa huayu.<br />
Graciosamente hablar. yocahadzicondi,<br />
yocaha huiindi, ñayehe ña<br />
yuhua yocahandi, ñayosaquendudzundi.<br />
Gracias dar. yoncachindahuindi,<br />
yocachi huahandi yonacahandahuindi,<br />
yocahamanindi yocahadudzundi,<br />
yonatuvui huatusindi<br />
nuuta, yonatuvuindahuisindi<br />
nuuta.<br />
Gracia o merced. tahui. sacaitahui,<br />
sanihitahui.<br />
Grada. diyo.<br />
Grada agrada. eendiyo eendiyo.<br />
Graduar. yotnino ñahandi siñadichi<br />
folio 116v column 2<br />
Graduado tay nisacoho siñandichi<br />
tay nisaa siñadichi.<br />
Grado de parentesco. ee toto eedzini<br />
Graja. ticaca.<br />
Grama yerua . ita datnu, ita ñee,<br />
yta yuu.<br />
Grana. duq.<br />
Grana color afinada. ñoho.<br />
Grano de semilla. diq.<br />
Granada. didzi.<br />
Granado arbol. yutnudedzi.<br />
Granças de trigo. nuni idzaca mihi<br />
nuni yehe mihi nuni nicaicoo mihi<br />
nuni castilla.<br />
Grande cosa. sacanu sananu, saquaha<br />
Grande en edad. sanaha yyota, sanaha<br />
ñuu saqua quanu yatata.<br />
Grandes muchachos . tay quaha,<br />
tay saquaha.<br />
Grande en palabras . tay canindudzu,<br />
tay caha cani, tay caha ñee<br />
Grande en hecho . tay quidzacahi,<br />
tay quidza yyocahi, taychidzu<br />
cahi sani quidzata, yyocanu saniquedzata.<br />
Grande de coraçon . tay canuini,<br />
tay cutuini, tay saha ini, tay huay<br />
ini, tay yee ini.<br />
Grande de cuerpo. tay dzuq.<br />
Grande hazerse. yocuvuidzuqdi, yocuvui<br />
canundi.<br />
Grande pena tener. yosacuiñe inindi,<br />
yositaini, f. cuta.<br />
Granillo de vbas. inindaya deqdaya.<br />
Granizo mediano. ñeñe.<br />
Granizo menudo yusi.<br />
Granizo grande. yuu.<br />
Granizar. yocoo ñeñe, yuu, yusi yocoodzavui<br />
ñeñe.<br />
Gra-
folio 117r column 1<br />
Grano. deye.<br />
Grano de sal. ñee tecuvua.<br />
Grano de maiz. eedoco, eenuni.<br />
Grano de algun razimo. ee daya yoho,<br />
eedzeeni, eetinduu, daya yoho,<br />
ee ñuhunidaya.<br />
grano de oro. ñuhundocodziñuhuquaa.<br />
grassa por grossura. dzaha.<br />
granjero . tuhua saquidzandahui,<br />
tay sinitnuhuquidzandahui.<br />
granjear, yoquidzanda huindi, futu.<br />
cadz.<br />
grasiento, lleno de grassa. tay yondichidzaha,<br />
yondaha dzaha, nisaa<br />
nuudzaha, tay yocatudzaha.<br />
grassa tener el caldo . ñoho tnahadzaha,<br />
nicai tnahadzaha,<br />
gratificar. yonaquai inindi sita, yocaha<br />
manindi<br />
graue cosa pesada. huay.<br />
graue persona de autoridad. tay yehe<br />
ñuhu, tay yehedzico, yehendudzu.<br />
tay yyo.<br />
grasnar el anfar. yondayudzata<br />
nanu.<br />
greda. ñuhu nama, ñuhuquedze,<br />
grieta delos pies. sayosañu saha, sa<br />
tahui saha sacuvui tetahui saha,<br />
sayondata saha.<br />
grillo. ticodzo.<br />
grillos, prision. caa sacoho saha, caa<br />
ñoho saha.<br />
grillos tener. ñoho caa saha.<br />
grillos poner . yotniñondi caa<br />
saha.<br />
gritar . yocanasiindi, yocanasaandi.<br />
gritar con gemido yondayusaandi<br />
folio 117r column 2<br />
di, yondayuyehendi, yondayu<br />
huayndi.<br />
grosura. dzaha.<br />
grorura, la comida de sabado. site.<br />
gruesa cosa. coco.<br />
grulla. dzutu yuta.<br />
gruñir el puerco. yondayute. yondayudzitnite.<br />
gruñir el hombre. yocahasaandi,<br />
yocana yocasindi.<br />
G. A N T E V.<br />
Guacamaya tehuaco.<br />
guacamaya verde. tevuasa.<br />
guardasiones, vi. esposas.<br />
guay, interiection. dahui nicuvui,<br />
dahui nisino, vhui nicuvui.<br />
guayas, canto de dolor. yaasacu,<br />
yaadzinda, yaadayu yaacoyo.<br />
guayar, dezir guayas . yosai ñuhu,<br />
yosai quacandi, fut. quay yocachi<br />
ñuhu, yocachi quacandi.<br />
guarda, la persona que guarda.<br />
tay yondaa tay yondito, tay<br />
ñoho.<br />
guayacan. yutnui tandaha.<br />
guante. ñee sacuinondaha, ñee sicuinondaha.<br />
guardar generalmente, yonai huahandi,<br />
fu, conai.<br />
guardar en lugar. yotasi huahandi,<br />
yotniño huahandi, yochihi huahandi,<br />
yosani huahandi, futuro.<br />
cani.<br />
guardar fiesta. yosaidzohondi, yosai<br />
yyndi, futu. quay, yondaandi<br />
quevui, fu, cond.<br />
guardar hazienda, mirando no la<br />
hur-
folio 117v column 1<br />
hurten. yotniño nuundi, ñoho<br />
nuundi.<br />
Guardar ganado. yondacandi ticachi,<br />
yonditondi. yondaandite, f.<br />
candaca, f. condit, f. condaa.<br />
guarda o guardador de ganado. tai<br />
yondaca ticachi. con los demas.<br />
guardar casa o heredad. yondaandi<br />
ñohondi, yonditondi itu huahi.<br />
guardarse recatarse. yosica tuhuandi,<br />
f. caca, yonditotuhuandi, fu.<br />
condit, yyo tuhuandi, f. coo.<br />
guardar secreto. yosadzi nino inindi,<br />
f. quadz, ñoho ini, f. coho.<br />
guardador de secreto. tai yosadzinino<br />
ini, tai yehe catnu yuhu, tai<br />
yondiyu yuhu, tay cutu ini, cutu<br />
yuhu.<br />
guardar la honra a otro . yondaca<br />
ñuhu coondita, yondaca huiindita.<br />
guardar algo a otro para quando<br />
venga, como cosa de comer. yondaitasindi<br />
sita, yodzandoondi sita,<br />
yocaitasindi.<br />
guardar algo a otro . yondaandi sita,<br />
yotasi huahandi sita, yonachihi<br />
huahandi sita.<br />
guardara alguno mirando siempre<br />
por el, no le perdiendo de vista.<br />
yondi tondi, yonanindita, ñoho<br />
cutu ñohodzuhua nuundita, ñoho<br />
nuundita.<br />
guardar mandamientos . yonai huahandi,<br />
f, conay, yosaindaandi.<br />
guardar en el coraçon las palabras.<br />
yotniño siña inindi, yotniñondi<br />
candi.<br />
guardar la vista. yocoonai nuundi,<br />
folio 117v column 2<br />
yotavuindi nuundi.<br />
guarecerse del aguacero. yosinondi<br />
dazvui, f. cono, yotavui inindi<br />
yocacundi dzavui.<br />
guarecerse en guarida. yotavui<br />
inindi nisino nicacundi.<br />
guarnecer. yoquidza huiindi, yoquidza<br />
huatundi, f. cadza, yondadza<br />
cutundi, yonadzacutundi,<br />
yondadza huatundi.<br />
guarnicion de gente. ee sichi yecu,<br />
ee ichi yecu.<br />
guarnecer fortaleza en edificio. yondadza<br />
huahandi, huahiyecu, yondadza<br />
cutundi, yonacanindi huahi<br />
yecu.<br />
guarnecer de gente para la guerra.<br />
yosaqndiyecu, f. caq, yotasindi<br />
tniño yecu.<br />
guarnecer fortaleza proueyendo<br />
de bastimentos. yotasi yuhundi,<br />
yotasisiyondi yuchi tuq yahanduta.<br />
guarnicion de cauallo. sasinduvui<br />
cutuidzu<br />
guedija o vedija de cabellos . idzi<br />
tendichi, idzi tequi, idzitecondo<br />
ydzi techihi.<br />
guedija rebuelta enmarañada. idzi<br />
tetaca.<br />
guero huebo. devui nitevui, nitayu<br />
devui nisaha, devui nicuvuinduta.<br />
guerra. yecu tnañu.<br />
guerra hazer vide batalla.<br />
guardoso que mira que nada se pierda.<br />
tay tniño nuu, tay ñoho<br />
tai yodzacai nuu.<br />
guia. tai yndodzo nuu, taiyodzo<br />
nuu,
folio 118r column 1<br />
nuu. tay quaha nuu.<br />
Guiar a otro. yndodzo nuundi sita<br />
f. cuindod, yodzo nuundi, f. codzo<br />
yochidzo nuundi, quaha nuundi<br />
guijarro. yuu ñoho yuta, toto ñoho<br />
yutu.<br />
guindar. yosatacaa ñahandi, f. cata.<br />
guindarse yocoo cuita caandi.<br />
guirnalda de flores. ytadzini,<br />
ita siya.<br />
guirnalda poner en la cabeça. yotniñondi<br />
itadzini, yodza cuiyandi<br />
ita, yochidzondiita, yodzacaandi<br />
ita siyadzini.<br />
guirnalda para el cuello . itacondacu,<br />
yta quacu.<br />
guirnalda larga puesta de lado como<br />
la estola del diacono. itacoho<br />
nano, itatniño nano.<br />
guindo. tnundaya.<br />
guinda la fructa. daya.<br />
guiñar del ojo. yoquidzi nuundi, sicotniñondi<br />
nuuta. yosani nuundi,<br />
f. quani. yonaquani quachindi<br />
guisar de comer. yoquidza huahandi<br />
sacasi, f. cadz, yondadza huahandi<br />
sacasi, yochihindidayu, yodzanda<br />
huahandi dayu.<br />
guisada comida. dayu nicuvui huaha,<br />
dayunichiyo nindahu.<br />
gula. sacasi yyo, sacasindehui, sacasi<br />
nana, sacasi cahi.<br />
gusano. tindacu.<br />
gusano de madera. ticoo yutnu.<br />
gusano poçoñoso. tedzina.<br />
gustar cosas de comer. yosito tnunindi,<br />
f. coto. yonayuhuitnunindi,<br />
yochihi yuhundi, yosasitnunindi,<br />
f. casi.<br />
folio 118r column 2<br />
gusto. sasito tnuni, sayuhuitnuni sa<br />
chihi yuhu.<br />
gustosa cosa. saadzi, sasaha dzico,<br />
sahuidzi,<br />
gustar de lo que se come. dzico yosaindi,<br />
f. quai, yosaindidzico.<br />
H. A N T E A.<br />
Hablar, yocahandi.<br />
Hablar respondiendo a otro,<br />
yocana cachindi.<br />
Hablar rezio. yocana tachindi, yocana<br />
cahandi.<br />
Hablar roncamente yocaha naña<br />
yocahandadzindi, yocuvuindadzi<br />
dzuqndi, yocadzi dzuqndi<br />
yocahandi.<br />
Hablar baxo yocahandatnendi,<br />
yocaha ninondi, yocahadatne<br />
tneendi<br />
Hablar baxo como entre dientes.<br />
yocaha cayandi, yocahayaa yaa<br />
yaa yocahandi, yocaha quaindi.<br />
Hablar con rreuerencia. yosaidzahandi,<br />
yocaha quaindi, yocaha<br />
yehe ñuhu huiindi.<br />
Hablar a la oreja. yocaha ninondi<br />
tutnuta.<br />
Hablar al coraçon persuadiendo<br />
algo. yodza cahandi inita, yodza<br />
cuvuindi inita, yodza canacuvuindi<br />
inita.<br />
Hablar de gracia componiendo de<br />
su cabeça. yocaha tnuhundi, dzo<br />
yosaica inindi yocahandi, yocahadzahandi,<br />
yocaha yaandi,<br />
Hablar entre otros. yocaha ninondi<br />
sihita, yocaha ninotnahandi,<br />
sihi-
folio 118v column 1<br />
sihita, yotniño tnahandudzudi<br />
sihita.<br />
Hablar con enojo. yocaha satundi<br />
yocaha dzichindi, yocaha saandi<br />
yocaha quete, yocahayyo yocahadzaa<br />
yocahanihindi.<br />
Hablar con prudencia. yocaha tuhuandi,<br />
yocahandichindi, yocaha<br />
yehe tnuni inindi.<br />
Hablar pausadamente, dzoquaha<br />
dzoquaha yocahandi, dzo nano<br />
dzonano yocahandi, yta itani yocahandi,<br />
huasi huasini yocahandi,<br />
quai quai yocahandi<br />
Hablar desatinadamente que no se<br />
perciue lo que se dize. yoñoo nino<br />
yuhundi, yocahadzanandi ña<br />
cuvui tnuni yocahandi ñasacoo<br />
casi yocahandi.<br />
Hablar con otro. yocahandi sihita.<br />
Hablar vno por todos. yocachi, canundi,<br />
sahata.<br />
Hablar elegantemente. yocahatoho,<br />
yocaha huiindi huayu.<br />
Hablarse al oydo el vno al otro. yocaha<br />
nino dzoho tnahata.<br />
Hablar vanamente. dzohuisicadzo<br />
tnunica, yocahandi yocaha numi<br />
yocaha nahandi.<br />
Hablar cosas altas. yocahandichi,<br />
yocaha casindi, dasininondichindi.<br />
yocahuindichindi.<br />
hablar burlando. dzeque yocahandi.<br />
yocaha dzequendi, yocaha sisindi,<br />
yocahayechindi, yocahacahuindi,<br />
yodzaca ninodzequendi,<br />
yotniño tnahadzequendi.<br />
Hablar llanamente sin mezcla. yodzaqtnaha<br />
huatundi. yehe tna-<br />
folio 118v column 2<br />
tnaha huii, yocahandi, yehe tnaha<br />
yehe toto yocahandi yehendasi<br />
yehendahui yocahandi, caanduvui<br />
caatnaha yocahandi, caa toto<br />
yocahandi.<br />
Hablar con soberuia. yocaha ninondi,<br />
yocaha tachindi, yocahadzinindi,<br />
yocaha dzicondi.<br />
Hablar torpezas. yocaha caha nicandi,<br />
yocaha quadzandi, yocaha taquedzindi,<br />
yocahatecatandi.<br />
Hablar por cumplimienco. yocaha<br />
huiindi, yocaha huitandi, yocaha<br />
huidzindi, ñoho maa ynindi dayocaha<br />
hoo candi.<br />
Hablar adulando. yocahahuidzindi,<br />
yocaha huatandi yocaha tachindi.<br />
Hablar fuera de proposito . yocaha<br />
nahondi, yocaha huadzevuindi.<br />
Hablar despidiendose para nunca<br />
mas verse. yocahandayundi, yondaqndayunti<br />
nuuta, yocahandayundi<br />
yonayuhuidayundi.<br />
Hablar a otro. yocahandi sita.<br />
Hablar mucho. yocaha ñee, yocaha<br />
cani, yehendico yocahandi, yyo<br />
yosaquehendico yocahandi, yosandiconino<br />
yocahandi.<br />
Hablar por otro. vide enteruenir.<br />
Hablar mal de otros. yocachindi sa<br />
ña huahasita.<br />
Hablar con otro palabras afrentosas:yodzayevuitnahandi,yodzaquadzu<br />
tnahandi, yocaha yechi<br />
sitnahandi.<br />
Hablar consejas. yocachindi tnuhu<br />
chidzu, yocanindi tnuhuchidzu,<br />
yotna
folio 119r column 1<br />
yotnaindi tnuhuchidzu.<br />
Hablar contra otro. yocachindisita<br />
yocachindi tnuhuta.<br />
Hablar malcriado. yocahayucundi,<br />
yocahandidzondi, yocahayuhundi,<br />
yocahayuhu nuundi, yocahanihindi.<br />
Hablar de papo. yocaha dzuqchitundi,<br />
yocaha yuhu chitundi<br />
Hablar atreuidamente. yocahayevuindi,<br />
yocahaquadzundi, yocahandaa.<br />
Hablar alto. yocaha saandi, yocahandai,<br />
yocaha dasandi.<br />
Hablar congruo. yocaha huii yocaha<br />
nanindi.<br />
Hablar sin orden ni concierto. yocaha<br />
nahandi, yocahavuadzevuindi<br />
yocahandehuindi.<br />
Hablar en otro lenguaje. tucudzaha<br />
yocahandi, dzotucucadudzu<br />
yocahandi.<br />
Hablar cortamente atajandose. dzo<br />
nicanacanucainindisayocahandi,<br />
dzo yoquindi yucandudzu.<br />
Hablar adonde no me llaman. huasi<br />
caha nino inindi.<br />
Hablar desatinos. yocaha nahandi,<br />
yocaha nahondi.<br />
Haca, cauallo. huatu, cuite.<br />
Haz. nuu.<br />
Haz, o haze. eenuni ee numi, eetnee<br />
Hazina de gauillas, o leña . eenuni<br />
ee numi tnundaya yoho, l. tutnu<br />
ni sanihuiita, nicoto huiita,<br />
ni sacoo huii.<br />
Hacha para cortar lena . caa tahui<br />
yutnu, caa sanda yutnu.<br />
Hacha, antorcha. ite ñuma canu,<br />
folio 119r column 2<br />
ytenuma yondiyodaa tnaha, ite<br />
ñuma niuduvui yoho, yte ñumayondiyo<br />
ite ñuma yosiyondaa<br />
tnaha.<br />
Hado o ventura. datu ñuhu sindi,<br />
datundi, tahuindatundi.<br />
Halagar. yonacahandahuindi, yonacahaquaidi,yonayuhuindahuindi,<br />
yonacoyondidzinita.<br />
Halagar al niño trayendole la mano<br />
en la cabeca. yoyocondi dzinita,<br />
yotneendidzinita.<br />
Halagando atraer. yodzaquay yuhu<br />
ñahandi, yodzacuvui iniñahandi,<br />
yodzacahainiñahandi, yodza<br />
quaa iniñahandi, yodzatnee iniñahandi,<br />
yodzacuico iniñahandi<br />
yodzasaa yodzandeca iniñahandi<br />
Halcon. sasa.<br />
Halconero. tai yodza quanu sasa.<br />
Haldas de vestidura. dzoo nitanda<br />
cuta, yuhudzono.<br />
Haldas que arrastran . dzono cahi<br />
yocoo cuico, dzoo cahi sasicañuhu,<br />
dzoo cahi.<br />
Haldas de cierra. saha yucu sayehe<br />
nahitnaha yucu, sayehendicotnaha<br />
yucu.<br />
Hallar algo de presto. daitani yona<br />
quindi, daytanininatuvui. daqueyenidanditaninina<br />
quindi, yona<br />
nihindi, yonaquaindi.<br />
Hallarse bien en alguna parte. yocaandi.<br />
Hallarse bien vbique; neenducaa yotuvui<br />
huatuini nee caandu yocaandi.<br />
Hallarse atajado y sin remedio en<br />
alguna aflicion . ñahuisi cuvui<br />
du-
folio 119v column 1<br />
ducutnani inindi, ñani huisidzavuacuvui,<br />
ñacuvuitnuni sacadzandi,<br />
huadzacuvui tnuni qhu, huanihiini<br />
dzavua cadzandi, ñatuvui<br />
dzavua cadzandi.<br />
Hallarse bien con alguno. yocaandi<br />
sihita, yosico inindita. futuro.<br />
cuico.<br />
Hallarse burlado. yosiyondi.<br />
Hallar lo perdido. yonanihindi,<br />
yonacahindi, yondacundita sindi,<br />
yonacuvui yonaquindi.<br />
Hallarse burlado. yocuvuidzeque<br />
quanindi.<br />
Hallar lo que buscaua para comprarlo.<br />
yonanihindi, yocacundita<br />
sindi.<br />
Hallarse bien dispuesto. yotuvui<br />
huatusindi, yotuvui huaha sindi.<br />
Hambre auer. yosañu nuu yuq, yosinoñumi,<br />
yosino quesi ñuu yuq, yosino<br />
caniquandii. vi. auer hambre.<br />
Hambre asi. tnamandahui.<br />
Hambre vide auer hambre.<br />
Hambrear sin poderse hartar . ña<br />
yondate, ñayondico ini yococo<br />
ñuhundi yococondaa yococo satu<br />
yococo yoyechi yococo vhui<br />
ñuhundi.<br />
Hambre tener de alguna cosa. yococoyo<br />
yechindi, yocanacatne<br />
tnee yuinindi, yocatneyocayu<br />
inindi.<br />
Hanega. tnundoo cuhua.<br />
Hao. dzi.<br />
Haragan. tay cudzi, tay cundu, vide<br />
floxo.<br />
Harda o hardilla, quaño.<br />
Harina. yuchi.<br />
folio 119v column 2<br />
Harina la flor . yuchindoo, yuchi<br />
nina.<br />
Harina muy molida. yuchindihi.<br />
yuchinicuvuindihi.<br />
Harina frangollada . yuchidzayu<br />
yuchindoco, yochisañe, yuchidzo<br />
neeca.<br />
Harnero . tesite teyehui yodzacai<br />
nuni.<br />
Harona bestia. quete huasi, quetedzusa,<br />
quetecudzi, quete tnana<br />
ini, quete huai . lo mesmo para<br />
hombres.<br />
harrear cauallos. yodzacande yuhundi,<br />
yodzacacandite, yodzacahandite.<br />
Harriero . tai yondaca idzu cuica,<br />
tai yonadza cutu ydzucuica.<br />
Harpa. ñuu yoho.<br />
Harpa tañer. yosadzindi, yodzaquacundi<br />
ñuu yoho.<br />
Harpar cortar por muchas partes.<br />
yodzee quachi yosanda quachi,<br />
f. canda, yotniñoyuchi quachidi<br />
Harpon. duvuacaa dzeñe, duvuandiye,<br />
duvua, duvua yondecohotnee,<br />
duvua decoho nai.<br />
Hartarse. yondahainindi, yonduvuihuatu<br />
inindi.<br />
Hartar a otro . yodzandaha iniñahandi,<br />
yondadza huatu iniñahandi.<br />
Hartarse mas de lo necessario. yondaha<br />
yee inindi, yondaha nana<br />
inindi, yochituyee chisindi, chitudzehechisi<br />
yonanacasadzuqdi.<br />
Hartarse con hastio. yondehui inindi<br />
sacasi, yoquidehui inidi sacasi<br />
yondehuindaa inindi sacasi, yocuvui<br />
quene inindi sacasi, yosacodzo
folio 120r column 1<br />
codzo inindi sacasi.<br />
Hartar como Dios en el cielo a los<br />
bienauenturados. yodzaquahaya<br />
yodzachituya animas nee cutusa<br />
huaha sadzico.<br />
Hasta, prepocicion. dandu dzoquaha,<br />
needzavua, dandudzavua,<br />
dadzavua quanda.<br />
Hasta tantos seran. respondiendo.<br />
quandadzavua nasino canu, dzo<br />
quaha dadzavua nasaa canu.<br />
Hasta dentro en el coraçon. damaa<br />
inindi.<br />
Hasta donde preguntando . mandaa<br />
nani, nandaa mihi, nanani<br />
nandaa nandaa cuite.<br />
Hasta quando. nadzavuaca nanidzaha<br />
quevui, nananica.<br />
Hasta quando as de andar en peccados.<br />
nanidzaha quevui condihi<br />
conañundo quachi, nadzavuacando<br />
candainindo quachi, nanidzaha<br />
quevui cadzando quachi, mandaa<br />
naniqsaa sayodzatevuindo<br />
nadzavuaca.<br />
Hasta aqui señalando. nani yaha, nani<br />
yya, dayaha.<br />
Hasta aculla, dayuqua.<br />
Hasta agora señalando tiempo passado.<br />
saneendu huitna, saneendu<br />
huasi neendu huasi cana huasi,<br />
dandu huitna, neendusacana toto<br />
quevui cuiya neendu niquisindo<br />
saneendu niquisindo, sayehetnaha<br />
huisi, saneendu quacai neendu<br />
sacana saquesi.<br />
Hasta alli pudo llegar, encareciendo<br />
alguna cosa, sadzevuindudzavuanisino<br />
cavua, nisinondita nisinocuisi.<br />
folio 120r column 2<br />
hasta alli llego e hizo puncto. status<br />
supositionis, sadzevuindudzavua<br />
nitacusita nisinita.<br />
hasta el cielo. danduandevui.<br />
hasta ay, a donde tu estas . nani sayyondo,<br />
nani yyondo.<br />
hasta alli no mas. nee dzavuanica,<br />
nanidzavua nica nanidzavua yuqua.<br />
hasta mañana. dayutnaa, danduyutnaa.<br />
hastio tener. vi. asco<br />
hataca para mecer . ticadze yutnu<br />
tecadzi canu.<br />
hato de ouejas. ee sichi, ee tacaticachi,<br />
ee cahite.<br />
haua. duchi, nanu, duchi nono.<br />
hauar. itunduchi.<br />
haua de bestias que sale en la boca.<br />
tenduchi danda ydzu yocanayuhute,<br />
tendichi yocana yuhute,<br />
haz. nuu.<br />
haz, por batalla ordenada . ee sito<br />
nuu yecu, eesichi nuu yecu.<br />
hazalejas, paño de manos. dzoo na<br />
cuhuandaha.<br />
hazaña. sa cáda, sa saitnuhu, sanaai<br />
ni sachidzu sa yyo.<br />
hazañoso. tay quidzasacánda, con<br />
los demas.<br />
hazaña de varon esforçado. sasitay<br />
yee ini, sasitaindodzo,<br />
hazer algo. yoquidzandi, yoquidza<br />
huahandi, f. cadz. yodzahandi.<br />
hazer algo de proposito. yoquidza<br />
cata inindi, fu, cadz. dzo yoquidzacataini,<br />
dzo inicandi, yoquidzandi,<br />
yotniño inicandi, dzo ñoho<br />
inindi yoquidzandi.<br />
hazer
folio 120v column 1<br />
Hazer burla de otro. yosini yechindi,<br />
yosinisisi ñahandi. f. qni, yodza<br />
dzeque ñahandi, yosaa quehendita,<br />
f. caa,<br />
Hazer obra hasta el cabo . vide<br />
acabar.<br />
Hazerse algo. yocuvui.<br />
Hazerse de rogar. yodzacoondi, yodzacoo<br />
ñuhundi, yosinicanundi<br />
yoquidza yahuindi, yoquidza quete<br />
inindi, f. cadza. yoquidza cuihi.<br />
Hazer pedaços algo. yoquidza quachindi,<br />
f. cadz, yotahuiquachindi<br />
Hazer creer algo. yodzaqnindisaini<br />
ñahandi, yoquidzandisa ini<br />
ñahandi, yodzasino iniñahandi.<br />
yodza sinondisa iniñahandi, yonahandi<br />
sandi nuuta.<br />
Hazer tortillas. yotaandidzita, yocatundidzita.<br />
Hazer reyr a otros. yodzaquacuñahandi,<br />
yonducudzequendi, yocachinditnuhudzeque,<br />
yodzadzee<br />
iniñahandi.<br />
Hazer reuerencia. yocootniño sitendi,<br />
yosanusitendi, f. canu, yochihi<br />
teye sahandi.<br />
Hazerse avn cabo apartandose. yosico<br />
cuiñendi, yoscuiñendahandi,<br />
f. qcuin.<br />
Hazer dos partes el sermon. yosanudzavuandi,<br />
yosandadzavua<br />
yosanda ninondi, f. canda.<br />
Hazerse amigos los discordes. yonaquai<br />
inisitnaha v. reconciliarse.<br />
Hazerlo posible en algun negocio.<br />
nindehe nituhu nicacundita nicacucavua<br />
niqiuidzand, dehenuu<br />
dehendusi nidzatnani inindi.<br />
folio 120v column 2<br />
Hazerse de la parcialidad de otro.<br />
yosaquehe tnahandi sihita yosacoo<br />
tnahandi, f. qcoo.<br />
Hazer mentiroso al que dize la verdad.<br />
yoquidzayetendi dudzuta,<br />
yodzayetendi, dudzuta, yodza<br />
nuu cuvuindi dudzuta.<br />
Hazer saber algo a alguno dandole<br />
auiso. yodzaqnindi yodzaqni<br />
tnuhundi, yotniñonaha ñahandi<br />
yodza tacutnuhundi.<br />
Hazerse hombre en prudencia. yocuvui<br />
nisanu inindi, yocuvui tacu<br />
inindi.<br />
Hazer pucheritos el niño para llorar.<br />
yonacoyo yuhusi, yondaanduu<br />
yuhusi, yoquidzadzinda<br />
yuhusi.<br />
Hazer algo dentro de si como pensar<br />
y tractar . ñohocuvuiinindi,<br />
ñoho tadziinindi, ñohocaha inindi,<br />
f. coho.<br />
Hazer ramilletes de rosas. yosanindi<br />
ita, yotaandiita.<br />
Hazer vna cosa mas rezia. yoquidzandai<br />
candi, yoquidza cutucandi,<br />
f. cadz.<br />
Hazer ruido la muger con las naguas<br />
quando anda: yocande yocamadzamaña.<br />
Hazer malo a otro. yoquidzadzana<br />
ñahandi, yoquidza yehe quahi<br />
ñahandi, yoquidzatateñahandi,<br />
yoquidza neni ñahandi, f. cadz.<br />
Hazer esquinas. yoquidzandidzindi,<br />
yoquidzadzidzindi.<br />
Hazer tolondrones a otro, yodzacanatecuiño<br />
ñahandi, yodzacaa<br />
cuiñondisita yodzacana teyeendi.<br />
sita,
folio 121r column 1<br />
sita, yodzacanatedzehendi, yodzasinondita.<br />
Hazer que lleue alguno a otro consigo.<br />
yodzacuitandicoñahandi.<br />
Hazerse bestia. yonduvuindi quete.<br />
Hazer mal al cauallo gineteando.<br />
yodzadzequendi, yodzaconosaandi,<br />
yodzaconondi cauallo.<br />
Hazer salir la piedra fuera de la pared.<br />
yocaicatandi yuu, yodzacai<br />
cuitandi yuu yocai canindi yuu,<br />
yodzacai cuiñendi yuu.<br />
Hazerse pedaços algo. yotahui<br />
quachi.<br />
Hazer ruido la llama. yocande yaa<br />
ñuhu, yocatne, yonehe yonsisa ñuhu,<br />
fu. casa.<br />
Hazer heruir lo que se cueze. yodza<br />
quete, yodzacuidzondi.<br />
Hazer algo con discrecion. yoquidzatuhuandi,<br />
yoquidza sinitnunindi,<br />
yoquidzatacu inindi, yoquidza<br />
huiindi, yoquidza nanindi,<br />
fu, cadz.<br />
Hazer algo al reues. yoquidzanahondi,<br />
yoquidza huadzevuindi, yondico<br />
caqdzamandi, yoquidzandi,<br />
futuro. cadz, yodzandicodzamandi.<br />
Hazer algo de mala gana. ña yyondaa<br />
ini, ña nee ini, dzoñanuni<br />
ini, yotuvuiña ñasindi yoquidzandi,<br />
fu. cad.<br />
Hazer buen tiempo. iñe huatu, iñe<br />
huaha, iñedzadzi, iñe huii, futuro,<br />
cuiñe.<br />
Hazer lumbre. yotnaandi ñuhu, yotniñondi<br />
ñuhu, yotevuindi ñuhu<br />
yodzacatnendi ñuhu.<br />
folio 121r column 2<br />
Hazer quenta que es pascua . dzavuatnaha<br />
quevui Pascua yoquidzandi,<br />
yocuvui inindi, yotuvuisindi.<br />
Hazer algo en vano. yoquidzacahandi,<br />
yoquidzadzicondi.<br />
Hazer plazer a otro. yodzandesi ini<br />
ñahandi, vi. agradar.<br />
Hazer pesar a otro. yodzandehe ini<br />
ñahandi, yodzatneeiniñahandi,<br />
yodzacuta ini ñahandi, yoquidzacata<br />
ini ñahandi, yodzanee ini<br />
ñahandi.<br />
Hazer lugar vna cosa con otra. yonadza<br />
tnaha tnahandi, yotasitnahandi,<br />
yodzaqtnahandaandi.<br />
Hazer incapie, vi. estriuar.<br />
Hazer luna o sol. yondii yoo, yondii<br />
dicandii.<br />
Hazer mercedes el señor. yodzasa<br />
tahuiya, yosinindahui ñahaya,<br />
yodzasaya, yosahatahui ñahaya,<br />
futuro, cuhua, yodzasayadzico<br />
quaha.<br />
Hazer espuma. neutro, yocanateiño,<br />
Hazer mayoral. yocasi ninondi tay<br />
cuindodzo nuu yocahi ninondi,<br />
yoquidza nuu ñahandi.<br />
Hazer copa el arbol. yositandaha<br />
yutnu, futuro, cuta, yosicondaha<br />
yutnu, futuro, cuico, yosacasandaha<br />
yutnu, futuro, qcasa, yococondaha<br />
yutnu, yosanditandaha<br />
yutnu, futuro, qnd. yonaqni<br />
yutnu.<br />
Hazer misericordia . yosinindahui<br />
ñahandi, fu. qni.<br />
Hazer escuro. neutro. yñe naa, yñe<br />
O ya
folio 121v column 1<br />
yavui, futuro, cuiñe, yocuvuinaa,<br />
yocuvui yavui.<br />
Hazer acatamiento a otro. yocoo<br />
cotondi, yoquidzacanundi, futuro,<br />
cadz.<br />
Hazerse del vando contrario. yondicocuiñedzamandi<br />
sa yyota. yosaquehetnahandi<br />
sihita. f. qqueh.<br />
yocuvuindi sihita.<br />
Hazer a otro que quiera algo. yodza<br />
cuvuiiniñahandi yodzacanacuvui<br />
ini ñahandi.<br />
Hazer la cama. yosaqndidzoo. f. caq<br />
Hazer esclauo a otro yoquidzandi<br />
daha saha. futuro. cadz. yosai tniño<br />
ñahandi. futuro. quay, yoquidza<br />
ñadzaya ñahandi.<br />
hazerme yo esclauo. yonduvuindi<br />
daha saha, yondadzatniñondi,<br />
yonucoho yahuindi, yocuvui ña<br />
dzayandi.<br />
hazer testamento. yoquidzandi testamento,<br />
yocoo tasindi dudzu<br />
yotaandi dudzu dayundi, yoquidzahuahandi<br />
dudzundayu.<br />
hazer detener el relox que anda delantero.<br />
yonadzacuico nuundi<br />
natnahacuhua, yondetasindahandi<br />
cuhua, yodzaquaininondi sacandaca<br />
caa cuhua yodzande dahandi<br />
cuhua.<br />
hazer ruido las cañas o esteras . yo<br />
caña, yocañe, yocadze yocanda.<br />
hazer justica. yosinotasindi tniñota<br />
yotasi tnunindi tniñota.<br />
hazer a su ymagen y semejança.<br />
yonadzahandi naandi, yoquidzahuahandi<br />
naandi, yonootasindi<br />
naandi, yodzandacundi<br />
folio 121v column 2<br />
naandi, yodzananandi taniño<br />
maindi.<br />
Hazer como que no le conozco.<br />
yodzasiyo nuu ñahandi, yodza<br />
dzahui nuu ñahandi, yosicocaq<br />
nuu ñahandi ña sinitandi, yocuvui<br />
inindi, yocachindi yosai<br />
dzuhua nuu ñahandi, futuro,<br />
quai.<br />
hazer como que no le veo. yotniño<br />
inindi ña yositondi.<br />
hazerse tarde . yoñeni, saquañeni.<br />
hazerse vna misma cosa con otro.<br />
dzo ee sichi yonduvui duvui.<br />
hazerse moço. yonduvuitaquindi,<br />
quachindi, yonduvui quachitucundi.<br />
hazerseme la boca agua . yotoondutadzee<br />
yuhundi, yonacocodatnedzeendi,<br />
yoquesinduta yuhundi.<br />
hazer sombra . yondadzacatendi<br />
nuuta, yodzandatendi nuuta, yochihindatendi<br />
sita, yochihicatendi,<br />
yosatacatendi, futuro,<br />
cata.<br />
hazerse de la parte de los enemigos.<br />
yondicocuiñendi, yocananditandi,<br />
yosivuindi ñahu.<br />
hazer bolsas la ropa mal cortada.<br />
yoteyendaadzoo, yondaandeye<br />
dzoo, yonandeye dzoo.<br />
hazer presa el animal. yosacoondihi<br />
ñahate . futu. qcoo, yosandadziñahate,<br />
yosandihi ñahate, futuro,<br />
qd.<br />
hazer pella . yoquitundi tetu, yonaqnindi<br />
tetu.<br />
hazerse grietas en los pies . yosañu<br />
sa-
folio 122r column 1<br />
sahandi, yotahui sahandi, yondatasahandi.<br />
Hazer mal a otro hiriendole . yodza<br />
nihi quahi ñahandi, yotniño<br />
quahi dzuq dica ñahandi.<br />
hazer caua. o fosa. yotahui nino conondi,<br />
yosata nino conondi, futuro,<br />
cata.<br />
hazer algo fuera de proposito. yoquidza<br />
nahondi, yoquidzahuadzevuindi,<br />
fu. cadz.<br />
hazer pauonada el gallo de la tierra,<br />
yositasahate, yonatniño ñuute,<br />
yona ñoho disite, yondadzacata<br />
dzumate, yondoyondavua yodzote<br />
tnumite, yonaandecadzumate,<br />
yonandequete.<br />
hazer a otro participante de sus<br />
bienes. yocaha yosaq inindi sita,<br />
futuro. caq. yoquidzadzayadzanandita.<br />
hazer calor. yyo ini, yyochichi indii.<br />
yyocani, yocuvui ini, yocoo<br />
cani, yoco yoco yondii, yocoo<br />
quesi yocoo ñumi.<br />
hazer claro y sereno dia. yosina,<br />
yoyahi.<br />
hazerse eruaçal la milpa. yondusi<br />
itu, yonduvui cuhu, yonduvui<br />
yehe ñuhu, yonduvui cutu.<br />
hazerse pella de muchos granos.<br />
yonduvui ee, yonduvui canu yonucoo<br />
yucu, yonucoo yucundoyo,<br />
yonucoo taca.<br />
hazerse cobdiciar la muger. yodzacatni<br />
ini ñaha, yodzacuvui<br />
ini ñaha, yodzandiyo ini ñahandi.<br />
folio 122r column 2<br />
hazer algo con negligencia . yoquidzandi<br />
dzonani dzonaha.<br />
Hazerlo el hombre a la muger, vide<br />
allegar a muger.<br />
hazerlo vn hombre a otro. yoquidzadzinda<br />
sihita, yoquidza nahandi<br />
sihita, fu. cadz.<br />
hazerlo vna muger a otra . yodzatnaha<br />
tiyahua tnahaña, yodzatnahatnaha<br />
ini dzohonduvui tnahaña,<br />
yonataa tiyahua tnahaña,<br />
yocaa coño tnahaña.<br />
hazerlo el niño a la niña. yoquidzatiyaasi,<br />
fu. cadz.<br />
hazer traycion el marido a la muger.<br />
yosini quadzu ñahandi, futuro.<br />
qni, yodzacaha nuu ñahandi<br />
. yoquidza yaandi. futu, cadz.<br />
yosaq yaandi, futuro, caq. yotniño<br />
yaandi.<br />
hazer algo de barro . yodzahandi<br />
dayu. yoquidza huahandi dayu,<br />
yodzatnahandidayu, yoquitundindayu.<br />
hazer algo de nueuo. dzonisay yyo<br />
candi.<br />
hazerse ouillo acorrucandose . yonatniño<br />
nani dzehendi, yonatniño<br />
nano dzehendi, yocoocooconondi,<br />
yocoocoondihindi.<br />
hazer sonido la muger con las naguas<br />
andando . yonatniño sahañadziyoña,<br />
yonatniño dande sahaña<br />
dziyona.<br />
hazerse del vando contrario, fauoreciendole<br />
con palabras .<br />
yocaha ninondi, yocuvui sihindita.<br />
Q 2 ba-
folio 122v column 1<br />
Hazerse mal. yonihi quahindi.<br />
Hazer gracias, vi. agradecer.<br />
Hazer noche el caminante. yocaandi,<br />
fu. cavua.<br />
Hazerse vno de linaje no lo siendo.<br />
yocuvui toho inindi.<br />
Hazer alguna cosa a tiempos o quando<br />
se me antoja . yoquidzacaa quaha<br />
nicandi, yoquidza caa huadzandi,<br />
yoquidzanano yoquidzaninondi,<br />
futuro, cadz. yocai<br />
coho yoquidzandi, yocai nano<br />
yoquidzandi, yoquidzaquahandi.<br />
Haz, batalla ordenada. sanisaquehendasi<br />
yecu, sanisaquehetnuni<br />
yecu, sanisacuiñe yuq yecu, sanisacavua<br />
yuq yecu.<br />
Haz, o batalla ordenar . yochihindasindi<br />
yecu, yosaq yuqndi yecu,<br />
futuro, caq. yosani yuqndi yecu,<br />
futu. cani.<br />
Hazia, preposicion. v. a preposicion.<br />
Hazia donde esta Mexico? mandaa<br />
quahandidza ñuu coyo, quasaa<br />
nini, quacai nini.<br />
Hazia aca. yahadzuhua.<br />
Hazia culla. yucua dzuhua.<br />
Hazia arriba. huadzo quasaa nuu<br />
nino quasaandodzo.<br />
Hazia abaxo. huaa quacai nuu nini.<br />
Hazia dentro. ini sidzuhua.<br />
Hazia fuera. satasi dzuhua.<br />
Hazia mano derecha. daquaha dzuhua,<br />
quaha, & sic.<br />
Hazia donde preguntando ? mandaa?<br />
nandaa?<br />
Hazia delante, nuusi dzuhua, tnaa<br />
sidzuhua.<br />
folio 122v column 2<br />
Hazienda. sasimayndi, sayyosindi,<br />
yahuicatandi,<br />
Hazienda tener. yyosasimaindi, yyo<br />
yahui catandi. .<br />
Hazienda desperdiciada. yahui nicai,<br />
yahui nindehe nino, yahui<br />
nicuvuidzaha, yahuinisita, yahui<br />
ninduta, nindoyo ñuhu.<br />
H. A N T E E.<br />
He. aduerbio para demostrar.<br />
yyacaa. ho cotoca.<br />
He aqui. huadze yaha, huadzi<br />
yaha huii sadzevui yaha.<br />
Hebra de hilo. ee dzee yuhua, eecai<br />
yuhua, ee mihi yuhua.<br />
Hecha cosi . sanicuvui huaha, saniquidza<br />
huahata.<br />
Hechizero. taitadzi, tayyoquidzasi -<br />
yo yuu, tay yodzacuico siyo<br />
yuu, tay siyo yuu.<br />
Hechizero, embaidor que dezia se<br />
boluia en Tigre . tay sanduvui,<br />
tay yondacu, tay yotusi tnoo, tay<br />
sandacu, tay yondaatnoo, tay ñahaquete.<br />
Hechizero otro. tay dzininicahu,<br />
tay dzuq yuhu.<br />
Hechizero, otro embaidor que por<br />
los ayres bolaua. yahui, yaha<br />
yahui.<br />
Hechizos. yucudzanaa ñaha, yucu<br />
dzandahuiñaha yucu dzanaini<br />
ñaha, yucudzasini ñaha, yucu<br />
dzanoo ñaha.<br />
Hechos o hazañas . chidzu, chidzu<br />
huaha, chidzucasi niquidzata, chidzundai,<br />
chidzu yee niquidzata.<br />
He-
folio 123r column 1<br />
Heder. yosahaquene, saha ini, yosahandii,<br />
saha cuiya.<br />
hediondo. tay saha ini con los demas<br />
hedor. sasaha ini con los demas.<br />
hedor de boca. sasaha yuhu, sa saha<br />
ini yuhu.<br />
hedor de sobaquina . sa sahadzecui.<br />
hedor de chile quemado. sa saha<br />
dzico, sa saha satu.<br />
hedor de cosa quemada . sa saha caye,<br />
saha ticaye saha ñuma.<br />
hedor de piedra açufre . sa saha<br />
ayo.<br />
helgado. tay nicuvuindeque noho,<br />
tay nicuvuitequeque noho, sa<br />
ñoho naho noho.<br />
helgado ser. yocuvuindeque noho<br />
yocuvuitequeque noho quaha<br />
iñe noho, ycayca iñe noho.<br />
helo alli . ycay yota, dzevui sayyota.<br />
helo aqui. huadzi yaha yyota, yaha<br />
yyota.<br />
hembra. ñahadzehe, y para los brutos<br />
quetedzehe.<br />
henchirse la basija. yosino cutu yosinochitu<br />
.<br />
Henchirse algo. yochitu yosino chitu,<br />
yosino cutu, yosino quaha yochitundaa,<br />
yosinocacandaa.<br />
Henchir algo. yodza chitundi, yodza<br />
sino cutu, yodzasinoquaha,<br />
yodza sino tuhua.<br />
Henchirse de ojas el arbol yyonaa<br />
huisi yutnu, yyo ninandusa huisi<br />
yutnu, yyo ninacoco huisiyutnu<br />
Henchirse algo de gusanos. yosina<br />
tindacu, yyonicaya tindacu, yyo<br />
folio 123r column 2<br />
cahini cuvui tindacu, yyo niqui<br />
codzo tindacu, yyonitavuindodzo<br />
tnaha tindacu.<br />
Henchirse de pelos el que se afeita<br />
yosachindaandiidzi, f. quachi, yosidzondi<br />
idzi, f. cuidz, yosaa noodi<br />
idzi yocatundi idzi, yotneendaandi<br />
idzi.<br />
henchirse de suziedad. yosaa noondi<br />
yehui, yosaandi chindi yehui, nitnahandi,<br />
nidzucuninondi yehui<br />
niquetendaandi yehui.<br />
henchirse algo de poluo. ninucavuandodzo<br />
ñuyaca yyo nacoo<br />
yyo nichitu ñuyaca, yyonitnaña<br />
nicoo coho tindoho ñuyaca,<br />
yosaa nuuñuyaca, yonaquete ñuyaca.<br />
henchirse alguno de tierra o poluo<br />
que trae el ayre. yosachindaandi,<br />
f. quachi, yosaa nuundi mihi, yoqui<br />
cavuandaa mihi,<br />
henchir la bota de ayre. yotevuininondi<br />
tachi, yotniñondi tachi<br />
yodzacutundi tachi.<br />
henchir recalcando. yosadzininondi,<br />
yosadzininonihindi, yosadzi<br />
nini cutundi, f. quadz, yotniño<br />
cutunihindi,<br />
henchirse de empacho y verguença,<br />
yonoo nahandi.<br />
henchir algo de çeniza, yodzacaandi,<br />
yodzacaa nuundi yaa.<br />
henchirse la fuente, yosinocasanduta,<br />
yonandaya duta.<br />
hender, yondatandi. yosandandi, f.<br />
cand, yodzeendi.<br />
hender madera con cuñas. yodzeendi,<br />
yotniño yehendi, yosanun-<br />
Q 3 di
folio 123v column 1<br />
di yeque, futuro. canu, yonasandi<br />
yeque, futuro, casa. yosasindi yeque,<br />
yosahundi, fu, quhu.<br />
Henderse en muchas partes. yondata,<br />
yosañu sañu.<br />
hender los cabellos haziendo crencha.<br />
yosicotehuindi idzi, yosandadzavuandi,<br />
futuro, cand. yona<br />
qhundi idzi sañu.<br />
hendido en dos partes. savvuisichi<br />
yondata.<br />
henderse la madera al sol. yondata<br />
cuiñe, yositacuiñe yosañutnu,<br />
yositatnu, yosacohondaa cuiñe.<br />
henderse vaso, cayendo . yotasa,<br />
yosacoo cuiñe, yosacohondaa<br />
cuiñe.<br />
herir. yodzanihi quahindi, nitahui<br />
nicaandita.<br />
hermoso . tay huii huayu, tay caa<br />
huii caa huayu tay caandoo, tay<br />
caanani, tay nuu huii.<br />
hermoso sin fealdad. huadzacaayanda,<br />
huadza caa tidzoho, huadza<br />
yondaa naha, huadza yondaa<br />
tidzii.<br />
hermosear. yoquidza huiindi, yoquidzananindi,<br />
f. cad.<br />
hermosear al hombre el buen vestido.<br />
yonatuvui huaha yonatuvui<br />
huii saha dzoo.<br />
hermoso ser. yocuvui huiindi, yocuvuinanindi.<br />
herir sin hazer llaga . yosani ñahandi,<br />
yocani ñahandi.<br />
herir con cuchillo. yotuvuindita<br />
yuchi caa, yodzaquevuindi yuchi<br />
caa, yoqnindi yuchicaa, yodza<br />
nihi quahindi yuchicaa.<br />
folio 123v column 2<br />
Herir de estocada. yotuvui ñahandi,<br />
yoqniñahandi, yoqni nuu ñahandi,<br />
yotuvui nuu ñahandi.<br />
Herir con vara . yocanindi yutnu<br />
cuiñe , yodzucu ninondi yutnu<br />
cuiñe.<br />
herir vna cosa con otra. yodzaqquehetnahandi,<br />
yodzaq tusitnahandi,<br />
yodzaq quaa tnahandi, yodza<br />
casa tnahandi, yochihi tnahandi.<br />
herirse vna cosa con otra. yotusitnaha,<br />
yosaquaa tnaha, yonuquaa<br />
tnaha.<br />
herir el agua al molino. yosacasandaa<br />
duta yuu, futu. qcasa, yosatusindaanduta,<br />
futu. qtusi, yosaquaanduta<br />
yuu, fu. qquaa.<br />
herir liuianamente. yocaniquai ñahandi,<br />
yocanitaya ñahandi. quayni,<br />
yocani ñahandi, yyni yocani<br />
ñahandi .<br />
herido ser de rayo . yocanitasata,<br />
yocanidzavuita yosiñendaa tasata.<br />
herirse en los pechos quando dizen<br />
sanctos. vi. golpes.<br />
herir el ayre enlos arboles. yochihi<br />
tachi yutnu. yotniño tachi, yosaquehetachi<br />
yutnu, f qquehe.<br />
herido ser. yotusindi.<br />
herido ser de amor . yotusi inindi,<br />
yosidzo inindi, futu. cuidzo, yosihindaandiña.<br />
futuro, cuvui, yosiconduundiña,<br />
yoqni inindi yosasi<br />
nini inindi, futuro, casi, yosiyo<br />
inindi.<br />
herir el sol en alguna parte yotniñonduvuandicandii,<br />
yondiindodzo<br />
dzo.
folio 124r column 1<br />
dzo, yositasiyo, yosiyo yosiyoduvuandicandii<br />
Herradura. disacaa, saquehe cauallo<br />
Herrar cauallo . yochihindisa saha<br />
cauallo.<br />
herrar ganado . yotaandusa caandi<br />
idzu. yotaatnunindi caa idzu.<br />
herrada bestia. quete nisacondaa<br />
tnuni caa ini.<br />
hermafrodita . tay sanaha tnuhu<br />
vvui.<br />
herramienta . caa saquai tniño tay<br />
huisi, caa sini ñuhu sitai huisi, caa<br />
sa saitniño tay huisi.<br />
herrero. tay tevui caa, tay huisi<br />
caa.<br />
herrumbre. sacana cudzi caa. sanisidzo<br />
ñuhu caa sacana dzitnu caa.<br />
herrumbre hazerse enel hierro. yocanacudzi<br />
caa, yocudzi caa, yocanadzitnu,<br />
yosinotnoo yonana<br />
ñuhu.<br />
heruaçal. sa canu itacahi, sanisacuta<br />
cahi, saisi ita cahi, sa nicuvui<br />
cuhu, sa nicuvui naa ita.<br />
heruaçal hazerse. yondusi, yonduvui<br />
cuhu, yonduvui yata ichi, yonduvui<br />
naa ita.<br />
heruir el agua quando cueze . yoquetenduta,<br />
yosidzonduta, futu.<br />
cuidz, yonduhuanduta, yosicocoyonduta,<br />
fu. cuico.<br />
heruir hazer al agua. yodzacuidzon –<br />
di duta, yodzaquetendiduta, yo–<br />
dzanduhuandi duta.<br />
heruir la olla fuerte a borbollones.<br />
yocanaquete, yocanacuidzo.<br />
folio 124r column 2<br />
Heruiente cosa. saquete. sasicoyo.<br />
Heruir la mar, yondoyonduta, yosicondidzonduta<br />
futu. cuico. yondaanduta.<br />
heruor de juuentud. sacanandavua<br />
sacana cahi ini, sacaca, sacadzata,<br />
satneni ini, sacatne ini.<br />
heruor de spiritu. sa saandita ini, sa<br />
tneni ini.<br />
heruor tener de spiritu . yyo yosaandita<br />
yocanandita inindi . futuro,<br />
caa. yocuvui tneni inindi, yocuvui<br />
cuyundi, yocuvui ñuhu<br />
inindi.<br />
heuilleta . caa cuta yndii yavui.<br />
heuilleta quitar. yonandasindi caa<br />
cuta.<br />
hezes. dzevui, sanicuhua, sanicoo<br />
cuiñe, sanicoo cavua.<br />
hezes quitar de encima. yosaindodzondidzevui.<br />
fu. quai.<br />
hezes quitar del asiento. yosaininindi.<br />
futuro. quai. yocainaidi<br />
dzevui.<br />
H. A N T E I.<br />
Hidalgo. tay toho, tai toho ñoho<br />
nuu.<br />
Hedionda agua. duta nitevui,<br />
duta yosahandoyo.<br />
Hedionda boluerse el agua . yotevuinduta,<br />
yocuvuicuiyanduta.<br />
hedionda cosa . sa sahaini, sa saha<br />
quene, sa saha tucu.<br />
hiel. cahua. site yyavhua<br />
hierro metal. caa, tnoo.<br />
hierro para herrar. caa taa tnuni.<br />
Q 4 Higa-
folio 124v column 1<br />
Higa. ticuyu.<br />
Higado dzita saha:<br />
Higuera. yutnu techi castilla.<br />
Higuerilla de la tierra, de que hazen<br />
el azeyte . yutnunduchi dzaha,<br />
yutnu nicuvuinduchi tenama.<br />
Higos, techi.<br />
Higos tempranos. techiyocoodzina,<br />
yotuvuidzina, yotuvui nuu,<br />
yosiyo sahanuu, techi numi.<br />
Higos tardios. vi. fructa.<br />
Higos muy maduros techinisichi<br />
huaha, nicuvuitadzi, nicuvui huita,<br />
nisichindehui.<br />
Higo, dolencia, vide, almorrana.<br />
Higo, dolencia de la cabeça sasicuvuitiyoodzini,sacanatiyoodzini,<br />
sacanaquahi ñuhudzini.<br />
Hijo. dzaya, deqtata, neñe ini, y por<br />
metaphora, naa dzinañu, yeque<br />
tuchi.<br />
Hijo primero. dzaya yevua.<br />
Hljo segundo. dzaya tacu, dzayacuvi<br />
vvui.<br />
Hijo postrero. dzayanduvui, dzaya<br />
dzatnu.<br />
Hijos que nacieron en vn mismo dia<br />
pero en diuersos años . dzaya<br />
dzayu.<br />
Hijo varon. dzaya yee.<br />
Hija dzayadzehe.<br />
Hijo de animal manso dzayaquete<br />
nicaa dzaya quetenisico ini,<br />
dzaya quete nicuvui ñayevui,<br />
dzaya quete nicaa ini nitnee ini<br />
Hijo de animal fiero. dzaya quetedzaa.<br />
Hijo adulterino, dzaya dzaca, dzaya<br />
yuhu.<br />
folio 124v column 2<br />
Hijo vnico . dzaya dzoeeni, dzaya<br />
cai, dzaya quaa dzaya dzomaa,<br />
dzaya ñatuvuitayu, dzayadzo ee<br />
ñuhuni.<br />
Hijo prohijado. tay nicuvuidzayandi,<br />
tay ninaquacandi tay ninachidzondi<br />
ituchiyondi, tay coo huahindi,<br />
dzaya ninanducundi, dzayaniquidza<br />
dzayandi coho siñandi<br />
dzaya duvuinaadi.<br />
Hijos. dzayaycandehe.<br />
Hijo del senor. vide.<br />
Hila de piedra. ee yuq yuu, ee toto<br />
yuu.<br />
hilar. yocahindi, yotavuindicachi.<br />
hilar torcido. yocahuandi, yocahicutundi.<br />
hilador. tay cahi.<br />
hilas para curar. sanicana, saninacani,<br />
sani cachi, saninandasi.<br />
hilas hazer. yonacanindi, yonandasindi,<br />
yocanandi yocachindi, yondainahindi<br />
yuhua.<br />
hilas poner. yotaandi, yosadzindaandi,<br />
yochidzondi yodzatneendi.<br />
hilo. yuhua.<br />
hilo de alambre. yuhua caa, caa niñe<br />
yohocaacuiñe,<br />
hilo de oro. yuhuadziñuhu quaa.<br />
yoho dziñuhu quaa.<br />
hilazas que parecen en la orina. tedzadzavhua<br />
tedzadza cuisi, tedzadza<br />
dacua.<br />
hiluanar lo que se ha de coser . yoqniyca<br />
ycandi yuhua yoquicundi<br />
dzo ycadzo yca yuhua, dzo quahadzoquaha<br />
yoquicundi, yca ica<br />
yodzacaindi yuhua.<br />
hiluanadura, sasiquicu quaha quaha<br />
hilar
folio 125r column 1<br />
Hilar floxo. yocahi vuitandi.<br />
Hilar con los dedos en seco, como<br />
el que se esta muriendo, o como<br />
el que se sangra. yonaquudahandi.<br />
hincar clauo, vide clauar.<br />
hincar clauo o palo enla pared para<br />
colgar algo. yosanindacundi duyu,<br />
f. cani, yochihindi yutnu.<br />
hincarse espina. yosidzo iño, f, cuidzo.<br />
yosivui iño, f. quevui.<br />
hincarse espina en la superficie sin<br />
pasar el cuero. yosivuindaa iño,<br />
futuro . quevui, vuita yosidzo<br />
iño, ña nisacohonai, ñanisacohondico.<br />
hincarse algo traspasando. yositasiyo<br />
yocaisiyo con los verbos.<br />
hincar palo en el suelo . yosanundi<br />
yutnu, f. canu, yosasindi yutnu yocoo<br />
canundi yutnu yavui.<br />
hincarse de rodillas estando en pie.<br />
yocoocuiñe sitendi, yosanusitendi.<br />
hincarse de rodillas estando sentado.<br />
yondoyocuiñe sitendi, yonucuiñesitendi.<br />
hincado estar de rodillas. yñe sitendi,<br />
fu. cuiñe.<br />
hinchar soplando . yotnino tachindi<br />
yodzacutu tachindi, yodzachitu<br />
tachind, yodzacuita tachi<br />
yuhundi.<br />
hincharse. yosiñondi, fu. cuiño, yocoo<br />
cuiñondi yosaa cuiñondi, f.<br />
caa yosacohondi cuiño.<br />
hincharse algun miembro en particular.<br />
yocoo cuiño yocuvuicanu.<br />
hinchar a otra cosa. yodzacuiñondi<br />
yodzaquanundi yodzanañundi.<br />
hinchado. tay nisiño, tay nicoo cuiño<br />
folio 125r column 2<br />
ño, tai nisacoho cuiño.<br />
Hinchazon. sasicuiño sasisiño, sacoo<br />
cuiño.<br />
hinchar los carrrillos como para<br />
chipichape yotniño tachi yuhudi,<br />
yodzacaidzetnendi yodzacai<br />
quende dzitnendi, yodzacai deendi<br />
dzetnendi<br />
hinchazon de podre. taha, taha nisiño,<br />
taha nisichindacua taha nituvui<br />
yuhusi, tay nisiyoyuhu.<br />
hinchado asi. tay nicanataha,<br />
hincharse a tolondrones. yosiño daycada<br />
yca.<br />
hincharse el rostro los labios de<br />
enojo yonañu nuuadi, yondai<br />
cuita nuundi, ñee yuhundi.<br />
hinchir lo que falta yonadzacutundi,<br />
yodzacanacutundi, yodzasino<br />
cutundi, yodzasinotuhundi, yonatniño<br />
chitundi.<br />
hinchirse la milpa de yerua mala.<br />
yondaa yeheitu yonduvuicuhuitu<br />
yonandusi itu.<br />
hinojo yedze noho tnu tedzico yucu<br />
tedzico.<br />
hipar. yosaadzevuindi, yosaanoo<br />
dzevuindi, yosaaquehendicandi.<br />
yosaacavuandicandi, yosaandita<br />
dicandi, fu. caa.<br />
hironice dezir algo . yocachi sisi yocachi<br />
nini, yocachindidzo yocachininindidzo,<br />
yocaha nahandi,<br />
yocaha sisindi.<br />
hipocrita. tay siyoyuu, tay yodzacoto<br />
nuu ñaha, tay yodzacuicosiyo<br />
nuu ñaha, tay dzocaandodzonica<br />
tay dzaquai tnuhu ñaha, tay<br />
dzo yodzacotoñaha nica.<br />
hito
folio 125v column 1<br />
Hito que se tira. sayositonda cuite<br />
sayondaa tnuni.<br />
H A N T E O.<br />
Hobachon. tay ninduvui vuasi<br />
tay vuita ini, tay tnana, tay<br />
huai, tay sacuita, tai yoquidza<br />
vuasitniño<br />
Hoçe podadera. caadzandaayutnu<br />
caa nacanda yutnu.<br />
Hoçe para cegar. caa sidzoita, caa<br />
saadaita, caa sandandodzoita,<br />
caa saindodzoita.<br />
Hoçar el puerco. yosaa chihidzitnite,<br />
f. caa, yoñoonino dzitnite, yosihindodzodzitnite,<br />
f. qhu, yodza<br />
quevuindodzoteñuhu, yodza<br />
cono ninidzitnite.<br />
hocico de puerco. dzitni quene, dzitni<br />
cuta.<br />
Hogar. sañoho ñuhu cayu, sayocatne<br />
nuhu ñuhu, ñohoñuhu cayu.<br />
Hoguera para quemar. sasi cami.<br />
Hoyo. yende.<br />
Hoyo hazer. yosata ninondiyende,<br />
yocai ninondi ñuhu yende, yoquidza<br />
huahandi yende.<br />
Hoyos que dar en el rostro de las<br />
virhuelas. nicuvui yavui nuundi,<br />
nicuvui yende nuundi, nicuvui<br />
tesañe nuundi, nicuvuitequeque<br />
nuundi, nicuvuitequedze nuundi<br />
Hoyo que hazian en la guerra para<br />
trampa. ñuma yecu.<br />
Hojas de libro. eevuisi tutu, eedzee<br />
tutu yee yadzi tutu.<br />
Hoja de arbol. vuisi yutnu vuisi cuii<br />
daha yucu.<br />
folio 125v column 2<br />
Hoja de arbol caida y podrida.<br />
quayo.<br />
Hoja de lata. caa yadzi, caa vuisi.<br />
caa nitusi yadzi.<br />
Hoja de yerua. dahaita, daha yucu,<br />
vuisi.<br />
Hoja de maiz. dahayoho, dahavuiyu<br />
Hoja de maçorca uide camisa.<br />
Hojosa cosa de hojas. yehe vuisi yutnu<br />
yondichi yondaa vuisi, sandahavuisi,<br />
sayehe vuisi.<br />
Hojas echar los arboles. yonanavuisi<br />
yonana yucu yutnu yonacoco<br />
yutnu yonandedzi.<br />
Hojas hechar el maiz. yositandaha vuiyu<br />
yosinodahavuiyu, yococondaha<br />
vuiyu yocanandaha vuiyu.<br />
Hoja de rosa o flor. dahaita.<br />
Hojuela. dzitavuidzi yadzi.<br />
Holgarse generalmente, yocuvui<br />
dzee inidi, yodzasisiinindi, yodza<br />
sisinini inindi, yodzacanainindi,<br />
yodzadzee inindi.<br />
Holgarme como de ver juegos o<br />
cosas deleitosas. yondayandi, yosai<br />
cata nuundi, yosai quaha nuundi,<br />
yosaisasa nuundi, f. quai.<br />
Holgarse del mal ageno. yodzandaha<br />
inindi sita, yodzanuna inindi<br />
sita, yodzasino inindi sita.<br />
hollar algo con los pies. yosihi sahandi,<br />
yosihindodzosahandi, yosañundi,<br />
yosañuninondi yosañundodzondi,<br />
yosaundodzodi, f, quhu<br />
f. quañu, f. quu.<br />
hollejo de legumbre o fructa. dzooñee<br />
hollin. yaha, yaha huahi, yahadzoho<br />
huahi yaha nama huahi.<br />
hollin hazerse en alguna parte. yodzucu
folio 126r column 1<br />
yodzucu yaha yocoo yaha yocuvui<br />
yaha.<br />
Homarrache. tai cuvuinaa sayyo sa<br />
dza yuhui ñaha.<br />
hombre. taiyee.<br />
honda. ñono cande, ñono dzacana<br />
yua ñono sico yuu nono tniño<br />
yuu.<br />
honda tirar. yodzacandendi yuu ñono<br />
candu yodza qhndi yuu ñono<br />
yodzacuitandi yuuñono candu.<br />
honda cosa profunda. cono, dzo<br />
vuii dzosanituvui nuu, dzovuii<br />
dzosaniquacai, saña yosinosaha.<br />
honda agua, duta cono miniduta<br />
hondon, sahasi cahasi.<br />
hondo por lo que esta abaxo . sasi<br />
coo cuiñe sahasi, sacoo cuisi saha<br />
si, sacoo coho sahasi, sacoocavua<br />
sahasi.<br />
hondon de olla caha quedze sanisandehendico<br />
saha quedze.<br />
hongo. siye.<br />
honrrar vide acatar.<br />
honrrado. tai yehendudzu yehedzico,<br />
tai indaa ñuhu dudzu, tay yehe<br />
ñuhu.<br />
honrar el hijo al padre con hechos heroycos.yodzacananditaninondidzehe<br />
dzutundi yodzasino cani, yodzasino<br />
cuiñendi dzehe dzutundi,<br />
yochihidzico yochihindudzu<br />
dzehe dzutundi, yodzayuhu nuundi,<br />
dzehe dzutundi yodzatacu<br />
ninodzehe dzutundi.<br />
hontanales. doyo ñuhu caa doyo<br />
ñuhu vuidza, ñuhu yehendoyo.<br />
ñuhuñohonduta ñuhucaininiduta<br />
horadar. yocaandi, vide agujerado.<br />
folio 126r column 2<br />
horadado. yndii yondii.<br />
Horca para ahorcar . yutnu sacata<br />
caa ñaha, yutnu sacuitacaa , yutnu<br />
quanata, yutnucuitacaata.<br />
horma de çapato, vi. forma.<br />
hormiga. tiyoco, tidzuhu, tiyoco<br />
queque teyocoquende.<br />
hormiga grande boladora. idzundoco.<br />
hormiguero. huahiyoco yavuiyoco,<br />
ñuhuteyoco.<br />
hormiguear. yocanateyoco ycanaycahite<br />
ycanaicadzite.<br />
hormiguear por criar. yosinoteyoco,<br />
yocanate, yosinate, fu. qna.<br />
hornaça. sitnu.<br />
hornada de pan. eesitnu dzita.<br />
hornaço. dzita ñohondevui, dzita<br />
nisacohodevui.<br />
hornaguear la tierra. vi. amollentar.<br />
horno. sitnu.<br />
hornerizo hijo de puta dzayadzaca,<br />
dzaya yuhu.<br />
hornija tamara. yutnu taatutnutaa<br />
horro de esclauo. tay nindai, tay nicacu,<br />
tay ninduvuiñuu, tayninuquehe<br />
tnaha ñuu.<br />
horro libre como quiera . tay ninduvui<br />
ñuu.<br />
hortiga. davuaquaha, davua tnene.<br />
hosco. ñee cuinda.<br />
hostigar. yosaniñahandi, yocaniñahandi.<br />
H. A N T E V.<br />
Huego. vide. fuego.<br />
Huego sacar con artificio. yodzacaindi<br />
ñuhu.<br />
Huel-
folio 126v column 1<br />
Huelgo el aliento. yocotachi yuhu,<br />
yoco yuhu.<br />
Huelgo hechar alentandose. yodzondudzundi,<br />
yocana codzo<br />
dudzundi.<br />
Huelgo cerrarse. yosandehe tachi,<br />
f, qndeq, yondiyu nuu inidi.<br />
Huelgo tomar. yondaicoho dudzundi,<br />
yonanihi tachindi, yonaquaindudzundi,<br />
yonaquaitachidi.<br />
Huella o pisada sanisani sahata,<br />
Huerfano. tay ninduvui cay taindahui,<br />
tay ninduvui coyo cai, tai nisiñe<br />
naa, tay nisini yechi tay cai.<br />
Huerfano hazer a otro. vide biudo.<br />
hazer a otro.<br />
Huerta. itu,<br />
Huerto. ituita.<br />
Huesped tai yosica ichi, tai niquesi<br />
huahindi.<br />
Hueste gente de guerra. yecu, tay<br />
qhu yecu qhu tnañu.<br />
Hueso. yeque.<br />
Huebo. devui.<br />
Huesa para enterrar. vi. sepultura,<br />
Huir yosinondi. f. cono.<br />
Huidor. tay sasino.<br />
Huir hazer a otro. yodzacono ñahandi,<br />
yodzasiyo ñahandi.<br />
Huir del lugar. yonaconondi, yondesidi<br />
yosinodi.<br />
Huir lexos. yosino sicandi, yonacono<br />
sicandi.<br />
huir para atras. yondicondi, yosico<br />
conondi, yondicocavuandi, yondico<br />
cono dzumandi, dzodzuma<br />
dzuhua yondicondi.<br />
huir de los contrarios. yosico conondi<br />
sita, yosinondi sita, dzoyo<br />
folio 126v column 2<br />
dzoyosino candi sita.<br />
Huir de miedo. yosino yyondi.<br />
huyendo andar de aca para alla. sanuhu<br />
sandesi ñuu, sadzahinuuta yosino<br />
yonde sita.<br />
huir de las ocasiones. yodza siyondi.<br />
humano hombre piadoso. tay dahui<br />
ini. (vui,<br />
humano hombre terrestre, tay ñayevui<br />
humanidad. sasicuvui ñayevui sasi<br />
cuvui ñaha.<br />
humano linaje. dzo eendu tnuhu<br />
dehetacañayevui , dzo ee nica<br />
tnuhu ñayevui.<br />
humazo dar a otro. yochihiñumandi<br />
dzitnita yodzatnani ñuma dzitnita,<br />
yodzaquevuindiñumadzitnita<br />
humeda tierra. ñuhu vuidza ñuhu<br />
casi ñuhu coyo.<br />
humido. sanicuvui coyo, vuidza coyo,<br />
vuita.<br />
humedecerse algo yocuvui coyo<br />
yocuvui vuidza, yocuvuivuita,<br />
yosinovuidza, yosidzo casi, yonduvui<br />
dayu.<br />
humilde. tay sicaquai, sicadzadzi,<br />
yosicandahui.<br />
humilde ser. yondayendi, yonunindi<br />
humilde andar. yosicaquaindi, yosica<br />
dzadzi yosicandahuidi, yosicacaindi<br />
humillarse delante de otro. yyondayendi<br />
yyotnanudi nuuta, yocoocuitandayendinuuta,<br />
yocoo<br />
cavuandayendi, yosacavuandayendi,<br />
f qcavua, yocoo tetendi yocoo<br />
cuisindi, yocoo cuisindayendi<br />
humillarse. yonduvuindahuindi yonduvui<br />
dahui caindi yonduvui quaindi,<br />
yonduvui dzadzindi.<br />
humi
folio 127r column 1<br />
Humillarse de su voluntad. yocahandahuindi,<br />
yocaha quaindi yyondayendi<br />
yyotetendi, yonoocavuandi,<br />
yonoocuvuindi yonocuvui<br />
yeq quachindi, yonduvuidihidi.<br />
Humillarse a otro, inclinandose. yocoo<br />
cuitandayendi yocoonai nuundi,<br />
l. dzinindi nuuta.<br />
Humillar a otro para que buelua en<br />
si. yodzatuhuaquai ñahandisita<br />
yodzacoo cuisiñahandisita, yodzaquaha<br />
ñahandi yoquidzaquai<br />
ini ñahandi, yodzacaa quaindi<br />
inita.<br />
Humillar a otro, vengandose del.<br />
yondadzayeq quachiñahandi, yodzanoocuvui<br />
ñahandi yondadzandihinino<br />
ñahandi, yondadza<br />
dzuchi ñahandi yodzanoocavua<br />
ñahandi.<br />
Humo. ñuma.<br />
Humo espeso . ñumayai, ñuma tutnu,<br />
ñuma mihi.<br />
Humo, celajes que parecen. ñuma<br />
andevui.<br />
Humear . yocana ñuma, yosaa nini<br />
ñuma, fu. caa.<br />
Humero. vi. chimenea.<br />
Humosa cosa. sanidzucu nino ñuma<br />
sanitnaniñuma sanichihi ñuma.<br />
Hundirse la tierra o casa. yocaindidzo.<br />
yocai coho yocoo coho, yocaitnaa,<br />
yocootnaa huahi.<br />
Hundirse hazia dentro como la çera.<br />
yosivuindidzo, yosivuitnema. f.<br />
quevui, yosivui coho, yocai tnema.<br />
Hundirse petaca o chicouite por sentarse<br />
en el. yocaididzo, yocaicoho<br />
yocai tnema yocoo tnaha yeca.<br />
folio 127r column 2<br />
Hundirse el monton de tierra o harina.<br />
yosacaca yocaca yocoo caca<br />
Hundir hechar a lo hondo . yodza<br />
caindusindi, yodzacainditandi,<br />
yodza cai ndidzondi yodza cai<br />
cohondi.<br />
Hundirse algo asi. yocaindusindi<br />
yocaindi tandi, yocai cohondi,<br />
yocaindidzondi.<br />
Hundir algo con la mano yosasindahandi,<br />
f. cusi, yodzacaidusi dahandi.<br />
Huracan tachi nihi, yyo tnuu, yyo<br />
nihi yocana tachi.<br />
Hurgar. yochihindi dzondi, yosaa<br />
chihindidzondi, f. caaqh, yoñahindodzondi.<br />
Hurgunero de horno. yutnuchihindidzo<br />
saa chihindidzo<br />
Hurtar. yodzuhundi, yoquidza cuinandi,<br />
f. cadz, yosaiqueye, f. quay<br />
Huso para hilar, cata, cata yuhua.<br />
Husada o maçorca de hilo. ee cata<br />
yuhua,<br />
Husillo. yutnu yosico nuu.<br />
I. A N T E A<br />
Iacinto piedra. yuu yuchi quaha<br />
yondii nini.<br />
Iactarse. yocahatachindi yocaha<br />
huatandi, yocahadzicondi yocahandocondi,<br />
yocuvuitachindi<br />
Iactancioso. tai yocuvui huata yocuvuidzico<br />
ini.<br />
Iactarse diziendo los pecados que<br />
ha hecho. yonananahindi quachi,<br />
yonana cachindi, yonasino<br />
cachi quachindi. yocaha huatandi<br />
diq
folio 127v column 1<br />
yocuvuitachi inindi.<br />
Iactarse de linaje. vi. alabarse.<br />
Iaula. dzoco.<br />
Iaqueta sayodzo nino, dzono yodzo<br />
nino.<br />
Iardin. ituita, sañoho ita, saisi ita, sa<br />
caa ita.<br />
Iardinero. el que lo beneficia. tay<br />
yondaa ituita tay ñoho ituita.<br />
Iarro. tindoho.<br />
Iarro de vidrio. tindoho yuuyuyu, tindoho<br />
dzusa, tindoho indii nini.<br />
Iarro vidriado. tindoho nisaadzusa<br />
tindoho dee tindoho dziñu.<br />
Iarro desportillado. tindoho yuhu<br />
ñañu, yuhutahui.<br />
Iarro de pico. tindoho indodzo doho,<br />
indodzo dzata.<br />
Iarro sin pico. tindoho yuhu ticuta<br />
yuhu tinduu.<br />
Iarro de pie. tindoho yehe saha.<br />
Iarro de cuello alto. tindoho dzuqcani.<br />
Iarro sin pie, tindoho tinduu, ñasaha<br />
larro pequeño, tindohoquachi, tindoho<br />
tende.<br />
Iassar o fajar. yodzee ñahandi, yotniño<br />
yuchi nahandi.<br />
Iaspe piedra. yuu nuu yondii nini,<br />
yehedzaca deh e nuu, yuu nuu<br />
tecuiñe.<br />
Iaspear. yodzatacunini dehe nuundi<br />
Iaspeado libro. tutu nisaconuu yuhusi,<br />
tutunicuvuidehenuu yuhusi<br />
Iauali. quene yucu.<br />
Iasmin. itandoho ytandoho ñoho<br />
tnaha, itandoho nene, ytandoho<br />
quaa, itaquaa.<br />
Ioya. dzeque dziñuhu.<br />
folio 127v column 2<br />
Iornada de vn dia. sasicaychieequevui,<br />
sasica ee quevui, sasicaichi eenduvui.<br />
Iornal. yahui ee quevui, de vn dia.<br />
Iornalero. tay tatu, tai yonducu<br />
tniño, tay sasai tniño.<br />
I. A N T E. V<br />
Iubileo. cuiya yosatnahatahuinhuindatu<br />
yosinindahui ñaha<br />
sancto padre.<br />
Iubilado. tay nino cootniño, tay ninoo<br />
tasitniño, tay dzo yyo hooca<br />
tay ninucoo siña, tay ñatuvuicatniño.<br />
Iubilado ser. yonucoo tniñondi,<br />
dzoyyo hoonicandi, ninoo tasi<br />
tniñondi.<br />
Iubon. sacuinondica, saininondica<br />
dzono cuinondica, dzono nihi.<br />
Iubetero. tay quicudzono.<br />
Iuego de palabra . dudzudzeque,<br />
dudzu sacunino.<br />
Iueues idem. l. quevui qmi.<br />
Iuez ordinario, tay sino tasi, tatnutasitnuni,<br />
tai yodza sinocavuatniño.<br />
Iugar juego de pasa a pasa. yoquidzasiyoyuundi,<br />
yodzacuicosiyondi<br />
Iugar. yocatnindi.<br />
Iugar con postura. yocatnedzuhuandi<br />
Iugar a la pelota de los yndios. yocotondi<br />
ñama.<br />
Iugar ala pelota como dizen de boleo.<br />
yocatundi ñama.<br />
Iugar con piedras hechando en alto<br />
vna y cogiendo otra . yonaquay<br />
yuundi, yonaquainduundi<br />
yona
folio 128r column 1<br />
yonadzamanduundi.<br />
Iugar hechando todo el resto. yodzandaindidzuhua,<br />
yodzandai<br />
canudzuhua,<br />
Iugar a los bolos. yochihinduundi,<br />
yotneenduundi.<br />
Iugar al topar con bolas. yonachihi<br />
tnahandi yutnu tinduu, yonataa<br />
tnahandi.<br />
Iugar a las barras . yodzandiindi tinduu,<br />
Iugar al texo. yodzandiindi ticuta,<br />
yodzacaandi ticuta.<br />
Iugar a los barriles. yosani quedze<br />
tahuindi, f. cani.<br />
Iugar al soplillo. yotevuindi.<br />
Iugar a los titeres . yodza canandi<br />
dzundu.<br />
Iugar holgarse. yonducudzequendi,<br />
yodzadzequendi.<br />
Iugar lo que dezimos estarse burlando.<br />
yodzadziquendi.<br />
Iugar a la gallina ciega. yodzadzi<br />
quitiquaandi.<br />
Iugar al esconder . yodzadzequedzahi<br />
nuu tiquaa yodzahinuutnahandi,<br />
yosaquitindoondi, yodzadzi<br />
quiti ndoo.<br />
Iugar a las cañas. yocoyotnahanduvua,<br />
yonaqnitnahanduvua.<br />
Iuglar. taydzeque, tainducudzeque<br />
Iuizio. sasitasi tnuni.<br />
Iuizio entendimiento satacu ini, sa<br />
tnuni ini, dudzu yyodzini.<br />
Iuizio bueno, buen entendimiento.<br />
satacuini daqueyeni yocaicoho ini<br />
Iuizio entero. sanicuvui tacuini.<br />
Iuizio perder vno por borrachera.<br />
o por otra causa. yondoyo ñuhu<br />
folio 128r column 2<br />
dudzu yyodzinindi, ñayonaha<br />
tnunicami.<br />
Iuizio tener entero despues de alguna<br />
borrachera, o lucido interualo<br />
saninduvui casi ini, sanindetuvuiini,<br />
sanindetacuini, saninde<br />
tnoo inita.<br />
Iulio, idem. yoo sanicuvui vsa.<br />
Iunco, ancho y aspero. yuchi.<br />
Iunco otro ancho pero no aspero. yata<br />
Iunco o junquillo. yodzi.<br />
Iunco negro de que hazen baculos<br />
tnuduvuaydzo.<br />
Iunco otro pardillo. tnucuqua.<br />
Iuncia. coyo, dziyahi<br />
Iuncia otra. coyo siqui.<br />
Iuncia otra, coyo ita.<br />
Iuncia otra delgada de que se haze<br />
esteras. cane.<br />
Iuncia otra. coyo, tinduu, coyo ticoo.<br />
lunio. idem, yoo sanicuvui iño.<br />
Iuntar cosas animadas o inanimadas.<br />
yodzaqtnaha tnahandi, yotasi<br />
l. sanitnahandi. f. cani.<br />
Iuntarse asi. yonutnaha tnaha<br />
luntarse cosas tendidas y largas.<br />
yondaqtnahandi.<br />
Iuntar cosas anchas. yosaqtnahandi,<br />
f. caq, como mantas.<br />
Iuntar cosas como en compañia, y contratacion.<br />
yodzaqtnahandaandi.<br />
Iuntarse asi, vt pecunia dziñuhuniquitnahandaa.<br />
Iuntarse el dinero que estaua repartido.<br />
yonutnahandaa dziñuhu,<br />
yoquitnahandaa, yosatnahandaa<br />
futu. qtn.<br />
Iuntarse toda la hazienda. yonucoho<br />
canu.<br />
Iun-
folio 128v column 1<br />
Iuntar muchos y hazer vn açeruo.<br />
yotasi canundi, yonatasitetundi.<br />
Iunctarse carnalmente hombre y<br />
muger, yotnaha tnaha.<br />
Iuntarse en alguna parte como para<br />
consejo. yonatacata.<br />
Iunctar asi para esto la gente, yonadzatacandi.<br />
Iunctarse en parentesco. yonuquehendico<br />
tnaha tnuhundi.<br />
Iunctos ya por parentesco. yona<br />
qnitnaha tnuhuta.<br />
Iunctarse por amistad. yodzatnaha<br />
tnahandi sihita.<br />
Iunctarse los Rios. yonutnaha tnaha<br />
yuta.<br />
Iunctarse el niño con su madre. yosatnahasi,<br />
f. qtn, yosacondaa<br />
tuvuisi<br />
Iunctar por pegar, yodzatnee tnahandi,<br />
Iunctarse vna cosa con otra. yosatnahandaa<br />
tnaha, f. qtn.<br />
Iuncto vide cerca.<br />
Iunctura o coyuntura. sañoho tnaha<br />
yeque, sañohonahotnaha yeque<br />
Iuncto con otra cosa. tnaha. l. sichi.<br />
Iurar como quiera . yotniño naha<br />
ñuhundi.<br />
Iurar falso, yotniño naha ñuhudzequendi<br />
yotniño naha yetendi ñuhu<br />
Iuramento. sasitniño naha ñuhu.<br />
Iuridicion de pueblo. ñuu yehetnaha,<br />
yondaca ñahasita ñuu . yehe<br />
tnaha, yocaha tniño sita.<br />
Iurisdicion tener . yonaindi tniño,<br />
f. conay.<br />
Iurisdicion dar a otro, yotasindi tniñondi,<br />
yotniño siñandi, yocoo cani<br />
folio 128v column 2<br />
ñahandi cadzata tniño.<br />
Iustar. yotuvui tnahandi, yodzatnaha<br />
tnahandi.<br />
Iusta venir la cosa. yocuvuidzevui,<br />
yocuvui cuhua yosatnaha, futuro<br />
qtnah.<br />
Iusta estar la cosa. dzodzevuica, dzo<br />
huatuca dzo huahaca.<br />
Iusta en medida. pro diuersis supositis.<br />
dzo ee nuu, dzo ee nani, dza<br />
ee cuhua.<br />
Iusto andar. yonacaca ñuhundi, yonacaha<br />
ñuhundi, yosica ñuhundi<br />
yosicaiindi, yosicandaa, yosica<br />
cuite, f caca.<br />
Iusto andar . l. con cuidado y aduertencia.<br />
yosica tuhuandi, f casa.<br />
Iustos yguales en virtud o vicio.<br />
dzodzavuanduvui.<br />
Iusta cosa contraria al mal. sa huaha,<br />
sandaa, sacuite mihi.<br />
Iustamente. tnuhundaa mihi cuite<br />
Iusta venir la cosa que no le falta ni<br />
le sobra. mihi daa nisatnaha.<br />
Iusticia virtud. sandaasa cuite.<br />
Iusticia castigo. satasi tnuni sadzandoho<br />
ñaha sadza nani ñaha.<br />
Iustisicado ser el hombre, yonduvui<br />
queye, yonduvuindoo, yonduvui<br />
nina, yonduvuiyy.<br />
Iustificar Dios al hombre. yondadzandoo,<br />
yondadzanina, yondadzahuii,<br />
yodadza queye.<br />
Iusticiar. yodzandoho, yodzananindi,<br />
yosanindi, f. can, yocanindi.<br />
Iusticia como en el infierno, yosanindahui<br />
ñaha cuii, f. cani.<br />
Iusticiado. tay nindoho ninani.<br />
Iusticiado en el infierno con tormentos<br />
men-
folio 129r column 1<br />
tos eternos. yondoho yonani<br />
cuii.<br />
Iuzgar la justicia. yotasi tnuninindi<br />
Iuzgar del proximo. yosaqni inindi<br />
fu. qqni. yotadzi ñena inindi, yotadzi<br />
tucu ini, quando es en mal.<br />
Iuzgar entre diuersas cosas. yotuvui<br />
tnunisindi, yosaqni inindi. f. qqni.<br />
Iuzgar, estimar. yotuvuisindi.<br />
Iuzgar por pensar. yotadzi inindi.<br />
Iuuen tay sanisanu quachi.<br />
Iuuentud. sa isanu quachi.<br />
Y.<br />
Y Conjuncion copulatiua. da, sihi,<br />
dehe, tucu.<br />
Y aun, conjuncion aduersatiua.<br />
vt. y aun hazes eso todavia ? da<br />
yoquidzacando, da hoocayoquidzando.<br />
Ya, aduerbio temporis. sa.<br />
Ya es tiempo. sa huaha, sacuvui.<br />
Ya se va acercando. saquacuvui yatni.<br />
Ya acordandoseme lo que se me auia<br />
oluidado, aa, aadica huii.<br />
Ya. S. viene. sa huasita.<br />
Ya que es hecho. sanicuvui, sanicuvuidzavua.<br />
Yazer. vide, echado estar.<br />
Yda. sa saha.<br />
Ydiota. tay ñasini ñandichi ñatuhua.<br />
Ydolo. dzavui.<br />
Ydolo de los montes y cerros. quacu<br />
Ydolatrar. yoquidzandi huico, yo quidza<br />
ñuhu yuu quacundi. f. cadz<br />
yocaha ñuhundi yuu quacu.<br />
Ydolatra tay yoquidza huico, yocaha<br />
huico.<br />
folio 129r column 2<br />
Ydropesia, enfermedad. quahi yoo<br />
quahi chisi canu.<br />
Y. A N T E E.<br />
Yegua. ydzu dzehe.<br />
Yeguada. eesichi ydzudzehe,<br />
sayotacaydzudzehe.<br />
Yelo. yuhua.<br />
Yelo. escarcha. yuyu, duta yuyu.<br />
Yelo, o elada medio modo . yuhua<br />
cuisi.<br />
Yelo muy grande. yuhuatnoo.<br />
Yelo, el agua congelada. yuhuanduta.<br />
Yelo que llama agua nieue. yuhuaiño.<br />
Yema de huebo. duta quaandevui.<br />
Yema de arbol. deye yutnu.<br />
Yema de arbol el cogollito. numa<br />
yutnu.<br />
Yemas echar los arboles antes de<br />
brotar. yonatusi deye.<br />
Yemas echar los arboles brotando.<br />
yonatusi numa.<br />
Yerma tierra que nunca se ha abita<br />
do. ñuhu caa siña.<br />
Yerma tierra desamparada ya. ñuhu<br />
caa nuna.<br />
Yermo. vide, desierto.<br />
Yerno. cadzandi, dzayacadzandi.<br />
Yerro por culpa. quachi.<br />
Yerro, s. por yerro se hizo, dzonicuvuidzanaca,<br />
Yerto estar. yocuitnu.<br />
Yerua generalmente. yta.<br />
Yerua que se estiende y echa ojas. yucu<br />
Yerua que nace en herial. cuhu.<br />
Yerua con que hazen casas paxizas. yta<br />
yoco, itandacu.<br />
Yerua otra con que hazen xacales.<br />
R itan-
folio 129v column 1<br />
itandaha ita quaha.<br />
Yerua buena, inino castilla,<br />
Yerua mora, yucu tiñene,<br />
Yerua que en beuiendola pierden<br />
el juyzio. yucu nuu.<br />
yerua xabonera. nama.<br />
yerua que crian los arboles parda.<br />
yudzi.<br />
yeruaçal. saisi ita, saisi yucu.<br />
yeruaçal inculto. saisi cuhu.<br />
yesca. cachi tnuquu, cachi yosicoñuhu,<br />
futu, cuico. cachitaandico<br />
ñuhu.<br />
yeso. yuu ñuhu cachi, ñuhu cachi.<br />
Y A N T E G.<br />
Yglesia. huahi ñuhu, yuq.<br />
Ignorar por no saber. ñasinindi.<br />
Ignorar. nandidza, nandidzavuitna.<br />
Ignorar por no auer oydo dezir lo<br />
que ay. ña yosinindi, f. qni.<br />
Ignorar lo que ay o pasa . ña yonahandi,<br />
ña yosinindi.<br />
lgnorar por poco saber. ñatuhuandi<br />
ñacuvui huaha ñayonaha tnunindi<br />
ñayocuvui huaha. l. ñatuhuaha<br />
tniño simaindi, ñatuhuandi.<br />
Ignorar como la vltima hora. ñayo<br />
naha tnunindi.<br />
lgnorante hombre de poco saber.<br />
tay ña tnuni ini, tay ñatuhua,<br />
ñandichita.<br />
Ignorantemente hazer algo. tnuhu<br />
ñatnuni ini niquidza.<br />
Iguales cosas parejas. dzo eenuu ee<br />
nani, dza eccuhua.<br />
folio 129v column 2<br />
Igualarse. yodzadzevuitnahandi, yocuvuidzevui<br />
tnaha, yoquahadzavuatnahandi.<br />
Yguales en vicio o en virtud. dzodzevuindudzavuantehendu,dzevuindudzavua<br />
dehenduvui caa,<br />
vel cuvui.<br />
ygualmente asi. tnuhu dzavuanduvui.<br />
ygual cosa pareja como suelo . dzo<br />
eendaa dzaee nani.<br />
ygual el padre, ygual el hijo, ygual<br />
el spiritu sancto. dehe nuni personas<br />
sadzevuindudzavua.<br />
yguales en edad . dzo eenducuiya.<br />
ygual precio, todo de vn precio. dzo<br />
eendu yahui, yosacuine.<br />
yguala o concierto en compra. sasi<br />
tna ndaa yahui.<br />
ygualarse en el precio . yotnaiyahuindi<br />
sihita.<br />
ygualarse para qualquiera cosa. yotnai<br />
tnunindi sihita.<br />
ygualar midiendo el vno con el otro<br />
para ver si son yguales. yodzadzevui<br />
ñahandi, yodzaquahadzavuandi.<br />
ygual peso en las balanças. daa<br />
cuhua.<br />
ygualar el peso. l. pesar bien. yochihi<br />
cuhua daandi.<br />
ygualado asi. yehe cuhuandaa, yehendaa<br />
cuhua, yehecuitecuhua,<br />
fu. quehe.<br />
ygualar los huesos. yondaqtnahandi,<br />
yeque yondaqdzavuandi, yodzadzevuindi,<br />
yosaqdzavuandi,<br />
futuro. caq, yosanidzavuandi, futuro,<br />
can.<br />
ygualar lo aspero, yoquidzandeendi<br />
di
folio 130r column 1<br />
di, fu. cadz. allanandolo.<br />
ygualar a todos, dandoles vna paga.<br />
dzo ee cuhua caa yahui yosahandita,<br />
futuro cuhua, dzoee<br />
cuhuayehe.<br />
Ygualarse o concertarse enel pleyto.<br />
yotnaiquaindihita.<br />
yguales en edad. dzohoondu sa sanuta,<br />
dzo eenducuiya.<br />
ygualarse en palabras . yondadzadzavuandi,<br />
yodzatnahandi sita,<br />
yondadzanaandi sita, yotniñodzavuandisita.<br />
ygualar a los que traen diferencias. yotasindi<br />
yuhu sahundi sita, yoqui<br />
dzaquayndi, futuro. cadz. yodzandaha,<br />
yodzandicondi inita, yodzatnahandi<br />
, yodzadzevuiñahandisita.<br />
ygualar a otros en dignidad. yondaq<br />
dzva ñahandisita.<br />
ygualarse a otro mayor como lucifer<br />
que se quiso ygualar con Dios.<br />
yosaq dzavuañahasi siya, fu. caq.<br />
aqui esta actiue. ygualarse asi passiue,<br />
yonduvuidzavuandi, yosatnahandaandi<br />
sita, fu. qtnaha yonutnahandi.<br />
ygualar a otros tractandolos de vna<br />
misma manera. yotasidzavuañahandi<br />
sita . es del mayor para<br />
los menores.<br />
yguales son todos los hombres delante<br />
de Dios. dehetacañayevui<br />
dzo eecuhua nucavua dzavuata<br />
nuu nanastohon Dios.<br />
ygualar vna cosa como el suelo, yoquidzandaandi.<br />
ygualar libro de quentas. yonatasi<br />
folio 130r column 2<br />
tnahandi.<br />
ygualar las quentas poniendo algunas<br />
partidas que faltasen. yondai<br />
tniñondi dudzu tutu<br />
ygualarse las quentas asi. yondai<br />
coho tutu.<br />
ygualar las quentas quitando lo que<br />
no auia de estar por auerse puesto<br />
mal o por yerro. yodzandoondi<br />
yodza nuundi sanisacoondaa<br />
naho, sanicoo coho, naho.<br />
vel naha, sanisia coondaa hua<br />
dzevui.<br />
ygualar lo desygual. yodzatnahandi,<br />
yodzavuandi.<br />
ygualar cosas lagas. yodzadzevuindi,<br />
yodzadzavuandi, yodzaquaha<br />
tnunindi.<br />
yguales son. ninduvuidzavua.<br />
ygualarse haziendose ygual, y parejo<br />
con otra cosa . yocuvuinani,<br />
yonduvuinani, yonduvuidzavua<br />
yonutnaha, yonucavuandaa<br />
yonatavui, yosatnaha,<br />
fu. qtnah.<br />
yjada, enfermedad. quahi cana cuiñotuchi<br />
dziñe chisi, quahi cana<br />
cuiñendaa dziñe chisi.<br />
yjares. dziñe chisi.<br />
ylicita cosa. sa huacuvui yoocadza<br />
yoo cachi.<br />
y luego. daqueyeni.<br />
y luego ala hora. danditani, danditandu,<br />
huitnani.<br />
yluminar letras o libros. yosaconuundi,<br />
tutu, f. caq nuu.<br />
yluminador. tay yosaco nuu tutu.<br />
ylustre. tay yehedzico, yehendudzu.<br />
R 2 ylustre
folio 130v column 1<br />
Yllustre ser . yehedzico yehendudzundi,<br />
fu. quehe.<br />
Yllustrissimo. tay yyo yotacu nino<br />
tay yyo yehedzico . yyo yehendudzuta.<br />
Y A N T E M.<br />
Ymagen. naa.<br />
Ymagen de bulto . naa nisasita<br />
naa nisatandusata naa ñayevui.<br />
Ymagen de pinzel. naa nicaidzicota.<br />
naa nidzatacuta naanisacota.<br />
Ymagen pintada al olio . naa nicuvuindaha,<br />
naa nichidzotandaha,<br />
naa nitaatandaha, naanisacodzondaha.<br />
Ymagen al temple sin olio. naa nidzaha<br />
hoonicata naa nisaco hoo<br />
nicata.<br />
ymagen de relieue. naa ña ñuni, naa<br />
dzavuani, naa ña nisinonee.<br />
ymagen de borron sin color. naa<br />
dzoica nidzitadz cota naa nitasi<br />
nahata, naa nisacoo naha naadzo<br />
icanicuvuitnoo.<br />
ymagen de diablo, o ydolo. naa ñuhu,<br />
naa nidza nahata ñuhu, naa nitasi<br />
nahata ñuhu<br />
ymagen otra para memoria de lo pa<br />
sado, entre Indios. naandeye<br />
ymagen de estampa, naa nisadzita<br />
tnoo, naa nisasitandusa caa, naa<br />
nidzananata.<br />
ymagen sacar al viuo. yonatavuandi<br />
naa. yodzananandidzavuatnaha<br />
yyo, l. caa.<br />
ymaginar. yotadzi inindi.<br />
imaginar en lo que se ha de hazer.<br />
folio 130v column 2<br />
yotadzi inindi, yonacani inindi,<br />
yochihitnuni inindi.<br />
ymaginar estar pensatiuo. yñequacandi,<br />
yyoquacandi, yonatuvui<br />
yuhundi, yonatuvuidzaandi, yona<br />
tuvuitnaandi.<br />
ymitar con bueno o mal exemplo.<br />
yositodzavuandi, fu, coto, yosai<br />
taniñondi, fu. quai,<br />
ympaciente. tay yocana cuvui ini,<br />
tay ñayosaha ini.<br />
ympaciencia tener . yocanacuvui<br />
inindi, ñayosaha inindi, ñayosaicanu<br />
inindi.<br />
Impacientemente. tnuhu canacuvui<br />
ini.<br />
Impassibilidad. ña tuvui sandoho<br />
sanani.<br />
Impedir, vide, estoruar,<br />
Impedir, o para que no se vaya yonootasi<br />
ñahandi,<br />
Impedido asi, tay ninootasi ñahata<br />
Impedido estar alguno por algund<br />
occupacion, yyotniñondi yonaconinondi.<br />
fu, candico.<br />
Imperio. satoniñe yya, siña yya.<br />
Impetrar, alcançar. yocuindatundi,<br />
yocaindahuidatundi, yonihitahuindi,<br />
yocaitahuindi.<br />
Impetrar rogando. yonanihindi, yonaquatundahuiñahandi.<br />
lmpetuosamente, tnuhu yehecayu<br />
yehe sacu nihi.<br />
Impetu, lleuar corriendo . ynditasinoni,<br />
fu. cuindita.<br />
Importuno pedigueño . tayndehui<br />
tay dzuchi ini.<br />
Importuno en negocios . tay neni<br />
ini, tay ñee, tay tnini,<br />
Im.
