30.04.2013 Views

ALVARADO Vocabulario 1593 - Mesolore

ALVARADO Vocabulario 1593 - Mesolore

ALVARADO Vocabulario 1593 - Mesolore

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

[folio i r]<br />

V O C A B V L A R I O<br />

EN LENGVA MISTECA, HECHO<br />

por los Padres dela Orden de<br />

Predicadores, que residen enella, y vltimamente<br />

recopilado, y acabado por el<br />

Padre Fray Francisco de Aluarado,<br />

Vicario de Tamaçulapa,<br />

de la misma<br />

Orden.<br />

E N M E X I C O<br />

Con Licencia . En casa de Pedro Balli<br />

1 5 9 3


[folio ii r]<br />

EL DEAN Y CABILDO DE LA<br />

Sancta Yglesia Metropolitana, y Arcobispado<br />

de Mexico, sede vacante, &c. Por quanto por parte<br />

de fray Francisco de Aluarado, de la orden de<br />

los Predicadores, nos fue hecha relacion que el<br />

susodicho auia compuesto vn vocabulario en lengua<br />

Misteca, el qual estaua visto y examinado por fray Antonio<br />

de los Reyes, y fray Pablo Rodriguez, y religiosos de la dicha Orden,<br />

los mas peritos y prouectos en la dicha lengua, que se sabe<br />

en este Reyno, y assi mismo ser el dicho <strong>Vocabulario</strong> muy vtil<br />

y nescessario para los ministros que predican el Sancto Euangelio,<br />

y doctrina Christiana, a la nacion Misteca . Y el dicho fray<br />

Francisco de Aluarado, atento a lo suso dicho, nos pidio le diesemos<br />

licencia para poder imprimir el dicho <strong>Vocabulario</strong>. E por<br />

nos visto, ser para seruicio de Dios nuestro Señor, y bien publico<br />

en Orden de la conuersion, de los dichos naturales. Por la presente<br />

damos licencia para que qualquiera de los impressores que<br />

ay en esta ciudad pueda imprimir, e imprima el dicho <strong>Vocabulario</strong>,<br />

compuesto por el dicho fray Francisco de Aluarado, en la<br />

dicha lengua Misteca, quan bastante de derecho podemos . Dada<br />

en Mexico, a veynte dias del mes de Octubre, de mil y quinientos<br />

y nouenta y dos años.<br />

M. Don Ioan Alonso Lopez El Racionero El Racionero<br />

de Seruantes. de Cardenas. Penas. Pedro Osorio.<br />

Por mandado del Dean, y Cabildo. Sede uacante.<br />

Seruan Ribero.<br />

Secretario.


[folio ii v]<br />

YO FRAY Gabriel de Sancto Ioseph, Prior<br />

Prouincial desta Prouincia de Sanctiago de la<br />

Nueua España Ordinis Predicatorum. Auiendo<br />

visto el examen, y aprouacion del <strong>Vocabulario</strong> Misteco,<br />

hecho por los Padres de aquella nacion, aquienes por<br />

mi fue cometido . Y siendo vtil y prouechoso como consta<br />

por la dicha aprouacion, por la presente doy licencia<br />

al Padre Fray Francisco de Aluarado, Vicario de Tamaçulapa<br />

: para que pueda imprimir el dicho <strong>Vocabulario</strong>:<br />

con las censuras y notas de los dichos examinadores, juntamente<br />

con el Arte que de la dicha lengua Misteca compuso<br />

el Padre Fray Antonio de los Reyes , Vicario de Tepusculula<br />

. En fee de lo qual di las presentes letras firmadas<br />

de mi nombre, y selladas con el sello menor de mi<br />

officio.<br />

Fray Gabrlel de S.<br />

Ioseph Prouincial.


[folio iii r]<br />

DON LVYS DE VELASCO<br />

Cauallero de la Orden de Sanctiago, Virrey<br />

lugar teniente del Rey nuestro Señor, Gouernador,<br />

y Capitan General en esta Nueua<br />

España, y Presidente de la Audiencia, y Chancilleria<br />

Real que en ella reside, &c. Por quanto<br />

fray Francisco de Aluarado, de la Orden de Sancto Domingo,<br />

de la Prouincia de Sanctiago, desta nueua España,<br />

Vicario del Conuento del pueblo de Tamaçulapa, de la<br />

Misteca alta, me ha hecho relacion, que con industria y<br />

trabajo, y animo de seruir a Dios nuestro Señor, y aprouechar<br />

a los naturales de los pueblos de la Misteca alta y baja,<br />

y para que sus ministros puedan mejor doctrinarlos, y encaminarlos<br />

a su saluacion, ha compuesto, y ordenado vn<br />

<strong>Vocabulario</strong> de la lengua Misteca, de cuya emprenta, y uso<br />

se coseguira mucha vtilidad general, y particular ha aquellas<br />

Prouincias, y ministros del Euangelio della, pidiendo<br />

que atento a que por el consta estar corregido, y aprobado,<br />

le mandase dar licencia para imprimirlo, y lo presento<br />

ante mi, escripto de mano. Por tanto teniendo consideracion<br />

a lo referido, por la presente doy licencia a qualquier<br />

impressor, que el dicho fray Francisco Aluarado señalare,<br />

para que libremente pueda imprimir el dicho <strong>Vocabulario</strong><br />

de lengua Misteca, que esta rubricado del Secretario<br />

infra escripto, y esto con permisso del Ordinario<br />

Y con que antes de venderlo se corrija con el original, y<br />

ninguna persona lo venda, ni contrate, sin que este firmado<br />

del dicho fray Francisco de Aluarado.<br />

∏2 pre-


[folio iii v]<br />

precio que por el se quiere de dar, sopena de quinientos<br />

pesos para la Camara de su Magestad, y con esto mando<br />

que no lo impida Iusticia, ni persona alguna . Fecho<br />

en Mexico a ocho dias del mes de Octubre, de mil y quinientos,<br />

y nouenta y dos años.<br />

Don Luys de Velasco<br />

Por mandado del Vi rrey<br />

Martin Lopez de Gauna


[folio iv r]<br />

A NVESTRO PADRE<br />

Fray Gabriel de Sancto Ioseph<br />

Prior Prouincial desta Prouincia de Sanctiago,<br />

de la Orden de Predicadores, su<br />

humilde hijo, y subdito, fray<br />

Francisco de Aluarado.<br />

NO me atreuiera yo a emprender cosa tangraue,<br />

asi por su difficultad, como por su nouedad<br />

, si el mandato riguroso de V. R. no<br />

me diera el seguro que basta para deshazer<br />

la nota del atreuimiento . Religiosos muy<br />

graues, y enuejecidos en su prouechosissimo estudio de la<br />

lengua Misteca escriuieron acerca della varios quadernos,<br />

porque no se perdiese la noticia que les auia costado grande<br />

trabajo : y auia de ser para los vendideros de mucho prouecho<br />

. Algunos destos padres viuen oy, y pudiera qualquiera<br />

dellos (como maestro) acudir a esto mejor que yo<br />

que soy discipulo, pero quiso la prudencia de V. R. que<br />

me occupase yo en recoger sus trabajos : y sacarlos a luz,<br />

para que la tengan, como dessean los ministros del Sancto<br />

Euangelio que acuden a la Prouincia Misteca, como<br />

vno de los que en ella estan, diera yo a V. R. las gracias<br />

por este beneficio, sino paresciera que hablaua en causa<br />

propria: con todo esso no puedo dexar de conoscer que<br />

las deuo, porque mandando V. R. imprimir este libro,<br />

se logran tan costosos trabajos, como los de los Padres<br />

que


[folio iv v]<br />

que han doctrinado la Misteca. Mi diligencia tan poco<br />

puedo dexar de offrescer, que ha sido tanta, que me deue<br />

muchas horas de las muy deuidas al sueño: pero mas es<br />

lo que yo deuo a la obediencia, y al bien de mis proximos,<br />

en cuya vtilidad se que ha de redundar este trabajo:<br />

para que nuestro Señor sea seruido. Quisiero yo ser algo<br />

para seruir a V. R. con otra obra, que meresciesse su protection<br />

y amparo, no puedo mas, y offresco lo que puedo,<br />

suplicando a V. R. se sirua de mi buen desseo,<br />

y piadoso zelo, que yo se que deste bocado<br />

gusta V. R. como verdadero religioso,<br />

a quien nuestro<br />

Señor nos guarde.


[folio v r]<br />

NOS LOS INFRA ESCRIPTOS<br />

auiendo visto el mandato de nuestro Padre<br />

Prouincial Fray Gabriel de S. loseph, acerca<br />

del <strong>Vocabulario</strong> Misteco, hecho y acabado<br />

en esta nacion Misteca, por el Padre Fray Francisco<br />

de Aluarado , Vicario de Tamaçulapa,<br />

con el fauor y ayuda de todos los padres desta<br />

nacion, peritos en esta lengua. Y visto por nos el dicho <strong>Vocabulario</strong>,<br />

y examinado con diligencia, y consultada la significacion<br />

de los Vocablos con los Indios naturales, mas abiles,<br />

y expertos en la dicha lengua, nos paresce a entrambos vnanimes<br />

y conformes, que el dicho <strong>Vocabulario</strong> puede y deue ser<br />

impresso, lo vno por estar muy conforme al lenguaje natural de<br />

los Indios, sin siniestra ni mala significacion, y lo otro porque<br />

sera de mucho prouecho para los ministros Euangelicos, desta<br />

nacion Misteca, y para los que comiencan a deprender la lengua<br />

facil remedio, y no tan difficultoso como hasta aqui. En fee<br />

de lo qual lo firmamos de nuestros nombres.<br />

Fray Antonio Fray Pablo<br />

de los Reyes. Rodrigues.


[folio v v]<br />

YO FRAY Gabriel de Sancto Ioseph, Prior<br />

Prouincial, desta Prouincia de Sanctiago de<br />

la Nueua España, Ordinis Predicatorum,<br />

mando al Padre Fray Antonio delos Reyes,<br />

Vicario de Tepusculula, y al Padre Fray Pablo Rodrigues,<br />

ambos lenguas de la nacion Misteca, que vean, y con cuydado<br />

examinen el <strong>Vocabulario</strong> Misteco: en el qual por<br />

mi mandado, ha puesto la vltima mano el Padre Fray<br />

Francisco de Aluarado, Vicario de Tamaçulapa: para<br />

que con su parescer, estando para ello el dicho <strong>Vocabulario</strong>,<br />

se pueda imprimir, para vtilidad y prouecho de los naturales<br />

. En fee de lo qual firme estas presentes letras.<br />

Fray Gabriel de S.<br />

Ioseph Prouincial.


[folio vi r]<br />

Prologo al Lector.<br />

QVISIERA YO SABER<br />

dezir algo de lo que siento, y sentir<br />

todo lo que deuo, acerca del<br />

marauilloso cuidado , que los<br />

ministros del Sancto Euangelio<br />

han tenido en este nueuo orbe,<br />

auque basta para quien lo<br />

quiere aduertir , entender que<br />

conquistaron la ydolatria, que<br />

tantos años auia reynado. Y se pusieron a estudiar lenguas<br />

peregrinas, y barbaras cuya difficultad rindiera los mayores<br />

brios de naturaleza , si no vuiera socorro con los de la diuina<br />

gracia. Otros diran de otras lenguas, pero puedo yo<br />

dezir dela Misteca: que demas de sus varias equiuocaciones<br />

tiene circunstancias de tanto cuidado y estudio, que<br />

haze muy digno de estimar el trabajo de los predicadores,<br />

y ministros, que han podido subjetarla. En el acento varian<br />

muchas palabras la significacion, y algunas no solamente<br />

en tener o perder vna tilde pero aun en pronunciar el punto<br />

con blandura o con la boz llena, llega a tanto esta lengua:<br />

que no se contenta con la que nos dio naturaleza para<br />

pronunciar sino que sube a las narizes: y dellas se vale en<br />

algunas pronunciaciones, que sin este socorro quedan<br />

faltas, grandissimo trabajo pasaron los Sanctos conquistadores<br />

de almas, que nuestra provincia embio a la nacion<br />

Misteca. Y este trabajoso apostolado se a ydo continuando<br />

entre


[folio vi v]<br />

entre nuestros Religiosos, por no averlos de otra Orden<br />

en aquella Prouincia. Mas facilidad ha ydo dando el discurso<br />

del tiempo, los padres viejos escriuian cosas de esta lengua,<br />

y algunos de los que hoy viuen son los que mas claridad<br />

han dado, recogiendo vocabulos en forma de dictionario.<br />

Todos estos preciosos trabajos me mando nuestro padre<br />

Prouincial fray Gabriel de S. Ioseph, que yo recogiese, para<br />

que se imprimiesen. Y aunque lo principal se deue a los<br />

Padres desta nacion: fue menester mi cuydado por entero<br />

en muchas cosas, y en mucha parte del <strong>Vocabulario</strong>, de tal<br />

suerte que los mismos Indios que son los mejores maestros<br />

que para esto eran, y an sido los autores . La luz de todas<br />

estas diligencias, y la publicacion desta obra, se deue a nuestro<br />

padre Prouincial, que como deseosso del augmento<br />

de la Prouincia, y bien de las almas, me mando imprimir este<br />

libro. Las gracias de todo lo bueno se rindan a Dios, como<br />

primer autor. Y si en lo que en este libro fuere mio se hallaren<br />

faltas: no seran en mi cosa nueua, ni puedo dezir que<br />

no las tengo; sino en solo el deseo, que me paresce que esta<br />

sin ellas, por ser de seruir a nuestro buen Dios, y a mis proximos,<br />

aquien pido le resciban en cuenta, acordandose de<br />

la que todos auemos de dar a Dios de los talentos, y<br />

apiadandose del mio (como de pobre) nuestro<br />

Señor nos enrriquezca con su gracia, que<br />

es la que importa para que le<br />

gozemos en la Gloria.


folio 1r column 1<br />

PRIMERA letra<br />

del a. b. c.<br />

A. preposicion por<br />

cerca, apud. nuu<br />

como nuuyahui.<br />

A. preposicion por<br />

hazia. nuu quaha<br />

dzuhua.<br />

A. aduerbio de llamar. dzi.<br />

A. aduerbio para llamar quando se<br />

me ha oluidado algo. dzi. vt. nahadzi.<br />

nahacadzi<br />

A. interiectio. del que se quexa de<br />

alguna enfermedad. Hmii.<br />

A. interiectio desiderantis. ha.<br />

A. interiectio ridentis. ha ha ha.<br />

A. interiectio admirantis. a a. a.<br />

hi. hi. hi.<br />

A. del que halla a otro en maleficio.<br />

a. a.<br />

A alguna parte o en alguna parte.<br />

aduerbio. huadza, huadzaca.<br />

Abad. Prelado. dzutu. yodadzi siña<br />

ñuhu, dzutu ñoho siña ñuhu, dzutu<br />

yocuvui dzini, yocuvui nuu.<br />

Abad ser. yondadzindi siñañuhu, f.<br />

cond. ñohondi siñañuhu. f. coho.<br />

yocuvuidzinindi. yocuvui<br />

nuundi.<br />

Abadia dignidad. sasindadzi siñañuhu,<br />

sasiñoho siñañuhu, sasicuvuinuu.<br />

Abadesa, prelada de monjas. ñaha<br />

yondacañaha yuq dzehe. ñaha<br />

yocuvuidzini.<br />

Abadejo escarauajo. tenuyuq.<br />

Abahar algo con el huelgo. yochidzo<br />

yoco yuhundi yotaa yoco yuhundi.<br />

folio 1r column 2<br />

Abahar asi cosa honda. yotniño yoco<br />

yuhundi.<br />

Abahada cosa afi. sasi cohondaa yoco.<br />

sasinucoho yoco yuhu sanisa<br />

codzo yoco yuhu.<br />

Abahar algo poniendolo al baho que<br />

sale de la olla. yodzaqnindi. yodzacuidzindi<br />

yoco.<br />

Abahar algo dentro de alguna olla<br />

para que se conserue con el baho<br />

y no se pudra. yodzacaanuuyocondi.<br />

Abahar sopas. yodzachitundi yoco<br />

yotniño yocondi. yodzacutu<br />

yocondi.<br />

Abahadas sopas. dzita ninucoho<br />

yoco.<br />

Abahar por hechar el huelgo de la<br />

boca. yodzacaindiyoco. yodza<br />

canandiyoco, yodzaqhundi yoco.<br />

Abahar aposento. yodzacuidzindi<br />

huahi. yotniño yocondi. yondadzacuidzindi.<br />

yondadzainindi.<br />

Abahado aposento. huahi ninucuiñe<br />

huidzi. huahi ninucoho yoco.<br />

huahi ninacuidzi. huahi ninduvui<br />

ini.<br />

Abalançarse, hechandose por los<br />

suelos. yocoo cavuandayendi, yosacavuandayendi.<br />

f qcavua.<br />

Abalançarse de arriba abaxo. yondiyoninondi.<br />

Abalançarse metiendose entre otros.<br />

yosanudzavuandi. f. qnanu. yosananudzavuandi<br />

f. qnanu, yosivui<br />

cuinomañundi, yocai nanu<br />

dzavuandi. f. quivui. yosivuinduutnahandi.<br />

Aballar mouer con difficultad, duz<br />

A h


folio 1v column 1<br />

dzohuihini yodzacuchindi dzohuihini<br />

yodzacanda, dzohuihini<br />

yodzacuicondi. yondoyonahindi.<br />

yodzacaanditandi.<br />

Abarcar, abraçar entre los baços.<br />

yonumindi.<br />

Abarcar debaxo del braço. yonumindaa<br />

chisidzahindi.<br />

Abarcar debaxo del braço cosa grande.<br />

yosaanahindi chisidzahi. fu.<br />

caa<br />

Abarcar debaxo del braço cosa larga<br />

como espada . yosaininidzahindi.<br />

f. quay.<br />

Abarraganado, casado con casada.<br />

tay yosaqyaa. yonducuquachi<br />

yaa. yyocututa sihiña<br />

Abarranganado estar asi. yosicandi<br />

sihiña yondacatnanindi siña. yondacatnahandi.<br />

yondacacutundi<br />

f. cand.<br />

Abarrancarse. yositacanundi yende,<br />

yosita ninondi yocai canundi<br />

yende. yocai cavuandi yendde.<br />

dzahua.<br />

Abarrancadero. yende. cavua. dzahua.<br />

Abarrancarse ganado. baxar con mucha<br />

priesa. yyonihi yehesacu quacaindodzo<br />

tecachi yyo yehe nihi<br />

sasitanuu quahate.<br />

Abarrajar al suelo. yodzucuninondi<br />

nuu ñuhu. yodzacuitandi nuu<br />

ñuhu.<br />

Abarrar dando con el lodo en la pared,<br />

o con otra cosa. yosasandaandi<br />

dayu, nama, f. casa, yocoyondaandi<br />

yodzaqcoyondaandi. estos<br />

dos postreros son para co-<br />

folio 1v column 2<br />

cosas liquidas.<br />

Abarrisco. neccutu, nindehe nituhu<br />

Abarrisco lleuar el ladron todo quanto<br />

ay, nindehe nituhunidzuhuta,<br />

nicuvuidziyo nicuvuinani nisidzota.<br />

f. cuidzo. dehenitasindahata,<br />

ña nicacu, ñanindoo, nitasidziyonitasinanindahanidzuhuta.<br />

Abarrisico destruirse los sembrados<br />

por el granizo. nindehe nituhu,<br />

nitevui, nitadzi, nicachi, nicoyo.<br />

Abasta aduerbio. dzavuani, nacoodzavuani,<br />

nacooni sahuaha, sahuahani<br />

sacuvui, nacooni, dzavuani.<br />

Abastar. abasto auer. yyocahi yyo.<br />

yyo quahayyo quaha yyo.<br />

Abastarme algo. yoquahasindi dzodzevuica<br />

nicuvuisindi, dzodzevuica<br />

niquahasindi.<br />

Abastar algo para todos como en<br />

combite. dzodzevuicanicaisyo.<br />

dzodzevuica ni saacuvui, dzodzevuica<br />

nisinotuhua, nisinocuhua,<br />

nisatnaha, f. qtnah. nicacundita,<br />

nicacucavua nicaisiyo.<br />

Abasto o abastança. saniquaha, sasinotuhua,<br />

sanicaisiyo.<br />

Abatirse humillarse el hombre delante<br />

de Dios con arrepentimiento<br />

de sus culpas. yocoo cavuandayendi.<br />

yocoo cuisindi yosacuisindayendi.<br />

f. q. cuita. yocôo cuitandayendi.<br />

yocoo coodaye coo<br />

tetendi. yonaquaiquacandi. yonacaha<br />

quacandi. yonacaha ñuhundi,<br />

yonatuvuindahuisindi nana<br />

stohon Dios.<br />

Abatir a otro menospreciandole.<br />

yodza


folio 2r column 1<br />

yodzanoo cuvui ñahandi, yodza<br />

noo cavuañahandi . yodzanoo<br />

cuisiñahandi. yodzacoocuvuiñahandi,yondadzandihininoñahandi.<br />

Abatido assi. tay ninoocuvui, tayninoocavua,<br />

tay ninoocuisi, tay niyevui,<br />

tay ninani.<br />

Abatir el ser y fama de otro. yodzandaidzicoñahandi,<br />

yodzanuunaha<br />

ñahandi tnuhuta. con los demas<br />

de abatir.<br />

Abatirse el aue bolando. yocoondita<br />

quete , yocoocuicodihite,<br />

yocoocuicote, yocoondita dihite,<br />

yocoosinondihite.<br />

Abatirse el aue para hazer presa.<br />

yocoo tneete. yocoo cahite, yocoocuicdzote.<br />

Abaxar por descendir. yocoondi.<br />

yonoondi<br />

Abaxar a lugar proprio. yonoondi<br />

Abaxar a lugar ageno. yocoondi.<br />

Abaxar a lugar profundo. yocaindodzondi.<br />

yondaindi.<br />

Abaxar cuesta abaxo. yocaindodzondi,<br />

yondaindodzondi.<br />

Abaxar como la alua al sacerdote.<br />

yodzanoocuicondi. yodzanoondi.<br />

yodzanoocacandi.<br />

Abaxar algo de arriba abaxo. yodzanoondi.<br />

Abaxar algo sin que llegue al suelo<br />

yodzanoondahandi. yodzacoondi.<br />

yodzacoocata, yodzacoo<br />

cuitandi.<br />

Abaxar algo hasta el suelo. yodza<br />

noo sino. yodzacoondaha.<br />

Abaxar alguna cosa desuiandola pa-<br />

folio 2r column 2<br />

para abaxarla. yodzanoondiyondi.<br />

yodzacoondiyondi.<br />

Abaxar como fructa de los arboles<br />

despegandola. yodzanoondaandi<br />

yodzacoondaandi. yodzandaa.<br />

yocahindaa.<br />

Abaxar las naguas la muger teniendolas<br />

muy altas. yodzacooña<br />

dzama, yodzacoondahaña dzama,<br />

yodzacoocuicoñadzama<br />

yodzanooñadzama.<br />

Abaxarlas hasta el suelo que arrastren.<br />

yodzacoocacaña dzama<br />

Abaxarlas hasta el garganta del<br />

yodzacoocuicoña yodzacoo<br />

noña dzuq sahaña.<br />

Abaxar la cabeça para mirar algo<br />

profundo. yodzasihi dzuqndi<br />

dzasihinuundi. yodzaqndita<br />

qndi. yosaandita dznqndi. f.<br />

and. yodzacainuundi. l. dzua<br />

yonditonuundi.<br />

Abaxarse inclinandose. yocoo<br />

tandayendi, yocoocuisindi.<br />

Abaxar la cabeça haziendo reuerencia.<br />

yocoonainuundi.<br />

Abaxar la cabeça otorgando. yocoonainuundi.<br />

yosay yuhundi.<br />

f. quai.<br />

Abaxar los ojos mortificandose.<br />

yonacotoninondi yonacotonuundi.<br />

yonoocotoninondi nuu<br />

ñuhu.<br />

Abaxar la rama, del arbol doblegandola.<br />

yosaacuitandi dahayutnu<br />

f. caa, yodzacayendi yodzanoondayendi.<br />

Abaxar la pared achicandola . yonadzitandodzondi.<br />

yonaquain<br />

A z dod-


folio 2v column 1<br />

ndodzondi, yondadztcuitendi, yoquidzandihindi.yonacanindodzondi.<br />

yondadzandihindi.<br />

Abaxarse postema, o hinchazon. yonoocuiño.<br />

yonduvuidzii. yonduvuiñama.<br />

yonduvuitadzi. yocoondaa.<br />

Abaxar lleuando consigo de arriba.<br />

yocainahindita.<br />

Abaxar el precio. yonoocuvuiyahui.<br />

yonoondaayahui.<br />

Abaxo. aduerbio. nino.<br />

Abaxo. id est al pie. sahasi.<br />

Abaxo. por lo baxo de la casa. saha<br />

huahi.<br />

Abeja de miel. ñuñu.<br />

Abeja montesa. tequeenduu.<br />

Abeja otra. yoco . yocoquaa, yocotnoo.<br />

Abeja que cria debaxo de tierra.<br />

tendaca.<br />

Abeja grande que orada los arboles.<br />

temii.<br />

Abertura delo cerrado, si es puerta<br />

o caxa. sasi nnna.<br />

Abertura de la boca. sasindecayuhu.<br />

Abertura de lo que se hiende. sasisañu.<br />

sasicohocuiñe sasinitniño cuiñe.<br />

Abertura de caja. sasitahuichíyo,<br />

sasitahuinino chiyo.<br />

Abertura de llaga. sasicaa taha. sasisatendacua,<br />

sasicaa yuhutaha.<br />

sasinocaataha.<br />

Abertura de encordio. sasiindii yavuidzimi.<br />

Abertura de los ojos despertando<br />

de sueño. sasinatáhuinuu.<br />

Abertura delos ojos estando despierto.<br />

sasindecanuu.<br />

folio 2v, column 2<br />

Abertura delos ojos, quando con violencia<br />

se abren. sasinadzihinuu.<br />

Abertura de ojos prestando atencion<br />

y cuydado en algun negocio. sasinacaa<br />

nuu.<br />

Abertura de la mano. sasindecandaha<br />

Abierto estar. vide abrir.<br />

Abeterno. dacaa naa nuhu ca ñuu.<br />

huadza nisiyo saha. huadza niquevui,<br />

niquitu.<br />

Abeto arbol. yutnudzañu.<br />

Abezar a otro. haziendole a mis mañas.<br />

yodzacuicoiniñahandi yodzacuicondi<br />

inita. yodzatneeyaa<br />

ñahandi sita. yodzacaandi inita.<br />

yodzacusa ninondi inita.<br />

Abezarme. yotnee inindi, yosico<br />

inindi. f. cuico.<br />

Abezar poner costumbre. vide abituarse.<br />

Abierto. vide abrir.<br />

Abil persona. tay casi ini tay tuhua<br />

ini, taindichi ini. tainindehuidichi<br />

ini.<br />

Abilitar a otro hazerle abil. yotniño<br />

tacundi inita, yodzatuhuañahandi.<br />

yoquidzacasi, iniñahandi.<br />

todzatuvuindaa iniñahãdi. yodzaqni<br />

ini ñahandi. yodzacuisindaa<br />

ini ñahandi.<br />

Abilitado assi. tay nindehuinindichi<br />

ini. tai nicuisindaa ini. tay nituvuindaaini.<br />

Abilmente. tnuhu tuhuaini tnuhu<br />

dichi.<br />

Abilitar al suspenso. yonatniño si<br />

ñandi ta.<br />

Abilitado estar assi. yonuquehedaindi,<br />

ninucoho siñandi.<br />

Abismo


folio 3r column 1<br />

Abismo. a nuhu.<br />

Abisimo cosa profunda. sa cono, sa<br />

dzohuihi yotuvuinino , dzohuii<br />

samaã, sanayosinosaha, sin suelo.<br />

Abispa. Tetacui.<br />

Abispa picar. Yotuvuiñahate, yoqninahate.<br />

Abitacion morada de vno. Sa yyota.<br />

Abitacion morada de muchos . Sa<br />

ysisiyota.<br />

Abitar vno. Yyondi, f. coo.<br />

Abitar muchos. y sisiyota, f. coocuisi<br />

Abito vestidura. Sandisi.<br />

Abito costumbre. Sasicaa, sasicaani<br />

noini .<br />

Abituarme. Yocaaninoinindi, yosisanino<br />

inindi, f. cusa, yosicoinindi,<br />

f. cuico, yotneeinindi.<br />

Abituar a otro. Yodzacaaninoini<br />

ñahandi, yodzacusainiñahandi,<br />

yodzatneeyaainiñahandi, yodza<br />

cuicoiniñahandi.<br />

Abituado, Taynicaaninoini.<br />

Abituarse. Yonduvui tacuiinindi,<br />

yonduvuitúhuandi.<br />

Abiuar a otro. vide abilitar.<br />

Abiuado assi. Tai nisacoho tacuini<br />

tay nisaqni tnuni ini, tay nituvuindaaini.<br />

Abiuarse despues de algun lucido<br />

interualo o borrachera. Yonde<br />

tuvui inindi, yondetnoo, yonde<br />

tacuinindi.<br />

Ablandar cera o cosa assi. Yoquidza<br />

huita, f. cadza, yondadza huitandi.<br />

Ablandada assi. Sanicuvui huita, saninduvui<br />

huita.<br />

Ablandar algo al fuego. Yodzacuidzindi,<br />

yondadza huidzindi, yon<br />

folio 3r column 2<br />

yondadza huitandi, yonadzacuitandi,<br />

yodzanunindi.<br />

Ablandada assi. Sanicuidzi, sanicuita.<br />

saninacuita, saninduvui huita.<br />

Ablandar fruta entre los dedos. Yoquitudahandi,<br />

yosadzindi, f. quadzi,<br />

yoquidzatadzindi, f. cadza.<br />

Ablandar medicina en las manos<br />

Yosaaainondahandi, f. quu.<br />

Ablandarse la fruta por estar junta<br />

y dañarse. Yotadzi cuihi, yotnani,<br />

yocuvuihuita , yotniñotnay,<br />

yotniñoyoco<br />

Ablandarse el coraçon. Yonduvui<br />

huita ini, yonduvuiquai ini, yosa<br />

cacainindi, yotadzi yotuvuiini,<br />

yonduvuiquai inindi, yotnama<br />

inindi, yotnuna inindi.<br />

Ablandar a otro el coraçon. Yodzayaa,<br />

yodzacuitandi inita yondadza<br />

huitandi inita , yondadza<br />

quaindi inita.<br />

Ablandar el tiempo rezio de frios.<br />

Yonduvuihuidzi, quanoocani,<br />

quanoo cadzi, yonoocadzi, yonduvui<br />

ini.<br />

A bocados aduerbio, como quando<br />

juega el perro que haze que muerde.<br />

Tnuhu sicahu ñaha, tnuhucasi<br />

yehenaha.<br />

A bocados comer alguna cosa. Yosasindaandi,<br />

yosasindodzondi f.<br />

casi, yocahundaandi, yocahundodzondi.<br />

A bocanadas hechar el agua. Yotevuindiduta,<br />

yondaicatendiduta,<br />

yuhundi.<br />

A bocanadas ser hechada el agua.<br />

Yocainduta yuhu.<br />

A 3 Abo


folio 3v column 1<br />

Abochornarse las miesses. Yosihi<br />

cani huiyu, f. cuvui, yonduvuiñumi,<br />

yofacodzocani, f. quodzo, yofacodzoñumi,<br />

yochidzocani, yochidzoñumi,<br />

yondiindodzo. estos<br />

tres verbos no quieren dezir<br />

abochonarse, sino abochornar<br />

las miesses, que significan por modo<br />

actiuo.<br />

Abochornada mies . Sanisihicáni,<br />

saninduvuitnami<br />

Abochornada quedar sin prouecho.<br />

Saniduvui ñumi, saniyechiñumi.<br />

Abofetear, generalmente. Yocatu<br />

ninondi.<br />

Abofetear de vn lado y de otro. Yodzanuhu<br />

yodzanuhu yodzandesidahandi<br />

yocatundi, nuuta.<br />

Abofetear por modo de burla dando<br />

como dizen chipichapes hinchando<br />

el paciente, yosaiyadzindi<br />

nuuta, f. quay.<br />

Abofetado . Taydzinuu nicatuninota.<br />

Abogar por otro. Yocahandodzo<br />

ñahandi, yocahandaandodzoñahandi<br />

sahata, yocahaninondi sahata,<br />

yochihindaandodzoña.<br />

Abogado. Taycahandaandodzoñaha,<br />

tay cahanino.<br />

Abollar hazia dentro. Yodzacaitnemandi,<br />

yodzaquevuicohondi, yodzaicohondi,<br />

yoquidzayendedi,<br />

yodzacaindidzondi.<br />

Abollada cosa. Sanicaitnéma, sanisivuicoho.<br />

Abollar ojo. Yodzacaichindondi,<br />

Abollado rostro por cuchillada. tay<br />

nicuvuinaha nicuvuiyutnunua.<br />

folio 3v column 2<br />

Abollado de rostro por llaga . Tay<br />

nicuvuitedzohonuu, tai nicuvui<br />

yanda nuu.<br />

Abolorio, linaje. Tuhuyaa, tnuhu<br />

sayehendico tnuhu sichi yuq.<br />

Abolorio de los ascendientes. Yaa<br />

tnuhuquasaa.<br />

Abominar a otro. Yosinidzoondita,<br />

yosininenindi, yosinidzaandita,<br />

yosinicanãdita , yosiniyechindi,<br />

yosiniquadzundita, yosiniyevuindita,<br />

yosininahandita, f. qni.<br />

Abonar a otro en la hazienda fiandole.<br />

vide fiar.<br />

Abonar a otro pagando por el. Yosinindodzondi<br />

quachita, f. qnind.<br />

Yotavuindi, sahata, f. cuidzo.<br />

Abonar a otro en la fama. Yocachi<br />

huahandi sita, yochidzohuidzo<br />

huahandi, yocacunahi huahandi<br />

yochidozoninondi, yochihidzicondita,<br />

yochihinduzundita.<br />

Abonado assi. Tay yosacodzohuidzohuaha,<br />

tay yosaquehedzico,<br />

tay yosaquehendudzu tay yosa<br />

codzonino.<br />

Abonar el tiempo despues de grande<br />

agua. Yosina f. qna. yonayahi<br />

nini, yonacuisi nini, yonatuvui<br />

andevui.<br />

Abonar el tiempo quedando el cielo<br />

raso. Yonatehui andevui.<br />

Aborrecer a otro. Yosinivhuindita.<br />

f. qni, yosinidzaandita yosini<br />

dzoondita, f. qni. ñahuaha ñahuatu,<br />

yosini.<br />

Aborrecer a otro quitandole la habla,<br />

yosinidzoondi, yodzodzini<br />

yodzodzama yosinindita, ñoho<br />

yodzo


folio 4r column 1<br />

yodzoyosinindita, f. cohocodzo,<br />

yyoñehe, yyodzohodi sihita, ña<br />

ñuhu ña yoco yosinindita.<br />

Aborrecer el enfermo el manjar.<br />

ñayonoodzita, ñayonoonduta<br />

sindi ña huaha, ñahuatu yosinindi,<br />

f, qni ñayosahadzico sindi sa<br />

yosasindi, con los demas verbos<br />

que significan tener asco. vide ibi.<br />

Aborrecerse assi mismo. Yonaqni<br />

cuiyandi maindl yonaqniyecandi<br />

maindi, yonaqni ñenandi maindi.<br />

Abortar la criatura mal parir. Yodzacooñadzaya.<br />

(ya.<br />

Abortarse la criatura. Yocoodzaya<br />

Abortarse la criatura nasciendo sin<br />

tiempo. Yocacuiyuta.<br />

abortarse la criatura, nasciendo muerta.<br />

Yocacuquehui.<br />

Abortado como siete mesino. Dzaya<br />

nicacuyuta.<br />

Abotonar los arboles. Yonatusindeye,<br />

yonatusinuma yonãdedzi,<br />

yutnu.<br />

Abotonar la flor enlos arboles. Yonacodzo<br />

detu.<br />

Abotonado arbol. Yutnu ninatusindeye,<br />

ninatusinuma.<br />

Abotonarse la flor. Yonandetuyta<br />

yonaquevui ita, yosacoonahaita<br />

f. qcoo, yosaqueheita, f. qquehe.<br />

Abotonar vestidura . Yochihitinduu.<br />

Abouarse mirando a vna parte y a<br />

otra. Yositoñuu, yositonaandi,<br />

yocananuundi.<br />

Abouado assi. Tai sitoñuu, naa, tay<br />

yocana nuu.<br />

folio 4r column 2<br />

Abraçar. Yonumindi.<br />

Abraçarse dos. Yonumitnahandi.<br />

A braços pelear. Yonuquaa tnahandi,<br />

yotneetnahandi, yosaacuita<br />

tnahandi, f. caacuita.<br />

Abrasada tierra con calor. ñuhu<br />

nidzaa , ñuhu nisisi; ñuhunicana<br />

quesi.<br />

Abrasarse la tierra con gran calor<br />

yodzaañuhu, yosisiñuhu, f. coco.<br />

yocanacatne ñuhu, yocanaquesi<br />

ñuhu, yosasacani, f casa.<br />

Abrasarse del sol. yosihicanindi<br />

cuvui, yosinoca nindi, f. sino, yocuvui<br />

inindi.<br />

Abrasarse del sol estando desnudo.<br />

yocuvuichichiñeendi.<br />

Abrasar el sol. yochidzocani, yocoocani,<br />

yosasa cani, yondiindodzo.<br />

Abrasarse de fuego. yosisi, f. coco,<br />

yocayu.<br />

Abrasarse con fuego, como cosa de<br />

carne. yondeyendi.<br />

Abrasarse la boca con chile. yosatu<br />

yuhundi, yocuvuichichiyuhundi<br />

yocahu yuhundi , yondecuyuhundi.<br />

Abrego viento. vide viento.<br />

Abreuiar lo que se haze. yodzaqndehendi,<br />

yodzaqnaha yodzaqndehequeyendi.<br />

Abreuiar acortando razones o platicas,<br />

yosandaninondi, f. canda,<br />

yosandandodzondi , yodzatuhuninondi,yodzaquehuininondi.<br />

Abreuiada cosa. Sanicuvuinaha.<br />

Abreuiada cosa. Saniquehuinino.<br />

A 4 Abre-


folio 4v column 1<br />

Abreuiar las partes. Yotaahuisindi<br />

Abreuiatura de parte . Sanicuvui<br />

huisi, sayondaahuisi.<br />

Abrigado lugar. Saiñe dzadzi, sa<br />

iñehuidzi, saiñe yoco, sa iñe ini.<br />

Abrigarse con ropa. Yonatniñodzucundi<br />

dzoo. Yodzucuninondidzoo,<br />

yonadzucucutundidzoo, yonadzucuhuahandi<br />

dzoo.<br />

Abrigar como el braço. Yotniño<br />

tuvuindi, dzoo.<br />

Abrigado estar . ñohotuvuidzoo<br />

fu. coho<br />

Abrigarse, arroparse estando acostado,<br />

yonatavuindidzoo, yona<br />

cotondi dzoo.<br />

Abrigado estar assi. ñohotavuindi<br />

dzoo. f. coho.<br />

Abrigar a otro assi. Yodzatavuindi<br />

dzoota. yodzacotondi dzoo.<br />

Abrigarse con tres o quatro mantas<br />

por auer mucho frio. Yona<br />

coto coyondi, dzoo.<br />

Abrigar a otro assi. Yonadzacoto<br />

ñahandi.<br />

Abrigar algo del viento. Yosadzi<br />

ninondi, f. cadzi yosatandi yundi<br />

nuu tachi, f. cata, yosadzininondi,<br />

sa yoquesitachi.<br />

Abrir puerta. Yonaqnandi.<br />

Abierta estar. Yonuna. f. co.<br />

Abrirse Yonanuna.<br />

Abrir sello. Yonaquaindaandi, sacando<br />

el sello.<br />

Abrirlo sellado. Yonandasindi. sa<br />

yondaandusa.<br />

Abrir carta. Yonandasindi, tutu.<br />

Abrir libro. Yonandecandi tacu.<br />

Abrir la boca. Yonandecãdi yuhu.<br />

folio 4v coulmn 2<br />

Abrir la mano. Yonãdecandi daha.<br />

Abrir los ojos dexando de dormir.<br />

Yonatahuinuundi.<br />

Abrir los ojos estando despierto.<br />

Yonandecanuundi.<br />

Abrir los ojos quando se pone o pide<br />

atencion metaphorice, yona<br />

caanuundi, yonacoto huahandi.<br />

Abrir los ojos al ciego con violencia,<br />

yonadzihinuundi.<br />

Abrir los ojos boluiendolos parpados.<br />

Yosicotahuinuudi, f. cuico.<br />

Abrir y cerrar los ojos. Yonaquanindi,<br />

yonoodzucuandi.<br />

Abrir lo embarrado. Yonacaandi<br />

sanitaata ndayu.<br />

Abrir camino apartando la gente.<br />

Yosinandi ichi f. qna yosicocanindi,<br />

yosicotehuindita, f. cuico, yodza<br />

qhundahandi, yodza qndiyondi<br />

Abrir camino apartandome yo. Yosicocuiñendi,<br />

f. co.<br />

Abrir por oradar pared. Yocaandi.<br />

yocaaninindi, yocaandi yavui.<br />

Abrir çanja para cimiento. Yotahuindi<br />

ñuhu, yosatandi, f. cata,<br />

yosataninondi, yosatandichiyo,<br />

yosatandisichi, yocahindisichi,<br />

yosataninoconondi, yotahuindi<br />

chiyo.<br />

Abrir çanja sacando la tierra. Yocanandidzondi<br />

ñuhu, chiyo.<br />

Abrir çanja para traer agua. Yotahuindi<br />

sichi, yosatandi sichi, f. cata<br />

yocahindisichi.<br />

Abrir el maguei para que distile la<br />

miel. Yotahuindi yavui.<br />

Abrir la hera para regarla. Yonaqnandi<br />

doho.<br />

Abrir


folio 5r column 1<br />

Abrir tierra de nueuo para labrarla.<br />

Yosaniconondi, f. cani.<br />

Abrir tierra de nueuo siendo erial,<br />

para que se cultiue. Yositundasindi,<br />

f. cutu.<br />

Abrir animal praa sacarle las tripas.<br />

Yodzeedzavuandi.<br />

Abrirse la pared, hendiendose. Yondata<br />

nama, yosacoho cuiñe nama,<br />

f. qcoho, yodzeenino nama.<br />

Abrirse la tabla, henderse. Yosañu<br />

yutnu yonacoho cuiñe yutnu.<br />

Abrirse la tierra. Yondatañuhu, yosañu<br />

ñuhu.<br />

Abrirse el cielo. Yonanuna andevui.<br />

Abrirse el cielo esclareciendo quitandose<br />

el agua. Yosina, f. qna.<br />

Abrirse el entendimiento. Yonde<br />

tnooninoinindi, yondetuvuininoinindi.<br />

Abrirsie el entendimiento al niño<br />

quando empieça el vso de la razon.<br />

Yocacuini, yoquevuiini, qua<br />

tuvuindaa, quacuisindaa, quacuvuindichi.<br />

Abrirse el nacido o postema. Yosinocaa,<br />

yocande, yositandacua,<br />

f. cuta.<br />

Abrir los oydos. l. oyr. Yonacaandidzohondi,<br />

yonaqnadzohondi.<br />

Abrir o brotar la maçorca del mayz.<br />

Yotahui idza, yosaaidza.<br />

Abrirse como la granada. Yonduvua,<br />

yondeca.<br />

Abrir al pie del arbol para regarlo.<br />

Yoquidzayendendi, f. cad.<br />

Abrochar vestidura. Yochihindi,<br />

tinduuu.<br />

Abrochada cosa. Sanisaquehetinduu.<br />

folio 5r column 2<br />

Abrochado estar . Yehetinduu, f<br />

quehe.<br />

Abrojo. Yucuiño.<br />

Abroquelarse con escudo. Yonadzahuindi,<br />

yusa, yonaquetendi yusa,<br />

yonatetendi yusa, yonachidzodiyusa.<br />

Abroquelarse con la mano. Yonadzadzahuindahandi;<br />

yonaquete<br />

ndahandi.<br />

Absorto estar Yosahainindi, f. qh.<br />

yonaainindi, yocanandehui inindi,<br />

yodzahuiinindi.<br />

Absorto hombre. Tay yonaaini, tay<br />

yodzahui ini.<br />

Abstenerse yendose a la mano. Yosaha<br />

inindi, f. cuhua, yosandainindi<br />

f. canda, yodzaquehuininondi, yosanunino<br />

inindi, f. canu.<br />

Abstenerse dexar de peccar. Yosandaninondi<br />

quachi, yosandacuii<br />

inindi, quachi, yodzaña cuii inindi<br />

quachi.<br />

Abstenerse en la comida. Yosaidzohondi,<br />

f. quai, yotasi inindidzita,<br />

yotasidzohondi sidzita, yonu<br />

cooiindi.<br />

Abuelo. Siindi.<br />

Abuela. Sitnandi.<br />

A buen tiempo o a buena hora. Dzo<br />

dzevuica dzohuatuca dzohuahaca,<br />

dzomihini, dzocuiteni mihini,<br />

ñaniquai ña ninumi.<br />

Abuhado o abuhetado. Yocuisiyandi<br />

yosinocuisinuundi, yosinodzi<br />

yahinuundi, yosinoquaanuundi,<br />

yosino cuiinuundi.<br />

Abultado en la persona. Tay canudzetne,<br />

tay ninañu, tay nitniño<br />

tachi


folio 5v column 1<br />

tachi tainisicochisi, tay nicuvui<br />

tiyha yuhu.<br />

Abulto hazer algo siguiendo la multitud,<br />

yochihindicotnahandi, yochihitnahandi,<br />

yosivuitnahandi,<br />

f. quevui, yosaquehetnahandi, f.<br />

qquehe, yositandicondi, f. cuita<br />

Abundar en riquezas. yocuvuicahi<br />

sindi, yonihiinindi yocayasindi,<br />

yyoyahuicatasindi, yocuvui ña<br />

cuihisindi, yocuvuiñamanisindi,<br />

yocuiñacutundi, yosaitandi, yosaiquahandi,<br />

f. quai.<br />

Abundancia auer de algo. yotuvui<br />

cahi, yocuicahi, yoquahanino,<br />

yosinacahi, f. qna.<br />

Abundar el año. yocuvuisacasi, yocuvuisasa,<br />

yocuvui quahanino<br />

sacasi, yocuvuiñacuihi sacasi, ña<br />

mani ñatesi.<br />

Abundoso en combite . Cahi saca<br />

si, cahinuu sacasi.<br />

Abundancia auer de señores, y gente<br />

noble. yyotuvuiyya yyotuvui<br />

toho, yyocahi, yyoneñeta.<br />

Abundar gente como quiera. yyo<br />

tuvuitetneta.<br />

Abusion. Saqnindisa ñena, sasinondisiaini<br />

ñena.<br />

Abusionero. Tay cahandisa ñena,<br />

tay yodzaqhundisainineña tay<br />

yosinindi sainiñena.<br />

A. A N T E C.<br />

Aca. Yya. yaha.<br />

Acabar obra. yodzasinocavuandi,<br />

yodzaqndehendi.<br />

Acabarse obra. yosinocavua, yosinondita,<br />

yondehe, yotuhu, yo-<br />

folio 5v column 2<br />

yoquehui.<br />

Acabar sentencia diffinitiua. yodza<br />

sinocoondi.<br />

Acabarse cosas discretas. yondehe<br />

yosandehe, f. qnd.<br />

Acabarse cosa continua. yonee.<br />

Acabarse cosa liquida. yondoco.<br />

Acabarse la vida. yosinocoo sindi,<br />

yosanaandi, yosandehendi, sayosicandi,<br />

yosatuhu , yosinocavua<br />

sasicandi, f. caca, y por metaphora,<br />

yosandeheichi yaya, yosandehe<br />

yuchituqndi , yonucoho cuhuatnuni,<br />

nitaañahastohondios,<br />

llegose el termino puntual que<br />

Dios puso.<br />

Acabarse la enfermedad. yoquehui<br />

quahi, en general.<br />

Acabarse la enfermedad en particular.<br />

yocaindaaquahi, yocainini<br />

quahi, yocoocuisi sayocuhuita,<br />

yocooquehui, yondainini quahi, yondaidzico<br />

quahi.<br />

Acabarse la enfermedad del todo.<br />

yosisiquaa quahi, yoquiquihui<br />

quahi, yoquiquihui naaini sayocuhuita.<br />

Acabarse la enfermedad de vna casa<br />

y pasar a otra, yo caisiyo yositasiyo,<br />

f. cuita.<br />

Acabar casa. yodzasinocavuandi, yodzasinoditandi,<br />

yodzasinoneendi<br />

huahi.<br />

Acabarse la tela. yondai idza.<br />

Acabarla. yodzandaindiidza.<br />

Acabar o cerrar boueda. yonadza<br />

tnahandi huahi.<br />

Acabar platica. yodzaquehuindi, yodzandehendi,<br />

yodzasinocavuandi.<br />

Aca


folio 6r column 1<br />

Acabarsela fuerça de la flecha tirada.<br />

yosacuiñenduvuanindai, f. qcuiñe,<br />

ñanisasaanduvua nindai.<br />

A cabo de tanto tiempo no as venido.<br />

Saneendu saquacai ñaninusaando.<br />

A cabo de tres años, sanisisicavua sanisitasiyo,<br />

sanicaisiyo vnicuiya.<br />

A cada barrio. Ee siqui ee siqui.<br />

A cada collacion, Ee siña ee siña,<br />

eedzini eedzini<br />

A cada linaje. Ee ee yaatnuhu, ee<br />

ee sichiyuq.<br />

A cada persona. Ee ee tai ee ñaha,<br />

ce ñahata.<br />

A cada paso. Dehedzee canandita<br />

saha, dehedzeecahi saha, dehedzee<br />

cananahi saha.<br />

A cada qual, o a cada vno de por si.<br />

Dzeedzeeta, tnaha nuuta.<br />

Acaecer. yocuvui.<br />

Acaecida cosa. Sanicuvui.<br />

Acaecimiento subito. Sanicuvui<br />

queyeca.<br />

Acaecer en mi tiempo. yyondi nicuvui,<br />

sayyondinicuvuidzavua.<br />

Acaecerme algo. Nañaha sacuvui<br />

sindi.<br />

Acanalar piedra o madera. yosata<br />

sichi, f. cata. yocahisichi.<br />

Acanalado assi. Sanisacuinosichi.<br />

Acarrear algo. yosicondidzondi, f.<br />

cuico.<br />

Acarrear agua. yosacuidzondi duta,<br />

f. qcuidzo.<br />

Acarrear algo, y meterlo en algun<br />

aposento. yosivuindidzondi. f. qvui<br />

Acarrear lo que se auia lleuado. yonucuicondidzondi<br />

.<br />

A caso y sin pensar succeder algo.<br />

folio 6r column 2<br />

Dzonaayni yyondi, dzonicuvui<br />

naainica, ñayonahandi, ña ñoho<br />

inindi, dzonaadzoñuucayyoinindi.<br />

Acatar o reuerenciar. yochihiñuhundita,<br />

yosai ñuhundi sita, f. quai<br />

yoquidzacanundi, yocoocotondi,<br />

yotasi ñuhu cooñahãdi yosai<br />

ñuhu cooñahandi.<br />

Acatar como el reo al juez. yosito<br />

yyondi, yocoocotondi.<br />

Acaudalar hazienda. yotasicayandi,<br />

yotasitnahandi yahuicata, yotniñocaya,<br />

yodzacayandi.<br />

Acaudillar en la guerra. yocana yosisanditnañuyecu,<br />

f. cusa. yodza<br />

numindi tnañuyecu<br />

Acaudillada gente. Tay ninataca.<br />

Açacan aguador. Tay yodzico duta,<br />

tay yoquidzadahuiduta, tay<br />

yoquidzayahui duta.<br />

Açada, o açadon. Caa nuu siyo caa.<br />

situ itu, caadzita ñuhu.<br />

Açada, o coa de hierro. yata caa situ<br />

nono.<br />

Açafran. yahayata, yahaquaa.<br />

Açafranado liquor . Duta nitoo<br />

Ninduvui quaa.<br />

Acicalar. yodzacuiindi. yodzadzu -<br />

tandi, yoquidzadeendi, f. cadza.<br />

Acechar. yositoninindi, yositoyuhundi,<br />

yositohuisindi, yosacoho<br />

nuundi, yocacunahinuundi, yositondi,<br />

f. coto. yonanindi.<br />

Aceiba arbol. yutnunuu.<br />

Acelerarse, vide enojarse. yocuvui<br />

dzichiqueyeinindi.<br />

Acelerarse , darse priesa . Yonumindi,<br />

yonumi yonahandi, dzoinotachidzitnindi.Ace-


folio 6v column 1<br />

Acelerar a otro, darle priesa. Yodzanumindi,<br />

yodzandacundi.<br />

Acelga. Yuvuataca.<br />

Acemita, pan de afrechos. Dzita sañe,<br />

dzitadzayu.<br />

Acentuar. Yocachimihindi dudzu.<br />

Acepillar. Yoñahindi.<br />

Acepilladuras. Tesahiyutnu.<br />

Aceptar peticion. Yosaininondi, f.<br />

quai, yosai yuhundi, yosaindatundi,<br />

yonatacucasindi, yonadzavuidzondi.<br />

Aceptar persona. Yodzacainuundi<br />

yositoninondita, f. coto , yotniño<br />

nuundita, yonaquai nuundita,<br />

yonaquaicahandisita.<br />

Acequia. Sichinduta.<br />

Acerca, preposicion. ad. nuu.<br />

Acerca, preposicion. Yatni.<br />

Acerca de aquel negocio. Dzavua<br />

sahatniño.<br />

Acercarse llegarse cerca de otro.<br />

Yosacuiñendahãdi nuuta, yosandahandi,<br />

yosandiyondi, yosancuiñe<br />

yatnindi, yosacuiñendiyondi<br />

nuuta yosatnahandaandita.<br />

Acercarse a la pared. Yosacutandi<br />

ditanama. f. qcuta, yosatnahandi<br />

dita nama, f. qtnaha.<br />

Acercarse el tiempo quando esta ya<br />

fieri. Yocuvuiyatni.<br />

Acercarse el tiempo quando esta ya<br />

determinado, y que se llego. Yosa<br />

tnaha, f; qtnaha, yosaatnaha.<br />

Acercarse estar ya muy cerca . Sa<br />

yatni huiini, dzonahanooni, dzo<br />

huitnica.<br />

Acertar en lo que auia dicho. Yosatnahahuatu<br />

sanicachindi, f. qtna yo<br />

folio 6v column 2<br />

yosinocavuasindi, nisacohohuatu.<br />

Acertar tener ventura, en lo que procura.<br />

Yocacuyoquevui inindi,<br />

yyondatundi, yyondatusindi, yyo<br />

nuhusindi.<br />

Acertar a lo que se tira. Yodzaqhu<br />

mihindi daa cuite, yosico cuitendi,<br />

f, cuico, yotaamihindi.<br />

Acertar en los negocios. Yoquidza<br />

mihindi, yoquidzacasi, yoquidzacuitendi,<br />

f. cadza.<br />

Acertar, como quando se busca vna<br />

autoridad, hallarla. Yonanihindi,<br />

yonatnahandi.<br />

Acertado negocio a proposito. Yosatnaha.<br />

Acetre de agua bendita. Sahacaa,<br />

ñohondutayy.<br />

Aceuadarse la bestia. Yosasinana<br />

yyoidzu, quahanuninisasite yosasicahite.<br />

Acezar. Yodzondudzundi, f. codzo<br />

yosacodzodudzundi, f. qcodzo,<br />

yodzotachindi, yosinocasandudzu,<br />

yosinocodzondudzundi.<br />

Achacar algo. Yotaaquachinaandi<br />

yodzatavuiquachinaañahandi,<br />

yonducuyetendi, yodzatavuiyetendi.<br />

Achaques poner excusandose. Yonducuyuhundi,<br />

yoquahandaandi,<br />

yocahandaandi.<br />

Achacoso assi. Tay yocahandaa.<br />

Achacoso, delicado, que todo le haze<br />

mal. Tay yy, tai quahitai taha.<br />

Achicar algo. Yoquidzadzuchindi<br />

f. cadz, yodzahadzuchindi, yodzanoocuvuindi,<br />

yodzanuundi, yodzanuucavua,<br />

yodzanoondaandi.<br />

Achi


folio 7r column 1<br />

Achicar lo largo. yoquidzacuitendi.<br />

yosándacuitendi f. canda. yondadzacuitendi.<br />

Aceuilarse apocarse. yonduvui dahindi.<br />

yonduvui ñuundi. yonduvui<br />

ñuundahindi. yonduvuidzuchi<br />

dzañandi. yonduvui yeqquachindi.<br />

Aceuilado. tai ninduvui ñuundahi.<br />

Accidental cosa, sanaaini.<br />

Accidentalmente. tnuhu naaini.<br />

Accidente de enfermedad, sasinahaquahi.<br />

Açofar. caa quaa.<br />

Açomar perro . yodzacahandite.<br />

yosiitnundinindite.<br />

Açoluarse agujero. yosatnee f. qtnee,<br />

yavui, yosacutu. yosatuvui.<br />

Açoluarse algun lugar por la auenida<br />

del rio. yosacuiñendoyo f. qcuiñe,<br />

yosacoo tehui, f. qcoo. yosacuiñeyucu<br />

dzusa.<br />

Açoluado assi. sanisacohotehui.<br />

Açoluar agurejero cerrandolo. yodzacutundi,<br />

yodzachitundi. yotniño<br />

chitundi yavui, yodzandutundi.<br />

Açorarse enojarse, yosidzo yoqueteinindi,<br />

f cuidzo yosasinino inindi.<br />

yodzicoinindi. yosatuini. yocahuini.<br />

yodzicoyodzaaini.<br />

Açorarse vno contra otro. yosacoho<br />

dzooinitnahandi, f. qcoho. yosacoho.<br />

quachiinitnahandi.<br />

Açor. Sasa.<br />

Aclarar el tiempo. yosina. f. qna. yondachi<br />

huico. yoyahi. yonatehui.<br />

Aclararse algun negocio entricado.<br />

yonatuvuindaacasi.<br />

folio 7r column 2<br />

Aclarar razones escuras, como de<br />

escriptura. yonandasi ninondi.<br />

yodzatuvuindaandi. yocachindaandi.<br />

Aclararse qualquier licor. yonduvuicuii.<br />

yonanundodzonunsi, yonoocuiñe<br />

dzehuisahasi.<br />

Aclararlo. yondadzacuiindi. yona<br />

dzanañundi.<br />

Aclarar el alua. yosinocuisi sahaandevui,<br />

yoquevui yoquitu. yocanacuisi<br />

yocanayahi. yotuvui yotuvi<br />

yaa, yotuvuicasi.<br />

Acoçear. yosañuninoñahaadi. f.<br />

quañu.<br />

Acoçear el cauallo. yosañu. yodza<br />

caisahate.<br />

Acodar arboles. yochihinaindi yutnu.<br />

yochihituvuindi, yochihi<br />

tneendi.<br />

Acodar arboles endereçandolos.<br />

yosanindaandi. f. cani, yonacanindaandi,<br />

yosanindaatuvuindi.<br />

Acodar arboles encoruandolos. yotniñondeyendiyutnuyotniñoteyendi.<br />

Acoger huesped. yonacandita. f.<br />

quaca. yosacanahandita.<br />

Acogerse a guarida. yotavuiinindi<br />

yocacuninondi yosino yocacundi,<br />

Acometer a otro sin razon. dzohuisica<br />

yodzacaisahandi. dzohuisica<br />

yochihisanandi. yonducusahandi.<br />

Acometer varonilmente a los enemigos.<br />

yosatuhuañahandi f. qtuhua.<br />

yosatnahadita. yotniñoyee<br />

inindi. yotnitño sahainindi. yoquidzadaiinindi.<br />

yodzacaisahandi yecu<br />

cu.


folio 7v column 1<br />

cu. yodzacaisaha tnañu. tnuhu<br />

yee ini yosatuhuañahandi.<br />

Acometido vencido. yocuvuidzaha,<br />

yocuvuinduqta.<br />

Acometer a otro darle occasion.<br />

yodzacaisaha. yotasisahandi. yonducu<br />

sahandi.<br />

Acompañar a otro en lugar donde<br />

esta de assiento. yyondi sihita. f.<br />

coo. dzohoo yyondi sihita.<br />

Acompañar a otro andando con el.<br />

yondacandita. f. cand. yondicondita.<br />

f. cand. yosandicondita.<br />

Acompañar a otro hasta su casa.<br />

yonundacandi ta.<br />

Acompañar a otro desde su casa,<br />

yendo por el. yosaquacandita.<br />

f. qquaca.<br />

Acompañar al mayor. yositandicondita,<br />

f. cacuita. dehendiyosicasihita.<br />

Acompañar a los señores. yondehe<br />

ñuhundi. f. condehe yosandehe<br />

ñuhundi.<br />

Acompañar al nouio a la nouia<br />

trayendolo de vn pueblo a otro<br />

donde de se ha de sacar. yosandacanditnono,<br />

f. qndaca, yosandacandi<br />

sanu, si es muger, yosandacandi<br />

cadza, si es varon.<br />

Acompañadores assi. tay yosandacatnono.<br />

Acompañar siguiendo como el perro<br />

que va tras alguno. ytandicote,<br />

f. cuita. yosandiconditandi.<br />

Acompañar a otro adonde quiera que<br />

va. yositandicondi, f. cuita.<br />

Acompañar con buenas obras la fee.<br />

yochihitnahandi yosandiconinon-<br />

folio 7v column 2<br />

di tniño huaha, dzavuatnaha yocachi<br />

S. fee. yosacoondaa ñeendi<br />

tniño yocachi sasinindisa fee, yosacoondaa<br />

tnenindi tniñohuaha<br />

tniñodzico yodzaquahañahafee<br />

Acompañar el pan con viandas. yosasitnahandi.<br />

Aconsejar a otro lo que le conuiene.<br />

yodzatuhua ñahandi, yodza<br />

cuisindaainiñahandi, yonahatuvui<br />

ñahãdisita. yotniuotacuinindita.<br />

yotniñotacundiinita. yonahacuitendi<br />

sita, f. conaha yodzatacundi<br />

inita. yodzatuvuindaandi<br />

inita. yoyuhuinahandi, y por metaphora.<br />

yoquidzindi tatnuta. yochihi<br />

yuhuquevui. yuhucuiyasita.<br />

yocaha yosaqinindisita.<br />

Aconsejarse con otro. yosatuhuidzondi<br />

sita, f. quatu yosatuninondi<br />

sita. yosicatnuhuñahandi sita.<br />

Aconsejarse consigo mismo, mirar<br />

y considerar bien algun negocio.<br />

yonanachihitnuni inindi, yonanacaniinindi,<br />

yonadzandai, yonadzananainindi,yonacanindichi<br />

inindi.<br />

Acaecer. vide supra.<br />

Acordarseme algo, yonacahandi,<br />

yondacundita inindi.<br />

Acordarse trayendo a la memoria<br />

lo pasado, yondenoo dendodzo<br />

inindi.<br />

Acordarse de algo que me traen a<br />

la memoria , yo nucuinoinindi,<br />

yonuqniinindi, yondeqniinindi.<br />

Acordar a otro alguna cosa. yodzandacundi,<br />

yodzandacuninondi.<br />

Acordar a otro lo que tenia muy oluidado.


folio 8r column 1<br />

oluidado. yodzanucuino iniñahãdi,<br />

yodzanutuvui iniñahandi, yodzanuqni<br />

iniñaahandite.<br />

Acordar por deliberar. yocachicuiteinindi,<br />

yotadzindaainindi.<br />

Acordar en consejo algo, comunicandolo,<br />

yona tnaytnuni, yonatnaitaca<br />

Acordar con otro, yonatnai tnunindisihita.<br />

Acorrucarse, yonucooteyendi, yonateyendi,<br />

yonucoonunindi, yonucoo<br />

tinduundi, nucootetundi.<br />

Acortar achicar, yoquidzadzuchindi,<br />

yodzanuucuvuindi, yondadza<br />

dzuchindi, yoquidzacuitendi.<br />

Acortar estrechar aposento , yondadzadzuchindiyondadzatnañundi,<br />

yondadzatuundi.<br />

Acortado aposento o casa assi, huahininduvuitnañu<br />

, huahi ninduvuituu.<br />

Acortar estribo de silla, yoquidza<br />

cuitendi.<br />

Acortar razones, yosandaninondi<br />

dudzu yosandandodzondi, f. canda.<br />

Acortarse assi, yoquevuininondudzu,<br />

yosandehe, f. qndeh, yosatuhu,<br />

yosinocavua yosinocuisi.<br />

Acorralar ganado, yodzandevuindite,<br />

yonachihindite.<br />

Acorrer socorrer, yochihindaiñahandi,<br />

yosinindahuiñahandi.<br />

Acosar a alguno, yodzandeheninondi<br />

yodzandehenino iniñahandi,<br />

yodzanee yodzacuta iniñahandi,<br />

yodzandehui yodzatneeini ñahandi<br />

yodzanehe yodzandayu<br />

iniñahandi.<br />

folio 8r column 2<br />

Acosado assi, tay yotnee yondehui<br />

ini.<br />

Acosar animales, yodzadzaa, yodzadzicoiniñahandi.<br />

Acostarse en cama, yocoocavuandi<br />

nuusito.<br />

Acostar a otro, yocoocaqndita.<br />

Acostado estar, caandi, caandodzondi<br />

caatuvuindi, f. cavua, caandiindi,<br />

caandihindi.<br />

Acostarse en el regaço como el niño<br />

en el regaço de su madre. yocoo<br />

cavuandodzodayendi. site.<br />

Acostarse por inclinarse a la parte<br />

o fauor de alguno, yocuvuisihindita,<br />

yocuvuindi sihita, yñesihindita,<br />

f. cuiñe, yñendi sihita.<br />

Acostarse la pared, que promete<br />

ruina , yoquindita nama yocaye<br />

nama, huasindita nama, huasi<br />

casa nino nama, quandita nama,<br />

qua casa nino nama.<br />

Acostada pared assi, nama niquindita,<br />

nicaye.<br />

Acostarse de pechos, yocoocavuandodzondi.<br />

Acostarse de pechos sobre la mesa<br />

poniendo los codos yosanindodzondi<br />

sitedahandi. f. ca.<br />

Acostar la cabeça sobre la almohada<br />

, yosaqndodzondi, dzinindi,<br />

tayu, yosaquehe tayu dzinindi,<br />

f. qqueh. yochidzodzinindi<br />

tayu.<br />

Acostarse la carga de la bestia a vn<br />

lado, yosiñedziñedzidzo, f. cuiñe,<br />

yosinodziñe.<br />

Acostar la assi de proposito, yosaqndaa<br />

dziñendi, f. caq.<br />

Acostum


folio 8v column 1<br />

Acostumbrarse vide abituarse.<br />

Acostumbrarse por vsarse. dzavua<br />

yocuvui dzavuayusacuvui. dzavuayuyyo<br />

.<br />

Acouardarse. yoyuhuindi, yosaiy<br />

yondi. f. quai. yosito yyondi. f.<br />

coto.<br />

Acouardar a otro. yodzayuhuindita.<br />

Açofar. caa quaa.<br />

Açor. sasa.<br />

Açorarse enojarse. supra.<br />

Açotarse. yocaniyohondi yodzu<br />

cuyohondi.<br />

Açotado ser. yoñaniyohondi.<br />

Açotado. tay niñaniyoho.<br />

Açote de cordel. disciplina. yoho<br />

ñuma, yohonisaañuma.<br />

Açote crudo. yohondacui. ñeendacui.<br />

Acrecentar dezir mas de lo que ay<br />

como en nueuas. yosaachidzondi.<br />

f. caach. yocahandodzondi<br />

tnuhu.<br />

Acrescentar algo. yochidzondi.<br />

Acrescentar la hazienda. yotasicayandi.<br />

yodzacayandi. yodzacayaninondi,<br />

yochidzondi. yotasitnahandi.<br />

yoquichidzondi, yotasidzahandi.<br />

yodzaqnunaninondi.<br />

Acrescentarse hazienda. yocaya.<br />

yoquicodzo.<br />

Acrescentarseme la hazienda. yoquicodzo<br />

sindi, yondaicatasindi.<br />

yoquindodzosindi. yondecodzo<br />

sindi. yosinaninosindi. f. qna.<br />

Acrescentarseme la enfermedad.<br />

yoquicodzoca sayocuhuindi. yocuvuiquahicandi,<br />

yocuvui yycan-<br />

folio 8v column 2<br />

candi. yonduvuicahuindi. yyocana<br />

yocuhuindi. dzodzuhua. yonduvuicahuindi.<br />

Acreditado hombre en la hazienda.<br />

tay yo cuvuicanuini yotnai<br />

taca. ysinahataca, canuinita.<br />

Acreditado en fama y honrra. idem.<br />

Acrehedor. taidzi yahui, taidzi yahuiyehe<br />

taydzi yahuiyonaita.<br />

Acucharrarse. yocuvuitecadzi, yocuvuicui<br />

yoyosacuinosichi. f. qcuino.<br />

yonacuiyo.<br />

Acuchillarse. tatnucaa yocanitnahandi.<br />

Acuchillar a otro. tatnuca yocaniñahandi.<br />

Acuchillar çapatos o ropa. yodzeeninondi<br />

yodzeeyuchindi.<br />

Acuchillar cortar por pieças. yosatadzee<br />

ñahandi. f. cata.<br />

Acudir a cierto lugar. yosatuhuandi.<br />

f. qtuh. yosatuhuacuitendi. yosatuhuandaandi.<br />

yoquituhuandi.<br />

Acudir a cierta persona para que le<br />

ayude. yosatuhuandaandita.<br />

Acudir a los parientes para que le<br />

prouean de lo nescessario yonutuhuandi.<br />

Acudir con la renta o tributo. yodzaqnuundi<br />

daha. yodzaquinuundi<br />

daha. yosanaindi daha f. quay.<br />

Acudir la semilla, s. a tanto por hanega.<br />

yonduvui, yosaa. f. nasaa. nisaacodzo.<br />

niquicodzo.<br />

Acuerdo de consejo. determinacion<br />

entre muchos saninatnaytuuni.<br />

saninatasitnaha dudzu. ninucoonunindudzu.<br />

sanicuvui<br />

eendudzu, ninduvuicanududzu,<br />

nicu


folio 9r column 1<br />

nicuvui tacandudzu.<br />

Acuerdo con si mismo vide aconsejarse<br />

Acuerdo con otro, sanina tnai tnunitasihita<br />

Aculla, Yuqua. yca.<br />

Aculla no ay donde le pones. dzuhua<br />

Acumular a otro sus faltas, o proçessos<br />

Yochidzotnahandi, yonadza<br />

tacandiquachita. yonadzacaya<br />

ninodi. yonatasitnahandiquachita.<br />

yonanducudziyondiquachita<br />

Acuñar yosadzindusadi. f. quadzi<br />

yodza nanandidusa.<br />

Acuñado. saninanandusa.<br />

Acusar en juizio. yosanininoñahandi.<br />

f. cani. yocachininondi. yo sinocaniñahandi.yosinonahiñahandi.<br />

yosinocaqñahandi. yosatehui<br />

ñahandi.<br />

Acusar falsamente. yocahayetend i<br />

sita. yodzatavuiñahandi quachi.<br />

yocahatnuhundi . yotaandiquachinaa<br />

Acusarme en la confession. Yonaquai<br />

yuhundi . yoquidzandaandi. f. cadza.<br />

Acusarme en la confession de lo que<br />

no hize. Yocachi nahondi. yocachiqueyendi.yocanacahaqueyendi.<br />

Açucar. ñeehuidzi.<br />

Açucar molido. yuchiñeehuidzi ñeehuidzinindico.<br />

Açucena. Ytandequecuisi. ytandaca<br />

cuisi yta santa Maria<br />

Açuela, caacodzo<br />

Açutea oçotea dzinihuahi<br />

folio 9r column 2<br />

A. A N T E D.<br />

Adalid. Capitan Vide Capitan.<br />

Adalid espia. taiyocuvuindoto<br />

taindoto. taisacotoyuhu.<br />

taysanani, tay yonani. taysaqnisacaayecu.<br />

Adarga yusa.<br />

Adargarse. Vide abroquelarse,<br />

Adelante o mas alla. Yuquanica. ycanica.<br />

yuquaca. day canica<br />

Adelante andando el tiempo ñuu<br />

quasaa. ñuuquaha ñuucacoocuiñe<br />

huasi. ñuucaqtnaha. sahuasindidzohuasitavui.<br />

nuucaanunqhu<br />

dzoicacoocuine. ñuucaquitnaha<br />

Adelantarse en hablar . yosaanduundi.<br />

f caa.<br />

Adelantar o ante venir a otro en honrra.<br />

dzinacandiyndodzonuundi<br />

sita. f. cuindodzo<br />

Adelante yr dentro . yndodzonuundi.<br />

f. cuind. yodzo nuundi. f. codzo<br />

Adelantarse en camino, dzinacayosahandi,<br />

f. qh. yosicandi dzinaca yocaindi.<br />

Adelantarse pasando a otro en el camino.<br />

yosaanduundi. yosaandahandi.<br />

yosaandi yondi<br />

Adelantar el relox que anda trasero .<br />

yodzacaandi yondi. yodzacaandahandi.<br />

Adelgazarse el cuerpo enflaqueçer yotavuindi.<br />

yocuvuiyequendi yocuvuicuiyandi<br />

yotavuiyoyequendi<br />

yondahuandaacoñondi.<br />

Adelgazar piedra o tabla. Yoquidzayadzindi.<br />

f. cadza<br />

Adelgazar hilo. Yoquidzacuiñendi<br />

B f. cod.