folio 131r column 1<br />
Ymportuno en negocios. tay neni<br />
ini, tay ñee, tay tnini.<br />
Ymportunar a Dios con oraciones<br />
ñee yonaquatundi, yyo tnini yonaquatundi<br />
stohonDios<br />
Ymportunar por frequentar. yoquidza<br />
ñeendi, f. cadza.<br />
Ymportunamente asi . tnuhu ñee<br />
yoquidza.<br />
Ymportar ser necessario. yosini ñuhu,<br />
f. qni.<br />
Ymponer peccado a alguno, yonatniño<br />
sisi ñahandi, yodzatavui<br />
sisi ñahandi, yodzatavuindodzo<br />
ñahandi, yondadza sisi ñahandi<br />
quachi, yoquidza sisi ñahandi,<br />
fu. cadz .<br />
Ympuesto serme algun peccado. yotavui,<br />
yosidzondi quachi.<br />
Ympossible que no se puede hazer.<br />
ñacuvui ñacanu, ñacuvuiyu, ñacanuyu,<br />
f. hua cuvui.<br />
Ympossible ser no tener remedio.<br />
ñahuisi cuvui natuvuidzavua cuvui,<br />
ñatuvuidzavua cadza, ñanihi<br />
huisi dzavuacuvui, ñatuvuihuisi.<br />
f. hua.<br />
Ympotente que no puede nada. tay<br />
ñacuvui sita, tay ñacuvui huaha<br />
sita, tay ñacanu sita.<br />
Ympotente que no puede engendrar.<br />
tay nicuita, tay nicuvui naha,<br />
tay huita, tay ñitevui,<br />
Ymprecar contra alguno deseando<br />
le venga mal. yodzandaha iniñahandi,<br />
yodzanuna iniñahandi, yodzacai<br />
iniñahandi.<br />
Ymprimir libros . yosadzindi dusa<br />
caa, f. quadz, yotaandindusacaa,<br />
folio 131r column 2<br />
yotavuandi dusacaa tutu, yodza<br />
canandusa caa tutu.<br />
Ympresso libro. tutunisasindusacaa<br />
tutu nitaatadusacaa, tutu nidza<br />
canatacaa tutu nitavuandusa caa<br />
tutu sanisacondaandusa.<br />
Impression, la emprenta. dusacaa,<br />
saquadzi tacu.<br />
Impressor. tay yosadzi dusa caa, tai<br />
yodzacanadusa caa tacu.<br />
Y A N T E N.<br />
Ynabil. tay dzo huisica, tai dzo<br />
tnunica, tay ñatuhua tay ña<br />
tnuni ini, tay ñacasi ini, tay ña<br />
tacu ini, dzotay nica, tay daha naha,<br />
tay daha cundu, tay dzusa.<br />
yncitar a otro . yodzacuvui ini ñahandi,<br />
yochihi yuhu ñahandi, yodzacana<br />
cuvui ini ñahandi, yodza<br />
catne ini ñahandi, yodzacana cono<br />
ini ñahandi.<br />
ynclinarse, abaxando la cabeça. yocoo<br />
cuitandayendi, yocoo cuisindi,<br />
yocoo cavuandayendi, yocoo<br />
nai nuundi.<br />
ynclinarse baxando la cabeça para<br />
mirar hazia abaxo. yodzasihi<br />
nuundi, yosito nuundi, fu. coto, yodzacai<br />
nuundi, yosaandita caandi.<br />
ynclinarse a algo, aficionarse. yondiyo<br />
inindi, yosiconduundi, f. cuico<br />
yosita inindi, f. cuita, yocoo cuita<br />
inindi, yocuvui inindi.<br />
ynclinacion. dzavua yyo dzavua caa<br />
dzavua nicacu.<br />
ynclinarse a otro, fauoreciendole. yocuvuisihindita,<br />
yñesihindita. f. cuiñe<br />
R 3 yn-
folio 131v column 1<br />
Ynclinarse el coraçon a tal cosa. yosico<br />
inindi. fu. cuico. vi. aficionado<br />
estar.<br />
Ynclinar a otro a mal. yonatniño<br />
dzanaini ñahandi, yodzanoo cuisi<br />
ñahandi, yonatasindayendi, yonatasindiyeñahandita.<br />
Ynclinarse pared. quacuiñendaye,<br />
quandita quacasa nama.<br />
Ynclinato capite. sanicoo cuitandaye<br />
yayaya.<br />
Ynclinar a otro con buen exemplo.<br />
yotnino tacu ini ñahandi.<br />
Ynclinarse como frailes. yocoocuitandayendi.<br />
Ynclinar palo o otra cosa, yosanindayendi,<br />
fu. cani.<br />
Ynconsideradamente hazer algo.<br />
dzo huisicadzo tnunica, dzonaa<br />
dzoñuuca, yoquidzandi, f. cadz.<br />
Ynconstante hombre. tay yondicocavuaini,<br />
tay yondicocuisi ini, tay<br />
datne ini, ñanday ini, tay ñañu<br />
ini, tay yondiconai ini.<br />
Yncontinente en cosa de passion.<br />
tay ñacanuini, tay ña saha ini, tay<br />
dzuchi ini, tay ñatasii, ini, tay ña<br />
yeeini, tay datne ini, ña tuhu ini,<br />
ñayoquevuiquachi.<br />
Ynconuiniente. sañoho sayotuhu<br />
nino. l. dzatuhunino.<br />
Yncorrigible. ña yonduvuiquaita,<br />
ña yoninita, ña yosacoho inita.<br />
Yncorrupto. sañanitevui, ña nitnani.<br />
Yncorrupta donzella. vi, virgen .<br />
Ynculcar negocios. yodzacuihindi,<br />
yodzacandi, yoñoo ninondi tniño.<br />
Ynculpado, ñaquachindi, ñadzicandi<br />
folio 131v column 2<br />
di, ña sahandi<br />
Ynculto. cuhu cutu.<br />
Yncurrir en pena. vi. supra.<br />
Yndeuoto . tay ñatnini ini, ña ñee<br />
ña chito yonaquatutanDios, ña<br />
yocuvuicuyu, ñayosacoondaa nihi<br />
tniñonDios, ña yosacoondaa<br />
tneni tniñonDios.<br />
Yndigno ser de algun bien . ña yyo<br />
sindi, ñaa caasindi, ñandatundi,<br />
ña caa ñaisi sindi ña yosatnaha<br />
sindi.<br />
Yndigesto, yi. digerir puesta la negacion.<br />
ña sita nini sacasi.<br />
Yndiuisible, sahuacuvui caa quehe<br />
huacuvui tanda huacuvui duvui<br />
dzee.<br />
Yndomito. vi. incorrigible.<br />
Yndulgencia. sayondo saqui quachi<br />
sayocaindaa sandoho, sayositandodzo<br />
penitencia, sayositandaa<br />
pena, sayondoo yondoyo sananita<br />
nicuvui.<br />
Yndustria. sayosai ini, natnani ini sa<br />
tuhua ini, huisi ini.<br />
Yndustrioso. tay yonduyu. tay yoquaha<br />
tay tnani ini.<br />
Yndustrioso ser. yocuvui huisi inindi,<br />
yonañandichi inindi, yosinindichi<br />
inindi, yocacuvuisi inindi,<br />
yodzatnani inindi.<br />
yndustriosamente viuir con artificio.<br />
tnuhu tnani huisi ini yosicandi.<br />
ynduzir, yodzisino ini ñahandi, yodzacahandi<br />
inita, yodzacai ini ñahandi,<br />
yochihi yuhu ñahandi.<br />
ynestimable cosa. ña tuvui yahui, ña<br />
tuvui cata qtnaha, ñatuvui sanduvuidzavua.ynfa-
folio 132r column 1<br />
Ynfalible cosa. sacuiteyu.<br />
Ynfalible. saqcuvui.<br />
Ynfamar a otro. yodzanoo cuvui<br />
ñahandi, yodzanday dzicoñahandi,<br />
yodza nuu naha ñahandi, yosataninondi<br />
tnuhuta, fu. cata,<br />
ynfamado estar. yositanino tnuhundi,<br />
futu. cuta, yondaidzicondi, yonuu<br />
nahandi, yonucoo nahandi,<br />
yonduvui nahandi, yonoocuvuindi.<br />
ynfamar a otro diziendo del lo que<br />
no ay, dzonaa dzo ñuuca yodzandai<br />
dzicondi.<br />
ynfamador. tay dzandaydzi coñaha<br />
ynferir. vi. colegir.<br />
ynfernal cosa. sasi andaya, si andaya<br />
ynfiel. tay ña sinindisa.<br />
ynfiel, que no guarda la palabra. tay<br />
dzocaa queyeca, tay yosanunino<br />
tniño. l. dudzu, vi. sementido.<br />
ynfiel, de quien no se fian. tay ñacuvui<br />
canu inisita, ñacutu inisita,<br />
vi. abonado<br />
ynfiel en lo que le dan a guardar.<br />
quecisa, tay cana. l. cañandaha, tay<br />
yoo cuvui canu inisita.<br />
ynfieri. qua, vt quasinocavua. vase<br />
acabando.<br />
ynfierno, lugar de dañados. andaya<br />
anuhu anuhu naa, anuhu dahui.<br />
ynficionarse, lugar. dzicoini yocanandita<br />
yosaha huahi, dzico quahi<br />
yocanandita.<br />
ynficionado asi huahi yosaha dzico<br />
quahi. l. dzico quene.<br />
ynfinito Dios. ñuhu dehe cuvui, dehe<br />
huaha, huaqndehe huaqnaa.<br />
Ynfinitas cosas sin numero. sañe ye<br />
folio 132r column 2<br />
yehendahui, ñayehe tnuni<br />
Ynfinito, que no se puede acabar.<br />
sa ñayosandehe, sa ña yonaa, fu.<br />
qnd. fu. qnaa.<br />
ynfinitas vezes. ñayehe tnuni, ña<br />
yehendahui, ña yatni, ñahuii, ña<br />
yehe toto.<br />
ynformar. yocachindaandi sita, yonacahui<br />
ndaandi nuuta, yonacachi<br />
casindi nuuta.<br />
ynformar al letrado. yonaha tniño<br />
naha ñahandi sita.<br />
ynformar a otro de lo que ha de hazer.<br />
yodzatuhua ñahandisita.<br />
ynformarse de otro. yosicatnuhundi,<br />
f. caca, yondacatnuhundi yosatuvuidzondi,<br />
fu. quatu.<br />
ynformacion hazer contra alguno.<br />
yonducundi dudzu.<br />
ynflamar a otro o encenderle en<br />
amor. yodzahuidzindi inita, yodzacatnendi<br />
inita, yonadzadzaan -<br />
di inita, yodzacuidzindi inita, yonadza<br />
nunindi inita.<br />
ynflamarse. yocuidzi inindi, yodzunni<br />
ini, yonuni inindi.<br />
ynflamarse el anima. yosaandita nino<br />
inindi, fut. caa, yodzaa yosini<br />
animandi, con los demas.<br />
ynfructuoso arbol. yutnu nama, yutnu<br />
nicoco naha.<br />
yngenio, habilidad. satacutnuni ini,<br />
sañoho tacuini.<br />
yngenioso. vi industrioso.<br />
yngerir arboles. yochidzotnahandi<br />
yutnu yodzatnee tnahandi yutnu,<br />
yonacanindodzotnahandi yutnu.<br />
yngerto arbol. yutnu ninucodzo<br />
tnaha.<br />
R 4 yn-
folio 132v column 1<br />
Yngle. ytnudzehe toco.<br />
Yngrato ser. vi. agradecer. añadiendo<br />
la negociacion.<br />
Ynhumano sin charidad . tay ñaita<br />
ini, ñandahui ini.<br />
Ynhumano cruel. tay dzaa ini, tay<br />
dzicoini.<br />
Ynjuriar a otro. yodzatevuininondi<br />
nuuta, yodzacaha nuu ñahandi,<br />
yodzacahaninondi nuuta, yoquidza<br />
huadzevuindi nuuta, futu.<br />
cadz.<br />
Ynjuriar a otro con palabras. yodza<br />
yevuiñahandita yocahasisindita<br />
yocahayechindi, yocaha quadzundita,<br />
yosii cahanahandita yosiindisita<br />
dudzu caha. f. cuvui.<br />
Ynjuriado. tay nicuvui caha.<br />
Ynjusta cosa. sañandaa, ñacuite, ña<br />
mihi, sañahuaha<br />
Ynobediente. tay nihi ini, tay ñayosaindatu,<br />
tay saa ini, v. contumaz:<br />
Ynobediente ser. ñayosaindatundi,<br />
ña yosai yuhundi.<br />
Ynocente. tay ñatuvui quachi. tay<br />
ña saha ñadzica, tay ñatuvui sayo<br />
saanduu, tay ñatuvui sayo saquehe,<br />
ñatuvuiquachi yondaa<br />
yondichita.<br />
Ynnumerables. vi. infinitas.<br />
Ynquieto ser. yo nuhu yondesindi,<br />
ña yyodzadzicandi.<br />
Ynquieto tay nuconodecono, tay<br />
nucahindecahi, tay danda coho<br />
dandaquedze.<br />
Ynquieto, trauieso, tay cana, tay<br />
neni.<br />
Ynquieto estar el enfermo. vide<br />
afligido.<br />
folio 132v column 2<br />
Ynquieto estar en la consciencia<br />
yosidzo inindi, vi. escrupulo.<br />
Ynquietar a alguno. yoquidza nenindita<br />
yonadzacaninondi inita<br />
yodzaca nino ini ñahandi yodza<br />
tnañu ini ñahandi, yodzaqcuiñe<br />
ini ñahandi.<br />
Ynsignias de honrra. tnuni huii,<br />
tnunidzico, tnuni huaha, tnunidzavui.<br />
Ynsignias de vencimiento, daindodzo<br />
tnunidodzo.<br />
Ynsuficiente ser para lo que es menester,<br />
ñayosatnaha ña yosaquaha,<br />
ña yosacuvuidzevui, ña yoquaha<br />
cuvui.<br />
Ynspirar Dios, hablar al coraçon.<br />
yodzacahanDios inindi, yodzacuvuinDios<br />
inindi, yodzacaiya<br />
inindi.<br />
Ynstante. dzotuvuini, dzohoondu<br />
tuvui hoo naquanini, hoondoyocotoni,<br />
hoonudzucuani, dzoqueyeni.<br />
Ynstincto natural. sadzavuayu caa<br />
ini, sadzavua yyo ini, sadzavua<br />
ncacu.<br />
Ynstruir, doctrinar. yodzanahandichi<br />
ñahandi, vi. disciplinar.<br />
Ynstrumenro de qualquier cosa.<br />
sa satniño tay huisi.<br />
Ynstrumento musico. ñuu yoho.<br />
Ynstrumento tal tañer. yosadzindi<br />
fu. quadzi, yodzacadzindi, yodza<br />
candandi, yodzaquacundi.<br />
Yntentar alguna cosa. yonaquaha<br />
inindi, yonatnai inindi.<br />
Yntercessor. tay sino nuu, tayyocahandaadodzo<br />
ñaha tai ñoho saha,<br />
tay
folio 133r column 1<br />
tay yosiconai dudzu, tai sanayndudzu.<br />
Ynterceder. yosino nuundi, f. cono<br />
nuu, yosiconaindi dudzu, f. cuico<br />
yosanaindi dudzu, f. quay.<br />
ynteresal. tay yahui, tay nee ini.<br />
ynterrumpir platica. vi. estoruar.<br />
ynterrumpirse historia, o materia.<br />
yotandanino, yocainano, yo cai<br />
coho, yosivuicoho. f. quevui.<br />
ynterrumpida asi. sañohonay, sañohondico,<br />
sañohondiya, sañohondadzi.<br />
ynterprete. tay caha dzaha , tay<br />
siconai yuhu, tay yosico caq<br />
ndudzu,<br />
ynterpretar. yocahadzahandi, yodzandicocavuandi,<br />
yosiconay<br />
yuhundi, futu. cuico, yodzandicocuisi.<br />
yntricar algun negocio. yoquidzacanandi,<br />
yoquidzatetacandi, yoquidzatatendi,<br />
yoquidza nenindi,<br />
yoquidzataandi.<br />
yntroduction de platica o sermon.<br />
sacai sahandudzu, sachihi sahandudzu.<br />
ynuentario. tacu yondaa sayehendahuisita.<br />
ynuentariar . yocahuindi dehe sasi<br />
mayta.<br />
ynuentar algo de nueuo. yosai inindi.<br />
futu. quai, yodzacacu inindi,<br />
yodzatuvui inindi, yodzaquevui<br />
inindi.<br />
ynuernar. dzoy yocandi huico yuhua<br />
yyosiñandi huico ñumi.<br />
ynuernal cosa de ynuierno, sacuvui<br />
huicoñumi. l. yuhua.<br />
folio 133r column 2<br />
ynuernal fructa cuihi ñumi. l. huico<br />
ñumi.<br />
ynuierno. huico ñumi, huico yuhua<br />
Y. A N T E R.<br />
Yo. pronombre. duhu, y encomposicion.<br />
di.<br />
Ypocrita, vi. hipocrita.<br />
Yr. yosahandi, fu. qhu. impera. quaha,<br />
preterito perse. quaa, diziendo,<br />
fuesse, quanuhu.<br />
yr a pueblo proprio. yoñuhundi, preterito,<br />
quanuhu, quando es 3. persona,<br />
imperatiuo, quanuhu.<br />
yr en pos de otro. yosandicondita,<br />
fu. qnd. ytandicondita.<br />
yr occultamente. yosaha ninindi,<br />
fu. qhu. yosaha yuhundi.<br />
yr por agua. yo saquai indiduta, futuro,<br />
qquai, yosacuidzondiduta,<br />
futuro. qcuidz. yosacaindi duta.<br />
futu. qcai.<br />
yr el agua dando golpes en piedras.<br />
yosatusinduta yuu, futu, qtusi, yosasandaanduta<br />
nuu toto, futuro,<br />
casa, yosa casandaanduta, futuro<br />
qcasa.<br />
yr por algo generalmente. yosacahindi,<br />
fu. qcahi, imp. quacahi.<br />
yr mejorando en la enfermedad.<br />
quanduvui huaha, quanduvui quay<br />
inindi, quanduvuindai inindi, quacoocuisi<br />
sayocuhuindi.<br />
yr a dar noticia o relacion de algo.<br />
yonutniño nahandita.<br />
yr auiesa la flecha . yondai dziñe<br />
duvua, yondai yaqua yondai yohonduvua.<br />
yr
folio 133v column 1<br />
Yrse augmentando algo. quacaya,<br />
quaqua nino. huasicodzo, huasi<br />
cuvui cahi, huasi cuvui niñe.<br />
Yr a llamar a alguno. yosacahandi,<br />
yosaquacandi, f. q, c, imper. quacaha.<br />
Yr deteniendose por algun temor<br />
sacoo cuiñendi, sasiñe sasiñendi,<br />
sacoo cuinondi, sa sino sasinondi,<br />
sasicandi.<br />
Yr a ver. yosacotondi, f. qcot, yosa<br />
quindi, f. qqu, yosandayandi,<br />
Yr y venir. sanuhu sandesindi, sanday<br />
sandevuindi, yosiconuundi,<br />
f. cuico, yonunooyonde noondi.<br />
Yr a pedir consejo. yosatuhua ñahandi.<br />
f. qtuh, yosaquatu huidzondi<br />
sita, yosaquatu ninondisita yosa<br />
quaca tnuhundi. f. q.<br />
Yr a ver otra vez. yosacoto tucundi.<br />
dahoocayosacotondi.<br />
Yr por medio. yosanumañundi yosivui<br />
noo mañundi, f. canu, f. quevui.<br />
yotniñonoo mañundi.<br />
Yr por sus pies. yosica sahandi, yosica<br />
maindi, f. caca.<br />
Yr por debaxo. yosaha ninindi, f. qhu,<br />
yosicanindi.<br />
Yr a ser contados . yonuquehendahuindo<br />
yonuquehetnahando.<br />
Yr por orden vno en pos de otro.<br />
yñeyuq quaha, yehe yuq quahata,<br />
yehetnaha quahata, f. cuiñe,<br />
f. quehe.<br />
Yrse acabando algo. quandehe.<br />
Yrse acabando cosa entera. quanee<br />
Yrse acabando cosa liquida.<br />
quandoco.<br />
Yr las nuues con presteza. huico<br />
folio 133v column 2<br />
ichi yocana huico yechi yocana.<br />
Yr delante de otro. yochidzo nuundi<br />
vide guiar.<br />
Yr a saludar a otro. yosayuvui ñahandi,<br />
yosadzacanuiniñahandi.<br />
Yr con tiento o de espacio. yosaha<br />
quaindi, yosaha huayundi. yosaha<br />
tuhuandi, f qhu.<br />
Yr presto saa yosahandi queye yosahandi,<br />
ee tnani qhundo, yachi<br />
yachi qhundo, canumi canahando<br />
qhundo danumi danaha qhudo,<br />
danahani qhu, caca queyendo.<br />
ve presto.<br />
Yr tentando con las manos o pies.<br />
yodza cacandahandi, sahandi. sa<br />
sicandi, dzosasihicasahandi yosahandi<br />
yodzacacanduundahandi<br />
yodzacaca dahandi.<br />
yr en pos de otro que va huyendo.<br />
yochidzondi condita, yotasindicondita,<br />
yosandico saandita, yosandicondita.<br />
yr attopellados, yotavuininotnahata,<br />
yotavuindodzo tnahata yosahata,<br />
yosacoondihi tnahata yosahata,<br />
f. qcoo, yosaquehe tnahata,<br />
yosaha nutehui detehui yocuvuita,<br />
yoquidza tnañu tnahata<br />
yosahata.<br />
yr todos junctos. sasiyo yucuta quaha,<br />
satavui tnaha quaha sandehe<br />
tnahata quahata, dzohoo satehui<br />
taquahata.<br />
yr muy cargada la barca o carreta.<br />
yyonicootnee yyonicoo quaa<br />
yyo chitu ñoho; cata, vel,<br />
tnundoo.<br />
yr por rodeos a alguna parte. yosa<br />
cui-
folio 134r column 1<br />
cuicundi ichi, f qcuico, yosaquaandichi.<br />
f. qquaa.<br />
Yra. sacuvuidzi ichi ini. sacuvuicahuiini,<br />
sacuvuidzaa ini. sacuvui<br />
satuini.<br />
yr arrebatada . sada queyeni yodzicoini.<br />
yra envejecida. sacuvuidzichi naha<br />
ini, sadzoo sanaha, sadzichi<br />
sanaha,<br />
yr a estar con alguno para que le<br />
prouea de lo necessario yosatuhuandita,<br />
f. qtuh, yosaquehendi sita<br />
futuro, qquehe, yosatnahandita,<br />
f qtnaha.<br />
yr a sus parientes le prouean de lo<br />
necessario. yonutuhuandi.<br />
yra de Dios. sacuvui queyendiyastohonDios.<br />
yrregular . tay nisacondaa quachi.<br />
tay nindiyuninduvui yy, ninduvuidzoo.<br />
Y. A N T E S.<br />
Ysla cercada de agua. ñuhuñoho<br />
mañunduta ñuhu . caa mañunduta.<br />
ysopo. yutnundahanduta, yutnu yodzondaa,<br />
yutnu sadzonduta, yutnu<br />
quidzindodzonduta, yutnu<br />
sadzo ñaha duta, yutnu yodzaquete<br />
ñahanduta, yutnu yodza qcavuanduta.<br />
yutnu yodzandavuanduta<br />
yutnu tiata . yutnu sainduta<br />
yy.<br />
ysopear rociando con el ysopo. yoquidzindodzonduta,<br />
yosadzo ñahandiduta,<br />
f. codzo, yodzaquete<br />
folio 134r column 2<br />
te ñahandi duta.<br />
ystoria. duvua yya, tnuhu sanaha<br />
tnuhundoho, tnuhu niquidza yya,<br />
tnuhu nicuvui tnuhu nisica<br />
dudzu tnuhu yata.<br />
ystoriador. tay taa tnuhu sayyo tay<br />
taa tnuhu nicuvui sanaha, tay<br />
ninataa ñee ñuhu, tay ninataa tonindeye.<br />
ystoria contar vide contar.<br />
ystoria de linajes. tonindeye.<br />
y tambien. dehe, dzavua, dehe tucu<br />
sihi dzevui, dzavua.<br />
yugo. yutnucavuandodzo sañu. l.<br />
tnaa ydzundeque.<br />
yugada de tierra. sayositu ydzundequeee<br />
quevui.<br />
yunque. caasacusindodzo caa nuusi,<br />
yosasindodzo caa nuu cono,<br />
caa sasandodzo caa, caa tayu.<br />
yunta de bueyes. tayu.<br />
yzquierdo . tai daha itni dahadzatni,<br />
daha yaqua.<br />
yzquierda mano. daha ytni dahadzatni<br />
daha yaqua.<br />
L. AN T E A.<br />
Labor. tniño.<br />
Labio o labrio. ñeeyuhu , ñee<br />
dzehe yuhu.<br />
Labrar tierra. yositundi, futuro cutu.<br />
yosani conondi, futuro, cani,<br />
yosane.<br />
Labrada tierra. ñuhu nisitu, ytu nisitu,<br />
nisane.<br />
Labrador. taysitu, tay sane itu.<br />
Labrar milpa para bien comun. yositu
folio 134v column 1<br />
yositu catandi, yotniño catandi yonducundi<br />
cata.<br />
Labrar milpa que nunca se a labrado.<br />
yositundasindi , yonacaninda<br />
sindi cuhu cutu, yonacaaninondi<br />
cuhu cutu, yositu nuundicuhu<br />
f. cutu.<br />
Labrar esta milpa ygualando la tierra.<br />
dasi yonacachindi dasi yona<br />
quindi dasi yonatahui quachindi,<br />
tehui tehui yondaq huiindi,<br />
Labrar la milpa antes que se siembre.<br />
yositusañundi.<br />
Labrar la milpa despues de nacido<br />
el maiz para deseruarla . yositu<br />
nonondi cutuee, yositundi cutu<br />
cuii, yositundi.<br />
Labrar la milpa despues de mas crecido<br />
el maiz limpiandola. yositundi<br />
condi yata vvui yondaqndi<br />
yonacutundi.<br />
Limpiar las milpas quando tienen<br />
elotes. yonacutu ninindi huiyu<br />
yatavni yonacutundi.<br />
Labrar la milpa despues de seco el<br />
maiz para ablandar la tierra para<br />
el año siguiente. yonacutu cocondi,<br />
yodaqndayundi, yodzacaandi<br />
ñuhusaha huiyu yataqmiyonacutundi,<br />
yosañunindi saha<br />
huiyu.<br />
Labrar la milpa que a estado por labrar<br />
dos o tres años. yehe yonaquañundi<br />
yotnohondi cuhu . l.<br />
yucu yehe.<br />
Labrar la milpa en que a salido el<br />
maiz y no se auia labrado antes.<br />
yositunditnañu tnañu yochihindi<br />
yata quevui dzocuhuca.<br />
folio 134v column 2<br />
Labrar la milpa en la superficie por<br />
ser tierra suelta, yositu cocondi,<br />
yochihi cocondi, yodzaquevuindi<br />
yata da maa ñuhu.<br />
Labrar milpa para coger a medias<br />
yositu yuquendi, yositundayundi.<br />
Labrada manta de flores a dos hazes<br />
dzoo nidzaha nini, dzoo yehe<br />
nuhu, dzoo yehe tutu.<br />
Labrada manta de vna parte sola.<br />
dzoo nidzahandodzo, dzoo nicasi<br />
dzitu, dzoo nicasinzdodzo.<br />
Labrar de vna parte la manta. yodzahandodzondi,<br />
yocasindi dzitu,<br />
yosaa chihindi dzitu, yocasindodzondi<br />
dzitu.<br />
Labrar de aguja o en telar. yodzahandi<br />
huisi, yoquicundi huisi.<br />
Labrar piedras o madera. yosasindi,<br />
f cusi yosasi daandi.<br />
Labrarse la piedra. yotusi yuu.<br />
Labrarse el cuerpo al modo antiguo<br />
los que no eran esclauos. yodzahandi<br />
dzehui.<br />
Labrar a otros en señal de que eran<br />
esclauos. yotaandi dzehui, yoñahindi<br />
dzehui. (chi.<br />
Lacio o marchito. sanidzii, sani yechi<br />
Laciarse o marchitarse. yodzii yoyechi.<br />
Ladera de cuesta. chisi yucu, cuchi saha<br />
yucu, cuchindicayucu. cuchi<br />
ñene<br />
Ladilla. teyavua, tendeq.<br />
Ladino. tay tacudzaha, tai tacundichi<br />
dzaha.<br />
Lado. dziñe.<br />
Lado derecho. dziñe quaha.<br />
Lado yzquierdo dziñe itni. l. dzatni<br />
Lade-
folio 135r column 1<br />
Ladear algo. yosanidziñendi, f. cani<br />
yosico canidziñe, f. cuico.<br />
Ladearse algo. yosico cuiñedziñe,<br />
yosiñedziñe, f. cuiñe.<br />
Ladrar el perro, yondayute, yosacute,<br />
f. quacu.<br />
Ladrar vno contra otro . yondayu<br />
tnahate.<br />
Ladrar a otro. yondayundaa ñahate<br />
yosacundaa ñahate.<br />
Ladrillo. doho tavui.<br />
Ladrillar enladrillar. yochihi tnahandi<br />
doho tavui, yonañundi doho<br />
tavui, yochihi yuqndi doho<br />
tavui.<br />
Ladron. tay cuina, tay dzuhu, tay<br />
quidzacuina.<br />
Ladron de las rentas publicas. tay<br />
dzehu sasiyuvui tayu, tai yosasindaa<br />
yosasinini sasiyuvui tayu.<br />
Ladron publico. tay sanai queyetuvuindisi,<br />
tay sasai queye.<br />
Ladron salteador de caminos. tay<br />
yonama ñaha.<br />
Ladrones salteadores de caminos.<br />
tai yotatendaa ñaha, tai yocatendaa<br />
ñaha tai yosaiqueye sasi tay<br />
isicaichi.<br />
Lagartija. tiyechi.<br />
Lagartija. tiyechi huiyu, cuii.<br />
Lagartija otra. tiyechindaya.<br />
Lagartija otra. tiyechi quacu.<br />
Lagarto de tierra. tiyechi,<br />
Lagarto ponçoñoso. coo quacu.<br />
Lagarto que llaman yguana. tiyechineñe.<br />
Lagarto cocodrillo. coo yechi.<br />
Lagaña. dacua yosate. l. yocoo. l. yocai,<br />
dacua nuu tayu nuu.<br />
folio 135r column 2<br />
Lago de agua. mini, sacaanduta, sacaa<br />
siñaduta, sacaa siconduta, mininduta.<br />
Lagrima de los ojos. dutanuu. duta<br />
indaa nuu, duta yocainuu.<br />
Lagrimas salir. yocaindutanuu<br />
Lagrimal del ojo. dzehe nuu, dz<br />
ñe nuu.<br />
Laguna. duta caa siña mini doyo.<br />
Lamer. yona yuvuindi yoyuvuindaandi,<br />
yodza caa nuu yaandi,<br />
yondaq yaandi.<br />
Lamida cosa. sa niyuvui, sanisaa nuu<br />
yaa, sanindaq yaa.<br />
Lampara. sayotnoo ñuhu, sayodzo<br />
ñuhu, sayosisi ñuhu.<br />
Lampara arder. yocatne, yotnoo,<br />
yosisi, fu, coco.<br />
Lamparones, enfermedad, sayotayudzuq,<br />
ichi coo.<br />
Lampara atizar , yosaindodzondi<br />
ñuhu, fu, quai, yosandandodzondi,<br />
fu, canda, yodzaqcavuandi nuu<br />
ñuhu, yocahindodzondi, yotneendodzondi<br />
nuu ñuhu.<br />
Lampara encender, yochihi ñuhundi,<br />
yochidzondi ñuhu, yosamindi<br />
ñuhu, fu, cami, yotaandi ñuhu.<br />
Lampiño, tay dee ñee, tay ña idzi,<br />
tay yanda ñee,<br />
Lana. idzi,<br />
Lana burda, idzindacui, idzindoco<br />
Lana merina, idzi huita,<br />
Lana retorcida como de perro lanudo,<br />
ydzindzandu, ydzi taca,<br />
Lana suzia ydzi yehe mihi, ydzi tnaha,<br />
idzitacataca,<br />
Lança. tatnu cani, tatnu nani indedzoocaa.<br />
Lança
folio 135v column 1<br />
Lançadas dar. yotuvui ñahanditatnucaa<br />
cani, yoqui ñahandi.<br />
Lançadera de texedor. tnundoo<br />
dzacono nini yuhuaydza, tnundoo<br />
conoidza, dzaquinidziyo<br />
tnundoo dzuchi dzaquinidziyo,<br />
tnundoo chihidziyo, tnundoo<br />
dziyo.<br />
Lançadera de las yndias. ytayodzo<br />
dziyo, ytadziyo.<br />
Lançar vomitar. yonandusandi, yonana<br />
coyo dzuq.<br />
Lançar el bocado entero. dzonee<br />
nindito ninana coyo, ninandusandi,<br />
dzonee yondito ninandusandi<br />
Lançe hechar en el agua para pescar.<br />
yodzaqcavuandodzondi yuhua<br />
nuunduta, yodzaqcavuandi<br />
yuhua tiyaca.<br />
Lanceta para sangrar. yuchi chihindaha,<br />
yuchisate neñe, yuchituvuindaha,<br />
yuchidzacaineñe, yuchi<br />
quindaha, yuchisidzondaha.<br />
Landre enfermedad. quahi cana<br />
qua ñuhu.<br />
Landres . sacaa ninidzuq, tenana<br />
dzuq, sacaa ninindudzu dzuq.<br />
Langosta. tica.<br />
Langosta que come los sembrados<br />
teca ñama, tecadeñama, tecadzaha,<br />
tecacuii, tecaquaa, tecanuu<br />
quaa.<br />
Lantejas . duchi quachi, duchi<br />
teyadzi.<br />
Lanterna. satnoo nini ñuhu, caa tiyehui<br />
sacuiñe nini ñuhu, caa tiyehui<br />
sacuino ñuhu;<br />
Lanudo animal. queteidzitaa, siidzi<br />
chihi, idzinani.<br />
folio 135v column 2<br />
Lapa flor de vino o miel. dzee nuu<br />
sahi nuu, sanicanadzitnu nuu vino,<br />
sanicoo cavuadzitnu nuu.<br />
Lapidario . ñahuisi sini yuu yuchi,<br />
tay sito yuu yuchi.<br />
Lapidario que las labra. tai yodzee<br />
yuu yuchi, yosanda yuu yuchi,<br />
tai yosahu yuu yuchi.<br />
Lardo de puerco. duha.<br />
Largo liberal. vide franco.<br />
Largo como cordel o palo. cani<br />
sacani.<br />
Lastar pagar por otro. yosinindi sahata,<br />
yosinidodzondi quachi, f.<br />
qui, yosininidodzo canundi quachita<br />
yosacodzodzinindi, f. qcodz<br />
yosidzondi quachita, f, cuidzo.<br />
Lastar por mi solo. yondohondi nanindi,<br />
yosinindodzondi, yosini<br />
quachindi, yositandodzondi, fu.<br />
cuita yotnaha ninondi.<br />
Lastre de nauio. sanitnaata initnundoo,<br />
sacuvui huay tnundoo.<br />
Lastimarse o herirse . yonihi quahindi.<br />
Lastimarse los pies por andar camino.<br />
yocuvui quañesahandi, yocuvui<br />
chichi sahandi.<br />
Lastima tener de otro. yocuvuindahui<br />
inindi sita, yositondahuindita,<br />
f. coto.<br />
Lastrar el nauio. yoquidza huaindi<br />
tnundoo, yotnaandi sahuay saha<br />
tnundoo.<br />
Latrinas o secretas . huahi yehui,<br />
huahi cuiya huahi dzachii huahitata.<br />
Laton. caa quaa.<br />
Lauar ropa. yona catandi.<br />
Lauar.