folio 9v column 1<br />

f. cod. Yoquidzatuehindi.<br />

Adelgazar Voz cantando. Yoquidzacuiñendidudzuyositacuiñendi.<br />

f. cata.<br />

Adentellar sin sacar bocado. Yosasi<br />

yehendi. f. casi yosani nohondi. f.<br />

cani.<br />

Adentellar la caña para chupar elçumo<br />

sin mondala yondahuandi.<br />

Adentellar sacando bocado. Yosasindaandi.<br />

f. casi.<br />

Adentelladas tnuhusasiyehesasindaa<br />

Adereçar algo. Yoquidzacutundi. yotniñosahandi.<br />

yodzacutnudi f. cadza.<br />

Adereçarse. Yonduvuicutundi. yonanducuday.<br />

yonaquayndi. yosaindaindi.<br />

f. quai.<br />

Adereço. o traje. day .<br />

Adereçar algo honrrosamente. Yoquidzahuiindi.Yoquidzahuatundi.<br />

f. cadza<br />

Adereçarme componiendome yonduvuindandundi.<br />

Yonduvuihuiindi.<br />

yosicahuayundi yonduvuihuicondi,<br />

Yosicohuatandi. f. caca.<br />

Adereçar a otro. Yondadzahuiindi.<br />

yondadzahuicondi.<br />

Adereçar algo adobarlo. Yondadzahuasandi.<br />

yondadzacutundi.<br />

Adereçar lo que esta mal puesto. Yondaqhuahandi.<br />

Adereços para baylar dai yaa<br />

Adereços para baylar los yndios a su<br />

modo. daydzavuidayyaa.<br />

Adereços para guerra, day yecudai<br />

tnañu ñonoyecu.<br />

Adereçado galanamente segun su estado.<br />

Yondisihuatundi.<br />

A derechas. tnhundaaa tnuhucuite<br />

folio 9v column 2<br />

tnuhu mihi tnuhumihindaa<br />

A derechas andar. Yosica cuitendi.<br />

yosicadaa. cuite. yosicamihi. f.<br />

caca.<br />

A deseo. tnhucatneini. tnuhundatni<br />

ini tnuhundiyoini.<br />

Adeudarse tomando prestado. Yosai<br />

yecandi. yodzacaiyecandi.<br />

Adeudado estar sin pagar lo que deue<br />

yondidzoyecanditandaindaa catanitavui<br />

yondidzoyecandi. yotavuiyecandi.<br />

f. candid.<br />

Adiestrar alçiego. Yondacanditay<br />

quaa. f. cand.<br />

Adiuet. ehuahuñaña.<br />

Adiuinar por prophetizar. yocachituvuiudi,<br />

f. yotuvuitnuni inindi. yosaaqni<br />

inindi. f. caaqni. dzoicacuvui.<br />

dzoicahuasi.<br />

Adiuino asi. tayyocachituvui.<br />

Adiuinar por agueros. yosinitnunindiñena.<br />

f. qni.<br />

Adiuino tal tay yosaquaiyuhuñeña<br />

Adiuinar por suertes yotasindinoño<br />

Adeuino tal tay yotosinoño. dzutu<br />

noño<br />

Adiuinar por señales yosininditnuni<br />

futuro qni<br />

Adiuinar por sueños. yonatniñoyuhusani.<br />

Administrar algo. yoquidzanditniño.<br />

yosinoquachindi. f. cono.<br />

Administrar sacros. yodzasanditahui<br />

stohonDios.<br />

Admirarse. ysaitnuhundi. f. quai. yonaaininidi<br />

Admirable cosa. sacanda. sahuii.<br />

sadzacu<br />

Admitir a alguno. yosay yuhundi. f.<br />

quay


folio 10 a column 1<br />

quay. yocuvui inindi.<br />

Admitir lo que se dize o haze. yotacu<br />

huahasindi yosinihuatundi. f. qni<br />

yotuvuihuatusindi, yotuvuihuahasindi.<br />

yodzahuidzondi.<br />

Admitir a alguno en el pueblo, Yodzitandidudzutayocahindidunzuta.<br />

yodzitayuhundudzuta.<br />

Adobar algo. yodadzahuahandi. yondadzacutundi.<br />

Adobarse algo . yonduvuihuahayonduvuicutu.<br />

Adobar lo que esta mal hecho vide<br />

adereçar.<br />

Adobar ropa vieja. yondicocaqndi.<br />

yondicondidzondi yondicondaqndayendi.<br />

yondicocavuandayendi.<br />

Adobar cueros yodzacuitandi ñee yonahindi<br />

ñee.<br />

Adobado cuero. ñeenicuita.<br />

Adobe. doho<br />

Adobes hazer yodzacaindidoho. yoquidzahuahandi<br />

doho. f. cadza.<br />

Adolecer. videenfermar.<br />

Adonde preguntando. mandaamanandaa.<br />

nandaa.<br />

Adonde estuuiere mandaaca yyota<br />

Adonde quiera. dzohuadzaamandaaca.<br />

mandaanica. dzohuadzanica.<br />

Adoptar. yonaquaindidzaya. yoqui -<br />

dzadzayandi, f. ca. yosacadzayandi<br />

. f. quaca.<br />

Adoptiuo hijo. tayninduvuidzayata<br />

tayninduvuinaadzinañundi.<br />

Adoquiera que. tahuadzaca.<br />

Adorar a Dios yoquidzañuhundiya<br />

yoquidzayyandi. f. cadza. yonaquatundiya.<br />

Adorar reuerenciando. yoquidzaca-<br />

folio 10r column 2<br />

canundi f. ca. yochihiñuhundi.<br />

Adormeçerse estando en pie. yoquidzindichindi.<br />

f. cudzu .<br />

Adormezerse como quiera. yo quesiñumananuundi.<br />

yocuvuiyehua<br />

nuundi.<br />

Adormecer el niño. yodzacudzundi<br />

yodzacuicondi yodzandahandi.<br />

Adormecer a alguno con engaño, o<br />

encantamento. yodzacudzuhuisindita.<br />

yodzacudzuhuicondita yodzacudzuñenandita<br />

Adormeserse el pie o la mano. yosisi<br />

daha sahandi.<br />

Adornar, yodzatuvui huahandi. yodzatuvuicandandi.yodzatuvuihuatundi.<br />

Adquirir con trabajo la vida. cana<br />

yonihindi sacuvuisindi. ñacaha<br />

ñadzico. yocacunditasindi, yodoyo<br />

yondusindidzayonihindi<br />

Adrede. o de industria. dzo inica. dzo<br />

cataini.<br />

Adufe o atabal ñuu. ñee.<br />

Adufe o atabal tañer. yocatu ndiñuu<br />

ñee.<br />

Aduenedizo tay ñuusica tay huasi<br />

ñuusica tayyondaya tayyondaya<br />

nino. tay yondayañuu tayñutucu<br />

Aduenedizo. y avezindado ya tay nisaiñuu.<br />

taynisaisañu. f. quai. taynitacanino.<br />

Aduersidad . savhuindahui. sandoho<br />

nani. saquañe sacahui.<br />

Aduertir a oto para que ande sobre<br />

auiso. yodzatuhuainiñahandi. yodzandichi<br />

iniñahandi. yodzacoto<br />

iniñahandi.<br />

Aduertir caer en algo. yanacotoinindi<br />

B 2 di


folio 10v column 1<br />

di, yonaqniinindi.<br />

Aduertir en lo que me dezian. ynocaya<br />

yonuqni inindi. yonaqniinindi.<br />

yonasinonindi yondenooyonde<br />

cuinoini.<br />

Aduertir por considerar. yonacani<br />

inindi. yochihitnuni inindi. yona<br />

tadziinindi.<br />

Aduertir rrecatarse, y yotuhuandi.<br />

yotuvuitnunisindi.<br />

Adular. lisonjear. yocachininondisita.<br />

yocahahuatandi, yocahatachindi.<br />

yecahahuidzindi yocahahuicondi.<br />

Adulterar. yoquidzayaandi nuuta<br />

yosaq yaandinuuta. f. cadza. f. caq<br />

yotniñoyaadinuuta<br />

Adulterino. dzayadzaca.<br />

Adultero. tay yosaq yaa.<br />

Adulto tay sasanu. tay sasanumañu<br />

A A N T E E<br />

A ello. animandose. nahandavui<br />

nahanaha<br />

A empuxones. tnuhutaandaha<br />

tnuhuchihindaha<br />

A esicondidas. dzoyuhunidzoyuhuni<br />

A es otra parte. saycasasiyo.<br />

A esta hora dzavuahuitna dzavuatnahahuitna.<br />

A este tiempo. dzohnitnandu.<br />

Aesta luna. yoo nindotohuitna, yoo<br />

ninayodzohuitna.<br />

A. A N T E F.<br />

Afable persona taidahuiini. taidzee<br />

ini tayhuaha ini. tayhuatuini<br />

folio 10 b column 2<br />

taicahadzee. taycahahuatu<br />

Afable ser. yocuvuindahuiinindi.<br />

Afama hazer algo. tnhucandatnuhu<br />

si. yoquidzandi . f, cadza.<br />

Afamarse. Yosaquehedudzundi. yosaquehedzico<br />

yyondi. yosa queheñuhundi.<br />

f, qquehe, yondaañuhundudzundi.<br />

Afamar a otro. yodzaq que hendudzundita.<br />

yodzaq quehedzicondita.<br />

yochidzoninondita. yochihindudzundita.<br />

Afear o estragar lo hermoso. yodza<br />

tevuindi. yoquidzacuiyandi. yoquidzatnahandi<br />

. yoquidzañuman.<br />

f. ca.<br />

Afeado. sanitevui. sanicuvuicuiya.<br />

sanicuvuitnaha<br />

Afeitarse la muger al modo antiguo.<br />

yocahanditata. yosaanuunditata.<br />

f. caanuu. yondanuunditata yona<br />

chidzondi tata. l. ñoho.<br />

Afeite tal ñoho.<br />

Afeitarse como la muger de castilla.<br />

yondaanuundi. yochidzondi ñuhu<br />

quaha.<br />

Afeytarlos hombres al modo antiguo a los<br />

que eran esclauos. yotaandi<br />

dzehui.<br />

Afeitarse los hombres señaladose al<br />

modo antiguo los señores. yodzahandidzehui.<br />

Afeitar por tresquilar . yodzatandi<br />

idzi.<br />

Afeitar apanderetes. yodzatandi ticahu.<br />

Afeitar bien y parejo . yodzatananindi.<br />

Afeitar con nauaja. yodzatandeendi.<br />

afemi


folio 11r column 1<br />

Afeminado hombre. tay caadzehe. ña<br />

yeeini. tai noho inidzehe.<br />

Afeminarse tractando mugerilmente.<br />

yonduvui nahandi.<br />

Aferrar vna casa con otra. yotnee<br />

tnaha. yotneendaa.<br />

Aferrar el aue derrapiña yotnecutute,<br />

yochihitiitne.<br />

Aficionarse a algo. yocainuundi. yositoninondi.<br />

f. coto. yosiconuundi<br />

Aficionados estar dos. yosicoinitnahandi.<br />

f. cuico yocaainitnahandi<br />

Aficionarse o aplicarse a algo. yosico<br />

inindi. f cuico. yosinoinidi. yocaa<br />

inindi yoquitnindiyotusi inidi<br />

Aficionar a otro con dadiuas yodza<br />

caaininahadi. yodzatneeininahandi<br />

yotavuandi inita yocana nahindunita.<br />

yodzacuicoininahandi<br />

Aficionado o aplicado naturalmente<br />

ser a vna cosa mas que a otra dzavua<br />

quahainindi. dzavua yotusi<br />

inindi dzavua yosicoinindi. dzavua<br />

yoqni inind. dzavua nicoo<br />

cooinindi. dzavuanisatnahainindi<br />

dzavua nicaainindi.<br />

Aficionado a mugeres, taysinimani<br />

ñahadzehe tai sasicasihiñahadze -<br />

he taydzonanicayosinimanitañahadzehe.<br />

dzonani dzodziyo sini<br />

manitañahadzehe<br />

Afilar cuchillo. yondaqndi. yosihindi<br />

. yondadza saandi yosihindodzondi<br />

nuuyuu<br />

Afilar mucho, yondaqdzaandi. yondadzadzaandi.<br />

Afilada cosa. sanindaq dzaa. yuchi<br />

caadzaa yuchicaanuudzaa,<br />

Afilar alguna cosa sacando la punta<br />

yonachidzondiiñosi. yonachidzondi<br />

folio 11r column 2<br />

di nuusi. yondadzandicondi<br />

Afiladera. yuu daq yuchi.<br />

Afinar algo yondadzandaindi. yondadzandoondi<br />

yondadzaninandi<br />

Afines parientes tnahacuicondi<br />

Afirmar alguna cosa çertificandola<br />

yodzandisandi yodzacuitendi daadi.<br />

Afirmar por fiando. yoquidzandaindudzu.<br />

yocahasaandi, yocachiñeendi,<br />

yocahanihindi<br />

Afixar algo en el coraçon daamaainindiyotniñocutundi<br />

Afixar concierto yoquidzacutundi . f.<br />

Afligido estar con alguna pesadumbre<br />

yosacuiñeinindi. f. qcuiñe.<br />

Afligirse por angustiarse de tristeza<br />

yondehui inindi yosandehuiinindi.<br />

yochitnañu inind<br />

Afligido estar sin tener descanso ni<br />

lugar para ello. ñahoo yonondaa<br />

inindi. ña eequevui yonaquaiini. yoyaaninoinindi.<br />

Afligir fatigar a otro. yodzanee yodzacutandi<br />

inita yodzandehuindiinita<br />

yodzandeheninoiniñahadi<br />

Afligido e inquieto andar el enfermo<br />

por algun dolor yosinecatandi.<br />

f. cuiñe. yosanicatandi. f, cani.<br />

yosiñecatasinendiye. yondoyonditandi.<br />

yondoyocuisindiyotnono<br />

Afligir a otro con trabajos. yodzando -<br />

hoñahandi yodzananinahan di. yodzananindahuiñahandi,yodzacuhuiñahand.<br />

yosanidahuiñahadi f.<br />

Afligirse de calor. yosini inindi. f q.<br />

yosihicanindi.<br />

Afligidos maltratados de otros tay<br />

yodohoyonani taiyocavuidahui<br />

Afigir el coraçon con penitencias. yodzadahuandi<br />

coñodi yodzadonondi<br />

B 3 di


folio 11v column 1<br />

di coñondi. (yaãdi.<br />

Afloxar algo. yodzatayandi. yodzayaandi<br />

Afloxarse. yoyaa. yotaya .<br />

Afloxarse la enfermedad. yoyaaninoquahi.<br />

yocoondaaquahi. yocoo<br />

cuisi. quahi. & vide supra.<br />

Afloxar emperezando. yodzataya<br />

inindi. yonacuitainindi yonoocuvuiinindi.<br />

yoquidzahuasiinindi<br />

yosacodzo inindi. f. qcodzo.<br />

Aforrar algo. yosaqtnahavvuindi. yosaqninindidzoo<br />

yodza caaninindi<br />

Aforrada cosa. dzoo sanisiaqtnaha<br />

vvui.<br />

Afrecho. dzoo yuchi. sañe nuni castilla.<br />

sahinuni castilla.<br />

Afrentar generalmente. yodzacahandi<br />

nuuta. yodza caha ninondisita.<br />

yoquidzacahandi nuuta. yodzayevuindita.<br />

yodza quadzu ñahadi.<br />

Afrentar en cantilenas. yochidzo yaandi<br />

yosaqndi yaa. f. caq.<br />

Afrentado asi. tay nisacodzo yaa.<br />

Afrentar a otro diziendole sus faltas<br />

y defectos yochidzo yuhundi quachita.<br />

yonachidzonuundi yonacuvuicuitendita.<br />

yosii dehenuu ñahandi,<br />

f. cuvui yonatniñondi nuuta<br />

quachi ninducuta.<br />

Afrentar a otro diziendole sus faltas<br />

naturales. yonanidita. yosaa quehendita.<br />

f. caaquehe.<br />

A A N T E G<br />

Agaçaparse. yonateyendi.<br />

Agaçaparse escondiendose. yosiyodzahindi.<br />

f coo yodzahindi. yosiaquehe<br />

dzahindi. yosiaquehendoyondi.<br />

f. qquehe. yosaquehe yuhundi.<br />

Agallas de arbol. cuindu yutnu. doco<br />

yutnu dayayutnu, (tedzehe<br />

folio 11v column 2<br />

Agallas enfermedad caaninindudzu tedzehe<br />

Agallas tales quebrar. yosauninidahandicaaniniududzu<br />

.<br />

Ageno no mio. situcu tay. (ma.<br />

Agil ligero. tay saa. tayyachi tai cama<br />

Agonia. sadzandehe iniñaha. sadzatneeiniñaha.<br />

Agonizar el enfermo yosinocoondi.<br />

yosacoho canadzuqndi. quandaa<br />

nini nuundi. nisacodzoñuyaca<br />

nuundi, ninadzahiyyanuundi,<br />

Agora tiempo presente. huitna.<br />

Agora poco a huitnani.<br />

Agora luego dzohuitnadahuitnani<br />

dahuitnañuhuni<br />

Agora nueuamente. dzondaahuitnani<br />

dzocuvui huitna.<br />

Agora es tiempo oportuno. huitna<br />

huaha, sacuvui huitna sa huaha<br />

huitna. huaha huitnanica.<br />

Agora poco a. dzoica nooni, huitna<br />

ñuhuni, tanahanica. dzoicanoo<br />

huihini. tanaha huihinica.<br />

Agora de aqui a vn poco . noonica,<br />

noo ñuhunica huitninoonica, nahuitnica,<br />

noohuihinica.<br />

Agora vn año. saeecuiya nisino ee<br />

cuiya. sandusi.<br />

Agora dos años. savvuicuiya, &sic<br />

de singulis.<br />

Agora en este punto. huitna, huitnani.<br />

Agorar tomar aguero. yocuvuiñenasindi.<br />

yotnahandiñena, yosinindi<br />

ñena. f. qni.<br />

Agorero que los declara. tay yona<br />

tniño ñena. tay yodzandaanena.<br />

tay yodzandacunena.<br />

Agostarse algo. yosisa. f. cusayoquaa<br />

niyechi ninduvui ñami.<br />

Agosto mes. yoo cuvi vnaee cuiya.<br />

ago


folio 12r column 1<br />

Agotar el agua. yodzayechindinduta<br />

Agra cosa. yya. sayya. (cuiya.<br />

Agro hazerse. yocuvuiyya yosiya. f.<br />

cuiya<br />

Agro hazer. yoquidzayyandi f. cadza.<br />

Agras dayayohosehe dayayohoyya<br />

Agradarme algo. yotuvuihuatusindi.<br />

yosinihuatundi, yosinidzeendi. yotuvuidzee<br />

sindi. yosini huaha yotuvui<br />

huaha sindi.<br />

Agradar a otro. yoquidza huatundi<br />

inita. yondadza huatundi inita. yodzadzeeiniñahandisita.<br />

Agradecer. yonaquaitnuhundi yona<br />

tuvui huatuinindi. yocuvuicuihi<br />

maniinindi. yonacahamanindi.<br />

yosatnahainindi.<br />

Agradecer a otro lo que a hecho por mi.<br />

yonatuvuidahuisindinuuta. yona<br />

cahandahuindi. yona caadzicondi<br />

yonacahamanindi. yonacahacui -<br />

hindi, yosatnahadahui inindi.<br />

Agradecer en el coraçon. yyomaniyonacahamaainindi<br />

yonutadzimaa<br />

inindi.<br />

Agradecer con palabras solamente. huii<br />

yocaha yuhundi yocaha yuhundi<br />

datucu ñoho maa inindi.<br />

Agrauiar a otro. yoquidza nahondi<br />

nuuta yoquidzahuadzevuindinuuta<br />

Agua. duta. (ta.<br />

Agua clara duta cuii.<br />

Agua para beuer. duta quaha.<br />

Agua bendita. duta yy. (za.<br />

Agua bendezir. yoquidzayyndif. cadza<br />

Agua fria. dutahuisi.<br />

Agua caliente dutaini.<br />

Agua caliente al sol. dutanitniñocani.<br />

duta nindiinino.<br />

Agua caliente al fuego. dutahuidzi.<br />

duta ini, dutanicuidzi. dutanisiñi.<br />

folio 12r column 2<br />

Agua calentar al fuego. yodzacuidzindiduta<br />

yoquidza inidi duta.<br />

f. cadza yodzadzaandi duta yodza<br />

huidzindi duta.<br />

Agua rosada. dutaita. (yuhu<br />

Aguamanos. dutanandaha dutanichiyuhu<br />

Agua de pies. duta doosaha. dutananaqni<br />

saha.<br />

Agua de poço. duta ñoho numa duta<br />

ñohoyende.<br />

Agua de fuente. dutadzoco. dutayehedzoco<br />

dutaquaha.<br />

Agua cozida. dutanichiyo. duta ninduhua.<br />

dutaniquete, duta nisini.<br />

duta nidzuni,<br />

Agua donde se bañan. duta yosichita,<br />

dutasicuchita. (sichi.<br />

Agua de caño. duta sichi. dutahuasi sichi<br />

Agua honda y profunda. dutacono. dutacaamini.<br />

Agua miel. duta yehe dudzi. dutanicainduududzi,dutanicainiindudzi,<br />

duta huidzi.<br />

Agua de salitre. duta ñuhu ñee, dutaadza,<br />

duta vhua duta ñee.<br />

Agua salada. idem.<br />

Agua que va sosegada y mansa. duta<br />

yosahaquai yosahadzadzi.<br />

Agua embalsada o encharcada. duta<br />

caadzadzi. duta caanino. duta<br />

ninoocavua.<br />

Agua que sale de la erida. duta dzaha.<br />

Aguaducho. dutasichi. duta ñuhu.<br />

Agua llouediza. dutadzavui.<br />

Agua manar. yoca nanduta.<br />

Agua manar a borbollones. yocana<br />

coyonduta, yocainduta, yosiñe siquenduta.<br />

f. cuiñe.<br />

Agua hechar de cantaro en escudilla.<br />

yosaconduta. f. coco.<br />

B 4 agua


folio 12v column 1<br />

Agua hechar en tinaja. yoconondiduta.<br />

yotninondiduta yodzacaidi.<br />

Agua caer gota a gota. ynditacandenduta<br />

f cuindita<br />

Aguar vino. yodza cainduundiduta<br />

yodzacai nini<br />

Aguar el vino con poca agua yochihihisiyondiduta<br />

Aguado vino sanicainduunduta sa<br />

nicaininiduta<br />

Aguado que no veue vino tayñasihin<br />

Aguazero grande. dzavuicãmadzavui<br />

yehenehe, yehecatne,<br />

Aguazero mayor que viene con tempestad<br />

dzavui yehecayu, dzavui yehecayu<br />

dzavui ye he catne, dzavuiña<br />

tacu caha. dzavuiñuhu,<br />

Aguaçero de agua menuda dzavui<br />

quachi dzavuitiyaa dzavuiyahua<br />

Agua congelada dutanicoocoho<br />

yuhua<br />

Agua tibia duta huihininicuidzi<br />

Agua turbia duta ñuhu.<br />

Agua lleuar por çanja a huerta yondaqndinduta<br />

yodza quesiudinduta<br />

Agua lleuar a çequia o caño yodza<br />

quesindinduta yosacandiduta f. qua.<br />

Aguardar por esperar. yondatundi<br />

, f. cond. yosatundi, f. quatu<br />

Aguardando estar lo que me an de mandar<br />

yosatundisaqnitniño.<br />

Aguda cosa de punta yño ñuu diconusi<br />

Agudo de ingenio taitacutnuni ini<br />

taicasiini taindichi taituhuaini tai<br />

sinitnuni taiñoho tacuini.<br />

Agudo diligente tay queyeini taidzaa<br />

ini taytneni ini. tay ñuhuini tay<br />

cuyuini<br />

Agudo ser en maliçia tay queyeini<br />

tnuhudzana.<br />

folio 12v column 2<br />

Agudamente ver con viueza. yositodziñe<br />

Aguero ñena (todziñe<br />

Aguja yequeticu. yeque quicu<br />

Agujero donde guardan agujas sa<br />

cohoyeque. sa cuinoyequeticu.<br />

Agujero. yavui.<br />

Agujero de bolcan, tnuchi.<br />

Agujero o cosa agujereada, Sanicaa<br />

yavui, sa yndiiyavui.<br />

Agujerear. yosatandi yavui, f. cata<br />

yocaandiyavui.<br />

Aguijar a otro. yodzanumindi yodzanumininondi<br />

Aguijon de hierro caatuvuiñaha caa<br />

qniñaha.<br />

Aguijonear. yoquiñahandi. yotuvuiñahandi,<br />

Aguijon de abeja iño dzuma iñotemii<br />

Aguijonear la abeja. yoquite yotuvuite<br />

Aguila yaha (uite<br />

Aguila negra yahatnoo.<br />

Aguila blanca yahacuisi<br />

Aguila de cabeça bermeja teyoco<br />

sii siicoco.<br />

Aguilucho, yahayeq,<br />

Aguinaldo. tahuihuico pascua tahuiyosinahuico<br />

pascua,<br />

Aguinaldo dar. yodzasanditahuihuicopascua<br />

tahuiyosinahuico pascua<br />

Aguzar vide afilar. (cua<br />

Aguzadera yuundaq yuchicaa<br />

A. A N T E H.<br />

Aha o para llamar dzi doho dzi.<br />

Aechar yodza caininindi. yodzasisindi.<br />

Ahechada cosa. sanindoo sanicainini.<br />

Ahechaduras. sanicaicoo, sanicaiqueti<br />

Aheruorado hombre. tay tneni ini,<br />

tay cuyuini<br />

aherro


folio 13r column 1<br />

Aherrojar yotniñocaandi sahata.<br />

Aherrojado. ñohocaa sáhata.<br />

Ahijar ganado. yodza cadzindite.<br />

Ahincar ymportunando. yocachi<br />

ñeendi. yotaa yecandi. dzonene<br />

dzo yecayocachindi. dzo ñee dzo<br />

tuchiyocachindi, nicuvui ñee nicuvuituchi<br />

inindinuuta.<br />

Ahitarse. yosasinanandi. yosasicahindi<br />

yondahayeeinindi.<br />

Ahitar a otro yodzaca sinanañahandi.<br />

yodza nana ñahandi.<br />

Ahocinarse el Rio. yocuvui tuu yuta<br />

ininonihinduta.<br />

Ahocinado Rio. yuta nicuvuituu,<br />

duta quahanihi.<br />

Ahogarse en agua. yotnanindi. yocaindusinduta<br />

yosihininondi duta<br />

f. cuvui<br />

Ahogar a otro con violencia. yodza<br />

quana ñahandi.<br />

Ahogarse assi. yosanandi. f. quana.<br />

Ahogarse con bocado o espina. dzita<br />

nisiñendaa dzuqndi yñoyondiyudzuqndi<br />

yequenisinondaadzuqndi.<br />

yocahandi. yocahandaandi.<br />

Ahogarse de asma. yosihi ñacanuña<br />

cuvui dzita tachi. l. dudzu.<br />

Ahogarse de cansancio. yosinocasa<br />

dudzundi. yosino codzo tachindi.<br />

Ahogarse el maiz por mucha agua. yosihinduta<br />

huiyu.<br />

Ahoyar. vide agujerar.<br />

Ahorcarse. yosanandi, f. quána. yosa<br />

cuita caandi f. qcuita.<br />

Ahorcarse. yosanandi, f. quana. yosa<br />

cuitacaandi, f,<br />

Ahorcado, tainisa cuitacaa. tainicoo<br />

cuitacaa.<br />

Ahorrar el esclauo. yodzandaindidaha<br />

folio 13r column 2<br />

ha sahandi. yondadzañuu ñahandi<br />

yotavui ñahandi.<br />

Ahorrarse. yoca cuninondi. yonda<br />

indi, yonduvuiñuundi.<br />

Ahorrado. ñayahuiñohocandi. f. coho.<br />

nisinonicacundi.<br />

Ahuyentar hazer huir a otro. yodza<br />

cono ñahandi.<br />

Ahuyentar ganado esparziendolo.<br />

yosata dzeendi ticachi. yosataninondi<br />

tecachi.<br />

Ahuyentado ganado assi. quete yositadzee<br />

f. cuta queteyosinodzee. f. cono.<br />

Ahumarse algo. yotnani ñuma, yodzucuñuma<br />

yodzucu yaha.<br />

Ahumar algo yodzatnanindiñuma,<br />

yotniñondiñuma, yosanindiñuma<br />

itu. f. cani.<br />

Ahumada cosa. sanitnaniñuma, sa<br />

nidzucu ñuma. (ma.<br />

Ahumar hechar humo. yocana ñuma<br />

Ahumar hecharlo a otro. yotniñondi<br />

ñuma yochihi ñumandi.<br />

Ahumarse o çahumarse. yotnanindi<br />

Ahumarse la comida. yosaha ñuma.<br />

Ahurtadillas dzoyuhunidzondoyoni<br />

Ahusar algo. yoquidza cuyñendi<br />

nuusi. f. cadz.<br />

Ahusadacosa. sanicuvuicuiñenuusi,<br />

sanicuvuindico.<br />

A A N T E Y .<br />

Ay donde tu estas. ycadzevuisa sayyondo.<br />

Ay ay quexandose. hmii hmii.<br />

Ay quexandose la muger. ahua<br />

Ay de vide guay<br />

Ay juntico. ycani<br />

Aya que cria señores. dzeheyya.<br />

Ayotaydza quanu ñaha Ayer


folio 13v column 1<br />

Ayer a esta hora. ycu dzavuahuitna<br />

Ayna por presto. queyeni. danahani<br />

yachiyachinisaasaani,<br />

Aynas por casi. dzodzuchinica. dzo<br />

dzuchidzuhua dzo dzuchi dzuhua.<br />

dzohuitnica dzohuitniñuhu<br />

Ayrarse. yocuvuidzaa inindi. yosatuinindi.<br />

yodzicoinindi yocuvui<br />

dzichi inindi. yocahuyodzicoini<br />

Ayrar a otro yodzadzichi iniñahandiyodza<br />

dzaainiñahandi. yodza<br />

satuiniñahandi yodzadzicoiniñahandi.<br />

Ayrado tay dzaaini. cum çeteris<br />

Ayre correr yocanatachi. yosino tachi.<br />

yndodzotaachi. f. cuindodzo<br />

yñe tachi. f. cuiñe.<br />

Ayre. tachi<br />

Ayslarse yondíyuninonduta sindi.<br />

yondadzininodutasindi .<br />

Ayslado tay yosadzininonduta<br />

Ayuda melezina. yucu caandodzo<br />

yucusaandodzó<br />

Ayuda tal hechar yodzacandodzon<br />

diyucu.<br />

Ayudar generalmente yochihinda<br />

ynahandi.<br />

Ayudar teniendo que no caiga. yotu<br />

vuindita yo tneendita.<br />

Ayudarse por esforçarse. yonducundayndi.<br />

yonaquai inindi<br />

Ayudado ser. yosaquehendaindi. f.<br />

qque. yonuquehendaindi.<br />

Ayudado ser el enfermo. yehetuvuindi.<br />

yehetneendi. f. quehe<br />

Ayudar a misa, yochihindayndi missa.<br />

yo dzavuidzo dinuudzutu<br />

Ayudarse forcejando. yotnoñondi<br />

yocaandi.<br />

Ayudar a la comunidad para algun<br />

folio 13v column 2<br />

gasto comun, trabajando. yotni<br />

ñondi cata. yositucatandi,<br />

Ayuda tal la obra cata coho<br />

Ayudarse ad inuicem, que en lo que ayudo<br />

me ayudaran yositudzahandi. f.<br />

cutu yocuvuidzahandi. yosaqdzahandi.<br />

f. caq,<br />

Ayudar a labrar milpa con orden que<br />

acabando todos junctos vna milpa<br />

labren otra, yositudzahatiñeendi<br />

Ayudar al señor con algunas obras<br />

personales dzehedzocondi yonunayndi<br />

nuu yya. yocañuudzehe<br />

dzocondi.<br />

Ayudar a pagar el tributo. yochihindaindi.<br />

tay yonducutnino yotniñondidahata.<br />

Ayudar con gente para la guerra. yotasindi.<br />

l. yosahandita. sa quehendodzo<br />

yehecuiñendi. yotasindi<br />

duvua cusi yusa yochihindainditatnañu.<br />

Ayudar a lleuar la carga yosidzonuudidzidzota.<br />

f, cuidzo.<br />

Ayudar a otro. haziendose de su parte.<br />

iñesihinditai f. cuiñe, yocuvui<br />

sihindita. yocuvuindisihita.<br />

Ayunar. yonucoo iindi. yondaandi<br />

. f. condaa yonucoonditandi yonucohodzumandi<br />

yonucohoiindi<br />

yonucohodzohondi. quañecahui<br />

yonucohondi. yotasidzohondi<br />

dzita. yotasiiindidzita.<br />

Ayunar absteniendose. yosaidzohondi.<br />

f, quai yyoiindi. f. coo<br />

Ayuno. dia de ayuno. quevui yy quevuidzoho<br />

huicodzoho huicoii<br />

Ayuno que no sea desyunado. tay<br />

dzanditaca tay dzodzuma.<br />

ayun


folio 14r column 1<br />

Ayuntar generalmente, yodzatacandi.<br />

yonatasitnahadi<br />

Ayuntarse. yonataca. yosacootnaha.<br />

f, qco<br />

Ayuntar hazienda vide. supra<br />

Ayuntar en vno muchas cosas. yotniñocanundi.<br />

yodzandaicanundi<br />

yotasitetundi.<br />

Ayuntarse asi. yonucoocanu.<br />

Ayuntar partes. yonachihitnahandi<br />

letras.<br />

Ayuntarse carnalmente, yosatuhua<br />

tnahandi, f. qtuh. yotnahatnahanndi.<br />

yodzasaatnahandi<br />

Ayuntar vna cosa con otra. yodzatnahandi.<br />

yodzatnahatnahandi<br />

Ayuntar por llegar asi la madre al hijo.<br />

yondadindaandi, yosadzi ndaandidzaya,<br />

yonumindaandi.<br />

Ayuntarse por llegarse mucho acompañando<br />

yosacooyatnidi, yosacooyatnitnahandi.<br />

Ayuntarse la gente sentandose. yocoocuisita.<br />

yocoo cooyuqta.<br />

Ayuntarse los rios. yonutnahayuta,<br />

yonatnahayuta yonduvui canunduta,<br />

yonduvui eenduta.<br />

Ayuntarse naçiones en vn pueblo yotacataydzaha,<br />

yondayanino tay<br />

dzaha.<br />

(ñuunindayanino<br />

Ayuntando pueblo de aduenedizos<br />

Ayuntar mantas coziendolas vnas<br />

con otras. yodzatnahandaandi.<br />

yosaqtnahandaandi yoquicundaa<br />

tnahandi yosaqndaa tnahandi.<br />

Ayuntarse o apretarse. yotavuitnahata,<br />

yotavuinino tnahata, yo<br />

tavuitnahata yosatavuitnahata<br />

Ajo. tenaqmi. satu.<br />

folio 14r column 2<br />

A A N T E L.<br />

Ala para bolar. disi<br />

Al de texado. dzucua huahi.<br />

Alabar a otro yocacunahi huahandita.<br />

yocachihuahandisita, yochidzohuidzondita.yochidzoninondita<br />

yoquidzaninondita. yoquidza<br />

dzuqndita. yochihinuhu nãhandisita.<br />

Alabarse jactandose yocacunahindimaindi.<br />

yocuvuihuatandi. yocahahuatandi<br />

yocahatachindi yocachihuatandi<br />

yocuvuitachiinindi.<br />

yocachihuicondi. yonachihidzicondi.<br />

yochihindudzundi. yona<br />

tniñosiñandimaindi, yocuvui doondi,<br />

yocuvuindocondi.<br />

Alabado ser. yosacodzohuidzadi. f,<br />

qcodzo.<br />

A la bentura, dzondatuca. dzoqhutnunica<br />

Alalarga. sacani, (nica.<br />

Alabastro, yuucuisiyuucuisicasi.<br />

Alacena, dzocoñumana,<br />

Alacran, tedzuma,<br />

A la clara, satuvuindaa. satuvui canda<br />

satuvuindisi,<br />

A la postre, o al fin dzondehe, dzonduvui<br />

Alambre, yohocaaquaa vui,<br />

A la mano yzquierda dahaitnidzatni<br />

A la mememoria traer vi. acordarse<br />

Alamo blanco yutnuyaa yutnusaha<br />

Alambique o alquitara caayotoonduta<br />

caayodzanuni ita.<br />

A la orilla, yuhu,<br />

a la tarde sañeni. sacoocuitandicandii<br />

coocodzondicandii, huata caandiiquaacandicandii<br />

Aahora luego. huitnahuitnani,<br />

A la memoria ofrecerse algo, yoqui<br />

cuinoinindi, yocacuyoqvuiinidi<br />

yo a


folio 14v column 1<br />

yosaa tadzi inindi. f. caa yosaatuvuiinindi.<br />

f. caa.<br />

A la redonda andar. yosicocutandi<br />

. f. cuico.<br />

A la oreja dezir algo tutnuta yocahaninondi.<br />

dzo cayani yocahaninonditutnuta.<br />

A la postrera celda. huahi dzondehe<br />

huahi caa dzondehe. huahicaa<br />

dzonduvui.<br />

A la ligera yr dzohuichiyaayosahandi<br />

A la muerte estar. cana yocuhui. cahui<br />

yocuhui, quahatachita.<br />

Alançar por hechar de si algo. yotaandahandi.<br />

yochichindahadi. yodzaquaindi.<br />

Alançear yoqni ñahandi. yotuvui<br />

ñahanditatnucani.<br />

Alarde hazer. yonanahandi sahayecu.<br />

yoquidzatnunindiyecu. yonaquahandi<br />

yecu. yonacotondaandi<br />

day yecu.<br />

Alargar algo yoquidzacanindi.<br />

yodzacaacanidi. yodzacaicanindi<br />

Alargarse yocuvuicaninicaica.<br />

Alargar al que tengo para que sevaya<br />

yodzanandi.<br />

Alargar el coraçon darle larga para<br />

los viçios, yadzasaa inindi saha<br />

quachi. yodzayaa inindi yodzandecainindisahaquachi.<br />

Alargar el tiempo yosa cuitaquevui,<br />

f. qcuita. yosaandaha yosaandiyo<br />

quevui. f, caa yocuvuicani yo<br />

cuvuisica yocuvui yaa yosa cuita<br />

nino. f. qcuita yocuvuinaha<br />

Alargar el tiempo dilatarlo. yosatatacanindiquevui<br />

f. cata yodza caandahandiquevui.yodzacaandiyoquevui.<br />

yodzaqndacasicandi que vui<br />

folio 14v column 2<br />

yodzaqndiyondi quevui. yosacata<br />

yaandiquevui. f. qcata yoqui dza<br />

yaandiquevui. f. cadza. yoquidzacanindi<br />

yoquidzasicandi. (indi<br />

Alargarse el coraçon yosaayondasi inindi<br />

Alargar sala o aposento. yodzasica<br />

huahi. yodzaqndahandi huahi<br />

A la sombra sa yehecate sayehequandahui.<br />

Alaridos dar de, yocatuñeeyuhundi yocanasaandi<br />

en guerra yocanatnañu.<br />

Alaridos dar tristeza . yondayundi.<br />

yondayu huayndi. yocanasiindi<br />

yondayu yehendi.<br />

Albaçea de testamento tayninduvui<br />

naadeye tay nisinitniño. naquai<br />

tnunisasindeye.<br />

Albaçea hazer o poner yocoo tasindi<br />

tayduvuinaandi yocoo canindi<br />

tay naquaitnuni sasimaindi<br />

Albañar. sichinduta . sichiyuhu sichi<br />

caaniniyuhu. (chico<br />

Albanir tay yodzama. taiyodzacuiichico<br />

Albarda tayu idzu.<br />

Albarrada yuhua.<br />

Albertar ta yyoquidzatatnacauallo<br />

taidzandahacauallo.<br />

Alberca de agua. sayosacutunduta<br />

yendeyosacutunduta. dutasiña<br />

dutacaayende<br />

Albondiguillas. coñotinduuticañe<br />

Alborbolaenelagua. taqueye.<br />

Alborbolas hazer. yocanitaqueye<br />

nuunduta yositatequeye f cuta<br />

yosino tequeye. yosinocuine tiqueye<br />

Alborbolas deshazerse. yondahua<br />

tiqueye. yonatehuitiqueye<br />

Alborbolas que haze el agua que hierue<br />

o la olla. yosidzonduta, f. cuidzo.<br />

yocana cuidzo nduta.<br />

alboro


folio 15r column 1<br />

Alborotar gente. yodzadzooñahandita.<br />

yodza dzooninondita.<br />

Alborotarse gente, yodzooninota<br />

Alborotarse alguno . yocanacono<br />

inindi. yo canandavuainindi. yodzooninoinindi.<br />

Alcabo vide a la postre.<br />

Alcabo de la calle. sayosandeheyaya<br />

Alcaduçe de anoria. tindoho. sacai<br />

nduta. tindohosatavuandu.<br />

Alcahuete. tay ñahuidzo<br />

Alcaide de la carçel tay yandaa,<br />

huahicaa.<br />

Alcayde de fortaleza . tay yondaa<br />

huahisiñayuc tay yyonunñahu.<br />

Alcalde. tatnucuvui nuu.<br />

Alcançar al que camina. yosatnahandita f.<br />

qtn, yonutnahandita. yonanihindi,<br />

Alcançar con la mano, yosinondi, yosinodahandi.<br />

yosasaandahan. f. qsa.<br />

Alcançar lo que esta desuiado; yo saanihindi<br />

yosanditadahandi. f. qs.<br />

Alcançar alguna cosa tendiendo el cuerpo,<br />

yosanditacaadiquaindi f. qnd<br />

Alcançar lo deseado. yocaindatundi,<br />

yo caindahuindatundi. yocaitahuindi.<br />

yonihitahuindi. yosatnahayonihitahuindi<br />

Alcançar lo alto como la escalera para<br />

subir al açotea. yosinonani.<br />

Alcançar de cuenta a otro entendiendole.<br />

yosaqnindiinita. yosinitnuinindi<br />

inita. yosatuvui tnuinindi<br />

sahamai. yonihitnahandi.<br />

Alcançar vna razon escura entenderla.<br />

yonuqnitnuni inindi. yonutnaha<br />

inindi<br />

Alcachofar. docoyño,<br />

Alcauala. yahu. cata yocaindaandaha<br />

folio 15r column 2<br />

hacuia.<br />

Alcauala pagar, yonatniñondidaha<br />

cuica.<br />

Alcaualero. tay yosaindodzodaha<br />

cuica tay yosicadahacuica. yahui<br />

cata caindaa tay dzataca daha<br />

cuica<br />

Alçaralgo. yosaanaindi. f. caanai. imper.<br />

quasaa.<br />

Alçar algo del suelo. yosaannohindi.<br />

f. caa.<br />

Alçar vestidura, o petate hazia arriba.<br />

yodzandaadahandi. yodzandaandi<br />

yondi.<br />

Alçar en alto la mano. yodzacaanditadahandi.<br />

Alçarse por leuantarse en alto la culebra.<br />

yondoyo naynuute. l. dzinite.<br />

yondoyocuiñete. yondoyo<br />

cuiñendichite. yondoyocuinote<br />

Alçarse el agua, por leuantarse en alto,<br />

yondoyoduta yosaanditadu -<br />

ta. yocananduta.<br />

Alçar antepuerta. yosiconahindi<br />

dzoo. yosaanaindidzoo, f. ca.<br />

Alçarse el miembro al hombre. yona<br />

caainidzoho yondoto coñondi.<br />

yonacaanihi inidzoho. yonacaa<br />

tnuuinidzoho.<br />

Alçar el rrostro. yondoyonainuundi.<br />

l. dzinindi. yosaanaidzinindi. f.<br />

caa. yondoyonaininodzaandi. l,<br />

yuhundi.<br />

Alçar la voz cantando. yosaanaindi<br />

dudzuyaa f. caa yositandaindi f. ca<br />

Alçar la voz hablando . yocachisaha<br />

yocachinihi<br />

Alçar de obra los obreros. yosinocavuatniñota<br />

yoquehuitniñota,<br />

alçar


folio 15v column 1<br />

Alçarse las aguas. yondaanditadzavui,<br />

quasaandita yonumadzavui<br />

yoquehuidzavui.<br />

Alçarse la costumbre a la muger. yoquehui<br />

neñeña. quaha tnuniña<br />

Alçar las faldas la muger. yodzandaa<br />

dahadzamaña, yodzacaatehui,<br />

yodzandaa chidzoninoña.<br />

Alçar y abaxar la cabeça a menudo.<br />

yondaanai yonuunai nuundi.<br />

Alçar la cabeça el cauallo dando de<br />

cabeçadas. yosasatnaate. f. casa.<br />

Alçarse con algun señorio. yocahindadzindi.<br />

yosacoondadzindi . f.<br />

qcoo. yocahindi. yosacoondi. yosadzindi.<br />

f. cadzi. yocahiqueyendi.<br />

Alçar la lengua de la campana. yodzandaa<br />

chihindiini campana.<br />

yodzita nihindi yoho yodzacaandahandi<br />

ini campana. yodzandaa<br />

quehendi.<br />

Alçarse con algo. dzohuisicayocahindi.<br />

yocahi huisiinindi.<br />

Alçar en la missa el sanctissimo sacramento.<br />

yosaanaindi sanctisimo<br />

sacramento yondoyo naindi S.<br />

sacramento. f. caanai.<br />

Alçar absolute v. g. ya alçan. yosaandita<br />

S. sacramento.<br />

Aldaua de puerta para llamar. caa<br />

sidzaca sasata yuhuyahi.<br />

Aldauada dar. yodza casandicaayuhuyahi.<br />

Aldaua para cerrar. caayonandiyu<br />

ini huahi.<br />

Aldea. daha ñuu. ñuu ñayuq.<br />

Aldeano. tayndahañuu, tayñayuq.<br />

Aldeas estar alrededor de la cabecera.<br />

neendu caasico daha ñuu.<br />

folio 15v column 2<br />

Alear el aue quando quiere bolar.<br />

yondo yondavuate. yoquidzindi<br />

site yosanindisite. f. cani.<br />

Alegrarse quando se dize de vno<br />

solo. yocu vui dzceinindi. yocu<br />

vuihuatu inindi.<br />

Alegrarse quando se dize de muchos<br />

yodzadzeeinita.<br />

Alegrar a otro. yodzadzee iniñahandi<br />

yondadza huatundi inita.<br />

Alegrarse dexando alguna gran tristeza<br />

como de muerte de padre<br />

yondai nuuinindi.<br />

Alegrar como el marido a la muger<br />

para aficionarla, yodzacaa<br />

ini ñahandi siña.<br />

Alegrarme del mal de otro. yodzandaha<br />

iniñahandi yodza nunaini<br />

ñahandi.<br />

Alegrarme del bien de otro. dzoyocuvui<br />

dzeeca inidi sita.<br />

Alegre. taidzee ini.<br />

Alegrarse o aliuiarse el enfermo.<br />

yonduvui huatu inindi.<br />

Alegre pueblo. ñuucaadzeeini, ñuu<br />

caa duvui huatuini<br />

Alentarse tomar aliento. yonanihi<br />

tachindi yonaquai inindi, yonadzita<br />

tachindidudzundi yonucoho<br />

inindi. yonaquaitachindi.<br />

Alentarse vn poco el que esta al cabo.<br />

yonanditadudzundi. yoninihi huihitachindi.<br />

Aleue o aleuoso traidor. taihuisiini<br />

tay yocahandaanica, tay vvuiyuhu<br />

tayvvuiyoovvuindatu, tainiini.<br />

Alexarse de algun lugar. yodzasiyondi.<br />

sicayo sahandi.<br />

Alfiler. yequetende, yehe saha. tinduu.<br />

algi


folio 16r column 1<br />

Aljibe. yende. numaduta.<br />

Algodon. limpiar yondadzahuiindi,<br />

yosaindaamihi yehe. l. dzitnicachitindeye.<br />

f. quai.<br />

Algodon. cachi,<br />

Alguazil, tay yonaytatnu,<br />

Alguna cosa, ñaha,<br />

Alguna vez, mandaacaque vui manquevui,<br />

mandaaca amaniquevui,<br />

dzoamani dzoninoni<br />

dzoama dzoninoni<br />

Algun tanto de tiempo, nooñuhuninaha<br />

noonihuihini, dzonahanooni,<br />

Algun tanto dzuchini, l, dzuhuan. ee<br />

dzuchihuaanidzuchidzii<br />

Algun tanto mas dzuchicadzuchinica<br />

Alguno, o alguna, yootayooñaha<br />

Algunos tnono. tnononita, dzotnononita,<br />

dzoyyonita, dzocaanino<br />

cata. dzodzahuanita. dzodzahanita.<br />

Algunas vezes. yyoniquevui, caani<br />

nonicaquevui. dzahani quevui<br />

cuihiniquevui. dzocuihini, dzo<br />

ñohoniquevui, dzocaanica quevui<br />

Algunos dias interpolados en medio<br />

nohonaho quevuicaaninoquevui.<br />

Algunas cosas leer y otras dexar dzo<br />

nino dzonino. yocachindi. dzo<br />

quaha, dzoqha. dzoicadzoicani<br />

Alhajas de casa saitniñondi huahi.<br />

sasiniñuhuhuahi.<br />

Alholi. otroxe. yaca. ñohonuni.<br />

Alhondiga. sahayaca. huahi yonatacacanununi,<br />

Aliarse en amistad. yoquedzatnaha<br />

quachindi yoquidzatnahadzeendi.<br />

f. cadza,<br />

Aliento, anhelitu . yocoyuhu.<br />

folio 16r column 2<br />

Aliento tener para algo. yondatnu<br />

inindi. yyo yeeinindi. yyocasiinidi.<br />

yyondai inindi.<br />

Alijar, Nauio, yosataninondi. f. cata.<br />

yodzacuitacanundi. yoquidza<br />

camanditnundoo. yodzacuitaninondi<br />

Alimentar vide mantener. (di<br />

Alimpiar. yonacuhuandi,<br />

Alimpiar trigo. yocasindi. yoquidza<br />

huiindi, f. cadza. yoquidzandoondi<br />

Alimpiar cacao quitandole la corteza<br />

yodzacuiindi. yocachiñeendidzehua.<br />

Alimpiar ropa con escobilla yonacuhuandidzooyoco<br />

Alimpiar el poluo de los libros o otra<br />

cosa asi. yonadza quachindi ñuyaca.<br />

yocanindodzondi ñuyaca yodzandachindiñuyaca.<br />

yocatundi.<br />

Alimpiar las narizes vide sonarse.<br />

Alindar vna heredad con otra. yotnahadzañundiitundisihita.<br />

caatnaha<br />

itundisihita.<br />

Aliñar. yoquidzacutund. f. cadza yotniñosahandi.<br />

Alisar madera, yodzutandi. yodza<br />

cuiindi. yoquidzandeendi. f. cadza.<br />

de otras cosas se diz.<br />

Aliuiar generalmente yodzanuucuvuindi.<br />

yoquidzacamandi. yodza<br />

coocuvui. yasaindodzo. f. quai.<br />

yondadzacamandi. yondadzadzuchindi.<br />

yondadzacuitendi<br />

Aliuiar quitando del tributo. yodza<br />

noondaahahandi. yodzanoocu<br />

vuindidaha. yodzacuitandaadaha<br />

Aljaua. itnenduvua. itneiniñoduvua<br />

Aljofar. sii.<br />

Alla. yca. yuqua.<br />

allanar


folio 16v column 1<br />

Allanar cerro hechandolo por el suelo.<br />

yodzaqhcasaninondi yodzandacadahandi<br />

. yodzandacandaandi.<br />

yodzanoocuisininondi yosanindi.<br />

f. cani. yucu.<br />

Allanado assi. yucunindacandaha,<br />

ninoocuisinino. nindacandaani<br />

ninoocavuanani.<br />

Allanar hoyas hinchiendolas de tierra.<br />

yodzandutundiyavui. yodzandaindiñuhuyavui,<br />

yodzachitundi<br />

ñuhuyavui.<br />

Allanada hoya assi. yavuinindutu.<br />

yavuinindiyuñuhu. yavuinichitu<br />

ñuhu.<br />

Allegar al lugar proprio yendo. yonusaandi<br />

yonasaandi. y viniendo.<br />

yondesaandi.<br />

Allegar a pueblo ageno. yosasaandi,<br />

yoquisaandi.<br />

Allegar vna cosa a otra . yodzatnahatnahandi.<br />

yodzatnahandaandi.<br />

yodzaqtnahatnahandi. yodzaqtnahandaandi.<br />

Allegar estera a la pared. yodzacutandi.<br />

yodzaqhndahandi.<br />

Allegada estera assi. yuvuinisacuta,<br />

yosacutandaa.<br />

Allegar hazienda. vide. supra.<br />

Allegar al coraçon . yosinoinindi.<br />

yotusiinindi.<br />

Allegar al coraçon escoziendo. yotusicacainindi.<br />

yyo nicacainindi.<br />

Allegar en vn monton lo que estaua<br />

esparzido . yodzandaa canundi,<br />

yonacanicuitendi yonacaniyucun<br />

di yodzatacandi yodzatacacanundi<br />

Allegarse a lo bueno. yosatuhuandi<br />

, sahuaha. f. qtuhua.<br />

folio 16v column 2<br />

Allegar piedra para edificar. yotasiyucundiyuu<br />

yosaniyucundi yuu<br />

f. cani. yodzacayandi yuu.<br />

Allegarse a otro . yosatnahandaandita.<br />

f, qtn.<br />

Allegarse hazia alla, o hazia aca apartandose<br />

de donde esta. yosico<br />

cuiñendi yondicocuiñendiyondi.<br />

yondicocuiñendahandi yondendahandi,<br />

yondendiyondi, yonundiyo,<br />

yondendi. yondiyosacuiñendiyondi,<br />

yosacuinendahandi yosandiyondi,<br />

f, qdiyo<br />

Allegarse al pareçer, de otro, yotuhuandi<br />

dudzuta yotnahainindidudzuta,<br />

Allegar abaxo como la fonda yosino,<br />

Allegar la piedra abaxo, yocoosino<br />

Allegarse estando sentado, yosacoondahandi,<br />

yosacoondiyondi f. qcoo<br />

Allegarse estando acostado, yondendahandi,<br />

yondendiyond,<br />

Allegarme el gasto a tanto, yehesin<br />

di, , f, quehe y preguntando a quanto<br />

te llego, nadzahaninutnahayehesindo,<br />

nadzaha ninasaaquaha<br />

sindo,<br />

Allegar a tiempo, yosatnahaninondi,<br />

f, qtnah, dzohuatucasatnaha,<br />

dzodzehuica.<br />

Allegarse a Dios con el coraçon, yosicoinindi,<br />

f. cuico yosatuhuandi<br />

f. qtuh, yocuvuicanuinindisinDios<br />

yocuvuinditandi siya. yocuvui<br />

yatnindisiya, yonuquehetnahandisiya<br />

yonaquatundi,<br />

Allegarse el tiempo de hazer algo,<br />

nisatnaha, nisatnahaquevui, nisa<br />

tnahacuhua, ninasaa cuhua tnuni<br />

ni


folio 17r column 1<br />

ni, ninucoho cuhua tnuni.<br />

Allegarse yrse allegando. quacuvui<br />

yatni.<br />

Allegarse mi vez para trauajar. yosatnaha<br />

f. qtnaha. nindetnahatniñondi.<br />

Allegar como fruta yendola cogiendo<br />

del suelo. yonatasi tetundi. yona<br />

tasi yucundi.<br />

Allegados familiares. tay yosinoquachi.<br />

tay yyonuundi. taiyyoyatnidi<br />

Allegar corriendo a vn puesto. yosatnahadi<br />

yosatnahandi cuhuatnuni.<br />

Allegar vno solo a la cumbre del cerro.<br />

yosinocuinendi. yosinocavuandi<br />

yosinonditandi.<br />

Allegar muchos a la cumbre. yosino<br />

coyota.<br />

Allende el Rio. siyo yuta.<br />

Allende de la sierra. satayucu.<br />

Alli. yca. yuqua.<br />

Alma vide. anima.<br />

Alma que parece de noche. deye ninanahañuu<br />

.<br />

Almaçigo de ortaliza. yavua yuvua<br />

Almaçigo poner. yosaqndi yavua<br />

f caq. (caa.<br />

Almadana cataahuiyuu. yuundahacaa<br />

Almagrar, yodzacaanuudi nu hu<br />

quaha. yodza caandichindi<br />

Almagrada cosa. sanisaanuuñuhu<br />

quaha sanicatusanisaandichi<br />

Almagre. ñuhuquaha.<br />

Almagre fino, nuhuquahanina, ñuhuquahadoo<br />

Almagre baxo, dayuquaha<br />

Almaiçar dzoo yadzi, yondisindodzo.<br />

dzoocani.<br />

Almario, dzoconumana.<br />

folio 17r column 2<br />

Almeja. tiyoo.<br />

Almires caasadzi yaha.<br />

Almires la mano. daha sadzi yaha.<br />

Almena. huico. saindodzo dau.<br />

Almenar. yosanindihuico, f. cani<br />

Almendra. dzehuacastilla.<br />

Almizque, yucuhuidzi. ynocooyechi.<br />

Almohaça. caanacuhuaidzucaa. na<br />

ñahiidzu.<br />

Almohaçar. yonacuhuandiidzu. yonañahindiidzu.<br />

Almohada tayudzoo. i. dzama. tayu<br />

saquehedzini.<br />

Almohada henchir yotnaandiidzi.<br />

yodzacaindiidzi, yotniñondiidzi<br />

Almohada vaziar. yodzandaindiidzi<br />

yodzananandiidzi.<br />

Almoneda hazer. yonadzicondi sa<br />

sindeye.<br />

Almorranas. tener. yocaiyaha dzi<br />

yundi. yocai sitidziyundi. yocai<br />

cuitayaha dziyundi.<br />

Almorranas enfermedad. quahicui<br />

tayahadziyu.<br />

Almorçar. yosadziinindi. f. cadzi yoqniidzondi<br />

Almud tnundoo quachi. (yo<br />

A lo mas mas. tanaquicodzotayyoyyo<br />

A los lados. siyosiyo. dziñesi, f. dzine<br />

dzine<br />

A los pies. sahata.<br />

Al principio. dasahadanino<br />

Al principio del mundo. dasahadaninonisiyosahañuuñayevui<br />

daquevui<br />

niquivui niquituñuunayevui.<br />

Al presente huitnahuitnani.<br />

Alquilarse. yoducuctniñondi yona<br />

dzicodzehe dzocond. yocanu<br />

dzehedzoco dahasahandidzehe<br />

dzoi


folio 17v column 1<br />

dzocondi. yocañu yotatundi. yocañunditnaitatundi,<br />

Alquilar mis criados a otro yodzicondidzehedzocotay<br />

yyonuundi<br />

Alquilar obreros. yotatuñahandi yosicanditai<br />

tatu. f. quaca,<br />

Alquilar casa de otro. yodzata nuundihuahi.<br />

yosainunndihuahi. f. quai.<br />

. yo saindayundi huahi.<br />

Alquilar mi casa a otro, yodziconuundihuahi,<br />

yodziconda yundihuahi<br />

Alquilada pedir a otro casa. yosica<br />

nuundihuahi, yosicandayundihuahi.<br />

f. caca.<br />

Alquilada tener tierra. yositundayundi.<br />

f. cutu.<br />

Alquilado hombre jornalero taytatu,<br />

Alquilar bestias. yosacanuundi, f. quaca.<br />

yosainuundi. f, quai yosicanuundi,<br />

f. caca. (hi. f. cuico<br />

Al rrebes boluer la camisa. yosiconahi.<br />

Al rrebes, entender lo que se dize. yotacudzohosindi<br />

yotacudzanasin.<br />

yosinidzohondi, f. qni yotacunaho<br />

yoquidzanaho,<br />

Alrrebes hazer lo que me dizen, yoquidzanahondidzo<br />

caanahoca yoquidzahuadzevuindi.<br />

f. cadza yoquidzaitni.<br />

l. dzatnidzocaaitnica<br />

yoquidza<br />

Altar. chiyo. (dzana<br />

Altar de demonios tayu quacu. tayu dzana<br />

Alta cosa. adzuq,<br />

Alterarse por algun negoçio yodzo<br />

oninoinindi. yondeheninoinindi<br />

Alterar el coraçon de alguno. yodzayuhuininoiniñahandi.yodzadzooninoiniñahandi,<br />

Altercar bozeando yocanandaatnahandi<br />

folio 17v column 2<br />

handi. yocahandaatnahandiyo<br />

canandi, yocuvuihuaandi<br />

Altiuo hombre, tayyocuvuininoin<br />

Al tercero dia. nisaavniquevui quvuicuvui<br />

vni,<br />

Alto de cuerpo taydzuq, taycani tay<br />

huanda,<br />

Altoçano, siqui<br />

Alto la cumbre de la sierra, dziniyucu<br />

Alto estar el sol o la luna. sasicandicandiisaquahandicandiisaquasaa,<br />

Alto mucho. yyodzuq. (yoo<br />

Alto. l, en alto, nino,<br />

Alto hazer algo subiendolo mas, yodzacaandahacaandiyondi,<br />

yoquidza<br />

dzuqnd. yodzacaanditandi<br />

Alumbrar con candela, yotaoondi<br />

itenuuta,<br />

Alumbrar a otro dandole claridad,<br />

yonahandiitenuuta.<br />

Alumbrar dar de si claridad, yotnoondi,<br />

yoyahindi,<br />

Alumbrar a otro spirtualmente, yodzatnooyodzayahindiinita,<br />

Alumbre ñuhuyya,<br />

Alua de la mañana, saquacuisinini.<br />

saquayahininisanisinocuisi,<br />

Aluorear, yocuisinini, yoyahinini<br />

yosinocuisi,<br />

Alunado, taynicacunaha, tay ñaha<br />

Alvanega de rred. dzoondeque,<br />

Aluanega poner, yotniñondiñono<br />

dequedzinindi,<br />

Aluergar a otro. yosahanditahuahi<br />

cavuata, f. cuhua, yonootasidita<br />

yocootasindita, yosacandita , f.<br />

quaca,<br />

Aluergarse librarse del agua, yosino<br />

dzavuindi. yotavuiinindi,<br />

aluer


folio 18r column 1<br />

Aluergase en casa de otro . yosacavuanoondi<br />

huahita<br />

Aluedrio. sacuvuiini.<br />

Alua cosa blanca. cuisi<br />

A A N T E M<br />

Ama de niño que cria. ñahadzacadzi<br />

dzaya ñahayosadzoneñedzecui<br />

Ama que tiene a cargo de enseñar algun<br />

niño. ñaha yodzaquanudzaya<br />

Ama de sieruos. iiadzehe tohodzehe.<br />

Amable cosa, sayonduvui mani. yonduvui<br />

cuihi<br />

Amable hombre. tainduvuinditayonduvuiyatni.<br />

Amagar yodza yuhuiñahandi, yodzacotoyyoñahandi.<br />

Amamantar. yodzacadziñahandi.<br />

Amamantar al niño lleuandolo de<br />

casa en casa para que le den de<br />

mamar.<br />

yosadzaquatundisadzuchi.<br />

Amancebarse. yonducutnanindi.<br />

A mano derecha dahaquaha siyoquaha<br />

A mano izquierda dahaitni dahadzatni<br />

Amanecer yotuvuininiyosinocuisi<br />

Amaneciendo yr. yocanaquevuinuu<br />

yucu yocanacuisi. quatuvuinini.<br />

quatuvuiyaa. quacanatuvui, qua<br />

canaquevui.<br />

Amanecer ya claro. yotuvuiyaa. yotuvuicasi.<br />

Amañarse a hazer algo. yocuvuihuahasindi<br />

yocanusindi yocuvuisindi<br />

Amansar animales, yoquidzaquaindite.<br />

f. cadza yodzacaandite.<br />

Amansarse. yonduvuiquaite. yocaate<br />

Amansar al ayrado. yodzandate iniñahandi.<br />

yodzandicoiniñahandi yo<br />

folio 18r column 2<br />

yodzandahainiñahandi sita, yondadzahuatuiniñahandi.<br />

yodzandate<br />

iniñahandi.<br />

Amansarse el airado yondicoinindi<br />

yondaiinindi yondahainindi. yonduvuihuatuinindiyonduvuiquaiinindi<br />

yonduvuindahui inindi, yonduvuindaainindi<br />

yondicondahuiinindi<br />

Amar como quiera. yosinimanindi.<br />

f. qni<br />

Amar preciando o estimando. yosinimanindi.<br />

yosini cuihindi. yonai<br />

tesindi. f. conai. yosinidzahandi<br />

f. qni.<br />

Amar fuertemente. chidzumaniyosiniñahandi.<br />

yosinimanindaandi.<br />

yosinicuitendi. cuitendaayosini<br />

maniñahandi. f. qni.<br />

Amarse a si misimo. yosinimanindi<br />

mayndi. yonatuvuimanisindi maindi.<br />

yonaqni manindi maindi.<br />

Amarga cosa. atu, huvua, aya<br />

Amargo hazerse. yocuvuihuvua, yocuvuiatu<br />

yocuvuiaya.<br />

Amargo hazer. yoquidzahuvuandi<br />

f. cadza.<br />

Amargarme la boca. inino huvuayuhundi<br />

. f. cuinino. yocuvuihuvua<br />

yuhu. yocuvuitatna yuhundi.<br />

Amargar demasiadamente yyohuvua.<br />

huvuani aya.<br />

Amargarme algo . huvua yotuvui<br />

sindi huvuayosinindi. f. qni.<br />

Amargar lo guisado del humo. yosahañuma<br />

yosaha huvua.<br />

Amarillo color, saquaa.<br />

Amarillo vn poco. sahuihini quaa.<br />

quaa cuihini . sahuisi ninicuvui<br />

quaa sahuisiniquaa.<br />

C 2 ama


folio 18v column 1<br />

Amarillecerse la hoja o la rosa. yocuvuiyaa.<br />

yosinyaa. yosinocuisi. yosino<br />

tisaha.<br />

Amarillecerse el rrostro. ponerse descolorido,<br />

yosinocuisinuundi. yoyosinocuisinuudi.<br />

yosinodziyahi<br />

yosino cuvui yosino quaa. yocuvuidzatenuundi,<br />

yosinodzate yocuisinuund,<br />

cuiicuvui,<br />

Amarilleçerse la fruta que comiença<br />

a madurar, qua quaacuihi, quacuvuiquaa.<br />

Amarilleçerse mucho qualquier cosa<br />

yyo yyo yoquaa. ytayta<br />

yoquaa, ytaytayosino,<br />

Amarillo claro. quaacuisi.<br />

Amarillo escuro. saquaaitaita<br />

Amassar, yoqui tundi yusa. yoquituninondiyusa<br />

yosadzindi yusa . f.<br />

quadzi.<br />

Amasar tortillas de los Indios, yocatundi<br />

dzitayotaandidzita, yosaqndaandidzita,yosaqndodzodidzita.<br />

f. caq .<br />

Ambar. yuundutañuhu.<br />

Amasar tamales. yoquidza huahandi<br />

ticoo, yosaundi ticoo, f. quu<br />

yotuvuinditicoo<br />

Ambas a dos personas. duvuita. de<br />

enduvoita.<br />

Ambos a dos nosotros. duvuindi. dehenduvuindi.<br />

Ambos animales. duvui quete<br />

Ambas partes en vna hoja, duvuisiyo<br />

Ambas a dos partes. vna de vna hoja<br />

yotra de otra. siyo siyo.<br />

Ambos a dos lados en vna superficie<br />

duvui siyodziñesi dziñe dziñe<br />

Ambiçioso tai yondiyoini saasiña<br />

folio 18v column 2<br />

tay yosiconduutniño, tay yosica<br />

initniño. f.<br />

Amblar la muger, yocanachidzo cahaña.<br />

yocanacuitanuu yequeña,<br />

yocananaiña.<br />

A media noche. dzavuañuu.<br />

A medio dia. ñucañu. nicañudicandii<br />

sanicañucuite dicandii<br />

A medias hazer algo, yonatniñodzavuandi.<br />

yosandadzavuanditniño<br />

, f. canda, yosaindodzodzavuandi<br />

Amedrentar. yodzayuhui ñahandi<br />

yodzacotoyyoñahandi yodzaco -<br />

toyuhuyyoñahandisita. yodza<br />

nehe, yodzandayuiniñahandi.<br />

Amenazar. yodza yuhuiyuhuñaha<br />

yodzayuhuininoiniñahandi. yonahatuvuindi.<br />

Amentar tirar con amento yodza<br />

canandiduvuacusidzitni. yodza<br />

qhundiduvuacusidzitni.<br />

Amento tal. cusidzitni (to<br />

A menudo frequentemente. chito chito<br />

A menudo hazer algo. dzonoo, dzo<br />

noo yoquidzandi. chitochito yoquidza.<br />

satucusatucu yoquidza,<br />

dzoñoho dzoñohocuvui dzocuvui,<br />

A mi. sinduhu, simaindi,<br />

Amigo. tnahaquachidi tnaniquachi<br />

Amigo entrañable, tnahaquachinisatnahainisindinisicoinisindi,<br />

dzaee<br />

quevuindisihita dzaeenicaacundisihi .<br />

yehetnaha daasindi<br />

Amigablemente. tnuhutnahaquachi<br />

Amigo hazerse de otro. yoquidza<br />

tnahaquachindita yocuvui tnahaquachindisihita<br />

Amigablemente tractar con otro,<br />

yo


folio 19r column 1<br />

yodzatnahadzeendita. yodzat<br />

nahaquachindi sita.<br />

Amigos hazerse reconciliandose . yonooquachdisihita<br />

yonacahasi tnahandiyonduvuieeinisitnahandi.<br />

Amigos hazer a otros. vi. reconciliar.<br />

A mi parccer. yotuvuisindi yocachiinindi<br />

Amo de sieruos. stoho. (inindi.<br />

Amodorrido. yocuvuiyehuanuundi<br />

yoquidzindayendi. yocuvuihuasi<br />

nuundi. vide andar soñoliento.<br />

Amoinar a alguno. yodzandeheini<br />

ñahandi. yodzandehuiiniñahandi .<br />

Amojonar yosanidzañundi f cani. yosaqdzañudi<br />

f caq yotniñodzanundi<br />

Amollentar tierra para hortaliza. yodzatayandiñuhu<br />

yodzayaandiñuhu<br />

yosaniconondi f. cani.<br />

Amollentada tierra asi. nuhunitaya.<br />

Amonestar auisar. yodzatuhuañahandi<br />

yotniñotacundiinita. yodzasinoiniñahaudi.<br />

Amonestar auisar a los que son casados<br />

que viuan maridablemente.<br />

yoyuhuindaañahandi.<br />

Amonestar el marido a la muger para<br />

que mire como anda. yocachi<br />

tuhuandi.<br />

Amonestado. taydzi ininicuvuituhua.<br />

taidziininisacohotacu.<br />

Amonestar a los que se an de casar.<br />

yocahandodzondi yosanindodzo<br />

ñahandi. yondoyocaniñahandi. f.<br />

cani. yocahandodzonditniñotai<br />

tnahandaha yodzatuvuindita.<br />

Amonestado ser. yosacuiñendodzondi.<br />

f. qcuiñe.<br />

Amonestar a los que estan ausentes<br />

yocahandodzodi yodzatuvuindi<br />

folio 19r column 2<br />

yosaacachindi. f. caa.<br />

Amontonar. vide ayuntar.<br />

A montones poner algo. saniyucu<br />

dzeendi, f. cani.<br />

Amontonado estar. nicoocuiñeyucu.<br />

ninucootetu.<br />

Amontonar hazienda vi. acrecentar.<br />

Amor. sasinimaniñaha.<br />

Amor proprio. sasnimani may.<br />

Amoroso. taidahuiini taisinimani.<br />

Amordazar a otro con palabras yocahavhuindi<br />

sisi vhui yocahandi<br />

yocahavhuiñuhusitnahandi.<br />

Amordazar. vide mordaza.<br />

Amortajar. yotniñodzucundideye<br />

dzoo . yodzacutundideye. yondadzacutundi<br />

deye.<br />

Amortajado. deyenicuvuicutu. deyeninucohodzucu.<br />

Amortecer. yonaainindi. yocoonaandiyosihi,<br />

yonaainindi. yonadzahuiinindi.<br />

yonaayodzahuiinindi.<br />

Amosquear. yotasinditiyuq. yodza<br />

cuicondihuichi.<br />

Amosqueador el que trae la mosqueador<br />

taytasitiyuq tay dzacuicohuichi.<br />

Amosqueador. o moscador. huichi.<br />

Amotinar pueblo o real. yosanuninondiñuuyodzatuhunditniño.yocatuyonahindiñuu.<br />

l. yuvuitayu. yotniñodeqquachiniñandahinyosaqndayundiñuu.<br />

l. yuvuitayu. yo<br />

dzacanininoñahãdiyod zacahãdi<br />

Amotinado pueblo. sayositadzeeyonduvuidzee.<br />

yonduvuinina yonduvuiquaa.<br />

Ampararse detras de algo. yosaquehe<br />

dzahuindi. yosicocuinedzahuidi.<br />

Amparar la gallina sus pollos de baxo<br />

C 3 xo


folio 19v column 1<br />

xo las alas, yonadzaquetendisite<br />

dzayate. yonaquaininitedzayate<br />

yonadzadzahuitedzayate,<br />

Ampararse a la sombra. yosicocuiñendisacate.<br />

l. cate, sayehequandahu<br />

Amparado estar a la sombra de la pared.<br />

dzonduudzonduuquandahui<br />

yehedzahuindi,<br />

Ampararse del sol con sombrero o pauellon<br />

yonaquetendicate, yochihindicate.<br />

yonadzahuindicate. yodzadzahuindicatedzinindi.<br />

Ampararse, yotavuinuundi, yotavui<br />

inindi, yosinoyocacundi, f. cono.<br />

Amparar a otro, defendiendole yodza<br />

dzahañahandi, sita, yochihidzahuindita.<br />

yochihindoyondita,<br />

Ampolla o bexiga. chita. tiqueye.<br />

Ampollas hazerse, yosita, chita. tiqueye.<br />

f cuta. yocanachita yosiñeyende,<br />

f. cuiñe, yocatneyende.<br />

Ampolleta de hora cuhuayuchi,<br />

Amusgar la bestia, yonacanututnute<br />

yodzandaiduututnute.<br />

A A N T E N.<br />

Anade casera. dzatatata.<br />

Anade de agua. dzatayuta,<br />

Anadino, dzatayeq.<br />

Anca. quadril donde juegan los huesos<br />

nahoyequecacandi. sañohotnahayeque<br />

nahi<br />

Anca la nalga, caha, (nahi<br />

Ancha cosa como estera. cahi, cono<br />

Ancha cosa, como orejas, nono,<br />

Ancha oreja y caida como de perro,<br />

huanda. (no<br />

Ancha cosa como ventana. minicono<br />

Ancho de qualquiera cosa. samini cono<br />

folio 19v column 2<br />

Ancha vestidura de rruedo, dzonocahi.<br />

dzonoinditasico. dzono. ñoho<br />

sinonoo, dzonoyyotaya.<br />

Ancha casa. sicamini huahi.<br />

Ançiano hombre. tay quayee. tay<br />

quaquanu. taynisanu<br />

Ançiana cosa, sayyosanaha. yyosayata<br />

Andamio. sitoyutnu. (ta<br />

Andar, yosicandi, f. caca,<br />

Andar de noche, yosicañuu. yosicanaandi<br />

Andar de dia claro. yosicandi duvui<br />

yondii yotnoo yosicandi,<br />

Andarse cayendo de vna parte a otra<br />

nucasadecasa sasicandi. yonacaye<br />

yonanduvuandiyosicand<br />

Andar con ruido, yosicandatnendi sa<br />

catnesacama. yosicandi. yosica<br />

nihi. yosasasahandi yosicandi,<br />

Andar a priesa. yosicaqueyendi, yosicasaa<br />

yosicayachindi,<br />

Andar muy a priesa como dizen bolando<br />

itasinosaa yosicandi. f. cuitacono.<br />

Andar en publico, yosicatuvuindi yosicandisindi<br />

, yosicacandandi. f caca,<br />

Andar como enfermo, yosicahuasindi.<br />

yosicaquai yosicayaandi. f. caca<br />

Andar sobre las puntillas de los pies<br />

yosinotedzadza, f. cono. yosicatedzadzandi,<br />

yosicatedadzadi. f. caca<br />

Andar de espaçio yosicaquaindi.<br />

Andar. yendose deteniendo, de rrato<br />

en rrato, sasiñesasiñe, yosicadidzo<br />

nahodzonahoyosicandi, dzoama<br />

dzoama yosicandi,<br />

Andar con paso largo, dzoquahadzo<br />

quaha yosanisahandi, dzosicadzo<br />

sica yosanisahandi, yocananahi sicasahandi,<br />

nanunanusasicandi.<br />

andar


folio 20 a column 1<br />

Andar bolteando de aqui para alli<br />

como la gallina quando la mata yosanicatandi.<br />

f. cani, yosiñendi ye<br />

yosiñecatate, f. cuiñe<br />

Andar de casa en casa como la justiçia<br />

yosicaninindi, yosinoninindi. f. cono,<br />

sandai sandevuindihuahi,<br />

Andar con presunçion, yosicahuicondi,<br />

yosicaninondi, yosicatohondi<br />

yosicadzuqndiyoncatachindi yo<br />

sicahuatandi, f. caca.<br />

Andar saltando con solo vn pie, yondiyotedzadzandiyonacahidaandisaha<br />

Andar meneando mucho la cabeça yodzacuicodzinidi,<br />

yosicandi, ñasayehecadzuqndicandisacuvuindiñohosico<br />

ñohocandadzuqndicandi<br />

yosicandi. f. caca,<br />

Andar muy quedito, yosicacayandi<br />

yosicadzadzindi yosicayaandi, yosicaquaindi.<br />

f. caca,<br />

Andar como el niño que haze pinino<br />

yosicanehesi,<br />

Andar a gatas, yosicandayendi. f, caca<br />

Andar de rrodillas, yosicasitendi,<br />

Andar culebreando con el cuerpo, yonacayeyonanduvuandi<br />

sasicandi.<br />

yonunditayondenditasasicandi.<br />

Andar con auiso y cautela, yosicatuhuandi,<br />

yosicandatundi,<br />

Andarse cayendo y levantando, yosa<br />

cootuvuindi, sasicandi, f. qcoo. sa<br />

sacasandi.<br />

Andar en proçesion, yocainduundi,<br />

ysiconuundi. f. cuico,<br />

Andar enrederredor. yosicocutandi<br />

yosiconduundi, f. cuico. nacañuna<br />

dzucuyosiconduudi<br />

Andar rodeando o cercando çiudad<br />

folio 20r column 2<br />

los enemegos yosinonduundi, f,<br />

cono. yonacanu, yonadzucuyonatnahandi,<br />

Andar en peregrinaçion o desterrado<br />

yosicandaa, yosicandodzondi, yonducundiñuu,<br />

Andar vageando, dzohuisicayosicandi,<br />

yosicanuundi, yosicanahandi.<br />

Andar los pies arrastrando, sasihisahandi,<br />

yosicandi, sañohosahandi<br />

Andar rrastreando en busca de algo<br />

yodzacacanuundi, yositonuundi<br />

futuro. coto.<br />

Andar en quatropies. yosicaquetendi<br />

yosicandayendi.<br />

Andar pompeando. yodzacuicondi -<br />

candi, chiyodzuq yosicandi,<br />

Andar de dos en dos como Frayles<br />

vvuitayosica. tayutayuyosicandi.<br />

Andar la culebra por el suelo, sacaate<br />

sasiyosasicate, sanacuiyo sana<br />

caa sasicate.<br />

Andar lista o braua la justiçia, yocuvui<br />

saa yo cuivuinihi yocuvui yyo<br />

justiçia. yocuvuinihuiusta, yoqui<br />

dzasaa yoquidzanihi,<br />

Andar de lado. yosica dziñendi, f,<br />

caca<br />

+ Alesna, yequecaa yequeqnindisa<br />

yequequicundisa, yequecaadisa,<br />

Alferez taysanaihuayuyecu. f, ca<br />

Alfin vide a la postre.<br />

Añejo de muchos años. saycandehe<br />

cuiyayyo.<br />

Año. cuiya.<br />

Año nueuo. cuiyasaa.<br />

Año pasado. cuiyaquacai.<br />

Año que viene, cuiyahuasi, cuiya<br />

C 4 yoqui


folio 20v column 1<br />

yoquidzasaa yoquidzanihi, yoquidzandai<br />

yoquidzañuhu f. cadza<br />

Andar debaxo de algo yosicaninindi<br />

Andar bagabundo, yosicanaha yosicanahondi,<br />

yosicadzusiandi, yosica<br />

huadzevuindi, yosicadzicondi yosicacahandi<br />

Andar esento, y sin mesura, yodzocuvui<br />

yodzosita nuudi, yosicandi, yodzonduvuanuundi<br />

yosicandi, yodzositadzinindi.<br />

Andar en çancos de palo, yndodzondiyutnusasicandi.<br />

f. cuindodz. yosicasahandiyutnu.<br />

Andar vagueando con el pensamiento<br />

yocanaquete yocanacuidzoinindi<br />

yocanandavua, yocanaconoinindi<br />

canacuvuicanasaadehenuu inindi<br />

Andar la rueda en algun offiçio, yosicondodzo<br />

tniño, f, cuico, yodzamanino<br />

tniño, yosinondodzotniño.<br />

yosinondodzo nani tniño,<br />

Andar atentando con los pies o con las<br />

manos como el ciego, yodzacaca<br />

dahandi, l. sahandi.<br />

Andar pulido, yosicandandundi, yosica<br />

huiindi. yosicahuatandi, yosica<br />

huayundi,<br />

Andar soñoliento, yocuvui yehua<br />

nuundi, yocuvuihuasinuundi. yonatnahadzucuandiñayondaandi<br />

tadzucuanuundi ñayonatahui<br />

nuundi, ñayondecanuundi.<br />

Andar coxeando, yosicayaquandi, sa<br />

cootniñosahandi, sasicandi,<br />

Andar el cielo. yosiconuu, f. cuico.<br />

Andar el pulso. quando esta sano, yocandatuchiita<br />

candatuchi, yehecahituchi,<br />

folio 20v column 2<br />

Andar alterado el pulso por enfermedad<br />

intitandavua tuchi ita quedze<br />

yondoyotuchi.<br />

Andar el pulso desbaratado, con intercadençias<br />

dzohuihiniyoyusituehi<br />

Andar desmayado, sacuitainindisa<br />

sicandi, yosicahuasindi, yosica<br />

tnanandi,<br />

Andar el relox yosiocaacuhua. yosiconuu,<br />

f. cuico,<br />

Andar saltando otro tando, yondoyonditandi<br />

sasicandi. yondoyocavuandisasicandi.<br />

Andar amançebado, sasicadzanan -<br />

di, sanducutnanindi.<br />

Andar enamorado, yocadzeyonda -<br />

vuainindi<br />

Andar haziatras, reculando yosica<br />

dzumandi yondico cavuadzumandi,<br />

yonuhudzumandi, yosahadzu<br />

Andar cayendo y leuantando como<br />

el que tiene entumeçido el pie, yosicanaha<br />

yosicayaquandi yondoyocavuandisasicandiyosaninahasahan.<br />

Andar con las manos arastrando como<br />

el lisiado de los pies. yosicandahandi<br />

sasiyondahandi. f, cacoo, yosicasitendi,<br />

sasiyondiyondi,<br />

sasicandi.<br />

Andar carleando de cansado, dzoyondecacayuhusasicandisacanacodzondudzundi,<br />

yosicandi yodzondudzundisasicandi,<br />

Andar los viçios a vanderas desplegadas,<br />

yocuvuisaasadzana ñuu, nee<br />

caa yocuvuinihi, sacahasadzana.<br />

Andarbramando, yocanasiindi yosicandi,<br />

yondayuyehendi, yosicandi,<br />

Andar en vn año que se hizo tal cosa cuiya<br />

huitna qtnahaeecuiya quacu<br />

vui


folio 21r column 1<br />

cuvuiyatnisinoeecuiyasayatnisino<br />

eecuiya, l, cuvuieecuiya<br />

Andar a pie, sasicasahandi<br />

Andar a cauallo, yodzondisatacaballo,<br />

sasicandi,<br />

Andar rrostituerto, con alguno yodzoondisihita,<br />

ñohodzoondisita, f.<br />

coho, yosiconainuundisita yosica<br />

dzoondisitacaandaacaaniniñahandi,<br />

nenendidzo yyondisihita dzumadzeque<br />

yyondisihita<br />

Andar la boca abierta, yondecayuhundi<br />

yosicandi, inditandecayuhundi<br />

sasicandi,<br />

Andar negoçiado sainuhusandesindi<br />

sandaisandevuindi yosicandi, nu<br />

conodecono yocuvuindinunuundenuundi<br />

yosicandi<br />

Andar angustiado, yondeheyotnee<br />

inindi.<br />

Andar ocupado cahitniñoyotavuininoinindi<br />

sasiyondi, yotavuindodzo<br />

Andar cabisbajo, sandayesasicand<br />

Andar con pompa, yosandicoñaha<br />

tasasicandi yondacañahata, sandacañahata<br />

sasicandi<br />

Andar culebreando torçiendo el ca<br />

camino nucanusiicanunsandicandiyonucuicodecuicosasicandi<br />

Andar por plaças yosicandiyahui yosicanuundiyahui.<br />

yosicandodzondi<br />

nuuyahui, (tuhuãdi<br />

Andar con tiento yosicaquaindi<br />

yosicatuhuandi<br />

Andar por diuersas tierras. dzonee<br />

caacayosicandi,<br />

Andar con muleta yehetuvuiyutnudzahindisasicandi.<br />

yonducunday,<br />

Andar yendo y viniendo, sanuhusandesindi.<br />

yosahayondesindi,<br />

folio 21r column 2<br />

Andar açechando. sasitoyuhundisasi<br />

Andar huido, sasinondi sadzahinuundisasicandi.<br />

Andar comiendo de casa en casa, nucasidecasicuvuindi.<br />

satucusatucu<br />

yosasindi sasicandi<br />

Andar persiguiendo a muger donde<br />

quiera que la vea sandicosatneendiña<br />

. f. qnd, sandiyosacatneinindi sasica<br />

yosandicoñahandiña<br />

Andadura de vn dia sasicaeequevuieenduvuieeneequevui.<br />

Anda, mandando que ande siñu, casiñu,<br />

Andas. sito,<br />

Andas de muertos sitodeye.<br />

Andas de viuuos, sitoquahayutnu<br />

Anegarse el maiz con la mucha agua<br />

yotavuindodzohuiyu. yosihindutahuiyu<br />

Angarilla, yutnudzidzo<br />

Angel, idem, yyañayequeñacoño, ytacandaayondeheñuhustohondios<br />

Angel de mi guarda angel yondacañaha.<br />

angelnicoocoodaan ditaña.<br />

Angeo, dzamandaa,<br />

Angosta cosa como camisa. casa. tuu<br />

nihi, ñacahi, ñataya, ñañoho sino<br />

noo, f. cono. ñañohotaya<br />

Angosto camino ychicuiñe ychituu<br />

Angostar. yoquidzacuiñendi. yoquidzatuundi,<br />

Anguillas tiyacaticoo.<br />

Angustiarse. yondeheinindi, yondeheninoinindi.<br />

yondehuiinindi, yosacuiñeinindi<br />

f. qcuiñe,<br />

Angustiar a otro, yodzaqcuiñe ini<br />

ñahandi, yodzandeheiniñahandi,<br />

Anhelar mucho por vna cosa. yoca<br />

tniinindi, yyo yocatniyocayu<br />

inin


folio 21v column 1<br />

inindi. yosaundahandi. f. quu. yococo<br />

yoyechindi, estos dos son metaph.<br />

Anidar las aues, hazer nido. yotnino<br />

tacate. yodzahatacate.<br />

Anillo. dzahi.<br />

Anillo con sello. para sellar. dzahi<br />

dusasadzitutu.<br />

Anillo poner en el dedo. yodzaque -<br />

vuinuundidzahidahandi. yodza<br />

cainuundi. (tacuñaha.<br />

Anima. sadzatacuñaha yniyodza tacuñaha<br />

Anima racional yniyonahatnuni yni<br />

yosinitnuniyosaaqniyosaatuvui.<br />

Animal irracional. quete. queteña<br />

ini. queteñasinitnuni. (daye,<br />

Animal de quatro pies. quetesasicandaye<br />

Animal volatil. quetendavua.<br />

Animal terrestre. queteyosicañuhu.<br />

Animal de agua. queteñohouduta.<br />

Animar dar Dios vida al hombre.<br />

yotniñoyasaconditocotacu. yodzacaiyasaconditocotacu.<br />

Animar a otro darle esfuerço. yoquidzayeendiinita<br />

yoquidzandaini<br />

nahandisita yoquidzasaainiñahandisita,<br />

yoquidzacanuiniñahandi.<br />

Animarse. yonducundaindi. yoquidzayeeinindi,<br />

yoquidzasaainindi<br />

yoquidzandai. yoquidzadatnundi<br />

Animoso hombre esforçado, taindai<br />

ini, tayyeeini taisaaini, taicanuini<br />

taisaha ini. tainihiini.<br />

Añir color. yucuquehui. itaquehui<br />

quehuiyaha, quehuicuii .<br />

Anochecerme saquaasañuusasicandi<br />

Anoche. qni nuuqni.<br />

Anochecer. yoquaa. yondoyonuuñaha.<br />

quacootiquaa. quacuvuique -<br />

hui, quacuvuindeq.<br />

folio 21v column 2<br />

Anona fruta. docotiñoo.<br />

Anoria para sacar agua. catasatavui<br />

duta catayocainduta.<br />

Ansar. dzatananu. dzataaduta.<br />

Ansias tener. yocuvuineniinindi. yocuvuitnañuinindi.<br />

yochitutnañu<br />

inindi, yocuvuidzuchiinindi.<br />

Antaño. saeecuyya. cuiyaquacai, sa<br />

ninutnahaeecuiya. sandusi.<br />

Ante de ayer. ycuñuu. savniquevui<br />

Ante alguna persona. nuu ta.<br />

Anteceder por guiar. yosahandidzinaindodzonuudisita<br />

f. cuindodzo<br />

Anteceder asi siempre. yosiñendodzonuundi<br />

f. cuine.<br />

Antecessor mio. taynisiñendodzo<br />

nuusindi.<br />

Antecessores en linage. vt mis antecessores<br />

antepasados. taynisiyo<br />

nuu sindi. taynisiyosahanuu.<br />

Antenado. dzayanindendodzondi<br />

Antenados dize el varon a sus entenados.<br />

dzaya ninataayahañeendi.<br />

dzayayahañeendi dzayaninataa<br />

yudzi taandi, dzayacaindi.<br />

Antenados dize la muger a ellos. dzayayucuyuvuandi.<br />

(ñuu<br />

Ante noche. ñuuycutnaa. ñuuycuñuu<br />

Ante pecho deaçotea. namadzavui<br />

dzinihuahi.<br />

Ante pecho de madera. como en el<br />

coro. dauyutnu.<br />

Ante ponerse a otro en su estima. yodzocandi.<br />

yocachiinindi. hoocandihuihicandi.<br />

dzinacandi. yosaanditacandi.<br />

yosaacodzocayyondi.<br />

Ante poner o preferir a otro. yotasi<br />

nuuñahandi. yocootasinuunahandi.<br />

yochidzonuuñahandiyosiainu<br />

undi


folio 22r column 1<br />

nuundita f. quai. yoquidzanisanuñahandi.yoquidzanuudzinañahandi.<br />

f. cadza. (dzinahuii.<br />

Antes o primeramente. dzinañuhu<br />

Antes no. ñaha. ñahayu.<br />

Antes de agora. saninoca. daninoca.<br />

Antes que amanesca. ñuucanaaca.<br />

deqcahuihica tecuiñecatenanica<br />

Antes que oviese mundo. dacaañaa<br />

nuhucañuu. huataquevuihuata<br />

quitucañuuñayevui, huatatuvuicañuuñayevui.<br />

Antes de la fiesta como la vigilia.<br />

chisiquevui.<br />

Antes de la fiesta algunos dias. yaha<br />

nicaquevui.<br />

Antes que. quevuihuatañahaca quevuitañahaca.<br />

Antes no dudando si lo hizo. cuvui ñaha.<br />

huahañaha.<br />

Antes si. cuvuidzavua.<br />

Anticiparse. vide. adelantarse.<br />

Anticipar fiesta. yodzacoondahandi<br />

quevui. yodza coondiyondiquevui<br />

yodza coonahandiquevui,<br />

Antiyer. ycuñuu.<br />

Antiguamente. sanaha sayata. sandaa<br />

saicandaa, sahuaa, sanino. saycandehequevui.<br />

saycandehehuico.<br />

Antiguamente sin memoria de los<br />

presentes. sanisiyosahuaasayoo<br />

yonaha. sayoosinica. sayooyonahaca.<br />

dzocoyonucodzoyuhudzo<br />

nucodzohuidzo. yonananahiyonanacachi.<br />

Antiguo en edad. tainisanu. tainiyee<br />

taynicuvuiyata.<br />

Antiguo en oficio tayyoquidzatniño<br />

sañaha.<br />

folio 22r column 2<br />

Antiguo lugar. chiyoyata,<br />

Antojarseme algo yocatniinindi, yondiyoinindi,<br />

Antojarseme cosa de comer, yocuvuitendendi,<br />

yocuvuitoondi<br />

Antojadizo asi, taindatneini, tay, yon<br />

diyoini, tayyocatneini. tayyuhu<br />

adzi, tayyuhuaque tay tende taytoo.<br />

Antojos para ver, yuutatasacohonuu<br />

yuutatasitonini,<br />

Antojos ponerse. yotniñondi yuuta<br />

tanuundi,<br />

Antruejo, o carnestollendas, quevuinduvuiijcoño<br />

l. quete. quevuicoocuiñe quevuiyy<br />

quevuisandehesacasicoño quevuinaacoño<br />

quevui yonacasindayu<br />

Anzuelo, yequetavua teyaca. caatavuatiyaca<br />

caanuutecuiye,<br />

Anzuelo hechar en el agua. yodzaqnditandicaayuta,<br />

yodzacaindiyeque.<br />

Añadir algo. yochidzondi, yaquichidzondi.<br />

Añadir a lo que falta, yodzasinotuhuandi<br />

yodzasinondi, yochidzotnahacandi<br />

, yochidzocandi.<br />

Añadar palabras, yosaachidzondidudzu,<br />

f. caa,<br />

Añadidas palabras. dudzuniquicodzo,<br />

dudzunisaacodzo dudzu nisaa quevui,<br />

futuro. caa.<br />

Añadir en el precio a lo que se vende.<br />

yosaachidzocandi.<br />

Añadirse peccados a peccados. yosinaninoquachi.<br />

f. qna. yocayanino<br />

quachi. yosacodzotnahaquachi.<br />

Añejar guardar mucho tiempo. yonainahandi.<br />

f. conay saycandaandi<br />

yonaindi.<br />

Añejarse. sanahayyo. saycandaayyo.<br />

yocu


folio 22v column 1<br />

yocuvui tnama.<br />

Añublado estar el cielo . yñehuico.<br />

yonduvuihuico, yondutuhuico.<br />

inditahuico.<br />

Añublarse el el cielo. yonanahuico.<br />

yonatusihuico.<br />

Añublado trigo o maiz. nunitedzo.<br />

Añublarse asi. yocuvuitedzo.<br />

Añublarse la fructa. yodzii. yoyechi<br />

yondoco yoyechitnamicuihi.<br />

Añublada fructa cuihinidoconidzii<br />

Añudar algo. yochihicatnundi. yotaacatnundi<br />

yotasicatnundi (di.<br />

Añudar haziendo ñudos en red iocatnundi<br />

Añudado. sayehecatnu. sanisaquehecatnu.<br />

Anunciacion como el angel a nuestra<br />

señora. nicoonayyanicoocachiya<br />

nicainahayadzahandios nuu<br />

nanayyadzehe S. Maria.<br />

A. A N T E. P.<br />

Apaçentar ganado. yodzacasiyucundite<br />

yodzacasitandite.<br />

Apagar fuego. yodzandavuandiñuhu<br />

Apagarse el fuego. yondavuañuhu.<br />

Apalancar . yosaachihindiyutnu, f.<br />

caa yochihindidzondiyutnusaandidzondiyutnu<br />

yosaachihindi<br />

dzondi yutnu, f. caa.<br />

Apalear a alguno . yocanindiyutnu<br />

yocaniyutnundita.<br />

Aparar las manos para coger algo<br />

en ellas. yondecandahandi. yosatandahandi,<br />

f. cata.<br />

Aparear. vide ygualar.<br />

A pares de dos en dos, vvuitnaha.<br />

Aparecer angel o demonio yonaha<br />

nuuya. l. si. yonahatuvuiya. l. fi.<br />

folio 22v column 2<br />

Aparecer el muerto. yonanahanuundeye.<br />

Aparecer en figura de alguna cosa. dzo<br />

nuuyosai. yonatuvui, vt. dzonuu<br />

queteyosay.<br />

Aparecer el sol despues de nublado.<br />

yonatuvuinuundicandii. yonandii.<br />

Aparejar algo. yoquidzacutundi. vi.<br />

adereçar, yotniñosaha yotniño<br />

siñandi. para fiesta.<br />

Aparejador tal . tainohosahatniño<br />

tayyodzanumi.<br />

Aparejada cosa asi sanisacohosaha.<br />

Aparejado estar para algo. yondatu<br />

tuhuandi.<br />

Aparejarme para confessar yonacanindichiiniyonachihindahuiinindiquachi,<br />

yonachihitotoinindi<br />

yonachihitnuniinindi, yonanducudziyondi.<br />

yonacasininondi. yonanooyonadecayonacasindi.<br />

Aparejarme para bien morir. yocuvuindatu.<br />

yocuvuituhuandi, yona<br />

tasiinindi. yoduvui tuhuandi.<br />

Apartar algo generalmente, yodza<br />

qndiyondi, yodzaquedahandi, yotasindahandi,<br />

yotasindiyondi,<br />

Apartarse el marido de la muger haziendo<br />

diuorçio, yodaindaandi,<br />

yonandasidahandi,<br />

Apartarlos asi. yodzadadaibdaañahand.<br />

Apartar gente, yosicotehuindi<br />

Apartar ganado, yosandandi, f. cand<br />

yotasiquaandi. yosataninandi<br />

Apartarse de algun lugar para ir a otro,<br />

yodzasiyond. yosadzahindi,<br />

Apartar algo de comida para otro yosandandi.<br />

f, cand, sahata yondaitasindisita.<br />

yosandadzavuandisita<br />

diichi


folio 23r column 1<br />

diichi. yotucuichindi,<br />

Apartado estar mucho vno de otro<br />

sicañohonaho yyondisihita, quaha<br />

ñoho naho yyondisihita sica<br />

ñohatandayyondisihita,<br />

Apartarse o diuidirse caminos, yotucuichi.<br />

yositaichi. f. cuta,<br />

Apartarse de la compañia, yoquevuiñahandita<br />

Apartar vnos de otros, quaaquaa<br />

yotasindita ninanina yotasindita<br />

dzoquaha dzoquaha yotasindi<br />

dzee dzee.<br />

Apartarme de entre otros. yondaindi,<br />

yondainduundi yondaininindi<br />

Apartar algo de mi, yodzaqndiyondi<br />

Apartar la rres de la manada. yodzandaindite,<br />

Apartar pie o mano de donde la tengo.<br />

yodzitandahandi yodzitandiyo<br />

Apartar vnas cosas de otras. yotasi<br />

ninandi, yotasidzee<br />

Apartadas estar asi, sanicuvuinina.<br />

sanicuvuidzee.<br />

Aparte, nina, quaa dzee<br />

Aparte o a solas dezir algo, sayuhu sa<br />

siyo, dzoyuhudzondoyo<br />

Aparte o a solas no poder hablar a alguna<br />

persona, ñanicuvuisiyo<br />

Apasionarse rrecibiendo pena. yocuvicacainindi.<br />

yosaiquacainindi<br />

Apaziguar rrenzillas vide aplacar,<br />

Apaziguar a otro, ibidem,<br />

Apearse de cauallo, yonoondi,<br />

Apechugar con otro, yosacoondihi<br />

ñahandi. f. qcoo, yodzitañahandi,<br />

yosaacuitañahandi. f. caa<br />

A pedaços comer algo, eedzitne. ee<br />

yuhu, ee tahuiyo sasindi<br />

folio 23r column 2<br />

A pedaços partir el pan, yocachiqua<br />

chindi, yotahuiquachindi<br />

A pedaços sacar la criatura muerta<br />

del vientre, yocahininindi, ñañu<br />

dzaya yodzitaninindi,<br />

Apedrear a otro, yosicoyuuñahandi.<br />

f. cuico yotaayuuñahandi<br />

Apedreado, taynitusi yuu. taynisa<br />

quaayuu<br />

Apedrear granizar, yocoo ñeñe, yocooyuu<br />

Apelar, yodzacaanditayuhundi. yodzacaandiyondi<br />

Apellidar para la guerra, yocanayecundi<br />

yocanatnañuyecundi.<br />

Apellido de nombre particular. dzevuitayonaqnita.sanacahadzevuita,<br />

sanacana dzevui, sanaqniñaha,<br />

sasinacanañohonuu, est postrero<br />

es llamando en particular a vno<br />

A penas o con dificultad. canayocuvui<br />

nenitadzi. dzocananidzondatuni<br />

Apercebido estar, yondatutuhuãdi<br />

Apercebir a otro, yodzatuhuañahandi,<br />

yosanindatuñahandi.<br />

Apercebido estar con armas contra<br />

el enemigo, yyodzaandi, yonucoodzaandi,<br />

Apercebirse o aparejarse para la guerra.<br />

yonduvuicutundi. yonaquai<br />

ndai, yecundi, yonaquaindaindi<br />

ñonoyecu, yonduvuicutudai yecu<br />

Apercebir para la guerra, yosiinahã<br />

ditniño yecu. f. cuvuiyocachindi<br />

tniñoytecuyotaanditatniñoyecu<br />

Apercebir para el tributo, yocachditniñondahayodzanuminditniñondaha,<br />

Apesgar la carga yocuvui huay dzidzo<br />

dzo


folio 23v column 1<br />

Apeteçer algo yocatniinindi, yocatni<br />

yondavua inindi, yocatniyocayuinindi,<br />

yosiconduundi. yosicondaandi,<br />

f. cuico<br />

Apetito tener el enfermo. que antes no<br />

podia comer, quanoniniyocodzta.<br />

l. yoconduta, sitay quahi, qua<br />

naqnitadzicoadzi<br />

Apetitoso ser algo al gusto sasiniadzi<br />

sasahadzicoadzi, satvuiadzisaa<br />

adzi, satuvuihuidzi.<br />

Apiadarse de alguno, yocuvuindahuiinindisita,<br />

Apitonarse enojarse, yodzicoini.<br />

yocuvuidzaainindi.<br />

Aplacar alguno, yodzandicondiini<br />

yodzandaindiinita, yondadzahuatundi<br />

inita.<br />

Aplacarse yondicoinindi. yondaiini<br />

yondahainindi yonduvuihuatuinindi<br />

Aplacar o apaziguar a los enemistadosyodzandaiyodzandicoiniñahandi,<br />

yodzandateiniñahandi yodzanooquachindita<br />

Aplazer a otro yodzadzeeiniñahandi<br />

yodzatuvuihuatuiniñahandi, sita<br />

yodzahuatuiniñahandi.<br />

Apazible cosa sadzadzeeini. sadzacanaini.<br />

(dzacanaini<br />

Apaziblemente. tnuhudzeeini.<br />

tnuhudzacanaini<br />

Aplicar algo. dedicarlo a otro, yosaitnunindisitayotasindi.yosahandita,<br />

yodzasandi,<br />

Aplicarse a algo vide aficionarse.<br />

Apocarse. yonduvuiyeqquachindi<br />

yonoocuvuindi ninocohondisiñañuundahi.<br />

Apocar a otro yondadzadzuchindi -<br />

ta, yodzanoocuvuiñahandita,<br />

folio 23v column 2<br />

Apodar a otro, yonanidita, yosaaquehendita.<br />

f. caa<br />

Apoyar la casa vide apuntalar,<br />

Apolillarse la rropa. dzoo nisasitecasi,<br />

yocuvuitecasi,<br />

Aporcar cubrir de tierra alguna legumbre<br />

yodzadzahuindiñuhu yodzacaandiñuhu<br />

yochidzondiñuhu<br />

A porfia hazer algo, yosaanduutnahandi,<br />

f. caa yodzacaandu utnahandi,<br />

yodzacaiquevuitnahandi yotasiquadzu<br />

tnahandi,<br />

Aporrear a alguno, yocanindita,<br />

Aposentarse. yoquidzahuahindi, f.<br />

cadza yosaynuundihuahi.<br />

Aposentar a otro . yosahahuahindita<br />

yodzasanuundihuahi coota yosahanuunditahuahi.<br />

(cavuata.<br />

Aposento. huahisacudzuta,<br />

huahisacavuata<br />

Apostar. yotnaidzuhuandi, yotnaindidzuhua.<br />

Apostatar yosicocavuainindi. yona<br />

tevuiinindi yonatuhuinindi.<br />

Apostemarse llaga, yosichindacua. f.<br />

cuchi. (sayehendacua,<br />

Apostemada llaga sanisichindacua sa-<br />

Apostema de llaga, dacua dacuaneñe<br />

neñetnani.<br />

Apreçiar yocachiyahuindi, yosani<br />

yahuindi. f. cani, yocanayahuindi<br />

yocachicuiteyahuindi.<br />

Apreciada cosa. sanisacuiñeyahui<br />

Aprehender vna cosa, yotneecutu<br />

inindi. yehendicoinindi. f. quehe<br />

Aprestar poner a punto, yocootasindidehesanisacoho<br />

saqhu, yocoo<br />

tasindi dehenisacoonunisaqhu<br />

ichi yotasindidehesaqniñuhuichi<br />

qhu yocuvui ichiqhu.<br />

yoca


folio 24r column 1<br />

yocachi queye yonumiyo nahandi<br />

yocuvuiqueyendi yocuvuinahandi<br />

Apresurar a otro. yodzanuminahandi<br />

yocachinaha yocachiqueyendi.<br />

Apretar algo con la mano. vide<br />

aprensar.<br />

Apretar algo torciendo la lia. yocoyoninindi.<br />

Apretar algo atando. yosaninihin<br />

f. qni yosanicutundi.<br />

Apretar la gente alguno . yotnahandaandita,<br />

yosaquaatnahandita,<br />

f. qquaa. yonuquaatnahandi. yosaquehetnahandi<br />

yotavuininondita<br />

Apretarse atropellandose. yotavui<br />

nino tnahandi, yosacoondihitnahandi,<br />

nutehuidetehui yocuvuindi.<br />

yoquidzatnañutnahandi. yotavuindodzotnahandi.<br />

yondihi<br />

tnahandi. yosaquaatnahandi.<br />

Apretar con tenazas. yotayundi. yotneecutundi.<br />

yosadzicutundi. f.<br />

quadzi. yotayucutundi.<br />

Apretar los dientes con enojo. yonacasinohondi.<br />

yonacasinañenohondi<br />

Apretar algo en el puño. yotneendi.<br />

yotneecutundi, yotneenihindi.<br />

Apretar alguna cosa en el puño como<br />

masa. yoquitundahandi.<br />

Apretada entrar vna casa en otra.<br />

nihitnoo yosivuinuu.<br />

Apriesa. queyeni, daqueyeni, yachiyachini,<br />

eetnanini davui.<br />

Aprisco de ganado huahiticachi.<br />

sañohoticachi, namasacuñoho<br />

tecachi.<br />

A proposito suceder. dzohuatuca<br />

nisatnaha . dzo ñuhucanicuvui.<br />

dzohuisiñuhucanicuvui dzohuii<br />

folio24r column 2<br />

dzohuisicanicuvui, dzoñuhucaninuucuino,<br />

(manidi.<br />

Apropriar hazer prio. yoquidzasasi maindi<br />

Apropiar por semejar. yosaquanindi<br />

yosaqdzavuandi. f. caq, yodzaqtnahadzavuandi.<br />

yotasidzavuandi.<br />

yodzadzavuandi.<br />

Apropiado para alguna cosa; yosatnahasita.<br />

nisacuvuisita.<br />

Aprouar lo bueno por tal. yocaha<br />

yosaqinindi. f. caq yosinihuatundi,<br />

f. qni, yonatuvuihuatusindi.<br />

Aprouar lo malo por bueno. yona<br />

quaiinindisita. yosinihuatundi.<br />

Aprouechar la medicina yocuvui<br />

tatnayucu yocuvuindatuyucu yotnumayucu.<br />

yotuvuiyucu. yosatnaha<br />

yucu f. qtnah.<br />

Aprouecharse de alguno para algun<br />

oficio. yosai sii yosaitniñoñahandi.<br />

f. quai,<br />

Aprouecharse mal de algun beneficio<br />

o ocasion yosanundatundi. f.<br />

canu. yosaiñuhucahandi.<br />

Aprouecharme la comida o beuida.<br />

yosanini. f. qnini yositaninisindi.<br />

f. cuta. yocuvuihuatusindi.<br />

Aprouecharme de lo ageno. yosaidzatnundi.<br />

yosaindaadzatnundi.<br />

yonihidzatnundi.<br />

Aprouechar en algo ayudando sin ser<br />

llamado yotuvuindandi yocaiinindi<br />

Aprouecharse de algo. yondaicata<br />

sindi. yoquicodzosindi<br />

Aprouecharse del buen exemplo de<br />

otro. vide exemplo tomar.<br />

Aprouechar en la virtud. yocaindaa<br />

inindi. yositainindi f. cuta. yoqui<br />

codzoinindi. Sahuahadzicoyo


folio 24v column 1<br />

Apuesta. dzuhua. satnaidzuhua<br />

Apuesta de Sol dzoyondiiquaaca.<br />

caandiiquaaca.<br />

Apuñearse con otro, yosicosiquitnahandi.<br />

f. cuico yotaasiquitnahandi,<br />

yochihisiquitnahandi yosanisiquitnahandi.<br />

f. can<br />

Apuñear a otro yosicosiquindita. yotaasiquindi,<br />

yochihisiquindita.<br />

Apuntalar algo, yochihituvuindi yochihinaindi.<br />

yosaninindiyutnu. f.<br />

cani. yochihitneendi.<br />

Apuntalada cosa. sanisaquehetuvui<br />

Apuntar el que tira. yositoninindaandi<br />

f. coto, yosatacuitendi. f. cata.<br />

Apuntarse dos en renzillas. yosacohodzoo<br />

sitnahata.<br />

A A N T E Q<br />

A qualquiera parte dzohuadzaca<br />

A qual parte o qual parte mandaayu,<br />

mandaa. mihiyuhuadza.<br />

A qualquiera que topares. mandaa<br />

nicatanatnahando ichi. mandaa<br />

nicata cacunditando.<br />

A qual de dos o de todos. natay.<br />

A que hora. nadzavua. nadzavuaca.<br />

A que o para que. nasaha, nacuvui.<br />

A que vienes? natniño huasindo. ña<br />

nana tniño huasicadzando.<br />

A que tiempo . nasadzavua, nadzavuaca.<br />

Aquedar al que anda. yocoocanindita.<br />

yocoo tasindita.<br />

Aquedar el ganado. yosadzindinuute.<br />

yosadzininondinuute. f. cadzi<br />

yosacadzininondinuute f. qcadzi.<br />

Aquel. tay yuqua. ycata.<br />

folio 24v column 2<br />

Aquel mismo. sadzevuin duicatai.<br />

Aquel relatiuo. yca tay.<br />

Aquello. sadzevuiyca.<br />

Aquende prepocicion. yahanica.<br />

Aquende mas cerca. dayahayuca .<br />

Aqueso mismo. sadzevuinduica. sadzevuindu.<br />

Aquesto señalando. saha.<br />

Aqueste. tay yaha.<br />

Aquesto mismo. sadzevuindusaha.<br />

Aquexar la enfermedad. yosaniñahaquahi.<br />

f. cani.<br />

A que te sabe la palabra de Dios? na<br />

dzicoyosaindo sasistohondios sa<br />

ha huidzo dzahaya? nayotuvuindidzasindo.<br />

nayosinindidzando .<br />

Aqui. yya. yaha.<br />

Aqui cerca. saneeyahani ninoyahani<br />

sayatnini sayatnihuiini yiahuiini.<br />

A quien. yoondu, yoona.<br />

A A N T E. R.<br />

Ara. idem, l. yuutayu ii.<br />

Arado. yutnusitu ydzundeque<br />

yutnuyata ydzundeque.<br />

Arar los bueyes. yosituydzundeque<br />

f. cutu.<br />

Arar la tierra. yositundi. f. cutu.<br />

Arar de primera rreja ñohonanoyositu<br />

Arar cruzando caandisi yositute (tu<br />

Arar altraues yehedziñeyositute yonadzacañuhu<br />

yositute,<br />

Arador el que ara tay situ.<br />

Arador del cuerpo. cata,<br />

Arar lo sembrado la primera vez yositunonondi.<br />

Arambre, caaquaa.<br />

Araña generalmente. tindoo<br />

araña


folio25r column 1<br />

Araña çancuda. teyudza, quetendahataa,<br />

quetendahacani.<br />

Arañagrande ponçoñosa. tidootnano.<br />

Araña negra ponçoñosa. teñoho.<br />

Araña otra. tecacaini. tecaha.<br />

Araña picar. yoquite. yotehuite, yotuvuiiñoñahate.<br />

Araña texer. yotniñotedzinduhua.<br />

Arañarse. yoñahindi.<br />

Arañuelo para aues. yohoquaye.<br />

Arbitrar, jusgar entre partes. yotniñosahundi<br />

sita. yotniñomañundi<br />

dudzu yotniñodzavuandidudzu<br />

yoniñomañusahundi. yotasitnunimañundisita,<br />

yodzaquehuindi.<br />

yodzandaiyodzandicondita.<br />

Arbitro juez. tai tniñosahu. taytniñomañu.<br />

Arbol. yutnu.<br />

Arbol de fructa. yutnucuihi. yutnu<br />

tata, yutnuyocoocuihi.<br />

Arbol verde. yutnucuii.<br />

Arbol que no lleua mas que hojas por tener<br />

mucho vicio. yutnuninanoho<br />

yuvuaca yutnuninacocoyuvuaca<br />

Arbol desmochado, yutnuteyuhu<br />

yutnutecundu.<br />

Arbol que crece derecho y bien. yutnunisanundoonisanuhuii.<br />

Arbol ahijado. yutnuyocuvuitaa,<br />

yocuvuitaca.<br />

Arbol copado. yutnunisicõdaha. yutnunisinocasadaha<br />

yutnunisino<br />

cavuadzini. l. dzeque.<br />

Arboleda. saysiyutnu<br />

Arboleda arcabuco. ducunaa, ducu<br />

yavui.<br />

Arca. satnuyutnu<br />

Arcabuz. tnusiicaa, yutnutehuii<br />

folio 25r column 2<br />

Arcabuz cargar. yodzacaindiñuhu<br />

tnisiicaa.<br />

Arcabuz tirar. yodzacandendaandi<br />

tnusiicaa. yotevuindi tnusiicaa.<br />

Arcadas dar como para bomitar.<br />

yosaanditandicandi, f. caa, yondusavhuindi.<br />

yondusayechindi.<br />

Arcaduz. chita<br />

Arco para tirar. cusi.<br />

Arco tirar. yodzandaindiduvua, yodzitandiyohocusi.<br />

Arco del cielo. ticooyandi.<br />

Arco de edificio. yahicuta, sayona<br />

cayeyuu. (yahicuta.<br />

Arco de fiesta o recibimiento. yutnu<br />

yahicuta<br />

Arco de pipa. caanidzucuyutnuñuu<br />

Arder algo. yosisi. f. coco, yocayu. yocatne.<br />

yondeye.<br />

Arder la candela. yocatneite. yocatneñuhu.<br />

yotnooite. yotnooñuhu<br />

Arder el fuego leuantando llamas.<br />

yocatnetniiñuhu. yosaandahayaa<br />

ñuhu. f. caa. yocanañuhu. yocana<br />

catneñuhu. yosaanditaninoyaa<br />

ñuhu. f. caa.<br />

Arder la tierra de calor. yosisiñuhu.<br />

yodzaañuhu, yosiniñuhu. yosasa<br />

caninuuñuhu yocootineheyodzaayosiniñhu.<br />

Arder la cabeça de dolor . yodzaa<br />

dzinindi, yodzaayosini.<br />

Ardor tener por el sol. yosihicanindi,<br />

yocuvuiinindi. yocanacani. yodzaandi.<br />

Ardor tener por calentura. yodzaandi,<br />

yodzaayosinindi, yocanaquesi<br />

ñeendi, yocanacanindi yocana<br />

ñuhundi. yosatuñeendi, yosaandecuñeendi,<br />

D ardid


folio 25v Column1<br />

Ardid de guerra. yecutuhua, yecu<br />

yuhu, yecu huisi<br />

Arena gorda, yuucuchi.<br />

Arena menuda ñuhuñute<br />

Arenal. saisiñuhuñute,<br />

Arenal de arena gorda saisiyuucuchinaña.<br />

Arena para labrar piedra de marmol<br />

yuunuhu<br />

Arena para alisar piedras, yuutnumi<br />

Arenisca tierra, ñuhu tequesi,<br />

Argamasa, dayucaca,<br />

Argolla para el pie, o garganta, caacutasacohodzuqsaha<br />

Arguir o argumentar, yotnaindichindi,<br />

yonacuhuandudzundichi<br />

tnahandi, (andi<br />

Argumento soltar, yodzatuvuindaandi<br />

Arguir de peccado como hara Dios,<br />

el dia del juizio, yonachidzo<br />

nuundi yecaquachita yonachidzo<br />

yuhundi, yonadzaquiñahandi. yonadzacuidzo,yonadzatavuiñahandi,<br />

yonadzatacuñahandi,<br />

Argulloso hombre, tay yocacucana<br />

ini, tay yyoñuhuini.<br />

Arisco hombre, tayyyini, taidzonahaca,<br />

tay dzoii nahaca.<br />

Arista vide espiga.<br />

Armarse para la guerra, yonaquai<br />

didaiyecu, yondevuinuundiday<br />

yecu:<br />

Armar cauallero, yoquidzatohoñahandi,<br />

yoquidzayuhunuuñahandi<br />

Armar lazos a paxaros, yosanindi<br />

yuutavuiquete. f. cani, yosatandi<br />

yuutavuiquete<br />

Armar lazos a venados, yochihindi<br />

yoho, yochihindiquaye. yosanindi<br />

folio 25v column 2<br />

diquaye, f. cani.<br />

Armar lazos a aues, yosanidiquaye<br />

cuicoquete, yochihindiyohoqcohote.<br />

yotaandidzucua, tneendiquete<br />

Armar horno de cal, yotnaandiyuu<br />

sitnucaca yotniñondi yodzachitundiyuusitnucacu,<br />

Armarse aguazero, yonduvuinaayonduvuinuhu<br />

huico coonahadzavui<br />

: l. nahacoo dzavui, yondutu<br />

huico coodzavui, yonatnahahuicocoodzavui,<br />

Armar traicion a otro, yosanihuisi<br />

ñahandi, f. cani, yocahahuisindisita<br />

Armas de la guerra, dai yecu, tatnu<br />

yusa, duvuacusi sasaitniñondodzo<br />

Armas pintadas, dzononuuyecu dzono<br />

yecunuu,<br />

Armas de ciudades. tnunitayu. dzavuiyucunduta,<br />

dzavuitnuniyuvui<br />

tayu.<br />

Armas de linaje tnunitoho, tnuhutoniñe,<br />

dzavuitoho<br />

Armas de luz, daitnoo, daiyahi<br />

Armella, caaindiiyavui,<br />

Arrabal siqui niqui tnahandaa<br />

nuuñuu sina, niquitnahandaanuuñuu<br />

Arraigarse el arbol, yocaiyoho yutnu,<br />

yocaininiyohoyutnu, yondai<br />

yoho, yonacuico yutnu<br />

Arrancar algo, yotnohondi, yocana<br />

nahindi, yotavuandi.<br />

Arrancar lo que esta hincado, yona<br />

tnohoninondi.<br />

Arrancar del pecho, gargajos, yodza<br />

canacavuandi, yodzacananditandidzeedzitni,<br />

l. dzayu,<br />

Arras presentes, que se dan en los casa


folio 26r column 1<br />

casamientos entre señores, ynodzehua<br />

Arras presentes que se dan entre maceguales<br />

dzinoñuhu.<br />

Arras las que se dan por mano del sacerdote.<br />

dziñuhu, yocaindaha<br />

Arras estas dar, dziñuhuyotasindi.<br />

Arrasar medida, yotniñochitundi<br />

caandaani, yotevuindodzondi.<br />

Arrasada medida, cuhuacaandaa, chitundaa,<br />

si es de cosa liquida. chitu<br />

caasate. chitucaanda, l. nani,<br />

Arrastrar algo por el suelo, yoñohondi<br />

Arrastrando yr la soga del cauallo, inditandicoyoho,<br />

ytandicoyohote<br />

yosañohoteyoho,<br />

Arrastar los pies, vide andar,<br />

A rratos lleuar la carga, yosidzoñuundi.<br />

f. cuidzo<br />

A rratos hablar, dzonino, dzonino<br />

yocaha, dzoicadzoicani<br />

Arrebañar, yonanumi, yonacaindi,<br />

Arrebatar generalmente, yosaiqueyendi,<br />

f. quay.<br />

Arrebatar tres o quatro o mas juntos,<br />

yotateninota.<br />

Arebatar algo, E yr huyendo con ello,<br />

yosinonaindi, f. cono,<br />

Arrebatar muchos, yocateninota,<br />

yotateninota.<br />

Arrbatiña hechar algo, yosataninondi,<br />

f. cata, yodzaqcoyondi<br />

Arrebatarse como en contemplacion.<br />

yosaanditaninoinindi, yosahainindi,<br />

f, caa f. qhu.<br />

Arrebujar algo, yonadzateyendi.<br />

Arreboçarse, yodzadzahuindinuu<br />

yodzahindinuu.<br />

Arrechar vide, alçarse<br />

26r column 2<br />

Arredrar, yodzaqndiyondi. yodza<br />

qndahandi, yosicotasindi, yosico<br />

canindi, f. cuico,<br />

Arremangarse. yondaachihindaha<br />

dzono. yodzandaanuundi, yodzandaatehuindi<br />

yodzacaanuundi.<br />

Arregaçarse el hombre. yodzandaa<br />

chihindidzono, yondaatehuindi<br />

dzono<br />

Arregaçarse la muger, yondaachidzoninondi.<br />

et Vi. alçarse las faldas<br />

Arregaçar a otro. yodzacaatehuindi.<br />

Arregaçada estar, yosaatehuidzama.<br />

yadaa quehe dzama. yondaa<br />

codzo dzama, yosaandaha, yodaa<br />

tehuidzama,<br />

Arremeter de presto corriendo, ita<br />

sinoyachindi, itasinosaandi, f. cuita<br />

Arremeter contra otro, yosandavuadi.<br />

yosaacuitañahandi. f. qcui.<br />

Arremeter para rreñir, yodzatnahañahandi<br />

Arremeter a otro a pechugando con<br />

el, yosacoondihiñahandi, f. qcoo.<br />

yosacoondadziñahandi, yodzita<br />

ñahandi<br />

Arrendar. vide. alquilar tierras.<br />

Arrendador que las arrienda tayyodzasandayu.<br />

Arrendador que las toma, tai situndayu,<br />

taindayu, taisitunuu, ñacadzañuhu<br />

es metaphora.<br />

Arrendar a otro contrahaziendole<br />

yodzandahandi yuhuta,<br />

Arreo, aduerbio, itananiquaha, dzo<br />

eenuuquaha, dzoeenaniquaha,<br />

dzoeenducaaquaha<br />

Arreo dai.<br />

Arrepentirse teniendo dolor de lo que<br />

D 2 hizo


folio 26v column 1<br />

hizo. yonacuhuiinindi, yonacaca<br />

inindi, yonaneeyonaquañeinindi<br />

yonacutainindi, yonatuvuivhui<br />

inindi. yonduvuicacainindi. yocuvuicoyoinindi,<br />

yocuvuidzindaini<br />

yosacuinindi , f. quacu, yondayu<br />

inindi.<br />

Arrepentirse mudando parecer. yonatuhuinindi.<br />

yondicocavuainindi<br />

Arreziar la enfermedad. huasicodzoquahi.<br />

Arreziar el viento. huasicodzoyocananihitachi.<br />

Arreziar de la enfermedad conualeciendo.<br />

yonduvuidatnundi. yona<br />

cacandi. yonanihidaindi. yonduvuidaindi.<br />

Arriba. nino.<br />

Arriba o encima. preposicion. yodzo<br />

f. codzo.<br />

Arriba en lo alto. dzini.<br />

Arriba en caminos, o tierras. huadzo<br />

y rrespecto desto. para abaxo dizen<br />

huaa.<br />

Arribar los nauios boluer al puerto.<br />

yondicotnundoo nindetnahatnundooñuhuyechi.<br />

Arribar librandose de naufragio. yocaisiyondi,<br />

yosasaandi, yocacundi.<br />

Arribar el nauio por llegar. yosasaa<br />

yosatnaha. f. qtnaha.<br />

Arrimar la mano a otra cosa. yosadzindaandi,<br />

yondadzindaandi.<br />

Arrimar tierra a los arboles. yodzandaandiñuhu.<br />

Arrimar a la pared cosas largas, yosanindaandi.<br />

yosanindaatuvuindi<br />

f. cani.<br />

Arrimarse a la pared estando en pie.<br />

folio 26v column 2<br />

yosacuiñendaatuvuindi nama, f.<br />

qcuiñe, yosacuindaatuvuindinama,<br />

f. qcuindaa.<br />

Arrimado estar asi. indaatuvuindi<br />

f. cuindaa.<br />

Arrimarse a la pared estando sentado<br />

yosacoondatuvuindi f. qcoo.<br />

Arrimado estar asi. yondaatuvuindi<br />

sahanama. f. coo.<br />

Arrimar algo a otra cosa, yosanindaatuvuindi.<br />

f. cani. yotaatuvuindi.<br />

Arrimarse a otro recostandose sobre el<br />

yosacoondatuvuinahandi. f. qcoo.<br />

Arrimado estar. yndaatuvuiñahandi<br />

Arrimado estar algo. yehe tuvui.<br />

Arrimarse al espaldar de la silla estando<br />

sentado. yonduvuandaandi. yonduvuaninondi.<br />

f. condu.<br />

Arrimado estar asi. idem.<br />

Arriscado hombre, tayyuchidzaa<br />

ini, taidzichidzaaini.<br />

Arroba peso. cuhuacanu.<br />

Arrodelarse. vide adargarse.<br />

Arrodillarse estando en pie. yocoo<br />

cuiñesitendi.<br />

Arrodillarse estando sentado yondoyocuiñesitendi.<br />

Arrodillarse vide. reuerencia hazer.<br />

Arrogante. vide. alabarse.<br />

Arrojar con el pie. vide puntillazo.<br />

Arrojar algo como quiera. yodzacuitandi,<br />

yodzaquaindi, yodzacanandi<br />

Arrojar algo a otro en los ojos. yodza<br />

cananinondinuuta. yosicondinuuta.<br />

f. cuico.<br />

Arrojar algo a la pared. yosasandaandinuunama.<br />

f. casa. yosicondi. f. cuico.<br />

yodzucundaandi.<br />

Arrojar algo dando con ello en el suelo<br />

yodzu


folio 27r column 1<br />

yodzucundinuuñuhu, yosasandi<br />

nuuñuhu. f. casa.<br />

Arrojar en alto. yodzacaanditandi<br />

yodzacaacavuandi.<br />

Arrojar con menosprecio. yodza<br />

cuitandi. yodzacanandi.<br />

Arrojar algo de aqui para alli. nucavuadecavuayoquidzandi.<br />

f. cadza.<br />

Arrojarse vno de arriba abajo. vide.<br />

abalançarse.<br />

Arrojarse por el suelo. vi.. rebolcarse<br />

Arroyo. yuta, sayosahanduta.<br />

Arrollar manta. yonatuvuindidzoo.<br />

Arrollar al niño. yosaqcudzusi. f. caq<br />

Arrollar la manga o el çaraguel. yona<br />

tuvuindaandi<br />

Arroparse. vide abrigarse.<br />

Arrostrar a hazer algo. yosacohonuundisacadzandi.<br />

f. qcoho.<br />

Arros. nunicuisicastilla.<br />

Arrugarse vno por vejes o otro accidente.<br />

yocoodziindi, yocootadzinuundi,<br />

yocuvuidziinuundi,<br />

Arrugar algo. yodzateyendi. yoquidzadziindi.<br />

Arrugada cosa. sanidzii. saniteye.<br />

Arrugas de barriga de bieja . quato<br />

ñeechisi. ticoochisi,<br />

Arrugar la boca frúziendola mofando,<br />

yoquidzandicoyuhundi. f. cadza<br />

Arrullar la paloma. yondayute. yondayudzuqchitu<br />

dzata<br />

Arte para deprender. tacuyondaandudzundichi,tacuyocachitnunidudzuhuisi.<br />

tacusaquicasita.<br />

Arte oficio. huisi.<br />

Artero engañador . taihuisiini. taisininahañaha<br />

taisinisisisiniyechi. tai<br />

caasisi, taydzandahuiñaha. tayyo<br />

folio 27r column 2<br />

yocuvuidzequeñaha taysadzuhuañaha<br />

Artejo. huau. daha. l. saha<br />

Artesa. yutnundoo.<br />

Articulo de fee. sasinindisa.<br />

Articulo o parte. eesichi.<br />

Artificioso hombre V. ingenioso.<br />

Artificiosa cosa. sanicuvuihuisi. sanicuvuitnaniini.<br />

saninihiini.<br />

Artilleria. tnusiicaa nanu<br />

Artilleria soltar. yotevuinditnusiicaa<br />

yodzacandenditnusiicaa.<br />

Artilleria. taitevuitnusiicaa.<br />

Arueja. duchitinduu.<br />

A. A N T E S.<br />

Asa de olla. tutnuquedze.<br />

Asa de jarro. doho.<br />

A sabiendas o adrede. o de proposito<br />

hazer algo. tnuhucataini. dzo<br />

inicandi yniyundi. yoquidzaninoinindi.<br />

Asco tener. yocuvuindiiinindi. yocuvuiqueneinindi.yocuvuicuiyainindi.<br />

yosiniqueneinindi. yosinindiindi.<br />

yosinicuiyandi , f. qni. yosicondodzoinindi.<br />

f. cuico.<br />

Asco poner a otro yoquidzacuiyaini<br />

ñahandi. yoquidzaqueneiniñahandi.<br />

yodzandiiiniñahandi.<br />

Ascua. ñuhucayu.<br />

Asadura. vide higado. (haca.<br />

Assaz. dzohuatucanicuvui. dzohuahaca<br />

Asir tener suerte. yotneecutundi.<br />

Asirse de algo. yosaacuitandi. f. caa.<br />

yondaacuitandi. yotneendi<br />

Asido estar a algo. yehendico. f. quehe<br />

yondaandico. f. condaa.<br />

Asir o atar vno con otro. yochihindico<br />

D 3 co


folio 27v column 1<br />

cotnahandi, yotaandicotnahandi.<br />

Asir con tenazas. yotayundi yotneeninondi.<br />

(handi.<br />

Asir por prender a otro. yotneeñahandi<br />

Asir a la muger para peccar con ella<br />

yosaacuitaqueyenahandiña f. caa<br />

Asirse en palabras. yonadzadzavuandudzutnahandiyonaandi,<br />

yodza<br />

tnahatnahandi.<br />

Asma. quahi ñananihindudzu quahi<br />

ñananihitachi. quahiyosandehe<br />

tachi. quahitnoho.<br />

Asma tener. yosahatachindi . f. qhu<br />

ñananihidudzundi. ñananihitachindi.<br />

yondehetachindi, ñacuvuiña<br />

canucanadzitatachindi. yondiyuyondadzituchihuasiyoco<br />

huasitachi.<br />

Asmatico. tayyosandehetachi.<br />

Asiento. sasacodzo. l. tayu.<br />

Asiento de yndios. tayu. tayundihi.<br />

Asiento hazer en alguna parte. yocoocoocutundi.yocoocoocuiindi.<br />

yosaisañundi f. quai. yoquidza<br />

ñuundi. f. cad.<br />

Asno. idem. l. idzoidzitaa.<br />

Aspar a alguno. yodzanduvuandaa<br />

ñahandi sita yodzandecandaañahadahata<br />

sahata. (dza.<br />

Aspa para deuanar. duyu. duyudiiidza<br />

Aspera cosa. sandacui, sandaye.<br />

Aspera. vestidura. vide. cilicio. (hu.<br />

Aspera pared no alisada. satequeque<br />

satecahu<br />

Aspero suelo. saquañe.<br />

Asperas manos por el trauajo. sandaye.<br />

sadzitni. sayata<br />

Aspero camino. ichitadzi. ichicana.<br />

ichineni<br />

Aspera sierra, derecha. sandichi. saindaatuvui.<br />

folio 27v column 2<br />

Aspero al gusto. tatna, atu, aya.<br />

Asqueroso. vide ascotener.<br />

Assar alguna cosa. yotavuindi.<br />

Assador. caatavuiquete.<br />

Assaetear. yoqninduvuañahandi.<br />

Assechanças. poner. yotaatniñondi<br />

tayqcotondoto.<br />

Assechar vide. acechar.<br />

Assechar escuchando. yoniniyuhundi.<br />

f. conini.<br />

Assegurar a otro con engaño. yocachihuisindi,<br />

yodzatneeyaahuisi<br />

iniñahandi. yodzandaicohohuisi<br />

iniñahandi.<br />

Assegurarse de algun temor passado<br />

yondaiinindi, yondaicohoinindi<br />

yonucohodzadziinindi, quandai<br />

nooinindi. quandaicohoinindi.<br />

Assegurar a otro yodzandaicoho<br />

iniñahandi. yotniñodzadzindiinita.<br />

yotniñoquaiiniñahandi.<br />

Assentarse. yocoo coondi. f. qcoo<br />

Assentado estar. yyondi. f. coondi.<br />

Assentarse muchos. yocoocuisita<br />

Assentados estar. yosiyota. futuro<br />

cuisicoota.<br />

Assentar a otro. yocootasindi.<br />

Assentarse las hezes. yonoocuiñe<br />

dzehuisahasi,<br />

Assentarse el asiento. yocoocuiñe<br />

savvuasahasi.<br />

Assentar el real. yocoocaqndiyecu<br />

yosaqnindiyecu. f. caq.<br />

Assentarse el real. yocoocavuayecu.<br />

Assentarse en cuclillas. yonucooteyendi.<br />

yonucoonunindi. yonucoodayendi.<br />

Assentarse en cabecera de mesa. yocooconondidziimesa<br />

yocoocoo dzinandi<br />

Assen


folio 28r column 1<br />

Assentado estar de coclillas. yyoteyendi.<br />

yyotetundi yyonunindi f. coo.<br />

Assentarse por orden, yonucooyuqndi,<br />

yosacooyuqndi, f. qcoo. yocoocooyuqndi.<br />

f. qcoo.<br />

Assentar a otros por orden . yocoo<br />

caniyuqndita, yotasiyuqndita.<br />

yosaqyuqndita. f. caq. yochihi<br />

yuqndi.<br />

Assentadero de olla, sasaquehesaha<br />

quedze, sasacuiñendodzoquedze<br />

yuvuitecuta .<br />

Assentadero de tres piedras en el fogon,<br />

yuuyeye<br />

Asserrar madera. yosandandiyutnu<br />

f. canda, caayoho, yodzeendiyutnu.<br />

Assencios, yucudzayu<br />

Asserrar los dientes. yosahuninondi<br />

ñoho. f. quhu, yosandaninondi. f,<br />

canda. yoquidzatequeque. nohondi.<br />

Asserrarse asi. yotandanino nohondi.<br />

yocuvuitequequenohondi.<br />

Asserrar tablas, supra.<br />

Asserradas tablas. yutnunindata.<br />

yutnunitahui.<br />

Assestar tiro, yositocuitendi. yosito<br />

mihindi, yositoninindaandi, f. coto.<br />

Assesor, tayyocuvuisihita,<br />

Assesor ser, yocuvuisihindita:<br />

Assi, aduerbio, dzavua.<br />

Assi. ama. dzii:<br />

Assi como, dzavuatnaha,<br />

Assi hombres como mugeres, dzavuatayee<br />

dzavuañahadzehe,<br />

Assi tambien, sadzevuindudzavua,<br />

sadzevuidzavuandu,<br />

Assi, assi de enojo, dzavuadzuhua<br />

amaama,<br />

Assi assi sonrriendose, aadzuhuahuii<br />

folio 28r column 2<br />

Assi admirandose de pesadumbre yyo<br />

Assi se dize o se entiende, dzavuayocachitadzavua<br />

yosinita, dzavuayonahata.<br />

dzavuayotacusita.<br />

Assi es el mundo. dzavuacaañuu<br />

ñayevui.<br />

Assi se vsa, dzavuayuyyo, dzavua<br />

quahandudzu,<br />

Assiento de pueblo. sacaañuu.<br />

Assiento de casa. sanitahuichiyo. sa<br />

nicuvuichiyo. sanisay chiyota, sa<br />

caahuahi.<br />

Assiento de espaldar. tayutehe,<br />

Assiento proprio. siñandi, tayundi,<br />

Assiento hazer el edificio. yocoocoho,<br />

yocaicutu yocootnahacutu.<br />

Assistente. tayyocuvuinuutayñoho<br />

siña yya tayyocuvuinaayya.<br />

Assistir en tal oficio. yocuvuinuundi<br />

ñohosiñandi yya. f, coho. yocuvui<br />

naandiyya.<br />

Assolar pueblo, yodzanaandiñuu.<br />

yodzandutandiñuu, yosaninaandiñuu,<br />

f. cani. yodzandaca dahandi<br />

ñuu.<br />

Assolo pueblo. ñuuninaadaninduta<br />

tayunindacandaha,<br />

Assolarse pueblo, yonaañuu yondutañuu,<br />

yositadzee ñuu, f, cuta yotnaniyondutañuu,<br />

Assolearse algo, yondiindodzo, yochidzocani,<br />

yocoocani yoyechi<br />

cani, yosinocani,<br />

Assolear algo, yodzahuidzindi, yondadzahuidzindi,<br />

yonadzaquindi<br />

cani, yonadzatatandi,<br />

Assomar la cabeça yocacunahinuu<br />

yocacucotondi. yocacunahidzini<br />

Assombrar vide atemorizar y amedrentar<br />

D 4


folio 28v column 1<br />

Asosegarse el aire o tempestad, yoquevuitachi.<br />

yocuvuidzadzi.<br />

Assosegarse. vide assegurarse,<br />

Assosegar a otro. vide, ibidem.<br />

Asta de lança. tatnucani, tatnuyoco<br />

duvuayoco.<br />

Asitillas que faltan de la madera, yutnu<br />

nindoyondaa. yutnunindoyondita,<br />

yutnunindoyondodzo. tesahi.<br />

Astil asta pequeña. tatnudzuchi,<br />

Astillejo costelaçion. ydzu.<br />

Astrologo, tay sinitnuniteñooandevui.<br />

tayyonacahacasisayondaa andevui.<br />

Astrosa cosa. sañahuaha. sanitevui.<br />

Astuto. taituhua, tayñohotacuini,<br />

astuto ser. yocuvuituhuandi. ñoho<br />

tacunindi<br />

A A N T E T,<br />

Atabal. ñuu. (u.<br />

Atabalero que lo tañe. taycatuñuu<br />

Atabalero el mastro, ñandaa. taindaa<br />

Atabales tañer. yocatundiñuu (daa<br />

Atabal de palo teponastle. qhu.<br />

Atabal este tañer, yocaniqhu.<br />

Atacar calças. o çaragueles, yonachihicatnundi.<br />

yodzacaanuundi çaragueles.<br />

Atado hombre en hablar. tayñasacoo<br />

huatu yuhu tayñacuvuicaha. tay<br />

ñatuhuacaha.<br />

Atado que no sabe hazer nada, ni se amaña.<br />

tayñatnuniini. tayñanihiini,<br />

dzavuacoo dzavuacadzata. tay<br />

ñatnuni ñadzevuiini, taiñatnuni<br />

ñahuiiini ñahuaaini<br />

Atar algo, yosanindi. f. qni.<br />

folio 28v column 2<br />

Atar fuertemente, yosaninihindi, cutundi,<br />

Atar hombres. yotaanunindi. yotaandicondi,<br />

Atar animales. idem.<br />

Atar floxamente, yochihicatnutaya<br />

yochihicatnuhuihindi<br />

Atados estar hombres, yondaanuni<br />

Atados estar animales yondicote,<br />

Atado estar algo, yehecatnu. f. quehe.<br />

Atar como quiera, yochihicatnudi<br />

Atar vna cosa con otra, yonachihi<br />

catnutnahandi, yochidzotnahandi.<br />

Atar ligando como venda en la pierna,<br />

yotniñodzucundi.<br />

Atajar a otro en el camino, yosadzininondi,<br />

f. cadzi. yosadiyunino nuuta,<br />

yosadzindiyundita. (cate.<br />

Atajo de ganado, eesichitecachi, eetacate<br />

Atajar razones. yosandaninondi.<br />

f. cand, tnuhu, l. dudzu. yosanuninondidudzu.<br />

f. canu, yosandiyu<br />

ninondidudzuta. f. qdiyu.<br />

Atajado que no acierta a hablar, por<br />

ser conuencido. tayñatuvuicasacachi.<br />

tainindadzidudzu, tay quandaindudzu,<br />

tayquahatachi. taiña<br />

nihindudzuca, tayninandadziyuhu,<br />

tay ñasaacaadudzu. taynaye -<br />

hecandudzu.<br />

Atajar camino cerrandolo, yosadzindiichi.<br />

f. cadzi.<br />

Atajar camino por que no hierre el<br />

caminante, yosadzinditnuniichi<br />

futuro. cadzi.<br />

Atajar. yr por camino mas breue. yosahandaandiichi,<br />

yosahacuitendi.<br />

f. qhu, yosandisicuitendi, yosacandandiichi<br />

yehendisicuiteichi, yo<br />

sahan


folio 33r [=29r] column 1<br />

yosahandi, yosandisidaaichi. f. qndis,<br />

Atajar enfermedad. yosadzininondi, quahi,<br />

yodzatuhuninondi<br />

Atajar el rrio, yasadzindiyuta, yotniñonditeyahua<br />

yotniñochitundi, yotniñondiyundi,<br />

Atajar pleitos, yosandaninondi, f. canda,<br />

yodzaquehuininondi, yodza<br />

tuhunino<br />

Atajo de camino, ychicuiñe.<br />

Atalaya lugar alto donde miran. sa<br />

sinditoichi,<br />

Atalaya espia. vide. adalid,<br />

Atalayar, yositondotondi, f. coto, yonanindi,<br />

yositondiichi, yonditondi<br />

ichi<br />

Atambor vide. atabal. (ichi.<br />

Atanquia de seda. yuhuacoco. yuhua<br />

nindai, yuhuatichihi.<br />

Atapador. vide cubierta.<br />

Atapar. vide. cubrir.<br />

Atapar el huelgo a otro, yosadzindi<br />

yuhuta, yodzandehenditachita<br />

Atapado de narizes que habla por<br />

las narizes, taycahadzitni. tai cahaninidzitni,<br />

taycaha ñama, tay<br />

cahachitu, taydzitnichitu. tay<br />

dzitniñama.<br />

Ataparse las narizes con rreumas, yocahadzitnindi.<br />

Atapar agujero. yotaandayun di, yonatniño<br />

dayundi, yodzandutuninondi.<br />

yodzandutundi.<br />

Ataparse en soluarse algun caño. yosacoondiyusichi,<br />

f, qcoho, yondiyunino,<br />

yondadzinino. f, con,<br />

Atapado estar algun caño, no a soluado,<br />

yondutunino.<br />

Atar plumas rricas haziendo plumaje.<br />

yodziñandi sahayodzo, yodzuhuandi<br />

folio 33r [=29r] column 2<br />

huandi yodzo, yosanidindaa sahayodzo.<br />

f. qni.<br />

Atar el hilo que se quebro texiendo<br />

la tela, o devanando, yonataacatnundi,<br />

yonacatnundi, yonachihi<br />

catnundi.<br />

Atar la muger los cabellos componiendolos,<br />

yonaquiñandahaidzidzini.<br />

yonadzucuñadahaidizdzini,<br />

Atauiarse componerse, yonduvuihuiindi,<br />

yocuvuihuicondi, yondaandesihuiindi,<br />

yonduvuidandundi.<br />

yoduvuitaquendi.<br />

Atauiarse la muger yonacamahuiiñadziyo,yodevuinuuhuiiiñadzico,<br />

con los demas,<br />

Atemorizar. vide. amedrentar.<br />

Atenazear yotayuninoñahandi, caa<br />

ini, yotneeninoñahandi, caadzinda,<br />

yotavuaninoñahandi,<br />

Atençion tener a lo que se haze o dize.<br />

yoninicuitendi,. f. conini, yoniniñuhuinindi,<br />

y por metaphora,<br />

yosaqtutnudziñendi, f. caq, yoninidzadzindi,<br />

Atençion tener a lo que se rreza. yonditoñuhuinindi.<br />

f. condito. yona<br />

cahañuhuinindi,<br />

Atenerse asu parecer o al ageno, yotuvuihuatusindi,<br />

yotacuhuatusindi<br />

Atentar algo con los pies o con las manos<br />

buscandolo yodzacacasahandi<br />

dahandi,<br />

Atentar el pulso. yosadzindodzondi<br />

tuchi. f. quadzi. yotneetnunindi<br />

tuchita.<br />

Aterecerse o teritar de frio. yoteyendi,<br />

yocuvuihuisindi. yosihicasindi<br />

Ateriçiado enfermo de tiricia, tay<br />

yocu


folio 29v column 1<br />

yocuhui, quahiquaa, tay dzachii<br />

quaa, tai yocuvui yainuuta, tay<br />

yocuvuidziyahinuuta.<br />

Atesorar vide acaudalar.<br />

Atestar rrecalcando, yodzachitundi<br />

yodzacutundi, yodzachitunihindi.<br />

yosadzininonihindi, f, quadzi.<br />

Atestiguar confirmando el dicho de<br />

alguno, yodzadisandudzu sita yodzandaandu<br />

dzundi. yodzacuitendi<br />

Atestiguar todos, yodzandisatacata,<br />

Ati, sindoho. absoluto, sindo en composiçion<br />

simaindo,<br />

A tiempo vide a buen tiempo.<br />

A tiempo y sazon, ibidem,<br />

A tiento hazer algo, dzohuisidzotnunica<br />

yoquidzandi, ñatnuniñamihiyoquidzandi,<br />

f. cadza (tar.<br />

Atinar, yocuvuitnunisindi. Vi, acertar<br />

Atizar los tizones, yochihindahandi<br />

tutnu, yochihindiyondi, yodza<br />

qndiyondiyutnu, l. tutnu yodzaquevuindiyondi,<br />

Atizar el fuego meneando las brasas<br />

yotevuininidiñuhu. yoñooninondi<br />

Atizar la lampara, yodzitaninidiyuhua,<br />

yocananahindiyuhua.<br />

Atochado o atronado. tayininodee<br />

taiininodziñunuu, tainuundeenuu<br />

naha.<br />

Atollar, yocaindusindidayu. yocani<br />

inditandidayu yosivuicuinondidayu.<br />

f. quevni. (yo.<br />

Atolladero. sacaandayu, sacaandoyo<br />

Atollar a otro, yodzacaindusiñahandi<br />

dayu, yodzacainditañahandi<br />

dayu, yodzaquevuindusiñahandi<br />

yodzaquevuicuinonditadayu.<br />

Atole. tuta, duta saha. dutayusa.<br />

folio 29v column 2<br />

Atomos del sol, eemihi, deqdziini, tiyachidzuchini.<br />

eeidzini. ñuyacadeq,<br />

sayosanaduvuadicandii<br />

Atordido estar, yosiconuundi: f. cuico,<br />

yonaanuundi, yocoonaanuundi<br />

yonaainindi, yocoonaandi. yocoo<br />

teyevuindaanuundi.<br />

Atordir a otro. yodzacoonaandi:yodzanaandiinita,<br />

yodzacoondi teyevuindaanuuta.<br />

Atormentar. yodzandohoñahandisita.<br />

yodzananiñahandita, yodzadohovhuindahuiñahandi.<br />

Atormentando molido de algun trabajo.<br />

nitnaniconondi, nitasanini<br />

coñondi, nitasaniniyequendi.<br />

Atrasmano, apartado, sica. daasica.<br />

Atraer por alagos, o por dadiuas,<br />

yodzatneeyaañahandi, yodzacaa<br />

iniñahandi, yodzacuicoiniñahandi<br />

Atraer por rrazones, yodzacuvuiini<br />

ñahandi, yodzacaacuvuiiniñahandi<br />

Atraillar perros. yotaandicotnahanditeina,<br />

yochihindicotnahandite<br />

Atraillados, asi, yódaandjcotnahate<br />

Atrancar puerta, yochihituvuindi,<br />

yochihitneendi, yotaatneendi.<br />

yutnu. saha yutnu.<br />

Atrancada estar asi, yehetuvuiyutnu<br />

yehetneeyutnu. f. quehe<br />

Atras, satasi.<br />

Atrasen tiempo pasado. ñuucaasanaha,<br />

sandaa. sahuaasanino, ñuuqua<br />

cay, saquacaysayata.<br />

Atrauesar delante de alguno, yosa<br />

nuuta. f. caq. yosaqsiyondinuuta.<br />

yosanuucandandinuuta. f. qnuu.<br />

Atrauesar algo con saeta pasando desotra<br />

parte yodzacuitasiyondi<br />

ye,


folio 30r column 1<br />

yehesiyo, yodzacuitandi, yodzacacunditandinicaysiyoniquindi<br />

Atrauesado asi ser. yositasiyo. f. cuita<br />

yosiyoyosiyo.<br />

Atrauesado estar. solo pareciendose<br />

a flecha sin pasar de la otra parte yocacundita.<br />

yocacutuvui,<br />

Atrauesar algo poniendolo de traues<br />

yosaqndisindi, yosaqninondisindi.<br />

Atrauesado estar algo asi. caandisi.<br />

caaninondisi. f. cavua.<br />

Atrauesar o cruzar las manos o pies<br />

yotniñodzamandi,<br />

Atrauesarse en palabras. yodzadzichiinitnahandi,yodzadzicoinitnahandi.<br />

yodzasatuinitnahandi.<br />

Atrauesarse el bocado. yosacoho<br />

naidzita dzuqndi, yosatneedzita<br />

dzuqndi. yosacohondiyu dzita<br />

dzuqndi<br />

Atrauesado llevar algo en la boca<br />

caaniñodisi yuhundi, yeheyuhund,<br />

Atrauesar por algun camino, yosandandiichi,<br />

f. canda.<br />

Atreguado. taidzanaini, taiyehequehi,<br />

tayyyoini.<br />

Atreuerse osar, yocuvuiyeeinindi.<br />

yocuvuisaainindi, yocuvuindai<br />

inindi. yocuvuisahainindi yocuvui<br />

yacuindi<br />

Atreuido asi, tay yeeini. taisahaini<br />

tay yacuiini. tayndaiini.<br />

Atreuerse desuergonçadamente. ña<br />

yochihiinindi ñavhuiinindi. ñayosihicahandi.<br />

ñayocuvuicahanuundi<br />

Atreuido en hablar. taiñandatuini,<br />

taiñayochihiinicahata.<br />

Atribularse vide afligirse.<br />

Atrochemoche hazer algo. vi. atino<br />

folio 30r column 2<br />

Atroce cosa desaforada. cana. neni,<br />

Atrozmente. tnuhucananeni. vhui.<br />

Atronar o tronar, yonehe yocatni,<br />

yocanda yocasa. yocaa ñuhu. yocanadzavui.<br />

Atronarse delsonido. yondoyocavuandi.<br />

yocanacuinodzohondi. yondoyonditandi.<br />

yocanaconondi, yocanandavuandi<br />

Atronado asi, tainindiyudzoho. tay<br />

nindoyocavua. tainindoyondita<br />

Atronado bozinglero, taicanasaa. tay<br />

yocanandasa.<br />

Atronara otro con algun ruido. yodzacanacuinonditutnuta.<br />

Atronar a otro con vozes. yocananinondi.<br />

dzoquadzohota<br />

Atronarse los oydos. yocanacuino<br />

tutnundi<br />

A tuertas, tnuhuñacuiteñamihi dzo<br />

yaqua ni. ñandaa. tnuhuyoo. tnuhuyaqua,<br />

(tnunica.<br />

Atuertas aderechas, dzohuisicadzo tnunica<br />

Atropellar vide apretar.<br />

A, A N T E V.<br />

Avdiençia, huahisinitniño, huahi<br />

sinocavuatniño, huahiyosiyo<br />

tnunitniño. huahitasitnunitniño<br />

Avdiençia hazer. yocahanditniño, yotasinditniño,<br />

yosinotasinditniño<br />

yotasitnuninditniño<br />

Avditorio el lugar para oyr, huahi<br />

sinitniño. huahiyonatnaitniño,<br />

Aventajar vide sobrepujar.<br />

Aver dexado dechado de penitençia<br />

los sanctos, nicotasiyataniño penitençia.<br />

Avllar. yocanasiindi. yondayundi yondayuyehendi.<br />

aun


folio 30v column 1<br />

Aun no a vn año. tasinocacuiya. taq<br />

tnahacacuiya. tanandusica.<br />

Aumentar vide. acrecentar<br />

A vna parte y a otra. V. ambas partes<br />

A vna hazerse todos. dzohootaca. cachitaca.<br />

dzoeecanucacahata. dzo<br />

hoonicaacanucahata.<br />

Avn soy pequeño . tatnunicanuucoondi.<br />

tadzahaca nuucoondi, ta<br />

tnunicañuundi,<br />

Aun todavia, vide. aun.<br />

Aun que no aya nada. taquadzuñatuvuisayyo.<br />

Aun tengo tiempo para hazer algo.<br />

dzodzevuicacadzacandi.<br />

Aunque. taquadzu.<br />

Ausentarse. yodzasiyondi. yosiyosiyondi.<br />

yodzahindi. yosiyodzahindi.<br />

yosiyoyuhundi.<br />

Ausente estar. yoondiyyo f. yoodicoo<br />

Ausente estar tercera persona. yoo<br />

tuvui yooyyota. yoota. yootayyo<br />

Ausente andar escondido. sasiyosiyota.<br />

sadzahisasiyoyuhuta. sasiyoyuhuta.<br />

sasiyodzahita.<br />

Austero para con otro. yyoini. yyo<br />

dzaaini. yyota.<br />

Austero para consigo. yosaidzohondi.<br />

tayyonacaniini. tay yosaiii, tai<br />

yonucooii.<br />

Auto. vide. comedia.<br />

Autor tainidzaha. tayniquidza. tai<br />

niquidzahuaha.<br />

Autor Dios criador de todas las cosas.<br />

yyanisaindiyaandevui ñuuñayevui.<br />

yyayosaindiyañaha yyadzi<br />

dzahaniquevui niquituandevui<br />

ñuuñayevui. yyanisaninitasiñaha<br />

sindo yyañuhutnanihuisiñuhunin<br />

folio 30v column 2<br />

ninduyunidze huaniquahaya yyanidzacutunidzandisadehe.<br />

Autoridad tener de persiona. yeheñuhundi.<br />

yehedzicondi. yehendudzundi.<br />

f, quehe, sasiña.<br />

Autoridad de oficio tener para hazer<br />

algo, tniñoyundi. yonainditniño.<br />

futuro, conai.<br />

Autorizar escriptura el escriuano.<br />

yodzahandisadidudzu . yoquidzandisandidudzu.<br />

yoquidzandisan di,<br />

yoquidzandaandi. f. cadza.<br />

Auariento ser. yocuvuidzahainindi.<br />

yocuvuicuiyandi . yocuvuindiindi.<br />

yocuvuidziiinindi.<br />

Auariento, taindii, taiquacu . taidzii<br />

ini. tayquene. taicuiya. taidzaha<br />

ini. tayñaitaini.<br />

Auasallar. vide sujetar<br />

Aue por gallina. tiñoo.<br />

Aue. quetendavua.<br />

Aue de rapiña. quetendevui.<br />

Aue agorera. queteñena,<br />

Aue llana. chinducastilla.<br />

Auenado loco, taiñatnuniini, taiñohodzanaini.<br />

taydzanaini,<br />

Avenir el rrio, yositandodzoyuta<br />

, f. cuita, yosidzocavuanduta yuhu<br />

yuta, f. cuico dutayocaicanu.<br />

Avenirse los discordes yonooquachi<br />

ta, yondahayondicota, yonduvui<br />

dahuiinisitnahata, yondateyondico<br />

inistnahata,<br />

Aventar haziendo ayre a otro, yodzacoonditachi,<br />

yodzacuicondi<br />

huichi, yoquidzindihuichi, yodza<br />

quesinditachi, yosasandi huichi f, casa<br />

Aventar trigo, yodzaquachindinuni,<br />

yoquidzahuiindinuni, yoqui<br />

yo


folio 31r column 1<br />

yodzandavuandi. yodzandachindi<br />

Aventador, vide amosqueador,<br />

Aventarse el ganado, yositadzee, f.<br />

cuta, yosinodzee, f. cono.<br />

Aventar el ganado, yosatadzeendi f.<br />

cata. yodzaconodzeendite<br />

Aventajarse en algo, yotasisiyondi<br />

hoocandi, yochihiyahandita, huihicandi,<br />

yochidzondisicandita,<br />

Aventajadadamente, tnuhutasisiyoca.<br />

tnuhuchihiyaha<br />

Aventurarse, yoquidzacanuinindi.<br />

yoquidzasaainindi. yoquidzandai<br />

inindi, yoquidzayeeinindi, f. cadza<br />

yotniñoyeeinindi, yotniñocanu<br />

inidi<br />

Aver abundancia. vide Abundar.<br />

Aver lastima o piedad de alguno, yositondahuindita.<br />

f. coto, yocuvuindahui<br />

inindisita, yonatuvuindahuiinindisita.<br />

Aver algo yyo. caa, ysi yehe.<br />

Aver lugar de hazer algo. yosinaninosindi.<br />

f. qna. caasinasindi<br />

Aver comida bastante para todos los<br />

conbidados, yocañudzitasindehe<br />

taca. vide abastar.<br />

Avergonçarme tener verguença, yocuvuicahanuundi,yonacuchinuundi,<br />

yonacuchiquahanuundi.<br />

Avergonçar a otro, yodzacahandi<br />

nuuta yodzacuchindinuuta, yodzanañundinuuta.yoquidzacahandinuuta.<br />

f. cadza.<br />

Avergonçar a otro dandole en rrostro<br />

con sus defectos, yodzacahaninondisita.<br />

yosatanditecahata. f.<br />

cata, yonatniñondinuuta, yonacuvuicuitendita,<br />

yonanahandinuuta<br />

folio 31r column 2<br />

ta, yonucohoyuhundinuuta.<br />

Averiguar vna cosa yonatasitnahandi,<br />

yonadzatnahandi,<br />

Averiguar alguna cosa entre dos<br />

acareandolos, yonacuhuandudzu<br />

tnahandi, yonatniñotnahadudzu<br />

Auer hambre generalmente, yyotnama,<br />

yyotnamayocuvui,<br />

Aver hambre grande, tnamañuhu.<br />

tnama, yyotnamandahui,<br />

Aver tener hambre. yococondi, yosihidzocondi.<br />

f. cuvui<br />

Aver sed. yoyechindiduta, yosihindi<br />

dzoconduta, f. cuvui. yoyechiyoyaandiduta<br />

A vezes dezir o hazer algo, yodzama<br />

nino. yoquidzandiyondasindodzotniño<br />

yoquidzandi yosicondodzo<br />

tniño. f. cuico. yosinondodzotniñoyoquidza,<br />

Aver menester. yosiniñuhusindi.<br />

futuro. qni.<br />

Aver en mi alguna cosa de virtud vide<br />

darse a la virtud.<br />

Aver en mi alguna cosa de vicio. vide<br />

darse a vicios.<br />

Avezindarse en algun pueblo. yosai<br />

sañundi. yosaiñuundi. yoquidza<br />

ñuundi. yoquidzasañuudi f. quay<br />

f. cadza. (yonduvuiyya.<br />

Avinagrarse algo. yosiya. f. cuiya. yó<br />

Avillanado. tayyucu. tay dzocaayucuca.<br />

Auisar aotro. haziendole avisado.<br />

yodzatuhuañahandita. yodzatacundiinita,<br />

yotniñotacundiinita<br />

yodzatuvuindaandiinita. yodza<br />

cuisidaandiinita.<br />

Avisar aconsejar a otro que haga alguna


folio 31v column 1<br />

alguna cosa. yodzacahandita. yochihiyuundita<br />

yosahanditadudzucachita<br />

Auisar y aduertir al amigo de lo que<br />

le conuene, yoyuhuiñahandi, yoquidzinditutnuta,yochihindiyuhuquevuiyuhucuiya<br />

sita, yocaha<br />

yosaqinindisita, f, caq. es por metaphora,<br />

Avisada y cuerda persona, taindichi<br />

taytuhua ini, taitacuini, taisini<br />

tnuni taiñohotacuini.<br />

A vna o de vna vez, dzoeecaa, dzo<br />

hoonanicaa. dzohoonducuvuitniño<br />

Aura, teyocoñuhu, (ño.<br />

A A N T E X.<br />

Axedrez, yutnucatne,<br />

Axi pimienta de la tierra, yaha,<br />

Axi verde, yahacuii, yahañuma<br />

Axi seco, yahayechi.<br />

Axi, vnguento amarillo, yucudzacaa<br />

Axo, tenaqmisatu.<br />

Axorcas, dzequetaandaha, dze que<br />

condaadaha,<br />

Axuar de casa. daiñahadzehe,<br />

A. A N T E Z.<br />

Azabache. yuuñama.<br />

Azahar. yta, yutnutequaa,<br />

Azahar agua, dutaitatequaa.<br />

Azagaya o ascona. tatnudzuchi,<br />

Azeda cosa, yya<br />

Azedarse vide avinagrarse<br />

Azedarse el estomago. yosiyandodzo<br />

dutadicandi, yosiyandodzoduta<br />

inindi, yosiyandodzonuuinindi,<br />

f. cuiya.<br />

Azedar alguna cosa. yoquidzayya.<br />

f. cadza. yodzacuiya.<br />

Azedarse los dientes con dentera. yocuvuicacanohondi:<br />

yocacanohondi, yo<br />

folio 31v column 2<br />

yosasinininohondi, f. casi, yotahuiyequenohondi.<br />

Azedera, yerua, tindusa,<br />

Azeite, idem. l. dzaha.<br />

Azeite de chia, dzahaquende,<br />

Azeitunas, tecahuacastilla<br />

Azeite de higuerilla, dzahaduchitenama.<br />

dzahaduchiniqui<br />

Azeitosa cosa. sayehedzaha<br />

Azeitera, tindohosacohoazeite<br />

Azero, caacasi.<br />

Azial de cauallo, yutnucoyodzitni<br />

cauallo, yutnu coyo nini yuhu<br />

Azial poner, yotniñondi, yutnucoyodzitnite,<br />

yocoyoninindite.<br />

Azije para tinta, ñuhu huayo, vhua<br />

Azogue. dutadziñuhuyocanda,<br />

Azul. sandaa. ñuhundaa.<br />

Azul escuro. ñuhundaatnoo. nuhundaaquehui.<br />

B. A N T E A.<br />

Bacilar. dudando de alguna cosa. yochihindatucainindi,<br />

yehendatuca<br />

inindi. f. quehe. ñayotuvuitnuni<br />

casiinindi.<br />

Bacin de baruero. sahacaa quaa, saha<br />

cohondutadzata.<br />

Bacin de seruiçio. quedzeyehui quedze<br />

dzachiinino quedze yosiyonino<br />

quedzesatenino.<br />

Baço. tnaha.<br />

Baço tener enfermedad. neñetnaha<br />

yocoocoho, yocooninitnaha.<br />

Baço cosa fusca. vn poco negra, tnoo<br />

cuinda, tnoohuisi. tnoocuisi. tnaha<br />

cudzi. cuinda<br />

Baçucar la vasija, neutro. yocamanino.<br />

yocamañohocande, yocandenino<br />

Baçucar la. actiuo. yodzacamanino<br />

badid


folio 32r column 1<br />

Badil de hierro . caayocaiñuhu, caa<br />

dzitañuhu.<br />

Bagre pescado. tiyacadziyu,<br />

Bagre otro grande. tiyacañami.<br />

Bahear hechar de si baho. yocanayoco,<br />

yocaiyoco indodzoyoco . yonanayoco.<br />

f. cuindodzo.<br />

Baho. yoco.<br />

Baho que sale del agua. yocoyocananduta<br />

yoco indodzoduta yocoyosinonuunduta.<br />

Bailar dancar. yositasahandi. f, cata.<br />

Baibenes dar alguna cosa. yonucayendicaye,<br />

nunditadendita. nucasadecasa<br />

Bailar çapateando . yoquidzatadzi<br />

sahandi. yonacatusahand.i. yoquidzahuisisahandi.<br />

f. cadza.<br />

Bailar saltando. yosaanditaninondi<br />

f. caa. yosaandavuandi. yosaandavuaninondi.<br />

f. caa.<br />

Baile o danca. yaasitasaha<br />

Baile antiguo yaa. yatayaasanaha<br />

Bajo del vientre. tocochisi. nuuchisi<br />

Baladron fanfarron. taicahatachi. tay<br />

cahanino, taicahahuata, taicaha<br />

dzico taicahahuidzi.<br />

Baladrear, o baladronar. yocahatachi.<br />

con los demas.<br />

Bala pelota . ñuhusiicaa. dzehui<br />

ñuhutnusiicaatinduu.<br />

Balance hazer para ver la hazienda<br />

que tiene . yonachihindahuindi.<br />

yonacahuindi. yonanducundi. yotasitnahandi.<br />

Balar la oueja. yondayute.<br />

Balança para pesar. cohocuhua. cohochihicuhua.<br />

Baldia tierra. ñuhuninduvuicuhu. ninduvuiyucu.<br />

ñuhudzocaahooca.<br />

folio 32r column 2<br />

ñuhuyooyocachindodo ca, ñuhunindusi,<br />

ñuhucaandusi<br />

Baldado. sacaha, sadzicoca.<br />

Baldonar vno a otro. yocanandaatnahandi.<br />

yonanitnuhutnahandi. yosii<br />

vhuitnahandi. yonanitnahandi, yodzayevuitnahandi.yondaaquehetnaha.<br />

yosaaquehetnahandi. yocachiyechitnahandi,<br />

yocachisisitnahandi.<br />

Baldres. ñeenicuita, ñeedzacuita.<br />

Balido de ganado. sasindayutecachi<br />

Balsa para. pasar Rio.<br />

sitosisiyuta.yahasito<br />

Balsamo. ytadzusayaha. (hasito<br />

Bambalearse algo. yosico f. cuico. yocanda,<br />

yosichi, f. cuchi. yonucasade<br />

casa, yonunditadendita.<br />

Bambalear algo actiuo. yodzacuicondi,<br />

yodzacuchi. yodzacandandi, yodzanucasandi<br />

yodzanunditandi. yodzandenditandi.<br />

Ballesta. cusi caa.<br />

Ballestero, taysanaicusi caa, tayqni<br />

ñahacusicaa.<br />

Ballestero que las haze, tayyoquidza<br />

huahacusicaa.<br />

Ballesta tirar, yodzaqhundiduvua.<br />

yodzandaindiduvuacusicaa.<br />

Bañas hazer. vide. amonestar.<br />

Bañarse. yosichindi. f. cuchi.<br />

Bañarse en publico. yosichituvuindi yosichicandandi.<br />

yosichindisindi. f.<br />

cuchi.<br />

Bañarse en temascalt. yosaandiñehe<br />

f. caa, yocaandiñehe. yosivuindi<br />

ñehe. f. quevui.<br />

Baño, temascalt. ñehe.<br />

Bañar a otro. yodzacuchiñahandi.<br />

Bañar a otro en temascalt, yodz aca<br />

añahandiñehe. yocaniñahandiñehe<br />

Banco. vide asiento. barata


folio 32v column 1<br />

Barata cosa sañamani. sañacuihi. sañasicayondaa,<br />

sañasica cata. ñasicayahuisi.<br />

ñayahuiyondaa. ñayondaayahui.<br />

Baratear, vender barato. yonadzico<br />

cahandi. yonatasidzicondi.<br />

Barata hazer. yadzacuitandi. sayodzodzini.<br />

yodzacaindiyahui. yodzanoondaandiyahui.yodzacuitandaandi.<br />

Barato dar en el juego. yosahanditahuicatne.<br />

(ta.<br />

Barbaro. tayñatacutnunisayocachita<br />

Barbo pescado. teyacadziyu. teya cañami.<br />

Barca. tnundoo.<br />

Barca depasaje. tnundoo. sicatniño.<br />

Barca de pescador. tnundoo siñoho<br />

tay dudzutiyaca.<br />

Barniz con que dan lustre. dzahaquendedaha.<br />

Barniz dar, yodzandaandidzahaquende.<br />

yodzacaanuundi.<br />

Barnizada cosa. sanicuvuindaha. sa<br />

nisaanuudzahaquende.<br />

Barniz amarillo para xicaras. dzacaa<br />

Barniz blanco. yuuñuhucachi,<br />

Barniz mas baxo y blanco. ñuhucachi<br />

Barniz blanco sobre que pintan. ñuhucuisi.<br />

yuucaca.<br />

Barniz como margajita. ñuhudziñu.<br />

Barra de hierro. yataticoo. yatacaa<br />

ticoo.<br />

Barranca dzahua.<br />

Barranca alta. yuvuicono, yuvuicana.<br />

yuvuinini.<br />

Barrancoso lugar. saisiyuvui, saysi<br />

dzahua. saysiyende sayndaayende.<br />

Barranca de Rio. sacaadzahua.<br />

folio 32v column 2<br />

Barañon o Barreñon lebrillo. sahacanu<br />

Barreduras, o basura. mihi.<br />

Barrenar. yodzacuiyoninondi. yocaa<br />

coyondiyutnu. caanuucuiyo. yocaandi.<br />

yodzacuicondi.<br />

Barrena. caanuucuiyo. caacoyo<br />

Barreno el agujero, yavuisaindii.<br />

Barrer como quiera. yotehuindi,<br />

yonatehuindi. yodzitandimihi. yondaqndidacu.<br />

Barrer como huerta. yonayasindi.<br />

Barrer bien . yosaqnihindiita. l. dacu<br />

yodzitanihindi.<br />

Barrer mansamente. quaiyodzitandimihi,<br />

quaiyosaqndiita. dihiyosaqndiita.<br />

Barrer el horno. yodzitaninindiñuhu.<br />

yodzandaindiñuhu. yonatehuidisitno.<br />

yondaindidzondiñuhu. yondaicoyodiñuhu.yonadzitaninindiñuhu<br />

yaa.<br />

Barredero de horno. itayonadzitandiyaasitnu.<br />

Barrero donde sacan barro. sayocanandayu,<br />

sayosatanandayu. saysaitandayu.<br />

Barreña. cohocanu. cohocahi.<br />

Barrial lugar de barro. sacaandayu.<br />

Barrial camino resbaloso . ychindehui.<br />

ychicane.<br />

Barriga. chisi.<br />

Barriga del ombligo abaxo. nuuchisi<br />

nuudzadza.<br />

Barrigudo . taychisicanu. taichisinicaicuico<br />

taichisiyusa. taichisiini.<br />

taichisinichitutachi. taychisitedzihi,<br />

taichisitindusi. tay chisinicai.<br />

Barril. yutnuñuu.<br />

Barrial, vide. Barriçal.<br />

barri


folio 33r column 1<br />

Barrio de pueblo, siqui,<br />

Barro, dayu,<br />

Barro hazer, yoñoondidayu, yoquitundidayu.<br />

yodzachiindidayu<br />

Barro negro para teñir. dayucayu.<br />

Barro de la cara. tesisa<br />

Barroso que los tiene. taynuutesisa<br />

Barros tener asi. yocuvuitesisanuundi.<br />

Barruntar. yotadzininoinindi, yocachiinindi<br />

yotuvuitnunisindi<br />

Barva sin pelos, dzaa.<br />

Barva los pelos. idziyuhu.<br />

Barva los pelos de la barva. ydzidzaa<br />

Barvar començar a salir la barva, yocaiidzi<br />

yuhu. yocanaidziyuhu.<br />

huasicay, huasicanaidzi yuhu.<br />

Barvado que tiene barvas. tayyuhu<br />

idzi. taiinditaidziyuhu,<br />

Barvi poniente, tayquacanaidzi. tai<br />

quacaiidziyuhu, (yu.<br />

Baruinegro. tayyuhuidzitnoo, l. dayu<br />

Barvirrojo. taiyuhuydziyaha.<br />

Barvas de cabra. dziyudidziyu<br />

Barva cana. huidziyuhu, ydziyuhu<br />

cuisi, ydziyuhundaa,<br />

Barva de planta. yohoyutnu,<br />

Baruada planta. yutnuyeheyoho.<br />

Baruacana de fortaleza, ñumayecu<br />

caadzina.<br />

Baruechar la eredad. yosituconondi<br />

yositucocondi. f. cutu. yochihicocondiitu.<br />

Baruero. taidzata<br />

Barueria, sayodzatata.<br />

Basa de coluna. chiyondaca, saháda<br />

ca, yuúicoocuiñédaca, yuunicoo<br />

cuiñendodzosahadaca.<br />

Basta. vide. abasta.<br />

Basta cosa. coco. dzayu.<br />

folio 33r column 2<br />

Basta lana. ydzindacui. ydzindoco,<br />

ydzindaye.<br />

Bastar. dzodzevuicayocuvui, dzo<br />

dzevuicayoquaha.<br />

Bastarme algo. sacuvuisindi. dzodzevuinicasimaindi.sacuvuidzevuinisindi,<br />

dzodzevuicacuvuisindi<br />

dzodzevuicaquahasindi<br />

Basto hombre. tayñahuii taytinaha<br />

taynaha, tayñahuiiini, tayñahuihiñatnuni,<br />

Basta satisfaciendose. nacuvuidzavua,<br />

nacoodzavua .<br />

Bastardo hijo dzayadzaca. dzayani -<br />

sanudodzoñama.<br />

Bastardo hijo de señor y de muger<br />

baja. dzayaninihidzaca dzayandaa<br />

Bastardo hijo de señor y de principala.<br />

dzayadzeedzitni<br />

Bastecerse alguno mantenerse recibiendo<br />

porcion de alguna comunidad.<br />

yotaainindisacasihuahitniño<br />

Bastecer la familia o el pueblo. yonducuinindisacasitayu.<br />

yotniño<br />

siñandi yotniñosahandi sacuvuindutacoho,yonducuinindisacaicohocaiyasi,<br />

Bastimento tal. sacasi sacuvuinduta<br />

coho, sacaicohocaiyasi,<br />

Bastimento dar para el camino yosahañahandiyuchituq.<br />

f. cuhua,<br />

Bastimento tal. yuchituq.<br />

Batalla guerra. tnañuyecu dutandecu<br />

duvuañuhu.<br />

Batallar pelear. yoquidzatnañundi<br />

yoquidzayecudi. f. cad yocachindiduvuañuhu.<br />

yocahandiduvua<br />

ñuhu yondoyosahayecu. yosacavua<br />

tatnuyusa yochihiduvuañuhu.<br />

E bata


folio 33v column 1<br />

batallar fuertemente. yonaquahandi<br />

sahayecu. dainihi yodzatnaha<br />

tnaha. yoquidzandinihitnañu. futuro,<br />

cadza,<br />

batata. ñami.<br />

batea sahayutnu.<br />

batel o canoa. tnundoodzuchi.<br />

bate o juego de pelota, el lugar que<br />

solian tener los yndios. yuhuasi<br />

cotota. (yahi<br />

batiente de puerta . yutnuindaayuhuyahi<br />

batir metal, yodzacaindicaa: yochidzondicaa<br />

yoquidzayadzindi, f.<br />

cadz, yocanindicaa.<br />

batido. caanicuvuiyadzi. caanicai,<br />

batihoja. ñahuisidziñuhuyadzi.<br />

batir huebos yoñoondiyonooninondi<br />

batir papel . yocaninditutu. yoquidzandeendi<br />

yoquidzayadzindi.<br />

futuro. cadza.<br />

baua. dutayuhu, dzee, dutadzee,<br />

dzeecani, dzeeinditayuhu.<br />

bauoso tayyotoondutayuhu taiinditandutayuhu.<br />

tayyuhunduta.<br />

bauear hechar bauas, yotoonduta<br />

yuhundi. yocaindutayuhundi yocoondutayuhundi.indutacoyondutayuhundi.<br />

inditatadzeeyuhundi<br />

bauadero. dzoonacuhuayuhu.<br />

bausan. tayyocananuu<br />

bautismo o baptismo. sasadzonduta<br />

sanihinduta.<br />

bautizar yosadzondutañahandi. futuro<br />

codzo.<br />

bautizado. taininihinduta.<br />

baxa cosa como pared. dihicuite.<br />

baxa cosa de cuerpo. cuitedequetendedihi.<br />

baxar. vide. abaxar.<br />

folio 33v column 2<br />

baxar los ojos. yocoonainuundi. yositonuunuu<br />

nuhu, f. coto.<br />

baxar la voz hablando. quayyaayocahandi.<br />

yaaniyocahandi quaini<br />

yocahandi. cayaniyocahandi.<br />

baxar la voz cantando. yodzanuundi<br />

dudzuyaa yositandi.<br />

baxo de alguna cosa, chisisi. sahasi.<br />

baxo aduerbio. nino. sahasi.<br />

baxos de casa. sahahuahi.<br />

baxo hombre de linaje. nandahi, taindahi<br />

cuite. taiñuucuite.<br />

baxo hombre en sus cosas taiñoho<br />

inindahi, iniñuuyu.<br />

B. A N T E E.<br />

Beca, huatu.<br />

Beço, o labio ñeeyuhu,<br />

Beçote que ponian los yndios.<br />

vide, despojos,<br />

beço oradado. yavuiindi, dzaa.<br />

beço grande. yuhucoco. yuhucuita.<br />

baço pequeño. yuhuyadzi, yuhuhuisi.<br />

beço torcido. yuhuyaqua, nicuvui<br />

yaqua. nicuvuiyoho.<br />

beçudo de grandes beços. tayyuhu<br />

coco yuhudzahua, yuhusihi.<br />

beçudos de grandes beços no caidos<br />

sino como de perro. tayyuhu<br />

cani. tayyuhudico tayyuhutinduu<br />

bella cosa. sahuii. sadzacu.<br />

bellota. chindutnundii.<br />

beleño piciete. yno. yucuino.<br />

bendezir algo. yoquidzayyndi. futuro.<br />

cadza.<br />

bendita cosa sanicuvuiyy,<br />

bendezir a otro. vide. alabar a otro,<br />

bendezir lo que comian los yndios<br />

antigua


folio 34r column 1<br />

antiguamente. yodzocondinuu<br />

ñuhu, yoquidzayyndi, yoquidza<br />

dzohondi. f. cadza.<br />

beneficiar plantas. yotaainindi, yositondaandi,<br />

f. coto.<br />

beneficio hazer merced yosinindahuindita.<br />

f. qni. yocuvnindahuiinindisita.<br />

beneficio tal recebir. yonihitahuindi,<br />

yocaitahuindi, yocaindatundi,<br />

benigno hombre, taindahuiini. tai<br />

quaiini, tayñoho yocoini, taiñohodzadziini,<br />

beodo vide borracho,<br />

berça, yuvua,<br />

bermeja cosa, sayaha,<br />

bermeja persona, taiydzi, yaha,<br />

bermejecerse el rostro de afrentado<br />

o enojado, yonacuchinunndi, yonananundi,<br />

tendaha, tendaha<br />

yonacuchinuundi, yonadziconuundi.<br />

yositosatundi, yositodzicondi,<br />

f, coto,<br />

bermellon, ñuhuquaha. ñuquaha,<br />

berraco, quenequeteyee, quenecuvuitata,<br />

berros, yuvuasiteyahua,<br />

berrugas, ticai,<br />

berrugas otras nuquete, tenuuquete,<br />

berrugoso, taynicanzticai, taynisinaticai,<br />

besar, yotaatuvuiyuhundi, yotaayuhundi,<br />

besarse juntando las bocas. yodza<br />

tnahayuhutnahandi, yosasinino<br />

yuhutnahandi, f, f, casi, yosadzininoyuhutnahandi,<br />

bestia de quatro pies, queteyosicandaye.<br />

quetesicandaha, quetesica<br />

folio 34r column 2<br />

ñuhu.<br />

bestia fiera, quetedzaa.<br />

bestia de carga, quete yosidzo<br />

dzidzo,<br />

bestia lerda que no siente la espuela<br />

quetenayosini yyo quete<br />

navhuinee,<br />

bestia que no sabe de freno, quete<br />

nasiniyyoyuhufreno, quete navhuiyuhu,<br />

bestial hombre, tainaha taiñatnuni<br />

ini tayninduvuidzavuatnahaquete,<br />

tainañohoini, nayevui,<br />

betum generalmente, sadzatneeta -<br />

daca, sacaqtadaca,<br />

betun, vide. engrudo,<br />

bever, yosihindi, f, coho,<br />

beuer mucho, yosihquaha, yosihi<br />

yyondi, yosihinanandi, yosihi<br />

chitundi.<br />

beuer toda el agua o el vino, yosihindoco,<br />

yondoyonaindocondi.<br />

beuer como en el maguei . yosihininonditnuqhu.<br />

beuer convenencia. yosihinditnuquu.<br />

beuer con la mano arrojando el<br />

agua en la boca, yodzacaacavua<br />

yuhundiduta, yodzacaacoyondi<br />

dutayuhundi, yodzacaanditandi<br />

dutayuhundi.<br />

beuer de bruças, yocootniñoyuhundiduta<br />

yocoocavuandayendi dutayosihindi.<br />

beuer purga, yosihindiyucucaisiyo,<br />

beuer ponçona, yucusatuyosihindi<br />

yucusihinahayosihindi, futuro<br />

cohondi,<br />

E 2 beuer


folio 34v column 1<br />

Beuer en muchas tauernas, yosadza<br />

siindi sasitotechi, yosadzasiindi,<br />

Beuida de cacao. duta dzehua, duta<br />

dzehua nina duta dzehuañuhu,<br />

dzehuaticoo, dzehuaninandico.<br />

Beuida de maiz morado, duta caya<br />

tuta caya.<br />

Beuediços, Veneno. yucusatu, yucu<br />

saninahayucusidzu.<br />

Bevedizos dar para matar. yodzacohoñahandi<br />

yucusacuvuinahata yodzacohoñahandiyucusatu,<br />

Bexiga. de animal. dzadzate.<br />

Bexiga de la orina. sañoho. dzadza.<br />

ñonodzadza.<br />

Bexiguita por auerse quemado. tequeye,<br />

siñeyende.<br />

Bexiguitas tales salir. yositatiqueye,<br />

futuro. cuta,<br />

Bexigas que se hazen del trabajo, chita,<br />

Bexigas tales salir. yositachita,<br />

Bexiguitas que se hazen con el jabon<br />

iñonamateiño.<br />

Bexiguitas que se hazen alrrededor<br />

de alguna llaga. teyavua.<br />

Bexiguitas tales salir, yositandaa, tiyavua,<br />

f, cuta, yocuhuiteyavua.<br />

Bezerro, ydzundequeyeq, ydzundequachi.<br />

B. A N T E I.<br />

Biuora, coocaa cootayu. cuchicaa<br />

coocaaquaa, coocaacuisi,<br />

Bien nombre. huaha, dzicohuatu<br />

Bien aduerbio. cuvui, nicuvui verbi<br />

gracia, cuvuicachidi. bien lo pue<br />

do, dezir<br />

Bien se hizo. dzohuatucanicuvui,<br />

folio 34v column 2<br />

dzohuahacanicuvui.<br />

Bien esta, nacoodzavua. nacuvuidzavuahuaha,<br />

dzavua, nacoodzavuani.<br />

huii. ama.<br />

Bien esta, que dize el menor al mayor<br />

dzevuito<br />

Bienauenturadamente. tnuhusicaindatu,<br />

tnuhusicaihuidzondatu. tnuhusicaindahuindatu,<br />

Bienaventurado, tainicaindatu, tai<br />

nicaivuidzodatu tainicaindahui datu,<br />

tainicai tahui.<br />

Bienauenturança la gloria, sacoo<br />

candata neccaaqhu, l. neendu<br />

caaqhu sacoocandacuiita, saco<br />

caindatucuiita .<br />

Bien criado y doctrinado. tainisanundichi<br />

tay nisanutuhua. taynisanu<br />

casi. f. quanu,<br />

Bien criado cortesano. taycahahuii<br />

tai cahatoho. tay cahatuhua. yondayendudzu.<br />

yocahata.<br />

Bienes de fortuna, yahui catandi<br />

sasimaindi, sayyosindi.<br />

Bien esta basta, dzavuani, nacoodzavuani,<br />

nacooni,<br />

Bienes del cuerpo. sandai sandatnu<br />

dzehedzoco. sasicaahuii. sasicaa<br />

huayu.<br />

Bien estar o quadrar algo. yosatnaha.<br />

f. qtnaha yonatuvuihuaha, yonatnaha,<br />

yonutnaha, yonatavui.<br />

Bien esta otorgando. nacuvuidzavua<br />

huaha, dzavua, ama, huii a centro<br />

agudo.<br />

Bien esta otorgando que dizen las<br />

mugeres, huii, acento graue.<br />

Bien hazer a alguno. vide. beneficio<br />

Bien querer. vide amar.<br />

bien


folio 35r column 1<br />

Bien quisto. taiquaiini. taiñohondaye<br />

ñohoteteini. tai yocachihuahata.<br />

taisinihuahata & vide acreditado.<br />

Bigotes, idzinduvua. idzindico. idzi<br />

yondainani.<br />

Bilma poner, yodzacaanuuñahandi<br />

tnumieachi. yosaqndi tnumicachi.<br />

saqndidzusa futuro, caq.<br />

Bisaguelo. siisanino.<br />

Bisaguela. sitnasanino.<br />

Bisnieto. dzayadzucua.<br />

Bisoño en la guerra, nouicio en ella.<br />

taidzoicaee sahayecu, tay ee sahayecu.<br />

taidzoicahooquahaiecu<br />

Biua cosa, sasindito sasitacu.<br />

Biua cosa como hombre diligente,<br />

sañohotacuini, sa ñoho cuvuiini<br />

Buar de conejos. yavuiidzo, yavui<br />

yondevuiidzo.<br />

Biuir, yonditondi, f. condi, yyondi.<br />

futuro, co,<br />

Biuienda por vida o modo de viuir<br />

tracto. tniñota. huisita. dahuita<br />

Biuir para siempre. yyocuiindi. f. coo<br />

yondito. yotacucuiindi<br />

Biuir por morar, yyondi, f coo. yosicandi.<br />

f. caca,<br />

Biuir pobre. yyonda huindi. yosicandahuindi.<br />

y por metaphora. dzo<br />

yecadzocuvuini. dzoneña yoquitu<br />

yotuvui yyondi. ñatuvuinini<br />

dzavuayucua yyondi, ñatuvuisa<br />

yonai sayehendahandi, ñatuvuisa<br />

yeheyuhundahandi, ñacuvuiña<br />

canuyyondi ña nihica, qquai<br />

qcoondaha, dzocuvuituvui dzo<br />

cuvuiquitu yyondi,<br />

Biuir en peccados, yondihindi yona<br />

folio 35r column 2<br />

yonañundi quachi ydzimihi. yodzaca<br />

ninondi ñuhuhuisi, yodzacaninondi<br />

ñuhu ñuyaca teyachi. yodzacaninondi.<br />

yosicandi, todo es por<br />

metaphora. yosicadzanandi f. caca<br />

Biudo. taininduvui cai. tainindai caca<br />

taininduvuicoyo cai. taininduvuiquaa.<br />

taininduvuiee. taininduvuindahui,<br />

taicai<br />

Biuda. ídem. añidiendole ñaha<br />

Biudo o biuda hazer a otro. yondadzacaiñahandi.<br />

yondadzacoyocai<br />

ñahandi. yondadza quaañahandi<br />

Biuir con dolores o enfermedades<br />

ininoquahiyocuvuindi.<br />

Biuir virtuosamente, yosicañuhu<br />

yosicadzadzi yosicaiindi, yosica<br />

quaindi. f. caca,<br />

Biuora. supra.<br />

Biuora muy ponçoñosa coocata,<br />

Biuora que atrae los animales con<br />

el rresuello. coo catacaasiña,<br />

Biuoreznos. coodau. cooyeq.<br />

B A N T E L,<br />

Blanca cosa. sacuisi.<br />

Blanco mucho, yyoqueye, yyo<br />

yaa. yyocuisi.<br />

Blanca cosa en gran manera. queye<br />

cuisidzami, dzavuatnaha yuvui<br />

cachi. dzavuatnaha tiyee yavui l.<br />

tecooyeeyavui.<br />

Blanco ser. yocuvuicuisi. yocuvui<br />

yaa. yocuvuiqueye. yocuisi.<br />

Blanco hazer. blanquear. yoquidza<br />

cuisindi, yoquidzaqueyendi.<br />

Blanca persona, de su naturaleza. tai<br />

ydazi.<br />

E 3 blan


folio 35v column 1<br />

Blanquezino por enfermedad, vide<br />

amarillecerse.<br />

Blanco de los ojos. taytenuucuisi,<br />

Blanda cosa. sahuita.<br />

Blando de carona, queteñadziiñee.<br />

Blanda fructa de muy madura, cuihininacuhua,<br />

Blando de coraçon. taihuitaini. tay<br />

yaainitaycoyoini. taydzindaini.<br />

blandamente o con tiento. tnuhu<br />

quaini, yyni. yaani.<br />

blandear condescendiendo con otro<br />

yoyaandi yoyaandaayuhundi. yoyaandaadudzundi.yoyaayocuitandi<br />

. yocuitandaandudzu . yoquiquaindi,<br />

blando blandeado asi, tayyodzayaandudzu.<br />

tayyodzayaaini.<br />

blandear la lança. neutro. ininosico<br />

tatnu. f. cuinosico.<br />

blandear la lança vibrarla actiuo. yodzandayundi.<br />

yodzacuicondi,<br />

yodzacandandi, yodzanditendi.<br />

este postrero es endereçandola<br />

blandear la espada como el que combida<br />

para guerra yodzacuicondi<br />

yodzacatanditatnu.<br />

blanquear de lexos como edificio<br />

tuvuindaatuvuiyaa. yotuvuicuisi<br />

blanquear las mieses. V. amarillecer<br />

blanquear la pared enxalueguarla.<br />

yodzacaandidayucaca, yodzadaandindayucaca.<br />

yodzandaanuundi<br />

dayucaca.<br />

blanqueada pared. namanindaanuu<br />

dayucaca,<br />

blanquear dar lustre blanco. yondadzacuisindi.<br />

yodadzayaandi.<br />

blasphemar. yocasindisisanctos. yo<br />

folio 35v column 2<br />

yocachiquadzundi. yocachiyechindi<br />

yocachinahandi. yocachisisi<br />

blasonar jactandose de su linaje . vide.<br />

alabarse.<br />

B. A N T E O.<br />

Bobo. tayñatnuniini. tayyosito<br />

nuunano, tayyositonano. tay<br />

yositonano , tayyositonuundehui,<br />

taynuundehui taynuuyee.<br />

bouear. dezir bouerias, yocahanahandi,<br />

yocahanahondi,<br />

boca. yuhu.<br />

boca de estomago, nuuini.<br />

boca seca tener de sed . yoyechiyo<br />

yaayuhundi, yoyechiyocaya<br />

yuhundi. yoyechindodzoñeeyuhundi.<br />

bocado de vianda. eeyuhu. eetahui.<br />

eedzitne.<br />

bocado sacar mordiendo, yosasindaandi.<br />

f. casi. yocahundaandi,<br />

bocados dar mordiendo a otro. yocahundaañahandiyosasindaañahandi,<br />

f. casi,<br />

bocal o brocal de pozo. yuhunumanduta.<br />

yuhuyende.<br />

boca arriba estar. yodzonduvuanuundi.<br />

f. codzo.<br />

boca abaxo, yondayendi, f. con,<br />

boca arriba estar hechado, caanduvuandi,<br />

f, cavua,<br />

boca abaxo estar hechado, caandayendi,<br />

f, cavua,<br />

boca abaxo poner vaso, yosanindayendi,<br />

f. cani.<br />

boquiroto parlero . tayyuhudata,<br />

tayyuhucahi yuhundasa tayyuhu<br />

tnuhu.


folio 36r column 1<br />

tnuhu.<br />

boquihediondo. tayyosahainiyuhu<br />

boquihundido. tayyuhucondo . yuhutnema.<br />

yuhuyende.<br />

boquifrunzido, taynidziiyuhu.<br />

bocacho o bocon . tayyuhuquaha.<br />

tayyuhucocoyuhucanu,<br />

bochorno, cani. ini. quesi.<br />

bochorno hazer. yocoocani. yochidzocani,<br />

yocooquesi, yyoini, yñe<br />

yoco.<br />

boçal hombre. taydzaha.<br />

boceçar o bostezar, yodzayehuandi.<br />

yodzayehuacanindi, yodzacaa<br />

yehuandi.<br />

boço de barba. ydziyuhunino.<br />

bodas. sasidzatnahandaha,<br />

bodas lugar de combite. huahinina<br />

tacataynatnahadaha, huahiinduvuitnonota,<br />

f. cuinduvui,<br />

bodega. huahiiñequedze vino. huahi<br />

sañohoyutnuñuu.<br />

bodoque, ñuhusii,<br />

bodoques tirar con zebratana yosasinditnusii,<br />

futuro cusi, yotevuindiñuhusii,<br />

bofes, inidzee,<br />

bofeton, sacatunuu.<br />

bofeton dar. vide abofetonar,<br />

bogar remar, yodzacacanditnundoo.<br />

boyada manada de bueyes, ydzundequeyonataca.eetacaydzundeque,<br />

ydzundequecahi.<br />

boyerizo. tayyondacaydzundeque<br />

bola de madera, yutnutinduu,<br />

bolar, yondavuate, yosicote, futuro<br />

cuico,<br />

bolar o bolear la manta con el aire<br />

folio 36r column 2<br />

como las velas. yondavuadzoo,<br />

yondachidzoo, inditasico, f. cui.<br />

inditandachi . f. cuita,<br />

bola para jugar a la pelota, ñama.<br />

bolar reboleando, yosanindisite, yosasandisite,<br />

f. casa . yocanindisite<br />

yoquidzidisite.<br />

bolar cogiendo carrera yondavua<br />

sahatedzina,<br />

bolar remolinando . sasicocuiyeyondavuate<br />

nucanu decanuyondavuate.<br />

nucuicodecuicoyondavuate.<br />

bolar haziarriba . caacaayondavuate.<br />

quandaacaacaa.<br />

bolar haziabaxo, caacaasandavuate<br />

yocoo.<br />

bolar alrededor, yosicocuta, yondavuate,<br />

f. cuico,<br />

bolar hazer a otra cosa . yodzandavuandite,<br />

bolar alto el paxaro parandose en<br />

el aire. yondaacuitaninote, nuu<br />

tachi, yondaacuiconinotenuu<br />

tachi.<br />

bolar tan alto que apenas se vee<br />

dzohuihininituvuinuu inditate,<br />

dzohuiidzosaniyotuvuiinditate,<br />

bolar por arte en bolador, yosicoyahandi,<br />

futuro cuico<br />

bolador tal para bolar, yutnusico<br />

yaha,<br />

bolos jugar. vide jugar a los bolos.<br />

bolos, yutnutneenduu,<br />

bolo mayor hacho. yutnuindodzo nuu.<br />

yutnuyocuvuindoto<br />

bolquear vide buelcos dar.<br />

bolsa. ytne.<br />

boltear. yosiñeticoochindindi.<br />

E 4 futu,


36v column 1<br />

f. cuiñeyosaniticoochindindi . futuro.<br />

cani.<br />

Boltear de aqui para alli dando bueltas<br />

por el suelo. yosicotuvuindi.<br />

yosicondiindi. f, cuico.<br />

Boltear el palo con los pies. yoquidzasiyoyutnundi.<br />

f. cadza. yodza<br />

cuicondiyutnu.<br />

Boltear los muchachos dos junctos<br />

por el suelo asidos en vna manta<br />

yosidzoquedzetahuindi yosidzonduvuatnahandi<br />

. f. cuidzo. yosaa<br />

duvuasatatnahandi . f. caan. yosidzoquedzetahuitnahaadi<br />

. f. cuidzo<br />

yosaniquedzetahuitnahandi,<br />

futuro cani.<br />

Boltear de otra manera, poniendo<br />

la cabeça en el Suelo. yosaniticoo<br />

chindindi. f. cani,<br />

Boltear de otra manera. yosaniticooyandendi.<br />

f. cani. yondoyondidzosahandi,<br />

yanacayendi.<br />

Boltear dos o quatro en vn palo como<br />

cruz, yosicondavuandi . futuro<br />

cuico.<br />

Boluer lo prestado en especie. yona<br />

cuhuandita, yonatasindi. yosico<br />

tniñonaandi, f. cuico, yotniñondicondi.<br />

yondicotniñonaandi.<br />

Boluerse lo prestado. yondicocoho<br />

yonduvuinaa.<br />

Boluer a los peccados dexados. yonanducunahatniñondiyecaquachi.<br />

yonachihinahatniñondi yecaquachi<br />

dahasahandi.<br />

Boluer lo de dentro afuera como<br />

vestidura, yosicocoyondi yosicondidzondi.<br />

yosicocaqndi yosiconahindi.<br />

f. cuico, yondicocaq.<br />

folio 36v column 2<br />

Boluersele los ojos al que muere. yosicocohoyyanuundi<br />

yondaanini<br />

yyanuu, yonadzahiyyanuundi.<br />

Boluer en si el desmayado. yoondetuvuiinindi.<br />

yondetnooinindi, yondeyahiinindi,<br />

yonatacuinindi,<br />

Boluer atras el agua que corre. yonanandodzoduta<br />

yondicocavuata<br />

yondaandodzota.<br />

Boluer el rostro enojado, yosiconahidzinindi.<br />

Boluer a mirar. yondicocotondi yosico<br />

cotondi. f cuico yosiconainuundi,<br />

Boluerse del camino. yondicocavuandiichi.<br />

Boluerse de donde auia ydo. yondicondi.<br />

yondicocavuandi.<br />

Boluer a alguno del camino. yodzandicocavuandisita<br />

yodzandicondisita<br />

Boluer el pensamiento diuirtiendolo<br />

a otra cosa. yonatuhuiinindi. yosicocavuainindi,<br />

Boluer lo de arriba abaxo yosicoca<br />

nindayendi . f. cuico . yonacanindayendi<br />

. yosatacaandayendi.<br />

Boluer algo bocabaxo. yosanindayendi.<br />

f. cani, yotasindayendi. yocoo<br />

canindayendi.<br />

Boluer lo de abaxo arriba, yosicocaqnduvuandi,<br />

yondicocaqnduvuandi<br />

Boluer las espaldas a otro, yosiconai<br />

dzequendinuuta yosicocatadzequendinuutadzosatayosiconahindinuuta<br />

Boluer la cabeça mirando de proposito<br />

yositodziñendi, yosicocoto<br />

yaquandi yosicocotodziñendi. yosicotninonuundi.<br />

yosicochihinuundi<br />

Boluer a mirar haziarriba, yondoyo


folio 37r column 1<br />

cotoquehendi.<br />

Boluer lo de atras adelante como vestido,<br />

yosicocatadzoondi. yosico<br />

tniñodzoondi.<br />

boluerse a vn lado de enojado. yodza<br />

cuitanuudi. yosicocatanuundi.<br />

bouer la cara por no ver a otro. dzo<br />

dzuhua yosiconainuundi. dzotucusiconainuundi.<br />

boluer la enfermedad, rrecaer. yonacuhuindi.<br />

yonacandaquahindi<br />

yondicocavuaquahindi. yonacononuuquahi,<br />

yondaisahatucuquahi.<br />

boluerse de otro parecer vide arrepentirse.<br />

boluer a otro de otro parecer. yonadzandicocavuainiñahandi.yonadzatuhuiniñahandi,<br />

yosicocaqini<br />

ñahandi. f. caq.<br />

boluerse del vando contrario. yosicocuiñendi,<br />

yondicocuiñendi. yosicocoondi.<br />

yondicocoondi,<br />

boluerse los filos al cuchillo. yocai<br />

cohonuusi yosacoondadzinuusi f.<br />

qcoo. yosivuicoho. f. quevui. yosiyondiyenuusiyocuvuinduhunuusi,<br />

yocuvuidenuinuusi. yocuvui<br />

dzitninuusi.<br />

boluerse en nada. anihilarse. yondoyoñuhundi,<br />

boluer la honrra rrestituirla. yondadzahuahanditnuhuta.<br />

yondadza<br />

huisanditnuhuta. yonadzahuatunditnuhuta,<br />

boluer algo en otro lenguaje yodzandicocavuandi.<br />

yosiconaindudzu<br />

boluer rrespuesta darla. yodzandicocavuandindudzu.yonadzahuidzondi<br />

folio 37r column 2<br />

boluer rrespuesta traerla yondenaindi,<br />

dudzu quandinaindidudzu.<br />

boluer el coraçon a Dios. yondico<br />

cavuainindinanastohonDios<br />

Bollicio o alboroto. saicuvuihuaa,<br />

sasicatni.<br />

Bollo cozido en las brasas, dzitaticooniyatnanuuñuhucayu.<br />

Bollos que hazian en las fiestas de<br />

los demonios. dzitacoho;<br />

Bomba, yutnusanatavuatanduta. yutnudzananatanduta,yutnusasatenduta,<br />

Bonança en la mar, sacaandadzeduta,<br />

bondad. sahuaha. sadzico, sasicuvui<br />

huahadzico.<br />

boñiga, yehuiydzundeque,<br />

boqueada, sasinandecayuhuhooni.<br />

boquear, yonandecayuhundi.<br />

boquituerto. tayyuhuyaqua, tayyuhuninacuiyo<br />

tayyuhuyoho.<br />

borbujear el agua. vide, alborbolas<br />

bordar o braslar. yoquicuhuisindi.<br />

yoquicutadzidi yoquidzahuisindi<br />

bordada cosa. saniquicuhuisi. sayondecuhuisaniquicutadzi.<br />

bordador. tay yoquicuhuisi. tay yoquicutadzi<br />

borde yuhusi. siquisi.<br />

bordon. tatnu.<br />

bordon con rregaton, tatnuyehe<br />

borla. teyata, (caasahasi,<br />

borra de paño, idzisahidzoo. idzina<br />

dzatadzoo.<br />

borra de tinta dzehui,<br />

borrachear medio modo yodzasiindi,<br />

yosinindi.<br />

borracho este tal, taidzasii. taisini.<br />

borracho vn poco. tainiquinininde<br />

borra


folio 37v column 1<br />

Borracho no estar sino en su juizio quandiyendi.<br />

Borraja, idem, l. yucundavua.<br />

borrarse escriptura, yodzandoondi<br />

tutu. l. tacu,<br />

borrar algo a otro como su nombre<br />

yodzanaandisita,<br />

borrar o quitar alguna señal. yodzandoondi,<br />

sayondaatnuni, yodzandoonditnunidusa,<br />

borrego, tecachidzuchi, tecachihuatu<br />

borzegui, ñeesacuinosaha. (tu<br />

borron que cae en la escriptura, tnoonicoocavuandodzo<br />

nuututu tnoo<br />

nisatindodzo,<br />

borron grande, tnoonicoocodzo<br />

yucu nuututu,<br />

borron que cae en diuersas partes<br />

tnoosanicono,<br />

bosque, yucuysiyutnucahi, yucuisi<br />

naayutnu. l. caanaayutnu.<br />

bosque muy espeso, yucuñuhu, yucunaa,<br />

ducunaa, ducuyavui,<br />

bossar. vide bomitar,<br />

bostezar, vide, boçeçar<br />

bota para vino, ñeesacoho vino<br />

bota, calçado, ñeesacuino saha<br />

botana de cuero. yutnucuta, sinucohoñee,<br />

bota hinchada. ñeenisacohotachi.<br />

ñeenisacututachi, ñee nisacuiñe<br />

tachi, ñeenisachitutachi.<br />

botar pelota. yodzandayundiñama<br />

yosasandiñama yosanindiñama,<br />

bota cosa como cuchillo. sanduhu,<br />

sandehui, vide boluerse los filos.<br />

bote de conserua. quedzedzuchi. cohosahuidzi,<br />

botica. huahitatna, huahiyucutatna<br />

folio 37v column 2<br />

boticario que las haze. tai yoquidza<br />

huahayucutatna.<br />

boto de ingenio, tayñacasiini, taitequequeini<br />

tainduhuini.<br />

boton o botadura de arboles. deye<br />

yutnu. numayutnu<br />

boton de rropa, tinduu . saquehedzono<br />

botones poner en la vestidura. yotaandicondi,<br />

yochihindicondi, yochihinditinduu.<br />

boton de fuego, caatinduu. sayotaa<br />

tacaaini sayotuvuitacaaini, sayotavuitacaaini<br />

bouerias las que se dizen. dudzunaha<br />

naha dudzunaho.<br />

bouo. vide bobo.<br />

boueda de lglesia. huahininacaye<br />

yuu. huahininatnahayuu, huahi<br />

ninañuyuu.<br />

boueda hazer, yonadzacayendiyuu<br />

yonadzatnahandiyuu, yonañundi<br />

bouo hazer o tornar a otro, yoquidzanahañahandi,<br />

f, cadz,<br />

box. arbol. yutnuyocoquaa<br />

boz por fama, tnuhuyositanino, dudzuyositanino.<br />

boz, del que bozea, dudzuta. sacanata,<br />

sasicanata,<br />

boz, de campana dudzu campana.<br />

boz de tronpeta, ide,<br />

boz rrezia para cantar, dudzundai<br />

dudzusaa. dudzunihi,<br />

bozear. yocanandi, yocanayyondi,<br />

yocanasaandi. yocananihindi,<br />

bozes dar a otro. yocanandisita,<br />

bozear a la luna los yndios a la luna<br />

en su gentilidad, yocahuitatnuhucani.<br />

boz rronca, dudzundasa,<br />

bozes


folio 38r column 1<br />

bozes rroncas dar, yocanacadzidzuqndi.<br />

yocanatnuyoondi. yondayutnuyoondi.<br />

ñacanucadzuqndi<br />

yocanandi, yondayundadzindi.<br />

bozinglero. tay yocana saaca, canandasa<br />

yocanandai:<br />

bozear mucho contra otro aclamando.<br />

yocanasiindi. yocatudzitandi<br />

nuuta. yocatundahandi.<br />

bozina de caracol grande. yee.<br />

bozinero el que la tañe. taiyotevuiyee<br />

braça medida eedaha. eecuhuadaha<br />

braçada del pecho a la mano. cuhua<br />

tandadzavua, eendaha. cuhua siyodzoco.<br />

braçada de leña o yerua, ee numi ita<br />

l. tutnu<br />

braçalete para bailar, dzavuitniño<br />

dzachiyoquivua. dzavuiquivua. dzavuisacohochiyo<br />

quivuayodzocuii<br />

braçalete de oro dziñuhusacohochiio<br />

braçear meneando el braço. yondoyonaidahandi.<br />

yodzacuicondahandi<br />

braçear tirando, yodzacanasaandi,<br />

yodzacananihindi. yodzaqhu<br />

saandi, yodzaqhunihindi.<br />

braço daha.<br />

braço del ombro al codo. chiyo.<br />

braço del codo a la mano, daha,<br />

bragas, satu. sainino saha,<br />

bramar. yocanasiindi. yondayuyehendi,<br />

bramar el animal, yondayute<br />

brasa. ñuhucayu.<br />

brasero. nuhunuhu<br />

brasero pequeño, cuu,<br />

brasil arbol yutnuñahu<br />

braua cosa. dzaa,<br />

brauear. yoquidzadzaandi. yocuvui<br />

folio 38r column 2<br />

dzaandi.<br />

brauo ombre, tay yyoini. taidzico<br />

ini. taidzichiini tay dzaaini.<br />

breña o mata grande yutnundii. dii<br />

nuhu.<br />

breton de versa. dzitu yetuyuvua,<br />

breuaje. duta. anidiendo lo que es.<br />

breue cosa, sañacani. sacuite,<br />

breue sermon. catnunicadudzu. dzahayuhuni.<br />

yninoichinidudzu.<br />

breuedad de vida. o tiempo, ñuunuu<br />

ñuundisiñayevui.<br />

brio tener, yyoqueyeininti. ñuhuinindi.<br />

tneniinindi.<br />

brio con que se haze algo, ñuhutneniini<br />

sayoquidza,<br />

brisna de algo. sahi, añadiendo de que<br />

sahidzitanisivuicohosahanoho.<br />

brocado, dzoodziñuhu, dzooniconodziñuhu.dzoonisacuvuadziñuhu.<br />

dzoonicuvuidziñuhu,<br />

bronca cosa. ñahuii<br />

broquel. yusa caa,<br />

broslar vide bordar,<br />

brotar los arboles, vide abotonar<br />

brotar o abrirse las rrosas. yosaaita<br />

yondeca, yondasi yocana,<br />

brotar o apuntar la maçorca del maiz,<br />

yotahuiidza yosaaidza<br />

brotar la yerua del campo, vide, uerdeguear,<br />

bruñir, vide alisar.<br />

bruñir el suelo, yodzacusandichico<br />

con los demas.<br />

bruñido asi el suelo. sanisisa, con los<br />

demas,<br />

bruñidor instumento, yuudzacuii<br />

dzadzata<br />

bruñidor, Oficial tay yodzacuii,<br />

bru.


folio 38v column 1<br />

Bruto o bestial hombre. tay ñacaha<br />

tnuni. tayñayonahatnuni. taidzo<br />

caayucuca tayñandiiini taiñacuiyaini.<br />

Bruxa o bruxo. tay yuhutadzi. taindicatadzi.<br />

taitadzi. taindicatidzichi<br />

bruxo que engaña en dezir que se buelue<br />

leon. taysanduvui. tai ñahaquete<br />

tai sandacu.<br />

bruxula o puente de arcabuz. dzitni<br />

tnusii. sasitocuitenuutnusii sayodzonuusii<br />

bruxula tal poner, yochidzondidzitnitnusii<br />

buxula estar puesta. yodzo tnusii,<br />

futuro codzo.<br />

B A N T E V,<br />

Buche. sitecanu.<br />

Buey, ydzundeque. quetesitu.<br />

buelcos dar yosicocavuandi.<br />

yosicocuisindi. nundiidendiindi.<br />

yosicotuvuindi. yosicondiindi<br />

nutuvuidetuvuindi,<br />

bueltas dar enrededor estando en<br />

pie, yosicocutandi. f. cuico.<br />

buelta cosa como pan. sanisicocaqta<br />

buelta cosa debaxo arriba. sasindicotasinduvua<br />

sasindicotasinuu<br />

buelta dar. yendo rrodeando alguna<br />

parte. yosicocutandi. f. cuico<br />

yosinonduundi<br />

buelta la rropa lo dentro a fuera. sa<br />

nindicocaqnuusi, sanisicocavua<br />

buelta de dançante. sasiconuu §nuusi<br />

buena cosa, sahuaha, sadzico.<br />

buena cosa. mucho, yyohuaha. yyo<br />

dzico, yyocanda, yyodzacu.<br />

buenamente. tnuhuquaini, dzevui<br />

folio 38v column 2<br />

dzevuini. huatuhuatuni, mañumañuni.dzevuidzevuininicuvuidzuchihuaha.<br />

bueno estar de salud. yyosaandi, yyo<br />

daindi . yyohuahandi .<br />

bueno estar algo como lo queria dzo<br />

huatucanicuvui.<br />

buena voluntad tener a otro. yocuvuihuatuinindisita<br />

. vide, amar.<br />

buen tiempo hazer iñehuatu. iñe<br />

huaha, f. cuine.<br />

buen lugar. sacaahuatu. sacaahuaha<br />

buetago. inidzee<br />

bufar el gato. yosiñate.<br />

buharro. tadzu .<br />

buhiyo, huahiita. huahitiyahua. huahidziñe<br />

huaytiyee, huahitodzo.<br />

buho. tenumi, simaa (todzoyai,<br />

bulliçio o rrumor de gente. sasicaa<br />

huaa. sasicuvuihuaa.<br />

bulliçio o alboroto de gente. sasi<br />

dzoonino.<br />

builliçioso hombre sin rreposo. taiña<br />

coocoodzadzi, tay dzohuisica sasica,<br />

taisahateñoo, taynucahi. tai<br />

nucotode coto.<br />

bullirse algo. yosichi, f, cuc, yocanda.<br />

bullirse algo temblando. yoneheyondayu.<br />

con los demas.<br />

bullir los gusanos, yocanaquetetindacu.<br />

bullir la arena yocanaquete ñute,<br />

yocanacoyoñute, l. ñuhucuchi.<br />

bullir gente en el mercado. yonataca<br />

tayahui. yocuvuitniitayocuvuindatneta.<br />

burbuja de agua vide alborbola.<br />

burbujear el agua, yoquetenduta.<br />

yosidzonduta, f. cuidzo. yocana<br />

ñaha


folio 39r column 1<br />

ñahasanuu, ñahasasini, huahiñaha<br />

sadzicocoño<br />

Burad lana . idzindacui, ydzidzaa,<br />

idzindaye, idzindoco.<br />

Buburla burlando pararse peor algo<br />

dzequedze quenisiyosaha . quai<br />

quainicuvuicahui, yaayaanicaisaha,<br />

nicuvuicahui .<br />

Burlando hazer o dezir algo, dzeque<br />

dzequeyocachidi, tnuhudzeque ca<br />

yocachindi, yonducudzequendi,<br />

yocahadzequendi,<br />

Burlar a alguno no dandole lo que<br />

le deuian. yosanindahuiñahandi.<br />

yocuvuidzequendi yodzandahuiñahandi,<br />

burlar de alguno riyendose del. yosacundaañahandi.<br />

f quacu, yosini<br />

yechindi, yosinisisindi. f. qni,<br />

burlar engañando a otro, yocuvui<br />

dzequeñahandi, yodzandahuiñahandi,<br />

burlar de palabras, yochihidzequetnahandi,<br />

yocuvuidzequetnahandi.<br />

burlar de manos yodzadzequetnahandi.<br />

burlar los de otro dandose del codo.<br />

yochihindahatnahandisita. yotaandahatnahandisita,yodzacandatnahata.<br />

burlando dezir algo como en desprecio,<br />

yocachidzequeyocachisisindi.<br />

burlar de otro quitandole la silla para<br />

que cayga, yocootasiyyuñahandi.<br />

burlar de otro yendole a dar algo y esconder<br />

la mano. yodzasiyoñahadi<br />

burlado asi ser. yosiyondi.<br />

burlar de otro diziendole malicias<br />

solapadas, yocanayocoñahuaha.<br />

yuhundisitayocachiyechindisita<br />

folio 39r column 2<br />

burlon jugueton. taydzeque, taydzo<br />

caadzequeca,<br />

buscar generalmente yonducundi.<br />

buscar por todas partes. yonducu<br />

dziyondi, yonanducudziyondi,<br />

yonanducunanidi .<br />

buscar haziendo yuquisicion. yonducunanindidudzu,yonducudziyondidudzu,<br />

buscar procurando con diligencia.<br />

yodzatnaniinindi, yonducunee<br />

caacandi. yonducutnaniinindi.<br />

buscar mirando, alrededor, yodza<br />

cacanuundi, yositoneecaacandi<br />

f. coto yodzacononuundi, yotasi<br />

nuundi, yotñinonuundi,<br />

buscar de raiz la verdad. yonanducundi,<br />

dayohodasahasi,<br />

buscar y hallar asi la verdad, yosatnahandiyohosi.<br />

yosatnahandi, sayehesahasi,<br />

f. qtnaha.<br />

buscar por rastro. yonanducundi<br />

sahata, yonandunuhuquetendi<br />

sahata. yonaducundisahatañoho<br />

ichi yonaquaitnunindisahata, yonaquaicuhuandisahata,<br />

yodzanu<br />

cuvuindicuhuasahata. yodzanu<br />

tnahandicuhuasahata. todo es<br />

por metaphora.<br />

buscar en todas partes y lugares. yonacañundi,<br />

yocacucavuandi. yonducuñahandi,<br />

yocaisiyondi. yonanducuñahandi,<br />

neecaaneeisi yonducundinacañunadzucuyonducundi.<br />

yocacunditayocacucavua.<br />

buscar algo con mucha diligencia<br />

yonanducuñohocoondi. yonanducuñuhuiniyundi,<br />

yotaainindi.<br />

yodzatnaniindi. yoducuinindi<br />

yonan


folio 39v column 1<br />

yonanducudziyondi, yonanducunanindi.<br />

Buscar piojos vide espulgearse.<br />

Buscar escaruando como la gallina<br />

yoñooninondi, yonducundi.<br />

Buba dzichi, deye, deyedzichi deyendusi,<br />

quahiñuhundii. deyeyende<br />

deyesatu, (dzichi<br />

Buboso. tayeanadzichi. tay ñoho dzichi<br />

Buzano que anda debaxo del agua<br />

tay sivuinduta. taisivuidusiininduta,<br />

tay yosinoniniduta.<br />

Buzano entrar en el agua, yosivuinduta<br />

sivuindusindiduta, f. quevui,<br />

ininduta.<br />

C. A N T E A,<br />

Cabal, lo que viene justo. dehe<br />

dehedzavua. ninasino<br />

Cabal lo que viene justo, como<br />

tapadera, dzodzevuicanisaquaa<br />

cuhua, nisatnahacuhua.<br />

Cabal venir la quenta, yonutnaha,<br />

yonasinotuhua. yonasino<br />

Cabal persona, taihuahaini, taidzondehecacuvuihuaha.<br />

tay dehe sa<br />

cuvuihuahasita, taidzondehecasini<br />

Cabaña. huahisacoondaaitu, todzo<br />

teyee. huahiyondaaitu.<br />

Cabeça. dzini. dzeque<br />

Cabeça cortar, yosandandidzini, f,<br />

canda. yodzaqcavuandidzinita,<br />

Cabeça cortada, dzininisaacavua.<br />

dzininicoocavua, dzuqnitanda.<br />

Cabeça abaxo estar, inditandayendi,<br />

futuro cuindita.<br />

Cabeça abaxo estar y pies arriba, inditacaadayendi.<br />

Cabeçar otorgando, yocoonainuundi<br />

folio 39v column 2<br />

undi, yosasanuundi. yosasatnaandi.<br />

f, casa, yocoonaitnaandi.<br />

Cabecear llamando a otro, yoquidzinuundi,<br />

Cabeçear de sueño, yocoonaitnaandi,<br />

yosanai yosanditandi. f. can<br />

yoquidzidayendi. quidzidichindi<br />

Cabeçear con presunçion. yodzacuicodzinindi.<br />

yochidzonduvuanuu<br />

Cabeçear haziendo señal que otro se<br />

vaya, yosaanainuundi. f. caanay<br />

yondoyonainuundi.<br />

Cabeçear haziendo señas que otro<br />

no diga nada. yonaquanindi nuuta,<br />

yonaquani qua chindinuuta.<br />

yosani quachindinuuta. f. quani.<br />

yodzacuiconuundi.<br />

Cabeça de clauo, dzinisi, tendesi.<br />

Cabeçada dar en la pared, yosasadaa<br />

dzinindi. futuro. casa,<br />

Cabeçadas dar a otro. yosasandaa<br />

dahandi dzinita.<br />

Cabecera de mesa. dzini mesa.<br />

Cabeçera de cama, dzinisito, saquehe<br />

dzini, sacavuadzini. sayosahadzini<br />

Cabecera que ponen. en lugar de almohada.<br />

dzamayotuvui saquehedzini<br />

Cabeçon de camisa. dzuq dzono sa<br />

caandaadzuqdzono.<br />

Cabeçudo por hado. tay dzinidatni<br />

dzininama tay ñayosainino, tay<br />

yodzatuhunino , taydzonenica.<br />

tainayosaindatu (canu<br />

Cabeçudo de gran cabeça. taidzincanu<br />

Cabeçudo de cabeça larga, taydzinicani<br />

taidzinindico. taisdziniyee<br />

Cabeçudo de cabeça hancha. taidzinicono.<br />

taidzinidzanda . taidzini<br />

tnama.<br />

cabe


folio 40r column 1<br />

Cabeçera de pueblo. dziniñuu, ñuu<br />

nine, sacaatayu.<br />

Cabeça baxa colgar algo, yosata<br />

caandayendi, f. cata.<br />

Cabia caido estar. yocoocuitacaa<br />

dzini. yondayendi. f. coo. (ni.<br />

Cabellera. yooquehui dzini. quehuidzini<br />

Cabello largo. de las çienes de las<br />

muchachas, yootutnu,<br />

Cabellos. copetillo de las muhachas<br />

en la frente. yootnaa. tetnaa<br />

Cabello de la cabeça. idzidzini.<br />

Cabello rezio idzindacuiidzidzaa<br />

Cabello que dexan en el cogote. idzi<br />

dzuma. yoodzumayoondoho. os<br />

Cabellos de los papas de los yndios<br />

yootendichi. yootecondo ticondo.<br />

Cabellos los viejos que llaman, idzi<br />

tnumidzini. ydziyata, ydzihuita,<br />

Cabellos componerse la muger vide<br />

peinar,<br />

Cabellos caidos en los pechos de las<br />

mugeres por galania idzinicoocuitadicaña<br />

Cabellos dexar caer la muger tendidos.<br />

yonaquete idizdziña, yonacatandodzo.<br />

idzidziniña.<br />

Cabellos rebueltos en la cabeça estando<br />

trençados idzininacuiya<br />

Cabellos componer transados en la<br />

cabeça a modo de corona yona<br />

cuiyayoondi, yosiyandi yoo f, cuiya<br />

yondiyandiyoo<br />

Cabellos trançar la muger. yonaquiñadahaidzidziniña,<br />

yonadzucuna<br />

Cabellos rrebueltos no peinados<br />

idzitichihi. idzidzinininacana ydzidzinidzandu.<br />

idzidzinitaa idzi<br />

dzinitetaca.<br />

folio 40r column 2<br />

Cabellos partidos en la cabeça de la<br />

muger sichidziniñahadzehe.<br />

Caber en lugar. yoquahandi.<br />

Caber dzodzevuicandi.<br />

Caberme buena suerte. huahayocuvuisindi.<br />

Caber como çapatos en los pies. yoquaha,<br />

yosanahacuhuasahandi,<br />

Cabresto. yoho, yoho yondicoidzu,<br />

Cabrestero que los haze, tay yosihi<br />

yoho. taycavuayoho.<br />

Cabresto en el ganado. queteindodzonuu,<br />

quetesiniichi.<br />

Cabildo el lugar donde se juntan. huahitniño,<br />

huahinatnaytniño.<br />

Cabildo los mismos. que se juntan. taina<br />

tnaytniño tai yonatnaitnunitniño<br />

Cabildo hazer los tales. yotnaitnunitaca.<br />

yotnaitaca.<br />

Cabo o fin. sayosandehe. sayosinocavua,<br />

sadzondehe dzini, (dziya<br />

Cabo o fin de vna edad, sayosatnahadziya<br />

Cabo de cuchillo. sahasi, yutnuyehe<br />

sahasisasitneetasahayuchi, yutnu<br />

inini yuchicaa yutnuininoyucha<br />

caa, yutnuindaaquehesahasi,<br />

Cabo de cordel. nuuyoho.<br />

Cabo de candela sahaite, ite ñañu<br />

Cabra. didziyu . tecachidziyu.<br />

Cabrero, tay yondacadedziyu<br />

Cabrillas constelaçion. yuqh,<br />

Cacao, dzehua.<br />

Cacao grande, dzehua nano, dzehuandoo.<br />

(ñaña.<br />

Cacao hancho. y blanco. dzehuañaña<br />

Cacao beuida duta dzehua.<br />

Cacao tostar. yodza yatnandi, yodzacayendi,<br />

Cacao mondar, yodzacuiindi.<br />

caca


folio 40v column 1<br />

Cacarear la gallina. yosacuyondayu<br />

dzichite yondayu. yosacutnañute,<br />

yondayutnañute yondayundasate<br />

Cacarear quando quiere poner los<br />

hueuos, yondayundevuite.<br />

Caçar. yoquidzatnaandi. f. cadz. yosicanditnaa,<br />

Caça presa, queteninihita, dzahata<br />

tnaa nicahita quetenitneeta quetenicuvuidzahata.<br />

Caçador, taindudzu tayquidzatnaa<br />

ñandudzu.<br />

Caçar con rredes yosatandi yuhua.<br />

f. cata yosaqndiyuhua. f. caq.<br />

yosanindiyuhua. f. cani. yodzaquete<br />

yuhuandi. yodzaquevuiyuhuandite.<br />

Caçar con lazos, vide. armar lazos.<br />

Caçar fieras, yosatanduhutavui quete,<br />

yosatandisito, f. cata<br />

Caçar con liga. yotniñondiina, yotaandiina.<br />

yochidzondiina,<br />

Caço de hierro. cohocaa.<br />

Caçontollo. tiyacandaye, tiyacañeendaye,<br />

Caçorro, avaro, tay yocuvuidzaha<br />

ini, taindiiini, taiquacu,<br />

Cada año. eecuiyaeecuiya. tnaha<br />

cuiya. tnaha tnahacuiya, cuiya<br />

cuiya. dehetnahacuiya,<br />

Cada vez. dehetnaha, ee quevui ee<br />

quevui. eesichi, eesichi.<br />

Cada dia. devuindevui. duvuinduvui<br />

yutnaa yutnaa, eequevui eequevui,<br />

dehetnahaquevui.<br />

Cada dos dias, Vvui vvui quevui. vvui<br />

duvuiquevui,<br />

Cada mes, eeyoo. ee yoo, tnahayoo<br />

Cada vno, dzeedzeeta, dzeedzeeta<br />

Cada qual. eeñaha. eeñahata.<br />

folio 40v column 2<br />

Cada vno de dos. ee ee.<br />

Cada vno dos. vvuivvuiee eeta.<br />

Cada momento. dzonoo dzonooni<br />

dzoñohodzoñoho.<br />

Cachonda hembra de los brutos,<br />

quete yonanducudzaya quete<br />

yondesitnuni.<br />

Cachonda andar la muger. yosica<br />

quadza. yosicacoco. yosicadzana<br />

futuro caca.<br />

Cadahalso. sitoyutnu.<br />

Cadena de oro. dzeque yoho dziñuhuquaa.<br />

Cadena de hierro, yohocaa.<br />

Cadera o quadril. vide anca.<br />

Cadillos que se pegan a la rropa, yucu<br />

yehedeque yucuyehe,<br />

Caducar, ñayonahatnunicandi. yodzanainindi.<br />

yodzananinoinindi.<br />

Caer de alto. yocoocavuandi. yositandi.<br />

yositacanundi, f. cuita.<br />

Caer en alguna fosa, yodzucuninondi<br />

Caer de cansado . yosacavuandi. f.<br />

quecavua, (ta.<br />

Caer en hoyo. yositaninondi. f, cuita<br />

Caer el sol. yosinodziñedicandii. yosiñedziñendicandii<br />

f. cuiñe. yocoo<br />

dicandii<br />

Caer sobre alguna cosa, yosacasandodzondi,<br />

f. qcasa.<br />

Caerse pared. yotnani nama. yosa<br />

casa nama. yodacandahanama. yocoocasa.<br />

Caer poco a poco. o yrse cayendo.<br />

quacasanama. quaditanama. qua<br />

tnani, quandata.<br />

Caer gota a gota el agua, ynditacandeduta,<br />

f, cuindi.<br />

Caer agua sobre alguna piedra. yo<br />

coo


folio 41r column 1<br />

yocoocoyondodzondutanuuyuu,<br />

Caerse de su estado. yosacasandi, futuro<br />

qcasa.<br />

Caer tropeçando. yosiñecasandi. f,<br />

cuiñe. yosasandi. f. casa. yosaaque<br />

hesahandi . f. caaquehe. yosacuiñe<br />

casandi. f. qcuiñe.<br />

Caer fiesta. yocooquevui. yosinahuico.<br />

f. qna, ñohoquevui. f. coho.<br />

Caerse la flor del arbol, o la oja. yocooita<br />

l. huisi, yocaindaa, yocoo<br />

coyo .<br />

Caer arremetiendo con otro. yosa<br />

coondihitnahandi. f. qco.<br />

Caer en el que antes conoscia. yona<br />

quiinindi. yonatuvuiinindi yonu<br />

cuino inindi. yosaaqniinindi f. caa<br />

yosatuviinindi.<br />

Caer en lo que se dize no atinando<br />

antes. yonucuinoinindi. yonuqui<br />

ynindi. yonucuidzoinindi, yona<br />

tuvuiinindi, yosatusiinindi,<br />

Caer tierra de arriba. inditacoyo<br />

ñuhu. f. cuindita. inditasitañuhu<br />

itasita. itacoyo. dando de golpes<br />

Caer hazer la tierra. yodzacoocoyondiñuhu,<br />

Caer tierra como quiera . yocoyo<br />

ñuhu. yocoocoyoñuhu,<br />

Caer en gran peccado. yositandicavuacana.<br />

yositadzanandi. f. cuita<br />

yosatavuindodzoquachi. yocaandaainindi<br />

quachi. yosihidzanandi.<br />

yocahayotnanindi . yocaayonatucundi.<br />

Caer resbalando, yocaandi yocaaninindi,<br />

yocaandehuindi. yocaandaandi.<br />

Caerse a vna parte y a otra, yonacaye<br />

folio 41r column 2<br />

yonanduvuandi. yonunditayondenditandi,<br />

Caerseme algo de la mano, yocaicavua,<br />

yocoocavua yondaidahandi.<br />

Caerse algo dexandolo caer. yodza<br />

coocavuandi. yodzacaicavuandi,<br />

Caerse algo como cosas menudas.<br />

yosita, f, cuita.<br />

Caerse sierra o barranca. yotnani,<br />

yocaa, yocoo.<br />

Caerse muerto. dayosihinindi, daita<br />

siyosihindi . yosihiqueyendi, yonihidzananditanditaniyosihi<br />

Caerse las plumas a las aues . yocoyotnumite.<br />

Caerse la caspa. yondoyonditañeendi.<br />

tisahandi . yonduchi yondoyo<br />

dita tiyechindi. de herida<br />

Caer nieue. yocooiño.<br />

Caer granizo. yocooñeñe,<br />

Caer hielo, vide elar,<br />

Caerse y leuantarse. yosacootuvuindi.<br />

yondoyotasindahandi. yondoyocuiñendi.<br />

yosacasaninondi.<br />

Caer de improuisso y hundirse la casa,<br />

yocootnaa. yocaindita.<br />

Caer de su estima, yonoonahandi,<br />

yondaidzicondi.<br />

Caerme aquestas la pena . quando<br />

no me enmiendo yotavuindiquachi.<br />

yotnahandiquachi, yosidzondi.<br />

q. f. cuidzo,<br />

Caer paratras, yosacasanduvuandi.<br />

f. qcas. yonduvuaninondi.<br />

Caer boca arriba. idem<br />

Caer boca abaxo. yosacasandayendi.<br />

futuro, qca.<br />

Caer boca abaxo en hoyo. yosinondayende.<br />

F caer


folio 41v column 1<br />

Caer en alguna pena puesta. yosidzo<br />

cavuandi sanisaqueyy yya. yosaanduundi.<br />

yosaandisindi, f. caa.<br />

caerme en gracia alguna persona .<br />

yocuvuihuatuinindi yotuvuihuatusindisahata.<br />

cagar. yocaindi. yocaindiichi. yoquidzacuiyandi,<br />

f. cadz. yosatendi, yocoocoondiichi,<br />

yosiyondi, yosiyoichindi.<br />

cagada cosa . sanisatendaata, sanisatendodzota.<br />

cagarse. de miedo. yosatesiñandi.<br />

cagar ruta de oueja. yehuiticachi.<br />

cayado. yutnutiquaye.<br />

cayrel. sasitnaa. yuhuatna.<br />

cal. caca.<br />

cal quemar. yosamindi, caca, f. cami<br />

cal por cernir. cacadzayu, cacandaye,<br />

cacadzonee.<br />

cal cernida, cacandihi. cacayuchi,<br />

cal viua apagar, yodzandavuandi. caca<br />

calabaça yeque. (co.<br />

calabaça medio seca al sol, yequenindoco<br />

calabaça larga lisa. yequetenuu.<br />

calabaça de castilla. tiyaha.<br />

calabaça blanca y redonda. tinduyu<br />

calabaça grande amarilla. yequeñami.<br />

calabaçadas dar a otro en la pared.<br />

yosasandaandidzinita. ditanama.<br />

yodzucundaandidzinitanuunama<br />

calaboço vide carcel.<br />

calambre, sasicuatnondaha.<br />

calambre tener. yocuvuitnu dahandi<br />

sahandi.<br />

calamidad, sasinandahuiñaha, sadzandohodzanani<br />

calar vna razon vide alançarla.<br />

calar melon. yosasitnunindi, f casi.<br />

folio 41v column 2<br />

calauerna. yequedzini,<br />

calcanar, dzeye.<br />

calçar los pies. yochihindisasahandi.<br />

calçada persona. tayyehendisasahata<br />

calçar calças. yondevuinuundi calças.<br />

yonucuinondi calças,<br />

calçado con calças. taiininocalças<br />

taynindenuucalças.<br />

calçarse çaragueles. idem.<br />

calçada, ychiininocanu. ichicaandodzonino.<br />

ichiyodzonino. ychinisaacodzo.<br />

calçada hazer. yochidzonanundiichi.<br />

yosaquendodzoninondiichinanu. f.<br />

caque. yoquidzandi ichiininocanu.<br />

calçado. disa.<br />

caldera, sahacaa,<br />

caldo de qualquier potaje. dayu.<br />

calendario. tutuyehendahuiquevui.<br />

tutuyondaaquevui tutuyondaa<br />

sayehendahuiquevui. tutuyondaa<br />

quevui cuiya, ñeeñuhuduyudusa<br />

calentarse al fuego. yotnunindi. yonduvuihuidzidi.<br />

calentarse al sol. yotatandi.<br />

calentar algo con el huelgo . yodza<br />

quiyocoyuhundi, yodzacuidzindiyocoyuhundi,<br />

yotaandiyoco<br />

yuhundi,<br />

calentar las vasijas nueuas para que se<br />

fortifiquen. yodzunindi quedze.<br />

calentar algo al sol. yodzatatandi.<br />

calentar generalmente, yodzacuidzindi.<br />

yodzahuidzindi, yodza<br />

dzaandi. yondadzahuidzindi.<br />

calentar temascal. yochihindiñehe.<br />

yosamindiñehe. f. cami,<br />

calentar orno. yosamindisitno. f. cami.<br />

yodzadzaandisitno.<br />

calen


folio 42r column 1<br />

calentarse algo al fuego. yosiñindi.<br />

f, queni. yodzaandi.<br />

calentura enfermedad, dzinuhu.<br />

quahidzinuhu,<br />

calentura tener . yocuvuindiquahi<br />

dzinuhu.<br />

calentura con frio quahitotocasi.<br />

calentura grande tener. yodzaandi.<br />

yocanacanindi. yonanacanindi,<br />

yocanaquesiñeendi.<br />

calentura cotidiana. quahidzinuhu.<br />

sayehetnaha,<br />

calentura sin frio. quahiyodzaayosini,<br />

calera horno de cal, sitnocaca,<br />

caliente cosa, saini. saidzaa.<br />

caliente abahando o baheando. inindeye<br />

iniyoco.<br />

caliente con el huelgo. sanisini yoco,<br />

sanicuvuiini.<br />

caliente pueblo. ñuuini.<br />

callar, yodzaquehuindi,<br />

callado estar. yoquehuindi,<br />

callado hombre que guarda secreto,<br />

tayyuhuini. taycutuyuhu, tayñacahanaha,<br />

tayñacahaqueye. tay<br />

ñohomaaini. tayyuhundoyo, tay<br />

ñohondoyoini tayyosadzininoini,<br />

tayyuhundoyoini,<br />

callada cosa que nose divulga . sanicuvuiyuhu<br />

sanicuvuindoyo.<br />

callar hazer a otro concluyendole,<br />

yodzaquehuiñahandi. yodzataandita.<br />

yodzacoocuisindita,<br />

callar hazer a otro como quiera. yodzaquehuiñahandisita,<br />

callar encubriendo secreto. yosadzi<br />

ninoinitni. f. quadzi.<br />

calle. ychi, ychiyaya, yayacaayuq<br />

huahi, ychicaayuqhuahi.<br />

folio 42r column 2<br />

callos de la mano. tidzitnidaha.<br />

callos tener asi en las manos . yocuvuidzitnidahandi.<br />

yocuvuiyata<br />

dahandi.<br />

callos que suelen tener las yndias<br />

en los pies por estar sentadas mo<br />

liendo en metate, sanicuvitedzitni,<br />

sanicuvuitenuusahaña.<br />

calma en la mar, saninoocavuadzadzinduta,<br />

sacaadzadzidutañuhu,<br />

calma del sol, sasasacani, sacoocani,<br />

sacootinehe, saindiichichi, indiisatu.<br />

quesicadzi yocoo . canichihi.<br />

canisatuyocoo,<br />

calmado de sol. taynichidzocani, tay<br />

nitaacani, taynitniñocani.<br />

calmarse como cauallo. decansancio<br />

yosihyavuindi, f. cuvui, yosihitatundi.<br />

(saquesi.<br />

calor generalmente. saini, sacani. saquesi<br />

calor natural, neñeiniñayevui, ini<br />

huatu, inihuita, inidzevuindi,<br />

calor tener generalmente. yocuvui inindi<br />

calor del sol. caniquesi (inindi.<br />

calor hazer. yyoni,<br />

calor grande tener, yocuvuichichi<br />

ñeendi. yocuvuiquedzeñeendi. yosinocatnindi,<br />

yosinocatniñeedi,<br />

yocanacatneñeendi,<br />

calosfrios tener. yondaandodzo satandi,<br />

quahiquaayehendi, yonandequendi,<br />

caluminiar a alguno, yonducuyetendisita,<br />

yotaaquachindi. yocahayetendi,<br />

yocahatnuhuyuhundisita,<br />

yocahayeteyuhundisita,<br />

caluniado ser, yotavuiquachindi, yotavuiyetendi,<br />

calua dziniyanda, dzinindee,<br />

F 2 caluo


folio 42v column 1<br />

Caluo hazerse. yocuvuiyanda, dzinuni.<br />

nicoyoidzi.<br />

Caluo asi, taydziniyanda taydzinindee<br />

Calua entradas de las sienes. dzini<br />

quasaaninitnaa. yandatnaatasi,<br />

Caluo hazerse desta manera, yocuvuitnaatasindi.yocuvuitnaayandandi.<br />

Cama la ropa. dzoosacavuandi. dzoo<br />

sacavuandisi.<br />

Cama la madera, sitosacavua. yutnu<br />

sito.<br />

Camaleon, tiyahuanoño,<br />

Camara vide aposento,<br />

Camarero, tayyonahatnuni saquidziyya.<br />

Camara hazer. vide cagar.<br />

Camaras enfermedad, sasiconuu<br />

chisi. sasicaachisi sacoochisi.<br />

Camaras tener. yocoochisindi . yocaachisindi,<br />

yosiconuuchisi f. cuico<br />

Camaras de sangre. quahidzasineñe.<br />

sacooneñe.<br />

Camaras de sangre tener. yocooneñechisindi.<br />

yosiyondineñe. f. coo.<br />

yocuvindiquahidzasineñe.<br />

Camaron, ticanduta.<br />

Camaron grande. ticandoco.<br />

Camaron pequeñuelo. tiyuqnduta.<br />

Cambiar vide trocar.<br />

Cambio acto, sasidzama sasinadzama.<br />

Cambio el lugar. huahisidzama.<br />

Camellon . ticooñuhu.<br />

Camellon de piedra. cooyuhua.<br />

Camellon hazer, yoquidzandi. ticoo<br />

ñuhu. f. cadza. yosanindi, ticooñuhu,<br />

f, cani. yodzacaanditicooñuhu<br />

Caminar, yosicandi, f. caca,<br />

Caminante taysicaichi. taysasica<br />

folio 42v column 2<br />

nuuichi.<br />

Caminar a pie, yosicasahandi. f, caca,<br />

Camino hazer, yosanindiichi. f. cani<br />

yotehuindiichi yosaqndiichi f, caq<br />

Camino vide calle.<br />

Camino ancho, ichicahi. ychiyondecasica.<br />

Camino angosto. ichicuiñe. ychituu<br />

Camino Real. ychi yayacahi<br />

Camino que va por medio de heredades.<br />

ichiininoitu.<br />

Camino que va alguna casa. ychiyondevuihuahi.<br />

ychiyosahahuaui,<br />

Camino aspero y pedregoso. ichitadzi.<br />

ichicana ichineni ichitate, ychiquañe.<br />

Camino llano. ychindaa. ichihuaha<br />

ichiyodzo.<br />

Camino de ormigas. sichitiyoco.<br />

Camino de sanctiago. sichiñuu.<br />

Camino torcido. ychiyoiscotnanu,<br />

Caminar a cauallo. yodzondisata<br />

idzu. f. codzoyondidzoñahaidzu<br />

Caminar con peligro o temor. yosicayyondi,<br />

yosica ñahondi . sayuhuindi.<br />

sasicandi<br />

Caminar rodeando. yosacuicondi,<br />

f. qcuico. saquaandi yosicondi yosicatnanindi.<br />

yosicatadzindi. f. caca.<br />

estos dos postreros denotan a mal fin<br />

Caminar a las ancas del cauallo. yodzondicahacauallo.<br />

Camisa. dzono.<br />

Camissa que vsan las yndias que llaman<br />

huipil. dzico.<br />

Camisa de maçorca de maiz . tesiqui,<br />

dedzi, ñamasiqui doco ñama,<br />

Camissa por costumbre tener la muger.<br />

yocuvuineñeña yondesitnu<br />

niña


folio 43r column 1<br />

tnuniña, yonacahiyooña, yosateneñeña,<br />

yocoyoneñeña .<br />

Campana. caayocanda.<br />

Campanario. sainditacaa, sayodza<br />

candatacaa.<br />

Campanero que las haze, taytevui<br />

caacampana, tayhuisi.<br />

Campanero que las tañe. tayyodzacandacaa,<br />

taytaacaa.<br />

Campanilla de la garganta. datu.<br />

Campanilla de çarcillo. o joya, tende<br />

sainditadzeque dadzi dzeque<br />

inditatende, dzequeinditandadzi.<br />

Campesina cosa. sayyo yucu.<br />

Campesino hombre. tayyucu, taiñuuyucu.<br />

Campo tierra llana. yodzo, yodzosica,<br />

yodzoyyo.<br />

Campo donde pascen las bestias. yucucaaita,<br />

itacuhu, ñuhucuhu, ñuhu<br />

caandusi.<br />

Can de madera. yutnu noho toto, yutnucahu,<br />

huahi . yutnunohohuahi<br />

Canal, o caño. chita.<br />

Canal de madera para traer agua.<br />

yutnusichinduta, yutnuyosadodzoduta,<br />

yutnuyosahaduta, chitayutnu<br />

yosahaduta.<br />

Canas de la cabeça. huidzidzini, huidzindaa,<br />

idzindaa.<br />

Canas tener. yocañahuidzi dzinindi.<br />

Cano hombre. taidzinihuidzi, taidzinindaa,<br />

taiquetendaa tainiquetehuidzi.<br />

Canas de la barba idem.<br />

Canasta. tesite, tesiyo.<br />

Canasto grande de canas. tesitesaha.<br />

Canasto otro grande de otate. yecatnunee.<br />

folio 43r column 2<br />

Cancelar scriptura . yodzacuitandidudzu.<br />

Cancer. quañuhu tnoo.<br />

Cancion o canto. yaa.<br />

Cancionero. tutuyondaayaa.<br />

Candado. caayondiyu, caayondadzi.<br />

Candela de cera. yteñuma.<br />

Candela de sebo itedzaha.<br />

Candelas tener en las manos. yonaindi<br />

ite, f. cona, yotneendi ite, yninondahandi<br />

ite, f. cuinino, yonucuiñenino<br />

itedahandi.<br />

Candelaria, fiesta de nuestra Señora.<br />

quevuiyocuvui yyite ñuma.<br />

Candela poner a otro en la mano<br />

yosanundi dahata ite, f. canu, yosanininondi<br />

ite dahata f. cani.<br />

Candelero que haze candelas. tay<br />

yoquidzahuaha ite.<br />

Candelero que las vende. taidzicoite.<br />

Candelero cirial. yntnu. l. caa tnooite<br />

ñuma yutnu cuindodzo<br />

ite ñuma, yutnu sacuindodzoite.<br />

Candelero en que se pone la candela.<br />

caacuiñendodzoite, sacotnooñuhu,<br />

sacocatniñuhu, detnoo.<br />

Candil. sacotnoo ñuhu, caa catnoo<br />

ñuhu.<br />

Canela. yaha yaqua, yahahuidzi.<br />

Canglion. tindoho nano, sacaitanduta,<br />

sadzananataduta.<br />

Cangrejo. tiyoodziñe.<br />

Cañada. duhua sica duhua indaa.<br />

Canonizar sanctos. yochihitnahandi<br />

sanctos, yochihindico tnahandi<br />

sanctos.<br />

Canonizado ser assi. taynicuvuitnaha<br />

sanctos, taynisaquehetnaha sihi<br />

sanctos, taynisaquehendico tnaha<br />

F 3 ha


folio 43v column 1<br />

ha sihi sanctos.<br />

cansarse. yocuvuitatundi, yosihitatundi,<br />

f. cuvui, yodehuitatusindi.<br />

cansar a otro . yosanitatuñahandi,<br />

f. cani, yoquidzatatuñahandi, yodzanihitatuñahandi,yodzandehuitatuñahandi.<br />

cansarse de hablar. yocuvuitatuyuhundi,<br />

yondehuitatuyuhundi, yosinitatu<br />

yuhundi, f. cuvui.<br />

cansarse de mirar. yondehuitatunuundi,<br />

yocuvuidzusanuundi, yondehuinuundi.<br />

cansarse el lado o el pie por estar sobre<br />

el. yosihitatundi, f. cuvui.<br />

cantar. yositandi, f. catandi.<br />

cantar las aues. yocanate.<br />

cantar baxo. yositandadzendi, yositandatendi.<br />

cantar mas baxo. huihinino, huihidatne<br />

yositandi.<br />

cantar tiple. yositacuiñendi, yositandandindi.<br />

cantar alto. saayositandi.<br />

cantar mas alto . huii saayositandi,<br />

yosaanaindi dudzuyaa, f. caanay.<br />

cantar suauemente. yositahuayu, yositahuii<br />

yositahuita, yositahuahandi<br />

cantar cantares en menosprecio. yositandaa<br />

ñahandi, yocachiyechi<br />

yocachiquadzu, yochdzoyaañahandi.<br />

cantar en alabança de otro. yochidzoyaañahandi,<br />

yocachihuahandi,<br />

yochidzoyaandita tnuhuhuaha.<br />

cantar el gallo. yocana tiñoo.<br />

cantar el buho, yodayute, yocahate<br />

cantaro. yoonduta.<br />

cantarera donde ponen los cantaros.<br />

folio 43v column 2<br />

saiñeyoo, f. cuiñe, siñayoonduta.<br />

cantera de donde sacan piedra. sayo<br />

tahuitaayuu, sayosatatayuu.<br />

cantero el oficial. taihuisiyuu, taysasiyuu.<br />

canto leuantar o cancion. yotavuandi<br />

yaa, yocanacatadzinandi yaa,<br />

yocanacachindi yaa.<br />

canto entonar dando las bozes a cada<br />

vno de los, que cantan, yocana<br />

naindidudzuyaa.<br />

canto componer sobre lo acontecido.<br />

yochidzo yaandi yosaqndi<br />

yaa. f. caq.<br />

canto llano. yaandaa, yaaquahandaa.<br />

canto de organo. yaaqmi.<br />

canto piedra. yuu.<br />

canto de canto o piedra. siqui.<br />

canton de esquina, yuusiqui huahi.<br />

cantor maestro. ñandaa, taindaa, taisita<br />

caña hueca. yoo tnuyoo, tnuyooiyu<br />

caña maciça otate. tnuñee<br />

caña en su lugar.<br />

caña de comer. doo. (hu<br />

caña sin maçorca. doo cusa, doo tuhu<br />

caña de mayz elada. dootnami.<br />

caña de mayz seca. ñama.<br />

cañamaço. dzamádaa, dzamaticandu,<br />

dzamacoco.<br />

caña de poquiete. dzanuyoo, yooino,<br />

yoodzano.<br />

caña negra, vide junco.<br />

caña dulce. doohuidzi.<br />

cañaueral. saisiyoo, saisitnuyoo.<br />

canilla del braço. yequedzuchi yotnahadzichindaha.<br />

canilla de pierna. idem.<br />

cañon para escreuir. yequetaatutu.<br />

caño de agua. sichinduta.<br />

cañu-


folio 44r column 1<br />

cañuto de caña. huau.<br />

caño de fuente. tnuquu, sacainduta<br />

cañutillo, vide junquillo.<br />

capaçete de hierro. caasacohodzini<br />

cohodzini.<br />

capa. idem.<br />

capa de agua, de ojas de palmas.<br />

dzoocaha, dzooticu,<br />

capar a alguno. yodzacaindiyuuta.<br />

capado. tay nicaiyuu.<br />

capado inhabil para engendrar. tai<br />

ñama, v impotente.<br />

capar carneros, o chibatos. yodzandaininindi<br />

yuute.<br />

caparrosa. ñuhuayo ñuhu uhua.<br />

capaz. tay yosatnahasi.<br />

capilla de yglesia. inihuahiñuhumaa<br />

capilla de capa. sainditadodzo dzuque<br />

dzoo capa.<br />

capitan. taindodzo nuutnañu, tay<br />

sacuvui nuu tnañu tay sacuvuidziniyecu,<br />

dzutuyecu, taisandaca<br />

yecu, tay yodzacaiyecu.<br />

capitanear. yocanayosisatnañuyecundi,<br />

yodacandiyecu.<br />

capitan de gente de paz. taidzini, tai<br />

yonahatniño, taycahatniño, tay<br />

yondacañaha, taindodzonuu tay<br />

saquiñahi.<br />

capitel de coluna . yuudzinindaca,<br />

yuucoocodzondaca.<br />

capitulo de libro. dudzu yocachitnuni,<br />

dudzuyochihitnuni dudzu<br />

satandanino, sacachitnuni, sacuvuidzeendudzu.<br />

capitulo lugar de consejo. huahi sa<br />

yonatnaitnuni, huahi yosiyotnunitniño.<br />

capon. tiñoo nicay yuu.<br />

folio 44r column 2<br />

capon que se da en la cabeça. tindan<br />

di, sayosicosiquidzini. sataasiquidzini,<br />

sataatendandi dzini.<br />

capullo de seda. ñama.<br />

capullo del miembro del hombre.<br />

ñeedzini inidzoho.<br />

capullo de algodon. cachiticaha.<br />

capullo de gusano que cria en los arboles.<br />

ñama, teñama.<br />

cara. nuu.<br />

cara con dos hazes. tay vvui ini, vvui<br />

yuhu, dzocahandaanicata, taydzo<br />

caandodzonica yocaha, tay vvi<br />

datu, tay vvuiyuhu, tai vvuidzaa<br />

tai vvuiyoo, tai cahavvui.<br />

cara alegre del que esta regozijado,<br />

taisitodzee, taisito huii.<br />

cara a cara dezir algo. yocachi ñoho<br />

nuundisita yocachicuitendi,<br />

yosasadahandi, f, casa este es hablar<br />

dando de manos.<br />

cara sin verguença . tay nuudzana<br />

tay nuundee, tai ñohonuu ñaña<br />

tay sanai nuu ina, tai nuu dzacata,<br />

tai nuu naha, nuundeye.<br />

cara hoyosa. tai nuutiquedze, tai nuu<br />

tequeque tai nuu ñuñu, tai nuucoto<br />

tai nuundeye.<br />

cara arrugada. tai nidzii nuu, taynuudzii,<br />

tai nuutadzi tai nuucondo<br />

cara enjuta seca. nuundahua, nuu<br />

yeque, nuutuchi.<br />

cara cosa en precio. samani sasicayondaa,<br />

sicacatasi, sicayahuisi,<br />

caracol. yee.<br />

caracol de escalera. huahiyee. diyo<br />

yosiconuu, diyo huahiyee<br />

carbon. ñuñuhu.<br />

carcax de saetas. itneduvua.<br />

F 4 sai


folio 44v column 1<br />

saininonduvua<br />

Carcaxadas dar de rrisa yosacundasandi,<br />

f. quacu. yosacundavuandi.<br />

yosacusacundi. yosacucuinendi.<br />

Carcaua. yavuinisa tatañuhu, ñuhu<br />

nisatatayavui.<br />

carcoma de madera el gusano, teyocoyutnu<br />

tequedzeyutnu. tecoco<br />

yutnu.<br />

Carcoma los poluos, yuchiyutnu.<br />

Carcomida madera. yutnunisivuiticoo<br />

yutnunicuvuitequedze yutnunisasiticoco.<br />

Carcel. huahicaa, huahiyutnu huahinaa,<br />

huisi, huahidzoco, huahicasi,<br />

yacañaha, huahindahui.<br />

Carcelero. tayyondaahuahicaa<br />

Cardo. duvuaiño<br />

Cardar o carmenar lana. yocanandiidzi,<br />

Cardas. caacanaidzi.<br />

Cardenal de golpe. sanisinotnani, sa<br />

nisacohoneñetnani, sanisinocavuatecuiño,<br />

sanicanandusa.<br />

Cardenales tener asi, yosinotnanindi,<br />

yosinondaandi, yocuvuitnani<br />

ñeendi, yotnaniñeendi, yosinocavuacuinoñeendi,<br />

yocanadusa,<br />

Cardenales hazer a otro, yodzasino<br />

tnanindi . yodzasinondaandi, yodzasinocavuatecuiñoñahandi,yodzacanandusandi.<br />