folio 136r column 1<br />
Lauar uasiija. yonaquindi.<br />
Lauarse las manos yondahandi, yonandahandi,<br />
yonandahandoondi<br />
Lauarse la cara yonaquete nuundi,<br />
yoquete nuundi.<br />
Lauarse la boca enjaguandola. yodzacononinindi<br />
duta. yochihiyuhundi<br />
duta, yochiyundi,<br />
Lauar los pies. yonaqni sahandi, yoquidzandoo<br />
sahandi.<br />
Laurel. yutnundaya techi yutnu huisi<br />
dzanu, yutnuticaha dzanu, yutnu<br />
techi ñuu cuii.<br />
Lauajo o lauajal de puercos. sacaandayu,<br />
ysayondayu, sanicuvuindayu,<br />
doyo sayotuvuininoquene,<br />
Lauazas. dutanindoo coho, duta ninaqui,<br />
dutanina cata. duta nidza<br />
cononduu, dutanidzaconondaa<br />
coho, duta ninacuhuacoho, duta<br />
nama, dutanindaidzoo, duta<br />
nindoo dzoo.<br />
Lazada. sayehecatnundehe. sayehendehe,<br />
sayehe dzaye.<br />
Lazada dar. yochihi catnundehendi,<br />
yochihidzaye, chihidehendi.<br />
lazada estar dada. yonuquehedehenica<br />
lazada para los pies para subir por<br />
palo. dzayeyoho.<br />
lazada esta, hazer para subir. yotasi<br />
dzayendi yoho. yochihidzayendi,<br />
yoho.<br />
lazo para aues. quaye. yohoquaye.<br />
lazo para fieras. yoho saqcohoidzu<br />
quayeidzu.<br />
lazeria. mezquindad. sandii. sacuvui<br />
cuiya ini.<br />
lazerado . tai quacu, taindii, vide<br />
escaso.<br />
folio 136r column 2<br />
L. A N T E E.<br />
Leal, que tracta verdad, y fielmente<br />
tay ñadzuchi ini, tay canu<br />
ini, huaha inita, dai inita, tay<br />
ndaa ini, ta indisa ini.<br />
Lebrada. dayuidzocuisi.<br />
Lebrastilla ydzodzuchi, ydzoyeque<br />
ydzodzuhua.<br />
Lebrel. teina dzaa.<br />
Lebrillo. saha, tisaha.<br />
Lection del que lee . sadza quaha<br />
ñaha, sayonaha , sadzatuhua<br />
ñaha.<br />
Lection del que estudia. sanacachi<br />
sayodzaquaha,<br />
Leche. dzecui.<br />
Leche para el señor. dudzi.<br />
Leche ordeñar. yosanindi dzecui,<br />
futu, qni, yosadzindi, fu. quadzi,<br />
yonaqnindi.<br />
Leche dar la muger al niño . yodza<br />
cadzi ñaha, yosahaña dzecui, yosacoñadzechi<br />
yuhusi, yosaninino<br />
ñadzecui yuhusi.<br />
Leche cortarse. yotevuidzecui. yosiyandodzodzecui,<br />
yosiya dzecui,<br />
fu. cuiya.<br />
Leche quaxarse. yocuvui vhuadzecui,<br />
yocuvuitutadzeui, yocuhua<br />
yocucudzecui.<br />
Leche cozerse. yochiyodzecui, yocuidzidzecui.<br />
Leche cozer. yodzachiyondidzecui<br />
yodzacuidzindi dzecui, yodzadzunindi<br />
dzecui, yodzadzaandi<br />
dzecui.<br />
Lecho, o cama. sito. (queyeq.<br />
Lechon. quene dzuchi, quene quachi<br />
Lechuga. duvuatecadzi.<br />
Le-
folio 136v column 1<br />
Lechusa . teñumi cuisi, teñumi<br />
dzayu.<br />
Lechusa chillar. yondayu yosacute<br />
ñumi.<br />
Leer. yonacahuinditutu, yositondaandi<br />
tutu, f. coto.<br />
Leer por orden y todo seguiedo. yocachi<br />
nanindi, yositondaananindi,<br />
f. coto, yehe tnahanani yositondaandi.<br />
Leer sin orden a saltos interpoladamente.<br />
dzoninodzo nino yoca<br />
chindi, nino ninoyocachindi,<br />
dzoica dzoica yositondi.<br />
Leer hasta el cabo. dzoquaha sino<br />
cavua yositondi, nee cutu yona<br />
cahuindi . dehe yonacahuindi,<br />
yosito nanindi.<br />
Legado del papa. yyanicuvuinaa<br />
S. padre, yyanicuvui nuuya, yya<br />
ñoho siñaya.<br />
Legitima cosa por ley. cuitesasi<br />
mayta.<br />
Legitimo hijo. dzaya cuitendi, dzayanduvui<br />
ñahadzehendi.<br />
Legitimar a alguno. yonaquaydzaya<br />
ñahandi, yodadza dzayandita.<br />
Lego seglar. tai yyohoonica, tay<br />
sasica hoonica.<br />
Legumbre. duvua, yuvua.<br />
Legua, dzana, sacaadzana, nadzaha<br />
dzana sicayucundaa, quantas leguas<br />
ay de aqui a tepozculula.<br />
Ley generalmente. dzaha huidzo<br />
huidzo sahu, sanicachitnuniyya,<br />
Ley del pueblo, sanisiyotnunisiñuu<br />
sanicuvui tnuni siñuu, dudzu nisiyotnuni<br />
yuvui tayu.<br />
Ley poner. yocootasindidudzu, yo<br />
folio 136v column 2<br />
yocoo tasindi dudzu cuhua, yosaqcuhuhandi,<br />
f. caq, yotniño cuhuandi,<br />
yotasi. tnunindi, yocachi<br />
tnunindi.<br />
Ley quitar. yodzanaa ninondi, sanicachi<br />
tnuni. yonacanindisa nisiyotnuni,<br />
yonadaatevui yodzandoyo<br />
ñuhundi sahu, yonadzatuhundi.<br />
Ley natural . sayonaha tnuni may<br />
ñayevui.<br />
Leyble cosa que se puede leer, sacuvui<br />
cahui sacuvui cotondaa.<br />
Leydo hombre . tay sini cahi tutu, tay<br />
sinindichi cahitutu, tacu, tay<br />
yonahandichicahi tacu<br />
Lendroso lleno de liendres. tay dzinitiyahui,<br />
Lendrero. lugar de liendres . sayehe<br />
yucu tiyahui, sanicacu tiyahui,<br />
sanisitiyahui.<br />
Lengua. yaa.<br />
Lenguaje proprio. dzaha, cuitedzahandi,<br />
cuite dudzundi.<br />
Lentecerse hazarse liento. yocuvui<br />
coyo, yosivui casi, yosidzo casi,<br />
f. cuidzo.<br />
Leña. tutnu.<br />
Leña hazinada. tutnunisanitoto. tutnu<br />
nicoto, tutnunisaniyucu, tutnunisanicuite.<br />
Leña hazinar. yosanitotondi tutnu<br />
yosani yucundi, f. cani, yocotondi<br />
tutnu.<br />
Leñador. tay sacuidzo tutnu, tay<br />
sachii tutnu.<br />
Leon. decaha.<br />
Lepra. quahiñuhundii, quahidzichi<br />
quahi ñuhu cuiya.<br />
Lepro-
folio 137r column 1<br />
Leproso. tay nicanaquahi ñuhundii,<br />
quahi ñuhu cuya.<br />
Lerdo cauallo. quete ñasini yyo<br />
espuelas. ña vhui ñeete.<br />
Letania. sayonaquatu Sanctos. sayocanisi<br />
Sanctos, sayuhui Sanctos.<br />
Letor que lee. tay nacahui tutu tay<br />
cachi tutu.<br />
Letrado. tay yonahandichi, tay sinindichi,<br />
taindichi taysinitacu.<br />
Leudarse el pan. yosiyayusa, fu. cuya,<br />
yocuvuiyya.<br />
Leuadura. yusa yya.<br />
Leuantarme de la cama para sentarme.<br />
yondoyocoondi.<br />
Leuantarme para estar en pie. yondoyocuiñendi,yondoyocuiñendichindi,<br />
yondoyo cuiñendaandi.<br />
Leuantar en alto la cabeça. yondoyo<br />
nai nuundi, yosaanai nuundi,<br />
yodzanduvua nuundi.<br />
Leuantar el coraçon con alguna consideracion.<br />
yosaanainino inindi,<br />
f. caanay, yosaachidzonino inindi,<br />
fu, caa.<br />
Leuantar la cabeça mirando al cielo.<br />
yochidzonduvua nuundi.<br />
Leuautada asi tener la cabeça . yodzonduvua<br />
nuundi. f codzo.<br />
Leuantada traer la cabeça con presuncion.<br />
yodzocuvui, yodzosita<br />
nuundi, yosicandi, yodzacuico<br />
nuundi. l. dzinindi.<br />
Leuantar algo del suelo. yondoyodidzo,<br />
yondoyo nahi, es para cosa<br />
pesada. yosaa chihindahandi,<br />
yosaa nay ninondi, yodzacaandita<br />
ninondi, yosaa nayndi, futuro<br />
quasay.<br />
folio 137r column 2<br />
Leuantar algo poniendolo enhiesto<br />
yonacanindichindi, yonacanicuitendi,<br />
yonacanicutundi.<br />
Leuantar alguna cosa pesada para<br />
ver si se podra lleuar. yosidzo<br />
tnunindi, fu. cuidzo, yocanitnunindi,<br />
yosaquehe tnunindi. futu.<br />
qquehe, yochihi site tnunindi.<br />
Leuantar al que cayo, o al enfermo<br />
yondoyo canindi, yondoyo tasindita<br />
yondoyo canindichita.<br />
Leuantarse en las puntillas de los pies.<br />
yondoyo cuiñe tedzadzandi, yo<br />
doyo cuiñe dzadzandi, yondoyo<br />
cuiñe dzini sahandi.<br />
Leuantarse en alto çapateando. yosaanditaninondi.<br />
fu. caand. yosaandavuandi.<br />
fu. caa.<br />
Leuantar. como el frontal. yondaa<br />
naindi.<br />
Leuantar el rostro mirando. yondoyo<br />
cotondi.<br />
Leuantarse para hincarse de rodillas<br />
yondoyo cuiñe sitendi.<br />
Leuantarseme falso testimonio. dzo<br />
quachi naaca yodzatavuiñaha,<br />
dzo quachinaa yondidzo yotavuindi.<br />
Leuantar falso testimonio. yonducuyetendi<br />
sita, yotaandita quachi,<br />
yodzatavui yeteñahandi, yodza<br />
tavuindodzo ñahaquachi, yodza<br />
cuidzoñahandi quachi.<br />
Leuantarme a mi testimonio. yona<br />
taa quachindi mayndi yonducuyetendi<br />
simaindi.<br />
Leuantar llamas el fuego. yondoyo<br />
yaa ñuhu, yocanacatne yaa ñuhu<br />
Leuautar grandes llamas el fuego.<br />
S yo
folio 137v column 1<br />
yosaanditanino yaa ñuhu, f. caa,<br />
sicayotaacani yaa ñuhu, sicaindita<br />
quesi inditacani, f. cuindita.<br />
Leuantar algo del suelo, yosaa chihindahandi,<br />
futu. caa, yocachi yocaindi.<br />
Leuantarse contra otro haziendose<br />
de la vanda del contrario . yñendi<br />
sihita, yñesihindita, f. cuiñe, yocuvuindi<br />
sihita, yocuvuisihindita,<br />
yocuvuidza hoondisihita, yocuvuinduvuindi<br />
sihita.<br />
Leuantarse contra otro. yodzatnahandita.<br />
Leuantarse de la cama . yondoyo<br />
coondi.<br />
Leuantar la mesa, vi, alçarla.<br />
Leuantar la gallina que esta con huebos.<br />
yocahindodzonditiñoo caandodzondevui.<br />
(handi<br />
Leuanantar las manos . yondoyonai dahandi<br />
Leuante, parte oriental . sa yocanandi<br />
candii, sayosino ñuhu, sayocana<br />
ñuhu,<br />
Leuante, viento oriental. tachi huasi<br />
sa yocana dicandii, tachindevui<br />
nicana ñuhu.<br />
Leuante del ynuierno tachi yuhua.<br />
Leuante del estio . tachi cani tachi<br />
quandii, tachi yocoocani, tachi<br />
yosasa cani.<br />
Lexia, duta yaa, tayaa.<br />
Lexos. sica. huihi sica, vn poco lexos,<br />
huihi quaha sicadzuchi sica.<br />
Lexos estar. vi. distar.<br />
Lexos mucho. yyosica, sicayu.<br />
Lexos dela verdad. cuiteyu ñandisa.<br />
Lexos de duda. cuitendisa cuitendaa,<br />
disayu.<br />
folio 137v column 2<br />
L. A N T E I.<br />
Libelo infamatorio. tacuyondaa<br />
dudzu daidzico, dudzucaha.<br />
Liberal. vide, franco.<br />
Libra. ee cuhua libra.<br />
Libra y media. ee cuhua yodzo<br />
dzavua.<br />
Libre hecho de sieruo . tay ninday,<br />
tay nicacu, tay ninduvui ñayuq.<br />
Librarme de algun peligro. yotavui<br />
inindi, yosinondi, fu. cono yocacundi,<br />
yocaicuisindi, yocaisiyondi.<br />
Librar a otro de peligro. yotavui ñahandi<br />
sita, yodzacacuñahandi, yodzacacunino<br />
ñahandi, yochihi yuhu<br />
ñahandi, yodzahi ñahandi, yodzacaisiyo<br />
ñahandi sita.<br />
Librar a otro sacandole de manos<br />
de Iusticia. yondainahi ñahandi<br />
yuhundahata, yonaquacaqueye<br />
ñaha yodzita ñahandisita.<br />
Librarse desta manera . yondaicavuandi<br />
yuhundahata, yocaicavuandi<br />
yuhundahata.<br />
Librar al que esta en peligro de algun<br />
infamia, o en peligro de<br />
muerte violenta. yonacahinditondi,<br />
yonacahi quevui ñahandi.<br />
Librar dineros . yonatniño siñandi<br />
tomines sita, yonatasi siñandi tomines<br />
sita.<br />
Librar de seruidumbre. yotavuiñahandi,<br />
yodzandai ñahandi, yondadza<br />
ñayuq ñahandi , yondadza<br />
tay ñuu ñahandi, yodzacacuñahandi.<br />
Libre, nacido en libertad de padres<br />
libres. tay ñuu tay ñayuq tay yyo<br />
daa
folio 138r column 1<br />
ndaa yyo dzico, yoo caha yoo<br />
cachi.<br />
Librea vestido. dzo ee cuhuandai,<br />
dzo eenani caanday, dai ee nuu,<br />
tay sandico ñaha, taniño yya, tnuni<br />
yya.<br />
Librea dar. yosahandai ñahandi, fu.<br />
cuhua, yosaha tnuni ñaha.<br />
Libreria. huahi tacu, huahi tutu.<br />
Librero que vende libros. tay yodzico<br />
tacu, l. tutu.<br />
Libro. tacu, ñee ñuhu.<br />
Libro de quentas. tutuyehendahui<br />
sayocuvui quachi tutuyondaa sa<br />
yocuvui quachi.<br />
Licencia pedir. yosatu ninondi, fut.<br />
quatu, yosicandi licencia, yocachi<br />
ninondi, yotniño naha ñahandi<br />
Licencia dar. yosai yuhundi, f. quai;<br />
yodzahuidzondi nuuta, yosaindatundi<br />
nuuta, fut. quai, yosahandi<br />
licencia, fu, cuhua.<br />
Liebre. ydzo cuisi.<br />
Liendre. tiyahui.<br />
Lienço. dzoocuisi dzoo yadzi.<br />
Liento, por humido. sacóyo, sa huidza,<br />
sandoyo.<br />
liga en el oro . sa yodzacadzi ñuhu<br />
quaa sañohotnaha dziñuhu quaa<br />
sayetnaha dziñuhu quaa.<br />
liga para paxaros. ina, ita ina.<br />
liga poner. yochidzondi ina, yotniñondi,<br />
yotaandi ina.<br />
liga en las amistades. sanoo quachi,<br />
sanacaha sitnahata, sana yuhuitnahata.<br />
ligar con hechizos, yodzanaha ñahandi,<br />
yodzatnee ini ñahandi, yosadzi<br />
ini ñahandi, fu. cadzi<br />
folio 138r column 2<br />
Ligera cosa. cama, sa saa, cama queye.<br />
Ligero ser. yocuvui camandi, yocuvui<br />
yachindi, yocuvui saandi.<br />
ligeramente. tnuhu cama, tnuhu saa.<br />
ligeramente yr . yosaha saandi, yosaha<br />
queyendi, fu. qhu, yosaha yachindi.<br />
lima de hierro. caandaye, caa sacuhucaa,<br />
caasaq caa.<br />
limar hierro. yosihindicaa, yosihindaandi<br />
caa, fu. cuhu, yondaqndi<br />
caacasi, yonacuhundi,<br />
limaduras de hierro . yuchicaa, sa<br />
yoqui coyo caa.<br />
lima, arbol. yutnutiquaa lima.<br />
lima, la fructa. tiquaa, dzitnitinduu<br />
tiquaa dzitnindico.<br />
limon arbol. yutnu tiquaa yya quachi,<br />
tiquaa indodzo,<br />
limon la fructa . tiquaa yyaquachi.<br />
limasa o babaza. sa nicanadzitnu, sa<br />
nicudzi sanicuhua.<br />
limosna pedir. yosatandahandi, fu.<br />
cata, yosatu ñuhundi sasiyondatundi<br />
yosatutuhuandi, f. quatu.<br />
limosna hazer. yosinindahui ñahandi<br />
yosini manindi, f. qni, yodzasandi<br />
limosnero . tay yosinindahui ñaha.<br />
limpia cosa. sandoo, sahuii, saqueye<br />
sanina.<br />
limpio, aseado. tayndoo ini, tayhuii<br />
ini, tay huisaini.<br />
limpia quedar la ropa de bien labada.<br />
yondoodzama, yonoocoyo saha<br />
quedze ñuma, yonoocoyotnaha.<br />
limpiar la muger el algodon. yondadza<br />
huiiñacachi, yo saindaa mihi<br />
dehe dzitnicachi dehe yucu yehe,<br />
f. quai. yondadzandooñacachi.<br />
S 2 Lim-
folio 138v column 1<br />
Limpiar algo como quiera. yonacuhuandi,<br />
yoquidzandoondi, futu.<br />
cadz. yondadza yaandi, yondadza<br />
huiindi.<br />
Limpiar sudor con el paño. yonayocodaandiduta,<br />
tnay yonacuhuandi.<br />
Limpiar a otro. yonacuhuandi. yodzandooñahandi,<br />
yoquidzandoo<br />
ñahandi.<br />
Limpiaduras . sanindecoyo, saninoo<br />
coyo.<br />
Limpiar platos . yonacuhuandaandi,<br />
yonaqnindi yondadzandoondi.<br />
Limpiar trigo . yoquidzandoondi,<br />
yoquidzahuindi, yodzaquachindi<br />
nuni, yocasindi.<br />
Limpiarse las narizes. yonacuhuadzitnindi,<br />
yonayocodzitnindi,<br />
yosanidzitnindi, fu. qni, yosahandi<br />
dzitnindi. fu. cuhua.<br />
Linaje. yaatnuhundi, sichi yuqndi,<br />
duhu sandu, tnuhu yehendico sa<br />
nicacundi, tnuhu yehendicondi,<br />
saniquivuindi.<br />
Linda cosa. sahuaha, sadzico, sadzacu<br />
sahuatu. sahuii.<br />
Lindamente. tnuhu huaha con los<br />
demas.<br />
Linde entre heredades. dzañu, nuu<br />
dzañu, sa ñoho dzañu, sa inino<br />
dzañu.<br />
Linde o terminos poner. yosanindi<br />
dzañu, yosañundidzañu, yosaqndi<br />
dzañu, futuro, cani. futuro, canu,<br />
fu. caq.<br />
Liquidambar. dzusa huidzi, dzusa<br />
dzanu.<br />
Lirio cardeno. ytandaca, ytandaa.<br />
folio 138v column 2<br />
Lirio blanco. vi. açuçena.<br />
Liron, animal teyuhu, teyoto, teyequenano,<br />
teyeque yuhu.<br />
Lisonjear. yocachininondisita, yocachitachindi<br />
sita, yocahahuidzindi<br />
sita, yodzacanino ini ñahandi,<br />
yodzadzana ini ñahandi, yocaha<br />
huatandisita.<br />
Lisa cosa. sandee, saadziñu sanani.<br />
Liso hazer. yoquidzandee, yoquidza<br />
nanindi, fu. cadza.<br />
Listada de manta labrada . sanicuvui<br />
huisi.<br />
Lista de diuersas colores. sanicuvui<br />
noo, sanoo<br />
Listada manta dzoo ticuiñe.<br />
Liuiana cosa. sa cama.<br />
Liuiano hombre . tay ña tnuni ini.<br />
tay dzocaa nahaca<br />
Liuiano hombre que facilmente se<br />
cree, y se muda. tai ñandai ini, tai<br />
dicocavuaini, tai vvui ini, vvuindatu.<br />
Liuianos de asadura. ynidzee.<br />
L. A N T E O.<br />
Loar. vide, alabar.<br />
Loable cosa. sacachi huahata,<br />
sanisacodzo huidzo huaha.<br />
Lobanillo. tidzehe, tiyee.<br />
Lobanillo tener. yehe tidzehe, fut.<br />
quehe yondaa tiyee.<br />
Lobo animal grande. tiyehe.<br />
Loco de atar. tay satuvui quahi, tai<br />
sadzana ini.<br />
Loco como quiera. tay sadzahui<br />
ini, tay ña yonaha tnuni, tay sadzana<br />
ini, tay sa naa ini, tay yocana
folio 139r column 1<br />
yocanacasa nuu, tay yosito nuu nano,<br />
tay ñoho quahi ini.<br />
Loça. coho ñuhu.<br />
Loçano, gallardo. tay sacuvui huii<br />
ini, tay ña ñoho dzadzicaini, tay<br />
sica nino, tay sica huico, sica<br />
dandu.<br />
Lodo. dayu.<br />
Lodosa cosa . sanisaa nuu dayu, saniquetendayu,<br />
sanicatundayu.<br />
Lodoso lugar. sacaandayu, sanicuvuindayu.<br />
Lograr de alguna cosa gozando<br />
della. yocuvui nahasindi, yosiyo<br />
nahasindi, caa nahasindi, yocuvuidzii<br />
sindi, yocuvui yatasindi.<br />
Lograrse. yocuvui nahandi, yotacu<br />
nahandi, yonditonahandi, yosanu<br />
nahandi, yosiyonahandi, yyo<br />
nahandi, fu. coo, yosanu yatandi,<br />
fu. quanu.<br />
Logro en la vsura sasiquanu yahuita,<br />
sa siqui codzo yahui sita, sasitahuidzavua<br />
yahui sita, sacaindaa<br />
yahuisita.<br />
Logrero . tay yodzaquanu yahui,<br />
tay yosaacodzo yahuisita, tay yodzoqnaninoyahui.<br />
Logro hazer. yodzaquanundi yahui,<br />
yotahui dzavua yahuindi, yosaa<br />
codzo yahuisindi, yocoo chihindi<br />
yahui, yocoo catayecandi yahui,<br />
yosatayecandi yahui.<br />
Lombarda. tnusii caa canu, yutnu<br />
tevui canu.<br />
Lombriz de barriga. tindacuchisi,<br />
tindacuñoho chisi.<br />
Lombriz qualquiera. cootecanuhu<br />
coodzinuhu.<br />
folio 139r column 2<br />
Loma entre dos cerros. ytnu naho<br />
yucu.<br />
Lomo de animal. coñoticoo satate<br />
yequesata, yeque ñohotnaha.<br />
Lomo de libro. ticoo saha tutu. l.<br />
tacu, tecu tutu.<br />
Lomo entre sulco . ñuhu caaticoo,<br />
ñuhu nidza caaticoo, ñuhu nisaqtaticoo.<br />
Longaniza. siti quene nisacoho coño,<br />
site ñoho coño.<br />
Longura. sacani.<br />
Lonja de tocino. eedzee quene, ee<br />
tahui quene.<br />
Loor, alabança . sa si cacunahi huaha,<br />
sachidzo huidzo.<br />
Lo primero. o quanto a lo primero.<br />
dzina, dzinaca, dzinahuii, dzina<br />
ñuhu dzinadzinaca, sadzinaca.<br />
Lo siguiente. sa huasitnaha, sa huasindico,<br />
sa huasicavua, sahuasitavui.<br />
Lo que esta por venir. sa dzoicacuvui,<br />
sadzoicaqtnaha sadzoica<br />
quitnaha, sahuasitnaha, sahuasindidzo,<br />
sa huasitavui sacoo cuiñe<br />
candidzo catavui catniño candacaqhu,<br />
cachihi cataaqhu.<br />
Los que han de nacer . tay dzoicacacu.<br />
Los que han de venir tai dzoicaquesi.<br />
Lo ultimo. dzonduvui dzondehe.<br />
Loro entre blanco y negro. tnoo<br />
cuinda, tnoo huisi, tnoo yehedzaha<br />
Lossa piedra . yuu nono, yuu cono,<br />
Lossar o en lossar. yochihitnahandi<br />
yuu nono, yuu cono, yonañundi<br />
yuu nono, yosaqtnahandi, fu. caq.<br />
yodzatnahandi.<br />
S 3 Lossa
folio 139v column 1<br />
Lossa para tomar aues. yuutavui<br />
quete<br />
L A N T E V.<br />
Luchar, vi. yonaquahatnahandi<br />
yodzatnahatnahandi, yocani<br />
tnahandi.<br />
Ludir vna cosa con otra. yotusitnaha,<br />
yosaquaatnaha, fu. qquaa, yonuquaatnaha.<br />
Ludir, o fregar vna cosa con otra,<br />
actiuo. yosihi daa tnahandi, fut.<br />
quhu, yodzaconondodzotnahandi,<br />
yonacuhutnahandi<br />
Luciernaga. tiyehui, tiyehuindaa<br />
Luego, aduerbio. huitna, huitnani,<br />
huitna ñuhu, huitnahuiini dahuitnani<br />
Luego. naha nooni, huitnica<br />
Luego que. dzoica.<br />
Luego que anochecio . dzoicaniquaani,<br />
dzoicaniquaa, nooniqua<br />
quaandeq.<br />
Luenga cosa . sacani, huihi cani vn<br />
poco larga.<br />
Luego a la hora. daqueyeni, danahani,<br />
dahuitnani.<br />
Lauarse el cuerpo . yosaundaandi<br />
ñeendi, futur. quu, yonacuhuandaandi,<br />
yocondaanda ñee, yona<br />
quundi.<br />
Lauarse con xicara, hechandose el<br />
agua. yodzacaa coyondinduta,<br />
ñee, yosadzondi duta ñeendi, futu.<br />
codzo.<br />
Lugar en que esta algo. siña.<br />
Lugar, sitio antiguo de casa. chiyo<br />
yata, sanaha.<br />
folio 139v column 2<br />
Lugar desembaraçado . sa caa siña,<br />
sayyu.<br />
Lugar por pueblo. ñuu.<br />
Lugar donde huimos. satavui inita,<br />
sadzoiica sasitavui ini, sasidzahita,<br />
sasicoo yuhuta.<br />
Lugar por donde entran y salen. sa<br />
yondai, yondevui, sayocai sayosivui.<br />
Lugar donde esta alguna cosa. sacaa,<br />
sayehe saisi sayyo.<br />
lugar donde se haze algo. sayosasitayutnu,<br />
carpinteria.<br />
lugar donde juzgan. sa yosiyotnuni<br />
tniño huahi yocuvui tnuni tniño<br />
huahi yosinocavua tniño.<br />
Lugar vazio, como casa. sayyu, huahi<br />
caasiña, huahi yonuna, sanisina<br />
sacaa nuna.<br />
lumbre, fuego. ñuhu.<br />
lumbre hazer. yotevuindi ñuhu, yotniñondi<br />
ñuhu, yodzacatnendi<br />
ñuhu.<br />
lumbre sacar. yodzacaindi ñuhu,<br />
yodzacanandi ñuhu, yotavuandi<br />
ñuhu.<br />
lumbre, luz. sayotnoo, sayoyahi, sa<br />
yocuisi.<br />
lumbrera. sayocuisinini, sayotnoo<br />
nini, sayoyahinini, sayotuvuinini.<br />
lumbrosa cosa. sayehetnoo, sayehe<br />
yahi, saitnoo saitasa.<br />
luna. yoo, y en su gentilidad la llaman<br />
los Indios yyacaa huiyu.<br />
luna salir. yocanayoo, yosino yoo.<br />
luna hazer . yondii, yotnoo yoya<br />
hi yoo.<br />
luna nueua. yoonindoto, yoo nina<br />
yodzo, yoo yeq.<br />
Luna
folio 140r column 1<br />
Luna creciente, o media. yoo ñañu,<br />
yoo dzavua.<br />
luna llena. yoo ninduvui nee, ninduvuicuta,<br />
yoo ninachitu, yoo ninu<br />
quaa cuhua.<br />
luna menguante. yoo ninoo cuvui,<br />
yooninuundaa yoo quanduvuidzuchi,<br />
yooninacuvuindaa.<br />
luna eclipsarse. yosihi yoo. fu. cuvui<br />
yonaa nuu yoo.<br />
luna estar cubierta de nuues. huico<br />
yondesi nuu yoo huico yodzahui<br />
yoo.<br />
lunar del cuerpo. tecai, ticai tnoo.<br />
lunares tener. ticai yondaa nuu.<br />
lunes. quevuiee.<br />
lustre, o barniz que se da a las ymagines.<br />
daha.<br />
lustre en la pintura . huisa, nicuvui<br />
huisa, ninatuvui huisa.<br />
lustre dar a la pintura. yodzaha huisandi.<br />
lustre tener el pueblo. yo nanacodzo<br />
ñuu, yonanandita ñuu yondaa<br />
codzo nino ñuu.<br />
luto que se ponen por los difunctos.<br />
saquay yy sindeye saquaydzoho<br />
sindeye, sayonucavua yy sindeye<br />
sa nucoo yy sindeye, sasiquay quaca<br />
sindeye.<br />
luto, vestidura. dzoondayu, dzoo<br />
tnoo sindeye.<br />
luto traer . nicuvui dayundi, sandesindi<br />
dzoondayu.<br />
luto quitar . yodzasinocavuandi nisai<br />
yy sindeye sisaydzoho sindeye,<br />
yonoo canyyucundidzoondayu<br />
yonoo ndaquindi dzoondayu.<br />
folio 140r column 2<br />
Luxuria. sa sinoo, sa sanoo, sa sasini,<br />
sasicacadzana, sasicadzana.<br />
Luxurioso. tay sanoo tai sasini, tay<br />
sasicaquadza sasicadzana.<br />
luz, vi, lumbre.<br />
luzero de la mañana. quemi, teñoo<br />
nanu teñoo canu.<br />
luzero salir. yocai quemi, yonatuvui<br />
queme , yocana queme,<br />
yonayodzo queme, yonatnoo<br />
queme.<br />
luzio, o resplandesciente. sadziñu,<br />
satasa, sa saanduta.<br />
luzir asi. yodziñu yotasa, yosaanduta,<br />
fu. caa.<br />
luzir vn poco. dzuchini huihini yodziñu<br />
yotasa.<br />
luzir, o resplandecer persona. yotasandi.<br />
yosaandutandi, yotnoondi,<br />
yondiindi, yoyahindi.<br />
luzir por relumbrar. yotnoondaa,<br />
yotnoondisi, yotnootuvui.<br />
LL. A N T E A.<br />
Llaga. sa ni ñañe, sa nicaa, sani<br />
tahui, sanindata, sa ninihi qua<br />
hi, sanisaquehe dacua, sayosatendacua<br />
sayo tayu.<br />
Llaga reziente con sangre . sanicatne<br />
ñee, sa nisate neñe, sanicachi<br />
ñe, saniñañe sanisico cuita ñee, sa<br />
nisicondita ñee.<br />
Llaga tener en alguna parte. yotayu<br />
saha. l. daha.<br />
Llagado estar. yoñañendi, yodzusandi,<br />
yoñañe yodzusañeendi.<br />
Llaga como quiera. sa ninihi<br />
quahi.<br />
S 4 Lla-
folio 140v column 1<br />
Llagado, lleno de llagas . tai niñañe,<br />
tay nidzusa . nicatne ñee<br />
quachi.<br />
Llagado en todo el cuerpo sin tener<br />
cosa sana, huadza, yonaha,<br />
huadza yotacu, saninihi quahindi,<br />
saniñañedi.<br />
Llamar. yocahandi sita, yocanandi<br />
sita.<br />
Llamar a menudo. yocahacahandi,<br />
yocahachitondi, yocaha ñeendi,<br />
yocanachitondi.<br />
Llamarse por su nombre. yonanindi<br />
dzavuananindi, asi me llamo.<br />
Llamar a otro por su nombre. yocahadzevuindisita,<br />
yoyuhui dzevui<br />
ñahandi.<br />
Llamar señalando. yocasinino ñoho<br />
nuu ñahandisita, yocahañoho<br />
nuu ñahandi sita<br />
Llamar nombre de afrenta, como<br />
vellaco. yodzandai ñahandita,<br />
tay dzana. l. idzu. l. quete, yodza<br />
naniquete ñahandi, yodzandai<br />
quete ñahandi.<br />
Llamar a vozes. yocanandisita, yocanasaandi<br />
sita.<br />
Llamar combidando. yosisandi sita,<br />
fu. cusa, yocahandi sita.<br />
Llamar con la mano. yoquidzidahandi,<br />
Llamar con los ojos. yoquidzi nuundi<br />
yosaniquachindi, fu. quani.<br />
Llamar con la cabeça. yoquidzi dzinindi,<br />
tnaandi.<br />
Llamar tocando con la mano. yocatuñahandi,<br />
yodzacanádadaha ñahandita<br />
yochihindahandita.<br />
Llamar para la guerra. yocanayecundi<br />
folio 140v column 2<br />
di, yodzanumindi yecu, yodzacaindi<br />
yecu, yocachindi tniño yecu.<br />
Llamar a las gallinas como hazen las<br />
Indias. yonacanandi sitiñoo, yonacahandi<br />
sitinoo, yonaquacandi<br />
tiñoo.<br />
Llamar a la puerta. yodzacasandi yutnu,<br />
yondiyu, yotaa siquindi, yodzacatnendi.<br />
yutnu yondadzi.<br />
Llama de fuego. yaa ñuhu.<br />
Llamas hechar. yocana yaa ñuhu,<br />
yonacatne yaa, yosaandita yaa<br />
ñuhu, fu. caa.<br />
Llana cosa. daa, sandaa, sacaandaa,<br />
sacaa nani, sanicuvuinani.<br />
Llanura de campo. yodzo, yodzosica,<br />
yodzondaa, yodzo dzohuii.<br />
Llanura de agua. sasicavuandaaduta,<br />
sacaandaanduta, sa caadzadzinduta<br />
sa ninoo cavuadzadzinduta<br />
llano hombre tay quai, tayndaa ini<br />
tai cuite ini, tai huaha ini, tay dzadzi<br />
ini, tay huii ini,<br />
llano ser. ñoho quai inindi, ñoho<br />
dzadzi ini ñoho huaha ini.<br />
llanten. yucu tuchi, yucuticadzi.<br />
llanta de col. yuvuanidzaqh cavua,<br />
yuvua nitandandodzo. yuvuanicoyondodzo.<br />
llanto hazer. yosacundi, f. quacu, yondayundi,<br />
yocoo quacundi, yocoo<br />
dayundi, yotniñonduta nuundi.<br />
llanto grande hazer. yosacusaandi,<br />
yondayu saandi, yondatayuhundi.<br />
llaue. daha caa, caa naqua.<br />
llaue falsa. daha caa ñena, daha caa<br />
huisi daha cuiña. l. dzuhu.<br />
llaue de palo, daha yutnu.<br />
Lle-
folio 141r column 1<br />
LL. A N T E E<br />
Llegarse el tiempo . yosahatnaha,<br />
fu. qtnah. huasitnaha, qua<br />
cuvui yatni, quevui.<br />
Llegar a alguna parte . yosasaandi,<br />
futuro. qsaa, y si es agena. yoqui<br />
saandi.<br />
llegar al lugar propio. yonu saandi<br />
yonasaandi, yondesaandi.<br />
llegar antes que otro al lugar. yosasaanahandi,<br />
yosaanduundita nisasaa,<br />
yosaadzinandi.<br />
llegar a buen tiempo y hora. dzodzevuica,<br />
yosasaa, dzocuhuaca<br />
yosasaa.<br />
llegarse la hora de la muerte . yosinocoo,<br />
yonucoho cuhua, yosatnaha<br />
cuhua, fu qtnah.<br />
llegar a alguna cosa alta con la mano,<br />
yosinondaha.<br />
llegar a muger. yodzasaandi, yotnahatnahandi<br />
.<br />
llegar a lo alto escalera, o otra cosa asi,<br />
yosinoquehe yosinonani, yosino<br />
tuhua.<br />
llegate aca, llamando. tacuiñendiyo,<br />
dzocuiñendiyo, tacuiñendaha,<br />
dzocuiñendahando.<br />
llena cosa. sanichitu. vi. henchir.<br />
lleuar alguna cosa. sanaindi, sanaindi<br />
huasi, si viene sanai quandesi,<br />
quando viene a su casa. sanaindi<br />
qua preterito, fu. canay, impera.<br />
canayndosaha qhundo. lleuaras<br />
esto. canayndo quesi. traerlo asi.<br />
lleuar el agua de auenida palos. &c.<br />
yotnani.<br />
lleuar el ayre, como pajas, o plumas<br />
folio 141r column 2<br />
mas yosaanditanino, fu. caa, yondavua,<br />
yondachi, yositadzee, yondavuadzee.<br />
Lleuar a cuestas. yosidzondi, fu. cuidzo,<br />
yondidzondi, fu. candidz .<br />
lleuar algo en bolandillas. sanai huadzundi,<br />
sanay disindi, sanaininondi,<br />
fu canay cahi huadzundi, cahi<br />
ninondi.<br />
lleuar algo colgando de la mano. yta<br />
sicondahandi, fu, cuita, ita nahindi,<br />
ita caandahandi.<br />
lleuar lo mismo en la mano leuantandolo<br />
algo en el ayre. yonaininondi,<br />
yosanaininondi, f. canay.<br />
lleuar algo escondido. yonaininindi,<br />
yonai yuhundi, fu. conay, yosanai<br />
ninindi, fut. canay, yosanay<br />
yuhundi.<br />
lleuar algo en los braços abraçado.<br />
yonumi dahandi.<br />
lleuar abraçado a alguno . yonumi<br />
nino ñahandi.<br />
lleuar la carga a otro para que descanse.<br />
yonadzaquai ini ñahandi, yodzandaitatu<br />
ñahandi, yosidzo nuundi<br />
dzidzota.<br />
llenar fructo el arbol, vi. fructificar.<br />
lleuar fructo el maizal. yotahui idza<br />
huiyu, yosacuiñendaa idza huiyu,<br />
yosacoondaa ydzavuiyu, yosaa<br />
idza.<br />
lleuar algo en la ropa abarcado. yonumindi,<br />
yodzusindi, yotniño tuvuindi,<br />
yodzusidaandi, yosaqtnanindi,<br />
fu. caq.<br />
lleuar en las manos cosa de astas. inditandahandi,yosanayndaadahandi,<br />
fu, canay, yehendahandi.<br />
Lle-
folio 141v column 1<br />
Lleuar de la mano a otro yotneendahandi,<br />
yonahindi dahata.<br />
lleuar persona o animal. yondacandi,<br />
f. condac, sandacandi, futuro,<br />
candaca.<br />
lleuar candelas en las manos. ynino<br />
itendahandi, f cuinino, inoitendahandi,<br />
f. cuino, yonaindi ite<br />
ñuma , f. conay yonucuino itendahandi.<br />
lleuar a alguno por fuerça arrastrandolo.<br />
yoñohondita, yocahi ñohondita,<br />
yocahi nahindita.<br />
lleuar algo en los ombros. yodzodzocondi,<br />
f, codzo.<br />
lleuar algo al pescueço. yodzo dzuqndi,<br />
caadodzo dzuq.<br />
lleuar la muger sobarcado a su hijo.<br />
ñoho nanoñadzaya, yondacundaa<br />
dziñeñadzaya.<br />
lleuar arrastrando la ropa. yona ñohondi<br />
dzoo.<br />
lleuar la manta por atar al hombro<br />
ninundodzo dzoondi, yondesindi,<br />
nidzanundodzondi yondesindi.<br />
lleuar acuestas algo en vn hombro<br />
dzosiyo dzocondi cacandodzo<br />
dzidzo, dzosiyonidzocondi, yosidzondi.<br />
lleuar a vezes la carga. yonadzama<br />
dzidzo tnahandi, yosidzo hoo<br />
dzidzo tnahandi, yodzama nino<br />
yondidzondi.<br />
L L. A N T E O<br />
Llorar. yosacundi, f. quacu, yonda<br />
yundi, yocainduta nuundi<br />
folio 141v column 2<br />
di, yocananduta nuundi yotoonduta<br />
nuund.<br />
Llorar con vozes, yondayu saandi,<br />
yocanasiindi, yocanasaandi, yosacu<br />
saandi, yosucusacundi, yondayu<br />
huayndi.<br />
lloron. cay tnañu, dzohuihini yosaa<br />
yosico yosacuta, yotnini yodzonduta<br />
nuuta.<br />
llorar mucho el niño con coraje. yotuvui<br />
yondiisiyodayusi, yondii<br />
yotuvuisi yosacusi, nituvui detuvui<br />
yosacusi, y es rebolcandose.<br />
llorar macho. yyo yosacundi, yyo<br />
yondayundi.<br />
llouer. iñedzavui, f. cuiñe. yocoo<br />
dzavui, inditadzavui, f. cuindi.<br />
llouer mucho. yonandehuidzavui<br />
yocoondehuidzavui, yocoo camadzavui,yocoocamadzavuiñuhu,<br />
dzavui ñatacucaha, dzavui yyo,<br />
dzavuiyehe cayu, dzavui yehe<br />
nehe.<br />
llouerse la casa. yosihi huahi.<br />
llouer agua menuda, yñedzavuiquachi,<br />
dzavui tiyaa, dzavuiyavua,<br />
itayaa dzavui, itaquaidzavui.<br />
llouerme en el camino. yotavuindi<br />
dzavui, yochiindi.<br />
llouer sobre otra cosa. yosadzodzavui,<br />
f. codzo, yocoo coyondodzo<br />
dzavui, yocoyondodzo dzavui.<br />
llouer gotas grandes. yoquicasadzavui,<br />
yoquindavuadzavui, yosasa<br />
dzavui, f. cata, yoquindavuandodzo<br />
llouer grande espacio. yocoonduvuiniñudzavui,ñayosaanditadzavui,<br />
ñayonumadzavui.<br />
lluuia. dzavui.<br />
lluuia
folio 142r column 1<br />
Lluuia grande. dzavuicama, dzavui<br />
nuhu.<br />
lluuia con granizo. dzavui ñeñe.<br />
lluuiasangre. sacoyo neñe, sacoo<br />
neñeña, sacuvui neñeña , indita<br />
neña,<br />
lluuia sangre tener. yocoyo neñeña.<br />
con los de mas.<br />
M. A N T E A.<br />
Maça para majar . yutnu caniyutnu<br />
cani, yutnu dzucundodzo,<br />
yutnuchidzo, yutnu<br />
sasandodzo, yutnundaha.<br />
Maça de portero. tatnudzinitinduu<br />
tatnu yya canu, tatnu yodzo tinduu,<br />
tatnu dziñuhu cuisi.<br />
Maçacote. dayu yaa, nitondayu yaa<br />
nicainini.<br />
Maça de carreta. yutnuinicata, yutnuiniticata.<br />
Maçegual. ñanday tay ñuu.<br />
Maçear o maçonear. yocanindi<br />
yutnundaha, yochidzondi yutnundaha,<br />
yosasandodzondi yutnundaha.<br />
Maciça cosa. cutu, dai, sacutu<br />
sandai.<br />
Maço de carpintero. yutnundaha,<br />
yutnu coo chidzo, yutnu sasandodzo,<br />
yutnu canindodzo.<br />
Maçonear como el suelo. yosacandi<br />
ñuhu, fu. casa, yocanindi tnutiyechi,<br />
yocanindichico.<br />
Maçorca de hilo. ee cata yuhua, ee<br />
dzini catayuhua, ee taye yuhua.<br />
Maçorca de maiz, antes que quaje<br />
el grano, idza.<br />
folio 142r column 2<br />
Maçorca. ya quajado el maiz. dedzi<br />
Maçorca ya seca. neñe.<br />
Maçorca, el coraçon della. dzañee.<br />
Maçorca de cacao. Yaha dzehua, yahadzehua<br />
quaha.<br />
Maçorca de maiz con ojas. neñe ñoho<br />
dzucu tesiqui. l. dzoo.<br />
Maçorca sin ojas . neñe huichi, ñañoho<br />
dzucutesiqui.<br />
Macho en cada especie . yee, si es<br />
hombre . tay ye, si bruto. queteyee.<br />
Machorra esteril. vi. esteril.<br />
Machucar cañas. yotahuindi, yodza<br />
tasandi.<br />
Machucar fructa. yosadzindi, futu.<br />
quadzi, yodzadzindi, yochidzondi<br />
yuu.<br />
Madera. yutnu.<br />
Madero redondo o rollizo. yutnuticoo.<br />
Madero esiquinado. yutnu siqui.<br />
Maderar pieça. vi. enmaderar. yochidzondidavua.<br />
Madeja. taye.<br />
Madrasta. dzehenindendodzo, dzehe<br />
caindi, dzehe ninucoo tucu.<br />
Madre. dzehe.<br />
Madre donde concibe la muger. ñee<br />
dzoco, coo qhu.<br />
Madre de rio. sayosivuinduta, sayosahanduta<br />
maa yuta.<br />
Madre de mi suegro . sitna dzidzondi.<br />
Madriguera de conejos. yavuiidzo<br />
yavuiidzo, yavui ñohote<br />
Madrina de baptismo . dzehe sahu<br />
ñuhundi, dzehe ninihindutandi,<br />
dze-
folio 142v column 1<br />
dzehenisaydzaya ninihinduta,<br />
dzehe ninumi ñaha quevui ninihinduta.<br />
Madrina de boda . dzehenidzatnahandaha,<br />
dzehenisandaca ñaha<br />
nitnahandaha.<br />
Modroño. tnu yundu.<br />
Madroño otro mas colorado. tnu<br />
tineñe.<br />
Madroño la fructa. docoyutnu yundu,<br />
daya sichindusi.<br />
Madrugar. ñuuca yondotondi, yondocoondi,<br />
yondoyo huihindi naaca,<br />
tecuiñeca, yondotondi.<br />
Madrugada. ñuuca huihica, deq ñuuca,<br />
tecuiñeca, ita tenanica, tenanica.<br />
Madurar fructa . yosichi, futuro,<br />
cuchi.<br />
Madurar hortaliza, o rosas. yosisa,<br />
si. cusa, yoquaa.<br />
Madurar toda la milpa, yosichi, yoquaa<br />
Madura cosa. sanisichi, sa nisisa.<br />
Madura mucho. sanisichi yyo, sanicuhua,<br />
sanisichi dehui.<br />
Madurar algo actiuo. yo dzacuchindi,<br />
Maduro hombre discreto . tay yonahandichi,<br />
tay tuhuaini.<br />
Maestro que enseña. tay yodzaquaha<br />
ñaha, yodzatuhua ñaha.<br />
Maestro de algun oficio. ñahuisi,<br />
tay huisi.<br />
Maestro de orden. yya yocuvui<br />
nuu, yya indodzonuu, yuq, S. Domingo,<br />
yuq, S. Francisco.<br />
Maestre escuela. yya yotasi tnuni<br />
huahi ñuhu, yonadzahandudzu.<br />
folio 142v column 2<br />
Maestre sala. tay noho saha sacasi<br />
yya , tay yodzanumi sacasi<br />
yya,<br />
Magnifico. tay dzasacahi, tay dzasa<br />
ña cuihi , tay dzasa ñadzaha,<br />
tay dzaitaini.<br />
Magnanimo. tay ndai ini, tai canu<br />
ini, tay yee ini, tay saha ini.<br />
Magra carne. coño ñadzaha, ñayondaadzuha,<br />
dzonina coño.<br />
Magro como hombre. tay yeque<br />
taindaa, tai cuiñe, tai caa cuiñe,<br />
tay ñee yechi, tay nindahua.<br />
tai caa yechi, tai ña coño. lo mesmo<br />
se dize de los brutos.<br />
Magrecerse, ponerse flaco . yo yequendi,<br />
yocuvui yequendi, yocuvuindaandi<br />
, yocoodaa coñondi,<br />
yoyechi yotavuindi, yocuvui<br />
cuiyandi.<br />
Magullar. yosadzindi, yosadzi ninindi,<br />
fu quadzi, yoquitundi.<br />
Mayo. yoo sa yocuvui hoho.<br />
Mayor. yodzoca canu, huihica, yodzoyuca<br />
canu, huihicanuca.<br />
Mayor vn poco. dzuchica canu, canunica,<br />
dzuchinica canu.<br />
Mayor de todos yodzoca canuta,<br />
daandeheta , yotasi siyotadeheta,<br />
yodzoca canu caata dzandehetacata.<br />
Mayoral. tay yondaca ñaha, tay cuvui<br />
nuu, tay yocuvuidzini<br />
Mayordomo. tay yonahatnuni, tay<br />
yosai tnuni, tay yondaa huahi,<br />
tay ñoho saha.<br />
Mayordomo ser. yonahatnunindi,<br />
futu conaha, yosai tnunindi,<br />
fu. quay,<br />
Ma-
folio 143r column 1<br />
Mayor ser en cuerpo . yochihi yahandita,<br />
yotasi siyondita, dzuqcandi,<br />
yocanacuiñecandi, yosino<br />
cuino candi, yocana cuisindi, yocananditandi<br />
huihica, yochidzondi<br />
sindi, yosacodzoninocandi, f.<br />
qcodzo, yosaandi sicandi.<br />
Mayorazgo. yya yevua.<br />
Mayor hijo vide ermano.<br />
Mayor hija. dzayadzehe nicacuyevua.<br />
si nacio despues de algun hermano<br />
se llama. dzayadzehe nicacutacu.<br />
Maiz nuni.<br />
Maiz nacido sin sembrarlo. huiyu<br />
dzomaa huiyu ninana maa huiyo<br />
qmaa.<br />
Maiz blanco. nuni cuisi.<br />
Maiz amarillo. nuni quaa.<br />
Maiz pintado. nuni tecuiñe.<br />
Maiz colorado. nuni quaha.<br />
Maiz negro. nunihi.<br />
Maiz azul nunindaha.<br />
Maiz grueso. nunindoco, nuninano<br />
nunindoo.<br />
Maiz que se da en cinquenta dias.<br />
tata dzinicoo yechi.<br />
Maiz cadañero, tata nee cuiya, l. eecuiya<br />
tata nani.<br />
Maiz tostado. duhu.<br />
Maiz tostar. yodza yatnandi, yodza<br />
cayendi. (da.<br />
Maiz tostado en la ceniza. duhu dzinda<br />
Maiz tostar asi. yodzindandi.<br />
Maiz cozido para comer. nunindoyondusa.<br />
Maiz cozido para hazer tortillas.<br />
dacu.<br />
Maiz cozer asi. yotnaandi dacu, yo-<br />
folio 143r column 2<br />
yotniñondi dacu , yodza quetendi<br />
dacu.<br />
Maiz reboluer en la olla desto para<br />
lauarlo. yocoyondi dacu, yoquidziniñindi<br />
tiyehuidacu, yonaqninditiyehuindacu.<br />
Maiz podrido en la maçorca. neñe<br />
tayu:nitayu nino initisiqui, nitneendaa<br />
tisiqui<br />
Maiz marchito o vano. ydzayyu, ydza<br />
tecoo . idza tedzo idza ñanichitu<br />
huaha.<br />
Maiz tostado y que rebienta. tecuvua.<br />
duhu nicuvui tecuvua.<br />
Maiz que cogen antes de seco y lo<br />
cuezen para conseruarlo todo<br />
el año, tnami, duhu tnami.<br />
Maiz cozer desta manera. yodzeyendi<br />
tnami.<br />
Maiz que se da en ochenta dias, nuni<br />
tata quachi, tata qmindico.<br />
Majar con maço o Piedra . yochidzondi<br />
yuu, yosadzindi yuu.<br />
Majar mucho. yosadzindihindi, fu.<br />
cadzi.<br />
Majada o posada. huahi yondaaitu<br />
huahi ñohoitu, huahicaaninoitu<br />
Majada de ganado. sayoquidzi idzundeque.<br />
l. ticachi niñu,<br />
Majuelo de vbas. itundaya yoho, nisacavua<br />
nuu itu, itundaya yoho<br />
dzoicanisaqta.<br />
Majuelo plantar. yodzandaindi yutnundaya<br />
yoho, yonacusindaya<br />
yoho<br />
Mal. saña huaha, sadzana . sacuvui<br />
dzana.<br />
Malo estar. ñacuvui huatusindi, dzo<br />
yocuhuicandi.<br />
Mal-
folio 143v column 1<br />
Maldad. sadzana.<br />
Maldezir hechando maldiciones.<br />
yosaquahandi sita, f. caq. yochihi<br />
naha tniño ñahandi sita, yodza<br />
cuita ñahandi naha tniño, yocachivhui<br />
ñahandisita, yodzacuico<br />
naha tniño ñahandi.<br />
Maldito ser. yosacoondaa nahandi,<br />
f. qcoond, yosaquehe nahandi, f.<br />
qquehe, yosicondi naha tniño<br />
Mal dezir de otro. yocachindi saña<br />
huaha sita, yocasindita, yocaha<br />
nenindi dzondi, yocaha dzuma<br />
dzequendita, yocachi quadzundita.<br />
Mal dezir de otro y de sus cosas por<br />
embidia. yocachi quadzundi sita<br />
yocachi sisicandi sita. y los<br />
demas.<br />
Maleza de caminos. sacana sadzaa<br />
satate.<br />
Maliciosio. tay tadzi tucuini, tay<br />
dzaqhu ñena ini, tay tadzi ñena<br />
ini.<br />
Maligno, tay dzanayu, tayñahuahayu,<br />
tai yehe quahiyu.<br />
Maguei. yavui<br />
Maguei grande. yavui techi, yavui<br />
cuii.<br />
Maguei otro mas pequeño y de mas<br />
dulce miel. yavui quaha, yavui<br />
yeq.<br />
Maguei abrir para sacar miel yotahuindi<br />
yavui, yocananahindi dzitu<br />
yavui.<br />
Maguei lo interior de la parte que<br />
tiene de ojas blancas. teyeeyavui.<br />
Maguei destilar la miel. yotoondudzi<br />
Maguei secarse acabandose la miel<br />
folio 143v column 2<br />
yocatne yavui, yodzee yavui, yocoo<br />
cuitandahayavui, yoyechisi<br />
Magueyes pequeños sacar para<br />
trasponer. yotavuandi yavui, yosandandi,<br />
yavui, f. cand.<br />
Magueyes poner en otro lugar. yondicocaqndi,<br />
yona cusindi, yodzandaindi,<br />
yonaquaitatandi.<br />
Maguei el tronco que cuezen para<br />
comer. dateyavui, teyohoyavui,<br />
caha yavui, yavui sitnu.<br />
Maguei el tallo. dzitu yavui, yutnu<br />
yavui.<br />
Maguei la flor que sale encima del<br />
tallo. yetuyavui, itayetu yavui,<br />
dututavui.<br />
Maguei las pencas. yai, dahayai,<br />
dahayavui.<br />
maguei la tela sutil que tiene encima<br />
a modo de pellejo. yadzi, quitar<br />
esta tela. yodzaadoyondi yadzi<br />
yavui, yocachi ñeendi.<br />
maguei la ebra que sacan del. daayavui,<br />
daa cuiñe daa yata.<br />
maguei pequeño que nace en las peñas.<br />
yavuiqchi tiyeye, yacu.<br />
maguei otro que nace en las peñas<br />
espinoso. yavui tehuisi.<br />
maguei grande de que no sacan miel.<br />
yavui yucu.<br />
maguei que llama pita. yavuindaayusi<br />
maguei raspar para sacar miel. yoñahindi<br />
yavui, coger la miel. yonatehuindudzi.<br />
mal puncto o desdicha grande. a. dahui<br />
nicuvui, dahui dahui nisino,<br />
dahui niquidzata.<br />
mal poner a otro con otro. yotniño<br />
vhui iniñahandi, yodzacacainiña<br />
handi
folio 144r column 1<br />
ñahandi yodzaquañe ini ñahandi,<br />
yodzacasi ini ñahandi, yotniño<br />
deqquachi iniñahandi.<br />
Malla. ñono yecu.<br />
malla de hierro. ñono caa.<br />
malla suelta. quu, caa quu.<br />
mal querer. ña yosini maniñahandi,<br />
yosini dzaandi, yosini vhui ñahandi.<br />
malquisto. taiyoo sini huaha, tay<br />
yoo sini huatu, yoee yosini mani<br />
taiyoo yocuvui huatu inisita.<br />
malsin. tay satniño quachi, tay dza<br />
naa ñaha, tay inino naho, tay saninino<br />
ñaha, tai yete, tay caha naha<br />
taindanda.<br />
malua. yuvua tayoo cuii, yucu cane<br />
yuvua cane.<br />
maltratar a otro. yoquidzandahui<br />
ñahandi, fu. cadza. yosanindahui<br />
nahandi, fu. cani.<br />
maluado. tay dzana, tay yehe<br />
quahi.<br />
mamar el niño. yosadzi dzezcuisi, futur.<br />
cadzi. yodzitasi dzecui, yotehui<br />
sidzecui, yosaidzecuisi, futuro,<br />
quai.<br />
mamanton. tay sadziyyo, sadzi quaha,<br />
dzita nihi dzecui.<br />
mamantar, dar a mamar . yodza<br />
cadzi ñahandi, yosahadzecui ñahandi.<br />
manada de ganado. ee sichi ticachi<br />
ee taca quete.<br />
manar licor. yocana yosino, yotuvuinduta.<br />
manar sangre. yocana neñe. yosate,<br />
futuro. cate, yocoyo neñe, yndaa<br />
neñe.<br />
folio 144r column 2<br />
Manar por diuersas partes. cahi sichi<br />
yocana, cahi nuu, yocananduta.<br />
manantial. sayocananduta, sayyonduta,<br />
sayehenduta, doyo sa ñohonduta.<br />
manco de las manos. tayndaha nicuvuinaha,<br />
tay daha nisisi.<br />
manco de los pies . tay niteyesaha,<br />
tay sicayaqua,<br />
manco de la mano que se la cortaron.<br />
tai daha tecundu, tainda yuhu,<br />
tayndaha nisacavua.<br />
malencolico. tay ñadzee ini, tay ña<br />
yocuvui huatu ini, tay ñadzevui<br />
sita, tay ñacuvui huatu sita.<br />
malencolia. sa ñasicuvui huatu sita,<br />
saña sicuvuidzevuisita.<br />
maleficio. sa ñahuaha yoquidzata,<br />
sa sanindahui ñaha.<br />
mal hechor. tay yoquidza ñahuaha<br />
yodzatevuita.<br />
malicia. sadzana.<br />
mancar de las manos o de los pies.<br />
yodzanihi quahidaha. l. saha, ñaha,<br />
yodzatevui daha saha, ñahandi.<br />
mançano, arbol. tnutinumi.<br />
mançana. tinumi.<br />
Mançanilla. yucunduvua, itanduvua<br />
duhu castilla, itatemii castilla<br />
Mançebo. tay quachisaa, tay saquaha,<br />
taindai tay taqui tay taque<br />
ñuhu.<br />
Mançebo hazerse. yosanuquachindi,<br />
f. quanu, yosanu camandi, yosanu<br />
saandi.<br />
Mançebo tornarse. yonduvui quachindi,<br />
yonduvui quachi hoo can<br />
di,
folio 144v column 1<br />
candi, yonduvui quachi tucundi.<br />
Mançebo avn no baruado. tay tañaha<br />
idzi yuhuca, tay dzondee yuhu,<br />
tay yanda yuhu.<br />
Mançeba tener. yondaca tnanindi,<br />
f. candac, yonducu tnanindi.<br />
Mançeba asi. tnanindi. lo proprio dizen<br />
la mager para dezir es mi<br />
amigo. tnanindi.<br />
Mal auenturado víde escaso.<br />
Mancha. o mancilla. sanisaanuu, sanicatu<br />
sanindoho nino, sanisatenino,<br />
sanisaandichi, sanisino nini, sanisino<br />
nuu.<br />
Mancharse. yosaa nuu, yosaandichi,<br />
yocatu, yocuvui ñuma, yondoho<br />
nino.<br />
Manchar actiuo. yodzacaa nuundi,<br />
yodzacaandichindi, yodzandoho<br />
ninondi, yoconondi, yodzaquendohondi.<br />
Mancharse el rostro. yosinotnoonuundi,<br />
yosinotnaha, yonasino yaquanuundi,<br />
yosino yata nuundi.<br />
Manchas sacar. yodzandoondi, yonaquindi,<br />
yonacuhua sanindoho<br />
nino.<br />
Manda de testamento. sanitasi tnuni<br />
tay nisihi, sanitasi tnunindayu<br />
tay nisihi.<br />
Mandar asi. yotasitnunindayundi,<br />
yonacachindi, yonatasitnunindi.<br />
Mandar de palabra. yocaha tniñondi,<br />
yocachi tnunindi, yoyuhuitniño<br />
ñahandi.<br />
Mandamiento de Dios. huidzo sahunDios.<br />
Mandamiento de qualquier superior.<br />
tutu, yodzo dzaha yya, tutu<br />
folio 144v column 2<br />
yondaadzahayya.<br />
Mandar el superior o juez. yotasi<br />
tnunindi.<br />
Mandar el principe. yocachi tnuni<br />
yya, yotaatniño ñaha yya.<br />
Mandar como quiera. yocachi tnunindi.<br />
Mandon que manda mucho. tai yotasi<br />
tnuni chito, tai yocachi tnuni<br />
chito.<br />
Mandon como tlequiato. tai yonaha<br />
tniño, tay saqui ñahi.<br />
Mandar a otro lo que le auian mandado.<br />
yosico taa ñahandi, yosico<br />
cachindi, yosico cuvui ñahandi,<br />
f. cuico.<br />
Mandragora. yucunucohocutudzaya,<br />
yucu dzaya, yucu cuvui cutudzaya,<br />
yucu nacani dzaya, yucu<br />
sinduvui cutudzaya.<br />
Manera de vestidura faldiquera.<br />
ytne sacohohuaha itneinditayuhu,<br />
itne inditadzahi, itne indita<br />
nini, ytne yehe maa.<br />
Manera o modo. dzavuaitnahayyo<br />
dzavuayyo.<br />
Manear bestias. yosanindi yohodahate,<br />
f. qni, yotniñondi yohondahate.<br />
yodzucundi yoho dahate,<br />
yotaa nunindi dahate.<br />
Manga de vestidura. daha dzono.<br />
Manganilla. sa huisi.<br />
Mangonada dar. yodzaqhundahandi,<br />
yodzacuitandahandi, yodzacuicodahandi.<br />
Maiestad. sa toniñe.<br />
Maiestad de Dios. satoniñeya nee<br />
caa qhu, sayehe ñuhu nee caa<br />
qhu, sañuhuya.<br />
May-
folio 145r column 1<br />
Maitines. sasinaquatudzavua ñuu,<br />
sasinaquatu ñuu.<br />
Manida, saqhu tuhuata.<br />
Manida. sasicudzuta.<br />
Manifestar, yodzatuvuindi, yonaha<br />
tuvuindi.<br />
Manifestar mis obras para ser alabado.<br />
yodzaquai tnuhu ñahandi, yodzacoto<br />
ñahandi, yodzacuta tnuhundi,<br />
yodzandaya ñahandi. l.<br />
hipocrita.<br />
Manifestar, dando a conocer. yonahandisita,<br />
yonahandaandi sita, yonaha<br />
tuvuindi sita.<br />
Manifestar lo secreto. yodzatuvuindi,<br />
yodzaqui tnuhundi, yodzandaituvuindi,<br />
yodzasinotuvuindi,<br />
yosinocachindi, yocachitnuhundi.<br />
Manifestarse asi. yosino tuvui, yondai<br />
tuvui, yotuvuindaa yotuvuindodzo.<br />
Manifestar a otro lo que tengo de<br />
hazer, dandole parte, yotniño<br />
naha ñahandi, yocachitnuhundi,<br />
yodzatacundita, yodzaquindita.<br />
Manifiestamente . casi casi nituvui,<br />
ñacaa tete, ñacaa dzahui, tnuhu<br />
nituvuicuite, nituvuindisi.<br />
Manifiesto ser. saninatuvui, sanituvuiudisi<br />
, sanicuvuicanda, sanina<br />
sinotuvui, sanisitandodzo tnuhu.<br />
Manjar generalmente. sacasi, sasasi,<br />
sasa.<br />
Manjar de señores. sacasi yya, sacuvuicoho<br />
yya, sadza saacoho yya.<br />
Manilla. dzequedziñuhu taandaha,<br />
dzeque condaadzuq daha.<br />
Mañana del dia. dzatnaa.<br />
Mañana. yutnaa.<br />
folio 145r column 2<br />
Maña, engaño. sahuisi.<br />
Mañear. yocahandaa ini ñahandi,<br />
yocaha huisindi, yocaha ñañu inindi,<br />
yocaha ñoho maa inindi.<br />
maña darse en alguna cosa . yosini<br />
tnunindi, yocuvui tuhuandi, yocuvuituhuasindi.<br />
maña tal. sasicuvui huaha. (ma.<br />
mañera muger que no pare. ñaha numa<br />
mano. daha.<br />
mano derecha. daha quaha.<br />
mano yzquierda . daha itni daha<br />
dzatni.<br />
mano de metate . daha yodzo.<br />
mano de piedra con que muelen el<br />
chile. yuu yosadzi yaha.<br />
mano de almirez . daha chidzo caa<br />
sadzi yaha.<br />
mano de papel . tutu caa ocohoho<br />
tutu, tutu caacanu, tutu yotnaha<br />
canu.<br />
manojo. ee numi, ee numi canu, ee<br />
nuni, ee yoho.<br />
manojo a manojo. eenumi ee numi<br />
dzee dzee numi.<br />
manopla. caa sacuinondaha, caa ininondaha.<br />
mansa cosa. saquai ini.<br />
mansedumbre. sasicuvuiquai ini, sa<br />
cuvui quai ini.<br />
mansa agua dutayosahadzadzi, yosaha<br />
quai.<br />
manta generalmente. dzoo.<br />
manta guarnecida con pluma. dzoo<br />
indaa tnumi, dzoo caa tnumi.<br />
manta, arrollar para que sirua<br />
de mecapal. yoquidzaticoondi dzoo<br />
yotuvuininondi dzoo, yodzacuiyondi<br />
dzoo.<br />
T Man-
folio 145v column 1<br />
Manta para manteles como de cotonia.<br />
dzoo ysindaa yuhua, dzoondusa,<br />
dzoocayuhuatecu, dzoo<br />
caa yuhua cama.<br />
Manta rota. dzoonindata, dzamatitaca,<br />
dzoo tichii.<br />
manta traer debaxo del braço, por<br />
fantasia. ñoho nanondi dzoo, ñohondacudziñendi<br />
dzoo,<br />
manta ceñirse ala cinta, sin quitarla<br />
del cuello. yódaachihindidzoo,<br />
yosamandodzondi dzoo, f. cama<br />
manta ceñirse a la cinta. yodzucu<br />
ninondi nuu yequendi dzoo, yonatuvui<br />
ninondi dzoo nuuyequendi,<br />
yonaquinindi dzoo nuu yequendi.<br />
manta reboluer al braço como para<br />
defensa. yonatuvui ninondi<br />
dzoo dahandi, yonatniñotuvuindidzoo<br />
dahandi, yodzucuninondi<br />
dzoo dahandi.<br />
manta de la cama. dzoocavuandisi,<br />
dzoo sacavuandisi.<br />
manta, fraçada. dzoo ticachi, dzoo<br />
ticachinahi, dzoo coco.<br />
manta de algodon. dzoo cachi.<br />
manta labrada. dzoo yehe ita, dzoo<br />
nicuvui huisi.<br />
manta que suelen traer los principales<br />
que parece cuero de tigre.<br />
dzoo yeque, dzoo ñee cuiñe,<br />
dzoo coto.<br />
manta blanca con labores blancas.<br />
dzoo yehendico, dzoo yehe yuhua<br />
cama, dico yehedzoo.<br />
manta con flueco alrededor. dzoo<br />
indaa huatu, yndaandudzi.<br />
manta llana sin labor. dzoocuii, dzoo<br />
cuisi, dzoo huisi cuisi.<br />
folio 145v column 2<br />
Manta que tiene listas de labores<br />
atrauesadas . dzoo caa dzaya,<br />
dzoo caandisi, dzoo caandaa.<br />
manta que tiene las labores de lo alto<br />
abaxo. dzooininocutu, dzoo<br />
inino huisi, dzoo inino dzaya,<br />
dzoo ininonducu.<br />
manta que tiene listas menudas a lo<br />
largo, y al traues. dzoo iñendichi<br />
caandesi huisi, dzoo tnucuqua.<br />
mantas muy delgadas. dzoo yadzi,<br />
dzoo cuine.<br />
manta de dos hilos dzoo dziyovvui.<br />
manta simple. dzoo dziyo ee.<br />
manta frisada. dzoo cachi, ninana<br />
tnumi, ninanacachi.<br />
manta de hilo torcido. dzoondoo,<br />
dzoo nindii yondaatnaha yuhua<br />
dzoo dziñe.<br />
manta de listas. dzoo tecuiñe.<br />
manta basta. dzoo yaa, dzoo coco.<br />
manta traer alrebes. caandaye dzoo<br />
yondisindi. l. sandisindi.<br />
manta traer al derecho. caanduvua<br />
dzoo yondisindi.<br />
manteca. dzaha.<br />
manteles. dzoo sacavuandodzo nuu<br />
yutnu mesa.<br />
mantener. yodzacasiñahandi, yosaha<br />
sacasiñahandi, fut. cuhua. yodzaquanundi,<br />
yodza yusindita, yotaa<br />
yaha ñeendi, yonducundi yaha<br />
ñee casita.<br />
mantenimiento. sayotnoo yotacu,<br />
sayocuvui yoho tuchindo yeque<br />
coñondo, sayocuvui neñe inindo<br />
sasa ñuu ñayevui.<br />
mantenido. tay nidzacasita.<br />
mantenerse. yonducuinindi sacasi,<br />
yon-
folio 146r column 1<br />
yonducundi sacasi, yotadzi inindi<br />
sacasi.<br />
Mantenerse del ayre el camaleon.<br />
yococote tachi yodzitate tachi<br />
yocahite tachi.<br />
manual cosa. sa huatuni, sanduvuini<br />
manzilla. sanindohonino, sacuvui<br />
ñuma.<br />
manzilla, o mancha de ropa . ñuma<br />
tata, yaqua tnaha.<br />
manzillarse el cuerpo o la cara . yonasino<br />
yaqua nuundi, yosino tnoo<br />
yosinotnani, yochiyo nuundi, yoyatnanuundi,<br />
yocuvuitnani nuundi<br />
yosinotnaha yosino yata nuundi.<br />
manzillarse, o mancharse la ropa. yocuvui<br />
ñuma, yocuvui yaqua, yondohonino,<br />
yocatu, yosaa nuu, yo<br />
saandichi, fu. caa.<br />
manzilla o lastima tener de otro. yocuvuindahui<br />
inindi sita yotuvui<br />
ndahuindi sita<br />
manzilla tener de quien primero estaua<br />
enojado. yonduvuindahui<br />
inindi sita, yondicondahui inindi<br />
sita.<br />
mapa. taniño nee cutu ñuu ñayevui.<br />
mar. duta cánu, duta caa canu, duta<br />
ñuhu canu.<br />
mar estrecho. duta canu yonduvui<br />
cuiñe, yonucuinocuiñe, ninduvui<br />
tuu.<br />
mar baxa. duta yadzi, duta ñacono<br />
mar alta. duta cono.<br />
marañar. yoquidzacanandi, yoquidzanenindi,<br />
yoquidzatetacandi,<br />
fu. cadza.<br />
marauilla. sacanda. sacanda ini, sanaa<br />
folio 146r column 2<br />
ini, sasai tnuhu saquai tnuhu.<br />
marauillarse. yosai tnuhundi, f. quai<br />
yonaa inindi, yocanda inindi, yocanandehui<br />
inindi, yocoo yondecayuhundi.<br />
(ini.<br />
marauillado. tay saitnuhu, taycandaini<br />
marauillas hazer. yoquidza sacanda.<br />
fu. cadza.<br />
marauilloso. yyo, sasaitnuhu.<br />
marauillar a otro . yodzaquai tnuhundi,<br />
yodzanaandi inita.<br />
marcar plata. yotaatnunindidziñuhu<br />
cuisi, yotaandusandi.<br />
marcada plata. dziñuhu cuisi nisa<br />
coondaa tnuni.<br />
março. idem. yoo sacuvui vni.<br />
marchito, sanidzii, sanicuvuidzii, sa<br />
niyechi.<br />
marchitarse. yodziindi, yocuvuidziindi,<br />
yoyechindi.<br />
marea, viento de la mar, tachi yuta,<br />
tachinduta ñuhu.<br />
marea correr yñe tachi yuta, yosicotachi<br />
yuta, yocanatachi yuta.<br />
marfil. nuhu quete canu nani elefante,<br />
yequete.<br />
margen de libro. yuhu tutu. l. tacu<br />
cuisi yuhu tacu.<br />
marojo. yo tnoho, de los arboles.<br />
dzitnu. l. yudzi, yutnu.<br />
marido. yee, yeeña.<br />
marido y muger casados. tay nicuvuitnono,<br />
tay nicuvuitayu, tay<br />
nitnahandaha.<br />
marido y muger, entrambos a dos.<br />
duvuiñahadzehe, dize el hombre.<br />
duvui yee, dize ella, lo propio dizen<br />
della. v.g. fulano yua con su muger,<br />
duvui ñahadzehe ta quaha.<br />
T 2 Mari-
folio 146v column 1<br />
Maridable vida. yondacandahui tnaha.<br />
sasi coonduvui, tay yee ñaha<br />
dzehe sasi coonduvui dzini sasi<br />
coo tayu.<br />
marina, cosa de la mar. sacuvui huaha<br />
duta canu, sañohonduta canu<br />
saqui codzo yuhunduta canu, sa<br />
sanunduta canu.<br />
marinero. tay yodzacaca tnundoo<br />
tay tuhua tnundoo.<br />
marina, pescado que hecha la mar<br />
quando crece. saquitehui nuunduta<br />
canu. sa caitehui nuunduta<br />
canu, saqui casa nuunduta canu.<br />
mariposa generalmente. ticuvua.<br />
mariposa grande pintada. tecuvua<br />
nuu tecuvua quaa.<br />
mariposa de capullo de la seda. tendacu<br />
ninduvui sani, y despues que<br />
ha salido del capullo se llama.<br />
tecuvua.<br />
mariposa que destruye la ortaliza.<br />
tedzo.<br />
mariposa bolar alrededor de la candela.<br />
yondahuate nuu ñuhu, yosicondaate,<br />
yosiconduute nuu<br />
ñuhu.<br />
mariposa dar con las alas en la candela,<br />
y quemarse, yosacasandaate,<br />
fu. qcasa, yodzucundaandisite<br />
nuu ñuhu, yocanacatnendisite,<br />
yosisite.<br />
mariposia caer dando con las alas<br />
en el suelo. yocoo cavuate nuu<br />
ñuhu, yondahua nahate nuu ñuhu,<br />
yosanicatate, yosanindisite.<br />
fu. cani, yocuvui cañate.<br />
marmol. yuunduta, yuu cuisi.<br />
maroma yoho,<br />
folio 146v column 2<br />
Marrano, cochino de vn año. quene<br />
sa ee cuiya, nicacusa ee cuyya.<br />
marta, animal. ñaña idzo, ña ñanduta<br />
martes. idem. l. saquevui vvui.<br />
martillar. yochidzocaandi, yochidzo<br />
yuundi, yosasandodzondicaa,<br />
futu. casa. yocanindicaa, yocanindodzondi.<br />
martillado. sanisacodzo yuu.<br />
martillo. caa chidzo, caandah a, caa<br />
yocanindodzo.<br />
martilogio. tutu yehendahui quevui.<br />
martir. tay nisihindodzo, tay nisihindaandodzo<br />
saha stohonDios,<br />
tay nisihi saha sinindisa.<br />
martirizar. yosaniñahandita saha<br />
stohonDios. yodzacuindaandi,<br />
yodzacuvuindozo ñahandi sahan-<br />
Dios.<br />
martirio. sasihi saha sinindisa.<br />
mas comparatiuo. huihica. yodzoca,<br />
hocca, tasisiyoca yodzoyuca<br />
yyoyuca, yodzo yodzoyuca.<br />
mas pan o otra cosa. ca, tasicadzita,<br />
l. dzitaca,<br />
mas conjuncion copulatiua. dzavua<br />
dzavua tucu.<br />
mas si, conjuncion aduersatiua . tanadzavua.<br />
massa de harina. yusa, tetu yusa.<br />
massa de tributos. daha nitaca, daha<br />
qnooca, daha qquevui.<br />
mastil de nauio . yutnu inino, yutnundoo.<br />
mastin de ganado. teynayondacaticachi,<br />
yondaa ticachi.<br />
mastuerço de la tierra. yucu. l. yuhua<br />
siqui, yuhua yondaa siqui.<br />
Mas-
folio 147r column 1<br />
Mastuerço del Peru. yucuyaha.<br />
Mata de qualquier yerua. duhu yuvua,<br />
duhu yutnu, tende yuvua, sandu<br />
yuvua.<br />
mata de frisoles. yucusichi.<br />
mata de calabaças. duhu tahi.<br />
matar. yo sani naha ñahandi, yosani<br />
nihi ñahandi, fu, cani, yo sanidzana<br />
ñahandi, yodza naandita.<br />
muerto asi . nisihi ninita dahandi,<br />
fu. cuvui,<br />
matar, despedaçando. yondata quachi<br />
ñahandi, yosatadzee ñahandi<br />
fu. cata. yosandadzee ñahandi, fu.<br />
canda. yocachi quachi ñahandi.<br />
matar a traycion. yosaninaa ini ñahandi,<br />
yosani yuhu ñahandi, yosani<br />
huisi ñahandi, yo sani ñuu ini<br />
ñahandi,<br />
matar animales. yosanindi quete,<br />
fu. cani.<br />
matar animales sacrificando. yosandandi<br />
quete, fu. canda. yosahatahuindi<br />
ñuhu quete.<br />
matar hombres sacrificando. yosanindi<br />
dzini, fu. cani, yoquidza dzini<br />
ñahandi. fu. cadz. yodzaqhundidzini,<br />
yodzaq noo dzini, sacuvui<br />
tahui ñuhu.<br />
matar de hambre. yosanidzocoñahandi.<br />
(di.<br />
matarse a si mismo. yosanindi maindi<br />
matalotaje. tuq, tuq ichi, yuchi tuq.<br />
matalotaje hazer. yotnino sahandi<br />
tuq ichi.<br />
materia, podre. dacua.<br />
materia tener. yehendacua, fu. quehe,<br />
iñendacua, yosichindacua, futur.<br />
cuchi<br />
folio 147r column 2<br />
Material cosa. sadzondudzunica, sadzotniñonica<br />
sadzotnunicayyo,<br />
sadzo huisica nicuvui.<br />
materia. taniño, sayondaa tnuni.<br />
matiz en la pintura. sasi coco huisi<br />
matizar. yo sáco huisindi, fu. coco,<br />
yoquidza huisindi, futuro. cadz.<br />
yona cocondi nuu, yoquidzacuindandi.<br />
matricula. tacuyondaa, sanani<br />
dzevuita tacu yochidzota sananita.<br />
matricular yotaandi sananita, dzevuita,<br />
yochidzondidzevuita.<br />
matrimonio. sadzatnahandaha. sasi<br />
tnahandaha.<br />
matriz. ñee dzoco.<br />
matriz, metropoli. tayudzinisi, tayu<br />
nuu ñuu, tayudzini, dzitusi, tayu<br />
yocuvuidzinisi.<br />
matrona, muger honrrada. toho dzehe,<br />
ñaha caa yuhu nuu, ñahanicuvuinisanu.<br />
maxcara o caratula. nuu ñaña nuu<br />
tnanu.<br />
maxcar generalmente. yosani nuhundi,<br />
fu. cani. yonoo nuhundi,<br />
yocoo nuhu yosasindi, fu casi.<br />
maxcar bien la comida. yosasindihindi,<br />
yosasi yuchindi, fu. casi. yosasi<br />
quai, yosasi yaandi.<br />
maxcar mal la comida, como el viejo<br />
que no tiene dientes . yosadzindi<br />
sacasi, f, cadzi. yoyuvuindi sacasi,<br />
maxcar mal la comida por comer de<br />
priessa. yodza yundisacasi, yosasi<br />
neendi, ña yotadzi sacasi.<br />
mazmorra. huahi naa, huahindahui<br />
yavui yuhu, huahi huisi, huahindoco<br />
T 3 doco,
folio 147v column 1<br />
doco, yacañaha, huahi yutnu.<br />
M. A N T E E.<br />
Mear. yodzachiindi, yodzachii<br />
ninondi yotatandi.<br />
Mear con otro. yodzachii tnahandi<br />
dzohoondu yodzachiindi<br />
sihita.<br />
Mear a otro, yotataninindita, yotatandita,<br />
yodzachiindaandita, yodzachiindodzondita.<br />
Mear con miedo no le vean. yodza<br />
chiindatu inindi, yodzachii yyo<br />
inindi, yoyuhuindi yodzachiindi<br />
Mearse de miedo. yodzachii siñandi,<br />
yodzachii nino siñandi<br />
Mear a la pared. yodzachiindaandi<br />
dita nama.<br />
Mear alçando la orina. yodzachiinduvuandi,<br />
yodzachii diyendi.<br />
Mear sobre algo. yodzachiindodzondi<br />
Meada cosa. sanichii nino, na nidzachii<br />
ninota, sanidzachiindaata.<br />
Meados. tadzadza, dutadzadza.<br />
Mecapal. yoho yetu yoho yucu.<br />
Mecer. yoñoondi, yoñoo ninondi,<br />
yodzacuicondi, yodzacononduundi,<br />
yodzacaninondi, yodzacono<br />
nuundi, yodzaconondaandi, yodzacandandi.<br />
Mecedor, o mecedero para mecer. yutnuñoo,<br />
tnudzuu tnuñoo quedze.<br />
Mecer la cuna del niño, yodzacatandi,<br />
yoquidzindi.<br />
Mecha de candil. yuhuatnoo ñuhu,<br />
yuhuacatne ñuhu. yuhua yondico<br />
ñuhu, yuhua yodzo ñuhu.<br />
folio 147v column 2<br />
Mecha atizar. yosaindodzo ñuhu, f.<br />
quay, yotneendodzondi ñuhu, yosandandodzondi<br />
ñuhu. f. canda.<br />
Mechero de candil, o lampara. sacuino<br />
yuhua tnoo ñuhu sayondico<br />
yuhua yotnoo.<br />
Media braça siyo dzoco, eedzoco.<br />
Media libra. dzavuacuhua, cuhuadzavua.<br />
Mediano entre grande y chico. cuhuani,<br />
yyotnuni mañuni, duvuini<br />
dzodzavuani, huii huihini.<br />
Medianamente hazer algo. dzuchi<br />
huaha yoquidzandi, dzohuatuni,<br />
dzo sacu huaha yoquidzandi, mañu<br />
mañu yoquidzandi.<br />
Medianero, entre algunos. taydza<br />
noo quachi ini ñaha, tay dzandai<br />
ini ñaha, tay dzandico ini ñaha,<br />
tay dzacaha ñahasita.<br />
Medianero en la compra. tay sanda<br />
yahui, tay sanda mañu yahui, tay<br />
yotasitnuni mañu yahui.<br />
Medianero como quiera, tay dzo<br />
inino mañuca tai ininodzavua,<br />
taydzo yyocanduvuisiyo tay yotniño<br />
mañu dudzu, tay yosivui<br />
cuino. f. quevui, tay yosananu.<br />
Medianero ser yntercediendo . yotniño<br />
quaindi inita, yotniño mañu<br />
sahundi, yosivui cuinomañundi,<br />
fu. quevui.<br />
Mediar, echar hasta la mitad, yotniñodzavuandi,<br />
yotniño mañundi<br />
Media cosa sanicuvui mañu, sanicuvuidzavua,<br />
sa mañuni.<br />
Medico. tay tatna.<br />
Medicina. yucu tatna, yucu yocuvuitatna,<br />
yucu yondaha qnahi<br />
Me-
folio 148r column 1<br />
Medico esperimentado. taytatna sini<br />
huaha, tay tatna canu . tay tatna<br />
yonahandichi, tay tatna, yosinindichi,<br />
tay tatna sinitnuni, tay<br />
tatnayocachi casi.<br />
Medico ruin. taitatnadzevuini, tai<br />
tatnadzavuani tay tatna mañuni<br />
tay tatnadzuchini.<br />
Medida. yutnu cuhua, tindohocuhua<br />
Medir. yochihi cuhuandi, yotniño<br />
cuhuandi.<br />
medir derecho . yotniño cuhuandaandi,<br />
yochihi cuhuandaandi. l.<br />
cuitendi, yotniño cuhuahuahandi.<br />
medir tuerto. yochihi cuhua yohondi,<br />
yochihicuhua dziñendi, yaquandi,<br />
medida cosa. sayehe cuhua, sanisandehe<br />
cuhua.<br />
medirse en el gasto . cuhuani, yosasindi,<br />
yehe cuhuani yosasindi, mañuni<br />
yosasindidzavuani yosasindi<br />
yochihi tnuni inindi sa yosasindi.<br />
medio dia, diametro del norte. huahi<br />
cahi.<br />
medio muerto. dzo huihinica, dzo<br />
huihi yonahata.<br />
medio vino . dzo huitnica cuvuita,<br />
dzo caa tacundahuicata, dzo yotacundahuicata,<br />
dzo naha noonicuita,<br />
dzo huihi yotnoondaa inita,<br />
dzo huihi yotacu.<br />
medio quemado. huihi ninicaye nisisi<br />
dzavua nicaye.<br />
medio crudo. huihi yeheca, dzuchi<br />
yeheca.<br />
medio año. dzavua cuiya, siyo cuiya,<br />
mañu cuiya.<br />
medio, la mitad. mañu, dzavua.<br />
folio 148r column 2<br />
Medio asado. sanichiyocuhuasi, sanichiyo<br />
dzavuani, sanichiyodzevuini<br />
sanichiyonduvuini.<br />
medio vino. dzuchi yotacuta huihi<br />
yotacuta, dzoyonditondahui nicata.<br />
medio comido. sanisasi ñañu, nicuvuidzavua<br />
nisasi.<br />
medio tono. huihi dudzu yaa. mañundudzu<br />
yaa<br />
medrar en hazienda. yonihi inindi,<br />
yosinayahui sindi, fu. qna. yocaya<br />
yahui sindi.<br />
medrado. tay nicaya yahui sita.<br />
medroso por naturaleza. tay yyo,<br />
yyota<br />
medroso, temoroso. tay yoyuhui.<br />
mejor nombre comparatiuo. huahaca,<br />
yodzocahuaha, hoocahuaha, yyocahuaha,<br />
tasisiyocahuaha.<br />
mejor vn poco. dzuchi huahaca,<br />
huii huahaca, dzuchi huaa.<br />
mejorar cada dia. yocuvui huahandi,<br />
devuindevui huasi codzo sayocuvui<br />
quaindi.<br />
mejorar en enfermedad. yondequai<br />
inindi, quacoocuvui quacoocuisi<br />
sayocuhuindi, yonanihindaindi,<br />
quanduvui huaha sayocuhuindi,<br />
quanatacundaa ini.<br />
melcocha. dudzi nicucu, dudzi nicuvui<br />
vhua, dudzi nidza cucuta.<br />
melena de buey. dzaha sayodzotnaate,<br />
dzaha sicavua tnaate, dzaha<br />
yosaqndaatnaate.<br />
melena de cabellos. idzi ninacana,<br />
ydzi nicuvuitechihi, ydzi tecondo,<br />
ydzi nicuvuindandu.<br />
melezina. yucu saandodzo.<br />
T 4 me-
folio 148v column 1<br />
Melezina hechar. yodzacaandodzondi<br />
yucu.<br />
Melon. yeq tenuu castilla.<br />
Melonar. ytuyeq, saisi yeq<br />
Meloxa. dudzinduta, dudzinicainduta,<br />
nicainduundudzi yehenduta,<br />
Mellar algun vaso. yotahuindi, yuhusi,<br />
yotahuidaandi, yodzacaindaandi,<br />
yoquidza nañundi.<br />
Mellado en los dientes. taindahua,<br />
taiyuhundahua, tay nicai noho.<br />
Mellada cosa. sanicuvui tequeque,<br />
sanicuvuindeye. l. daye.<br />
Mellado cuchillo. yuchicaanicuvui<br />
tiqueque, yuchicaa nitahui nino<br />
yuchicaa nicananino, yuchicaa<br />
nitahuindaa, yuchicaanicaindaa<br />
Mellar cuchillo, yotahuindaandi,<br />
yotahui ninondi.<br />
Mellizos. vide hermanos.<br />
Menbrillo arbol. tnu tenumi.<br />
Menbrillo la fructa. tenumi.<br />
Membrudo. taycanu nee tai nisanu<br />
nee, tai caa canu nee,<br />
Memoria. sanacaha, sandenoo ini,<br />
sanucuinoini.<br />
mension hazer de otro. yocacunahindita.<br />
Mendigar. yosacoondatundi, f. qcoo<br />
sasiyondatundi, sasicandi, sasatandahandi<br />
yosatu ñuhundi, futuro<br />
quatu.<br />
mendigo tay sasiyondatu, con los<br />
demas.<br />
mendrugo de pan. dzita ñañu, dzita<br />
nitahui, nicachi<br />
menearse algo. yosichi, fu. cuchi, yocanda,<br />
yonehe, yondayu, yosico,<br />
folio 148v column 2<br />
fu. cuico.<br />
Menear algo. yodzacuicondi, yodzacandandi,<br />
yodzacuchindi, yodzanehendi,<br />
yoquedzindi.<br />
menearse los arboles . yosacuico<br />
yondecuico yosacasa, yondecasa<br />
yosico, f. cuico.<br />
menester. vide auer menester.<br />
menesteroso. tayndahui, tai cai, tay<br />
ñatuvuisayyo, tayñatuvuisacaa<br />
sayyo, ñasayyosita, tay ñatuvui<br />
nihidzavua yuqua yyota.<br />
menguante de luna, yoo yonasino,<br />
yoo quanoo cuvui, yoo yonuu<br />
cuvui, yoo yonocuvuindaa.<br />
menguante de la mar. sandaindodzo<br />
duta canu , sanoo cavuanduta<br />
canu. sanoocuvuinduta canu.<br />
menguar la mar. yonoo cuvui duta<br />
canu, yonoocavua yondaindodzonduta<br />
canu , yocaindodzonduta<br />
canu.<br />
menguado hombre. tay ñaa nee sino<br />
cavua.<br />
menguarse algo. yosandoco, yonaa<br />
yotuhu, yosandehe, yosatuhu.<br />
menor nombre comparatiuo. huihi<br />
huaaninoocuvui, ñandaa dzavua,<br />
dzuchi mañu, dzuchi noo<br />
cavua.<br />
menos. ñandaaca. ñandaadzavua,<br />
dzavuatnaha.<br />
menor de hedad, que esta sub cura.<br />
tai ninduvuindahui, tay nidza<br />
quanuta, tay ninduvicai.<br />
menor en meritos o, altura de cuerpo.<br />
yonoo cuvuindi nuuta, yonuundaandi<br />
nuuta, yonduvui huatundi,<br />
yonduvuidzuchindi, yonoo
folio 149r column 1<br />
yonoo cohondi, yonoo cuisininondi<br />
yonduvuidzuchi dzañandi.<br />
Menospreciar a otro. yosiniyechindita,<br />
yosini quadzu, yosini nahandi.<br />
qni, yocuvuidzequendita ñayocoo<br />
cotondi, ñayocahatnunindi.<br />
Menos cabarse la hazienda, yocoo<br />
cuvui sindi, yonoocuvuasindi, yonoondaa<br />
sindi, yonduvuidzuchi,<br />
mensajero. tay nisini tniño, tai sica<br />
tniño, tai yosahatniño.<br />
mensaje. dudzu nitaa tniñota, dudzu<br />
nisana itaquaha.<br />
menesteroso. tay natuvuisaq cahi<br />
qdzitata, ñatuvuisatnee sacahita<br />
dzoquene dzocahaca yyota ñatuvui<br />
sacuico yuhundahata, cate<br />
yuvua cate huinda yosasita, nuu<br />
ita nuu cuhu yyota.<br />
menstruo de muger. neñe yoo, sayocoyo<br />
neñe, sayonduvuineñe.<br />
menstruo tener la muger, vi. camisa<br />
mente del anima. satacutnuni<br />
sindi.<br />
mentar. vide mension.<br />
mentir. yocaha yaandi, yocahayetendi<br />
yocahatachindi, yocachindi<br />
dudzu huadzevui dudzu ñandaa,<br />
yocahacahuindi, yocahatnuhundi,<br />
yocaha nahandi.<br />
mentiroso, tai yocahayaa, con los<br />
de mas.<br />
menuda cosa dihi, sandihi. sayuchi,<br />
deqdzeeni, sanicuvuindihi.<br />
menudear el paso yendo a priesa.<br />
yosica queyendi, yosica naha nahandi,<br />
f. caca, yosaha saandi, yosahaqueyendi,<br />
f. qhu, yosicaquachi<br />
sahandi, yehe cuvui, yehesinoyo<br />
folio 149r column 2<br />
yosahandi.<br />
meollo o tuetano. dzindiquiyeque,<br />
yusa ñoho ini yeque<br />
mercar vide comprar.<br />
mercar por juncto. yodzatacanundi<br />
mercader. tay cuica.<br />
merchante. tay dzata: tai yosai.<br />
merced. vide don.<br />
merced hazer el señor . yodzasatahuiya,<br />
yosahatahui ñahaya, fu.<br />
cuhua, yotasitahuiya.<br />
mercedes recebir. yonihitahuindi,<br />
yocaitahuindi, yosai tahuindi,<br />
fu. quai.<br />
mercada cosa para vender. sandico<br />
tasi, sandicocavua, sandicocodzo<br />
sandico chidzo, sandico yahui.<br />
merda. yehui, cuiya, sandii saquene,<br />
saha.<br />
merdoso. tai yondichi yehui, tay nisanuu,<br />
nicatu yehui.<br />
merecer. yocaindatundi, yocaindahuindatundi.<br />
merecimiento, datundi, sasicaindatu<br />
merecer el amor de otro. yocaindatundi<br />
saqni maniñaha sindi<br />
merendar. yosasi dzañundi, f. casi.<br />
merienda. sacasi dzañu.<br />
merma. sanoocuvui, y en el peso. ña<br />
niñucoho cuhua, ñanisino cuhua,<br />
ñayonasaa cuhua quaninindoyo<br />
nini.<br />
merma asi. yonoocuvui, ñayosino<br />
cuhua, yocuvuidzuchi, yocuvui<br />
ee sacu,<br />
mesa donde comemos. yutnu sasidzita,<br />
yutnu sasindodzodzita.<br />
mesa de tres ordenes . yutnu mesa<br />
vniyuq, vniñoho tnaha.<br />
meson
folio 149v column 1<br />
Meson. huahi tai ysicaychi. huahi<br />
nataca tai ysicaichi, huahiyoquidzi<br />
tai yosicaichi.<br />
Mesonero. tai yondatu sitayisicaichi,<br />
tay ñoho saha sacasitai ysica<br />
ychi, tai yonaha tnuni huahi cavuata.<br />
Mesar. yotnohondi, yodzitandi idzi<br />
dzinita, yosaa cuitandi idzi dzinita,<br />
fu. caa.<br />
Mesura, sasica quai, sasicadzadzi.<br />
Mesurarse, yocuvuidzadzindi, yonucuiñe<br />
quaindi, l. dzadzindi, yocuvui<br />
quaindi, yonacoto ñuhundi,<br />
yonacoto yyndi.<br />
Mesurado. taiyocuvuidzadzi. con los<br />
demas.<br />
Metal, caa, ñuhu caa, ñuhudziñuhu.<br />
Meter en el coraçon. yotniño inindi,<br />
yocootniño inindi, yotniñondi<br />
candi. yodzacai inindi, yotniño<br />
siña inindi, yodzaquevuindi inindi<br />
Meter debaxo de algo. yochihi ninindi.<br />
yochihi yuhundi, yochihindi<br />
chisi yochihi dzahindi.<br />
Meter entre algo. yochihindi naho<br />
si, yodzaquevuindi tnanusi, yosivui<br />
chihindi nahosi, f. quevui.<br />
Meter en agujero o cueua. yodzaquevuindi:<br />
yodzaquevui nuundi, yodza<br />
qnoondi.<br />
Meter algo en alguna parte encaxandolo.<br />
yodzacainduundi yodzacaininindi,<br />
yotniñondaandi.<br />
meter como en olla. yotniñondi, yodzacaindi.<br />
meter debaxo de la tierra. yosasindi<br />
ñuhu, f. cusi, yochihindusindiñuhu,<br />
yochihindusindi damaanuhu.<br />
folio 149v column 2<br />
meter en la boca como piciete. yochihiyuhundi,<br />
yotaandiyuhundi ino<br />
Meterse hazia dentro. yocai ninindi,<br />
yosivui ninindi, f. quevui, yosa<br />
ninindi, f. qnini.<br />
meterse en el Rio. yosaa nuundi duta,<br />
f. qnuu, yosahandi yuta. f. qhu.<br />
meter en el seno . yotniño huahandi<br />
inidzono, yochihi yuhundi ini<br />
dzono yochihi maa ynidzono.<br />
meterse espina yosidzoiño f. cuidzo<br />
meterse en heredad agena, yodza<br />
qhundahandi dzañu, yotehuindi<br />
dzañu, yodzaqndi yondi.<br />
mexilla. yeque dzitne, yequedzaa. yeque<br />
yuhu.<br />
mexicano. tay saminuu, tay ñuudzuma,<br />
tai yecoo tay ñuu coyo,<br />
mezclar. yodzacandi, yodzaca ninondi,<br />
yodzacai duundi, yodzacai<br />
tnahandi, yonadzacandi.<br />
mesclada cosa. sayodzacanino, saninadzaca.<br />
mezcla de cal. dayu caca.<br />
mezquino vide supra.<br />
M. A N T E L.<br />
Mio. sasi mayndi.<br />
Miedo auer. yo yuhuindi, yo<br />
yuhui nino inindi.<br />
Miedo tener de andar de noche. yondaandodzo<br />
satandi, yocadze yonañundi,<br />
yonandequendi.<br />
miedo tener la muger al varon en el<br />
acto. yocuvui nana ña.<br />
miedo tener de ver morir a otro.<br />
yoyusi inindi, yonañu inindi, yotadzi<br />
inindi.<br />
Miel
folio 150r column 1<br />
Miel de auejas. dudzi ñuñu, dudzi<br />
yucu.<br />
miel que nace o se cria en las flores.<br />
dau, dudzi ita.<br />
miel de maguei. dudzi yavui, dau<br />
dudzi yahui.<br />
miel esta cozida. dudzi sami, dudzinduhua.<br />
(dudzi.<br />
miel hazer las auejas. yozahatedudzi<br />
miembro, parte del cuerpo . catnu,<br />
ee tnanu, ee sichi coño.<br />
miembro, pudenda, de la muger o el<br />
hombre. inidzoho.<br />
miembro de varon. tidza, sayu.<br />
miembro de muger, dzachi, yuvua,<br />
yeq, iniyeq.<br />
miembro de niño. diyohodzaa.<br />
mientras, o mientras que. neendu,<br />
needzavua.<br />
mierda, vide merda.<br />
mieses, huiyu.<br />
mieses madurar. saniquaa huiyu,<br />
sanisisa, fu. cusa.<br />
mieses coger. yodzacaindi. yosandandodzondi,<br />
fu. canda. yosanundi,<br />
fu. canu. yotneendodzondi, yosanundodzondi.<br />
migas de pan. dzita nindoyonino.<br />
migaja de pan maxcado yusadzita.<br />
migaja de pan. tisahidzita, yuchidzita<br />
milagrosa. vi. marauillosa.<br />
milagros hazer. vi, marauillas.<br />
milano. tadzu.<br />
mina yucu sata dziñuhu, yavui yuhu,<br />
yuta canadziñuhu.<br />
mineral. yavui yocanadziñuhu.<br />
minar en la guerra . yosino caandi,<br />
yosatandi yavui, yosatandicavua,<br />
fu. cata.<br />
folio 150r column 2<br />
Minar, hazer caua. yotehuindi ñuhu,<br />
yosataninindi ñuhu. futuro.<br />
cata.<br />
mirar. yositondi, fu. coto. yonditondi,<br />
fu, cond. yosinindi, fu. qni. yosini<br />
nuundi.<br />
mirar a menudo chito chito yositondi,<br />
yosito ñee, satucu satucu<br />
yositondi, yositondehuindi.<br />
mirar algo juzgando mal. tnuhudzana<br />
yosacoho nuundi, fu. qcoho.<br />
yotadziñena inindi, yositondi, yodzaqhuñena<br />
inindi, yositondi.<br />
mirar con mala intencion a muger<br />
o ella a el. yositoñena, yositoquadzandi,<br />
yosito noo yosito quehendi.<br />
mirar con atencion. yositondaandi<br />
chindi, yosito mihindi, yositocasi,<br />
yositondehuindi, yosito huahandi,<br />
yositotuhuandi.<br />
mirar al cielo. yondoyo cotondi, yondoyo<br />
nai nuundi, yochidzonduvua<br />
nuundi, yondoyo chihi nuundi.<br />
mirar de lado. yositodziñendi, yochihidziñe<br />
nuundi.<br />
mirar de traues, haziendo que no mira<br />
alla. yosico tniño nuundi, yosito<br />
quehe nuundi, yosicochihi nuundi.<br />
mirar considerando yositotuhuandi,<br />
yositondichindi, yochihi tnuni<br />
inindi yositondi,<br />
mirar a lexos. yosito sica.<br />
mirar de hito en hito. yositondehuindi,<br />
yosito ñeendi,<br />
mirar. reboluiendo los ojos a vna parte<br />
y a otra. ñoho sita nuundi, ñoho cuvui<br />
nuundi, ñoho sico nuundi, yocuvuiudiicanuundi,<br />
dzoicadzoica<br />
yo
folio 150v column 1<br />
yositondi, dzotucu dzotucu yositondi,<br />
yodzacata nuundi, nee caa<br />
nee isi yositondi, yodza caca nuundi,<br />
yodzaqhu nuundi.<br />
Mirar el señor . yosacohonanaya,<br />
yotniño nanaya, yosininanaya, f.<br />
qcoho, fu. qni.<br />
mirar sin grauedad. yodzocuvui<br />
yodzosita yositondi, yonduvua<br />
yuhu, yonduvua nuu, yositondi,<br />
yocahandi yosicandi.<br />
mirar de arriba abaxo. yosito nuundi,<br />
yodzacaninuundi.<br />
mirar adentro. yositoninindi, yocacucotondi,<br />
yosito nuundi, yocacunahi<br />
nuundi.<br />
mirar con contento. yondayandi<br />
yositodzeendi.<br />
mirarse por todas partes . yonacotondaandi<br />
maindi.<br />
mirar con diligencia como la justicia<br />
que busca al retraido. yosino<br />
ninindi, yosaninindi, yosicaninindita.<br />
mirar con enojo, yosito yyondi, yosito<br />
satu yositodzichi, yositodzaandi,<br />
yositoquetendi nuuta.<br />
mirar atras. yondicocotondi, yosiconai<br />
nuundi, yosicocoto sata. fu<br />
tu. cuico.<br />
mirar con cuidado. ñoho nuundi<br />
yonditondi.<br />
mirarse rostro a rostro. yositonuu<br />
tnahandi, yositondehui, yositondaa<br />
tnahandi.<br />
mirar todos a vna cosa. dzoee sichi<br />
ni yondaa nuu dehetaca, dzoee sichi<br />
ñoho nuundehetaca, dzoee sichini<br />
yndito dehetacata.<br />
folio 150v column 2<br />
Mirarse en espejo. yuu tata yonacotondi<br />
nuundi, yonaquindi mayndi<br />
mirar a otro con alegria. yositondaa<br />
dzeendita, sinidzeendita.<br />
mirar por niuel, yositoninindi. yosaq<br />
dziñe nuundi yositodziñendi.<br />
miseria. sasicuvui vhuindahui, sasicuvui<br />
dahuicai.<br />
misericordia. saquindahui ñaha, sa<br />
dza cacunino ñaha, satavui ñaha.<br />
misericordioso tay sinindahui ñaha<br />
misericordia tener de otro . yocuvuindahui<br />
inindi sita yosinindahui<br />
ñahandi, f. qni.<br />
miserable. vide mezquino.<br />
miserable pobre. tayndahui, tai cai<br />
tay sasiyondatu.<br />
missa dezir. yocachindi missa, yoquidzandi<br />
missa, f. cadz.<br />
missa dezirse. yocuvui missa.<br />
misal. tacu misal.<br />
misterio. dudzu yondaa sadzuq sacana,<br />
sayuhundoyo, sayuhu sandoyo,<br />
sanaa sayavui, sayehe yuhu<br />
sasiyo, dudzu ñoho yuhu ñohondoyo,<br />
sayehe yuhu, yehe siyo,<br />
mitad de lo entero. dzavua.<br />
mitad, vn poco menos de la mitad.<br />
dzonduvui ni, dzo cuhuani, dzo<br />
dzuchini.<br />
mitad del camino. sanicuvuidzavua<br />
sanitanda dzavua, sayotnanudzavua<br />
ichi. (obispo.<br />
mitra de obisipo. dzite, dzite toniñe<br />
misteca. ñuu ñudzavui.<br />
misteca alta. ñuu nino, ñudzavui ñuhu<br />
dzini ñudzavui.<br />
misteca baxa. ñuu cani, ñuu qua ñuhu,<br />
ñuu ditandaa ñudzavui nino.<br />
M.
folio 151r column 1<br />
M. A N T E O.<br />
Mocos de narizes. dzitninduta,<br />
dzitnindanda . dzitni too,<br />
dzee dzitni, dzitni quete.<br />
mocoso. tay ditadzitnindanda, tay<br />
dzitnitoo, tay dzitnindanda, tay<br />
dzitni chitu, tayndaa dzitnindanda<br />
.<br />
mocos limpiar. yonacuhuadzi dzitnindanda<br />
yonacuhuandaandi<br />
dzitnindanda , yosahandaha dzitni<br />
danda.<br />
moço de poca edad. tay quachi, tai<br />
taqui, tay taqui nunu, tay taqui<br />
saa, tay taque cama, tay taqui<br />
dandu.<br />
moça idem,<br />
moço ya crecido. tay quachi mañu<br />
tay nisanu mañu mañu quachita<br />
tay quachisaa.<br />
moço que muda la voz. tay quachi<br />
quacuvui datnendudzu.<br />
moço que comiença a barbar . tay<br />
huasi cana. l. cai idzi yuhu.<br />
moço de seruicio. tai yosinoquachi<br />
tai yoquidza tniño, tay sandicoñaha.<br />
moço de espuelas. taiyonandasicaa<br />
yehe saha.<br />
mocha cosa sin cuernos. ñandeque<br />
quete ñanicanandeque, quete<br />
dzini tecundu, dzinitecuite, ñatuvuindeque.<br />
mochuelo, yucui, teyucui.<br />
modesta cosa. tay sica quai, tay sica<br />
da e, tay sicanuni, taysicadzadzi<br />
tay sicanduvui.<br />
modorra, enfermedad . vide, amo-<br />
folio 151r column 2<br />
amodorrido estar.<br />
modorro vigilia antes del alua. sahuasi<br />
tnaha tuvui, dzo huitnicatuvui,<br />
quacuvui yatni tuvui, dzo<br />
naha noonica tuvui.<br />
mofar escarneciendo. yocuvuidzeque<br />
ñahandi, yocavui quani ñahandi,<br />
yosini naha ñahandi. f. qni,<br />
yosini yechi ñahandi, yosacundaa<br />
ñahandi, f, quacu.<br />
mohatrar. yodzacaindi, yahuita, yodzanaandi<br />
yahuita yodzanaa nino<br />
yahuita.<br />
moyno vide enojado.<br />
mohecerse algo. yonacuidzo casi<br />
yocanadzitnu, yocudzi, yosinotnoo,<br />
yonana ñuhu.<br />
mohoso pan . dzita nicudzi, nicana<br />
cachi, dzitanitayu.<br />
mojarse. yochii.<br />
mojarse llouiendo. yochiindiyotnahadzavui,<br />
yocoo coyondodzondi<br />
dzavui, yotavuindidzavui, yosacodzo<br />
dzavui, f. codzo, yochiindi<br />
dzavui.<br />
mojarse por de dentro . yosinochii<br />
damaa ñeendi indaanduta ñeendi,<br />
yocuvui huidza ñeendi.<br />
mojar actiuo. yodzachiindi, yosadzondi<br />
duta, f. codzo, yoquidza<br />
huidzandi, f. cadza.<br />
mojar en salsa. yodzatneendayu, yosaa<br />
chihindi dayu yosacondi dadayu,<br />
yochihidzeyendi dayu, yochidzondi<br />
dayu.<br />
mojar a otro hechandole agua. yodza<br />
quetendi duta, yodzaqcoyodi<br />
duta yodzaqcoyonda ndita,<br />
yosadzodi duta yodza cuchindi.<br />
mo-
folio 151v column 1<br />
Mojon dzañu.<br />
Mojonar. yosaqndidzañu, f. caq , yosanindidzañu,<br />
f. cani, yotniñondi<br />
dzañu.<br />
Molde. taniño .<br />
Moldadura de madera. yutnundusa.<br />
Moldura labrar. yosatandidusa, fu.<br />
cata, yotavuandi dusa.<br />
Moler. yondicondi yosadzindi, fu.<br />
cadzi, yotahuindi.<br />
Molido ser. yotadzi, sanindico, sanicuvuindihi.<br />
Molino. yodzo.<br />
Molinero tai yondaa yodzo.<br />
Molestar. yodzandehe iniñahandi,<br />
yodzandehui iniñahandi, yodza<br />
cuta iniñahandi, yoquidza coyondi<br />
inita yodzatnañu iniñahandi.<br />
Mollera de la cabeça. sañudzuta.<br />
Mollete, dzita huita.<br />
Molleja de aue. yodzote.<br />
Mollir tierra. yodzacandandi ñuhu<br />
yosanendi nuhu, f. cane, yotahuindi<br />
ñuhu, yodzacuchindi ñuhu,<br />
yosico tehuindi, yositu cocondi,<br />
yosicondidzondi, yodza tayandi<br />
Mollida tierra. ñuhu ninucavuataya,<br />
ninucavuayaa.<br />
mollir la cama, yonanañundi idzi,<br />
yondaqndaandi idzi, yodza ndutandi<br />
idzi, yodzacanandi idzi, yodzatayandi<br />
idzi.<br />
Molliznar. yavuayavuani iñedzavui,<br />
teyaateyaa, quachi quachini<br />
iñedzavui.<br />
Momento de tiempo. nana nooni,<br />
hoo tnana nooni, hoonaquanini<br />
hoo nuudzucuani, hoo tnaini<br />
noo ñuhuni, hoo doyocotoni.<br />
folio 151v column 2<br />
Momo. tai yodzandaiñaha, taiyodza<br />
naniñaha tai yotasidzavuañaha.<br />
Mona. ticodzo.<br />
Monacordio. satnu ñuu yoho, satnu<br />
ñoho ñuu yoho.<br />
Mondar. yocachi ñeendi, yodza<br />
cuiindi.<br />
Mondar los dientes. yondai naindi<br />
sahi, yonananaindi sahi saha noho,<br />
yonacata ninindi saha noho<br />
yondaa chihindi yutnu saha noho,<br />
yonatavuandi sahi saha noho<br />
sanicaicoho, nisivuicoho saha noho.<br />
Mondadientes. yutnu noho, sacata<br />
nino saha noho.<br />
Moneda, dzi ñuhu, dusa.<br />
Moneda falsa. dziñuhu nisivuitnaha,<br />
dziñuhu nidzacanino, dziñuhu<br />
nidzacainduuta dziñuhu ñandoo,<br />
dziñuhu yehedzevui ñuhu.<br />
Monasterio. huahidzutu, huahimaa<br />
dzutu.<br />
Monje. dzutu.<br />
Monje solitario. dzutu yosicandatu<br />
yucu. dzutu yehe yucu.<br />
Monja. dzutudzete, ñaha yyo yy,<br />
yyo ñuhu.<br />
Monipodio. sanatnai taca saha<br />
yahui.<br />
Monipodio hazer. yonatnai taca<br />
saha yahui, yodzacononinitadudzu<br />
sahuataacahitayahui, sadza<br />
noondaata, dzanoo cuvuita<br />
yahui.<br />
Montar. yonasino canu. yonatnaha<br />
canu yosaacanu, yehendahuicanu<br />
Montaña. yucu ñuhu, yucu yoo yehe,<br />
yucu yyo yucu yoo yosica.<br />
Mon-
folio 152r column 1<br />
Montaña deleytosa. yucu caadzee<br />
yucuisidzee.<br />
monte. yucu.<br />
montañes. tai yucu, tay yosica yucu,<br />
tai yyo yucu, tai yehe yucu.<br />
montear. vide. caçar.<br />
montero. tayndudzu.<br />
montosa cosa. alta. yucu caa tadzi<br />
yucu caa cani, caaneni; daandichi,<br />
yndaa tuvui.<br />
monton . yucu, doyo cuite, yucundoyo.<br />
montones hazer. yosani cuitendi, f.<br />
cani, yocoto tnahandi, yosani yucu<br />
totondi. yonacoto tnahandi,<br />
yosani yucu yosanindoyondi.<br />
monton de tierra. ee cuite ñuhu.<br />
montones estar hechos. yoyucu,<br />
yondoyo, yoyucu cuite.<br />
moral. yutnu nañu.<br />
mora la fructa. nañu<br />
morar. yyondi, f. coo.<br />
morador. tai yyo, tai yehe huahi.<br />
morar cerca de lugar. yatni yyondi<br />
morar con otro . yyondi huahita,<br />
yehe tnahandi huahita, f. quehe,<br />
yehe tnahandi sihita, yyondi<br />
sihita.<br />
morador de casa agena. tai yyonuu<br />
huahita, tai yehendayu huahita,<br />
tai yondayu huahita.<br />
morador del Cielo. tai yondaa ñuhu<br />
stohonDios andevui, taiyehe<br />
tnaha andevui, tai yotnahaandevui.<br />
morcielago tendisiñee, tinoodisiñee<br />
morcilla sitequene nindevui neñe,<br />
site quenenisacoho neñe sitequene<br />
ninday neñe.<br />
folio 152r column 2<br />
mordaça poner yotayundi yutnu<br />
yaata, yodzindayutnu yaata.<br />
mordaza. yutnu tayu yaa, yutnu<br />
tnee yaa, yutnu dzindayaa.<br />
morder o mordizcar. yocahundi,<br />
yocahundahandi, yosasindaandi,<br />
yosasindodzondi, f. casi, yocahundodzondi.<br />
morena cosa. tnaha: cuinda, tata.<br />
morder a otro. yosasiyehendi, yocahu<br />
ñahandi, yosasindaandi.<br />
morillo. yutnu ticoo. davua ticoo.<br />
morir. yosihindi. vi fenecer, f. cuvui<br />
morir señor. yondahuaya, yosiyo<br />
dzahaya, f. codz, yosinoyuhuaya<br />
sino quahadzahaya,<br />
morir de repente. yosihinda queye<br />
quahi queye nisihi, nisihi yavui<br />
nisihiyeheta, nisihidzanata, nisihi<br />
naha, dahuitnani nisihi, nisihi huitnani<br />
sihinita.<br />
morir sosegadamente. yosihi nunindi,<br />
yosihi cayandi, yosihidzadzi,<br />
yosihi quaindi, ñayotnoño<br />
ñayosani cata.<br />
morir penando mucho tiempo. yosihidziindi,<br />
yyodzii yosihindi, yosihi<br />
vhuindi, yosicodzitandi, futuro,<br />
cuico, yodzacuicodahandi,<br />
yosihindahuindi.<br />
morir de coraje. yosihidzoo dzichindi,<br />
yosihi canandi, yosihivhuindahuindi<br />
morir ahogado. yosico tuvuininondi<br />
duta. vide ahogarse.<br />
morir de rayo. dzavuini cani, tasa<br />
nicani.<br />
morir cayendose de su estado. daitaniyosihindi.<br />
morir
folio 152v column 1<br />
Morir por otro . yosihindodzo ñahandi,<br />
yosihindaandi.<br />
morosidad en el pensamiento, yonde<br />
nuu ñena inindi, yonatadzi naha<br />
inindi, yonatadzi quai inindi.<br />
mortaja. dzoo natuvuininondeye,<br />
dzoo nucoho dzucundeye dzamacoho<br />
dzucundeye, dzoo nucoho<br />
tuvuindeye, dzoo satniñodzucundeye.<br />
mortajar. vide amortajar.<br />
mortal cosia. sayo sihi, sayonaa.<br />
mortero vide almirez.<br />
mortuorio. sacusindeye saninaquatudatu<br />
deye sayyo sindeye.<br />
mosca. tiyuq.<br />
mosca grande que cria querezas.<br />
tiyuq cuii.<br />
moscardon, tavauo. tisandu.<br />
mosquito que no pica. tiyuq yaa.<br />
mosquito que pica. tiyuq.<br />
mosquito çancudo. tiquañe.<br />
mostaza, idem. l. deq, satu, yucu sasi<br />
tnaha coño.<br />
mosrtar con el dedo, yonahandahandi,<br />
yonahandi sita.<br />
mostar general mente. yonahandi.<br />
mostrarse ante alguno parecer. yocaituvuindi<br />
yonaha nuundi sita<br />
yocaiaaha nuundi sita.<br />
monstruo en naturaleza. tay nindacu<br />
naha, tay sanaha.<br />
motete yaa.<br />
motete triste . yaa quaha quaca,<br />
quaha coyo, quahadzina.<br />
motiuo. sayocuvuicaini, dzo sacuvuicaini.<br />
motejar. yocasi yuhundita, yocasindita,<br />
yonani ñahandi, yodzanda<br />
folio 152v column 2<br />
ndaindita.<br />
mouerse. yocanacuvui inindi, yocuvui<br />
caindi.<br />
motiuo dar a otro . yodzacana cuvui<br />
iniñahandi, yodzacatneiniñahandi,<br />
yodzacuvui iniñahandi,<br />
mouerse. yosichi, f. cuchi, yocanda,<br />
yonehe yondayu yosico.<br />
mouer otra cosa. yodzacuchindi,<br />
yodzacandandi.<br />
mouer algo quitandolo de vn lugar<br />
para otro. yosicotasindi, yondico<br />
tasindi, yondico canindi, yondico<br />
caquedi, yosicocaquedi.<br />
mouer tirando hazia mi. yodzitandi<br />
yondi, yodzitandahandi, yodzaquindiyondi,<br />
yodza quindahandi.<br />
mouer la muger . yocoodzaya,<br />
yocoyo.<br />
mouer hazer a la muger. yodza coondi<br />
dzañaya.<br />
L. A N T E Y.<br />
Muchas vezes . cahi sichi, cahi<br />
quevui.<br />
Muchas vezes sin quento. ñayehendahui,<br />
ñayehe tnuni, ña yatni<br />
ña huii.<br />
Muchas vezes mas. cahi sichica.<br />
muchedumbre. yyocahi, sacahi, satuvui,<br />
satetne.<br />
muchedumbre de hombres. tay tuvni,<br />
taitetne, teyoco quandahui,<br />
yocuvuita, itatavuita caata, isita<br />
nitnaha dzuhuata, ñayosini nino<br />
sayyota, ñayatni, ñahuii ta, ñasna<br />
qnoo qnano,<br />
mucha
folio 153r column 1<br />
Muchacho. tay quachi.<br />
Mucho en numero . cahi yyo cahi,<br />
ñayatni ñahuii.<br />
muchos. l. no pocos . ñadzaha, ñanana,<br />
ñacuihi ñatesi.<br />
muchos algun tanto. ñacahita.<br />
mucho tiempo ha. sanana sayata,<br />
sandaa, sa ycandaa, satoto sadziya<br />
sa huaa.<br />
muchas vezes frequentemente. chito<br />
chito, dzo noo dzo noo<br />
mucho, aduerbio. yyo. yyo yu.<br />
mucho, mucho encarceiendo. chidzu,<br />
chidzu yosini mani.<br />
mudarse de vn lugar a otro haziendo<br />
ausencia. yodza siyondi, yosicoconondi,<br />
yodzahindi.<br />
mudarse de vna casa a otra. yocaicoondi,<br />
yosico coondi.<br />
mudar a vezes la carga. yosidzo nuundi,<br />
yodzamaninondi yonadzamandi,<br />
yondicodzamandi, yodzamanino<br />
yosidzondi.<br />
mudar el coraçon. yondicocavua<br />
inindi, yosico cuisi inindi, yondicotasi<br />
inindi.<br />
mudarse la quaresma . yosinondodzo,<br />
yosicondodzo, yonoondaha<br />
yocoondaha, yondendaha, yoyahandodzo,<br />
yosaandodzo.<br />
mudar el color. yocuvui tucu nuundi,<br />
yosinocuvui nuundi, yosino<br />
cuisi nuundi, yosinodziyahi nuundi<br />
mudar casa . yondicotasindi huahi,<br />
yocainaindi, yocaindidzondi<br />
huahi.<br />
mudar la sentencia. yondicocavua<br />
inindi, yonacanendi yonadzatevuindi<br />
dudzu, l. sentencia.<br />
folio 153r column 2<br />
Mudar los dientes. noho sadzi, nicai<br />
noho saaninana, yonadzamanohondi,<br />
noho ninana tecuidzo.<br />
mudar el cuero. yondai nuu ñeendi<br />
mudar la voz. yocuvuindatnedudzu,<br />
yonadzamandudzu, yocuuuindande<br />
dudzundi, yocananduundudzundi,<br />
yocuvui canundudzundi,<br />
yocuvui cocondudzundi.<br />
mudecer. yocuvui ñehendi, yondiyu<br />
yuhundi, yonduvui ñehendi,<br />
yondiyudzuqndi, yondaidudzundi<br />
mudo. tay ñehe, tay yondiyu yuhu<br />
l. dzuq, tay quandai dudzu.<br />
muela de la boca. noho yodzo. noho<br />
sadzi.<br />
muela cordal . noho yodzo yocana<br />
dzonduvui. (co.<br />
muela para moler. yuu yodzo, yuundico<br />
muela de barbero. yodzodzacuico<br />
daha.<br />
muela para amolar. yuundaye, yuu<br />
ñute, yuundaq yuchi.<br />
muelle cosa blanda. huita.<br />
muellemente. l. blandamente. quai<br />
quaini, cama camani, huita huitani,<br />
yaa yaani.<br />
muelle vn poco. huitaduvuini, dzuchi<br />
huita huihi nihuita.<br />
muermo de bestia. quahidzayu. quahi<br />
cayu idzu.<br />
muermo tener el cauallo. yocayute<br />
yocuvui quahidzayu.<br />
muerto. deye, tay nisihi.<br />
muestra de mercaderia . sadza coto<br />
ñaha, sadzandayañaha.<br />
muestra, dechado. taniño.<br />
muestra sacar. yotavuandi taniño,<br />
yodzacaindi taniño, yodzananandi<br />
V di
153v column 1<br />
di taniño, yosicotaandi taniño<br />
yodzandaindi taniño.<br />
Mueltra devisa. dai tnuni.<br />
Muestra o indicio. saqui tnuni.<br />
Muerte. sasihi sanaa sandoyo ñuhu.<br />
Muerte eterna. sasihi cuii, sasihi nee<br />
caa qhu.<br />
Muerte cruel . sasicuvui vhui, sasihi<br />
vhui.<br />
Muger. ñahadzehe.<br />
Muger hermosa. ñaha queye, ñaha<br />
huii ñaha huayu.<br />
Muger casada. ñaha yyo yee, ñaha<br />
nicuvuicutu, ñaha nicoo cooyee.<br />
Muger rezien parida. ñaha quimi,<br />
ñaha quema, nahaqhu;<br />
Muger que cria. ñaha yondacayeq,<br />
ñaha yodzacadzi. ,<br />
Muger varonil. ñaha yee ini, dai ini<br />
ñaha noho yee ini ñahandodzo.<br />
Muger casta . ñaha nisani ini, vide.<br />
casta.<br />
Muger carnal. ñaha coco, ñaha quadza,<br />
ñaha sasini, ñaha sate, ñaha<br />
quate, ñaha sanoo.<br />
Muger soltera. ñahacai, naha yoo<br />
yee ñaha quaa huichi sasica maa.<br />
Muy mucho. yyo yu, chidzu chidzu<br />
yu.<br />
Muy alto. yyo dzuq, yyonino.<br />
Muy mejor. huahaca, hoocayu yodzo<br />
yuca huihica huihi yuca, tasi<br />
siyo yuca saacodzo yuca.<br />
Muy de mañana. dzatnaa ñuhuni<br />
dzatnaa ñuhuca nituvuini.<br />
Muy poco dura este mundo. ñanaha<br />
ñuu ñayevui, ñuunoo ñuundesi,<br />
ñuu ñayevui.<br />
Muy poquito, tanto quanto. ee tooni<br />
153v column 2<br />
ni, ee sacuni, dzo huatuni, duvuini,<br />
dzodzuchini huihi huihini,<br />
huatu huatuni dzonduvuini.<br />
Muladar. saysi mihi, ñuhu mihi, sayoyucu<br />
mihi, sayñendoyo mihi, sa<br />
ninacani yucuta mihi.<br />
Multar, lleuar la pena, yonaquai<br />
ndodzondi dziñuhu.<br />
Multar, penar con dinero. yotaa ñahandi<br />
pena. qni quachita, yodza<br />
qni quachi ñahandi.<br />
Multiplicar. yocahui canundi, yotasitnaha<br />
canundi.<br />
Multiplicar hazienda. yosaqndodzondi,<br />
fu. caq, vi. acrecentar.<br />
Mundo. ñuu ñayevui.<br />
Mundanal. sasi ñuu ñayevui, sacaa<br />
saisi ñuu ñayevui, sayyo ñuu ñayevui.<br />
Mundano amador del mundo . tay<br />
siconduu sacaa ñuu ñayevui.<br />
Muñeca de la mano. dzuqndaha.<br />
Muñeca de niños con que juegan. dzaya<br />
yutnu, dzaya yaa.<br />
Murmura. yocasindaa ñahandi, yocasindita,<br />
yocasisicandi, yocaha<br />
siyo siñahandi, yotnaisiyondi<br />
tnuhuta, yocahandaa tnaha, yocaha<br />
neñendidzo yocahadzuma<br />
dzeque, yocaha satadzequendi,<br />
yocahasiyondi yocaha ninindidzoñahandi,<br />
yocasidzeque dzumañahandi.<br />
Murmurar de otro diziendo que no<br />
trabaja como yo. chidzo inindi<br />
yotniño inindi yosiindita.<br />
Murmullo de gente. sasicatneta sacuvui<br />
huaata sadzoo nino ta.<br />
Muro de ciudad. yuhua dau, nama<br />
sacu,
folio 154r column 1<br />
sacu yondiyu ñuu, nama yecu,<br />
yuhua yecu.<br />
Musica. sayodzatnaha dudzu yaa.<br />
Musico. tay sini yaa, tay tuhua yaa<br />
tay tacu yaa.<br />
Muslo. caca, dzanda.<br />
Mustio estar. yocuvui coyo inindi,<br />
yondehui inindi, yosacuiñe inindi,<br />
yocuvuitnañu ini, yocuvui<br />
u asi inindi.<br />
Mustia persona. tay yocuvui coyo<br />
ini con los demas.<br />
M. A N T E A.<br />
Nabo. duvua ñami cuisi.<br />
Nacar de perla. tiquivua taya<br />
dzoo.<br />
Nacer. yocacundi yoquevuindi, yotuvuindi<br />
yuhu nuu.<br />
nacer el señor. yosiñe nanaya, yotuvui<br />
nanaya, yocoo coo dzicaya.<br />
nacer despues de otro. yocacucuvui<br />
vvuindi, yocacutacundi.<br />
nacer dentro de la tierra. damaa ini<br />
ñuhu yoquevui, yocacu yocuvui<br />
huaha ini ñuhu.<br />
nacer por de fuera. yoquevuinino<br />
da nuu ñuhu, yosino cuiñe yosino<br />
coto nuu ñuhu,<br />
nacer planta. yocana yosita, yonoho,<br />
yococo, fu. cuta.<br />
nacer con otra cosa. yocanatnaha,<br />
yosita tnaha. (ya.<br />
nacer gusanos. yosina yocana, yocaya<br />
nacer los dientes. yonana, yosino<br />
cuiñe noho.<br />
nacer alguna cosa sin sembrarla.<br />
yositaca maasi yosita nino, yo<br />
folio 154r column 2<br />
yonana maa.<br />
Nacer el pelo en la cabeça. yonana<br />
yonacoto idzi.<br />
nacer segunda muger. yondacudzaya,<br />
yondacundodzo dzaya, yonu<br />
cuiñedzaya.<br />
nacer antes de tiempo. yocacu yuta.<br />
nacer de pies. yocacundichindi, yoquesindichindi.<br />
nacido en casa esclauo . tay yosina,<br />
tay yocaya tay yoquidcodzo,<br />
tay nicuvuindeq tata.<br />
nacer el esclauo en casa. yocuvuindeq<br />
tata, yocoo coo deq tata huahindi,<br />
yosina deq tata huahindi.<br />
nacido con otro, vi. gemello.<br />
nacido de materia. vi. deuieso.<br />
nacimiento de agua. sayocananduta,<br />
sayosino coyo duta. sayosinonduta,<br />
sayocaindua. (cu.<br />
nacion de gentes. tay ñuu tucu, tay tucu<br />
nada, ninguna cosa. ñaha, ñatuvui,<br />
nadar. yodzutandi,<br />
nadar con otro. yudzuta tayundi.<br />
nadar mansamente. yodzutacayandi,<br />
yodzuta quaindi,<br />
nadar dando golpes con ruido. yodzuta<br />
danda, saa, datne.<br />
nadar debaxo del agua. yosivuindusinduta,<br />
f, quevui yosinonininduta,<br />
yocaanininduta, yodzutanininduta.<br />
nadar pasando de cabo a cabo. yosisindiduta,<br />
yodzutandi, yositasiyondi,<br />
yodzutandi, yosacandandi duta,<br />
yodzutandi.<br />
nadar por encima. yodzutandodzondi,<br />
yocaandodzondi, nuunduta yodzutandi.<br />
V 2 Na-
folio 154v column 1<br />
Nadar de espaldas. caanduvuandodzo<br />
duta yodzutandi, yodzutasatandi,<br />
yodzutanduvuandi.<br />
Nadar pon encima como el azeite,<br />
o palo sobre el agua. yonana tnani,<br />
yonanacuita, yonanadzuta, yonanacavuandodzo,<br />
yonanatuvui.<br />
Nadie por ninguno yoo, totuvui.<br />
Nadando salir. yocai siyondi yosita<br />
siyondi yosiyo siyondi, yondai<br />
cavuandi,<br />
yocaicuisindi yodzutandi.<br />
Naypes. tutucatne.<br />
Naguas de Indias. dziyo.<br />
Nalga. caha, dzita.<br />
Nalgada. sacatucaha. (codzo.<br />
Nalgudo. tay caha tahua, tay cahacodzo<br />
Nao. tnundoo.<br />
Naranjo. tnutiquaa.<br />
Naranja la fruta. tiquaa, yya. l. huidzi.<br />
Naris. dzitni.<br />
Naris pequeña. dzitnituu.<br />
Narigudo de grandes narizes. tay<br />
dzitnindico, tay nicaicuita dzini,<br />
tay dzini quedze, tay dzitnindutu<br />
tay dzitni nama, tay dzitni cani,<br />
tay dzitnicodzo.<br />
Naris aguileña. dzitnicuiñe, dzitni<br />
ticoo.<br />
Naris roma. dzitni tnama.<br />
Nasa para pescar. yecatnee tiyaca,<br />
yeca chihitiyaca yeca saqtiyaca.<br />
Nasa otra para trigo . yacacoo, yacanama,<br />
yacandoho.<br />
Nata de leche. tedzii nuu dzecui.<br />
Nata hazerse. yocoo cavua dzii, yocoocoodzii<br />
nuudzecui.<br />
Natura o naturaleza dzuhuayuyyo<br />
dzavuayu nicacudzavuayu sicoo<br />
dzavuayu sicaca. l. quaha.<br />
folio 154v column 2<br />
Natural cosa. dzavuayu caa, dzavuayunicacu.<br />
Naturalmente. tnuhudzavuayucaa.<br />
l. yyo.<br />
Naturaleza, tierra de donde es alguno<br />
ñuu nicacundi, sañundi chiyondi.<br />
Natural de otra tierra, tay ñuusica<br />
ñuu tucu, tay tucu.<br />
Nauaja. yuchidzatandee.<br />
Nauaja de jauali. nohocoo quene.<br />
noho naniquene.<br />
Nauaja tal aguzar el jauali. yonacuhu<br />
noho quene.<br />
Nauajon con que matauan los Indios<br />
en los sacrificios, yuchindaha, yuchisanda<br />
ñaha.<br />
Naue de pasaje. tnundoo yodzasisi<br />
ñaha, yodzacuisi ñaha.<br />
Nauegar. yochihitachi, yosaatnundoo,<br />
yosaa nuundinduta canu,<br />
yosaandodzondi duta canu.<br />
Naueta de yncensario. sañoho cutu<br />
Naue echar a la mar. yodzacaindi<br />
tnundoo duta, yosaqninondi duta<br />
tnundoo, yosaqndodzondi<br />
tnundoo.<br />
Naues sacar del agua. yodzananandi<br />
tnundoo, yonanandaqndodzondi<br />
tnundoo.<br />
Nauegar con velas tendidas. yotniño<br />
tachindi tnundoo, yochihitachidzoo,<br />
yosacoho tachi dzoo,<br />
yosaquehe tachi. fu. qcoho, futu.<br />
qquehe.<br />
Nauegar con remos. yodzacacandi<br />
tnundoo, yotehuindi tnundoo, yodzaqhundi<br />
tnundoo.<br />
Nauegar hasta el cabo. yosanuundi<br />
duta dandu sinocavua sinondita<br />
satna-
folio 155r column 1<br />
satnaha yuhunduta, cacucavua<br />
cacundita nuu ñuhu yechi.<br />
Nauegar por recreacion. yodzacanainindi,<br />
yodzandesi inindi, yosa<br />
nuundi.<br />
Nauegante. tay sica tnuntoo, tay<br />
ñoho tuundoo.<br />
Naufragio. sasitahui tnundoo. sasin<br />
deca tnundoo, sacuvui caua<br />
tnundoo.<br />
Naufragio de padecer. yotahuitnundoo,<br />
yondeca tuundoo.<br />
Nauidad. quevui nituvuinana stohondo<br />
Iesu Christo, quevui nicacuya.<br />
Nauio. tnundoo.<br />
N. A N T E E.<br />
Necedad. saña sinitnuni, sadzo<br />
naa dzoñuuca, saña yoñaha<br />
tnuni.<br />
necear dezir necedades. yocaha nahondi,<br />
yocaha naa inindi, yocachi<br />
nahandi, yocachi nahondi.<br />
necessaria cosa. sasini ñuhu.<br />
necessario ser algo. yosini ñuhu, futuro<br />
qni.<br />
necio. tay ñayonaha tnuni, tay dzo<br />
huisica yocaha.<br />
negar. ñayonaquai yuhundi, ñayonaquaidzevuindi,yonadzahindi,<br />
yocuvuiyuhu inindi, ñayodzavuidzondi.<br />
negar meneando la cabeça. yodza<br />
cuico nuundi.<br />
negar el debito. yonadzadzahaña<br />
coño, yodzacooña, yoquidzacata<br />
iniña siyeeña, yodzacoo ñuhu<br />
yoquidza yahuiña.<br />
folio 155r column 2<br />
neguijon en los dientes. yocuvuindeque<br />
noho, yositandacu noho,<br />
yoduvui tequaa noho.<br />
negligente. tay dudza, tay cundu,<br />
tay cudzi.<br />
negar con juramento. yotniño nahadzequendi,<br />
ñayonaquaindi sandi,<br />
ñayonaquai yuhundi<br />
negligente ser . yocuvuidzusandi<br />
cundundi, cudzindi.<br />
negligentemente. tnuhu tecudzi,<br />
tnuhu cundu.<br />
negocio. tniño.<br />
negociar. yoquidzandi tniño.<br />
negra cosa. satnoo sandayu: sandihi.<br />
negro hombre. tay tnoo, taindihi.<br />
negra cosa vn poco. tnoohuisi. tnoo<br />
cuinda.<br />
negrear. yocuvuitnoo, yonatuvui<br />
tnoo, yosinotnoo, yocuvuindayu.<br />
negro hazer. yoquidzatnoo, yoquidzatnaha,<br />
yodzaha tnoo yoquidzandihi,<br />
yoquidzandayu.<br />
neruio. tuchi.<br />
neruioso. sayehe tuchi.<br />
neuar. yocoo iño, yocoyo iño.<br />
N. A N T E I.<br />
Ni, conjuncion. ñaha tucu.<br />
Ni a vna parte ni a otra. huadza.<br />
Ni a vno ni a otro. huadzevuini<br />
ica tai, huadzevui tay yca, yoo<br />
ee tay yuqua.<br />
Ni en vn lugar ni en otro. huadza,<br />
huadzevui ycasiña, huadzaica.<br />
Ni vn tantito. ña dzuchi ña dzuhua<br />
ñata dzuchini ñaha ta ee sacuni.<br />
Nidal o nido. taca.<br />
V 3 nido
folio 155v column 1<br />
Nido hazer el aue. yodzahate taca,<br />
yotniño tetaca, yosaqte taca,<br />
fu. caq. (naa.<br />
Niebla o neblina. huico nuhu, huiconaa<br />
Nieto. dzaya ñani.<br />
Nietos descendientes abaxo. dzayadzuqua.<br />
dzaya nindacudzuqua<br />
Nieue. iño.<br />
Niebla hazer. yñe huico nuhu. yocoo<br />
huico nuhu, yondesi huico<br />
nuhu.<br />
Ninguna cosa. ñaha.<br />
Ningun galardon dar. ñatuvui sana<br />
quai inindi sita, ñatuvui sanuquehendaindo<br />
nuundi. i. no seras en<br />
nada fauorecido de mi.<br />
Ninguna cosa vbo de que recebieron<br />
enojo. ñatuvuisadzoosadzichi<br />
nicuvui. ñatuvui sanitevui nino.<br />
Ningun hombre o muger. yooeeta<br />
yoo tuvui ñaha, ta. l. ña.<br />
Niña del ojo. yyanuu, tenuutnoo.<br />
Niño. sayeq, saquachi yeq.<br />
Niñerias. tniño saquachi yeq, tnuhu<br />
quachi, tniño dzadzeque.<br />
Niñear. tnuhu yeq, yoquidzandi,<br />
tnuhu quachiyeq yocuvui yosica<br />
Niñero que ama ninos tay sini mani<br />
ñaha sidzaya tayndahuinisidzaya,<br />
tay yondaca mani dzaya<br />
tay sini cuihidzaya, tay sinimani<br />
tay quachi yeq.<br />
Niuelar. yositondaandi, yosito cuitendi,<br />
f. coto.<br />
Niuelar con agua el edificio. yosaq<br />
cuhuandi duta. f. caq, yotniñocuhuandi<br />
duta, yosaqndaandi duta.<br />
Niuel. yutnu sa qcuhua; yutnu taa<br />
cuhua.<br />
folio 155v column 2<br />
Niuelar con plomada. yosanindi siqui<br />
yuu, yona cuhuandi, yosito<br />
nini cuitendi yuu, yosata caandi<br />
f. cata, yuu dzevui ñuhu, yositondaandi,<br />
f. coto.<br />
niuel. tnundoo inditayuu cuhua,<br />
tnundoo saqndaa cuhua.<br />
N. A N T E O.<br />
No adueruio. ñaha, f. hua.<br />
No ay. ñatuvui.<br />
No esta, yoo.<br />
no parece bien. ña yotuvui huatu,<br />
ñayonatnaha.<br />
no a mucho, ta nahaca, tacahica<br />
quevui.<br />
noble por fama. tai yehendudzu,<br />
yehedzico.<br />
noble por linaje vide generoso.<br />
nobleza, saqquehendudzu dzico.<br />
no ay remedio. ñahuisi cuvui, ñanihi<br />
huisi cadza ñatuvuidzavua cuvui,<br />
huacanu hua qcuvui,<br />
no querer resistiendo. vide. hazerse<br />
de rogar . ñayocuvui inindi.<br />
yochihi nuhundi.<br />
no ser digno. ñacaa sinduhu, ñayyosindi.<br />
no ser bastante para declarar algo.<br />
ñatuvuindatu ñatuvui tiq yoondi<br />
ñatuvuidzahandi. ñatuvui yaandi<br />
saha cachindehe sacanacachindi.<br />
no solamente. huadzevuidzondaani<br />
huadzevuidzo cuiteni.<br />
noche. ñuu niñu, saquaa.<br />
noche tarde. saquaa naha yoonditoca,<br />
sanicuvuiñuu, sanicuvui<br />
vui-
folio 156r column 1<br />
vuidzadzi niquevui ñuu niquevui<br />
ichi<br />
Noche entera. niñu yaca, niñu yaa.<br />
Noche y dia. ñunduvui, danduvui<br />
da ñuu.<br />
No curar ni darsele nada : dzo yodzanaa<br />
ninocandi, yocachi ñaha<br />
nicandi, yocachi coco ininicandi<br />
ñayodzanoondi.<br />
No luego. huadzevui huitna, huadzevui<br />
quevuidzavua.<br />
No sin prouecho huadzevuidzohuisica,<br />
dzotnunica.<br />
No tanto. ñandaa, ñandaa dzavua.<br />
No es asi como quiera. huadzevui<br />
dzo huisica dzo tnunica.<br />
No permitir. ña yosai yuhundi, ña<br />
cachindi, ñayocuvui inindi.<br />
No poder ya. ñacuvuica, ña canuca<br />
No tener lugar ni espacio . ña yosina<br />
ninosindi.<br />
No tener lugar para hablar alguna<br />
persona. ña yocuvuisi yocahandi.<br />
No poder hablar. ñacuvui cahandi.<br />
No tener gana de comer. ña yocai<br />
nuu, na yondai nuu ña yosahadzita,<br />
ñacuvui adzi dzita ñayosaha<br />
dzico.<br />
Nogal, yutnu ticaha castilla.<br />
Nombrar, dar nombre. yosaha dze<br />
vuindita, f. cuhua. yodzadoyodzequendita,<br />
yocachindi saconanita.<br />
Nombrarse asi, recebir nombre. yosai<br />
dzevuindi, f, quay yonihi dzevuindi,<br />
yondoyodzequendi.<br />
Nombre. sanani.<br />
Nombre propio. sadzevui.<br />
Nombrar, haziendo relacion de alguno<br />
yocacunahindi.<br />
folio 156r column 2<br />
Nombre, por fama. satacuyyo, satacuhuaha.<br />
Nombre que significa muchas cosas.<br />
sadzo eendunani sadzo eendu yocachicahi,<br />
dzo ee yondicotnaha,<br />
ñohotnaha cahi, yehe tnaha cahi<br />
Nones. sacahui may, ñatuvui tayusi<br />
tnahasi, sayyo dzeeca.<br />
Nono, o noueno. sa ee.<br />
No quadrarle algo a alguno ña yocuvuidzevui,<br />
ñayocuvui cuhua,<br />
ñayosatnaha, ñayotavui<br />
Norte. yucu naa, cataandevui.<br />
No saber. ña sinindi ña yonahandi.<br />
No auer effecto. ña nicuvui. ña nisino<br />
cavua.<br />
No estar cabal quenta. ña yosino tuhua,<br />
ñayosino, ñayosaacuhua, ña<br />
yo saandehe.<br />
Nota en la persona. sayondaidzico,<br />
sasindaidzico, sasi nuu naha, sasinduvuindahi,<br />
sasinoo cuvui.<br />
Notado asi. tay ninoo cuvui, tay nicoo<br />
cuisi. (dzico.<br />
Notablemente en mal. tnuhundai<br />
Notablemente en bien. tnuhu tacu<br />
nino, tnuhundaa codzo nino,<br />
notar en mal. yodzandai dzico ñahandi,<br />
yodzanoo cuvui ñahandi.<br />
notar algo en qualquier manera o<br />
cosa. yotuvuisindi, yotuvuitnuni<br />
sindi, yosaqni inindi, fu. qqui.<br />
notar señalando, como algun dicho<br />
o autoridad. ñoho nuundi, yosacohonuundi,<br />
f. coho, f. qcoh. yotaa<br />
tnunindi, yochidzo tnunindi.<br />
no tener para comprar lo que me da gusto.<br />
ñatuvui sacuico quaindi, ñatuvui<br />
sacuicondaha, dzocuvui ni<br />
V 4 ninatna
folio 156v column 1<br />
No tener ygual. yoo duvuidzavuandi,<br />
yoo qtnaha daandi, yoo qsaa,<br />
qtusindi, yoo qtnaha cuhuacaandi<br />
No tener reposo ni sosiego. yosani<br />
catandi, yosino noo, yondiyo yondusi,<br />
ñayodzadzi.<br />
No tener en nada a otros. ñayocaha<br />
ñayevui ñahandi, ña yocoocotondi,<br />
ñayocaha tnunindi, ña yocahavuiindita,<br />
yosiniyechindita<br />
fu qni.<br />
No tener parentesco con otro. hua<br />
dzevui nicacusihindita, yooqnindita<br />
huadzevui tnahandi, ñanicacu<br />
ñaniquevundi sihita, ñayehendico<br />
tnuhu sihita.<br />
Noticia o conocimiento. sasinitnuni,<br />
sasiqni tnuni.<br />
Noticia dar a alguno. yotniño naha<br />
ñahandi yodzaqui ñahandi.<br />
Noticia dar de lo que ha de auer.<br />
yodzatuvuindi, yocachindi sa<br />
dzoicacuvui.<br />
Notificar. yodzaqni ñahandi, yodza<br />
tacu ñahandi, yodzaqnitnuni ñahandi,<br />
yodzatuvuindi, yosinocachindi.<br />
No todos. ñandehetaca huadzevui<br />
dehe taca,<br />
Notoria cosa. ysinahata, nituvuindisi<br />
dudzu.<br />
Nouela. chidzu tnuhu, tnuhu chidzu,<br />
tnuhu dzeque.<br />
Nouelas dezir . yocachinditnuhu,<br />
yonaindi tnuhu, yocachindi chidzu<br />
Nouenas de nueue dias. sacuvui<br />
ee quevui, sa coo yy ee quevui,<br />
coondaa coondita.<br />
Nouicio, o nueno en qualquier officio<br />
folio 156v column 2<br />
cio. tay dzoica nuu tay dzovuitnani,<br />
tay dzoicavuitnani nitasi<br />
saha.<br />
Nouicio en religion. tay yochihindatu,<br />
tay yosito tnuni ee cuiya.<br />
Nouiembre. idem. l. yoo yocuvui vsi ee<br />
Nouillo. idzundeque saquaha.<br />
Nouio o rezien casado. tay dzoicani<br />
tnahandaha, tay nitnahandaha saa.<br />
N. A N T E V.<br />
Nuca dela cabeça. caha dzeque.<br />
Nueua cosia. sa saa.<br />
Nueua fructa. cuihi nicoo dzina,<br />
nicoo naha, nituvui naha nicoo<br />
nuu nisichi naha.<br />
Nueuamente. dzohuitnani, dzocuvui<br />
huitna, dzoica nuu, dzoica nicasaha,<br />
dzo saani.<br />
Nueuas. dudzu saa, dudzu dzo icanicacu,<br />
dzoica niquevui, dzo ica<br />
nituvui.<br />
Nueuas dezir. vi. desparzir.<br />
Nuera. dzaya sanundi.<br />
Nuez del pescueço. yequedzuq, yeque<br />
nicaicuiñe dzuq.<br />
Nuez fructa. ticaha castilia . l. chindo<br />
nano.<br />
Nunca en ningun tiempo . ña hoo,<br />
fu. hua, nahoo, ñavvui, ña hoo ña<br />
dzuhuaca, na quevui ña ñuu.<br />
Nutria timaha.<br />
Nuue. huico.<br />
Nuues auer yñe huico, f. cuiñe, yonana<br />
huico yta huico, yndita huico,<br />
fu. cuind, yondutu huico.<br />
Nuues blancas, ralas tener el cielo.<br />
yonacutundasi tiyahuaandevui.<br />
Nu-
folio 157r column 1<br />
Nuues coloradas auer. yonacuchi<br />
huico sahaandevui, ninduvui quaha<br />
huico, sahaandevui, yondaa<br />
ñoho huico sahaandevui.<br />
Nuues pequeñas que se derraman.<br />
dzo huicondacu ninaconondaa<br />
sahaandevui.<br />
Nuues que van con presteza. dzo<br />
huico ichi yocana.<br />
Nuues con toruellino. yonadzaca<br />
huico, yocande.<br />
Nuues deshazerse. yondachi huico<br />
yositadzee huico, fu. cuta. yondahua<br />
huico.<br />
Nuues de agua. huico nuhu, huico<br />
yehenduta, huico dzavui, huico<br />
yonacuico, quevui coodzavui.<br />
nuue sin agua. huico ichi<br />
nuue del ojo. huico nuu huico nicoo<br />
cavua nuu, huico caa nuu, huico<br />
nicoo codzo nuu, huico niquesi<br />
nuu.<br />
ñublado. sanandutu huico, sanacutu<br />
huico.<br />
ñublado hazer. yñe huico, yondaa<br />
huico andevui, yonandutu huico<br />
yehe huico.<br />
ñublosa cosa. sasicootendacu , sayocootendacu.<br />
ñublo del pan. tendacu quandii, sa<br />
nicoo cani sanicoo tendacu.<br />
ñudo hazer, yochihi catnundi. yocatnundi.<br />
ñudo como quiera. catnu.<br />
ñudosa cosa, yehe catnu.<br />
ñudo de caña. huau yoo, l. doo.<br />
ñudo hazerse asi. yosacoho naha<br />
huau, yonaha huau, yosiyo naha<br />
huau.<br />
folio 157r column 2<br />
ñudo de arbol. tedzoho, yutnu dzita<br />
yutnu.<br />
O A N T E B.<br />
O Para llamar. naha naha dzi dzi<br />
O. disiunctiua. adzi, huaha<br />
adzi cuvui.<br />
O no. añaha, hua ñaha, a huadzevui<br />
hua huadzevui.<br />
Obedecer. yosaindatundi, yosai ninondi,<br />
fu. quai.<br />
Obediencia. saquaindatu.<br />
O bienauenturado o dichoso. a nandehe<br />
cuvuindatu nicai, nadehecuvuindatu,<br />
decuvuindatunicuvui.<br />
Obligarse. yotniño yuhundi, yocoo<br />
tasindudzundi.<br />
Obligar a otro. tomandole la palabra,<br />
yotasindatu ñahandi, yocoo<br />
tasindatu ñahandi yosaniudatu<br />
ñahandi.<br />
Obligado ser por profession el frayle.<br />
dzavua yyo inosindi, dzavua<br />
nisacoho naha ñuhusindi, dzavua<br />
nisacoho quevuisindi dzavua yyondatusindi,<br />
dzavua nisini nitacundi,<br />
dzavua quaha inodatundi, dzavua<br />
ino huidzosindi, yondaa nuni,<br />
yondaandicondi.<br />
Obligarsie con voto de religion. yotniño<br />
naha ñuhundi, yocootasindudzundi,<br />
yosacoondaanunindi<br />
yosacoondaandi condi, yosacoo<br />
daa quevuindi yosacoondaa tnunindi,<br />
yodzaqni ñuhundi, yosai<br />
yecandi, fu. quai,<br />
Obrar, yoquidzandi tniño. f. cadza.<br />
yodzahandi tniño.<br />
O
folio 157v column 1<br />
O. A N T E C.<br />
Ocasion. sadzacuvui inica, saqui<br />
tnuu ini sacanacuvuiini, sacuvui<br />
huatu, f. qtnaha huatu.<br />
Ocasion dar. yodzacana cuvui ini<br />
ñaha, yodzacanacuvui iniñaha,<br />
yodzaquinoo yniñahandi, vide<br />
dar ocasion.<br />
Occidente. sayocaindicandii, yaa<br />
yuta,<br />
Occidental. sayocuvui sayocaindicandii,<br />
sahuasi sayocaindicandii,<br />
sayotuvui sayocaindicandii<br />
Oçio. sacundu, sadzusa sadzo yyo<br />
hooca sadzo yyodzadzica.<br />
Oçioso. tai dzusa tay cudzi tai cundu,<br />
tai yehua, tay dzoyyoca, tay<br />
dzo yyo hoonica<br />
Ocioso estar. dzo yyocandi, dzo<br />
yyo caha candi, dzoyyodzico candi,<br />
dzoyyo hoo nicandi.<br />
Ociosamente. tnuhu tecudzi, tnuhu<br />
dzusa.<br />
Ochauo. sacuvui vna.<br />
Ocupar lugar. yosadzi ninondi siña<br />
fu. cadzi, yodzacaninondi, yoquidza<br />
tnañundi siña, yodzasii siñandi,<br />
yosivuicohondi siña, f. quevui.<br />
Ocupado lugar. siñanicuvui tnañu,<br />
siña nicuvui ii. siña nindiyu nino.<br />
Ocupado hombre. tai yyotniño.<br />
tay ñayosinanino,<br />
Ocupacion auer, ñayo sina ñayo sina<br />
nino.<br />
Odio enemistad. sasini vhui ñaha, sa<br />
sinidzaa ñaha.<br />
Odioso. tai yosini vhui tacata.<br />
Odio tener. yodzoondi sita, yosini<br />
folio 157v column 2<br />
vhuindita, yosinidzaandita, f. qni<br />
Odre para vino. ñee sacoho vino.<br />
O. A N T E F.<br />
Offender. yodzatevuindi nuuta<br />
yodzatevuininondi, yoqui<br />
dzavua dzevuindi nuuta fu.<br />
cadza.<br />
Officio proprio. tniñondi, ycatniño<br />
ycandahui yoquidzandi, ycandahuiyyondi<br />
huisi.<br />
Officio tener asi . yoquidzandi tniño,<br />
f. cadz, yosaha inindi tniño,<br />
Officio para biuir, tnuhu huisi tnuhu<br />
quidza huisi, tniño huisi, tnuhu<br />
tadzi yoquidza, sayocacu ini sandacundita<br />
ini.<br />
Official. tay huisi ñahuisi.<br />
Officio publico. tniño yuvui tayu<br />
tniño ñuu yuq tniño yucunduta<br />
Officio ser de alguno . tniñota, sii<br />
tniñota.<br />
Offrecer. yodzocondi, yositoñuhundi<br />
f. coto, yosaha ñuhundi, f. cuhua.<br />
Offrecer a alguno al diablo. yodzanday<br />
ñahandi . v. maldezir.<br />
Ofrecerseme algo a la memoria. yosaa<br />
tuvui inindi, yosaa tadzi inindi,<br />
yosaa cani inindi, f. caa, yoqui<br />
cuino inindi yosacuino inindi, f.<br />
cuino,<br />
Ogaño. cuyya huitna, cuiya nicoo<br />
cuiñe huitna.<br />
O. A N T E Y.<br />
Oy. huitna quevui huitna.<br />
Oydo sentido. sayotacu, satacu<br />
sasini,<br />
Oydo
folio 158r column 1<br />
Oydo oreja. tutnu dzoho.<br />
Oyr. yotacusindi, yosinindi, f. qni.<br />
Oyr con atencion. yoninindi, yonini<br />
cuitendi, yonini casi, f. con.<br />
Oyr consintiendo yotacuhuatu sindi,<br />
yotacuhuaha sindi.<br />
Oyr las palabras del señor siendole<br />
mandado algo. yosinidzaha tniñondi<br />
nanayya.<br />
Oyr lo que se dize dando credito.<br />
yotacundisandi.<br />
O. A N T E I.<br />
Oiear haziendo del ojo. yodza<br />
cononininuundi. v. dar del ojo<br />
Ojeras tener. yocaicoho nuundi,<br />
yocuvui coho nuundi yocuvui<br />
cuiyanuundi, yocuvuidzatenuundi<br />
Ojos. tenuu, tehuu sito.<br />
Ojo pequeño. tenuu quachi. l. dzuchi.<br />
Ojos del que vee poco. nuu tuu.<br />
Ojos del que pestañea mucho. nuu<br />
yosito quani.<br />
Ojos del que vee poco. nuu tnehe,<br />
nuu tavui.<br />
Ojos torcidos. nuuyoho, nuuyaqua<br />
Ojos resquebrajados. nuusaha nuu<br />
tesaha, nuu tisañu.<br />
Ojos lagañosos. nuundacua, nuu indaa<br />
dacua: nuu tayu.<br />
Ojo, quebrado, nuu nicande.<br />
ojos saltados. nuu yocana casa, yocana<br />
cuico.<br />
ojos saltados. nuunicanacavua, nuu<br />
nicanandita.<br />
ojo seco. nuuniyechinino. nuu nicuvui<br />
coho nicaicoho: nicai chindo<br />
ojos turnios, nuundaa, nuudzoho,<br />
folio 158r column 2<br />
Ojos deslumbrados con el sol. qua<br />
dii nicai nuu, yocuvuinaa nuundi<br />
quandii ñoho nuundi, quandii nisacoho<br />
nuudi, nuuyocuvui caca.<br />
ojos sin repofo. nuundee, nuu naha,<br />
nuu dzacata:nuu dzacuico.<br />
ojo de red, yavui ñono, yavuiyuhua<br />
yyu ñono; deque ñono.<br />
ojos trastrauillados, nuu yocainini.<br />
yosivuinini, nuundaa, nuu quehe<br />
nuu sayositodziñe.<br />
O. A N T E L.<br />
Ola, siquinduta, coonduta: duta<br />
davua.<br />
Ola grande. siqniuduta canu<br />
coonduta canu doyonduta canu<br />
olas hazer, yosiñe siquenduta, f. cuiñe,<br />
yondoyonduta yosidzonduta.<br />
f. cuidzo.<br />
oler neutro. yosaha, hechar de si olor<br />
oler actiuo. yotnanindi, yochihindi<br />
dzitni, yodzita dzitnindidzicoita<br />
oler como el perro para sacar por<br />
rastro yotnani ninoyotnanidacundi,<br />
yodzacacadzitnindi, yodzaqndita<br />
dzitnindi, yodzaqnditadzitnindi.<br />
oler bien neutro. yosaha huidzi, yosaha<br />
huaha.<br />
oler mal. yosaha ini, yosaha quene,<br />
yosaha cuiya, yosahandii , tayu<br />
ayo, aqui.<br />
oler a olla pegada. yosahaaque.<br />
oler a manteca. yosahaana.<br />
oler a sobaquina. yosahadzecui.<br />
oler a borrachera. yosaha yya,<br />
olor de comida. dzicosacasi sahasacasi<br />
olorosa
folio 158v column 1<br />
Olorosa cosa. sasaha huidzi.<br />
Olores como perfumes. sasahadzusa,<br />
yosamita,<br />
Oluidar. yonaandodzondi. yocuvui<br />
naa inindi, yonaa ninoinindi, yon<br />
doyo nini inindi, yosivuinaa yosivuindoyo<br />
ini. yodzana nino, yodzahuindodzo<br />
indi.<br />
Oluidar hazer a otro. yodzanaandodzondita.<br />
Oluidarme no ocurriendo ala memoria.<br />
ñayondacundita inindi,<br />
ñayo nacahandi, ñayondacu sindi<br />
Oluidada cosa. saninaa, saninaandodzo.<br />
Oluidadizo. tai quehui ini, tai naa<br />
ini, tay ñacundita ini.<br />
Olla. quedze.<br />
O. A N T E M.<br />
Ombligo. site coho, site coho<br />
tiqueye.<br />
Ombro. dzoco.<br />
Omenaje de torre. yuhua yecu<br />
dzuq. yuhua yecunino, huahi yecudzuq.<br />
Omezillo enemistad mortal, sañoho<br />
quachi ini, sayodzicoini.<br />
Omiciano hombre. que huye, por<br />
que a muerto a otro. tay sayuhui<br />
tay sica yuhu, tai sasino, tai sadzahi.<br />
Onça animal. yehe huico.<br />
Onda vide ola.<br />
Onesto. tay caha nuu, yosicayy, sica<br />
quai sica huii sicadzadzi.<br />
Onra. tnuhu huaha, sayehedzico, sa<br />
yehe ñuhu.<br />
folio 148v column 2<br />
Onrrar poniendo en dignidad. yotniñosiña<br />
ñahandi, yotasi siña ñahandi.<br />
yosahadatuñahandi, f. cuhua<br />
O A N T E P.<br />
Opinion. sayocachiini, sayotuhua<br />
ini, sayosaa tadzi ini, sayotuvui<br />
sindi.<br />
Oponerse. yocai cuiñe maindi, yocai<br />
maindi.<br />
Oportuna cosa. dzocuiteca ninutnaha,<br />
sayotnaha ninohuatu, sanicuvui<br />
cuhua, sadzodzevui caninutnaha.<br />
Oportunamente. dzohuatucanisa<br />
tnaha, nisatnaha nino huatu, dzo<br />
dzevuicanisatnaha<br />
O. A N T E R.<br />
Ora del dia. cuhuandicandii.<br />
Ora ser tiempo. sacuvui, sahuaha.<br />
sahuitna.<br />
Oracion razonamiento. sacahacasi,<br />
sacahandichi. (caha nino.<br />
Orador que haze la tal oracion. tay ca<br />
Orar como orador. yocahandichi,<br />
yocaha casi, yocaha tuhuandi.<br />
Orar a Dios. yonaquatundi, yondacatahuindi,<br />
yosatu ñuhundi, fu.<br />
quatu, yosicatahuindi, yondaanuu<br />
yondaainindi, yotaainindi yona<br />
quatu ñee, yonaquatu, tnenindi<br />
Orar a Dios con gemidos. yonaquatu<br />
quacandi, yonaquatu coyodi.<br />
Orsa vaso de varro. quedze dza cututadzecui.<br />
Orsuelo, que nace en el ojo . tondoto<br />
nuu,
folio 159r column 1<br />
nuu, sayocanacuino nuu, sayocada<br />
cuiñe tequeye nuu.<br />
Orsuelo para tomar fieras. yuutavui<br />
quete.<br />
Ordenar poner en orden . yosaq<br />
yuq. caq, yosani yuq. f. cani yotasi<br />
yuq, yochihi yuq.<br />
Ordenacion diuina. sayosaitnuni<br />
stohonDios sayosaidzevuiya.<br />
Ordenadamente . tnuhu caayuq,<br />
tnuhu yehe yuq, tnuhu yehe tnaha<br />
yehe toto,<br />
Ordenar continuada o renglera. sa<br />
nisani yuqcanuta. (cuvuiyy.<br />
Orden sacra. sasicuvuidzutu, sasicu<br />
Ordenar de orden sacra. yoquidza<br />
yy ñahandi.<br />
Ordenado de orden sacra. tai nicuvui<br />
yy, tay nicuvuidzutu.<br />
Ordenança de soldados. dzohooni<br />
yehe tnaha, dzohooni ita nani,<br />
dzohooniita yuq, dzohooniyehe<br />
yuqta. (di.<br />
Ordenar. yosanindi. f. qnind, yoquindi<br />
Ordiate. duta nuni coco, nuni<br />
tedzoho.<br />
Orear poner al aire. yondaq casi<br />
dzama, yodza dzucutachindi, yonadzadzucu<br />
tachindi, yocachihi<br />
tachindi dzama.<br />
Orearse. yodzucutachi. yochihi tachi,<br />
yosidzo casi, f. cuidzo.<br />
Oregano. yucu tnumi yoho.<br />
Oreja. tutnu, dzoho.<br />
Orejudo. tay dzoho nono, dzoho<br />
cono, taydzoho chindo, taidzoho<br />
huanda.<br />
Orejear dandose en las orejas. yonacanidzohondi,<br />
yodzacuico dzo<br />
folio 159r column 2<br />
dzohondi, yonaquedze dzohondi.<br />
Orejear las bestias. yonacnitutnute<br />
Oriente. sayocanandicandii, sanicana<br />
ñuhu.<br />
Organo. cutu, cutu sacu maa.<br />
Organo tañer. yosadzindi, f. quadzi<br />
Origen o principio. sacai saha, sadzina,<br />
dasaha, danino dasanisiyosaha,<br />
dasandusi, dayohosi.<br />
Orginal cosa. sasi caisaha.<br />
Orilla de la mar. yuhunduta canu,<br />
duta ñuhu nuunduta canu.<br />
Orilla de la manta la franjuela. huatu<br />
yndaa yuhudzoo, tutnu, dzundu<br />
yndaa yuhudzoo. (husi.<br />
Orilla bordada. dzoonicuvui yuhusi<br />
Orillo de paño. huatu. (dza<br />
Orina. dutadzadza, tadzadza, dzadza<br />
Orinal. tindohodzadza, tindohodzusa.<br />
dzachii nino, tindohotadzadza<br />
Orinal yodzachiindi, yotatandi.<br />
Orinar con dificultad . yodzachii<br />
cacandi.<br />
Orin, sanicanacudzi, sanicanadzitnu,<br />
saninana ñuhu.<br />
Orla. huatu.<br />
Orla hazer. yoconondi huatu.<br />
Ornamento sacerdotal. dzavui ñuhu,<br />
dzoo ñuhu,<br />
Oro, dziñuhu quaa.<br />
Oruga gusano. tedziña duchi, tedziña<br />
quaa tedziña yusa.<br />
Ortaliza para comer cozida. yuvua<br />
Ortaliza para comer cruda duvua.<br />
Ortelano. tai ñoho itu, tayndaaitu,<br />
O. A N T E S.<br />
Ossar. yocuvui yee inindi, yocuvuisaa<br />
inindi, yocuvuiyacui,<br />
yo
folio 159v column 1<br />
yoquidza saa inindi, yodzahayee<br />
inindi.<br />
Osadia. sayee ini, sasaaini, sandaiini.<br />
Osadia con locura. sañayyo, sañayoyuhui.<br />
O si adueruio. hatana.<br />
Ospedar. yosaha ñahandi huahi cudzuta,<br />
f. cuhua.<br />
Ospedarse. yoquidza huahindi, fu.<br />
cadz, yosacoo nuundi huahi. futuro.<br />
qcoo.<br />
Ospederia. huahi sacudzu tai ysicaichi,<br />
huahi sacoo tai ysicaichi.<br />
Ossario. huahi yeque dzoco, yeque<br />
si yya, sayotasi yocu canuta yeque.<br />
Osso animal. yeye dzaa.<br />
Ostia pescado. tiyaca cuta tequevua.<br />
Ostiario para guardar ostias. satnu<br />
coho ostias sañoho ostias.<br />
O. A N T E T.<br />
Otero, siqui yucu.<br />
Otoño. cohuiyu.<br />
Otorgar conceder. yosai yuhundi,<br />
yonaquai ninondi, yosaidzevuiudi,<br />
f. quai, yonadzadzevuindi.<br />
Otras cosas. tucu sichica.<br />
Otra vez. hooca.<br />
Otro tanto, dzavuaca.<br />
Otro vno de los dos. ee cata, ee ñahacata.<br />
Otros tantos: dzavuacata, dehedzavuacata.<br />
Otro no ese. tucu tay huadzevuita<br />
huadzevuiyca.<br />
Otubre. yoo cuvui vsi.<br />
Oua que nace en el agua. dzitnu.<br />
Ouar las aues. yosaqndevuite. yon<br />
folio 159v column 2<br />
yondaqtendevui.<br />
Oueja. ticachi dzehe.<br />
Ouejero, tai yondaca ticachi, tay<br />
yondaa ticachi.<br />
O. huaha.<br />
O espresando alguna desgracia. dahui<br />
cuvui dahuisino.<br />
Ouillo. tinduu.<br />
Ouillos hazer. yonatuvuindi yuhua<br />
Oxala. atana.<br />
Oxear aues. yotasindi quete, yodzandahuandite<br />
, yodzayuhuindite.<br />
P. A N T E A.<br />
Pacer. yosasi teita, yosasindodzo<br />
teita, f. casi.<br />
Paciencia tener. yosaha inindi,<br />
f. cuhua, yoquidza huay inindi, f.<br />
cadza, yoquidzacanu inindi, futuro,<br />
cadz. yosai huay inindi, yosaicanu<br />
inindi, yosaindatundi,<br />
fu. quai.<br />
Pacificar. yoquidzandaandi, yoquidza<br />
nanindi, yoquidzadzadzindi<br />
fu. cadz, yosaqndadzindi, yosaq<br />
quayndi, f. caq.<br />
Pacificamente hazer alguna cosa.<br />
yoquidza ñuhu yocondi, yonachichi<br />
dzicondi, yonachihi dudzundi,<br />
yoquidza nuu coondi.<br />
Pacificar la tierra con guerra. yondaqdzadzindi<br />
ñuu yondaq quayndi<br />
ñuu.<br />
Pacificada tierra. ñuu ninduvui<br />
quai, ninduvui dzadzi, ñuu ninu<br />
cavuadzadzi.<br />
Pacificar hazer paz. yodzanoo quachindi<br />
chindi,
folio 160r column 1<br />
chindi, yodzandahandi, yotniño<br />
mañu sahundi.<br />
Pacifico. tai yyoquai, tay sicaquai,<br />
tay yyodzadzi.<br />
Padecer. yondohondi, yonanindi,<br />
yonanindahuindi.<br />
Padecer mucho. canu sananindahuindi,<br />
canusavhuindahui. yotnaha<br />
ninondi, yotavui yosidzondi fu.<br />
cuidzo.<br />
Padecer de contino. dehetnaha<br />
quevui yondohondi, yonanindi,<br />
yondoho nee canindi, yondoho<br />
chitondi.<br />
Padecer hazer a otro. yodzandoho<br />
ñahandi, yodzananiñahandi.<br />
Padecer por culpa de otro . yosidzondi<br />
quachita, f. cuidzo, yotavuindi<br />
quachita, yosinindi quachita,<br />
f. qni, yosai yosinindi quachita.<br />
f. quay.<br />
Padecer hazer a otro por lo que yo<br />
hize, yodzatavui ñahandi quachi<br />
yosicotaa ñahandi quachi, futu.<br />
to, cuico, yodzacuidzo ñahandi.<br />
Padrastro. dzutu nindendodzo, taa<br />
ni nucoo tucu sihidzehendi.<br />
Padrastro de los dedos. dzinitniindi<br />
saha tniindi ñee dzini tniidi.<br />
Padrastro salir. ñee dzini tniindi,<br />
yondatandaa.<br />
Padre carnal, ñani, taa, dzutu.<br />
Padre espiritual. dzutu dzutu sandidzo<br />
ñuhu, dzutu yondaa<br />
ñuhu.<br />
Padres dzehedzutundi.<br />
Padre sancto. dzntu canu, yochihi<br />
yahadzutu yondaca canu.<br />
Padrino del baptismo. dzutu sahu<br />
folio 160r column 2<br />
sancta yglesia, dzutu ninihidzaya<br />
nisainduta, tayninumi, tay nidzoco<br />
huahi, ñuhu. nisandacata huahi<br />
ñuhu.<br />
Padrino de la confirmacion. tay nisaca<br />
tay nisacoondaa tnuni dzutu<br />
sahu.<br />
Padirno de casamiento. tay nisanda<br />
cahaña si tai yotnahandaha.<br />
Padron vide matricula.<br />
Pagar deuda, yonacuhuayahuindi,<br />
yotniño yahuindi, yonatniño naandi.<br />
yonatniño siñandi.<br />
Pagar pena. yosini quachindi, yosinindodzondi<br />
quachi, f. qni<br />
Pagar lo que se compra. yotniñoyahuindi,<br />
yosahandita yahui, f cuhua,<br />
yotasindi yahui.<br />
Pagar por tercios. ysinacuhuandaandi<br />
yahui, yonacuhuandaa yahui<br />
ñahandi, yosahandaayahuindita,<br />
yahui qmi yoo, yotniñondi.<br />
Pagar vna deuda con otra, yosico<br />
tniño siñandi.<br />
Paga del que fio al que colgaron.<br />
yahui huico ninandasi.<br />
Pagano. tay ñasinindisa Dios.<br />
Pago de viñas, ytucaa canu, ytundaya<br />
yoho caa sica caa quaha caa<br />
duq caa.<br />
Paja. ita.<br />
Paja seca. itayechi.<br />
Pajas de que vsauan los yndios para<br />
sacrificios yayu.<br />
Paje. tai yosino quachi.<br />
Paje de plato. tai siconai sacasi, tay<br />
sicoquaysa casi tay sino nay.<br />
Pala para traspalar. yutnu dzaquachi<br />
nuni.<br />
Pala-
folio 160v column 1<br />
Palabra dudzu, del señor. dzaha, huidzo<br />
dzaha.<br />
Palabras obscuras, dudzu huisi, dudzutadzi<br />
cana.<br />
Palabras suzias. dudzu caha, dudzundii,<br />
dudzu tnaha, dudzu quene,<br />
dudzu cuiya, dudzu quadza dudzu<br />
coco.<br />
Palabras malas. dudzu ñahuaha.<br />
Palabras buenas. dudzu huaha.<br />
Palabras de afrenta, dudzu chitu,<br />
dudzu disi dudzu yechi, caha, naha,<br />
yevui<br />
Palabras ociosas, dudzudzohuisica<br />
dzo nahaca dudzu naho.<br />
Palabrero. tay caha cani, tay caha<br />
ñee, tai yochidzo tnaha dudzu.<br />
Palacio. aniñe, tayu.<br />
Palanciano hombre de palacio. tay<br />
yyo aniñe, tay yeheaniñe.<br />
Paladar. danda, datu.<br />
Paladear el niño quando mama, yococo<br />
datni dzecuisi, yosani dzuqsi,<br />
yodzitadzecuisi.<br />
Palanca, yutnu chihi tuvui, yutnu<br />
chihi nay.<br />
Palenque. sacuyutnu yutnuyehesacu<br />
Paleta con que aplanan lo encalado<br />
yutnu canichico, yutnu tiyechi.<br />
Paleta de hierro. caa tiyechi,<br />
Palma arbol. yutnu ñuu.<br />
Palma otra. yucuteyeye.<br />
Palma de la mano. inindaha, decandaha,<br />
mañu daha.<br />
Palmada dar. yocatu, yocanindahandi.<br />
Palmito. yutnu quachi, ñuu quachi<br />
ñuu yuta ñuu ñuma.<br />
Palmo. too.<br />
folio 160v column 2<br />
Palo. yutnu.<br />
Palo desgado. yutnu cuiñe, yutnu<br />
yaca, yutnu yanda.<br />
Palo oloroso de que hazen los rosarios.<br />
yutnu itacuta.<br />
Palo torcido. yutnu yaqua, quaye<br />
ticuiye.<br />
Palizada defension de palos. yuhua<br />
yutnu sacu yutnu.<br />
Palo varal. yutnu cani, yutnu dzuq,<br />
yutnu huay,<br />
Paloma aue. dzata, dzata cuisi.<br />
Palomino. dzatayeq, dzata quachi.<br />
Paloma torcas. tnañu.<br />
Pampano de vid. numadaya yoho,<br />
detu daya yoho.<br />
Palpar tocar con las manos. yodza<br />
cacandodzo daha yoquitundahandi,<br />
yotneendi, yodzasaandahandi.<br />
Pan. dzita.<br />
Pañizuelos que suelen hazer los niños<br />
de sobras de la masa. dzatnu<br />
dzita dzatnu.<br />
Pan quemado, dzitanicaye, nisisi,<br />
nicuvui nuñuhu,<br />
Pan rollizo. dzita ticoo.<br />
Panadero que haze pan. tai yoquidza<br />
huahadzita , tai yodzaha<br />
dzita.<br />
Pan tostado. dzita nicadzu, niyatna<br />
dzita dadzu.<br />
Pan tostar asi. yodzacuidzindi, yodza<br />
yatnandi.<br />
Panal de miel . Yoco dudzi, tendendudzi.<br />
Panal sin miel, tisisa,<br />
Panarizo de la vna. dziyayocana<br />
Pansa. site canu, site sasate tedzehe<br />
chisi
folio 161r column 1<br />
chisi nicai chisi canu.<br />
Pansudo. tay chisi canu, tay chisi tindusi,<br />
tay chisi nicai, tay chisi tedzehe.<br />
Pandero. ñuu ñee.<br />
Pandero tañer. yocatundi ñuu ñee,<br />
yocanindi ñuu ñee.<br />
Pando, cosa tiesa. nihi, sanicuvui nihi<br />
Panera, troxe yaca.<br />
Pañales. dzama sacoho dzucu saquachi,<br />
dzoo codzucu saquachi,<br />
dzama numinino saquachi.<br />
Pañizuelo de mesa. dzama nacuhua<br />
yuhu dzitni.<br />
Paño para cubrir la cabeça, que es<br />
cobija . dzama tete dzoondate,<br />
dzamacodzahui, dzini.<br />
Paño de cabeça . dzama codzucudzini,<br />
dzamacoho dzini, dzama<br />
cuinodzini, dzama devui nuu<br />
dzini.<br />
Paño que dizen del rostro. tesaha.<br />
Papa sumo Pontifice. dzutu canu.<br />
Pantorrilla. dzandadzuchi,<br />
Pantuflos. disadzavua, disatiyuhu,<br />
disatecundu, disa ñatuvuindaha,<br />
disa ñanindaanduudziñe.<br />
Papagayo aue. queteyehe, tuhua.<br />
Papagayo otro menor. quete nuu<br />
yaha, tendeca.<br />
Papagayo pequeñito. tedzucui, tecuyu.<br />
Papada de puerco. ñee dzuq quene<br />
Papada de gallo. ñuu tinoo tnanu,<br />
tenana tiñoo tnanu.<br />
Papas para niños. tutadzita, duta<br />
dzita.<br />
Papahigo. dzoo sa dzahui dzitni,<br />
dzoo sanatniño yuhu.<br />
folio 161r column 2<br />
Papera en los animales. sasiñodzuq,<br />
sacoo cuiño dzuq, sanisaacuiño<br />
dzuq, sanisanucuiño dzuqte.<br />
Papel de estraça, o de la tierra. tutu<br />
ñuu dzuma, tutu ñuhu, tutu ñudzavui.<br />
Papel blanco. tutu, tutucuisi.<br />
Papel en que escriuian los Indios antiguos,<br />
ñee tutu, dzoo ñee ñuhu.<br />
Papo de las aues. sa sate.<br />
Papirote. tindandi, tica.<br />
Papirotes dar. yochihi ticandi tnaata,<br />
yotaa ticandi, yosasitendandi<br />
tnaa, yotaa tendandi.<br />
Par de dos cosas yguales . dzodzavuandu<br />
duvui, dzodzavuandu caanduvui,<br />
dzo eendu caanduvui<br />
dzo ee tayuni, dzoeendu cuhuanduvui.<br />
Panela de seda. tesite, tesite tecuta.<br />
Para. saha.<br />
Para lo qual. ycasaha.<br />
Para quien es esto. yoondusi cuvui<br />
saha.<br />
Par. tayu, vn par, ee tayu, & sic<br />
de aliis.<br />
Para siempre. neenduchihi caaqhu,<br />
neendu chihitaaqhu, ca toto cadziia<br />
qhu, catniño canda caqhu.<br />
Paramentos. vi. tapiceria.<br />
Palo de tormento, que vsauan los<br />
Indios. ducu yaha ducusatu, yutnudzii,<br />
duhu, tnuyaca, tnuyoco.<br />
Paramentar sala. yosatandi dzoo<br />
futu. cata, yodzacaandidzoo, yodzacoondidzoo<br />
.<br />
Parar algo con la mano. yosatandahandi,<br />
fu. cata. yodzaqnditandahandi,<br />
yonahandahandi.<br />
X Pa-
folio 161v column 1<br />
Paraiso, vide cielo.<br />
pararse lo que anda. yoquevuinino<br />
yñe, yosacuiñe, f. cuiñe, f. qcuiñe,<br />
yocoo cuiñe.<br />
pararse en pie. yosacuiñendichindi<br />
yocoo cuiñendichindi, yondoyo<br />
cuiñendichindi, f. qcuiñe.<br />
pararse el niño hazer como dizen<br />
penino. yñe nehesi, yondoyo<br />
cuiñesi.<br />
parar hazer al que anda. yocoo canindita,<br />
yocoo tasindita.<br />
parcionero que tiene parte. tai yehetnaha,<br />
tay ñohotnaha.<br />
parcionero hazer alguno de algo.<br />
yoquidzanisanu ñahandi, yoquidzadzehe<br />
dzutu ñahandi.<br />
parcial. tay sacuino sihi, tay inino sihi,<br />
tay sacuvui sihi.<br />
parche. ñee ñuma.<br />
pardo leon. decaha.<br />
parear. yodzatnaha tnahandi, yona<br />
tasi tnahandi, yosanitnahandi,<br />
yotasi tayundi<br />
parecer lo perdido. yonatuvui.<br />
parecerse vna cosa a otra. dzoee sitondi,<br />
yotuvui sidzo ee caanduvui<br />