Cardenales tener con hinchazon de<br />

açotes. yocaacuitandusañeendi,<br />

yotnani, yochituñeendi. yocanandusañeendi,<br />

yocanatecuiño<br />

ñeendi, yochituneñetnaniñeendi .<br />

Cardenales hazer aotro con açote.<br />

yodzacanacuitadusañeeñahandi,<br />

folio 44v column 2<br />

yodzatnanichituñeeñahandi. yodzacanandusañeeñahandi,<br />

Cardeno o carne lastimada, ticuiño<br />

sanitnani,<br />

Cardeno. sandaa,<br />

Cardenillo. ñuhundaa.<br />

Cardon con que cardan. docoduvua<br />

iño.<br />

Carearse para aueriguar algo. yona<br />

cuhuadudzutnahandi. yonacusi<br />

dudzutnahandi. yonacuhuayuhu<br />

tnahandi,<br />

Carecer de lo necessario o estar pobre.<br />

yocuvuindahuindi. yyocai<br />

yyondahui yyondi. yosihindahuindi.<br />

yyocanundahuiyyondi .<br />

Careza. sayocuvuimanisamani, sa<br />

yondaasica, saysindaasica,<br />

Carestia auer de mantenimientos.<br />

yocuvuitnamandahui. yocuvuindahui,<br />

yocuvuitnama yondiiyosañuñuuyosinoñumi<br />

quesiñuu. yondii<br />

yosayañuu. es auer gran sequedad.<br />

Carestia auer de lo necessario, sasi<br />

cuvuimani yocuvuitesi<br />

Cargarse. yosidzondidzidzo. f. cuidzo<br />

yosaaquehendidzidzo, f. caa.<br />

Cargado estar. yondidzondidzidzo<br />

Carga. dzidzo.<br />

Cargarse hecharse sobre alguno yosatavuindodzoñahandi.yosandadzindodzoñaha,<br />

yosacoondihi<br />

ñahandi<br />

Cargar arcabuz. yotniñondi ñuhu<br />

candi, yotniñondiñuhutnusiicaa,<br />

yodzacaindinuhu.<br />

cargado arcabuz . tnusiicaanisacoho<br />

ñuhusiicaa, tnusiicaasanohoñuhu<br />

siicaa


folio 45r column 1<br />

siicaa, l. ñuhucande.<br />

Cargo tener de algo. yonañuyondadzindi<br />

yotneeyodadzidi. nohosiñandi.<br />

nohosahatniño.<br />

Cargarme algo al cuello o a los ombros,<br />

yochidzodzocondi, yosaquendodzondi<br />

dzuqndi . f. caq. yosaa<br />

chihindi dzuqndi.<br />

Cargado estar asi, yodzodzocondi.<br />

f. codzo. caandodzo.<br />

Cargo de consciencia tener. yona<br />

cuidzoyonatavuindi. yonuquehe<br />

dzeque. yonuquehetnahandi, yondaayondacuyecaquachindi,yonucohoyuhunuundi.<br />

Cariaguileño. tayiñendaa, iñehuii,<br />

nicacunuu.<br />

Cariredondo. tainuuticuta.<br />

Cari triste, tay nuucoyo,<br />

Caridad vide amor,<br />

Carlear vide aceçar.<br />

Carmenar vide cardar.<br />

Carmesi. saquahaquahaneñeneñe.<br />

Carnal tiempo de carne. quevuiyosasicoño,<br />

yosasi quete.<br />

Carnal hombre vicioso. tayquadza,<br />

taydzoeenisacuvui sicoñota yotadziinita,<br />

taisanducuquachicaa<br />

ñuuñayevui . tayyosinihuatusandiisaquene,<br />

Carne. coño.<br />

Carnero, ticachi.<br />

Carnero huesa de muertos. huahiyequendeye,<br />

sayonacusitandeye. l.<br />

yequedeye.<br />

Carne cozida, coñonichiyo.<br />

Carne cruda, coñoyehe.<br />

Carne cozida sin sal. coñocate.<br />

Carnestollendas. vide antruejo.<br />

folio 45r column 2<br />

carnicero que la vende . taydzicocoño<br />

Carneceria. sayodzicotacono, huahiyocuvuiyahuicoño.<br />

carneceria matança. sasihicahita, sa<br />

sicuvuicahita.<br />

carnudo hombre de muchas carnes<br />

tayyondaacoño, taycanu taysandidzocoño.<br />

tayyodzaquanucoño<br />

taycaacanutayyocahacoño, tay<br />

cahatahuataicahacodzo. este postrero<br />

es de grandes nalgas.<br />

carpintero. tayhuisiyutnu, tayyosasiyutnu.<br />

carraspera tener. yosatuyocahudzu -<br />

quedi. yonatnahadzuquedi.<br />

carpintear. yosasindiyutnu, f. cuifi,<br />

carrasco arbol. diinuhu. tnudiinuhu.<br />

carruscal saisiyutnundii . yucuisiyutnundii.<br />

carrera donde corren. sasinosaa<br />

carrera de cauallo . sasidzaconota<br />

cauallo.<br />

carreta. cata.<br />

carreta la rueda, yutnucata l. cuta,<br />

carretero que la guia. taysandacayutnucata,<br />

taydzacaayutnucata.<br />

carrillo o polea. cata dzacaayuu.<br />

carrillo de la cara. dzitne<br />

carrilludo hombre. de grandes carrillos.<br />

taynacuvuiquededzetne,<br />

taydzetnequende tay canudzetne<br />

carrizo, yooquachi . yooniñe.<br />

carrizal. saisiyooquachi,<br />

carro. vide carreta.<br />

carta tutucarta.<br />

cartero. tayyosanaitutu, f. cana,<br />

cartabon. yutnusiqui,<br />

cartapacio. tutuyondecu,<br />

casa. huahi,<br />

casa


folio 45v column 1<br />

Casa de paja vide buhiyo.<br />

Casa de muchas bueltas. huahinisicotnanu,<br />

huahinisiconuu, huahi<br />

nisicocoho. huahinisiconini.<br />

Casa que no se mora. huahiyyu, hua<br />

hiyooyyo. huahiyooyehe.<br />

Casa bazia desechada. huahinaa.<br />

Casa de Dios. vide yglesia.<br />

Casa de diablos. huahiyuqdiablos.<br />

Casa de açotea. huahinehe.<br />

Casar donde auia casas. chiyosanisiyohuahi,<br />

sanicaahuahi,<br />

Casa vieja, huahituhu, huahitnani,<br />

huahiyata,<br />

Casa mudar. vide mudar.<br />

Cassarse. yotnahandahandi, yocoo<br />

cooñahadzehe. l. yee, yocuvuitayu,<br />

yonihiyee, yonihiñahadzehe,<br />

yocuvuinduvui.<br />

Cassarse el señor. yotnahandahaya,<br />

yocuvuihuicoyya.<br />

Casamentero, tayyosinonoo, taysa<br />

sicandahui, tayyosaqndahui, tay<br />

ñohosahandahui.<br />

Cassado hombre. tayyyoñahadzehe,<br />

Cassada muger. ñahayyoyee.<br />

Cassmentero mio. tayñohosahandahuisindi.<br />

Cassar la hija. yocuvuicadzandita,<br />

yocuvuidzayacadzandita.<br />

Cassar el hijo. yocuvuisanundiña. yocuvuidzayasanundiña.<br />

Cassarse. clandestinamente, yotnahandahayuhundi,dzoyuhuniyotnahandahandi.<br />

Cassar el sacerdote a los desposados<br />

yodzatnahandahañahandisita.<br />

Cassadero. sacuvuitnahandaha, sacuvuicooyee,<br />

. l. cooñahadzehe.<br />

folio 45v column 2<br />

Caxcaxo piedra menuda. yunnindoyondaa,<br />

yuunicaindaa, yuunitahuindaa.<br />

Caxcaxo otro del agua. ñutecuchi,<br />

cuchinaña,<br />

Caxcal asi. saisicuchinaña.<br />

Casi vide supra.<br />

Casicasi o por poco. dacuvuidacuvi,<br />

dzodzuhua, ñuhunica, dzohuitnica,<br />

sacuvuisacuvui, dzodzuhuani<br />

dzohuitni dzohuiini, dzonoo<br />

ñuhunoohuani,<br />

Casiasicomo, dzuchidzuhua, huihi<br />

dzuhuadzachi, dzavua.<br />

Caso vi. acaecimiento, l. acontecer.<br />

Caso no hazer de alguna cosa como<br />

de injuria. ñayocoocotondi, ñayocahatnunindi.<br />

ñayocahahuitindi,<br />

ñayodzanoondi,<br />

Caso desastrado. iyondahuinicuvui.<br />

Caso hazer de alguno. yocoocotondita.<br />

yocahatnunidita cunceteris<br />

Caspa de la cabeça, tisahadzini.<br />

Casposo el que tiene caspa. taydzini<br />

tisaha. tay dziniyaque, taydziniyaa<br />

Caspa limpiaa . yodzacoocoyondi,<br />

yonacuhuandi. yonañahindi, tisahadzinindi.<br />

Casta linaje. tnuhu, yaatnuhu, sayehendico<br />

tnuhu, sichiyuq.<br />

Castamente biuir V. biuir<br />

Sanctamente<br />

Casta muger. ñahayosaidzoho, yosaiii<br />

yosahaini,<br />

Castañetas dar, yodzacandenditetayutecuyu.<br />

Castañetas dar a otro haziendo burla<br />

del. yodzacandeninindiyuhuta<br />

yosahatnahandititayutecuyundi,<br />

Castiça que mucho pare, ñahayosina<br />

casti-


folio 46r column 1<br />

castigar de obra. yodzandohoñahan -<br />

di, yodzananiñahandi, yocaniñahandi,<br />

yodzatacuñahandi.<br />

castigar crudamente sin piedad ñadzuchi<br />

ñadzaña yocanindita, yocanidzaandita,<br />

yocanivhuindita<br />

castigar braua y cruelmente. ñayosico<br />

quaidahandi, yocanidzii ñahandi,<br />

yocaninihindi, yocaninama.<br />

castigar por metaphora, yocahindiducuyaha<br />

ducusatu tniinducu<br />

sahasiqui, yondoyoyucuyaha<br />

yondoyoyucusatu sahasiqui, yotaañahandi<br />

yosahañahandi.<br />

castigar justamente y con razon.<br />

yyotnuni yyosaha yyotnunisaha<br />

mihi saha mihi quachi yodzandohoñahandi.<br />

castigar a otro con mucho enojo.<br />

yosatuyocahuinindi, yodzandohondita,<br />

yocayuinindi yocanindita.<br />

castilla. idem . l. ñuusatanduta, siyonduta<br />

castrar vide capar.<br />

castrar colmenas. yodzacaindidudziñuñu.<br />

cataratas tener en los ojos. yoquesi<br />

ñee nuundi.<br />

catedra o pulpito . yutnu cuininotay<br />

yodzaquahañaha.<br />

catedratico. taindichi yodzaquaha<br />

dichiñaha.<br />

catorze, vide en la quenta.<br />

caudal. yahuicata, sahayahuita, saninihindaata,<br />

sanicaindaa.<br />

caudillo, vide capitan.<br />

caudal tener. yyosasimayndi, yyo<br />

yahuicatasindi, yonihi inindi.<br />

causa y el por que se haze. sahaycasaha<br />

causa occasion dar de algun mal.<br />

folio 46r column 2<br />

yotasisahandi, yochihisahandi, duhu<br />

nisacuinota sanene cana.<br />

causa ser de la sanidad de otro. yodzacoocuisindi<br />

sayocuhuita.<br />

causa ser de la enfermedad de alguno.<br />

duhuniquidza yotnahaquahi<br />

causa pedir. yosicandi ñanasaha.<br />

causa dare de lo que se haze.<br />

yotasisahandi<br />

cautelosamente, tnuhu tuhuaini, tnuhucasi<br />

ini.<br />

cautelosamente en mal. tnuhu huisi<br />

ini, tnuhu ñenaini, tnuhudzandahuiñaha<br />

.<br />

cauteloso y auisado ser. yotuhuainindi,<br />

yocasi inindi, dichi inindi.<br />

cautela prudente satuhua.<br />

cautela maliciosa. sasinihuisiñaha,<br />

sañena ini.<br />

cautiuo. tai ninihita, taynicuvuidzaha,<br />

tay nicoo yucu cavua, tay nicuvuinduq.<br />

cautiuar en guerra. yonihiñahandi<br />

yonihidzahandita, yocahidzahandi,<br />

yotneedzahandita.<br />

cautiuos sacrificados ante los ydolos<br />

. dzini, dziniñaha dzini yecu<br />

nicuvuita.<br />

cautiuar. l. captiuar el entendimiento<br />

a la fee, yosaindatundi. f. quaind.<br />

yosaquehecutu inindi sahatniño<br />

sinindisa, nisatneecutuinindi<br />

tniño sinindisa, nitnee nisicoinindi<br />

cauada tierra. ñuhu nisitu.<br />

cauador. taysitu.<br />

cauar labrando yositundi, f, cutu.<br />

cauar tierra. yosatandi yavui, f. cata,<br />

yosataninondi<br />

cauar el agua la piedra. yosataninonduta<br />

nuuyuu,<br />

cauar


folio 46v column 1<br />

Cauar la tierra, escaruandola con<br />

el pie, yosihindodzosahandi nuu<br />

ñuhu , f. quhu.<br />

Caualgar a cauallo. yosaacodzondi<br />

f. caadodzo.<br />

Cauallero. taytoho.<br />

Caualleriza o establo . huahi idzu,<br />

huahi iñe idzu.<br />

Cauallerizo. taiyondacaidzu, tay yondaaidzu.<br />

Cauallo. idzu.<br />

Cauallete de pared. namaninatuvuindodzo,<br />

namani sandehe ticoo,<br />

namayosandehe cuiñe, doho ninatuvuindodzo.<br />

Cauallete de xacal . tecaninundodzo,<br />

tecaninatnaha dziniteyahua.<br />

Cauallete hazer. yonatuvuindodzondi<br />

nama, yonadzahuindodzondi,<br />

yodzaquendehecuiñendi nama.<br />

Cauallillo entre surcos . ticoo ñuhu,<br />

ticoo.<br />

Cauallillo tal hazer. yonacanindi<br />

ticoo ñuhu.<br />

Cauerna yavuicana, dzahua saindii<br />

yavui dzahua cavua, yavuineni.<br />

Caxon vide. arca.<br />

Caxa de escriuanias sasacuino yequetaatutu,<br />

saininoyequetaatutu,<br />

caxa de cuchilios. sasicuinoyuchicaa<br />

Caxa o petaca de cañas. satnuyoo.<br />

Caxo de caxa. satnu ñohotnahainisi.<br />

Caxcajo, vide cascajo.<br />

Caxcar algo. yotahuindi.<br />

Caxcara de huebo, o fructa. dzoo.<br />

Caxcauel. chinducaa.<br />

Caxcauel de arbol . chinduyutnu,<br />

teneñe.<br />

Caxcauel de plata. tendedziñuhu.<br />

folio 46v column 2<br />

Caxcauel de culebra. dziyocoo.<br />

Caxco de cabeça. yequedzini.<br />

Caxco de hierro . caasacohodzini,<br />

caayadzi ñohotnaha, sombrero,<br />

caasacuinodzini.<br />

Caxco de vasija. techiyo.<br />

Caxco de xicara. titáya.<br />

Caxquillo de saeta. caasacuiñendozoduvua,<br />

caasacodzonuunduvua,<br />

caaindodzonuunduvua.<br />

Caxcos de cauallo. tniiidzu.<br />

C. A N T E L.<br />

Clamar dar vozes. yocanandi,<br />

yocanasaandi.<br />

Clamor alarido de guerra. sasicanayecu.<br />

sasicanatnaayecu.<br />

Clara de huebo . dutandevui cuisi,<br />

dutahuisidevui.<br />

clara cosa no turbia. sadoo, yaa, cuii<br />

clara cosa trasparente. sayondiinini,sayotasanini,<br />

sayotuvuinini, sayoyahinini,<br />

sayocuisinini.<br />

claramete parecer de lexos. sicayotuvui,<br />

yotuvuindaa yotuvuiyaa.<br />

claridad tener el aposento. yñendaahuahi.<br />

claramente por publicamente. yotuvuicanda,<br />

yotuvuindisi.<br />

claridad luz. sayotnoo, sayoyahi, sayondii.<br />

clara cosa de entender. satacucasi,<br />

satacuhuaha satacucuite, satacu<br />

daa, sacuvuitacusita.<br />

clarificar algo. yoquidzavuiindi, yoquidzandoondi,<br />

yoquidzayaadi,<br />

yoquidzaqueyendi. f cadza.<br />

Clarificarse asi. yonduvuindoo,<br />

yon-


folio 47r column 1<br />

yonduvuihuii, yonduvui yaa, yonduvuiqueye.<br />

Clara voz del que canta. saandadzi<br />

saandudzundi.<br />

Claro sonido. saandadzisaandudzu<br />

si. saadzii. saandasa. saandanda saa<br />

yocanda. sayocasa.<br />

Claro estar algun negocio. yotuvuindaa.<br />

yotuvuicasi.<br />

Claro en fama, tayyeheñuhu. tayyehedzico<br />

tay yehendudzu taiinditadzico.<br />

taitacuninoyyota.<br />

Clauar algo. yodzacainiduyucaa.<br />

yosasinondiduyucaa, f. casi.<br />

Clauar clauo en la pared. yochihindi<br />

Clauo. duyucaa. (duyucaa.<br />

Clauo de especias. yahanduyu,<br />

Clauellina. yten duyucaa,<br />

Clemencia tener V. apiadarse.<br />

Clemente. tay yocuvuindahuiini.<br />

taindahuiini.<br />

Clerigo. dzutu clerigo,<br />

Cloquear la gallina de castilla yondayuyequete.<br />

yosacunañate, f. quacu,<br />

yosacuquahite yosacudzichite<br />

Clueca gallina, teñoo yondayuyeq<br />

tiñooyosacunaña,<br />

Clueca gallina questa sobre los huebos,<br />

tinooyodzondevui. tiñoocadzondevui.<br />

teñoo caandadzidevui.<br />

teñoocaandodzotaca teñoo<br />

ninucavuasi ñ<br />

C. A N T E, O<br />

Coa o pala para cauar. yata.<br />

Coa otra grande en que ahirman<br />

para cauar yata sañu yata<br />

dzehe.<br />

folio 47r column 2<br />

Coa otra para sembrar yatatasitata<br />

yatadasi. yatasaquetata<br />

Coa de hierro. yatacaa (hui<br />

Cobarde persona tayyyo. taysayuhui<br />

cobarde ser yyondi. yoyuhuindi.<br />

cobdiciar algo generalmente. yondiyoinindi.<br />

yocatniinidi. yosatendi.<br />

f. quate. yodzandiyoinindi,<br />

yosicondaayosiconduundi. f. cuico.<br />

yosihindaandi. f, cuvui<br />

Cobdiciar persona. yodzandiyoini<br />

ñahandi. yocatneinindi.<br />

Cobdiciar honrra. yondiyoinindiqueheñuhundi<br />

quehedzicondi. quehendudzucoondi<br />

siñacohondi. &vi.<br />

ambicion.<br />

Cobdiciar ser mas auentajado que<br />

otro. yondiyoinindisacuvuihuihica.<br />

cuvuininocandi. yondiyo<br />

inindi tasi siyoñahandichihiyahacandi,<br />

chidzondisicandi, cuvui<br />

dzuqcuvuicanuandi.<br />

Cobertor de algo. sadzatete, sadza<br />

quete sacotete sacodzahui.<br />

Cobertor de libro, sacohodzucututu,<br />

satniñodzucu.<br />

Cobijar algo Vi. cubrir. yodzaquetendi.<br />

yodzatetendi.<br />

Cobijada cosa sayotete sayodzahui<br />

Cobrar la hazienda yendo a cobrarla<br />

yonatniñosahandi. yosandiconinonditniñondi<br />

yonatniñosinandi,<br />

yodzandacuninondi . yonandacandisasimaindi<br />

yonudiconinondi<br />

Cobrar fuerças el en sermon vi, areziar.<br />

Cobrar lo perdido, yonanihindi, yonaquaindi.<br />

yonacahindi.<br />

Cobre. caaquaa,<br />

Cocar la mona yosiñatecodzo<br />

cocar


folio 47v column 1<br />

Cocar a alguno yodzayuhuidzeque<br />

ñahandisita.<br />

cocos hazer por detras. yonahandehe<br />

nuundi dzequeta. l, satata, yoquidzandehenuundisatata.<br />

f cadza<br />

coce herida con el calcañal sachihi<br />

dzeyeñaha.<br />

coçes tirar asi, yochihidzeyeñahandi<br />

coçes tirar. vide acocear.<br />

cocear hablando, yosihindodzosahandi.<br />

f. quhu.<br />

cocear rrecalcando vno sobre otro<br />

yosasaninosahandi yosasandodzo<br />

sahandi. f. casa.<br />

cocear tirando coçes hazia atras<br />

dzodzuma yodzacaisahandi yosañundi,<br />

f, quañu.<br />

codo del braço sitendahandi.<br />

codo medida del codo hasta la mano,<br />

eeyeque,<br />

codorniz. caañuhu, quetequaha queteñama.<br />

cofiade, muger ñono sacohodzeque<br />

l, dzini, sacodzucu dziniña, dza<br />

maininodzini.<br />

cofrade, tay yehendahuitnahacofradia<br />

tayyehetnahacofradia tay<br />

yoquidzanani tnahasita yotnoo<br />

ite S. Maria, taynaquatutnaha. S.<br />

Maria.<br />

cofradia. saquidzacanutayyadzehe .<br />

S. Maria, satnootacata ite s. Maria,<br />

sayehetnahacofradia sasiñaquatutaca<br />

sancta Maria.<br />

cofre. satnu,<br />

coger algo del suelo o en el suelo,<br />

yonachiindi. yonaquaidi<br />

coger flores. yodzondiita. f, cuidzo<br />

yosandandi ita. f. canda, yosanundi<br />

ita. f. canu, yodzacoyondi ita,<br />

folio 47v column 2<br />

yosaininindiita. f, qua, yotneendiita.<br />

yotneendiita<br />

coger fructa de los arboles. yodza<br />

coondicuichi. yonaquayndaandi<br />

cuihi, yosaininidi, f. quai. yotneendiyodza<br />

coyondicuihi.<br />

coger o recoger los tributos. yodza<br />

tacandi daha.<br />

coger rropa blanca, yonacanundi<br />

dzoo yondaqtnanundi.<br />

coger la muger los cabellos en la cabeça.<br />

yonadzitaidzinino & vide.<br />

adercarlos.<br />

coger las pesas del relox, yodzacuiconuundi<br />

yuuinditacuhua, yona<br />

dzitandiyoho. yodzandaandiyuu<br />

coger çacate. yocoyondidahayoho<br />

yosidzondaandi. f. cuidzo<br />

coger maiz la cosecha. yodzacaindi<br />

vuiyu.<br />

coger el trigo la cosecha, yosandandi<br />

f. canda yosanundi. f. canivuiyu,<br />

coger chia yosanundi quende. f. canu<br />

coger chile, yotneendiyaha, yodza<br />

coyondiyaha.<br />

coger frisoles. o hauas. yotnohondi<br />

dichi yotneendaandi. yodzaacoyondi<br />

coger cosas esparzidas. yonaquaindi.<br />

yonacahindi, yodzatacandi. yocain<br />

coger el yndio la manta rreboluiendola<br />

en la cinta para trabajar. yondaachihindidzooyosamandodzondi.<br />

dzoo, futuro, cama.<br />

cogollo de verdura no esipigada. detuyuvua,<br />

cogollo de verdura esipigada, dzitu<br />

yuvua. yutauyuvuayetuyuvua<br />

cogollo, renueuo dearbol, numa,<br />

cogote, de la cabeça, yequedzeque.<br />

teca


folio 48r column 1<br />

tecaha dzeque.<br />

Cohechar al juez. yosadzindi. yuhuta,<br />

f, cadzi yochihidzinoñuhundi<br />

yosahayahuiyuhundita , f. cuhua<br />

yosahadzinoñuhundita.<br />

Cohechos tomar, yosaiyahui yuhundi,<br />

f. quay, yosaidzinonuhundi<br />

Coyunda. yohonee,<br />

Coyunda poner a los bueyes. yona<br />

chihindi yohoñeeidzundeque.<br />

Coyuntura del cuerpo, sanohotnahayeque.<br />

sa yotnanuninoyeque nu<br />

coondadzihuaudaha, l. saha sayotnanuninohuau.<br />

sanucoondeye huau<br />

Cojon. yuu (huau<br />

Cojudo por capar. queteyeheyuu<br />

quete inditayuu,<br />

Cola de animal. dzuma.<br />

Cola para pegar. dacañee tindacañee<br />

Colacion. sahuidzi,<br />

Colar paños yonacata yaandi. yonacatandi<br />

dutayaa. yodzacasiyaandi<br />

Colar algo. en lienço. yodzacaininindi<br />

dzoo,<br />

Colar algo en xicara horadada. yodzasisindi.<br />

yodzacaininindi.<br />

Colcha de cama, dzooniquicucoco<br />

dzooñuu. dzoondusa dzoo coco<br />

colchon dzoo sacavuandihi. dzoo<br />

huitasacavuandihi,<br />

Colear el animal. yodzacuico dzumate.<br />

yodzacuitadzumate.<br />

Collegir algo de alguna cosa. yonu<br />

cuinoinindi yonuquiinindi.<br />

Colera quahidzayucuii duta quahi<br />

ñuhu dutaquaadutacane<br />

Colera negra. dzayutnoo.<br />

Colerico ayrado, taidzichiini. tay<br />

dzaaini. taydzicoini. tayyyoini,<br />

folio 48r column 2<br />

Colerico de humores. tay yocuhui<br />

quahidzayuquaa.<br />

Coleta de cabellos ydzidzininina<br />

tandanini, yootendusata,<br />

Colgado estar de alto. ynditacaandi<br />

Colegio ayuntamento, huahi yona<br />

tacataydzaquaha.<br />

Colegial. tayyyohuahidzaquaha;<br />

Colgajo de vbas, eetetu, eetendate.<br />

Colgar algo. yosatacaandi, f. cata,<br />

Colgar algo como quentas al cuello<br />

yonaquacundi yotniñodzuqndidzeque<br />

Colgado. traer algo al cuello como<br />

el rrosario. yondacundi, yosacundi.<br />

Colgar como tapiceria yosatandi.<br />

Colgarse algo quedando preso de alguna<br />

cosa. yocoocuitacaandi. yosa<br />

cohonaindi. yosacohodzucundi<br />

Colgada estar fruta del arbol. indita,<br />

futuro cuindi.<br />

Colica passion tener. yondiyuchisindi.yoyechininosacuiyachisinayocaisiyondi.<br />

yondadzichisindi.<br />

Collacion vide barrio.<br />

Collar de vestidura. dzuq.<br />

Collar de oro. dzequedziñuhuquaa<br />

sanduvuinohototo.<br />

Collar de perro. ñeesacoho dzuqina<br />

Collar que vsa el diacono en el altar<br />

sasacohodzuq.<br />

Collera, caasacollodzuq<br />

Collera poner. yotniñondicaadzuq<br />

Colmar la medida. yotniñochituyeendi,<br />

nisaacuiñeyee. nitniñondi<br />

Colmada cosa en medida. sanichitu<br />

yee. sanisaacuiñe yee.<br />

Colmada cosa que rebosa , saita<br />

coyo sayosino casa. sayosatindaa<br />

. saitasita sainditasita sacaasate<br />

col


folio 48v column 1<br />

Colmena, yutnuñohondudziñuñu<br />

yutnuyotniñodudzi quete.<br />

Colmillo. nohosiqui; nohodzaa.<br />

Colodrillo de la cabeça. yequedzeque,<br />

dzeque<br />

Color generalmente. sanoonoo,<br />

Color colorado saquaha.<br />

Colorado sino, ñuquaha, ñoho.<br />

Color azul, sandaa. ñuhundaa.<br />

Color verde, sayadza. sacuii, yadza<br />

cuii yadzavuisi .<br />

Color amarillo. saquaa.<br />

Color morado, duqndehehuisi.<br />

Color naranjado. saquaa.<br />

Color encarnado. duqhuisi,<br />

Color encarnado para barniz de rostros<br />

de ymagines nuuñohocoño.<br />

Color pardo, noo tecanduyehehuisi .<br />

Color negro. sandayu satnoo. tnoo<br />

naa.<br />

Color verde escuro. yadzatnoo.<br />

Color rosado. duqhuisi,<br />

Color bermejo, sayaha.<br />

Colores poner el pintor. yosaconoondi.<br />

f. coco.<br />

Color muerta. nicuvuinaaca, nicuvuiquehuinuu<br />

.<br />

Color leonado, itacayu.<br />

Colorado tener el rastro de verguença<br />

vide auergonçado.<br />

Coluna. daca.<br />

Coluna quadrada. dacasiqui.<br />

Coluna redonda, dacaticoo.<br />

Coluna de ventana. dacainini. daca<br />

cuiñeini dacamañu, dacainini sa<br />

yondiiventana. dacaininomañu<br />

ventana .<br />

Columpio yoho qndita yohocuinditadzuma<br />

yohoyosanditañucuyu<br />

folio 48v column 2<br />

Columpiarse, ynditadzumandi. nu<br />

cuicodecuicoyonduvuindi, nacuitadecuitayocuvuindi,<br />

qndita<br />

denditayocuvuindi. yosandita<br />

ñucuyundi,<br />

Comadre ñahanisaydzaya . ñahani<br />

numidzaya. ñahanisacadzaya<br />

quevuininihindutadzehesahuñuhu.<br />

dzehehuahiñuhu.<br />

Comadreja animal. teñee, ñuñee.<br />

Comal. siyo.<br />

Comarca de pueblo. nuuñuu.<br />

Comarcano pueblo. ñuucaatnaha<br />

ñuucaayatninuuñuu.<br />

Combatir pelear. yoquidzatnañundi.<br />

f. cadza. yochihinduvuañuhundi.<br />

yodzatnahatnahandiyucu, l.<br />

yodzo. yosamindiñuu, f. cami. yoquidzayecundi<br />

yocahandi duvua<br />

ñuhu ñonoyusa<br />

Combatir con artilleria. yotevuindi<br />

tnusiicaa,<br />

Combatir vientos como vracan.<br />

yosicotachinohonanotachi. yonatusinahatachi.yonuquaatnahatachi,<br />

yosiconuutachi, yosico<br />

yuvuitachi, f. cuico,<br />

combatida cosa, sanisaquehendu -<br />

vuañuhu, sanisisi.<br />

combado estar algo, yocuvuiyaqua<br />

yonacaye,<br />

combidarse o comedirse a hazer algo.yocuvuiinimayndicadzamayndi<br />

yocuvuiñeecadzandi.<br />

combidar a alguno para fiesta, yosisandi,<br />

f, cusasita, yocahandi . yodzatacañahandi,yonaquacatnahandi,<br />

combidado, tayquandetuhuahuico<br />

combi


folio 49r column 1<br />

Combidar a señores para fiesta, yodzacuchiñuhudiya<br />

yosadzacu -<br />

chiñuhundiya, yonutniñondidzahaya,<br />

yonucusañahandiya,<br />

Combidado señor para fiesta. yya<br />

quandecohovuico, quandecuino<br />

vuico.<br />

Combidados poner a la mesa. yona<br />

tasisiñandita, yochihindasivuiindita.<br />

Comblesa. dzocondi.<br />

Comedirse a hazer algo. vide combidarse.<br />

Comedido hombre . tainisacohotacuini,<br />

yeheñuhuinita.<br />

Comedirse con otro por buena criança.<br />

yoduvuituhuandi. yosacoho<br />

tacuinindi.<br />

Comedera cosa sasasi, sacuvuicasi.<br />

Comedor. taysasiyyo, taisasicahi, taindasa<br />

taycavuiyo.<br />

Començar algo generalmente. yodzacaisahandi,<br />

yochihisahandi.<br />

yotasisahandi.<br />

Començar algo. neutro. yocaisaha,<br />

yosiyosaha. f. coo.<br />

Començar el mundo. yoquituyoquevuiñuuñayevui.<br />

Començar a andar partirse para su<br />

pueblo. yondacandi, yondaindi,<br />

yonucusindichidi, yonduvuiichindi<br />

Comedia representacion de diuersas<br />

cosas. yaa, yaadzeque, yaahuaha.<br />

yaayodzohuidzoyya. yyanindacu,<br />

yyonicahanduvuañuhu,<br />

Comedia representar alegrando a<br />

los oyentes. yodzandesiiniñahandi.<br />

yodzandenoo yodzandisindodzoiniñahandi,<br />

yonanahandi, yon<br />

folio 49r column 2<br />

yonducudzequendi. yoquidzandidzeque.<br />

f. cadza.<br />

Comer. yosasindi. f. casi.<br />

Comer el señor, yodzasaacohoya,<br />

yodzasaayequetiyooyaha yodzasaayequeya,<br />

yocuvuicohoya.<br />

Comer por los rincones . yosasiyuhundi.<br />

yosasininindi, yosasisiyondi.<br />

f. casi,<br />

Comer cosa hurtada, yosasicuinandi,<br />

Comer a priesa sin maxcar la comida<br />

yosasiqueyeyosasinahandi, yosasi<br />

huitni, huitnahuitnayosasindi, yosasindavuindi,yonumiyonahayosasindi,<br />

dzoneeneeyosasindi, yococondi.<br />

Comer de espacio. quaiquai, yosasindi,<br />

nahanahayosasindi.<br />

Comer sin sal. yosasicate yosasihuisi.<br />

comer demasiado. yosasiyyondi. yosasicahindi,<br />

yosasindehuindi, yosasicahuindi,<br />

yosasiquahandi, yosasinanandi.<br />

comer a escondidas lo hurtado . yosasiquayendi<br />

yosasicuinandi<br />

comer recostado. dzocaatuvuicandi<br />

yosasindi, dzocaacandiyosasindi<br />

comer a menudo muchasvezes, dzo<br />

noodzonooyosasindi, satucusa<br />

tucuyosasidi, chitochitoyosasindi<br />

comer muchas vezes en diuersas partes<br />

y casas. nucasidecasindi, quahadzuhuaquahadzuhuayosasindi,<br />

comer delicada mente. yosasiadzindi,<br />

yosasihuidzindi.<br />

comer de espacio saboreandose en<br />

la comida. yosasiquai, yosasihuatundi,<br />

comer desmesuradamente. yocu<br />

G vu


folio 49v column 1<br />

yocuvuiyuhu yocuvuinuu yosasindi,<br />

yocuvuindavuinahayosasindi,<br />

Comer templadamente. yehetnuni<br />

yehecuhuayosasindi.<br />

Comer dexando, algo para otro. yocaitasindi<br />

yosasindi, yodzandoondi<br />

yosasindi,<br />

Comer regañando como gato, yosiniyoondi<br />

yosasindi ñohocahacahandudzuyosasindi,<br />

yosasindiiyo<br />

sasiquacundi,<br />

Comer con pena por estar enojado<br />

yosasiquañendi, yosasivhuindi.<br />

Cometa encendida, , teñooyocanañuma,<br />

teñooyosisi, tiñooyocatni.<br />

Cometa erratica pequeña que parece<br />

caer. dzehuiyoo,<br />

Cometa erratica que corre. yahuinduvua.<br />

cometer peccado vide peccar.<br />

cometer adulterio. vide adulterar.<br />

começon tener. yocatandi, yocata<br />

ñeendi, yocuvuicatandi,<br />

comida, sacasi sasa.<br />

conmigo. sihindi.<br />

conmigo mismo. sihimaindi.<br />

comilon vide comedor.<br />

como preguntando. nayyondidza,<br />

nacuvuindidza,<br />

como comparatiue. dzavuatnaha.<br />

como hasta tal parte. daquahanani,<br />

dadzavuatnahaica.<br />

como quiera. dzavuatnayyoni.<br />

como es posible? nacuvuindidzayu,<br />

como qualquiera. sadzevuindudzavuatucu,<br />

como qualquiera cosa. sadzevuindu<br />

dzavua, dzodzavuandu. sadzevuindudzavuatnaha.<br />

folio 49v column 2<br />

compadecerme de alguno. yocuvindahuiinindisita,yondeheinindisahata.yocuvuiquacainidisahata.<br />

compadecerse como dizen bien se<br />

compadece. cuvui. f. qcuvui<br />

compadre. taynicuvuidzutudzayanisadzonduta.<br />

l. nisacuvuatnuni, tay<br />

nisaydzaya. tayninumidzaya. vide<br />

comadre.<br />

compañero. taysacuvuinduvuindi,<br />

taysacuvuisihindi. taysihindi,<br />

compañero que va conmigo. tayquahasihindi,<br />

taysasicasihindi,<br />

compañon. yuu.<br />

compañia hazer. yotnaitnahaquachindi,<br />

yocuvuitnahaquachindi,<br />

sacuvuinduvuindi,<br />

comparar vna cosa con otra. yotasi<br />

dzavuandi, yodzadzevuindi, yodzatnahatnahandi,yodzadzavuandi.<br />

yotasitnahandi, yodzaquaha<br />

tnunindi.<br />

comparacion exemplo. taniño dudzuduvuidzavua.<br />

l. nutnaha dudzutaniño,<br />

compas de hierro caatniño cuhua.<br />

caachihicuhua, caanuuvvuichihi<br />

cuhua.<br />

compassar. yotniñocuhuandi, yochihicuhuandi,yodzacuicocuhuandi.<br />

compassion tener vi. compadecerme<br />

competir con otro o contender. yonadzatnahañahandisita,<br />

yodzataa<br />

tnahandisita,<br />

compeler a alguno forçarse. yotaa<br />

nenindi, yotaayecandi, yotaatuvuindi.<br />

yocachiñeendi . yotaanihindi<br />

hindi


folio 50r column 1<br />

hindi, yotaandusandi, yotaañeendita,<br />

complacer a alguno. vide agradar.<br />

componer algo de nuebo. yosaiinindi.<br />

f quai yodzacacuinindi, yodza<br />

quevuiinindi, yosaqinindi. f. caq.<br />

componer canto. yosaq yaandi. yocahandiyaa<br />

yosaiinindiyaa. futuro<br />

quai.<br />

componedor de canto. taytuhua caqyaa,<br />

cahayaa dzacacuyaa.<br />

componer rosas. yotaandiita, yodzucundiita,yoquidzahuahandiita.<br />

componer la cuerda en el arco para<br />

tirar. yonacanindaanihindi yohocusi,yonacanindaandiyohocusi,<br />

componer medicinas. yoquidzahuahandiyucu.<br />

f. cadza. yodzacandehenuuyucu,yodzacainduundidehenuundiyucu<br />

yodzacaininidehe<br />

nuuyucu.<br />

componer leña o platos que esten<br />

vnos sobre otros. yonacanitoto.<br />

yonacaniyucuhuii, yonatasitoto<br />

huii, yonacaniyucutoto.<br />

componerse vide adereçarse. yondaandesidzoo.<br />

compuesto hombre mortificado.<br />

tayyocoonainuu; taysandasatete<br />

tay sicanuni, tayyondayesasica, tai<br />

sasicaquai.<br />

comprar algo. yodzatandi, yosaindi<br />

f. quai.<br />

comprar por juncto la mercaderia.<br />

yodzatacanudi. yotniñoyahuicanundi.<br />

comprarlo todo como carga, yodzata<br />

folio 50r column 2<br />

taneendi yosaineendi.<br />

comprar a luego pagar, yosinocavuayahuiyodzatandi,yotandaninoyahuiyodzatandi.<br />

comprar al fiado. yosataninondi yahuiyodzatandi.<br />

comprehender lo que se dize entenderlo<br />

bien. yotacundehesindi, yotacutnunisindi,<br />

yotacucasisindi,<br />

yotacundaasindi, yotacuhuaha<br />

sindi, dzo hoo dehenduyotacu<br />

sindi.<br />

comprehenderse vna cosa en otra.<br />

yocuvuieecanu, nohotnaha, yonucohocanu.<br />

comprometer en alguno. yosatasinditniñonuuta,<br />

yonatasinditniño<br />

nuuta, yochihindi tniñoyuhudahata.<br />

comulgar, yonihitahuindi, yocaitahuindi,<br />

yosaitahuindi sanctisimo<br />

sacramento.<br />

comun cosa de todos. sayyocanu,<br />

sasindehetaca sasitacata.<br />

comunidad la casa. huahicaacanu,<br />

sasindehetaca huahiyyocanu, huahiiñecanu.<br />

comunidad donde se reparte la comida<br />

para todos. siñacoho.<br />

comunicar tractar dos entre si. yonatnaitñinondi.yondaanuutnuhundi.<br />

yonacanitnuhundi, yocahatnuhundi,yocahatnuhusitnahandi,<br />

comunmente se dize . dzuhuayocachita,<br />

dzavuayyondudzuitnaita,<br />

dzavuayosiitnahata dzondehe<br />

dzavua yocahata,<br />

G 2 conpo


folio 50v column 1<br />

Con poco mas llegara a diez, dzuchicasinotuhuavsi,<br />

dzuchiicaqtnaha<br />

vsi, dzodzuchinicasinotuhuavsi.<br />

Concauidad entre viga y viga, yyu<br />

sinahosi. nahondavua.<br />

Con prepocion, sihi.<br />

Con dificultad. dzocanani. dzo yecani,<br />

dzucuvuidzocuvuidzoneni.<br />

Concebir la muger. yosacohodzayaña.<br />

f. qcoho yonihidzaya.<br />

Concebir la primeriza. yotusiyuyu<br />

casiña.<br />

Concebir la señora. yosidzoñeniya.<br />

yonatusidetu numaya. f. cuidzo,<br />

Concebir la embra entre los brutos.<br />

yosidzodzayate,<br />

Concebir hazer. vide empreñar.<br />

Concebir peccado. yosacohoquachi<br />

inindi, yosacohodeqquachiinindi.<br />

f. qcoho.<br />

Concebir en la mente pensando. yosaatadziinindi,<br />

yosaatuvuiinindi,<br />

f, caa. yotadziinindi, yosatuvuitnuniinindi.<br />

f. qtuvui.<br />

Concepto bueno tener de alguno,<br />

yotadzi huahainidi sita. yocachi<br />

huahandisita.<br />

Conceder con otro. yosaiyuhundi,<br />

yosaidzevuindi. f. quai, yodzavui<br />

dzondinuuta. yodzandisandi,<br />

Consejo vide aconsejar.<br />

Conmutar votos. yonadzamaninondi<br />

sanidzaquiñuhuta.<br />

Concertar casamientos. yotnaindi<br />

dahui, yosaqndidahui. f. caq.<br />

Concertar lo desconcertado. yona<br />

tasiyucuhuiindi, vide. compo.<br />

Concertar huesos desconcertados. yonacanindaadiyeque<br />

yonacanicui<br />

folio 50v column 2<br />

cuitendiyeque, yonacaniinihindi, yonatniñotnahandi<br />

yeque.<br />

Concertarse asi huesos. yonucuiñendaa,<br />

yonucodzocuite yeque.<br />

Concertar procession. yosaniyuqndi.<br />

f. cani, yochihiyuqueñahandi.<br />

Concertar a los desauenidos. vide<br />

aplacarlos.<br />

Concertarse vide reconciliarse.<br />

Concertarse en el precio. yotnaiyahuindi.<br />

Concertarse los pleitantes, yonatnai<br />

daandi, yonatnayhuiindi, yona<br />

tnayquaindi, yonduvuindaasitnahandi.<br />

Concertarse o conformarse en lo que<br />

dizen. yonu tnahandudzundi, yonduvuieeyuhueendudzu.<br />

Concertarse el hombre con la muger<br />

para peccar yodzatnuhundi<br />

sihiña, yotnaitnuhundisihiña sahaquachi,<br />

yotniñoyuhundi.<br />

Concertarse en qualquier manera<br />

para alguna cosa. yotniñoyuhundi,<br />

yotniñocuhuandiquevui.<br />

Concha de tortuga. tiyoo yeque<br />

tiyoo.<br />

Concha de donde sacan aljofar. tequevua,<br />

Concha de lagarto. ñeecooyechi.<br />

Concertar de dos en dos. yonatasi<br />

tnahandi, yonatasitayundi. yonadzatnahatayundi,<br />

Conciencia. sanucuinoini, sasiquitnuniinidi<br />

yecaquachindi, sanatuvui<br />

tnuniini.<br />

Concierto y orden poner en la republica.<br />

yochihitnunihuiindi yochihindasihuiindi<br />

conci


folio 51r column 1<br />

Conciliar procurar amigos yoquidzañanitnahadi,<br />

yoquidzatnaha<br />

quachindi, f. cadza.<br />

Concluir algo. yodzasinocavuandi,<br />

yodzasinocuisindi, yodzaquendehendi,<br />

yodzaquetuhundi.<br />

Concluirse algo. yosinocavua, yosandehe,<br />

f. qndehe, yosinocoo, yosinocuisi,<br />

yosatuhu.<br />

Concordar o concertar las vozes.<br />

yonatzatnahandi dudzu yaa, yondadzaandi<br />

dudzu yaa.<br />

Concordar el canto dzoeenunindudzu<br />

yaa quaha, dzoeenuuni<br />

quahadudzuyaa, dzoeenuundudzuyaaquaha.<br />

Concordar las cuerdas o templarlas.<br />

yodzatnahandi ñuuyoho, yonacanindaahuahandituchiñeeyoho,<br />

Concordar vna cosa con otra yosatnaha,<br />

f. qtnaha yonutnaha.<br />

Concuños casados con dos hermanas<br />

tnahacadzandi.<br />

Concuñas casadas con dos hermanos.<br />

tnahasanundi.<br />

Condenar por sentencia. yosinotasitnunindi<br />

tniñota, yodzasinocavuandi<br />

tniñota.<br />

Condenar a muerte. yotasitnunindi<br />

sacuvuita<br />

Condenar injustamente. tnuhuyeca<br />

quachi, yosinotasidi, tnuhudzonahaca,<br />

tnuhudzanahaca.<br />

Condicion natural de alguno. dzavuayu<br />

yyota, dzavuayu caata,<br />

dzavua nicacu.<br />

Condicion poner. yocootasindidudzu,<br />

yochihindatu yuhundi.<br />

folio 51r column 2<br />

Condicional cosa. tandaaca. tacuiteca,<br />

tacuvuitnunica, tacuvuindaaca,<br />

dudzu dzoyehendatuca dudzu<br />

tandisaca, datuni.<br />

Conejo. idzocusa, ydzondecusa.<br />

Conejo grandezillo. ydzodzucu.<br />

Conferir. yonatnai tnuhundi, yona<br />

tnaytniño.<br />

Confessar. yonanamandi, yonamandi,<br />

yoquidzandaa inindi, yondadza<br />

daainindi, yoquidzacuiteinindi,<br />

yonatasiquachindi, yonacachi<br />

quachindi, yotasindaainindi.<br />

Confessar a otro. yodzanamañahandi,<br />

yondadzandaainiñahandi<br />

Confessarme entre año fuera de la<br />

quaresma. yonanamaninondi, yocaicoho<br />

yonanamandii, yocoocoho<br />

yonanamandi,<br />

Confessar en juyzio . yonaquaiyuhundi,<br />

yonaquaidzevuindi, yona<br />

quaidisandi, yonaquaiquachindi<br />

yonadzavuidzondi.<br />

Confessor. dzutuyodzanamañaha,<br />

dzutuyonaqniquachi.<br />

Confessar la fee. yocahandi sandi sa<br />

sinindisa yocahatnuni, yocahañuhundi,<br />

yodzandaa, yodzandisandi<br />

Confessar a Dios por Dios. yocahandisandi,<br />

sandisañuhunDios, yosinindisandiya,<br />

yocuvuindisa inindisya,<br />

yocahañuhundi Dios.<br />

Confessarse generalmente. yonatasicanudehenduquachi<br />

nicuvui, yonanamadziyo<br />

nanindi.<br />

Confiar en alguno. yocuvuicanuinindi<br />

sita, yocuvuicutuinindi sita, yocuvuisaainindi<br />

sita.<br />

Confiar en si mismo. yocuvuicanu<br />

G 3 inin-


folio 51v column 1<br />

inindi simaindi,<br />

Confirmacion sacramento. sataatnuniyyaobispo<br />

sasiñuhu,<br />

Confirmar el obispo, yotaatnuniñahayyaobisposasiñuhu,yoquidzandai<br />

iñahaya sasiñuhu.<br />

Confirmarse recebir el sacramento<br />

yosacuvuatnunindi, yonihitahuindi<br />

confirmacion, yonucoondaa<br />

tnunindi, yosaitnunindi, f. quay.<br />

Confirmado. taynisacuvuatnuni, tay<br />

nisaacuvuatnuni, tay nisacoondaatnuni.<br />

Confirmar lo hecho. yoquidzandisandi,<br />

yoquidzacutundi, yoquidzacuitendi,<br />

f. cadza.<br />

Confirmar lo mandado. yondadzaandi,<br />

yondadza huisandi, yondadza<br />

huiindi, ninduvuicutu,<br />

Confirmarse en el mal. yocaanino<br />

inindi sadzana yosisaninoinindi<br />

f, cusa. yosaisiñainindi, f. qua, tnuhudzana,<br />

yocootniñocutudi, tnuhudzanainidi<br />

yodzasaandisadzana<br />

Confirmar Dios a vno en gracia. yoquidzandai<br />

cuiiñaha stohonDios<br />

sahagracia, yoquidzadatnucuii<br />

ñahaya, yoquidzacutucuiiini<br />

ñahaya.<br />

Confiscar los bienes de alguno. yosadzindehendi<br />

sita. f. quadzi, yosadzicutudehendi.<br />

Confiscar los bienes de alguno. supra<br />

Confites, sahuidzi, confites.<br />

Confitero. tay yoquidza huahaconfites,<br />

Conforme con la voluntad de Dios<br />

yosaindatundi, yosatnahainindi<br />

si stohondios, yosicoinindi, yocu<br />

folio 51v column 2<br />

yocuvuinditandi si stohondios,<br />

Conforme vna cofa con otra, yonu<br />

tnaha, yonduvuidzavua.<br />

conformar con otro en las obras.<br />

idem. sita,<br />

conformar en parecer. yotnahainindi<br />

sita:dzoeenindudzuyecuvui,<br />

confundir a otro con razones. yodza<br />

qhutachiñahandi, yodzacoocuisiñahandi,<br />

yodzataañahandi, yodzaquehuininondi<br />

dudzuta, yodzanoocuvui<br />

ñahandi yodzandaidudzu<br />

ñahandi,<br />

confundirme. yosahatachindi, yocoocuisindi,<br />

yonoocuvuindi, yondaindudzundi.<br />

confundir a otro offuscandole. yodzacaninondi<br />

inita, yodzadzana<br />

nino ini ñahandi sita.<br />

confundirse asi. yodzacaninoinindi,<br />

yodzananinoinindi,<br />

confusamente hablar. tnuhudzaca<br />

ninoini yocahadi,<br />

congelarse, vide elarse.<br />

consolarse vide afligrsie.<br />

congojar a otro. yoquidzatnañuini<br />

ñahandi, & vide afligir.<br />

congojado estar por muchas ocupaciones,<br />

yotavui tniñoinindi,<br />

congojado estar el enfermo. vide<br />

afligido de dolor.<br />

coniecturar. yotadziinindi yonucuisiinindi,<br />

yonucuinoinindi, yonunutuvuiinindi,yochihitnuniinindi,<br />

yonacani inindi,<br />

conjuncion de luna, saquevuiyoo. sa<br />

nasinoyoo, sasihiyoo,<br />

conjurar granizo. yosicocanindi ñeñe,<br />

f. cuico. l. dzavui<br />

con-


folio 52r column 1<br />

conjurar demonios. yocachitnunindi<br />

nanasi, yotasindisi, yodzananandisi.<br />

yodzandaindi.<br />

conjurar contra alguno, yotnaininondisita,<br />

yotnaitacandisita, yotnaitnunindi<br />

sita, sacuvui sita.<br />

conocer generalmente. yosinindi. f.<br />

qni, yonahandi. f. conaha, ñoho<br />

nuundi, f. coho, yonaquindi,<br />

conocer los pensamientos. yosini<br />

tnunindi inita,<br />

conoscer muger, yoyuhuindiña, yodzasaandi<br />

ña, yoquidzandisihiña<br />

f. cadza, yocaandisihiña, f. cavua,<br />

conocer la culpa. yonaquaindisandi.<br />

yonaquay quachindi, yonaquay<br />

yuhundi, yonadzavuidzondi, yoyonaquindisandi,<br />

conocer o reconocer lo que antes auia<br />

visto. yonaquindiyonucohonuundi<br />

conquistar. yochihinduvuañuhuñahandi,<br />

yoquidzanduqñahandi yoquidzadzahañahandi.<br />

vi. combatir<br />

conquistada cosa. sanisaquehenduvua ñuhu,<br />

sanicuvuinduq nicuvuidzaha<br />

consagrar por bendezir, v. bendezir.<br />

consagrar dedicando a Dios algo. yondadzañuhundisinDios,yonachihitnahandi<br />

sindios, yonatasitnaandi<br />

sindios, yonacuhuandiya.<br />

con sazon y tiempo. sahuaha sacuvui,<br />

mihini cuiteni.<br />

conseguir lo deseado. yocaindatun<br />

di. yocaindahuidacundi.<br />

conseja de pasatiempo. chidzu, tnuhuchidzu.<br />

consejas dezir. tnuhuchidzuyocachindi,<br />

yocahandi, tnuhuchidzu<br />

yotnaindi.<br />

folio 52r column 2<br />

consejar a otro vide aconsejar.<br />

consejar mal a otro. yodzandahuiñahandi,yotniñodudzudzanainiñahandi,<br />

yodzacahañahandi saña<br />

huaha, yosiitnuni ñaha.<br />

consejo yr a tomar de otro. yosatuhuandita,<br />

yosatnahandita, yosaquatuvuidzondita,<br />

yosatnaindi<br />

sihita, f. qtnah.<br />

consejo tomar contra otro. yonaquay<br />

yuhutnahandi yotnaindehetacandi,<br />

yotnaitnuni tnahandi.<br />

consejo tomar de otro. yosatuvuidzondi<br />

sita, yosatuninondi, f. quatu.<br />

consejo real. sasinatnaitacatoniñe.<br />

consentir con otro en su opinion. yotacuvuatusindi,yotuvuivuatusindi,<br />

yotacuhuahasindi.<br />

consentir inclinando la cabeça. yoquidzinuundi<br />

yocachindi, yosasa<br />

nuundi, f. casa, yocachindi hoo.<br />

consentir defectos no castigarlos.<br />

dzoyondayacandi dzoyonditocandi,<br />

dzoyosinicandi.<br />

consentir con otro en algun peccado.<br />

yositondodzondi quachita,<br />

dzoyocuvuidzevuicandisihita, ña<br />

yodzayecandi, ñayodzadzichindi<br />

ñayodzaiindisita.<br />

consentir en el peccado interiormente<br />

con el pensamiento. yonunainindi,<br />

yonasaainindi quachi, yotuvuidzee<br />

sindiquachi, yotuvuihuatu.<br />

conseruar amistad. yodzacaayodza<br />

tnee iniñaha, yodzacuicoiniñaha<br />

considerar algo v. coniecturar<br />

considerar lo que se deue hazer. yona<br />

canindichiinindi, yonanducuinindi,<br />

yonacahuiini, yonacaniini.<br />

G 4 cobdi-


folio 52v column 1<br />

yonacasininoinindi yochihitnuni<br />

casi inindi, yonaquaiinindi, yotadzitadzi<br />

inindi,<br />

Considerado hombre. tay yonducu<br />

ini, tayyonacahui ini.<br />

Consigo. sihi,<br />

Consigo mismo. sihimaita.<br />

Consolarme o esforçarme. yonduvuicamainindi,yondaicohoinindi,<br />

yonduvuivuatninindi yonduvuicanuinidi,<br />

Consolar a otro, yodzandaiiniñahandi,<br />

yodzacanuiniñahandi,<br />

Consonancia de musica. sasinutnaha<br />

dudzuyaa, sasinutnahavuatududzuyaa.<br />

Consonante estar asi. yonutnahadudzuyaa,<br />

yonutnaha vuatududzuyaa,<br />

Constante persona, tay daiini, tay sahaini,<br />

taycutuini, taydzoeenindudzu<br />

tay yeeini.<br />

Constante ser. yocuvuindaiinindi,<br />

con los de mas.<br />

Constituir persona en officio o dignidad.<br />

yosahatniño ñahandi, yocoo<br />

caniñahandita, yocoocanindita,<br />

yocootasindita yosahañoho<br />

nuundita, yosacohonuundita, yoñohonunndita,yotaatniñoñahandita.<br />

Constituido asi. taynisaitniño, taynicoocuiñe<br />

tay nicoocoo taynisini<br />

tniño.<br />

Constituir leyes. yocachitnunindi, yotasitnunindi,<br />

yosaqnhi vuidzosahu.<br />

Constituidas leyes. sanitasitnuni. l. nicachitnuni<br />

vuidzosahunisacavua<br />

Consuegro . tnaha nisanundi.<br />

folio 52v column 2<br />

Consuegra. idem.<br />

Consultar algo con otro. yotnaitnunindisihita,<br />

yonaquatu vuidzondi<br />

sita, yonaquatuninondisita yona<br />

quatuvuidzosahundisita.<br />

Consumirse licor. yoyechinino.<br />

Contar generalmente, yocahuindi.<br />

yochihindahuindi,<br />

Contado estar yehendahui, yehetoto.<br />

f. quehe. yondahui yototo.<br />

Contado ser. yosaquehendahui yosaquehetoto,<br />

f. qquehe. yonuquehendahui.<br />

Contar junctamente yocahuitnahandi,<br />

yochihindahuitnahandi yochihindahui<br />

canu,<br />

Contar historias. yondaanuutnuhundi,<br />

yonandasininondi, yaatnuhu,<br />

yonacanindi tnuhu, yonatnayndi<br />

tnuhu duvuayya ñaquete, yonacahuindi<br />

tnuhu.<br />

Contarme entre otros. yosaquehendahuitnahandi,<br />

f. qquehe, yonu<br />

quehendahuitnahadi,<br />

Contar algo fielmente. yocahuicasindi,<br />

yocahuidaandi, yocahuicuitendi<br />

yondiyo vuidzo yondiyo<br />

sahu, yonacahuindi.<br />

Contar por orden lo que acontecio<br />

yehetnaha vuii yonacahuindi, yehetotovuii<br />

yonacahuindi, yondasinitno<br />

vuiindi, yonacahuindi<br />

yehendasi vuiiyonacahuindi,<br />

Contar falso como dineros. yocahui<br />

cuinandi yocahuiñenandi, yodza<br />

qninindi.<br />

Contar apartando algo del monton<br />

yodzitandaandi, yocahuindi, yocahuindaandi.<br />

conta


folio 53r column 1<br />

Contagiosa enfermedad. quahi sico<br />

tnaha quahitusitnaha.<br />

Contaminar o inficionar. yodzacuico<br />

quahitnahandi, yodzatusitnahandi<br />

quahi.<br />

Contemplar. yosaanaaninoinindi, f.<br />

cana, yodzacaninoinindi, yodzaqhuninoinindi<br />

yodzandesiini<br />

yondenooinindi, yondaanooinindi,<br />

yonacaniinindi,<br />

Contemporizar con otro. trayendole<br />

en palabras, yotniño yaa yuhundi<br />

yosataninoyaandi, yosatanino<br />

canindi, f cata.<br />

Contender vnos contra otros, yodzatnahatnahata<br />

yocuvuihuaata<br />

yonaata.<br />

Contenderse vide, abstenerse. & yodzaquehuindi.<br />

Contentar a alguno. vide agradarle.<br />

Contentarse asi. yocuvuihuatuinindi,<br />

yondainooinid.<br />

Conterraneo de vna tierra, ñanitnahandi,<br />

dzaeeñuu,<br />

Con tiento . iini, quaini. yaani.<br />

Contigo. sihindo.<br />

Continuada cosa, sayehendicotnaha,<br />

Continuamente tnuhuyehendicotnaha<br />

Continuamente siempre. dehetnahaquevui<br />

yutnaa yutnaa, devuindevui,<br />

dehetnahayuquevui.<br />

Continuar algo. yehendico yoquidzahandi,<br />

yehetnaha yoquidzandi,<br />

f. cadza.<br />

Contra preposicion. si.<br />

Contradezir a otra estoruandole no<br />

diga lo que quiere. yodzatuhundi<br />

dudzuta, yonadzacandidudzuta,<br />

yosanuninondi dudzuta, f. canu<br />

folio 53r column 2<br />

yodzatuhutninondi dudzuta, yosandaninondi<br />

dudzuta, f. canda.<br />

Contradezir lo que otro dize. yodzanahandidudzuta,yocachinahandidudzuta,<br />

yodzadainahandidudzuta.<br />

Contradezir desmintiendo. yondadzayetendi<br />

dudzuta, yoquidza<br />

yetendi dudzuta, f, cadza.<br />

Contraer parentesco . yocuvuitnahandita.<br />

yoquidzatnahandita, futuro<br />

cadza.<br />

Contrahazer a otro representando,<br />

sayoquidzata, yositodzavuandi,<br />

f. coto, yosaitaniñondi ta, quai,<br />

yonanahatnunindi, dzo dzavuatnahayoquidzata.<br />

Contrahazer a otro en la habla. yonadzadzavuandidudzuta,yodzandahandi<br />

yuhuta.<br />

Contrahazer letra. yonataandaandi,<br />

yonatavuandi letra, yosaitaniñondiletrata,<br />

f. quai, caa dzavuayona<br />

taandi, yodzananandi letra,<br />

Contrahazer falsando escriptura,<br />

yotaañenandi , yodzuhundiletra.<br />

Contrahazer a la gallina. yodzaquacuyuhu<br />

tiñoondi yocanatiñoondi<br />

yondayutiñoondi, yosacuteñoondi,<br />

f. quacu.<br />

Contraminar. yosinocaandi ñuhu<br />

saha huahi, yosataninindi f. cata.<br />

Contrapesar yosicotniñondi caacuhua,<br />

yonadzadzamandi caacuhua.<br />

Contrapeso. cuhuasiyo cuhuadzavua,<br />

Contraponer, poner en frente. yotasindinucohocuhuadzavua,conditonuutnaha.<br />

Contrariar a alguno. V. contradezir<br />

Contrario en pleitos. tayyotnaisihindi<br />

hindi,


folio 53v column 1<br />

hindi, tay yocaha quachi sihindi,<br />

tay yotnaiquachisihindi.<br />

Contrario en juego . tayyocatnisihindi,<br />

tayyodzatnahañaha.<br />

Contrario enemigo. yecundi, tai ñohoquachisindi,<br />

ñahundi.<br />

Contractar en poco. yoquidzandahuindi,<br />

yosacayosaquatundi.<br />

Contractar en gruesso. yoquidzaya<br />

huindi, yoquidzacuicandi, yosica<br />

nuundi yahui.<br />

Contrecho. tai nicuvuinaha, tainisisi,<br />

tai nicuitno, tai niteye, tai nicuvuiquehui,<br />

tai nicuvuitnuu, tai<br />

nicuvuiyaqua.<br />

Contribuir con tributo. yonducundahandi.<br />

Contricion tener. yocuvuivhui inindi,<br />

yosacaini, f. quaca, yosaanuuinindi,<br />

f. caanuu, yosaiquacainindi,<br />

& vide arrepentirse.<br />

Contumaz inobidiente. tay ñayosaindatu,<br />

taysiniñee, tay sinicani,<br />

tay yodzacoo, tay yocuvuinihi<br />

ini, tay cuvuindai, tayñayosainino<br />

Conualecer de enfermedad. vide<br />

arreziar.<br />

Conuencer a otro, vide.<br />

Conuenir o concertarse dos. yotnai<br />

tnunihuahandi, yotasitnuni huahandi<br />

sihita.<br />

Conuenir ser prouechoso. siniñuhu,<br />

f. qniñuhu.<br />

Conuenir o quadrar algo como ropa.<br />

yonatavui, yonatnaha sindi.<br />

Conuenirme o estarme bien algo.<br />

yonatavui, yonatnahasindi, yonu<br />

tnahasindi, yonduvuidzavuasindi.<br />

Conuenirme. siniñuhusindi. f. qni,<br />

folio 53v column 2<br />

Conuersar con otro. yosicasihindita,<br />

f. caca. yosaitayundi sihita, f. quai<br />

yocahandavuisitnahandi, yoqudzadzeeinisitnahandi,<br />

yoquidza<br />

ñanitnahandi, f. cadza, yotnaidzee<br />

yotnaidahuindisihita.<br />

Conuersable. tay cahandahui, taydzeeini,<br />

tay quidzañanitnaha, tai<br />

tnaidahui, taytnaidzee.<br />

Conuertirme. yondicocavuainindi<br />

nanastoho Dios, yosandainindi<br />

quachi, , f. canda. yosandaninoini,<br />

yoquehuindi quachi, yodzañandi<br />

quachi, yodzañacuii inindiquachi<br />

conuertir a otro. yodzandicocavuandi<br />

inita, yosicocaqiniñahandi, yondicocaqiniñahandi,<br />

yosicocaqini<br />

ñahandi, f cuico.<br />

conuiene a saber. sadzevui sadzevuica,<br />

yca yca.<br />

copa de vidrio. coho indii nini, yoyasinini,<br />

dzusa, yuu yuyu.<br />

copero que da de beuer al señor . tay<br />

yotniñodedzicohoyya, tay yosacondedzi,<br />

tai yosatu sahasi yya.<br />

copero que da a beuer a muchos. tay<br />

yodzacaandedzi.<br />

copia o memorial. tutuyondaa sayyo,<br />

tutuyehendahui sayyo, tutuyondaatnunisayyo.<br />

copia por abundancia, vide abundancia<br />

auer,<br />

copa de arbol. dzini yutnu ninacuico,<br />

ninacayendodzo ninaqni.<br />

copo de algodon si esta rebuelto en<br />

la rueca, cachiyodzoyutnu, yohocachi.<br />

copo hecho ouillo. yuvuicachi.<br />

coraças. caasacuino, ñonoyecucaa,<br />

caa


folio 54r column 1<br />

caayecusandevuinuuta, sanucuiñeninota,<br />

sanucuinota.<br />

coraçon. yni.<br />

coraçon del señor. diya (vua.<br />

coraçon empedernido. inicasi, inidavua<br />

coraçon blando. inihuita.<br />

coraçon de fructa, la pepita o hueso.<br />

te. vt tetechi.<br />

coraçon lo de dentro de la pepita.<br />

initendaya, dzevuatendaya.<br />

coraje tener. yodzoondi, yosatuinindi,<br />

yoquidzadzichiinindi, f. cadza,<br />

yocahuinindi, yodzicoinindi,<br />

coraje de niño. sayoquidzatnañusi,<br />

sayoquidzaquahisi, sayocuvuidzichisi.<br />

(mas.<br />

corajudo hombre. taydzoo, con los demas<br />

coral. chihi. chihiquaha.<br />

corcoba. tehe.<br />

corcobado. taitehe.<br />

corcobos dar el cauallo. yondoyondidzocahate,yosaandidzocahate,<br />

yosaanditate, f. caa.<br />

corço. venadillo pequeño, ñeni, ydzuñeni,<br />

dzayaidzu.<br />

corcho. yutnucama yutnutedzahui<br />

corchete. caandaachihi, caandevui<br />

nuutnaha, caanantiñotnaha.<br />

cordel. yoho.<br />

cordel que vsan los indios para cargarse.<br />

yohoyetu, yohoyucu.<br />

cordel tirante. yohoinditanihi.<br />

cordel hazer torciendolo. yosihindiyoho,<br />

f. cuhu, yotnaadiyoho,<br />

yodzandaanduundi yoho.<br />

cordel hazer torciendolo con vso.<br />

yocavuandiyoho.<br />

cordel hazer en torno. yodzacuico<br />

yohondi, yodzacuiyondi.<br />

folio 54r column 2<br />

cordero. ticachiyeq.<br />

cordon. yuhua nitnaa.<br />

cordones de almaticas. doho, doho<br />

indita sata. teyata, dohonitnaata<br />

cordonero. tay yotnaayoho.<br />

corma. yutnusa cohosaha.<br />

cornada dar el toro. yochihindeque<br />

ñahate, yochihidzini ñahate, yodzaq<br />

quehendeque ñahate, yosaachihindequeñahate,<br />

f. caa.<br />

cornudo hombre. tai dzoho huita,<br />

taidzocahacani tai nuuyaa, tay<br />

dzohotnumi, tai indita tnumidzoho,<br />

tai saco, tai niñani, tai sañani,<br />

tai tutnuyadzi, tai niñanidzoho,<br />

tai tutnu huita, tai tutnu huisi<br />

cornudo hazer a otro. yoquidza sacondita,<br />

yocanindi dzohota, yosatatnumindidzohota,yotniñondi<br />

yaanuuta, yoquidzavuitandi<br />

dzohota, yocanindidzohota.<br />

cornudo llamar a otro. dzisaco ye<br />

saco. con los demas,<br />

cornudo animal que tiene cuernos.<br />

queteindodzondeq, queteindnaandeque.<br />

coro de cantores. huahi saysitata<br />

coroça. dzite.<br />

corona . ita dzinitoniñe, itadzinidziñuhu<br />

dzite toniñe, itasiyadzi<br />

ñuhu.<br />

corona de rosas. itasiya, itadzini<br />

corona de rosas hazer. yoquidzahuahandi<br />

itasiya, yosanindi itasiya<br />

f. qni, yoquindi itasiya.<br />

corona de rosas poner. yotniñondi<br />

itadzinita , yosaachidzondi itadzinita,<br />

yochidzondi.<br />

coronar a rey. yotniñoñahadisiñatoniñe,<br />

yodzandaandiyatayutoniñe.<br />

yotni-


folio 54v column 1<br />

yotniñondi dziniyaitadziñuhu,<br />

yoquidza yyandiya. f. cadza.<br />

Coronacion de Rey. sasicoho siñaiya.<br />

Corona de fraile. itadzini.<br />

Corona de clerigo. dzini nidzataninota,<br />

sañuya.<br />

Coronilla. sañundi, dzutandi.<br />

Coronista. taytaatacutnuhuyaa,<br />

taytaatutuquevuicuiya, taytaatnuni<br />

nandehe sanicuvui.<br />

Corporal cosa. sasicoño, sasiyeque<br />

coño.<br />

Corral. nama sacu, namandau, dau<br />

doho sacu.<br />

Correa. yohoñee.<br />

Corredor que corre . tai sino saa,<br />

tay saa, tai yachi, tai catna.<br />

Corredor de casa. huahituvui, huahi<br />

inditadzucua dzucua huahi.<br />

Corredor de lonja. tai ñohoyahui,<br />

tai yosinonuu yahui, tai indodzo<br />

nuu yahui, tai yotnaiyahui, tai sanducu<br />

sacuvuiyahui.<br />

Corregir, enmendar lo que otro haze,<br />

yondadzahuahandi, yonadzaha<br />

huahandi.<br />

Corregidor. idem. l. tai yondaañuu.<br />

Corregir al incorregible, riñiendole<br />

yodzataañahandi, yotaanuu ñahandi,<br />

yosiivhuiñahandi, sita, f. cuvui.<br />

Corregir de palabra. yoyuhuiñahandi,<br />

yonaandi, yonanindita, yodza<br />

dzevuininondita, yosiindehe yosiindaandita,<br />

f, cuvui, yodzacoto<br />

yyo yocahayyondisita.<br />

Corregir escriptura. yonacotondichindi,<br />

yonacotohuiidi, yonacotocasi,<br />

yonacotondaandichindi.<br />

Corregir asperamente. yodzacoto<br />

folio 54v column 2<br />

yyoñahandi, yodzayuhuiñahandi,<br />

yonahandidudzuyyo.<br />

Corregir con mansedumbre. yoyuhuinahandi,<br />

sita yotniñotacuiniñahandi.<br />

correo. tay sicatniño saa, taysicatniñoqueye,<br />

tai sicatniño numinaha.<br />

Correosa cosa. sacaisasihi, sasihinino,<br />

sacuvuicani, sayocaa. (no.<br />

Correr yosinondi, yosino saandi, f. cono<br />

Correr hazer a otro. yodzaconondi,<br />

yodzaconosaandita.<br />

Correr a priesa. yosinosaandi, yosahadi,<br />

f. qhu.<br />

Correr muy ligeramente. dzavuatnaha<br />

sadzavuandi, dzavua tachi<br />

dzavua tnumiyosino saandi, sandachisandavuandi<br />

quahandi.<br />

Correr sobre apuesta . yosinodzuhuandi.<br />

Correr ayre, vide ayre.<br />

Correr como agua de arroyo. yosahaquai<br />

duta, yninoquainduta.<br />

Correr agua de alto abaxo . yocoyonduta,<br />

ynditacoyoduta, yosinondayenduta,<br />

yositanuunduta, f. cuta.<br />

Correr agua de canal como quando<br />

llueue. itacoyondutachita, yocaindutachita<br />

nuuñuhu, yocainduta<br />

dutachita yocoocoyo dutachita<br />

Caer arrayz de la pared el agua por<br />

estar asoluada la canal. yocoonduunduta,<br />

yocainduunduta chita,<br />

Correr mucho algun rio, lleuar gran<br />

corriente. yosahanihinduta, ynino<br />

nihinduta, f. qhu . f. cuinino.<br />

Correr mucho el pescado en el agua<br />

yocaaninisaaquete duta, yosinonini<br />

saa quetenduta.<br />

Correr


folio 55r column 1<br />

Correr la enfermedad o dolor estendiendose.<br />

yosinonuuquahi.<br />

Correr las parejas. yosinotayundi.<br />

Correr hazia arriba. yondaandodzondi<br />

yosinondi, yosaandodzoconondi,<br />

itasinondi quasaandodzondi.<br />

Correr hazia abaxo. yonuundodzo<br />

yosinondi, yocaindodzodi yosinondi,<br />

yocoondodzondi yosinondi.<br />

Correr al encuentro. yonuquehetnahayosinondi,yosaquehetnahandi<br />

yosinondi.<br />

Correr yendo y viniendo. yonuconodeconondi.<br />

Correrse vide auergonçarse.<br />

Correr a otro yodzacahandi nuuta<br />

yodzacahaninondisita, yodzacaha<br />

nuuñahandisita, yosininahañahandisita,yodzaquaicahañahandisita,<br />

yosiniyechiñahandisita.<br />

Correr el perro ala carne. huasindicosaacoñote,<br />

huasituhuate.<br />

Corrida, o carrera. eedzanasinosaa<br />

eesinosaa, hoosinosaa, hoocoocuiñe.<br />

Corretaje. yahuitay sinonuuyahui,<br />

vide corredor.<br />

Corriente de agua. sayositanuunduta,<br />

sayosinondayenduta.<br />

Corriente de açotea. saininondaye<br />

saita nuunduta.<br />

Corriente estar la calle. yayayosita<br />

nuu yayayositandodzonduta.<br />

Corresponder a lo que hazen por mi.<br />

vide agradecer.<br />

Corresponder a quien es. yyoyonu<br />

tnaha, yonutnaha sinduhu, sandundi<br />

siyyanisanundi.<br />

folio 55r column 2<br />

Corrillo de gente saninatacata, sanisicocutata,<br />

ninatnahata.<br />

Corro donde baylan. sasitasahata,<br />

sayositasahata.<br />

Corromper virgen. yodzatevuiñahandi.<br />

Corrompida o corrupta. ñahanitevui,<br />

ñahanicaa, ñaha saindii.<br />

Corromperse cosa de vianda. yotevuiyosiya,<br />

f. cuiya yosaha, yocuvui<br />

cane, yocuvuindehui.<br />

Corrupcion de costumbres. sasitevuita,<br />

sasindaidzicota.<br />

Corta cosa no larga sacuite, saquachi,<br />

sadzuchi, sañacani.<br />

Cortar algo . yosandandi, f. cand. yodzaqcavuandi,<br />

yodzitendi.<br />

Cortar menudo. yosandaquachindi,<br />

f. cand. yodzitequachi.<br />

Cortar hendiendo. yodzeendi, yosahundi,<br />

yosaadzeendi. f. caa.<br />

Cortar la palabra, o platica. yosandaninondi<br />

dudzuta, yosandandodzondi<br />

dudzuta, yodzatuhuninondi.<br />

Cortar como espiga o cogollo. yosandadodzondi,<br />

f. cand. yosaindodzondi,<br />

f. quai totneendodzondi.<br />

Cortar con hacha. yochihicaandi,<br />

yotaandi.<br />

Cortar leña. yosandandi, f. cand. yotahuindi<br />

tutnu.<br />

Cortar como la oreja. yosaindaandi<br />

tutnu, yosandandaandi tutnu,<br />

f. quai. f. canda.<br />

Cortarse como la leche . yonduta,<br />

yondutu,<br />

Cortar las vñas. yosaindodzondi, f.<br />

quai, yosandandodzondi, f. cand.<br />

Corte


folio 55v column 1<br />

corte de Papa. siña ñuhu, sacaayuvuitayu.<br />

corte de Rey. siña toniñe, siñatayu,<br />

sacaayuvuitayu.<br />

cortes y bien criado. taituhuacaha<br />

taicaha toho, taicahatoñine.<br />

cortesano tay yyoañine, toho yondiyunana<br />

yya.<br />

cortesmente. tnuhutuhua, tnuhu<br />

niñe, tnuhutayu tnuhutoho.<br />

corto de razones. taycahadzoeeyuhuni,<br />

taiñacahindudzu, tai ñacaha<br />

cani.<br />

corto hablar. catnuniyocahandi, yocachindi,<br />

dzahayuhuni yocahandi<br />

corto de vista. tay ñatuvuicasinuu<br />

tayyositotuu, tayyositotnehe,<br />

tayñacuvicotosica, tayñatuvui<br />

sicanuu, tayyositoquani.<br />

corto miserable, mezquino. taindii<br />

taindii ini, tay queneini, taycuiya<br />

tayquacu taydzahaini, taindasa<br />

dzahaini, taydzii ini, tayñaitaini.<br />

corua de la pierna . catnusite, sayotnanusite.<br />

cosa. sichi nuu.<br />

coruejon, aue del agua. dzatacudzi.<br />

cosa vieja. sayyosanaha, sayata, satuhu,<br />

sanicuvuituhu, nicuvuiyata.<br />

cosa valadi. sanaha, dzonaha.<br />

cosa nueua. sasaa, sasaañuhuni, sadzoicanindai.<br />

cosa de gran verguença. canusacahayyo,<br />

canu sacahañoho.<br />

cosa suzia. satata, sacudzi, satnaha<br />

saquene, sacuiya, sayaqua, sañuma.<br />

cosa limpia. sandoosanina, saqueye<br />

sacuihi.<br />

cosa grade y ancha . vt. dzita nahi.<br />

folio 55v column 2<br />

cosa de poco precio no estimada, sin<br />

prouecho. naha.<br />

cosa comun. sayyocanu sasiñuu, sa<br />

sitacata.<br />

cosa sin tasa y sin medida, sañayehetnuni,<br />

sanayehecuhua, ñañohocuhua.<br />

cosa espantosa. saiñendadzi, sayyo<br />

sandadzi.<br />

cosa que da tristeza, y pone compassion.<br />

saquidzacoyo iniñaha, saquidzaquaca<br />

iniñaha.<br />

cosa que ensuzia. saquidzatnaha, saquidzatata,<br />

cosa que quema mucho la boca. satuñuhu,<br />

satucayu, satudzaa, satuchichi.<br />

cosa que duele mucho como açote<br />

vhui savhui.<br />

cosa que no se puede tocar como<br />

consagrada. sayy, sadzoho.<br />

cosa quebradiza. dadzu, sandadzu.<br />

cosa que se dobla como plomo sasacoondiye<br />

sadzii.<br />

cosa que se quiebra como vidrio.<br />

dadzu .<br />

cosa de muchas colores. sasicuvui<br />

cahinuu sanicuvuidehenuu.<br />

cosecha de pan. sanidzacaita.<br />

coser. yoquicundi, yochihitecundi,<br />

para cuero.<br />

coser vna cosa con otra. yoquicutnahandi,<br />

yoquicundaatnahandi<br />

yoquitnahandi, yosaqtnahandi<br />

tecu, f. caq.<br />

cossario . taysaniñahatadutacanu,<br />

dutaichitnundoo tai saniyuhuñahata,<br />

taydzuhu, tay namañahaduta.<br />

cosso


folio 56r column 1<br />

cosso donde corren los toros. sasiquinduvuata<br />

ydzundeque, sasidzadzequetaydzundeque.<br />

costa de mar. yuhunduta, yuhunduta<br />

ñuhu, dutacana<br />

costa del mar del sur en esta tierra<br />

ñuundevui, ñuundaa.<br />

costa hazer. yodzaquiñuhundi, yodzandeheninondi,yoquidzaquachindi,<br />

f. cadz.<br />

costado. dziñendica, dziñechisi.<br />

costar por precio. yehe, f, quehe, yondaa,<br />

cata, yosita yosaha, quaha.<br />

costear andar por la costa. yosaanduundi,<br />

yuhuduta, f. caa.<br />

costarme a mi por precio. yotaandi,<br />

yotaayahuindi, yosahayahuindi.<br />

costear hazienda. yoquidzaquachindi,<br />

f. cadz.<br />

costilla. yequendica, yequetiyoondica.<br />

costilla del señor. yequendiyaya.<br />

costosa cosa. sasicayoondaa, sasicayahui<br />

sasicayehe.<br />

costra de sarna. saninduchi, sanindoyondita,<br />

saninduchindaa.<br />

constreñir, vide forçar.<br />

costumbre de pueblo . dzavuacaañuu,<br />

dzavuacaatayu, dzavuaquidzata<br />

sanaha, dzavuayocuvui<br />

ñuusanaha, dzavuayuyyo sanaha<br />

costumbre de vida, sacaa, sacaanino<br />

ini, satneeini.<br />

costumbre tener vide abituarse.<br />

costumbre tener la muger, v. camisa<br />

costura hazer. yoquicundi, yosaqticundi,<br />

yochihiticundi, yodzatavuinditecu.<br />

costura. tecu, sayondecu tecudzoo<br />

costurera, ñahaquicu.<br />

folio 56r column 2<br />

cota de malla. ñonoyecucaa, dzonoyecucaa.<br />

cotonia manta. dzoo dusa.<br />

cotexar, vide comparar.<br />

couarde. tayyoyuhui, tay yyo, tayñayeeini,<br />

tayñasahaini.<br />

couarde ser. yoyuhuindi, yosaiyyondi,<br />

f. quai, yositoyyondi, f. coto.<br />

couarde hazer a otro, v. acouardar.<br />

couarde hazease, v. ibid.<br />

coxcorron dar. yocanindi yutnudzinita,<br />

yodzacana ticuiñodzinita.<br />

coxear. yosicayaquandi, f. caca, yocootniñondi,<br />

yondoyocavuandi.<br />

coxin, tayudzama.<br />

coxo. tay sahayaqua, tayyaqua, tay<br />

sacootniño.<br />

coxo de pierna quebrada. taynitnanudzichi,<br />

l. caca.<br />

coxo de espinilla quebrada taynicachi<br />

quachidzequedzichi, tay<br />

nitnanuquachi yequedzichi<br />

coxo que anda arrastrando, que es<br />

tullido. taysasicatiyahua, taysasiyondihi,<br />

taysasiyondiyo, taynindacunaha,<br />

taysanahatiyahua.<br />

coxo que anda de puntillas, taysahadzadza,<br />

taysahatedzadza.<br />

coxquillas hazer. yodzaquichiñahandi,<br />

yodzaqueyeñahandi, yoquidzandadziñahandi,<br />

f. cadza.<br />

coxquillas tener. yosinindadzendi,<br />

f. cuvui, yocuvuindadzendi yocadzendi,<br />

yondadzendi yodzeendi.<br />

coxquilloso. tayndadzi, tai cadzi,<br />

taiqueye.<br />

cozer algo. yodzachiyondi, yodzaduhuandi.<br />

yochihindi.<br />

cozerse. yochiyo, yonduhua.<br />

cozer


folio 56v column 1<br />

Cozer mayz con gallina . yodzadoyo<br />

nuni dusatiñoo.<br />

Cozida galllna assi. dusatiñoo.<br />

Cozido mayz assi. nunindoyo.<br />

Cozer algo con sola agua. yochiyo<br />

cate, yondoyocate.<br />

Cozer maiz con cal par a hazer tortillas<br />

yodzaquetendi dacu, yotnaandi<br />

dacucaca, yotniñondi dacucaca.<br />

Cozerlo con ceniza . yotnaandi dacu<br />

yaa, yochidzondi dacuyaa.<br />

Cozer maiz con sola agua . yodzaquetendi<br />

dacuyuu, dacuyehe.<br />

Cozina el caldo. duta coño, dayu.<br />

Cozina lugar donde guisan . huahi<br />

yocuvuihuahasacasi, siña coho.<br />

cozinero. tay yoquidzahuahasacasi<br />

C. A N T E R.<br />

Crecer el hombre, yosanundi,<br />

f. quanundi, yocuvuidzee, yocuvuituhua.<br />

Crecer el señor. yoyusiya.<br />

Crecido hombre. tay quaquanu, tay<br />

nicuvuidzee nicuvuituhua.<br />

Crecido señor yyaniyusi nisanu.<br />

Crecer el niño. yocuvuituhuasi, yocuvuiquahasi.<br />

Crecer el arbol hechando ramas.<br />

yosicoyutnu yosicodahayutnu,<br />

f. cuico. yocanaditadaha yutnu,<br />

yosanuyutnu. f. quanu, yositandahayutnu.<br />

Crecer la luna . yocuvuiquahayoo<br />

yonduvuiquahayoo yonayodzo<br />

yoo, yonatuvuiyoo yonaquevuiyoo.<br />

folio 56v column 2<br />

crecer la enfermedad . vuasicodzo<br />

quahi, yocuhuicahuiyocuvui.<br />

crecer el agua hazerse mas. yocuvuiquahaduta,<br />

yocuvuicanuta,<br />

yocaicanuta, yositandodzo duta<br />

f. cuta, yondayanduta, yosidzocavuata<br />

yuhuyuta, yosinocasata.<br />

crecer la mar. yondoyonduta canu<br />

yonananduta canu, yonachitunduta<br />

canu.<br />

crecer en bien o en mal. yoquicodzosindi<br />

yocayasindi yocuvuicahi,<br />

savuihica quacuvui, sayodzoca<br />

quacuvui, da hoo, da hoocaquacuvui,sayodzocaquacayanino.<br />

crecer augmentarse alguna cosa.<br />

yosina, f. qna, yocaya, yocuvuicahi,<br />

yocuvui nene yocuvui nduchi<br />

crecer el sembrado . yosanuvuiyu,<br />

f. quanu yodzandachi vuiyu.<br />

crecer el maiz quando tiene hojas<br />

grandes. quaquanuvuiyu, quacuicondahavuiyu,<br />

quacanandita.<br />

crecer quando sale la espiga . quasaayoco,<br />

quacanayoco, vuiyu.<br />

crecer la yerua. yonanaita, yocanacuhu.<br />

(ita.<br />

crecer mas la yerua. yonduvuinaaita<br />

crecer el cabello de la cabeça. yonduuuinaaidzi,<br />

yonduvuinani idzi<br />

crecer la barba. yondai idzi yuhu.<br />

crecer nuebo el cabello de la barua<br />

o de la cabeça. yonootaaidzidzini,<br />

yondaitaa idzi yuhu.<br />

crecer las vñas yondaitneendi yondainanitneendi.<br />

creer generalmente. yosinindisandi.<br />

f. qni, yocahandisandi, yocuvuin-


folio 57r column 1<br />

yocuvuindisainindi, yosaindisandi,<br />

f. quay, yosinondisainindi,<br />

creer firmemente, yosinindisadaa<br />

inindi, cuite, casi, f. qni.<br />

creer o tener por cierto, dzavuayu<br />

ñohoinindi, dzavuayuyyo inindi<br />

dzavuayu yosinoinindi.<br />

creer en sueños. yosinindisandi sani<br />

yoyusiinindi sayocachisani yocahandisandi<br />

sani.<br />

crencha de la cabeça de la muger.<br />

sichiidzisañuña, sanitandadzavua<br />

idzi dziniña,<br />

crencha tal partir, yosicotehuiñaidzidzini.<br />

crespo cosa. teye deye.<br />

crespo. tayteye, taidzini deye, dzini<br />

teye.<br />

cresta de gallo de castilla, ñeedzini<br />

tiñoo, ñeeindodzo sañute, tnumi<br />

indodzo dzinite, yooyacatiñoo<br />

cresta que traian los capitanes de<br />

los yndios a modo de plumaje. yndodzo<br />

yooyaca.<br />

cresta de paxaro la pluma. yooyacate,<br />

tnumiindodzo sañute,<br />

criado. tay sinoquachi, taytatu, tay<br />

yoquidza tniño,<br />

criado mio. tay yondacandi. tay yotaa<br />

tniñondi tay yyonuundi, tay<br />

yosinoquachi nuundi.<br />

criado desde niño en casa, dzayadzanandi<br />

ñani tnahandi,<br />

criar baço. yocootnahandi candi,<br />

yocoonintnahadicandi, yocoo<br />

cuita tnahandicandi,<br />

criar la ama al niño. yodzaquanuñahaña,<br />

yodzaquanutuhuañaha.<br />

criar la muger al niño dandole el pecho<br />

folio 57r column 2<br />

pecho. yosadzoneñedzecuiña, f. codzo,<br />

yodzacadziña.<br />

Criarme en pobreça. yosanundahuindi,<br />

yosanu caindi,<br />

Criar a alguno en buenas costumbres.<br />

yodzaquanutuhuañahandi,<br />

yodzatuvuinuuñahandi, yodza<br />

quanucasiñahandi, yodzaquanu<br />

tacu ñahandi,<br />

Criarse en buenas costumbres, yosanutuhuandi,<br />

yosanucasi, yosanu<br />

tacundi, f. quanu, yosanudichindi<br />

yosinitnunindi, f, qni, yotuvui nuundi,<br />

yocuvuituhuandi.<br />

criar delicada mente a alguno. yodzaquanutohoñahandi,<br />

yodza<br />

quanuyyañahandi,<br />

Criar barriga. yonañu chisindi, yocaicoo<br />

chisindi, yosihichisindi, f.<br />

sihi, yocoocuicoñeedziyuchisi,<br />

Criança o cortesia, sahuiiini, sañoho<br />

huiini,<br />

Criar Dios de nueuo. yosaindiyaya<br />

f. quay, yozaquevui. yodzaquitu,<br />

yoquahaya yonduyuya yodzehuaya.<br />

Criatura, sanisayndiya mayndios.<br />

Criador del cielo y de la tierra. yya<br />

nisaindiya andevuiñuuñayevui.<br />

yyadzidzahaniquevuiniquitu andevuiñuuñayevui.<br />

Criar Dios al hombre. nisani nitasi<br />

ñahaya, nidzaque vui yata, nidza<br />

cacuñahaya,<br />

Crimen peccado graue. quachicanu<br />

quachi yooquidza, quachicahui,<br />

quachi nene, quachicana, quachi<br />

yoonduvuidzavua,<br />

Criminoso, tayninducuquachicanu<br />

H crines


folio 57v column 1<br />

crines de cauallo. ydzinuudzuq cauallo.<br />

yoocauallo, idziyoo,<br />

crisma idem. l. sa taatnuniñaha.<br />

crismar, yotaatnuniñahandi.<br />

Crismado. tayusacuvuatnuni, tayninaquaytnuni,<br />

taynisacoondaa<br />

tnini .<br />

crisol nuhu sadzandutadziñuhu. toniño,<br />

satevui dzeque, nuhuñuhu,<br />

sadzandutadziñuhu,<br />

cristal. yuuyuyu.<br />

cristalina cosa trasparente. saindiinini,<br />

sayotuvuinini, sayoyahinini.<br />

cristiano, idem. l. tayyehetnahasi cristiano<br />

tay yocuvuisi cristo.<br />

cristiano verdadero. taindisa cristiano<br />

criuo harnero. tesite daacainini nuni.<br />

tisitetiyehui.<br />

criuar. yodzacaiainindi. yoquidzi<br />

nini<br />

crucificado estar. yondecandaadahandi,<br />

yonduvuandaandicruz, yonduvuandaadahandi<br />

cruz.<br />

crucificar a otro. yodzandecandaa<br />

daha ñahandi, yodzanduvuandaandahañahandi,yodzanduvuandodzoñahandi.<br />

crucifixo. idem.<br />

cruda cosa. yehe sayehe. dzoyehe<br />

dzodzii.<br />

cruel persona . tay yyoini, taidzaa<br />

ini, taisatuñuhuini tay dzichi, tay<br />

dzicoini,<br />

cruelmente. tnuhu dzaaini.<br />

cruxir los dientes. yonacasinohondi<br />

yonacasi nañenohondi.<br />

cruxir algo entre los dientes yocañenohondi,<br />

yocuvuinañenohondi<br />

folio 57v column 2<br />

Cruxir los dientes de frio. yonacasi<br />

yonacayunohondi.<br />

cruxir los dedos estirandolos. yocandedaha<br />

yehecande dahandi.<br />

cruxir los huesos andando. yocandesite<br />

yocandeyeque yocandetiyahuasitendi.<br />

cruxir o rechinar algo como tablas<br />

mal puestas yocañeyutnu.<br />

cruxir o rugir las tripas. yosacucoo<br />

chisindi, yosicocoyochisindi, yosiñetitodzo<br />

chisindi, yoquetenino<br />

chisindi.<br />

cruz, idem. l. yutnu ñohotnaha, yutnuñohodzamayutnuñohotnahacaandisi,<br />

cruzada o encrusijada de quatro caminos,<br />

ichi caaduq, yotandaqmi<br />

ichi, ichi nohodzamaqmisichi,<br />

cruzero. sanucollotnahahuahi ñuhu<br />

saninucohonaho huahiñuhu.<br />

cruzar los pies o manos. yonatniño<br />

dzamandidaha, saha,<br />

cruzados asi, saninucohodzama daha.<br />

l. saha.<br />

C. A N T E V.<br />

Cuaderno. eetnaaututu, eetecu<br />

tutu.<br />

cuadernar o encuadernar . yosaqtnahanditutuyodzatnahatnahanditutu<br />

cuadrada cosa. sacaanduq, sacaasiqui<br />

cuadrar. yoquidza huahandisiqui<br />

f. cadza,<br />

cua-


folio 58r column 1<br />

cuadrar poner en quadra. yotasiduqndi,<br />

yosaqduq, f. caq,<br />

cuadrar o benir bien algo. yosatnaha,<br />

yonduvuidzevui, yonduvui<br />

huatu, yonatavuihuatu, yonatnaha,<br />

dzodzevuicayoquaha.<br />

cuadrarme bien la razon, yotacuhuahasindi,<br />

yotacuhuatusindi,<br />

cuadra de aposento dentro de casa.<br />

huahiyosicotnanu, huahi yona<br />

tnanunini.<br />

cuadra de casas solar. huahiyehetnaha.<br />

cuadrilla de gente. eenaho saninataca<br />

eesiña eesichi, sayonduvuitaca.<br />

cuadrilla de gente venir. huasicoyo<br />

ta, taininduvuitaca,<br />

cuadrilla de gente officiales, eetaca<br />

eesiña<br />

cuajarse la miel. yocucududzi.<br />

cuajada de leche . dzecuinicuvivhua<br />

dzecuinicuvui yuu, dzecui<br />

nicuhua, dzecuinicucu, nicuvui<br />

tecucu.<br />

cuajar algo espesandolo. yoquidza<br />

vhuandi. yodzacuhuandi.<br />

cuajarse algo. yocuvuivhua, yocuhua<br />

yocucu yocuvuiyuu.<br />

cuajo davuindidziyo.<br />

cuajarse las salinas yocucuñee, yonduvuiyuchiñee.<br />

cual o quien preguntando. yoondu<br />

yoona.<br />

cual de las cosas inanimadas. na,<br />

ñana.<br />

cualquiera. mandaanicata, mandaa<br />

cata,<br />

cuando : aduerbio interrogatiuo.<br />

folio 58r column 2<br />

amana,<br />

cuando haziendo relacion. quevui<br />

cuando en que tiempo? mandaaca,<br />

amanaca. nadzavuaca.<br />

cuando a que ora? nadzauua?<br />

cuando quiera. mandaaca quevui<br />

cuando quiera a qualquiera hora<br />

mandaacadzavua, mandaacadzavua<br />

qcoho. qtnaha.<br />

cuan grande es preguntando . nadzavua<br />

canu. nadzavuaquaha.<br />

cuando a vno tenia muger. quevui<br />

tayoocañahadzehendi, quevui<br />

tacuvuitnunicañahadzehendi,<br />

cuando tenia marido. quevuisayyo<br />

yeendi. quevuiyyocayeendi.<br />

cuanto vale. nadzahayondaa. nadzaha<br />

cata. nadzahaquaha.<br />

cuantas cosas. nadzahasichi, nadzahanuu.<br />

cuantas vezes? nadzaha sichi? nadza<br />

dzaquevui?<br />

cuanto ay de aqui a tal parte? nadzaha<br />

dzana ñoho nahosica. 1. ñoho<br />

tanda, nadzavua ñohotanda? nadzavuacaanaho?<br />

cuanto ay de pascua a corpus christi<br />

nadzahaquevui caanino, nadzahaquevuicanu,nadzahaquevuiñoho<br />

nadzahaquevuiñohonaho<br />

caiquevui pascua saqtnaha. l. qtnaha<br />

corpus christi, nadzavuaca<br />

qtnaha quevui corpus christi ta<br />

nacaiquevui pascua.<br />

cuartana enfermedad. quahinatuvui<br />

qmiqmiquevui,<br />

cuarto de carnero. eesichi sanitandaqmi,<br />

sanitandaqmi ñañu tecachi,<br />

H 2 cuar-


folio 58v column 1<br />

Cuarto delantero. chiyo,<br />

Cuarto trasero. dzandate, cacate,<br />

Cuarto de casa. eenduq huahi, eesichi<br />

huahi,<br />

Cuarto de pan, eeñañusanitádaduq<br />

eeñañudzitasanitandaqmi.<br />

Cubrir algo generalmente. yodzadzahuindi,<br />

yosadzindi, f. cadzi, yodzatetendi,<br />

yochihi tetendi, yochihidzahuindi,<br />

Cubierto estar. yodzahui, yotete, yehedzahui,<br />

f quehe.<br />

Cubierto estar de poluo. yoquete<br />

ñuyaca, yoquete teyachi, yocoo<br />

teyachi, yocoocuisitiyachi. yocoocodzoñuyaca,<br />

Cubrir el fuego. yochihindicondi<br />

ñuhu. yochihitneendi ñuhu, yodzandaandi<br />

yaañuhu. yodzaquetendi<br />

ñuhu; yodzandaandi yaa<br />

ñuhu, yodzaquetendiñuhu, yona<br />

caniyucundi ñuhu, dzadzahuindi<br />

ñuhu.<br />

Cubierto fuego debaxo de la ceniza<br />

ñuhunichihindico, ñuhuyehedzahi,<br />

yehedzahui,<br />

Cubrir la casa de bigas. yotniñondi<br />

davua, yosaqndidavua. f. caq.<br />

Cubrir la casa con paja. yosatanditeyahua<br />

dzinihuahi, f. cata, yondoyo<br />

canindodzonditeyahua, dzini<br />

huahi, yochidzondi teyahua.<br />

Cubrir la cabeça con paño. yodza<br />

tetendi.<br />

Cubrir haziendo sombra a otro. yosatandicate<br />

nuuta, yochihindi<br />

cate, yochihindidate, yosatandi<br />

quandahui, f. cata,<br />

Cubrir la boca con la manta, yona-<br />

folio 58v column 2<br />

tniño yuhundi dzoo, yodzadzahuindidzoo<br />

yuhundi yosadzindi<br />

dzooyuhu. f, cadzi.<br />

Cuaresma. huico ii, huico dzoho,<br />

quevui ii coño, quevuidzohocoño.<br />

Cubrir con el rescoldo membrillo o otra<br />

cosa. yochihindusi yaañuhundi,<br />

yochihindi yaañuhu, yosaqninindi<br />

yaañuhu , f. caq, yochihindusi<br />

yaañuhu nuhudeq,<br />

Cubrir al que esta durmieudo. yochidzondi<br />

dzoo.<br />

Cubrir la boca debaxo de la manta<br />

yodzucundi dzooyuhundi, yosadzindidzoo<br />

yuhundi, f. cadzi.<br />

Cuchara. ticadzi.<br />

Cucharada. ee sicoticadzi, ee yuhu<br />

tecadzi<br />

Cuchilladas vide acuchillar.<br />

Cuchillo. yuchicaa.<br />

Cuchillo de dos filos. yuchicaa duvuisiyo,<br />

dzaa duvuisiyo yuhu duvuisiyo,<br />

Cuchillo despuntado. yuchicaanicuvui<br />

tecundu, yuchicaa nitnanundodzo<br />

yuchinuucono, yuchicaanisaanditanuu.<br />

Cudiciar vide desear.<br />

Cudiciar cosas temporales, yodzandiyoinindi<br />

saiñuuñayevui.<br />

Cuello, dzuq.<br />

Cuenca de ojo, cohonuu.<br />

Cuenta de contar. sasicahui, sacahui<br />

Cuenta lo contado, sanicahuita, sa<br />

yehendahui.<br />

Cuenta dar a otro. yonacachindaandi<br />

sita, yonacahuindinuuta, yona<br />

chihindahuindinuuta, yondaq<br />

dzeendinuuta,<br />

cuenta


folio 59r column 1<br />

Cuenta tomar a otro . yonatniño<br />

nuundisita, yondacatnuhundisita,<br />

yonanducundisita,<br />

Cuenta para rezar. dzequenacahui<br />

dzeque naquatu. (di.<br />

Cuenta tener. ñohonuundi, cohonuundi<br />

Cuento dezir. yonacachinditnuhu,<br />

yonacaninditnuhu.<br />

Cuento conseja. tnuhuñadisa, tnuhuchidzu,<br />

dzotnuhunica sacahui<br />

tnuhu.<br />

Cuerda. yoho.<br />

Cuerda de vihuela. yohoñuuyoho,<br />

yohoindaañuuyoho yohotuchi.<br />

Cuerdas nervios, tuchi.<br />

Cuerdo hombre. vide abil.<br />

Cuerno de animal. deque.<br />

Cuernos poner, vi. cornudo hazer.<br />

Cuero. ñee.<br />

Cuero curtido. ñee nicuita, ñee nidzacuita.<br />

Cuero de vino. ñee canu sacoho vino<br />

cuero por curtir. ñeeyehe, ñeeyechi<br />

Cuero o pellejo de hombre. ñee ñuma<br />

ñeeyadzi, ñee caandodzonino.<br />

Cuero de animal sin pelos. ñeedzundu<br />

Cuerpo humano. yequecoño ñayevui<br />

Cuerpo de la cintura para arriba.<br />

nuuyeque yotnanudzavua, neecutuquasaa.<br />

Cuerpo de la cintura abaxo. nuuyeque<br />

neecutu quacaisaha.<br />

Cueruo. ticaca, teqvuaco.<br />

Cuesta arriba. sacaata, sayosaandodzo<br />

saindaatuvui, sayondoyocodzo<br />

saindaadichi, indaatuvui, saquasaacuchi<br />

saquasaacuite.<br />

Cuesta el mismo lugar cuchi, cuite,<br />

siqui.<br />

folio 59r column 2<br />

Cuesta arriba yr. yosaandi, f. caand.<br />

yosaandichi, yosaandodzo, yondaandi,<br />

yondaandodzondi.<br />

Cuesta no aspera. dzondodzoni, ytnu<br />

quaha caadodzoni ytnuquaha,<br />

caacaa ytnuquaha siquindaaquahaichi<br />

cuitendaa.<br />

Cuesta que va cruzando el camino.<br />

nunduudenduu ychiquaha yosicondaaichi<br />

yosicotnanoichi yosacuicoichi.<br />

Cuesta yr rodeando. yosiconduundi<br />

satayucu , f. cuico, yotaanduundi<br />

yosicondaandi satayucu.<br />

Cueua, yavui cahua.<br />

Cuesco de fructa. inisite.<br />

Cuesco que esta dentro de algodon.<br />

tindeye.<br />

Cuyo es preguntando . yoondusi,<br />

yoondudzi yoonadzi.<br />

Cuyo es esso? yoondusi saha<br />

Cuyo hijo es este. yoondudzi dzaya<br />

tay yaha.<br />

Cuidado tener. mirando por alguno.<br />

yonditondaadita, yotaainindita,<br />

yonditocutundi, yondicocutundita,<br />

yondacañuu coondita,<br />

yondito ñohoinindita.<br />

Cuidado tener de si mismo. yositondaandi<br />

maiudi.<br />

Cuidado tener de algo yodzanumindi,<br />

yoquidzañeendi, f. cadza,<br />

yotniño siñandi tniñoyondaandi,<br />

yodzañeendi, yotniño sahandi.<br />

Cuidado tener de alguno en particular<br />

proueyendole de lo necessario.<br />

yondacañuhu ñaha coondi,<br />

yositondaa ñuucoondi, yositondaa<br />

ñuhuquetendita, yondacañuhu<br />

H 3 Cui-


folio 59v column 1<br />

quetendi sita.<br />

Cuidadoso estar por algun negocio<br />

dzoyocoocainindi.<br />

Cuidadoso estar en lo que ha de hazer.<br />

yondaayuinindi sacadzandi<br />

ñohocaha ñohocachiininditniño<br />

cadzandi.<br />

Cuitado miserable. taindahui, taindahuicai<br />

nuu ita nuucuhu, dahui<br />

quicahata.<br />

Cuitado o desdichado. tay ña sacanu<br />

ñasacuvuisita.<br />

Culantrillo de pozo. yucudzucuadzavui,<br />

Culantro verde. yuvuayavua.<br />

Culebra. coo.<br />

Culebra de dos cabeças. cooyuhu<br />

vvui, coodzini vvui.<br />

Culebra grande. coo yuhuaidzu.<br />

Culebra muy pequeña. coonuu.<br />

Culebra otra poçoñosa. coo cata.<br />

Culebra otra. coo saha.<br />

Culebra que buela. coonduvua, coondavua.<br />

Culpa. quachi, dzicaquachi, yecaquachi.<br />

Culpa propria mia. quachi mayndi,<br />

quachimaiñuhundi.<br />

Culpa no tener. ñaquachi, ñasaha,<br />

ñadzicandi.<br />

Culpa hechar a otro. yotaañahandi,<br />

yosicotaanahandi, f. cuico.<br />

Culpa hechar el vno al otro. yonataatnahandi,nutaadetaatnahandi<br />

quachi.<br />

Culpa mia hechar a otro. yodzacuicondaañahandi<br />

quachi, yodzatavuiñahandi<br />

quachi, yodzataanaa<br />

ñahandi quachi.<br />

folio 59v column 2<br />

Culpar a otro falsamente. dzoquachinaaca,<br />

yodzatavuiñahandita,<br />

yotaaquachiñahandita, y por metaphora,yodzaquaindaañahandi,<br />

cooquehui, teyechiquehui.<br />

Cultiuar. vide labrar.<br />

Culto diuino sasiñuhu.<br />

Cumbre de sierra. dzini yucu.<br />

Cumbrar o llegar a la cumbre de la<br />

sierra, yosinocavuandi , dzini yucu,<br />

yosinonditandi, dziniyucu.<br />

Cumplir o conuenir algo. siniñuhu<br />

dzavua, siniñuhu.<br />

Cumplir lo falto. yodzasinondi, yodzasinotuhuandi,yoquidzaneendi.<br />

f. cadza, yodzasinocavuandi,<br />

yodzasinondehendi, yodzasinocuhuandi,<br />

yodzasinonee.<br />

Cumplir el voto prometido. yodza<br />

dzevuindi sanidzaquiñuhundi,<br />

yodzaqcuvuindi, yodzaqndehendi<br />

sanitniño naha ñuhundi, yondasindiyeca.<br />

Cumplir con mi consciencia yodza<br />

daandi tniñomaindi yodzadzevuindi,<br />

yodzaqcuvuindi tniño maindi,<br />

yodzasinocavuandi tniño<br />

maindi, yonatucuyonasiyondi, yondaininindi,<br />

yocacundaa yocacusiyondi,<br />

ña sahañaquachindi.<br />

Cumplir de palabra . dzocaandodzonica<br />

yocachindi, dzonicachicandi,<br />

dzondudzuni yocachindi.<br />

Cumplirse lo que dize. yocuvuisanicachindi,<br />

yosacuvui. yosacoho,<br />

sanicachindi , f. qcoho. sandudzu<br />

nicachindi yocuvui.<br />

Cumplirse el tiempo o plazo puesto.<br />

yosinocoo, yosinocavua, yosandehe


folio 60r column 1<br />

yosandehe quevui, yosatnahaquevui,<br />

f. qndehe, f. quaha, yosatnahaqueuui<br />

ñohocua.<br />

Cumplida persona . tay dehecuvui<br />

ñohoini, tay ñohocuhuaini, tay<br />

yehetnuni ini.<br />

Cumplir la penitencia. yosinocavuandi<br />

penitencia.<br />

Cumplirse años: yosinocavuacuiya<br />

yosinocuiya, yosandehecuyya. f.<br />

qndehe.<br />

Cuna de niños. dzoco.<br />

Cundir la mancha estendiendose.<br />

yosandoho, f. qndoho, yosinondoho,<br />

yosanini, f. qnini, yosinonini.<br />

Cundir la mancha de vna parte a otra,<br />

por estar junta la ropa. yosinochihitnaha,yosinondohotnaha,<br />

yosinohuidzatnaha, yosanini<br />

tnaha, f. quini.<br />

Cuña de palo. duyu, yutnuyeque,<br />

yequeyutnu.<br />

Cuña de hierro. caayeque, yequecaa.<br />

Cuñado hermano de mi muger. dzidzondi.<br />

(dzandi<br />

Cuñado marido de mi hermana, cadzandi<br />

Cuñada muger de mi hermano. sanundi.<br />

Cuño de moneda. tañino, sadzacanandusa<br />

tomines.<br />

Cura de yglesia. dzutudzasa sasiñuhu<br />

Curar enfermedad. yoquidzatatnandi,<br />

f. cadz. yositondaanditayquahi,<br />

f. coto, yodzandahañahandi,<br />

Curador de menores . taydzaquanu<br />

ñaha tay cai, tay yondaca tai<br />

cai, tay yonahatnuni sitay cai,<br />

Curioso hombre. tay huii ini, tay cuihini,<br />

tay huayuini, tay quidzahuii<br />

folio 60r column 2<br />

tai yonducuninosahuii, tayquidza<br />

nani, tay yoquidzahuii, sahuii sa<br />

nani, tayyonducunino yaaquai.<br />

curioso en vestir. tai sandesihuii.<br />

curioso en saber. taydzitnitnuhu.<br />

curtir cueros. yodzacuitandi, yoqui<br />

dzahuitandiñee.<br />

cutaras. disa.<br />

cutaras sin carcañal. disaticundu, disa<br />

ñandaha.<br />

cutir vn huebo con otro, yotahuitnahandevui,yotahuindaatnahandevui,<br />

yosaquehetnaha, f. qque yosa<br />

tusitnahadevui, f. qtusi.<br />

cutir vn huebo con otro actiuo. yosasandaatnahandidevui<br />

. f. casa,<br />

yonataatnahandi devui.<br />

cutir vn touillo con otro, andando.<br />

yondaandutnaha saha, yondaa<br />

quehetnaha saha.<br />

ç. A N T E A.<br />

Çabullirse. yocaindusindi, yosivuindusindi,<br />

f. quevui.<br />

çabullir a otro. yodzaquevuindusiñahandi,<br />

yodzacaindusiñaha<br />

yodzaquevuiñahandiduta.<br />

çabullirse a menudo. dzonoodzonoo<br />

yosivuindusindiduta, yocaindusi.<br />

çasio en la lengua. dzoyo ñuuninocayuhuta.<br />

çaherir a otro lo hecho por el. yonachidzo<br />

yuhundinuuta, yonachihitotondi,<br />

yonachihindahuindi, yonatniñondi<br />

nuuta, yondacunahindi<br />

nuuta saniquidzandi.<br />

çahones o çaragueles. satu caha, sasicuino<br />

saha.<br />

H çaho-


folio 60v column 1<br />

çahones calçarse. yodzacaanuundi<br />

satu, yondevuinuundi.<br />

çahurda. huahi quene, sañohoquene,<br />

çamarro. dzono ñee.<br />

çamarrear a otro. yosanidzii ñahandi.<br />

f, cani.<br />

çamarrear a otro de palabra, yocanidziiñahandi<br />

sahatachidudzu.<br />

çampuçarse vide çabullirse.<br />

çanahoria. ñami quaacastilla.<br />

çanca. dzichi cuine.<br />

çancadilla dar a otro. yotniñonano<br />

saha ñahandi yodzucunino saha<br />

ñahandi, yodzacui yonino saha<br />

ñahandi yocainahisahañahandi.<br />

çancos de palo sobre que andan yutnusacuiñendodzo<br />

saha,<br />

çanesa vide. orla.<br />

çanja para cimiento. chiyo nisatani<br />

nota, chiyo huahi,<br />

çanja hazer. yosataninondichiyo, f.<br />

cata, yotahuininondichiyo, yotahui<br />

chiyondi.<br />

çanquear andar de aca para aculla.<br />

nee caa neeisi yosicandi yosahandi,<br />

f. caca, f. qhu.<br />

çapatero. tay quidzahuahandisa tay<br />

quicundisa, tayhuisidisa,<br />

çapato. disa, ñee,<br />

çapato con orejas. disayehetutnu,<br />

çapatos calçar yochihndisandi, yodzaquevuinnundisa.<br />

çapatear bailando . yoquidzatadzi<br />

sahandi, yonacatusandi, yoquidza<br />

huisisahandi. f cadza yocatundaa<br />

sahandi.<br />

çapatos hazer. yoquidzahuahandi<br />

disa, f. cadza, yoqnindidisa, yoquicundidisa.<br />

folio 60v column 2<br />

çapaton hombre pequeño, taindeque,<br />

taycuite, taidihi,<br />

çapote fructa. doco, cuisi blanco.<br />

tnoo negro,<br />

çapote colorado mamey. dicasaha.<br />

çapote chico dulce. dica ñuñu,<br />

çarahueles. vide çahones.<br />

çaranda, vide criua.<br />

çaratan enfermedad. quahi ñuhu,<br />

sacanandodzo ñahadzehe.<br />

çarça. yñocoo, yñotete,<br />

çarçaparrilla. yohoyucu.<br />

çarcillo para las orejas, sacuitatutnu,<br />

sacuitadzoho tende sacuita<br />

tutnu.<br />

çarço. sito, sitoyoo, nidziña.<br />

çarços hazer. yodziñandisito,<br />

çatico de pan. dzitanicachi, dzitañañu,<br />

dzita nitahai, dzita sahi.<br />

C. A N T E E.<br />

Cebolla tenaqmi.<br />

çebollino. vide almacigo.<br />

çebollino trasponer. yosicocanindiyavua,<br />

f. cuico, yotavuandi<br />

yavua, yodzandaindi yavua.<br />

çeçear. yocahadzeyendi, yocahatendisindi.<br />

çeçeoso, taycaha dzeye, tay yuhu<br />

dzéye, tay yaa tendisi.<br />

çedaço. tesite, sacainini yuchi.<br />

çedro. tnutni, tnutni cuisi.<br />

çeçina. coño yehe ñee, coño adza,<br />

coño nisivui ñee.<br />

çediço cosa lacia, sa nidzii.<br />

çedula, tutudzuchi.<br />

çegar de los ojos. yoquaandi, yoquaa<br />

nuuudi,<br />

çega-


folio 61r column 1<br />

çegajoso. tai nuucaca, tay nuutequani,<br />

nuuquani taynuutuu, taynuu<br />

tnehe.<br />

çegar a otro con tierra. yotnaandi<br />

ñuhu nuuta, yocoyoninindiñuhu<br />

nuuta, yocoyoninondi nuuta, yoconondi.<br />

çegar generalmente a otro. yodza<br />

quaandinuuta.<br />

çegarse el entendimiento o andar<br />

ciego. yosicadzoho yosicaquaandi<br />

f. caca, nicuvui naa, nicuvui quandahui<br />

inindi.<br />

çegarse con la claridad, yonaanuundi<br />

quandii nisa coho nuundi, yocuvuicaca<br />

nuundi, cani nisacoho<br />

nuundi.<br />

çeiua. yutnu nuu.<br />

çeja de los ojos los pelos. ydzi dzucua,<br />

dzucuanino.<br />

çeja la carne. ñee dzucua.<br />

çeja el hueso yeque dzucua,<br />

çejo poner. yosito yyondi, yosito<br />

dzaandi, yosito satundi. yosito<br />

idzindi nuuta. f. coto,<br />

çejunto. tay natnaha idzidzucua.<br />

çelada encubierta. sasasiyecu, sasani<br />

huisiyecu,<br />

çelada o emboscada poner encubierta.<br />

yosasindi yecu, f. cusi, yosaqhisindi<br />

yecu, yosaq yuhundi<br />

yecu. f. caq, yosani huisindi yecu.<br />

f. cani.<br />

çelada armadura de la cabeça. caa<br />

cohodzini.<br />

çelar tener çelos. yotadzicuiñoinindi,<br />

yoquidzacuiñoini, f. cadz. yocuvui<br />

cuiñoinindi, yocahacuiñondi,<br />

yotaa cuiñondi.<br />

folio 61r column 2<br />

çelar encubrir. yochihindoyondi,<br />

yochihiyuhundi, yochihidzahindi<br />

çelda vide aposento.<br />

çelebrar el sacerdote. yocachindi<br />

misa, yoquidzandi missa,<br />

çelebrar fiesta, yodza coondi quevui.<br />

l. huico, yodzaquandi huico,<br />

yocahandi huico, yoquidzacanundi<br />

quevui. f. cadza.<br />

çelebrarse fiesta. yosina huico, f. qna<br />

yocooquevui,<br />

çelebrar fiesta fuera de su proprio<br />

dia. yonoo tniñondi quevui, yodzanoonaandi<br />

quevui . yonutniñonaandi<br />

quevui.<br />

çelebrar fiesta antes del tiempo. yodzacoonahandi<br />

quevui, yodza<br />

coondahandi quevui.<br />

çelebro. caha dzeque.<br />

celemin. tnundoo quachi.<br />

celestial cosa. sasindevui sacaaandevui,<br />

sayyoiniandevui, sayehetnahaandevui.<br />

(ño.<br />

çelos satadzicuiñoini, saquidzacuiño<br />

çeloso tai cuiñoini,<br />

çelos pedir. yocaha cuiñondi.<br />

çementar hazer cimientos. yodzahuandichiyo.<br />

yotniño sitendi chiyo.<br />

yodzacaindi yuusaha. yotniñochitundi<br />

chiyo. yosaqnanindi<br />

chiyo. futuro. caq.<br />

çementerio, cahi, sayondusindeye,<br />

çena. sasasidzini.<br />

çenar. yosasidzinini f. casi,<br />

çenadar a otro. yodzacasidzinindi.<br />

yosahanditasacasidzini.<br />

çenadero. lugar donde cenan. huahi<br />

sacasidzini.<br />

çendrada plata. dziñuhucuisi nitevuita<br />

vui


folio 61v column 1<br />

vuita.<br />

çençeño pan. dzita ñayeheyusayya,<br />

dzita ñayusaiya, ñatuvui yusaiya<br />

çençeño hombre enjuto. taycuiñe,<br />

tayndaa, tayyeque.<br />

çeniza. yaa.<br />

çeniziento que tiene çeniza. sayondaayaa,<br />

sayeheyaa.<br />

çeniziento palomo o toro . quetecuinda.<br />

çenogil. huatu, huatuyonunidzanda,<br />

yodzucuninodzanda.<br />

çensura ecclesiastica. sayotasitnuni<br />

sancta yglesia, sayosaq yy. sayotniño<br />

naho, sayosaq dzoho sancta<br />

yglesia, saninandiyu, ninandadzi,<br />

ninduvui ii, ninduvuidzoho,<br />

sasiñuhu.<br />

censura o aprobacion de examen.<br />

saninatuvuindaa, ninatuvuicuite<br />

sanicuvuindisa.<br />

centella de fuego. ñuhundeq nuhundeq,<br />

yondachi, yondavua.<br />

centellear el fuego. yondavua ñuhundeq,<br />

yositacoyo ñuhundeq,<br />

f. cuita, yondachi ñuhundeq, yocandeñuhundeq.<br />

centella muerta. yaañuhu, yaahuidzi<br />

centro de la tierra . anuhu, damaa,<br />

iniñuhu, iniñuhumaa.<br />

ceñirse pretina. yosanindiñee nuu<br />

yequendi, f. qni, yodzucundi<br />

ñee nuuyequendi, yosamandodzondi<br />

ñee nuuyequendi, f cama, yosaqninindi<br />

nuuyeque. f. caq. yondaqninindi<br />

ñee nuuyequendi, yonaquindodzondi<br />

ñee nuuyeque.<br />

ceñir a otro, yonaqnindiñee nuuyequeta,<br />

yodzacamandodzodzo<br />

folio 61v column 2<br />

ñee nuuyeque.<br />

ceñirse la muger las naguas . yosamañadzamadziyo.<br />

f. cama, yosaniña<br />

yohodziyo, f. qni. yonadzucuña<br />

yohodziyo nuuyeque.<br />

ceñida estar asi . yonamañadzama.<br />

yonuni nuuyeque, yodzucu nuu<br />

yequeña.<br />

cenirse la manta el varon para trabajar.<br />

yondaa chihindidzoo yondadzacutundidzoo,yonacamandodzondidzoo.<br />

ceñirse el mastil el indio. yonamandodzota<br />

satu.<br />

ceñudo estar o mohino. ñohodzoo<br />

inindi, f. coho.<br />

çepa vid. tende dayayoho, duhudayayoho,<br />

sandudayayoho.<br />

çepa de leña. duhuyutnu, tendeyutnu.<br />

çepa o tronco de linaje. tnuhu, sandu,<br />

duhu.<br />

çepillo. caañahindodzo nuuyutnu<br />

caañahi yutnu, caadadzahuii<br />

yutnu.<br />

çepo o prision . yutnu sacoho saha,<br />

yutnu cavuadzuq.<br />

çepo de animales. sito tavuiquete,<br />

duhutavuiquete.<br />

cera. ñuma.<br />

cera de los oydos. ñumadzoho.<br />

cerca preposicion. yatni, yatniñuhuni,<br />

yatnini, yatni huiini.<br />

cerca de algo penes. nuu, yatni.<br />

cerca es señalando. yahahuiini, yahani,<br />

yatni huiini.<br />

cerca de huerta. dau, namandau.<br />

cerca o muro de ciudad namasacu,<br />

yondiyuñuu nama dau nuu ñuu,<br />

na


folio 62r column 1<br />

namandau, namayondadzi ñuu,<br />

nama sacu, yondadzi neendu ñuu.<br />

cercar alguna huerta. yodzacuicondi<br />

dau nama, yosanundiyundinama,<br />

yosanundadzi namandau,<br />

f. canu.<br />

cercada ciudad . ñuucaadiyu sacu,<br />

ñuu yondiyunama sacu.<br />

cercada estar la huerta. itunisicondaa,<br />

nama sacu.<br />

cercar alguna cosa. yonacañu yona<br />

dzucundi.<br />

cercar los enemigos. yonatniño cutañahandi<br />

yecu, yonadzacañun -<br />

di yecu, yonatniño mañundi yecu,<br />

yosinonduundi, yonadzucundaandiyecu,<br />

yonacañundiyucu,<br />

yonatniño mañuñahayecundi.<br />

cercados enemigos. tay yonucoho<br />

mañu, tay yodzoyucu, tay caacono,<br />

tay ñohocono.<br />

cerca de cañas. sacu.<br />

cercar de cañas. yochihindisacu.<br />

cercar la eredad de espinos . yosanindi<br />

yutnu iño, f. cani, yochihindisacu,<br />

iño, yosatandodzo ita nuu<br />

iño, f. cata.<br />

cerca asi. sacu yehe iño. sayehesacu<br />

iño.<br />

cercar de valladar. yochidzondi ita<br />

nuunama, yosaqdi ita nuu nama,<br />

yoquidzavuiindi nuunama.<br />

cerca de medio dia . sayatni cañundicandii<br />

sanisaa nisinoquehendicandii,<br />

dzovuitnica cañundicandii.<br />

cerco o cosa redonda. cuta sacuta,<br />

satecuta.<br />

cecrar la heredad de estacas o de rramas<br />

folio 62r column 2<br />

derramas, yosaqsacundi itu, f. caq, yochihisacundi.<br />

cercar ganado. yotniñocutandi yosinonduundi.<br />

cerco que haze el sol . ñohodzoco<br />

dicandii.<br />

çerco que haze la luna. ñohodzocoyoo<br />

çerçenar. yosandandaadi yuu si, f.<br />

canda.<br />

çerçenar, cortar al rededor. yosandacutandi.<br />

çerçenada asi. sanitanda cuta.<br />

çerçenaduras. sanitanda, sanicaindaa<br />

çerdas de cauallo. idzi.<br />

çereza. daya.<br />

çereza grande. daya tecaha.<br />

çerezo el arbol. tnundaya.<br />

çernejas, vide crines.<br />

cerimonia. sasichihiñuhu.<br />

cernada. dutayaa.<br />

cernir. yodzacaininindi.<br />

cernirse. yocainini,<br />

cernida cosa. sanicainini.<br />

cernicalo, tedzaha.<br />

çerote de çapatero. ñumayosaanuuyoho.<br />

çerraja, yerua. yucutiñoo, yucuyaa.<br />

cerrar generalmente. yosadzindi. f.<br />

cadzi, yonacadzi.<br />

cerrado estar. yondiyu yondadzi.<br />

cerradura. caayondiyu satnu.<br />

cerradura de palo. yutnuyondiyu<br />

yuhuyahi, yonandadzi yuhuyahi,<br />

yutnutehe yutnuyondaa yuhuyahi.<br />

cerrar el camino para que nadie vaya<br />

por el. yosadzindi ichi, f. cadzi<br />

yosaqninotnunindi ichi, yosandadi<br />

ichi. f. canda.<br />

cerrar


folio 62v column 1<br />

Cerrarse la erida. yonatnahañee,<br />

yonana nohoñee, yondutuninocoño,<br />

yondenoho ñee.<br />

Cerrada estar qualquiera cosa. yondiyudzau<br />

yódadzi.<br />

Cerrar a piedra lodo. yonataandidayu,<br />

yonatniñondidayu, yotnaandidayu.<br />

Cerrar con llaue. yonacadzicutundi,<br />

yonacadzindicaa.<br />

Cerrar hechar solo el cerrajo. yodzacononinindi.<br />

Cerrar la bolsa. yonadzitaninindiyohoitni.<br />

Cerradero de bolsa. yohoyonandiyuitni,<br />

yonacononiniyuhuitni, yoho<br />

caanini yuhuitni, yohoyonadza<br />

tacayuhu itne, yoho yonuninino<br />

Cerrar los ojos. yosanindi, f. quani,<br />

yonacadzinunndi, yonadzatnaha<br />

nuundi.<br />

Cerrar los ojos de quando en quando<br />

pestañeando. yosaniquachindi,<br />

f. quani.<br />

Cerrar los ojos a regañadientes por<br />

algun dolor. yonaquanicutundi<br />

yonacasindodzohohondi, yosaninuundi,<br />

Cerrados tener los ojos, yonanindi,<br />

yondiyununndi.<br />

Cerrar puerta con llaue de palo. yonacadzidahayutnuyodzandevuidahayutnu.<br />

Cerrar la mano. yonaquitutneendi<br />

yonatnee tneendi.<br />

Cerrar la boca. yonacadzi yuhundi.<br />

Cerrarse el cielo con ñublados. yonatnahavuicoyonduyuicutuvuico,<br />

yondutuvuico.<br />

folio 62v column 2<br />

Cerrar el coraçon no descubrir lo<br />

que tengo en el. yosadzininoinindi,<br />

f. cadzi.<br />

Cerrar dos o tres que estan en pie por<br />

que no pase otro. yonacadzindi nuuta,<br />

yosadzininondi nuuta, f. cadzi<br />

Cerro. yucu.<br />

Cerriones de hielo . yuhuanicucu,<br />

yuhuanicoocoho.<br />

Cerro de pelos ydzisatate.<br />

Cerrojo. caanacononini yuhuyahi,<br />

caanacononini sayondi yu sacondadzi.<br />

Certero que tira derecho. tay tuhuandaha,<br />

tay cuitendaha, taymihindaha,<br />

taindaadaha, tay taamihi,<br />

tay caacuiteudaha.<br />

certero tirar. yosicocuitendi, f. cuico,<br />

yosicondaandi, yotaacuitendi,<br />

yotaandaandi yuu. l. yutnu.<br />

Certificar a otro. yodzacuitendi ini<br />

ta, yoquidzandaandi inita. f. cadza<br />

yodzandaandi inita, yodzandi sandi<br />

inita.<br />

Certificada o aueriguada cosa, cuiteyyodaayyo.<br />

Certificado estar, por cierto tener.<br />

dzavuayyo inindi, dzavuayucoo<br />

inindi, dzavuayu, yotuvuisindi,<br />

dzavuayu yonahandi.<br />

Certificarse de algo. yonducucuitendudzu<br />

inindi.<br />

Certisimamente. disayu, tnuhucuitendisa.<br />

Ceruatillo. ñeni.<br />

Ceruiz. yequenuudzuq.<br />

Cesped. tehui, tehuindayu, tehuindasi<br />

Cespedes sacar, cauando. yotavuandi<br />

tehui, yotahuindi tehui.<br />

Cessar


folio 63r column 1<br />

cessar de hazer algo. yodzaquehuindi,<br />

yodzaqhninondi,<br />

cessar de llouer. yonumadzavui, yosaanditadzavui,<br />

f. caand. yoquehui<br />

dzavui.<br />

cessar de parir la muger. yonoocuiñeña.<br />

cesta. tesite, tesiyo teyacu.<br />

cesta con asa arqueada. tesite indodzo<br />

doho tesite indodzo tnutodzo.<br />

cestero que las haze. tay dzahatesite,<br />

tay tnaatesite.<br />

cetro Real. tatnuyya, tatnutoniñe.<br />

ceuon. queteyodzananuta, queteyodzaquanuta,<br />

queteyosidzodza<br />

ha, queteyodzacuidzotadzaha.<br />

ceuar. yodzanañundi te, yodzaquanundite<br />

ceuar arcabuz. yotniñondi ñuhu<br />

siicaa. (ho,<br />

ceuada. nunindoco nunivuiyu tedzoho<br />

ceuadilla. yucudiq.<br />

ceuar aues para caçarlas yotasivuisindisasate,<br />

yocootasindi sasate.<br />

ceuil persona . taynaha, taynicacu<br />

naha, tay ninuunaha.<br />

C. A N T E I.<br />

Ciclones. dzinuhu, quahidzinuhu,<br />

quahinatuvui,<br />

Ciego. tayquaa, tay niquaa.<br />

Ciego de nuues. tay nisacodzovuiconuu.<br />

tay niquisi vuico nuu.<br />

Ciego ser. yoquaandi.<br />

Ciego los ojos secos. tay nicaicoho<br />

nuu, tay niyechininonuu.<br />

Cielo. andevui. (ñoo.<br />

Cielo estrellado. andevui ysindaa tiñoo<br />

folio 63r column 2<br />

Cielo de la cama. dzoonisatandisita<br />

dzoo nisatandiyu, dzoo caandisi<br />

dziuicama.<br />

Cieno dayu duta dayu.<br />

Ciento pies, gusano. coo ocondaha.<br />

Ciento pies otro. ticooyusa.<br />

Cierço viento. tachiyuhua.<br />

Cierta cosa. sandisa, sacuite, sandisa<br />

cuite, mihindaa.<br />

Ciertamente, mihini, mihinindaa,<br />

cuiteyu, disadisayu.<br />

Cierto estar. yosinicasindi, f qni. yonahacasindi,<br />

yotuvuindisasindi,<br />

yotuvuindaasindi, yotadziyuinindi,<br />

yotuvuiyusindi.<br />

Cierto verdadero. tay cahacuite,<br />

taycahandaa, tay disandudzu, tai<br />

cahandisa, tay cahatnuhundisa,<br />

tay cachindisa l. daa.<br />

Cieruo animal. yudzu, ydzuyucu.<br />

Cierua ydzu sitna.<br />

Cifra. sataa huisitacu, sayondaahuisitacu.<br />

Cifrado. sanisacoondaahuisitacu, sanisacuvua<br />

huisitacu.<br />

Cigarra. tidzi.<br />

Cigarra cantar. yosacu, f. quacu, yondayutedzi.<br />

Cigueña. dzamitnoo.<br />

Cilicio. dzonondacui, dzono idzidzaa,<br />

dzonoidzi iño, dzonodaye.<br />

Cillero donde algo se guarda. huahimaa,<br />

huahicaanini, yuhu huahi<br />

ñohotnaha, huahiyaca.<br />

Cimenterio. cahi huahi ñuhu, saisindusideye,<br />

sayondusideye, saisi ñaña,<br />

saysiyavui ñaña dusideye.<br />

Cimarron que se huye. taysasino sino,<br />

tay nuconodecono.<br />

Cimien-


folio 63v column 1<br />

Cimiento o çanja: sanitahuininota<br />

chiyohuahi, sichinitahuininota<br />

sacaichiyo huahi, sanisataninota<br />

chiyohuahi.<br />

Cimiento abrir . yotahuindichiyo,<br />

yotahuininondi chiyo, yosataninondichiyo,<br />

f. cata.<br />

Cimiento hecho. yuunitniñosite, sa<br />

nitniñosite, sanisinocutu, sanitnaasite,<br />

nama nitniñosite.<br />

Cimiento hazer . yotniñositendi chiyohuahi,<br />

yosaqndaandi, chiyohuahi.<br />

l. inihuahi, f. caq. yotnasitendi<br />

chiyohuahi.<br />

Cimiento. chiyo huahi.<br />

Cimiento ygualar. yoquidzandaandi,<br />

f. cadza. yosaqdaandi, f. caq.<br />

Cimbria. yutnu saquehetaniño.<br />

Cincha. huatu sanduvuicutu dicaidzu,<br />

huatu sinoninindicaidzu, huatucavuanini<br />

chisi idzu, huatuyehendicotayu.<br />

Cinchar el cauallo. yosanindi huatu<br />

dicate, f. qni, yosaqninindi huatundicate<br />

chisite, f. caq. yondadza<br />

cutundi huatuchisi.<br />

Cinise, moxquito çancudo. tiquañe<br />

Cinta para ceñirse. ñee sanamandodzo<br />

nuuyeque sacoonuni nuuchisi<br />

nuuyeque.<br />

Cinta o cincho que se ponen las indias<br />

recien paridas tnani.<br />

Cinta tal poner . yochihinditnani,<br />

yosaninditnani, f. qni.<br />

Cintas con que las indias se trançan<br />

los cabellos. daha.<br />

Cinta tal poner. yodzucundi daha,<br />

yonaqnindidaha.<br />

Cintura. nuuyeque.<br />

folio 63v column 2<br />

Cipres arbol. tnuyuq castilla.<br />

Circulo. sacuta.<br />

Circuncidar. yosandandaandi ñeedzini<br />

inidzoho, yosaindaandi. f.<br />

quai.<br />

Circunspecto hombre . tay yonacani<br />

maayni, tai yonatadzi maayni.<br />

Circunstancia que agraua el peccado.<br />

sayosacodzodzini quachi, sa<br />

yosaquehetnahaquachi, sayonañu<br />

quachi, sayocuvuiquahaquachi.<br />

Cirial. yutnu indodzoñuhu, indodzoite.<br />

Cirio. ite ñuma nano.<br />

Ciruelo. tnuticavua.<br />

Ciruela la fructa ticavua.<br />

Cìsco. yaañuhu, yodzaca.<br />

Cisterna algibe. yende, sacavuanduta,<br />

sacohonduta, dau sacohonduta,<br />

cavuanduta<br />

Citar a juyzio. yosacachindisita, yosadzaqnindita.<br />

Citado llamado a juyzio, tay nisaqnitniño.<br />

Ciudad tayucanu, ñuu canu yucunduta,<br />

tayutoniñe, tayu nanu, yuvui<br />

tayu<br />

Ciudad poblada de estrangeros, vi.<br />

auezindarse.<br />

Ciudadano. tay ñuu canu, taytayucanu,<br />

taytayutoniñe.<br />

C. A N T E O.<br />

Congotear la vasija que no esta<br />

llena. yocamaninoñohocama,<br />

yocandenino, yosinonoo<br />

çoyacal capa de agua. dzoocaha,<br />

dzooticu.<br />

çopo


folio 64r column 1<br />

copo de la mano o del pie. tayndaha.<br />

l. sahatecundu, tiquitni,<br />

C. A NT E V.<br />

Cuecos. disaticoo dixadzuq, disaindodzoninoñahadzehe.<br />

çumirse algo. yocaindusi, yocaindita,<br />

yocaicuino.<br />

çumo de qualquiera cosa. dutasi.<br />

çumoso sayehendutasi.<br />

çumo sacar exprimiendo, yosanindi.<br />

f. qni, yodzatoondi.<br />

çumo sacar retorziendo paño. yodzacuiyondi,<br />

yocoyondi, yonaquenindi.<br />

çurrar cueros. yoñahindi ñee, yodzacuitandi<br />

ñee.<br />

çirujano. tay tatnaquahitnani, tay<br />

quidzatatna saninihiquahi.<br />

çurzir vestido. yosadzindodzondi<br />

tecu, f cadz . yodza nuhundi tecu<br />

nani, yonadzatavuinditecu.<br />

C. A N T E H.<br />

Chamisa. tnutavui.<br />

Chamuscar algo. yodzeyendi,<br />

yoqniñuhundi, yosaqndecundi,<br />

f. caq. yochihindecundi, yodza<br />

caandecundi.<br />

Chamuscada cosa. sanindeye, sanisaquehendecu,<br />

sanisinindecu.<br />

Chamusquina hedor. yosahañuma.<br />

Chapa de metal. caayadzi.<br />

Chapear la erradura. yocasandisacaa<br />

yehecanda ininocandandisa<br />

caa, yocavua yocasa disacaa sacasa<br />

sacavua.<br />

folio 64r column 2<br />

Chapatear o patalear en el agua. yotahui<br />

yequendiduta.<br />

Chapines. disacoco ñahadzehe, disaticoo.<br />

Chapitel de casa pajiza. huahitiyee.<br />

Chayote, fruta. naña.<br />

Charco de agua . yendeduta, duta<br />

caasiña, dutacaandadzi.<br />

Charlar o chocarrear. yocahanaha<br />

yocahadzequendi, yonducudzequendi,<br />

yonducudzequendi, yodza<br />

quacuñahandi, yotnaidzeque.<br />

Chica cosa, saquachi, sadzuchi.<br />

Chibo o cabron dedziyu.<br />

Chibato capado. dedziyu nindaa niniyuute.<br />

Chicharra. tidzi.<br />

Chicharron. ticayequene.<br />

Chiflar con los dedos. yodzocaadzuvuindi,<br />

yotevuindidzuvui, yodza<br />

quacundidzuvui.<br />

Chiflar con la boca. yodzatutundi,<br />

yotutundi, yotutuyuhundi, yocanatutundi,<br />

yotutudzuvuindi.<br />

Chillar como los paxaros . yondayucuiñete.<br />

Chimenea . nama huahiñuma, nama<br />

yosaanini ñuma.<br />

Chimenea lo alto. dzini.<br />

Chimenea humear. yocanañuma,<br />

yosaaniniñuma, f. caa. (te.<br />

china piedrezita. yuucuchi, cuchiñute<br />

chinchon. teyee teyeenicacuiñe.<br />

chinchones hazer a otro. yodzacacuiñendi<br />

tatiyee.<br />

chinehe. tiñee dzii.<br />

chinche grande y negra. tesihi neñe.<br />

chirimia. cutuyutnu.<br />

chirrion. cata yutnucata.<br />

chi-


folio 64v column 1<br />

Chirriar las aues. yondayute, yocuvui<br />

vuaate.<br />

Chismear. yocahavvuiyuhu, vvuidudzu<br />

vvuidatu, vvuiyoondi, yo<br />

nucachi yondecachindi, yocaha<br />

vvuiyoo vvuindatundi, duvuisiyo<br />

yyondi, duvui siyo iñendi.<br />

Chismero. tay vvuindatu, con los<br />

demas.<br />

Choça, todzo, huahiyai, huahitiyee<br />

huahitiyahua .<br />

Chocarrero . tay cahadzeque, tay<br />

dzeque, tay yonducudzeque, tay<br />

dzaqua ñahacu.<br />

Chocarrear. yonducudzequendi yodzaquacuñahandi.<br />

Chocolate beuida de cacao. duta<br />

dzehua ñuhu.<br />

Chorro de agua. sainditanduta.<br />

Chorrear el agua. yositanduta, f.<br />

cuita.<br />

Choqueçuela de la muñeca. yeque<br />

tinduu, yodzodzuqdahandi.<br />

Chueca donde juegan los huesos.<br />

sañohotnahayeque, sañohotnanuyeque.<br />

Chueca de la rodilla. yequetinduu,<br />

yodzositendi, tetacasitendi.<br />

Chuflar, vide chocarrear.<br />

Chufletas. dudzudzeque, tnuhudzeque.<br />

Chupar. yosichindi, f. cuchi.<br />

Chupar la caña con cascara, martajandola.<br />

yondavuandi.<br />

Chupar el humo de los poquietes.<br />

yotaandi dzanu, yodzitandi dzanu,<br />

yosamindi dzanu. f. cami.<br />

Chuparse los dedos lamiendo. yonayuvuindaandi.<br />

folio 64v column 2<br />

Chuparse el niño los dedos . yosadzindahasi,<br />

f. cadzi, yonatehuisi.<br />

Chupar alguna cosa sin maxcarla.<br />

yotehuindi.<br />

Chupar el echizero o embaidor al<br />

enfermo. yotehuindi, yodzandaindi,<br />

yodzacanandi quetequahi<br />

quetequañuhu, yondainaindi.<br />

Chupada persona por flaca. tai nindahua,<br />

niyechi, tay yeque, tai cuiñe,<br />

taindaa, taynicoondaacoño,<br />

tay ninoondaacoño.<br />

Chupado hombre consumido, con<br />

solo el cuero. tay nisinocuiñeyeque,<br />

taydzonuuyeque, dzotuchi,<br />

tay ñanee ñacoño<br />

Chupado consumido. nicuvui ñama,<br />

nicuviyeque, nicuvuiyechindi,<br />

nisaqñama, nisaqyechiñaha<br />

stohon Dios.<br />

D. A N T E A.<br />

Dadiua don. tahui.<br />

Dadiuoso. taydzaitaini, taydzasa,<br />

tayyosahañaha.<br />

Dador de los bienes de gracia Dios.<br />

yyayodzasatahui sahuahasadzico<br />

sadzee, yya ñandii ñaquacu,<br />

yyayodzaitadiyaya.<br />

Dados. yequecatne.<br />

Dados jugar. yocatnindi yeque.<br />

Dado a mugeres. taysanoo tayquadza,<br />

tay yonoo yosini, siñahadzehe,<br />

tay yosicaquadza.<br />

Darse a mugeres. yosicaquadzandi<br />

f. cadza. lo propio se dize de las<br />

mugeres para con los hombres<br />

Daga. caa tuvuiñaha, caaqniñaha.<br />

Dama.