natavui natnaha caanduvui,<br />
dzoee ducaa duvui.<br />
parecerse bien algo desde lexos. yotuvuindozo,<br />
yotuvuindisi, yotuvui<br />
nino, yotuvindaa, yotuvui<br />
yaa, yotuvui cuisi.<br />
parecerse algo con dificultad por<br />
estar lexos. dzohuihinituvui nuu<br />
dzotuvui tequanica.<br />
parecerme o asi me parece. dzavua<br />
yotuvuisindi.<br />
parecerse vno a su padre. yonana<br />
folio 161v column 2<br />
neendi nuudzutundi, yonaquaindi<br />
nuudzutundi, yonaquai neendi<br />
sidzutundi, yondai nuu ñee mihindisi<br />
dzutundi, nineeta niñodzutundi<br />
ninanandi.<br />
pared. nama, doho.<br />
pared de tapia. nama nitniño chitu<br />
ñuhu nama nidzacutu ñuhu.<br />
pared hazer. yodzamandi nama, yodzahandi<br />
nama.<br />
pareja cosa ygual. sanicuvuidzevui<br />
sanicuvui cuhua, sadzo ee caa<br />
cuhua, dzoeecaa nani, sadzo ee<br />
nuu sadzoeenanicaa.<br />
pareja pared. nama caanani, nisino<br />
nani, nisacuvua nani.<br />
parejar asi. yodzasino naninama,<br />
yodzacaananindinama, yosaquanindi<br />
nama, f. caq.<br />
parentesco por baptismo o confirmacion.<br />
tnaha sahu ñuhu tnuhu sahu<br />
ñuhu.<br />
parentesco por sangre. tnuhu tnaha:<br />
parentesco para entre señores. tnaha<br />
toniñe deye dzoee neñe ini,<br />
dzoee yequetuchi.<br />
parentesco para entre mesclados.<br />
tnuhu tnahandaa,<br />
parentesco por casamiento. tnuhu<br />
tnahandaha, tnuhu tnaha yee. l.<br />
ñaha dzehe.<br />
parentesco tener con alguno, yehendico<br />
tnuhundi sihita, yosini<br />
tnahandita, f. quehe, f. qni.<br />
parientes del señor. nicacu sihi yya<br />
parentesco no tener. yoo qnindita,<br />
huadzevui tnahandi, huadzevui<br />
tnuhundita.<br />
pares de muger. dzoco, ñee dzoco,<br />
site-
folio 162r column 1<br />
sitedzaya. y de la señora. cayya.<br />
Parir la muger. yodzacacuñadzaya<br />
yotasiñadzaya.<br />
parir qualquiera hembra. yocacu<br />
dzayate.<br />
parir la señora. yodzatuvuinanadzaya,<br />
yodzacuiñe nanadzayaya.<br />
parida muger. ñaha quema, ñaha<br />
cuvui quahi nicacu dzayaña, ñaha<br />
nicuvui qhu.<br />
parlar. yocaha tnuhundi yocaha ñeendi,<br />
yocaha canindi.<br />
parlero que descubre el secreto. tai<br />
caha naha, tai yuhu naha, tai yuhu<br />
cavua, tai yuhundanda:tai yodzasinotuvui,<br />
tay ñacutu yuhu.<br />
parpado del ojo. ñeedzucua, ñee na<br />
dzahui nuu, chisi dzucua, tahuidzucua,<br />
ñeedzucua nuu.<br />
parpadear, yonaquanindi, yonaquani<br />
quanindi, yonaquanidzu cuandi,<br />
yonaquani quachindi.<br />
parra. yutnundayayoho.<br />
parrapho de escriptura. tnoocanda<br />
canana sacai saha, tnoo yehendico,<br />
tnoo yocachi tnuni.<br />
parrilla para asar. sitocaa, tavui quete,<br />
caa tecucua, caa tnucucua.<br />
parte del todo. ee sichi, ñañu.<br />
parte dar. yosandandi sita, f. canda,<br />
yosaha dzavuandi, f. cuhua.<br />
parte delantera. nuusi, sayotuvuindaa<br />
nuusi, sayotuvnindodzo<br />
nuusi.<br />
parte trasera. satasi, sayehe<br />
dzahui.<br />
partera. ñaha say dzaya, ñaha sitna<br />
yya, ñaha tatna saydzaya.<br />
parte vna del sermon. catnundudzu<br />
folio 162r column 2<br />
dzu, tnanu dzavua.<br />
partir en dos partes. yoquidza<br />
vvui sichi, fu. cadz, yosanda vvui<br />
sichi, yosandadzavua, futuro,<br />
canda.<br />
partir o diuidir platica en dos partes.<br />
yosanudzavuandi, yosanu<br />
mañundi, yosanucuhuandidudzu,<br />
f. canu.<br />
particular cosa. nina sichi, quaa sichi,<br />
dzee sichi tucu sichi,<br />
participar. yonihindi sihita, yoquidza<br />
tnahandi sihita, f. cadz, yosico<br />
tnahandi sihita, futuro. cuico,<br />
yosaquehe tnahandi sihita. futu.<br />
qquehe.<br />
partirse de persona. yotasi yuhundayundi,<br />
yonaqndayundi.<br />
partirse de lugar proprio. yocaindi<br />
yosicandi, fu. caca, yosocacandi,<br />
fu. qcaca.<br />
partirse de otra parte para su casa.<br />
yondacandi, yondaindi, nuhundi<br />
yondoyo cuiñendi nuhundi.<br />
partirse el señor. yonduchi nuhuya<br />
yondoyo cuiñedzicaya.<br />
partir pan. yotahuindi, yocachindi,<br />
yosandandi, futuro. canda,<br />
yodzeendi.<br />
partir carne . yosandandi coño, yosanda<br />
quachindi, fu cand, yocachindi<br />
coño.<br />
partir leña. yosandandi tutnu, futuro,<br />
can, yotanindi yutnu. yodzitendi.<br />
partirse algo. yotahuindaa yocachi.<br />
pascua de nauidad . quevui nituvui<br />
nanaya quevui nicacuya<br />
X 2 pas-
folio 162v column 1<br />
Pascua de espiritu sancto. quevui nicoodzica<br />
spiritu sancto.<br />
Pascua de flores. quevuinindoto<br />
ñuhu, quevui ninatacuya.<br />
Pascual cosa. sasiñoho pascua, sayotnaha<br />
pascua.<br />
pasmarse. yosivuitachi casi, yosino<br />
nini tachi, yocuitno yosisi.<br />
passa, de comer . daya yoho ni yechi,<br />
dayayohotnami.<br />
pasada, o paso largo . ee cananahi<br />
saha, ee sani saha ee sica saha.<br />
pasajero. tay isicaichi, yosaha ichi,<br />
tay ininoichi.<br />
pasar el rio. yosisindi yuta, yosa<br />
noondi, fu. qnooduta. yosandayuta,<br />
fu, canda.<br />
pasar a otro por el rio. yodzasisindi<br />
duta. l. yuta, yodza qnoondita yuta,<br />
yosanoondacandi yuta.<br />
pasar a otro en balsa . yodza cuidzi<br />
ndidzo, yodzacuisi ñahandi sito<br />
yaha.<br />
pasar arroyo saltando. yondavuandaandi,<br />
yosandisindaandi yuta.<br />
pasar por detras de alguno . yosa<br />
noondi satata, futur. qnoo, yosa<br />
cuicondaandi, futu. qcuico, yosaquaandi,<br />
satata, fu. qquaa.<br />
pasar delante dexando a otro detras.<br />
yosaanduu ñahandita, yodza cai<br />
quevuindita, yosaanduu ñahandita,<br />
yotasisiyondita, yochihi yahandita.<br />
pasar delante de alguno sin parar.<br />
yosaqndisindi, yosaqsiyondi.<br />
nuuta, futu. caq, yosandandi nuuta,<br />
fu. canda.<br />
pasador tiro. duvua cusi caa, duvua<br />
folio 162v column 2<br />
yosiyo siyo duvua yositasiyo.<br />
Pasar con tiro o ballesta. yodzacuita<br />
siyondi yehe siyo niquindi, ni<br />
sitasiyo niquindi, yodzandai siyondi.<br />
Pasadero lugar por donde pasan. sa<br />
yosahata, saysicata.<br />
Passamiento de muerte. sa yosino<br />
coo, saqndehe ñuu ñayevui, sayosinocavua.<br />
pasar algo al sol. yodza yechindi<br />
cani, yodzaqnindi cani, yosaqndi<br />
quandii.<br />
passadera cosa . dzo huahaca, dzo<br />
dzevuica dzohuatuca.<br />
pasar la pascua . yo sitasiyo pascua,<br />
yosisi cavua yocai pascua, yo yaha<br />
pascua, yo caicavua pascua.<br />
pasar el dia sin prouecho. yodzacai<br />
cahandi quevui, dzo yyo cahandi<br />
quevui.<br />
pasar como el tiempo. yocai, preterito<br />
quacay.<br />
pasar la comida. yocai nuu, yosacoho,<br />
fu, qcoho, yocai coho.<br />
passar allende el rio. yosahandi siyo<br />
yuta, fu. qhu.<br />
passar por puente o palo. yosandodzondi,<br />
fut. qndo, yutnu indita<br />
yuta, yosinondodzondi, yosicandodzondi<br />
yutnu, f, caca.<br />
passar tiempo recreandose. yodza<br />
canainindi, yodzadzee inindi, yodzasisi<br />
inindi, yodzandaitatundi<br />
pasarse el papel. yosandoho, futuro,<br />
qnd. yosinondoho, yosino<br />
chii, yosinonini, yosanini, futuro,<br />
qnini.<br />
passar atrauesando camino. yosa<br />
nuu
folio 163r column 1<br />
nuu candandi ichi, yosidzo cavuandi<br />
ichi.<br />
Pasar alos que van adelante. yotasi<br />
inindi, yosaha inindi, yonutnahandita,<br />
daanduundita.<br />
Pasar vna cosa de vna parte a otra.<br />
yosico tasindi, yosico chidzondi,<br />
yosico caqndi.<br />
Pasarse las aguas . yocaisiyo huico<br />
dzavui, yositasiyo huico dzavui<br />
f. cuita, yosandehe huicodzavui.<br />
Pasas de negro. idzi dziniteye, idzi<br />
nicuvui tichihi.<br />
Pasearse, yosica nuundi, f. caca, nuquaa<br />
dequaa sacuvuindi, nucuico<br />
decuico yosino noo chito, yosico<br />
cavua chito.<br />
Pasearse por alguna parte por ver<br />
o ser visto. yondaanduu yonoondundi,<br />
yonuhu yonde sindi, yonucuiñe<br />
decuiñendi.<br />
Pasearse por acote a alta, yosicandodzondi,<br />
f. caca, yonundodzodendodzondi.<br />
Paso ante paso. quaiquai, quaiquai<br />
yosahandi, yosani sahandi, yotasi<br />
sahandi.<br />
Paso a paso yr muy quedito por no<br />
ser sentido. yosicacayandi, yosicayaandi,<br />
yosica quaindi.<br />
Pasion del alma aora sea de tristeza<br />
o alegria. sacaaninoini, sayondaa<br />
ini, sayotusiini, sayosanuu ini, sayondainooini,<br />
sayondaa nuuini.<br />
Pasion del alma quando es de sola<br />
tristeza, satusicaca ini sacuvui cacaini,<br />
sacuiñe ini.<br />
Pasto lugar para apasentar. saisiita<br />
sacasi quete, sacaaita saninana<br />
folio 163r column 2<br />
naita.<br />
Pasto la comida. ita casite.<br />
Pastor de ouejas. tai yondaca ticachi,<br />
tai yondaa ticachi, tai yondito<br />
ticachi.<br />
Pastorear. yondaca ticachi, yondaandi<br />
ticachi, fu. cand, fu. cond.<br />
Pastel para teñir. quevui yuchi, vide<br />
añir.<br />
Pastel de comer. dzita ñoho coño.<br />
ticoo ñohocoño,<br />
Pato vide anade.<br />
Pata de buey o cauallo. tniite.<br />
Pata endida. sahadzehe vvui, sanindata,<br />
tnii nindata, dzehe yotandavvui.<br />
Pata maciça. saandaha.<br />
Patear ollar. yosañundi, yosañundodzondi,<br />
yosañuninondi, f. quañu,<br />
yosañundaandi.<br />
Patente cosa. sayotuvuindisi, sacaandisi,<br />
sayotuvuindaa, sacaa<br />
tuvui.<br />
Patear hazer estruendo con los pies.<br />
yodzacatnendi, yosasasahandi,<br />
f. casa, yodzanehe sahandi.<br />
Patio de casa. cahi huahi, natnaha<br />
cutu huahi , natnahatecu<br />
huahi.<br />
Patrimonio. sasitay nisanundi, sasi<br />
sii sitnandi.<br />
Patron defensor. tai cahanda andodzo<br />
ñaha, tay caha nino ñaha,<br />
tay nadzita yuhundaha ñaha,<br />
tay chihinday ñaha, tay chihi tuvui<br />
ñaha, tai yocahi yuhundaha,<br />
tai yondaa, tai yonduvui<br />
yondaca.<br />
Pauellon de cama. huahidzoo ti-<br />
X 3 coo
folio 163v column 1<br />
ticoo huahiteyee dzoo, huahi<br />
dzoo yondiyu siteyuq.<br />
Pauesa de candela. yaaite ñuma ñuñuhuite<br />
ñuma.<br />
paues. yuscani, yusa yutnu yusadzuq.<br />
pauilo. yuhua, ininoite, yuhuaticoo<br />
ininoite yuhua cama.<br />
pauo. queteyocana yodzocuii, tedzandodzo<br />
castilla.<br />
pauonada hazer el gallo o el pauon.<br />
yona ñohondisite, yositate,<br />
yonandequete.<br />
pauor miedo, yoyuhuindi.<br />
paxaro. quetendavua, dzaa.<br />
paxaro solitario. coonduu, dzaa ñuchi,<br />
ñuucuu dzavuiñuchi, dzaa<br />
toto, satucavua.<br />
paz tener. yosicadzeeini yosica quaindi,<br />
yosica dzadzindi, yosica huatuinindi,<br />
ñohodzadzi inindi, ñoho<br />
quai inindi, f. coho.<br />
paz hazer entre los que riñen. yotniño<br />
quaindi, nuuta, yotniño<br />
mañu sahundi, yosananundi, fu.<br />
quanu. yosivuicuinondi, futuro,<br />
quevui.<br />
P. AN T E E.<br />
Pebre. duta yya dzaca yaha<br />
castilla.<br />
pecca en la cara. nuu tequeque.<br />
pecca o mancilla. tendende, nicana<br />
tendende.<br />
peccado quachi, dzica, yeca<br />
quachi.<br />
folio 163v column 2<br />
peccado original. quachi noho tutnu<br />
ñohodziñe, quachi caa q<br />
catacusi quachi yehe dzeque yehetnaa<br />
sadzuchi yocacu quachi<br />
sandidzo satavui.<br />
peccado actual. quachi yoquidzandaha<br />
sahando, yuhu nuundo.<br />
peccado impuesto, quachinaa, quachihdahui,<br />
quachi ñayuhu nuu<br />
quachi ñatuvui yuhu nuu.<br />
peccado grande quachicanu.<br />
peccador grande que esta de asiento<br />
en peccado. tai yondihi yoniñu<br />
quachi, tay nicaa ini quachi<br />
tay nisisa ninoini quachi, tai yotnee<br />
yonahi quachi.<br />
peccado contra natura. quachi<br />
dzinda quachi nasatnahasi ñayevui.<br />
peccar. yodzatevuindi, yonducundi<br />
quachi yoquidzandi<br />
quachi.<br />
peccar mucho. yyocanu yodzatevuindi.<br />
yyocahui yodzatevuindi.<br />
peccar con muger. vide echarse<br />
con muger.<br />
peccar vna muger con otra. yona<br />
conoña, yosiyui nuu sacaaña, &<br />
vide hazerlo dos mugeres.<br />
pece. tiyaca<br />
pecilgar. yocoyo ñahandi, yoquitaiindi,<br />
yocoyondaandi, yochihi<br />
tniindi.<br />
peçon de teta. dzitnindodzo, tendendodzo.<br />
peçon de fructa. sanducuihi, dzitni<br />
cuihi, tendesi.<br />
pecho del cuerpo. dica<br />
pecho
folio 164r column 1<br />
pecho tributo daha, dahadzino, daha<br />
quaca.<br />
Pechar. yonducundi dahandi, yosaqndi<br />
daha, f. caq, yocaindi daha,<br />
yotniñondi daha.<br />
pechugera enfermedad. quahi dzayu,<br />
quahi cayu.<br />
pechugera tener. yocayundi, yotnahandi<br />
quahi dzayu.<br />
pechuga de aue. coñondica, coño<br />
cuisi dicate.<br />
pecoso lleno de peccas . tay nuundende<br />
taydzacatecuiñe nuu,<br />
tay nuu tecuiñe.<br />
pedaço de alguna cosa . ñañu, ee<br />
tahui,<br />
Pedaços hazerse como la olla. yotahuidzee,<br />
yondata.<br />
pedernal. yuchi, yuchiyuu.<br />
pedigueño. tayndehui, tai yosicandehui,<br />
tay tniño tai yosicañee,<br />
tai yosicachito, tai too, taindatni<br />
ini, tay tende, tai yuhu tende, tay<br />
yosicatniño.<br />
pedir. yosicandi, f. caca.<br />
pedir lo que es mio. yondacandi,<br />
pedir merced. yosicatahuindi, yosatutahuindi.<br />
pedir consejo. yosatuhua ñahandi,<br />
fu qhtuha, yosatuhuidzondi, yosatu<br />
ninondi, yosatunino huidzodi,<br />
f. quatu, yosicatnuhundi, futuro<br />
caca.<br />
pedir en juizio, yocachi ninondi<br />
nuu justicia.<br />
pedir algo mas por lo que se presta<br />
yondacandodzondi. yosicandodzondi,<br />
f. caca yoquicodzo, yosi<br />
candi, vide logro,<br />
folio 164r column 2<br />
pedir prestado algo yosica nuundi,<br />
fu. caca yosaiyecandi, yodzacai<br />
yecandi, yotavua yecandi.<br />
Pedo. sayosate tiyachi, iyo sate.<br />
pedorro taiyosatetuu, taysate<br />
tiyachi.<br />
pedradas tirar. yodzacanandiyuu,<br />
yodzaqhundi yuu, yodzacaandi<br />
yuu, yosico yuundi, fu. cuico. yotaa<br />
yuundi, yochihi yuundi<br />
pedregal. saisi yuu sacayuu, toto,<br />
ñuhu yuu sanicoyo ninoyuu.<br />
pedregoso. yyo yuu, ysiyuu, ñuhu<br />
cuchi.<br />
pedrera. sayocanayuu, sayotahui<br />
yuu, sayotuvuiyuu.<br />
pedrero que las saca si tay satayuu<br />
tay tahui yuu.<br />
peerse. yosatendi, yosatetiyachindi<br />
f. cate, yosate tuundi.<br />
peer a otro con la boca yosate<br />
nininondi nuuta, yosatendaa<br />
ñahandi, yosate yuhundi sita<br />
futuro. cate.<br />
pegar algo. yodzatnee tnahandi, yotaa<br />
tnahandi.<br />
pegajosa cosa quidzi. yyoquidzi:<br />
pegarse algo como a la ropa, yotneendaa,<br />
yotnee yosico, yosachindaa,<br />
yosaa nuu.<br />
pegarse paño a la herida, yotneendaa,<br />
dzama neñe, yosandoho<br />
nene dzama, yoyechindaa neñe<br />
dzama yotnahandaa dzama<br />
neñe.<br />
pegado mal. quahinisicotnaha, quahi<br />
ninatnaha tnaha.<br />
pegar dos cosas. yodzatneendaaeendi.<br />
yodzatnaha tnahandi.<br />
X 4 pegar
folio 164v column 1<br />
Pegar con plomo, yosadzindi dzevui<br />
ñuhu, yodzatneendi dzevui<br />
ñuhu.<br />
pegarse la olla. yocayendaa coño ini<br />
quedze, yosisindaa coño ini quedze,<br />
fu. coco.<br />
pegarse enfermedad . yosicotnaha<br />
quahi, yondavuandaa quahi, yondachindaa<br />
quahi.<br />
pegar fuego. yotaandi ñuhu, yochihi<br />
ñuhundi, yoqueni ñuhundi, yochidzo<br />
ñuhundi.<br />
pegar soldando. yodzatnee, yodza<br />
tnahandi.<br />
pegada cosa. sanitneendaa.<br />
pegujal como de huerta. itudzuchi,<br />
ytu eetico, ee sacuni.<br />
peinar la cabeça. yonayocondi, yonatniño<br />
cucuadzinindi, yodzandai<br />
nuu cucua, yodzan daa nuundaha<br />
idzi dzini.<br />
peine. cucua<br />
peine de cardador . caa cana idzi,<br />
caa yo ñahi idzi<br />
pelar. yo tnohondi, yotnee tnahandi.<br />
pelarme de enfermedad . yocoyo<br />
idzi, yonduvui yanda, yoonduvui<br />
ndeque, yocoocoyo idzi quatasindodzodzinindi.<br />
pelarse el aue. yonacoyo tnumi,<br />
yonduvui quayote, yonduvui<br />
deete.<br />
pelar aues. yotnohondi tnumite.<br />
l yodzote, yotneendaandi tnumite,<br />
Pelea de naues por la mar. sayosa<br />
tuhuatnaha tnundoo nuunduta<br />
canu sayosatnahatnaha tnundoo<br />
folio 164v column 2<br />
doo, sa yonaquahata , yotusi<br />
tnaha tnundoo, yosatuvuitnaha<br />
tnundoo.<br />
Pelear. yoquidzatnañundi, yoquidzayecundi,<br />
yocanitnahandi, yodzatnaha<br />
tnahandi, yocanandi.<br />
pelea. tnañu, vi. batalla.<br />
pelechar el aue. yonana tnumi yutate,<br />
tnumi cachi.<br />
peligrar . yocuvui canasindi, yocuvui<br />
nenisindi, yocuvui tadzi sindi<br />
yodzacanino sindi.<br />
peligro. sacana, sandadzi, sayyo, saneni,<br />
sayuhui.<br />
peligrosamente. tnuhu cana, tnuhu<br />
neni.<br />
peligroso lugar. sacana, saneni, satate.<br />
pella de masa, o lodo. tetu, ee tetu,<br />
ee tinduu ee quitu.<br />
pelliscar, yonacoyo daandi ñee, yodzacuiyondaa<br />
ñeendi.<br />
pelliscado ser, yosicoñeendi, futuro,<br />
cuico.<br />
pelleja de animal. ñee.<br />
pellejero. tay yodzacuita ñee, tay<br />
yoñahi ñee, tay yoyocoñee.<br />
pellejeria donde las venden. yahui<br />
dzico ñee.<br />
pelo de la cabeça, idzi, yatadzini,<br />
ydzi tnumidzini.<br />
pelo, idzi.<br />
peloso, tai idzi, tay ñee idzi tnumi,<br />
pelota, tiñama, tinduu,<br />
pelotilla donde se cria el algodon,<br />
tindasa, tendequecachi,<br />
pena tomar de algo, yotuvui caca<br />
inindi, yocuvui vhui inindi, yosa<br />
cuiñe inindi, fu, cuiñe.<br />
Pena
folio 165r column 1<br />
Pena tener, por tener muchos tequios,<br />
yotahui nino inindi,<br />
Pena tener, arrepintiendose de algo<br />
yondico tasi inindi, yondico<br />
cuisi inindi, yondico cavua inindi,<br />
yondehe inindi, yosita inindi,<br />
futur. cuta, yocaca inindi, yosa<br />
coho caca ini.<br />
pena dar a otro, yodzandehe ini ñahandi,<br />
yodzacuta ini ñahandi, yodzatateini<br />
ñahandi, yodzacuvui<br />
vhui ini ñahandi, yodzanee ini<br />
ñahandi,<br />
pena tener de tormento. yondohondi,<br />
yonanindi, yotnaha ninondi,<br />
savhui sandahui, sandoho<br />
sanani.<br />
pena del tanto por tanto. yahui yonucoho<br />
dzavua, yahui yonucoho<br />
naa.<br />
pena de dinero . satniño yahui, saqni<br />
quachi, saquai quachi.<br />
pena recebir de algo que me dizen.<br />
yocuvuicacainindi yotusicacainindi,<br />
yonacuiñe inindi.<br />
pena poner. yosaqninonahondi, yosaqninotanda,<br />
fu caq, yotniño nahondi,<br />
yosaqcuhuandi, yodzacoto<br />
yyondi, yosaq yyndi, yosaqdzohondi,<br />
yotaa ñahandi pena yosaqndi<br />
pena.<br />
penacho, yodzoyata, yodzodzami,<br />
yodzo yoco.<br />
penacho tener. yehe yodzo, yocodzini<br />
indaa yodzo, yocotnaandi,<br />
yndodzo yoco, sañundi.<br />
penacho ponerse. yochihindi yodzo<br />
dzami.<br />
pena, dar tormento yodzandohondi<br />
folio 165r column 2<br />
di, yodzananiñahandi.<br />
Penar por el talion. yondai yuhu nuundi<br />
sita, yonucoho yuhu nuundi<br />
sita, yonacuidzondi sita, yonatavuindi<br />
sita, yonaqnindi, yonatacundisita.<br />
penca de maguei. yai, dahayavui,<br />
dahayavui, daha yai, teyee yavui<br />
penca de tunal. daha huinda, yai<br />
huinda.<br />
pendejo. idzi inidzoho.<br />
pendola. yeque taa tutu. l tacu.<br />
pendon. huayu.<br />
pendon lleuar. yonaindi huayu.<br />
pendon arrastrar. yoñohondi huayu,<br />
yodzacuicondi huayu,<br />
penetrar. yositasiyo, yosinotuuini<br />
sino cuisi.<br />
penetrar alguna razon. vide alcancarla.<br />
penitencia. sa nacahavhui, satusicaca<br />
ini, sanacanivhui ini.<br />
penitente. tay nacahavhui, tayyocuvuidzinda<br />
ini, tay yosacu ini,<br />
tay yocoyo ini.<br />
penitencia hazer. yonacahavuindi,<br />
yosacainindi, fu. quaca. yosaa<br />
nuu inindi, yosacu inindi, f quacu<br />
yocuvui coyo inindi, yonacuta<br />
inindi saha quachi.<br />
pensar o tratar algo interiormente.<br />
damaa inindi, yonatadzi inindi,<br />
damaa dicandi , yochihi tnuni<br />
inindi.<br />
pensar. yotadzi inindi, yonacahui<br />
inindi, yonacani inindi, yochihi<br />
tnunindi.<br />
pensar algo el señor yonduyuya, yonaquahaya<br />
yodzatnanindiyaya.<br />
pen-
folio 165v column 1<br />
Pensar , discurriendo en alguna<br />
cosa. yonacanindichi inindi, yonachihi<br />
tnuni ini, yonatadzi dichi<br />
ini.<br />
Pensar los peccados . vide aparejarse.<br />
Pensar en lo que se offrece de repente.<br />
yosaatuvui inindi, fut. caa, yosaatadzi<br />
inindi.<br />
pensar mal de otro . yotadzi tucu<br />
inindi, yotadziñena inindi, yodza<br />
qhu ñena inindi sita, yotadzi yechi<br />
inindi sita, yotadzi yevui inindi<br />
sita.<br />
pensar antes. daninocayonatadzi<br />
inindi, dasahasiyonatadzi inindi,<br />
dadzinaca yonachihitnuni<br />
inindi.<br />
pensatiuo. tay tadzi tadzi ini, tay<br />
nacani cani ini. tay iñequaca ini,<br />
yotnee tnaa.<br />
pensar que acierta en todo lo que<br />
haze. dehesa yoquidzandi, yocuvuidzevui<br />
yosatnaha yosacuvui<br />
yotuvui sindi.<br />
pensar bien cauallos. yodzacasi huahandi<br />
cauallos.<br />
pension. tahui yocaindaa, tahui yondaidaa,<br />
satniño yahuita.<br />
peña. cavua, toto, yuu canu, toto nanu<br />
cavua.<br />
peña enrriscada . cavua yaa, cavua<br />
yasi.<br />
peñasco. toto canu,<br />
peon taysicasaha sicaichi.<br />
peon, jornalero . tay tatu, tay<br />
ndayu, tay sasaitniño, tay ducu<br />
tniño.<br />
peor, compratiuo de malo. yodzoca<br />
folio 165v column 2<br />
cañahuaha, huihica, hooca ñahuaha.<br />
Peor estar el enfermo. cahuicayyo.<br />
l. yocuhui huihica cahuica, hoocayocuhuita.<br />
Pepino yeq quachi, yeq ñumi castilla.<br />
pequeño, quachi, dzuchi.<br />
pequeña cosa. saquachi sadzuchi<br />
sahuatu.<br />
peral arbol. yutnu peras.<br />
peras la fructa. idem.<br />
perguetano. dicañuñu.<br />
percha. yutnu sacuita canudzoo.<br />
perder algo. yodzaqhundi, yodzandoyo<br />
ñuhundi.<br />
perder la verguença. ñayocuvui cahaca<br />
nuundi, ñayotadzi caini, tnuhucaha<br />
nuu teinayonaindi nuu<br />
ñaña ñohondi.<br />
perderse en el camino. yodzanandi<br />
ichi, yosaanduundi ichi, fut. caa,<br />
yotucuichindi.<br />
perderse la hazienda. yositadzana<br />
yahuicata , yocuvuidzana sasimay,<br />
yondoyo ñuhu sasimaindi.<br />
perder en juego. yoyusindi, y del<br />
señor, yoyuhuaya.<br />
perder coyuntura. yodzacacundi<br />
quaha, yodzacaindi quaha, yodzandoyondi<br />
quaha, yodza cai<br />
quahandi dzo yyudzonaho niquisaandi<br />
ycasaha ña ninihitahuindi.<br />
perder la gana de comer el enfermo.<br />
yocuvuindiindi sacasi, ñayosaha<br />
dzita casindi, ña yocuvui<br />
adzi sacasi, ñayosahadzico sacasi,<br />
yosacodzo inindi, fu. qcodzo.<br />
Per-
folio 166r column 1<br />
Perder la honrra. yondaidzico inindi,<br />
yonuu nahandi, yonuu cuvuindi,<br />
yonuu cavuandi.<br />
Perder la habla el enfermo quandai<br />
dudzuta, ñayonana cadudzuta,<br />
ñayosinocandudzuta, dzoyocana<br />
quehecandudzuta, ñayocaha<br />
yuhuta, yondaidudzuta ñacachicata,<br />
quahandudzuta, yosahandudzuta.<br />
perder la memoria . yodzananino<br />
inindi, yondoyo ñuhu inindi, yonaa<br />
nino inindi.<br />
perdido sin remedio. huandacundi<br />
ta, nindoyo ñuhu, quaha cuii nin<br />
doyo cuii.<br />
perdido, desperdiciador. tay yosatadzana<br />
sasimayta, tay yodzandoyo<br />
ñuhu caha sasimayta, tay yodzaqhu<br />
caha sasimayta, tay yodzacutadzana<br />
sasimayta.<br />
perdiz. caa nuhu, nuu quaha.<br />
perdiguero. teinandudzu.<br />
perdonar a alguno yosaicanu inindi,<br />
yosai huayini, fu. quay yodzandai<br />
yodzandico ini yonandiyu<br />
yonandadzi quachi inindi yonaanino<br />
inindi quachi.<br />
perdonados fueron los peccados.<br />
nisitandodzo quachi ninoo<br />
quachi.<br />
perdonar por regalo. yonaquindahuiñahandi.<br />
perdonar la deuda. yosaicanu inindi,<br />
fu. quai, yosinindahuiñahandisita<br />
sayotavui yecatasindi, futuro,<br />
qni.<br />
perdonar parte de la deuda. yodza<br />
caindi sita, yodzacuitadaadi sita<br />
folio 166r column 2<br />
Perdurable. sahuaqndehe huaqnaa<br />
sayyodehetnahaquevui.<br />
Perecer yonaandi, yosandehendi,<br />
fu. qnd. yonaa ini, fu. qnaa, yotuhundi,<br />
yondoyo ñuhundi,<br />
perecer sin remedio yonaacuiindi.<br />
peregainar. yosacoto nuhundi, yosicacanandi,<br />
yosica tadzindi futuro,<br />
caca.<br />
perexil. yucundicoyehe, yucusaa<br />
yehe.<br />
perezoso en andar. tay huai yosica.<br />
pereza tener yocuvuidzusandi, cundu,<br />
cudzi yevua, yoquidzininodi.<br />
perezoso. tay dzusa, tay cundu<br />
tay cudzi.<br />
perfumar. yodzatni ñumandi, yochihi<br />
ñumandi, yodzaqni ñumandi,<br />
yodzasaha ñumandi, yodza<br />
saha huidzi.<br />
perfumes sasicami ita huidzi, ñuma<br />
huidzi.<br />
pergamino. ñee cuisi.<br />
perla. sii, yuu sii.<br />
perlesia, dolencia. quahi sisi, quahi<br />
quehui, quahi cuitnondaha.<br />
perlatico. tay nehe, tay tahui yeque<br />
permanecer. yyocuiindi, yyonahandi,<br />
fu. coo, yocuvui sanundi, yyo<br />
cutu, yocuvui ñuu, yocuvui huahindi.<br />
permitir, consentir. yosai yuhundi.<br />
yosaindi, fu. quay, yodzaña yuhundahandi.<br />
permitir Dios alguna cosa. yocuvuindiya<br />
Dios sacuvuidzavua.<br />
pernil de tocino. cacaquene yechi,<br />
dzehe quene, dzandaquene.<br />
perpetuamente dehetnaha quevui<br />
ner
folio 166v column 1<br />
nee caa nee qhu cuvuindico cuvuinduyu.<br />
dzo dehetnaha caquevui,<br />
neecani nuuchihi taa qhu,<br />
neenduchihitaa qhu.<br />
Perpetuar continuar. yehendico yehetnaha<br />
yoquidza chito yoquidzandi.<br />
Perpetua cosa. saneecaa yyo.<br />
Perpetuidad . sacoo neecaa sacoo<br />
dehetnaha quevui.<br />
Perrito de falda. teinandeque, quete<br />
quachi, cuitedzuchi.<br />
Perro lanudo teinacoho, teina<br />
idzitaa.<br />
Perro. teina.<br />
Perro pelado naturalmente. teina<br />
dzundu, teinandee teina yanda<br />
naydzi.<br />
Perrochia. huahi ñuhu ee siña, & sisiqui,<br />
ee sichi ee ñuu:<br />
Perrochiano. tai yehetnaha siña huahi<br />
ñuhu,<br />
Perseguir. yosico ñahandi, yochidzondico<br />
ñahandi, yochidzo ini<br />
ñahandi, yodzo ininaha, yosini<br />
cana ñahandi, yositondodzo neñe<br />
inita, f. codzo, f. qni, f. coto.<br />
Perseguir enemigos. yosicondita, f.<br />
qndi, yosatasindita, yotasindita,<br />
yosanani ñahandi.<br />
Perseuerar. yodzasinocavua neendi,<br />
nee cutu yochihi tnaha ñeendi,<br />
yochihi tnahadevuindi, yoquidza<br />
ñeendi, yodzaha ñeendi, dehe<br />
tnaha quevui, yosicatuhuandi<br />
yosicandatnudi.<br />
Perseuerante. tai yoquidzañee tniño,<br />
con los de mas.<br />
Persignarse . yotaa tnunindi tna-<br />
folio 166v column 2<br />
tnaandi, yodzandaa daha tnaandi.<br />
Persona. ñaha, ñayevui.<br />
Personalmente. sadzevuinduyca<br />
yyondi. l. nisyyondi<br />
Persona que tiene seruicio tay dzi<br />
nuu, yosinonuu, tai yosinoquachita.<br />
Persuadir. yodzacahandi, yochihi<br />
yuhu ñahandi, yodzasino iniñahandi,<br />
yodza canacuvui iniñahandi,<br />
yodzacaha iniñahandi, yodza<br />
cuvui iniñahandi.<br />
Pertenecer. sasinduhu, simayndi, sa<br />
simaindi.<br />
Pertenecerme de oficio. tniñondi.<br />
Pertigo de carreta. yutnu caanini<br />
cata, yutnusaa nini cata.<br />
Peruertir a otro . yoquidzadzana<br />
ñahandi yodzatevui ñahandi.<br />
Peruerso tay dzana , tay ñahuaha,<br />
tai yehe quahi.<br />
Pesada cosa. huay.<br />
Pesadilla que da durmiendo. sihi neñe<br />
dzandahui ñaha.<br />
Pesarme de algo. yocaca inindi, yocuvui<br />
vhui inindi, yocuvui coyo<br />
inindi, yocuvuidzinda inindi, yosaca<br />
inindi, f. quaca, yonacuiñe<br />
inindi, f. qcuiñ, yonacuta inindi<br />
yositainindi, f. cuta.<br />
Pesado hazerse . yonduvui huay,<br />
yocuvui huay.<br />
Pesar tener. yondehe inindi, yosita<br />
inindi, fu. cuta.<br />
Pesar en balança actiuo. yochihi<br />
cuhuandi, yotniño cuhuandi,<br />
yosata cuhuandi, futuro<br />
cata.<br />
Pesar
folio 167r column 1<br />
Pesar neutro. yehe cuhua, ñoho cuhua,<br />
yehenunicuhua, fu quehe,<br />
fu. coho.<br />
Pesar algun negocio considerarlo<br />
bien. yondito huahandi, yochihi<br />
tnuni huahandi, yochihi tnuni<br />
huiindi, yochihi tnuni casi inindi<br />
yonacani casi inindi, yonacanindichi<br />
inindi.<br />
Pesadamente con cordura. tnuhundichi,<br />
tnuhu casi.<br />
Pescado. teyaca, quete ñohonduta,<br />
Pescado asado en barbacoa, tiyaca<br />
sitnu.<br />
Pescado fresco . tayacadedzi, tiyaca<br />
yehe.<br />
Pescar. yotneenditiyaca, yotavuandi<br />
teyaca.<br />
Pescar con fisga. yoqnindi teyaca.<br />
Pescador. taindudzu tiyaca, tay<br />
tnee tiyaca.<br />
Pescudar. yosicatnuhundi, f. caca,<br />
yondaca tnuhundi.<br />
Pescueço. dzuq, yeque nuudzuq, yequecaa<br />
dzeque.<br />
Pesocoçadas dar. yocatundi, nuu<br />
dzuqta.<br />
Pesebre. sasa codzoita casi cauallo<br />
chiyo sacodzoita.<br />
Pespunte. sanaquicuvuii sanaquicu<br />
nani nuudzoo.<br />
Pesquisiar. yonanducu sahandi, yonanducudziyondindudzu,<br />
yonu<br />
noo dicondi dudzu.<br />
Pestaña idzi dzucua , dzucua, dzucua<br />
nuu dzucua quidzu.<br />
Pestañear. yosanindi, f. quanindi,<br />
yondayu dzucuandi . yondayu<br />
ninidzucua, yondayu nuundi.<br />
folio 167r column 2<br />
Pestilencia. quahi canu, quete quahi<br />
canu.<br />
Pestillo de cerradura . caacaa nini.<br />
sayonandiyu.<br />
Petate. yuvui.<br />
Petafio desepultura. yuu yondaa<br />
dusideye, yuundusa yondaa tnuni<br />
sayondu sindeye.<br />
Pez. dzusatnoo dzusa nicucu.<br />
P. A N T E I.<br />
Piar el pollo. yondayu cuiñete,<br />
yosacucuiñete, futuro,<br />
quacu.<br />
Piadoso. tayndahui ini, tay mani<br />
ini, taindahui cai ini, tay yocuvuinda<br />
huiini.<br />
Piadosamente. tnuhundahuiin.<br />
Piara de ganado eesichi sañoho<br />
quene cahi.<br />
Picar como pajaro. yotuvui tayate<br />
yoqnite.<br />
Picar muela para moler yonacusindodzondi<br />
yuu, yonacusindaandi.<br />
Pico de aue, tayate.<br />
Pico de jarro taya tindoho, dzata<br />
tindoho.<br />
Picar carne. yocachi quachindi, yosanda<br />
quachindi, f. canda, yosadzi<br />
quachi, f cadzi.<br />
Pica viento, ynditadavuate , yococotetachi,<br />
yondaa cuita ninote,<br />
yococote, ynditadzadzite.<br />
Picota. yutnu taandico ñaha, yutnu<br />
sacoondaa nuni, yutnu sanindaa<br />
ñaha, yutnucuita caata yutnu<br />
dzacaha nuu ñaha.<br />
Pico
folio 167v column 1<br />
Pico de grano de maiz. tende nuni,<br />
sandu nuni.<br />
Picote o sayal. dzoo tecuiñe, dzoo<br />
yodzaca nuu, dzoo tecandu, dzoo<br />
yehedzaca.<br />
picina, dau caanduta, namandau<br />
nisico caanduta.<br />
piciete. yno, yucuino.<br />
pie. saha, y del señor, duhua.<br />
pie de copla. tnañu dudzu yaa.<br />
pie medida. cuhua saha.<br />
pie de arbol. duhu yutnu, saha yutnu.<br />
pie de maiçal. dzitni huiyu, saha huiyu<br />
sanaa huiyu.<br />
Pieça. ñañu.<br />
pieca de oro. dusadziñuhu quaa.<br />
pieca de manta. ee ñumi, dzoo ñañu,<br />
dzoo nitandandaa.<br />
piecas de casas baxas . huahi caa nini<br />
huahi, caandaa dziñe a vn<br />
lado.<br />
pieças de casas altas. huahi caandodzo<br />
nino, huahi yodzo dzini.<br />
pieça de el medio entre suelos. huahi<br />
caa nini mañu.<br />
piedad. sasicuvuindahui ini.<br />
piedra. yuu.<br />
piedra quebradiza. yuu dadzu yuu<br />
ñacutu.<br />
piedra dura . yuu casi, yuundavua,<br />
yuu toto, yuu dzee, yuundeque<br />
dzoo.<br />
piedra azul. yusi daa. yusicaca.<br />
piedra por labrar. yuu dzocaa yucuca,<br />
yuu dzocaa hooca, yuu dzo<br />
caa neneca, yuu dzocaa nahoca<br />
dzocaa nahaca.<br />
piedra labrada de quatro esquinas<br />
folio 167v column 2<br />
yuu qmi siqui, yuu nicuvuinduq.<br />
yuu caanduq yuu nisacoo naha<br />
siqui.<br />
Piedra labrar. yosasindi, fu. cusi, y<br />
si es de quatro esquinas. yosaq<br />
nduq yuu, fu caq, yosasiduq.<br />
piedra que se cria en la bexiga. yuu<br />
sa cohondiyudzadza, yuu sindiyudzadza.<br />
Piedra tener la enfermedad. yondiyudzadza.<br />
piedra yman. yuu tachi yotneecaa,<br />
yuu quedze, yuu yodzitacaa.<br />
piedra arenisca. yuu ñute, yuu yete,<br />
yuu cuchi.<br />
piedra esponjada. yuu ñuñu.<br />
piedra de amolar yuundaq yuchi,<br />
yuu yete,<br />
piedra trasparente . yuundii nini,<br />
yuu tuvui nini nuu.<br />
piedra para sepultura. yuudziyu<br />
sayondusindeye.<br />
piedra arenisca con que se luzen las<br />
piedras. yuu tnumi, yuudzacuii,<br />
yuu yuchi, yuudzadzuta.<br />
piedra preciosa. yuu cuihi, yuu yuchi,<br />
yuu quaha.<br />
piedra en que se hazian los sacrificios<br />
a los ydolos . yuudzaa, yuu<br />
neñe, yuu sihindodzo dzini, yuu<br />
sandandodzo dzini.<br />
piedra de molino. yuu yodzo, yuundico.<br />
piedra muelle. yuundachi, yuu yehe<br />
mihi.<br />
piedra de hijada. yuunduta, yuu<br />
tatna.<br />
piedra menuda, ripio. yuusite, yuu<br />
site huahi. l. chiyo.<br />
pie-
folio 168r column 1<br />
Piedra Bezahar. yuu site ydzu, yuu<br />
ñoho site idzu.<br />
piedra çufre. ñuhu ayo, ñuhu catne,<br />
ñuhu yosisi, ñuhu yocai<br />
ñuhu.<br />
piedra para bruñir. yuu yodzacuii<br />
yuu dziñu.<br />
piedra de que sacan nauajas. yuchindaa,<br />
yuchitnoo.<br />
piedra de espejos. yuu teino, yuu<br />
caa tnoo, yuu tata.<br />
piel. ñee.<br />
pielago . yende, yende duta cono,<br />
duta ña nisino nuu ña nisinosaha<br />
hua cuvui cai.<br />
pierna de animal. dzihi.<br />
pierna de manta. ñumi dzoo, ee ticudzoo.<br />
pila de agua. dzoconduta saha yuu<br />
yuunisatanino ñohonduta.<br />
pila del baptismo. saha sacodzonduta,<br />
pilar. daca.<br />
pilon de açucar. ñee huidzi, ñee ticoo<br />
huidzi.<br />
piloto. dodzonduta , yonaha tnuninduta.<br />
pimienta. yaha tnoo, tinduu.<br />
pimpollo yutnu yonandedzindaa,<br />
yutnu yonananduu, yutnu yonduvui<br />
yuta, yutnu yona noho<br />
daa, dzaya yutnu.<br />
pimpollo de maguei. ticoo yee yavui,<br />
dzayayavui.<br />
pimpollo para plantar. yutnu sandico<br />
coho, yutnundico cuiñe,<br />
yutnundico canu , yutnundico<br />
cani.<br />
pino. yutnu yusa, yutnuite.<br />
folio 168r column 2<br />
Pino que llaman abeto. yutnu dzañu.<br />
Pino otro. yutnu satnu.<br />
Pinar, lugar de pinos. saisi yutnu<br />
yusa.<br />
piñon. dzehua tendica, tendica<br />
tnuyusa.<br />
piña de piñones. tendicatnuyusa,<br />
doco tnuyusa.<br />
piña, fructa. huisi.<br />
pintar. yodzatacundi.<br />
pintar diuersas colores. yochidzodi<br />
nuu, yosaconoondi.<br />
pintada cosa. sanicuvui tacu, sayondaa<br />
tacu.<br />
pintar la fructa quando empieça a<br />
madurar. quatahuitacu; quacuvuitnoo,<br />
quayatna, quacuvui tecuiñe,<br />
quacuvui quahandaya, qua<br />
caisaha cuchi.<br />
pintura. tacu.<br />
pintor. ñahuisi tacu, tay huisi tacu.<br />
pintura de vna color. dzo eeni nuu<br />
tacu, dzo eeni nuu.<br />
piojo. teyucu.<br />
piojoso. tay sinate yucu, yocana teyucu,<br />
tay yocoo tehuitiyucu, tai<br />
coo coyo teyuca.<br />
pisada de pie. taniño saha iñe, cuhua<br />
saha.<br />
pisar. yosañuninondi, yosañundi,<br />
yosañundodzondi.<br />
pilar con los pies estregando . yosihi<br />
sahandi, yosihindodzo sahandi<br />
fu. cuhu, yonacuhu sahandi.<br />
pisar con pison. yotuvuininondi,<br />
yosasi ninondi, futuro, cusi, yosasandi,<br />
futuro, casa, yodzacaindiyo,<br />
yodzacaindaha yodzacaicoho.pi-
folio 168v column 1<br />
Pison. yutnu sasa nino, yutnu sasinino.<br />
Pita aya fructa. dzichi.<br />
Pita especie de maguei, yavui yucu<br />
yavuindaa yusi,<br />
Pita el hilado. daa yusi, yuhuandaa<br />
yusi.<br />
Pito aue. taca.<br />
Pito que tanen con flautas. catu tedzihi,<br />
cutu ñoho duta.<br />
Pito pequeño de barro. cutu ñuhu,<br />
Pihuela de alcon. ñee sacoho saha<br />
sasa ñee yondico sahate.<br />
Pixa tedza, sayo inidzoho.<br />
P. A N T E L.<br />
Plaça. yahui, sacaa yahui.<br />
Plaço dar. yotniño yuhundi sita:<br />
yotniño quevuindi sita,<br />
yosaqninondi quevui, f. caq.<br />
Plana de albañir. caa tecadzi, caa<br />
conodzacuii dayu.<br />
Planta del pie. inisaha, dicasaha,<br />
dzanda saha cani saha ini saha,<br />
toho saha, fuente del pie.<br />
Planta para plantar. yutnu tata, yutnu<br />
nandai, yutnunacusi, yutnu<br />
ninatavua, yutnu nacuico yutnu<br />
sico coho<br />
Plantar arboles . yosasindi yutnu<br />
f. cusi, yodzandaindi yutnu, yona<br />
cusindi yutnu.<br />
Planta con sus raizes . yutnu yehe<br />
yoho, yyoyoho, nindai yoho.<br />
Platano. chita, dica.<br />
Plata. dziñuhu cuisi.<br />
Plata cendrada. dziñuhu cuisi nicuvuindoo.<br />
folio 168v column 2<br />
Plata marcada. dziñuhu cuisi yondaandusa<br />
tnuni.<br />
Platear. yotaandi dutadzi ñuhu cuisi,<br />
yochidzondi dziñuhu cuisi.<br />
Platero. tay tevuidziñuhu, ñahuisi<br />
dziñuhu tay huisidzeque.<br />
Platica. dudzu.<br />
Platicar. vide hablar.<br />
Platica hazer a otros . yocaha ninondi,<br />
yonatnaindi.<br />
Plato. cohodzita cohonuundaa.<br />
Placer o deleite. sadzadzee ini, sacuvuidzee<br />
ini, sadzee ini.<br />
Placentero hombre, taidzee ini, tay<br />
cuvuidzee ini.<br />
Placer auer. yocuvuidzee inindi, yocuvuidzicoini,<br />
yocuvuicandaini,<br />
yodzadzee ini.<br />
Placer dar a otro. yodzadzee iniñahandi,<br />
yodzacanda iniñaha.<br />
Plegar yodzateyendi , yonadzatacandi<br />
yuhu dzama, yochihi teyendi,<br />
yodzandeyendi . yochihi<br />
tnanundi.<br />
Pleito. sayotnai, sayonaa, dudzu<br />
yonaa.<br />
Pleitear. yotnaindi, yonaandi.<br />
pliego de papel. ee tnanututu, ee tutu<br />
caa tnanu, eetutunee, tutudzo<br />
ee caa tnanu. ee huisi tutu.<br />
plomo. dzevui ñuhu dutadzevui<br />
ñuhu.<br />
pluma de aue pequeña tnumi.<br />
pluma grande. yodzo.<br />
pluma para escreuir. yequetaa tutu<br />
plumaje, yodzodzami, yodzoyoco,<br />
pluuia dzavui.<br />
pluuia menuda. dzavuiquachi, dzavuitiyaa<br />
dzavui yavua.<br />
pluuia
folio 169r column 1<br />
Pluuia grande . dzavui cama, dzavui<br />
ñuhu.<br />
P. A N T E O.<br />
Poblacion, calles. ee yotaca, ee<br />
yaya, ee siqui.<br />
Poblar ciudad. yondaqndi ñuu,<br />
yosaqndi ñuu, fu. caq. yocoocaqndi<br />
ñuu, yodzatacandi ñuu.<br />
Poblarse pueblo. yosacavua ñuu, yosacavua<br />
tayu, fu. qcav. yonataca<br />
ñuu, yocoocavua ñuu.<br />
Poblar de nueuo. dzoyca yocaisaha<br />
caq ñuu.<br />
Pobre estar. yyondahuindi, yocuvuindahuindi,<br />
ña canu ña cuvui<br />
yyondi, ñatuvui ninidzavua yuquayyondi.<br />
Pobre hazer a otro. yoquidzandahuiñahandi,<br />
yosanindahui ñahandi,<br />
yodzandohoñahandi yodzanani<br />
ñahandi.<br />
Pobre. tayndahui, taicai.<br />
Pobre puesto en gran miseria, dicho<br />
por metaphora. nuu ita nuu cuhu<br />
yyondi, yootai cachi initasita,<br />
yaha ñee, yotuvui tay coto nuu<br />
yuhuchisindi, yotuvuitay taa yudzi<br />
taa ñaha sindi, ña saha yaha<br />
ña saha ñee, cateyuvua catehuinda<br />
yosasi nicoo yaha nicoo taandi<br />
ñaha natnaha dzoodzonondi.<br />
Poco. dzuchini cuhuani, duvuini, sacuni,<br />
huatuni.<br />
Poco para platica. catnuni, dzodzuchini,<br />
ee yuhu ee sacuni, ñaninaha.<br />
Poco tiempo, aduerbio. naha nooni,<br />
naha noo dzuvuani ña naha dzo<br />
folio 169r column 2<br />
naha noonica, ña cani ñasica<br />
Poco antes. dzoica naha nooni, dzo<br />
ica huitnani dzuchicanutnaha,<br />
noo ñuhu nicanutnaha.<br />
Poco a. tanahaca, tanahanica.<br />
Poco menos. ñandaa, dzuchini<br />
Poco mas. dzuchica, huihinica, quichidzonica,<br />
caa codzonica, qui<br />
ndodzonica, quitnahandaa nica.<br />
Poco mas o menos. adzuchica añandaa,<br />
ahuihica añandaa, dzuchindaadzavua,<br />
adzuchica coo cuvui<br />
adzuchica caa cuvui, dzuchi saa<br />
dzavua, dzodzuchi dzohuihinica<br />
dzodzuchi dzonoonica, dzaqtnaha.<br />
Pocas vezes. yyoniquevui, tnonoquevui,<br />
dzahaniquevui, caaninocaquevui,<br />
cuihini, dzocuihini, dzo<br />
amani, mandaanicaquevui.<br />
Pocos hombres. dzondahuinita, dzahanita,<br />
tnononita, ña cahita.<br />
Poco rato, o vn poco, noo ñuhuni,<br />
noo huiini.<br />
Poco a poco. quaini, huasini, yaa<br />
yaani, huayu huayuni, dzoyaani,<br />
quai quai.<br />
Poçilga. huahiquene, sayequene<br />
sañohote.<br />
Podar arboles. yodzacoo cavuandaha<br />
yutnu, yodzitendi yutnu, yosandandi<br />
yutnu. fu. cand. daha yutnu<br />
yodzandaandi nuu yutnu, yodzacoondaandi<br />
dzita yutnu.<br />
Podadera. caacanda yutnu, caa<br />
dzandaa yutnu caa sadzavuii<br />
yutnu.<br />
Poder nombre, sasicuvui, sacuvui<br />
huaha<br />
Po-
folio 169v column 1<br />
Poder, verbo. absoluto cuvui.<br />
Poder no tener, o no poder . ñacuvui,<br />
ña canu, ña sacoo nahasindi,<br />
ña sacoo tnunisindi.<br />
poderoso que todo lo puede. dehecuvui<br />
dehe tuhua.<br />
podrecerse . yotayu, yotevui, yosaha.<br />
podrida cosa. sanitayu sanitevui.<br />
podre. dacua.<br />
poyo para sentarse . chiyo sacodzota,<br />
tayu nama.<br />
polaina. dzama nisaquehe, teyedzuq<br />
dzama nindeye, dzamanichihi<br />
teye,<br />
polea. cata.<br />
poleo. yuvua nuu yee.<br />
poleadas. duta saha, tuta saha, yusa<br />
saha.<br />
polipodio. dzucuadzavui.<br />
polida cosa. sahuii, sadzacu, sahuisa.<br />
polir. yoquidzahuiindi, yoquidza<br />
queyendi.<br />
polirse. yonduvui huii, yonduvui<br />
ndandu.<br />
polilla. tequidze tecasi.<br />
poluo. ñuyaca mihi, ñuyaca, teyachi<br />
poluoroso. sayehe ñuyaca, saniquete<br />
ñuyaca sanicoocavua ñuyaca.<br />
poluora . ñuhutevui, ñuhusii caa.<br />
ñuhu cande.<br />
poluorearse, hinchirse de poluo.<br />
yoquete ñuyacandi, yosachindaa<br />
mihindi ñuyaca.<br />
poluorear algo. yodzaquete ñuyacandi,<br />
yosatandodzondi ñuyaca,<br />
fu. cata, yoquidzininondi, yoquidzi<br />
folio 169v column 2<br />
dzindodzondi, yoquicundoddi<br />
ñuyaca.<br />
Poluos. yuchi.<br />
Polucion tener entre sueños. yosatidzana<br />
tata, yosatiyechitatandi<br />
yondusayocanacoyo coño, yocanatata,<br />
yocanacoyo tatandi<br />
pollo. tiñoo quachi.<br />
polla grandezilla. quetemañuni, teñoo<br />
quaquanusaa,<br />
pollino hijo de asno. dzaya idzidzitaa.<br />
ponçoña. yucusatu saniñaha, yucu<br />
sihi naha.<br />
ponçoña de biuora. dzeecoo dzico<br />
coo dutayuhucoo, duta satucoo.<br />
ponçoñosa cosa . sayehe yucusatu,<br />
sayehenduta saniñaha.<br />
ponçoñar. yodzaqhunduta yuhu<br />
coo, yodzacononininduta yuhu<br />
coo, yotevuindaa ñaha coonduta<br />
yuhute, duta saniñaha.<br />
poner a otro en mi lugar teniente.<br />
yotniño siña ñahandi, yotniñondita<br />
siñandi.<br />
poner la flecha en el arco. yonatniñondi<br />
duvuacusi, yonataandi yocoho<br />
cusi.<br />
poner las manos en el suelo el que<br />
cayo para se leuantar. yondoyo<br />
tasindahandi nuu ñuhu, yonaquadzindi<br />
dahandi nuu ñuhu, yondoyondi<br />
yodzacacandahandi nuu<br />
ñuhu.<br />
poner encima cosas anchas. yosaqndodzondi,<br />
fu. caq<br />
poner cosas redondas . yochidzondi.<br />
poner cosas enhiestas o altas. yosanindodzondi,<br />
fu. cani.<br />
Po-
folio 170r column 1<br />
Poner ydolo para adorar. yocootasita<br />
ñuhu cuvuistoho ta.<br />
Poner en el suelo cosas anchas . yocoocaqndi,<br />
yosaqndi, fu. caq. yocoocaqdihindi,<br />
yocoocaqninondi<br />
poner cosas enhiestas. yosanindi, f.<br />
cani, yocoocanindi.<br />
poner cosas redondas en el suelo.<br />
yocootasindi, yocoo tasininondi<br />
nuu ñuhu.<br />
poner el pan en la mesa. yochidzondi<br />
dzita nuu mesa yocoochidzondi<br />
dzita.<br />
poner al hombre en el cauallo. yosaachidzoñahandi,<br />
f. caa. yosaanahindi,<br />
yodzacaandita.<br />
poner algo arrimado a la pared. yosanindaandi,<br />
yocanindaandi.<br />
poner por orden a otros. yocootasi<br />
yuqndi; yotasi yuq ñahandi, yosaq<br />
yuqñahandi, f. caq.<br />
poner colores. yosacondi noo. futuro,<br />
coco.<br />
ponerse por orden . yocoocoo yuqndi<br />
yocoo cuisi yuqta.<br />
poner a otros por orden en pie. yochihi<br />
yuqndita, yosani yuqndi, f.<br />
caq yochihitnaha yuqndita.<br />
ponerse de pies sobre alguna cosa.<br />
yasacuiñendodzondi, fu. qcuiñe,<br />
yocoocuiñendodzondi.<br />
poner algo concertadamente. yochihitnahandi.<br />
poner libros vnos sobre otros. yotasitotondi,<br />
yodzatotondi, yocotondi<br />
yochidzotnahandi.<br />
poner algo sobre las manos. yochidzondahandi,<br />
yodzondahandi,<br />
futur. codzo.<br />
folio 170r column 2<br />
Poner esipinas. yodzacuicondi iño<br />
yosasindi iño, futuro, cusi yochihindi<br />
iño.<br />
Poner debaxo. yochihi yuhundi, yochihi<br />
ninondi, yosani ninindi, fu.<br />
cani, yosaqninindi, yochihidzahindi,<br />
yochihindoyondi.<br />
P. A N T E O.<br />
Puesto estar alguno de pies sobre<br />
algo. yonañundodzondi.<br />
Puesto estar asi sobre cosa alta.<br />
yndodzoninondi, f. cuin.<br />
Poner delante. yocootasindi nuu.<br />
Poner detras. yocootasindi yocoo<br />
canindi sata. l. dzondehe,<br />
poner cada cosa por si. yocootasi<br />
dzee dzeendi . nina nina quaa.<br />
l. ee ee.<br />
poner a cada vno en su lugar. yotasi<br />
siñandita, yosaha siñandita, fu. cuhua.<br />
yotniño siñandi.<br />
ponerse de puntillas. yosanidzeque<br />
sahandi, fu. cani, yondoyo cuiñe<br />
tedzadzandi.<br />
poner mucha diligencia en vn negocio.<br />
yoscoondaa nihindi, yosacoonda<br />
tnenindi. f. qcoo, yotaanuundi.<br />
poner mal a vno con otro. yotniño<br />
quañe, yotniño vhuindi, yotniño<br />
deq quachindi inita, yodzacai<br />
deq quachi.<br />
poner las aues hueuos, yosaque devui<br />
yondaquedevui.<br />
poner las manos sobre algo, yosaqndodzondahandi.<br />
ponerse el sol. yocaindicandii, yosandehe<br />
dicandii.<br />
Y 2 Po-
folio 170v column 1<br />
Ponerse la luna. yocai yoo.<br />
Ponerse en pie derecho . yondoyo<br />
cuiñendichindi, yocoo cuiñendi<br />
chindi,<br />
Poner precio a las cosas. yosanindi<br />
yahui, fu. cani. yocachindi yahui.<br />
Ponerse el precio. yosacuiñe yahui,<br />
fu. qcuiñe.<br />
Poner en precio algo. yocachi yahuindi,<br />
yochihi tnunindi yahui,<br />
yochihindi yahui, yosasi yahuindi,<br />
yotnay yahuindi.<br />
Poner las manos en algo para darle<br />
yodzacuicondahandi, yocanindahandi,<br />
yosicondahandi, fututo.<br />
cuico.<br />
Poner las manos debaxo de algo para<br />
sustentarlo. yosaachihindahandi,<br />
fu, caa, yondoyonai dahandi,<br />
yodzacaandidahandi.<br />
Poner açechanças. yotaandi tay<br />
qcotoyuhu, cotosiyo qcotonini,<br />
cotondoto, tay quani, tay cotondaa<br />
ñaha.<br />
poner a alguno en algun peligro.<br />
yoquidza nenindi sita, yoquidza<br />
tadzindi sita, yoquidza canandi<br />
sita, fu, cadza.<br />
poner cuernos. vide cornudo.<br />
poner los ojos en algo para hurtarlo.<br />
yotniño nuundi, yodzaqhu<br />
nuundi, yosaconuundi, yodzacai<br />
nuundi, yosacoho nuundi, f. qco.<br />
fu. cono.<br />
poner los ojos en algo que parece<br />
bien. yocai nuundi, yodzacai<br />
nuundi, yositondaandi, fu. coto,<br />
yondayandi.<br />
poner añadiendo como remiendo.<br />
folio 170v column 2<br />
yotniñondi, yonatniñondi, yonuchidzo<br />
tnahandi.<br />
Poner atrauesando yosaqndisindi,<br />
yosaqninondisindi, fu. caq. yotniñondi<br />
sindi, yodzaqnoodisindi.<br />
Poner allende, o en otro lugar. yosicocanindi,<br />
yodico canindi.<br />
Poner cabeça abaxo. yosanindayendi,<br />
fu. cani, yosicocanindayendi,<br />
yodzaqcuiñendayendi.<br />
poner al reues algo. yosicocaq. yosiconahindi.<br />
poner a parte. natasininandi.<br />
poner en vno . yotasi canundi, yodzatacanundi,<br />
yonadzatnaha<br />
canundi.<br />
poner termino a alguno. yotniño<br />
yuhundi, yotniño quevuindi, yochidzo<br />
yuhundi, yocachiadatundi,<br />
yocachi tuhuandi.<br />
poner las manos juntas como para<br />
rezar, yonatuvuindahandi, yona<br />
tneendahandi, yonadzatnahandahandi,yonacanitnahandahandi,<br />
yonacanindaadahandi.<br />
ponerse en emboscada. yodzahindi<br />
yecu, yosaqyuhundi yecu, f. caq,<br />
yosasindi yecu. fu. cusi.<br />
poner en precio, como en almoneda<br />
el pregonero. yocanandi yahui,<br />
yocachi yahuindi, yocaha<br />
yahuindi.<br />
poner al sereno algo . yocai canituvuindi,<br />
saqcodzo casi, yocaicanu<br />
tuvuindi sacuvui huisi.<br />
poner ofendiculo para que otro cayga.<br />
yosani huisindi yuu, yosani<br />
yuhundi yuu. l. yutnu sahaqquehe<br />
sahata qcasata,<br />
Po-
folio 171r column 1<br />
Poner petates en la pared. yosanindaandi<br />
yuvui yotaandi yuvui dita<br />
nama, yosatandi yuvui dita nama.<br />
Ponerse de espaldas. yocoocavuanduvuandi.<br />
poner a alguno en publico. yosanu<br />
tuvuindi , yosanundisindi, futuro,<br />
canu.<br />
poner en el coraçon lo que se dize o<br />
haze. yotniño siñainindi, yotniñondicandi,<br />
yotasihuahandi inindi,<br />
yodzacai inindi.<br />
poner las orejas con atencion para<br />
lo que se dize. yosata tutnundi,<br />
fu. cata, yosanahi tutnundi, yonini<br />
cuitendi, yodzaqnditatutnundi,<br />
yosaqdziñe tutnundi, f. caq.<br />
ponerse color la muger, vide afeitarse.<br />
ponerse las bragas cogiendolas arriba.<br />
yondaachidzondi, yodzacaa<br />
nuundi, çaragueles yondaachihindi,<br />
vide çahones.<br />
poner por obra algo . yoquidzandisandi<br />
tniño, yodzaqcuvui tniñondi.<br />
poner algo alguno delante de otro<br />
ofreciendoselo. yocoo canindi<br />
nuu ñuhu, yocoo tasindi.<br />
poner a la verguença. yocoo canindita<br />
saha cuvui caha sita, yocai<br />
cani ñahandi.<br />
poner pena. yosaq yyndi, fut. caq:<br />
yotniño nahondi, yotaa ñahandi<br />
pena.<br />
poner por caso . yocootasindi taniño<br />
dzavuatnaha yyo.<br />
poner algo e yrse. yocoocanindi<br />
dayosicoconondi.<br />
ponerse muchas mantas para abrigarse<br />
folio 171r column 2<br />
garse. yonacoto cotondi dzoo,<br />
yotasitnahandi dzoo, yonacoto<br />
tnahandi dzoo.<br />
Poniente. yaa yuta, sayocaindicandii.<br />
Poner a alguno en peligro de peccar<br />
yoquidzacanandi, sadzatevuita,<br />
yoquidzatatendi, yoquidzacata<br />
inindi sadzatevuita.<br />
Poquedad de animo. yni yyo yni<br />
yuhui, ini ñanday ini ña canu, ini<br />
ñayee, ini ña saha.<br />
poquedad de otra cosa. ña canu,<br />
dzodzuchini, dzo dzuhani, dzo<br />
sacuni, dzo huatuni, dzo ñañuni,<br />
dzo dzuchi dzuvuani, dzo huihini,<br />
duvuini.<br />
poquito. deqdzii, dzo huihini, duvuini.<br />
por junto contar. yonacahui canundi,<br />
yochihindahui canundi.<br />
por. preposicion. saha, ycasaha.<br />
por ventura. adzi, huaha, adzicuvui<br />
adziqcuvui.<br />
por. aduerbio. causal. saha ycasaha.<br />
por ventura es asi. huahadzavua.<br />
por ventura alguno . adzi yoo huaha<br />
yoo, ayoo.<br />
por ventura alguno de vosotros.<br />
adzi yoo ee ñahando, ayoo eeñahando,<br />
huaha yoondoo.<br />
por algun lugar, aduerbio, huadza,<br />
huaha huadza.<br />
por donde quiera. dzohuadzanica,<br />
mandaa nica nandaaca.<br />
por donde, preguntando. mandaa,<br />
nandaa mandaa yu, nandaa<br />
yu.<br />
por muchas causas. cahi sichi sa-<br />
Y 3 ha,
171v column 1<br />
ha, cahi sichi nuu, cahi sichi yehendahui.<br />
Por el contrario. yodzamayoquidzandi,<br />
sanindico cavua, sanindicocaq,<br />
huadzevuidzavua, huadzevui<br />
dzavua caq, dzotucusichica.<br />
Por concierto. yyotnuni nitnaindo,<br />
yyocuhuanitnay.<br />
por ende saha, ycasaha.<br />
por orden y concierto . yehe toto<br />
huii, yehendasi huii.<br />
por que, preguntando? nasaha? na<br />
yehe saha? ñanacuvui, nacuvui.<br />
porque no? nacuvui tañaha?<br />
por poco. dzo huitni, dzohuitnica,<br />
dzohuihinica, dzohuitni ñuhuni,<br />
dzo dzuvuani, dzodzuchinica.<br />
por vna oreja te entran, y por otra<br />
te salen mis palabras. dzosiyotutnu,<br />
yotacundodudzundi, dande -<br />
he yodzandaisiyo tucusiyotutnundo.<br />
porfiar. yodzaquadzu ninondudzu<br />
tnahandi, yodzaquadzu nino tnahandi,<br />
yosaanduundudzu tnahandi,<br />
yotasi siyondudzutnahandi,<br />
yosasininondudzu tnahandi, yocachi<br />
yechindudzu tnahatnahandi.<br />
porfiar de palabra. yocaha huaandi,<br />
yoquidzahuaandi, yocuvui<br />
huaandi.<br />
porquero. tay yondacaquene, tay<br />
yondaa, yonditoquene.<br />
porra. yaqua yaquatinduu.<br />
porrada. sanicani yaqua, sanisicoyaqua,<br />
saniñani yaqua.<br />
por todo el cuerpo estar lleno de<br />
llagas. neecutundu coño yocuhui,<br />
huadza yonaha, yotacu, yo-<br />
folio 171v column 2<br />
yocuhuindi, nee cuii nee yaa coño<br />
nisino nuuquahi, vide. desde<br />
los pies.<br />
Portal. huahi tuvui<br />
Portada de casa. tnaa huahi, yuhu<br />
yahi huahi.<br />
Portero. tay ñoho ichi, tay yondaa<br />
ichi, fu. condaa.<br />
Por todas partes. nee caa nee isi, na<br />
cañu nadzucu neenducaa , nee<br />
nduquasaa, quasivui, quacaiñini,<br />
dacunduta dacu neñe.<br />
por si estar aparte. dzee dzee, quaa<br />
quaa, ninanina.<br />
por si ser pueblo. nina tayu, quaa<br />
ñuu, quaatayu.<br />
por si poner algo . ninayosaqndi,<br />
dzee dzee, ee ee, yosaq, f. caq.<br />
posada. huahi.<br />
pospelo. ydzi quandaadichi, ydzi<br />
quandaa tahui.<br />
posponer. yodzacuitandi, yodzacuita<br />
satandi, yosaanduundi, fu. caa,<br />
yosidzocavuandi, fut. cuidzo, yotasi<br />
dzumandi, yosicotasidzumandi,<br />
fu. cuico.<br />
poseer. yonaindi, f. conay, yyosindi,<br />
ñohosindi, f. coo. f. coho.<br />
possible cosa que puede ser . sacuvui<br />
huaha, tnuhu sacuvui huaha,<br />
yyotnani ini cuvui,<br />
poste para sustentar. yutnu yehe tuvui,<br />
yutnu yehenai.<br />
postigo. yuhu yahi tuu, yuhuyahi<br />
tnehe, yuhuyahi duvui yuhuyahi<br />
dzuchi.<br />
postilla de farna tayu tetayu, tesaha,<br />
saninduchi, sanicanandita, nindoyondita<br />
teyechi<br />
po-
folio 172r column 1<br />
Postilloso lleno de postillas . tay<br />
quandoyondi teyechi.<br />
Postrero. tay yyodzondehe, tay yyo<br />
dzuma, tay yyodzonduvui, tay<br />
yyosata.<br />
postura de planta. yutnudzandai<br />
daa, yutnu sanatavuandaa, yutnu<br />
sayosicotniño, yutnu sayosico<br />
cani.<br />
postura de juego. dzuhua.<br />
potente. taycuvui, taycuvuindehe,<br />
tay cuvuicadza.<br />
potranca. idzu dzehe quachi<br />
potrillo. ydzuyeq quachi.<br />
potroso. tay yosanu yuu, tay yonañu<br />
yuu, tay yocuvui quaha yuu,<br />
tay yocuvui canu yuu.<br />
poço. numa, yavui yende.<br />
P. A N T E R,<br />
Preciar o estimar. yosini cuihindi,<br />
yosini manindi, yosinidzahandi,<br />
fu. qni, yonaitesindi.<br />
Preciosa cosa. sacuihi samani, satesi.<br />
Precio. sayondaa, catasi, sayehe, sayehe<br />
yahuisi.<br />
precio, costar tanto. dzuhua quaha,<br />
dzuhua catasi.<br />
preciarse de si . yocuvui huicondi,<br />
yocuvuitachindi, yocuvui huatandi.<br />
predicar. yocahandodzondi, yocahaninondi,<br />
yodzaquaha ñahandi<br />
huidzo dzahanDios, dudzu ñuhu.<br />
predicador. dzutu yodzaquaha<br />
ñaha.<br />
predicador de verdad. dzutu yodzaquaha<br />
ñaha sandaa sandaa sa<br />
folio 172r column 2<br />
cuite, dzutu yodzatuvui sandaa<br />
sacuite.<br />
Predicar de pasada. yodzaquaha<br />
ñahandi dacaqndisindi, qhundi, da<br />
caindi qhundi, ininondi ichi qhu.<br />
Predicar, amonestar en particular.<br />
yoyuhui ñahandi, yodzacoto yyo<br />
ñahandi, yodzatuhuaini ñahandi<br />
yodzacuisindaa ini ñahandi, yotniño<br />
tacundi inita.<br />
predicar o diuulgar. yodzandaysiyo<br />
tnuhundi, yosatanino tnuhundi,<br />
f. cata, yodzaqni tnuhundi, yodzasisitnuhundi.<br />
preferir. yotasi nuundi, yotasidzinandi<br />
pregonero . tay cana, tay cana saa,<br />
tay cahanino.<br />
pregonar. yocanandi, yocanasaandi.<br />
yocaha nino.<br />
preguntar. yosicatnuhundi, fu. caca,<br />
yodaca tnuhundi.<br />
preguntar, tomando el dicho al testigo.<br />
yondaca tnuhu, yodzandaidudzu<br />
ñahandi, yodzacaha ñahandi.<br />
preguntar para tentar. yosicatnuhu<br />
huisindi, f. caca, yosicatnuhu nini<br />
ñahandi, yodzandai huisi dudzuñahandi,<br />
yodzacaha huisindi.<br />
pregunta de que es cosa y cosa. chidzu<br />
dudzu nacani tnuhu natnay<br />
tnuhu.<br />
prelado. vide abad.<br />
premeditar. yonacanihuahandi, yosaatadzi<br />
inindi. f. caa, yochihitnuni<br />
maa ynindi, yonatadzicuhua ini.<br />
premia o forçosa condicion. sacachi<br />
nihi sacachi nene, sacachi yeca,<br />
sacachidzaa, sacachi nee.<br />
Y 4, Pre-
folio 172v column 1<br />
Premio o galardon. yahui tahui.<br />
Premiar. yosahandi yahui, yosaha<br />
yahuindita, fu. cuhua, vide galardonar.<br />
Premio recebir. yonihitahuindi,<br />
yonihi yahuindi, yocaitahuindi<br />
yosaitahuindi, f. quay.<br />
Prenda tomar. yocahindaandidzoota,<br />
yosidzondaandi dzoota, fu.<br />
cuidzo.<br />
Prenda dar de algo . yochihidzino<br />
ñuhundi, yotasidzino ñuhundi,<br />
yosaqdzino ñuhundi, fu. caq, yocoo<br />
tasidzino ñuhundi.<br />
Prenda lo que se da . dzino ñuhu,<br />
dusa.<br />
Prenter algo con alfiler. yochihindi<br />
condi yequetende, yasacondi<br />
yequetende.<br />
Prender. yotneeñahandi, yosaca ñahandi,<br />
fu. quaca,<br />
Prender la planta. yonatacu, yona<br />
cuico, yondoto yonandedzi.<br />
Preñada muger. ñaha ñoho dzaya,<br />
ñaha ñoho chisi.<br />
Preñada hazerse. vi, empreñarse.<br />
Prensar algo. yosanindi, fu qni, yonaqnindi,<br />
yocoyo ninindi, yosadzindi,<br />
f. quadzi, yosadzindodzondi,<br />
yosandihindodzondi.<br />
Prensa. yutnu sani, yutnu coyo nini<br />
yutnu naqni, yutnu sandihindodzo.<br />
Presa de agua. teyahua, sanitniño<br />
tatiyahua yuta sanisadzeninota<br />
yuta, sanidzandiyunino yuta.<br />
Presa de enemigos. dzahayecu, dzaha<br />
yucu cavua, dzaha nitnee nicahi<br />
nuu tnañu.<br />
folio 172v column 2<br />
Presente cosa. sayocuvui huitna, sayotuvui<br />
huitna.<br />
Presente estar. yyondi, fu. coo, yosinindi,<br />
f. qni, yñe, f. cuiñe.<br />
Presencia de cosa presente. yyo nuuta,<br />
yyotnaha nuuta.<br />
Presentar el menor al mayor. yosaha<br />
ñahandi, futuro. cuhua, yodzocondi.<br />
Presentar el mayor al menor. yosahatahuindi,<br />
f. cuhua, yodzasatahuindi<br />
sita.<br />
Presentarse delante de otro. yotniño<br />
naha ñahandi, yosa naha nuundi<br />
sita, f. qnah, yosacuiñendi nuuta,<br />
f. qcuiñe.<br />
Presente que se da. tahui, dzoo nicuvui<br />
tahui.<br />
Preso. tay caa huahicaa, tai yehe huahi<br />
caa<br />
Preso quedar como el pece en el<br />
anzuelo. yosacoho naite, f. coho,<br />
yondecoho naite nuucaa, yosico<br />
ninitenuu caa, nitnee ninite<br />
nuu caa.<br />
Prestar. yosaha nuundi, fu. cuhua,<br />
yotasi nuundi<br />
Prestado pedir. yosicanuundi, f. caca.<br />
Prestado tener algo. yonai yecandi<br />
Prestado tomar a logro o a vsura,<br />
yosaqndodzondi, f. caq, yochidzondi,<br />
yodzaqndodzondi.<br />
Prestados tener tomines. yondidzo<br />
yecandi, f. cand, yotavuiyecandi,<br />
yotnee yonaindi yeca.<br />
Presteza. sacuvui queye, saconumi<br />
queye,<br />
Pretil. yuu yosiya yuu ninacuiya,<br />
yuu dzucuahuahi noho huahi,<br />
yuu
folio 173r column 1<br />
yuu nina quacu.<br />
Pretil hazer. yosaqnanindi yuu, yodzanuundodzondi,<br />
yuu yoho.<br />
Presto. queye, ee tnani, danahani,<br />
yachini, canumicanaha qhundo.<br />
ve presto, danumidanahaqhu, da<br />
nahani qhu, caca queye.<br />
Presto hazer algo mandando. davui<br />
nacuvui queye, davui natuvuindaa,<br />
davui nacuvui naha cuitandayecuitandichi,<br />
Presto antes de muchos dias. ñanahaca,<br />
nacahica quevui.<br />
presumir por tener presuncion. yocuvui<br />
tachindi, yocuvui ninondi,<br />
yocuvuidzicondi, yocuvui huatandi.<br />
presumir o intentar algo. yotniño<br />
yee inindi, yocuvuiinindi, yocanacuvui<br />
inindi.<br />
presumir sospechar. yoquinuu inindi,<br />
yotadzi inindi, yotadzi ñena<br />
inindi.<br />
preuenir algo antes que suceda. yocuvuindatu<br />
inindi. yosaa tadzi<br />
inindi, f. caa, yocahui tnunindi,<br />
yochihindatu inindi.<br />
preuenir. vide. anticipar.<br />
priesa dar. yodzanumindi.<br />
prieto. satnoo sandayu, sandihi.<br />
prima en cada genero. sacuihica,<br />
sahuahaca, samanica sayodzoca.<br />
prima noche. saquandeq , saqua<br />
cuvui yahi; saquandoyo nuu ñaha,<br />
saquadzahui nuu ñaha, ñatuvui<br />
ninica.<br />
primavera. sayondai saha quanandedzi,<br />
quanatacu yutnu, quana<br />
tusi numa.<br />
folio 173r column 2<br />
Primero, tay dzina, iñedzina, tay cuvuiee,<br />
dzina tai yyonuu.<br />
primero en renglera. tay cuvuinuu<br />
tay indodzo nuu.<br />
Primeriza en parto . ñahayocacu<br />
dzayanuu. naha yocacunuu dzaya,<br />
ñaha cacudzina dzaya, ñaha<br />
yotasi nuudzaya.<br />
primeramente. dzina, dzina ñuhu,<br />
dzinahuii, dzinanuu dzinaca, dzina<br />
huaa.<br />
primera vez. dzocuvui huitna, dzoica<br />
nuu huitna.<br />
principe. yya yevua, yyadzina,<br />
yyanuu.<br />
princessa. yyadzehe yevua, yyadzehedzina.<br />
principalmente. ycayuca, dzinaca,<br />
dzinanuuca, dzinayuca, dzina<br />
ñuhuca.<br />
principiar vna cosa. yotasi sahandi,<br />
yochihi sahandi, yodzacai sahandi,<br />
yosanisahandi, f. cani, yosayu<br />
sahandi.<br />
principio de libro. sayocaisaha tutu,<br />
sayosiyosahatutu, sayosaquehe<br />
sahatutu.<br />
principio de qualquiera cosa. sahasi<br />
yuhusi, sayocaisaha.<br />
principio del mundo. dasaha danino,<br />
dandu nisiyo saha ñuu ñayevui,<br />
daniquevui niquitu ñuu ñayevui,<br />
daquevui nituvui ñuu ñayevui.<br />
pringue de toçino, o torresno. dzaha<br />
pringue caer. yocoyondodzo, yocoocoyondodzo,<br />
yosatendodzo,<br />
fu. cate, yotoondodzodzaha, yocoyodzaha.pri-
folio 173v column 1<br />
Prision. caa sacoho saha, l. daha.<br />
Prisionero tomado en guerra. tay<br />
nitneetadzaha, taynicuvuidzaha,<br />
tay nicuvui ñaha, tay nicuvuinduq,<br />
tay nisihi nino.<br />
Priuarse de trabajo como el enfermo.<br />
yyo yyndi, yyoquaandi.<br />
Priuada. huahi yehui, huahi cuiya,<br />
huahidzachii.<br />
Priuado de gran señor. tai yyo mani,<br />
tai yyondita siyya, tai yyo yatni,<br />
tai yocuvuindita siyya, tay<br />
yocuvui cuihi, yocuvui mani<br />
siyya.<br />
Priuar de algo a alguno. yonaquaindi<br />
sita, yocahi queyendi.<br />
Priuar de officio. yosicotasi ñahandi,<br />
yosicocani ñahandi, yodzandai<br />
tehui ñahandi, yosaq yy. l.<br />
dzohondi.<br />
Priuar de cosa amada. yoquidza vhuindahuindi<br />
sita<br />
Priuar con alguno. yyondi yatnini<br />
nuuta, yocuvuidzahandi nuuta,<br />
yocuvuinditandi sita, yocuvui<br />
manindi sita.<br />
Priuado de juizio o loco. tay quahi<br />
ini, tai yocaha naaini, yocahadzana.<br />
vide loco.<br />
Priuado algun tanto de juizio como<br />
tonto. tay quehuiini, tay sito<br />
nuunano, tay sito nuundee.<br />
Prouar vestidura. yosivuinuu tnunindi,<br />
fu. quevui, yosacuino tnunindi,<br />
f. qcuino, yosaandesi tnunindi,<br />
f. caa, yotniño catnu tnunindi<br />
Prouar çapatos. yochihi tnunindi,<br />
yodzaquevuinuu tnunindi, yodzaquaha<br />
sahandi, yodzaqquaa<br />
folio 173v column 2<br />
sahandi.<br />
Procrastinar. vi. diferir.<br />
Prouar a otro, yositotnunindi inita<br />
yosito ninindiinita. f. coto, yosini<br />
ninindi inita, f. qni, yositondi inita,<br />
fu. coto.<br />
Procurar. yonducu inindi, yonducundichindi,<br />
yonducu casindi.<br />
Procurar mal a otro. yodzacai ñahandi,<br />
yonducu ninondisita saña<br />
huaha cuvui sita.<br />
Prouar si podra lleuar la carga yosidzo<br />
tnunindi fu. cuidzo, yosaquehe<br />
tnunindi, f. qquehe, yochihi site<br />
tnu nindi.<br />
Procurar algo por todas vias. dehe<br />
nduu dehendusi yodzatnaniinindi,<br />
yonducutnani inindi yonducu<br />
inindi.<br />
Proceder yr adelante con la obra.<br />
yasandico ninondi, yosatuhua ninondi,<br />
f. qndi, f qtuh, yosaha tnaha<br />
ninondi.<br />
Proceder. yondico tnahandi, yehendico<br />
tnahandi. f. quehe, yosiyo sahandi<br />
duhu, sandu tnuhu yehe<br />
tnahandi.<br />
Proceso de pleito. tutuyondaa dudzu<br />
nitnai, tutu yondaa tniño.<br />
Procesion, sacainduu, sacuiconduu<br />
sacuico.<br />
Procesion hazer. yocainduundi, yosiconduundi<br />
f. cuico.<br />
Prodigo gastador. tay dzandehe caha,<br />
tay dzandehe naha, tai dzandehedzico<br />
sasimayta.<br />
Prodigamente gastar, dzohuisica<br />
dzo tnunica, yodzasandi, yodzasaña<br />
cuihindi, yodzasañadzahandi<br />
yosa
folio 174r column 1<br />
folio 174r column 2<br />
yosata ninondi, f. cata, yosai ñuhu ca- dudzu sanitniñonaha ñuhuta, duhandi<br />
sasimayndi, yodzandoyoñudzu yehendatu yuhu yehedatu,<br />
hu cahandi, yodza sadzanandi.<br />
dzaha yehendatu.<br />
Profundo. anuhu anuhu maa, mi- Pronunciar. yocahandaandi, yocani<br />
cono.<br />
ha cuitendi, yocahatuhua yuhun-<br />
Profesion hazer. yotniño naha ñudi,<br />
yocahacasindi.<br />
hundi, yotasi neñe inindi, yosaqye- Pronosticar. yosaindi tnuni, f. quai,<br />
candi nuu ñuhu, yodzaqni ñuhundi yositondi tnuni, fu. coto. yosinin-<br />
Propheta. idem. l. tay sinituvui sadzo ni tnuni, fu. qni, yosanindi tnuni,<br />
icacuvui, tay cachituvui, tay sini fu. cani, yosaatuvui tnuni inindi,<br />
tnuni sadzoica quitnaha, tay saa yosaaqni tnuni inindi, sadzo ica-<br />
qnituvui sadzoicacuvui tai yocacuvui, fu caa, yochihi tnuni ininha<br />
tuvui sadzoica huasi.<br />
di, sadzoicacuvui<br />
Prohibir. yodzatuhu ninondi, yota- proponer de hazer algo. yotniño<br />
si yyndi, yosanda ninondi sita, yo- canu inindi, yotnino yee inindi,<br />
tasidzohondi, yodzayyndi sita.<br />
yoquidzacanu inindi, fu. cadz. yo-<br />
Produzir el arbol. yonanandedzi<br />
coo tniño iñindi. yocachi cuite<br />
yutnu, yonacoco, yonanatnu, yo- inindi, yosaha inindi.<br />
natusinuma, yonatusindeye, yo- proposito tener de hazer algo, yonandototnu.tadzindaa<br />
inindi, yocachi cuite<br />
Prohijar. yoquidzadzaya ñahandi,<br />
inindi, yochihi cuhua inindi. yo-<br />
yonaquidzaya ñahandi, yondacachinihiini<br />
yoquicohondaainindi<br />
dzadzaya ñahandi, yosaidzaya propria cosa. sasimaindi, simaindi.<br />
ñahandi, f. quay.<br />
propriamente. needzavua yyo,<br />
Prolixa platica. dudzu cani, yehen-<br />
nee nidzavua, yyo yosatnaha hudico<br />
cani, dudzu ñatanda nino. atu, dzavuani yyo. samihindaa<br />
prolixa cosa como obra, yyoquai,<br />
dzavuatnaha yyo.<br />
yyonaha, yohuasi, yyoñee. propietario hazerse. yoquidza sasi-<br />
prologo. dudzu yocachi tniño dzimaindi,<br />
futu. cadza, yocuvui sasi<br />
na, dudzu yocachitnunidzina,<br />
maindi.<br />
dudzu yonaha tnunidzina,<br />
proprio oficio de alguno ser. tniño<br />
prometer. yocoo tasindi, dudzundi<br />
maindi, tniño mainindi.<br />
yotniño naha ñuhundi. yotniño prospero. tayadaa ñuhu, taindaan-<br />
yuhundi.<br />
datu, tay yonihi ini, tay ñacutu,<br />
prometer por voto. yotnino naha<br />
tay yyocahi yahuicata , tay nini-<br />
ñuhundi, yochihi yecandi yosay hindatu.<br />
yecandi yodzoco ynindi, yosaq prospero ser. yndaa ñuhundi, futu.<br />
yecadi, yodzaqni ñuhundi.<br />
cuind yonihi inindi, yocuvui ña-<br />
prometida cosa. sani saquehenducutundi.Pro-
folio 174v column 1<br />
Postrero. dzonduvui, dzondehe, dasandehe<br />
yyondi.<br />
Prostrarse. yocoo cavuandayendi,<br />
yocoo cavuatetendi, yocoo cuisi<br />
yocoo tnahandodzondi.<br />
Prouar con testigos. yodzandisandi<br />
dudzu, yodzandaa ninondi dudzu,<br />
yodzacuiteninondi, yoquidzandi<br />
sandidudzu.<br />
Prouar por razones . yodzasino ini<br />
ñahandi, yotniño ini ñahandi, yodzaqni<br />
ini ñahandi, yodzacai ini<br />
ñahandi, yodzatuvuindaandi.<br />
Prouar el manjar . yositotnunindi,<br />
f. coto, yosini tnunindi, yonasitnunindi,<br />
fu, casi.<br />
Prouecho venirme de algo. yondai<br />
catasindi, yoquicodzosindi, yondecodzosindi,<br />
yochihi naandi, yonucoo<br />
naa sindi.<br />
prouecho hazer la comida o beuida.<br />
yocuvui huatu, yosatnaha,<br />
yositanini sacasi.<br />
prouechoso ser algo. yosiniñuhu sindi<br />
yositanini sindi, yotnumasindi.<br />
proueer. yosaidzevuindi, yosaitnunindi,<br />
yochihi tnunindi.<br />
prouincia. tayu.<br />
prouision de casa. sasini ñuhu huahi<br />
sasiai tniño huahi.<br />
prouocar a yra. yoquidzadzichi ini<br />
ñahandi, yoquidzadzaa ini ñahandi.<br />
yodzadzico ini ñahandi, yodza<br />
satuini ñaha.<br />
prouocar generalmente. yodzacuvui<br />
ini ñahandi, yodzacanacuvui<br />
ini ñahandi, yodzacaha ñahandi.<br />
proximo ñanitnaha, cuhuatnaha.<br />
folio 174v column 2<br />
Prudencia. sacuvui tuhua ini, sasini<br />
tnuni sasinindichi ini, sachihi tnuni<br />
ini.<br />
Prudente hombre. tai tuhua, tay tuhua<br />
ini, tay sinitnuni tay tnani ini<br />
tayndichi.<br />
prudentemente . tnuhu tuhua ini,<br />
tnuhundichi.<br />
prudente ser. yocuvui tuhuandi,<br />
con los demas.<br />
prueua. sacototnuni.<br />
prueua hazer. vide probar.<br />
P. A N T E V.<br />
Pua de hierro. caa nuundico, caa<br />
nuu yño.<br />
Publica cosa. saisi nahata, sayyotnuhu,<br />
sanituvuindudzu nee<br />
caa sanisita nino.<br />
publicar lo que no se sabe. yodzacai<br />
siyotnuhundi, yodzacutanino tnuhundi,<br />
yodzasisi tnuhundi, yo cachitnuhundi.<br />
publico officio. tniño yuvui tayu,<br />
tniño niñe, tniño nuu yuq, tniño<br />
yucunduta.<br />
puchas. tuta, tuta saha.<br />
puchero de barro . quedze dzuci,<br />
tendeyavui.<br />
pucherillo de niño. tende.<br />
pucheritos hazer el niño, para llorar.<br />
yonacoyo yuhusi, yondaaduu yuhusi,<br />
yocuvui dzinda yuhusi.<br />
pueblo. ñuu, tayu, tayutoniñe, yuvui<br />
tayu, yucunduta, ñuu toniñe.<br />
pueblo templado. ñuu mañu huidzi,<br />
mañu ini, mañu huisi, mañu<br />
huitani,<br />
Pue-
folio 175r column 1<br />
Pueblo muy calido. yyoini, yyo chihi<br />
indii, yyo yosasa cani, yyo yocoo<br />
cani, dzocaa nihinihi yodzo<br />
ysasa cani.<br />
Pueblo rico. ñuu quaha, ñuu caandaa,<br />
caadzico.<br />
Puente de maderos. yutnu yndita<br />
yuta, yutnu sisi yuta yutnu caandodzo<br />
yuta.<br />
Puente del pie. yénde ini saha, coye<br />
inisaha, yyu ini saha, toho saha.<br />
Puerco. quene.<br />
Puerco montes quene yucu, idzindacui,<br />
idzi iño.<br />
Puerro. tenaqmi.<br />
Puerta. yahi saquevuita.<br />
Puerta de madera. yutnu yondiyuyuhu<br />
yahi, yutnu inino yuhu yahi,<br />
yutnu yondadzi yuhu yahi.<br />
Puertas ambasados . yutnu yona<br />
tnaha mañu, yutnu yonutnaha<br />
dzavua, yutnu inino duvui siyo,<br />
yutnu yonandiyu vvui,<br />
Puerta de Ciudad, ychiyosivui ñuu<br />
ychi yosaha ñuu.<br />
Puerto de mar. sayonana tnundoo<br />
Pues no. asadzevui, añaha, ahuadzevui<br />
dzavua.<br />
Pues no te dixe. huadzevui nicachindi.<br />
Pues no es asi . huadzevui dzavua<br />
yyo.<br />
Pujar en compra. yodzacaa yahuindi,<br />
yochidzondi yosaa chidzondi,<br />
f. caa, yosaqndodzondi, f. caq,<br />
yodzacaanduu yahuindi.<br />
Pujauante. caa dzaqcavua tnee cauallo,<br />
caa dzacaindodzo tnee cauallo,<br />
caasachihitnee cauallo caa<br />
folio 175r column 2<br />
sa indodzo tnee cauallo.<br />
Pulga. tiyoho.<br />
Pulgoso lleno de pulgas. ysi tiyoho<br />
sina tiyoho, yocana tiyoho,<br />
Pulgon. tiyasi, ñuñu,<br />
Pulmones. inidzee.<br />
Pulpa carne sin hueso dzo nina coño<br />
ñayeque.<br />
Pulpejo del braço. coño chiyo. coñondaha.<br />
Pulpito. yutnu sacuino dzutu cahanino.<br />
Pulso. tuchi. vide, andar el pulso.<br />
Pullas hechar. yochihidzeque tnahandi,<br />
yocuvuidzeque tnahandi<br />
yosii ñoho nuu tnahandi.<br />
Punçar. yotuvui nini ñahandi, yodzacuidzo<br />
ñahandi, yotuvui ñahandi,<br />
yoquindi.<br />
Punçon. yeque.<br />
Punir castigar. yodzandoho ñahandi,<br />
yodzanani ñahandi.<br />
Punta de cosa aguda. dicoiño, yuhu<br />
si, dzaasi.<br />
Puntada de aguja . ee quicu, hoo<br />
quicu.<br />
Puntadas dar. yochihi tecundi, yodzaquevui<br />
tecundi.<br />
Punto de tiempo. hoo naha nooni,<br />
hoo nuudzucuani, hoo naqua nini,<br />
hoo doyo cotoni.<br />
Punto de la partida. cuiteniquevui<br />
qhuta, daqhu nitasanicai cuiñe<br />
qhuta, sainino ichita.<br />
Punto encima de letra tnoo, tendende<br />
deq dzeeni, sacuni, sayochihindai<br />
letra.<br />
Puncto hechar o poner. yochidzo<br />
tendendi, yotniño tnunindi.<br />
Puño
folio 175v column 1<br />
Puño de la mano cerrada. siqui, yonatneendaha.<br />
Puñado. eetnoo, ee daha, ee tnee<br />
nuni,<br />
Puñada herida de puño. sanitaa siqui,<br />
sanicani siqui sanisico siqui,<br />
sanitniño siqui, sanichihi siqui.<br />
Puñal. tatnucaa dzuchi, tatnu caanduu,<br />
tatnu caa huatu.<br />
Puñaladas dar. yotuvui ñahandi tatnucaa<br />
dzuchi, yoqui ñahandi<br />
tatnucaa dzuchi.<br />
Pupilo menor. tai cai, tai ninduvui<br />
cai, tay ninduvui coyocai.<br />
Pura cosa. sanina, dzonina, nina, dzo<br />
mainisi.<br />
Puramente, tnuhu nina tnuhu maa<br />
dzonina, mihiyu.<br />
Purificarse vna cosa. yocuvuindoo,<br />
yocuvuinina, yocuvuiyy, yonduchi,<br />
yohdoyondita yonayaa, yonoo<br />
coyotuaha.<br />
Purga. yucu caisiyo, yucu caa nino<br />
chisi, yucucoo chisi.<br />
Purgarse . yosihindi yucu caisiyo,<br />
fu. coho.<br />
Purgar a otro. yodzacoho ñahandi<br />
yucu caisiyo.<br />
Purgar limpiar. yoquidzandoo, yoquidzahuiindi,<br />
f. cadz.<br />
Purgarse de peccados. yodza cuitandi<br />
quachi, yonduvuidoondi yosita<br />
quachi, yonoo cavua quachi.<br />
Purgatorio. idem. l. sasicuvuindoo,<br />
sandoo sanduchi, sanduvuindoo.<br />
Puta ramera. ñahadzana, ñahacoco<br />
ñaha quadza, ñaha sasay yahui,<br />
ñana sanoo, ñaha sasini, ñaha sadzico<br />
caha, ñaquidza yahui.<br />
folio 175v column 2<br />
Puteria. vide burdel.<br />
Putañero. tay coco.<br />
Puto que padece . tay dzinda, tay<br />
dzehe, tay caadzinda, tai naha.<br />
Puto que haze . tay quidzadzinda<br />
ñaha.<br />
Pujo del vientre. sasicuvui nihi chisi,<br />
sasicuiñe cuisi. sasicai chisi.<br />
Puxar algo. yotniñondidudzundi,<br />
yodzacoonduundi dudzundi, yosaa<br />
chidzondi dudzundi.<br />
Puyas. iño.<br />
Q. A N T E V.<br />
Quaderno vide cuaderno.<br />
Quadradacosa. caanduq, qmi<br />
siqui. caa siqui.<br />
Quadrada cosa como ladrillo. sanduq,<br />
huihinduq sahuihinduq.<br />
Quadrar o benir bien como ropa.<br />
yonatnaha, yonatavui.<br />
Quadrar poner en quadra. yoquidzanduqndi,<br />
yoquidzasiquindi,<br />
yosaq siquindi.<br />
Quadrar a mi entendimiento. yosa<br />
tnaha inindi, yonuqni inindi, yonatusitnaha<br />
inindi, yonacuidzo<br />
nino inindi, yonatnaha inindi, yonucuino<br />
inindi.<br />
Quadrante yutnu siqui.<br />
Quajada vide leche.<br />
Quajo. davui.<br />
Qual o quien preguntando? yoondu,<br />
yoona.<br />
Qual cosa es mejor o peor. nasahuahaca,<br />
nasayo dzoca huaha?<br />
Qual de las cosas inanimadas. na.<br />
Qualquiera. yoonduta, mandaa ni<br />
ca
folio 176r column 1<br />
nica tay.<br />
Qual de vosotros. yonandoho? yoondu<br />
doho? yoonandehendo?<br />
Qualquiera cosa ñahaca, dzo ñahaca.<br />
Quando peguntando. amana.<br />
Quando haziendo relacion. quevui<br />
Quando quiera que quisieres. amanaquevui<br />
sacuvui inindo, mandaaca<br />
quevui cuvui inindo, amana<br />
cuvui huatu inindo.<br />
Quando quiera a qualquier hora.<br />
mandaaca quesi, mandaaca<br />
dzavua.<br />
Quando as de despertar. amananadotondo<br />
? amananatahui nuundo,<br />
amana nandita ñumana<br />
nuundo.<br />
Quando avn no era casada. quevui<br />
huata yoo cayeendi.<br />
Quando as de boluer en ti. amana<br />
natahui inindo.<br />
Quantos dias. nasadzaha quevui,<br />
nadzaha quevui.<br />
Quanto vale esto. nadzaha yondaa<br />
. l. quaa, nadaha catasi, nadzaha<br />
yehesi.<br />
Quarto. vide en la c.<br />
Quaresma. ibidem.<br />
Quatro tanto. qmi sichica.<br />
Que es esto. ñana saha,<br />
Que cosa. ñana.<br />
Que es cosi y cosa. yoo tachi.<br />
Que. na, vt. nayoquidzando. que<br />
hazes,<br />
Que. adueruio de comparacion:<br />
dza, ycadza, yodzoca. sini manin<br />
di, Pedro dza Ioan.<br />
Que aprouecha esto. nuacuvui saha.<br />
folio 176r column 2<br />
natnuma ñaha, nandai cata saha,<br />
nandaha saha, nasaqui codzosaha.<br />
Quebrar. yotahuindi, yondata yocachi.<br />
quebrarse. tahui, cachi, yondata, yocaa,<br />
yodzee.<br />
quebrar como palo o vara yosanu<br />
fu. canu.<br />
quebrarse. yotnanu.<br />
quebrar desmenuzando. yotahui<br />
quachi, yocachi quachindi, yocachindihindi,<br />
yocachiyuchindi.<br />
quebrantar fee. vide sementido.<br />
quebrarse pierna o braço yotanu<br />
quebrarse la cabeça. yocaa, yotahui,<br />
yondata.<br />
quebrada de monte naho yucu.<br />
yyuyucu tnanu yucu.<br />
quebrarse el hilo de la gente. yotandanino,<br />
yosacoho naho.<br />
quebrar el onojo en otro. yosanidzoo<br />
dzichindita, danindicoinindi,<br />
nindahandodzo inindi.<br />
quebrantar o quebrar los dientes<br />
a otro. yosanundi nohota yodza<br />
caindi nohota.<br />
quebrarse por medio. yotnanudzavuandi.<br />
quebrada entre dos montes. yuvui<br />
quebrada. cavua<br />
quebrado hombre. taiyocai, yocoo<br />
chisi, tay nindata dziñe chisi, tay<br />
nicaa yavuidziñe chisi, tay indii<br />
yavuidziñechisi.<br />
quebrarse el ojo. yocande nuu, yotahui<br />
nuu, yocuvuindaa nuu, yocuvui<br />
coho nuu.<br />
quebrar el ojo a otro. yodzacanddi,<br />
yoquidzandaandi nuuta<br />
que
folio 176v column 1<br />
Quebrar piedras. yotahui ninindi,<br />
yosanda ninindi yuu.<br />
Quebrar terrones. yosadzindi tehui,<br />
yocachinditehui, yonacanindi<br />
tehui, yodzandachindi tehui.<br />
Quebrantar vna cosa con otra. yodzaq<br />
quaatnahandi, yodzatusi<br />
tnahandi yosasandaa tnahandi,<br />
su. casa, yotaa tnahandi, yotahui<br />
tnahandi.<br />
Quebrarse cordel. yotanda yoho.<br />
Quebrarse el bordo del baso. yocachindaa<br />
yuhu tindoho, yotahuindaa.<br />
Quedo sosegado. tai yyodzadzi, tai<br />
yyoquai.<br />
Quedo estar . yodzadzindi, yyo<br />
quaindi.<br />
Quedarse atras. yocai quevuindi,<br />
yoquaindi.<br />
Quedarse en casa . yocoo coondi,<br />
huahi.<br />
Quedar o permanecer lo antiguo.<br />
sanaha sayata yyo nicuvui dzo<br />
nee nidzavua, yyo dzo caa nicadzavua.<br />
Quemar algo como pimiento. satu<br />
Quemar mucho. yondecu yocahu,<br />
yosatu, yosaandeq, satuvhui, satu<br />
dzaa, satuchichi, satusatu.<br />
Quemarse algo creciendo el fuego<br />
alrededor. yosicotnaha ñuhu<br />
yosicocuta ñuhu. yosacaca ñuhu<br />
yosisi, f. cuico, f. qcaca, f. coco.<br />
Quemar actiuo. yosamindi, f. cami,<br />
yosamindi ñuhu, yotaandi ñuhu<br />
yoqni ñuhundi.<br />
Quemarse algo. yosisi, f. coco, yocayu,<br />
yondeye, yocatne.<br />
folio 176v column 2<br />
Quemar las sauanas yosatnindi decu,<br />
f. cami, yosaqndidecu, f. caq.<br />
yoqnindi decu, yoqnindecundi,<br />
yochihindecundi.<br />
Quemarse asi. yosisindecu, yocatnendecu.<br />
Quemarse el rostro con el fuego.<br />
yochiyondodzo ñeendi, yoyatnañeendi,<br />
yosinotnoo nuundi.<br />
Quemarse el rostro con el frio. yocuvui<br />
tesaha nuundi, yocuvui<br />
yacui nuundi, yocuvuiyaa, yocuvuiyasi<br />
nuundi.<br />
Quemarse con la llama quando haze<br />
ayre. yosasandaa yaa ñuhundi<br />
yodzucundaayaa ñuhundi, yodzucu<br />
nino yaa ñuhundi.<br />
Quemarse las arboles con el yelo.<br />
yosaha. yoyechi.<br />
Querer bien, vide amar.<br />
Querer con temor. yosaiyyondi, f.<br />
quay, yodzahuidzo yyondi.<br />
Querer paga. yocuvui yahui inindi<br />
yocuvuicata inindi,<br />
Querer mas. yyo yuca, yodzoca,<br />
hooca, yosini manindi.<br />
Queso. idem.<br />
Queso fresco. quesoyehe, queso saa<br />
dzoica nicuvui huaha.<br />
Question o pregunta. sasicatnuhu,<br />
sandaca tnuhu.<br />
Question de tormento. sasidzanda<br />
iñudzu, sadzacaha ñaha.<br />
Que tanto tiempo a . nasadzavuahuitna,<br />
nasadzavuahuitna, nasananidzavua.<br />
Quanto ay de aqui a donde vamos<br />
nadzavuaca candosaando, nadzavuaca<br />
qhundo.<br />
Que
folio 177r column 1<br />
Que tantas jornadas ay de aqui a<br />
Mexico. nadzaha quevui yosicata<br />
qhuta ñuucoyo, nadzahaquevui<br />
cohotaichi, qhuta ñuucoyo.<br />
Quantas leguas ay de Mexico a la<br />
puebla. nadzahadzana ñoho naho<br />
ñuu coyo sihi yutandi yoho.<br />
Quexarse de alguno. yocachininondi,<br />
yonducuninondi, ñoho siña<br />
dzuqndi.<br />
Quexarse el enfermo. yotnanandi,<br />
yondayundi.<br />
Quexarse con grandes gritos, yotnana<br />
huiita, yosinivhuita.<br />
Quexarse de alguno que es yngrato.<br />
yonachidzondisita, yonatniñondi<br />
nuuta, yonanahandi<br />
nuuta.<br />
Quexarse como de la fortuna. yona<br />
cahavhuindi, yonacasindi simayndi,<br />
yonanandi simayndi.<br />
Quiças . adzicuvui, adzi, huaha<br />
cuvui.<br />
Quiças es asi. huahadzavua, huahadza<br />
huatucu.<br />
Quiçio. sayosiconuu yutnu puerta,<br />
sayosicocuino, sayosico cuiñe<br />
puerta.<br />
Quien quiera. mandaanicatay, mandaacatay.<br />
Quien. yoondu, yoona.<br />
Quien quiera de vosotros. yoondu<br />
doho, yoonandoho<br />
Quietarme, asosegarme. yondaicono<br />
inindi, yonduvui canu inindi,<br />
yocuvuicanu inindi, yosai canu<br />
inindi, f, quai, yosai huay inindi.<br />
Quietar a otro yodzandai canu ini<br />
ñahandi, yodzanda nuu ini nahandi<br />
folio 177r column 2<br />
di, yodzandai coho ini ñahandi.<br />
Quintal. eecuhua hoho dzico, eecuhua<br />
qmi arrobas.<br />
Quinto. sacuvuihoho.<br />
Quiñon de heredad . itu nicaindaa<br />
ytudzuchi.<br />
Quiñonero que tiene parte en la heredad,<br />
tay yonai itu nicaindaa.<br />
Quitar algo. yocahi, yonacahi.<br />
Quitar cosas que se apegan a la ropa.<br />
yonaquaindaa, yotneendaa, yocahindidzondi,<br />
yondaindidzondi,<br />
yondainahindi.<br />
Quitar como la silla del cauallo. yocahindodzondi,yodzitandodzondi,<br />
yosaindodzondi, futu. quai, yonaquaidodzo.<br />
Quitar algo a otro. yosaindi sita, futuro.<br />
quai, yodzitandi sita, yocahindisita.<br />
Quitar ropa a otro, desnudandole.<br />
yotasi huichi ñahandi, yotasi huichi<br />
yaandi.<br />
Quitar por fuerça, yosaiqueyendi,<br />
f. quay, yacahiqueyendi, yodzita<br />
queyendi, yonama ñahandi.<br />
Quitar la ley. yonadzatuhundi, yonadzatuhuninondi,<br />
yosanuninondi<br />
f. canu, yonadzatevuininondi, yonadzaquevuininondi,<br />
yodzanoo<br />
cavuandi.<br />
Quitar la ley en parte. yodzanoocuvuindi,<br />
yodzanoo cavuandaandi<br />
yodzanoo daandi.<br />
Quitar el miedo a otro. yodzacanu<br />
ini ñahandi, yodzandai coho<br />
iniñahandi.<br />
Quitar la habla a alguno. yyoñehe<br />
dzohondi sihita, indita ñehe, dzo<br />
Z hon
folio 177v column 1<br />
dzohondi sihita, yosata ñehedzohondi<br />
sita.<br />
Quitar como manchas. yonacata<br />
daandi, yosaindaandi. f. qua.<br />
Quitar hazienda por sentencia. yonaquaindi<br />
sanisiyotnuni sita, yonaquadzindi<br />
sanisiyotnuni sita,<br />
yonatneendi.<br />
Quitar de la memoria. yonaandodzo<br />
cuiindi, yonaanino cuiindi.<br />
Quitarsele la habla. yondaidudzuta,<br />
yocuvui ñeheta, quahatachita,<br />
quahandudzuta.<br />
Quixada. yequedzaa, yequedzitne.<br />
Quitar el antojo, comiendo lo que<br />
deseaua. ninoo quahi, nindaisiyo<br />
quahi, nindaisiyo.<br />
R. A N T E A.<br />
Rabadilla de aue . dzuma, dzequedzuma,<br />
nuudzumate.<br />
Rabear. yoquedze dzumate,<br />
yodzacuicodzumate, yodzacuita<br />
dzumate.<br />
Rabano. duvuañami<br />
Rabo. dzuma.<br />
Rabo, o falda de vestidura. dzoo sa<br />
nañoho, dzoo sañoho nino, dzoo<br />
itasico nuu ñuhu.<br />
Rabo, por el saluonor. dziyu.<br />
Raça de paño. dzoo niquevui, dzoo<br />
quatevui, dzoo quacachi nini,<br />
dzoo quacuvui yadzi.<br />
raerse la ropa . yocachininidzoo,<br />
yocuvuiyadzi dzoo, yosino caa<br />
dzoo, yotandaninidzoo.<br />
raer. yoñahindi, yoñahindodzondi<br />
yoñahindaandi, yodzitando-<br />
folio 177v column 2<br />
ndodzondi.<br />
Raer borron, yosihindodzondi, fu.<br />
quhu, yodzandoondi.<br />
Raer de la memoria. yodzanaaninondi,<br />
yodzanaandodzondi, yonaandodzondi,<br />
yodzahuindodzondi, yodzananino<br />
inindi.<br />
raya. tnuni.<br />
rayar. yotaatnunindi.<br />
raya estar puesta. sayondaatnuni.<br />
rayas de la mano. tnuni yondaa inin<br />
daha.<br />
rayos del sol. duvuandicandii.<br />
rayos hechar el sol. yocainduvuandicandii,yosaquehenduvuandicandii.<br />
fu. qquehe.<br />
rayo de carreta. cata ñoho nani, cata<br />
ñoho tnaha.<br />
rayo del cielo. tasa.<br />
rayo caer. yocaitasa, yocoo tasa, yosiñe<br />
tasa, fu. cuiñe.<br />
rayo matar a alguno. tasanicaniñaha,<br />
dzavui nicani ñaha.<br />
rayda cosa por vieja. sanicoyo tnumi,<br />
sanicachindaa tnumi dzoo.<br />
raigar, o arraigar. yocai yoho, yonduiyoho,<br />
quanino yoho yutnu,<br />
yonacuico yoho.<br />
raiz de arbol. yoho yutnu duhu<br />
yutnu.<br />
raja de madera, yutnu yondoyondaa<br />
nindoyondita, nindoyondodzo,<br />
yutnu quachi, sahi yutnu.<br />
rajar madera. yotahuindi yutnu,<br />
yondata quachi yutnu.<br />
rala cosa como potaje. cuii, daani,<br />
cuiini, ñavhua.<br />
ralo hazerse. yonduta , yonduvui<br />
cuii, yonduvuindaa.<br />
Ralo
folio 178r column 1<br />
Ralo como maderos . dzee dzee,<br />
quaa quaa, ninanina, ysi yutnu, si<br />
casicañoho naho deque dequeisi<br />
yutnu, nano nanoni, ysiyutnu,<br />
dzoquaha dzoquaha, quaha quaha,<br />
ysiyutnu.<br />
rala manta, quaha quaha, ytayuhua<br />
dequedeque nicaadzoo, ñandee,<br />
ñacutu, dzayu dzayuni, tayatayani,<br />
caadzoo, dzayunicaadzoo.<br />
ralea, linaje. yaa tnuhu, tnaha<br />
cuico.<br />
rallar con rallo. yosihindi, futu. quhu,<br />
yoquidza yuchi. futuro, cadz.<br />
yoñahindi, yosihindaandi caandaye.<br />
rallo. caadaye caateyehui, caandeque.<br />
rama de arbol. daha yutnu, daha<br />
yucu.<br />
ramada. huahi cuii, huahicate.<br />
ramada, sombra de ramos . cate huahi,<br />
yehecate.<br />
ramada hazer. yochihindicate, yosainindi<br />
huahicate, fut cani, yosatandi<br />
cate, su cata.<br />
ramal, o ramon. yutnutaa, yutnu<br />
tetaca.<br />
ramal de disciplina. yoho ñumaindita<br />
vniqmi yoho.<br />
ramas hechar el arbol yocuvui cahi<br />
daha yutnu yosicondaha yutnu,<br />
yositandaha yutnu, yococondaha<br />
yutnu.<br />
ramera, vide, puta,<br />
ramo de arbol. yutnu cuii.<br />
ramo para plantar. daha yutnu nacusita,<br />
ramo para renueno . yutnu ninan-<br />
folio 178r column 2<br />
dedzi, yutnu ninacacu yutnu ninanoho,<br />
yutnu ninananduu.<br />
Ramoso. saysi yutnucuii, saysi yuytnu<br />
ehe.<br />
Ramar, o enrramar. yotaandi yutnu<br />
cuii, yosanindi yutnu cuii, futur.<br />
cani, yotaandi huisi.<br />
ranas cantar. yondayute, yosacute,<br />
fu. quacu.<br />
rana. tiyahua, dzahua.<br />
ranaquajo. tedzichi.<br />
rancioso tocino. quene nindachi,<br />
quene nicanasihi quene nicuvui<br />
cane.<br />
rancio o rancionso . sanicudzindodzo,<br />
sanisidzo ñuhu, sanisidzo<br />
ñuyaca, nicanadzitnu, sanicanacachi.<br />
rapar. yodzatandi, yodzata yandandi,<br />
yodzatadeendi.<br />
rapaz. tay quachidzana.<br />
raposo, animal. ñaña.<br />
rascar. yoñahindi, yosaundaandi,<br />
fu. quudi.<br />
rascarse como el cauallo . yosihindaañee<br />
te, fu. quhu.<br />
rasgar algo. yondatandi, yotniño<br />
dahandi.<br />
rasgarse algo. yondata, yotanda.<br />
raras vezes. cuihini, dzocuihini,<br />
dzoyyoniquevui, dzahaniquevui<br />
dzonino dzonino niquevui, dzoica<br />
dzoica niquevui amaninoquevui<br />
amani.<br />
rasguñar. yotniño tniindi, yoñahindi,<br />
yosacoho tniindi.<br />
rasguno. saindaa tnii nuu.<br />
raso, cosa llana. caandaa, caanani.<br />
Z 2 ras-
folio 178v column 1<br />
Raspar. yoñahindi.<br />
Rassar. yosaqndaandi, f. caq. yodzitandodzondi,<br />
yotevuindodzondi.<br />
Rastrillar. yocanandicachi.<br />
Rastro de pisada. sasisaha sayonaha<br />
saha, sasiñe saha, sanisani sahata,<br />
sayondaacuhua sahata.<br />
Rastro por olor sasitnani, sasaidzico<br />
sayosahadzico, sainditasicadzico<br />
Rastrear. sacar de rastro el perro.<br />
yonaquaiteina sahate, yonatnani<br />
teina, yonanduute sahate.<br />
Rato de tiempo . sanahanooni.<br />
Rato ha. dahuahi.<br />
Raton. tneñe.<br />
Raton del campo. tioto.<br />
Ratonera para tomarlos. satavui<br />
tneñe, yoho tavui tneñe.<br />
Raudal. duta nihi, duta inino nihi,<br />
duta yosita nuu nduta nisinondaye,<br />
dutaininondaye, futur.<br />
cuinino.<br />
Rauiar. yosihichitu inindi, yocuvui<br />
quahi nidzaa inindi yosihivhuindi,<br />
yosihi dziindi, yosihindahuindi.<br />
fu. cuvui.<br />
Razimo como de datiles. eedzitni,<br />
ee duhu, ee sandu, ee tetu.<br />
Razon natural. sasinitnuni ñayevui<br />
sayondaa tnuni ñayevui.<br />
Razonamiento. sacahatnuhu.<br />
Razonal, cosa de razon. satacutnuni<br />
Razonable cosa, algun tanto buena<br />
sadzuchi huaha, huihi huaha,<br />
huaha mañuni, mañu mañu huaha<br />
dzavua dzavuani huaha, dzuchihuaa.<br />
folio 178v column 1<br />
R. A N T E E.<br />
Real cosa. sasi yyatoniñe, sayotnaha<br />
siyyatoniñe.<br />
Real, vn tomin. dusa, dusadzee,<br />
dziñuhudzee.<br />
Real, gente armada. sacaa yecu sa<br />
caacono, sacaatnañu.<br />
Real assentar . yocoocaqndi yecu,<br />
yosasindi yecu, fu. cusi, yocootasindi<br />
yecu.<br />
Reatar tornar a atar yonaqnindi,<br />
yosanivvuindi, fu. qni.<br />
Rebaño de ganado . eesichi ee tacate,<br />
ee siñate.<br />
Rebañar. yodzatacandi, yodzandaandi,<br />
yonatasi yucundi yonumidaandi.<br />
Rebatar o arrebatar yosaiqueyendi,<br />
yocai nahindi, queye, yodzita<br />
queyendi.<br />
Rebato hazer. yodzadzoondita, yodzanaa<br />
ñahandi, yoquidzahuaandi.<br />
yodzadzoonino nahandi.<br />
Rebelde. tay ñayosaindatu, tai ñayosaihuidzosahu,<br />
tay chitnu ini,<br />
tay dzocaa chitnunuhuca , tay<br />
dzoo ini, tai ñayonini, tai chitnu.<br />
Rebelde ser. ñayosaindatundi, ñayoninindi,<br />
yocuvui dzoondi, yocuvui<br />
chitnu inindi.<br />
Rebentar yocandi, yondata, yocai<br />
coyo sasioho maa.<br />
Rebentar como la semilla, yona nañu<br />
tata, yonduvuindedzi si.<br />
Reberuerar el sol . yonataacani<br />
nama.<br />
Reberuerar. yotasa, yondii nini, yondiindaa<br />
yonayahindaa.<br />
Re
folio 179r column 1<br />
Rebidar. yonatasidzuhua.<br />
Rebiuir. yonanatacundi, yonandotondi.<br />
Rebolar. yondavua, yondachi, sasico<br />
sandavua, nucuico decuico,<br />
sandachi.<br />
Reboluer, metiendo zizania. yotniño<br />
deqquachi ini sitnahandi, yodzatnuhuñahandi,yodzanaañahandi.<br />
Reboluer meciendo. yoñoo ninondi,<br />
yosicotniñondi yoñoondi yo<br />
sicondidzondi, yosiconaindi.<br />
Reboluer tierra, o barro con palo.<br />
yodzaquevuindidzondi ñuhu, yosaachihindi,<br />
fu. caa. yata ñuhu yodzacononinidi<br />
yata, yoñooninondi<br />
yata ñuhu<br />
Reboluer vna cosa con otra mezclandola.<br />
yochihitnahandi yodzacaindi,<br />
yodzacandi, yodzacaninondi.<br />
Reboluerseme el estomago yosico<br />
ndodzo inindi, fu. cuico. yosiconduta<br />
yuhundi, yondusanino dzuqndi,<br />
yosacodzoqne inindi, fu qcodzo,<br />
yocuvuiquene, yocuvuindii<br />
inindi.<br />
Reboluerme de vna parte a otra con<br />
desasosiego. yosiñecatandi, f. cuiñe,<br />
yosanicatandi, fu, cani, vide andar<br />
desasosegado.<br />
Rebolcarme. yosicocavuandi, yosicotuvuindi,<br />
yotuvuininondi, yosicocuisindi,<br />
yotuvnindodzondi, yosicondiindi.<br />
yonacaa yonacuiyodi<br />
Reboluer alguna cosa como piedra<br />
yondiconahindi yuu, yondicocaqndi,<br />
yodzacuicocavuandi.<br />
Reboluer las suertes. yodzacaaca-<br />
folio 179r column 2<br />
cavuandi noño. yodzacaanditandi,<br />
yodzacuitandi.<br />
Reboluer alguna cosa, martillandola<br />
como plomo. yodzacayendi,<br />
yotasindadzindi, yondaqtnanundi,<br />
yotasitnanundi.<br />
Reboluerse asi. yosacoondiye<br />
Rebosar. yochitucaa sate, caasate<br />
yocanacoyo, ytacoyo ita sate ita<br />
sita, ytacoyondaa.<br />
Reboluer los cabellos en la cabeça<br />
la muger. yonacuiyaña.<br />
Reboluer el puerco la tierra con el<br />
oçico. yodzaquevuindidzote ñuhu,<br />
vide ossar.<br />
Rebotar lo agudo. yocoo coonuu,<br />
yoquidzandi, yocuvuicoco yoquidzanduhundi,<br />
yoquidzadzitnindi<br />
nuu si.<br />
Rebotarse el juizio. yonaa yodzahui<br />
inindi, yoduvui dzitni inindi,<br />
nicoo coo ynindi, nitavui inindi,<br />
ñayonaha tnunica inindi, vi. embotarse<br />
el juyzio,<br />
Rebotarse el color. yocuvuiquehui<br />
yocuvui yaa, yocuvuitucu nuu.<br />
Rebotarse el vino. yocai dzico vino<br />
yocuvuihuisi vino ñadzaacavino<br />
yocuvui huita vino.<br />
Rebullirse. yosichindi, fu. canda. yoneheyondayundi.<br />
Rebuscar despues de la vindimia, yonanducudzacandi,<br />
Rebusnar el asno, yondayute.<br />
Rebuelto estar como con cordeles<br />
yosiyoninondi, yosyondaandi<br />
yoho, fu. cuyo.<br />
Recabar, o recaudar yosacotondi<br />
yahui, fu. qcot. dzandacundi dzi<br />
Z 3 nuhu
folio 179v column 1<br />
dziñuhu, yosacotondi dziñuhu, yondacandi.<br />
Recaer en enfermedad. yonacuhuindi,<br />
yondicocavua quahi, yonacanda,<br />
yondai saha quahi, yonacono<br />
nuu quahi, yonduvuidiquahindico.<br />
Recalcar. yotniño cutundi, yotniño<br />
nihindi, yosadzinino nihindi, futuro,<br />
quadzi.<br />
recatarse. yosicatuhuandi, yosicandatundi<br />
f. caca, yyotuhuandi.<br />
recaton. caayehe sahatatnu.<br />
recatear, hechar recaton. yochihindi<br />
caa sahatatnu , yosaqninindi<br />
caa sahasi.<br />
recaton mercader. tay yondicotasi<br />
yahui, tay yondicondodzo yahui.<br />
recaudar rentas. yodzatacandidaha,<br />
yodzacaindidaha.<br />
recaudo poner en las cosas. yonditondaandi,<br />
yotaainindi, yositondodzondi,<br />
yocahandaandi.<br />
recaudo de yglesia. dzavui ñuhu,<br />
dzavui huahi ñuhu.<br />
recaudo poner para dezir misa. yosachidzondi,<br />
f. qchidz. yosatandi<br />
sacuvui misa, fu. cata, yoquidzacutundi,<br />
f. cadz.<br />
reclamar de agrauio . hoocayocachindi,<br />
hoocayonacachindi, hoocayonatniño<br />
nahandi.<br />
reclamo para aues. sadzandayu yuhudzaa,<br />
sadzaquacuyuhudzaa, sa<br />
yosacuyondayute.<br />
reclinarfe como para dormir. yosa<br />
quehendi ditanama f. qquehe.<br />
recoger. yonadzatacandi. yonatasitnahandi,<br />
yonacani yucucanundi<br />
folio 179v column 2<br />
di, yonatasi canundi.<br />
Reconciliarse despues de confessado.<br />
yonanamadzi yondi, yonanamandehendi,<br />
yonanamavvuindi.<br />
Reconciliarse con otro. yonooquachindi<br />
sihita, yonacaha sitnahandi,<br />
yondahainisihitnahandi, yondahasitnahandi,<br />
yotnaiquaindi sihita,<br />
yonduvui yayundi, yodzandai<br />
dzandico ini sitnahandi, yona<br />
quai ini sitnahandi, yonoocavua<br />
quachindi sihita, yodzadzahuindodzo<br />
quachi sitnahandi.<br />
recoger algo en la boca como el perro.<br />
yosaaquaininote, yosaandavuaninote,<br />
fu. caa, yasaite, f. quai,<br />
yosaanditaninote, yosaite.<br />
recoger tomines . yodzatnahandi<br />
dzi ñuhu, yodzatacandidziñuhu.<br />
recognocer cayendo en lo que auia<br />
visto. yonuqni inindi, yonutuvui<br />
inindi, yonutusi inindi, yonucuino<br />
inindi.<br />
recognocer el beneficio recebido.<br />
yonaqnitnunindi, yonatuvuitnuni<br />
sindi.<br />
recognocer lo que es mio, yonaqnindi.<br />
recordarse. vide. acordarse.<br />
recordar el que duerme. yondaandita<br />
dzucuandi, vi, despertar.<br />
recordar al que duerme. yodzandotondi,<br />
yonadzatahui nuu ñahandi.<br />
recrearse. yodzacana inindi, yodza<br />
dzee inindi, yodzahuatuini.<br />
recrear a otro. yodzacana ini ñahandi,<br />
yodzahuatu ini ñahandi.<br />
yodzadzee ini nahadi.<br />
Re-
folio 180r column 1<br />
Recrecerse algo. dzuchica yondacundita,<br />
dzuchica sayondacu<br />
tuvui.<br />
Recudir con renta. yonunaindi daha,<br />
yodzaqnoondi, yonundacandi<br />
daha.<br />
recibir. yosaindi yonihindi, futuro,<br />
quai.<br />
recebir la extrema vnction. yosacuvua<br />
tnunindi yonucuvua tnunindi,<br />
yonucoondaatnunindi, yosacoondaa<br />
tnunindi.<br />
recebir aceptando lo que se me manda.<br />
yosay yuhundi, yosaindatundi,<br />
fu quai, yosinindi tniño, yosinindi<br />
dzaha, fu. qni.<br />
recebir por entero. yonihi neendi,<br />
yonihi dehendi, yonihi canundi.<br />
recebir paga. yonihi yahuindi.<br />
recebir al que viene. yosayuhui ñahandi,<br />
fu. q. yosacañahandi, futu.<br />
quac, yosatnahandita, fu. qtnaha.<br />
yosatuhuañahandita ichi, futuro,<br />
qtuh.<br />
recebir merced . yonihitahuindi,<br />
yosaitahuuindi, futu. quai, yocai<br />
tahuindi.<br />
recelarse sospechando. yochihindatu<br />
inindi, yosaa tadzi inindi, yosaatuvui<br />
inindi, f. caa, yochihitnuni<br />
inindi.<br />
reçumarse el vaso. yotoo, yosinondoho,<br />
yosinotuvui yosinochii,<br />
yosihi.<br />
reçungar. respondiendo, yocaha nini<br />
yuhundi, yonadzadzavuandi,<br />
yocasicayandi.<br />
rechaçar. ñayotacuhuatusindi, yonacadzindi<br />
dudzuta.<br />
folio 180r column 2<br />
Rechinar. yocañe, yocasa, yocande,<br />
yocanda.<br />
red. ñono.<br />
red en que nace el niño. ñee dzoco.<br />
red de palos, como celoxia . tnucucua.<br />
redaño. dzaha, ñee dziyu.<br />
redimir, vide, librar.<br />
redimir el tiempo. yosaitniño huahadi,<br />
nicundevui ninundevui, yodzaqniñuhundi<br />
neequevui.<br />
redoblar. yonacanuvvuindi, yondaqtnanuvvuindi.<br />
redoma de vidrio. tindoho yuuyuyu,<br />
dzusa.<br />
redondo. tinduu.<br />
redondo como rueda. ticuta.<br />
redondo como coluna. ticoo.<br />
redrojo. sacuvuidzo dzinisi sacuvui<br />
dzondehe sadzinisi, sanduvui, sanicaiquevui,<br />
saniquindoo, sanicuvui<br />
tedzu.<br />
reduzir . yotasitnahandi, yodzatacandi,<br />
yotasicanundi, yodzaquevuitnahandi,<br />
yonatasitetundi.<br />
redropelo. idziquandaadichi, ydzi<br />
quandaandeye.<br />
referir como autoridad de la escriptura.<br />
yondacunahindi, yondacacachindi,<br />
yonacahuindi, yodzandacundi.<br />
reformar. yondadzasaandi, yonadzahandi,<br />
yonadzaha huahandi.<br />
refregar. yosihindaadahandi, yosihi<br />
ninondahandi, fu. quhu. yosaunino<br />
dahandi, fu, quu.<br />
refrenar. yodzaquehuindi sita, yodzatuhundi<br />
sita.<br />
refrenarse. yodzaquehuindi.<br />
Z 4 Re-
folio 180v column 1<br />
Refrescarse. yonduvui huisindi, yodicondi,<br />
yondatendi, yondevvui<br />
casindi, yondai tnaindi.<br />
Refrescar la tarde. yonandate quañeni,<br />
quanduvuihuisi, quana cuico<br />
tachi.<br />
Regaçar. vide arregaçar.<br />
Regaço. sacaandodzosite, sacaandodzo<br />
nuu site.<br />
Regalarse el muchacho con quien<br />
le da fauor yonduvui dzee inita,<br />
yonduvui huatu inita, yonduvui<br />
cuihi inita, yonduvui mani<br />
inita.<br />
Regalar derritiendo yodzandutandi,<br />
yodzandutundi.<br />
Regalar alagando yonacahandahuindi<br />
yoyocondi yonayocondi<br />
dzinita,<br />
Regalarse el nino con su madre haziendo<br />
que llora. yodzacuico nuusi,<br />
yosacu yechisi, yoquaquu nuusi,<br />
yonacuhua nuusi, ñoho sacu<br />
dzuqsi ñoho siña dzuqsi.<br />
Regar yosatendi, fut. cate, yodzaq<br />
coyondi.<br />
Regar con poca agua. yosate yavuandi.<br />
Regar con mucha agua. yosate camandi.<br />
Regar hortaliza. yodaqnduta: yosadzonduta,<br />
futuro. codzo, yocoñondi,<br />
yodzaqninindi duta saha<br />
huiyu.<br />
Regaton. tayndico tasi. vide recaton.<br />
Regañar. yonacasi nohondi yonacuchi<br />
yuhundi, yosiñandi ñoho sacudzuqndi,<br />
ñoho siña dzuqndi.<br />
folio 180v column 2<br />
Regir. vide gouernar.<br />
Regidor. vide gouernador.<br />
Reynado, satoniñe.<br />
Regoldar. yonadzadzayandi, yocanadzaya<br />
yyandi, yodzatnunandi.<br />
Rehazer. yondadza huii hoocandi,<br />
yondadza huatundi, yondadza<br />
huahandi.<br />
Rehen. sacootasi, sañoho siña, sanoho<br />
naa.<br />
Rehusar. yodzadzahandi, yodza coondi,<br />
yodzacoo ñuhundi yoquidzaquetendi,<br />
yodzatuhundi, yoquidzacata<br />
inindi, yoqudzahui<br />
inindi, yocuvui yahui inindi, yocuvui<br />
cata inindi.<br />
Reyr vn poco y sonreirse . yosacu<br />
nuu yocoo quacunuundi, yehe<br />
sacu yuhundi.<br />
Reir a la risa de otro yosacu nuu<br />
tnahandi, yosacundi nuu tnahandi,<br />
yosacundi nuuta, yosacu tnahandi,<br />
fu. quacu.<br />
Reir mofando de otro yosacundaa<br />
ñahandi.<br />
Reir demasiado. yosacu sacundi, fu.<br />
quacu, yosana tachi, yosacundi,<br />
yosihindi dzoquaha, yosacundi,<br />
yondayundi dzoquaha, yocana<br />
duta nuundi yosacundi.<br />
Regla. yutnu cuhua.<br />
Reglar. yonaqcuhuandi, yotniño cuhuandi.<br />
Regueldo. sasidza tnuna sasidza<br />
dzaya.<br />
Regularmente. tnuhu sinitnuni.<br />
Rejalgar. yucu sihi naha, yucusihi,<br />
yucu sani ñaha.<br />
Re-
folio 181r column 1<br />
Relamerse. yonayuvui yuhundi, yonayuvuindodzo<br />
ñee yuhundi,<br />
Relampagear yotasanino, yosiñe<br />
tecuiye, fu. cuiñe, yocoo cuiñe<br />
tecuiye, yosaanduta.<br />
Relampaguear de noche sin truenos.<br />
dzitnoo quaica ticuiye, dzi<br />
tnoo quaicasa, yosaanduta, dzo<br />
caa nihi quai saha andevui sayosaanduta.<br />
Relampago. sacuiñe tecuiye, sasaanduta<br />
tecuiye.<br />
Relatar. yonacanindi, yonacachindi,<br />
yonacahuindi.<br />
Relatar en suma. yonacani canundi,<br />
yonacachi canundi.<br />
Relatar processos. yonacahuindi<br />
tutu. l tacu.<br />
Relacion hazer de alguna cosa pasada.<br />
yondacu nahindi, yondacu<br />
cachindi.<br />
relentecerse. yocuvui huita, yocuita.<br />
relentecer. yodzacuitandi, yoquidza<br />
huitandi, f. cadz.<br />
religion. sacaa sañuhu, sayyo sañuhu,<br />
sasica huaha.<br />
religioso. dzutu sasica huaha . sasi<br />
caii, sasica sasiñuhu.<br />
religioso sacerdote . dzutu sandidzo<br />
ñuhu.<br />
reliquias de sanctos. yeque sanctos.<br />
relicario. sañoho yeque sanctos.<br />
relinchar cauallo yondayu, yosiña<br />
cauallo.<br />
relox. caa canda maa, caa cuhua.<br />
relox de sol. cuhuandi candii, sayo<br />
naha cuhuandi candii.<br />
relox andar, yosicocaa cuhua,<br />
folio 181r column 2<br />
yosico nuu, f. cuico.<br />
Relumbrar por reluzir yodziñu<br />
yotasa, yosaanduta, yotnoo yoyahi,<br />
yondii.<br />
Rellanada cosa, caa caandaa.<br />
Relleno. sasi tniño cahi nuu, sanisa<br />
coho chitu, cahi nnu.<br />
remanso de Rio. duta caa dzadzi,<br />
duta caa chitu. l. caandaa.<br />
remanso andar con remanso. yosahadzadzindi,<br />
yosahaquai, yosaha<br />
yaandi, f. qhu.<br />
remar. yodzacacanditnundoo yotehuindi,<br />
yodzaqhundi tnundoo,<br />
yodzacuitasiyo, yotzacaisiyo<br />
tnundoo.<br />
rematar quentas. yodzaqndehendi<br />
yodzandehendi, yodzasinondehendi.<br />
yodzasino cavuandi.<br />
rematarse quentas. yosandehe, yosinocoo<br />
yosinocavua.<br />
remate de la casa. yuu yosiya, yona<br />
cuiya, yuudzavui, yuu yoho,<br />
yuu noho huahi, yuu dzucua<br />
huahi.<br />
remedar. yositodzavuandi, fu. coto<br />
yosai taniñondi, fu. quay.<br />
remedar o ymitar a los de otra nacion.<br />
yonaquaindi day tucu ñuu.<br />
remediar lo dañado, yondadza huahandi,<br />
yonadzahandi.<br />
remedio no auer. ñahuisi cuvui,<br />
ñatuvuidzavua cuvui, ñatuvui<br />
dzavua cadza, huanihi huisi dzavua<br />
cuvui, huanihi inidzavua cuvui,<br />
huanihi tnani cuvui.<br />
remedio auer. yyotnani, yyo huisi<br />
cuvui,<br />
remendar vestidura. yyonatniñondi<br />
dza
folio 181v column 1<br />
dzama, yonatnemandi, yonacotondi<br />
tecoto,<br />
Remendon çapatero. tay natniñondisa,<br />
tai yonataandisa, tay natnemandisa.<br />
Remo. yutnu dzacacata tnundoo,<br />
yutnu tehui tnundoo,<br />
Remoçarse. yonduvui quachindi,<br />
yonduvui taquindi, yonduvui<br />
saandi.<br />
Remolino hazer. yocana tiyachi,<br />
yosico tiyachi, f. cuico.<br />
Remojar. yonatniñondasindi yotniñondoyondi,<br />
yodzandasindi, yodzandoyondi,<br />
Remojado estar. ñohondoyo, ñohondasi.<br />
Remolino de viento. teyachi, tiyachiticoo,<br />
tiyachi yosico cuta.<br />
Remolino de agua. duta yosico cuta,<br />
yosiconuu.<br />
Remolino hazerse en el agua . yosico<br />
nuunduta: yosico cutanduta.<br />
Remolino de cauellos . ydzindeye<br />
teye, idzininacuiyendaa, ydzinina<br />
cono ninitnaha.<br />
Remolinarse. yosicocuta, yosinondaa,<br />
yosicocuiñe, yosinonuu.<br />
Rempujar. yochihindahandi, yotaandahandi.<br />
Remudar. yonadzamaninondi.<br />
Remudarse los tamemes. yosinondodzo<br />
dzidzo, yodzaconondodzondi<br />
dzidzo,<br />
Rendirse el vencido. yosacuvuindi<br />
yuhundahata, yosaquehendi yuhundaha,<br />
f. qquehe.<br />
Renegar yonatuhu inindi, yondico<br />
cavua inindi, yodzaña cuiindi sa<br />
folio 181v column 2<br />
sinindisa, yodzacuita cuiindisa<br />
sinindisa.<br />
Renglon de escriptura. yuq.<br />
renombre. sanani, dzevui.<br />
renombre de linaje. sanani tay nisanu<br />
sanaha.<br />
renouar. yondadza saandi, yondadadza<br />
huisandi.<br />
renouarse. yonduvui huisa, yonduvuisaa.<br />
renouar edificio yonacani huahandi<br />
cum ceteris.<br />
renta. daha.<br />
reñir. yonaandi sihita, yocasindi<br />
sita.<br />
reñir dando vozes yocanandaa ñahandi,<br />
yocahandaa ñahandi.<br />
reñir los animales. yonaa ninote.<br />
reparar. yonadzaha huatundi, yondadza<br />
saandi.<br />
repartir. yodzasandi, yochihi tnunindi,<br />
yosaidzevuindi, yosai tnunindi,<br />
f. quai.<br />
repartir a cada vno de por si. yosahandidzee,<br />
f. cuhua, yosahanina<br />
ninandi, quaa quaa.<br />
repartir tequios. yosaha tniño ñahandi,<br />
fu. cuhua yotaa cuitendi,<br />
yotaa tnuni ñahandi, yosiidzevuindi,<br />
f. cuvui.<br />
repartir tributo o derrama. yotasi<br />
tnuni cuitendi daha.<br />
repetir, yonacachindi, yocachi tucundi,<br />
yosicoquai yondico quai,<br />
yonundico, yonu noondicondi.<br />
yosandicondi, f. qndico.<br />
repelar a otro. yotnohondiidzi, yodzaquachindi<br />
idzita.<br />
repentino o de repente. adberbio.<br />
dzo
folio 182r column 1<br />
dzohoondutuvui, dzotuvuini.<br />
Repecho. ytnu.<br />
Repicar. yodzacandechitondicaa,<br />
yodzacanda queye yodzacadzi<br />
chitondi, yotaa cahindi caa huitni<br />
huitni yodzacandandi caa.<br />
Repieto. sanichitu.<br />
Replicar. yocahacatucundi, yosico<br />
quai chitondi.<br />
Repollo de versa. yuvua, tinama, yuvuaniqni<br />
yuvuatinduu.<br />
Reposarse el coraçon. vide asosegarse,<br />
& yonucohodzadziinindi.<br />
Reposar. yonucavuandi, yondai<br />
tatundi,<br />
Reposado hombre. tay quai ini, tay<br />
dzadziini.<br />
reprehender. yonaandi sita, yonaa<br />
vhuindi sita, yoyuhuindita, yodzacoto<br />
yyo ñahandi, yocaha<br />
yyondi sita, yotniño tacundi<br />
inita.<br />
representar vide comedia.<br />
representar la yglesia las fiestas. yodzandacu,<br />
yodza coto ñaha, yodzanoo<br />
naha sancta yglesia.<br />
represada estar el agua. yonatacacanunduta,<br />
yonachitu nino, yosacuino<br />
sichi.<br />
represados estar negocios. yonatacacanu<br />
tniño yonatavuindodzo<br />
tnaha tniño.<br />
reprobar. yodzacuitandi.<br />
repulgar. yonatuvuindaandi, yona<br />
taandi yuhudzoo, yonacanundaandi,<br />
yosanundaandi, f. canu, yuhu.<br />
l. nuudzoo.<br />
requirir amonestando. yodzatuhua<br />
ñahandi, yodzandacu ñahandi,<br />
folio 182r column 2<br />
yotniño naha ñahandi, yocachi<br />
tnuhundi.<br />
requirir de amores. yodzacuvui ini<br />
ñahandi, yodzacaha ñahandi.<br />
res. ce ticachi. ee ydzundeque.<br />
resbalar, yocaandi, yocaandaandi,<br />
yocaaninondi, yocaanini sahandi,<br />
yocaandaa sahandi, yocaandodzo<br />
sahandi.<br />
rescatar comprar. yodzatandi, yosaindi,<br />
f. quai.<br />
rescatar librar. yotevui ñahandi,<br />
yodzacacu ñahandi, yodzandai<br />
dahandi.<br />
rescoldo. yaa deq, ñuhundeq , yaa<br />
ini, yaa ñuhu.<br />
resfriarse. yosivui casindi, f. quevui,<br />
yondicondi, yonduvui huisi.<br />
reseruar vide esento.<br />
resembrar. yochihindi quayu, yona<br />
cotondi quayu.<br />
resualadero. sandehui.<br />
residir. yyondi, yyo cutundi, yehendi,<br />
f, coo f. quehe,<br />
residuo, sanindoo.<br />
resina. dzusa. dzusa yehe.<br />
resinar la voluntad. yondico chihindi<br />
inindi yuhundahata, yona<br />
tniñondi inindi, yuhundahata,<br />
yonatasindi ynindi yuhundahata.<br />
resinar lo consigado. yonataa<br />
tnunindi.<br />
resistir. yodzatuhundi, yodzatnahandi<br />
, yosatuhuandi, futuro,<br />
qtuhua.<br />
resollar. ynino yoco yuhundi, yosinocasa<br />
tachi yuhundi, yonadzita<br />
tachindi, yonaquaindudzundi,<br />
yo-
folio 182v column 1<br />
yocana yoco yuhundi, yocai yoco<br />
yuhundi.<br />
Resoluerse. yosinocoo. yosinocavua,<br />
yocachindi.<br />
Resoluerse hinchazon. yocainini,<br />
yondai ninitnaha.<br />
Respecto tener al mayor, antes que<br />
haga o comiençe algo. yocuvuindatu<br />
inindi, yochihindatu inindi.<br />
respecto tener a alguno, hablando<br />
con el. yocainuundi, yonacoto yyondi<br />
yocoocotoñahandi, yonachihi<br />
inindi nuuta yondaye yotetendi<br />
nuuta, yochihi ñuhundi, yocoo<br />
nai nuundi.<br />
respirar, vide, resollar.<br />
resplandecer. yodziñu, yotasa, yondii<br />
nini.<br />
responder. yodzahuidzondi.<br />
responder a carta. yodzandicocavuandudzu,<br />
yodzadzevuindi dudzuta,<br />
yonadzahuidzondi nuuta.<br />
yonataandi tututa.<br />
respondor de la misma manera, o lo<br />
mismo que otro dixo yonadzadzavuandi.<br />
responder a alguno. yonacanendi<br />
dudzuta, yonadzahuidzondi, yonataandita.<br />
resquebrajarse. yosañu, yosacoho<br />
cuiñe, yondata, yotahui, yodzeenino,<br />
yotniñocuiñe.<br />
resquiçio. sainitniño cuiñe, sani sañu,<br />
sanindata, sanisacoho cuiñe.<br />
restañar o restriñir. yodzaquehuindi,<br />
yodzayechindi yodzandicondi,<br />
yosadzininondi, fu. cadzi.<br />
restriñirse. yonduvuicutuchisi, yotneechisi,<br />
yonacuico chisi.<br />
folio 182v column 2<br />
restituir. yonatniño yahuindi, yonatniño<br />
naandi, yonacuhuadi, yonacuhuanaandi.<br />
Restituir fama. yonadzahuatundi<br />
inita, yonucachindaandi, yonanahandiyuhu<br />
, yondaqndaandi<br />
tnuhuta.<br />
resuscitar, yonatacundi, yonandotondi.<br />
resusicitar actiuo. yodzandoto ñahandi,<br />
yodzatacuñahandi.<br />
retablo. naa sayondaa, naa sayehe<br />
toto, dzoco sanctos.<br />
restrojo, itu nidzacaita, itunisina,<br />
ytuninucavua nuna.<br />
resustir . yondavuandodzo, yocaa<br />
ndaa duvua,<br />
retardar a otro: yodzaquai ñahandi,<br />
yodzacacaquaindi.<br />
retardarse. yoquaindi, yoquaininondi.<br />
retener. yocootasiñahandi.<br />
retener apretando. yotnee nihindi,<br />
yotneecutundi.<br />
retesar las tetas. yondayadzecuindi.<br />
yonacutudzecuiña, yonduvui nihindodzoña.<br />
reteñir el metal. yocadze yocanda.<br />
retoçar. yodzadzequendi.<br />
retoñeçer el arbol. yonandedzi yutnu,<br />
yonacoco tnu, yocananumatnu,<br />
yocanandeye yutnu.<br />
retoño de arbol . yutnuninandedzindaa.<br />
retorcer . yonacuhu cutuhdi, yosihicutundi,<br />
yodzachiyondi, yona<br />
cavuacutundi.<br />
retorno de presente. sa natniño<br />
dzavua.