folio 65r column 1<br />

Dama. tohodzeheyya, ñahatoho<br />

dicoyya.<br />

Dama gentil hermosa . tohodzehe<br />

caahuii, caahuayu.<br />

Dançar. yositasahandi, f cata.<br />

Dançar de las manos asidos. yocahindahatnahandi,yotneendahatnahandi<br />

yositasahandi, yonacahindahatnahandi<br />

yositasahandi.<br />

Dançar asidos de los ombros. yonumidzuqtnahandi<br />

yositasahandi,<br />

ñohodzeque tnaha , yositasahandi.<br />

Dañar hazer mal. yodzatevuininodi<br />

nuuta, yoquidzanahondisita,<br />

f. cadza.<br />

Dañar a otro en la hazienda. yodza<br />

tevuindi yahuicatata.<br />

Dañarse algo. yotevuii.<br />

Dañarse la carne, o fructa. yotayu,<br />

yotevui.<br />

Dañosa cosa que haze daño. sayosahaquahiñaha.<br />

Dañar a otro en las costumbres. yodzacuico<br />

iniñahandisita, yodzatneeyaainiñahandi<br />

sita, yodzacaandi<br />

inita.<br />

Dado caso. ta, taquadzu, taquadzu<br />

dzavua.<br />

Dar algo a alguno. yosahandi, f. cuhua,<br />

yotasindi.<br />

Dar en retorno. yonacuhuañahandi,<br />

yonacuhuanaandita, yonatniñodzavuandi,yodzandicocavuandi.<br />

Dar vozes, vide bozear.<br />

Dar debalde. yosahadzicondi cahandi,<br />

f. cuhua.<br />

Dar algo para que no me lo bueluan<br />

folio 65r column 2<br />

mas. yotasicuiindi, yosahacuiindi,<br />

f. cuhua.<br />

Dar a conoscer a otro . yonahañahandisita.<br />

Dar puntillazo. yochihisahandi, yodzaqcoondiyodi,<br />

yodzaqndiyo<br />

yodzaqdahandita.<br />

Dar a otro como estocadas con la<br />

mano. yoquindahandi, yochihisiquindita,<br />

yoquisiquindita.<br />

Dar del codo a otro. yochihisitendahandi,<br />

yosicochihi sitedahandita.<br />

Dar papirotes. yochihitindandi, yochihitecandi<br />

yotaatecandi.<br />

Dar alegria a otro. yodzadzee iniñahandi,<br />

yodzahuatuiniñaha.<br />

Dar en rostro a alguno con sus defectos<br />

. yochidzoninondi nuuta<br />

quachita, yonachidzondi nuuta,<br />

yonatniñondi nuuta, yonanahandi<br />

nuuta, yonacuvuiñohonuundita,<br />

yonachidzo yuhundi, yosii ñohonuundita.<br />

Darme en rostro alguna cosa. yosa<br />

codzoqueneinindi, f. qcodzo, yoquindehui<br />

inidi sisacasi, yondehuisindi,<br />

yondehuindaa sindi.<br />

Dar en rostro el manjar al enfermo<br />

no le poder comer. yocuvuicuiyaindi,<br />

yocuvuindii ini yocuvui<br />

queneinidi.<br />

Dar de beuer a otro. yodzacohondita.<br />

Dar de beuer a otros, brindar. yodzacaandi<br />

cohota, yodzaqndodzondi<br />

cohota.<br />

Dar de comer. yodzacasiñahandi.<br />

Dar de comer al que no lo puede<br />

I tomar


folio 65v column 1<br />

tomar con las manos. yochindisacasi<br />

yuhuta<br />

Dar de beuer al que no puede beuer<br />

con sus manos, yotaandi yuhuta.<br />

Dar bocados, o comer a bocados.<br />

yosasindodzondi, yosasindaandi,<br />

f. casi. yocahundi, yocahundodzo<br />

yocahundaandi.<br />

Dar buen orden. yochihitnuni huiindi,<br />

yotasitnunihuiindi.<br />

Dar lazada. yochihicatnundehendi,<br />

yochihidehendi, vi. lazada.<br />

Dar ñudos. yochihicatnu cutundi,<br />

yotasicatnundi.<br />

Dar señas a otro para hallar algo.<br />

yonahatnunindisita, yosiitnunindita.<br />

f. cuvui.<br />

Dar bueltas al rededor . yosicocutandi,<br />

f. cuico.<br />

Dar consejo. vi. aconsejar.<br />

Dar credito. yocahandisandi, yosinondisainindi,yocuvuindisainindi<br />

sayocachita.<br />

Dar de moxicones, vi. apuñearse.<br />

Dar con algo en tierra, haziendo golpe.<br />

yodzacasandi, yodzacatnendi,<br />

yodzacandendi.<br />

Dar el pie a otro para que suba. yosaanaindi<br />

sahata, f. caanai. yosaa<br />

nahindi, yosaachihindi. f. caa. yochinindahandi<br />

sahata.<br />

Dar bueltas de vna parte a otra , por<br />

no llegar donde yo estoy. yosino<br />

huisita, yosinotnanita, f. cono.<br />

Dar de mano a alguno para que se<br />

libre, yodzacaiyuhuñahandi, yodzandaiyuhu<br />

ñahandi, yodzanday<br />

siyo dzoyuhuni, yodzandaiñaha.<br />

folio 65v column 2<br />

dar en el blanco, tirando. yodzaqhcuitendi<br />

mihi daandi .<br />

dar latidos el coraçon. yocatneinindi,<br />

yocandaini, yoneheini. (so.<br />

dar latidos el pulso, v. alterarse el pulso<br />

dar latidos, postema o encordio. yondavuanini,<br />

yosasinini<br />

dar larga o libertad. yosatainindi<br />

nuuta, yodzasainindi nuuta.<br />

dar de cabeçadas. v. calabaçadas.<br />

dar en los ojos a otro con lo que tengo<br />

en las manos. yodzaqcavuandi<br />

nuuta.<br />

dar licencia, no lo ay, o si lo ay es.<br />

yocachindi sita, yosai yuhundi, f.<br />

quai, yodzañandi, yodzañayuhundi.<br />

dar palabra prometiendo. yocootasindi<br />

dudzu, yotasindi dudzu, yotniño<br />

yuhundi.<br />

dar lugar al que viene para que se<br />

asiente, yosicocoondahandi, yosinandi<br />

siña, f. qna.<br />

darle lugar señalandole donde se asiente.<br />

yosahasiñandita, yocootasi<br />

siñandita.<br />

dar gracias a Dios por los beneficios<br />

recebidos. yonatuvuindahui<br />

sindi nuuya yonacahandahuindi<br />

nuuya, yocahamanindiya, yocahadzicondi<br />

nanaya.<br />

dar buen exemplo. yonahatnunindi<br />

sita sahuaha taniño huaha,<br />

yonahandi nuuta, yodzacotodzavuañahandita<br />

taniño yocootasindi.<br />

dar mal exemplo. yonahatnunindi<br />

sita sañahuahataniño, taniñoyodzaquindita.<br />

dar


folio 66r column 1<br />

dar en cara con algun peccado.<br />

yotaanuuñahandi quachisita,<br />

yonatniño nuundi quachisita,<br />

yonatniño tnuhuñahandi quachita.<br />

dar nombre a otro. yosahandi sananita,<br />

yosahandi quevuita, yosahandidzevuita,<br />

f. cuhua.<br />

dar cuenta y razon de algo . yonacaninditnuhu<br />

yonatnaindi tnuhu,<br />

yonacahnindi nuuta, yonadzahuatu<br />

iniñahandi.<br />

dar a mamar . yodzacadziñahandi,<br />

yosadzoneñedzecuiñaha. f.<br />

codzo.<br />

dar cuchillada. yosanda ñahandi. f.<br />

canda, yodzanihiquahiñahandi,<br />

yotahui yocaañahandi, yocanitatnucaañahandi.<br />

dar de llano con la espada . caacono<br />

yocanindi, caaduvuatatnu yocanindi.<br />

dar de agudo. caadziñe yocanindi.<br />

dar con el pomo de la espada . tendesi<br />

yosicondita, f. cuico, tendendi,<br />

yochidzondi sahasi yosanindi,<br />

f. cani<br />

dar de mano con desden . yodzaqhundahandisita,yochihindahandita.<br />

dar de palos. yocaniyutnundi, yodzucundi<br />

yutnu.<br />

darse en la cabeça golpe topando.<br />

nama yosaquehetnaandi, nama<br />

yosachihitnaandi dzini, f. qquehe<br />

dar golpes. yodzacatnindi, yodzanehendi,<br />

yodzacamandi.<br />

dar palmadas. yocatundahandi.<br />

folio 66 column 2<br />

dar encomiendas de otro. yonadzacanuiniñahandi,yodzayuhui<br />

ñahandi.<br />

dar a entender algo . yodzaqniñahandi,<br />

yonacachitnuhundi sita.<br />

dar de cabeça no consintiendo. yodzacuicodzinindi<br />

dar de si el cuero o cordel. yocai,<br />

yosihi. yonacaa.<br />

dar priesa. yodzanumindi tniño, yocachiqueye.<br />

darse priesa. yonumi yonahandi,<br />

yoquidzaqueye huitnini, yocuvui<br />

inindi.<br />

dar fee como escriuano. yodzandisandi,<br />

yonacachindisa nisinindi.<br />

dar occasion. yochihisahandi, yodzacuvuiiniñahandi.<br />

dar oficio o cargo al indigno. dzohuisica<br />

yoquidza nisanuñahandi,<br />

f. canu, yosahandi yotasindi<br />

tniño sitay ñayosatnaha sita, ñayosatnaha<br />

sita tniño yotasindi,<br />

yotasinditniño sitay huadzevui,<br />

yotasindi tniño sitay ña yocuvuicadza.<br />

dar pena. yodzandehe, yodzacuta<br />

iniñahandi, yodzandehui ini ñahandi,<br />

yodzacacaini ñahandi,<br />

yodzasatuiniñahandi, yodzacahuiniñahandi,yodzadzicoiniñahandi,<br />

yodzacuhui iniñahandi, yodzaqcuiñe<br />

iniñahandi.<br />

dar poquita cosa. dzuchihuaani yosahandi,<br />

f. cuhua, dzuchini, eesacudziini,<br />

eesacuñuhuni.<br />

darse de cabeçadas vno con otro. yo<br />

I 2 dza-


folio 66v column 1<br />

yodzaqcasandaa dzinitnahandi, yosasandaadzinitnahandi,<br />

f. casa, yodzaq<br />

quaadzinitnahandi, yodzaq<br />

quehe dzinitnahandi.<br />

Dar latidos la llaga inditacañe ita<br />

cahi yosaandiq.<br />

Dar higas. yochihinditecuyu. l. titayu<br />

yuhuta.<br />

Dar castañetas. yodzacandendititayu<br />

Dar con maça golpeando. yosasandi<br />

, f, casa, yochidzondi.<br />

Dar la buelta el tequio o la vez, yosicondodzo,<br />

f. cuico yosinondodzo,<br />

yonadzamatniño.<br />

Darse las manos los que se desposan.<br />

yotnahandahandi, yodzatnahandahandi.<br />

Darse las manos asiendose vno de otro.<br />

yotneedahatnahandi.<br />

Dar muestra o dechado. yosahandi<br />

taniño, yonahanditaniño nuuta<br />

natavuata.<br />

Dar lugar en el coraçon a las palabras<br />

que se oyen, yotniño siñainindi,<br />

yotniñondicandi, yonumiyodzusindi.<br />

Darse los cercados. yocachindahuita,<br />

yocanuta yotasidzinota.<br />

Dar oficio a alguno. yosahanditatniño<br />

cadzata, yotaatniño ñahandi,<br />

yotaandita tniño.<br />

Dar señas a otro de la persona para<br />

que la conozcan. yonahatnunindi,<br />

yosiitnunindi, f. cuvui, yocachi<br />

tnuhundi.<br />

Dar rempujones. yochihindahandi<br />

yotaandahandi.<br />

Dar rempujones con los ombros.<br />

yodzaqquaadzocondta, yosihin<br />

folio 66v column 2<br />

ndaadzocondita, yodzaqquehe<br />

dzocondita.<br />

Dar humo narizes. yochihindi ñumadzitnita,<br />

yodzacaaninindi ñumadzitnita,<br />

yotevui nini ñumadzitnita,<br />

yodzaquevuindi ñuma<br />

dzitnita.<br />

Dar relacion. yonatniño nahañaha<br />

yosatniño nahañahadisita, yonu<br />

tniño nahañahandi.<br />

Dar buelta el sol para ponerse. yocoocuitandicandii.<br />

Dar el relox. yocandacaa cuhua, yosacoondaacaacuhua.<br />

Dar algunas cosas como raciones<br />

de refectorio en la comida, yosai<br />

tnunindi, f quai, yondasininondi<br />

yochihindasindi, yochihitnunindi<br />

sacasi.<br />

Dar señal el que compra. yosahandaandita<br />

yahui, yosahañahandi<br />

tnuni, f. cuhua.<br />

Dar tenazadas con los dientes de<br />

frio. yondayu nohondi, yonacasi<br />

nañe nohondi.<br />

Dar tras de alguno persiguiendole.<br />

yosiconduundita, yochidzondicondita.<br />

Dar a logro. v. tomar a logro.<br />

Dar encima de lo que trueco algo. yosaqndodzondi,<br />

f. caq yochidzondi.<br />

Darse golpes en los pechos. yotniñosiquidicandi.<br />

Dar cohecho o soborno. yotasidzino<br />

ñuhundi.<br />

Darme a todo plazer. yodzadzeeneecani<br />

ini, yosaicatainineecani ini<br />

yodzahuatu nee cani inindi.<br />

Darse a la virtud . yotneecutundi<br />

saii,


folio 67r column 1<br />

saii, yonihindi saquai, sadzadzi<br />

darse a vicios. yotneendi sadzana,<br />

yosaainindi sadzana.<br />

dar mal por mal. yondadzadzavuandi,<br />

yondadzanaandista sañahuaha,<br />

yotniñodzavuandisita yonatniñonaandi<br />

sañahuaha.<br />

dar bien por mal. yonadzamandi<br />

sahuahasita, yosahandi saquai sa<br />

dzadzi.<br />

dardo tatnuyoco, tuvuiñaha.<br />

datiles. ticaha.<br />

D. A N T E E.<br />

De. si,<br />

de. notando lugar dzuhua,<br />

vt vengo de Mexico, ñuu<br />

coyodzuhua huasindi.<br />

de alguna parte. huadza dzohuadzaca.<br />

deabaxo nino, nino dzuhua.<br />

de ay. dzevuisa, yca.<br />

de alli. dayucua, daica.<br />

de ambas partes. v, ambas partes.<br />

de alli a pocos dias . dzodzahanica<br />

quevui, ñacahica quehui.<br />

de alli a quatro dias . daqminicaqueuui,<br />

dzoqminicaquevui.<br />

de aqui a vn rato. noonica, huitninoonica,<br />

nahuitnica dzonoonica,<br />

dzonahanoonica,<br />

de aqui a vn poquito aora luego.<br />

sahuitnandu sahuitnani, sayatni<br />

huiini.<br />

de aqui señalando lugar. yahani, yaha,<br />

yyahuiini yyani.<br />

de antes. daadzavua, daaninoca, sadzinaca,<br />

dasaha.<br />

folio 67r column 2<br />

de aqui adelante, neecaa neeqhu,<br />

huitna nuuqhu nuuqhu, neechihitaaqhu,<br />

nuuqhu huitna.<br />

desde agora para siempre jamas,<br />

neendu chihitaaqhu ca toto cadziya<br />

catniño, candacaqhu.<br />

de alto abaxo, como el velo del templo.<br />

nicoondata daanisino nindatadzavua<br />

da nisino.<br />

de balde en precio. dzodzico caha.<br />

de balde. dzotnunicadzohuisica.<br />

debaxo de algo. chisi vt mesa.<br />

debaxo al pie. vt del monte. sahayucu<br />

debaxo de algo en composicion.<br />

nini.<br />

debatir. vide, contender . yodzandaidzicotnahandi,yodzanoocuvuitnahandi,<br />

yonanitnahandi.<br />

debuxar algo. yocaidzicundi.<br />

debil. tay yeque, tay cuiya, tay nitavui,<br />

tay ninoondaandai, taytaha.<br />

debilitado. yocuvui huasindi, yocuitadzocondi,<br />

yonoondaandi yotavuindi.<br />

de cada parte. l. de todas partes,<br />

neecandu. nee caa, nee cutucaa,<br />

neenducaa, neecaa neeisi.<br />

de cada lado, v. ambas partes.<br />

descender. yonoondi yocoondi.<br />

descender algo actiuo. yodzanoondi,<br />

yodzacoondi.<br />

descender cuesta abaxo, yocaindi,<br />

yondaindi, yocaindodzondi, yondaidodzondi.<br />

de cerca . yatni, yataini, yatnihuii,<br />

yatniñuhuni.<br />

dechado. taniño, taniñondusa, taniñotacu,<br />

I 3 deci-


folio 67v column 1<br />

Decima parte. sayosinovsi. sayosinotuhuavsi.<br />

sacuvui vsi.<br />

Decimo en orden, tay cuvui vsi.<br />

Declarar, pronunciar. yocachindaandi,<br />

cuite casindi.<br />

Declarar lo escuro. yondasininondi,<br />

yodzatuvuindaandi, yodzacuisindaandi,<br />

yocachindaandi.<br />

Declarar, e interpretar en otra<br />

lengua. yocahadzahandi, yosicocaqndi<br />

dudza, yosiconay yuhundi.<br />

Declarar el euangelio, y escriptura<br />

yodzandiyondaandi dudzu euan<br />

euangelio. yodzatnahandi dudzu<br />

euangelio, yondasi ninondi.<br />

De coraçon y voluntad hazer algo.<br />

neeyu inindi, yyondaa inindi, yyo<br />

cuite inindi, neendaa inindi, neecutu<br />

ini.<br />

Decontino, vide siempre.<br />

Decorar, tomar de memoria, yodzacai<br />

inindi, yodzaquahadzinindi,<br />

l. dzequendi, yodzacaicasi inindi,<br />

yotniño inindi.<br />

Decoro dezir algo. yocachi yuhundi,<br />

yocachi hoonicandi, yocachi<br />

dzequendi.<br />

Decoro saber algo. yonaha hoonicandi,<br />

yonahadzequendi, yonahadzinindi<br />

De qual parte del rio. nasiyo yuta.<br />

De quando en quando, amani, mandaanicaquevui,<br />

qcohoquevui, cohonahonicaquevui,cavuaninocaquevui,<br />

dzoamani, dzoninoni,<br />

dzoyyo dzoyyoniquevui dzoñohoniquehui,<br />

dzoicadzoicanique -<br />

vui dzonino dzonino.<br />

folio 67v column 2<br />

Dedal. dzahiquicuta, caaquicuta.<br />

De dentro. damaa, inisi, chisisi.<br />

De dia. duvui.<br />

De dia claro. sanituvui, saindii satuvui<br />

sandii.<br />

De dia entre dos luzes. quacuisi sayocanacuisi.<br />

De dia ser. yotuvui, yoyahi, yotuvui<br />

yaa, yotuvuicasi.<br />

De dia en dia. yutnaa yutnaa, eequevui<br />

eequevui, devuindevui, duvui<br />

duvui.<br />

De dia y de noche. l. siempre. danduvui<br />

dañuu, duvui duvui niñu<br />

niñu.<br />

Dedicar algo a Dios. yondadzandi<br />

sinDios. yochihitnahandi sindios<br />

yodzocotnahandi sinDios. yona<br />

cahuitnahandi sinDios.<br />

dedicar yglesia yodzocondi huahiñuhu,<br />

yodzunindi huahi ñuhu, yocoocanindi<br />

naa sanctos, yosahadzevuindi<br />

huahi ñuhu,<br />

Dedicada yglesia. huahi ñuhu nidzunni,<br />

huahi ñuhu nisaidzevui, nisaidzeque.<br />

Dedo de la mano. nuundaha<br />

Dedo del pie. nuusaha<br />

Dedo pulgar. nuundahacanu, daha<br />

canu.<br />

Dedo index. nuundahayonahatnuni,<br />

nuundaha cuvui vvui.<br />

Dedo del medio. nuundaha mañu,<br />

daha ini nomañu.<br />

Dedo del coraçon. dahacuvui qmi<br />

Dedo meñique. dahatutnu.<br />

De donde. mandaa nandaa<br />

De donde quiera. mandaanica, mandaaca,<br />

nandaaca.<br />

Do


folio 68r column 1<br />

De dos en dos. vvui vvui, duvuinduvui,<br />

eetayu eetayu.<br />

de dos en dos yr. vvui vvui yosaha,<br />

yotnahatayundi yosahandi, yosai<br />

tayundi, f. quay, yosahandi. f.<br />

qhu.<br />

defenderse generalmente de otro<br />

que le quiere hazer mal, yotnoñondi,<br />

yodzadzahandi, yonducundaindi,<br />

yotavuindi maindi.<br />

defender a otro . yotavuiñahandi,<br />

yodzacacuñahandi.<br />

defender a otro amparandole consigo.<br />

yodzadzahañahandi.<br />

defenderse la muger del hombre.<br />

yodzacooñuhuña, yoquidzacata<br />

ini ña, futu. cadza, yodzayahuiña,<br />

yotnoñoña, yosanicataña, f.<br />

cani.<br />

defender la muger su cuerpo, vide<br />

negar el debito.<br />

defecto. quachi, yecaquachi, dzicaquachi.<br />

defectuoso. tayducuquachi, tay<br />

dzatevui .<br />

de fuera de casa. cahi huahi, yahi<br />

huahi nuucahi.<br />

de fuera o por encima. nuu.<br />

defuncto. deye tai nisihi, ninaa.<br />

defrente. yonditonuu.<br />

degenerar. yondacudzana, yondai<br />

ndaa, yodzañandi tnuhu, yehendicondi,<br />

ñayonaquaindi tnuhundi.<br />

degollar a otro, v. cabeça cortar.<br />

degollado, vide. ibi.<br />

dehesa. sayosacasi idzuita, cuhusica,<br />

ita sica.<br />

de improuiso. dzohoondutuvui.<br />

folio 68r column 2<br />

de industria. v. adrede.<br />

de la misma medida. dzevuidzavuacuhua,<br />

dzoeenducuhua.<br />

dela misma manera, dzodzavuandu<br />

sadzevuindudzavua, sadzevuidzavua,dzodzevuindudzavua.<br />

delante de alguno. nuuta.<br />

de la otra parte del rio. siyo yuta,<br />

satayuta.<br />

de la otra parte del mar. satanduta<br />

cano, duta nicoocavua.<br />

delegar, poner en su lugar . yocoo<br />

caninaandi, yocoocani yuhu nuu<br />

ndita, yocoocani siñandita. yotniño<br />

naandita.<br />

delegado asi . naata, tai ñohosiña,<br />

tayyocuvui naata, tay ninduvui<br />

yuhu nuuta.<br />

deleitarse. yocuvuidzee inindi,<br />

yodzadaee inindi, yodzacana<br />

inindi.<br />

deleitar a otro. yodzadzee iniñahandi,<br />

yodzacana iniñahandi.<br />

deleitarse en cosas suzias. yodzadzeedzana<br />

inindi, yocuvuiñena<br />

inindi, yondenoo ñena inindi, yodzadzee<br />

ñena inindi.<br />

deleitoso lugar . sacaadzee, saisidzee<br />

sayyodzee, sayyohuatu.<br />

deletrear. yocahuidzeenditutu, yo<br />

cachidzeenditutu.<br />

de lexos, sica, sicaca, ñayatni,<br />

sica.<br />

de lexos, quando no se deuisa bien<br />

la cosa . ñatuvui casi, dzohuihinituvuinuu,dzoyotuvuinaaca<br />

dzotuvuitequani, ñayotuvuindaaca.<br />

I 4 delez-


folio 68v column 1<br />

deleznable persona flaca . tay ñacanuini,<br />

tay ñandaiini, tay ñacana<br />

ñañene, yodzatevui, tay ñacutu<br />

ini tay dzo vuihini, yosaa yosico<br />

ini.<br />

deleznable cosa como jabon. dehui,<br />

cane.<br />

deleznarse asi. yocuvuindehui, yocuvuicane.<br />

deleznarse el pescado de entre las<br />

manos. yocaa ninitedahandi, yondaininite<br />

dahandi, yondaicavua<br />

dehui dahandi.<br />

delgadez. sayadzi huisi.<br />

delgadez de cosas largas. sacuiñe,<br />

saniñe, sandaa,<br />

delgada hazerse alguna cosa. yocuvui<br />

yadzi.<br />

delgada hazerse vna cosa por yrse<br />

gastando, yocuvuiyadzi, yonee,<br />

yoyucu.<br />

delgado hombre, taicuiñe, taindaa<br />

caindavui,<br />

delgado animal. quete caa yoho,<br />

quete yohoni, quete cuine.<br />

deliberar de hazer algo. yotasicanu<br />

inindi yotniñocanuinindi. yotniño<br />

yee inindi, yotasindai inindi,<br />

yotniño saha inindi, yotniño nihiinindi.<br />

delicado hombre. tayyy, taidzoho<br />

delicado que luego se siente o se enoja.<br />

tai dehui ini, tay dzichi iiini.<br />

delicado como vidrio. yy, dadzu,<br />

de lo alto. dzinisi, dzequesi,<br />

del todo. nee, neeyu.<br />

demandar o pedir mercedes yosatu<br />

tahuindi. f. quatu, yosicatahuindi.<br />

f. caca.<br />

folio 68v column 2<br />

Demandar algo generalmente. yosicandi<br />

f. caca.<br />

demandar con importunidad. yosica<br />

ñee, yosica nihi, yosicatninindi,<br />

yosicandehuindi. f caca.<br />

Demandar lo que es mio. yondacandi.<br />

Demandar de puerta en puerta como<br />

hazen los pobres. sasiyondatundi<br />

sasicandi, yosatandahandi<br />

f. cata, yosatayuhundi yosatuñuhundi,<br />

f. quatu, yodzacatandahandi.<br />

Demandar consejo . yosatu ninondi<br />

yosatuhuidzondi, f. quatu, yonaquatundi<br />

tachindudzu yona<br />

quatundi huidzo sahu.<br />

De mañana. dzatnaa, dzatnaa ñuhuni,<br />

dzatnaanidzotuvuini, nituvuinuuni.<br />

nituvuininidzatnaa<br />

ñuhuni, dzatnaa huaa nica.<br />

Demanera que. aa,<br />

Demasiada cosa, sañasiniñuhuca, sa<br />

ñasacuvuica, sanisaa quevui, sa<br />

caandodzoca, sanisaandodzo sanisitasiyo.<br />

Demasiado dar mas de lo que se<br />

deuia yochidzondi sita, yosaa<br />

chidzondi. f. caa, yosaachidzocahindi,<br />

yosaqndodzondi, f. caq.<br />

Demasiadamente comer. yosasina<br />

nandi, sasiyyo sasicahi, sasindehui<br />

ini, f. casi.<br />

Demasiadamente beuer. yosihiquaha,<br />

yosihi nana, yosihindehuiini,<br />

yosihindehuindi chitu, f. coho<br />

Demediar. yosandadzavuandi, yosanda<br />

mañundi. l. cahi, dzavuandi<br />

demediarse. yocuvuidzavua, yocu-


folio 69r column 1<br />

yocuvui mañu, yotanda dzavua,<br />

tanda mañu,<br />

De medio a baxo. damañu quacai.<br />

De medio arriba. da mañu quasaa,<br />

De mi. sindi.<br />

De mi voluntad yocana inindi, yotavua<br />

inindi yocananditainindi.<br />

De mi voluntad querer. yocuvuindaainindi,<br />

yocuvuiinindi, dzoyocuvuicainindi<br />

.<br />

De miedo. yyo nicachi yyondi, dixelo<br />

de miedo. dzo nisay yyocandi,<br />

nicachindi, yoyuhui yyocandi<br />

Demonio, teñunmiñaha. ñuhucuina<br />

Demonio tener, ñoho teñumiñaha<br />

ynita. yodzandoho ñahasi,<br />

Demostrar. yonahandi. sita.<br />

Demostrar con el dedo. yonahandi<br />

sita, yodzaqnditadahandi,<br />

Demudarse el color. yocui sindi,<br />

yocuvui tucunuundi. yosicosiyondi,<br />

yotevui nuundi, yosino quaa<br />

nuundi. & vide amarillecerse.<br />

Demudado hombre. taynicuisi, tay<br />

nicuvui tucu nuu.<br />

De muchas maneras. cahisichi nuu<br />

De noche. ñuu, niñu, saquaa.<br />

Denantes. da huahi.<br />

De ninguna parte. vuadzaca.<br />

Denodado hombre determinado.<br />

tay queye ini, tay ñuhuini, tayñoho<br />

cuvui ini. tay naha ini, tay saa<br />

ini, tay ñoho cachi ini.<br />

Denotar vide, afrentar.<br />

Denostar significar. yodzatuvuitnuni,<br />

yocachitnunindi.<br />

Dentera tener. yosisi nohondi. yocaca<br />

noho, yotahuiyeque nohondi.<br />

folio 69r column 2<br />

Dentecer nacer los dientes. yocananohondi,<br />

yonananohondi.<br />

Dentro. ynisi, daa maa inisi.<br />

Dentudo tay nohondavua. tay no<br />

ho nani.<br />

Dentudo que tiene vn diente sobre<br />

otro. tay noho tecuidzo.<br />

Denuedo, sasicuvui queyeini, sasico<br />

ho cuvui ini, sasicuvui saaini.<br />

De nueuo. dzoica nuu, dzoicadzina<br />

huitna dzoica nuu huitna, dzocuvui<br />

huitna dzoicandu huitna dzo<br />

cuvuinduhuitna.<br />

Denunciar algo a alguno. yodzasisi<br />

tnuhundi, yodza cuisi tnuhnndi,<br />

yocachi tnuhundi, yocana cachindi.<br />

Denunciar de alguno delante de la<br />

justicia. yodzandacuninondi sita<br />

yosandacandinuu justicia. futuro<br />

qndaca.<br />

De otra manera. tucu sichi.<br />

De pies a cabeça nee cutu yequesaha<br />

yequendaha, neecutu sahandi<br />

dzinindi, nee cutu nisino nee cutu<br />

nisino, nee nisino nee nisino.<br />

De pies estar colgado. inditadayendi,<br />

inditacaadayendi, f. cuindita.<br />

De pies estar sobre algo . iñendodzondi,<br />

futuro cuiñe, indodzondichindi,<br />

f. cuindodzo, yonañundodzondi<br />

Deponer a otro de su officio. yosico<br />

tasi ñahandi, huacohocatasiña, f.<br />

cuico, yondai tehuiñahandi siña<br />

yya, yosico caniñahandi sita siña<br />

cuvui nuu.<br />

Depositar el que pide justicia y le<br />

mandan deposite para el salario.<br />

yona-


folio 69v column 2<br />

yonatniño siñandi, yonatniño cutundi,<br />

Depositar algo como quiera. yotniño<br />

nuundi, yotasisiñandi,<br />

Depositario general. tay yonaha<br />

tnuni siña tomines, tay yonaihuaha<br />

tomines, tay yocuvuidzutu<br />

tay cuica.<br />

Deprender. yodza quahandi, yodza<br />

caicasindi, yodza quaandi.<br />

Deprender de otro bueno o malo.<br />

yotnee yaa inindi, yosico<br />

inindi.<br />

De prestado estar. yyo nuundi, yyondayundi.<br />

f. coo.<br />

De proposito vide adrede.<br />

De punta. nuusi, dicosi, dzinisi.<br />

De quando en quando. dzoamani,<br />

mandaanica quevui, dzoyyo dzo<br />

yyoni quevui, dzoñohoniquevui<br />

dzoica dzoicaniquevui, dzonino<br />

dzonino amani.<br />

De qualquiera manera que lo hagas<br />

dzavua tnaha sinindo,<br />

de que materia se tracta? nasayo cachindo<br />

? nandudzu itnaindo ? na<br />

quahandidza sayo cachindo?<br />

de que tan lexos vienes? manadzavuasica<br />

huasindo?<br />

de que pueblo eres? nandaa huasindo,<br />

nandaa ñuundo? na ñuu yehe<br />

tnahando ? nasiña yehe tnahando.<br />

de Raiz. dandu sahasi, dandu yohosi<br />

dandu sandusi dandu duhusi.<br />

derecho, sandaa mihi, cuite.<br />

derecha mano. daha quaha.<br />

derecho de ambas manos. taytuhua<br />

duhuisiyo daha tay duvui siyo<br />

daha.<br />

folio 69v column 2<br />

derecho tener o action a algo. yyosaha<br />

yehe saha sindi.<br />

derogar priuilegio. yonaquaidudzu<br />

cuiindi, yonadzatevuindudzundi,<br />

yonacanendudzu yonatasi saha<br />

nuu.<br />

derrabar aues . yotnohondi dzumate,<br />

derrabar animales. yosandandi dzumate,yodzaqcavuandiyodzacaanditandi<br />

dzumate.<br />

derrabado animal. quete nitandadzuma,<br />

quete nisacavuadzuma,<br />

quete dzumatecundu, dzuma<br />

yuhu.<br />

derrama hechar en el pueblo. yosicaninondi,<br />

f. caca, yocoocohoyosicandi,<br />

yocoo tniño yosicandi,<br />

yosicandodzondi,<br />

derramar agua o cosas liquidas yosatendi<br />

dutaa, f cate, yodzaqcoyondi<br />

duta.<br />

derramarse. yosate, futuro. cate, yocoyo.<br />

derramarse la sangre por todo el<br />

cuerpo . yosino nini neñe, yondaandodzo<br />

neñe, yonacono nuu<br />

neñe.<br />

derramar cosa de granos. yosatandi,<br />

f, cata, yodzaqcoyondi,<br />

derramarse asi. yosita, f. cuta, yocoo<br />

coyo.<br />

derramarse el agua por todas partes<br />

por estar llena la vasija. yocanacoyo,<br />

yocoo coyondaanduta,<br />

itacoyo duta, indita sate. f. cuindita,<br />

yositandodzo.<br />

derramarse la sangre de Christo en<br />

la Cruz, indaa cayundaa neñemani<br />

ni


folio 70r column 1<br />

nistohondo Iesu Christo.<br />

derramar nueuas. yosatandi tnuhu,<br />

yosotaninondi tnuhu. f. cata.<br />

derramarse nueuas . yosita tnuhu,<br />

yositanino tnuhu, f. cuta.<br />

derramar o esparzir gente para alguna<br />

cosa yosaadzee ñahandi, f.<br />

cata. yosanidzee ñahandi, f. ca, yo<br />

dza qhudzee ñahandi.<br />

derramarse gente asi. yositadzee, f.<br />

cuta.<br />

de repente. dzohoondu tuvui, dzotuvuica,<br />

dzotuvuinica, tnuhu ña<br />

ñoho ini. tnuhudzo nindacudzanaca,<br />

tnuhu nicadunditadzana.<br />

de rondon entrar. yosivui queyendi,<br />

f. quevui.<br />

de rondon entrar muchos, yosivui<br />

coyota, f. quevui.<br />

derrecudida resurtir. tnuhandavuandaa<br />

mai, tnuhu nucavua maisi,<br />

yondendavuandaa mai.<br />

derrengarse. yotnanucahandi, yotnanunuu<br />

yoquendi.<br />

derrengar a otro. yosanundicahata<br />

f. canu,<br />

derrengado. tai nitnanu caha.<br />

derretir, yodzandutandi, yodzandutundi.<br />

derrestirse. yonduta yondutu.<br />

derribar a otro en tierra. yodzucu<br />

nino ñahandi, yodza cuitacanu<br />

ñahandi, yodzacuita nino ñahandi,<br />

yosadzinino ñahandinuuñuhu<br />

f. quadzi, yodza qcavua, nino ñahandi<br />

nuu ñuhu, yodzaquainino<br />

ñahandi, yodzucu ñahandi nuu<br />

ñuhu.<br />

derribarse algo. yocoo cavua, yocai<br />

folio 70r column 2<br />

cavua, yocoo nini, yosita. futuro<br />

cuita.<br />

derribar el cauallo al cauallero. yodzacai<br />

cavua ñahate yodzacuita<br />

ñahate.<br />

derribar pared. yonacanindi, yona<br />

chihi yata, yona dzatevuindi, yosanendi,<br />

yonacanendi,<br />

derrocar pared o casa. yodzatnanindi<br />

yonacanendi,<br />

derrocada pared o casa. huahinitnani,<br />

huahi nicoo, nama nisacasa. f.<br />

qcasa, nama ninoo.<br />

desabollar. yonadzahandi, yondadza<br />

huahandi . yondadzaandaandi.<br />

desabotonar. yodzandaindi, yondai<br />

nahindi, yonacanindi, yonaquaindaandi,<br />

desabrigarse quitarse la ropa estando<br />

en la cama. yosiyo huichindi.<br />

f. coo, yonucoo huichindi, yonu<br />

coo yucudzoo,<br />

desabrigar a otro. yocahindaandidzoo,<br />

yotasihuichindi, yocoocaui<br />

yucundidzoo.<br />

desabrido manjar . dzocatecasacasi.<br />

desabrigado lugar. saiñe huisi, saiñe<br />

casi, saiñe tachi.<br />

desabrocharse. yonandasindi, sayehecatnu.<br />

descatar a otro. yosininahandita.<br />

ñayoyuhuindita, nayocootondita,<br />

ñayochihindudzu dzicondi,<br />

ñayosai ñuhundita, ñayocahatnunindi<br />

sita ñayochihi inindi<br />

sita.<br />

desacompañado. tay yoo sandicoca,<br />

tay


folio 70v column 1<br />

quaa, tay nindaicuiñe quaa, tay<br />

nindai caniquaa.<br />

Desacompañado andar. yosicaquaandi,<br />

yosicaee, yosicamaindi<br />

Desacordado, desmemoriado, tay<br />

quehui ini, tay ñanacahaca, tay<br />

ñadacundita ini, tay yonaandodzoini,<br />

tay nitavui huisi, nitavui<br />

quayo ini, tay dzitnuini.<br />

Desacordado estar . yocuvui quehui<br />

ini, yodzavuindodzoini, ñayonacahandi,ñayondacunditainindi.<br />

Desafiar a otro. yodzacuchindi, yodzacandandi,<br />

yodzatnahandita.<br />

Desaficionar a otro de algo. yodza tevui<br />

iniñahandi, yodzandehui<br />

iniñahandi, yotniño cacainiñahandi,<br />

yodzacaca ini ñahandi,<br />

yotniño quachi iniñahandi, yotniñodeq<br />

quachi ini ñahandi, yo<br />

tniño quañe ini ñahandi, yoquedza<br />

sisi ini ñahandi, yodzacasi nini<br />

ini ñahandi, yodzaquahi ini ñahandi.<br />

Desagradar a otro . ñayoquidzahuatundi<br />

inita, ñayodzatuvui<br />

huatuini ñahandi.<br />

Desagradarme algo . ñayodzasaaini<br />

ñaha, ñayodzadzee iniñaha,<br />

ñatuvui huatusindi<br />

Desagradecer . ñayotuvui huatu sita,<br />

ñayonatuvuindahui sita, saniquidzandi.<br />

Desagradecido. tay ñacachi sanicachindahui<br />

ini, tay ñayonatuvui<br />

huatu dahui sita, tay ñasatnaha<br />

ini, tay ñacahanda hui ñaha.<br />

Desamayarse por el mucho coitu. yo<br />

folio 70v column 2<br />

yocaindaindi, yoyechinini neñendi<br />

yosihiquadzandi.<br />

Desauziar al enfermo. yosinocachindi,<br />

sacuvuita, yocachi cuitendi<br />

sacuvuita, yotniño yuhundi<br />

sacuvuita.<br />

Desalados yr a vna cosa. yoquicuinoqueye<br />

inindi, yoquicuvuiqueyeinindi,<br />

yondoyoconondi qhu.<br />

Desalada yr la gallina a fauorecer<br />

a sus hijos. yondavuanino queye<br />

huasite,<br />

Desaliñado. tay cundu, tay cudzi,<br />

tay ñanduvui cutu, tay ñanduvui<br />

huji.<br />

Desaliñado, floxo. taydzusa tay huasi<br />

ini, tay quehuiini.<br />

Desalmado ser. vide desacordado.<br />

ñacahatnunindi, dzocaaquehuicandi.<br />

Desamparar. yoquevuiñahandi, yoquevuicuiindi.<br />

Desamparar casa yoquehuindi huahi,<br />

yocaynaindi, yocaindidzondidehe.<br />

Desanimar a otro . yodzatuhundi<br />

inita, yodzatevuindi inita.<br />

Desañudar . yonandasindi catnu.<br />

Desapassionar. yodzanooquachindi<br />

inita, yodzandai, yodzandicondi<br />

inita, yodzandate ini ñahandi.<br />

Desapassionado asi. tay ninooquachi<br />

ini, tay nindico ini, tay nindai<br />

ini.<br />

Desapassionado, sin passion ni afection.<br />

tay daa ini, tay dzicoini, tai<br />

ña vhui, ña chitnu ini, tay ña tuvui<br />

savhui saquañeñoho ini.<br />

Desa-


folio 71r column 1<br />

Desaparecer. ninaa, nindoyoñuhu.<br />

Desaparecer a otro, yodzanaa ñahandi,<br />

yodzandoyo ñuhuñaha.<br />

Desapercebido estar, dzo naadzo<br />

ñuuca yyoinindi, yyonaaini, yyo<br />

ñuunaa inindi, ñayo naha tnunindi.<br />

Desaprouechada cosa que no es para<br />

nada. dzonahaca, dzoyyonica<br />

Desaprouechado. tay sasicacaha,<br />

tay sasicadzico dzodzevui, dzananica<br />

sasica, dzonahaca yosica.<br />

Desarmar. yonananahindi, day yecu<br />

yonandasindi day yecu yodzananaduundi.<br />

dayyecu. yodzanda<br />

inuundi yecu, yonacahindaandi<br />

dzono caa.<br />

Desarmar ballesta. yodzayaandicusi,<br />

yodzatayandiicusi, yonadza<br />

cono nuundi, yoho cusi.<br />

Desarmarse vno. yonana nahindi,<br />

day yecu ini nondi.<br />

Desarraigar. vide derraiz.<br />

Desarrugar lo arrogado yondaqndaandi<br />

yonadzacaandi yonandeca,<br />

yonatniñondahandi.<br />

Dasasosegar a otro . yotniño dehe<br />

iniñahandi, yodzatnee iniñahandi,<br />

yodzachitu tnañuini ñahandi<br />

yodza numiyodzanaha iniñahandi,<br />

yodza qcuiñe iniñahandi.<br />

Desasosegado estar. ñohondeheinindi,<br />

yotneeinindi yocuvui tnañu<br />

inidi, yonumi yonahainindi, ñoho<br />

caca, noho tedzehe inindi, ñoho<br />

quachi inindi, ñohotadziinindi<br />

yondeheninoinindi, yotneenino<br />

inidi, ñohocuvui. ñoho sitainindi<br />

Desasosegado andar . ñoho cuvui<br />

folio 71r column 2<br />

inindi, ñoho cahainidi, ñoho tadzi<br />

inindi.<br />

Desasosegado, tay ñasiyo ñuhuini,<br />

tay ñayocoocooñuhuini, tay ña<br />

siyodzadzi, tay ñacoocoodzadziini.<br />

Desasosegado estar por algun dolor<br />

corporal. yosiñe catandi, yosiñendiyendi.<br />

f. cuiñe, yosanicatandi,<br />

f cani, yosico cavuandi, yosico<br />

cuisindi, nundii, dendiindi,<br />

nutuvuindetuvui, nucavuadecavuandi,<br />

yondoyo yondusindi, yotnoño<br />

yocaandi.<br />

Desasosegar a otro alborotandolo.<br />

yotniño cuvui, yotniño sitaini<br />

ñahandi.<br />

Desastrado estar, tay satnahanino<br />

saneni sacana satadzi.<br />

Desasirse. yondaycavuandi.<br />

Desatacar. yonandasindi.<br />

Desatapar algo yonaqnandi, yona<br />

cachindi sayondiyu, yodzatuvuindi.<br />

Desataparse o abrirse . yonanuna,<br />

yonandeca.<br />

Desatapada o abierta estar. yonuna<br />

yondeca.<br />

Desatar algo. yondasindi, yonandasindi.<br />

Desatinar. yodzana ninoinindi, yodzacaninoinindi,<br />

yodzana inindi<br />

Desatinar a otro. yodzadzananino<br />

iniñahandi.<br />

Desatinadamente hablar. tnuhu<br />

dzanayocahandi, tnuhuyehequahi<br />

tnuhundii.<br />

Desatinar el enfermo. yocaha dzana,<br />

yosita dzana<br />

Desba


folio 71v column 1<br />

desbaratar gente. yosatadzeendi,<br />

f. catadzee, yodzacono dzeeñahandi,<br />

yoquidza dzee ñahandi.<br />

desbaratada gente. tay nisita dzee,<br />

nisinodzee tay nicuvuidzee<br />

desbaratar algo. yonacanindi yosanendi,<br />

f. cane.<br />

desbocado hombre en hablar. tay<br />

yocahadzana, tay yocaha tate,<br />

tay yocahandidzo, tay yocahadzavua,<br />

tay ñoho sita ñoho cuvuiini<br />

yocaha, tay yocadziyondavuaini<br />

yocahata.<br />

desbocado cauallo. queteyyoini<br />

quete nihi ini, quete nihi yuhu,<br />

queteña sainino, quetedaiyuhu,<br />

quetenday ini.<br />

descabeçar vide cabeça cortar.<br />

descabeçado. dzuq tecundu, dzuqteyuhu.<br />

descabullirse de entre las manos.<br />

yondaicavua, yuhundahandi.<br />

descabullirse de entre los otros. yo<br />

cainduundi, yocaininindi yondainduundi,<br />

yondainini.<br />

descaecerse de hambre. yosihidzocondi,<br />

f. cuvui, yocanitetandi, yocuitadzocondi,<br />

yocuita inindi,<br />

yocuitandi, yocootiyehuindaa<br />

nuundi, yocuvuihuasindi.<br />

descalabaçado hombre desatinado<br />

tay dzo huisica dzotnunica yocahayyotayñatuvuisahañatuvuiquachi<br />

cahayyo, ñasayehendico<br />

yocaha.<br />

descalabrar. yodzatavuindiyuudzinita,<br />

yosicoyuu, f. cuico, yotaa<br />

folio 71v column 2<br />

yuu, yochidzoyuu, yotahuindi,<br />

dzinita, yocaandidzinita.<br />

descalçar las calças. yodzandatnuundi<br />

calças, yondainahindi.<br />

descalçar çapatos. yondai nahindidisa,<br />

yodzandaidisa.<br />

descalçar calças al rodopelo . yosiconahindicalças,yosicondidzondicalças,<br />

yodzandainuu.<br />

descalço. tai huichi saha.<br />

descaminar a otro burlando del. yodzatucuichi<br />

ñahandi, yodzadzanaichi<br />

ñahandi.<br />

descaminado . tay nidzanaichi tai<br />

nitucuichi.<br />

descansar. yondaitatundi, yodzasisi<br />

ninindi tatu, yosisi ninitatusindi,<br />

yosaidzanandi. f. quai, yondaha<br />

catendi, yondaitnaindi, yonaquaindudzundi,<br />

yondaha tatundi,<br />

yocoo coondi dzana.<br />

descansar de trecho a trecho. yosai<br />

dzanandi<br />

descargar. yodzanoondi, yonacahindodzondi,<br />

yonacahindaandi<br />

dzidzo.<br />

descargaa al que viene cargado. yocahindaandidzidzoyonumindaandi.<br />

descargarse de algun negocio, yodzacuitandi,<br />

yodzañandi, yoquevuindi,<br />

descargarse de carga. yocoocanindi,<br />

yocoocaquendidzidzo.<br />

descargarse satisfaziendo a otros.<br />

yocachindaandi yonacachicasindi<br />

nuuta, yonadzatuvuindi nuuta,<br />

yondaqndaayuhundinuuta,<br />

yo-


folio 72r column 1<br />

yodzandicocavuandi inita.<br />

descargar mi consciencia con otro<br />

yonaquai inindi sita, yodzasisinini<br />

inindi sita, yodzasisicavua inindi<br />

sita, yondadzacama inidisita,<br />

yonduvuicamainindi sita, yonaquaitatundisita.<br />

descargar mi consciencia satisfaziendo.<br />

yonucanindi sayotavuindi,<br />

yoquidzandaa inindi, f.<br />

cadz. vide cumplir con mi consciencia.<br />

descarriar a otro. yotasiquaandita,<br />

yodzacocodzanadita.<br />

descarrillar. yondatadaandi yeque<br />

dzitneta.<br />

descarrillado. taycuvuiñañuyuhu,<br />

tay nindatandaadzitneta.<br />

descasar, vide apartar.<br />

descaxcar quitar el caxco como de<br />

granada, yocachiñeendi yodzacuiindi,<br />

yotahuindi.<br />

desceñir. yonandasindi.<br />

descercar los enemigos desbaratandolos.<br />

yosatadzeeñahandi, yodzacuidzo<br />

yucu yecuñahandi.<br />

descercar los enemigos alçar el cerco<br />

para retirarse . yondaindi cono<br />

, yoquivuindi cono, yonundaqndi<br />

cono.<br />

descercar, destruir la cerca . yodza<br />

caandi yuhuayecu, yonacanindi<br />

yuhuayecu, yosanendi yuhua<br />

yecu, f. cane. yodzatnanindi, yuhuayecu.<br />

desçerrajar. yonatavuandi caa sayondiyu,<br />

yonaquaindaandi sayondi<br />

yu.<br />

desceruigado. tai satacodzo, tai sa<br />

folio 72r column 2<br />

satatehe, taydzuq yaqua, tay dzuq<br />

tehe.<br />

desceruigar a alguno . yoquidzasatacodzondi,yoquidzasatatehe.<br />

desceruigarse. yocuvuisatacodzondi<br />

con los demas<br />

descobijar a otro . yosaqhuichiñahandi<br />

yotasihuichiñahandi.<br />

descolorido, vi. amarillo.<br />

descolorida estar la muger por estar<br />

preñada . yocuvuisahanuuña,<br />

yositondayenuuña, yocuvui<br />

yaquenuuña, yocuvui yai<br />

nuu.<br />

descoyuntar. yodzayahandodzondi<br />

yequeta, yosico cuiñe yequeta<br />

yoquidzandi, yoquidzayaquayeta,<br />

yodzaña tnahayeque.<br />

descoyuntado tay nidzañatnahayeque,<br />

yoyahayeque.<br />

descolgar. yodzanoondi<br />

descompadrar los amigos . nisacoho<br />

dzoo sitnahata, nisacoho<br />

quachi sitnahata, nisacoho naho<br />

sihitnahata, dzoñehe dzodzoho<br />

yyositnahata, nisacohoquachita,<br />

nisacohotanda ini sitnahata.<br />

descomulgar. yotaañahandi excomunion.<br />

descomulgado . tay yosacoondaa<br />

excomunion.<br />

descomunion. idem.<br />

desconcertarse, o descomponerse<br />

el haz de leña. yoquicoyo, yositadzee,<br />

f. cuta.<br />

desconcertar lo compuesto, yonadzacandi,<br />

yonacatadzeendi.<br />

descon-


folio 72v column 1<br />

Desconcertarse el concierto hecho<br />

yondico cavuainindi, yonatuhu<br />

inindi.<br />

Desconcertar a otros enemistandolos.<br />

yotniño deqquachi initnahata,<br />

yosatadzeeñahandi, yodzanaa<br />

ñahandi, yoquidza huaa ñahandi<br />

yondadza dzeendita.<br />

Desconcertarse las vozes en el canto.<br />

yonadzacandudzuña satnahadudzu.<br />

Desconsertarse sos huesos. yosico<br />

cuiñe yequendi, yoyahandodzo<br />

yequendi.<br />

Desconsertado hombre. tay ñayonaha<br />

tnuni, tay ñayonaha huii,<br />

tayhuadzevuiñayevui.<br />

Desconsertadamente hazer algo.<br />

tnuhu ñayehe tnuni, tnuhuñayehendasi<br />

yoquidzandi.<br />

Desconfiar de alguno. ñayocuvuicutu<br />

inindi sita ñayocuvuicanu<br />

inindi sita,<br />

Desconfiar el que a estado esperando<br />

algo. ñayocaha candi, ñayotadzicainindi,<br />

ñañoho dzavuaca<br />

inidi, yotandandodzo inindi, yotandanindi<br />

inindi,<br />

Desconocer a otro. ñayo naqni ñahandi,<br />

ñañohonuucandi, ñayonu<br />

coho nuu ñaha candi sita,<br />

Desconocer el bien recebido. vide<br />

desagradecer. & ñayonaquay<br />

tnuhundi,<br />

Descontar de la deuda al acreedor<br />

yodzanoondaandisita yonacuhuandaañahandi,<br />

yodza caindisita,<br />

yodzanoocuvuindi sita.<br />

Descontada ser parte de la deuda.<br />

folio 72v column 2<br />

yonoocavuandaa yahui, yondaindaa<br />

dzavua yahui<br />

Descontar dar algo en parte de pago<br />

de lo que se deue. yonachihi<br />

tnahandi, yonachihidzavuandi.<br />

Descontentarse de algo. ñayotuvui<br />

huatusindi, ñayocuvui huatu<br />

inindi. ñayona saa inindi,<br />

Descontentar a otro. ñayodzatuvui<br />

huatu inindi sita, ñayodzacuvui<br />

huatundi inita, ñayodadza<br />

huatundi inita.<br />

Descontento estar. ñayonduvuihuatu<br />

inindi, yonatevuiinindi.<br />

Descorasnado, tay ñatuvuiini, tay<br />

ñaini, tay ñatdnni ini.<br />

Descortes. tay cahandai, tay ñasai<br />

dzaha, tay ñacahadaye, tay ñayocaha<br />

huii, tay ñayocoocoto huii<br />

tayñayocaha tnuni, tay cahanda<br />

cuii, tay caha nihi, tay dzocaha<br />

hooca,<br />

descortezar algo. vide supra.<br />

descortezado, sanicachi ñee.<br />

descoser. yonandasindi yonandatandi<br />

descoserse algo. yondataticu, yonandasiticu,<br />

descubrir algo como secreto. yodzatuvuindi,<br />

yosinocahindi, yodza<br />

sinotuvuindi, yocachitnuhundi,<br />

yodzandai tuvuindi, yonanaha<br />

candandi, yodzasinotuvui<br />

candandi.<br />

descubrirse algo. yosinotuvui, yosino<br />

cuisi, yondaituuui.<br />

descubrir algo como quiera. yodza<br />

tuvuindi, yonaha candandi, yodzatuvuindisindi.<br />

descubrirse al amigo. yotniñonaha<br />

ñahan


folio 73r column 1<br />

ñahandisita, yodzatuvuindi nuu<br />

ta, yonanahandi nuuta, yonacachindehendi<br />

nuuta, yonacuvui<br />

tnuhundita.<br />

descubrir culpa agena, por descuido.<br />

yodzatuvuinaainindi, yosino<br />

cachi dzanandi, yodzatuvui ñuu<br />

naacandi yocanacachidzanandi,<br />

dzonicuvuidzanacani dzatuvuindi,<br />

yosinocachinaa inindi.<br />

descubrir a alguno para que sea castigado.<br />

yonanahandi, yondaicanindita.<br />

descubrir el rostro a otro. yodzatuvuindi<br />

nuundisita, yonaqnandi<br />

nuundi sita.<br />

descubrirse lo que estaua secreto.<br />

yosinotuvui, yosinocuta, yondaituvui.<br />

descubiertamente hazer algo. yoquidzatuvui<br />

yoquidzadisindi.<br />

descrecer el hombre por vejez. yonoondayendi,<br />

yonaquayendi, yonacayendi<br />

yonduvuidzuchindi.<br />

descrecer el rio despues de la auenida.<br />

yondaidodzonduta, yonoocuvuiduta,<br />

yondai yechi, yondai<br />

cohota, yondainduta.<br />

descuidado hombre. tayñatnuni ini,<br />

tay dzahui ini, tay naa ini, tay nindoyo<br />

ini, tay ñañohocaini, tay ña<br />

cahatnunica ini, tay ñuunaa ini.<br />

descuidado ser. yodzahui inindi, yonaainindi,<br />

yondoyo inindi.<br />

desdeñar o menospreciar. yosininahañandi,<br />

yosini yechiñahandi,<br />

vi. apocar.<br />

desdeñarse de hazer algo. yotuvui<br />

naha, yotuvui yechisindi, yona-<br />

folio 73r column 2<br />

tuvui yevui, yonatuvui quadzusindi.<br />

desde ayer. daycu:<br />

desde antiyer. daycu ñuu,<br />

desde entonces aca. dayca, neendu<br />

vuasi canavuasi.<br />

desde entonces. daayca, daquevui<br />

dzavua, dadzavua.<br />

desde el principio hasta aora. daasaha<br />

daanino, neenduvuasi canavuasi<br />

dandu vuitna.<br />

desde que el mundo es mundo, dandu<br />

nisacohosaha nuuñayevui daandu<br />

nisiyosaha ñuu ñayevui,<br />

daaduniquevui niquitu daandu<br />

nicacu nicuvui ñuu ñayevui, neendu<br />

nicana niquesi, neenduvuasi canavuasi,<br />

neendu sacana saquesi,<br />

neendu sacanatoto saquesi.<br />

desde aora para siempre jamas. daanduvuitna<br />

neenducaaqhu neendu<br />

chihitaaqhu catoto cadziyaqhu<br />

desde ay adelante, vide andando el<br />

tiempo.<br />

desde aqui hasta aqui señalando.<br />

daayaha naniyaha.<br />

desdentado sin dientes. tay yuhundahua,<br />

tay nicai noho, tay yuhudanda,<br />

tay yuhucondo tay yuhu<br />

tnima.<br />

desdezirse negando auerlo dicho.<br />

yonadzatevuiyuhudi. l. dudzundi,<br />

yonadzahindidudzundi, yonadza<br />

naandi dudzu yodzanaa ninondi<br />

dudzu yochihidzahindi dudzu,<br />

yodzadzahuindodzondi dudzu yonadzamandi<br />

dudzu. l. yuhu.<br />

desdezirsie, diziendo auer dicho mal.<br />

yonacachindaadi yondadzandaandi<br />

K ndi


folio 73v column 1<br />

ndi dudzu yonacahandaandi sanisacoo<br />

dzana<br />

Desdezir el color. yonduvui yaa, yonduvui<br />

tesaha, yonduvuicuisi, yonduvuiyata,<br />

yonduvuiquehui.<br />

Desdezir el color natural. yocuvui<br />

teyavua nuundi, yocuvui tesaha<br />

nuundi, yocuvui tecuhu, yocuvuiteyechi.<br />

Desdichado ser. yotnanundatundi,<br />

ñandatuyocaindi, ñadatundi, ña<br />

indaandatundi, ñacaindatundi , ñandatuyehendi,<br />

ñahuidzo, ñandatundi,<br />

ñayocaihuidzondatundi, ña<br />

yndaa ñuhundi.<br />

Desdichado. taynitnanundatu.<br />

Desdichado de mi. heu me, dahuindi<br />

Desdicha fue. dahui nicuvui, dahui<br />

nisino.<br />

Desechar. yonatasiñahandi. yondai<br />

tehuiñahandi.<br />

Desechar algo del pensamiento. yodzañaninondi,yodzadzahuindodzondi,<br />

yosañuninondi, yodzaquehuininondi,<br />

yodzandoyoñuhundi.<br />

Desechar los peccados. yodzañacuiindiquachi,<br />

yosandacuii quachi,<br />

f. canda. yosandanino inindi,<br />

yosanda inindi quachi, y por metaphora,<br />

yonatehuindi quachi,<br />

yonayasindi quachi, yonacusindi<br />

quachi, yonaquañundi quachi,<br />

yonacusi conondiquachi, yodza<br />

tnanindi, yodzandavua, yodzandachindi<br />

quachi.<br />

Desdoblar, vi. desemboluer.<br />

Desembaraçar como casa. yosaniyyundi,<br />

f. cani, yotasiyyundi, yocahindidzondi<br />

sayyo ini huahi, yo<br />

folio 73v column 2<br />

yoquidzayyundi, f. cadza. yodzacaindi<br />

sayyoini huahi.<br />

Desembaraçarse asi. yocuvuiyyu,<br />

yosacuiñeyyu, f. qcuiñe.<br />

Desembaraçada estar. yñe yyucaa<br />

sina, yosina, f. qna.<br />

Desembaraçar algo, poniendo por<br />

orden lo que auia. yosina. f. qna,<br />

yosicotasindi.<br />

Desembarcar. yonanandi tnundoo<br />

yondaindi tnundoo.<br />

Desembarcadero. sayonanata tnundoo.<br />

Desemboluer. yonandasi, yondecandi<br />

Desemboluerse alguno. yocuvuiqueyendi,<br />

yocandandahandi.<br />

Desemboscarse. yondaituvuindi, yondainaha<br />

nuundi, yondai cuiñendisindi.<br />

Desembrauecerse. yondico inindi,<br />

yondai inindi, yonduvuiquai inindi<br />

Desembriagarse. yondetuvui inindi.<br />

yondai dedzi, yonatacuinindi,<br />

yonduvui quandiyendi.<br />

Desemparejar cosas . yoquidzayohondi,<br />

yoquidzayaquandi.<br />

Desempedrar. yonananahindi yuu,<br />

yonatavuandi yuu, yondoyonahindi<br />

yuu, yonanacaqndi yuu, yocananahindi<br />

yuu.<br />

Desempedrarse o deshazerse lo empedrado.<br />

yonduchindodzo yuu,<br />

yondoyondodzo yuu, yonacanda<br />

yuu, yonduchi yuu, yondoyonditayuu,<br />

yonanacavua yuu.<br />

Desempegar. yodzandaidaa. yoquaindaa,<br />

yonatneendaa, yonadzitandaandi.<br />

Desempegarse. yondaidaa.<br />

Desem-


folio 74r column 1<br />

Desempeñar algo. yonadzandaindi,<br />

yonaquaindi,<br />

Desencabestrar. yonandasindi yoho<br />

ñoho saha cau.<br />

Desencapotarse, desenojarse. yondico<br />

inindi, yonduvuidzee inindi,<br />

yondaha inindi, yondahanino<br />

inindi, yondai inindi, yonandate<br />

inindi, yonacotodzeendi, yonacoto<br />

huahandi. l. huatundi.<br />

Desencadenar. yonandasi yohocaa,<br />

yodzanana caandi, yonacahindi<br />

yohocaa.<br />

Desencasarse los huesos. yoyahaninoyeque,<br />

yosicocodzo yosinondodzo<br />

yeque, yosicocavuandodzoyeque,<br />

yosicocuiñeyeque, yoyahandodzoyeque.<br />

desencasar los huesos. yodzayahaninondiyeque,<br />

yosicocanindiyeque.<br />

desencaxarse algo. yondaidaatnaha<br />

yonduvuidzee yosicocavuadzee,<br />

yonadzañatnaha.<br />

desenconarse lo hinchado. yonoocuiño,<br />

yondaacuiño, yondaicuiño,<br />

yondoyo ñuhucuiño, yondachicuiño,<br />

yondahuacuiño.<br />

desenconar lo hinchado. yodzanoo<br />

cuiñondi, yodzandahuandi cuiño.<br />

desenfrenar cauallo. yondainahindicaa<br />

yeheyuhu cauallo, yodzandaindi<br />

caa ñoho yuhu cauallo.<br />

desengañar a otro, yodzatuvuitnunindi<br />

sita. yodzatuvuindisa. l. cuitendi<br />

sita.<br />

desenhadarse. yosisinini inindi, yondevuicama<br />

inindi, yúduvuidzee<br />

inindi, caa sina inindi, yonduvui<br />

canu inindi, yosinaninoinindi.<br />

folio 74r column 2<br />

desenhadar a otro. yodzadzee iniñahandi,<br />

yodzasisinini ini ñahandi<br />

yodzahuatuiniñahandi, yoquidza<br />

cama ini ñahandi.<br />

desenetrar como los cabellos. yona<br />

tneedzitandi, yonatasitetundi.<br />

desenmarañar. yonandasininondi, yondadzahuahandi,<br />

yonatneedzitadi.<br />

desenmarañarse. yonduvuihuaha.<br />

desenojarse. yodicoinindi, yonduvui<br />

quaindi, yonduvuindahui inindi,<br />

yondahuainindi, yondahainindi, yondai<br />

inindi, yonduvuiñuhuyocoinindi,<br />

yondate inindi, vi. aplacarse.<br />

desenojar a otro, v. aplacar.<br />

desenseñar lo enseñado. yonadzatevuindisita,<br />

yonadzadzamandisita.<br />

desensillar bestia, yocahindodzoditayu,<br />

yonandasindi tayu, yodzanoonditayu,<br />

yonaquaindodzotayu<br />

desenterrar muertos, yonacatandi<br />

yequendeye, yonananahindi yeque<br />

ndeye, yonanandidzondi yequendeye,<br />

yonatavuandi yequendeye.<br />

desentonar el canto. yodzatevuindi<br />

yaa. l. dudzu yaa, yodzacaninondudzu<br />

yaa, yodzayaandi dudzuyaa<br />

desentonado en cantar. tay ñayosa<br />

tnahandudzu, tay dzoninaca quahandudzu.<br />

desentonadas estar las vozes. yotevuindudzuyaa,<br />

yocuvui huaandudzuyaa,<br />

yocuvui nahandudzuyaa,<br />

yonadzacandudzuyaa.<br />

desentonadas asi. dudzuyaa nitevui<br />

nicuvuihuaa, nicuvui naha.<br />

desenuainar espada. yondainahi tatnucaa,<br />

yocai nahidi, yodzanana<br />

nuundi yuchicaa, tatnucaa.<br />

K 2 dese-


folio 74v column 1<br />

Deseredar al hijo. yonaquaidehendi<br />

sita, yotasi huichi sahañahandi,<br />

yosanihuichindita, f. cani, yonacani<br />

huichiquaandita, yonatniño<br />

ñaha cuchicusandi.<br />

deseredado. tay ninduvui huichi saha,<br />

tay ni nocoho cuchicusa.<br />

deseruar. yotnohondi cuhu, yonadzitandi<br />

cuhu, yonaquaindi yehecuhu.<br />

Desesperar de la misericordia de<br />

Dios. yodzasino inindi, yotniño<br />

dehe numainindi, yosanda inindi<br />

f. canda, yosanuinindi, f. canu. yodzasinondehenuma<br />

inindi, yosandacuii<br />

yaainindi sistohonDios.<br />

desesperar de los hombres, vide desconfiar.<br />

desfallecer desmayandose. yocoonaandi,<br />

yosihiyavuindi, f. cuvui,<br />

yocuitandi, yocuvui huasindi, yocaindaindi,<br />

yocoondaadaindi, qua<br />

cuitandahasahandi, quacuita nini<br />

coñondi, quandocondaa coñondi,<br />

quadzii nini coñondi.<br />

desfigurado estar. ñadzavuacasitondi,<br />

ñadzavua cacandi, nicuvuitucu<br />

nuundi, yosicosiyo nuundi.<br />

desflorar virgen, v, corromper.<br />

desganar a otro quitandole la voluntad<br />

o gana . yosandanino ini ñahandi,<br />

f. canda. yodzanduta iniñahandi.<br />

v. desanimar.<br />

desgajar arbol. yosanundodzo yutnu<br />

dzeheyutnu. f. canu, daha yutnu<br />

yondatadaandi dzeheyutnu,<br />

yodzacaanditandi dahayutnu, yocachindaandi<br />

yutnudzehe, yodzitandaandi.<br />

folio 74v column 2<br />

desgajarse el arbol. yódatadzehe yutnu,<br />

yosaanditandahayutnu, f. caa<br />

yotnanundodzondaha yutnu.<br />

desgouernar hueso yodzamaninondi<br />

yequeta, v. desconcertar.<br />

desgracia acontecer. vhuindahui nicuvui,<br />

y por metaphora, ñuhuñaha<br />

nidzoo sindi.<br />

desgraciado, vi. desdichado.<br />

desgranar maiz. yodzacoyondi nuni<br />

yodzacoyondaandi, yodzacoondi.<br />

desgranar trigo, garuanços, frisoles<br />

yocanindi, yodzaquachindi, yoquidza<br />

huiindi.<br />

desgranar semillas pequeñas entre<br />

las manos, yosaundi, yosauninondaha,<br />

f. cuu.<br />

desgreñado en el cabello . taydzequetichihi,<br />

dzequetaca, dzequetaa.<br />

deshazer el concierto. yonacanendi<br />

dudzu, yonadzacandindudzu, yonacanendi<br />

sinatnaytnuni , yonadzatevuindidudzu.<br />

deshazer lo que otro haze o dize mofando<br />

dello. yocachi quadzundi,<br />

yodzaquadzuninoñahandi, yocachiñahandi,<br />

yodzayevuininondi,<br />

yodzanoocavuiñahandi.<br />

deshazerse vna cosa por muy cozida.<br />

yondachi, yocachi.<br />

deshazerse las nuues. yondachi huico,<br />

yonduta huico yositadzee huico,<br />

f. cuta.<br />

deshazerse el tianguez acabarse. yondutayahui,<br />

yosinocavua yahui.<br />

deshazerse terrones de tierra. yonduta,<br />

yotnani, yonoo, yonduvuiñuhu,<br />

yocachi yonduvuindihi tehui.<br />

deshazer terrones . yotahuindi tehui<br />

hui


folio 75r column 1<br />

hui, yocachindi.<br />

Deshazerse la sal enel agua. yonduta,<br />

yonoocoyo ñee.<br />

Desarrapado. tay yosicatanda, yosicataa,<br />

yosicahuichi.<br />

Deserrar cauallo. yodzandaindi disa<br />

cauallo. yondai nahindisate, yonatavuandi<br />

disate.<br />

Deshilar lienço haziendo hilas, yonacanandi,<br />

yocahindaandi, yodzandai<br />

daandi yuhua. yonacatadzeendi<br />

yuhua, yondatandaadzama.<br />

Deshilarse la ropa, por la orilla. yondaindaa<br />

yuhua yuhusi, yondaicoyo<br />

yuhuayuhusi, yotnanindaa<br />

yuhuayuhusi.<br />

Deshilado, labor de deshilado. huisi<br />

deque, huisi quicu.<br />

Deshilada ropa de vieja, dzoonicuvuiñami,<br />

dzoonicachinini, dzoo<br />

quatandanini, dzoo ñadziica.<br />

Deshinchar bota yodzanananditachi,<br />

yonaquadzinditachi, yodza<br />

ndainditachi.<br />

Deshincharse lo hinchado, vi. desenconarse.<br />

Deshojar quitar la hoja del arbol.<br />

yodzacoondi huisi, yodzacoyondi,<br />

yosidzondaandi huisi. f. cuidzo.<br />

Deshojado arbol, yutnunicoo huisi<br />

nicoyohuisi.<br />

Deshollejar. yocachiñeendi, yodza<br />

cuiindi yutnu, yocani yaquandi,<br />

yodzacainoondi.<br />

Deshollejarse el arbol. yosicocuitandodzo<br />

yutnu, yosicondita, f.<br />

cuico, yocaindaandodzo.<br />

Deshollinar. yodzacoyondi yaha, yonatehuindi<br />

yaha. yodzacoocoyondi<br />

folio 75r column 2<br />

di yaha, yonatneendaandi yaha.<br />

Deshonesto. l. desuergonçado. tay<br />

sanduvuanuu sasica, tay ñacahanuu,<br />

tay ñanaha ini, tay ñacaca<br />

ini, tay ñacahayuhu nuu dzavua<br />

tnaha nuu ñana nuuta.<br />

Deshonesto, que trata de carnalidades.<br />

tay sicadzana sicaquadza.<br />

Deshonrrar a otro . yodzandaidzicoñahandi,<br />

yodzanoo ñahandi,<br />

yodzanoonahañahandi, yondadzayeqquachiñahandi.<br />

Deshonrrar el hijo al padre, con su<br />

mala vida. yodzacahaninondi si<br />

dzutundi, yoquidzacahandi sita,<br />

yodzanoocuvuiñahandi, yonacanindaa<br />

dzeedzitni ñahandi sita,<br />

dzoquaha yodzaquainuudi sita<br />

Desierto. yucu ñuhu, yucu cuhu,<br />

yucu yoosini naa ñuhuyucu, yucu<br />

yyo.<br />

Desierta casa. huahi yyu, huahi naa<br />

Desygual cosa. ñanutnaha, ña natavui,<br />

ña nasaa, ña yonduvuidzavua<br />

ña yomaha ñayosatnaha.<br />

Desygualarse en el precio. ñayodza<br />

sino yahuindi sihita, ñayodzasaa<br />

yahuindi, ñayotnai yahuindisihita,<br />

ñayosandayahui.<br />

Deslauarse algo. yonduvui yaa nuu<br />

si, yocuvuiquehui, yonatevui nuusi,<br />

yóduvuitésaha, yóduvui naa, yonduvui<br />

sahanuusi, yonoocoyo nuu<br />

si yonoocoyonuusi, yodicocavua<br />

yondicocuisi nuusi, yonduchisi.<br />

desleir algo, como medicina. yotnaandi,<br />

yosadzindi, fu. quadzi, yotnaaninondi.<br />

Desleida cosa, sanitnaata.<br />

K 3 Deslin


folio 75v column 1<br />

Deslindar eredades. yonacanendi<br />

dzanu, yonatehuidi dzañu.<br />

Deslindarse eredades. yotnani dzañu,<br />

yotehuidzañu,<br />

Deslizar o resbalar. yocaanini sahandi,<br />

yocaandaandi, yocaande huindi,<br />

yocaandodzondi.<br />

Deslizarse algo de entre las manos.<br />

yondaidehuidahandi, yondaicavuadehuidahandi.<br />

Deslomarse. yotnanusatandi, yosaanditasatandi,<br />

f. caand, yosaacavua<br />

satandi .<br />

Deslomar a otro. yosanundi satata,<br />

f canu, yodzacaanditandi satata.<br />

Deslumbrar a otro. yodzanaandi<br />

ñuhu nuuta.<br />

Deslumbrarse la vista con la claridad.<br />

yosito tuundi, yocuvuicacanuundi.<br />

yositonaandi, f. coto<br />

Desluzir la pintura vide. desdezir.<br />

Desmayarse. yocoonaandi, yonaa<br />

inindi. yodzahuiindi, yocuvui<br />

huasind, yocuitainindi, yocooyavuindi.<br />

Desmayarse de temor. yosihiyavuin<br />

di f. cuvui yonaayodzahui inindi.<br />

Desmandarse o descomedirse en palabras.<br />

yocahanihi yuhundi nuuta,<br />

yodzadza vuandidudzuta, yocaha<br />

yechi, yocaha chitnundi, yocaha<br />

sisi, yocahayevui, yodzaquadzundita<br />

yodzayevuindi, yocahadzanandi,<br />

yocaheye hequahindi,<br />

yocahandavua, yocaha dasandi<br />

yocahandidzondi, yocahadzavuandi.<br />

yocahayutnundi, yocahasatundi<br />

Desmandarse en algo no teniendo<br />

respecto al mayor. ñayochihindatu<br />

folio 75v column 2<br />

tu inindi nuuta, ñayosito yyondi,<br />

Desmarañar supra. (f. coto<br />

Desmedrar. yonoocoondi, yocuvui<br />

casindi yocuvui casindaandi, yoduvuicuitendi,<br />

yonduvuidihindi, yonoocavuandi.<br />

Desmedar la criatura por estar la<br />

madre preñada. yocuvui cahuisi,<br />

yocuvui casisi, yonoocoosi<br />

Desmedrar en hazienda. yonoo cuvui.<br />

yosandehendodzoyahuindi.<br />

f. qdehe, yondehendaa yahuindi,<br />

yondehendodzo yahui, yonduvuidzuchi<br />

yahui, yonoondaa, yocuvuidzoco.<br />

Desmembrar a otro. yosandaquachi<br />

ñahandi canda, yondataquachi<br />

ñahandi, yosandadzee ñahandi,<br />

yosatadzeeñahandi. f. cata, yocachi<br />

quachindi,<br />

Desmembrarse asi. yotandaquachi,<br />

yositaquachi, f, cuta, yositadzee.<br />

Desmemoriado. vide desacordado.<br />

Desmenuzar como pan. yocachi quachindi,<br />

yotahuiquachi, yosanda<br />

quachindi, f. canda.<br />

Desmenuzar algo entre las manos<br />

refregando. yosaundi, yosauninondindahandi,<br />

f. cuhu.<br />

Desmentir a otro sin razon. yodzandai<br />

yete ñahandi, yoquidza yete<br />

ñahandi, yoquidza yetendi dudzuta,<br />

f. cadza, yodzayetendi.<br />

Desmentir a otro con verdad. yosa<br />

nuundicondi yetesita, yosandico<br />

ninondi yetesita.<br />

Desmentirse el vno al otro. yonacusiyuhu<br />

tnahandi yete, yonatusi<br />

nuutnahandi yete, yonatniño nuu<br />

yete


folio 76r column 1<br />

yete sitnaha.<br />

desmerecer. yotnanundatundi, yositandatundi,<br />

f. cuita,<br />

desmesuarrse. yocuvuinuu deendi,<br />

yocuvuinuu nahandi, ininocuvui<br />

nuundi, ininosita nuundi. f. cuinino,<br />

yodzacata nuundi, yodzacuico<br />

nuundi. (nuu naha.<br />

desmesurada persona, tay nuundee<br />

desmigajar pan. yocachindiinidzita<br />

desminuir algo. yodzanoocuvuindi<br />

yosaindodzondi, f. quai, yodzanoo<br />

cavuandi. (yonoo cavua.<br />

desminuirse algo. yonoocuvui, yodesminuirseme<br />

la pena. yonoocuvui<br />

sayondohondi, yonoondaa, yonoo<br />

cavua, yositandaa. f. cuita.<br />

desmochar arboles. yodzacoocoyondi<br />

daha yutnu. yosandandaha yutnu,<br />

yodzacoondaandi daha yutnu,<br />

yosandandaa daha yutnu. f.<br />

cand, yodzandaa yutnu.<br />

desmochar animales. yodzaqcavuandi<br />

dequete, yosanundidequete, f.<br />

canu, yosandandidequete, f. canda.<br />

desmochado animal. quetenicanacavuandeque<br />

quete nitnanudeque<br />

quete nicoo cavuandequeue,<br />

quetenindoyondodzodeque,<br />

quetenicananditandeque.<br />

desmontar. yodza qcoyondi yutnu.<br />

yosandandi yutnu, f, cand.<br />

desmontarse asi, yosacasa yutnu, f.<br />

qcasa, yosacoyo, f. qcoyo.<br />

desmoronarse pared. yocachindaa<br />

nama, yonduchi nama, yotasanama,yocuvuiteyaatiyechiyondoyondaa<br />

nama yocachi nama, yocuvuiquaye<br />

namayocuvuiyy. yocuvuii<br />

quaye.<br />

folio 76r column 2<br />

desmoronarse madera carcomida.<br />

yocachindaa yutnu.<br />

desmoronarse terrones de tierra,<br />

yondachi. yondoyotehui.<br />

desmotar algodon. yocanandicachi<br />

yodzihindi cachi.<br />

desnarigar a otro, yosaindodzondi<br />

dzitnita, yodzacaa cavuandidzitnita,<br />

yosandandaandi dzitni, f.<br />

cand, yosandandodzondi.<br />

desnarigado . tay nisacavuadzitni,<br />

taydzitni ñañu,<br />

desnatar. yodzitandodzondi nuusi.<br />

yocahindodzondi nuusi, yosaindzondi<br />

nuusi, tedziinuusi, f, quai,<br />

desnaturalizarse de su tierra. cai cuiindi<br />

ñuundi, yoquevuindi ñunndi,<br />

yocananditandi, yosaha cuiindi.<br />

desnaturalizar a otro. yodzacananditañahandi,<br />

yodzacaicuiiñahandi<br />

desnudar a otro. yotasi huichindi,<br />

yodzacananoondidzonota, yoca<br />

nana hindi dzonota.<br />

desnudar asi. yonananahindi dzonondi,<br />

yonootasi yucundidzoo,<br />

yodzanananoondi.<br />

desnudo estar. yyo huichiyaandi yosiyo<br />

huichi yaandi.<br />

desobedecer. ñayosaindatundi. ñayocahandisandidudzutañayonini<br />

sayocachiya.<br />

desocupado lugar caasina. caandeca<br />

caanuna.<br />

desocupar lugar. yosinandi f. qna, yosico<br />

tasindi, yonatehuindi, yosico<br />

naindi.<br />

desocupar lugar quitandome de donde<br />

estoy sentado. yosinandi, f. qna,<br />

yosicocoondi, yosicocuiñendi,<br />

K 4 deso-


folio 76v column 1<br />

desocupado estar el lugar. yonuna<br />

f. con. caa sina yosina.<br />

desocupado estar sin negocios. yosina<br />

ninosindi, yosinasindi, caasina<br />

sindi.<br />

desocopada tierra uide yerma,<br />

desollar yocachi ñeendi, yodzacoo<br />

nuu ñeedi, yodza cootehuindi<br />

ñee , yodzacoondacandi ñee.<br />

desossar sacar huesos. yocainahindi<br />

yeque, yodza caindi yeque.<br />

desouar el pescado. yotahui teyaca<br />

devuite.<br />

despachar gente. yotaa tniño ñahandi<br />

despachar gente con breuedad. yotaa<br />

queye ñahandi, yotaa ñahandi<br />

tniño queye.<br />

despajar el trigo vide limpiar . l. aventar.<br />

de espaldas estar hechado. caanduvuandi.<br />

f. cavua.<br />

de espaldas estar arrimado. yondaa<br />

tuvuisatandi, yondaanduvuandi<br />

futuro con.<br />

desparramar vide derramar gente.<br />

desparramarse vide ibi.<br />

desparramado estar, caadzee, caa<br />

yadzi nuni,<br />

despartir a los que riñen, yodzandaindaa<br />

ñahandi sita, yondadza dzeendita,<br />

yodzitandahandi, yosatadzeendi.<br />

despartidos asi tay nindai daa, tay<br />

ninduvuidzee.<br />

desparzir vide derramar.<br />

despauilar. yosandondodzondi nuu<br />

ñuhu, futuro canda, yodza qcavuandi<br />

ite.<br />

despearse. yocovui tatusahandi, yo-<br />

-olob 4 N<br />

folio 76v column 2<br />

yosiñendaasahandi. f. cuiñe, yondoyondaa<br />

sahandi, yoyucu inisahandi,<br />

yosatusahandi, yocuvui chichi<br />

sahandi.<br />

despeado. taynicuvui tatu saha, tay<br />

nisiñendaa saha.<br />

despeçonar fructa. yocainaindi tendesi,<br />

yocainaindi sandusi, yodza<br />

caindi sandusi, tendesi,<br />

despechar los vasallos. yodzanoocuvuindi<br />

dahata, yodza noondaandi<br />

daha, yodzacuitandaandidaha.<br />

despechugarse descubrirse los pechos<br />

yodzatuvuidicandi.<br />

despedaçar vide desmenuzar.<br />

despedir al criado. yodzandai ñahandi,<br />

yonatasi ñahandi, yondai tehui<br />

ñahandi, yodzandaicuiindi.<br />

despedirse para su casa, yondaindi<br />

nuhu, yonduvuiichindi.<br />

despedirse como el que se quiere<br />

morir. yondaq dayundi, yotasindayundi,<br />

yotasiyuhundayundi,<br />

yonacahandayundi.<br />

desipedirse el señor. yotasindayuya.<br />

despedirse la calentura, niquehui,<br />

ninday dzinuhu.<br />

despedir a otro hechandolo por fuerça<br />

de casa. yocaiñohondi, yodzitandita,<br />

yocainahindita, yosaq<br />

yucuichi ñahandi.<br />

despedirse de la amistad de alguno.<br />

yosandacuiiinindi, yosanda yaa<br />

inindi. f. canda.<br />

despegar. yodzandaindaandi yondoyonahindi,<br />

yodzandoyondita<br />

despegarse. yondoyondita yondaindaa<br />

despeluzarse los cabellos, yonanañu<br />

idzi, yonandequeidzi.<br />

despe


folio 77r column 1<br />

despenar a otro vide alegrar,<br />

despeñar a otro. yodzacuitacanuñahandi<br />

cavua, yende.<br />

despeñarse. yosita canundi, yositandi<br />

cavua. f. cuita, yocaicavuandi<br />

cavua yositaninondi, yocoocavuandi.<br />

despeñarse el agua de alto. yosasaninonduta,<br />

f. casa, yocoo coyonduta,<br />

yocoo coyo ninonduta.<br />

despeñadero vide abarrancadero.<br />

despensa, idem. l. huahi sayyo sacasi,<br />

despensero. tai yondaasacasi, tai yosaitnuni<br />

sacasi, tainisacoho saha<br />

tniño sacasi tai ñoho siña. l. tai ñoho<br />

saha sacasi.<br />

despender gastar, yodzandehendi,<br />

yodzaquiñuhundi, yoquidzaquachindi.<br />

f. cadza.<br />

desperdiciar algo. yodzandehe dzicondi,<br />

yodzandehe cahandi, yodzandoyo<br />

ñuhundi, yosatadzanandi,<br />

f. cata, yodza qhucaha.<br />

desperdiciado que todo lo dexa perder.<br />

tai yosatanino, taydzoyonditanino<br />

casita, tay dzo yoyucu<br />

casita, tay dzo ñoho yucu casita.<br />

despertar al que duerme, yodzandotoñahandi,<br />

yosanundiñumanata<br />

f. canu.<br />

despertar a otro no le dexando dormir,<br />

yodzacudzu cana ñahandi,<br />

yodza quidzi canandita.<br />

despertar del sueño. yondotondi,<br />

yonatahuinuundi, yonana ñumana<br />

nuundi, yondaandita dzucua,<br />

yonandeca nuundi.<br />

despierto hombre que no duerme.<br />

tai yondito, ta ñayoquidzi, tay<br />

folio 77r column 2<br />

ñanumana nuu, tayñayehuanuu,<br />

despierto estar. yonditondi,<br />

desperezarse. nayocaa, yonacuiyondi,<br />

yonacaa ñumanandi<br />

despicar quitar el pico a aues, yosá<br />

dandaandi, tayate yosandandodzotayatef.<br />

canda. yodzaqcavuan<br />

di táyate, yodza quaindi tayate.<br />

despicar maiz. yodzacaindi sahasi<br />

tendesi, yosasindaandi sahasi, f. casi,<br />

yotahuindaandi sahasi, yocainahindi<br />

tendesi, yodza caindi tendesi.<br />

despiojar quitar piojos. yotneenditiyucu,<br />

yonducunditiyucu.<br />

desplacerme algo. ñatuvuidzee sindi.<br />

vide descontentarme.<br />

desplegar. yondecandi, yonandecandi,<br />

yonadza caandi, yonandasindi.<br />

desplumar vide. pelar.<br />

desplumar como cañon. yosidzondaandi.<br />

f. cuidz, yodzitandaandi.<br />

despoblarse el pueblo. yositañuu. f.<br />

cuta, yotnani ñuu, yonduta ñuu,<br />

yocuvuidzee ñuu.<br />

despoblador de pueblo. tai yosata<br />

ñuu, tay sane nuu, tai yodza qhu<br />

ñuu, tai yodzanduta ñuu.<br />

despoblarse pueblo por enfermedad<br />

o guerra. yosiñe yyuñuu, f. cuiñe,<br />

yonaa ñuu, yonduta ñuu.<br />

despoblado pueblo. ñuu ninaa, ñuu<br />

ninduta.<br />

despoblar pueblo. yosanendi ñuu, f.<br />

cane, yosatandi. f. cata.<br />

despulgar. yodzacaca ninindahandi<br />

yositonditiyucu. l. tiyoho, yodzandaa<br />

ninindahandiyotneetiyoho<br />

. l. tiyucu.<br />

despojar a otro, yonama ñahandi,<br />

yosai


folio 77v column 1<br />

yosaiqueyeñahandi, f. quai.<br />

Despojar muchos a vno. yotatendaa<br />

ñaha. yotavuindaañahata. yocatendaañahata.<br />

Despostillarse el jarro. yondatandaa<br />

yocaindaa, yotahuindaa,<br />

Desposarse, vi. casarse.<br />

Desposado. taynitnahandaha, tay<br />

dzoicanitnahadaha.<br />

Despues. icadza.<br />

Despues a la postre. dzonduvui, dzondehe,<br />

dzonduvuindu.<br />

Despues a la tarde. huata, naquai.<br />

Despues del baptismo. saninihinduta,<br />

sanisadzonduta.<br />

Despues de missa. quevuituhumissa<br />

Despues de comer. quituhucasidzitandi,<br />

tuhucasidzita.<br />

Despues de qualquiera fiesta . dzequequevui,<br />

cuita siyoquevui, sisidavua,<br />

caiquevui pascua.<br />

Despues de vn año, sanisinondodzo<br />

eecuiya, saniyahandodzo eecuiya,<br />

sanisitasiyoeecuiya, sanisisicavua,<br />

sanicaieecuiya.<br />

Despues de mi. yehetnaha, huasitasatandi,<br />

huahsitasatandi, sandicoñahata<br />

huasi.<br />

Despues que. dzoquaha, dzoquandu<br />

Despues que por desde que daandu,<br />

vt. daandu quacuvuitacuinindi ñaniquidzandi<br />

dzavua. despues que tengo<br />

entendimiento no he hecho tal.<br />

Despuntar algo. yosanundodzondi<br />

nuusi, f. canu, yodzacaacavuandi<br />

iñosi, yoquidzaticundundi. f. cadz.<br />

yosandandodzondi, f. canda, yodza<br />

qcavuandodzondi yuhundicosi.<br />

Despuntada cosa. sanitnanundodzo<br />

folio 77v column 2<br />

iñosi, sanisacuandicosi.<br />

Desquartizar. yosatadzeendi, f. cata.<br />

yosandaqmi dzee, f. canda<br />

Desquartizado, sanitanda dzee.<br />

Desquiçiar puerta. yondainahindi yutnu,<br />

yosiconuu, yonacanendi yutnu<br />

Desquitarse en el juego. yodzandaindidzuhua<br />

Desquixarar. vi. descarrillar.<br />

Desabrir a otro. vi. desaficionar.<br />

Desabrirse. yotevui inindi, yosandehui<br />

inindi, yondehuinindi.<br />

Desabrida cosa al gusto. dzacatica, ña<br />

adzi, ñadzicosi.<br />

Desainarse. yocaindaindi.<br />

Dessear algo. yondiyoinindi, yodzandiyo<br />

inindi, yocatni inindi, yosico<br />

daa, yosiconduundi, yosatendi. f. quete.<br />

Dessear cosa de comida. yocuvuitoo.<br />

yocuvuitendendi.<br />

Dessear algo la muger preñada. yocuvuitendendi,<br />

yosiyondi.<br />

Dessear honrra. yondiyoinindi quehe<br />

ñuhu quehedzicondi, vi. ambicion.<br />

Dessear ser obedecido y acatado.<br />

yondiyoinindi cuindaa ñuhundudzundi,<br />

naquayndatuta nuundi.<br />

Dessear ser visto. yondiyoinindi<br />

qniñahatasindi.<br />

Dessear ser codiciado. yodzacatne<br />

iniñahandi, yodzacoto ñahandi,<br />

yodzaquaitnuhuñahandi.<br />

Desseoso que todo lo que vee lo desea y<br />

apetece. tay dzuchi ini, taydatne<br />

ini, tay tooini, tay sacatñe sacayu<br />

ini, tay sandiyo, sacatneini.<br />

Desemejar, no parecer a su padre.,<br />

ñayonaquaineendi, ñayonanihi<br />

neendi sidzutundi, ñayonanihindi<br />

di


folio 78r column 1<br />

di sita, ñayondacuneendi sidzutu,<br />

v. deshonrrar a su padre.<br />

Dessollar vi. supra.<br />

Dessollarse como la mano. yosicocuitañee.<br />

yosicondita ñee, f cuico<br />

Dessollarse con golpe o herida, yonañendi,<br />

yosiconditañeendi, yosicocuitañeendi,yondoyonditañeendi,<br />

yosicoñeendi.<br />

dessollar sacando el cuero entero. yodzacainuundiñee,yodzacootehuindi<br />

neete, yodzacoondacandi ñeete<br />

Dessollarse la culebra, o el hombre por<br />

enfermedad. yocai nuu ñee,<br />

yondai nuu ñee, yonoocuiñe yucuñee,<br />

yonucuico ñee.<br />

Dessollar viuo. dzoyonditocata yocachi<br />

ñeendi. (vua.<br />

Destechar casa. yonananahindidavua<br />

destechada casa. huahi ninanandavua<br />

Destemplado hazer el tiempo, y desabrido.<br />

yñe nene yñe dzusa, yñe<br />

tucu nuu, yñe yy. yñe taha, iñe<br />

huisi, iñe tecudzi.<br />

Destemplarse en comer, ñayosasituhuandi,<br />

ñayotniño cuhua inindi<br />

casindi, ñayosatu inindi, ñayochihitnuni<br />

inindi, yosasinana, yosasicavui<br />

yondi.<br />

Destemplar cuchillo, yonadzadzaandi,<br />

yonacanindi, yonadzacocondi,<br />

yonadzaqni ñuhundi, yuchicaa.<br />

Destemplado cuchillo. yuchicaa<br />

ninduvuicoco.<br />

Desteñirse alguna color, v. desderir<br />

Desterrar a otro. yotasiñahandi, yocai<br />

nahiñahandi, yodzacanacavua<br />

ñahandi, yodzacananditañahandi,<br />

folio 78r column 2<br />

yodzacacandaañahandi, yodzacacaniniñahandi,<br />

yodzacacandodzo<br />

ñahandi, y por metaphora. yosaq yucuichiñahandi,<br />

yodzaquaiñahandi.<br />

Desterrado tay nicai, tay nicanacavua,<br />

tay nicanandita, tai nitasita,<br />

tay sicandaa sicanini, tay sicandodzo.<br />

Desterrado andar. yosicandaa, yosicandodzondi,<br />

yosicaninindi, f. caca.<br />

yonducu ñuundi coondi.<br />

Destetar al niño. yodzaquevuidzecui<br />

ñahandi.<br />

Destetarse. yoquevuidzecuindi.<br />

Destilar agua. yotoonduta, yocainduta.<br />

Destilar, caer gota a gota. ynditacandanduta,<br />

indita coyo, f. cuindita.<br />

Destorcer lo torcido. yonadzanduvuandi<br />

yoho.<br />

Destral para cortar madera. caasandayutnu,<br />

tahuiyutnu.<br />

Destraido con negocios. tay yodzacanino<br />

ini.<br />

Destrocar. yonadzamandi.<br />

Destroncar. yosandandi sahata, futu.<br />

cand.<br />

Destruir algo. yodzanaandi, yodzandehendi,<br />

yodzatuhundi, yodzanaa<br />

ninondi.<br />

Destruir matando a todos. yodzanaañahandi.<br />

Destruir el patrimonio. yodzandehe<br />

cahandi, yodzandehe nahandi<br />

sasi may.<br />

Destruir el pueblo con mal exemplo.<br />

yodzanooñahandi yodzasiniñahandi,<br />

yoquidzadzana ñahandi,<br />

yoquidzayehequahiñahandi,<br />

yodza


folio 78v column 1<br />

yodzacotoñahandi, sahaquachi,<br />

yyoquahi yodzatandi, yosaqcahuindi<br />

ñuu, yodzandaya ñahandi.<br />

Destruirse el pueblo con vicios. yosinaquachi,<br />

f. qna.<br />

destruir los peccados del pueblo.<br />

yodzanaandi, yodzaquehuindi,<br />

quachi, yodzandoyo ñuhundi.<br />

destruirlo todo el yelo o tempestad.<br />

yondehe, yotuhu yocuvuidziyo,<br />

yocuvuinani, yotevui.<br />

destruir y asolar la pestilencia al pueblo<br />

. yodzanaadziyonani quetequahi<br />

ñuu, yodzanaananidziyoquetequahi<br />

ñuu.<br />

desuainar, vi. deseauainar.<br />

desuanecerse. yonaanuundi, yodzananuundi,<br />

yosiconuundi, f. cuico.<br />

desvariar el enfermo, v. desatinar.<br />

desvariar en lo que dize. quandai, qua<br />

nana, yocahata.<br />

desvelar a otro para que no duerma.<br />

yodzacudzucana ñahandi.<br />

desvelado. tay quidzicana, tay ña<br />

ñumana, tay ñayehuanuu.<br />

desvelarse. yoquidzicanandi. ña ñumana<br />

nuundi, dzonuundi tondi<br />

nituvui, yocanandehui nuundi.<br />

desventurado, vi. desdichado.<br />

desvergonçarse. ña yonuu naha inindi,<br />

ñayocuvui caha nuundi, ña yocuvui<br />

nuunaha inindi, ña yosihi<br />

cahandi.<br />

desvergonçado. tay ña yonuunaha<br />

ini, con los demas.<br />

Desuiarse . yosicocuiñendi, yosicocoondi,<br />

yosacoondahandi,<br />

yosacoondiyondi, yosacuiñendi<br />

yondi.<br />

folio 78v column 2<br />

desuiar alguna cosa. yodzaqndiyondi,<br />

yodzaqndahandi, yodzitandiyondi.<br />

desvirgar. vi, corromper.<br />

de tal manera. ycadzuhua.<br />

de tarde en tarde. l. raras vezes. dzo<br />

yyoniquevui, cuihini, ñohonaho<br />

quevui, dzoamadzoamani, dzoamadzoninoni,<br />

amani, dzocuihi.<br />

detener a otro. yocoocaniñahandi<br />

yocootasiñahandi, yodzaquai<br />

ñahandi.<br />

detenerse. yocoocuiñendi, yoquaindi.<br />

detenerse el agua. vide, asoluarse<br />

el caño.<br />

determinarse de hazer algo . yotniño<br />

canu inindi, yocachinihi inindi,<br />

yocachisaa inindi, yochihi cuhua<br />

inindi, yotniño yee inindi,<br />

yotasi ndaainidi, yocachindaa inindi<br />

determinarse de dexar los peccados.<br />

yosandacui inindi, f. canda,<br />

quachi yodzañacuii inindi, yodzacuitacuii<br />

inidi quachi.<br />

determinar pleyto. yotasitnunindi<br />

yodzasinocavuandi.<br />

determinar alguna differencia entre<br />

partes. yotniño mañundi, yotniño<br />

sahundi.<br />

determinado hombre . tay tneni ini,<br />

tay cuyuini.<br />

detener el relox. yodzaquaindi, yodzayaandi,<br />

yodzacoondahandi,<br />

yodzacoondiyondi caacuhua.<br />

de todas partes. neecaandu, neendu<br />

caa, needzavuandu, neecaa nee isi.<br />

de todas partes venir el agua quando<br />

llueue.