folio 183r column 1<br />
Rectatarse. yonucachi casindi, yocachindaandi,yonudzadzamandi<br />
dudzu.<br />
Retraerse a la yglesia. yosino yocacundi,<br />
yotahui inihuahi ñuhu.<br />
Retraerse apartarse. yosico cuiñendi.<br />
Retraerse o retirarse en batalla. yonuhudzumandi,yondaidzumandi,<br />
yondicocavua dzumandi, yodicocavua<br />
yecundi, yondicondi,<br />
yondicocuiñe chiyondi, yosico<br />
nai chiyondi.<br />
Retraimiento de mugeres huahi<br />
yondiyu saysisiyonahadzehe.<br />
Reuanada de pan. eedzee dzita, ee<br />
tandadzita ee nuu yuchidzita.<br />
Reuanar. yodzeendidzita, yosandandidzita,<br />
fu. canda.<br />
Reuelar. yodzatuvuindi, yodzasino<br />
tuvuindi, yodza cutanino tnuhundi,<br />
yodzandai tuvuindi, yosinocachindi,<br />
yonanahandi, yocachi<br />
tnuhundi.<br />
Reuender. yondicotasindi, yonadzicondi,<br />
yonacahandi dahui.<br />
Reuerencia. sacoo tniñosite sacanusite.<br />
Reuerencia hazer doblando la rodilla<br />
yocoo tniño sitendi, yodza<br />
cayenini sitendi.<br />
Reuerencia hazer acatamiento. yocoo<br />
nai nuundi, yocoo cuitanda<br />
yendi.<br />
Reuerencia acatar. yochihi ñuhundi,<br />
yoquidzacanundi, f cadz, yocaha<br />
ñuhundi, yocoo cotondi,<br />
yosai ñuhundi.<br />
Reuerenciar a Dios estar con reue<br />
folio 183r column 2<br />
reverencia delante de Dios. yotniño<br />
naha yotniño dzevuindi, yonacoto<br />
yyondi, yonatetendi, con los<br />
demas, nananDios.<br />
Reues de ropa. satasi inisi chisi.<br />
Reuerdecer, yonduvuicuii, yonandedzi.<br />
Reuma. duta cani dutandehui.<br />
Rexa. yutnu cucua, yutnundeque,<br />
caatnucucua.<br />
Rexa para arar. caa cutu itu, caa situ,<br />
caa yaca.<br />
Rezar. yonaquatundi , yonacaha<br />
ñuhundi.<br />
Reziente pan. dzitahu ita.<br />
Reziente cosa fresca, dzonee saa dzo<br />
neeñuhu, dzohuii yehe dzoneeyy<br />
Rezar baxo entre dientes yonaquatu<br />
cayandi. l. yuhundi.<br />
Rezia cosa como madero casi, davua,<br />
datnu yucau, dacui tnu, dai<br />
tnu, dzii yutnu.<br />
Rezio como cuero. dzii cutu.<br />
Rezien nacido como el maiz. huiyu<br />
nisinocoto huiyu nisino iño huiyu<br />
nisinocuiñe.<br />
Rezio ser. yocuvui datnundi, yocuvuindaindi,<br />
yocuvuindodzondi.<br />
Rezio estar yyodatnundi, yyohuahandi,<br />
yyondaindi, yosaandi. yyo<br />
camandi, yyo yachindi.<br />
Rezio como para atar. nohi.<br />
R. A N T E I.<br />
Ribera de mar. yuhu yuta canu<br />
yuhunduta.<br />
Ribete. ticoo.<br />
Ribete hechar yosanindi ticoo. yo<br />
sa
folio 183v column 1<br />
yosanindaandi ticoo, yosanindi, yo<br />
saqndaandi ticoo. f. caq.<br />
Rica vestidura. dzono cuito, dzono<br />
huii, dzono huaha.<br />
rico pueblo quetiene muchas cosas.<br />
ñuu quaha, ñuu caadzico,<br />
ñuu caa ndaa.<br />
rico en eredades. tay ñacutu, tay<br />
yyocutu ini, tai yyondai ini.<br />
rico hombre. tai yosaicata. tai yocaya,<br />
yoquahanino, tay quicodzo<br />
maa, tai yyo yocacundita maa,<br />
tai yyoquicayanino maa, tai yocuvui<br />
sicaitu, tai yocivui nanu<br />
huahi.<br />
rico en todo tay nihiini, tay saicata<br />
ini, tai yyo huahadzico.<br />
rico ser. yonihi inindi, yocuvui ñacutundi,<br />
yosaicatandi, f. quay, yocuvui<br />
huahadzicondi<br />
rienda. ñee saquehe yuhu cauallo.<br />
riesgo. sacuvui cana, sacuvui neni.<br />
rifar o rixar los cauallos. yosiñate.<br />
yosiñadzuq, yonaate.<br />
riguroso. tay dzichi ini, tay ñandahuiini,<br />
tai yyo ini tay dzaaini.<br />
rima o rimero. sacani yucu canu, sa<br />
yyo yucu.<br />
rincon. natnanu.<br />
rincones tener la casa . yosiconuu,<br />
yosicotnanu huahi.<br />
riñon. duchi.<br />
riñonada dzaha duchi, dzaha ñoho<br />
dzucu duchi.<br />
rio. yuta.<br />
rio que se seca a tiempos. sichinduta<br />
sichinduta ñuhu.<br />
rio arriba yr. yondaa nuundi yuta,<br />
yosaa nuundi yuta.<br />
folio 183v column 2<br />
rio a baxo. yocai nuundi yuta, yondai<br />
nuundi yuta.<br />
ripio. yuu quachi, yuu site.<br />
riqueza. sanihi ini.<br />
risa. sasiquacu.<br />
risueño. tay sacu, tay dzihi yuhu, tai<br />
sacu sacu.<br />
risco depeña. toto nanu.<br />
ristra de ajos. yoho tenaqmi yetu.<br />
ristras hazer. yodzuhuandi, yotnaandi<br />
yoho, yotnaandi yetu.<br />
R. A N T E O.<br />
Robar. yodzuhundi, yoquidza<br />
cuinandi.<br />
robar salteando, yonamañahandi<br />
yotasi huichi ñahandi, yosai queyendi,<br />
futu. quay, yonama nino<br />
ñahandi.<br />
robar muchos a saco mano. yocateta,<br />
yocatendaa ñahata, yocate nino,<br />
yosidzoninota, futu. cuidzo,<br />
yocatandaa ñahata, yodza<br />
sihita.<br />
robar lo publico que es de comunidad.<br />
yodzuhundi sasi yuvuitayu<br />
yondai nahindi sasiyuvuitayu.<br />
robador. tai cuina, tay dzuhu, tay<br />
yosacondaha, tay quidzandaha,<br />
tay quayendaha.<br />
roble. yutnuyata, yutnuyaa.<br />
roca en la mar. totoyuta canu, toto<br />
yondiyu ninoyuta canu, toto inino<br />
yuta canu.<br />
roçar, yosandandodzondi, fu. cand,<br />
yodzaqcoyondi, yodzaqcavuandi,<br />
yotneendodzondi.<br />
roçarse el cauallo. yosaaquehe tnaha<br />
ha
folio 184r column 1<br />
ha sahate, yosicondaa tnahate,<br />
yosaanduu tnahate, yosaquaatnaha<br />
sahate.<br />
Rociar algo con la boca. yotevuindiduta,<br />
cayani yotevuindiduta,<br />
tiyaa yotevuindi duta,<br />
rociar algo. yodzandavuandaandi<br />
duta, yosatendaandi duta, futuro,<br />
cate, cayacayanduta yosatendodzondi<br />
duta, yodza coyondaandi<br />
duta.<br />
rodar como la vola. yondii, yotuvuindaa,<br />
yosicotuvui huaha, futuro,<br />
cuico, yondiindodzo quana,<br />
yotuvuininoquaha.<br />
rodar hazer hechar a rodar, yodzandiindi,<br />
yodzandii ninondi, yodzacuico<br />
tuvuindi, yodzatuvuindi.<br />
rodear. yodzacaiduundi, yodza<br />
cuiconduundi , yodzacuicondaandi.<br />
rodear camino. nuquaa dequaandi<br />
nucanudecanundi, nucuico decuico<br />
yoscandi. es en camino<br />
que ba dando bueltas.<br />
rodela. yusa, yusadzahui, yusasidzo.<br />
rodear camino. yosacuicondi, f. qcuico,<br />
yosaquaandi, f qquaa.<br />
rodeo de camino. ychi yosacuico,<br />
ichi yosaquaa.<br />
rodezno de molino. yutnu cuta dza<br />
cuico yodzo duyudza cuico<br />
yodzo.<br />
rodilla. site, dzequesite, sobre la todilla,<br />
tnaasite debaxo vn poco<br />
de la rodilla.<br />
rodilla hincar. yocoocani sitendi,<br />
yocoo tniño sitendi, yocoo cui-<br />
folio 184r column 2<br />
cuiñe sitendi.<br />
rodrigar arboles. yochihi naindi,<br />
yochihituvuindiyutnu, yochihindi<br />
naitnu, yosanindi day yutnu,<br />
fu. cani .<br />
rodrigon. yutnu quehe tuvui, quehendai,<br />
quehe nai.<br />
roer. yosasindaandi, yosasindodzondi,<br />
yosasininondi, f. casi.<br />
rofian. tay sandaca ñahadzana, tay<br />
sasini, tay sanoo tay quadze.<br />
rrogar al ygual. yonaquatundi.<br />
rogar. yonaquatundahuindi, yona<br />
cañu yonatatundi nuuta.<br />
rollizo. ticoo.<br />
rollo yutnusatacaañaha, yutnudza<br />
quana ñaha, yutnu yondaandevui.<br />
romance. dzaha castilla, dudzu<br />
castilla.<br />
romancear o romançar. yosico nahindidudzu.<br />
yosiconahindi yuhu<br />
yodzacuico cavuandidzaha,<br />
yosico caqndi, yodzacuicocuisindi.<br />
romadizo quahidzitni, quahi cayu.<br />
quahi dzayu.<br />
romero que va en romeria, tai yosicandatu<br />
ñuu sica.<br />
romper batalla. yosatnahandi yahi<br />
yuhua, yocaandiyahi yuhua, yosivuindi<br />
yuhua yosanindi ychi yahi<br />
yuhua, f. qtnaha, f. qvui, f. cani.<br />
romper batalla en campo. yotasi sahata<br />
sahatnaa, sahayecu, yondoyo<br />
tatnu yusa, yodzatnahandi ñadzaa<br />
ñatnañu yecu.<br />
romper. yondatandi.<br />
romperse. yondata, yotanda,<br />
ron-
folio 184v column 1<br />
Roncar. yoquetedzitnindi, yocaha<br />
dzitnindi, yocatnedzitnindi, yoquidzindatnendi,<br />
f. cudzu.<br />
Roncamente dar vozes. yocanandasandi<br />
yocana tnuyoo, yocana<br />
naña, yocanandadzi yocanandadzi,<br />
yocanandandendi. para hablar<br />
añadiendo el verbo yocaha<br />
Roncha. dusa sayocana.<br />
Ronchas salir . yocana cuitandusa<br />
ñee, yocanacuita tecuiñonee, yocanandusa<br />
yotnani ñee yosacoho<br />
nene tnani . quando tienen<br />
sangre.<br />
Rondar. yondaa ñuundi, yonditondi<br />
yondaandichi ñuu yosinonuundi.<br />
yosiconuundi niñu.<br />
Roña. deye, tecata,<br />
Roñoso. tay ñee deye, tai yocana<br />
tecata.<br />
Ropa. dzoo dzono.<br />
Rosa. ita.<br />
Rosa por abrir ytandetu, ita ninduu<br />
Rosa abierta. ita nisaa, ita nindeca.<br />
Rosca. dzitacuta dzitaindii yavui.<br />
Rosquilla. dzitacuta quachi, dzita<br />
huidzi.<br />
Rostro. nuu, del señor. nana.<br />
Rostituerto enojado estar. yodzoondisita,<br />
dzumadzeque yyo yuhundi<br />
nuuta yosini ñahondita,<br />
ñehedzoho yyondi sihita yndita<br />
ñahondi sihita f. cuindita.<br />
Rostro boluer a vn lado, yosiconai<br />
nuundi yosico cotondi,<br />
Rostro boluer enojado. yosicocata<br />
dzequendi nuuta.<br />
Rostro boluer mirando enojado.<br />
yosicocotoyyondi. l. dzaa l. dzichi<br />
folio 184v column 2<br />
. l. satu.<br />
Rostro boluer mirando con piedad<br />
yosico cotondahui ñahandi, yondicocotondahui<br />
ñahandi.<br />
Roxo. tay ydzi yaha.<br />
Rostro triste. tay yyondehui nuu,<br />
R. A N T E V.<br />
Ruby piedra, yuu quaha, yndii<br />
nini.<br />
Rudo de yngenio. tay dzitnu<br />
ini, tayndatne ini, tay ñacasi ini,<br />
tay ñacasi tay huasiini.<br />
Ruda. yucu saha, yucu ñahadzehe<br />
yucudzayu castilla.<br />
Rueca. yutnu sacodzo cachi, yutnu<br />
dzucu nino cachi.<br />
Rueda de carreta yutnu cata cuta.<br />
Rueda qualquiera. tecuta,<br />
Rufian vide rofian.<br />
Ruga. teye deye, saninucooyucu, sa<br />
ninucoo teye.<br />
Rugarse vide arrugarse.<br />
Rugir las tripas. yosacu quete chisi,<br />
yosacu tedzoco chisi.<br />
Ruido hazer. yodza catnendi, yodza<br />
nehe, yodzacañandi, yosasa sahadi<br />
yodzacañendi.<br />
Ruido hazer con los dientes. yona<br />
casi nohondi, yonacasi nañe nohondi<br />
yodzanañe nohondi.<br />
Ruido hazer madera que se quiebra.<br />
yocanda yocande yocañe.<br />
Ruido hazer cosas quebradas. yocanda<br />
yocadzi yocasa.<br />
Ruido hazer el Rio quando viene<br />
de avenida yocanu, yocatne, yosacu<br />
yehe cayu, yehe sacunduta.<br />
Ruido
folio 185r column 1<br />
Ruido hazer el raton yodzacañate<br />
yodzacañete.<br />
Ruido hazer los arboles con el viento.<br />
yocayu, yocañeyutnu, yocatne,<br />
yosacu yutnu, yehenehetnu.<br />
Ruin hombre. taidzana, tay yehe<br />
quahi,<br />
Rumiar el ganado yonacasivvuite,<br />
yonacasindihite yonana nuudzuqte,<br />
yosasite, fut, casi, yonatadzi<br />
yonacasite.<br />
Ruuia cosa. quaa, yaha.<br />
Rumor de nueuas. yehendudzu tacutnuhu<br />
ñuu, dudzu yotacunino<br />
ñuu, tnuhu saatacu ñuu.<br />
S. A N T E A.<br />
Sabado. quevui iño.<br />
Saber yosinindi, yosinitnunindi,<br />
fu. qni, yonahandi.<br />
Saber algo de cierto. yonahandi yonahatnunindi,<br />
yonaha yundi, yonaha<br />
casindi.<br />
Saber perfectamente yonaha casinidi,<br />
yonahacuitendi mihindi<br />
Saber en cosas diuinas tuhuandi dudzu<br />
ñuhu, yonahandi sasi ñuhu.<br />
Saber lo que otro tiene en su pecho<br />
yotuvuitnuni sindi, sañono inita,<br />
sinitnunindi inita.<br />
Sabio. vide abil.<br />
Sabio que siente las cosas. tay sini<br />
tnuni ini, yosaqni ini, tay yosaatuvui<br />
ini, tay yosaatadzi ini.<br />
Saber el manjar. yosaha adzi dzico<br />
yosini adzindi yosaquehe dzi<br />
yuhundi, yotuvui adzi sindi, tener<br />
sabor<br />
folio 185r column 2<br />
Sabina tnuyuq.<br />
Sabor de manjar. saadzi. sadzico.<br />
Saborearse. yoquidza adzi dzaidzi<br />
yuhndi yoquidza huico yuhundi,<br />
fu. cadza<br />
Sabroso ser manjar. yocuvui adzi<br />
yocuvui adzi.<br />
Saco itne canu.<br />
Sacabuche. cutu ñoho maha, cutuyondiye<br />
cutu yondaa nuu.<br />
Sacar algo afuera. yodaacaindi, y si<br />
es de caxa, yocana nahindi.<br />
Sacar lana de almohada. yocanandidzondi,<br />
yocanacoyo yocananahindi,<br />
yocananaindi, cosas pequeñas.<br />
Sacar algo para afuera desechandola.<br />
yodzacanacayuandi, yodzacananditandi,<br />
yodzacuitandi.<br />
Sacar tierra de cimientos yosidzo<br />
ninondi ñuhu, futu. cuidzo, yocanandidzondi<br />
ñuhu, yocaininondi<br />
ñuhu.<br />
Sacar desenterrando muerto. yonananahindi,<br />
yocananahindi, yondai<br />
nahindi deye.<br />
Sacar la lengua. yodzacaicuita yaandi,<br />
yodzacuicuicondi. yodzacai<br />
yaandi, vn poco.<br />
Sacar demonios. yodzananandi demonios.<br />
yonananahindi, yotasindi<br />
demonios, yondaitevui ñahadi.<br />
Sacar clauo yodzandaindi, yodza<br />
caindi.<br />
Sacar vna cosa de otra, yotavuandi<br />
yonatavuandi.<br />
Sacar agua por alquitara. yodza toondi,<br />
yodzacai nininduta.<br />
Sacar el aire de la bota. yodzananandi<br />
tachi, yodzacaindi tachi.<br />
A a sa-
folio 185v column 1<br />
Sacar lumbre con artificio de palos<br />
yosaundi, yosauninondahandi, yodzacaindi<br />
ñuhu.<br />
Sacar fuego con pedernal . yodzacai<br />
ñuhundi.<br />
Sacar diente o muela yocananahindi<br />
noho, yodzacai yocainahindi.<br />
Sacar regla general haziendo execupcion<br />
yodzacai cohondi, yodzacai<br />
ninandi, yodzacaiquaandi, yodza<br />
cainanondi.<br />
Sacar algo con la mano, asiendo della.<br />
yocahindidzondi. (nuu.<br />
Sacar mancha. yodzandoondi, sanisaanuu<br />
Sacar agua de pozo. yonatavuandi<br />
duta, yocananahindi duta numa.<br />
Sacar esipina. yonatnondi iño yona<br />
tavuandi yondainahindi.<br />
Sacar a alguo de las manos de otro.<br />
yodzandai ñahandi, yondai nai<br />
ñahandi yuhundahata, yonaquacaqueye<br />
ñahandi, yonadzita queye<br />
ñahandi.<br />
Sacar la verdad por fuerça. yodzacaha<br />
ñahandi, yodzandaindi yuhuta,<br />
yodzita ninindudzuta, yotaa<br />
yecandi dudzuta.<br />
Sacar de grillos o prision. yonana<br />
nahindicaa ñoho, yonatavuandi<br />
caa, yodzandaindi caa ñoho.<br />
Sachar o escardar. yonadzayaandi<br />
ñuhu yositundodzondi, fu. cutu,<br />
yonadzatayandi.<br />
Sacre. sasa.<br />
Sacrificar. yoquidzandi huico, fu.<br />
cadz, yocahahuicondi, yodzacoondi<br />
quevuindeye, para los muertos.<br />
Sacristan tay yondaa sacristia, tay<br />
yondaa sasi ñuhu.<br />
folio 185v column 2<br />
Sacudir yoquedzendi.<br />
Sacudir poluo de libros yodzaquachindi<br />
ñuyaca, yodzandachindi<br />
yonatevuindi ñuyaca yonacanindodzondi<br />
ñuyaca.<br />
Sacerdote dzutu sandidzo ñuhu.<br />
Sacerdote mayor de los Indios en<br />
su gentilidad naha niñe,<br />
Sacerdote menor de los tales. tay<br />
saque.<br />
Saeta duvua.<br />
Saeta tirar. yodzandaindi duvua.<br />
Sacudir la mariposa las alas en el<br />
suelo, o la gallina quando la matan.<br />
yosanicatate, fu, cani, yocuvuicaña,<br />
yonehe yondayute.<br />
Saetera. yavui yndii huahi.<br />
Sagrada cosa, sayy. sañuhu, sanicuvui<br />
yy.<br />
Sagrario satnu sañoho dzica sancto<br />
sacramento. dzoco ñuhu dzoco<br />
sancto sacramento.<br />
Sahornarse yosahandi, fu, saha, yotniño<br />
tnaycaca, yotniño yoco.<br />
Sahumar. yodzasahandi cutu, yochihi<br />
ñumahuidzi, yodzatnanindi<br />
dzusa.<br />
Sahumarse. yonuquehendi ñumadzusa,<br />
yotnunindi cutu.<br />
Sayal. dzoo coco.<br />
Sayo. dzono. (yo.<br />
Saya de muger. dzamayuhucuta dziyo<br />
Sal. ñee.<br />
Salar. yochihindi ñee, yodzaquevuindi<br />
ñee, yodzahandi ñee, yodzacaa<br />
nuundi ñee,<br />
Salada cosa como potaje. yosaha<br />
ñee, vhua, saha ñee adza.<br />
Sala. huahi cani, huahi caa cani.<br />
Sala-
folio 186r column 1<br />
Salario. yahuita, tahuita.<br />
salario dar. yotasindi yahui, yosahandi,<br />
fu. cuhua.<br />
salamanquesa. tiyechidzaa, cooquacu<br />
cooqhuaco.<br />
salir de casa agena para yr a la propria.<br />
yondaindi.<br />
salir de casa propria para la agena.<br />
yocaindi.<br />
salir como quiera. yocaindi.<br />
salir a resicebir al camino yosacotondi<br />
ichi, fu. qcoto yosayuvuindi<br />
taichi, yosatuhuandi ichi, futu.<br />
qtuhua, yonutnahandi ichi, yosa<br />
tnahandi ichi.<br />
salir para ser visto. yocaicacandi, yocai<br />
naha nuundi, yocaituvuindi.<br />
salir el rio de madre. yocai canunduta,<br />
yonucutunduta, yosacavuanduta<br />
nuu yodzo, yosidzondita, yosidzocavuanduta<br />
yocai, futuro.<br />
cuidzo .<br />
salir la semilla. yosita, fu. cuta, yocana,<br />
yosinocoto.<br />
salir a luz algo. yondaituvui yosino<br />
tuvui, yotuvui yonatuvui, yosita<br />
nino, yositandodzo, fut. cuta, yonasinotuvui.<br />
salir humidad. yosinocasi, yosinoco<br />
yo, yosino huidza.<br />
salir como el agua hazia arriba, de<br />
manantial. yocana coyonduta,<br />
yocanaquete, yocanacavua, yocanacuidzo<br />
yocanandita.<br />
salir de alguna parte huyendo . yocaicohondi<br />
salir de lo intimo. yondai nini.<br />
salirse la vasija, reçumarse o yosihi<br />
yocai nininduta, yotoonduta ha<br />
folio 186r column 2<br />
Salir con miedo. yocai cono yyondi<br />
yocaicono yoyuhuindi<br />
Salir el xilote . yotahui idza, yosaa<br />
idza, yocanandaa idza . yocaindaa<br />
idza.<br />
salina. sayocuvui huaha ñee, sayocana<br />
ñee, ytu ñee.<br />
salitre. ñuhuvhua, ñuhuadza, ñuhu<br />
ñee.<br />
salitroso. sayehe ñuhuvhua.<br />
salitral. sayotuvui ñuhuvhua, sa<br />
ñoho ñuhu vhua. saisi ñuhu<br />
vhua.<br />
saliua. dzee, dutadzee.<br />
salmuera. duta ñee, duta dzadza<br />
ñee.<br />
salobre agua. duta vhua, duta<br />
adza.<br />
salpicarme el agua por dar en ella<br />
golpes. yondavuandaanduta dzoondi,<br />
yoquetendaa dutadzoondi, yocoyondaanduta<br />
dzoondi.<br />
salpicar. yosatendodzo yondavuanduta,<br />
yondavuacayanduta, yosita<br />
yavuanduta.<br />
salsa para el manjar, sacasitnaha,<br />
quete,<br />
saltar. yondiyondi, yondavuandi,<br />
yosandiyondi, yosandavuandi,<br />
futu qd.<br />
saltar la brasa, o centella sobre otra<br />
cosa. yocandendaa ñuhu cayu,<br />
yositandaa ñuhu cayu, yositacoyo<br />
yondavuandaa ñuhu.<br />
saltar las astillas. yondavuandaa sahi<br />
yutnu, yondoyondaa, yocaindaa<br />
yocachindaa.<br />
saltar el coraçon . yocatni inindi,<br />
yonehe inindi, yocanda inindi,<br />
A 2 2 yo-
folio 186v column 1<br />
yonehe yondayuinindi, ita nehe<br />
ini, ytacatni ini.<br />
Saltar el macho sobre la hebra. yosañu<br />
tnahate. f. quañu, para aues.<br />
yosiñete, futu. cuiñe. yosiñe tnahate<br />
para cauallos y otros animales.<br />
Saltar hazia arriba yosaandavuandi,<br />
yosaanditandi, yosaandavua<br />
nino, yasaanavuandodzondi,<br />
futu caa.<br />
Saltar de arriba yondiyoninondi.<br />
Saltar hazia tras. yondiyodzumandi,<br />
yondiyo satandi.<br />
Saltar hazia otra cosa. yosaandavuandi<br />
nuusi, fu: qnd.<br />
Saltar resurtiendo yocoo casa yonde<br />
casanino yondenduvuanino,<br />
yonduvuanino.<br />
Saltar a los ojos yondavuandaa<br />
nuundi.<br />
Saltar en otra cosa . yosaandavuandodzondi,<br />
f, qnd.<br />
Saltar allende yosandidzondi,<br />
yosidzocavuandi, yosidzonditandi.<br />
Saltar y correr, yendo de priessa.<br />
yondiyocavuandi, yondiyo quachindi.<br />
Saltar los ojos. yocande nuu, yocanacavua<br />
nuundi.<br />
Saltear yonamañahandi, yosaacuitañahandi,<br />
yosaiqueyendi, sasi<br />
maita, yosadzindi ichi, fut. cadzi.<br />
y para muchos. yotatendaañahata,<br />
yocatendaañaha.<br />
Saludar. yoyuhui canu ini ñahandi,<br />
yoyuhuiñahandi, yodzacanu ini<br />
ñahandi.<br />
folio 186v column 2<br />
Saludarse el vno al otro . yoyuhui<br />
canu ini tnaha, yodza canu ini<br />
tnahandi,<br />
Saludar al que me saluda. yonatniñodzavandi<br />
dudzu canu ini, yonadzahuidzondi<br />
dudzuta, yonadzahuidzonaandi<br />
dudzuta.<br />
Salud. sandai sandatnu, sacoondai,<br />
sacoondatnu.<br />
Saludable cosa sayositanini, sayocuvui<br />
huatu, sacuvuindatu, sayosatnaha,<br />
sayotnuma .<br />
Salua hazer en la comida. yositotnunindi<br />
sacasi, yosasitnunindi, fu coto,<br />
fu. casi.<br />
Saluacion. satavui ini, sa cacu sa<br />
caicuisi.<br />
Saluador yyayotavui ñaha, yyatavuindodzoñaha<br />
, yyayodzacacu<br />
ñaha.<br />
Saluarse. yocacu, yotavui ini, yocaicuisindi,<br />
yocacu yosino de algun<br />
peligro.<br />
Saluar a otro yodzacacuñahandi, yodzacacunino<br />
ñahandi, yocahiquevui,<br />
yocahinditoñahandi, yotavuiñahandi.<br />
Saluados. dzoo yachi, sañe.<br />
Saluaje tay yehe yucu, tay sasicayucu.<br />
Saluonor dziyu.<br />
Saluia. yucundavua, yucuyuvui.<br />
Sana cosa. huaha, dai saña nitevui<br />
Sano hombre. tai datnu, taindai,<br />
tai huaha.<br />
Sanar de alguna enfermedad. yondahandi,<br />
yonduvui huahandi<br />
Sanar a otro . yodzandaha ñahandi.Sa-
folio 187r column 1<br />
Sanar algun tanto. quandequai ini,<br />
nindequai ini.<br />
Sanar de alguna pudrecion de miembro.<br />
ninde noho ñee, ninanachitu<br />
coño, ninduvuindaa coño.<br />
Sanar de algun encogimiento de<br />
miembro. ninacuita tuchi, ninacaatuchi.<br />
Sanar de quebradura de braço o<br />
pierna. ninde coho tnaha yeque,<br />
ninucoho tnaha yeque, ninucuiñendaa.<br />
Sanar de los ojos enfermos. ninandusa<br />
nuundi, ninacoto casi, ninduvui<br />
casi.<br />
Sancochar carne. yodzacaa nuu yocondi<br />
coño,<br />
Sangrar. yodzacaindi neñe. yochihi<br />
yuchi, yodzaquevuindi yuchi, yo<br />
tuvuindi yuchi, yoqunindiyuchi.<br />
Sangre. neñe.<br />
Sangradera. yuchituvuindaha.<br />
Sangre recogida por golpe. neñe<br />
tnani, nisacoho neñe tnani, nitadzi<br />
nini.<br />
Sangriento, o ensangrentado. sayondichineñe,<br />
sanisaa nuu neñe.<br />
Sangre lluuia, sacoonee cani neñe<br />
siñahadzehe, sayocoyo nee cani<br />
neñe siñahadzehe, quahi duvua<br />
yoo, quahi saquehechita, quahi<br />
yocoyo neñe.<br />
Sangre corrompida. neñe sisa quehechita<br />
Sangrentar. yodzacaanuundi neñe<br />
yodzandichindi neñe, yodzacatundi<br />
neñe, yosaqndi neñe, futuro,<br />
caq.<br />
Sangraza, dutadzaha.<br />
folio 187r column 2<br />
Sanguijuela. cooñana, cooyosivui<br />
ñaha, cooquedze.<br />
Sancta cosa. saii, sahuaha, sañuhu.<br />
Sancta y sagrada. sanicuvuiyy, saniquidza<br />
ñuhuta.<br />
Santificar. yoquidzayyñahandi, yoquidzandoo<br />
ñahandi.<br />
Sanctiguar por bendezir. yoquidzayy,<br />
yoquidzañuhundi , futuro.<br />
cadz.<br />
Santiguarse. yotaatnunindi tnaandi,<br />
yotaatnunindi maindi.<br />
Sanctos los que esta en el cielo. yya<br />
nicanandita, yyanicai cuiñe, yya<br />
nicanano qua nuhuyaandevui.<br />
Sapo. tiyahuadzecui.<br />
Sarmiento de vid. daha yutnundayayoho.<br />
Sarna. deye.<br />
Sarnoso. tay nicanandeye.<br />
Sarpullido. deyetnai, deyeticata.<br />
Sartal de cuentas . dzequecaanduhua.<br />
Sastre. tai quicu, ñahuisi quicu.<br />
Satisfazerme de algo. yocuvui huatuinindi,<br />
yocuvuindaa inindi.<br />
yondaa nuu inindi, yonucoho<br />
inindi.<br />
Satisfazer a otro, yondadza huatu<br />
ini ñahandi, yodzandaa nuu ini<br />
nahandi, yodzasisininiiniñahandi,<br />
yondadzadzee ini ñahandi,<br />
Sauañon. sacahui saha, sandadzu<br />
saha, sa sañu saha, sandata<br />
saha.<br />
Sauana de cama. dzooyadzi. sacavuandihi.<br />
Sauco arbol. yutnu cate.<br />
Sauçe. yutnu ñuu.<br />
A a 3
folio 187v column 1<br />
S. A N T E E.<br />
Seca cosa. saniyechi.<br />
Seca cosa mucho sanicaña.<br />
Secar al sol, yodzayechi dicandii,<br />
yonadzayaandi, yodzadzaandi,<br />
yodzayechindi quandii, yonadzaqnindi<br />
cani.<br />
Secar al ayre. yodzadzucundi tachi,<br />
yodzaqni tachi<br />
Secarse yoyechi, yonayechi, yonayaa.<br />
Secarse el maguei, despues de auer<br />
dado la miel. yocatne yavui.<br />
Secar lo mojado. yoquidzayechindi,<br />
yoquidzayaandi, yoquidzandadzondi,<br />
fu. cadz.<br />
Secreta cosa. sayuhu sandoyo.<br />
Secreto hombre. tai cutu yuhu cutu<br />
ini ñohomaaini.<br />
Secreto tener. yosadzinino inindi,<br />
dzoñohocainindi.<br />
Secretamente, dzoyuhuni, dzoninini.<br />
Secretamente lleuar algo. yonaininindi,<br />
yonai yuhundi, yonaidoyo<br />
yonaidihindi. fu. canai.<br />
Sed. sayechinduta, sayaanduta, sasihidzoconduta.<br />
Sed tener de algo que desea. yoyechi<br />
yoyaandi.<br />
Sed tener yosihidzocondiduta, yoyechindi<br />
duta.<br />
Seda. yuhua seda.<br />
Seda torcida yuhua nicavua.<br />
Seda floxa. yuhua huita.<br />
Sedal para pescar. yohotnee tiyaca<br />
tavuatiyaca.<br />
Segar. yosanundi huiyu, fu. canu, yo<br />
folio 187v column 2<br />
yodzacaindi huiyu, yotahuindi huiyu,<br />
yosandandi huiyu.<br />
Seguir acompañando yosandicondi,<br />
futu. qdico, yondicoñahandi,<br />
yodacandita.<br />
Seguir el rastro de las pisadas. yona<br />
quaindi sahata, yehendicondi sahata,<br />
futu, quehe, itandicondi sahata,<br />
futuro. cuita, sananducundi<br />
sahata.<br />
seguir a otro ymitandole. yehendicondi<br />
sita, f. quehe, yositodzavuandi<br />
sita, futu. coto, yosaitaniñondi<br />
futu. quay.<br />
seguir al señor yondeñuhundi, fu.<br />
condehe.<br />
seguir el perro a su amo ytandico<br />
nina stohote yondicote, f. condico<br />
yosandicote, fu. qnd.<br />
seguir de lexos. ytandico sicañahandi,<br />
fu, cuita, yondico sicañahandi,<br />
sandico sicañahandi.<br />
seguir los mandamientos de Dios.<br />
yondaayondicondi huidzodzahan-<br />
Dios. fu. condaa, f. condi.<br />
segun, aduerbio. dzavuatnaha.<br />
segundo. sacuvui vvui.<br />
seguro, descuidado. tay nidzahuindodzo<br />
ini, taydzoninaa caini, tay<br />
yyonaaini, tay yonaa ñuu ini tay<br />
ñayonaha tnuni.<br />
segurar, asegurar. yotniño canu ini<br />
ñahandi, yoquidzacanu ini ñahandi,<br />
yodzadzahuindodzo ini<br />
ñahandi, yodzandaicoho ini ñahandi.<br />
seguro de peligro. tay sasica ñuhu<br />
yoco tay sasicandaa, dzico, tay<br />
ñayosandehe nino ini, tay ñatu<br />
tu-
folio 188r column 1<br />
tuvui sasatadzi ini.<br />
Seguro estar de trabajo. yoo yodzandehe,<br />
yodzacuta ini, yoo yondoyonai,<br />
yondoyotasi naa tecuiñe,<br />
ñuundaa ñuudzico yyondi,<br />
ñuu huaha yyondi.<br />
Sellar escriptura. yotaatnunindi tacu,<br />
yotaandusandi, yosadzindi dusa,<br />
fu. quadzi<br />
Sellada estar . yondaandusa, yondaatnuni.<br />
Sello. caa sadzitutu, caa tatnuni,<br />
caa sadzindusa, caa taandusa.<br />
Semana. idem. l. huita, eequevui vsa,<br />
nee vsaquevui.<br />
semblante de cara . sasituvuitnuni<br />
nuu, sacachi tnuni nuu, sayotuvui<br />
nuu.<br />
sembrar. yochihitatandeq, yotasindita,<br />
yosaqndi tata , futuro,<br />
caq.<br />
sembrar, esparziendo. yosatanditata,<br />
fu. cata, yodzaqcoyondi tata,<br />
yodzaqcononditata.<br />
sembrando estar. yosaquehetata,<br />
futuro. qqueh, yosiyotata, yosahatata<br />
sementera itu.<br />
semejar, comparar. yotasitnahandi<br />
yodzatnaha tnahandi, yodzadzavuandi,<br />
yodzaqtnahandi.<br />
semejante ser. yonaquainindi sita,<br />
yonaquainee, yonutnahandi, yonduvuidzavuandi.<br />
semejar, o parecerse vna cosa a otra.<br />
dzavuayotuvui, dzavua yonana,<br />
dzuchi satnaha , yosatnahadzavua.<br />
Semejante con otro . dzodzavuan<br />
folio 188r column 2<br />
ndu duvui, dzo dzavuandu dehe<br />
taca.<br />
senda. ichi cuiñe.<br />
Sendos. ee eenita, ee eeta<br />
Seno de vestidura. sasicaindaha, sadzacaindaha.<br />
Sensual. tai too ini, tay yochihi ñuhu<br />
yeque coñota , tay yosaiñuhu<br />
yeque coñota, tay yotaa ini<br />
yeque coñota.<br />
sentarse. yocoocoondi<br />
sentado estar. yyondi, fu. coo.<br />
sentarse enel suelo, yocoocoondihindi,<br />
yocootasi cahandi, nuu<br />
ñuhu.<br />
sentarse de golpe. yocoocasandihindi.<br />
sentarse sobre otra cosa. yocoocodzondi,<br />
yocoochidzondi caha.<br />
sentarse arrimandose . yocoo coondaatuvui.<br />
sentenciar yositnotasindi, yotasinu<br />
nindi, yocachi tnunindi, yodza<br />
sinocavuatniñondi, yodzaqndehendi.<br />
sentenciar, dando su parecer . yotuvuitnunisindi,<br />
yosaaqni inindi<br />
fu. qqni.<br />
sentina, lugar de suziedad, saninataca<br />
sandii, sacuiya.<br />
setina, hedor. sasaha quene, sasahandii,<br />
sasahacuiya.<br />
sentir dolor. vhui yosinindi, yyovhuindi,<br />
yocuvui vhuindi.<br />
sentir el mal hecho. yonatuvuitnunisindi.<br />
sentido, lo que sentimos. sasinitnuni,<br />
sentirse de algo. yotusicacainindi,<br />
yocuvuicacainindi.<br />
A a 4 Sen-
folio 188v column 1<br />
Sencilla caa eeni, caa huisini, caa<br />
yadzini.<br />
Sencilla poner alguna cosa yosaq<br />
yadzindi, yosaqee, yosaq huisindi,<br />
fu. caq.<br />
Señal, tnuni, dai, taniño, dusa.<br />
Señal de herida. yanda.<br />
Señalado estar asi. sanicuvuiyanda<br />
yondaa tnuni yanda, f. cond.<br />
señal dar en la compra yosahandaayahuindi,<br />
f cuhua, yotasindaa<br />
yahuindi, yosaqndaa yahuindi,<br />
fut, caq.<br />
Señales de la mano. sayondaa tnuni<br />
daha.<br />
Señal de aguas. yyo nuhu, yonduvui<br />
nuu yucu yonacoto yyonuu<br />
yucu yotuvui tnuni dzavui, yonduvui<br />
ñuhu, yonduvui yyo<br />
nuu yucu.<br />
Señalar. yotaa tnunindi, yosanindaa<br />
tnunindi, fu. cani, yosaqndaa<br />
tnunindi, f. caq.<br />
Señalado ser. yonucuvua tnuni, yosacuvua<br />
tnuni, fu. qcuvua.<br />
Señalar con el dedo yonaha ñoho<br />
nuundita, yonahandahandi.<br />
Señal dar alguno por donde se presuma<br />
que hizo algo. yodzatuvui<br />
tnunindi, yonaha tnunindi.<br />
Señas dar de la persona o lugar yonahandi<br />
sita, yonaha tnunindi<br />
sita.<br />
Señor stoho, yya,<br />
Señor de sieruos. yya yyo. l isisiyo,<br />
daha saha, yyayyo ñadzaya, yya<br />
yyotai ñoho yahui,<br />
Señor grande, yyacanu, yya toniñe<br />
yyacanu toniñe.<br />
folio 188v column 2<br />
Señor de casa tai yocuvuinuu huahi,<br />
taydzi huahi.<br />
Señora yyadzehe.<br />
Sepulcro yavuindusindeye, ñaña,<br />
yavui ñaña,<br />
Sepultura de señores, dzocoyeque<br />
huahi yeque.<br />
sepultar yosasindeye, f. cusi, yochihi<br />
yuhundeye.<br />
Sequedad. sayechi, vide, auer<br />
esterilidad.<br />
Ser. yocuvuindi.<br />
Ser menos que otro. yonucuvuindi<br />
nuuta, yonuundaandi, yonuundahandi,<br />
yonucoho yonuu cuisi<br />
ninondi nuuta.<br />
Ser de vn tamaño. dzodzavuanduvui,<br />
dzo denducuhua.<br />
Ser embiado. yosinidzaha tniño, yosini<br />
tniñondi, f. qni.<br />
Ser experimentado. sañoho ini, ñoho<br />
tnuni inindi, sañohonuundi,<br />
sayonahandi sayosini tnunindi.<br />
Ser juzgado. yosiyo tnuni tniñondi<br />
f coo, yosiyotniño yocuvui tnuni<br />
tniño, yosinocavuatniño.<br />
Ser mayordomo. yonaha tnunindi<br />
sasimayta yosai tnunindi sasimayta<br />
yotniño nuundisasimayta ñoho<br />
sahandi.<br />
Ser alabado yodzo huidzo huahandi,<br />
yosacodzo huidzo huahandi,<br />
f. codzo, f qcodzo.<br />
Ser ensalçado. yosaquehendudzundi,<br />
yosaquehedzicondi, f. qquehe<br />
inditadzico, f. cuindi, yehendudzu<br />
yyondi, f. quehe.<br />
Sereno tiempo hazer . yñedzadzi,<br />
iñe huii, nitehuini sinaandevui.<br />
Sereno
folio 189r column 1<br />
Sereno. casi, tachi cuiñe.<br />
Serenar poner al sereno. yocoo tasindi<br />
casi ñuu.<br />
Sermon. huidzo sahu, huidzodzaha<br />
dudzu ñuhu, catna sahu, sahu tachindudzu<br />
huidzodzaha.<br />
Ser vencido. yocuvuinduqndi, yosaicahandi,<br />
yocuvuidzahandi, yosihi<br />
ninondi, f. cuvui.<br />
Serpiente. coo.<br />
Serrania. yucu isi yutnu.<br />
serrana cosa. sacuvui huaha yucu,<br />
sayehe yucu, sahuasi yucu,<br />
seruir yosino quachindi. f. cono, yosino<br />
noondi, yyondi nuuta.<br />
seruidor. tai yosino quachi.<br />
seruir a la mesa. yosiconaindi sacasi<br />
yosino nai sacasi, yosaquaindi sa<br />
casi, yosanaindi sacasi, fu. qquay,<br />
fu. qnay.<br />
seruidor vide bacin.<br />
seruir administrar. yoquidzandi<br />
tniño, f. cadza.<br />
seso sentido. sacuvui cuhua, sacuvui<br />
tuhua ini, satacuini, sacuvui<br />
casi ini.<br />
sesudo. tay tuhua ini, tay tacuini,<br />
tay sinitnuni, tay yondudzu<br />
dzinita.<br />
sesos. yusadzini.<br />
sestear tener siesta. yondai tnaindi,<br />
yonaquai inindi, yondaha tatendi<br />
ñucañu, yocoo coo catendi<br />
ñvcañu, yocoo coondi cate.<br />
setenas pagar, yosinondodzo vsa<br />
yonatniño yahuindi, yosaandodzo<br />
vsa, yondaa codzo vsa, yotniño<br />
yahui.<br />
seta de lo que alguno sigue. sayehen-<br />
folio 189r column 2<br />
dico nino sasicandi, sayehendico.<br />
sasicandi.<br />
Setiembre. yoo cuvui ee.<br />
seto sacu,<br />
seto hazer. yodziñandi, yosanindi,<br />
fu. qni, yochihindi, yodzahandisacu<br />
seto cercar. yodzacuiconduundi<br />
sacu, yodzacuicondi sacu.<br />
seuero hombre graue. tai yeheyy,<br />
yehe ñuhu, tai yonachihidzico,<br />
tai yosito ñuhu, tai yosito yy.<br />
sebo. dzaha.<br />
sebo derretido. dzaha ninduta.<br />
seboso lleno de sebo. sayehedzaha,<br />
sayyodzaha, sañohodzaha.<br />
S. A N T E I.<br />
Si. ama, dzavua. d para con los señores.<br />
dzevuito<br />
si conjuncion condicional. tana<br />
si de veras. tandisa, tacuite.<br />
si nunca. tañahoo.<br />
siempre. dehetnaha quevui, devuindevui,<br />
duvuinduvui.<br />
siempre viua. tequeye.<br />
siempre viua la flor. itadzaa.<br />
sienes dziñe namadziñe , dziñe<br />
cono.<br />
sierra. yucu.<br />
sierra subir. yosaandodzondi yucu,<br />
yosaa tuvuiudi, f. caa.<br />
sierra abaxar. yonacuinondayendi.<br />
yonacuita noondi, yocaindodzondi<br />
yodaindi, yonoondodzondi,<br />
sierra de hierro. caa sanda yutnu<br />
caadzee yutnu, caa tequeque,<br />
caa yehe noho.<br />
sieruo. daha saha, tay noho yahui.<br />
sieruo
folio 189v column 1<br />
Sieruos sin prouecho . tai dzondahui,<br />
tay dzotnuni dzohuisica.<br />
Sieruo nacido en casa, dzaya ñuhu<br />
yocondi, dzayadzana dzaya<br />
deyendi.<br />
Sieso. dziyu.<br />
Siesta en el medio dia. sandaha cate<br />
ñucañu, sandai tnai ñucañu, sana<br />
qua ini ñucañu,<br />
Signo. vide señal.<br />
Significar. yonaha tnunindi, yodza<br />
tuvui tnunindi.<br />
Significar pronosticando. yotniño<br />
yuhundi, yocachindi, sadzoicacuvui,<br />
yocachi tnunindi, sadzoica<br />
qtnaha, yotasindidudzu, vide<br />
pronosticar<br />
Silencio. sadzaquehui, sanadzitandudzu,<br />
sacadzi yuhu.<br />
Silo para trigo. yacayuhu, yavui<br />
yuhu.<br />
Siluar. yotutundi, yocana tutundi,<br />
yodzacaadzuvuindi, yotevuindi<br />
dzuvui, yodza quacundidzuvui.<br />
Siluar a otro en afrenta. yocanandaandi,<br />
yodzacaadzuvuindi sita,<br />
yochihi yavuindita.<br />
Siluar como hazen los yndios quando<br />
suben cuesta. yodzatatundi.<br />
Silla. tayu, tayu ñoho.<br />
Silla de cauallo. tayu sacodzota.<br />
Simiente. tata, deq tata.<br />
Simular o fingir lo que no es. dzo<br />
yodzandai nicandi, dzoyocaha<br />
tnuhu candi, dzoyodzacoto ñahanicandi.<br />
Simple no doblado, tayndaa ini, tai<br />
cuite ini tay dzo eeinini.<br />
Sin preposicion. sañatuvui, saña, ña<br />
folio 189v column 2<br />
vt ñanduta,<br />
Sin razon. ñatuvui saha, dzo huisinica,<br />
dzonaa dzoñuu, dzonahaca<br />
sin culpa. ñasaha, ñadzica, ñaquachi<br />
ñatuvui sanicuvui, ñatuvuinuu<br />
yeca quachi,<br />
Sin prouecho. dzodzicoca, dzocahaca,<br />
dzonahaca, dzoyosita ninahaca,<br />
ñatuvui saquicodzo, ñautuvui<br />
sandaicata, ñasatuvuindaa.<br />
Siniestra cosa. ñandaa, caa yaqua,<br />
caa yohoca, caa siyoca, caandiyoca,<br />
caandi yeca.<br />
Siniestra mano. dahaitni dahadzatni<br />
daha yaqua.<br />
Singular cosa. sayoo satnaha, ñatuvui<br />
sanduvuidzavua ñatuvui sanutuaha,<br />
ñatuvui saq saa, qtusi, sa<br />
caa dzeeca, caa quaaca , sacaanina.<br />
Sino conjuncion. taquaha, tañaha,<br />
fu tahua.<br />
Sino fuera por mi. tayoondi, yyo.<br />
Sincel de platero. taca caandusa, dziñuhu.<br />
Sisa que se pide. sayosaindodzondaha<br />
tay cuica, sayondaindaandaha<br />
tay cuica.<br />
Sisar. yocaindaandi, yosaindodzondi,<br />
f quai, yodzitandodzondi.<br />
Sitio por asiento de casa o lugar.<br />
chiyo.<br />
S. A N T E O.<br />
So por debaxo preposicion. chisi<br />
nini, saha.<br />
Sobaco debaxo del braço. dzahi<br />
chisi dzahi<br />
soba-
folio 190r column 1<br />
Sobaquina hedor. sasahadze cui.<br />
Sobarcar yochihi dzahindi.<br />
Soberana cosa. sahuaha sadzico,<br />
sanino,<br />
soberanamente tnuhudzico, nino,<br />
huaha.<br />
soberuia. sasaaini, sacuvui ninoini,<br />
sasanu ini.<br />
soberuecerse o ensoberbecerse. yosaainindi,<br />
yosanu inindi, yocuvui<br />
dzico inindi, yocuvui nino inindi<br />
yocuvui yyoinindi.<br />
soberbio. tay saaini, sanuini.<br />
soberbio que no se humilla a nadie,<br />
tay ñayonacaye tay ñacoo coto<br />
tay ñasa coocaye, tay cahanihicahatnuhu,<br />
tay ñayosacuiñendiye,<br />
tay ñasacaha huihi.<br />
soberbio en el hablar. tay caha nino,<br />
cahadzico caha tachi.<br />
sobornar vide aficionar con dadiuas.<br />
sobras sanindoo, sanindoo dodzo,<br />
sanindoondaa.<br />
sobras de la comida del señor. tahui<br />
sahi, tahui nee, tahui ñañu, sanicachi,<br />
sanisaandita.<br />
sobrar. yondoo.<br />
sobre pujar. yotasisiyondi, yosaanduundi,<br />
fu. caa, yochihi yahandi,<br />
yosaa codzo, fu. caa, yoca codzondi,<br />
yocana cuiñendi, yosinocuino<br />
yocanandita nino, yosacodzo nino,<br />
yocanacuisi, yochidzondisindi,<br />
yodzoca, hooca huahaca.<br />
sobreaguarse algo. yocanadzuta,<br />
yocanacuita, yonanadzuta, yocanatnani<br />
, yocanacavuandodzo<br />
nuunduta.<br />
folio 190r column 2<br />
Sobre preposicion nuu, dodzo. en<br />
composicion. f. codzo.<br />
sobre nombre. sayodzotnaha. sanani,<br />
sayodzodzini sayodzo dzeque<br />
sanani.<br />
sobre nombre poner yochidzo tnahandi<br />
sananita, yochidzondisacodzodzini<br />
sanani, yocootasi sacodzodzini<br />
sanani.<br />
sobre escriuir . yotaandi sata tutu.<br />
nuu tutu.<br />
sobre todo precediendo platica. dzavua<br />
hooca tucu, dzavuatucuca,<br />
dadzavua tucu,<br />
sobre venir dzonduvui nisasaa. nisa<br />
tnaha niquitnaha.<br />
sobrina, dzicu.<br />
sobrino dzasi.<br />
socolor, o con achaque. tnuhu huisi<br />
ini, tnuhu sitonini ini ñaha, tnuhu<br />
sini nini ini.<br />
socabarse la tierra con agua yocoondaa,<br />
yo sacuita tnani, yocaindita<br />
ñuhu, yotnani, yocuvuidzahua.<br />
socorrer. yochihindayñahandi, yocuvuindi<br />
sihita, yñendi sihita, fu,<br />
cuiñe, yñesihindita.<br />
sofrenar . yodzatuhundi site, yona<br />
dzitandi.<br />
soga yoho.<br />
sojuzgar yoquidzaquai ñahandi,<br />
yodzacoo quai ñahandi, yodza<br />
coto yyo ñahandi, yodzacoo cuita<br />
ñahandi, yodzacoo cuisi ñahandi,<br />
yodzayuhui yyo ñahandi, yodzacoo<br />
cavua ñahandi.<br />
sojusgar el que esta en lo alto a los<br />
de abaxo. yonditondodzo yondayandodzo<br />
ñahandi.<br />
Sol,
folio 190v column 1<br />
Sol, planeta dicandii, y enla gentilidad<br />
de los Indios dezian yyacaa<br />
maha. l. camaa.<br />
Sol salir. yocanandicandii, yocanadicandii<br />
yosinondicandii.<br />
Solar, señalar el relox yondaa<br />
cuhua tnuni dicandii, yondaa<br />
tnuni.<br />
Sola persona, o cosa. mainindi, dzo<br />
maynindi, dzo mai ñuhundi, dzo<br />
eenindi.<br />
Solamente. dzondaani, dzondehe<br />
dzavuani, dzomihini,<br />
Sola vna vez. hoo ñuhuni, eeniquevui,<br />
eemihiniquevui.<br />
Solas dos vezes. vvuisichi dzuhuani<br />
Solamente agora. dzocuvui huitna<br />
dzondaanihuitna dzohoonihuitna,<br />
dzohuitnani, dzocuvuini<br />
huitna.<br />
Solar de casa. sacuvui huahi, sacavua<br />
huahi, siñasi, chiyosi.<br />
Solar, hechar suelo. yocanindi chico,<br />
yocootasindichico.<br />
Solaz. sadzacanu ini ñaha, sadzandai<br />
nuu ini ñaha, sadzahuatu ini<br />
ñaha.<br />
Soldar. yotneecutu, yotneetnaha<br />
cutu, yondenoho ñee, yotnaha,<br />
yonandutucoño.<br />
Soldar actiuo. yodzatneetnahandi,<br />
yodzatnahatnahandi, yodzacaanduundi,yodzacaanduutnahandi,<br />
yotaa tnahandi, yonadzacuicotnahandi<br />
Soledad sayooyyo, sayyu, sa iñe<br />
yyu.<br />
Solene cosa. sacanda, canucanda.<br />
solemnemente. tnuhucanda.<br />
folio 190v column 2<br />
Soler. vide, acostumbrar . dzavua<br />
yunisiyocadza, dzavua yyo, dzavua<br />
yuyoquidza, yehetnaha yoquidzandi<br />
dzavua.<br />
Solera, yutnu nuu nama, yutnudzuqhuahi.<br />
Solicitar a muger. yodzacuvui ini<br />
ndiña yodzatnuhundi siña, yochihi<br />
yuhu ñahandi, yodzacatne<br />
ini ñaha<br />
Solicitar negocio. yotniño sahandi<br />
yosicondodzondi, futuro, coto,<br />
yodzanumindi, yondaa tniñondi<br />
yodzandacundi , ñoho sahandi tniño.<br />
Solitario paxaro. tendaca, tedzimi.<br />
Solitario hombre, tay sicadzee, tay<br />
yehe yucu, sicayucu.<br />
Soliuiarse. yosaanditandi, f, caa, yocananditandi.<br />
Soliuiar lo pesado. yosaanaindi, futuro,<br />
caanai, imperati. quasanay,<br />
yosaachihindahandi, yondaacaanditandi.<br />
Soltar tiro yodzacande, yotevuindi,<br />
yodzacandendi yodzaqhundi.<br />
Soltar deuda yodzacaindi sita, yodzandoyo<br />
ñuhundi, yodzanaaninondi,<br />
yosai canu inindi sita, futuro,<br />
quai.<br />
Soltar de prision. yodzandai ñahandi,<br />
yonandasi ñahandi, yodzanana<br />
ñahandi.<br />
Soltar sueños declarandolos. yona<br />
tniño sani, yonatniño yuhudi, yodzandaandi<br />
yuhu sani.<br />
Soltar lo que tengo asido, yodzañandi,<br />
Soltarse asi, yondai, yondaicavua,<br />
yocai, yocaicavua.<br />
Sol-
folio 191r column 1<br />
Soltarse con descuido alguna. palabra.<br />
yocanandita dzanandudzundi,<br />
yocaha naa inindi, yocana caha<br />
dzanandi, yocana caha queyendi<br />
yyosinocasandudzundi.<br />
Soltar juramento. yonandasindi,<br />
yodzandaindi.<br />
Soltero tai cai tai quaa, taysicamai<br />
tay nindai caca.<br />
Sollocar yosaa nuu inindi, yosacaca<br />
inindi, yosacu yuhundi, f. caa.<br />
f quaca, f quacu.<br />
Sollamar. yodzucundaa yaa ñuhu,<br />
yondavuandaa yaa ñuhu.<br />
Sollar con suelles yotevui ñeendi,<br />
Sombra. quandahui, cate date.<br />
Sombra de hombre. dzinañu<br />
Sombra hazer actiuo . yochihindi<br />
cate, yosatandi quandahui, futuro<br />
cata, yochihindi quandahui.<br />
Sombra hazer neutro por estar cubierto<br />
el sol. iñendate, f cuiñe,<br />
ita huico, iñe huico.<br />
Sombra auer, por venir alguna nuue,<br />
ninuquehe cate, ninandate,<br />
ninucuita cate, nindendita cate<br />
ninuquehe quandahui.<br />
Sombra auer, yehecate, fu quehe,<br />
. l. quandahui , yocuvui quandahui.<br />
Sombrero. sañohodzini, sayodzodzíni,<br />
catedzini.<br />
Sombrero ponerse. yotniñondi, sombrero,<br />
l cate dzini.<br />
Somera cosa. ñacono, yadzini caa,<br />
yadzini.<br />
Someterse a alguno. yosaquehetnahandi,<br />
yosaquehendahui tnahandi,<br />
yosaiyyondi yosito yyondi si<br />
folio 191r column 2<br />
yoyuhui yyondi sita.<br />
Son, o sonido. satacu, sacatne.<br />
Sonar la trompeta . yehe sacu dudzu<br />
cutu, yotacudzee dzee dudzu<br />
cutu.<br />
Sonajas. caa yocadzi, caa yoquidzita<br />
caandadzi.<br />
Sonajas de los yndios. doco.<br />
Sonar ronco, yotacundasa.<br />
Sonar la olla a quebrada yosaandaya,<br />
sacundaya, yosaa tahui, yosacutahui,<br />
quedze.<br />
Sonar bien como sana, yosaadzii yosaandanda.<br />
Sonar como a cosa llena. nama saa,<br />
nama sacundatni.<br />
Sonar como tomines o campana.<br />
yocanda, yosaa cadze, yosaadzii.<br />
Sonar los çapatos quando andan.<br />
yocañendisayocuvui ñeendisa.<br />
Sonar como trueno. yocande.<br />
Sonar bien yotacu huaha.<br />
Sonar en el maiz las ojas que menea<br />
el viento yocaña,<br />
Sonar el eco. yosaquehedzandaha,<br />
yehedzandaha.<br />
Sonar el fuego que haze ruido, yocayu<br />
ñuhu, yosisia ñuhu.<br />
Sonar o zumbar los arboles con<br />
el ayre. yocayu, yosacu, yonehe<br />
yocatni.<br />
Sonarse los mocos. yosanidzitnindi<br />
, futuro. qni, yoqnidzitnindi.<br />
Sonadero, dzoo nacuhuadzitni.<br />
Soñar. yosanindi.<br />
Soñoliento estar. yocuvui yehua<br />
nuundi, yonatnaha dzucua, yoquidzi
folio 191v column 1<br />
yoquidzi nino, quidzindichindi, ña<br />
yondaanditadzucuandi, ñayonatahuinini<br />
nuundi.<br />
sonrreirse. yocoo quacundi, yehe<br />
sacu yuhundi,<br />
Soppa. dzita ñohondoyo, ñohondasi,<br />
ñoho chii.<br />
Sopear hechando sopas. yotniño<br />
chii yotniñondasi doyo.<br />
Sopear mojando en el potaje . yodzatneendi<br />
dayu.<br />
Soplar yotevuindi.<br />
Soportar o sufrir a otro . yosaha<br />
inindi, f. cuhua, yosai canu inindi<br />
yosaihuayinindi, f. quai, ñayodza<br />
nuundi.<br />
Sordo. tai dzoho, tai ñatacudzoho.<br />
Sordecer. yocuvuidzohondi, yodzohondi,<br />
nicana nuu, nicana cuino<br />
tutnu, yondadzi tutnu yondadzi<br />
dzoho, yondiyu dzoho.<br />
Soruer. yodzitandi. yosihindayu,<br />
fu. coho.<br />
Sospechar yotadzi inindi, yosaa tutuvui<br />
inindi, yosaa tadzi inindi,<br />
yosaqni inindi, yoquinuu, yoqui<br />
tadzi inindi.<br />
Sospechar mal de otro yotadzi ñena<br />
inindi, yosani ñena inindi, f. cani,<br />
yotadzi tucu inindi sita, yonde<br />
noo nena inindi, yosanoo ñenainindi<br />
sita, fu. qnoo, yodzaqhu<br />
ñena inindi.<br />
Sospechoso. tai tadzi ñena ini.<br />
Sospechoso de quien se sospecha. tay<br />
satadzi tucu ini sita, tay satadzi<br />
ñena ini sita.<br />
Sospirar. yosaca inindi, futu quaca,<br />
folio 191v column 2<br />
yosaa nuu inindi, fu. caa.<br />
Sospirar hazer a otro. yodzaquaca<br />
iniñahandi, yodzacaa nuu ini<br />
ñahandi.<br />
Sosegado estar todo yñedzadzi, yocuvui<br />
dzadzi.<br />
Sosegarse el viento. yoquehui, yocuvui<br />
dzadzi.<br />
Sosacar. yosicondaa ñee ñaha,<br />
yodza caha ñaha yochihi yuhu<br />
ñaha.<br />
Sosegarse de alguna turbacion yondai<br />
coho inindi, yonduvui huatu<br />
ini, yonaquai ini, yonduvui cama<br />
yonduvuidzee ini,<br />
Sosegar a otro. yodzandai coho<br />
ini ñahandi, yoquidza cama ini<br />
ñahandi, yondadza huatu iniñahandi,<br />
yondadza canu iniñahandi,<br />
yonatniño iniñahandi.<br />
Sosegar o pararse algo yoquehui,<br />
yoquehui nino, yotuhu nino<br />
Sostener. yotuvui ñahandi, yotnee<br />
ñahandi, yochihi tuvui ñahandi,<br />
yochihitnee ñahandi.<br />
Sostituto ser de alguno. yocuvuindi<br />
naata, ñohondi siñata.<br />
Sostituir. yotniño siñandita, yosahandi<br />
siñandi sita.<br />
Soterrar. yochihindi ñuhu, yochihi<br />
yuhundi ñuhu.<br />
Sotil cosa como arina. yyondihi nicuvui.<br />
Sotil cosa. sahuii, sahuayu, sa<br />
huaha.<br />
Souar. yoquitundi, yonadzindi, futuro<br />
. quadzi , yosau nino, futuro,<br />
quu, yoquidza huitandi,<br />
fut cadza.<br />
Soua-
folio 192r column 1<br />
Souajar, yoquitundi, yoñoo ninondahandi.<br />
S. A N T E V.<br />
Suaue cosa. adzi, huidzi.<br />
suaue canto. yaa nutnahaini, yaa<br />
dzandesi ini yaa yonadza<br />
saa ini.<br />
subir. yondaandi, imper, quandaa,<br />
yosaandi, imp. quasaa.<br />
subir a lugar alto pata andar encima.<br />
yosaa cacandodzondi.<br />
subir cuesta. yosaandodzondiyucu,<br />
f. caa, yosaandi yucu.<br />
subir por palo yosaandahandi yosaandodzondi.<br />
subir a dignidad. yonaasiñandi, yonihi<br />
tniñondi.<br />
subir algo actiuo. yodzacaandi, yodzandaandi.<br />
subir saltando. yosaandavuandi, yosaandi<br />
tandi, f. caa.<br />
subir al cielo. yonucoo dzicondi andevui,<br />
yonucoo canda, yonu coodzee<br />
andevui.<br />
subitamente. dzohoondu tuvui,<br />
dzotuvuindu, tnuhu naa ini,<br />
dzonaa ini.<br />
subita cosa . sanicuvui naha nooni,<br />
sandaitani.<br />
suceder a otro en nacimiento. yocacuvui<br />
vvui, yocacu tacundi.<br />
suceder a otro en oficio. yosaquehendico<br />
siñandi. l. tniñondi, nidehetnaha<br />
nicoocoo siñandi niqui<br />
tnaha nicoocoo siñandi, yondicondodzo<br />
tniño nicoo coondi.<br />
suceder al que va camino. yosaha<br />
folio 192r column 2<br />
cuvui vvui sandicondi tay ndodzo<br />
nuu.<br />
Sudar. yocana tnaindi, dzotnai dzondutandi<br />
, yondaandutandi , yndaa<br />
tnaindi.<br />
sudor. dutatnai, tnai.<br />
sudar mucho por el mucho trabajo<br />
o calor. yndaa cayutnaindi , ita<br />
coyotnaindi.<br />
sudito. tai yondacata, tai yehetnahasita,<br />
tai yehendahuitnaha, tai<br />
yyo sihita.<br />
suegro. dzutudzidzo.<br />
suegra. dzehedzidzo.<br />
suela de çapato. sañoho tnahandisa<br />
sueldo ganar. yosaindiyahui, f. quay,<br />
yonihindi yahui.<br />
suelo. nuu ñuhu, chico nuu chico.<br />
suelo de ladrillos. sanisa cavuandoho<br />
tavui, saninañuta doho tavui<br />
sanichihi tnahatadoho tavui.<br />
suelo de losas. sanisacavua yuu, saninañuyuu,<br />
sanitnaha yuu nono<br />
suelto no atado. sanindasi, ninandasi,<br />
sanindaindaa, sasicaquaa.<br />
suelto ligero. tay saa, tay cama,<br />
tay yachi.<br />
suelta de cauallo. yoho coho saha<br />
cauallo.<br />
seño. sani.<br />
sueño gana de dormir. ñumana,<br />
saquidzi.<br />
sueño tener. yoquesi ñumana nuundi,<br />
yehe ñumana, futuro, quehe,<br />
yocuvui ñumana nuu, ynino ñumana<br />
nuundi.<br />
sueño pesado . ñumana yonaa ini,<br />
yoquidzi naaini.<br />
sueño
folio 192v column 1<br />
Sueño liuiano ñumana quidzi tiñee.<br />
l tedzi.<br />
Suero de leche. duta nicai ninidzecui,<br />
dutanicoo dzecui,<br />
Suerte. noño.<br />
Suertes hechar. yotasindi noño.<br />
Suerte caer sobre alguno, yosaquehe<br />
noño, f. qquehe.<br />
Suerte de tierra. ee. sichi itu.<br />
Sufrir. yosaha inindi, f. cuhua.<br />
Sufrirse reportarse. yosichi ñee yuhundi,<br />
yosahainindi yotniñoyee<br />
inindi yonacuchi ñee yuhundi.<br />
Sufrible cosa que sufre. sasaha ini,<br />
satniño yee ini, saquidzandai ini<br />
sacuvuicuhua ini.<br />
Suyo, sasimayta.<br />
Surco de arado, sanicuvui sichi, sanisanuusichi,<br />
sanicahi sichi, sanisituidzundeque.<br />
Surcos hazer abriendo çanja para<br />
que venga el agua. yonacanundi<br />
sichi, yodzandaindi sichi, yona<br />
cahindisichi, yonaquaininondi<br />
sichi.<br />
Surco cauallete de hera. ticoo.<br />
Sumar en la quenta. yocahui canundi,<br />
yotasi canundi.<br />
Sumirse debaxo yosivuindusindi, f,<br />
quevui, yocaindusi.<br />
Sumirse el agua en alguna parte.<br />
yondainduta, yocai yechinduta<br />
yondai cohonduta, yoyechi ninonduta,<br />
yondoco ninonduta.<br />
Superflua cosa. sayondoondodzo,<br />
sasaandodzo, sasaaquevui,<br />
Suplir lo que falta, yodzasinotuhuandi,<br />
yodzaqhutnaha, yodzasino<br />
Suplir por otro en el officio. yo-<br />
folio 192v column 2<br />
yotniño siñandi tniñota, yadzasino<br />
cavuandi tniño sahata, yoquidzandi<br />
sahata, yoquidza neendi,<br />
sahata.<br />
Suplicar. yosaq yuhundahandi nuuta,<br />
f. caq, yocanu yotatundi nuuta<br />
yocachindahuindi nuuta, yosacu<br />
yondayundi nuuta, yocahandahuindi<br />
yocaha caindi nuuta.<br />
Surco que diuide las tierras o Eras<br />
quato quato ñuhu, ticoo ñuhu.<br />
Sur la parte de medio dia, huahi<br />
cahi.<br />
Surzir. yochihi naninditecu, yondaqndaandi<br />
tecu.<br />
Surzida ropa. dzoo nisaquehe nani<br />
tecu,<br />
Suso naha huii, nahandavui.<br />
Suspender como priuilegios. yona<br />
quainuu, yonadzita nuu, yonadzatevui<br />
nuundi, yodzandaa daha<br />
nuundi.<br />
Suspender de oficio, yosaq yy naho<br />
coota, yosadzinoninondi, ytniño<br />
nahondi, yosaqnino naho coota.<br />
Suspenso asi. tay nisaqnino naho,<br />
coota.<br />
Suspenso estar sin determinarse a<br />
vna parte ni a otra. yochihi inindi,<br />
yochihindatu inindi, yehendatu<br />
inindi, ñayonaha tnuni inindi,<br />
ñacuvui tnuni inindi,<br />
Suspenso estar y fuera de si con grande<br />
admiracion. yonaa inindi, yodzahui<br />
inindi, yosai tnuhundi, f.<br />
quai, yocanandehuinuundi yocana<br />
casa nuundi.<br />
Sustancia. dai datnu.<br />
Sustentar. yodzacasi ñahandi, yodza<br />
dza
folio 193r column 1<br />
Sustentar edificio. yotuvuindi yochihituvuindi.<br />
Sustentado asi. yehetuvui, yehenai,<br />
yosaquehetuvui.<br />
Sustentarse con baculo. yotuvuin<br />
ditatnu.<br />
Suzia cosa. satata, satnaha, sacuiya,<br />
saquene, sandii, sayaqua sacudzi<br />
Suziedad. yehui.<br />
T. A N T E A.<br />
Tabardete. quahindeye ñono.<br />
quahindeye dusi, deye tiyoho,<br />
deye yuhu, deyetnoo.<br />
Tabique. nama cuiñe, nama yadzi,<br />
namanduvuini, namachisi.<br />
Tabla. yutnu cono davua cono.<br />
Tablado . sito yutnu, yutnu dzahatasito.<br />
Tablazon para enmaderar, davuadzoco.<br />
davuayutnu, ñoho huahi,<br />
yutnu caanino huahi, davuadzoco,<br />
davuadziyo.<br />
Tabla del braço. dzichindaha chisindaha.<br />
Tablero de axedres. yutnu catni.<br />
Tacto. sadzasaandaha.<br />
Taça, coho.<br />
Tacha en qualquier cosa. sanitevui.<br />
Tachar yotadzi caha inindi sita, yodzaqhucaha<br />
inindi sita.<br />
Tachar testigos. yonataandi quachita,<br />
yonadzacuidzondi, quachita,<br />
yonatasindi nuuta quachi, yonacanindi<br />
quachi, yonatniñondi<br />
quachi nuuta.<br />
Taheño enla barua . tay yuhu idzi<br />
yaha, idzi quaa.<br />
folio 193r column 2<br />
Taxar. yosandandi, futuro, canda<br />
yodzeendi.<br />
Taxar plumas para escreuir. yodza<br />
qcavuandi, yosandandi, fu. cand.<br />
yoquidzahuahandi, fu, cadza. yondatandi<br />
nuusi.<br />
Tal cosa. yca, dzavua.<br />
Tal qual. nacoo cadzavua,<br />
Talar montes . yosandandi yutnu,<br />
yosandandaandi yutnu, futu. canda,<br />
yosaqndi yutnu, yodzacoondi<br />
yutnu , yosadzindi yutnu, futuro,<br />
cadzi.<br />
Taladro. sacaayavui, caayosico, yocaayavui.<br />
Taladrar. yocaandi yavui, yotasinahandi<br />
yavui.<br />
Talega. itne.<br />
Tallo de ortaliza, yetu.<br />
Tallecer. yocanayetu, yosaayetu.<br />
Talluda cosa. sanicana yetu sanisaa<br />
yetu.<br />
Tamaño. dzavua, dzuhua.<br />
Tamal. ticoo. (cu.<br />
Tambien. sihi, dehe, tucu, dzavua tucu<br />
Tampoco. ñahatucu.<br />
Tameme. taysidzo dzidzo, tainsandidzodzidzo,<br />
Tan solamente. dzondaani, dzomihinica,<br />
mihini.<br />
Tanto. dzavua,<br />
Tanto quanto. dzadzavua , dadzavuaca.<br />
Tanto tiempo. sadzavua<br />
Tanto en numero. dehe dzavuaca.<br />
Tanto de ancho. dzuhua sacono, &<br />
sic de aliis,<br />
Tantas quantas vezes, nadzahasichi<br />
dehedzavua,<br />
B b Ta
folio 193v column 1<br />
Tañer campanas. yodzacandandi,<br />
yodzacadzindi, yotaandicaa,<br />
Tañer atabales. yocatundi ñuu.<br />
Tañer teponastles yochidzondi qhu<br />
yocanindi qhu.<br />
tañer organo. yosadzindi, f quadzi.<br />
tañer flauta, o tropeta. yotevuindi.<br />
tan lexos. dzuhua sica, dzodzavuasica.<br />
tapar agujero yodzandutundi, yonatnaandi,<br />
yonacadzindi, yonatniño<br />
chitundi yavui.<br />
tapadera. sayondiyu, sayondadzi<br />
dziyu,<br />
tapar. yosadzindi, futu. cadzi. yona<br />
cadzindi.<br />
tapiceria. dzoo cahi, dzoo nahi, dzama<br />
nicoo nama.<br />
tardarse. yoquaindi, yoquaininondi.<br />
tardar en la otra. naha yoquidzandi,<br />
yoquidzahuahandi quai, yoquidzahuayuquaindi.<br />
tarde del dia. sañeni, huatanaquai.<br />
tarde ser. yoñeni, saquañeni, saniñeni.<br />
tardia cosa. saquai, sahuayu.<br />
tardon. tay quai, tay quidzaquai.<br />
tay huayu.<br />
tarea dar de alguna cosa. cuhua nitaa<br />
tnuni, yosaqcuhuandi, yochidzondi<br />
cuhua, yonaha cuhuandi,<br />
yotaacuhuandi.<br />
tarro para ordeñar, quedze saqnitadzecui,<br />
quedze sanininodzecui<br />
tartamudear. yocahatata ndi, yocahandayundi,yosaquehendudzundi,<br />
fu, qquehe.<br />
tartamudo tai cahatata, tay tata<br />
yuhu.<br />
folio 193v column 2<br />
Tarugo de madera. duyuyutnu.<br />
Tarugos poner. yochihindiduyu,<br />
yodzaquevuindiduyu.<br />
Tasar precio . yochihitnunindi yahui,<br />
yocachi yahuindi, yosasiyahuindi.<br />
Tauano tesandu.<br />
Tauerna. huahi sadzicodedzi, huahi<br />
yahuidedzi,<br />
T. A N T E E.<br />
Tea de pino itedzusa, ytecavua<br />
quando es trasparente.<br />
Techar casa yotniñodi davua,<br />
yochidzondi davua, yosaqndi davua,<br />
fu caq<br />
techo de la casa. dicahuahi.<br />
teja chita.<br />
tejo. techiyocuta,<br />
tejo jugar. techiyocuta yotaandi saha<br />
nama, yodzandiindaadisaha nama,<br />
yodzacanandaandi.<br />
tejuela, pedaço de teja. techiyotahui<br />
telilla en que sale embuelta la criatura.<br />
ñee sacoho dzaya. ñee dzoco.<br />
tela. ydza.<br />
tela texer. yoconondi idza.<br />
tela vrdir. yondiindi idza.<br />
tela companer en el telar yodzacutundi<br />
idza, yotniñondi tnu idza,<br />
yosatandaandi idza, yodzacai dzatandi<br />
idza, yotneendi quu idza.<br />
tela por texer. ydzadzoyuhua.<br />
tela del coraçon. ñee nuu ini, ñee<br />
huisi.<br />
tela de granada. ñee huisi, ñee ñoho<br />
nahondedzi.<br />
telar. yutnu cono, tnuydza.<br />
te-
folio 194r column 1<br />
Telaraña. dzinduhua, duhua.<br />
tema de sermon. dudzu yocaisaha,<br />
dudzu yehe sahadzina.<br />
tema tomar asi. yodzacaisahandudzu,<br />
yochihinahandudzu, yotasi<br />
sahandi,<br />
temblar la tierra. yotnaa, yonehe,<br />
yocanda, yosichi ñuhu, yosiconai<br />
yosicondidzo ñuhu.<br />
temblar alguno de frio. yonehendi<br />
yondayundi.<br />
temblar las espaldas de miedo. yondaandodzo<br />
satandi, yonandequendi,<br />
temblar mocho con temor . ñoho<br />
catne ini, ñoho nehe inindi, yonehe<br />
yondayundi.<br />
temer, yoyuhuindi, yoyuhuininondi,<br />
yyondi, yoyuhui yyondi, yondoyondavua<br />
idzi dzinindi.<br />
temer de ver morir a alguno. yoyusi<br />
inindi, yotadzi inindi,<br />
temerosa cosa. yyo chidzu yyo.<br />
temor. sayyo, sayuhui, sandadzi,<br />
tempestad de ayre hazer. yñe tachi<br />
ñihi, futu. cuiñe, yehe tachi, futu.<br />
quehe nihi.<br />
tempestad de vientos padecer. yotnahandi<br />
tachi nihi, yodzucundi<br />
tachi.<br />
templar vihuela , vide concordar<br />
vozes.<br />
templo. huahi ñuhu yuq, huahi yuq<br />
dzoco ñuhu.<br />
temprano. danahani , daqueyeni,<br />
nahani.<br />
temprana fructa. cuihi yocoo naha,<br />
cuihi yosichi naha, yotuvuidzina<br />
cuihi yotuvui nuu.<br />
tenazas. caa tayu caadzinda.<br />
folio 194r column 2<br />
Tenazuelas para cejas. tenoodziyu.<br />
Tenazear. yotayuninondi coñota,<br />
yotayundaandi, coñota, yotavua<br />
ninondi coñota, yocoyondaadi.<br />
tender ropa. yosatacaandi, futuro,<br />
cata.<br />
tender, desplegar, yondecandi, yonandecandi,<br />
yondecacahindi yodzacaandi.<br />
tendero. taydzico, tay yoquidza<br />
yahui.<br />
tenderse por los suelos. yosicotuvuindodzo<br />
nuu ñuhu, yotuvuininondi<br />
nuu ñuhu.<br />
tender lo encogido. yonadzitandi,<br />
yonadzasihi yonadzacaandi.<br />
tener. yotneendi, fu. cotnee.<br />
tener en la mano, o en su poder. yonaindi,<br />
fu. conai, nisiyonay.<br />
tener gran barriga la muger preñada,<br />
yosihi chisiña, yocaicoo chisi<br />
ña, yocaicuico chisña , yocuvui<br />
ndee chisiña.<br />
tener en el coraçon. ñoho inindi, fu,<br />
coho, yondaa inindi.<br />
tener por cierto, dzavuayu yyo inindi,<br />
dzavuayu yosinindisandi,<br />
dzavua yu yotuvui nuundi.<br />
tener algo en las palmas de las manos,<br />
yndodzo ini dahandi, yodzo<br />
dahandi, ñoho ini dahandi, f. cuindodzo,<br />
f, codzo, fu, coho,<br />
tener lo que se cae. yotuvuindi, yochihituvuindi,<br />
tener en mucho, yonai cuihi, yonai<br />
tesi, yosini cuihindi, yosini manindi,<br />
yosinidzahandi.<br />
tener cuenta con la fiesta, o con el<br />
tianguez para yr a tiempo, yosa<br />
Bb 2 tu
folio 194v column 1<br />
tuhuandi; yosatuhuandi quevui<br />
yosatnaha.<br />
Tener en mas a vno que a otro. yodzacanandita<br />
ninondita, yodza<br />
caacodzoninondita, yochidzoninondita,<br />
Tener embidia. yotadzi quadzuinindi,<br />
yocuvui vhui inindi, yocuvui<br />
quadzu inindi, yocachi, l. yocaha<br />
quadzundita, yosiniquadzundita.<br />
tener miedo, o turbarse. yoquinehe<br />
inindi, yoquindayu inindi.<br />
tener a alguno en lugar de padre y<br />
madre. yoquidzanisanu ñahandi<br />
yoquidzadzehedzutundi, f. cadza.<br />
tener a alguno en lugar de hijo. yoquidzadzaya<br />
dzana ñahandi, futuro.<br />
cadza.<br />
tener cuidado de alguno. yonditondaandita,<br />
yotaa inindita, yositondaandita,<br />
futu. coto. yondaa nuu<br />
inindita, yonditocutundita, yondico<br />
cutundita.<br />
tener en poco. vi. menospreciar. ña<br />
yocoocotondi, yosiniquadzundita.<br />
tener atencion. yonini cuitendi, casi<br />
daa.<br />
tener reuerencia. yochihi ñuhundi,<br />
yocaha tnunindi, yocoocotondi,<br />
yotniño siñandi.<br />
tener necesidad. yosini ñuhu sindi.<br />
tener miedo, como de andar de noche.<br />
yocadzendi, yoyuhuindi, yyo<br />
cadzendi.<br />
tener dolor. yocuhui, yocaca, yosatu,<br />
yocahu, yosasinini, yocuhui<br />
nini.<br />
tener algo en las manos. yehendahandi,<br />
f. quehe, yodzondahandi, f. codzo.<br />
folio 194v column 2<br />
Tener polucion. yocanacavuanduta<br />
tata, vi polucion.<br />
Tener paz . yyoquaindi, yyodzadzindi,<br />
yyoñuhuyoco, yyo ñuhu<br />
coondi. vi. paz.<br />
tener cargo de algo. yondito tniñondi,<br />
yondaatniñondi, yocaha tniñondi.<br />
tener verguença de algo, yocuvui<br />
caha nuundi, vi auergonçarse.<br />
tener mala fama. ñayotacuninondi<br />
ninuu nahandi nindaidzicondi, yotacutnuhudzanandi,<br />
yositanino<br />
tnuhu dzanandi. fu. cuta, ysinahata<br />
sadzanandi.<br />
tener buena fama, ysinahata sahuahandi,<br />
yotacutnuhu huaha, yotacu<br />
ninondi, yocacu nahi huahatandi,<br />
yocachi huahatasindi.<br />
tener vno por otro. yodzaquaa ñahandi<br />
sita, yodzadzama nuu ñahandi.<br />
tener enemistad con otro, ñoho quachi<br />
inindi, ñoho dzoondi sihita,<br />
ñoho yodzo yosinindita, fut. coho<br />
codzo, yotniño yochidzo yosiindita.<br />
l, yosinindita,<br />
tener esperança, yonatniñoinindi,<br />
yosatu sahandi, yosatu inindi, yondatundi,<br />
tenerse en algo el que se cae, yondaa<br />
cuitandi, yotneendi, yosaacuitandi,<br />
fu caa.<br />
tener escrupulo, yonateye inindi,<br />
yonayuhui inindi, yosidzonino<br />
inindi, yochihi inindi,<br />
tener por bien. yonduvui huatu inindi,<br />
yotuvui huatusindi.<br />
tenerse por indigno de algo ñacaa<br />
sindi,
folio 195r column 1<br />
sindi, ñayyo sindi nihindi, ñadzavua<br />
caa sindi.<br />
Tenebroso . yñe naa, yyo naa, naa<br />
naa yyo.<br />
Tentar a otro. yosinini ini ñahandi<br />
fu. qni, yosico nini ini ñahandi, yosito<br />
ninindi inita, fu. cato.<br />
Teñir de color. yocayundi.<br />
Teñido ser. yosaha, futur. cuhua, sa<br />
nicayu.<br />
Teñir de negro yocayundidayu,<br />
yoquidzatnoondi, yoquidzandayundi.<br />
Teñido ser asi. yocuvuitnoo, yocuvuindayu,<br />
yosahandayu.<br />
Tercero, sacuvui vni.<br />
Tercero, vide. medianero.<br />
Terciana, calentura. dzinuhu natuvui<br />
vniquevui, dzinuhu yonatuvui<br />
idza.<br />
Terciopelo. dzoo seda ninanatnumi<br />
ninana cachi.<br />
Termino, fin. sasinocavua, sasandehe,<br />
sasatuhu.<br />
Termino por linde. dzañu, dzañu<br />
caa sico.<br />
Terminos poner. yochihidzañundi,<br />
yosaqndi, f. caq. yosanindi dzañu,<br />
fu. cani.<br />
Termino de tiempo señalar. yotniño<br />
yuhundi, yocachi tuhuandi,<br />
yocachindatundi, yochidzo yuhundi,<br />
yotasi cuhuandi, yotniño<br />
quevuindi.<br />
Ternero. ydzundequeyeq.<br />
Ternilla yequeyuta, yequehuita,<br />
dzitni.<br />
Terra pleno. sanicaisite, sanicoho site,<br />
sanitnaa site, sanichitu ñuhu.<br />
folio 195r column 2<br />
Terrasguero. tay situndayu.<br />
Terrenal cosa . sacaa ñuu ñayevui,<br />
sayyoñuu ñayevui, sayotnaha<br />
ñuu ñayevui.<br />
Terron, pedaço de tierra. tehui.<br />
Terrones deshazerse. cachindaa ñuhu<br />
tehui, yotasatehui, yondachi,<br />
yotahuindaa , yocaindaa tehui,<br />
yonduvui ñuhu.<br />
Terrible. sayyo sandadze.<br />
Territorio. siñandi, ñuundi, sayocahandi<br />
tniño.<br />
terruño ñuhu.<br />
teso. nihi cutu, casi dacui, tnuu.<br />
tesar, poner tieso yoquidzanihi,<br />
tnuu, cutu.<br />
tesoro. dziñuhu nisina, dziñuhu nisacoho<br />
satnu, dziñuhu yñe siña.<br />
testar hazer testamento. yoquidzadi<br />
testamento, yotasitnunindi, yotasitnunindayundi,<br />
yosandadayu<br />
sasimayndi, yonacahandayu, yosaitnunindi,<br />
fu. quai.<br />
testigo. tay yonaha, tay nisini tay<br />
ñoho ini, tay nitacu.<br />
testimonio falso leuantar. yodzatavuindi<br />
quachinaa, yotaandi quachi<br />
naa, yonducu yetendi, yocahatnuhundi.<br />
testimonio falso, quachinaa, dudzu<br />
yete, dudzutachi, dudzu yaa, dudzu<br />
ñandisa, ñacuite.<br />
testimonio falso, imponerseme. yotavui<br />
quachinaa yotavui yetendi.<br />
testimonio verdadero dar escriuano.<br />
yodzandisandi, yocachindisandi<br />
texer yoconondi.<br />
texer trenças yotnaandi.<br />
texon. teyeye.<br />
Bb 3 T.