folio 79r column 1<br />

llueue. nacañu nadzucu huasidzavui.<br />

De todo mi coraçon. neeinindi, nee<br />

yuinindi, nee daainindi, neecutu<br />

inindi, nee cuii yuinindi.<br />

De todo en todo dehe cuii.<br />

De todo punto. idem.<br />

Detras de algo. sata,<br />

De traues. disi caandisi.<br />

De valde. dzodzicoca, dzo cahaca,<br />

dzondahuica<br />

Devanar con aspa. yondiindi.<br />

Devanar hazer ouillo. yotuvuindi<br />

yuhua, yonatuvuindi,<br />

Devanear. yodzanaini, yodzananinoini,<br />

yodzaca ninoini, yocuvui<br />

tucuini, yodzama inindi.<br />

Deudas tener deuerlas. yotavui yecandi,<br />

yondidzoyecandi, yonai<br />

nuundi. yonai yecandi yeheye candi,<br />

f. quehe.<br />

Deudas pedir. yonundacandi sayonai<br />

yecata.<br />

Deudo pariente, dzo eendutay yocuvui<br />

sihindi.<br />

Deudor . tay dzi yahui yonai yecata<br />

tay yonai yeca yahuindi.<br />

Deuerseme en alguna parte dineros<br />

ynditayahuisindi, f. cuindita, indita<br />

yeca yahuisindi.<br />

Deudor ser por beneficios recebidos.<br />

yocaha, yosaq inindi sita futuro<br />

caq.<br />

Deuieso. taha. quahi ñuhu canu,<br />

tindoo.<br />

Deuieso salir, yocana taha.<br />

De villa en villa. dehendu ñuu, dehendu<br />

tayu.<br />

Devisar algo. yosinituvuindi.<br />

folio 79r column 2<br />

Devisarse. yotuvuiyaa.<br />

De vna parte y otra. duvuisiyo duvui<br />

sichi.<br />

De vna parte sola. siyoni . dzosiyo<br />

dzo ee nisivo.<br />

De vno. eenita, dzo eenita.<br />

De vno mismo. sadzevuindu sadzevuindu<br />

saha.<br />

Dejar generalmente. yoquehuindi<br />

yodza ñandi, yoquehuicoyondi,<br />

yodza cuitaandi.<br />

Deuoto vide in deuoto.<br />

Dexar soltando. yodzañandi.<br />

Dexar de sampar a otro. yoquehuindita.<br />

dexar por temor. yodzaña yyondi.<br />

yodzañañahandi, yoquehuiyyondi<br />

dexar memoria de si. yochihindi yuhu<br />

quevui yuhu cuiya nisito huahandi<br />

ñuucoo ñuucaca, yocoo<br />

tasindi tnuni taniño, yocoo tasindi<br />

taniño, yocoo tasindi tnunicuhua,<br />

tatatoniño yocootasindi, dehe<br />

dzuhua sacacuvui nuucaanuu<br />

qhu yocoo tasindi.<br />

dexar de hazer algo por descuido,<br />

nicuvuinaa inindi, nicuvuinaandi,<br />

nidzahuindodzo inindi.<br />

dexar algo por uerguença. yoquevui<br />

cahandi.<br />

dexar algo por pereza, yoquevuidzusandi.<br />

dexar a otro con desden y enojo. yoquevuidzoo<br />

dzuchindi.<br />

dexar pasar a alguno sin castigo.<br />

dzo yondito candi, dzoyondaya<br />

candi.<br />

dexar de venir a misa. yocaindimisa<br />

yodzacaindi misa.<br />

dexar


folio 79v column 1<br />

Dexar de hazer algo por enojo. yocuvui<br />

yecandi, yocuvuidzichiinindi,<br />

yocuvui yecainindi.<br />

Dexar a otro durmiendo e yrse. yodza<br />

cudzundaa ñahandi.<br />

Dexar la muger durmiendo al varon<br />

e yrse. yodzacudzu huisiñahañasi<br />

yeeña, yondyondaañahaña<br />

quahaca.<br />

Dexar algo de la comida para otro<br />

yodzandoondi sita. yochihitnunindi<br />

sita, yocataasindi.<br />

Dexar de enmendarse perseverando<br />

en el peccado. yondihi yonañundi<br />

quachi, yondiyundodzondi<br />

quachi yondidzoyotavuindiquachi.<br />

yotnee yonahindi quachi.<br />

Dexar algunos dias de venir. caanino<br />

quevui yoque sita.<br />

Dexar la puerta abierta. yonuna,<br />

Dexar en el camino al que venia pasando<br />

adelante. yosahanduundi,<br />

f, qhu niquevui ñahandi.<br />

Dexalo mandado. nacoo, nacoo cadzavua,<br />

nacoonidzavua.<br />

Dexo o fin de algo. sayosinocavua,<br />

sayosandehe, sayosatuhu.<br />

Dezir, yocachindi. yosiindi, f. cuvui.<br />

Dezir el señor. yocanadzahaya. yosinodzahaya,<br />

yosichi dzahaya, f.<br />

cuchi.<br />

Dezir en comun. yocachicanundi.<br />

Dezidor o hablador. tayyocahañee<br />

yocaha cani, taydudzu cani.<br />

Dezir vnas cosas dexando otras.<br />

dzonino yocahandi.<br />

Dezir algo concertadamente. yehe<br />

toto huii yondasininondi nuuta,<br />

yochihindasi huiindi nunata. yehe<br />

folio 79v column 2<br />

dasi yehe totoyocahandi, yondahui<br />

yototo, yocahandi, yehendico<br />

huii, yehetnaha huii.<br />

Dezir verdad, yocachindaandi. l. cuite.<br />

l. mihi, mihindaa yocachindi.<br />

Dezir mal de otro en su ausencia,<br />

yocachidzumadzequendi, sita,<br />

yocachi nenindidzondi sita, yocasindi<br />

sita, yocasindaandi sita. yotnaisiyondi<br />

tnuhuta, yotnaiyuhundi.<br />

Dezir bien de alguno. yocachi huahandi<br />

sita, yocachi huatundi sita,<br />

yocachi huii, yocachi manindi,<br />

yocacu nahi huahandi, yochidzo<br />

huidzondita.<br />

Dezidor suaue. tay caha huii, caha<br />

huayu, tayndudzu huiidudzuhuayu,<br />

Dezir presuntuosamente, yocaha<br />

huicondi cahatachindi.<br />

Dezir gracias o donaires. yonducu<br />

dzequendi. yocachidzequendi,<br />

yocachitnuhudzeque, yodzaquacu<br />

ñahandi, yochihidzequendi.<br />

Dezir gracias no honestas. yocachi<br />

dzequendahindi dzequeñahuaha<br />

dzeque ñuu, dzequendii dzeque<br />

cuiya, dzeque dzana dzeque<br />

quadza.<br />

Dezir algo auisadamente, yocachituhuandi,<br />

yocachi quaindi, yocachi<br />

huatundi, yocachindichindi.<br />

Dezir algo de veras y no de burla,<br />

ñadzeque ñadzeeyocachindi.<br />

Dezir de esta manera que es buena.<br />

y sabrosa cosa . ñanidzeque huaha<br />

huidzi adzi ñadzequeñadzee huaha<br />

Dezeno, sacuvui vsi,<br />

Deze-


folio 80r column 1<br />

Dezena. ee sichi sa vsi.<br />

Dezmar sacar el diezmo. yosaindodzondidiezmo.<br />

f. quai, yodzatacandi<br />

yodza cayandi diezmo, yodza<br />

caindi diezmo.<br />

Dezmar pagarlo. yosaha ñahandi sa<br />

cuvui vsi, yodzocondi sayosinovsi.<br />

D. A N T E I.<br />

Dia quevui duvui, devui.<br />

Dia de fiesta, quevuicanu, huico<br />

canu, huico quevui, quevui<br />

huico<br />

Dia de trabajo de entre semana. quevuidzo<br />

ninocaquevui dzoninoca<br />

quevuidzandehe, quevuidzanino<br />

quevui dzohooca, quevuicuvui<br />

tniño.<br />

Dia de fiesta de guardar. quevui canu,<br />

quevuii, quevuiyoocadzatniño<br />

Dia pequeño. duvuidzuchi, duvui<br />

ñacani.<br />

Dia y noche. ee quevuieeñuu, duvui<br />

niñu, danduvui dañuu,<br />

Dia del nacimiento del señor. quevui<br />

nituvuinanaya, quevui nisiñe<br />

nanaya.<br />

Dia y medio. eequevui yodzodzavua,<br />

ee nee ee ñahu quevui, nucañu<br />

quevui cuvui vvui.<br />

Dia del juizio. quevui quitasi tnuniya<br />

tniño dehetaca ñayevui, quevui<br />

qndehe qnaa ñuu ñayevui.<br />

Diablo vide demonio,<br />

Diabolica cosa. sasi ñuhuu cuina.<br />

Diamante. yuchicasi, yuchiyuu.<br />

Dia entero . duvui yacaduvuiyaa,<br />

quasaa qua cañundi candii<br />

folio 80r column 2<br />

Dias a. saycandaa, saycandehe quevui,<br />

saycandehe huico,<br />

Dicha buena. sasi cuiñendaa ñuhu,<br />

datu, tahui sasindaindatu, saisindaa<br />

ñuhu.<br />

Dichoso ser. yndaañuhundi, f cuind<br />

ñuhu sindi, yocaindatundi, datundi.<br />

Dichoso hombre. tayndaa ñuhu, tai<br />

indaandatu, tayyehendatu, tay<br />

yocaindatu, tai yonihitahui, tay<br />

yonihindatu tayyocaihuahandatu<br />

Discernir. yonacani tnuniinindi, yonatnaitnunindi,<br />

yonatasi ninandi<br />

yuhusahu, yonatasiquaandi, yotasi<br />

siñandi, yotasi sichindi.<br />

Diciplinar doctrinar a otro. yoyuhui<br />

ñahandi, yodza cuisindaa iniñahandi,<br />

yodzatuhua ñahandi,<br />

yotniño tacu, yodzaquaha ñahandi.<br />

yodzacoto ñahandi. .<br />

diciplinado hombre virtuoso, tay<br />

quaiini, tayndaa ini, tay ñoho tacuini<br />

diciplinar. vide açcotar.<br />

diciplina, yoho ñuma.<br />

diciplina de cinco ramales. yohoñumaindita<br />

hoho yoho.<br />

dicipulo. tay nidzaquahata, taynidzacaata,<br />

diente noho.<br />

dientes delanteros. noho yahi, noho<br />

inino mañu, noho mañu,<br />

dientes andarse. yocandanoho, yonduchi,<br />

yosichi. f. cuchi. yocuvui<br />

quayanoho, yocuvuiyy.<br />

dientes doler. yocuhui noho, yosacuiñeii<br />

noho, f. qcuiñe.<br />

dien-


folio 80v column 1<br />

dientes comerse de neguijon. yotayunini<br />

saha noho, yosasinini saha<br />

noho.<br />

dientes de peine. yño cucua.<br />

diestra mano. dahaquaha.<br />

diestra persona . tay tuhua taysini.<br />

dieta en el comer tener . yodzaquehuininondi<br />

sacasi, yochihitnuni<br />

inindi sacasi.<br />

dieta asi. sayoquehuinino sacasi sasaquehetnuni<br />

ini sacasi.<br />

dieta camino de vn dia. cuhuaichi,<br />

yosica eequevui.<br />

diezmo. sasinovsi sacuvui vsi.<br />

differir, diferenciar vna cosa de otra.<br />

ñayonduvui dzavua, ñayonutnaha,<br />

ñayosatnaha, ñanicuvui cuhua.<br />

ñaninu coho cuhua.<br />

differir vna lengua de otra en algunas<br />

cosas, como la de tepozculula,<br />

y yanguitlan. dzuchini yodzama<br />

yuhuta, dzuchiniyondiyondaandudzuta,<br />

yondicocuisi yondicocavuandudzu.<br />

differenciar o diferir como español<br />

de yndios. nina sichi caata, ninasichi<br />

nicacu, ninasichi yyo.<br />

differenciado en colores. ninasichi<br />

caa noo.<br />

differir en hechura, nina yyo, quaa<br />

yyo, tucu yyo tucu sichi yyo.<br />

diferir alguna cosa dilatarla como<br />

el tiempo. yodza caandi yondi,<br />

yodzacaandahasicandi yoquidza<br />

yaandi quevui, f. cadza. yodzaqndacaninondi<br />

quevui, yosataninondi quevui,<br />

yosatacanindi, quevui, futu<br />

cata.<br />

diferirse asi yosaacuita caniquevui<br />

folio 80v column 2<br />

yosaacuitanino quevui, f. caa, yosaandahadiyoquevui,<br />

f. caa.<br />

diferir o dilatar algo por pereza.<br />

yocuvuicocoinindi. yoquidzacocoinindi,<br />

yosataninondi, f. cata,<br />

yosaqninonahondi, f. caq.<br />

diferentemente. tnuhuña yonutnaha,<br />

tnuhuñayonduvuidzevui<br />

diferencias tener. yodzatnahatnahandi,<br />

yonaandisihita, yotnaindi<br />

sihita, yocuvui huaandisihita.<br />

dificil cosa . cana, tadzi, neni, tate<br />

huisi.<br />

dificultosa de entender. yyohuisi,<br />

yyotadzi ini, yyo.<br />

difficultosamente. tnuhucana, neni,<br />

tadzi.<br />

difinir, determinar. yotasitnunindi,<br />

yosinotasindi.<br />

digerir la comida . yosicosiyo sayosasindi,<br />

yondicosiyo, yosihinino,<br />

f. cuvui, yosicocuisi, yosandoho,<br />

yosanini sacasi chisindi, f. qnini,<br />

yositanini chisindi, f. cuta.<br />

digna persona taindatu, taindaa ñuhu,<br />

tay ñuhusita, tahuisita dzahua.<br />

digna cosa. sayeheñuhu, sayehedzico.<br />

dignidad o señorio. sasiyya, sasitoniñe.<br />

digno ser de algo. datu yosatnahaninosindi,<br />

dahuitahui yotnahanino<br />

sindi.<br />

digno de ser temido. tayyosatnaha<br />

sitaha co yuhui ñahatucutay, tay<br />

yosatnaha sita cotoyyotucutay<br />

nuuta.<br />

digno de ser creydo. tay yyosatnahasita


folio 81r column 1<br />

tnahasitasa coyuhuiñahatucutay,<br />

tay yosatnaha sita cotoyyotucu<br />

tay nuuta.<br />

Digno de ser creydo. tay yosatnahasita<br />

sacahandisatucu tai dudzuta,<br />

tay yyosita satacundisa tucu<br />

tay dudzuta qnindisata dudzuta.<br />

Digno de honrra. tay yosatñaha sita<br />

saqquehendudzu.<br />

Digno de ser respectado. tai yosatnahasita<br />

sacoocoto ñaha sacadzacanu,<br />

cadza nuu, ñahata, sacahatnuni<br />

sita.<br />

Dilatar algo, vide diferir.<br />

Diligente. tay cuyu, tay ñuhuini,<br />

tay tneni ini, tay ñohocuvui ini,<br />

tay ñohotneni ini.<br />

Diligente ser. yocuvuicuyundi, yocuvuitnenindi,<br />

yosacoondaa nihinditniño,yosacoondaatnenindi,<br />

f. qcoo.<br />

Diligentemente, tnuhucuyu, tnuhu<br />

tneni.<br />

Diligentemente se haga mandando,<br />

davui natuvuindaa, davuinacuvuiqueye,<br />

nacuvui ñuhu nacuvui<br />

tneni tniño taainindo cadzatniño,<br />

cuitandaye cuitandichindocadzando.<br />

Diligentemente hazerse asi. davui yotuvuindaatniño,<br />

davui yocuvuiqueye,<br />

yocuvuiñuhu, yocuvuitneni.<br />

Diligentissimo, presto en lo que haze.<br />

dzoñena, dzondayuca tnenita,<br />

dzoñena dzondayuca cuyuta, ña<br />

naha ñanducu yocuvui tniñota.<br />

Diluuio general. sanicoodzavui ñuhu,<br />

dzavui yyo nidzahui ñuu ñayevui,<br />

nidzahui yucu siqui ninaa<br />

folio 81r column 2<br />

nindiyu, ninananduta canu, nindaanduta,<br />

ninucavuandaanduta,<br />

nindacandaanduta.<br />

Diluuio. sayonanadutacanu, soyocoocamadzavui.<br />

Diluuio venir. yondesinduta, yonananduta,<br />

yocoocavuanduta.<br />

Dinero. dziñuhu dusa.<br />

Dios. ñuhu, ñuhu toniñe.<br />

Dios omnipotente. ñuhundehehuaha<br />

dehecuvui, ñuhu tnani huisi,<br />

ñuhutuhuandichi.<br />

Diputar algo para alguno. yotaatnunindi,<br />

yocachitnunindi.<br />

Diputar alguno para algun oficio.<br />

idem.<br />

Discordar en pareceres. ñayosatnahandudzu,<br />

ñayocuvui eendudzu<br />

ñayocuvui eenuundudzuta, yocuvuidzeendudzuta.<br />

Discordes enemistados. ñohodzoo<br />

sitnahata, ñohoquachi sitnahata,<br />

ñahuahañahuatu sinitnahata, ñandaa<br />

sinitnahata.<br />

Discordias poner. yotniñodequequachi<br />

sitnahandi, yodzanaa ñahandi,<br />

yotniño dzooñahandi, y por metaphora,<br />

iñondavua yosaqninondi<br />

inita, f. caq. idzi mihi yosaquinondi<br />

inita, yecaquachi yotniñondi<br />

inita.<br />

Discreto hombre. taituhua, taisinitnuni,<br />

tay nituvui nuu, tay yotacututnu,<br />

tay yosaqtutnadziñe,<br />

tay nicuvuituhua.<br />

Discreto ser. yocuvuituhuandi, yocuidichindi,<br />

yocuvuicasi inindi,<br />

yosinitnunindi, f. qni, yotuvui nuundi,<br />

yotacututnundi.<br />

L discre


folio 81v column 1<br />

Discrepar. ñayosatnaha,<br />

Discurrir con el entendimiento. yondenoo,<br />

yondendodzo inindi, yonucuinoindi.<br />

Discurrir por diuersas partes. vide<br />

andar.<br />

Disfamar, vi. deshonrrar.<br />

Disfamado ser. yondaidzicondi. yonoonahandi,<br />

yondavui yeq quachindi.<br />

Disfamado. tay nindaydzico, tay ninoonaha<br />

tay ninduvuinaha.<br />

Disforme cosa, vi. cosa espantosa.<br />

Disfraçarse. yosicosiyo nuundi yosicocavuandi,<br />

f. cuico, yodzacuico<br />

siyo nuundi.<br />

disfraçado. tay sicosiyonuu, tay nisico<br />

cavua, tay ninadzadzana nuu.<br />

Dislate. dudzu dzana, dudzu naha.<br />

Disminuir algo. yodzanoo cuvuindi,<br />

yodzacoocuvuindi, yodzacoo<br />

cuisininondi, yodzadzuchindi, yondadzadzuchindi.<br />

Disminuirse. yonoocuvui yocoocuvui,<br />

yocoocuisinino.<br />

Disparar arcabuz. vi. arcabuz<br />

Disparates dezir yocahadzanandi.<br />

Dispensar en alguna cosa. yosay yuhundi,<br />

fu. quay, yotniño siñandi,<br />

yondasi inondi.<br />

Disponerse o parejarse para alguna<br />

cosa. yonucoosahandi, yonduvuicutundi,<br />

yonu coosiñandi.<br />

Disponer o aparejar algo. yoquidzacutundi,<br />

fu. cadz. yotniño sahandi,<br />

yotniño siñandi, yodzacutundi.<br />

Dispuesto gentil hombre. tay caa<br />

toho, tay caa yuhu nuu, tay caa<br />

folio 81v column 2<br />

huii tay caa canda, tay huii tay<br />

caa huaha.<br />

Disputar con otro. yodzandichi sitnahandi,yodzandichininondudzutnahandi,yodzaqquehendudzu<br />

tnahandi, yoquidzasisindudzu<br />

tnahandi.<br />

Dissencion. sañandaa sinitnaha,<br />

sa ñohodzoo sitaha, vide. discordia.<br />

Dissimular, vi. fingir.<br />

Dissimular que no vee. ñayosinindi<br />

yocachi inindi.<br />

Dissimular enfermedad. ñayodzatuvui<br />

sayocuhuindi, yodzahindi<br />

sayocuhuindi, yodzananinondi<br />

sayocuhuindi, yodzasisininondi<br />

sayocuhuindi.<br />

Dissimular las cosas pasando por<br />

ellas. dzoyondayacandi. dzoyon -<br />

di tocandi, yosinindi.<br />

Dissipar hazienda. yosaiñuhucahandi,<br />

yodzasadzanandi, yodzandoyoñuhucahandi.<br />

Dessoluta muger. ñaha ña ñohodzadzicaini.<br />

ñahaquacuvui dzana, ñahaquatadzi<br />

nee ca ini.<br />

Distar vna cosa de otra. ñoho naho<br />

f. coho, ñohotanda, ñohondii, ñohondadzi.<br />

Distancia asi. nahosi, sañohonaho,<br />

sa ñohotanda sañohondiyu.<br />

Distar mucho vna cosa de otra. sica<br />

. ñoho naho, ñohotanda.<br />

Distantes apartados poner vnos de<br />

otros. yotniño naho caa naho,<br />

yosita naho, yosaqnaho.<br />

Distar (estando en pie) vno de otro.<br />

ñoho naho iñendi, fu. cuiñe, caa<br />

naho


folio 82r column 1<br />

naho iñendi, si sentados. ñoho naho<br />

yyondi caa naho yyondi.<br />

Distar vnas cosas de otras estando<br />

enhiestas, sica isisiñe, futu. sica<br />

cuisi cuiñe, dzoquahadzoquaha<br />

isisiñe.<br />

Distar estando tendidas. sica ysisiyo,<br />

fu. sica cuisicoo, sica ñoho naho,<br />

ysindaa, sica sicani ysindaa, dzo<br />

quaha ysindaa, dzoyca dzoyca<br />

ysisyo.<br />

Distar en mejoria o perfection. ñayonduvuidzavua,<br />

ñasatnaha, ñacuvui<br />

yatni, huaqtnahandaa.<br />

Distilar, vide. destilar.<br />

Distinguir. yotasiquaaquaandi, yotasidzeedzeendindudzu.yotasininandi<br />

dudzu, yosanda ninondi dudzu,<br />

yotniño nahandi eendudzu.<br />

Distraer el entendimiento. yosandanino<br />

inindi, futu. cand yotanda<br />

ninoinindi.<br />

Diuersa o differente cosa. ñasatnaha,<br />

ñadzavuayyo, nina caa, ñadzavuasito,<br />

ninayocuvui.<br />

Diuersidad de cosas . dehendu dehendusi.<br />

Diuina o esipiritual cosa, sa siñuhu,<br />

si ñuhu.<br />

Diuinamente. tnuhn siñuhu.<br />

Diuina cosa, dedicada al culto diuino.<br />

sasiñuhu.<br />

Diuidirse vna cosa como se diuidio<br />

el mar bermejo en el transito de<br />

los hijos de Israel . yosina, futu.<br />

qna. yosicocoo yosicocuiñe, nisicotehuinduta<br />

canu, nisico casandaata,<br />

siyosiyo nisicocuisita, ninucutandaataa<br />

ninucoo tehuita,<br />

folio 82r column 2<br />

ninucoyondaata, nitinda dzavuata.<br />

Diuidir cosas liquidas. yosahunina<br />

ninandi, f. qhu.<br />

Diuidir algo, yotasidzee dzeendi,<br />

yotasininaninandi, yotasiquaaquaandi.<br />

Diuidirse asi. yosacoodzee dzee, yosacoonina<br />

nina, yotandadzeedzee<br />

yotnuhunina nina.<br />

Diuidir algo en muchas partes. yosandadzeedzeendi,<br />

f. canda.<br />

Diuidirse los rios. yotucunduta, yocuvui<br />

vvuinduta, yotandadzavuanduta,<br />

yositanduta, f. cuta.<br />

Diuision de rios. sayotucunduta, yocuvuivvuinduta.<br />

Diuisa. day yecu, tnuni yecu, daindodzo.<br />

Diuorsio. sandaindaa, sanandasindaha.<br />

Diuorsio hazer. yonandasidahandi,<br />

vi. apartarlos.<br />

Diuorsio ser hecho. yondaidaa, yonandasidaha.<br />

Diuulgar algo. yodzasinotuvuindi,<br />

yosinocachindi, yocachitnuhundi,<br />

yosatanino tnuhundi, f cata.<br />

Diuulgarse asi. yosinotuvui, yositanino,<br />

yosinocuta.<br />

Diuulgar la palabra de Dios, como<br />

hizieron los Apostoles. yodzasinondi<br />

diqtatandudzunDios, yosataninondi<br />

diqtata, f. cata.<br />

Diuulgada ser la palabra de Dios.<br />

nisitanino tnuhu nituvuiudisi<br />

dudzu, nindaisiyodudzu quaha,<br />

nitacunino neecutundu ñuu na<br />

nidzi yota nitacu.<br />

L 2 D.


folio 82v column 1<br />

D. A N T E O.<br />

Doblar. yonacanundi, yosanundi,<br />

f. canu.<br />

Doblado etsar. caatnanu.<br />

Doblar manta. yonacanundi, yona<br />

tasitnanundi, yodaqtnanundi, yosaqtnanundi.<br />

Doblar la rodilla. yochihiteyesitendi,<br />

yochihindiyesitendi, yonachihindadzesitendi.<br />

doblarse asi la rodilla. yonucooteyesite,<br />

yonucoondadze.<br />

doblar la rodilla haziendo reuerencia.<br />

yocootniñositendi, yosanu<br />

site, f. canu .<br />

doblar hilo, o cordel. yosaqtnanundi,<br />

yodaqtnanundi, yonacanu.<br />

doblar el cuerpo para alcançar algo.<br />

yonucoote yesatandi, yonucoondiyesatandi,<br />

yonucootnanu satandi,<br />

yonoocohondiyesatandi.<br />

doblar o aforrar. yosaqtnahandi, yosaqndodzo<br />

tnahandi, f caq.<br />

doblar el trabajo dzavuaca yochidzondi<br />

sita, yondadzavvuindi sita,<br />

dzavuaca yosaachidzondi sita<br />

yonachihivvuindita tniño.<br />

doblar el precio dzavuayosahandita,<br />

yosahayahuindi, f. cuh.<br />

doblar la pena y el castigo dzavuaca<br />

yodzandohondita, yondaacodzoca<br />

yodzandohondita, yonadzandohovvuiquevuindita.<br />

doblado tay dzocaandodzonica sa<br />

cahata, tay vvuindudzu, tay vvui<br />

ini, tay vvui yuhu, tay ñandisandudzu,<br />

tay dzamandudzu, tay<br />

vvui yoo, vvuindatu, tay ña mihi<br />

folio 82v column 2<br />

yuhu, tay cahavvui, tay cahadzuma<br />

dzeque tay ñoho huisi ini.<br />

dobla hablar. tnuhu ñayyo eenuu<br />

yocahandi, caa quaha caa huadza<br />

tnuhu yocaha, dzotucu dzo<br />

tucu yocaha, nucahide cahi yocahandi.<br />

doblar manta hazia dentro . yonacanundaye,<br />

caandaye yonacanundi.<br />

doblada estar ygualmente. caatnanudzavuadzoo.<br />

doblada estar desygual. caatnanundaa,<br />

caa tnanunañu<br />

doblar el braço. yonacanundahandi,<br />

yochihiteyendahandi.<br />

doblegar algo. yodzacayendi, yochihindi<br />

yendi, yotasindadzendi<br />

yodzacuiyendi, yoquidzaticuiyendi.<br />

doblegarse como vara. yocaye yosiye,<br />

f. cuiye, yocuvuitecuiye.<br />

doblegarse la viga por mucho peso.<br />

yocoocuisininondavua, yocayeninindavua.<br />

docil. tay yosainino, tay yonini.<br />

docil, o docible, tay yodzaquahacasi,<br />

tay quaquicasi, v. abil.<br />

dolar madera. yosasindi, f cusi.<br />

dolado yutnunisasita, yutnuunitusi.<br />

dolencia. quetequahi.<br />

doler la llaga. yosasinini, yosatu, yo<br />

cahu, yocaca.<br />

doler la llaga con começon . yocuhui<br />

cata, yocata, yocadzenini.<br />

doler la cabeça . yotahuininidzini<br />

yocacaninidzini.<br />

doler mucho la cabeça, yocuhuicuhuidzini,<br />

yonaanaa nuu, yosico<br />

sico


folio 83r column 1<br />

sico nuundi, f. cuico.<br />

Doler la frente del peso dela carga.<br />

yosatutnaandi, yocaca tnaandi,<br />

yodzo cuino tnaandi, yocotnee<br />

hua idzidzo, yocootnahahuay.<br />

Doler en alguna parte. yocuhui yosasi<br />

nini, yotahui nini, yocahu<br />

yocoyo.<br />

Doler el pecho por estar repleto.<br />

yosatundicandi, yocuvuitnañudicandi,<br />

yocuvuinenendicandi, yochitutnañudicandi<br />

nisacoho dzehendi,<br />

yocana ñuhudzuqndi.<br />

Doler el pecho cerrandose . yocanañuhudzuqndi,<br />

yocuvuidicandi,<br />

inino quahindicandi, yosino ñuhu<br />

dzico quahi dadzuqndi.<br />

Doler los dientes. dzasinoho, yocuhui<br />

noho, yocuhuidzasinoho yuhundi.<br />

Dolor de dientes. quahidzasinoho.<br />

Doler las enzias. yoqueteñee saha<br />

noho.<br />

Doler el coraçon. yosatuinindi, yocahuinindi,<br />

yocacainindi.<br />

Doler los riñones. yocuhui catnu<br />

satandi.<br />

Doler la hijada. yocananini inindi,<br />

yosine nini inindi, futu. cuine, yosinocuini<br />

inindi.<br />

Doler los oydos . yocanacuitno tutnundi,<br />

yocuhuidzohonodi, yocana<br />

dzohondi, yocana nuu tutnundi.<br />

Doler las tripas . yocuhuichisi, yotnee<br />

ninochisi, yocacachisi.<br />

Doler el costado. yocanacuino dziñe<br />

dicandi, yocanandita, yocana<br />

cuiñe dzine dicandi.<br />

Dolerse de alguno. yocuvuicoyondi<br />

folio 83r column 2<br />

sita, yocuvuiquacainindisita.<br />

Dolerse de alguno sin poderlo remediar.<br />

yosihindahui inindi sita,<br />

f. cuvui, yocuvui cacainindi sita,<br />

ñahuisi cadzadisita.<br />

Doliente estar. yocuhuindi.<br />

Doliente estar de graue enfermedad,<br />

yocuhuicahuindi, yocuhui<br />

nenindi, yocuhuii indi.<br />

Doler el vientre a la muger, tener dolores<br />

de parto. yoquañe nuuchisi,<br />

yosatendutadzuta.<br />

Dolorido. tay yecaini, tay yyini, tai<br />

nicacuquahi, tay ñohoquahi ini,<br />

tay dzusaini, taiyondaañee quahi<br />

tay taha, tay ñayondai quahi.<br />

Dolor. quahi, savhui, sacaca, sandahui,<br />

y por meraphora quetequahi,<br />

yuu yutnu.<br />

Dolorosa cosa que pone tristeza, sa<br />

dzandeheini ñaha, saquidzaquaca<br />

ini ñaha, saquidzandahui ini<br />

ñaha, saquidzacoyo ini ñaha.<br />

Dolor los latidos queda. sayocana qni,<br />

sayosasinini.<br />

Domar cosa fiera, y braua . yodzacaandite,<br />

yodzatneendiinite, yodza<br />

catnindi inite, yoquidzaquaindite<br />

Domar las passiones. yonacani inindi,<br />

yonadzitainindi yonatasicutundi<br />

satu.<br />

Domestico animal criado en casa.<br />

quete yocuvuidzanandi.<br />

Domingo. quevui ñuhu, quevuivsa,<br />

quevuidzutundios.<br />

Don. pro nombre castellano. ya, yya.<br />

Don. dadiua. omd. saninihi, saninihi<br />

tahui, tahui.<br />

Don preseas que suelen lleuar para los<br />

L 3 casa-


folio 83v column 1<br />

casamientos de los SS. inodzehua.<br />

Don, preseas tales entre maçeguales.<br />

dzinoñuhu.<br />

Donaire dezir. yonducudzequendi,<br />

yocachidzequendi. yocootniño<br />

dzequendi, yondacunahidzeque -<br />

ndi, yotniño dzequendi, yodzaquacuñahandi.<br />

Donar, dar gracioso. yosahadzicondita<br />

yosahacahandita, yotasindi.<br />

Donar hazer mercedes el señor yodzasatahuiya,<br />

yodzaquai tahuiñahaya,<br />

yosahatahui ñahaya, f.<br />

cuhua, yotasitahuiya.<br />

Don recebir. yonihitahuindi, yosai<br />

tahuindi. f. qua.<br />

Donde preguntando. mandaa, nandaa.<br />

Donde. sadzevuindu yuqua. l. yca.<br />

Dondequiera, v. a dondequiera.<br />

Donoso. tay dzeque, tay yonducudzeque,<br />

tay yocachidzeque, tay<br />

yocootniñodzeque, tayyoquidzadzeque<br />

tay yonahadzeque,<br />

tay yonaidzeque, yodzahadzeque.<br />

Donzel, vino. vino huita vino huidzi<br />

vino huii, vino ñayosihi yyo, dedzi<br />

sihihuii, sihihuita, sihiquai, sihi<br />

huatu, sihi adzi l. huidzi.<br />

Donzella virgen. ñaha ñuhu, ñaha<br />

neeii ñahaii, ñaha yoco, ñaha nee<br />

ñaha nee yoco, ñahadzoho, ñaha<br />

taquiñuhu, ñahaquachi.<br />

Donzel. tay ñuhu, tay taqui ñuhu,<br />

tay quachi ñuhu.<br />

Dorar algo. yotaandi dziñuhu, yochidzondidzi<br />

ñuhu, yotaandi duta<br />

dziñuhu, yocoochidzondi dziñuhu,<br />

yodzacaandi dziñuhu.<br />

Doradilla. dzucuadzavui, yucudzu-<br />

folio 83v column 2<br />

cuadzavui.<br />

Dormir. yoquidzindi, f. cudzu. yosaiñumanandi,<br />

yosai ñuu ñumanandi,<br />

f. qua.<br />

Dormido. tay yoquidzi.<br />

Dormir dia y noche . niñunduvui<br />

yoquidzindi, danduvui dañuuyoquidzidzama,<br />

yoquidzi duvui.<br />

dormir profundamente. yoquidzi yyo<br />

yoquidzinaa, yoquidzidatnendi.<br />

Dormecerse, caerse de sueño . yosihi<br />

ñumanandi, yoquesi ñumanandi,<br />

yocuvui yehua nuundi.<br />

Dormir los ojos abiertos. yoquidzi<br />

ydzondi, yoquidzi nuundeendi, yoquidzi<br />

nuu tuvuindi.<br />

Dormirse en pie. yoquidzindichindi<br />

yoquidzinduvuandi.<br />

Dormir la cabeça colgada. yocoocuitacaadzuqndi,<br />

yoquidzi yocoocuitandayedzuqndi,yoquidzindi<br />

yocoonaidzuqndi.<br />

Dormir hazer a otro, yodzacudzu<br />

ñahandi, yodzaquidzi ñahandi, yodzaquai<br />

ñumanañahandi.<br />

Dormir mucho. yoquidzi yyo yoquidzi<br />

naandi yoquidzindeyendi,<br />

dzohootnay yosaqndi yoquidzindi<br />

Dormir mucho tiempo. yoquidzinahandi,<br />

yoquidzi cuiindi.<br />

Dormilon. tay quidzi, tay quidzi quidzi,<br />

tay nuu cudzu.<br />

Dormitar. yoquidzi quañendi, yoquidzicacandi.<br />

(ta.<br />

dormitorio lugar. huahi sayoquidzita<br />

Dos vezes mas bueno, o malo. yodzocavvuisichi<br />

huaha. l. ñahuaha.<br />

Dos dias y medio, vvuiquevui yodzodzavua.<br />

Dos


folio 84r column 1<br />

Dos dias despues. savvuiquevui cuvui,<br />

vvuiquevui cadzaquitnaha.<br />

Dos dias antes . vvuicaquevui cuvui,<br />

vvui caquevui qtnaha.<br />

Dos caminos do se parten. sayotucuichi,<br />

sayocuvui vvui ichi, sayodzamaichi,<br />

sayotandaichi.<br />

Dotar hija, o otra persona. yodzatnunindi<br />

siña, yodzatnunindi sasi<br />

mayndi, yotasitnunindi siña, yotasitnuni<br />

quaandi siña.<br />

Dote. sanisiyotnuni siña, sanicuvui<br />

tnuni siña, sanisacootnuni siña.<br />

Dotado de gracias naturales. tai<br />

ndatu.<br />

Doto hombre, vi. abil.<br />

Dotor que enseña . tay yodzaquahandichiñaha,<br />

tay yonahandichi<br />

tay yodzacoto casiñaha, tay yodzaquaha<br />

ñaha, tay yonahacasi.<br />

Doctrinar, vi. disciplinar.<br />

Doctrinar con benignidad. yodzaquahaquayñaha,<br />

dzoyaadzohuii<br />

dzonani yodzaquahañaha, yodzatacundaa<br />

ini ñahandi, yodza<br />

tuvuindaa iniñahandi yodzacuisindaa<br />

ini ñahandi.<br />

Doctrina dela yglesia. dudzuñuhu,<br />

sancta yglesia, huidzo sahu sancta<br />

yglesia.<br />

D. A N T E V.<br />

Duda. sasiyehendatu ini, sanatadzi<br />

vvui ini.<br />

Dudar. yochihindatu inindi,<br />

yehendatu inindi, f. quehe yyondatu<br />

inindi, yotadzi vvui inindi, yosaquehendatu<br />

inindi, f. qquehe,<br />

folio 84r column 2<br />

yocuvuindatu inindi, yotadzi<br />

vvui inindi.<br />

Duda ay. datuni, vt. datuniquesi<br />

dzutu, duda ay si vendra el padre,<br />

dzandatunica cacuta. duda ay si<br />

escapara.<br />

Duda asi. sandatuni, sadzovvuica<br />

satandaaca.<br />

Duelo tener de otro, v. compassion.<br />

Duelos tener. yondehendi, yotnee<br />

inidi, ñohodehe, ñohotnee inidi,<br />

yondehui inidi, yocuvuidzuchi ini<br />

Duende. dzndahui ñaha, ñuhu maa<br />

ñuhundevui.<br />

Dueña. toho dzehe.<br />

Dueño de casa. tay dzihuahi, tai si<br />

huahi.<br />

Dueño de algo. tay dzi yahui, tay<br />

si yahui.<br />

Dulce cosa. huidzi, sahuidzi, saadzi.<br />

Dulces palabras. dudzu huidzi, dudzuadzi,<br />

dudzuhuayu dudzu huii<br />

dudzu huico dudzu huata.<br />

Dulce y suaue canto. yaa huaha, yaa<br />

huii, yaa huayu, yaadzacu.<br />

Dulcedumbre, y gusto spiritual. satuvui<br />

huatu sasi ñuhu, satuvui<br />

huatu ini sasiñuhu.<br />

Dulcedumbre tal sentir. yotuvui huatu<br />

inindi si ñuhu, yonduvuiadzindi<br />

si ñuhu, yosini huidzindi, yosini<br />

adzindi tniño stohondios.<br />

Dulce hazer algo. yoquidzahuidzindi,<br />

yoquidzaadzindi.<br />

Dulçor. sahuidzi, saadzi.<br />

Duo que se canta. yaavvui:<br />

Duplicar carta. yoquidzavvuindi<br />

tutu, yoquidzavvui sichinditutu<br />

fu. cadza.<br />

L 4 Dura


folio 84v column 1<br />

Dura cosa. casi, davua, danda.<br />

Dura cosa difficil. sacana, satadzi<br />

sahuisi.<br />

Duro de coraçon. tay casi ini, tayndavuaini,<br />

tay danda ini, tay nihi ini<br />

tay dai ini, tay dzana ini, tay yehe<br />

quahi ini.<br />

Dura aue de comer, o carne por mal<br />

cozida. dzii.<br />

Dura aue por ser vieja. yyocasite,<br />

dzii tuchinicuvuite, yyonisisate.<br />

Dura cosa como barro . casi, yocuvui<br />

yuu.<br />

Dura fructa. casi.<br />

Dura fructa por estar ya seca. cuihi<br />

niyechi nicuvui yuu.<br />

Duro hombre de conuencer . tay<br />

ñayosinoinindudzu tniño.<br />

Durable cosa . sayyonaha, sacuvui<br />

naha, sacoo ycandaa, sacuvuinduyu,<br />

sacuvuiyata.<br />

Durar mucho tiempo . yyonahandi<br />

yocuvui nahandi, yocuvui yatandi.<br />

Durar vn dia. sanduvui yyondi, sa<br />

eequevuiyyondi duvui yyondi.<br />

Durar vna noche. saniñundu yyondi,<br />

sa eeñuu yyondi.<br />

Durar o perseuerar hasta el cabo.<br />

dandu sinocavua yyondi. l. coondi,<br />

yoquidzandi neetniño, yodza<br />

sinocavua huiindi.<br />

Durar para siempre. dehetnahaquevui<br />

coondi dzavua, coocuiindi,<br />

huaqnaa huaqndehe sacoondi,<br />

neenduchihitaaqhuu coondidzavua.<br />

Durazno. daya.<br />

Durazno el arbol. yutnu daya.<br />

folio 84v column 2<br />

E.<br />

Ea, para incitar o despertar. nahavuii<br />

nahaqueye, nahandavui,<br />

naha naha.<br />

Ebano. arbol que llaman tlacuilolt<br />

quavuitl, yutnuquaha tacu.<br />

Ebano vn poco colorado . yutnuquaha<br />

tata tiñoho.<br />

Ebano mas negro. yutnuquaandayu<br />

Ebano negro y blanco. yutnuquaa yoho.<br />

Exceder. subrepujar. yotasisiyondi,<br />

yochihi yahandi, huihi sica yochidzondisita.<br />

Exceder en cuerpo. yosaadzo ninondi,<br />

f. caa. yocana cuisi, yocananditaninondi,<br />

yocanacuinendi, yotasisiyo<br />

quasaacodzo, yosaacuvuindi<br />

nuuta.<br />

Echar la culpa a otro. yosicotaañahandi<br />

quachi, f. cuco, yodzacudzuñahandi<br />

quachi, yodzatavui<br />

ñahandi quachi, yocahandaaquachi<br />

ñahandi, y por metaphora, coo<br />

quevui tiyechi quevui yodzaquaindaa<br />

ñahandi.<br />

Echarse la culpa vno a otro. yosico<br />

taa tnahandi quachi yodzaatavui<br />

tnahandi quachi, yodzacuidzotnahandiquachi.<br />

Echar la culpa el acusado al que lo<br />

acuso, yonataandi quachi.<br />

Echarse de pechos sobre algo. yocoocavuandodzondayendi,<br />

yodza<br />

qquaandicandi nuu mesa.<br />

Echado estar asi de pechos. caandodzondayendi<br />

nuu mesa, yosaqndodzondahandi<br />

nuu mesa.<br />

Echar-


folio 85r column 1<br />

Echarse o postrarse en oracion, o para<br />

que le bendigan. yocoocuitandayendi,<br />

yocoocavuandayendi,<br />

yocoonai nuundi.<br />

Echado estar asi itandayendi. f cuita<br />

Echar en verguença alguno, v. auergonçar.<br />

yodzacahandi nuuta yodzacuchindi<br />

nuuta, yodzananundi<br />

nuuta, yodzacuchiquahandi<br />

nuuta, yodzandaa quahandi nuuta,<br />

yodzacatnaindi nuuta.<br />

Echado estar. caatuvuindi, caandii,<br />

caandaandi, caandihindi, sobre<br />

petate.<br />

Echarse sobre algo. yocoocavuandihindi,<br />

yocoocavuandi.<br />

Echarse en la cama. yocoocavuandodzondi<br />

nuusito.<br />

Echado estar asi caando dodzondi, f.<br />

cavua. caandodzoninondi.<br />

Echarse de espaldas. yocoocavuanduvuandi.<br />

Echado estar asi. caanduvuandi, fu.<br />

cavua.<br />

Echarse de bruças . yocoo cavuandayendi,<br />

Echado estar asi . caandayendi, fu.<br />

cavua.<br />

Echarse de lado . yocoocavuadziñendi.<br />

Echado estar assi . caadziñendi, fu.<br />

cavua.<br />

Echarse con muger. yocoo cavuandisihiñahadzehe,<br />

yocaandi sihiña,<br />

yoyuhuindiña yodzacaandiña,<br />

yodzatnahandiña, yotuhuandiña,<br />

yotuhua tnahandi sihiña.<br />

Echarse con la que esta durmiendo.<br />

yodzuhundiña, yodzacoonuundi<br />

folio 85r column 2<br />

di sihiña.<br />

Echarse muchos con vna. yosaqdzahandiña,<br />

f. caq yocahitacandiña,<br />

yocatetacandiña, yocatendaa tacandina,<br />

yoquidzaquadzundi siña,<br />

yocaha quadzundiña, yoquidzaituneñendiña,<br />

yoquidza ytu<br />

tacandiña, yosai yuqndiña. fu.<br />

quai.<br />

Echado estar con otra abraçado.<br />

caanumindi ñaa, caanumitnahandi<br />

sihiña.<br />

Echar fama de lo que no es. dzo yosaicainindi<br />

tnuhuyocachi, dzoyocahatnuhucandi,<br />

dzo yosaachidzocandi<br />

tnuhu, dzoyocahacanddi<br />

tnuhu.<br />

Echar los ojos en algo yocainuundi,<br />

yodzacainuundi, yositoninondi,<br />

Echar los ojos en mugeres con mala<br />

intencion. yositonenandi, yosito<br />

ninindi, yositoquehendiña, yonandoyo<br />

chihi nuundiña.<br />

Echar algo fuera sacandolo. yodzacaindi,<br />

yocainaindi, yocaindidzondi<br />

Echar cosas largas, sobre otra cosa.<br />

yosaqndodzondi, fu. caq. yocoo<br />

caqndodzondi.<br />

Echar cosas liquidas sobre otra cosa.<br />

yosatendodzondi, f, cate. yodzacoocoyondodzondi.<br />

Echar agua manos. yosadzondi duta,<br />

f. codzo.<br />

Echar agua por todo el cuerpo. yodzacoocoyondaanduta<br />

neendu coñota,<br />

yodzaqcoyondaanduta nuu<br />

Echar de si algo, v. arrojar.<br />

Echar agua con la mano, regando.<br />

yosaachihindahandiduta, fu caa<br />

yo


folio 85v column 1<br />

yochihindahandi duta,<br />

Echar con la mano agua para beuer.<br />

yodzacaacoyondutayuhundi, yodzacaa<br />

cavuandi duta yuhundi,<br />

yodzacaandita yuhundi duta.<br />

Echar agua con ysopo. yoquidzindodzo<br />

ñahandi duta, yodzaquete ñahandi<br />

duta, yoquidzindodzo yavua<br />

ñahandi duta, yosadzo yavuañahandi<br />

duta, satendodzo tecayañahandi<br />

duta, yodzandavuandodzo<br />

ñahandi duta yodzandavuandaa<br />

ñahandi duta.<br />

Echada ser agua asi. yondavuandodzo<br />

dutadzinita, yondavuandaa<br />

dutadzinita.<br />

Echada ser agua en cantidad sobre<br />

la cabeça. yosatendodzoduta dzinita,<br />

yocoyondo dzondutadzini,<br />

yocoocoyondutadzinita.<br />

Echar a otro de casa vide despedir.<br />

Echar las carnes de fuera. yodzatuvuindi<br />

coñondi.<br />

Echar agua en la tinaja. yodzacaindi<br />

duta, yoconondi duta, yocoyo<br />

ninondiduta quedze, yodzacai<br />

coyondi duta, yotniñondi duta.<br />

Echar carne en la olla. yodzacaindi<br />

coño, yotniñondi coño quedze.<br />

Echar el bocado de la boca antes<br />

que se trague. yondaicata, yondaitevui,<br />

yondaicoyo.<br />

Echar algo en la boca como granos<br />

de vbas. yodzaquevuicavuandi,<br />

yodzacaacavuandi.<br />

Echar algo del pensamiento. yodza<br />

tuhundi, yodzaquehuindi yodza<br />

dzananinondi, yodzacaninondi,<br />

yodzanaa ninondi yodzandoyo<br />

folio 85v column 2<br />

ñuhundi, yosanuninondi. f. canu,<br />

yodzaqnditandi.<br />

Echar agua de cantaro en otra cosa<br />

yosacondi duta, f. coco.<br />

Echar cosas liquidas de vna vasija<br />

en otra. yosicoconondi, f. cuico.<br />

yosicocoyondi, yosico tniñondi.<br />

Echar agua con xicara. yotniñondi<br />

yasi, yosacondiyasi,<br />

Echar a mala parte las cosas, yotadzi<br />

tucu inindi. yotadziñena inindi,<br />

yosaqñenainidi, f. caq, yocahandehe<br />

nuundi, yodzaqhu ñenainindi<br />

sita.<br />

Echar a buena parte lo que se dize<br />

yotadzi huaha inindi, yotadzindaainindi,<br />

yotadzihoonicainindi<br />

Echar en la carcel. yotasindi huahi caa,<br />

yochihi ñahandi huahicaa<br />

yocoo tasi ñahandi huahicaa.<br />

Echar prisiones. yotniñondicaasaha<br />

. l. daha yochihindi yoho caa.<br />

Echar fama diuulgar. yosataninonditnuhu,<br />

f. cata yodzaconododzo<br />

tnuhundi yosatandodzonditnuhu<br />

Echar red en el agua para pescar. yosaqndi<br />

yuhua tnee tiyaca, yochihindi<br />

yuhua tnee tiyaca.<br />

Echar al niño en la cuna. yonatniñondi<br />

sisadzuchi dzoco. yondaqninondi<br />

dzoco, yocoo caqndisidzoco<br />

Echar arena en alguna cosa, yotniñondi<br />

ñute, yotnaandi ñute, yodzacandi<br />

cuchi, yodzacaninondi<br />

Echar repulgo, yosanundaandi yuhu<br />

dzoo, f. canu, yotuvuindaa yuhu<br />

dzoo, yonatuvuindaa yuhu dzoo<br />

Echar sal al guisado. yodzasahandi<br />

ñee, yodzacaindi ñee.<br />

Echar


folio 86r column 1<br />

Echar tierra a otro en la cara. yocoyonininondi,<br />

yocoyondaandi ñuhu<br />

nuuta, yotnaandi ñuhu nuuta,<br />

yotniño yucundi ñuhu nuuta, yoconondi<br />

ñuhu nuuta, yodzacana<br />

ndaandi ñuhu nuuta, yodzacaa<br />

quete ñuhu nuundi, yodzacuitandaandi<br />

ñuhu nuuta, yosicondi ñuhu<br />

nuuta.<br />

echar mordaza. vide amordazar<br />

echar niuel. yositondaandi. f. coto.<br />

echar flores los arboles. v. abotanar<br />

echar fruta los arboles. yocoocuihi<br />

yocai cuihi, yocoo cuita cuihi.<br />

echar sartal de rosas al cuello. yotniñondidzuqta,<br />

yodzaquacundiita<br />

dzuqta.<br />

echar la muger las pares, yodzacooña<br />

ñee dzoco, yodzacooña dzoco,<br />

yodzacoyoña dzoco.<br />

echar de si gran calor como fuego.<br />

yocanaquesi inditaquesi, yocana<br />

cani ñeendi, yodzaandi, yodzaa<br />

ñeendi.<br />

echar centellas el fuego. yositadzee<br />

ñuhudeq. f. cuita, yondavua quachi<br />

ñuhundeq, itacoyo ñuhudeq.<br />

f. cuita.<br />

echar fuego actiuo. yosatadzeendi<br />

ñuhudeq, yodzacuita dzee ñuhundeq,<br />

yodzandavua quachi ñuhu<br />

deq, yodzacuitacoyondi ñuhudeq<br />

echar a mal algo. yodzacuitandi, yodzaquaindi,<br />

yodzatevuindi.<br />

echar especias en el guisado. yosadzondi<br />

yaha. f. codzo, yodzacaindi<br />

yaha.<br />

echar faxa o ribete. yodzacaanduundi<br />

huatu yoquicundaandi.<br />

folio 86r column 2<br />

echar hojas el arbol. yonanoho yutnu,<br />

yonandusa yutnu, yonacoco<br />

yutnu.<br />

echarse el aue sobre sus huebos. yondadzitendevui,<br />

cadzotedevui, caandodzotedevuiyonucavuandodzodevui,<br />

yonaquaitendevui.<br />

echar suertes supersticiosas. yotasindi<br />

noño,<br />

echar cacao de vna xicara en otra<br />

para hazer espuma. yodzacaandi<br />

dutadzehua, yodzacaindi dutadzehua.<br />

echar de si algo sacudiendo. yoquidzindi<br />

yodzacuicondi.<br />

echar demonios. yonananahindidemonios,<br />

yodzananandidemonios.<br />

echar en el suelo algo vaziandolo de<br />

alguna parte yocoyondi,<br />

echarse pullas. yocuvuidzeque tnahandi.<br />

yochihidzeque tnahandi<br />

echarse el niño en el suelo rebolcan<br />

dose de coraje. yoquidza quahisi,<br />

yoquidzadzichisi, yodzoosi, yondayu<br />

dzoosi, yosicondii yosicotuvuisi<br />

nuusi.<br />

echar tributo. yosaha tniño ñahandi<br />

yocachindi tniño daha, yotasindi<br />

tniñondaha, yosicandidaha, f. caca<br />

echar de beça a alguno. yodzacuitandayendita,<br />

yodzacuita ninondayendita,<br />

yosanundayendita, f. canu<br />

echar algo en el Rio para que lo lleue<br />

la corriente. yodzatnanindi,<br />

echar algo en remojo. yotniñondasindi,<br />

yotniñondoyondi yotniño<br />

toondi. yodzandoyondi.<br />

echado en remojo ñohondasi, ñohondoyo.<br />

f. coho.<br />

echar


folio 86v column 1<br />

Echar derrama. yosicaninondi, yosicananondi<br />

yosicandodzondi, f. caca,<br />

yocoo cohoyosicandi, yocai<br />

coho yosicandi, yocai tniño yosicandi<br />

tnuino, yocachidi tniño.<br />

Echar las plantas vide retonecer.<br />

Echar raizes el arbol. yosino niniyoho<br />

yutnu, yondai yoho, yositanini,<br />

f. cuta. yosanini yoho, f. qnini,<br />

yocai yoho, yohoita, yositadzee<br />

yoho.<br />

Echarse sobre otro recostandose.<br />

yonucodzo tavui ñahandi, yonu<br />

codzodadzi ñahandi, yonucoondihi<br />

ñahandi yonucavuatavui ñahandi.<br />

Echar ramas el arbol. yosicondaha<br />

yutnu, yosiconani daha yutnu,<br />

quandita canidaha, yositandaha<br />

yutnu, futuro cuta, yocanandaha<br />

yutnu.<br />

Echar maiz a las gallinas, yodzaqcoyondi<br />

nuni, yosatandi, f. cata.<br />

Echar naues al agua. yodzacaindi<br />

tnundoo duta yosaquinonditnundoo<br />

duta, f. caq.<br />

Echar del termino. yodzaqndiyondita<br />

nuu dzañu, yotasindita ñuu<br />

dzañu, yosacanindita nuu dzañu.<br />

Echar algo en el suelo. yodzacuitandodzondi<br />

nuu ñuhu yodzucuninondi<br />

nuu ñuhu,<br />

Echar fiestas. yodzaqniñahandi sacoo<br />

quevui, yotniño nahañahandi<br />

yonatasindi ino huico, yotasindi<br />

yno huico.<br />

Echar juizio . yochihi tnuni inindi,<br />

yonacani inindi yodzaquaha inindi.<br />

yosani inindi, f. cani.<br />

folio 86v column 2<br />

Echar rayos de si resplandesciendo<br />

yocainduvuandi, yondii ninindi,<br />

yotnoondi, yosaquehe yahindi,<br />

yoyahindi.<br />

Echar algo haziatras. yodzacuita satandi.<br />

l. dzumandi, yodzacanasatandi,<br />

yodza qhu dzumandi<br />

Echar algo en oluido. dzosatandi<br />

yodzacuidzonditandidzodzinidi<br />

yodzacaandidzondi, yodzanaanino<br />

cuiindi<br />

Echar el pan a cozer en el horno, yodza<br />

quevuindidzitaini sitno, yochidzondidzita.<br />

yochihindi dzita<br />

inisitno, yosivui chidzondidzita<br />

inisitno, yocoo chidzondidzita.<br />

Echar agua o vino en algun vaso. yotniñondi,<br />

yosacondi, f. coco.<br />

Echar de vna parte a otra trasegando.<br />

yosicoconondi. yosico tniñondi<br />

Echar ojas el arbol. yonduvuicuii<br />

yutnu, yonandeca dahayutnu. yonanacocodaha<br />

yutnu, yonacoco<br />

huisi yutnu, yonduvuinaa huisi<br />

yutnu.<br />

Echar como açucar espoluoreandolo<br />

en el manjar. yocoyondodzo<br />

açucar, yochidzondi açucar, yoquicundodzo<br />

açucar.<br />

Echar yerua al cauallo. yochidzondiita<br />

cauallo, yosaqndiitacauallo<br />

yocoo chidzondiita, yocootasindiita.<br />

Echar la silla al cauallo. yochidzonditayu,<br />

yosaachidzondi silla cauallo,<br />

f. caa.<br />

Echar de aca para aculla a alguno<br />

rempujandole, yodza qhundaandi<br />

yonadzitandahandi, yotaandahandi.<br />

yona-


folio 87r column 1<br />

yonataandahandi, yodzacuicondita.<br />

Echar menos lo que me falta. yona<br />

quindi sanindoyo.<br />

Echarme a cuestas el peccado de<br />

otro. yosidzoyotavuindi, fu. cuidzo.<br />

quachita.<br />

Eclipsarse el sol o la luna. yosihiyoo<br />

yosihindicandii, yosinocuvuiyoo<br />

Eco. voz que resuena. dzandaha.<br />

Eco sonar. yehedzandaha, f. quehe,<br />

yosaquehedzandaha.<br />

E. A N T E D.<br />

Edad de los Indios de 52 años.<br />

eedziya, eedzini, ee toto.<br />

Edad tener mas de la dzyta indodzo<br />

dziya, f. cuindo.<br />

Edad tener mucha . yyonahandi,<br />

yyocahicuiyandi, yocuvui nahandi,<br />

yocuvuiyatandi, yocuvuidziindi,<br />

yocuvuinduyundi.<br />

Edad antes del vso de la razon. sadzo<br />

ñuu, dzonaaca yyosi.<br />

Edad de discrecion. sacuvuitacu ini<br />

sacuvuindichi ini, sacuvuituhua<br />

ini, sacuvuiquahata, sacoho tacu<br />

ini.<br />

Edad de discrecion tener. yocuvui<br />

tacu inindi.<br />

Edificar yodzahandi huahi, yodzamandi<br />

huahi, yosaqndi huahi, fu.<br />

caq. yodzacaandi huahi, yosanindi<br />

huahi, f. cani.<br />

Edificio. sanidzamata.<br />

Edificar de bobeda. yodzatnahandi<br />

yuu, yodzacayendi.<br />

Edificio tal. sanitnahayuu. sanicaye.<br />

folio 87r column 2<br />

Edificador, oficial. tay huisi huahi<br />

Edificador aficionado a edificar.<br />

tay dzeeini tnuhu dzaha huahi,<br />

tay cuyu dzaha huahi, tay sate<br />

huahi.<br />

Edificar dar buen exemplo. yonaha<br />

tnunindi sita, yotniñondi taniño<br />

huaha inita, yosahandi taniño, yodzaquaandi<br />

taniño huaha, yodza<br />

cotondita taniño huaha.<br />

Edificarme por alguna buena obra<br />

que veo. yocahindi taniño huaha,<br />

yosainditanino huaha, f. quai,<br />

yositodzavuandi, f. coto.<br />

E. A NTE L.<br />

El. ella. ello. dzevui, sadzevui,<br />

ycatay.<br />

El mismo. sadzevuindu, ycatay.<br />

Elada, o yelo. yuhua,<br />

Elar. yocoo yuhua, yocai yuhua,<br />

yocoyo yuhua.<br />

Elada cosa. sanisaha, sanisacoocoho<br />

yuhua, sanicoo codzo yuhua.<br />

Elarse el agua, duta nicoocoho yuhua,<br />

nicoocavua yuhua,<br />

Elarse alguno de frio. yosihicasindi<br />

yosivuidzicoyuhuandi. f. quevui,<br />

yosivui ñahadzicoyuhua.<br />

Elarse como manteca, o çera. yonduvuicasi,<br />

yonacucu.<br />

El que. yoondu, yoona.<br />

El que es desta manera o desta condicion.<br />

yoonduyyo dzavua, yoondudzavua<br />

yaha yyo.<br />

Election hazer. yocasi ninondi, yonducuninoñahandi,<br />

yositonino ñahandi.<br />

f, coto, yocahininoñahandi<br />

yoño


folio 87v column 1<br />

yoñoho nuu ñahandisita,<br />

Eletor. tay casi ninoñaha, tay ducu<br />

nino.<br />

Elegante persona en hablar. tai yocaha<br />

yehetoto huii tay caha nani<br />

tay caha huayu, cahototo caha<br />

huaha.<br />

Elegantemente hablar. yocahayehe<br />

toto huiindi. con los de mas<br />

Elegante platica. dudzu huii. dudzu<br />

huayu, dudzu toho.<br />

Elegir vide election.<br />

Elegido o electo. tay nicasi ninota,<br />

tay ninducu ninota.<br />

Elementos los quatro, qmisichi saniquevvi<br />

nisiyo saha dehendusacaa<br />

saysi ñuu ñayevui.<br />

Eleuarse mirando algo, dzoyonaacainindi,<br />

dzoyocana nuundi, yocanandehui<br />

nuundi, yocana casa<br />

nuundi, yosaha inindi, f. qhu.<br />

Eleuado estar encontemplacion vide<br />

estasi, l. contemplar,<br />

El mismo lo dixo o hizo. mayta nicachi.<br />

icatay.<br />

El mismo. slz, lo torno a dezir. sadzevuinduta,<br />

sadzevuindu ycatay.<br />

Eloquente vide elegante.<br />

El primero. tay iñe nuu, tay indodzo<br />

nuu, tai yodzonuu, tayiñedzina<br />

tay nicoo cuiñe dzina. tay<br />

yyodzina, tai yyo nuusi.<br />

El segundo. taysiñe cuvui vvui, tay<br />

nicoocuiñe cuvui vvui, tai yyocuvvui.<br />

El postrero. tay iñe dzondehe, tay<br />

yyo dzonduvui, tai yyoniquindehe<br />

dzuma, tai yyondaadzumasi,<br />

yehendico dzumasi, quando van<br />

folio 87v column 2<br />

camino.<br />

El que tiene estrecho gasnate. tay<br />

quanatnaha dzuq, tay quandiyudzuq,<br />

tay quanatnaha yequedzuq,<br />

tay dzuq tuu, tai yoo tuu,<br />

tay tuu nidzuq.<br />

E. A N T E M.<br />

Embaçar quedar atajado vide<br />

supra<br />

Embaçar. espantarse. yoneheinindi,<br />

yondoyo cavuandi, yonañundi<br />

yocadzendi, yonacandainindi<br />

Embadurnarme. yosaa nuundi, futuro<br />

caa, yocatundi.<br />

Embadurnarme las yndias las cabeças<br />

con lodo. yochihiñadayu, yochidzo<br />

ñadayudzinina.<br />

Embaidor. tai yodzacuico siyo nuu,<br />

tai yodzanda huiñaha.<br />

Embaidor otro. ñahuico, tay sicocaqini<br />

ñaha, tay siyo yuu, tai yodza<br />

quaa nuu ñaha.<br />

Embaraçar a otro estoruarle. yodza<br />

tuhu ninondi sita, yodzaque vui<br />

ninonduta.<br />

Embaraçada pieça. tnañu, yyo tnañu<br />

huahi, yyo neni huahi, nichitu<br />

nitnañu huahi, nichitu nidzihi.<br />

Embarbascar el pescado. yotniñondi<br />

yucu tiyaca, yotnaandi yucu<br />

yiyaca.<br />

Embarbascarse el pescado yosanicatate<br />

futuro cani, yosinocuitate<br />

nuunduta, yosinocuisiteyosihite<br />

Embarcarse. yocainditnundoo, yona<br />

cohondi tnundoo, yocoo coondi<br />

tnundoo, yocoocohondi


folio 88r column 1<br />

tnundoo.<br />

Embarcar a otro. yodzacaiñahandi<br />

initnundoo, yotniño ñahanditnundoo,<br />

yocootasiñahandi tnundoo<br />

yocoo tniño ñahandi tnundoo.<br />

Embarcadero. sasicoocaqta tnundoo,<br />

sasicaitatnundoo, sasicoo cohota<br />

tnundoo.<br />

Embargar a otro la hazienda. yocoo<br />

tasi iindi. & vide aposesionarse.<br />

Embarnizar, yodzacaa nuundi, yochidzondi,<br />

yodzandaa nuundi.<br />

Embarrar. yodzandutundi, yondaqndaandi<br />

dayu, yondaqnanindi<br />

dayu, yoquidzandaandidayu, futuro<br />

cadz. yodzandaandi dayu,<br />

yotnaandi dayu, nama,<br />

Embaucar a otro. yosicocaqiniñahandi,<br />

f. cuico, yodzandahuiñañandi,<br />

yoquidzasiyoyuundi, yonacachindi<br />

huico,<br />

Embaucador. vide embaidor.<br />

Embaxada. tnuhu, dudzu, dzaha.<br />

Embaxador. tay sanai dudzu canu<br />

dzahaya. tay nahandudzu, taiyosico<br />

naidudzu, tai ininosiña yya.<br />

Embermejecerse. yondaa quahanuundi,<br />

yonacoto quahandi, yocuvuiquaha<br />

nuundi, yosichi quaha<br />

nuundi, yonacuchindi, yonacuchi<br />

quaha nuundi.<br />

Embetunar. yodzacaa nuundi daca<br />

yosaqndidaca, f. caq. yochidzondi<br />

daca, yotaandi daca.<br />

Embeuerse el agua en la tierra. yosandoho,<br />

f. qndoho, yosaninanduta.<br />

futuro, qnini, ysayechininonduta.<br />

folio 88r column 2<br />

Embeuer algo actiuo. yodzaqndohondi,<br />

yondaaqninindi.<br />

Embeuer algo arrugandolo. yochihi<br />

teyendi,<br />

Embeuecerse en algo . yosihindaanditniño,<br />

futuro cuvui, yondaa<br />

ñeendi tniño. futuro. cond. yoquidzaqueyendi<br />

tniño, yoquidzatnenindi<br />

tniño, yondaanihindi<br />

tniño.<br />

Embeuecido asi. tai yosihindaa tniño,<br />

tai yosacondaa ñee tniño.<br />

Embiar mensajero. yotaa tniño ñahandi,<br />

yotaandita yotehui ninondita,<br />

yosanindita f. cani.<br />

Embiar a alguno con cautela. yotaa<br />

tniño huisindi. tnuhu huisi yotaandita.<br />

embiar algo a otro. yotaandi taynu<br />

nay, yotaa tniñondi tay sanai, tay<br />

nunai.<br />

embiar a llamar. yotaandi tay qcahasi<br />

Pedro.<br />

embiar algo en retorno. yonatniño<br />

dzavuandi sita, yodzandicocavuanaandi<br />

sita, yonadzadzama<br />

naandi sita, yonatniñosiñandi. l.<br />

naandi.<br />

embiar a alguno por guarda de otro<br />

yotaandita, coondaa ñahasita, condicoñaha<br />

sita.<br />

embiar delante. sadzinacayotaandi<br />

yotaadzina ñahandi, yotaa nuundi.<br />

embiar otra vez. hooca yotaa tniñondi,<br />

yotaa tniño ñahatucundi<br />

embidar. yochidzondi, yosaachidzocandi,<br />

futuro. caa, yochidzondi<br />

dzuhua.<br />

embi-


folio 88v column 1<br />

Embidia tener. yocuvuiquadzuinindi<br />

sita, yocuvui yechi inidisita, yocuvui<br />

cuiño inindi sita, yosini quadzundita,<br />

yosinicuiño inindita,<br />

futuro qni.<br />

Embidioso tay quadzuini, tay cuiñoini.<br />

Embiudar vide viudo.<br />

Embijarse. yosaanuundi. f. caa.<br />

Embismar. yodzacaa nuu ñahandi.<br />

Emblanquecer algo. yodzacuisindi<br />

yoquidzayaa yoquidzaqueyendi,<br />

yoquidza cuisindi, f. cadza.<br />

Emblanquecerse. yocuisindi, yocuvui<br />

cuisindi, yocuvui queyendi,<br />

yocuvui yaandi.<br />

Embocar. yodza quevuindi.<br />

Emboltorio de manta, tnani, dzoo<br />

nicuvni tnani, dzoonisaqtnani,<br />

dzoo niquidza tnani.<br />

Emboltorio hazer asi. yosaqtnani<br />

dzoo yoquidza tnani.<br />

Emboltorio de cartas . tutu ñoho<br />

dzucu, tutuñoho dzaha tutu nisaqdzahata,<br />

tutunisacavuadzaha<br />

Emboltorio tal hazer. yotniño dzucundi<br />

tutu, yotniñotuvuinditutu<br />

yosaqdzahatutu, yotniñodzahandi<br />

tutu.<br />

Emboluer algo con lo demas. yotni<br />

ño tnanindi, yotniño tnahandi tnani,<br />

yotniño dzucutnahandi yona<br />

dzucu tnahandi tnani, yotnaandi<br />

tnani.<br />

Emboluer algo como quiera. yotniño<br />

dzucundi, yodzucuninondi.<br />

Emboluer ñino. yodzatuvuininondisi,<br />

yotniño dzucundisi, yodzucu<br />

ninondisi.<br />

folio 88v column 2<br />

Embuelta cosa. sañohodzucu, sanisa<br />

coho dzucu,<br />

Emboluer el demonio a algun hombre<br />

en peccados, yodzacuiyo nino<br />

ñahasisitai sadzatevui, yodzacuiyondaañahasi<br />

yotniño dzucu<br />

ñahasitay sadzatevui.<br />

Emborracharse. yodzahuiinindi yosinindi,<br />

yonaa inindi.<br />

Emborracharse del todo hasta caer<br />

yodzahui cuiiinindi, yodzahui<br />

yaaini, nindoyoñuhuinidi. yosacavuandi,<br />

yosiniyaandi.<br />

Emborrachar a otro. yodzasini ñahandi,<br />

yodzadzahui ini ñahandi.<br />

Emboscarse. yosivuindi. yucuñuhu,<br />

f. quevui, yosaandi yucuñuhu. f.<br />

caa, yosahandi yucuñuhu, f. qhu,<br />

yucu yyo.<br />

Emboscado. tay nisivui yucuñuhu.<br />

Embotar cuchillo. yoquidzadzitnindi,<br />

yoquidza tiquequendi nuuyuchicaa,<br />

yoquidzanduhundi. yoquidza<br />

quetnendi, yodzatevuindi,<br />

yodzacoo tehuindi nuuyuchicaa.<br />

Embotado. yochicaa, nicaicohonuusi,<br />

yuchi nicuvui dzitni, nicuvui<br />

duhu.<br />

Embotar punta. yosanundodzondi,<br />

vide despuntar.<br />

Embotarse el juizio con vicios. nisa<br />

coho naa ñuu ininindi.<br />

Embouecerse o embobarse mirando<br />

algo. dzoyondecacayuhu, yonditondi,<br />

dzoyonaaca inindi, dzo<br />

nicana canuundi, nicana nano nuundi<br />

yonditandi, dzo quahacainindi<br />

yonditondi, dzoyocoocainindi<br />

Embra


folio 89r column 1<br />

Embraçar rodela. yonacahindi yusa,<br />

yodzandevui nuundahandi yusa,<br />

yonacahindaandi yusa, yodzandai<br />

nuundahandi yusa.<br />

Embrauecerse. yocuvuidzaainindi,<br />

yodzicoinindi, yocuvuidzichi<br />

inindi.<br />

Embrauecer a otro. yodzadzichi<br />

ini ñahandi, yodzadzico ini ñahandi,<br />

yoquidzadzaa ini ñahandi, yodzasatu<br />

ini ñahandi, yodzacahu<br />

ini ñahandi, yodzadzaa ini ñahandi<br />

yoquidzadzichi ini ñahandi, futuro<br />

cadza.<br />

Embriagarse, v. emborracharse.<br />

Embrocar vaso. yosanindayendi, yosaqndayendi,<br />

f. cani. fu. caq. yotasindayendi.<br />

Embrocar cosa enhiesta . yosanindayendi,<br />

yonacanindayendi, yotniñondayendi.<br />

Embudo . caa tnuquu, caateyaha,<br />

caa sahandico.<br />

Embudar algo. yoconondi duta, tnuquu,<br />

yodzacaindi, yotniñondi, yosacondiduta,<br />

f. coco.<br />

Embudar, poner el embudo. yotneendi<br />

quu, yodzacaindi quu, yosanundi<br />

quu.<br />

Embuelto estar en peccados . yosiyoninondi,<br />

yohoquachi, yosiyondaandi<br />

yohotñumanaha, yodzucuninondi.<br />

Embutir. yotniñocutundi. yotniño<br />

nihindi, yodzacutundi, yosadzininondi,<br />

f. quadzi, yotniño tnanundi,<br />

yodzacainduundi, yodzacaininindi,<br />

yotniñochitundi, yotniño<br />

dadzindi, yotniñondiyendi.<br />

folio 89r column 2<br />

Embutido. sanisacohocutu, sanisacohonihi.<br />

Enmaderar casa. yotniñondi davua<br />

yodzacaindavua.<br />

Enmaderada casa . huahi nicaindavua<br />

huahi nisacohodavua, huahi<br />

ñohondavua.<br />

Emmagrecerse. yocuvui cuiyandi,<br />

yocuvui yequendi, yotavuindi,<br />

yoyechindi, yocuvuindahui nuundi<br />

yocuvuindaandi, yondahuandi,<br />

yocuvindavui nuundi.<br />

Emmagrecer a otro . yoquidzacuiyandita,<br />

yodzatavuindita, yoquidzayequendita,<br />

f. cadza, yodzayechiñahandi,<br />

yoquidzandaañahandi<br />

Emmagrecido . tay nicuvui cuiya,<br />

tay nindahua.<br />

Emmachitarse, v marchitarse.<br />

Emmelar algo. yodzacaanuundi dudzi,<br />

yosadzondi dudzi, f. codzo.<br />

Emmohecerse algo yocudzi yocanacudzi,<br />

yocuvui cudzi, yosinocachi,<br />

yocanadzitnu.<br />

Emmudecerse. yocuhui ñehendi,<br />

yondai dudzundi, yosahandudzundi,<br />

fu. qhu.<br />

Emmudecer hazer a otro . yoquidzañehe<br />

ñahandi, f. cadza.<br />

Empacho tener, vide auergonçado<br />

estar.<br />

Empachado. tay yosihicaha, tay yocuvui<br />

caha nuu.<br />

Empacharse el estomago . yochitu<br />

chisi, yocuvui tnanuchisi, yosiñe<br />

yee chisindi, f. cuine, yocuvuiyee<br />

chisndi, yocuvui nene chisindi,<br />

yocuvuinihi, yondaha inindi, yosaa<br />

cuhua inindi, yonaquaha inindi.<br />

M Em-


folio 89v column 1<br />

Empadronar. yotaandi tutu, sananita,<br />

yotaandidzevuita, yochidzoditutu<br />

sananita, yotaatacundidzevuita.<br />

Empalagarse. yondehuisindi, yondehuindaasindi,<br />

yondehuindaa inindi,<br />

yosacodzo inindi, f. qcodzo.<br />

Empalar a otros . yodzandaandita<br />

yutnu.<br />

Empanada de carne. ticoo noho,<br />

coño, ticoo coño.<br />

Empanada de pescado. ticoo tiyaca<br />

dzita site tiyaca.<br />

Empaparse algo. yosino chii, yosino<br />

huidza, yosinocoyo.<br />

Emparamentar algun aposento. yosatandidzoo,<br />

yosatacaandidzoo<br />

f. cata. yodzacoondidzoo.<br />

Emparejar algo. yoquidzandaa, yoquidzananindi,<br />

f. cadza, yosaqnani,<br />

yosaqndaandi. f. caq.<br />

Emparejarse algo. yocuvuindaa, yocuvuinani,<br />

yonduvuidaa,<br />

emparejar algo, ygualarlo. yodzadzevuindi,<br />

yosaqtnahandi, f. caq.<br />

yodzadzavuandi, yosaq dzavuandi,<br />

yosanidzavuandi, f. cani, yodzaquahandi,<br />

yonudzaquaatnahandi.<br />

emparejarse el vno al otro. yonduvuidzavuandi<br />

yonutnahandita,<br />

yonaquahandita.<br />

emparejados andar. duvuindi quahatayu,<br />

yonuquaa tnahaduvuindi<br />

yonaquahaeecuhua duvuindi.<br />

emparentar con alguno. yonaquai<br />

tnuhu tnahandi, yonacocotnuhu<br />

tnahandi, yonadzitatnuhu tnahandi,<br />

yondecuico tnuhu tnahandi,<br />

yocuvuitnahandita.<br />

folio 89v column 2<br />

Empeçar algo, yodzacaisahandi, yochihisahandi,<br />

yosayundi, yosayusahandi,<br />

yotasi sahandi.<br />

empeçarse algo. yocaisaha, yosiyosaha,<br />

f. coo, yosayu.<br />

empeçar canto. yodzacaisahandi yaa,<br />

yocananai dzinandi yaa, yocanaca<br />

dzinandi yaa. (ñar.<br />

empecer a otro. yodzatevuindi, v. dañar<br />

empedernecerse el pan. yocuvui casi,<br />

yoyechicasi, yoyechiyoo, yocuvuiyuu,<br />

yocuvui casi danda, yocuvui<br />

casi toto.<br />

empedernecerse la nieue. yonduvui<br />

yuu yocuvui yuu yocucu, yocuvuitecucu.<br />

empedrar. yosaqnanindi yuu, f. caq.<br />

yochihitnahandi, yonañundiyuu<br />

empedrado como calle. yuu nichihitnahata<br />

ichi, yuu nitasitaichi.<br />

empegar. yodzatneendi daca, yosaqndi<br />

daca, yodzacaanuundi ndaca<br />

empegar bota o cuero . yodzacaanuundidzusa,<br />

yosaqndi dzusa ini<br />

ñee, yotniñondi dzusa ini ñee, yochihindidzusa<br />

empeine. yaa.<br />

empeines tener. yocuhuindi yaa,<br />

yocuvui yaandi yonduchi yaandi,<br />

yotusindi yaa, yositandaandi<br />

yaa, f, cuta.<br />

empeine pequeño . yaa tisaha, yaa<br />

tnundoco, yaa techi.<br />

empeine grande . yaatiyaque, yaa<br />

quene, yaacuiya yaandii.<br />

empeine del pie. yata saha.<br />

empellon o empujon. sachihindaha<br />

satquidzindaha sataandaha.<br />

Empellones dar asi. yochihindaha<br />

ña-


folio 90r column 1<br />

ñahandi, yotaandaha ñahandi, yoquidzindahañahandi.<br />

empeñar. yotniñondi siñasi, yocootasindi<br />

siña si, yocootasindi naasi.<br />

empeñada cosa . sanisacoho siñasi.<br />

l. naasi.<br />

empeñado tener algo. yonaindi sañohosiña<br />

sita ñoho naasita.<br />

empeorar aotro. yoquidzanenindi<br />

yoquidzatadzindi, yoquidzacanandi,<br />

yoquidzahuisindi, f. cadz.<br />

empeorar al enfermo . yocuhuiindi,<br />

yocuhui ñenindi, yocahui cahuindi,<br />

huasicodzosayocuhuindi<br />

huasi cuhuicahui.<br />

empeorar cada dia mas en la vida.<br />

dahoocayonduvui dzana, dahui<br />

hica yonduvuidzanandi, dayodzocayonduvuidzanandi,<br />

dahuihida<br />

huihicadzana yocuvui.<br />

empeorarse, burla burlando la llaga.<br />

quaini yocuvuicahui, dzequedzequeni<br />

nisiyosaha, yaa yaani qua<br />

cuhui cahui dzo yaadzoyaa qua<br />

cuhui cahui, dzeque dzequeni nisiyosaha,<br />

dzodzini sinicuhui cahui.<br />

empeorar a otro queriendole corregir<br />

con alguna reprehension. da hoocayoquidza<br />

cahui, da hooca yoquidzacana,<br />

l. neni, da hooca cahui<br />

yocuhui yoquidzandisita, f. cadza.<br />

empeorado asi. yodzoca satnani<br />

quahasi cananeni sacuvui sita.<br />

Emperador. yyacanu, Emperador.<br />

Emperatriz. yyadzehe, siyya Empe.<br />

emperezar. yocuvuidzusandi, yocuvui<br />

cudzidi, yocuvui tecudzindi,<br />

yocuvui huasindi, yocuvui cundundi,<br />

yocuvui tayundi, yocuvui<br />

folio 90 column 2<br />

yehuandi, yocuvuitendacundi.<br />

emperezar de muy cansado. dzuchi<br />

yoquindehui inindi, yosacuiñe<br />

inindi, f. qcuine.<br />

empero. dzoco, dzoco saha.<br />

empicotar, poner a la verguença.<br />

yocaicaniñahandi, yonaha ñahandi<br />

yodzacoto ñahandi, yodzacotondodzoñaha<br />

nuutaca.<br />

empinar, o enestar alguna cosa. yondoyocanindi,yondoyocanindichindi,<br />

yosanindi. f. cani.<br />

empinarse el cauallo. yondoyocuiñendichi,<br />

yondoyo cuiñendaate.<br />

empinarse el hombre, poniendose<br />

de puntillas yondoyo cuiñe tedzadzandi,<br />

yondoyocuiñedzini sahandi.<br />

emplastar. yotaandiyucu, yodzacaa<br />

nuundi yucu yodzacaandi yucu,<br />

yodzacaandichindi yucu, yodza<br />

cuchindi yucu.<br />

emplasto. yucu, yucusa nicuhua, yucudzusa<br />

nicucu,<br />

emplazar. yocahandisita, yosacahandisita,<br />

f. qcaha.<br />

emplear en algo la hazienda. yochihindi,<br />

yoquidzaquachidi, f. cadz.<br />

yodzadehendi, yotniñondi, yodzaquiñuhundi.<br />

(sindi.<br />

emplearse en algo. yonatuvuindaasindi<br />

emplumar. yotaatnumindi, yodzacaatnumiñahandi,<br />

yodzacuchi<br />

tnumi ñahandi.<br />

emplumado. tay nisacuhua tnumi,<br />

tay nisacoondatnumi, tay nisichi<br />

tnumi, tay nisaanuu tnumi.<br />

emplumecer el aue quando empieça<br />

a hechar pluma, yocanatnumite,<br />

quandusate, quacuvuiquendete.<br />

M 2 emplu-


folio 90v column 1<br />

Emplumecer el aue que ha sido pelada.<br />

qua nduvuicoco tnumi, qua<br />

nandusate, quanduvuinaa tnumite,<br />

quanana tnumite.<br />

Empobrecer. yonduvuidahuindi,<br />

yonduvuidahui caindi.<br />

Empobrecer a otro. yondadzandahui<br />

caiñahandi, yondadzandahui<br />

ñahandi, yoquidzavhuindahui ñahandi,<br />

yotasi huichi sahandita, yotasindahuiñahandi.<br />

Empoluorar. yodzaquete ñuyacandi,<br />

yodzaquete tiyachindi, yodza<br />

quete mihi ñahandi.<br />

Empoluorarse. yoqueteñuyacandi<br />

yoquetetiyachindi, yosachindaandi,<br />

fu. quachi, yoquiquachindaa<br />

mihi ñuyaca.<br />

Empoluorear. yodzoconondi.<br />

Empollarse el huebo. yosacohoquete.<br />

f. qcoho, yocuvuiquete, yocuvui<br />

huahaquete, yoquevui quete<br />

Emponçoñar, vi. beuedizo dar.<br />

Emponçoñar, mordiendo la viuora.<br />

yosinu nuunduta yuhute, yosino<br />

nininduta yuhute, f. cano yosanininduta<br />

yuhute, f. qnini, yosanoo<br />

dzicote, yosinoninidzicote, yosa<br />

ninidzicote.<br />

Emponçoñarse de enojo . yodzico<br />

inindi, yoquete inindi, yondavua<br />

inindi.<br />

Emprenta. caandusa tacu.<br />

Emprentar, vi. imprimir.<br />

Empreñarse la muger, vi. concebir.<br />

Emprestar lo mismo que se buelue<br />

en la misma especie. yosahanuundi,<br />

f, cuhua, yodzasanuundi, yotasi<br />

nuundi, yosahandayundi.<br />

folio 90v column 2<br />

Emprestado tomar asi. yosai nuundi,<br />

f. quai. yosayyecandi, yodzacai<br />

yecandi.<br />

Emprestado pedir . yosicanuundi,<br />

fu. caca.<br />

Empeñar yotniñondi dzaya, yoquidzahuahandi<br />

dzaya yotniño dzayañahandi.<br />

Empulgar arco. yonatniñondi yoho<br />

cusi, yonacanindaandi yoho<br />

cusi, yondadzacutundi yohocusi<br />

yonacanindaanihindi yohocusi.<br />

Empulgueras de arco. dzinicusi.<br />

Empuñar espada. yonatneetatnucaa,<br />

yonacahinditatnucaa.<br />

Empuñar algo en el puño . yotneendi<br />

yonahindi.<br />

Empujar, vi. empellones.<br />

E. A N T E N.<br />

En. preposicion. nuu, vt nuu yahui,<br />

en la plaça. sa, vt sayyo Pedro<br />

en casa de Pedro.<br />

Enaguaçarse la tierra. yonandehuinduta<br />

ñuhu, yosivuinduta ñuhu,<br />

f. quevui, yondehuinduta ñuhu,<br />

yonananduta ñuhu, yosihinduta<br />

vuiyu, f. cuvui.<br />

Enaguaçada tierra. ñuhunicaindehuinduta,<br />

ñuhu ninananduta, ñuhunindehuinduta.<br />

Enaguaçarse la fructa. yosichindehui<br />

cuihi, f. cuchi.<br />

Enaguaçarse el estomago. yosacodzonduta<br />

nuu inindi, fu. qcodzo<br />

yonachitunduta nuu ini, yosacoho<br />

cutunduta nuu ini, f. qcoho.<br />

Enagenar vna coga. yosahandi sa<br />

si


folio 91r column 1<br />

simaindi, f. cuhua.<br />

Enalbardar, yochidzonditayuidzu,<br />

yochidzondi dzahadzidzo idzu.<br />

enalbardada bestia. quete nisacodzo<br />

tayu.<br />

En alguna manera. huaha dzacuvui<br />

En alguna parte. mandaaca, huadzaca<br />

cuvui, huadzaca.<br />

En ninguna parte. huadza.<br />

En algunas partes si, y en otras no.<br />

dzoicadzoica, dzo ninodzonino,<br />

dzoquaha dzoquaha.<br />

En algun tiempo. yyocaquevui, caacaquevui,<br />

yyo cacuiya, amanaquevui,<br />

amana cuiya.<br />

en algun lugar. huadzachiyo huadzanduvua<br />

huadzayodzo, huadza yavui,<br />

huadzasiqui. huadzaytnu.<br />

Enamaneciendo. saquatuvuinini, natuvuinini<br />

dzatnaa ñuhuni, quatuvui<br />

casini.<br />

Enamorarse. yocuvuiinindi, yocuvuihuatuinindi,<br />

yondiyoinidi, yosico<br />

inidi, f. cuico, yocoocuita inindi,<br />

yositainidi, f. cuita, yocatneinindi,<br />

yosihindaadi, yocuvuidatne<br />

inindi,<br />

Enamorar a otro. yodzacuvuiiniñahandi,<br />

yodzacuita iniñahandi, yodzacacuiiniñahandi.yoquidzadatne<br />

iniñahandi. f. cadza.<br />

Enamorado. vi. andar enamorado.<br />

Enano. taindeque, taindehe, taitende<br />

En anocheciendo. dzoquaanooni,<br />

dzoicani quaa nooni.<br />

En bolandillas lleuar algo. yonaininondi,<br />

yocahi ninondi.<br />

En bolandillas lleuar muchos vna<br />

cosa. yonahi huadzuta, yocahihua<br />

folio 91r column 2<br />

adzuta, yosaanai huadzata, f. caa.<br />

En buen tiempo. quevui iñe huaha,<br />

quevuiiñe huii, yñedzee, inetuia<br />

tu yne dzadzi, f. cuiñe.<br />

En mal tiempo. queuui iñecana iñe<br />

tadzi iñe dzusa,<br />

En buen tiempo y sazon y ocasion,<br />

dzo huatuca, dzohuatuca nisaquaa.<br />

l. nisatnaa, dzodzevuicanicuvui,<br />

nicuvuidzevui.<br />

Encabrestarse el cauallo. yonucoho<br />

yoho daha cauallo yodzucunino<br />

yohodaha. l. sahate, yonucoho nano<br />

yoho dahate.<br />

Encadenar, yotniño yohocaa nahandi,<br />

yodzacaa yohocaa ñahandi.<br />

Encadenado ser. yosacohoyohocaa<br />

saha, yocaiyohocaa saha.<br />

Encalar. yodzacuiindi dayucaca.<br />

Encalarse algo. yocuvuicuii, yocuvuindaa.<br />

Encalar el suelo. yotasindi chico,<br />

Encalarse el suelo . yocuvui chico,<br />

yosisa chico.<br />

Encallar barco. yondecavua tnundoo,<br />

yocoo cavuatnundoo. yosiconini<br />

tnundoo, nuuñuhu. f. cuico:<br />

yoteuuindodzo tnundoo nuucuchi<br />

ini yuta, yocootnahatnundoo<br />

cuchiini yuta.<br />

Encalmarse cauallo. yocoo yavuite<br />

yosihi yavuite, f. cuvui, yucuitate<br />

Encaluecer vide. caluo.<br />

Encaminar a otro . yonahandi ichi<br />

sita, yonahatnu nindiichi, yocachitnunindi<br />

sitaichi.<br />

Encaminar a otro en algun negocio. yodzatuhuañahandiyodzacuisindaandi<br />

inita.<br />

M 3 En-


folio 91v column 1<br />

Encanalar el agua. yocahindi sichi,<br />

yosacandiduta. f. quaca.<br />

encanalado hazer. yoquidzahuahandi<br />

sichi, f. cadza.<br />

encanalado viento. tachi inino nihi.<br />

encandilar a otro con la lumbre. yodzanaandi<br />

ñuhu nuuta, yonatniño<br />

ñuhundi nuuta.<br />

encandilarse asi. yonaandi nuu ñuhu<br />

ñoho ñuhu nuundi.<br />

encanecer. yocanahuidizdzi nindi,<br />

yocanandaa, yoquetendaa, yoquetehuidzi,<br />

yocanaidzi cuisi.<br />

encañar agua. yodzaqhunduta ini<br />

sichi yosaqnini yuhundi duta, yosaqnini<br />

yuhundi sichinduta, yochihi<br />

yuhundi sichinduta.<br />

encañonar las aues. yocanatnumite<br />

yonanatnumite yonanandisite,<br />

yonanayodzote.<br />

encaparse, ponerse la capa. yodzanundodzondi<br />

dzoo capa, yondaandesindi<br />

capa, yonadzacuidzondi<br />

dzoo yodzanundidzondi capa.<br />

encapotarse de enojo . yonacotoyyondi,<br />

yonacoto satundi, yonacotodzaandi<br />

yondaachihi nuundi.<br />

encaramarse. yosiñendodzosahandi,<br />

f. cuiñe, yosacuiñnendodzondi, fu.<br />

qcuiñe, yosandodzondi, f, qndodz.<br />

encarcelar. v, carcel, echar en carcel.<br />

encarcelar, dar la casa por carcel.<br />

yochihiñahandi huahi.<br />

encarecer algo en el precio. yoquidzamanindi,<br />

yoquidzatesi yahuindi,<br />

yoquidzacuihi yoquidza yahuindi,<br />

f. cadza.<br />

encarecido asi. sayocuvuimani, sayocuvuitesi,<br />

sayocuvuicuihi, sayo-<br />

folio 91 column 2<br />

cuvui yahui, sicacatasi, sicayondaasi,<br />

sanisacuiñecayahui, sanisaa<br />

yahui.<br />

encarecer alguna cosa con verdad.<br />

yocachicooyocachi chidzundi.<br />

encargar algo a otro. yosi itniño ñahandi,<br />

f. cuvui, yotaatniño ñahandi,<br />

yosahatniño ñahandi, f. cuhua<br />

yocachitniño cadzata, yodzacuidzondi,<br />

yodzatavuindita tniño.<br />

encargarse de algo. yotusitniñondi<br />

yonihindi tnino, yosaindi tniñondi,<br />

quai, yocoo coondi tniño.<br />

encargado, a cargo tener algo. yondaatniñondi,<br />

yyotniñondi<br />

encargar a otro la consciencia. yodzacuidzondi,<br />

yodzatavuindi inita,<br />

yodzatuvuindi sahadzidzohuay<br />

sandidzota.<br />

encargar su consciencia . yonacuidzoyonatavuidi<br />

yondai yuhunuundi,<br />

yonucoho tutnudziñendi, yonucuvuandi<br />

yonucuiñendi, yonu<br />

coondaandi.<br />

encarnar nuestro Redemptor Iesu<br />

Christo. niquiquayya yeque coño<br />

chisi yyadzehe sancta Maria.<br />

encarniçarse en vn peccado. yosai<br />

siña inídi, f qua, yosino siña inindi,<br />

yosacoho siña inidi, fu. qcoho. yocaanino<br />

inindi, yosisaninoinidi, f.<br />

cusa, yocoocoocutuinidi quachi<br />

encarniçarse. ñohoyodzoyosinindita,<br />

f. cohocodzo, ña ñuhu ñayoco<br />

ña sinindita.<br />

encarniçarse el lagarto, o cayman,<br />

tragando, yosidzo ñahate, yococoñahate,<br />

yosiadzite yuta. f. cadzi.<br />

encartar a otro. yodzatuvuindi quachita<br />

chita


folio 92r column 1<br />

chita, yocacu nahindita, yosino canindita,<br />

yocanacachindi quachita<br />

Encartado. tay dziquachi nisinotuvui,<br />

tay nicacunahita.<br />

encaxar vna cosa en otra. yonatniño<br />

tnahandi, yosanutnahandi, fu.<br />

canu, yodzacaicuinotnahandi.<br />

encaxarse asi. yocaicuino, yocainuu<br />

yocaicuiñe.<br />

encaxar vn negocio entre otros.<br />

yoquidzatnahandi, f. cadz.<br />

ençella. doho, tesite, tindusi.<br />

ençenagar. yodzacaindusiñahandi<br />

dayu, yocai canu ñahandi dayu<br />

yodzaquevui cuinoñahandidayu,<br />

yodzacaindita ñahandi dayu.<br />

ençenagado. tay nicaindusindayu,<br />

tay nisivui cuinodayu, tay nicainditandayu<br />

ençenagarse. yocaindusindi dayu<br />

yosivui cuinondi dayu. f. quevui.<br />

ençender fuego. yotehuindi ñuhu,<br />

yotniñondi ñuhu yodzacatnindi<br />

ñuhu, yotehuindaandi ñuhu,<br />

ençender carbones. yodzacayundi<br />

nuu ñuhu, yotniño cayundi nuu<br />

ñuhu, yosamindi nuu ñuhu, futu.<br />

cami.<br />

ençender, hazer arder la lumbre . yodzacana<br />

catne tneendi ñuhu, yodzacaandahandi<br />

ñuhu, yodzacatne<br />

tneendi ñuhu.<br />

ençenderse la leña. yocanacatne,<br />

yocatne tnii tutnu yocatne.<br />

ençenderse mas el fuego, echandole<br />

mas leña . yocanacatne nihi ñuhu,<br />

yosaandaha ñuhu, yosaandita<br />

nino yaa ñuhu, f. caa.<br />

encenderse mucha paja. yosaacatne<br />

folio 92r column 2<br />

ñuhu yocatne tnii.<br />

encenderse mucha paja junta, y arder<br />

con ruido. yehenehe yehecatne,<br />

yondoyondoyoquesi, tnii tnii<br />

nicatni, sicasicaita quesi.<br />

ençenderse leña o paja mucha en<br />

cantidad que leuanta mucha llama.<br />

yocoocatne tnii yondoyo yaa<br />

ñuhu sica inditaquesi, sicaindita<br />

cani, yosico yaa ñuhu.<br />

ençenderse en yra y enojo, yodzico<br />

nuhu inindi, yocayu yocahu inindi,<br />

yocuvuidzichi yyoinindi, yodzico<br />

huaha inindi, yocuvuidzaa<br />

huaha inindi.<br />

encenderse el rostro de enojado.<br />

yonacuchi nuudi, vide.<br />

ençender copal. yosamindi cutu. futu.<br />

cami.<br />

ençenizaralgo. yodzacaindi yaa, yodzacaninondi<br />

yaa yochihindiyaa.<br />

ençensar, o inçensar. yodzaqnditandi<br />

cuu ñoho cutu yochihi ñumandi,<br />

yodzaqhu ñumandi, yotniño<br />

ñuhundi. yoquidzindi cuu ñuhu.<br />

ençensario. cuu, cuu samicutu, cuu<br />

ñuhu.<br />

encontar lo entero. yosaindodzondi<br />

fu. quai, yosaidodzodzinandi, yosaindaadzinandi,<br />

yotahuindaa<br />

dzinandi.<br />

encerar. yodzacaandi ñuma, yodza<br />

caandi chindi ñuma, yodzacaanuundi<br />

ñuma.<br />

encerrar pan o otra cosa. yotniño<br />

huahandi, yotasi huahandi, yochihi<br />

huahandi, yodzandevuindi yosadzindi<br />

sañoho, f. cadzi.<br />

ençerrar trigo en troxe. yodzacaindi<br />

M 4 nuni


folio 92v column 1<br />

nuni yaca yotniñondi nuni yaca<br />

yotasi yucundi nuni yaca yotnaandi<br />

nuni yaca.<br />

Encerrar a alguno. yochihinditahuahi,<br />

yotasindita huahi, yodzaquevuindita<br />

huahi, yosadzindita, futuro<br />

cadzi.<br />

Encerrarse asi mismo. yonacadzindi<br />

sayehendi, yonuquehendi huahindi.<br />

Encerrarse muchas razones en vna<br />

tnuhu ininoichi, dudzu ininoichi<br />

yohosi sayosita, quahasiyo quaha<br />

siyo.<br />

Encienso. cutu dzusa.<br />

Encima de lo alto. dzinisi dzequesi.<br />

Encima de algo. nuusi, y en compacion<br />

yodzo, f. codzo.<br />

Enclauar. yochihindi duyucaa yosasindi<br />

duyu caa, f. casi, yodzacaindi<br />

duyucaa, yosanindodzondi duyucaa,<br />

f. caa.<br />

Enclauado. sanidzacaita duyucaa,<br />

sanisasininoduyucaa.<br />

Encoger como costura. yodzateyendi,<br />

yodzandeyendi yochihi teyendi<br />

Encogerse asi, yoteye yondeye.<br />

Encogerse la erida. yonandeye tuchi<br />

Encoger las espaldas al que açotan<br />

yonacuiyosatandi yonadzitasatandi,<br />

yonateye, yonachihi yai satandi,<br />

yonacuiyo, yonacatandi.<br />

Encogerse los neruios. yoteye, yosisi,<br />

yocuitno tuchi yocuvuinihi<br />

tuchi.<br />

Encogerse la ropa acortandose. yondaa<br />

deyedzoo yondeyedzoo, yonayechindadzudzoo,<br />

yonayechi<br />

yyodzoo, yonacañadzoo. es quando<br />

folio 92v column 2<br />

do la lauan y se encoje.<br />

Encojida persona. tai yyo, tay ñacahi<br />

ini, tai yoyuhui, tai yochihiini<br />

tay ñayee ini, tay ñañoho yeeini.<br />

Encomendar a otro el officio que le<br />

encomiendan. yosicocuvuindita<br />

yosicotaañahandi, f. cuico.<br />

Encomendar algo a otro. yotaa tniño<br />

ñahandi yosii tniño ñahandi.<br />

Encomendar el officio a otro o otra<br />

cosa pidiendolo con humildad.<br />

yocachindahuindinuuta yonaquatundita.<br />

juntando el verbo de arriba.<br />

Encomendar su officio a otro. yocoo<br />

tasinaandi, yocoo tasi siñandita,<br />

yotniño siña ñahandi.<br />

Encomendar officios a otros. yosaha<br />

tniñondita, f. cuhua.<br />

Encomendar sus necessidades al mayor.<br />

yosatuhuandita, f. qtuh.<br />

Encomiendas dar para otro. sahandudzundi<br />

cadza canundota.<br />

Encomiendas tales dar. yoyuhuiñahandi,<br />

yonacachindi sayocachita.<br />

Enconarse la llaga . yocuhuicahui<br />

yocuhui nene, yonasiño, yosihi<br />

chisi, yondicocavua quañuhu. yondicosiyo<br />

quañuhu, yosiñechisi, f.<br />

cuiñe.<br />

Enconarse la herida. yonacuhui, yonacuico,<br />

yondaa quehe sanicaa,<br />

yonduvui cahui.<br />

Encontinente. davuitna davui tnani,<br />

danahani, daqueyeni, queye<br />

queyeni eetnanini yachini, davuitna<br />

ñuhuni, tanditani.<br />

Encontrar a caso con otro. yonatnaha<br />

ñahandi yondacu tnahañahandi,<br />

yonatnaha tnahadi.<br />

Encon


folio 93r column 1<br />

Encontrar como quiera. yonatnaha<br />

tnahandi yonanihi tnahadi.<br />

Encontrarse peleando. yodzatnahandi,<br />

yotniño dzavua tnahandi<br />

yodzadzavuatnahandi, yonuquaa<br />

tnahandi.<br />

Encontrarse con enojo. yodzatnaha<br />

dzoodzichi ñahandi yodzadzavuadzoo<br />

dzichi ñahadi.<br />

Encontrado estar con otro, ñohodzoo<br />

inindi, sita.<br />

Encorarse la herida. yonduvuiñee,<br />

yonduvui yuta ñee, yonde noho<br />

ñee, yondaa ñee.<br />

Encorar algo. yotniño dzucundi<br />

ñee, yotniñondi ñee.<br />

Encordio. dzemi, sayocanatoco. l.<br />

ytnudzehe.<br />

Encordio grande. dzemi canu.<br />

Encordio pequeño. dzemicoo taha<br />

nuni.<br />

Encorocar. yotniño ñahandi, dzete<br />

tutu, yochidzondi dzete tutu,<br />

dzinita.<br />

Encorporar vna cosa con otra. yodzacandi,<br />

yodzacainduu tnahandi,<br />

yodzacainini tnahandi.<br />

Encorporar en compañia. yochihi<br />

tnahandita, yocahui tnahandi,<br />

yosaqtnahandi, f. caq,<br />

Encoruar algo. yodzacayendi, yoquidzayaquandi.<br />

f. cadza, yonachihindi<br />

yendi.<br />

Encoruarse algo. yocaye, yocuvui<br />

tecuiye yocuvui yaqua.<br />

Encoruar el cuerpo inclinandose.<br />

yonoocavuandayendi yondonai<br />

nuundi, yonundayendi.<br />

Encrespar algo. yoquidzateyendi,<br />

folio 93r column 2<br />

yoquidzandeyendi, yodzateyendi.<br />

yodzandoyondi.<br />

Encresparse el cabello. yoteyeidzi<br />

yondeyeidzi.<br />

Encrespada aue, quete indodzo tnumi<br />

sañu, quete indodzo yodzo sañu,<br />

quete indodzo yooyaca sañu, quete<br />

indodzo ñee dzini, quete nindoyo<br />

cuiñendodzosañu, quetenicana<br />

cuiñendodzo ñee, quete indodzo<br />

ñee sañu queteindodzo<br />

tandata, quetedzeque ñee.<br />

Encrestada aue como la gallina de<br />

castilla. quetetindata.<br />

Encruelecerse. yosidzo inindi, f. cuidzo,<br />

yoquete inindi, yocuvuiyy<br />

inindi. yocuvuidzaa inindi, yocuvuidzichi<br />

inindi.<br />

Encrucijada de caminos. sayo tucu<br />

ichi, sañoho nano ichi, sanoho nani<br />

ichi, sañoho dzamaichi, ichiñoho<br />

nani ichi ñoho dzama.<br />

Encuadernar libros. vi. cuadernar.<br />

Encubrir algo, yodzahindi, yotasidzahindi,<br />

yochihi dzahindi, yodzadza<br />

huindi, yochihi yuhundi,<br />

yochihindoyondi, yochihi huahandi,<br />

yodzahininidi.<br />

Encubrirse. yodzahindi. yosaquehe<br />

yuhundi, f. qquehe, yosaquevuidzahindi,<br />

f. qquevui, yosiyodzahindi.<br />

f. coo, yosiyoyuhundi.<br />

Encubrir o disimular culpa de otro<br />

yotniño inidi quachita yosasindi<br />

quachita f. casi, yosañundi quachita,<br />

f. qua, yosadzinino inidi, f. quadz.<br />

yodzadzahuindi vuisi quayo<br />

quachita.<br />

Encubierto estar defecto de otro.<br />

caa-


folio 93v column 1<br />

caa dzahui, caa tete caayuhu caa<br />

siyo, caandiyu , quachita.<br />

Encubrir algo debaxo de la manta. yochihidzoondi<br />

yonaquaininidzoondi<br />

Encumbrar vide cumbrarse.<br />

Encubrirse debaxo de la manta. yondevui<br />

quehe chisi dzoo, yonaquetendidzoo,<br />

yonucoo tetendidzoo<br />

encumbrarse en honra. yocuvui canundi,<br />

yocuvui dzuq, yocuvuininondi<br />

yocuvui candandi, yotacuninondi,<br />

yosacodzo ninondi, f. qcodzo, yocuvuinuundi.<br />

encumbrar a otro vide alabarle.<br />

encuñar. yochihi tneendi duyu.<br />

ende bien del que se goza del mal de<br />

otro. casihuaha, huaha tnaha huii,<br />

huaha nicuvui, huaha nisino. para<br />

tercera persona. nacasihuahata<br />

endemoniado, tay dzi ini nicai diablo,<br />

tay dziini nisivui cohodiablo<br />

nicaicoho, tay dziininiñoho ñuhu<br />

cuina. (haini.<br />

endemoniado estar. ñohoteñumiñahaini<br />

endereçar algo. yoquidzandaandi,<br />

f. cadza, yodzandaandi, yondadzandaandi,<br />

yondaqndaandi.<br />

enrededor aduerbial . satecuta, sanadzucu,<br />

sana cañu, sanacuicondau,<br />

sacaa cuta.<br />

enrededor cortar. yosandacutandi<br />

f. cand. yodzete cutandi.<br />

enrededor poner algo, yonacañu<br />

yocoo tasindi, sana cañu yocoo<br />

tasindi,<br />

en duda lleuar algo por si o por no.<br />

yonaindatundi. sanai tuhuandi,<br />

sanay datuudi.<br />

endulçar algo. yoquidzahuidzindi,<br />

folio 93v column 2<br />

adzindi, f. cadza (huidzi<br />

endulçarse. yocuvuihuidzi yonduvui<br />

endureçerse algo. yocuvuiyuucasi<br />

cucu, danda, davua.<br />

endurecer algo. yoquidzacasi, con<br />

los de mas. f. cadza. (cerse.<br />

endurecerse el pan, vi. empedernecerse<br />

endurecerse obstinarse. dzavuatna<br />

tnaha yuu nicuvui ini, toto, casi,<br />

yuu casi,<br />

enebro arbol. yutnu ítni.<br />

eneldo. yucutedzico.<br />

ennegrecer. yoquidzatnoondi, f.<br />

cadz, yoquidza quandahuindi,<br />

yodzasino tnoondi.<br />

ennegrecerse. yocuvuitnoo, yosino<br />

tnoo, t. cono, yosaa nuu tnoo.<br />

ennegrecido. tay nicuvui tnoo, nisino<br />

tnoo<br />

enemigo. yecu, ñahu.<br />

enemistarse con otro. ñoho quachi<br />

inindi, yosini vhu indita, ñoho<br />

dzoondi sihita, yodzoondisihita,<br />

inindita quachindi sihita.<br />

enerizarse de frio. yototo casindi, yonandequendi,<br />

yonandeyendi, yonanaidzi<br />

tnumi ñeendi, yodaandodzosatandi,<br />

yonandeye casindi.<br />

enerizarse los cabellos de miedo. yonanañu<br />

idzindi, yonandequeidzindi<br />

enerizarse el perro . yondoyondavua<br />

idzite, yonandeque idzite. yonandavuaidzite,<br />

yonanañuidzite.<br />

enero mes. idem. yooyondai sahadzina,<br />

yocai sahadzina.<br />

enertarse los miembros. yocuitno<br />

yonacaye, yonacuiyo, yocuvuitnuu,<br />

yonacaa.<br />

enertado asi. sanicuitno saninacuiyo.<br />

enfa-


folio 94r column 1<br />

enfadarme. yosacodzondii inindi,<br />

f. codzo, yosacodzo quene inindi<br />

f. idez, vide enhadarme.<br />

enfermar. yocuhuindi. yotnaha quahindi,<br />

yotnahandi quete quahi,<br />

y por metaphora queheyosacavuandi,<br />

f. qquehe, f. qcavua.<br />

enfermo. tay quahi, tai yocuhui, tai<br />

yotnaha quahi.<br />

enfermar hazer a otro yosaha quahi<br />

ñahandi, yodzacuhui ñahandi<br />

yodzanihi quahiñahandi, yosaha<br />

ñahandiquetequahi, f. cuhua yuu<br />

yutnu,<br />

enfermeria. huahi quahi.<br />

enfermero . tai yondaa tay quahi,<br />

tai yondico tay quahi, tai yondaca<br />

tay quahi<br />

enfermizo. tay dzocaacandaca, tay<br />

caa huasi, tay caaquahi, tay caa<br />

tnana, tay ñadatnu.<br />

enfermar començar la enfermedad<br />

yotuvuiquahi, yocai quahi, yosiyo<br />

saha. yocaisaha, yosayuquahi.<br />

enfermedad dar nuestro señor. yocoo<br />

chidzoyayuu yutnudaha saha,<br />

dzuq dicando, yotasiya quete<br />

quahi, yotnahando, yondaa<br />

yotusindo.<br />

enfermo estar vide enfermar.<br />

enfermedad de todo el cuerpo. quahi<br />

nee.<br />

enfermo estar asi. dzo neecandi<br />

yocuhui, dzoyocachi, yocoyondaha<br />

sahandi.<br />

enfermedad etica. quahi yaa, quahi<br />

tachi, quahi cuiño.<br />

enfermedad de tiricia quahi quaa,<br />

folio 94r column 2<br />

enfermo estar asi? yosino cuvui nuu<br />

yosino quaa, yosinodzi yahi nuu,<br />

yodzachii quaandi.<br />

enfermedad de camaras de sangre.<br />

quahi dzasi.<br />

enfermedad comun de camaras. quahi<br />

caa chisi, quahi sico nuu chisi,<br />

quahi coo chisi, quahi tadziini.<br />

enfermedad de la hijada, quahi dziñe<br />

chisi.<br />

enfermo estar asi. yocananini ini,<br />

yosiñe niniini. f. cuiñe, dziñe chisi<br />

yocananini yondoyo cuiñe nini<br />

tuchi, yocana cuini dziñe chisi.<br />

enfermar de la orina. quahiyondiyu<br />

dzadza (hi yehe.<br />

enfermedad de gota coral. quahi sihi yehe<br />

enfermedad de quebrantamiento.<br />

quahi tahui yeque.<br />

enfermedad de cadarro. quahi dzayu.<br />

quahi dzitni.<br />

enfermedad de perlesia. quahi nehe<br />

quahi coonduu ñuhu, quahicuitñondaha,<br />

quahi sisindaha saha.<br />

enfermar por mucho beuer. yondehuindedzi<br />

ini, yotusindedzi inindi,<br />

yosaandedziinindi, yosacodzondedziinindi,<br />

f. codzo.<br />

enfermedad contagiosa. quahiyosico<br />

tnaha.<br />

enfermedad pegar a otro. yodzacuico<br />

tnahandi quahi.<br />

en fin. dzondehe, dzonduvui.<br />

en fin en conclusion. dzondaandu,<br />

dzonduvui vui sayo sinocavua,<br />

sayosinosayondehe, dzondaandu<br />

huitna, qndehe qtuhu.<br />

en fuzia de algo o de alguno hazer al<br />

guna cosa yocuvui saa inindi,<br />

yocu


folio 94v column 1<br />

yocuvui yee inindi cadzandi saha,<br />

yocuvui sihindi.<br />

enflaquecerse. yoyechi, yotahuindi,<br />

yoyequendi, yocuvuicuiyandi,<br />

yocuvuiyequendi, yocuvuindaa,<br />

yocuvuicuiñe, yoyequendaanda,<br />

yoyequendahandi.<br />

enflaquecer a otro. yodzayechindita,<br />

yoquidzayequendita, yoquidzacuiyañahandita,<br />

f. cadza.<br />

enflaquecido. tay yocuvuicuiya nuu,<br />

tay yeque taindaa.<br />

enflaquecerse el cuerpo con abstinencias,<br />

yondahua coñondi, con<br />

los demas.<br />

enfrenar cauallo. yotniñondi freno<br />

yochihindi freno.<br />

enfrente. yonditonuu, yehendisi<br />

cuite nuu, tuvuindaa cuite, yehe<br />

nani cuite nuu, yehetuhua cuite<br />

nuu, f. quehe.<br />

enfriar alguna cosa. yodzandicondi,<br />

yoquidzahuisindi, yoquidzacasindi,<br />

yoquidzacoyondi, f. cadza.<br />

enfriarse. yondico, yocuvui huisi,<br />

yocuvuicasi.<br />

enfriarse mucho. yocuvui huisi<br />

ñeñe.<br />

engañar a otro. yodzandahui ñahandi,<br />

yocuvuidzeque ñahandi, yosini<br />

sisi ñahandi, yodzadzequeñahhandi,<br />

yosaidzuhuañahandi, f. quai,<br />

yosini yechi ñahandi, f. qni.<br />

engañarse. yoyusi inindi, yocuvui<br />

quani inindi, yosanindi, f. quani,<br />

yoquaa yonanindi, yocuvui dzequendi,<br />

yonduvui dzeque quanindi,<br />

yonuquehe dzuhuandi.<br />

engañar a otro con aparencia de bien<br />

folio 94v column 2<br />

yocuvui quaniñahandi, yocahahuisindi<br />

sita, yosani huisindi, f. cani.<br />

engañar a otro con palabras fingidas.<br />

yosininaha ñahandi, yosinisisiñahandi,<br />

yodzaquaañahandi, yosaidzuhuañahandi,<br />

yosaidzee ñahandi,<br />

yosidzonaha tniñondi sita<br />

fu. cuidzo.<br />

engañar a otro, dandole menos de<br />

lo que meresce. yosanindahui ñahandi,<br />

f. cani, yosai dzuhuañahandi<br />

sita, f. quai, yodzaquaañahandi.<br />

engarabatar. yodzacayendi.<br />

engarrafar. yosaacuiañahandi, f. caa<br />

yotnee ñahandi, yodzitanahandi.<br />

engastar, o engastonar como en oro<br />

yotniñondi dziñuhu, yotniñodzocondi,<br />

dziñuhu, yotniño tnahandi<br />

dziñuhu.<br />

engastonado asi. sanisacohodzocodziñuhu.<br />

engendrar. yoquidzahuahandi dzaya,<br />

yodzaqnandi, yotasindidzaya,<br />

yosaqndidzaya, f. caq.<br />

engendrador. tay yoquidzahuahadzaya,<br />

tay yosanidzaya, yodzaqnadzaya.<br />

engendrado ser. yocuvuindeq tata,<br />

yocuvuitnuhu yaa yosiñendodzo<br />

yaatnuhu.<br />

engolfarse. yosanuundi mañunduta<br />

canu, f. qnuu. yosanuundi ininduta,<br />

yosanuu candandi mañunduta<br />

yocaindi ininduta.<br />

engordar. yonañundi, yosacuhua<br />

coñondi, f. qcuhua, yocuvuicanundi,<br />

yosanundi, f. quanu, yosidzo coñondi,<br />

f. cuidzo, yosanucanundi.<br />

engordar a otro. ei. ceuar.<br />

en


folio 95r column 1<br />

Engorrar vide tardarse.<br />

Engrandecer a otro. yodzayuhu nuundita,<br />

yotasinuundita. vi. alabar<br />

Engrandecerse vanamente yosaisanu<br />

inindi, yosai ñuhundi mayndi<br />

f. quai, yonanduvua ninondi. vide<br />

alabarse.<br />

Engrassarse como en las minas. yosicondi<br />

dzico ayodziñuhu, dzico<br />

ayoyosivuindi, dzico ana, yosico<br />

yosivuindi, f. cuico, f. quevui.<br />

Engrasado estar asi. quahi nacuiyo<br />

sacuvuindi quahisisi sacuvuindi<br />

quahi nacuitno sacuvuindi saha<br />

dzico ayo dzi ñuhu nisicondi,<br />

Engrifarse como el gato. yonandequete.<br />

yosiñate.<br />

Engrosar yoquidzacocondi, yoquidzacanundi,<br />

yoquidzadzayundi,<br />

f. cadza.<br />

Engrudo tindaca.<br />

Engrudar vide empengar.<br />

Enhadarme o enfadarme alguna persona.<br />

yodzandehui ñaha tasindi,<br />

yoquidzañaña ñahata, yodzadzichiiniñahandi,yodzaqcodzoquene<br />

ini ñahata. yodzaqcuiñeini ñaha<br />

yoquidzandii iniñahata, yodza<br />

cuicondodzo iniñahata sindi.<br />

Enhadarse por la tardança. yocuvui<br />

dzuchi inindi, yondehui inindi,<br />

yotnee inindi.<br />

Enhadarme darme en rostro la comida.<br />

yosiconduta yuhundi, yosa<br />

codzoqueneini, f. qcodzo, yosicondodzoini,<br />

f. cuico.<br />

Enhadarme o enfadarme de tractar<br />

algun negocio. yondehui inindi,<br />

Enhestar leuantar en algo alguna<br />

folio 95r column 2<br />

cosa. yondoyo canindi, yondoyo<br />

canindichindi, yonacanindi.<br />

Enhiesto estar. yñendi, f. cuiñe iñendichindi.<br />

Enhetrar alguna cosa. yoquidzacanandi,<br />

yoquidzatetacandi, yoquidza<br />

techihindi, yoquidzatetaandi,<br />

f. cadza.<br />

Enhilar aguja. yochihindi yuhua, yavuindii,<br />

yodzaquevuindi yuhua.<br />

Enlabiar engañando. yocaha huisindi,<br />

yodzacai huisi ñahandi, yocahatachindi,<br />

yodzatnee yaañahandi,<br />

yocaha huatandi, yocaha huidzindi,<br />

, yocaha dzeendi, yocaha<br />

quaindi, yocahahuiindi, yocaha<br />

nanindi.<br />

En la copa del arbol, vide arbol copado.<br />

En la cumbre. dzini dzitu, dzeque.<br />

En la gloria eterna. sacaicuiindatu<br />

sacaindatu nee caa qhu, sanihiini<br />

neenducaaqhu, saquai quaha nee<br />

chihi qhu.<br />

Enladrillar suelo. yochihi tnahandi<br />

doho tavui, yonañundi dohotavui,<br />

yosaqtnahandi dohotavui<br />

yosaquanindi doho tavui.<br />

Enlazar. vide echar lazos.<br />

Enlizar tela. yotnee quundiidza, yochidzondi<br />

quuidza<br />

Enlizada tela. idzanitneequu, idzanisacodzo<br />

quu.<br />

Enlodar arrojando el lodo con la<br />

mano. yodzaquetendaandi dayu<br />

yocoyondaandi dayu. yodzaqcoyondaandi,yodzandavuandaandi<br />

dayu, yosatendaandi dayu.<br />

Enlodar algo poniendo el lodo con<br />

la


folio 95v column 1<br />

la mano o con paleta. yodzacaandi<br />

dayu, yodzacaanuundi dayu<br />

yosaqdi dayu, f. caq.<br />

Enlodarse. yosaa nuundi dayu, f. caa<br />

yoquetendi dayu yosaandichindi<br />

dayu, yocatundi dayu, yondavuandaandayu.<br />

Enloquecer. yodzanainindi, yoquidzana<br />

inindi, yocuvuicanainindi,<br />

yoquitevuiinindi.<br />

enloquecer a otro. yodzadzana iniñahandi<br />

yoquidzadzana iniñahandi,<br />

f. cadza, yoquidza cana iniñahandi,<br />

f. cadza.<br />

enlosar, yochihi tnahandi yuu, yonañundi<br />

yuu yosaqtnahandi yuu, futuro<br />

caq.<br />

enlutarse ponerse luto. yosaidzohondi<br />

sindeye, yocaiiindisindeye. yotasi<br />

yyndisindeye, yondaandi sisindeye,<br />

yondisindi dayusahandeye.<br />

enluzir dar lustre . yodzandaa nuu<br />

ñuhu, yondadzayaa. yondadzasaandi,<br />

yonadza cuiindaandi, yondadzaqueyendi.<br />

enmarañar. yoquidzate tacandi, yoquidzatechihindi,<br />

enmarchitarse. yonadzii, yocuvuidzii.<br />

en medio estar. inino mañudzavuandi,<br />

inino mañundi, f. cuinino.<br />

enmedio estar echado. canu manundi,<br />

canudzavuandi,<br />

en medio ponerse de los que riñen.<br />

yotniñomañusahundi, yocasimañu<br />

dudzundi, yosacuino mañundi,<br />

f. qcuino, yosananundi. f. qnanu.<br />

yosivui cuinondi. f. quevui. yotniño<br />

canu sahundi, yotniño canun-<br />

folio 95v column 2<br />

ndudzu.<br />

enmendarme de la vida mala, yosicocavuavuatuiuindi<br />

yosicocuisi<br />

inindi, yondicocaq inindi, yodzaquehuindi<br />

dzica quachindi.<br />

en muchas maneras. cahi sichi, cahi<br />

nuu.<br />

en muchas partes. quanduuquanini<br />

quacai nini, cahi sichi, yodzonduvua,<br />

ytnu yuvui, quasaa quasivui<br />

quacainini.<br />

en mi tiempo. sayyondi, yyondiquevuidzavua,<br />

dehendi quevuidzavua<br />

en mi niñez quevui quachindi, quevuidzo<br />

quachindi, quevuiyeqndi<br />

quevuinisiyo yequendi, quevuiyeque<br />

yuhuandi.<br />

en mi lugar. siñandi say yondi.<br />

en ninguna manera. huadza, huadzayu.<br />

en negrecer. vide, supra.<br />

en noblecer a alguno vide armar<br />

cauallero.<br />

ennoblecerse. yocuvui tohondi, yocuvui<br />

yuhunuundi,<br />

en nombre de fulano. naa. (au si,<br />

enñudecer la cana. yosacoonana huau si<br />

enojarse. yocuvuidzichiinindi, yocuvuidzaa<br />

inindi.<br />

enojarse con otro, yocuvuidzichi<br />

inindisita, yocuvuidzaainindisita<br />

enojarme mucho, yodzico inindi,<br />

yosatu inindi, yocahu inindi.<br />

enojar a otro. yoquidzadzichiiniñahandi,<br />

yodzadzichi iniñahadi, yodzasatu<br />

iniñahandi, yodzadzaa<br />

iniñahandi.<br />

enojado estar con otro. yodzoondi<br />

ñoho quachindi, ñoho yodzoyo<br />

sinin-


folio 96r column 1<br />

yosinindi, ta, f. coho.<br />

enojado estar con otro con determinacion<br />

de nunca le hablar. yotniño<br />

dehe numa inindisita.<br />

enojadizo que luego se enoja. tai yy<br />

ini, tay dehuidzichiini tai yecaini<br />

dzoyy dzoyecacaini, queyeni yocuvuidzichiini<br />

ñatuvui sacuvuidzevuisita.<br />

enojarse sin razon. dzo huisica yocuvuidzichiini<br />

dzotnunica yocuvui<br />

dzichiini, ñacuvui tnunisa cuvuidzichiini,<br />

ñatuvuisaha, ñacuvui<br />

tnunisaha.<br />

en otra manera. tucu sichi yyo, nina<br />

sichi yyo ninayyo, tucu yyo.<br />

en otro tiempo pasado. sandaa saninoca.<br />

sadzinacasanahaca, saycandaaca,<br />

dadzavua.<br />

en que manera preguntando. nayyondidza?<br />

nanicuvuindidza.<br />

en que manera se hara. nacuvuindidza?<br />

nayyondidzacuvui?<br />

en paciencia recebir algo . yosaha<br />

inindi, f. cuhua, yosai canuinindi,<br />

f. q, yocuvui canuinindi, dzoyosaindatucandi.<br />

en pobreza viuir. vide viuir en pobreza.<br />

en pobreza ser criado . yosanundahuindi,<br />

f. quan, yocanundahuindi<br />

en poco tener a alguno yosini ñahandi,<br />

yosini yechindi, vi. despreciar.<br />

en que tiempo amana. nasadzavua<br />

huitna.<br />

en que grado de parentesco estas? na<br />

dzahadzininadzahadeyeqnindota<br />

enrranziarse alguna cosa por gorda.<br />

yocuvuicudzi, quaa cudzi quaha,<br />

folio 96v column 2<br />

yocanasiye.<br />

enrramar. yotaandi huisi cuii, yodzucuninondi<br />

huisicuii, yodzacaanuundi<br />

huisi cuii. yodzucundaandi huisi,<br />

yochihindiita.<br />

enrramar haziendo arcos de rosas. yotaandiita<br />

yutnu, cuta, yodzandaindiita<br />

yaicuta, yosanindaandiyaicuta,<br />

f. cani.<br />

enrredar algo. yochihindiyohoquaye,<br />

yuhua quaye,<br />

enrredarse el halcon quedar colgado de<br />

las pihuelas yosacoho nano ñee<br />

ñoho sahate, yosacohodzucuñee<br />

yosacoho nano tnaha ñee, yodzucunino<br />

tnaha ñeete, yosiyondaa<br />

tnaha ñee, f. cuiyo, yondiyondaa<br />

tnaha ñeete.<br />

enredado echo como red. sanidzaha<br />

ñono, sanidzucua, sanidzuhua, sanidzahandeque,<br />

sanicatnu ñono<br />

nicatnundeque.<br />

enrrexar cerrar con rrexas. yochihindi<br />

tnucucuacaa, yochihindi<br />

caadeque yochihindi caatnucucua<br />

enrrexar poner rexas depalo. yochihindi<br />

yutnundeque yosani ndiyu<br />

tnundeque, f. cani.<br />

enrriquecer en cosas temporales.<br />

yonihi inindi, yocavui ñacutundi<br />

yocayasindi, yoquaha nino huahindi,<br />

yonduvuihuaha dzico sindi.<br />

enrriquecer a otro. yodzanihi iniñahandi.<br />

yoquidza huaha dzico ñahandi.<br />

f. cadz. yasaha quaha ñahandi<br />

f. cuhua,<br />

enriscarse, yosahandi, yucu ñuhu, f.<br />

qhu. yosivuindiyucuñuhu, yucu cana,<br />

yucu yoosica, yoosini f. quevui<br />

en-


folio 96v column 1<br />

Enronquecerse. yocuvui nañadzuqndi,<br />

yocadzidzuq, yondiyo nino<br />

dzuqndi, yosinoyacadzuqdi,<br />

enrroscare la culebra yonucoototote,<br />

yototote, yonatotote, yona<br />

cuiyote. yonucoo yucute, yonucooyucu<br />

totote, yonucoondoyote,<br />

yonucooteyete.<br />

enrrubiarse los cabellos. yoquidza<br />

huahaidzi dzinindi yoquidza quaa.<br />

yoquidzayahandiidzidzini, futuro<br />

cadza.<br />

ensayarse para algo, yositotnunindi<br />

f. coto.<br />

ensayarse para la guerra. yodza quaha<br />

tnunindi, yonaquete yusandi<br />

yodza quahandi coocuisindi.<br />

ensalçar vide alabar.<br />

ensalada . yuvuayodzaca cahi nuu,<br />

yodzacanino.<br />

ensanchar camino o ropa o otra cosa.<br />

yoquidzacahindi, yoquidzaconondi,<br />

yoquidzaquahandi, yoquidzasicandl,<br />

f. cadza, yodzandecaninondi.<br />

ensancharse asi. yocuvuicono cahi<br />

sica.<br />

ensanchar agujero. yodzacuicondi,<br />

yodzacono nuundi.<br />

ensangostar algo. yoquidzatucundi<br />

cuite tnañundi, f. cadz.<br />

ensangostarse algo. yocuvui tuu. yocuvui<br />

tnañu.<br />

ensangrentar algo. yodzacaa nuundi<br />

neñe, yodzandichindineñe, yodzaquetendineñe,<br />

yodzacatundi<br />

neñe, yocoyondaandi neñe.<br />

ensangrentarse. yosaanuundi neñe,<br />

f. caa, yosaadichineñe, f. cai.<br />

folio 96v column 2<br />

ensañarse uide enojarse.<br />

ensartar como cuentas. yonachihindi<br />

dzeque, yonatniñondi yuhua<br />

dzeque.<br />

enseñar vide diciplinar. yodzatuhuanuu<br />

ñahandi. yodzaquaañahandi,<br />

yoyuhui ñahandi, yodzacoto<br />

ñahandi, yodzaquahañahandi,<br />

yodzatuhua ñahandi.<br />

enseñarse asi. yodzaquaandi, yodza<br />

quahandi, yondaanoondi, yocutuhuandi.<br />

enseñar o descubrir alguna inuencion<br />

yodzatuvuihuisindi, yonahandi<br />

huisi, yonahatadzindi.<br />

enseñarse el vno al otro lo que saben<br />

yonadzamandihuisi sihita, yodza<br />

quaha ñahandisita, yonadzaquaha<br />

ñahatasindi.<br />

enseñorearse. yocvuiyyandi, yocuvui<br />

toniñondi, yocuvuinuundi,<br />

yondacandi ñandahi, yodzondi<br />

tayu. f. codzo, yondaanditayu, f.<br />

condaa, ñohouditayu, f. coho.<br />

enseñorearse tomando lo que no es<br />

suyo, vide alçarse.<br />

ensebar. yodzacaanuundi dzaha, yodaqndidzaha,<br />

f. caq.<br />

ensebada cosa. sanisaa nuu dzaha sa<br />

nicatudzaha,<br />

ensilar pan o otra cosa. yotniñondi<br />

nuni yavui yuhu, yodzacaindi nuni<br />

yavui yaca yuhu, yotnaandinuni<br />

yavui yuha.<br />

ensilado pan. nuni sacoho yavuiyuhu.<br />

l. ñoho, nuninicai yavui yuhu<br />

nuni nitnaa yavui yuhu,<br />

ensillar cauallo. yochidzonditayu,<br />

yosaqndodzondi tayu, f. caq.<br />

ensi-


folio 97r column 1<br />

Ensillado cauallo. idzu yodzotayu,<br />

sacodzo tayu.<br />

Ensoberuecerse. yocuvui ninoinindi,<br />

yocuvui yyo inindi, yocuvuidzico<br />

inindi, yosaainindi, yosanu<br />

inindi, f quanu. yocuvuidzini inindi<br />

ensoberuecido. tay yosaaini, tay yosanu<br />

ini, tay yodzicoini.<br />

ensordecer. yodzohondi, yocuvui<br />

dzohondi, yocuvuidzoho tutnundi,<br />

yondiyudzohondi, yondadzitutnundi.<br />

ensordecer a otro. yoquidzadzoho<br />

ñahandita, fu. cadza, yodzadzoho<br />

ñahandi tutnuta, yosadzindi<br />

yodzandiyundi tutnuta, f. cadzi.<br />

ensuziar algo yoquidzatnahandi, yoquidzatatandi,yoquidzacudzindi,<br />

yoquidza ñumandi, yoquidza<br />

yaquandi, f. cadz.<br />

ensuziarse algo. yocuvui tnaha, yocuvuitata<br />

cudzi.<br />

ensuziarse la criatura. yosiyo saquachi<br />

yeq, yosatesi.<br />

en sueños. quevui yoquidzi.<br />

entablar algo. yotninondi davuacono,<br />

yosaquedi davua, yotininondi<br />

davuadzoco davuadziyo, yutnu<br />

dziyo.<br />

entablarse algo, yosacohondavua<br />

yutnucono.<br />

entablar como andamio. yosaqndodzondi<br />

yutnu cono, f. caq. yodza<br />

cutundi yutnucono.<br />

entallar. yotaandi dusa yutnu, yosatandi<br />

dasa yutnu, f. cata, yotavuandidusa<br />

yutnu, yodzacanadi dusa.<br />

entallada cosa. yutnu nisatatandusa,<br />

nitaatandusa.<br />

folio 97r column 2<br />

Entallecerse las versas yosaaita, yo<br />

cana yetu, yocanayutu, yosaa yetu,<br />

yosaa yutnu.<br />

en tanto, o en tanto que. neendudzavua,<br />

neendudzavuatnaha, neendu<br />

yocuvui missa, en tanto que dizen<br />

missa, dzavuatnaha yocuvui misa,<br />

nee yocuvui missa, dandu yocuvui<br />

missa.<br />

en tanto en quanto. dehe dzavuani,<br />

dzavuani.<br />

entanto grado de parentesco. dehe<br />

dzavuatnaha toto, dehedzavua<br />

toto tnahandita, dehedzavua toto,<br />

yehendico tnahandi sihita.<br />

en tanto quanto ha que llegue aqui<br />

sa neenduniqui saandi yaha, dandu<br />

niqui saandi.<br />

entenado, vi, antenado.<br />

entender algo. yotacusindi, yosinindi,<br />

fu. qni, yosacoho dzohondi, fu.<br />

qcoho.<br />

entender clara y distinctamente algo.<br />

yotacucasindi, yotacutnunisindi,<br />

yosinicasindi, yosinitnunindi,<br />

f. qni, yotacundaa sindi, ñahuisi<br />

ñatadziyotacusindi, yotacundehendi<br />

entender los pensamientos de otro.<br />

yosinitnunidi inita, yotadzi inindi,<br />

yotuvui tnuni sindi sañoho inita<br />

entender hazer a otro. yodzatacundita,<br />

yodzaqnindita.<br />

entender algo por sospecha . yosanuu<br />

inindi f. qnuu, yosaatadzi inindi,<br />

yosaatuvui inindi, yosaacani<br />

inindi, f. caa.<br />

entender en vna sola cosa. dzoeeni<br />

yosacoondaandi. f. qco. dzoeeni<br />

yoquidzandi, f. cadz. dzoeeni yo<br />

N taa


folio 97v column 1<br />

yotaainindi, dzoeesichini yoquidzan<br />

di. dzoeeni yotaanuundi, yondaa<br />

nihindi.<br />

entender yo solo en vna cosa. dzomainindi,<br />

dzoeenindi yoquidza,<br />

f. cadz. dzomai ñuhunindi dzomai<br />

eenindi.<br />

entender al reues lo que se dize. yotacudzoho<br />

sindi, yosinidohondi,<br />

f qni, yotacudzanasindi, yotacu<br />

itnisindi, dzotucucayosinindi, dzo<br />

tucucayotacusindi.<br />

entera cosa no partida. nee, neendu<br />

neecutundu, neecaandu.<br />

entera cosa sana, sin macula ni falta<br />

saneenda tnu neendai, sanee huahaa<br />

nee huii, saneenisinonee nisino<br />

huii caa.<br />

enternecerse algo. yocuita, yocoocuita,<br />

yocuvuihuita, yotnama,<br />

yotadzi.<br />

enternecer actiuo. yoquidzahuitandi,<br />

f. cad. yosadzindi, f. quadzi, yodzatnamandi,<br />

yodzaqcacandi.<br />

enterrar muertos. yosasindideye, f.<br />

cusi, yotasi yuhundi deye, yochihi<br />

yuhundi deye, yochihindoyondi,<br />

yodzahuindi deye.<br />

enterrado, estar muerto. yondusindeye,<br />

f. con. nicuvui yuhu.<br />

enterrarse muerto. yosacoondusi deye,<br />

f. qcoond.<br />

enterrar alguna cosa. yosasindi, fu.<br />

cusi, yonacusindi.<br />

entibiar algo enfriandolo. yodzandicondi,<br />

yoquidzahuisi.<br />

entibiar algo poniendolo al fuego.<br />

yódadzahuidzi hui hindi, yodzacuidzi<br />

huii huihindi,<br />

folio 97v column 2<br />

entibiarse asi. yonduhui huidzi huii.<br />

entibiarse en el proposito. yotevui<br />

inindi, yocuvuitucuinindi, yocuvuidzusainindi,<br />

yondehui inindi,<br />

yondehui naha inindi.<br />

entibiarse en el coraçon, mudando<br />

parecer, o proposito. yonatuhuinindi,<br />

yosanda inindi, f canda, yondico<br />

cavuainindi, yotevui inindi,<br />

yonoocuisi inindi. yonoocavua<br />

inindi, yoquehui inindi.<br />

en todas partes. neendu, neecaandu,<br />

neecaa neeisi, neenduquasaa quasivui<br />

qua cainini, dacunduta dacu<br />

neñe, neenduca, neendu isi.<br />

en toda la redondez del mundo. nee<br />

cutu sayosico ñuu ñayevui, dehe<br />

dzavuatnaha caasico ñuu ñayevui,<br />

dehedzavuatnaha yosicoñuu<br />

ñayevui.<br />

entomecerse pie o mano yosisi daha<br />

saha, yocavuiquehui saha.<br />

entorpecerse la lengua . yosisi yaa,<br />

yocuvuidatni yaa, yocuvui quete<br />

yaa, yocuvuicocoyaa.<br />

entonar canto empeçandolo. yocanacatadiinandi,<br />

yochihi sahandi,<br />

yotasisihandi, catandi yaa, yocana<br />

cachidzinandi yaa, yodzacaisahandi.<br />

entonar canto desentonado, yonadzatnahandi<br />

dudzu yaa, yonatasindaandi<br />

dudzu yaa, yondadzahuahandi<br />

dudzu yaa, yodzaqtnaha<br />

huatundi, yodzandaindi dudzu yaa<br />

entonada persona presuntuosa, tay<br />

yosicandandu, tay yosica huico,<br />

tay ña siconai nuu, tay ña yosandoyocoto<br />

nee caa, tay yonanduvua<br />

nino.<br />

en-


folio 98r column 1<br />

Entonarse con presuncion. yosicandandundi,<br />

con los de mas.<br />

Entonces adueruio. quevuidzavua,<br />

dzoquevuidzavua.<br />

entorpecerse. quanduvui naha, yonatevuiini,<br />

yocuvui naha, yonucuiñendaa<br />

dzeedzitnindi, yonduvuiyeq<br />

quachi.<br />

entortar a alguno quebrandole ojo<br />

yodzacandenuu ñahandi, yoquidzandaa<br />

nuu ñahandi, yoquidza<br />

cohondi nuuta, yoquidzachindondi<br />

nuuta, f. cadza, yodzayechi ninondi<br />

nuuta, yodzacaidzohondi<br />

nuuta, yodzaquevuindocondi nuuta,<br />

yodzaquevui tnimandi nuuta<br />

entortado tuerto destamanera, tay<br />

nicandenuu, tay nuundaa, tay niyechininonuu,<br />

taynuudzoho, tay<br />

nuundoco tay nuu tnima.<br />

entortarsa asi yocande nuundi. yocuvuindaa<br />

nuundi, yocaidzoho<br />

nuundi, yosivuindoco nuundi, yosivui<br />

tnima nuundi, f. quevui.<br />

entortarse tabla yosiyo yutnu, yonacuiyo<br />

yutnu.<br />

entortar algo. yodzacayendi, yoquidzayaquandi,<br />

yoquidza yohondi,<br />

f. cadz.<br />

entrambas partes, vide ambas.<br />

entrambos. duvuita, dehenduvuita te<br />

entrañas. ñee ñoho naho nuu inindi<br />

ñee dziyu, ñee yondadzi nuu ini,<br />

ñeedziyu, ñohondadzi nuu ini.<br />

entrañable amigo, tay sini daa maa<br />

inindi vide amigo,<br />

entranablemente. tnuhu nee yuini<br />

entranas de la tierra. ini ñuhu.<br />

entrar en mi casa. yondevuindi.<br />

folio 98r column 2<br />

entrar en casa agena . yosivuindi, f.<br />

quevui, yosanuundi huahita, futuro,<br />

qnuu.<br />

entrar a escondidas. yosivui yuhundi,<br />

dzo yuhuni yosivui, futuro<br />

quevui<br />

entrar paso a paso. yosivuicayandi f.<br />

dzocayani yosivui,<br />

entrar apretado por la mucha gente,<br />

yosivui tnañundi, yosivui cuiñe<br />

tnañundi, yosivuicoo tnañundi,<br />

f. quevui.<br />

entrar apretado. yosivui nihi neni<br />

cutu tnañu, f. quevui.<br />

entrar como perdidas las palabras<br />

de vno. yosivuindoyondudzundi<br />

inindo, yosivui naandudzundiinindo,<br />

l. no te aprouecha lo que yo<br />

te digo. y quado dize que si aprouecha<br />

dize el que las oye. nisacoho<br />

inindi dudzundo.<br />

entrar a jornal, yonadzicondi dzehedzocondi,<br />

yonacanindi dzehe<br />

dzocondi, yonacanudzehedzocondi<br />

daha sahandi.<br />

entrar frio en alguna parte del cuerpo.<br />

yosivui casi neendi, yosidzo<br />

casi neendi, f. cuidzo.<br />

entrar algo holgado, ñoho sino noondaa<br />

yosivui.<br />

entrar en religion. yosaindi dai dzutu,<br />

futuro quai. yondevui nuundi<br />

dzonoii, yonduvuindi dzutu.<br />

entrar en llano el que abaxo de<br />

sierras. yosasaandi yodzo, ichindaa<br />

ninanihindi, yocoo sinondi<br />

yodzo.<br />

entrada de casa çaguan. yuhu yahi<br />

nuu huahi huahiyocacunditadzina<br />

N 2 huahi


folio 98v column 1<br />

huahi ichi, huahiyosasaadzina.<br />

Entrate aca. taquevuindo, dzoquevuindo,<br />

dzondevuindo.<br />

Entradas de la frente. sasaaninitnaa,<br />

sasaandodzotnaa, dziñetnaandi.<br />

Entradas tener asi. yosaanini tnaandi,<br />

sasaandodzotnaa dziñetnaandi.<br />

Entre algunos. nahota, yyota, tnañuta,<br />

dzavuata, nahota yyota.<br />

Entre arboles naho yutnu, yyuyutnu,<br />

tnañu yutnu.<br />

Entre el mismo arbol. ini yutnu, yyu<br />

yutnu, daha yutnu, dzini yutnu.<br />

Entre las mantas, o entre la ropa. ini<br />

dzoo, mañu inidzoo, chisidzoo.<br />

Entre sierras. naho yucu, dzoco yucu,<br />

yyuyucu.<br />

Entre los dedos. dzehendaha, nahondaha.<br />

Entre coyunturas. sañoho tnaha<br />

yeque,<br />

Entre cuero y carne chisi ñeehuisi,<br />

chisi ñeeyadzi ñee huisi, naho<br />

ñee sihi coño.<br />

Entre la carga, y el sobornal. sacaa<br />

nino mañu sataidzu dzidzo.<br />

Entre doblezes. caa nini sayototo,<br />

yotavuidzoo, caa nini saninatnudzoo.<br />

Entre dia. duvui sayondii.<br />

Entredicho. sayondaadzuhu huahi<br />

ñuhu, sayonucavuayy, sayonandiyuhuahi<br />

ñuhu.<br />

Entredicho poner. yotaadzuhundi<br />

huahiñuhu, yosaniiindi huahi<br />

ñuhu, yosaqiindi, yosaqnahondi,<br />

f. caq. yosanidzuhundi huahi ñuhu,<br />

f cani.<br />

Entregar algo enlas manos de alguno<br />

folio 98v column 2<br />

no. yochihindi dahata, yosahañahandi,<br />

f. cuhua, yotniñondi yuhundahata.<br />

Entremeter algo entre otras cosas.<br />

yodzaquevuindi nahosi, yosanundi<br />

nahosi, f. canu, yochihindinahosi.<br />

Entremeter platica diferente . yocootniñondi<br />

dudzu, yodzacainanondi<br />

dudzu, yodzacaicohondi<br />

dudzu.<br />

Entremererse asi platica. yosivui cohondudzu,<br />

yocainano, yocaicohondudzu.<br />

Entremeterse entre otros yosivuindi,<br />

f. quevui yosivuinduu queyendi,<br />

yosaanduundi, f caa.<br />

Entremeterse donde no le llaman.<br />

yosivui cohondi, f quevui yocainanondi,<br />

yodzacatnahadi, yosaanduundi,<br />

yosaaninondi. f. caa,<br />

Entremetido hombre, tay yosivui<br />

cohotnaha, tay yosivuinduu, yosivui<br />

ninindi.<br />

Entresacar algo, escogiendo. yocahininondi,<br />

yocasininondi, yocai<br />

tasindi, yocananahindi.<br />

Entresacar algo arrancandolo. yotnoho<br />

ninondi, yotnohoni ninindi,<br />

yocahinini yocahi ninondi, yodzitaninindi.<br />

Entreranto. neeni, v. entanto.<br />

Entretener a vno en palabras. yotniño<br />

yaayuhundi sita yosatanino<br />

yaandisita, f. caca, yocoocani huisi<br />

ñahandisita, yodzaquai ninondita.<br />

Entretenimiento de conuersacion.<br />

satnai tnuhu, sandaa nuu tnuhu,<br />

sacahatnuhu.<br />

Entretexer. yotnaandi<br />

En-


folio 99r column 1<br />

yodziñandi sacu yotniñondisindi<br />

sacu.<br />

Entreuenir poniendo paz. yodzanoo<br />

quachindi, yotniño mañu sahundi<br />

yotniñoquaindi, yotniñosahundi.<br />

Entreuenir rogando. yocahandaandodzo<br />

ñahandi, yocahandodzo<br />

ñahandi, yocahaninondi sahata,<br />

yosiñendaandi, f. cuiñe.<br />

Entreuerado. sayehedzaca.<br />

Entreueradamente, de diferentes colores.<br />

dzotecuiñe, dzotnucucua.<br />

Entricada cosa. sañohodzaca, sacaa<br />

dzaca, sayehedzaca.<br />

Entricar, vi. enmarañar.<br />

Entristecerse. yocuvui coyo inindi,<br />

yosaca inindi, fu quaca, yocuvui<br />

quaca inindi, yocaca inindi, ñohondayu<br />

inindi, ñoho sacainindi,<br />

yosacu inindi, futu. quacu, yocuvui<br />

dzinda inindi, ñoho sacu<br />

inindi.<br />

Entristecido. tay yocuvuicoyo ini,<br />

con los demas.<br />

Entristecer a otro . yoquidzacoyo<br />

iniñahandi, yoquidzaquacaini ñahandi,<br />

yoquidzadzinda ini ñahandi,<br />

yodzacoyo ini ñahandi.<br />

Enturbiar algun licor. yoquidzañuhundi,<br />

f. cadz. yodzañuhundi, yodzacanino<br />

ñuhundi.<br />

Entretexer juntando colores. yocono<br />

tecuiñendi.<br />

Enturbiarse algun licor. yocuvui<br />

ñuhu, yodzacanino.<br />

Envasar. vi. embudar.<br />

Envano o en valde. dzohuisicadzotnunica,<br />

dzodzicoca, dzocahaca,<br />

dzodziconica, dzocaha nica,<br />

folio 99r column 2<br />

Envano, hablar, y sin prouecho. dzoyodzaña<br />

cahacandi, dzoyondoyo<br />

cahacandi dudzu, dzoyondoyo<br />

dzicocandudzu, dzoyotevuicahacandudzu,<br />

dzo yositadzanacandudzu,<br />

f. cuita.<br />

Envararse. yocuitnondi, yosisindi,<br />

yocuvuitnuundi.<br />

Envejecerse. yoyeendi, yosanundi,<br />

f. quan. yocuvuidziindi, yocuvuitnanundi.<br />

Envejecido. saniyee, sanisanu, sanitnanu.<br />

Envejecerse la ropa. yocuvuituhu,<br />

yocuvui yata, yocuvui ñami, yocuvuiyadzi,<br />

yotanda.<br />

Envejecerla. yoquidzatuhundi, yoquidzayatandi,yoquidzañamindi,<br />

f. cadza.<br />

Envejecerse en peccados. yosanuninondi<br />

sihi quachi, yosanu sihindi<br />

quachi. f. quanu, nicaa ninoinindi<br />

quachi, nisicoinindi quachi, f. cuico,<br />

nisisaninoinindi quachi. f. cusa.<br />

Envejecerse arbol. yutnunisino, yosinocuvui<br />

yutnu quacuvui yata.<br />

Envelesado estar. yocananuundi,<br />

yositonanondi, fu. coto.<br />

Envilecerse por vicios. yonoonahandi,<br />

yonduvui yeqquachindi, yondaidzicondi,<br />

y por metaphora,<br />

yonucuiñendaa dzeedzitnindi,<br />

yonacahiyuhu nuundi, yonatnee<br />

dzaandatundi.<br />

Enxabonar. yochinindinama, yodzaqhundi<br />

nama, yosadzondi<br />

nama, fu. codzo, yosaundodzondi<br />

nama, f. quu, yosihindodzondi<br />

nama, fu. quhu.<br />

N 3 En-


folio 99v column 1<br />

Enxabonar baldonar. yonaniñahandi,<br />

yosaquehe ñahandi, f. caa, yondaa<br />

quehe ñahandi yodzayevui<br />

ñahandi.<br />

Enxaguarse la boca. yonachiyundi<br />

duta, yochihindi duta yuhundi,<br />

yodzacononininduta yuhundi,<br />

yodzacono nuunduta.<br />

Enxaguar vasija. yodzacono nuundi,<br />

yodzacuico nuundi, yonaqnindi<br />

inisi, yodzacanacoyondi, yodzacama<br />

ninondi duta.<br />

Enxaguar jarro teniendole de la asa<br />

yoquidzi ninondi yodzacandani -<br />

no tindoho.<br />

Enxaluegar . yonacanindi dutacaca,<br />

yonacanindiñuhuyaa, yodzandaandi<br />

ñuhu yaa, yodzandaanduundi<br />

ñuhuyaa, yosanindayundi, f.<br />

cani. yonacanindi dayu,<br />

Enxambre de abejas . yoco queteycana,<br />

yoco cahiycana, yocoicana<br />

cana saitate itate tneete, itatete.<br />

En vn instante. dzohoondutuvui, hoo<br />

naquanini, hoondoyo cotoni, hoo<br />

nudzucuani, dzotuvuinica dzotuvuica.<br />

En vn puncto idem.<br />

En vno simul. dzooni, dzohoondu<br />

dzohoonica dzohoo nanica.<br />

En vno viuir dos. dzoeeyyondi, dzo<br />

hoo yyondi sihita.<br />

En vno viuir muchos. dzohoo ysisiyo<br />

tacata, dzoee yosiyo.<br />

En vna parte y otra. duvuisiyo dehenduvuisiyo.<br />

Enxerir arboles. yochidzo tnahandi,<br />

yodzacuico tnahandi yutnu,<br />

yodzatnee tnahandi, yosanindo-<br />

folio 99v column 2<br />

ndodzo tnahandi yutnu, f. cani.<br />

Enxerto arbol. yutnu nitnee tnaha,<br />

yutnu ninucodzo tnaha, yutnuni<br />

sicotnaha, f. cuico, yutnuninucuiñendodzo<br />

tnaha.<br />

Enxugar algo. yodzayechindi, yodza<br />

yaandi.<br />

Enxugarse. yonayechi yonayaa.<br />

enxugar algo al sol. yodzayechiquandii,<br />

yodzayechicani, yosaqndi sayondii,<br />

f. caq.<br />

Enxugar al ayre. yodzadzucunditachi,<br />

yodzachihindi tachi.<br />

Enxuta. saniyechi, saniyaa.<br />

Enxuto hombre. tai yeque, tay cuiñe,<br />

tay daa tay ñacoñodaa.<br />

Enxundia. dzaha.<br />

Enzias. ñee saha noho.<br />

Enzina. yutnundii, yutu yata.<br />

Enzinal. saisi yutnundii, yutnu yata.<br />

E. A N T E R.<br />

Era donde trillan. sasicani nuni,<br />

sasidzaquachi nuni, sasidza<br />

caa nuni.<br />

Era de verdura. doho.<br />

Era con caualletes . doho ninu cavua<br />

ticoo, ninucuinoticoo,<br />

Erbolario. tay sini yucu, tai yonaha<br />

yuca, tay tuhua yucu, tay sitondehe<br />

nuu yucu.<br />

Eredad. ita ñuhu.<br />

Eredad fertil. ytu quaha, ñuhucoco<br />

ñuhu caa, caha ñuhunduhua, ñuhu<br />

yodzo, itudzico ñute caa saa,<br />

Eredad del comun, ytu niñe ytu<br />

caa canu.<br />

Eredad de patrimonio. ytu chiyondi,<br />

Ere-


folio 100 column 1<br />

Eredar por testamento. yocoo tasitanduhu,<br />

yotasitnuni tasindi, yosaitnunita<br />

saquaindi sanihindi, futuro<br />

quay.<br />

eredero dexar. yocoo tasindita, yotasitnunindi<br />

sita, yochidzondita<br />

ytuchiyo.<br />

eredero dexar el señor. yotniñonditañuu,<br />

yochihindi yuhundaha<br />

dzayandi, yosahandidzayandi, futuro<br />

cuhua.<br />

eredero ser. yonaindi sasimayta, fu.<br />

conay, yehe yuhundahandi sasi<br />

maita, ñohosiñandi. nohondisiña<br />

ta ñohondi naata,<br />

eredero vuiuersal. tay ninihidehendu,<br />

tay ninihi canu neecaa nee isi<br />

tay conai condidzodehendu, tay<br />

na nihindehe, tay nanihi nee.<br />

ereje. tai yodzatevuindudzu ñuhu,<br />

taiyondicocaqn dudzu ñuhu, tai<br />

yochihi idzi mihi dudzu ñuhu,<br />

tai yotniño tnahandudzu ña huaha,<br />

sindudzu huaha, tai yocai tniño<br />

dudzu dzana sindudzu ñuhu,<br />

tai yona dzama dudzu ñuhu . tai<br />

yonadzacandudzu ñahuaha.<br />

ereje ser. yodzatevuitandudzu ñuhu<br />

erguirse. vide ensoberuecerse. l. leuantarse.<br />

eriazo que no se labra. cuhu.<br />

erizarse el hombre . yonanañundi,<br />

yonandeque idzindi, yocadzindi<br />

erizo que llaman chayote, naña.<br />

ermano ñani.<br />

ermano mayor. ñani yevua, ñanidzina,<br />

ñani nuu.<br />

ermano menor. ñaninduvui,<br />

ermano el menor de todos. ñani-<br />

folio 100r column 2<br />

dzatnu, ñanidzonduvui dzondehe.<br />

ermano menor que yo, auiendo otros<br />

despues. ñanitacundi,<br />

ermano de muger. cuhua.<br />

ermana de varon. cuhua.<br />

ermana entre las mugeres. cuvui, y<br />

para dezir mayor o menor. como<br />

entre los varones se dize.<br />

ermano de mi padre o madre. dzitondi.<br />

ermana de mi padre o madre, dzidzindi.<br />

ermano de mi abuelo. dzito saee toto<br />

saee dzini,<br />

ermana de mi abuelo. dzidzi saee toto<br />

ee dzini.<br />

ermanos mellizos. ñaninicacutetnehe,<br />

nani nicacunehe.<br />

ermano de leche. tainisadzi eendododzo<br />

sihindi. (chi.<br />

ermita. huahi ñuhudzuchi yuqdzuchi<br />

ermitaño. tay sicandatuyucu ñuhu,<br />

tayna caha vhui yucu ñuhu.<br />

errar el camino. yodzanandiichi, yotucundiichi,<br />

yodzamanidichi.<br />

errar hazer a otro. el camino, vide,<br />

descaminar.<br />

errar otro el camino. ñaninihindita<br />

ichi, ñanina tnahandi taichi, ñanina<br />

qnindi taichi.<br />

errar hazer mal. yodzatevuindi,<br />

yodzananino inindi.<br />

errar en lo que dize o haze. yoquidzadzanandi.<br />

errado estar vno o engañado. dzonaadzo<br />

nuuca yocuvuiinindi, yoyusuinindi,<br />

vide engañarse.<br />

eruaçal yucu cuhu.<br />

N 4 erua


folio 100v column 1<br />

eruaçal hazerse la milpa por crecer<br />

la yerua. yondusi itu yonduvuicoco<br />

cuhu, yonduvui yeheitu, yonduvui<br />

cuhuitu, yondaa cuhuitu,<br />

eruaje. ita cuhu.<br />

E. A N T E S.<br />

Esaminar. yodzandichi ninondi<br />

sita, yonanducundichinidisita<br />

yonanducudziyondi dudzu,<br />

yonanducu casindi dudzu, yosanoondicondi<br />

dudzu, yosandico<br />

ninondi dudzu.<br />

esaminar testigos. yodzacahandita,<br />

yodzandaindi dudzuta, yondaca<br />

tnuhu casindita.<br />

esaminar prouar alguna cosa. yosito<br />

tnunindi. f. coto.<br />

esaminanda esperimentada. sanisito<br />

tnuni. sanisaqtnuni . sanisiconay<br />

nisicocaq, nisini tnunita.<br />

esaminar la conciencia. yonacani<br />

inindi. vide aparejarse para se confesar.<br />

escabullirse. yondaicavuandi, yuhundahata,<br />

yondaicavuandindahata<br />

yocacu yosinondi.<br />

escala vide escalera,<br />

escalar fortaleza. yosaandi nama futuro,<br />

caa.<br />

escalentar algo. yodzacuidzindi, yodzahuidzindi.<br />

yodzadzaandi, yondadza<br />

huidzindi, yoquidzaynindi,<br />

f. cadz.<br />

escalentarse algo. yocuidzi, yocuvui<br />

ini, yonuni, yodzaa.<br />

escalentarse al sol. yotatandi, yondiindaandi.<br />

yonacuidzindi, yonduvui<br />

folio 100v column 2<br />

vui huidzindi.<br />

escalentarse al fuego. yotnunindi,<br />

yotaacani, yotaaquesi,<br />

escalentarse o sahonarse, yonahandi,<br />

f. saha, yosahandaandi, yosaha<br />

cacandi. l. dzandandi,<br />

escalentar horno o temascal. yochihindi<br />

ñehe, f. cami. l. sitno.<br />

escalera. quayu diyo.<br />

escalera de un palo solo. yutnu yosaa,<br />

yutnuyondaa.<br />

escalera llana. diyocaa caayehendiyo<br />

escalera agra. diyoindaandichi, indaa<br />

tuvui.<br />

escalon. diyo.<br />

escama de pescado. yaatiyaca, dzoo<br />

teyaca. dzoo tayatiyaca.<br />

escamar pescado. yodzaqcoyondi<br />

yaa tiyaca, yozodzacuiindi dzootiyaca,<br />

yodzacoyondi yaa tiyaca,<br />

yoñahindi yaa.<br />

escampar la lluuia. vide dexar de<br />

llouer.<br />

escanciar. yosacondivino, f coco, yotniñondi<br />

vino, yodzacaindi.<br />

escanciar. dara ueuer a muchos, yodzacaandi,<br />

yodzaqnduundivino.<br />

escaño. tayu satnu, tayu yutnu.<br />

escandalizar a otro siendo occasion<br />

decaida, yodzadzana ninondiinita,<br />

yodzaqnuu ñena iniñahandi,<br />

yodzatadzi ñena iniñahandi, yodzacaanduu,<br />

yodzacaañena, yodzacaa<br />

quehendita, yodzatevui<br />

iniñahandi.<br />

escandalizarse. yosanuu ñena inindi<br />

f. qnuu, yodzana ninoinindi, yotadzi<br />

ñena inindi, yosaandnundi, f.<br />

caan. yosaquehedi, yotevui inindi.<br />

esca-


folio 101r column 1<br />

Escaparse de peligro. yocacundi, yosinondi,<br />

f. cono, yocai cuisindi, yocacu<br />

yuhundahandi, yocacu ñuhu<br />

quetendi.<br />

Escaparse antes que le hechen mano.<br />

yocacuninondi, yondainditandi<br />

dahata, yondaininindi dahata.<br />

Escaparse de entre las manos. yondaicavuandi<br />

dahata.<br />

Escaramuzear peleando. yocauandi<br />

yecu, yodzasahandi, yecu.<br />

Escaramuçear con los cauallos, en<br />

paz, yosiconuundi, yodzaconondi<br />

idzu, yodzaconotnañundi cauallo,<br />

yodzaconocutandicauallo<br />

Escarauajo. tedzitni yehui, tequetne<br />

yehui.<br />

Escardar la tierra quitando la yerua<br />

. yonaquaindi cuhu yonatnohondi<br />

cuhu, yonadzitandi cuhu,<br />

yosiaindodzondi cuhu, f. quai, yonaquaindi<br />

yehe cuhu.<br />

escardar la tierra ablandandola. yonachihi<br />

cocondi, yonadzatayandi<br />

ñuhu, yonadzayaandi ñuhu, yositandodzondi<br />

.<br />

escarmenar lana. yocanandiidzi, yodzihindi<br />

idzi.<br />

escarmentar. yosiniyotacundi, f. qni<br />

yosanda ninoinindi, f. canda yoyuhuindiqtnahasavvui,<br />

yotuvuidaa<br />

inindi, yondecoho inindi.<br />

escarnecer de otro. yocuvuidzeque<br />

ñahandi, yosacundaañahandi, yosininaha<br />

ñahandi, yosinisisiñahandi,<br />

yocahandaañahandi. yocahandaa<br />

sisi ñahandi, yodzadzequendaa<br />

ñahandi, yosini yechi ñahandi,<br />

yosini quadzu, f. qni.<br />

folio 101r column 2<br />

escarnecer burlar de lo que otro dize.<br />

yocachi cahandi dudzuta yodzaquadzuninondi<br />

dudzuta, yodzaquaa<br />

caha ñahandi, yodzayevuindi<br />

dudzuta, yocachinahandi<br />

dudzuta, yodzandainahandi dudzuta,<br />

yocachi yechindi.<br />

escaruar tierra. yostandodzondi,<br />

f. cata, yoñahindodzondi, yocaindodzondi.<br />

escaruar los dientes, yonacata ninindi<br />

nohondi, yonatavuandi yutnu<br />

saha nohondi, yonacatanino yutnu<br />

saha nohondi, yondaa chihindi<br />

yutnu saha nohondi yondai nai<br />

yutnu saha nohondi.<br />

escaruar orejas. yonaquai ninondi<br />

ñuma dzohondi, yodzacono nuu<br />

yutnu dzohondi, yonanaindi ñuma<br />

dzohondi.<br />

escaruar la tierra con los pies. yoñoo<br />

niño sahandi ñuhu, yosaunino sahandi<br />

nuu ñuhu, yosihindodzo saha<br />

nuu ñuhu.<br />

escaso . ta indiiini, tay quacu, tay quene<br />

ini tay dzaha ini, tay cuiyaini,<br />

tay quene, tay cuiya, tay dziiini.<br />

escaso ser. yocuvuindiindi, yocuvui<br />

dzaha inindi. yocuvuidzahandi,<br />

yocuvui cuiyandi, yocuvui quenendi<br />

yocuvui quacundi.<br />

ecasa cosa en peso o medida. saña<br />

nee cuhua, saña ñuni. saña sinotuhua,<br />

sañanisatnaha cuhua, saña<br />

yocuvuicuhua, sañanisinocuhua.<br />

escatimar. yocuvuidziiinindi, yochidzodzuchi<br />

dzuchindi, yodza qcavuandaa<br />

dzuchidzuchi yodzaqcavuandodzo<br />

dzuchi dzuchi<br />

es-


folio 101v column 1<br />

Escaruar los arboles. yoquidzayendi<br />

sahayutnu yodzacai coho saha<br />

yutnu, yosaqyendendi saha yutnu<br />

fu. caq.<br />

Esclarecerse o afamarse . yosaquehendudzundi,yosaquehedzicondi,<br />

yosaquehe ñuhundi, f. qquehe<br />

yotacuninondi.<br />

Esclarecer o afamar a otro. yochihindudzuñahandi,<br />

yochihidzico<br />

ñahandi, yochihi ñuhuñahandi,<br />

yodzatacuninoñahandi.<br />

Esclarecer el dia. yoyahinini, yocuisinini,<br />

yotuvui, yosinocuisi, yocanandii.<br />

Esclareciendo yr ya el dia. quayahi<br />

nini quacuisinini.<br />

Esclauina. dzoo sicaychi, dzooyodzonino,<br />

dzoocuite.<br />

Esclauo vendido. dahasaha, tay ñoho<br />

yahui, tay nisihinino, dahasahayodzo<br />

yuhua yahui, tay nicuvui<br />

yahui.<br />

Esclauo que se vendio en juego. daha<br />

saha yuhua tacu.<br />

Esclauo auido en guerra. tay nicuvuinduq.<br />

tay nicuvuidzaha, tay<br />

nicoo yucucavua, daha saha yucu<br />

cavua.<br />

Esclauo, nacido en casa . dzayadzana.<br />

Esclauo hazer a otro. yoquidzandaha<br />

saha ñahandi, f. cadza, yondadzandaha<br />

sahañahandi.<br />

Escoba. itandacu.<br />

Escobajo de vbas . yutnudaya yoho,<br />

tendedayayoho, sandu.<br />

Escobilla para alimpiar ropa. yoco<br />

ñuyoco.<br />

folio 101v column 2<br />

Escoda para labrar. caa sasindaa<br />

yuu, caa sasi yuu caa tusi yuu,<br />

caanduvuisi yonuu, caa nuunduvuisiyo.<br />

Escofina. caa daye, ñahi yutnu.<br />

Escoger lo mejor. yocasininondi sa<br />

huaha, yonducu ninondi sahuaha,<br />

yositoninondi sahuaha, fu. coto,<br />

yocahi ninondi sahuaha, yocananahindi<br />

sahuaha.<br />

Escogido. sanicasininota.<br />

Escolastico. yay yehetnaha sadzaquahata,<br />

tay yehendahui tnaha<br />

sadzaquahata, tay yyotnaha, tay<br />

caa tnaha sadzaquahata.<br />

Esconderse. yodzahindi, yodzahi<br />

nuundi, yosiyodzahindi, yosiyo<br />

yuhundi, yosaquehe yuhundi, futu.<br />

qque.<br />

Esconder algo. yotasidzahindi, yotasiyuhundi.<br />

Escondidamente lleuar algo. yonai<br />

ninindi, yonai yuhundi, yehedzoondi<br />

sanayndi, fu. quehe.<br />

Escondidamente tomar algo. yosai<br />

ninindi, fu. quai.<br />

Escondidamente dar algo, yosaha<br />

yuhu ñahandi, futuro. cuh. dzo<br />

yuhuni yosahandi, dzondoyoni<br />

yosahandita.<br />

Esconderse entre matas, o arboles<br />

para esipiar. yotetendi, ita yucu<br />

yutnu, yoquetendi daha huisi, yosacohonditondi<br />

naho ita yucu<br />

yosaquehendidzini yutnu, f. qcoh<br />

fu. qquehe.<br />

Esconderse de otro, yosiyodzahindi,<br />

fu. coo.<br />

Esconderse detras de otro, yehe dza<br />

hindi


folio 102r column 1<br />

dzahindi satata, yehetetendi, f. queh.<br />

Escondido estar algo, debaxo de la<br />

hoja caida. caa nini huisi, caa nini<br />

quayo, caa ninindoyo, caanini<br />

yuhu.<br />

Esconder algun peccado en la confession.<br />

yochihidzahindi yocaitasindi<br />

quachi, yosasininondi quachi,<br />

yosadzinino inindi quachi, futu.<br />

quadzi. l. cadzi, yotasi siyondi<br />

quachi.<br />

Escondrijo. yavui yuhu yodzahita.<br />

Escopir. yosatedzeendi, fu. cate, yotehui<br />

dzeendi, yodzaqcoyodzeendi,<br />

yodzaquaidzeendi.<br />

Escopir con presucion . yosate yacadzeendi.<br />

Escopir, hechando la saliua como<br />

xeringa. yosatecuiñedzeendi.<br />

escopirgargajo. yosatedzayudzeendi<br />

Escopir con ruido. yodzacuitandatnedzeendi,<br />

yosatedatnendi.<br />

Escopir a otro por menosprecio.<br />

yotehuindaadzeendita<br />

Escopitina. dutadzee, duta yuhu.<br />

Escoplo. taca.<br />

Escoplear. yocaanditacayutnu, yosatanditacayutnu,<br />

f. cata.<br />

Escoria de metal. dzehui.<br />

Escorpion. coo dedziyo dedziyo.<br />

Escote en el comer . sayotniño yahuidzee<br />

sacasi.<br />

Escotar asi. yotniño yahuidzeendi<br />

sacasi, yonatniño yahui sayehe sa<br />

nisasindi, yonachihi yahuindi sanisasindi.<br />

Escozer algo. yosatu vhui, yocuhui<br />

sindi, yocahu, yosasininisindi.<br />

Escriño . tesite canu, tesite yutnu,<br />

folio 102r column 2<br />

yecayutnu.<br />

Escriuano. tay taatutu,<br />

Escriuano publico, o principal. tay<br />

yonaitniño taa tutu tay dzitniño<br />

taa tutu, tay yocuvui nuu taa<br />

tutu.<br />

Escriuania, el lugar. sasitaa tutu.<br />

Escriuir . yotaandi tutu, yotaandi<br />

tacu.<br />

Escriuir matriculando. yotaatacu<br />

ñahandi, yotaa ñahanditutu.<br />

Escriuir firmando, yotaandi sananindi,<br />

yochidzondi dzequendi. l.<br />

nanindi, yotaandidzevuindi.<br />

Escriuir respondiendo a carta. yodzandico<br />

cavuandi dudzu, yondiconaindi<br />

dudzu, yonadzavuidzondi<br />

nuuta.<br />

Esicriuirse como en cofradia. yosaquehendahuindi<br />

yuq. cofradia,<br />

yosaquehetnunindi, f. qqueh, yosacodzondi<br />

tutu, yosacootnaha,<br />

fu. qcoo.<br />

Escriuir por minuta . yotaandidudzu<br />

nacaha.<br />

Escripto estar algo. yondaa, f. con.<br />

yondaatnuni, yodzo tutu, yodzo<br />

tnunitutu, f. codzo. yondaatutu.<br />

Escripto ser algo. yosacondaatutu,<br />

yosacuvua tutu, yosacodzo tutu,<br />

yosacondaatnuni, yosacuvua<br />

tnuni.<br />

Escriptor que compone. tay yodza<br />

cacundudzu, tay yodzaquevuindudzu,<br />

tay yodzatuvuindudzu,<br />

Esicriptura. tacu.<br />

Escriptura contra alguno. tacu<br />

yondaadudzu sita, tacu yondaatniño<br />

sita.<br />

Escri-


folio 102v column 1<br />

Escriptura de propria mano . mihi<br />

yu tacundahamayndi, mihi casi<br />

yu tacunitaa mayndi.<br />

Escriptura verdadera. tacundudzundaa,<br />

l. disa.<br />

Escriptura falsa. tacuyete, tacuñandisa.<br />

Escrupulo tener. yoyuhuininoinindi,<br />

yosidzonino inindi futu. cuidzo,<br />

yonachihi inindi, yonateye<br />

inindi.<br />

Escrupuloso . tay yonayuhui nino<br />

ini, tay nateye ini.<br />

Escuadron de batalla. ee siña yecu,<br />

eesichi, eeichi yecu.<br />

Escuadra o cartabon . yutnu siqui,<br />

yutnu sani siqui.<br />

Escuchar, yoninindi, fu. conini, yosinindi,<br />

f. qni.<br />

Escuchar de secreto. yonini yuhundi<br />

yosiniyuhundi, f. qni yñe yuhundi.<br />

Escuchas, espias de campo. tay yondaa<br />

yecu, tay yocuvui dotoyecu.<br />

Escuchas, espias de ciudades. tay sivui<br />

yuhutnañu, tay yosacoto yuhu,<br />

tay yosivui nano tnaha tnañu<br />

tai yosivui coho tnaha tnañu, tai<br />

yosaquaitnuni ini.<br />

Escudo. yusa.<br />

Escudarse. vi. abroquelarse,<br />

Escudero que haze escudos. tai yodziña<br />

yusa, tai yoquidzahuaha.<br />

Escudero que acompaña. tay indodzo<br />

nuu, tay codzo nuu.<br />

Escudilla. cohotutnu.<br />

Escudilla sin orejas. coho tinduu.<br />

Escudilla vidriada. cohondee, coho<br />

nisadzodzevui ñuhu.<br />

Escudilla que llaman molcaxetl. co<br />

folio 102v column 2<br />

cohondedzi, coho yehe saha<br />

escudriñar cosas arduas. yonuhuyondesi<br />

inindi, yonanducundi dudzu<br />

yonanducudziyondidudzu huisi<br />

yodzatnani inindi.<br />

Ercudriñar lo que ay. con curiosidad<br />

yodzacacanuundi. yonducucasindi,<br />

yodzacononini nuundi yodza<br />

cacandahandi, yotasi nuundi, yosacoho<br />

nuundi, f. qcoho, yosaco<br />

nuundi. f coo.<br />

Escuela. huahi sadzaquaha.<br />

Escuerço teyahuadzecui.<br />

Esculpir. yosatandindusa, yosataconondi<br />

dusa, f. cara. yotavua huahandindusa,yodzacanaconondidusa.<br />

Esculpida cosa en piedra o madera.<br />

yuu, l. yutnu dusa yuu, l. yutnu nisatandusa,<br />

dusa yuu, l. yutnu.<br />

Escura cosa. sanaa sañuu, sayavui.<br />

Escura vn poco . huahi ninaa iñe,<br />

huahi nicuinda iñe,<br />

Escura cosa dificil. huisi tadzi, huisi<br />

ini.<br />

Escurecerse algo. yocuvuinaa, yon<br />

duvui naa, yosaquehequandahui,<br />

yosaquehendoyo, f. qquehe.<br />

Escurecerse como quando cierran<br />

ventana. yonuquehe quandahui,<br />

yonduvui naa.<br />

Escurecerse el dia con nuues . yñe<br />

huico, iñe naa, ita huico. fu. cuita.<br />

yosaquehe quandahui, fu. qque,<br />

yonandutu huico.<br />

Escurecerse el sol, o la luna. yodzahui<br />

nuundicandii, 1. nuuyoo, yo<br />

naa nuundicandii, yñe naandican<br />

dii, l, yoo. f. cuiñe.<br />

Escu


folio 103r column 1<br />

Escurecer a otra cosa. yoquidzanaandi,<br />

yoquidza ñuundi, yoquidza<br />

cuiudandi, f. cadz, yochihidzahuindi,<br />

yochihi quandahuindi.<br />

Escurecimiento. sayosaquehe naa.<br />

Escurecer a otro con mayor luz. yodzandoyo<br />

ninindi, yodzadzahui<br />

ninindi.<br />

Escurecer vn poco como a la tarde<br />

yocuvui quehui, yoquaandeq, yondoyo<br />

nuuñaha, yoquaa nuu ñaha<br />

yoquaa yocuvuinaa.<br />

Escurrir el agua con las manos en lo<br />

mojado. yosanindi, f. qni. yonaquenindi.<br />

Escusarse. yoquahadaandi, yocahandaandi,<br />

yonducu yuhundi.<br />

Escusarse echando la culpa a otro.<br />

yosicotaa ñahandi, yodzatavuindita<br />

quachi yotaandi taquachi<br />

Escusada cosa no necessaria. sañasini<br />

ñuhu, sañasa cuvui.<br />

Escusado por priuilegio. tay nindai<br />

nini, tay nisi tatnino.<br />

Esecutar. yonadza cuitendi. yodzandaandi,<br />

yodzaqcuvuindi, yoquidzandisandi,<br />

yoquidza cuiteniñonondi,<br />

yodzasinocavuandi, yodza<br />

sinocoo sentencia.<br />

Esento. vide escusado.<br />

Esequias hazer, yonaquatundidatu<br />

deye yosicandi datundeye.<br />

Esforçarse para algo yoquidzandai<br />

inindi, yoquidzayeeinindi, yoquidzasaainindi,<br />

yoquidzaca nu inindi,<br />

f. cadz, yotniñoyee inindi, yonducundaindi,<br />

yonacaha inindi.<br />

Esforçar a otro. yoquidzandaiiniñahandi,<br />

yoquidzayee iniñahandi,<br />

folio 103 column 2<br />

yoquidzayeendi inita, yoquidza<br />

saa iniñahandi, yoquidzacanu<br />

iniñahandi.<br />

Esforçado vide animoso.<br />

Esigremir. yonucuiñe tatnundi, yodza<br />

quaha tnunindi tatnucaa yonaquahatnuni<br />

dzavua canitnaha<br />

yodzacaanduu tnahandi tatnucaa<br />

Esgremidor. tai yonucuiñe tnuni tatnu<br />

caa.<br />

Eslabon de Cadena. caa ñohotnaha<br />

yoho caa,<br />

Eslabon de pedernal. caadzacai ñuhu<br />

Esmeralda. yuu yuchi yodzocuii.<br />

Espacio de tiempo. sañohonaho, sacaa<br />

nino quevui, sacanu quevui.<br />

Espacio de lugar o distancia, nahosi<br />

noho naho, sacaa siña nino nahosisañohondihi<br />

sacaandecanahosi.<br />

Espacio o interualo en el canto. sa<br />

yoquevuinino, sayosacuitanino.<br />

Espaciosa cosa como delugar ancho.<br />

quahasica ñoho naho, sicacaatandanino,<br />

quahasica caa nuna.<br />

Espaciosa cosa tardia. sacuvuiquay,<br />

sacuvui naha, sacuvui quahanaha<br />

Esipacioso hombre. tay quidza quai<br />

tay quai, tai cundu tay dzusa, tai<br />

yoquaininotniño, tai yoquidzini<br />

notniño, tai yoquidzahuasitniño<br />

tai huasi.<br />

Espaciosamente hazer algo. yoquidzaquaindi,<br />

f. cadza.<br />

Espaciarse por via de recreacion.<br />

yodzacana inindi yodzasisi inindi,<br />

yodzanuna inindi.<br />

Espada tatnucaa, yaquacaa.<br />

Espada de dos filos. tatnucaanduvui<br />

siyonuu.<br />

Espa-


folio 103v column 1<br />

Espadar lino o algodon. yocanindi<br />

cachi, yodzucundi cachi.<br />

espadaña. cóyo.<br />

espadaña esquinada . coyo siquidziñe.<br />

espadaña con tallo, y bohordo, coyo<br />

dzi yahi, coyo ticooyetu, coyo tinama,<br />

coyo nicanadzitu, l. yetu.<br />

espalda. sata.<br />

espaldar de asiento. tayutehe.<br />

espantar, vi. atemorizar.<br />

espantar a otro, estando descuydado<br />

yodzayuhui naa ini nahandi, yodzayuhuiñuu<br />

naa ini ñahandi.<br />

espantarse . yoyuhuindi, yoyuhuininondi,<br />

yonehe nino inindi, yonaainindi.<br />

espantarse, admirandose. yosaitnuhundi,<br />

f. quai, yonaa inindi.<br />

espantarse como de trueno. yondoyocavuandi.<br />

espantar como de ver cosa muy honda.<br />

yotuvuinino yyosindi, yosito<br />

nuu yyondi, f. coto, yondaandodzo<br />

satandi.<br />

espantable cosa, que pone espanto.<br />

yyondadze iñe, chidzu dadzeiñe<br />

chidzu yyoyñe, dzoyyo yyo iñe,<br />

dzo yyondehuica cadzi dzini yu.<br />

espantadiza cosa . yyo, queteyyo,<br />

queteyo yuhui.<br />

espantajo, que ponen en las milpas.<br />

teyucu, tanduvua tecuvua, tanduvua<br />

nicuvui, huaha tecuvua.<br />

esparto. yetu, yetusata.<br />

espartero. que lo labra. tay yotnaa<br />

yetu ita.<br />

esparteñas, calçado de esto. disayetu,<br />

disa ñuu.<br />

folio 103v column 2<br />

esparzir. yosatadzeendi. yosata yavuandi,<br />

futu. cata, yondatadzeendi<br />

, yosaqdzeendi, yosaqneñe<br />

yosaqee .<br />

esparzirse el color . yosicanano nee<br />

caa, f. cuico, inditadzico, f. cuind.<br />

sicaita dzicosi, sicayosiconano<br />

sayosaha neecaa nee isi yosaha<br />

quai quai indita saha nee caa,<br />

nee isi, yosiconanodzico yocananditadzico.<br />

esparzir o derramir flores. yosatandi,<br />

f cata. yodzaqcoyondi, yoquicundiita,<br />

yoquicundodzondi ita<br />

esparzidas, ser asi flores . yosita ita,<br />

f cuta, yosacoyoo ita, f. qcoyo, yocoo<br />

coyo ita.<br />

esparzirse las ramas del arbol. yosicondaha<br />

yutnu, yositandaha yutnu,<br />

f, cuico, fu. cuta, yococondaha<br />

yutnu, yonduvuinaa daha<br />

yutnu.<br />

esparzirse la fama . yotacuninotnuhu<br />

neecaa, yosinondodzotnuhu,<br />

yosinonotnuhu, yosita ninotnuhu,<br />

yositandodzo tnuhu, fu. cuta,<br />

yosaandodzotnuhu, f. caa.<br />

especular o contemplar . yonanducuinindi,<br />

yonachihitnuni inindi,<br />

yosaa cani inindi, fu. caa, yosaha<br />

nee caa nee isi ynindi, f. qhu, yonuhuyondesi<br />

inindi, yosanainino<br />

inindi, f can.<br />

especies, o diferencias de cosas. sayonduvuidzee<br />

dzee dzee nuusi,<br />

saninanina nuusi.<br />

especies o diferencias muchas de cosas.<br />

cahisichi nuu, vt muchas diferencias<br />

de fructas, o peccados ay,<br />

cahi


folio 104r column 1<br />

cahi sichi nuu cuihi, cahi sichi<br />

nuu quachi, cahi sichi yehendahui<br />

nuu quachi.<br />

especia de comer. yaha castilla.<br />

espender, gastar. yoquidzaquachindi,<br />

fu. cadz. yodzasandi, yosahañahandi<br />

yahui, f. cuhua.<br />

espejo. yuu tata.<br />

espejo otro. teino, yuu caatnoo.<br />

espejo limpio. yuundoo, yuunina ña<br />

tuvui cuiñe yehe, ñatvui sanisañu<br />

nini, ñatuvui sayondaha.<br />

espejo sucio y manchado. yuutata<br />

nicuvui cuinda, nicuvui naa, nicoocodzo<br />

nuu yaca.<br />

espejuelos, vi. antojos.<br />

espeluzarse los cabellos. v, erizarse.<br />

espeluzarse el aue. yonandequete, yonana<br />

ñute, yondavua. 1. yonandavua<br />

tnumite, yodzocavua<br />

tnumite.<br />

esperança tener. yondatu huahandi<br />

sistohondios, futu. cond. yosatu<br />

huahandi, yosatuninondi, yosatu<br />

sahandi, fu. quatu yocuvui cutu<br />

inindi sindios.<br />

esperar algun bien. yondatu tuhuandi,<br />

yondatundi sahuaha.<br />

esperar con cuidado. yondatutuhuandi<br />

esperar generalmente. yondatundi,<br />

f. cond. yosatundi, f. quatu.<br />

esperar animosamente al enemigo.<br />

yosatu yee inindi, f. quatu yondatuyee<br />

inindi.<br />

esperar en Dios. yosatusahandi, fu.<br />

quatu, yondatundi nana stohondios,<br />

yotasicanu inindi, yotasindaa<br />

inindi, yotasiee inindi.<br />

esperezarse. yonacaa. yonacuiyon-<br />

folio 104r column 2<br />

di, yodzayehuandi.<br />

esperimentar. yositotnu nindi, f. coto,<br />

yosatnahaninondi, f. qtnaha,<br />

yosatnahandi sahuaha sadzico.<br />

l. sacanasavhui.<br />

esperimentar, haziendo todo lo que<br />

se puede hazer para ver si se podia<br />

alcançar. dehenuu dehendusi<br />

niquidzandi nidzatnaniinindi,<br />

ninducu inindi, ninducutnani inindi,<br />

nindehenituhu niquidzandi, nicacundita<br />

nicacucavua niquidzandi,<br />

sacaa sayyoniquidzandi, dzocaa<br />

dzo yyoniquidzandi.<br />

espesa cosa de potaje . vhua, sanicuhua.<br />

espesarse asi. yocavui vhuandayu,<br />

yocuhuandayu, yocucundayu.<br />

espessar algo. yoquidzavhuandi, futu.<br />

cadz.<br />

espesar rexa, o otra cosa, juntandola.<br />

yotnaha yutnu, yotnahayotnee<br />

yutnu, ysinaa yutnu ita tavuicaa<br />

isi yutnu.<br />

espessar algo como de seto. yodza<br />

tnahandi, yodziñandi, yoquidzanaandi,<br />

f. cadz. yodziñacutundi, yodzatnaha<br />

cutundi, yonañucutundi<br />

yutnu, yochihi naandi, yotnaacutundi,<br />

yocootasicutundi.<br />

espessarse asi. yotnahacutu yodziña<br />

cutu, yonañucutu yosaquaatnahacutu<br />

yutnu, yotavuitnahacutu<br />

espessa o tupida tela o manta. dzoo<br />

caacutu, ñee ñee, caa nuudzoo,<br />

yyonitusidzoo, dzoo caa ñee nuu<br />

esphera, o espherica cosa. satinduu.<br />

espiar, vi. açechar.<br />

espia. vide. adalid.<br />

espia


folio 104v column 1<br />

Espia de guerra. tai yondaa nuu tnañu,<br />

tai yyo nuu yecu, tai yodzonuu<br />

tnañu, tai yyo nuu yecu tay<br />

noho nuu yecu, tai yondaa nuu<br />

ñahu, tai yondiyu yondadze nuu<br />

ñahu.<br />

Espiga de trigo. neñe nuni castilla.<br />

Espiga de trigo mocha, dzañee nuni<br />

castilla dzañee nicaicoo,<br />

Espigar el trigo o maiz. yocanadzini,<br />

yosinondehe dzinineñe, yocana<br />

yoco<br />

Esipina. iño, iñodzaa.<br />

Espinoso arbol. yutnu iño, ducuiño<br />

yutnuita temii, yutnu yeque.<br />

Espinosa cosa. sandaha iño, sanicanaiño.<br />

Espinas de visnagas. yño quaha, iño<br />

tetaha, teñodzini.<br />

Espina de pescado. iño teyaca.<br />

Espinar punçar. yotuvui iño ñahandi,<br />

yoquiñoñahandi, yodzacuidzo<br />

iño ñahandi.<br />

Espinazo, yeque noho tnaha sata. yeque<br />

sata.<br />

Espinilla de la pierna. dzichi, dzeque<br />

dzichi.<br />

Espirar hechar el huelgo. yotniño<br />

yocondi, yodzacai yocondi.<br />

Espirar por rezollar. yocai yoco yuhundi,<br />

yocana tachi yuhundi.<br />

Espiradero o respiradero. sayocana<br />

tachi, sacai tachi.<br />

Espirar. yosihindi. f. cuvui, yondehendi.<br />

yonaandi.<br />

Espiradero de troxe. sayndii sahayacacoo,<br />

dzoho yacacoo.<br />

Espiritu o soplo. sasitehuitachi, sasitehuindodzo<br />

tachi ñaha.<br />

folio 104v column 1<br />

Espiritu lo que da vida. ini.<br />

Espiritual cosa, sasi ñuhu.<br />

Esipiritualmente. tnuhu siñuhu.<br />

Espital vide enfermeria.<br />

Espital de pobres. huahi tayndahui,<br />

huahi taycai,<br />

Espoladas dar al cauallo. yochihindiiñocaa,<br />

yotuvuindite, yosaachihindicate,<br />

dziñete.<br />

Espolon de gallo. dziñete, yeque indaa<br />

sahate.<br />

Esponja de la mar . yuu ñuñu duta<br />

ñuhu.<br />

Esponja de piedra. yuu ñuñu saindii<br />

yavui, sandaye satequeque.<br />

esponjarcon esponja. yosihindaandi<br />

f. cuvui yosaundaandi, f quu, yosihindaandi<br />

nuu yuu ñuñu,<br />

esportilla. doho ñuu, doho tindusi.<br />

esposo. tay nitnahandaha, tay nicuvuitayu<br />

sihi ñahadzehe.<br />

esposa, idem.<br />

esposas prision. caa sacohondaha, caa<br />

saco nunidaha l. dzuqndaha.<br />

espuela. caa saquehe dzeve. f. saha.<br />

esprimir sacar çumo. yosanidi, f. qni<br />

yonaquenindi, yodzatoondi.<br />

esiprimida cosa asi . sanitoo sanicai<br />

nini.<br />

esprimir retorciendo paño. yonaqnindi,<br />

yocoyondi, yodzacuiyondi,<br />

esprimida cosa las orruras que quedan.<br />

tetu sanisanisa niqueni.<br />

espuerta. doho.<br />

espulgar, yonducundi tiyoho. l. tiyucu.<br />

yotneendite yodzaconondi tiyucu.<br />

espuma. teiño, itanduta. de agua cruda,<br />

tequeyenduta.<br />

espu-


folio 105r column 1<br />

Espuma de cacao. teiñodzehua, ita<br />

dzehua.<br />

Espumosa cosa. sacana teiño, sayeheteiño,<br />

sayyo teiño.<br />

Espumar, hazer espuma . yocuvuiteiño,<br />

yocanateiño, yosidzoteiño,<br />

f. cuidzo.<br />

Espumar, quitar la espuma. yosaindodzondeteiño,<br />

fu. qua, yocahindodzondi,<br />

yodzitandodzondi, yoqhundodzondi<br />

teiño.<br />

Espumarajos hechar. yocananduta<br />

dzee yuhu, yosidzondutadzee yuhundi,<br />

f. cuidz. yosiconduta yuhu.<br />

yonanandutadzee, yosatendutadzee<br />

yuhu, f. cate. yoquesindutadzee,<br />

yuhundi.<br />

Esquero, bolsa. ytne quachi,<br />

Esquilmada tierra, ñuhu nicuvui<br />

ñumi, ñuhu ninduvui ñama, ñuhuninasino<br />

ñuhu ñasacuvui huahaca,<br />

ñuhu tesii, ñuhu tesaha ñuhunicuvuitiyaa.<br />

Esquilmo de ganado. sayondaicatate<br />

sayoquicodzote, sayotuvuite.<br />

Esquilon. caa campanadzuchi.<br />

Esquilonada campana. caa campana<br />

yñe yoo, caa campana iñe cani.<br />

Esquina. siqui.<br />

Esquinada cosa. sayyosiqui, sayñe<br />

siqui.<br />

Esquinancia, enfermedad. quahi ñuhudzuq,<br />

quahi yondiyudzuq, quahi<br />

ñuhu nisacoho dzuq, quahi nisacoho<br />

yacadzuq. l. nisino yaca.<br />

Esquinancia tener , yocanadzuquedi,<br />

yondiyudzuquedi, nisacoho quahi<br />

ñuhudzuquedi , ñoho yacadzuquendi,<br />

nisinoyacadzuquendi.<br />

folio 105r column 2<br />

Esquiua, o arisca persona, tay quaa<br />

ini, taynina ini, tay ñatneeini, tay<br />

tucuini, tay ñoho tucuini.<br />

Esiquiuarse. yocuvui quaa inindi, yocuvuininainindi,<br />

yotnee inindi,<br />

yocuvui tucuinindi, ñoho tucuinindi,<br />

yotniño ninainindi, ñayosicoinindi<br />

sita, ñayocaandi sita.<br />

Esquadra de cantero. yutnusiqui.<br />

Esquadron de guerra . eesichi yecu,<br />

eeichi yecu.<br />

Ese, essa, eso . sadzevuita, ycatay,<br />

dzevui sa sadzevui yca sa yca.<br />

Ese mismo. sadzevninduicatay, sadzevuindutay.<br />

Esencia del hombre. sacaatnuni ñayevui<br />

Essencia de cosa. sacaatnuni.<br />

Este es. sahayocuvui.<br />

Esta es mi suerte. dzavuandatundi,<br />

dzavuacaa sindi, dzavuacaayundatusindi,<br />

dzahua ñuhusindi, dzavua<br />

ñuhu indaandi.<br />

Estable cosa. sayyocutu, sayyodehe<br />

tnahaquevui, f. coo, sañayotevui<br />

sañayotnani, sayyo sañu, sayyodziya,<br />

sayyo naha sayyo yata.<br />

Establecer. yocachitnunindi, yotasitnunindi.<br />

Esta bien. nacuvuidzavua, nacoodzavua,<br />

huahadzavua, huatudzavua.<br />

Establo. vi. caualleriza,<br />

Estaca para cauallos. yutnu sacondaandico,<br />

sacondaanunite.<br />

Estaca para plantar. yutnutata.<br />

Estacas tales plantar. yodzandaindi<br />

yutnu, yonacanindi yonacusindi.<br />

O Esta-


folio 105v column 1<br />

Estacada de plantas. yutnu nina cusita,<br />

ytu quandai, yutnu cuihi.<br />

Estacada de cimiento . duyu nisani<br />

saha huahi, duyu nisanuta huahi.<br />

Estaca de pared. yutnunduyu.<br />

Estacada lugar donde corren cauallos.<br />

sacaandaa dzaconota cauallo,<br />

sacaandaa cono saa dzuhua,<br />

Estadal medida de estatura de hombre,<br />

cuhua nee siñendaa, siñendichi.<br />

Estado la altura de cada vno. cuhuandoyo<br />

cuiñendaa, cuhua qcuiñendaa,<br />

cuhua siñendaa.<br />

Estado o grado en que esta vno. sasi<br />

coota, sayyota, siñata.<br />

Estado grande. sasicoo candadzico,<br />

sisicoo huahadzico.<br />

Estado mediano. sasicoo mañuni, sa<br />

sicoomañu mañuni, sasi coodzavuadzavuani,<br />

sasicoo dzavuani.<br />

Estado de cada cosa. dzavuayyo dzavuatnaha<br />

yyo.<br />

Estambre de lana. yuhuatinduu, yuhua<br />

cuiñe, yuhua niñe, delgado.<br />

Estampas o figuras. naanisadzita<br />

tnoo, nisadzitadusacaa, naayondaa<br />

tutundusa.<br />

Estampida dar el ganado. yositadzee<br />

ydzundeque.<br />

Estampida o entrallido dar el fuego<br />

yocande ñuhu, yositadzee ñuhu,<br />

f. cuta, yondavua ñuhu.<br />

Estancar parandose. yocoo cuiñendi<br />

chindi, yosatundi.<br />

Estancarse el agua. yoquehuinduta,<br />

yoquidziyu duta, yondoconduta,<br />

yoquindadzenduta, yoquiquainduta.<br />

Estança de veladores en la guerra.<br />

folio 105v column 2<br />

sasacoota nuu ñuhu sasacoonditota<br />

yecu, sasacondito yeheyecu<br />

Estança donde esta alguno. chiyota,<br />

sayyota, sañuta, sanohota.<br />

Estancia de ganado. sayyo ticachi.<br />

Estancia aldea. daha ñuu ñayuq.<br />

Estandarte, huayu, huayudzoo.<br />

estangurria. quahi dzadza.<br />

estangurria tener. yodzachii cacandi,<br />

yodzachii vhuindi, yodzachii<br />

quaindi, dzonoodzonoo, yodza<br />

chiindi.<br />

estaño para dorar. dzoodziñuhu, dutadziñuhu<br />

dzehui ñuhu cuisi.<br />

estanque de agua. yende duta, sahanduta,<br />

sacaanduta, daucaanduta, da -<br />

u ñohonduta.<br />

estar como quiera. yyondi, f. coo.<br />

estar sentado idem.<br />

estar en silla, ñohondi tayu, f. coho.<br />

estar sentado en escaño . yodzondi<br />

tayu, f. codzo. yondihindi tayu.<br />

estar ssentados muchos . ysisiyota,<br />

f. cuisi coo,<br />

estar en pie. yñendi. f. cuiñe.<br />

estar muchos en pie. ysisiñeta, f. cuisi<br />

cuiñe.<br />

estar de codos sobre la mesa. indodzo<br />

sitendahandi nuu mesa, f. cuindodzo,yosanindodzondisitendahandi,<br />

ñuu mesa, f. cani.<br />

estar de pechos sobre la mesa. caandodzo<br />

dayendi, f. cavua.<br />

estar prostado. itadayendi, f. cuita.<br />

estar cerca. yyo yatnindi, yatnini yyondi,<br />

ñasica yyondi, ñasicañoho<br />

naho yyondi,<br />

estar dentro de casa yehendi, futuro,<br />

queh,<br />

estar


folio 106r column 1<br />

Estar dentro de algun pozo. ñohondi,<br />

f. coho, ñohondacu ñohondito<br />

estar de prestado. yyo nuundi, dzo<br />

yyo nuucandi.<br />

estar todo lleno y ocupado que no<br />

cabe otra cosa. huadza yosinanino,<br />

huadza yonunanino, ña caa<br />

sinanino, huadzacaa sina.<br />

estar por orden algunas cosas, vna<br />

sobre otra. yehe toto huii, futu.<br />

quehe.<br />

estar manchado. yocatu, yondaa,<br />

yondichi, yondaha.<br />

estar bueno. yyodatnundi, yyondaindi,<br />

yyosaandi, yyohuahandi,<br />

dzohuahacayyondi.<br />

estar muchas cosas juntas. yyotnaha,<br />

yehetnaha caatnaha, fu. coo,<br />

fu, quehe, fu. cavua.<br />

estar encima de algo, si es en pie.<br />

yñendodzondi, indodzondi, futuro.<br />

cuiñe, y si es sentado . yodzondi,<br />

futu. codzo, si hechado.<br />

caandodzo, fu. cavua.<br />

estar debaxo de alguna cosa . nino<br />

yyondi chisi yyondi, sahasi yyondi,<br />

chisi yyondi, yeheinisi yyondi<br />

yehendi chisisi.<br />

estar en alto para caer, yosanditandi.<br />

fu. qndita, nuundita dendita sa<br />

cuvuindi.<br />

estar entre algo. tnañu si ñoho, naho<br />

si yyondi.<br />

estar muerto de hambre . yosihidzocondi,<br />

fu. cuvui yocuitadzocondi,<br />

yococondi, huasi cocondi.<br />

estar boquiseco. yoyechi yoyaandi<br />

yocayayuhundi, yoyechindodzo<br />

nee yuhundi.<br />

folio 106r column 2<br />

Estar Dios lexos del peccador. sica<br />

yodzicastohonDios sitay sadza<br />

tevui, sicayoquehuiñahahastohon-<br />

Dios sitay yodzatevui, yocuvui<br />

sicastohonDios saha quachi, yosacoho<br />

naho stohonDios, sita saha<br />

quachi.<br />

estar metido en algun lugar hondo.<br />

caaninoyavui yende, fut. cavua,<br />

caa nino cono.<br />

estarse secando la ropa colgada. indita<br />

caa yechidzoo ynditayechi,<br />

y si esta tendida. caa yechi, futuro,<br />

cavu.<br />

estar de cuesta con otro. caandaa,<br />

caaninindita dzuma dzeque yyondisihita.<br />

estar ocioso o valdio . dzoydo hoonicandi,<br />

dzoyyocahacandi.<br />

estar firme. yñecutundi, yñedzadzindi,<br />

futu. cuiñe, ñayosanditandi,<br />

ñayosichi ñayonehe.<br />

estar claro y manifiesto algun negocio.<br />

yotuvuidaa, yotuvuindisi,<br />

ñayuhu ñasiyo nicuvuindudzu.<br />

estar algo correoso como cuero .<br />

yocuita, yocuvui ñami.<br />

estar mohino. yosandehui inindi, f.<br />

qdeh. yosacuiñe inindi, f. quiñe.<br />

estar claro y resplandesciente . yotnoondaa,<br />

yotnoondodzo yotnoonino.<br />

estar clara la casa. yocuisinini yoyahi<br />

nini, yotnoo nini, yñeyaa huahi,<br />

yñecuisi huahi, f, cuiñe.<br />

estar amarrado. yondaanuni, yonuni,<br />

yondaandico, yondaatneendi.<br />

estar atado de pies y manos, como rebuelto<br />

en cordeles. yosiyoninondi<br />

O 2 yo


folio 106v column 1<br />

yosiyondaandi, f. cuiyo, yodzucu<br />

ninondi yoho.<br />

Estar sobre las puntillas de los pies.<br />

yñetedzadzandi, yñe nuu sahandi.<br />

Estar algunos mirando con grande<br />

atencion. yndaya daata, ytatendaata,<br />

ytacandaata, itatavuindaata.<br />

Estar recostado arrimado. yondaa<br />

tuvuindi, f. con.<br />

estar las milpas llenas de yerua. caandusi<br />

itu, nindusi itu, ninduvui yehe<br />

itu, yondaacuhu, ninanacuhu.<br />

estar echando de si calor el agua.<br />

yocanaquesiduta, yosinodzaanduta,<br />

yosinoyoconduta.<br />

estar en la carcel. yehendi huahicaa,<br />

f. queh. yyondi huahi caa, f. coo.<br />

estar sin sentido . yoquinaainindi,<br />

yoquidzahui inindi yoquicuvui<br />

tucu inindi.<br />

estar los peccados contra mi amenazandome.<br />

quachi yodzahui ñahasindi,<br />

yodzacuicoñaha quachi,<br />

yodzacoto yyoñaquachi, yodza<br />

neheñahasindi.<br />

estar siempre en peccados. yondihindi,<br />

yonañundi quachi, f. cond. yondidzo<br />

yotavuindi quachi, f. cadi.<br />

fu. catav.<br />

estar en el campo. yyondi yucu, f. coo,<br />

yehendi yucu, f. quehe.<br />

estar al rededor sentados. yyocuta,<br />

ysi siyota, yosicocuta, yotnaha,<br />

nañuyyo, nacañu yyota, nitnaha<br />

ninañu ysisiyota.<br />

estar sentado, arrimado. yondaatuvuindi,<br />

indaatuvuindi, en pie.<br />

estar sobre auiso. yyotuhuandi, yon<br />

folio 106v column 2<br />

yondatu tuhuandi.<br />

estar entre otros. ininotnahandi, f.<br />

cuinino, yñe tnahandi sihita, fu.<br />

cuiñe.<br />

estar algo rebuelto. yodzacanino.<br />

estar apartado o lexos, sica ñoho naho,<br />

vi. supra.<br />

estatua de bulto yuu. l. yutnu naa,<br />

yuu, sanduvuinaa.<br />

estatura vi. estado de hombre,<br />

este, esta, esto. tay, yaha, saha.<br />

estenderme a la larga. yocaandaandi.<br />

f. cavua, yocoo cavuandaandi.<br />

estenderse el olor. vi. esparzirse.<br />

estenderse la enfermedad . yosino<br />

nuuquahi, yosinonini, yosaninidzico<br />

quahi, yochihi huidzo quahi,<br />

caa ninindudzuquahi.<br />

estender todo el cuerpo. yosaanditacaa<br />

quai, f. caa, yosaanditaquai,<br />

yosandita yaaquaindi, fu. qu. y<br />

mandando dizen . tanditacaa quai<br />

dzitando, dzondita caaquay.<br />

estender la mano o braço . yodzaqnditadahandi,yodzaqcaandahandi.<br />

estender alguna cosa. yodzacaandi,<br />

yodzaqndacandi.<br />

estendido estar. sanisacaa, sanisacaca<br />

estender las ramas el arbol. yosicondaha<br />

yutnu, yositandaha yutnu,<br />

futu. cuta, yosacandaha yutnu<br />

fu. qcaca.<br />

estenderse el sembrado , multiplicarse<br />

la semilla. yositata, f. cuta,<br />

yositacama tata, yositandaa, yococondaa,<br />

yonohondaa.<br />

estenderse por la tierra, como hojas<br />

de calabaça. yosinondodzo yoco<br />

con-


folio 107r column 1<br />

yococondodzo, yocuvuicahi yonohondaa<br />

yondidzindaa.<br />

Estenderse el azeite en la mancha.<br />

yosinonoo, yosinonini, yosanini,<br />

f. qnini, yosandoho. futu, qnd,<br />

yosinondoho;<br />

Estenderse la culebra. yosacaate, f.<br />

qcaa, yocaate.<br />

Estender el cuello alçando la cabeça<br />

la culebra. yosaandita, f. caa,<br />

yodzacaandita dzuqte.<br />

Estera yuvui.<br />

Estera labrada. yuvui tacu.<br />

Estercolar el campo. yosaqndimihi<br />

f. caq, yoquidza quahandi ñuhu,<br />

yodzaquetendiñuhu mihi, yosasindi<br />

mihi, f. cusi, yochihi sahandi<br />

mihi, yosatandi saha. f. cata, yodza<br />

caindi saha, yosaqndi saha,<br />

fu. caq.<br />

Estercolar al pie del chile. yotaandi<br />

saha yucu yaha, yotniñondi saha<br />

yucu yaha.<br />

Esteril hombre o muger. tay. l. ñaha<br />

numa.<br />

Esteriles marido y muger. tay nicuvuindehe<br />

numa.<br />

Esteril hazerse. yonduvui numa, yonduvui<br />

quaa.<br />

Esteril arbol sin fructo. yutnu tnema,<br />

yutnu naha.<br />

Esteriormente. satuvuindaandisi<br />

satuvuindaa canda, satuvuindisi,<br />

satuvuindodzotnuhudza cotoñaha,<br />

tnuhu saqndodzonica, tnuhu<br />

dzo saqndodzonica, tnuhudzo<br />

caandodzonica.<br />

Estero de mar, dahanduta, sanitucu<br />

nduta ñuhu sanisacutandutañuhu<br />

folio 107r column 2<br />

Esteuado de piernas taiyosicatnehe<br />

site, tay dzichi quaye, tay site<br />

cadzo, tay site yaqua.<br />

Estiercol. yehui.<br />

Estiercol vasura. mihi.<br />

Estilo de ablar. dzavuayu yocahata<br />

dzavuayu, dudzu yocahata.<br />

Estilo o costumbre de la tierra. dzavvayuyyo,<br />

dzavuacaa.<br />

Estimar por tasar. yocachi yahuindi,<br />

yotnai yahuindi, yosandayahuindi.<br />

f. canda.<br />

Estimado o apreciado desta manera.<br />

sanisa cuiñe yahui, sanisanita<br />

yahui. sanicachitayahui.<br />

Estima de estado. satoho sayya, sacanu<br />

tnuhu yya tnuhu toniñe.<br />

Estimable cosa en precio. sayondaa<br />

yáhui, samani, sayondaa, sacatasi<br />

sasica yondaa, sayehe yahui, sañoho<br />

yahui.<br />

Estimable cosa, sacuihi, satesi samani,<br />

sayocuvui mani.<br />

Estimarse en mucho. yocuvuidzuquedi<br />

yocuvuicanundi, yocuvui<br />

nino dzuquedi, yocuvui cuihindi,<br />

yoquidza cuihi maindi, yoquidzadzaha<br />

maindi, f. cadz, yonaquai<br />

cuihi mayndi, yonaquai manindi<br />

maindi, yocuvuidzahandi,<br />

yonaquaidzahandimaindi.<br />

Eftimarse en poco. yonoo cuvuindi,<br />

yonduvuidahandi, yonduvui<br />

ninondi, yonduvui dihindi,<br />

yonduvui dzuchidzañandi, yocuvui<br />

ñadzahandi, yonduvui<br />

dzuchi.<br />

Estimar vna cosa en mucho. yosini<br />

cuihindi, yosinidzahandi fu, qni.<br />

O 3 yonai


folio 107v column 1<br />

yonaicuihindi, yonaitesindi.<br />

Estimar en poco o nada. ñayocaha<br />

tnunindi, ñayocoo cotondi, ñayo<br />

cuvuidzaha inindi, ñayocuvui<br />

cuihi inindi.<br />

Estimado ser de otro. yosaquehendudzu,<br />

yosaquehedzico yyondi,<br />

yyoindaa ñuhundudzu, fu.<br />

cuindaa.<br />

Estimar mas vna cosa que otra. yodzoca<br />

yoquidza manindi hooca<br />

yoquidzamanindi, futuro, cadz,<br />

huihica yosini manindi cuihicayosini<br />

manindi, hoocayosinimanindi,<br />

yotasisiyoca yosini manindi,<br />

f. qni.<br />

Estimulo de la carne. sayondenooñena<br />

ini, sacuvui ñenaini, sayocatne<br />

ini.<br />

Estio. huico ñumi, huicondii.<br />

Estirar. yodzitandi.<br />

Estirar mucho yodzitanihindi, yodzitasaandi.<br />

Estirar la balsa en el agua, yotehuindi<br />

sito, yodzacacandisito, nuunduta.<br />

Estirpe de linaje. duhu, sandu, tnuhu,<br />

duhu sandu tnuhu yaa.<br />

Estitica cosa. saatu. sacaya, sayoquidzatatna.<br />

Esto. saha .<br />

Estiual cosa. sahuico ñumi. sayotnaha<br />

huico ñumi.<br />

Esto no mas preguntando. saee tnuhu<br />

yca.<br />

Estocadas dar. yotuvui ñahandi tatnucaa,<br />

yotuvui nuu ñahandi.<br />

Estola . idez . l. sayonucoho nano<br />

dzuq.<br />

folio 107v column 2<br />

Estola ponerse el sacerdote cruzada<br />

yotniño nano dicandi<br />

Estola ponerse como el obispo tendida.<br />

yotniñodacustola dzuqndi<br />

yodzanoondudzocuitendistola. yodzanoo<br />

cuitandaandi stola dzuquendi<br />

Estola ponerse el diacono. yotniño<br />

nano dziñendi.<br />

Estola estar puesta. ñoho nano dicandi.<br />

l. dziñendi,<br />

Estomago. nuu ini.<br />

Estopa. cachi, tetaca, techihi,<br />

Estoque. tatnucaa nuucuiñe, nuundico<br />

Estornija de carro. duyucuvuicutu,<br />

yutnu cata.<br />

Estornudar. yocadzandi.<br />

Estoruar. yodzatuhundi yodzaque huindi,<br />

yodzaquehuininondi.<br />

Estoruar al que habla. yosandandi dudzuta,<br />

yodzaquevui ninondi dudzuta<br />

yosanuninondindudzuta, f. canu<br />

yodzacai ninondi dudzuta.<br />

Estoruar o detener al que camina.<br />

yocoo caniñahandi, yodzaquai<br />

ñahandi.<br />

Estado. tayu toho, tayu yya siña, yyasiñatoniñe,<br />

siñanuu, siña mañu<br />

siñadzavua siña yya cuvuinuu.<br />

Estrado poner. yosaqnditayu, f. caq<br />

Estragar. yodzatevuindi yodzatevui<br />

cahandi, yodzatevui ñahadi.<br />

Estrago de muertos. ñayatni tay nisihi,<br />

ñayatni deye.<br />

Estraño o estrangero . tay ñuu<br />

tucu, tay ñuu sica, tay sica nuu<br />

tay dzaha.<br />

Estraña cosa. sahuasi ñuu sica, ñuu<br />

tucu.<br />

Estrañarse. yocuvui nina inindi sita<br />

yocu


folio 108r column 1<br />

yocuvui quaa inindi, yocuvuisicainindi,<br />

yocuvui tucu inindisita<br />

Estrañara otro. yoquidzaquaa ñahandi<br />

sita, yoquidzanina ñahandi,<br />

f. cadz, yoquidzatucu iniñahandi.<br />

yosaniquaa ñahandi, f. cani,<br />

yocai cani quaa ñahandi.<br />

estranarse en tierra agena. idem. l.<br />

ñayocaa huahandi.<br />

estrecha cosa tuu, tnañu, cuite, ñacahi,<br />

tnehe yyo tnaha.<br />

estrecha cosa como agujero. yavui<br />

indii tuu, yavui cuine.<br />

estrechar algo . yondadza tuundi,<br />

yondadzadzu chindi, yonacadzi<br />

ninondi, yonadza tnahandi, yoquidza<br />

tuundi, f. cadz.<br />

estrecha mar. sayonduvui cuiñe<br />

duta ñuhu, duta canu, saninoondaanduta<br />

canu, saninduvui tuu.<br />

estrecha cama. cuiñe cuite, ñacono<br />

ñaquaha mini.<br />

estrella. tiñoo dzini<br />

estrellado cielo. andevui ysindaa<br />

tiñoo.<br />

estrellera yerua. yucu tehui,<br />

estrellados huebos. devuiyochiyo<br />

tniñonee.<br />

estremada cosa. yyo canda, yyodzico,<br />

yyodzacu, yyohuii, yyo sai<br />

nuhu,<br />

estremecerse el cuerpo. yonehe yondayu,<br />

yototocasi, yondoyo casi,<br />

por frio,<br />

estremecerse por algun miedo. yondoyo<br />

cavuandi, yonadzitandudzundi.<br />

estremecer hazer a otro yodzanehe,<br />

yodzandayundi, yodzayusi ña-<br />

folio 108r column 2<br />

ñahandi, yodzacandandi,<br />

estremidad. dzinisi, sahasi.<br />

estrenar vasija. yodzunindi.<br />

estrenar vestidura. yosaandesindi,<br />

yodzocondi dzoo, yondisindi<br />

sa saa.<br />

estrenar casa . yodzacaiñuhundi<br />

huahi,<br />

estribo de silla. caa inditadziñe idzu<br />

caayonañundaata dziñe, caa sa<br />

nañundaata, caayonañundodzotadziñe,<br />

caayonañuninota.<br />

estribo de edificio. dai huahi, namandai<br />

huahi, namayehe tuvui<br />

huahi, yehenai huahi, yehetnee<br />

huahi.<br />

estribar en algo. yosañundodzo, yosañundaandi,<br />

fu. quañu, yosacuiñendodzo,<br />

f. qcuiñe.<br />

estribar haziendo fuerça con las manos.<br />

yondaa cuitandi, yosaacuitandi,<br />

fu. caa, yosicotneendi, yosicodzitandi,<br />

yosico cahindi, f, cuico<br />

yondico tneendi.<br />

estropeçar. yosaaquehe sahandi, f.<br />

caa, yosaquehe sahandi, f qquehe,<br />

yosacoo tuvuindi, f. qcotuvui<br />

yocaandaa.<br />

estropajo tetaca, dzamandaa, techihi<br />

tetaa.<br />

estruendo hazer en el agua nadando.<br />

yodzacamandiduta, yodza<br />

cono noosahandinduta.<br />

estruendo o ruido hazer andando.<br />

yosicacatne yosicanihindi, yosicadatnendi.<br />

f. caca.<br />

estruendo hazer lo que se quiebra.<br />

yocasa. yocanda yocuuuindanda<br />

yocuvindasa.<br />

O 4 estru-


folio 108v column 1<br />

Estrujar fructa yosanindi, futu, qni.<br />

yoquitundi, yodzacainditandi,<br />

yodzacai tnimandi.<br />

Estuche de curujano, o barbero.<br />

sa ñoho caa, sa isi nino caa tay tatna<br />

quahitnani, huahi yuchi.<br />

Estudiante. tay yodzaquaha.<br />

Estudiar. yodzaquahandi, yodzaquaandi.<br />

Estudiar, preuenir lo que se ha de<br />

hazer o dezir. yositotnunindi, futu.<br />

coto, yodzaquahandihindi,<br />

yodzaquahatnunindi, yondaa<br />

nuundi.<br />

Estudiar, tomar de coro . yodzacai<br />

casi inindi, yotniñocasi inindi.<br />

Estudio, diligencia poner en algo.<br />

yosacoondaa mihi yosacoondaa<br />

tneninditniño, futu. qcoo. yosacoondaa<br />

ñeendi.<br />

Estufa. huahi ini, huahi huidzi, huahi<br />

iñeyoco.<br />

Esica enfermedad. quahi yaa, quahi<br />

quaa.<br />

Eterna cosa. sahuaqndehe, huaquaa.<br />

E. A N T E X.<br />

Exalacion, vapor. yoco, yocana<br />

ñuhu. l. duta.<br />

Exceder. yotasisiyondi, yochihi<br />

yahandi, yocanacuisindi yocananditandi,<br />

yocana cuiñendi, yosacodzo<br />

ninondi. f. qcodzo.<br />

Excellente. Vi. Illustre.<br />

Exe de carro. ini yutnu cata, ini yutnu<br />

caa nini cata yutnucaa nini<br />

cata.<br />

Exear al perro. yotasindi teina, yo<br />

folio 108v column 2<br />

yodzaconondite.<br />

Exemplo tomar de otro. yositodzavuandi,<br />

futu. coto, yosaitaniñondi,<br />

yosaidzavuandi sita, f. quai.<br />

Exemplo dar a otro. yosahanditaniño,<br />

fut. cuhua, yonahandi sita<br />

taniño.<br />

Exemplo, dechado. taniño, taniñondusa.<br />

Exemplificar. yocootasinditaniño,<br />

yocootasindi tnuni taniño, yocachinditaniño,<br />

yodzadzevuindi<br />

taniño.<br />

Exercicio de obra . sayoquidzataniño.<br />

Exercicio tener asi . yoquidzandi,<br />

fu. cadza.<br />

Exercitarse en negocios. ñoho saha<br />

nihindi tniño, yoquidza ñeendi,<br />

yoquidzanihindi tniño.<br />

Exercitado en negocios . tay dehe<br />

canu sita tay niquidzañee tniño,<br />

tay dehecuvui sita, tay dehesini<br />

tnuni.<br />

Exercitar a otro. yonahatnunindi<br />

sita, yoquaha tnunindi sita.<br />

Exercitarme en armas . yosacuiñe<br />

tnunindi yondaa nuu tnunindi,<br />

yosaanuu tnunindi tniño, yodza<br />

quahatnunindi, yonaquahandi,<br />

yonaquahatnunindi.<br />

Exercicio tal. sayondaa nuu tnuni,<br />

dzavuacuvui yecu.<br />

Exercito. saninatacacanu taycadza<br />

tnañu , saitavuitnaha saha<br />

cadzatayecu.<br />

Experto. vi. esperimentado.<br />

Exteriormente. vi. esterior.<br />

Exortar. vi. auisar.