folio 195v column 1<br />
T. A N T E I.<br />
Tia. dizidzindi.<br />
Tianguez. yahui.<br />
Tiara. dzete.<br />
tibia cosacomo agua. huihi huidzi.<br />
tibio hombre. tay dzusa, tai cundu,<br />
tai ticudzi tai yonaa, yosihi ini,<br />
tai huitaini, tai cunduini, tay dzusa<br />
ini, tay huasi ini.<br />
tiempo. huico, quevui, cuiya.<br />
tiempo pasado. neendu quacai, neendu<br />
huasi cana huasi, neendu<br />
sacana saquesi, neendu satniño<br />
sandaca, saquesi.<br />
tiempo por venir. sahuaqtnaha, sahuasindidzo,<br />
sahuasi tavui, sacoo<br />
cuiñe, sadzoica cuvui, sadzoica<br />
quitnaha, catniño candacaqhu,<br />
cachihi taa qhu.<br />
tiempo de siega. huico dzacai, huico<br />
sanu huiyu.<br />
tiempo de aguas. huico dzavui.<br />
tiempo de inuierno. huico ñumi, huico<br />
yuhua.<br />
tiempo no tener para hazer algo. ñayosina<br />
nino sindi, ñayo yaandaa sindi,<br />
ñayocuvui sindi, ñayo yaa nino<br />
sindi.<br />
tiempo tener. yosina, fu. qna, caa sina,<br />
yoyaandaa sindi.<br />
tienda. huahi, sadzicota, huahi yocuvui<br />
yahui.<br />
tierra. ñuhu.<br />
tierra fertil. ñuhu coco, ñuhu quaha,<br />
ñuhu nuhu caa caha.<br />
tierra lugar o patria. ñuundi.<br />
tierra de regadio. ñuhundoyo.<br />
tierra esteril. nuhu tesii, ñuhundachi,<br />
ñuhu tesaha, ñuhu teyaa.<br />
folio 195v column 2<br />
tierna cosa. huita, yuta.<br />
tiesto de cosa quebrada. techiyo.<br />
tijeras. yuchicaadzata, yuchiicaa<br />
nuu vuui.<br />
tilde en la escriptura. tnoo, tendende<br />
tina de tintorero. sahasacayu, saha<br />
sacayunino.<br />
tinaja. quedze.<br />
tiña. tisaha.<br />
tinieblas. sanaa, sañuu, sayavui.<br />
tinte de tintorero sasicayu, sasaha<br />
dzoo, sacuhuadzoo.<br />
tinta. tnoo, duta tnoo.<br />
tintero. sañohotnoo, tiyahatnoo.<br />
tio, hermano de padre. dzito.<br />
tirano. tay sanindahui ñaha, tay<br />
dzandoho ñaha, tay dzanani ñaha.<br />
tay satandaa dehui ñaha.<br />
tiranizar . yosanindahui ñahandi,<br />
fut. cani, yosatandaa dehui ñahandi.<br />
tirar. yodzacanandi, yodzacoocavuandi,<br />
yodzacuitandi, yodza<br />
quaindi.<br />
tirar piedra. yodzacanandi . yosicondi,<br />
fut. cuico, yotaandiyuu.<br />
tirar certero. yoqni cuite, yotaa<br />
cuite, yosico, yodzacana, yosito<br />
cuite. yodzaqcuite, yodzaqndaandi.<br />
tirar coces vide acocear.<br />
tisica dolencia quahi yaa, quahi yeque,<br />
quahi cuino.<br />
titubear yochihindatu inindi, yochihi<br />
inindi, yocuvui vvui ynindi,<br />
yocuvuindatu inindi.<br />
titulo de libro. sanani tutu, dzevui<br />
tutu, dzeque tutu.<br />
tizne ollin. tnoo yaha<br />
tiz-
folio 196r column 1<br />
Tiznar. yodzacaa nuundi tnoo yaha,<br />
yodzacatundi. yodzacaandichindi<br />
tnoo yaha.<br />
Tizon. yutnu ticaye yutnu yodzo<br />
ñuhu, yutnu yosisindodzo, yutnu<br />
yocayundodzo.<br />
T. A N T E O.<br />
Toca de muger. dzama tetedzini,<br />
satetedzini.<br />
Toca como al maizal. dzoo noho<br />
dzucu, sacoho dzucu.<br />
Tocar algo con la mano. yodzasaandi,<br />
yosaandi, yosaandahandi, yodzaq<br />
quaandahandi, yosaquaandahandi,<br />
yotneendi.<br />
Tocar palpando . yoquitundi, yosaundi,<br />
fu. quu.<br />
Tocarme, pertenerme. sasinduhu,<br />
sasimaindi.<br />
Tocar vna vasija con otra. yosaquaa<br />
tnaha, fu qquaa yonuquaatnaha<br />
yosaquehetnaha, f q quehe yotusitnaha,<br />
yosatnaha tnaha.<br />
Tocino. idem. l. quene yechi.<br />
Tocino magro. quene yodaa coño,<br />
queneyehe coño.<br />
Toda la noche. niñuyaca niñuyaa.<br />
Todo el dia. duvaiyaca, duvui yaa.<br />
Todos dehetaca . dehe cuindi yaa,<br />
deheyata,<br />
Todos sin quedar nadie. nanita, nanidziyota.<br />
Todo poderoso Dios. yyadehecuvui,<br />
dehe tuhuaya<br />
Todo, de cosa continua. nee, neecutu,<br />
neendu.<br />
Todo el mundo. neecutu ñuu ñayevui<br />
folio 196r column 2<br />
vui, neecaa neeisi ñuu ñayevui,<br />
neenduquasaa quasivui, quaca inini,<br />
nacañu nadzucu, dacunduta<br />
dacu neñe ñuu nayevui.<br />
Todos los dias y noches. dehe niñu<br />
devui, danduvui da ñuu.<br />
Todo genero de cosas . dehe nuu,<br />
dehendusi.<br />
Todas las maneras buscar para conseguir<br />
algo. dehe nuu dehendusi,<br />
yodzatnani inindi, yonducutnani<br />
inindi, yonducu inindi.<br />
Todos juntos. dzohoo taca, dzohoonducata.<br />
Todo quanto ay en el mundo dehendu<br />
sacaa saisi ñuu ñayevui.<br />
Todo o de todo punto. neecutundu.<br />
Tomar. yosaindi, fu. quai, yacahindi<br />
yodzitandi.<br />
Tomar fuerça. yosai queyendi , yocahi<br />
nenindusa, yocahi yecandi.<br />
tomar exemplo. yosaindi tañino, f.<br />
quai, yositodzavuandi, yositondaandi<br />
taniño, fut. coto yosini<br />
dzavuandi, futu. qni. yonatavuandi<br />
taniño, yonaquaindi taniño.<br />
tomar consejo yosatu huidzondi,<br />
yosatu ninondi, yosatu nino huidzondi.<br />
tomar muchas cosas juntas con la mano.<br />
yosai canundi, yocahi canundi,<br />
tomar algo demasiado, sanisaa quevui<br />
yosaindi.<br />
tomar fructa del arbol. yosai ninindi,<br />
yotnee ninindi.<br />
tomar algo escondidamente. yosai<br />
ninindi, yocahi yuhundi, yosai<br />
dzahindi<br />
tomar prestado , yosai nuni di yosai
folio 196v column 1<br />
yecandi , yodzacai yecandi , ysica<br />
nuundi, f. caca.<br />
Tomar fuerças youduvuinday datnundi.<br />
Tomar por combate. yodzatnaha<br />
tnahandi, yodzacuidzondi yucu, yodzanaa<br />
ñahandi, yonihi ñahandi.<br />
Tomar a su cargo. yonaquaitniñondi,<br />
yonaquai tniño ñaha, yona<br />
quacañaha yonanduvui<br />
ñahandi<br />
Tomarse las aues. yosañu tnahate,<br />
fu. quañu.<br />
Tomar algo en buena parte yonadza<br />
huidzo huahandi yotacu huaha<br />
sindi.<br />
Tomarlo en mala parte. ñayotacu<br />
huatu sindi.<br />
Tonto. tay caha naha, tay ñatnuni<br />
ini, tay caha huadzevui, tay caha<br />
naho.<br />
Topar encontrando con otro. yonatnaha<br />
ñahandi, yonanihi tnahandi,<br />
yonatnahandi.<br />
Topar con pared o asi yosicotuvuindaandi<br />
nama, yosacasandaandi<br />
nama, fu. qcasa, yosatnaha<br />
daandi nama, yosaquaandi nama.<br />
Topar con la cabeça . yosasandaa<br />
dzini, yosaquaadzini yosaquehe<br />
dzinindi, fu. qquehe.<br />
Topar con otro no aduirtiendo yosaquehe<br />
tnahandi, yosaquaa tnaha,<br />
yosacasandaatnaha.<br />
Topar con rama o otra cosa: yosa<br />
quehedzinindi, yutnu yosaquaa<br />
yosachihidzinindi yutnu.<br />
Topo. tiyuhu, teñani.<br />
Torcaza, dzata yucu.<br />
folio 196v column 2<br />
Torçal. yoho nitnaata.<br />
Torcer yosihindi, fut. quhu, yocavuandi.<br />
Torcer esprimiendo. yocoyo nini,<br />
yosicondidzondi.<br />
Torcer lo derecho entortandolo.<br />
yodzacayendi, yodzacuiyendi.<br />
Torcerse asi. yocaye huasindita, yosacoondadze.<br />
torcerse los pies o las manos al difuncto<br />
yosiyo, yonacuiyo, yondico<br />
coho nuuta yuhuta, yocuvui<br />
yoho yaqua, tocerse la boca.<br />
torçon de tripas tener. yosiyo nino<br />
chisindi, yosasininochisindi, yocaca<br />
chisindi, yocuhuininochisindi<br />
tordo. tecundi.<br />
tormento. sandoho nani.<br />
tornar de donde fui yondicondi,<br />
yondicocavuandi.<br />
tornarse atras. yondico cuiñe satandi<br />
dzumandi.<br />
tornarse bestia. yonduvui quete.<br />
tornar lo prestado. yonunayndi, yonacuhuandi.<br />
tornar en su seso yondetuvui inindi,<br />
yonatacuinindi, yondoto inindi,<br />
yonacuisindaa inindi, yonde<br />
yahi ini.<br />
tornadiço hombre inconastante, tay<br />
yondicocavua ini, taiyondico<br />
cuisi ini, tay ñacutuini, tay ñandai<br />
ini.<br />
tornar a peccar. yonadzatevuindi,<br />
yonanducu naha tniñondi yeca<br />
quachi, yondicoquaa.<br />
tornar el perro al bomito. yonacasite<br />
yonacuidzote, yonayuvuite<br />
saninandu sate.<br />
tor-
folio 197r column 1<br />
tornar a comer yonacasindidzita.<br />
tornar en nada anihilar. yodzande he,<br />
yodzanaandi.<br />
tornarse en nada quedar anihilado.<br />
yondoyo ñuhundi, yonaa yotuhu<br />
yondehendi, yoquehuindi.<br />
tornarse vil, yonduvui nahandi vi.<br />
acevilarse.<br />
tornar a la memoria algo. yonde<br />
noo ini, yondendodzo ini, yonu<br />
cuino ini, yondacundita , yondacu<br />
cahandi.<br />
torno para hilar. cata cai yuhua.<br />
tornear con torna, yodzacuico yutnu<br />
yodzacuicondicata.<br />
tornero tai yodzacuico yutnu.<br />
toro. idzundeque yee, quetedzana.<br />
torear. yodzadzequendi, ydzundeque,<br />
yoqnindi ydzundeque.<br />
torondon hazerse. yocana tedzehe.<br />
yosaquehe tedzehe, yosacavua<br />
ninicasi, yosacavua nini tedzehe<br />
torpe, tay sicahuasi, tayisicatnana,<br />
tay nama ini, tay huasi ini, dizese<br />
es tambien de los cauallos.<br />
torre huahi dzuq cani, huahi nicana<br />
cuiñe, huahi nicana cuino, huahi<br />
nisacodzonino huahi nicanandita<br />
nino.<br />
torta. dzita nahi, dzita sadzi.<br />
tortero de vso tende cata, saha cata,<br />
caha cata.<br />
tortuga teyoo.<br />
tortola. diyuu, caa ñuhu cuiya.<br />
toruellino. tachi nihi, tachi yosico<br />
nihi, tachi yehe catni, yehe sacu.<br />
toruellino hazer. yocana tachi nihi,<br />
yosico tachi nihi, fu. cuico.<br />
tosca piedra. yuu dzocaa, yucuca<br />
folio 197r column 2<br />
yuudzocaanduvuaca, yuu dzo<br />
nicanaca, yuu dzocaadayuca,<br />
yuu dzocaadzayuca.<br />
Tosco hombre sin pulicia. tay dzo<br />
caa yucuca , tay dzocaa hooca,<br />
tay dzocaa datnica, tay dzocaa<br />
dzitnuca, tay dzonaquete mihi<br />
ñuyaca, tay nidzahui mihi taynaha,<br />
tay dzocaa huasica, tai caa<br />
tnana.<br />
tose. sacayu.<br />
toser. yocayundi, yocacadzuqndi,<br />
yosino yacadzuqndi.<br />
tostar. yodzayatnandi yodzacadzundi<br />
tostarse. yoyatna, yocadzu.<br />
toua de dientes. yaa noho, ñuñu noho,<br />
cudzinoho yusasaha noho.<br />
toua tener en los dientes yusa yosidzo<br />
sahanohondi , yusa yotavui<br />
saha nohondi.<br />
tonajas nacu huandaha.<br />
touillo quedze ñee yeq quedzeñee.<br />
T. A N T E R.<br />
Trabajar. yoquidzandi tniño, f.<br />
cadta, yodzahandi tniño<br />
Trabucar reboluiedolo todo.<br />
yosinonini, yonanducu dziyo, yonanducu<br />
casindi.<br />
Traçar. yonaq cuhua, yotniño cuhuandi,<br />
yochihi cuhuandi.<br />
Traduzir. yosico caqndudzundi, yodzacuico<br />
cuisindi, yodzandico<br />
cavuandi.<br />
Traer muy grande inquietud y pena,<br />
casi como desesperado . yosaudahandi,<br />
fu. quu, yosadzi dahandi,<br />
f. quadzi, yocahindidzinindi,<br />
yo-
folio 197v column 1<br />
yodzucundaandi nama, ñavhui<br />
qcuita, nuu ñuhu, ñavhui qcuita<br />
yuta, dzo nuhudzo yondesi, ñacuvuitnuni<br />
saqcahidzitandi ñavhui<br />
cuvui ñavhui naandi.<br />
Traer algo. sanaindi huasi.<br />
traer cosas animadas. yoquindacandi,<br />
sandacandi, huasi huasindacandi,<br />
yondendacandi.<br />
traer algo al cuello como quentas.<br />
yondacundi, yosacuindi. f. quacu<br />
ñoho dzuqndi.<br />
traer espada o palo leuantado en el<br />
aire para dar a alguno. huasindidzondi<br />
tatnucaa, yonadzocondi<br />
tatnu, y quando le va a dar dize.<br />
quandidzota.<br />
traer la muger los cabellos colgados<br />
hechados a las espaldas. yodza<br />
cuitandodzoña idzidziñina<br />
sata yonacotondodzoña, yositandodzo<br />
indita idzidziña sataña,<br />
yonucuita idzi sataña.<br />
traer algo alrededor yodzacuicondi,<br />
yodzacuico nuundi, yodzacuico<br />
cutandi.<br />
traer la ropa arrastrando. yonatniño<br />
sahandidzoo, vide arrastar.<br />
traer a cuestas el peccado, yosidzo,<br />
fut cuidzo, yotavuindi quachi,<br />
sandidzo, satavuindi quachi, fut.<br />
candidz, f. catavui, quachi, yehe<br />
dzeque, yehetnaandi.<br />
traer en canto la honrra yochidzo<br />
yaandi, yositandaa ñahandi, futuro,<br />
cata.<br />
traer fuerça yoñoho ñahandi, yodzita<br />
nahana, yondoyo cani<br />
ñahandi.<br />
folio 197v column 2<br />
Traer la comida a la mesa. yosico<br />
naindi sacasi.<br />
traer algo a la memoria de otro.<br />
yodzandacu nino ñahandi yodzanu<br />
cuino iniñahandi, yodzandacundi<br />
sita, yondacu ñahandi<br />
sita.<br />
traer la mano sobre el cerro. yoyocondi.<br />
traer las piernas al enfermo, yoyocondahandisahata,<br />
yonatneendi<br />
yocata, yonaquadzindi sahata,<br />
traer algo escondido. sanai ninindi<br />
canay, yonai dzahindi, yonay<br />
yuhundi.<br />
trafagar. yonuhu yondesi ini, sandaa<br />
sandevuindi.<br />
tragar la saliua con deseo de comer<br />
lo que no le dan. yonacoco datni<br />
dzeendi.<br />
tragar. yococondi, yocai nuu<br />
dzuqndi.<br />
tragadero. tiqyoo.<br />
tragon. tai sasiyyo, tay cahuiyu, tai<br />
yosasi cahi.<br />
trago de cosa liquida. eecoco,<br />
eeyuhu.<br />
traje de vestidura. dai.<br />
traicion hazer . yosani huisindita,<br />
yocahahuisindi, yocaha ninindi<br />
traidor. tay huisi ini, tai ñoho huisi<br />
ini, tay niniini.<br />
trailla para perros. sacondico tnahate<br />
ina.<br />
trama de tela. dziyo.<br />
tranca de puerta. yutnu yonacono<br />
nini nama, l puerta. yutnu caanini<br />
nama.<br />
tranco. ee sani nahi saha, ee sani
folio 198r column 1<br />
sani saha.<br />
Trançado de muger. dzoo sacoho<br />
dzucu yoo ñahuatu sacoho dzucu<br />
yooña.<br />
trançaderas de muger. vide,<br />
cintas.<br />
trapo. dzamataa, techihi, tecoto,<br />
tecandu tetaca<br />
trapala estruendo. sacatne, sahuaa.<br />
tras prepocision. satasi.<br />
trasdoblar. yonacanu vvui, yodza<br />
tnahandi vvui, yonucavuatnaha<br />
vvui estar doblado.<br />
trasladar algo. yonatavuandi, yona<br />
taandi yosicotaandi, yodzanana<br />
noondi.<br />
trasdobla el precio. yosaachidzo<br />
dzavuandi yahui, yosaqndodzo<br />
dzavuandi yahui, futuro, caachi,<br />
fut. caq.<br />
trasladar de vna lengua en otra. yodico<br />
caqndi, yosico caqndi, yodzandico<br />
cuisindi dzaha yondiconahi.<br />
trasuinarse la vasija yosihi, yotoo<br />
nininduta yocainininduta.<br />
trasladar huesos de algun difunto.<br />
yonanahindeye yonacutandideye,<br />
yonacaindi yeque deye.<br />
trasluziente cosa. sayondii nini, sa<br />
yoyahi nini, sayotuvui nini.<br />
trasluzirse. yondii nini, yotuvui nini,<br />
yoyahi nini.<br />
trasnochar desuelarse. yondito ninu,<br />
saniñu yonditondi.<br />
trasnochar no poder dormir. yoquidzi<br />
canandi, ñañumanandi,<br />
ñayosai ñumunandi, ñayonihiñumanandi.<br />
folio 198r column 2<br />
traspasar de parte aparte. yodzacai<br />
siyondi yodzacuitasiyondi, yotasi<br />
siyondi.<br />
traspalar el trigo boluiendolo de<br />
arriba abaxo. yosi cocoyondinuni.<br />
yosicondidzondi nuni, yonachihi<br />
maandi nuni, yosicotasindi<br />
nuni, yodzatuvuindi nuni, yochihindidzondi<br />
nuni.<br />
traspasar mandamiento. yosaanduundi,<br />
yosaandisindi, yosaandidzondi,<br />
fu caa, yosidzocavuandi, yosidzondi<br />
tandi.<br />
traspasar a otro el señorio. yosico<br />
taa ñahandi satoniñe, yosico tasindi<br />
satoniñe.<br />
traspie en lucha. satniño ñano saha<br />
sadzucu nino saha, yodzacuiyo<br />
nino saha, yodzacono nihi saha<br />
tnahandi.<br />
trasponer plantas yosico canundi<br />
yutuu, yonucanindi yutnu, yosico<br />
canindi yutnu, fu. cuico.<br />
trasquilar. yodzatandi.<br />
trasquilar sobre peine . yosaindodzo<br />
yodzatandi , yodzatandihindi.<br />
trasquilar a panderetes. yodzatati<br />
cahu, yodzataticuiñe.<br />
trasquilar atusado. yodzatadeendi,<br />
yodzatayanda.<br />
trasegar vino. yosico tniñondi,<br />
yosico conondi, yondico tniñondi.<br />
trastornar plato o escudilla. yosico<br />
tasindayendi, yosico canindayendi,<br />
yotasindayendi.<br />
trastornar el cantaro para vaziar el<br />
agua. yondoyondidzondi.<br />
tras-
folio 198v column 1<br />
Trastrocar. yodzadzamandi, yosicocaqdzamandi.<br />
Tractar algun negocio. yotnai tnunindi.<br />
Tractar conuersar. yosicasihindita,<br />
fu, caca.<br />
tractar familiarmente con alguno.<br />
yodzatnaha dzeendita, yoquidza<br />
ñanitnahandi, futu. cadz. yondaa<br />
tnuhundi sihita, yotnaidzeendi<br />
sihita.<br />
tractarse bien y delicadamente. yyo<br />
ñuhu yehecoñondi, dzohoyy yyo<br />
coñondi, yosaicata ñee coñondi,<br />
yosaiquaha ñee coñondi.<br />
tractar en mercaderia . yoquidza<br />
cuicandi, yosicacuicandi, yoquidzayahuiundi.<br />
trauar. yotaandicondi, yotaa nunindi,<br />
yosanindaandi, fu. qni.<br />
trauarse algo. yosacoho, yosacoho<br />
nano, yosacoho dzucu dzoo.<br />
trauar pelea. yonaanduvui, yodzatnahatnahandi<br />
yotneetnahandi,<br />
yodzitatnahandi.<br />
trauarse en palabras. yodzadzavuandi<br />
dudzuta, yodzatnaha tnahandita,<br />
yodzadzichi ini tnahandi.<br />
trauesura. sasicuvuidzana,<br />
trauieso. yocuvui cañandi,<br />
trebol. ytacuii.<br />
trecho. sañoho naho mañu, sacaa<br />
mañu.<br />
treguas. saquehui nino tnañu, sacavuanino<br />
quevui cuvuitnañu, saq<br />
cuita quevui cuvuitnañu, sacaandaha<br />
quevui cuvui tnañu.<br />
treguas poner. yotniño naho cahindi<br />
quevui, yotniño yuhundi<br />
folio 198v column 2<br />
quevui tnañu, yosatacanindi quevui<br />
cuvui tnañu, fut. cata, yodza<br />
caandaha sicandi quevui.<br />
Trementina. dzusayehe dzusaite.<br />
Trença. huatu cuiñe<br />
Trepar por cuerda. yoho satneendi<br />
quasaandi, yoho yehendico yoho<br />
sadzitandi quasaandi.<br />
Treuedes sobre que ponen la olla.<br />
yuu yodzoquedze yeye sacuita<br />
siyo, yuu sacodzo quedze, yuu<br />
yehe tuvui quedze, yeye, caa yeye,<br />
yuu yeye, yuu tuvui quedze.<br />
Tribunal. tayu toniñe, tayu ñoho<br />
yyatasitnuni, yyayosinotasi.<br />
tributo, daha.<br />
tributo dar. yonducundahandi, yotniñondi<br />
daha.<br />
tributario. tay yonducundaha, tay<br />
yotniño daha.<br />
trigo, nuni castilla.<br />
trillar yosañute nuni, fu. quañu, ysadzite<br />
nuni, fu. cadzi.<br />
tripas. site, site cani, site cuiñe, site<br />
yoho.<br />
triste. tay coyo ini, tai dzindaini, tai<br />
tnañu ini.<br />
triste estar. yocuvui coyo ini, yocuvuidzinda<br />
inindi, yondehuui inindi,<br />
yosandehui inindi, yosacu<br />
inindi, futuro, quacu, yocuvui caca<br />
inindi, yocuvui tnañu inindi,<br />
yosacainindi , f. quaca, yosaa nuu<br />
inindi, fu. caa.<br />
triumphar. yoquidzayeendi, yoquidzandodzondi,<br />
nidzacuidzondi<br />
yucu, niquidzasahandi.<br />
trocar. yodzamandi , yonadzamandi.Tro-
folio 199r column 1<br />
Trocarse los que trauajan. dzama<br />
nino yoquidza tniño.<br />
Trompeta. cutu caa.<br />
Trompeta tañer. yotevuindicutu.<br />
Tronar. yocanadzavui, vide,<br />
atronar,<br />
Tronco. yutnu tiyuhu, yutnu tecundu.<br />
Tronera. yavui yndii huahi.<br />
Tronido o trueno sacande,<br />
sacatni, sayehe nehe, sacana<br />
dzavui.<br />
Tropeçar. yosaquehe sahandi, saa<br />
quehesahandi.<br />
Tropeçar cayendo. yosacasandi, f.<br />
qcasa, yosasandi, f. casa, yosiñe casandi,<br />
fu. cuiñe, yoquai yosacavuandi,<br />
Tropellarme el cauallo. yosaquaa<br />
ñaha cauallo, yotnaandaa ñaha<br />
cauallo, yosicondaa ñahate, yosaquehe<br />
ñaha cauallo, yosañu nino<br />
ñahate, f. quanu.<br />
Tropel de gente . tetneta, tai cahi,<br />
tuvuita, tiyoco quandahui ycuvuita,<br />
tai itavui, tay icana, yocana<br />
cahita, ycana ycahi ycuvuita.<br />
Trotar. yosacatne sasicandi<br />
inditasino, ytasino cama, ita sino<br />
sate.<br />
Troxe. yaca .<br />
Trucha. tiyaca yaa.<br />
Trueque o trueco. sadzama. sanadzama.<br />
Trueno, vide tronido.<br />
Truhan. tay dzaquacuñaha: tay<br />
dzeque, tay yonducu dzeque.<br />
Truhanear. yonducu dzequendi,<br />
folio 199r column 2<br />
yodzaquacu ñahandi.<br />
T. A N T E V.<br />
Tu, pronombre segunda persona.<br />
doho, y para señores. disi,<br />
maini<br />
Tuerta cosa yaqua, yoho, ticuiye.<br />
Tuerto de vn ojo . tay nuudzoho,<br />
tay nuu siyo, tay nuuchindo, tay<br />
nucu coho.<br />
Tuerto de vn ojo que no vee del<br />
aun que lo tiene claro. tay nuu<br />
quaa ñoo,<br />
Tuerto, que tiene vn ojo mayor<br />
que otro, y medio çerrado. tay<br />
nuutnehe.<br />
tuerto que mira de lado. tay nuu<br />
dziñe.<br />
tuetano. dzindiqui, dzudzu, ñuñu<br />
yeque.<br />
tullido. tuy teye. nicuitnu nisisi.<br />
tullirse. yoteyendi, yosisindi, yocuitnu.<br />
tumba de sepultura, sitondeye.<br />
tundir paño. yodzitandodzondi<br />
tnumidzoo yoñaha ndodzo yodzatandodzondi.<br />
tuna. chiqui.<br />
tupir algo. yotniño nihi, yotniño<br />
cutundi.<br />
tupir recalcando. yosadzi ninondi,<br />
tu. quadzi.<br />
tupir la tela. yocono cutundi yotusi<br />
huahandi, yosasi cutundidzitu<br />
yocoo coho cutudziyo.<br />
tupida manta. dzoo cutu, dzoodzee.<br />
turar. yocuvui naha, yocuvuidziindi<br />
di,
folio 199v column 1<br />
di, yocuvui casindi.<br />
Turbarse. yodzananino inindi, yonehe<br />
yondayu ini, yoquitevui<br />
ini, yoquinaaini, yoqui yuhu ini,<br />
yoqui catne ini,<br />
Turbar actiuo. yodzadzananino ini<br />
ñahandi, yotniño dzanaini ñahandi,<br />
yodzacanino ini ñahandi.<br />
turbarse o alborotarse la gente. yodzoonino<br />
yocuvui huaa.<br />
turquesa. yusicasi, yusindaa, yusindaa<br />
ñuhu.<br />
turquesa da color. yusi.<br />
turma de tierra. tecuite.<br />
turma de animal. yuute.<br />
turnio. tay sito yaqua, tay nuu<br />
yoho.<br />
turbia agua. duta ñuhu, nicuvui<br />
ñuhunduta.<br />
tutor. tai yocuvuidzutu sitay cai,<br />
tai yodzaquanu ñaha,<br />
tuza. tiyuhu.<br />
V.<br />
Vbre. dodzo.<br />
Vueca cosa no maçiça, yyu, yehe<br />
yyu inisi.<br />
Vuerfano. tayndahui. vide huverfano<br />
vuerta. ytu.<br />
vuerta de plazer. ytusidzee, ytu<br />
dzasisi nini.<br />
vuesped tai yyo nuu huahi, tay huasi<br />
coo nuu huahi.<br />
vuesa para enterrar. yavui ñaña, yavui<br />
condvsi deye.<br />
vueso. yeque.<br />
folio 199v column 2<br />
vueste de gente de armas . tay qhu<br />
yecu, tay caca yecu.<br />
vuebo. devui.<br />
vuebo fresco. devui saa,<br />
vuebo guero . devui yocama nino<br />
devui nicuvuinduta<br />
vfano. tay tachiiini, tai yocuvui nino<br />
ini, tay yocuvui yyo, tai yocuvui<br />
dzico ini, tai yodzonduvua yuhu<br />
nuu.<br />
velloso. tai yondichi idzi, nicatu idzi,<br />
tay idzi taaidzi nani, tay nicana<br />
idzi tay iñeidzi.<br />
vltima o final voluntad. sanidzaqndehe,<br />
sanicuvui cutu dzonduvui.<br />
vltima. sacaa dzondehe , sacaa<br />
dzonduvui.<br />
vna cosa. ee sichiee sichini.<br />
vna misma cosa ser con otro. dzoee<br />
sichini yocuvuindi sihita, dzoeeniñohondi<br />
sihita, dzoee nuu nicuvuindi<br />
sihita.<br />
vna vez. hooni, hooñuhuni, eeniquevui,<br />
eemihini quevui, dzohoo<br />
ñuhuni.<br />
vña. tnii.<br />
vngir. yodzacaa nuundi, yodzacatundi,<br />
yodzacahandi, yodzandi<br />
chindi, yodzacuchindi,<br />
vngido ser. yosaa nuundi, yocatu.<br />
vn par. ee tayu.<br />
vn poco mas. dzuchica , hoonica,<br />
caa codzonica.<br />
vn poco menos. noo cuvuidzuchinica,<br />
dzuchi huaaca, noo quevui,<br />
dzuchi noondaha.<br />
vn poco menos de la mitad. huihica<br />
daindaa, sanitnanu dzavua sa<br />
nisa quaadzavua,<br />
vn
folio 200r column 1<br />
vn poquito duvuini, cuhuani, sacuni,<br />
dzuchini.<br />
vn poquito mejor estar dzuchi huaa<br />
dzuchi huaha, yyo huihi cuii<br />
huii huatu yyo.<br />
vn momento. hoo nooni, hoo nuu<br />
dzucuani noo ñuhuni, hoo tnaha<br />
nuuni, hoo naqua nini, hoondoyo<br />
cotoni hoo tnaini.<br />
vrdir yondii idza.<br />
vrdida tela. ydza nindii.<br />
vsar. yosai tniñondi, yodzaqni ñuhundi.<br />
vsar mal yodzatevuindi, yodzatevui<br />
dzanandi, yosata nino cahandi,<br />
yodzaqhi ñuhudzanandi,<br />
vsarse entre algunos o entre todos,<br />
dzavuayu yyo, dzavuayu , yyo<br />
nuu yaha, dzavua yucaa ñuu yaha,<br />
dzavua yocuvui nuu yaha.<br />
vsura. saquai yeca, saqui codzo, sacavuandodzo<br />
yeca sacaqndodzo<br />
yeca, sachidzo yeca.<br />
vvas. daya yoho.<br />
V. A N T E A.<br />
Vacar el oficio. nicuvui yyutniño,<br />
caasiña tniño yoo yehecatniño<br />
, nindehe nisinocavuatniño.<br />
yoo yodzayy yoo yodza<br />
yyca tniño.<br />
vadear el Rio. yosisindi yuta, sacaandaanduta,<br />
yosanuundi sacaa<br />
yadzinduta, satuvuinino tuvuindodzo<br />
cuchi yuta, yosahandi. l.<br />
yosisindi.<br />
vado. sacaa yadzinduta, sacaandaanduta,<br />
satuvui ninocuchi yuta<br />
folio 200r column 2<br />
satuvuindodzo.<br />
vagamundo. tai yosica nuu naho<br />
nucoo decooo, tay sanuhu sandesi,<br />
tay dzo sasicaca.<br />
vaguear con el pensamiento. yotadzi<br />
naho inindi, yosidzo yoquete<br />
inindi, futuro cuidzo, yotadzi<br />
ñayatni ñahuii, ñahuii ñatnuni<br />
ini yocanandavua, yocana cono<br />
inindi, yocanahi yocana qni ini,<br />
yondaa yonooini.<br />
vaina de cuchillos. satnu, sacuino<br />
yuchi.<br />
valer precio yondaa yahui, f. cond,<br />
cata yahui, yehe yahui quaha, yosita,<br />
f. cuita, ñoho yahui f. coho<br />
valer poco. ñasica yondaa, ñamani<br />
ñasica catasi.<br />
valer mucho. sicayondaa sicayohuisi<br />
valer en opinion o estima. yndaa<br />
ñuhundudzu, fu cuindaa, yehendudzu,<br />
yehedzico.<br />
valle. yodzo.<br />
vallesta. cusicaa.<br />
Vallesta tirar, yodzandai duvua<br />
cusi, yodzacanandi duvua cusi<br />
caa.<br />
Vanagloriarme, yocaha huatandi,<br />
yocuvui tachi inindi, yocuvui<br />
canda inindi, yocuvui dzico<br />
inindi.<br />
Vanco, yutnu codzota, yutnu condihita,<br />
Vañarse, yosichindi, f, cuchi.<br />
Vañarse en temascal, yosaandi ñehe<br />
f caa, yocaandi ñehe, yosivuindi<br />
ñehe, f, quevui,<br />
Valiente, tay nihi ini,<br />
valiente en la guerra. tay nicuvui<br />
tay
folio 200v column 1<br />
tay, tay nicuvuiñaha tay nihidzaha,<br />
tay nisacaho siña, tay nindodzodzeque,<br />
tay nicaadzaa nicaa<br />
yuhu, tay nindoyo yooyaca: tay<br />
nisacodzo yoo yaca , tay yondodzo<br />
yoo yaca tay nicuvuindai nicuvuindatnu.<br />
Valiente señalado. tay nicuvui nihi<br />
nicuvuindatnu, nicuvuindai ninihi<br />
tatnu, ninihi yusa, nisacodzo<br />
yoo yaca.<br />
Vaño temascal calentar. yosamindi<br />
ñehe, yochihindi, ñehe, yosaq ñuhundi<br />
ñehe, fu. cami, fu. caq.<br />
Vandear. socorrer a alguno. yñe sihuidita,<br />
f. cuiñe. yehendahuindisihita,<br />
f quehe, yocuvui sihindita,<br />
yne tnahandi sihita.<br />
Vandolero. tay iñe sihi.<br />
Vandera. huayu.<br />
Vandera lleuar sanay huayu.<br />
Vanagloria. sadzovuisica yocuvui<br />
dzee ini.<br />
Vanagloriando alabarme de algo.<br />
yocachi huatandi, yocachi huicondi,<br />
yocachi ninondi.<br />
Vano en palabras . tay caha tachi,<br />
tay caha nino, tay cahadzico caha<br />
huata.<br />
Vano mundo. nuu noo nuundisi ñuu<br />
qndehe, ñuu quaa ñuu qtuhu,<br />
ñuu yondutayotnani,<br />
Vapor. yoco.<br />
Vaporosa cosa, sayo cana yoco.<br />
Vaca ydzundeque dzehe.<br />
Vaquero que las guarda tay yondaca<br />
ydzundeque.<br />
Vara yutnucuiñe, yutnu yaca, dzee<br />
yanda.<br />
folio 200v column 2<br />
Varear. yodzucu ninondi yutnu<br />
cuiñe.<br />
Vara de justicia de alcalde, tatnu<br />
sinotasi tniño yodzasino cavua<br />
tniño.<br />
Vara de alguazil, tatnu taatniño tatnu<br />
sino quachi.<br />
Vara traer, yonahindi tatnu.<br />
Vara de medir, yutnu cuhua.<br />
Vara de pescar, yutnu tavua tiyaca<br />
Varandas. yutnundeque.<br />
Varon. tay yee,<br />
Varonil, tayndatnu, tay saaini, tai<br />
ndai tai saha ini, tay yee ini.<br />
Vassallo , ñandahi, tay ñuu tayndahi.<br />
Vasallaje. tnuhundahi.<br />
Vasallaje reconocer . yosai ñuhundi<br />
yya, fu quai, yochihi ñuhundi<br />
yya, ycayyayosihindi, ycayya<br />
yondicondi ycayyayondacañaha.<br />
Vasera. satnu . l. doho.<br />
Vaso sin asas. coho coye.<br />
vaso vide jarro .<br />
Vaso de tres pies. yye .<br />
vaso sin pies. yye ticundu.<br />
Vasura mihi mihi nitehui.<br />
Vaziar algo liquido. yosate, f. cate,<br />
yodzaq coyondi yosatendoco.<br />
Vaziar como troxe o casa yoquidza<br />
yyundi, yosani yyundi, yosinandi,<br />
yosico tasindi huahi, yona<br />
tehuindi huahi.<br />
Vaziar como chicouite. yocoyondi,<br />
yosatandi, fu. cata, yonana nahindi<br />
sañoho.<br />
Vaziarse aposento yocuvui yyu<br />
yonduvui yyu yñeyyu yosacuiñe<br />
yyu.<br />
V.
folio 201r column 1<br />
V. A N T E E.<br />
Vedar. yodzatuhandi, yotasi<br />
dzohondi, yotasi yyndi. yosaq<br />
yyndi fu caq, yodzatuhu<br />
ninondi yosaqcuhuandi.<br />
Vedriar. yodzacaa nuundi dzevui<br />
ñuhu, yodzacaandi chindi.<br />
vidriada cosa. sanisaa nuudzevui ñuhu,<br />
sanisadzodzevui ñuhu.<br />
vega. yodzo.<br />
vegada por vna vez. hooni hoo.<br />
vehemencia. sacadzandai, cadza nihi,<br />
cadza datnu sacuvui ñuhu cuvui<br />
tneni ini.<br />
vedeja de cabellos. idzi teqni, ydzi<br />
nisani, ydzi nicuvui tecondo.<br />
vejez. sasiyee, sasicuvui tnanu, sanoondaye,<br />
sayee saquanu.<br />
vejecerse. yosanundi, fut. quanu, yoyeendi,<br />
yocuvui tnanundi.<br />
vela de nao. dzooinino tnundoo, indita<br />
tnundoo.<br />
vela candela. itedzaha.<br />
vela de noche. socondito niñu.<br />
velar. yondito niñundi, f. condito.<br />
velarse los casados yocuvuindodzo<br />
misa, yositondi misa yonduvui<br />
yyndi.<br />
velar los casados actiuo. yocachindodzondi<br />
misa, yoquidzayyndita,<br />
fu. cadza.<br />
velo de muger. vide toca.<br />
velo de templo. dzoo yondiyu naa<br />
dzoo ininondiyu nuu naa, dzoo<br />
yodzahuinaa, yondadzi naa, indi<br />
tandiyu naa.<br />
Vellaco. tay dzana tay yehe quahi.<br />
vellaco ser yocuvuidzanandi.<br />
folio 201r column 2<br />
vellaco hazer a otro yoquidzadzana<br />
ñahandi., yodzadzana iniñahandi.<br />
vello. idzi huita, ydzi yata, ydzi cachi,<br />
ydzi tnumi<br />
vellon. ee idzi sicachi, ee tnee idzi<br />
ee tuvui idzi ticachi.<br />
velloso. tay idzi huica, ydzi yata<br />
velloso de pelos rezios tay ñeeidzi<br />
tai yondichi idzu nicatu idzi, idzi<br />
taa, idzindacui.<br />
vellota. chindu.<br />
ven llamando. naha. (ñe.<br />
vena tuchi neñe sichi neñe ichi neñe<br />
venablo tatnucaa, tatnudzaa, yuchi<br />
vencer yocuvuindaindi, yosai dzuhuandi,<br />
fu quai, yonihindayndi,<br />
yonihidzahandi , yocuvuindodzondi,<br />
nicuvui yuhundahandi.<br />
vencido ser yocuvuinduqndi yoyusindi,<br />
yosihi ninondi, yocuvui<br />
dzahindi.<br />
vencer por razones. yodzataa ñahandi,<br />
yodzaquehuindudzu ñahandi,<br />
yodzacoo cuisindita, yodzacoo<br />
quni dudzu ñahandi, yodzacoo<br />
quai ñahandi.<br />
venda dzoo nidzee, dzoo nindata<br />
quachi.<br />
vender yoquidza yahuindi, f. cadza<br />
yodzicondi.<br />
ven presto llamando. nahandavui<br />
huitahuita, saa, huita cono cacu<br />
cono saa naha, nahaqueye nahasaa.<br />
Vender con palabras . yosaninino<br />
yuhu ñahandi yodzico yuhu ñahandi,<br />
yosaninino naa ñuu ñahandi.<br />
Vender como regaton. yondicotasindi<br />
yosicondidzondi yahui yo<br />
C c sico
folio 201v column 1<br />
yosico codzondi, yahui.<br />
Vender por menudo yodzicoquachindi,<br />
yodzicodzeendi. yodzico<br />
quaindi.<br />
Vender por juncto, yodzicocanundi<br />
yodzico neendi.<br />
Vendimiar yodzacoyondi yotneendi,<br />
yodzacoondi.<br />
Vengarse. yondadzanaandi sita, yonadzatnahanditayodzadzavuandi<br />
sita, yotniñodzavuahdisita, yondacu<br />
nahindi quachita.<br />
Vengado ser ninduvui naa ninduvuidzavua<br />
nitevuindodzo ini.<br />
Venidero, sadzoica cuvui, sadzoica<br />
qtnaha.<br />
Venir yoquesindi, huasindi, solo en<br />
presente.<br />
Venir a casa propria. yondesindi,<br />
quandesindi, en presente.<br />
Venir a menos. yonoo cuvuindi, yocoondaandi,<br />
yonduvuindahindi<br />
yonduvui ñuundi, yonduvuidahui<br />
Venirme algo a la memoria. yonde<br />
noo yondendodzo inindi, yonu<br />
cuino inindi, yosaa tuvui inindi,<br />
yosaa tadzi inindi, fu caa.<br />
Venir el Rio. de auenida yonu cohonduta<br />
yuta yonachitunduta<br />
yuta, yonduvui canunduta, yona<br />
taca yondayanduta.<br />
Venta. huahiyoquidzi tai ysicaichi<br />
Ventero tai yondatu, sitay ysicaichi.<br />
Venta de lo que se vende . sayodzicota.<br />
Ventaja hazer. yotasi siyondi, yochihi<br />
yahandi.<br />
Ventaja dar a otro. yochidzo huidzondita,<br />
yocacu nahindita, yo-<br />
folio 201v column 2<br />
yonaquai yuhundi sayodzocata huihica,<br />
ñayosatnahandi sita.<br />
Ventana. yavui, sayocuisi nini ini<br />
huahi, yavui sayondii nini.<br />
Ventosa cosa de viento sayehe tachi<br />
sayndodzo tachi, sainino tachi.<br />
Ventosa de vidrio. tendoho, yodzita<br />
neñe.<br />
Ver. yositondi, yosino nuundi f. coto<br />
yonditondi, yondito nuundi, fu.<br />
condito.<br />
Ver clara o distinctamente. yositondeendi,<br />
yosito casi, yositodziñundi,<br />
yosito yacandi, ñatuvui sayodzo<br />
nuundi, ñatuvui sayoquindiyu<br />
nuundi, dandusaquachi sandeq<br />
ñuyacayosinindi, yositondeendi.<br />
Ver tan mala vez por parecerse con<br />
dificultad por ser lexos. dzohuihini,<br />
yotuvui nuu, dzoyotuvui tequanica,<br />
dzoyotuvui yaaca, yotuvui<br />
nini.<br />
Verano. huico dzavui huicohuiyu.<br />
Verdadera cosa sandisa.<br />
Verdad dezir. yocachindisandi,<br />
daa cuite.<br />
Verde madero yutnu yehe.<br />
Verdecer. yocuvui cuii, yonduvui<br />
cuii, yonduvui yuu, yonduvuinaa.<br />
Verdolagas. yucu tecutnu, yuvua<br />
tecutnu.<br />
Verdura que se come cruda. duvua<br />
Verdura que se come cozida. yuvua.<br />
Verdugo tay dzandoho ñaha, tay<br />
dzanani ñaha.<br />
Vereda o senda. ychi cuiñe.<br />
Vergajo de toro. tedza ydzundeque.<br />
Verguença:sacuvui caha nuu, sacaha<br />
sasihi caha.<br />
Ver-
folio 202r column 1<br />
Verguenças del hombre o muger.<br />
coño caha, inidzoho.<br />
Vergel ituita, saisi itu.<br />
Veril. saindii nini satuvui nini, sayocuisi<br />
nini.<br />
Verjas. yutnundeque.<br />
Verter. yosati. f. cate.<br />
Vestidura. dzono.<br />
Vestidura del señor. dzoo chiyo,<br />
dzoo sayusiya.<br />
Vestiduras generalmente. saca nama,<br />
sacandisi.<br />
Vestidura remendada. dzoo ninatnema,<br />
dzoo ninatniño dzama.<br />
Vestirme ropa cerrada. yosivui nuundi,<br />
f, quevui, yosinondidzono,<br />
yondevui noondidzono, yonucuinondi<br />
dzono, yosacuinondidzono<br />
f qcuino yonduvui cutundi.<br />
Vestirme como manta, yosaandesindi,<br />
f. caa, yonduvui cutundi.<br />
Vestidura sin costura. dzoo nee,<br />
dzoo huadzayondecu, dzooñatuvui<br />
tecu, dzoo yoo niquicu,<br />
Vestidura blanda y delicada, dzoo<br />
cuito, dzoo huita,<br />
Vestidura aspera. vide cilicio.<br />
Vestidura vellosa. dzoo ninana cachi,<br />
ninana tnumi.<br />
Vestidura para remudar, dzoo yodzama<br />
nino yondesi.<br />
Vestidura ynterior. dzoo yehe<br />
maa, dzono yehe maa.<br />
Vestidura de luto, dzoondayu deye.<br />
Vez primera. dzoica hoo huitna,<br />
dzocuvuidzina huitnani. dzocuvui<br />
huitna, dzoica nuu huitnani,<br />
dzocuvuidzina nuu huitna.<br />
Vez segunda, sacuvui vvui.<br />
folio 202r column 2<br />
Vezino del varrio, tnaha ñuundi tnha<br />
siquindi tai yehetnahañuundi<br />
siñandi siquindi, tnaha siquindi<br />
vezino con otro de casa . tai yehe<br />
tnaha huahi, tai yehesi huahi, tayyo<br />
huahi.<br />
vezino en terminos. tai yyo nuu<br />
dzañu, tai yyo tnaha dzanu, tay<br />
yondaa dzañu.<br />
V. A N T E I.<br />
Via. ichi, yaya.<br />
Viandante tai yosicaichi, tayquaha<br />
ichi, tay inino ichi.<br />
vicario que tiene las vezes de otro<br />
tai ñoho siña tai yocuvui nuu.<br />
vicioso. tay sicadzana, tay dzana.<br />
victoria vencimiento. sacuvuindai,<br />
sanihinday.<br />
victorioso. tay nicuvuinday.<br />
vid. yutnundaya yoho, tahi tnundaya<br />
yoho.<br />
vida. sayondito yotacu.<br />
vidrio. yuuyuyu, dzusa.<br />
vidriosa cosa. dadzu yy ñacuvui<br />
qquaatnaha dzo huihini, yosaa<br />
yosico yotahui.<br />
viejo. tay nisanu, tay tnanu, tay niyee,<br />
tai yata, y para los señores<br />
dizen, tay nisaya, fu. quaya<br />
viejo arrugado. tay nicuvidziinuu<br />
tay nicoo tadzi nuu.<br />
viejo en la guerra. dodzoyata, dodzo<br />
sanaha.<br />
viento. tachi.<br />
viento rezio tachi nihi.<br />
viento malo tachi cuiñe, tachi quai<br />
viento con agua. tachi dzavui.<br />
C c 2 vien-
folio 202v column 1<br />
viento estiual. tachindevui.<br />
viento de leuante. tachi huico ñumi,<br />
tachi huico yuhua.<br />
viento del poniente. tachi yuta.<br />
viento meridional. tachindaya.<br />
viento norte. tachi yucu naa<br />
vientre chisi.<br />
viernes. quevui hoho<br />
viga. huitu<br />
viga labrada para edificio. davua<br />
yeye.<br />
vigilia o vispera de la fiesta. chisi<br />
quevui.<br />
vil cosa de poco valor. ñacuihi, ñadzaha,<br />
ñamani, ñatesi.<br />
villa cercada. tayu yondiyu yuhua<br />
yecu, tayu yosico namandau.<br />
villa aldea. daha ñuu, ñuu ñayuq.<br />
villano que viue en villa. tay daha<br />
ñuu tay ñuu ñayuq.<br />
villano çafio en la criança. tay cahandahi,<br />
tay cahadacui, tay cahanihi<br />
vinagre. dutayya.<br />
vihuela. ñuu yoho.<br />
vihuela tañer. yodzaquacundi, yosadzindi<br />
ñuu yoho.<br />
vinatero. tay dzico vino, yoquidza<br />
yahui vino.<br />
vino puro. dedzidzonina, dedzinina<br />
vino aguado. dedzinicainduunduta<br />
dedzi nicai nininduta, dedzi nidzacainduta.<br />
vino blanco. dedzi cuisi.<br />
vino tinto. vino dzuq dehe.<br />
virrey, yya ñoho siña toniñe.<br />
virgen ñaha ñuhu, ñaha yy, ñaha<br />
nee ñaha yoco, ñahadzoho, ñataqui<br />
ñuhu,<br />
virtud sahuaha sadzico.<br />
folio 202v column 2<br />
virtuoso, tay huaha, tay daa ini, tay<br />
dzico tai cuite ini,<br />
virtud fortaleza, sandai sindatnu sa<br />
cuvuinday, sacuvuindatnu,<br />
viruelas enfermedad, deyedzita.<br />
visajes hazer. yonahandehe nuu, yoquidzandehe<br />
nuundi, yodzadzama<br />
nuundi, yodzacuicosiyonuundi<br />
visabuela, sitna tnanundi, sitna dzucuandi,<br />
visabuelo, sii taandi, sii tnanundi, sii<br />
dzutundi, siidzucuandi.<br />
visitar, yosacotondi, fu, qcuto, yosa<br />
yuhuindi, yodzacanu iniñahandi<br />
visitar pueblos como la justicia, yositondodzondi<br />
ñuu, yosicandodzondi<br />
ñuu, yosacotondi ñuu.<br />
visible cosa, sayotuvuidisi sayotuvui<br />
sacuvui qnita, sayotuvui canda,<br />
vision de las que espantan , sayona<br />
naha nuundeye, sayotuvui yyo,<br />
sayotuvuindadzi,<br />
vision de los sanctos, sayonaha nuu<br />
sanctos, sayonaha tuvui nuusanctos<br />
visnieto, dzayadzucua , dzaya<br />
vvui toto,<br />
visojo, tay nuu yaqua,<br />
vituallas para hueste, tuq yecu,<br />
vitualla para de camino, yuchituq,<br />
vituperar, yonani ñahandi, yosaa<br />
quehe ñahandi, f. caa, yodzayevuindi,<br />
yosii dzevuindi, sacaa<br />
sanduvuita,<br />
vituperio, sanani ñaha, sacaa quehe<br />
ñaha,<br />
vizco, taiyosito yaqua, tai yosito<br />
dziñe tay yosito quehe,<br />
viscocho, dzitacadzu, dzitandadzu,<br />
V.
folio 203r column 1<br />
V. A N T E O.<br />
Voluntad, sacuvui ini, sacuvuindaa<br />
ini,<br />
Voluntad tener, yocuvui inindi,<br />
yocachi inindi, yocanacuvuiini<br />
voluntad tener a otro, yodzacuvui<br />
iniñahandi, yodzacanacuvui ini<br />
ñahandi, yodzacanacoto yni<br />
ñahandi<br />
Voluntariamente tnuhu nee ini, tnuhu<br />
neeyuini, tnuhu nee ñoho ini.<br />
Vomitar. yondusandi, yocana coyo<br />
dzuqndi.<br />
Vomitar querer. yosani yoondi, yocana<br />
yoo yechi nuu inidi, yondusa<br />
nino dzuqndi, yonana coyo<br />
dzuqndi.<br />
Vomitar el bocado entero, dzoneendito<br />
yocana coyo yonandusa,<br />
dzonee yondito yonandusandi.<br />
Votar hazer voto. yodzaqniñuhundi,<br />
yotniño naha ñuhundi, yosaq<br />
yecandi, f. caq, yosai yecandi, fu.<br />
quai, yochihi yecandi.<br />
Voto quebrantar. yosanu ninondi,<br />
yeca, f. canu, (yeca,<br />
Voto ser quebrantado, nitnanu ninoyeca<br />
Votar dar el voto en election, yocacu<br />
nahindi, yocachindodzo ñahandi,<br />
yochidzo huidzo ñahandi<br />
yosino nahi ñahandi , yoñoho<br />
nuundita, (neeisi<br />
Vulgar cosa, sayyo, sacuvuineecaaneeisi<br />
X. A N T E A.<br />
Xabon. nama,<br />
Xabonar, yochihindi nama,<br />
Xaquima, yetu sacoho yuhu<br />
folio 203r column 2<br />
ydzu, yoho quehe yuhu idzu,<br />
Xara, duvua,<br />
Xerga, dzoo tecachi,<br />
Xeme medida. too dzuchi,<br />
Xeringa. ca tecoo saandodzo yucaa<br />
caandodzo yucu, caaynino<br />
tnaha tnuquu caa tnuquu.<br />
Xeringa para hechar agua, caa tehuinduta<br />
caasadzinduta, caa dza<br />
cainduta.<br />
Xicara yasi.<br />
Xicara blanca y bruñida. yasitiyoo<br />
yasindaha.<br />
Xicara grande yasi coho, yasi coho<br />
canu, yasi tesiyo.<br />
Xicara por labrar, yasindahaa yasi<br />
cuisi yasi cuite.<br />
Xugosa cosa. huidza sayehenduta.<br />
Z.<br />
Zangano tetacui.<br />
Zaque. yoo ñee ñee sacohonduta<br />
Zarco de ojos, tay nuundaa,<br />
Zebratana, tnusii,<br />
Zebratana tirar, yosasindi tnusii, fu.<br />
cusi, yotevuindi,<br />
Zizania itandeq,<br />
Zongotear vasija yocama nino, yosinonuu,<br />
f. cono, yocandanino yocande<br />
Zorra. teyehe.<br />
Zorrillo. teñehe.<br />
Zorrillo otro que no hiede teta, saco<br />
Zumbar los arboles con el viento yosacu,<br />
yocayu, yonehe, yehe cayu<br />
yehe sacu, yehe nehe.<br />
Zumbar la piedra quando va rezia.<br />
yehesacu yuu,<br />
Zumbar los oydos, yocanadzoho<br />
yosacu yocayu,<br />
Fin del <strong>Vocabulario</strong> Misteco.
folio 203v column 1<br />
Quenta de las horas del dia y de la<br />
noche.<br />
A La Vna de la noche. nicuvui<br />
dzoco ñuu.<br />
A las 2, sacuvui huihi ñuu naa<br />
huahaca.<br />
A las 3. naadzuchica.<br />
A las 4. quacaque vui sahaandevui.<br />
A las 5. quayahi quacuisi, sahanandehui,<br />
dzotecui ñeni dzotenaninica,<br />
dzoyndita tenduhuanica<br />
A las 6. nituvui, nituvui yaa.<br />
salido el sol. nisinondicandii, nindii.<br />
A las 7. quasaandicandii.<br />
A las 8. sasinondicandii.<br />
A las 9. sanisino huahadicandii.<br />
A las 10. nisinoquehendicandii.<br />
A las 11. nisinoquehuahandicandii<br />
dzadzuchi canundicandii.<br />
cerca de medio dia. sayatnicañundicandii,<br />
sanisaa quehendicandii,<br />
nisinoquehendicandii, dzo<br />
huitnica.<br />
Alas 12. nicañundicandii nicañucuitedicandii.<br />
A la 1. nindicocoo dicandii, yosico<br />
condi candii.<br />
A las 2. nisatanuu dicandii, cacu<br />
noondicanaii.<br />
A las 3. sacoondicandii quacoondicandii,<br />
A las 4. nicoo cuitahuahandicandii<br />
A las 5. sanisinondicandii nicoo codzodicandii,<br />
nicoo tnaha dicandii<br />
niñeni.<br />
A puesta de sol. dzocaandii quaaca<br />
nuu yucu, quacaindi candii, dzo<br />
indii quahaca sahaandevui.<br />
A las 6. puesto ya el sol. sanidzahuidicandicandii,<br />
sañeni cuii,<br />
dzuchica.<br />
folio 203v column 2<br />
A las 7. yotuvui yotuvuica.<br />
Ya de noche . nicuvuiquevui, niquaa<br />
nuu, nicoo tequaa niquaa<br />
nindoyo nuu ñaha.<br />
A las 8. saquaa nuu yu.<br />
A las 9. saquaa naha yoo inditoca.<br />
A las 10. nicuvui ñuu niquaa, nicuvuidzadzi<br />
ichi.<br />
A las 11. nicuvui ñuu huaha yu sa<br />
yatni tnanu ñuu.<br />
A las 12. nitnanu ñuu nicuvuidzavua<br />
dzavua ñuu.<br />
Numerales.<br />
1 ee.<br />
2 vvui.<br />
3 vni.<br />
4 qmi.<br />
5 hoho.<br />
6 iño.<br />
7 vsa.<br />
8 vna.<br />
9 ee.<br />
10 visi.<br />
11 vsi ee.<br />
12 vsi vvui.<br />
13 vsi vni.<br />
14 vsi qmi.<br />
15 saho.<br />
16 saho ee.<br />
17 saho vvui.<br />
18 saho vni.<br />
19 saho qmi.<br />
20 oco.<br />
21 oco ee.<br />
22 oco vvui<br />
23 oco vni.<br />
24
folio 204r column 1<br />
N V M E R A L E S.<br />
24 oco qmi.<br />
25 oco hoho.<br />
26 oco iño.<br />
27 oco vsa.<br />
28 oco vna.<br />
29 oco ee.<br />
30 oco vsi.<br />
31 oco vsi ee,<br />
32 oco vsi vvui<br />
33 oco vsi vni.<br />
34 oco vsi qmi,<br />
35 oco saho.<br />
36 oco saho ee.<br />
37 oco saho vvui,<br />
38 oco saho vni,<br />
39 oco saho qmi.<br />
40 vvuidzico.<br />
41 vvuidzico ee,<br />
42 vvuidzico vvui<br />
43 vvuidzico vni.<br />
44 vvuidzico qmi.<br />
45 vvuidzico hoho,<br />
46 vvuidzico iño.<br />
47 vvuidzico vsa.<br />
48 vvuidzico vna.<br />
49 vvuidzico, ee,<br />
50 vvuidzico, vsi,<br />
51 vvuidzico vsi ee.<br />
52 vvuidzico vsi vvui,<br />
53 vvuidzico vsi vui.<br />
54 vvuidzico vsi qmi.<br />
55 vvuidzico saho.<br />
56 vvuidzico saho ee.<br />
57 vvuidzico saho vvui.<br />
58 vvuidzico saho vni.<br />
59 vvuidzico saho qmi.<br />
60 vni dzico.<br />
61 vni dzico ee.<br />
62 vui dzico vvui.<br />
folio 204r column 2<br />
63 vnidzico vni.<br />
64 vnidzico qmi.<br />
65 vnidzico noho.<br />
66 vnidzico iño.<br />
67 vnidzico vsa.<br />
68 vnidzico vna.<br />
69 vnidzico co.<br />
70 vnidzico vsi.<br />
100 hoho dzico.<br />
200 vsidzico.<br />
300 saho dzico<br />
400 ee tuvui.<br />
500 ee tuvui hoho<br />
600 ee tuvui vsi.<br />
700 ee tuvui saho.<br />
800 vvui tuvui.<br />
900 vvui tuvui hoho.<br />
1000 vvui tuvui vsi.<br />
2000 hoho tuvui.<br />
8000 ee tetne.<br />
10000 ee tetne yodzohoho tuvui.<br />
20000 vvui tetne yodzo vsi tuvui.<br />
30000 vni tetne yodzo saho tuvui.<br />
40000 hoho tetne.<br />
50000 iño tetne yodzo hoho<br />
tuvui.<br />
60000 vsatetne yodzo vsi tuvui.<br />
70000 vnatetne yodzo saho tuvui<br />
80000 vsi tetne.<br />
90000 vsi ee tetne yodzo hoho<br />
tuvui<br />
100000 vsi vvui tetne yodzo vsi<br />
tuvui.<br />
Millon o quento. vsi sichicavsi vvui<br />
tetne yodzo vsitu vui.<br />
Para
folio 204v column 1<br />
Q V E N T A D E L O S D I A S.<br />
Para contar por veyntes, os diezes,<br />
no se ha de dezir absolute, sino dezir<br />
quevui, y dizen assi<br />
10 huicui.<br />
15 tnaho,<br />
15 o veynte, huichitnaño.<br />
20 chico ,<br />
25 chico naho.<br />
30 chico huichi,<br />
35 chico tnaho,<br />
40 vvuindico, & sic de singulis.<br />
Para contar capatos, ee saha vvui<br />
saha.<br />
Para contar mantas. ee ticu vvui<br />
ticu<br />
Quenta de los dias.<br />
Oy huitua,<br />
Mañana, yutnaa,<br />
Passado mañana, idza<br />
Es otro dia. iño.<br />
De aqui a quatro dias yq,<br />
De aqui a cinco, noho,<br />
De aqui a seys, noho icu,<br />
De aqui a siete, huita huitaca,<br />
De aqui a ocho, mina,<br />
folio 204v column 2<br />
De aqui a nueue, duq noho,<br />
De aqui a diez, huichica,<br />
De aqui a quinze, tnahoca.<br />
De aqui a veynte, chico ca,<br />
De aqui a 25. chico nohoca,<br />
De aqui a 35. chico tnahoca,<br />
Ayer, ycuy<br />
Antiyer, ycu ñuu,<br />
Antantiyer, yca ñuu,<br />
El dia antes, a ora quatro dias,<br />
sanduq,<br />
A ora 5, sanoho,<br />
A ora 6, saino.<br />
A ora 7, sahuita:<br />
A ora 8, sa vnaqhui,<br />
A ora 9, saduq noho.<br />
A ora 10, sahuichi.<br />
A ora 15. satnaho,<br />
A ora 20. sachico<br />
A ora 30, sachico huichi,<br />
A ora 35. sachico tnaho.<br />
A ora 40. sa vvuindico.<br />
Quando se espresan los dias f. quevui.<br />
se dize savvuidzico quevui.<br />
Laus Deo.<br />
Acabose este presente <strong>Vocabulario</strong>, En Tamaçulapa,<br />
26 de Septiembre de 1592 años. El qual con<br />
su auctor, se somete y subjecta a la correction<br />
de la Sancta madre<br />
Yglesia Romana.<br />
E N M E X I C O.<br />
En casa de Pedro Balli. Año de<br />
1 5 9 3
This transcription of Alvarado’s <strong>1593</strong> <strong>Vocabulario</strong><br />
was created for The <strong>Mesolore</strong> Project<br />
and released online in 2012.<br />
www.mesolore.org<br />
www.facebook.com/<strong>Mesolore</strong>