folio 109r column 1<br />

Expeler, vi. desterrar.<br />

Explorador. tay qqninacaandidza<br />

ñuu.<br />

Expeditamente hablar. yocahacasindi,<br />

yocahadandandi ñayehe ña<br />

yuhua yocahandi, ñayosaquehendudzu,<br />

l. saquendudzu, futuro,<br />

qquehe.<br />

Expuesto ser . sanisacoho saha sinandi.<br />

Exponer, vi. autoridad dar. & licencia<br />

& facultad.<br />

Extasis. sacoo ñuu ini.<br />

Extasi, tener, o estar en extasi. yocoo<br />

ñuu inindi, yosaha inindi, fu.<br />

qhu . yosaandita inindi, fu. caa,<br />

F. A N T E A.<br />

Fabrica, hazer por artificio. yosai<br />

inindi, f. quai, yoquaha inindi,<br />

yonducutnani inindi, yodza<br />

cacu inindi, yonducu inindi, yodzatnani<br />

inindi.<br />

Facultad. sacuvui sindi, sacuvui huaha<br />

sindi,<br />

Facultad tener. sanindayududzu cuvui<br />

cadzandi.<br />

Facil cosa. ña cana, ña neni, ña tadzi,<br />

ña ta te, ña taa, ñandavua.<br />

Faisan, tiñoo dasa.<br />

Faja. huatu.<br />

Falsar . yonadzamandi , yosicocaqndi<br />

, yodzandico cuisindi, yodzandicocavuandi,<br />

yodzacuico<br />

siyondi.<br />

Falso testimonio dezir. yonducuyetendi,<br />

yotaandi quachi yodzatavuindi<br />

quachi.<br />

folio 109r columm 2<br />

Falso esicriptor . tay dzocahacataa<br />

tutu, taa yetetutu, tay ñadaa taa<br />

tutu, tay dzoyosaicaini yotaa<br />

tutu.<br />

Falso hombre que engaña. tay yodzandahui<br />

ñaha tay yoquidzasisi<br />

ñaha, tay yosinisisi ñaha, tay yosicocaqni<br />

ñaha.<br />

Falsa medida. cuhua ñandaa, cuhua<br />

ñacuite.<br />

Falso testimonio dudzu yete. quachi<br />

naa.<br />

Falta por culpa. quachi, sayotevui,<br />

sayotevuinino.<br />

Falta cosa que no esta entera. ña nee.<br />

ñandaa, ña needzavua, ñandehe.<br />

Falta por mengua. ñatuvui, ñatuvuica,<br />

naquaha ñacahi.<br />

Faltar de missa yocaindimissa. yodzacaindi<br />

missa.<br />

Faltar de misa, passando adelante.<br />

yosaanduundi misa, f. caa, yosaqsiyondi<br />

misa, yosaqndisindi misa<br />

f. caq yotasisiyondi.<br />

Faltar el que auia de venir. yoo, yocai,<br />

yocai nuu yondoyondi.<br />

Faltar no estar en casa. yoondiyyo,<br />

f. coo, yoondi, yondoyo ñuhundi.<br />

Faltar de lo contado. yondoyo nini,<br />

yosanini, fu. qnini.<br />

Faltarme algo de lo que auia menester.<br />

ñaquaha cuvuisindi, ñayosaacuvui<br />

sindi.<br />

Faltar las fuerças . yosacuiñe huasindi,<br />

f. qcuine, yocuvui huasindi,<br />

yocuita dzocondi. yosica huasindi,<br />

futuro. caca, yñe huasindi, yyo<br />

huasindi.<br />

Fama de nueuas. satacunino tnuhu.<br />

sa-


folio 109v column 1<br />

sacutanino tnuhu.<br />

Fama, honrra. sasitacunino yyo sa<br />

yosaquehendudzu, sayositanino<br />

yyo, sayosaquehedzicoya saquehe<br />

yyondudzu.<br />

Famoso en honrra. tay tacuninoyyo<br />

tay yehedzico yehendudzu.<br />

Famosamente desta manera. tnuhu<br />

yehedzico, yehendudzu.<br />

Fama mala. tnuhu ñahuaha, sandai<br />

dzico sa nuu naha, sa nuucuvui,<br />

sayoo yocachi huaha sita, sa sitacunino<br />

tnuhu ña huaha.<br />

Fama mala tener. yondaidzicondi,<br />

yonunaha isi nahata sa ña huaha<br />

yoo yacachi huaha.<br />

Familia, gente de mi casa. eedahindi,<br />

eehuahindi, eetnuhundi, eeyaandi.<br />

eeduhu sandundi.<br />

Familiar cosa. tay caaini, tay tnee<br />

ini, tay cuicoini.<br />

Familiarmente tractar. yodzatnahadzeendi,<br />

yotnaidzeendi sihita,<br />

yoquidza ñanitnahandi, yoquidza<br />

tnaha quachindi.<br />

Familiarmente como quiera. tnuhu<br />

caa ini ñaha tnuhu tnee ini ñaha,<br />

tnuhu sicoini ñaha.<br />

Fanfarron, vi. valadron.<br />

Fantasma. ñuhundevui, ñuhumaa,<br />

dzandahui ñaha.<br />

Fantasia tener. yosica huatandi, yosicandandundi<br />

, futu, caca, yonanduvua<br />

ninondi.<br />

Faraute. tay cahadz aha. v. interprete.<br />

Farsa, vi. comedía.<br />

Fatiga, o congoja. sasi yuhuininoini<br />

sanehe sacatne ini sasi cuiñe ini,<br />

sa nee ini, sandehenino ini.<br />

folio 109v column 2<br />

Fatiga tener asi. yondehe nino inindi,<br />

yonehe ini yocatne inindi, yonee<br />

yoyucu ini, yosacuiñe inindi<br />

yondehui nino inindi.<br />

Fatiga del cuerpo. sasi cuvuitatu, sasihi<br />

tatu, sandehuitatu.<br />

Fatigado estar el enfermo, con algun<br />

dolor. yondoyo yondusindi,<br />

vi. desasosegado.<br />

Fatigado estar con negocios . vide<br />

afligido.<br />

Fausto. sasicayya. sasicatoho, saisiindicoñaha,<br />

sadzo yuhu nuu<br />

Fauorecer a otro con gritos. yocanandisita,<br />

yocuvui huaandi sita, yocana<br />

huaandi sita, yocanasiindisita.<br />

Fauorecer a otro con voto. yocahui<br />

tnahandita, yonacani inindi sita.<br />

yochi hitnuni inindi sita, yonaquai<br />

inindi sita.<br />

Fauorecer a otro, socorriendole en<br />

algun peligro. yotavuindita, yocuvuindi<br />

sihita, yocuvui sihindita,<br />

yñe sihindita, yochihindayndita.<br />

fauorecer como quiera. yochihinday<br />

ñahandi.<br />

fauorecido ser pueblo. yosaquehendai<br />

yuvui tayu yonuquehenday<br />

yuvui tayu, yocuvuinday.<br />

fauorecido ser qualquiera. yosaquehendayndi,<br />

fu. qquehe, yonuquehendayndi.<br />

faxa. huatu, sa namandodzo.<br />

faxa de muger. huatu, yohodziyo.<br />

faxarse la muger. yosamandodzondi<br />

f. cama, yodzucuninondi.<br />

faxada estar. yonamandodzondi,<br />

yonunindi.<br />

faxar


folio 110r column 1<br />

Faxar al niño. yodzacamandodzondi,<br />

yotniñodzucundi, yodzatuvuininondi.<br />

F. A N T E E.<br />

Fea cosa. sa ña huii, saña caa huii,<br />

sandii sacuiya, sa caandii, sacaa<br />

cuiya, sa caa ñahuaha sasito<br />

yyo, sasitondadze.<br />

Feo hombre. tay dzocaandiica, tay<br />

dzocaa ninica, tay dzocaatnooca,<br />

tay dzocaa cuiyaca, tay ñana<br />

tavuicaa tay ñacaa yuhu nuu, tai<br />

yondaa nani, tay yondaa naha.<br />

fecunda muger. vi. supra.<br />

fementido, sin ley . tay sa saandidzondudzu,<br />

tay ñandisandudzu,<br />

taysasanududzu, tay dzo sacachi<br />

hoonica.<br />

fee sasinindisa.<br />

fee firme. sasinindi sandaa. l. cuite.<br />

fenecer, acabarse algo, yondehe, yotuhu,<br />

yosandehe, f. qn.<br />

fenecerse alguna obra. yosinocavua.<br />

fenecerla, acabarla. vi. acabar.<br />

fenecer, acabar el que muere. yosihindi,<br />

fu, cuvui, yonaandi, yosino<br />

coo siitniñondi, yondehendi, yosanaa,<br />

tu. qnaa, yosatuhundi, y por<br />

metaphora. yosande heichi, yosandehe<br />

yaya, yosicandi, yonucoho<br />

tnuni, yonucoho cuhua dzuq<br />

yucu quandaa tachi dudzundi,<br />

cono mini, quandai tachi, yosaha<br />

huidzo yosaha sahu.<br />

feno. cuhu.<br />

feria, mercado . yahui, quevui yahui,<br />

quevui yocuvui yahui, que-<br />

folio 110r column 2<br />

quevui ñoho yahui, duvui quevui<br />

yahui.<br />

feria, el lugar. yahui sayocuvuiyahui,<br />

sa caa yahui, sa nacaca yahui<br />

sa yoquidzata yahui.<br />

feria de cinco a cinco dias . yahui<br />

noho.<br />

feria de a siete a siete dias . yahui<br />

huita.<br />

feria, acabarse, yrse la gente. yonduta<br />

yahui.<br />

feria, yr a ven por recreacio. yosandayandi,<br />

fut. qda. yosadzacanandi<br />

yahui, yosacacandodzondi yahui,<br />

fu. caca.<br />

feriar vna cosa por otra . yonadzamandi.<br />

feroz hombre. taydzaa, tay tnañu,<br />

tay yyo yy. tay sito yyo . tay sito<br />

dzaa.<br />

feroz ser. yonduvuidzaandi, yyodzaandi,<br />

yocuvuidzaandi yosito yyondi,<br />

yositodzaandi, f. coto.<br />

festejar fiesta. yodzasaaninondi huicoquevui.<br />

fertil tierra. ñuhu quaha, ñuhu cuvui<br />

huiyu ñuhucoco, ñuhucaacaha,<br />

ñute caa saa, ñuhuquidzi ñuhu<br />

tnoo<br />

F. A N T E I.<br />

Fiador poner. yochihindi yoho,<br />

yotniñondi yoho.<br />

Fiar a alguna persona. yosiñendaa<br />

ñahandi. f. cuine, yocuvui sihindita,<br />

yonduvuindi naata, yocahi<br />

yodzitandi yuhundahata, yocuvuindidzututa.<br />

fiador


folio 110v column 1<br />

Fiador. taysiñendaañaha taycahidzitayuhundahata<br />

taycuvuidzututa.<br />

Fiar el precio de lo que se vende. yocoo<br />

tasindi yahui, yocoo chihindi<br />

yahui, yocoo catandi yahui.<br />

Fiar dineros prestandolos. yosatandi<br />

yahui, yocoo catandiyahui, yocoo<br />

catayecandi yahui, yosatayecandi<br />

yahui, f. cata.<br />

Fiados estar tomines . ynditayecadziñuhu,<br />

indita yeca yahui, futuro<br />

cuindi,<br />

Fiarse de otro. yocuvui cutuinindi<br />

yocuvui canuinindi sita.<br />

Fiel hombre. tay yoquidza cuitetniño,<br />

tay cuite ini, tayndaa ini, tay<br />

ñayosaconuu, tay ñayotniñonuu<br />

tay ñadzadzuchi ini, tay ñayosai,<br />

tay ñacaa cañandahata tay ñacaa<br />

cuina.<br />

Fiebre calentura. dzinuhu, quahidzaa,<br />

quahi cani, quahi natuvui,<br />

quahi quesi.<br />

Fiel de balança. saininoinicaacuhua<br />

caa cuiñe inino mañu caa cuhua,<br />

sayocuvuindaa caa cuhua.<br />

Fiel que cree en la fee. tai yosinindisa<br />

Fiel almotacen tai yosini yahui, tay<br />

yondaa yahui, tatnu yahui.<br />

Fiera bestia. quetedzaa,<br />

Fiesta deguardar. quevuitasiyy, quevui<br />

tasidzoho, quevui huacuvui<br />

cuvui tniño, quevui sayy, quevui<br />

yy tniño.<br />

Fiesta solene. quevuicanu, huico<br />

canu.<br />

Figura de traças. taniño tacu, tacu<br />

taniño.<br />

Figura triangular, taniño inisiqui,<br />

folio 110v column 2<br />

taniño yñe dzidzi.<br />

Figura quatriangulada. taniño qmi<br />

siqui, taniño caanduq.<br />

Figura espherica . ticuta, taniño<br />

caa ticuta, taniño caa tinduu.<br />

Figurar. yotaandi taniño, yodzanahandi<br />

taniño, yotasinahandi taniño,<br />

yosaqndi taniño, f. caq.<br />

Figuratiuamente hablar. yocahandi<br />

tnuhu taniño, yodzadzevuindi<br />

tnuhu taniño, yotasidzavuandi<br />

tnuhu taniño, yodza qtnahandi<br />

taniño.<br />

Figura o parabola. dudzu taniño.<br />

Figura de hombre tomar el demonio.<br />

yosaisi nuu ñayevui, ninduvuisi<br />

nuu dzadzavua nuu ñayevui.<br />

Filo de cuchillo. nuu yuchicaa, sandico<br />

nuu yuchica.<br />

Filos tener el cuchillo. dzaa yuchicaa.<br />

Filosomia de rostro. nuu.<br />

Fin de cada cosa. sasandehe, sasinocavua.<br />

Final cosa. sayondehe, sayosinocavua<br />

sasandehe sayodzondehe,<br />

sasinocavua.<br />

Finalmente dzonduvui dzondehe.<br />

Fin o intencion en lo que se haze.<br />

sayocuvui inindi, sayo tadzi inindi.<br />

Fina cosa como grana . sanee huaha.<br />

sanee nina, sanee huisa.<br />

saneendoo, sanee queye, saneecuii.<br />

Fino algodon. cachindoo, cachi yaa,<br />

cachi queye, cachi cuisi.<br />

Finar-


folio 111r column 1<br />

Finarse de risa. yosacusacundi, yosacundi,<br />

yosinainindi, yosacundi<br />

nicundii nuutuvui sihi sihindi yosacundi<br />

dzohoodzohoo yosacundi<br />

nisacoo, nisandehui inindi nisacundi.<br />

Finado. deye.<br />

Finarse. vi. fenecer.<br />

Fingir. yocahatnuhundi, yocahayaandi,<br />

yocahadzaundi yocaha huisindi,<br />

dzoyocahacandi, yocahadzumandi,<br />

yocahadzequendi, yocahandidzondi,<br />

yocahaninindi, yosadzininodzaundi,yosadzindodzondidudzu,<br />

yodzo huidzonica<br />

caandodzonica, caandidzonica<br />

yocahandi.<br />

Fingir que duerme. yoquidzidzequendi,<br />

yonaquanidzequendi, yoquidzidzaundi,<br />

yoquidzi ñenandi,<br />

yoquidzi huisindi.<br />

Fingir que muerde como el perro.<br />

yosasidzaundi, futu. casi. yocahudzaundi.<br />

Fingir que esta muerto. yosihi ñenandi,<br />

yosihi huisi yosihidzaundi.<br />

Fingir que sabe qualquiera cosa. dehe<br />

yosinindi yocahadzaundi<br />

Fingir que es bueno, dzo yocahacandi<br />

sahuahandi, yonahatuvuidzequendi<br />

sahuahandi, dzoyodzaco<br />

coto ñahanicandi, dzoyosaqndodzonicandi,<br />

yocachindi sahuahandi<br />

Fingir que no conosce a vno . dzo<br />

yocachicandi ñasinindita, yocachidzaundi,<br />

ñasinindita, ña ñoho<br />

nuu ñahandi yocachidzaundi.<br />

Firme cosa, fixa. sandai sanihi sacutu<br />

folio 111r column 2<br />

tu, sandatnu,<br />

Firme estar en vna cosa. yocuvuindai<br />

inindi, yo cuvui cutundi, yocutuninindi,<br />

yocuvui nihi inindi.<br />

Firmar escriptura. yochidzondi, firma<br />

sananindi, yotaandi tutu sananindi,<br />

dzevuindi yotaadzequendi.<br />

Firmada escriptura. tutuyondaa sa<br />

nanindi tutu ni sacondaa dzevuindi,<br />

tutu nisacuvuadzequendi.<br />

Firmar fortificar. yoquidzandaindi<br />

yoquidzacutundi.<br />

Firma de esicriptura. tnuni sananindi,<br />

dzevuindi, quevuindi dzequendi.<br />

Fiscal del Rey . tay ñoho tniño yya<br />

Rey. taysino nuutniñoyya, tai yodzatnumi<br />

tniño yya. tayñoho sahatniño,<br />

tay ñoho siñatniño Rey<br />

Fiscal de la yglesia . tay ñoho tniño<br />

huahi ñuhu, con los de mas.<br />

Fisga. duvua quitiyaca, duvuadaha<br />

quite, duvua yodzocaa, yoco quitiyaca.<br />

Fisgar. yocaha sisindi, vide burlar.<br />

Fixar algo en el coraçon. vide afixar<br />

Fixa cosa, vide firme.<br />

F. A N T E L.<br />

Flaca cosa . yeque, cuiñe, daa,<br />

ñacoño, yequendaa, yequendasa.<br />

Flaco hombre, doliente. tai yy,<br />

tay quahi, tay quaya, tay ñacaa<br />

yee ini,<br />

Flaco estar asi. yocuvui yyndi, yocuvui<br />

quahindi, yocuvui quayandi.<br />

Flaco-


folio 111v column 1<br />

Flaco hombre de su natural . tay<br />

yeque, tai cuiñe, tayndaa, tay<br />

cuiya.<br />

Flaco estar asi . yocuvui yequendi,<br />

yocuvui yequendi yotavuindi,<br />

yoyechi nini neñe, yocuvui<br />

cuiya.<br />

Flaca cosa, no rezia. ñacutu, ña casi,<br />

ñadzii.<br />

Flaco, fragil. ña yeeta, ña saata, ña<br />

camata, ñadatnuta, ña sahata,<br />

ñandayta.<br />

Flaco que no se puede tener, tay<br />

dzonehe dzondayucasasicata, tay<br />

ñacaye nanduvua sasicata.<br />

Flaco en los huesos. tay nisinocuiñe<br />

yeque, tay dzoyeque, dzotuchica,<br />

taydzavuatnaha deye, tay ña<br />

ñee, ñacoño, tay nicuvui yanda<br />

nicuvui yechi, tay nitavui niyeque.<br />

Flacamente resistir alguna cosa.<br />

dzohuihininidzaquehu inidi, ña<br />

tnuhu nihi day nidzaquehu indi.<br />

Flauta. cutu.<br />

Flauta de los bailes de yndios. cutu<br />

ñaña, cutu yeque.<br />

Flauta tañer. yotevuindi.<br />

Flecha. duvua. duvua yoco. sin caxquillo,<br />

duvua yuchi cone.<br />

Flechar. yoquiñahandi duvua, yodzacuidzo<br />

ñahandi duvua.<br />

Flechero. tay quinduvua.<br />

Flema. sandehui, dehui, dutandehui<br />

duta cane.<br />

Flemas. duta cane, duta dehui.<br />

Fletar nao. yodzatanuundi tnundoo,<br />

yosai nuundi tnundoo, f, quai<br />

yotniño yahuindi.<br />

folio 111v column 2<br />

Flete que paga el pasajero. yahuitnundoo<br />

catasi.<br />

Flocadura o flueco texido, que ponen<br />

la manta huatu, huatu tutnu<br />

dzundu, huatunduchi, huatu indaadzoo,<br />

dudzi, huatundico, huatu<br />

ñoho tnumi<br />

Flocadura tener la manta. yndaa<br />

huatudzoo, caandaa huatu<br />

dzoo.<br />

Flocadura poner. yodzacaanduundi<br />

huatu, yosanindaandi.<br />

Flor generalmente. ita.<br />

Florecer. yosaaita, yondasi ita, indita<br />

saaita.<br />

Flor de calabaça . tivuaya, ita<br />

vuaya<br />

Flor de vino, la lapa . dzii nuu<br />

vino.<br />

Floresta. saisi yutnuita, saisi ita, sacaaita.<br />

Flores poner, enrosar algo . yotaandi<br />

ita.<br />

Florida cosa. sayehe ita, sayosaaita,<br />

sayodzoita.<br />

Flora de naos que nauegan . tnundoo<br />

huasitaca.<br />

Floxo en el cuerpo. tay ñanday, ñadatnu,<br />

tay nisanu dzusa, tay nisanu<br />

yuta, tay nisanudatni tay ni sanu<br />

ynu nisanudatne.<br />

Floxo en el animo . tay ñandai ini,<br />

tay ñayee ini, tay nasaha ini, tay<br />

ña nihi ini, tay huasi ini.<br />

Floxo por negligencia . tay dzusa,<br />

tay cundu, tay cudzi, tay yevua,<br />

tay taya.<br />

Floxo ser en el animo . yocuvui yadzi<br />

inindi, yo yucu inindi, yocuvui<br />

vui


folio 112r column 1<br />

vui huasi inindi, yocuvui cama<br />

inindi, quanee quayucu inindi.<br />

Floxo hombre para nada . tay huita,<br />

tay nicuita.<br />

Floxa cosa, no apretada . sa ñoho<br />

taya, sa ñoho canda sañoho sico,<br />

sa ñoho sino nuu, sa ña cutu, sa<br />

taya.<br />

Floxo, como seda floxa . yuhua<br />

huita.<br />

Flueco. dudzi.<br />

Flueco de borla. tnumicachi, tnumidzoo.<br />

Fluxo de sangre. sayocoyoneñe, sa<br />

yosateneñe.<br />

F. A N T E O.<br />

Fosa cosa, como tierra. ñuhu ti<br />

saha, ñuhu tiyaa, ñuhudzi yahi,<br />

ñuhundachi.<br />

Fofa cosa, como fructa, o madera.<br />

sayocuvui huita, sayocuvuitaha.<br />

Fogon . sayosisi ñuhu, ñuhu yende<br />

nuhu.<br />

Follar con fuelles. yotehuindi, yodzacainditachi<br />

ñee.<br />

Fontanal, lugar de fuentes. sayocananduta,<br />

sayoquivuinduta, sayosinonduta,<br />

sayocainduta,<br />

Forastero. vi. estrangero.<br />

Forçar. yocachi ñeendi, yosacoondaa<br />

nihi ñahandi, yotaa neni ñahandi,<br />

yotaa yecañahandi, yotaa<br />

yecandusa ñahandi, yotaa<br />

tuvui ñahandi, yotaa nenindusa<br />

folio 112r column 2<br />

ñahandi, yotevuindaa ñahandi,<br />

yotaa nuu ñahandi.<br />

Forçar a muger . yosaacuita queyeñahandi,<br />

futuro. caa, yodzita<br />

queye ñahandi, yosidzoqueye<br />

ñahandi, fut. cuidzo, yocahi queye<br />

ñahandi.<br />

Forcejar la muger para librarse. vi.<br />

defenderse.<br />

Forcejar para salir de algun peligro.<br />

yotnoñondi, yonducundaindi,<br />

yonducuinindi, yosaa cuita<br />

inindi, futuro, caa, yosacuhua<br />

tnee nihindi.<br />

Forçosa cosa . yu, ayuntandolo con<br />

lo que se dize. vg. cuvui yu, fut.<br />

qcuvui yu.<br />

Forçosamente, se ha de hazer.<br />

cuvui yu.<br />

Forma o manera. dzavua yyo, dzuhuayyo.<br />

Formar. yosai inindi, f. quai, yodza<br />

cacu yodzaquevuindi, yoquidzasaandi.<br />

Forma de materia . taniño dzavua<br />

tnahayyo.<br />

Forma de letra . dzavuatnahayyo,<br />

sayonaha sayonduvui letra.<br />

Formada cosa en dos maneras vvui<br />

nuu yyo, saquidzahuaha vvui<br />

nuu yonaha.<br />

Formadar. yonahatnunindi, dzavuatnaha<br />

yyo.<br />

Forma de çapatos. cuhuandisa.<br />

Fornido vi. robusto.<br />

Fornicar. yoducutnanindi.<br />

Fortaleza . sasicuvuindai, sasicuvuindatnu,<br />

sasicuvui yee, sasicuvui<br />

saha.<br />

For-


folio 112v column 1<br />

Fortaleza de edificios para defensa<br />

de ciudades . huahi yecu, huahi<br />

tnañu.<br />

Fortalecer. yoquidzandaindi, yoquidza<br />

cutundi, datnundi, f. ca.<br />

Fortaleçerse. yocuvuindaindi, yona<br />

caha inindi, yonduvuindaindi<br />

Fortaleçerse en el animo animarse<br />

consolandose, yodzandenoo inindi,<br />

yodzandesi inindi, yoquidza<br />

tnana inindi, yoquidzacanu inindi,<br />

yoquidzayee inindi, f. cadz, yotniño<br />

canu inindi.<br />

Fortuna buena. datu tahui.<br />

Fortuna buena tener. yosaha ñuhu<br />

ñaha, yocaitahuindi.<br />

Fortuna mala. vide desdichado.<br />

F. A N T E R.<br />

Fragosa cosa . yyoyu yyo toto,<br />

yyocana.<br />

Fragoso camino. vide camino.<br />

Fraile. dzutu sandidzo ñuhu. dzutu<br />

yy. dzutu yuq sancto Domingo,<br />

san francisco.<br />

Fraile lego, dzutudzoondayu, dzutu<br />

dzeque tinduu<br />

Franco liberal. taydzaitaini. tay dza<br />

saa ini, tay dzandasi ini, tay yocanaini,<br />

tay yodzasa cahi, tayñadzaha<br />

ini, tay ñacuiya, tay ñandii, tai<br />

ñaquacu, tai yosinindahui ñaha.<br />

Francamente . tnuhu dzacuta ini,<br />

tnuhudzasaa ini.<br />

Franco priuilegiado. vide esento.<br />

Frangollar. yoquidzadzayundi, yoquidzandayendi.<br />

Frangollado asi. sanidzayu, sanicu-<br />

folio 112v column 2<br />

sanicuvuidzayu.<br />

Franja. huatu.<br />

Fregar. yonaqnindi. yosaundi, futuro<br />

quu,<br />

Fregar entre las manos. yosauninondahandi,<br />

f, quu, yosihindahandi<br />

yosihi nini, yosihi ninondahandi<br />

futuro. quhu<br />

Fregar vna cosa con otra. yosaundaa<br />

tnahandi, yonaquundaa tnahandi.<br />

yosihindaa tnahandi.<br />

Fregar mucho. yosaunihindi yosau<br />

saundi.<br />

Fregarse. yosaundaandi, yonaquudaandi,<br />

yosihindaandi.<br />

Fregarse los dientes. yonacuhuandi<br />

nohondi.<br />

Fregarse el rostro con las manos.<br />

yosaundahandi nuu.<br />

Freir. yodzachiyondi dzaha, yodza<br />

quevuindi dzaha, yodzacaindidzaha,<br />

yochihindidzaha.<br />

Freirse asi. yochiyodzaha.<br />

Frente. tnaa.<br />

Frente ancha. tnaacono, tnaa sica.<br />

Frente pequeña . tnaa cuite, tnaa<br />

dzuchi.<br />

Frequentemente hazer algo. chito<br />

ñuhu, dzonuu dzonuuchito chito<br />

satucusatucu, chitoeechito nuhu<br />

Freno para cauallo. caa saqueheyu<br />

huidzu, caa sacoho yuhute.<br />

Fresco, sasaa, sañuhuni, dzosaa ñuhuni.<br />

Fresco pescado. tiyacandedzi, tiyaca<br />

yehe.<br />

Fresco por frio, huisi casi, huisi ñeñe<br />

Fresco hazer asi. huisihuisi iñe, yñe<br />

huisi, huisi.<br />

Fres-


folio 113r column 1<br />

Fresco ayre. tachi cuiñe, tachi yoho<br />

Fresco lugar de verdura. sa caa cuii,<br />

saninduvui cuii.<br />

Fria cosa. sa huisi.<br />

Fria despues de caliente. sahuisi sa<br />

nindico.<br />

Frio. huisi casi, huisi ñeñe coyo.<br />

Frio hazer. yyo huisi, iñe huisi, fut.<br />

cuiñe, yocoocasi yocuvui huisi.<br />

Frio mucho hazer. yyohuisi yocuvui<br />

yyohuisi huisi casi casi, ñeñe<br />

ñeñe.<br />

Frio tener. yocuvui huisindi, yocuvui<br />

casindi, yosihi casindi, futuro,<br />

cuvui.<br />

Frio tener antes de la calentura. yo<br />

toto casi. yosini huisindi, yondoyo<br />

casindi. yonandequendi, yondaandodzosatandi.<br />

Frio salir de alguna parte . yondai<br />

casi ñee, yondai casi nisinonini<br />

naha sindi casi.<br />

Frisar como paño . yodzananandi<br />

tnumidzoo, yodzananandi nuu<br />

dzoo.<br />

Frisado. sanidzanana tnumi nuu<br />

dzoo.<br />

Frisoles duchi.<br />

Frisoles quando empieçan a salir.<br />

sichi, yucusichi.<br />

Frisoles crecer. yococo. yonoho,<br />

yocuvui quaha.<br />

Frisoles hechar flores. yosaa yeye,<br />

yosaaita.<br />

Frisoles con vaina. dichi.<br />

Frisoles grandes. duchi ñuhu duchi<br />

nanu. ]<br />

Frisoles colorados. duchi tidzavui.<br />

Frisoles sembrar. yochidzondi duchi<br />

folio 113r column 2<br />

Frita cosa, vi. freir.<br />

Frontal. dzoo sacuita chiyo altar.<br />

Frontalera mayor. dzoo sacuita<br />

tnaa chiyo.<br />

Frontaleras. dzoo sacuita dziñechiyo,<br />

dzoo coocuitadziñe chiyo,<br />

dzoo yo sacuita dziñe chiyo, futu,<br />

qcuita. (hi.<br />

Frontera, o delantera de casa. tnaa huahi<br />

Frontaro, vi. defrente.<br />

Fructa generalmente. cuihi, sahuidzi<br />

cuihi.<br />

Fructa tardia. cuihi yotuvui quai,<br />

yocooquai, yocoo dzonduvui.<br />

Fructa temprana. cuihi yocoonaha<br />

yocoodzina.<br />

Fructa de sarten. dzita huidzi nichiyodzaha,<br />

sa huidzi ñuñu, sahuidzi<br />

nisivui ñuñu,<br />

Fructa de corteza. cuihi yocachiñee<br />

cuihi sadzacuii dzoo.<br />

Fructa montes, que no es de comer<br />

cuihidzonahaca cuihi yoo sasi,<br />

cuihi huacai nuu.<br />

Fructa vana, que no tiene nada. cuihidzo<br />

yyuca.<br />

Fructa verde, aun no de sazon. cuihi<br />

sadza ñumaca<br />

Fructa verde, aun no madura. cuihi<br />

ta cuchica.<br />

Fructa seca como higos pasados .<br />

cuihi saniyechi, cuihi tnami, cuihi<br />

niyechi tnami.<br />

Fructa dar el arbol. yocoo cuihi yutnu,<br />

yocoo cuita yocoo quehe, yocoo<br />

sa huidzi.<br />

Fructa mucha dar el arbol. yocoo<br />

yoquete sahuidzi yocatu, yocai<br />

sa huidzi sacuihi.<br />

P Fru-


folio 113v column 1<br />

Fructa madurar . yosichi, fu. cuchi,<br />

yoquaa.<br />

Fructas de todo genero. dehenuu<br />

cuihi cuihi dehe nuu dehendusi.<br />

Fructuoso arbol. yyo yocoo cuihi,<br />

yutnu yocoo.<br />

F. A N T E V.<br />

Fuego. ñuhu.<br />

Fuego arder. vide, arder.<br />

Fuego pegar . yotaa ñuhundi,<br />

yochihindi ñuhu, yochidzondi<br />

ñuhu, yo qnindi ñuhundi.<br />

Fuego pegarse. yosicotnaha ñuhu,<br />

yosicoñuhu, fu cuico, yondavuandaa<br />

ñuhu.<br />

Fuelles para soplar. ñee tehui tachi<br />

ñee tachi ñee sadzita tachi, ñee<br />

tehui ñuhu.<br />

Fuelles tirar. vi. follar.<br />

Fuente de agua. sayocananduta.<br />

Fuente pequeña, dzoco.<br />

Fuente de la palma de la mano. inin<br />

daha, yende inindaha.<br />

Fuente, plato grande, cohodzita canu,<br />

coho saha, coho cahi.<br />

Fuera de lugar. saquaha, yahi ychi,<br />

saquaha nuu cahi.<br />

Fuera en el campo. cuhu sacaa sico<br />

nuu ñuu, nitniño quaha siyo quaha<br />

siyo.<br />

Fuera de aposento. satanama huahi<br />

Fuera en poblado, cerca de casa.<br />

nuu cahi, saisi huahi.<br />

Fuerça hazer a otro, y violencia. yosacoondaa<br />

nihi ñahandi, fu. qcoo<br />

vi. forçar.<br />

Fuerça dehombre valiente. sandai<br />

folio 113v column 2<br />

sandatnu, dzehedzoco.<br />

Fuerças. sandai sandatnu.<br />

Fuerte ser . yyondatnundi, yyondaindi.<br />

(dzo.<br />

Fuerte ser. sandai sandatnu sandodzo<br />

Fuerte hombre. tay yee, dodzo, datnuyee<br />

ini, saha ini.<br />

Fuerte hombre, que no le duele el<br />

açote. tay ñee dzitni, ñee daye<br />

ñeendacui.<br />

Fuerte para soldados . huahi yecu,<br />

numayecu, yuhua yecu.<br />

Fuero, por el lugar de la Iusticia. sa<br />

sitasitnunita, sacoo tnuni tniño,<br />

sa sinocavua tniño, sa siyotnuni<br />

tniño.<br />

Funda de caliz. doho, tesitendaa,<br />

dziyundaa.<br />

Funda de alguna cosa . itne sacoho<br />

dzucu.<br />

Fundar, poner fundamento. yodzahandi<br />

chiyo yodzamandi chiyondi,<br />

yotniño sitendi, yotnaandi site,<br />

yodzacaindi site, yodzacaindi<br />

yuu saha,<br />

Fundar, principiar alguna cosa. yochihi<br />

sahandi, yotasi sahandi, yodzacai<br />

sahandi.<br />

Fundar el sermon sobre alguna autoridad<br />

. yo tasi sahandi sahasi,<br />

yuhusi.<br />

Fundador, como nuestro P. S. Domingo.<br />

yya nisai, nisaq ini yuq<br />

S. Domingo, yyanicoo cani yuq<br />

S. Domingo.<br />

Fundir metales. yodzandutandi, yotevuindi<br />

caa yodzanoondi caa.<br />

Furia, o furor. sadzaa ini, sasicuvuidzaa<br />

ini.<br />

Fu


folio 114r column 1<br />

Furias del infierno. sasindoho andaya<br />

sa sinanindahui andaya, sandoho<br />

sanani cuii.<br />

Furioso de enojado. tay dzaa ini, tay<br />

dzichi ini, tay yyo ini.<br />

Furioso de locura. vi. loco.<br />

Fusta, specie de naue. tnundoo, sicayecu.<br />

Futuro. sadzoicacuvui, sadzoicaqui<br />

tnaha sahuasi tnaha, sahuasindidzo,<br />

sahuasi tavui, sadzoica<br />

huasi.<br />

G. A N T E A.<br />

Gaçapo. idzo yeq.<br />

Gafo . tay yocuvui quahi cuitno,<br />

tay cuitno, tay ni cuitno<br />

daha.<br />

Gaita. cutu ñee.<br />

Gaita, tañer. yotevuindicutu.<br />

Gajo de vbas. ee tetu daya yoho, ee<br />

huatu, ee tende, eedzitni daya<br />

yoho.<br />

Gajo de naranja. ee sañohotnaha.<br />

Gajo que sale de algo. sanicaindaa,<br />

sayondicotnaha, sayotnahandaa.<br />

Gajes. yahui sitay yoquidzatnañu.<br />

Gala, o galania. sasituvui huatu, sasi<br />

tuvui huaha satuvui huico.<br />

Galan. tay tuvui huatu, tay tuvui<br />

huaha, tay tuvuindandu, tay tuvui<br />

huii.<br />

Galana cosa, bien hecha. sanidzaha<br />

huiita, sanidzaha huayuta, sanicuvui<br />

huii, sahuii sa huayu.<br />

Galardonar el seruicio . yonaquai<br />

inindi sita, yosinindahuiñahandita<br />

folio 114r column 2<br />

ta, yonatniño dzavundi sita, yonatniño<br />

siñandi sita.<br />

Galardonar la buena obra. yosinindahuiñahandi,<br />

fu. qni, yosahañahandi,<br />

futuro. cuhua, yotniño yahuindi.<br />

Galapago. teyoo.<br />

Galera. tnundoo sica yecu.<br />

Galgo. teinandudzu, teinatnee idzo<br />

teinayachi, teina saa.<br />

Gallina. teñoo.<br />

Gallina, paua. tiñoo ñehe tiñoo ina.<br />

Gallo. tiñoo, queteyee.<br />

Gallina de castilla. tiñoo yusi.<br />

Gallo de la tierra. tiñoo tnanu.<br />

Gallina ponedera. tiñoo yosaqndevui.<br />

Gallinaza, estiercol de gallina. yehui<br />

tiñoo.<br />

Gallinero. huahi tiñoo.<br />

Gallinero que las guarda. tay yonda<br />

catiñoo tay yondaa tiñoo, fu.<br />

cond. tay yondito tiñoo.<br />

Gallillo, o campanilla. datu,<br />

Gana, vi. antojarse.<br />

Ganado menor. ticachi, tecachi<br />

dziyu.<br />

Ganancia en el juego. dzuhua.<br />

Ganancia en el tracto . saquicodzo<br />

sandai cata, sa caindaa.<br />

Ganancioso ser en tracto. yoquicodzo<br />

sindi, yondai catasindi, yoquindodzosindi,<br />

yosaa codzo sindi,<br />

fu, caa. yocayasindi.<br />

Ganapan , jornalero . tay situtatu,<br />

tai tatu, tay sanducutniño, tay<br />

saitniño, tay canundaha saha.<br />

Ganar en juego. yosaidzuhuandi,<br />

fu. quai, yodzayusindi.<br />

P 2 Ga-


folio 114v column 1<br />

Ganar el vno va vez y el otro otra.<br />

yodzayusitnaha, yosaidzuhuatnahandi.<br />

Ganar conquistando. yosamindi ñuu<br />

futu. cami. yochihinduvua ñuhu,<br />

yodzacuidzondi yucu.<br />

Ganar sueldo. yonihi yahuindi, yosai<br />

yahuindi, f. quay.<br />

Ganar por la mano. dzinacayosahandi,<br />

yosahanuundi. f. qhu.<br />

Ganar indulgencia, datu yocaindi,<br />

dahuindatu yosaindi, f. quai, yonihinditahuindatu,<br />

yodzasayya.<br />

Papa.<br />

Gangoso. tay cahadzitni, tay caha<br />

ñama, tay cahachitu.<br />

Gangoso hablar. yocahadzitnindi,<br />

yocaha ñamandi, yocaha chitundi.<br />

Gancho de pastor. tatnudzini ticuiye.<br />

Ganso. dzata nano, tiñoonduta,<br />

Gañan que ara. tay situ itu.<br />

Ganzua. caa ñena, caacuina, caa huisi,<br />

caa dzuhu.<br />

Gañir el perro. yondayute.<br />

Gañir como el niño que se le va la<br />

madre, yondayundaa ñahasi, yosacundaañahasi,<br />

f. quacu.<br />

Garañon cauallo. ydzu ysacuiñe, futuro,<br />

qcuiñe, quetedzutu quete<br />

yocuvuitata, queteyodzahatata,<br />

quete yondacatata, queteyodzaquadzaya,<br />

queteyodzacacatata.<br />

Garañon hechar . yodzaqcuiñendi<br />

idzu.<br />

Garabato . dzeñe, dzeñe caa, caa<br />

tecuiye.<br />

Garça blanca. dzami.<br />

Garça parda. dzamicuinda<br />

folio 114v column 2<br />

Garços ojos. tenuu yaca, tenuu<br />

dziñu.<br />

Garço de ojos . tay nuu yaca, tay<br />

nuu dziñu.<br />

Garçota. tnumidzami, tnumi yodzo,<br />

yodzodzami.<br />

Garfio . caa nnu yaqua, caa nuu ticuiye<br />

dzeñe nuu yaqua, caa tecuiye.<br />

Garfio hechar o meter. yochihindi<br />

caa yaqua.<br />

Garfio tirar del. yodzitandi caa<br />

yaqua.<br />

Gargajear . yocanadzuqndi, yonaqnadzuqndi,yocadadzayudzuqndi.<br />

Gargajo. dzayu, dzee, sacanadzuq.<br />

Garganta. dzuq.<br />

Gargarismo. yucu naqni yuhu, yucunachi<br />

yuyucunachihi yuhu.<br />

Gargarismo hazer . yonachihi yuhundi,<br />

yonaquindi yucu yuhundi,<br />

yonachiyundi yucudzuqndi, yonatniñondiduta<br />

dzuqndi, yodza<br />

queteninondiduta dzuqndi, yodzacai<br />

nuundidutadzuqndi.<br />

Garguero. tiqyoo, sanatnanu nino<br />

teq yoo.<br />

Garrapata. tiyucu ydzu.<br />

Garrocha. duvua qni idzundeque,<br />

duvuayodzacai idzu.<br />

Garroba, o algarroba. dichindaya.<br />

Garrote. yutnu ticoo.<br />

Garuanço. duchi, duchi tinduu.<br />

Gastar la hazienda bien . yodzandehe<br />

ninondi, yodzaqui ñuhundi,<br />

yosaindaandi, futuro, quai, yoquidzaquachindi,<br />

futu. cadz. yosaininondi.<br />

Gastar


folio 115r column 1<br />

Gastar mal la hazienda . yodzandehe<br />

cahandi, yodzandehe dzanandi,<br />

yoquidzaquachi nahandi, yodzandehedzicondi.<br />

Gastar como quiera, yodzandehendi,<br />

yodzaqndehendi, yodzaqniñuhundi,<br />

yoquidzaquachindi, futu,<br />

cadz.<br />

Gastarse algo, como de cosas discretas,<br />

yondehe, yosandehe, futuro,<br />

quedeh.<br />

Gastarse cosa continua, yonee.<br />

Gastarse como la reja de arar, yoyucuyonee,<br />

Gastarse dinero, empleandose, yocuvui<br />

quachi, yosita, fu, cuita, yosiniñuhu,<br />

fu. qni.<br />

Gastar demasiado, yodzasadzanandi,<br />

yosahadzanandi, fu. cuhua, yodzandehenahandi<br />

Gastarse la pintura cayendose, yonduchi<br />

nuusi, yana ñañe nuusi, yondoyondita<br />

nuusi.<br />

Gato. ñaña, quetecau, misto.<br />

Gato montes. ñaña ydzo,<br />

Gato, otro monteso ñuu cuii,<br />

Gatear, yosaandi nama. fu, caandi,<br />

yosaandi yutnu.<br />

Gatear, andar agatas, yosicandayendi,<br />

l, dahandi,<br />

Gauilan, dziña,<br />

Gauilla, vide, manojo.<br />

G. A N T E E.<br />

Geminos hermanos. ñani tetnehe.<br />

Gemir. yotnanandi, yondayundi,<br />

ñoho siña dzuqndi, yotnana<br />

folio 115r column 2<br />

huisindi<br />

gemir al gemido de otro. yotnahandi<br />

sihita, yotnana tnahandi, yotnana<br />

sihindita, dasihindi yotnana,<br />

dandehendi yotnana yondayu<br />

genealogia o generacion. sasicacu<br />

dzini toto deye, saha toto huasi<br />

sayocacu sayoquevui<br />

generacion linage. yaa tnuhu, duhu<br />

sandu.<br />

generacion venidera. sadzoica cacu,<br />

sadzoicahuasi.<br />

general. nee caandu, nee caa nee isi<br />

neenducaa.<br />

generalmente todos hazen esto.<br />

nee caandu yoquidzatadzavua.<br />

generoso de buen linaje. toho, tohondaa,<br />

dzaya yya<br />

genero de qualquier cosa o especie.<br />

sanina nina nicacu, sinina nina<br />

tata, sanicacu nina nina saquaa<br />

quaanicacu, sadzeedzee<br />

nicacu.<br />

gente o gentio. tay ñuu, tayndahi,<br />

ñandahi.<br />

gente rrecogida de diuersas partes.<br />

tay nituhua ñuu, tay niquidza<br />

ñuu, tay huasi quevui ñuu.<br />

gente de mi casa y familia. tay sica<br />

nuundi, tay sica huahindi, tai yehetnahahuahindi,<br />

tai yoditohuahindi,<br />

tay sinoquachi huahindi,<br />

gentil cosa de gentiles. sanicaa ñuu<br />

sanaha, saniquidzata ñuu sanaha<br />

saniquidza tay ñanisinindisa dudzundios.<br />

gentil hombre, o hermosa muger.<br />

cay caa huii. caa huayu, caatoho<br />

caa huatu, caa yuhu nuu, nee<br />

P 3 nisino


folio 115v column 1<br />

nisino nee nisino huii caa, tay<br />

huii.<br />

Gesto. nuu.<br />

Gentilmente. tnuhu huii, tnuhundaa<br />

huii, tnuhundaa huayu tnuhudaatoho,<br />

tnuhu isindaa yuhu<br />

nuu.<br />

Gestos hazer. yoquidzandico yuhundi,<br />

yocoyo yuhundi yonadzihi yuhundi<br />

dzitnindi, yodzadaanduu<br />

yuhundi dehe nuu dehendusi, yoquidza<br />

nuundi dehe nuu yoquidza<br />

yuhundi.<br />

G A N T E I.<br />

Gigante. tay dzuq, tay cani, tay<br />

huanda, tay canda.<br />

Ginete. tay tuhua codzoidzu,<br />

tay tuhuadza conoidzu, tay sini<br />

dzacaca cauallo.<br />

Girifalte. dziña coco, sasa, disi<br />

yuchi.<br />

Giron de vestidura. dzooninucuini<br />

dzoo nindaa nuu dzoo nindaa nini,<br />

dzoo nisaa nuu, dzoo nisacoo<br />

tnaha.<br />

Giron poner. yochihindidzoo, yonacani<br />

ninindi dzoo yodzandaa<br />

nuundidzoo.<br />

G. A N T E L.<br />

Gloria de los Sanctos. sacuvuidzee<br />

ini sacuvui huatu ini, sacanda<br />

sadzee sadzico sani nucoo<br />

yucu sani nucoo tetu, sani<br />

nucoo nuni, dehe sa huaha andevui<br />

nuu nisandehe nisatuhu sa-<br />

folio 115v column 2<br />

sahuaha sadzico,<br />

Gloria vana. sacuvuitachi, sacuvui<br />

huata, sadzohuisica yocuvuidzico<br />

ini, sadzotnunica cuvuidzee<br />

ini.<br />

gloriarse de algun bien. yonacachi<br />

ñuhundi, yonacachi huicondi, yonacachicoondi,<br />

yonasaainid.<br />

gloriarse vanamente, vi. alabarse.<br />

glorificar, dar la gloria a otro. yoquidza<br />

canu ñahandi, fu. cadz. yochihindudzudzicoñahandi,yochidzo<br />

huidzo ñahandi, yochidzonino<br />

ñahandi, yoquidzuq ñahandi. futu.<br />

cadz.<br />

glossar alguna cosa declarandola.<br />

yocachindaandi, yocachicasindi,<br />

yocachi mihindi, yocachi tnuhu<br />

daandi.<br />

glossa de obra. sacachindaa sacachi<br />

casi sacachi cuite.<br />

gloton. vi. comedor.<br />

glotonear. yosasicahindi, yocuvuindasandi,<br />

yocuvui cavuiyo.<br />

G. A N T E O.<br />

Golfo de mar. duta ñasino saha<br />

duta cono.<br />

Golondrina, tedzico.<br />

Goloso. tay tende, tay too, tay datni<br />

ini, tay dzo nanica sasi.<br />

goloso que todo le sabe bien. tay yuhuaque,<br />

tay yuhu too, tay yuhu<br />

adzi tay yuhucuihi tayyuhuana.<br />

golosinear, andar comiendo a escondidas,<br />

yocuvui quayendi, yosasi<br />

yuhundi, yosasiquayendi.<br />

golpes dar en los pechos, como quando<br />

do


folio 116r column 1<br />

do dizen Sanctos. yotniño siquindi<br />

dica.<br />

Golpear con el puño cerrado. yochidzo<br />

siquindi, yosasasiquindi, yodzacatnendi,<br />

fu. casa.<br />

golpes dar con los pies haziendo ruido.<br />

yosasa sahandi, yodzacatnendi<br />

golpes dar como quiera. yodzaca tnendi.<br />

golpe asi, sayocatne, sayonehe.<br />

golpear dando en tabla . yodzacasandi,<br />

yodzacasandodzondi, yodzacandandi.<br />

golpe darse en la cabeça topando en<br />

algo. yosaaquehedzinindi, yosaa<br />

chihidzinindi, fut. caa, yosaquaa<br />

dzinindi, fu. qquaa.<br />

goma de arboles. dzusa dzee yutnu<br />

goma negra que maxcan las Indias<br />

que llaman chapopotle, tatayuchi,<br />

dzusa yehui.<br />

gomitar, vi. vomitar.<br />

gomito, lo que se hecha. sa nindusa<br />

dzusa.<br />

gorda cosa. sacanu.<br />

gordura. dzaha.<br />

gorgear las aues . yocahate, yocuvui<br />

huaa te, yondayu yosacute,<br />

fu. quacu.<br />

gorgear vno de muy contento. yosaa<br />

yondasindi, sanduvui huatu<br />

inindi.<br />

gorgojo. tiquedze.<br />

gorgoritas hazer la vasija quando sa<br />

can agua, yocandenino, yocandanino,<br />

yocanaquete, yocaiquete.<br />

gorrion. tidzihi<br />

gota. yuyu.<br />

gotas caer de texado, quando se<br />

folio 116r column 2<br />

llueue la casa. ynditacandeduta,<br />

f. cundita, ynditasihinduta, yocoo<br />

cavuanduta, yocoyonduta.<br />

gotas pequeñas caer quando quiere<br />

llouar. yoquindavuadzavui.<br />

gotas grandes caer quando llueue.<br />

yoquicasa dzavui, yosasadzavui,<br />

futu. casa.<br />

gota a gota destilar. yotoonduta, yocoyonduta,<br />

ee yuyu vvui yuyu.<br />

gota coral . quahi sihi yehe, quahi<br />

naa ini, quahidzahui ini.<br />

gota artetica . quahi tahui yeque,<br />

quahi ñuhu ñoho maa yeque quahi<br />

ñuhu, ñoho yuhu, l. yeheyuhu.<br />

gotoso de pies . tay ñoho quahi ñuhu<br />

saha, l. yondaa saha.<br />

gotera. sasihi huahi,<br />

gotear. yosihi huahi.<br />

gouernar como Rey. yocuvui nuundi,<br />

yotnee yondadziñahandi, yonduvui<br />

yondecañahandi, yodzaque -<br />

te yodzadzahui ñahandi, yocuvui<br />

dzinindi, yocuvui dzitundi, ñohondi<br />

ñuu, yondadzindi tayu.<br />

gouernar como gouernador. yotasindi<br />

tniño, yosinotasindi tniño.<br />

gouernador . tay yocuvui nuu, tay<br />

yotasi tniño, tay yondadzi tayu.<br />

gouernalle de nauio . yutnu saqhu<br />

huatu tnundoo.<br />

gozarse de algo. yonduvuihuatu<br />

inindi, yonasaa inindi, yonaquai<br />

inindi.<br />

gozar de cosas delicadas. yosai catandi,<br />

yosai quahandi, fu. quai, yodzandesi<br />

inindi yotuvuininondi<br />

quaha. (dos.<br />

gozar de Dios como ser bienauenturados<br />

P 4 yo-


folio 116v column 1<br />

yonacotondi nanandios . yocuvuinditandi<br />

sindios.<br />

Gozarse como quiera. yocuvuidzee<br />

inindi, yocuvui huatu inindi.<br />

Gozarse mucho por cobrar lo perdido.<br />

yonacoosindi, yonduvui<br />

huatuinindi.<br />

Goznes. caayonucoho tnaha, caa<br />

yehendicotnaha.<br />

Gozque, perrillo. ynaquachi.<br />

G. A N T E R.<br />

Gracia o hermosura . sacuvui<br />

huii satuvui huii, satuvui huayu,<br />

satuvui huaha, satuvuiqueye,<br />

satuvuindoo.<br />

Gracia tener asi. yyohuiindi, yyoninandi,<br />

yotuvui huiidi, yyohuayundi.<br />

Graciosamente. tnuhu huii, tnuhundoo<br />

tnuhu nina.<br />

Gracioso asi. tay huii, tay caa huii,<br />

tay caa huayu.<br />

Graciosamente hablar. yocahadzicondi,<br />

yocaha huiindi, ñayehe ña<br />

yuhua yocahandi, ñayosaquendudzundi.<br />

Gracias dar. yoncachindahuindi,<br />

yocachi huahandi yonacahandahuindi,<br />

yocahamanindi yocahadudzundi,<br />

yonatuvui huatusindi<br />

nuuta, yonatuvuindahuisindi<br />

nuuta.<br />

Gracia o merced. tahui. sacaitahui,<br />

sanihitahui.<br />

Grada. diyo.<br />

Grada agrada. eendiyo eendiyo.<br />

Graduar. yotnino ñahandi siñadichi<br />

folio 116v column 2<br />

Graduado tay nisacoho siñandichi<br />

tay nisaa siñadichi.<br />

Grado de parentesco. ee toto eedzini<br />

Graja. ticaca.<br />

Grama yerua . ita datnu, ita ñee,<br />

yta yuu.<br />

Grana. duq.<br />

Grana color afinada. ñoho.<br />

Grano de semilla. diq.<br />

Granada. didzi.<br />

Granado arbol. yutnudedzi.<br />

Granças de trigo. nuni idzaca mihi<br />

nuni yehe mihi nuni nicaicoo mihi<br />

nuni castilla.<br />

Grande cosa. sacanu sananu, saquaha<br />

Grande en edad. sanaha yyota, sanaha<br />

ñuu saqua quanu yatata.<br />

Grandes muchachos . tay quaha,<br />

tay saquaha.<br />

Grande en palabras . tay canindudzu,<br />

tay caha cani, tay caha ñee<br />

Grande en hecho . tay quidzacahi,<br />

tay quidza yyocahi, taychidzu<br />

cahi sani quidzata, yyocanu saniquedzata.<br />

Grande de coraçon . tay canuini,<br />

tay cutuini, tay saha ini, tay huay<br />

ini, tay yee ini.<br />

Grande de cuerpo. tay dzuq.<br />

Grande hazerse. yocuvuidzuqdi, yocuvui<br />

canundi.<br />

Grande pena tener. yosacuiñe inindi,<br />

yositaini, f. cuta.<br />

Granillo de vbas. inindaya deqdaya.<br />

Granizo mediano. ñeñe.<br />

Granizo menudo yusi.<br />

Granizo grande. yuu.<br />

Granizar. yocoo ñeñe, yuu, yusi yocoodzavui<br />

ñeñe.<br />

Gra-


folio 117r column 1<br />

Grano. deye.<br />

Grano de sal. ñee tecuvua.<br />

Grano de maiz. eedoco, eenuni.<br />

Grano de algun razimo. ee daya yoho,<br />

eedzeeni, eetinduu, daya yoho,<br />

ee ñuhunidaya.<br />

grano de oro. ñuhundocodziñuhuquaa.<br />

grassa por grossura. dzaha.<br />

granjero . tuhua saquidzandahui,<br />

tay sinitnuhuquidzandahui.<br />

granjear, yoquidzanda huindi, futu.<br />

cadz.<br />

grasiento, lleno de grassa. tay yondichidzaha,<br />

yondaha dzaha, nisaa<br />

nuudzaha, tay yocatudzaha.<br />

grassa tener el caldo . ñoho tnahadzaha,<br />

nicai tnahadzaha,<br />

gratificar. yonaquai inindi sita, yocaha<br />

manindi<br />

graue cosa pesada. huay.<br />

graue persona de autoridad. tay yehe<br />

ñuhu, tay yehedzico, yehendudzu.<br />

tay yyo.<br />

grasnar el anfar. yondayudzata<br />

nanu.<br />

greda. ñuhu nama, ñuhuquedze,<br />

grieta delos pies. sayosañu saha, sa<br />

tahui saha sacuvui tetahui saha,<br />

sayondata saha.<br />

grillo. ticodzo.<br />

grillos, prision. caa sacoho saha, caa<br />

ñoho saha.<br />

grillos tener. ñoho caa saha.<br />

grillos poner . yotniñondi caa<br />

saha.<br />

gritar . yocanasiindi, yocanasaandi.<br />

gritar con gemido yondayusaandi<br />

folio 117r column 2<br />

di, yondayuyehendi, yondayu<br />

huayndi.<br />

grosura. dzaha.<br />

grorura, la comida de sabado. site.<br />

gruesa cosa. coco.<br />

grulla. dzutu yuta.<br />

gruñir el puerco. yondayute. yondayudzitnite.<br />

gruñir el hombre. yocahasaandi,<br />

yocana yocasindi.<br />

G. A N T E V.<br />

Guacamaya tehuaco.<br />

guacamaya verde. tevuasa.<br />

guardasiones, vi. esposas.<br />

guay, interiection. dahui nicuvui,<br />

dahui nisino, vhui nicuvui.<br />

guayas, canto de dolor. yaasacu,<br />

yaadzinda, yaadayu yaacoyo.<br />

guayar, dezir guayas . yosai ñuhu,<br />

yosai quacandi, fut. quay yocachi<br />

ñuhu, yocachi quacandi.<br />

guarda, la persona que guarda.<br />

tay yondaa tay yondito, tay<br />

ñoho.<br />

guayacan. yutnui tandaha.<br />

guante. ñee sacuinondaha, ñee sicuinondaha.<br />

guardar generalmente, yonai huahandi,<br />

fu, conai.<br />

guardar en lugar. yotasi huahandi,<br />

yotniño huahandi, yochihi huahandi,<br />

yosani huahandi, futuro.<br />

cani.<br />

guardar fiesta. yosaidzohondi, yosai<br />

yyndi, futu. quay, yondaandi<br />

quevui, fu, cond.<br />

guardar hazienda, mirando no la<br />

hur-


folio 117v column 1<br />

hurten. yotniño nuundi, ñoho<br />

nuundi.<br />

Guardar ganado. yondacandi ticachi,<br />

yonditondi. yondaandite, f.<br />

candaca, f. condit, f. condaa.<br />

guarda o guardador de ganado. tai<br />

yondaca ticachi. con los demas.<br />

guardar casa o heredad. yondaandi<br />

ñohondi, yonditondi itu huahi.<br />

guardarse recatarse. yosica tuhuandi,<br />

f. caca, yonditotuhuandi, fu.<br />

condit, yyo tuhuandi, f. coo.<br />

guardar secreto. yosadzi nino inindi,<br />

f. quadz, ñoho ini, f. coho.<br />

guardador de secreto. tai yosadzinino<br />

ini, tai yehe catnu yuhu, tai<br />

yondiyu yuhu, tay cutu ini, cutu<br />

yuhu.<br />

guardar la honra a otro . yondaca<br />

ñuhu coondita, yondaca huiindita.<br />

guardar algo a otro para quando<br />

venga, como cosa de comer. yondaitasindi<br />

sita, yodzandoondi sita,<br />

yocaitasindi.<br />

guardar algo a otro . yondaandi sita,<br />

yotasi huahandi sita, yonachihi<br />

huahandi sita.<br />

guardara alguno mirando siempre<br />

por el, no le perdiendo de vista.<br />

yondi tondi, yonanindita, ñoho<br />

cutu ñohodzuhua nuundita, ñoho<br />

nuundita.<br />

guardar mandamientos . yonai huahandi,<br />

f, conay, yosaindaandi.<br />

guardar en el coraçon las palabras.<br />

yotniño siña inindi, yotniñondi<br />

candi.<br />

guardar la vista. yocoonai nuundi,<br />

folio 117v column 2<br />

yotavuindi nuundi.<br />

guarecerse del aguacero. yosinondi<br />

dazvui, f. cono, yotavui inindi<br />

yocacundi dzavui.<br />

guarecerse en guarida. yotavui<br />

inindi nisino nicacundi.<br />

guarnecer. yoquidza huiindi, yoquidza<br />

huatundi, f. cadza, yondadza<br />

cutundi, yonadzacutundi,<br />

yondadza huatundi.<br />

guarnicion de gente. ee sichi yecu,<br />

ee ichi yecu.<br />

guarnecer fortaleza en edificio. yondadza<br />

huahandi, huahiyecu, yondadza<br />

cutundi, yonacanindi huahi<br />

yecu.<br />

guarnecer de gente para la guerra.<br />

yosaqndiyecu, f. caq, yotasindi<br />

tniño yecu.<br />

guarnecer fortaleza proueyendo<br />

de bastimentos. yotasi yuhundi,<br />

yotasisiyondi yuchi tuq yahanduta.<br />

guarnicion de cauallo. sasinduvui<br />

cutuidzu<br />

guedija o vedija de cabellos . idzi<br />

tendichi, idzi tequi, idzitecondo<br />

ydzi techihi.<br />

guedija rebuelta enmarañada. idzi<br />

tetaca.<br />

guero huebo. devui nitevui, nitayu<br />

devui nisaha, devui nicuvuinduta.<br />

guerra. yecu tnañu.<br />

guerra hazer vide batalla.<br />

guardoso que mira que nada se pierda.<br />

tay tniño nuu, tay ñoho<br />

tai yodzacai nuu.<br />

guia. tai yndodzo nuu, taiyodzo<br />

nuu,


folio 118r column 1<br />

nuu. tay quaha nuu.<br />

Guiar a otro. yndodzo nuundi sita<br />

f. cuindod, yodzo nuundi, f. codzo<br />

yochidzo nuundi, quaha nuundi<br />

guijarro. yuu ñoho yuta, toto ñoho<br />

yutu.<br />

guindar. yosatacaa ñahandi, f. cata.<br />

guindarse yocoo cuita caandi.<br />

guirnalda de flores. ytadzini,<br />

ita siya.<br />

guirnalda poner en la cabeça. yotniñondi<br />

itadzini, yodza cuiyandi<br />

ita, yochidzondiita, yodzacaandi<br />

ita siyadzini.<br />

guirnalda para el cuello . itacondacu,<br />

yta quacu.<br />

guirnalda larga puesta de lado como<br />

la estola del diacono. itacoho<br />

nano, itatniño nano.<br />

guindo. tnundaya.<br />

guinda la fructa. daya.<br />

guiñar del ojo. yoquidzi nuundi, sicotniñondi<br />

nuuta. yosani nuundi,<br />

f. quani. yonaquani quachindi<br />

guisar de comer. yoquidza huahandi<br />

sacasi, f. cadz, yondadza huahandi<br />

sacasi, yochihindidayu, yodzanda<br />

huahandi dayu.<br />

guisada comida. dayu nicuvui huaha,<br />

dayunichiyo nindahu.<br />

gula. sacasi yyo, sacasindehui, sacasi<br />

nana, sacasi cahi.<br />

gusano. tindacu.<br />

gusano de madera. ticoo yutnu.<br />

gusano poçoñoso. tedzina.<br />

gustar cosas de comer. yosito tnunindi,<br />

f. coto. yonayuhuitnunindi,<br />

yochihi yuhundi, yosasitnunindi,<br />

f. casi.<br />

folio 118r column 2<br />

gusto. sasito tnuni, sayuhuitnuni sa<br />

chihi yuhu.<br />

gustosa cosa. saadzi, sasaha dzico,<br />

sahuidzi,<br />

gustar de lo que se come. dzico yosaindi,<br />

f. quai, yosaindidzico.<br />

H. A N T E A.<br />

Hablar, yocahandi.<br />

Hablar respondiendo a otro,<br />

yocana cachindi.<br />

Hablar rezio. yocana tachindi, yocana<br />

cahandi.<br />

Hablar roncamente yocaha naña<br />

yocahandadzindi, yocuvuindadzi<br />

dzuqndi, yocadzi dzuqndi<br />

yocahandi.<br />

Hablar baxo yocahandatnendi,<br />

yocaha ninondi, yocahadatne<br />

tneendi<br />

Hablar baxo como entre dientes.<br />

yocaha cayandi, yocahayaa yaa<br />

yaa yocahandi, yocaha quaindi.<br />

Hablar con rreuerencia. yosaidzahandi,<br />

yocaha quaindi, yocaha<br />

yehe ñuhu huiindi.<br />

Hablar a la oreja. yocaha ninondi<br />

tutnuta.<br />

Hablar al coraçon persuadiendo<br />

algo. yodza cahandi inita, yodza<br />

cuvuindi inita, yodza canacuvuindi<br />

inita.<br />

Hablar de gracia componiendo de<br />

su cabeça. yocaha tnuhundi, dzo<br />

yosaica inindi yocahandi, yocahadzahandi,<br />

yocaha yaandi,<br />

Hablar entre otros. yocaha ninondi<br />

sihita, yocaha ninotnahandi,<br />

sihi-


folio 118v column 1<br />

sihita, yotniño tnahandudzudi<br />

sihita.<br />

Hablar con enojo. yocaha satundi<br />

yocaha dzichindi, yocaha saandi<br />

yocaha quete, yocahayyo yocahadzaa<br />

yocahanihindi.<br />

Hablar con prudencia. yocaha tuhuandi,<br />

yocahandichindi, yocaha<br />

yehe tnuni inindi.<br />

Hablar pausadamente, dzoquaha<br />

dzoquaha yocahandi, dzo nano<br />

dzonano yocahandi, yta itani yocahandi,<br />

huasi huasini yocahandi,<br />

quai quai yocahandi<br />

Hablar desatinadamente que no se<br />

perciue lo que se dize. yoñoo nino<br />

yuhundi, yocahadzanandi ña<br />

cuvui tnuni yocahandi ñasacoo<br />

casi yocahandi.<br />

Hablar con otro. yocahandi sihita.<br />

Hablar vno por todos. yocachi, canundi,<br />

sahata.<br />

Hablar elegantemente. yocahatoho,<br />

yocaha huiindi huayu.<br />

Hablarse al oydo el vno al otro. yocaha<br />

nino dzoho tnahata.<br />

Hablar vanamente. dzohuisicadzo<br />

tnunica, yocahandi yocaha numi<br />

yocaha nahandi.<br />

Hablar cosas altas. yocahandichi,<br />

yocaha casindi, dasininondichindi.<br />

yocahuindichindi.<br />

hablar burlando. dzeque yocahandi.<br />

yocaha dzequendi, yocaha sisindi,<br />

yocahayechindi, yocahacahuindi,<br />

yodzaca ninodzequendi,<br />

yotniño tnahadzequendi.<br />

Hablar llanamente sin mezcla. yodzaqtnaha<br />

huatundi. yehe tna-<br />

folio 118v column 2<br />

tnaha huii, yocahandi, yehe tnaha<br />

yehe toto yocahandi yehendasi<br />

yehendahui yocahandi, caanduvui<br />

caatnaha yocahandi, caa toto<br />

yocahandi.<br />

Hablar con soberuia. yocaha ninondi,<br />

yocaha tachindi, yocahadzinindi,<br />

yocaha dzicondi.<br />

Hablar torpezas. yocaha caha nicandi,<br />

yocaha quadzandi, yocaha taquedzindi,<br />

yocahatecatandi.<br />

Hablar por cumplimienco. yocaha<br />

huiindi, yocaha huitandi, yocaha<br />

huidzindi, ñoho maa ynindi dayocaha<br />

hoo candi.<br />

Hablar adulando. yocahahuidzindi,<br />

yocaha huatandi yocaha tachindi.<br />

Hablar fuera de proposito . yocaha<br />

nahondi, yocaha huadzevuindi.<br />

Hablar despidiendose para nunca<br />

mas verse. yocahandayundi, yondaqndayunti<br />

nuuta, yocahandayundi<br />

yonayuhuidayundi.<br />

Hablar a otro. yocahandi sita.<br />

Hablar mucho. yocaha ñee, yocaha<br />

cani, yehendico yocahandi, yyo<br />

yosaquehendico yocahandi, yosandiconino<br />

yocahandi.<br />

Hablar por otro. vide enteruenir.<br />

Hablar mal de otros. yocachindi sa<br />

ña huahasita.<br />

Hablar con otro palabras afrentosas:yodzayevuitnahandi,yodzaquadzu<br />

tnahandi, yocaha yechi<br />

sitnahandi.<br />

Hablar consejas. yocachindi tnuhu<br />

chidzu, yocanindi tnuhuchidzu,<br />

yotna


folio 119r column 1<br />

yotnaindi tnuhuchidzu.<br />

Hablar contra otro. yocachindisita<br />

yocachindi tnuhuta.<br />

Hablar malcriado. yocahayucundi,<br />

yocahandidzondi, yocahayuhundi,<br />

yocahayuhu nuundi, yocahanihindi.<br />

Hablar de papo. yocaha dzuqchitundi,<br />

yocaha yuhu chitundi<br />

Hablar atreuidamente. yocahayevuindi,<br />

yocahaquadzundi, yocahandaa.<br />

Hablar alto. yocaha saandi, yocahandai,<br />

yocaha dasandi.<br />

Hablar congruo. yocaha huii yocaha<br />

nanindi.<br />

Hablar sin orden ni concierto. yocaha<br />

nahandi, yocahavuadzevuindi<br />

yocahandehuindi.<br />

Hablar en otro lenguaje. tucudzaha<br />

yocahandi, dzotucucadudzu<br />

yocahandi.<br />

Hablar cortamente atajandose. dzo<br />

nicanacanucainindisayocahandi,<br />

dzo yoquindi yucandudzu.<br />

Hablar adonde no me llaman. huasi<br />

caha nino inindi.<br />

Hablar desatinos. yocaha nahandi,<br />

yocaha nahondi.<br />

Haca, cauallo. huatu, cuite.<br />

Haz. nuu.<br />

Haz, o haze. eenuni ee numi, eetnee<br />

Hazina de gauillas, o leña . eenuni<br />

ee numi tnundaya yoho, l. tutnu<br />

ni sanihuiita, nicoto huiita,<br />

ni sacoo huii.<br />

Hacha para cortar lena . caa tahui<br />

yutnu, caa sanda yutnu.<br />

Hacha, antorcha. ite ñuma canu,<br />

folio 119r column 2<br />

ytenuma yondiyodaa tnaha, ite<br />

ñuma niuduvui yoho, yte ñumayondiyo<br />

ite ñuma yosiyondaa<br />

tnaha.<br />

Hado o ventura. datu ñuhu sindi,<br />

datundi, tahuindatundi.<br />

Halagar. yonacahandahuindi, yonacahaquaidi,yonayuhuindahuindi,<br />

yonacoyondidzinita.<br />

Halagar al niño trayendole la mano<br />

en la cabeca. yoyocondi dzinita,<br />

yotneendidzinita.<br />

Halagando atraer. yodzaquay yuhu<br />

ñahandi, yodzacuvui iniñahandi,<br />

yodzacahainiñahandi, yodza<br />

quaa iniñahandi, yodzatnee iniñahandi,<br />

yodzacuico iniñahandi<br />

yodzasaa yodzandeca iniñahandi<br />

Halcon. sasa.<br />

Halconero. tai yodza quanu sasa.<br />

Haldas de vestidura. dzoo nitanda<br />

cuta, yuhudzono.<br />

Haldas que arrastran . dzono cahi<br />

yocoo cuico, dzoo cahi sasicañuhu,<br />

dzoo cahi.<br />

Haldas de cierra. saha yucu sayehe<br />

nahitnaha yucu, sayehendicotnaha<br />

yucu.<br />

Hallar algo de presto. daitani yona<br />

quindi, daytanininatuvui. daqueyenidanditaninina<br />

quindi, yona<br />

nihindi, yonaquaindi.<br />

Hallarse bien en alguna parte. yocaandi.<br />

Hallarse bien vbique; neenducaa yotuvui<br />

huatuini nee caandu yocaandi.<br />

Hallarse atajado y sin remedio en<br />

alguna aflicion . ñahuisi cuvui<br />

du-


folio 119v column 1<br />

ducutnani inindi, ñani huisidzavuacuvui,<br />

ñacuvuitnuni sacadzandi,<br />

huadzacuvui tnuni qhu, huanihiini<br />

dzavua cadzandi, ñatuvui<br />

dzavua cadzandi.<br />

Hallarse bien con alguno. yocaandi<br />

sihita, yosico inindita. futuro.<br />

cuico.<br />

Hallarse burlado. yosiyondi.<br />

Hallar lo perdido. yonanihindi,<br />

yonacahindi, yondacundita sindi,<br />

yonacuvui yonaquindi.<br />

Hallarse burlado. yocuvuidzeque<br />

quanindi.<br />

Hallar lo que buscaua para comprarlo.<br />

yonanihindi, yocacundita<br />

sindi.<br />

Hallarse bien dispuesto. yotuvui<br />

huatusindi, yotuvui huaha sindi.<br />

Hambre auer. yosañu nuu yuq, yosinoñumi,<br />

yosino quesi ñuu yuq, yosino<br />

caniquandii. vi. auer hambre.<br />

Hambre asi. tnamandahui.<br />

Hambre vide auer hambre.<br />

Hambrear sin poderse hartar . ña<br />

yondate, ñayondico ini yococo<br />

ñuhundi yococondaa yococo satu<br />

yococo yoyechi yococo vhui<br />

ñuhundi.<br />

Hambre tener de alguna cosa. yococoyo<br />

yechindi, yocanacatne<br />

tnee yuinindi, yocatneyocayu<br />

inindi.<br />

Hanega. tnundoo cuhua.<br />

Hao. dzi.<br />

Haragan. tay cudzi, tay cundu, vide<br />

floxo.<br />

Harda o hardilla, quaño.<br />

Harina. yuchi.<br />

folio 119v column 2<br />

Harina la flor . yuchindoo, yuchi<br />

nina.<br />

Harina muy molida. yuchindihi.<br />

yuchinicuvuindihi.<br />

Harina frangollada . yuchidzayu<br />

yuchindoco, yochisañe, yuchidzo<br />

neeca.<br />

Harnero . tesite teyehui yodzacai<br />

nuni.<br />

Harona bestia. quete huasi, quetedzusa,<br />

quetecudzi, quete tnana<br />

ini, quete huai . lo mesmo para<br />

hombres.<br />

harrear cauallos. yodzacande yuhundi,<br />

yodzacacandite, yodzacahandite.<br />

Harriero . tai yondaca idzu cuica,<br />

tai yonadza cutu ydzucuica.<br />

Harpa. ñuu yoho.<br />

Harpa tañer. yosadzindi, yodzaquacundi<br />

ñuu yoho.<br />

Harpar cortar por muchas partes.<br />

yodzee quachi yosanda quachi,<br />

f. canda, yotniñoyuchi quachidi<br />

Harpon. duvuacaa dzeñe, duvuandiye,<br />

duvua, duvua yondecohotnee,<br />

duvua decoho nai.<br />

Hartarse. yondahainindi, yonduvuihuatu<br />

inindi.<br />

Hartar a otro . yodzandaha iniñahandi,<br />

yondadza huatu iniñahandi.<br />

Hartarse mas de lo necessario. yondaha<br />

yee inindi, yondaha nana<br />

inindi, yochituyee chisindi, chitudzehechisi<br />

yonanacasadzuqdi.<br />

Hartarse con hastio. yondehui inindi<br />

sacasi, yoquidehui inidi sacasi<br />

yondehuindaa inindi sacasi, yocuvui<br />

quene inindi sacasi, yosacodzo


folio 120r column 1<br />

codzo inindi sacasi.<br />

Hartar como Dios en el cielo a los<br />

bienauenturados. yodzaquahaya<br />

yodzachituya animas nee cutusa<br />

huaha sadzico.<br />

Hasta, prepocicion. dandu dzoquaha,<br />

needzavua, dandudzavua,<br />

dadzavua quanda.<br />

Hasta tantos seran. respondiendo.<br />

quandadzavua nasino canu, dzo<br />

quaha dadzavua nasaa canu.<br />

Hasta dentro en el coraçon. damaa<br />

inindi.<br />

Hasta donde preguntando . mandaa<br />

nani, nandaa mihi, nanani<br />

nandaa nandaa cuite.<br />

Hasta quando. nadzavuaca nanidzaha<br />

quevui, nananica.<br />

Hasta quando as de andar en peccados.<br />

nanidzaha quevui condihi<br />

conañundo quachi, nadzavuacando<br />

candainindo quachi, nanidzaha<br />

quevui cadzando quachi, mandaa<br />

naniqsaa sayodzatevuindo<br />

nadzavuaca.<br />

Hasta aqui señalando. nani yaha, nani<br />

yya, dayaha.<br />

Hasta aculla, dayuqua.<br />

Hasta agora señalando tiempo passado.<br />

saneendu huitna, saneendu<br />

huasi neendu huasi cana huasi,<br />

dandu huitna, neendusacana toto<br />

quevui cuiya neendu niquisindo<br />

saneendu niquisindo, sayehetnaha<br />

huisi, saneendu quacai neendu<br />

sacana saquesi.<br />

Hasta alli pudo llegar, encareciendo<br />

alguna cosa, sadzevuindudzavuanisino<br />

cavua, nisinondita nisinocuisi.<br />

folio 120r column 2<br />

hasta alli llego e hizo puncto. status<br />

supositionis, sadzevuindudzavua<br />

nitacusita nisinita.<br />

hasta el cielo. danduandevui.<br />

hasta ay, a donde tu estas . nani sayyondo,<br />

nani yyondo.<br />

hasta alli no mas. nee dzavuanica,<br />

nanidzavua nica nanidzavua yuqua.<br />

hasta mañana. dayutnaa, danduyutnaa.<br />

hastio tener. vi. asco<br />

hataca para mecer . ticadze yutnu<br />

tecadzi canu.<br />

hato de ouejas. ee sichi, ee tacaticachi,<br />

ee cahite.<br />

haua. duchi, nanu, duchi nono.<br />

hauar. itunduchi.<br />

haua de bestias que sale en la boca.<br />

tenduchi danda ydzu yocanayuhute,<br />

tendichi yocana yuhute,<br />

haz. nuu.<br />

haz, por batalla ordenada . ee sito<br />

nuu yecu, eesichi nuu yecu.<br />

hazalejas, paño de manos. dzoo na<br />

cuhuandaha.<br />

hazaña. sa cáda, sa saitnuhu, sanaai<br />

ni sachidzu sa yyo.<br />

hazañoso. tay quidzasacánda, con<br />

los demas.<br />

hazaña de varon esforçado. sasitay<br />

yee ini, sasitaindodzo,<br />

hazer algo. yoquidzandi, yoquidza<br />

huahandi, f. cadz. yodzahandi.<br />

hazer algo de proposito. yoquidza<br />

cata inindi, fu, cadz. dzo yoquidzacataini,<br />

dzo inicandi, yoquidzandi,<br />

yotniño inicandi, dzo ñoho<br />

inindi yoquidzandi.<br />

hazer


folio 120v column 1<br />

Hazer burla de otro. yosini yechindi,<br />

yosinisisi ñahandi. f. qni, yodza<br />

dzeque ñahandi, yosaa quehendita,<br />

f. caa,<br />

Hazer obra hasta el cabo . vide<br />

acabar.<br />

Hazerse algo. yocuvui.<br />

Hazerse de rogar. yodzacoondi, yodzacoo<br />

ñuhundi, yosinicanundi<br />

yoquidza yahuindi, yoquidza quete<br />

inindi, f. cadza. yoquidza cuihi.<br />

Hazer pedaços algo. yoquidza quachindi,<br />

f. cadz, yotahuiquachindi<br />

Hazer creer algo. yodzaqnindisaini<br />

ñahandi, yoquidzandisa ini<br />

ñahandi, yodzasino iniñahandi.<br />

yodza sinondisa iniñahandi, yonahandi<br />

sandi nuuta.<br />

Hazer tortillas. yotaandidzita, yocatundidzita.<br />

Hazer reyr a otros. yodzaquacuñahandi,<br />

yonducudzequendi, yocachinditnuhudzeque,<br />

yodzadzee<br />

iniñahandi.<br />

Hazer reuerencia. yocootniño sitendi,<br />

yosanusitendi, f. canu, yochihi<br />

teye sahandi.<br />

Hazerse avn cabo apartandose. yosico<br />

cuiñendi, yoscuiñendahandi,<br />

f. qcuin.<br />

Hazer dos partes el sermon. yosanudzavuandi,<br />

yosandadzavua<br />

yosanda ninondi, f. canda.<br />

Hazerse amigos los discordes. yonaquai<br />

inisitnaha v. reconciliarse.<br />

Hazerlo posible en algun negocio.<br />

nindehe nituhu nicacundita nicacucavua<br />

niqiuidzand, dehenuu<br />

dehendusi nidzatnani inindi.<br />

folio 120v column 2<br />

Hazerse de la parcialidad de otro.<br />

yosaquehe tnahandi sihita yosacoo<br />

tnahandi, f. qcoo.<br />

Hazer mentiroso al que dize la verdad.<br />

yoquidzayetendi dudzuta,<br />

yodzayetendi, dudzuta, yodza<br />

nuu cuvuindi dudzuta.<br />

Hazer saber algo a alguno dandole<br />

auiso. yodzaqnindi yodzaqni<br />

tnuhundi, yotniñonaha ñahandi<br />

yodza tacutnuhundi.<br />

Hazerse hombre en prudencia. yocuvui<br />

nisanu inindi, yocuvui tacu<br />

inindi.<br />

Hazer pucheritos el niño para llorar.<br />

yonacoyo yuhusi, yondaanduu<br />

yuhusi, yoquidzadzinda<br />

yuhusi.<br />

Hazer algo dentro de si como pensar<br />

y tractar . ñohocuvuiinindi,<br />

ñoho tadziinindi, ñohocaha inindi,<br />

f. coho.<br />

Hazer ramilletes de rosas. yosanindi<br />

ita, yotaandiita.<br />

Hazer vna cosa mas rezia. yoquidzandai<br />

candi, yoquidza cutucandi,<br />

f. cadz.<br />

Hazer ruido la muger con las naguas<br />

quando anda: yocande yocamadzamaña.<br />

Hazer malo a otro. yoquidzadzana<br />

ñahandi, yoquidza yehe quahi<br />

ñahandi, yoquidzatateñahandi,<br />

yoquidza neni ñahandi, f. cadz.<br />

Hazer esquinas. yoquidzandidzindi,<br />

yoquidzadzidzindi.<br />

Hazer tolondrones a otro, yodzacanatecuiño<br />

ñahandi, yodzacaa<br />

cuiñondisita yodzacana teyeendi.<br />

sita,


folio 121r column 1<br />

sita, yodzacanatedzehendi, yodzasinondita.<br />

Hazer que lleue alguno a otro consigo.<br />

yodzacuitandicoñahandi.<br />

Hazerse bestia. yonduvuindi quete.<br />

Hazer mal al cauallo gineteando.<br />

yodzadzequendi, yodzaconosaandi,<br />

yodzaconondi cauallo.<br />

Hazer salir la piedra fuera de la pared.<br />

yocaicatandi yuu, yodzacai<br />

cuitandi yuu yocai canindi yuu,<br />

yodzacai cuiñendi yuu.<br />

Hazerse pedaços algo. yotahui<br />

quachi.<br />

Hazer ruido la llama. yocande yaa<br />

ñuhu, yocatne, yonehe yonsisa ñuhu,<br />

fu. casa.<br />

Hazer heruir lo que se cueze. yodza<br />

quete, yodzacuidzondi.<br />

Hazer algo con discrecion. yoquidzatuhuandi,<br />

yoquidza sinitnunindi,<br />

yoquidzatacu inindi, yoquidza<br />

huiindi, yoquidza nanindi,<br />

fu, cadz.<br />

Hazer algo al reues. yoquidzanahondi,<br />

yoquidza huadzevuindi, yondico<br />

caqdzamandi, yoquidzandi,<br />

futuro. cadz, yodzandicodzamandi.<br />

Hazer algo de mala gana. ña yyondaa<br />

ini, ña nee ini, dzoñanuni<br />

ini, yotuvuiña ñasindi yoquidzandi,<br />

fu. cad.<br />

Hazer buen tiempo. iñe huatu, iñe<br />

huaha, iñedzadzi, iñe huii, futuro,<br />

cuiñe.<br />

Hazer lumbre. yotnaandi ñuhu, yotniñondi<br />

ñuhu, yotevuindi ñuhu<br />

yodzacatnendi ñuhu.<br />

folio 121r column 2<br />

Hazer quenta que es pascua . dzavuatnaha<br />

quevui Pascua yoquidzandi,<br />

yocuvui inindi, yotuvuisindi.<br />

Hazer algo en vano. yoquidzacahandi,<br />

yoquidzadzicondi.<br />

Hazer plazer a otro. yodzandesi ini<br />

ñahandi, vi. agradar.<br />

Hazer pesar a otro. yodzandehe ini<br />

ñahandi, yodzatneeiniñahandi,<br />

yodzacuta ini ñahandi, yoquidzacata<br />

ini ñahandi, yodzanee ini<br />

ñahandi.<br />

Hazer lugar vna cosa con otra. yonadza<br />

tnaha tnahandi, yotasitnahandi,<br />

yodzaqtnahandaandi.<br />

Hazer incapie, vi. estriuar.<br />

Hazer luna o sol. yondii yoo, yondii<br />

dicandii.<br />

Hazer mercedes el señor. yodzasa<br />

tahuiya, yosinindahui ñahaya,<br />

yodzasaya, yosahatahui ñahaya,<br />

futuro, cuhua, yodzasayadzico<br />

quaha.<br />

Hazer espuma. neutro, yocanateiño,<br />

Hazer mayoral. yocasi ninondi tay<br />

cuindodzo nuu yocahi ninondi,<br />

yoquidza nuu ñahandi.<br />

Hazer copa el arbol. yositandaha<br />

yutnu, futuro, cuta, yosicondaha<br />

yutnu, futuro, cuico, yosacasandaha<br />

yutnu, futuro, qcasa, yococondaha<br />

yutnu, yosanditandaha<br />

yutnu, futuro, qnd. yonaqni<br />

yutnu.<br />

Hazer misericordia . yosinindahui<br />

ñahandi, fu. qni.<br />

Hazer escuro. neutro. yñe naa, yñe<br />

O ya


folio 121v column 1<br />

yavui, futuro, cuiñe, yocuvuinaa,<br />

yocuvui yavui.<br />

Hazer acatamiento a otro. yocoo<br />

cotondi, yoquidzacanundi, futuro,<br />

cadz.<br />

Hazerse del vando contrario. yondicocuiñedzamandi<br />

sa yyota. yosaquehetnahandi<br />

sihita. f. qqueh.<br />

yocuvuindi sihita.<br />

Hazer a otro que quiera algo. yodza<br />

cuvuiiniñahandi yodzacanacuvui<br />

ini ñahandi.<br />

Hazer la cama. yosaqndidzoo. f. caq<br />

Hazer esclauo a otro yoquidzandi<br />

daha saha. futuro. cadz. yosai tniño<br />

ñahandi. futuro. quay, yoquidza<br />

ñadzaya ñahandi.<br />

hazerme yo esclauo. yonduvuindi<br />

daha saha, yondadzatniñondi,<br />

yonucoho yahuindi, yocuvui ña<br />

dzayandi.<br />

hazer testamento. yoquidzandi testamento,<br />

yocoo tasindi dudzu<br />

yotaandi dudzu dayundi, yoquidzahuahandi<br />

dudzundayu.<br />

hazer detener el relox que anda delantero.<br />

yonadzacuico nuundi<br />

natnahacuhua, yondetasindahandi<br />

cuhua, yodzaquaininondi sacandaca<br />

caa cuhua yodzande dahandi<br />

cuhua.<br />

hazer ruido las cañas o esteras . yo<br />

caña, yocañe, yocadze yocanda.<br />

hazer justica. yosinotasindi tniñota<br />

yotasi tnunindi tniñota.<br />

hazer a su ymagen y semejança.<br />

yonadzahandi naandi, yoquidzahuahandi<br />

naandi, yonootasindi<br />

naandi, yodzandacundi<br />

folio 121v column 2<br />

naandi, yodzananandi taniño<br />

maindi.<br />

Hazer como que no le conozco.<br />

yodzasiyo nuu ñahandi, yodza<br />

dzahui nuu ñahandi, yosicocaq<br />

nuu ñahandi ña sinitandi, yocuvui<br />

inindi, yocachindi yosai<br />

dzuhua nuu ñahandi, futuro,<br />

quai.<br />

hazer como que no le veo. yotniño<br />

inindi ña yositondi.<br />

hazerse tarde . yoñeni, saquañeni.<br />

hazerse vna misma cosa con otro.<br />

dzo ee sichi yonduvui duvui.<br />

hazerse moço. yonduvuitaquindi,<br />

quachindi, yonduvui quachitucundi.<br />

hazerseme la boca agua . yotoondutadzee<br />

yuhundi, yonacocodatnedzeendi,<br />

yoquesinduta yuhundi.<br />

hazer sombra . yondadzacatendi<br />

nuuta, yodzandatendi nuuta, yochihindatendi<br />

sita, yochihicatendi,<br />

yosatacatendi, futuro,<br />

cata.<br />

hazerse de la parte de los enemigos.<br />

yondicocuiñendi, yocananditandi,<br />

yosivuindi ñahu.<br />

hazer bolsas la ropa mal cortada.<br />

yoteyendaadzoo, yondaandeye<br />

dzoo, yonandeye dzoo.<br />

hazer presa el animal. yosacoondihi<br />

ñahate . futu. qcoo, yosandadziñahate,<br />

yosandihi ñahate, futuro,<br />

qd.<br />

hazer pella . yoquitundi tetu, yonaqnindi<br />

tetu.<br />

hazerse grietas en los pies . yosañu<br />

sa-


folio 122r column 1<br />

sahandi, yotahui sahandi, yondatasahandi.<br />

Hazer mal a otro hiriendole . yodza<br />

nihi quahi ñahandi, yotniño<br />

quahi dzuq dica ñahandi.<br />

hazer caua. o fosa. yotahui nino conondi,<br />

yosata nino conondi, futuro,<br />

cata.<br />

hazer algo fuera de proposito. yoquidza<br />

nahondi, yoquidzahuadzevuindi,<br />

fu. cadz.<br />

hazer pauonada el gallo de la tierra,<br />

yositasahate, yonatniño ñuute,<br />

yona ñoho disite, yondadzacata<br />

dzumate, yondoyondavua yodzote<br />

tnumite, yonaandecadzumate,<br />

yonandequete.<br />

hazer a otro participante de sus<br />

bienes. yocaha yosaq inindi sita,<br />

futuro. caq. yoquidzadzayadzanandita.<br />

hazer calor. yyo ini, yyochichi indii.<br />

yyocani, yocuvui ini, yocoo<br />

cani, yoco yoco yondii, yocoo<br />

quesi yocoo ñumi.<br />

hazer claro y sereno dia. yosina,<br />

yoyahi.<br />

hazerse eruaçal la milpa. yondusi<br />

itu, yonduvui cuhu, yonduvui<br />

yehe ñuhu, yonduvui cutu.<br />

hazerse pella de muchos granos.<br />

yonduvui ee, yonduvui canu yonucoo<br />

yucu, yonucoo yucundoyo,<br />

yonucoo taca.<br />

hazerse cobdiciar la muger. yodzacatni<br />

ini ñaha, yodzacuvui<br />

ini ñaha, yodzandiyo ini ñahandi.<br />

folio 122r column 2<br />

hazer algo con negligencia . yoquidzandi<br />

dzonani dzonaha.<br />

Hazerlo el hombre a la muger, vide<br />

allegar a muger.<br />

hazerlo vn hombre a otro. yoquidzadzinda<br />

sihita, yoquidza nahandi<br />

sihita, fu. cadz.<br />

hazerlo vna muger a otra . yodzatnaha<br />

tiyahua tnahaña, yodzatnahatnaha<br />

ini dzohonduvui tnahaña,<br />

yonataa tiyahua tnahaña,<br />

yocaa coño tnahaña.<br />

hazerlo el niño a la niña. yoquidzatiyaasi,<br />

fu. cadz.<br />

hazer traycion el marido a la muger.<br />

yosini quadzu ñahandi, futuro.<br />

qni, yodzacaha nuu ñahandi<br />

. yoquidza yaandi. futu, cadz.<br />

yosaq yaandi, futuro, caq. yotniño<br />

yaandi.<br />

hazer algo de barro . yodzahandi<br />

dayu. yoquidza huahandi dayu,<br />

yodzatnahandidayu, yoquitundindayu.<br />

hazer algo de nueuo. dzonisay yyo<br />

candi.<br />

hazerse ouillo acorrucandose . yonatniño<br />

nani dzehendi, yonatniño<br />

nano dzehendi, yocoocooconondi,<br />

yocoocoondihindi.<br />

hazer sonido la muger con las naguas<br />

andando . yonatniño sahañadziyoña,<br />

yonatniño dande sahaña<br />

dziyona.<br />

hazerse del vando contrario, fauoreciendole<br />

con palabras .<br />

yocaha ninondi, yocuvui sihindita.<br />

Q 2 ba-


folio 122v column 1<br />

Hazerse mal. yonihi quahindi.<br />

Hazer gracias, vi. agradecer.<br />

Hazer noche el caminante. yocaandi,<br />

fu. cavua.<br />

Hazerse vno de linaje no lo siendo.<br />

yocuvui toho inindi.<br />

Hazer alguna cosa a tiempos o quando<br />

se me antoja . yoquidzacaa quaha<br />

nicandi, yoquidza caa huadzandi,<br />

yoquidzanano yoquidzaninondi,<br />

futuro, cadz. yocai<br />

coho yoquidzandi, yocai nano<br />

yoquidzandi, yoquidzaquahandi.<br />

Haz, batalla ordenada. sanisaquehendasi<br />

yecu, sanisaquehetnuni<br />

yecu, sanisacuiñe yuq yecu, sanisacavua<br />

yuq yecu.<br />

Haz, o batalla ordenar . yochihindasindi<br />

yecu, yosaq yuqndi yecu,<br />

futuro, caq. yosani yuqndi yecu,<br />

futu. cani.<br />

Hazia, preposicion. v. a preposicion.<br />

Hazia donde esta Mexico? mandaa<br />

quahandidza ñuu coyo, quasaa<br />

nini, quacai nini.<br />

Hazia aca. yahadzuhua.<br />

Hazia culla. yucua dzuhua.<br />

Hazia arriba. huadzo quasaa nuu<br />

nino quasaandodzo.<br />

Hazia abaxo. huaa quacai nuu nini.<br />

Hazia dentro. ini sidzuhua.<br />

Hazia fuera. satasi dzuhua.<br />

Hazia mano derecha. daquaha dzuhua,<br />

quaha, & sic.<br />

Hazia donde preguntando ? mandaa?<br />

nandaa?<br />

Hazia delante, nuusi dzuhua, tnaa<br />

sidzuhua.<br />

folio 122v column 2<br />

Hazienda. sasimayndi, sayyosindi,<br />

yahuicatandi,<br />

Hazienda tener. yyosasimaindi, yyo<br />

yahui catandi. .<br />

Hazienda desperdiciada. yahui nicai,<br />

yahui nindehe nino, yahui<br />

nicuvuidzaha, yahuinisita, yahui<br />

ninduta, nindoyo ñuhu.<br />

H. A N T E E.<br />

He. aduerbio para demostrar.<br />

yyacaa. ho cotoca.<br />

He aqui. huadze yaha, huadzi<br />

yaha huii sadzevui yaha.<br />

Hebra de hilo. ee dzee yuhua, eecai<br />

yuhua, ee mihi yuhua.<br />

Hecha cosi . sanicuvui huaha, saniquidza<br />

huahata.<br />

Hechizero. taitadzi, tayyoquidzasi -<br />

yo yuu, tay yodzacuico siyo<br />

yuu, tay siyo yuu.<br />

Hechizero, embaidor que dezia se<br />

boluia en Tigre . tay sanduvui,<br />

tay yondacu, tay yotusi tnoo, tay<br />

sandacu, tay yondaatnoo, tay ñahaquete.<br />

Hechizero otro. tay dzininicahu,<br />

tay dzuq yuhu.<br />

Hechizero, otro embaidor que por<br />

los ayres bolaua. yahui, yaha<br />

yahui.<br />

Hechizos. yucudzanaa ñaha, yucu<br />

dzandahuiñaha yucu dzanaini<br />

ñaha, yucudzasini ñaha, yucu<br />

dzanoo ñaha.<br />

Hechos o hazañas . chidzu, chidzu<br />

huaha, chidzucasi niquidzata, chidzundai,<br />

chidzu yee niquidzata.<br />

He-


folio 123r column 1<br />

Heder. yosahaquene, saha ini, yosahandii,<br />

saha cuiya.<br />

hediondo. tay saha ini con los demas<br />

hedor. sasaha ini con los demas.<br />

hedor de boca. sasaha yuhu, sa saha<br />

ini yuhu.<br />

hedor de sobaquina . sa sahadzecui.<br />

hedor de chile quemado. sa saha<br />

dzico, sa saha satu.<br />

hedor de cosa quemada . sa saha caye,<br />

saha ticaye saha ñuma.<br />

hedor de piedra açufre . sa saha<br />

ayo.<br />

helgado. tay nicuvuindeque noho,<br />

tay nicuvuitequeque noho, sa<br />

ñoho naho noho.<br />

helgado ser. yocuvuindeque noho<br />

yocuvuitequeque noho quaha<br />

iñe noho, ycayca iñe noho.<br />

helo alli . ycay yota, dzevui sayyota.<br />

helo aqui. huadzi yaha yyota, yaha<br />

yyota.<br />

hembra. ñahadzehe, y para los brutos<br />

quetedzehe.<br />

henchirse la basija. yosino cutu yosinochitu<br />

.<br />

Henchirse algo. yochitu yosino chitu,<br />

yosino cutu, yosino quaha yochitundaa,<br />

yosinocacandaa.<br />

Henchir algo. yodza chitundi, yodza<br />

sino cutu, yodzasinoquaha,<br />

yodza sino tuhua.<br />

Henchirse de ojas el arbol yyonaa<br />

huisi yutnu, yyo ninandusa huisi<br />

yutnu, yyo ninacoco huisiyutnu<br />

Henchirse algo de gusanos. yosina<br />

tindacu, yyonicaya tindacu, yyo<br />

folio 123r column 2<br />

cahini cuvui tindacu, yyo niqui<br />

codzo tindacu, yyonitavuindodzo<br />

tnaha tindacu.<br />

Henchirse de pelos el que se afeita<br />

yosachindaandiidzi, f. quachi, yosidzondi<br />

idzi, f. cuidz, yosaa noodi<br />

idzi yocatundi idzi, yotneendaandi<br />

idzi.<br />

henchirse de suziedad. yosaa noondi<br />

yehui, yosaandi chindi yehui, nitnahandi,<br />

nidzucuninondi yehui<br />

niquetendaandi yehui.<br />

henchirse algo de poluo. ninucavuandodzo<br />

ñuyaca yyo nacoo<br />

yyo nichitu ñuyaca, yyonitnaña<br />

nicoo coho tindoho ñuyaca,<br />

yosaa nuuñuyaca, yonaquete ñuyaca.<br />

henchirse alguno de tierra o poluo<br />

que trae el ayre. yosachindaandi,<br />

f. quachi, yosaa nuundi mihi, yoqui<br />

cavuandaa mihi,<br />

henchir la bota de ayre. yotevuininondi<br />

tachi, yotniñondi tachi<br />

yodzacutundi tachi.<br />

henchir recalcando. yosadzininondi,<br />

yosadzininonihindi, yosadzi<br />

nini cutundi, f. quadz, yotniño<br />

cutunihindi,<br />

henchirse de empacho y verguença,<br />

yonoo nahandi.<br />

henchir algo de çeniza, yodzacaandi,<br />

yodzacaa nuundi yaa.<br />

henchirse la fuente, yosinocasanduta,<br />

yonandaya duta.<br />

hender, yondatandi. yosandandi, f.<br />

cand, yodzeendi.<br />

hender madera con cuñas. yodzeendi,<br />

yotniño yehendi, yosanun-<br />

Q 3 di


folio 123v column 1<br />

di yeque, futuro. canu, yonasandi<br />

yeque, futuro, casa. yosasindi yeque,<br />

yosahundi, fu, quhu.<br />

Henderse en muchas partes. yondata,<br />

yosañu sañu.<br />

hender los cabellos haziendo crencha.<br />

yosicotehuindi idzi, yosandadzavuandi,<br />

futuro, cand. yona<br />

qhundi idzi sañu.<br />

hendido en dos partes. savvuisichi<br />

yondata.<br />

henderse la madera al sol. yondata<br />

cuiñe, yositacuiñe yosañutnu,<br />

yositatnu, yosacohondaa cuiñe.<br />

henderse vaso, cayendo . yotasa,<br />

yosacoo cuiñe, yosacohondaa<br />

cuiñe.<br />

herir. yodzanihi quahindi, nitahui<br />

nicaandita.<br />

hermoso . tay huii huayu, tay caa<br />

huii caa huayu tay caandoo, tay<br />

caanani, tay nuu huii.<br />

hermoso sin fealdad. huadzacaayanda,<br />

huadza caa tidzoho, huadza<br />

yondaa naha, huadza yondaa<br />

tidzii.<br />

hermosear. yoquidza huiindi, yoquidzananindi,<br />

f. cad.<br />

hermosear al hombre el buen vestido.<br />

yonatuvui huaha yonatuvui<br />

huii saha dzoo.<br />

hermoso ser. yocuvui huiindi, yocuvuinanindi.<br />

herir sin hazer llaga . yosani ñahandi,<br />

yocani ñahandi.<br />

herir con cuchillo. yotuvuindita<br />

yuchi caa, yodzaquevuindi yuchi<br />

caa, yoqnindi yuchicaa, yodza<br />

nihi quahindi yuchicaa.<br />

folio 123v column 2<br />

Herir de estocada. yotuvui ñahandi,<br />

yoqniñahandi, yoqni nuu ñahandi,<br />

yotuvui nuu ñahandi.<br />

Herir con vara . yocanindi yutnu<br />

cuiñe , yodzucu ninondi yutnu<br />

cuiñe.<br />

herir vna cosa con otra. yodzaqquehetnahandi,<br />

yodzaq tusitnahandi,<br />

yodzaq quaa tnahandi, yodza<br />

casa tnahandi, yochihi tnahandi.<br />

herirse vna cosa con otra. yotusitnaha,<br />

yosaquaa tnaha, yonuquaa<br />

tnaha.<br />

herir el agua al molino. yosacasandaa<br />

duta yuu, futu. qcasa, yosatusindaanduta,<br />

futu. qtusi, yosaquaanduta<br />

yuu, fu. qquaa.<br />

herir liuianamente. yocaniquai ñahandi,<br />

yocanitaya ñahandi. quayni,<br />

yocani ñahandi, yyni yocani<br />

ñahandi .<br />

herido ser de rayo . yocanitasata,<br />

yocanidzavuita yosiñendaa tasata.<br />

herirse en los pechos quando dizen<br />

sanctos. vi. golpes.<br />

herir el ayre enlos arboles. yochihi<br />

tachi yutnu. yotniño tachi, yosaquehetachi<br />

yutnu, f qquehe.<br />

herido ser. yotusindi.<br />

herido ser de amor . yotusi inindi,<br />

yosidzo inindi, futu. cuidzo, yosihindaandiña.<br />

futuro, cuvui, yosiconduundiña,<br />

yoqni inindi yosasi<br />

nini inindi, futuro, casi, yosiyo<br />

inindi.<br />

herir el sol en alguna parte yotniñonduvuandicandii,<br />

yondiindodzo<br />

dzo.


folio 124r column 1<br />

dzo, yositasiyo, yosiyo yosiyoduvuandicandii<br />

Herradura. disacaa, saquehe cauallo<br />

Herrar cauallo . yochihindisa saha<br />

cauallo.<br />

herrar ganado . yotaandusa caandi<br />

idzu. yotaatnunindi caa idzu.<br />

herrada bestia. quete nisacondaa<br />

tnuni caa ini.<br />

hermafrodita . tay sanaha tnuhu<br />

vvui.<br />

herramienta . caa saquai tniño tay<br />

huisi, caa sini ñuhu sitai huisi, caa<br />

sa saitniño tay huisi.<br />

herrero. tay tevui caa, tay huisi<br />

caa.<br />

herrumbre. sacana cudzi caa. sanisidzo<br />

ñuhu caa sacana dzitnu caa.<br />

herrumbre hazerse enel hierro. yocanacudzi<br />

caa, yocudzi caa, yocanadzitnu,<br />

yosinotnoo yonana<br />

ñuhu.<br />

heruaçal. sa canu itacahi, sanisacuta<br />

cahi, saisi ita cahi, sa nicuvui<br />

cuhu, sa nicuvui naa ita.<br />

heruaçal hazerse. yondusi, yonduvui<br />

cuhu, yonduvui yata ichi, yonduvui<br />

naa ita.<br />

heruir el agua quando cueze . yoquetenduta,<br />

yosidzonduta, futu.<br />

cuidz, yonduhuanduta, yosicocoyonduta,<br />

fu. cuico.<br />

heruir hazer al agua. yodzacuidzon –<br />

di duta, yodzaquetendiduta, yo–<br />

dzanduhuandi duta.<br />

heruir la olla fuerte a borbollones.<br />

yocanaquete, yocanacuidzo.<br />

folio 124r column 2<br />

Heruiente cosa. saquete. sasicoyo.<br />

Heruir la mar, yondoyonduta, yosicondidzonduta<br />

futu. cuico. yondaanduta.<br />

heruor de juuentud. sacanandavua<br />

sacana cahi ini, sacaca, sacadzata,<br />

satneni ini, sacatne ini.<br />

heruor de spiritu. sa saandita ini, sa<br />

tneni ini.<br />

heruor tener de spiritu . yyo yosaandita<br />

yocanandita inindi . futuro,<br />

caa. yocuvui tneni inindi, yocuvui<br />

cuyundi, yocuvui ñuhu<br />

inindi.<br />

heuilleta . caa cuta yndii yavui.<br />

heuilleta quitar. yonandasindi caa<br />

cuta.<br />

hezes. dzevui, sanicuhua, sanicoo<br />

cuiñe, sanicoo cavua.<br />

hezes quitar de encima. yosaindodzondidzevui.<br />

fu. quai.<br />

hezes quitar del asiento. yosaininindi.<br />

futuro. quai. yocainaidi<br />

dzevui.<br />

H. A N T E I.<br />

Hidalgo. tay toho, tai toho ñoho<br />

nuu.<br />

Hedionda agua. duta nitevui,<br />

duta yosahandoyo.<br />

Hedionda boluerse el agua . yotevuinduta,<br />

yocuvuicuiyanduta.<br />

hedionda cosa . sa sahaini, sa saha<br />

quene, sa saha tucu.<br />

hiel. cahua. site yyavhua<br />

hierro metal. caa, tnoo.<br />

hierro para herrar. caa taa tnuni.<br />

Q 4 Higa-


folio 124v column 1<br />

Higa. ticuyu.<br />

Higado dzita saha:<br />

Higuera. yutnu techi castilla.<br />

Higuerilla de la tierra, de que hazen<br />

el azeyte . yutnunduchi dzaha,<br />

yutnu nicuvuinduchi tenama.<br />

Higos, techi.<br />

Higos tempranos. techiyocoodzina,<br />

yotuvuidzina, yotuvui nuu,<br />

yosiyo sahanuu, techi numi.<br />

Higos tardios. vi. fructa.<br />

Higos muy maduros techinisichi<br />

huaha, nicuvuitadzi, nicuvui huita,<br />

nisichindehui.<br />

Higo, dolencia, vide, almorrana.<br />

Higo, dolencia de la cabeça sasicuvuitiyoodzini,sacanatiyoodzini,<br />

sacanaquahi ñuhudzini.<br />

Hijo. dzaya, deqtata, neñe ini, y por<br />

metaphora, naa dzinañu, yeque<br />

tuchi.<br />

Hijo primero. dzaya yevua.<br />

Hljo segundo. dzaya tacu, dzayacuvi<br />

vvui.<br />

Hijo postrero. dzayanduvui, dzaya<br />

dzatnu.<br />

Hijos que nacieron en vn mismo dia<br />

pero en diuersos años . dzaya<br />

dzayu.<br />

Hijo varon. dzaya yee.<br />

Hija dzayadzehe.<br />

Hijo de animal manso dzayaquete<br />

nicaa dzaya quetenisico ini,<br />

dzaya quete nicuvui ñayevui,<br />

dzaya quete nicaa ini nitnee ini<br />

Hijo de animal fiero. dzaya quetedzaa.<br />

Hijo adulterino, dzaya dzaca, dzaya<br />

yuhu.<br />

folio 124v column 2<br />

Hijo vnico . dzaya dzoeeni, dzaya<br />

cai, dzaya quaa dzaya dzomaa,<br />

dzaya ñatuvuitayu, dzayadzo ee<br />

ñuhuni.<br />

Hijo prohijado. tay nicuvuidzayandi,<br />

tay ninaquacandi tay ninachidzondi<br />

ituchiyondi, tay coo huahindi,<br />

dzaya ninanducundi, dzayaniquidza<br />

dzayandi coho siñandi<br />

dzaya duvuinaadi.<br />

Hijos. dzayaycandehe.<br />

Hijo del senor. vide.<br />

Hila de piedra. ee yuq yuu, ee toto<br />

yuu.<br />

hilar. yocahindi, yotavuindicachi.<br />

hilar torcido. yocahuandi, yocahicutundi.<br />

hilador. tay cahi.<br />

hilas para curar. sanicana, saninacani,<br />

sani cachi, saninandasi.<br />

hilas hazer. yonacanindi, yonandasindi,<br />

yocanandi yocachindi, yondainahindi<br />

yuhua.<br />

hilas poner. yotaandi, yosadzindaandi,<br />

yochidzondi yodzatneendi.<br />

hilo. yuhua.<br />

hilo de alambre. yuhua caa, caa niñe<br />

yohocaacuiñe,<br />

hilo de oro. yuhuadziñuhu quaa.<br />

yoho dziñuhu quaa.<br />

hilazas que parecen en la orina. tedzadzavhua<br />

tedzadza cuisi, tedzadza<br />

dacua.<br />

hiluanar lo que se ha de coser . yoqniyca<br />

ycandi yuhua yoquicundi<br />

dzo ycadzo yca yuhua, dzo quahadzoquaha<br />

yoquicundi, yca ica<br />

yodzacaindi yuhua.<br />

hiluanadura, sasiquicu quaha quaha<br />

hilar


folio 125r column 1<br />

Hilar floxo. yocahi vuitandi.<br />

Hilar con los dedos en seco, como<br />

el que se esta muriendo, o como<br />

el que se sangra. yonaquudahandi.<br />

hincar clauo, vide clauar.<br />

hincar clauo o palo enla pared para<br />

colgar algo. yosanindacundi duyu,<br />

f. cani, yochihindi yutnu.<br />

hincarse espina. yosidzo iño, f, cuidzo.<br />

yosivui iño, f. quevui.<br />

hincarse espina en la superficie sin<br />

pasar el cuero. yosivuindaa iño,<br />

futuro . quevui, vuita yosidzo<br />

iño, ña nisacohonai, ñanisacohondico.<br />

hincarse algo traspasando. yositasiyo<br />

yocaisiyo con los verbos.<br />

hincar palo en el suelo . yosanundi<br />

yutnu, f. canu, yosasindi yutnu yocoo<br />

canundi yutnu yavui.<br />

hincarse de rodillas estando en pie.<br />

yocoocuiñe sitendi, yosanusitendi.<br />

hincarse de rodillas estando sentado.<br />

yondoyocuiñe sitendi, yonucuiñesitendi.<br />

hincado estar de rodillas. yñe sitendi,<br />

fu. cuiñe.<br />

hinchar soplando . yotnino tachindi<br />

yodzacutu tachindi, yodzachitu<br />

tachind, yodzacuita tachi<br />

yuhundi.<br />

hincharse. yosiñondi, fu. cuiño, yocoo<br />

cuiñondi yosaa cuiñondi, f.<br />

caa yosacohondi cuiño.<br />

hincharse algun miembro en particular.<br />

yocoo cuiño yocuvuicanu.<br />

hinchar a otra cosa. yodzacuiñondi<br />

yodzaquanundi yodzanañundi.<br />

hinchado. tay nisiño, tay nicoo cuiño<br />

folio 125r column 2<br />

ño, tai nisacoho cuiño.<br />

Hinchazon. sasicuiño sasisiño, sacoo<br />

cuiño.<br />

hinchar los carrrillos como para<br />

chipichape yotniño tachi yuhudi,<br />

yodzacaidzetnendi yodzacai<br />

quende dzitnendi, yodzacai deendi<br />

dzetnendi<br />

hinchazon de podre. taha, taha nisiño,<br />

taha nisichindacua taha nituvui<br />

yuhusi, tay nisiyoyuhu.<br />

hinchado asi. tay nicanataha,<br />

hincharse a tolondrones. yosiño daycada<br />

yca.<br />

hincharse el rostro los labios de<br />

enojo yonañu nuuadi, yondai<br />

cuita nuundi, ñee yuhundi.<br />

hinchir lo que falta yonadzacutundi,<br />

yodzacanacutundi, yodzasino<br />

cutundi, yodzasinotuhundi, yonatniño<br />

chitundi.<br />

hinchirse la milpa de yerua mala.<br />

yondaa yeheitu yonduvuicuhuitu<br />

yonandusi itu.<br />

hinojo yedze noho tnu tedzico yucu<br />

tedzico.<br />

hipar. yosaadzevuindi, yosaanoo<br />

dzevuindi, yosaaquehendicandi.<br />

yosaacavuandicandi, yosaandita<br />

dicandi, fu. caa.<br />

hironice dezir algo . yocachi sisi yocachi<br />

nini, yocachindidzo yocachininindidzo,<br />

yocaha nahandi,<br />

yocaha sisindi.<br />

hipocrita. tay siyoyuu, tay yodzacoto<br />

nuu ñaha, tay yodzacuicosiyo<br />

nuu ñaha, tay dzocaandodzonica<br />

tay dzaquai tnuhu ñaha, tay<br />

dzo yodzacotoñaha nica.<br />

hito


folio 125v column 1<br />

Hito que se tira. sayositonda cuite<br />

sayondaa tnuni.<br />

H A N T E O.<br />

Hobachon. tay ninduvui vuasi<br />

tay vuita ini, tay tnana, tay<br />

huai, tay sacuita, tai yoquidza<br />

vuasitniño<br />

Hoçe podadera. caadzandaayutnu<br />

caa nacanda yutnu.<br />

Hoçe para cegar. caa sidzoita, caa<br />

saadaita, caa sandandodzoita,<br />

caa saindodzoita.<br />

Hoçar el puerco. yosaa chihidzitnite,<br />

f. caa, yoñoonino dzitnite, yosihindodzodzitnite,<br />

f. qhu, yodza<br />

quevuindodzoteñuhu, yodza<br />

cono ninidzitnite.<br />

hocico de puerco. dzitni quene, dzitni<br />

cuta.<br />

Hogar. sañoho ñuhu cayu, sayocatne<br />

nuhu ñuhu, ñohoñuhu cayu.<br />

Hoguera para quemar. sasi cami.<br />

Hoyo. yende.<br />

Hoyo hazer. yosata ninondiyende,<br />

yocai ninondi ñuhu yende, yoquidza<br />

huahandi yende.<br />

Hoyos que dar en el rostro de las<br />

virhuelas. nicuvui yavui nuundi,<br />

nicuvui yende nuundi, nicuvui<br />

tesañe nuundi, nicuvuitequeque<br />

nuundi, nicuvuitequedze nuundi<br />

Hoyo que hazian en la guerra para<br />

trampa. ñuma yecu.<br />

Hojas de libro. eevuisi tutu, eedzee<br />

tutu yee yadzi tutu.<br />

Hoja de arbol. vuisi yutnu vuisi cuii<br />

daha yucu.<br />

folio 125v column 2<br />

Hoja de arbol caida y podrida.<br />

quayo.<br />

Hoja de lata. caa yadzi, caa vuisi.<br />

caa nitusi yadzi.<br />

Hoja de yerua. dahaita, daha yucu,<br />

vuisi.<br />

Hoja de maiz. dahayoho, dahavuiyu<br />

Hoja de maçorca uide camisa.<br />

Hojosa cosa de hojas. yehe vuisi yutnu<br />

yondichi yondaa vuisi, sandahavuisi,<br />

sayehe vuisi.<br />

Hojas echar los arboles. yonanavuisi<br />

yonana yucu yutnu yonacoco<br />

yutnu yonandedzi.<br />

Hojas hechar el maiz. yositandaha vuiyu<br />

yosinodahavuiyu, yococondaha<br />

vuiyu yocanandaha vuiyu.<br />

Hoja de rosa o flor. dahaita.<br />

Hojuela. dzitavuidzi yadzi.<br />

Holgarse generalmente, yocuvui<br />

dzee inidi, yodzasisiinindi, yodza<br />

sisinini inindi, yodzacanainindi,<br />

yodzadzee inindi.<br />

Holgarme como de ver juegos o<br />

cosas deleitosas. yondayandi, yosai<br />

cata nuundi, yosai quaha nuundi,<br />

yosaisasa nuundi, f. quai.<br />

Holgarse del mal ageno. yodzandaha<br />

inindi sita, yodzanuna inindi<br />

sita, yodzasino inindi sita.<br />

hollar algo con los pies. yosihi sahandi,<br />

yosihindodzosahandi, yosañundi,<br />

yosañuninondi yosañundodzondi,<br />

yosaundodzodi, f, quhu<br />

f. quañu, f. quu.<br />

hollejo de legumbre o fructa. dzooñee<br />

hollin. yaha, yaha huahi, yahadzoho<br />

huahi yaha nama huahi.<br />

hollin hazerse en alguna parte. yodzucu


folio 126r column 1<br />

yodzucu yaha yocoo yaha yocuvui<br />

yaha.<br />

Homarrache. tai cuvuinaa sayyo sa<br />

dza yuhui ñaha.<br />

hombre. taiyee.<br />

honda. ñono cande, ñono dzacana<br />

yua ñono sico yuu nono tniño<br />

yuu.<br />

honda tirar. yodzacandendi yuu ñono<br />

candu yodza qhndi yuu ñono<br />

yodzacuitandi yuuñono candu.<br />

honda cosa profunda. cono, dzo<br />

vuii dzosanituvui nuu, dzovuii<br />

dzosaniquacai, saña yosinosaha.<br />

honda agua, duta cono miniduta<br />

hondon, sahasi cahasi.<br />

hondo por lo que esta abaxo . sasi<br />

coo cuiñe sahasi, sacoo cuisi saha<br />

si, sacoo coho sahasi, sacoocavua<br />

sahasi.<br />

hondon de olla caha quedze sanisandehendico<br />

saha quedze.<br />

hongo. siye.<br />

honrrar vide acatar.<br />

honrrado. tai yehendudzu yehedzico,<br />

tai indaa ñuhu dudzu, tay yehe<br />

ñuhu.<br />

honrar el hijo al padre con hechos heroycos.yodzacananditaninondidzehe<br />

dzutundi yodzasino cani, yodzasino<br />

cuiñendi dzehe dzutundi,<br />

yochihidzico yochihindudzu<br />

dzehe dzutundi, yodzayuhu nuundi,<br />

dzehe dzutundi yodzatacu<br />

ninodzehe dzutundi.<br />

hontanales. doyo ñuhu caa doyo<br />

ñuhu vuidza, ñuhu yehendoyo.<br />

ñuhuñohonduta ñuhucaininiduta<br />

horadar. yocaandi, vide agujerado.<br />

folio 126r column 2<br />

horadado. yndii yondii.<br />

Horca para ahorcar . yutnu sacata<br />

caa ñaha, yutnu sacuitacaa , yutnu<br />

quanata, yutnucuitacaata.<br />

horma de çapato, vi. forma.<br />

hormiga. tiyoco, tidzuhu, tiyoco<br />

queque teyocoquende.<br />

hormiga grande boladora. idzundoco.<br />

hormiguero. huahiyoco yavuiyoco,<br />

ñuhuteyoco.<br />

hormiguear. yocanateyoco ycanaycahite<br />

ycanaicadzite.<br />

hormiguear por criar. yosinoteyoco,<br />

yocanate, yosinate, fu. qna.<br />

hornaça. sitnu.<br />

hornada de pan. eesitnu dzita.<br />

hornaço. dzita ñohondevui, dzita<br />

nisacohodevui.<br />

hornaguear la tierra. vi. amollentar.<br />

horno. sitnu.<br />

hornerizo hijo de puta dzayadzaca,<br />

dzaya yuhu.<br />

hornija tamara. yutnu taatutnutaa<br />

horro de esclauo. tay nindai, tay nicacu,<br />

tay ninduvuiñuu, tayninuquehe<br />

tnaha ñuu.<br />

horro libre como quiera . tay ninduvui<br />

ñuu.<br />

hortiga. davuaquaha, davua tnene.<br />

hosco. ñee cuinda.<br />

hostigar. yosaniñahandi, yocaniñahandi.<br />

H. A N T E V.<br />

Huego. vide. fuego.<br />

Huego sacar con artificio. yodzacaindi<br />

ñuhu.<br />

Huel-


folio 126v column 1<br />

Huelgo el aliento. yocotachi yuhu,<br />

yoco yuhu.<br />

Huelgo hechar alentandose. yodzondudzundi,<br />

yocana codzo<br />

dudzundi.<br />

Huelgo cerrarse. yosandehe tachi,<br />

f, qndeq, yondiyu nuu inidi.<br />

Huelgo tomar. yondaicoho dudzundi,<br />

yonanihi tachindi, yonaquaindudzundi,<br />

yonaquaitachidi.<br />

Huella o pisada sanisani sahata,<br />

Huerfano. tay ninduvui cay taindahui,<br />

tay ninduvui coyo cai, tai nisiñe<br />

naa, tay nisini yechi tay cai.<br />

Huerfano hazer a otro. vide biudo.<br />

hazer a otro.<br />

Huerta. itu,<br />

Huerto. ituita.<br />

Huesped tai yosica ichi, tai niquesi<br />

huahindi.<br />

Hueste gente de guerra. yecu, tay<br />

qhu yecu qhu tnañu.<br />

Hueso. yeque.<br />

Huebo. devui.<br />

Huesa para enterrar. vi. sepultura,<br />

Huir yosinondi. f. cono.<br />

Huidor. tay sasino.<br />

Huir hazer a otro. yodzacono ñahandi,<br />

yodzasiyo ñahandi.<br />

Huir del lugar. yonaconondi, yondesidi<br />

yosinodi.<br />

Huir lexos. yosino sicandi, yonacono<br />

sicandi.<br />

huir para atras. yondicondi, yosico<br />

conondi, yondicocavuandi, yondico<br />

cono dzumandi, dzodzuma<br />

dzuhua yondicondi.<br />

huir de los contrarios. yosico conondi<br />

sita, yosinondi sita, dzoyo<br />

folio 126v column 2<br />

dzoyosino candi sita.<br />

Huir de miedo. yosino yyondi.<br />

huyendo andar de aca para alla. sanuhu<br />

sandesi ñuu, sadzahinuuta yosino<br />

yonde sita.<br />

huir de las ocasiones. yodza siyondi.<br />

humano hombre piadoso. tay dahui<br />

ini. (vui,<br />

humano hombre terrestre, tay ñayevui<br />

humanidad. sasicuvui ñayevui sasi<br />

cuvui ñaha.<br />

humano linaje. dzo eendu tnuhu<br />

dehetacañayevui , dzo ee nica<br />

tnuhu ñayevui.<br />

humazo dar a otro. yochihiñumandi<br />

dzitnita yodzatnani ñuma dzitnita,<br />

yodzaquevuindiñumadzitnita<br />

humeda tierra. ñuhu vuidza ñuhu<br />

casi ñuhu coyo.<br />

humido. sanicuvui coyo, vuidza coyo,<br />

vuita.<br />

humedecerse algo yocuvui coyo<br />

yocuvui vuidza, yocuvuivuita,<br />

yosinovuidza, yosidzo casi, yonduvui<br />

dayu.<br />

humilde. tay sicaquai, sicadzadzi,<br />

yosicandahui.<br />

humilde ser. yondayendi, yonunindi<br />

humilde andar. yosicaquaindi, yosica<br />

dzadzi yosicandahuidi, yosicacaindi<br />

humillarse delante de otro. yyondayendi<br />

yyotnanudi nuuta, yocoocuitandayendinuuta,<br />

yocoo<br />

cavuandayendi, yosacavuandayendi,<br />

f qcavua, yocoo tetendi yocoo<br />

cuisindi, yocoo cuisindayendi<br />

humillarse. yonduvuindahuindi yonduvui<br />

dahui caindi yonduvui quaindi,<br />

yonduvui dzadzindi.<br />

humi


folio 127r column 1<br />

Humillarse de su voluntad. yocahandahuindi,<br />

yocaha quaindi yyondayendi<br />

yyotetendi, yonoocavuandi,<br />

yonoocuvuindi yonocuvui<br />

yeq quachindi, yonduvuidihidi.<br />

Humillarse a otro, inclinandose. yocoo<br />

cuitandayendi yocoonai nuundi,<br />

l. dzinindi nuuta.<br />

Humillar a otro para que buelua en<br />

si. yodzatuhuaquai ñahandisita<br />

yodzacoo cuisiñahandisita, yodzaquaha<br />

ñahandi yoquidzaquai<br />

ini ñahandi, yodzacaa quaindi<br />

inita.<br />

Humillar a otro, vengandose del.<br />

yondadzayeq quachiñahandi, yodzanoocuvui<br />

ñahandi yondadzandihinino<br />

ñahandi, yondadza<br />

dzuchi ñahandi yodzanoocavua<br />

ñahandi.<br />

Humo. ñuma.<br />

Humo espeso . ñumayai, ñuma tutnu,<br />

ñuma mihi.<br />

Humo, celajes que parecen. ñuma<br />

andevui.<br />

Humear . yocana ñuma, yosaa nini<br />

ñuma, fu. caa.<br />

Humero. vi. chimenea.<br />

Humosa cosa. sanidzucu nino ñuma<br />

sanitnaniñuma sanichihi ñuma.<br />

Hundirse la tierra o casa. yocaindidzo.<br />

yocai coho yocoo coho, yocaitnaa,<br />

yocootnaa huahi.<br />

Hundirse hazia dentro como la çera.<br />

yosivuindidzo, yosivuitnema. f.<br />

quevui, yosivui coho, yocai tnema.<br />

Hundirse petaca o chicouite por sentarse<br />

en el. yocaididzo, yocaicoho<br />

yocai tnema yocoo tnaha yeca.<br />

folio 127r column 2<br />

Hundirse el monton de tierra o harina.<br />

yosacaca yocaca yocoo caca<br />

Hundir hechar a lo hondo . yodza<br />

caindusindi, yodzacainditandi,<br />

yodza cai ndidzondi yodza cai<br />

cohondi.<br />

Hundirse algo asi. yocaindusindi<br />

yocaindi tandi, yocai cohondi,<br />

yocaindidzondi.<br />

Hundir algo con la mano yosasindahandi,<br />

f. cusi, yodzacaidusi dahandi.<br />

Huracan tachi nihi, yyo tnuu, yyo<br />

nihi yocana tachi.<br />

Hurgar. yochihindi dzondi, yosaa<br />

chihindidzondi, f. caaqh, yoñahindodzondi.<br />

Hurgunero de horno. yutnuchihindidzo<br />

saa chihindidzo<br />

Hurtar. yodzuhundi, yoquidza cuinandi,<br />

f. cadz, yosaiqueye, f. quay<br />

Huso para hilar, cata, cata yuhua.<br />

Husada o maçorca de hilo. ee cata<br />

yuhua,<br />

Husillo. yutnu yosico nuu.<br />

I. A N T E A<br />

Iacinto piedra. yuu yuchi quaha<br />

yondii nini.<br />

Iactarse. yocahatachindi yocaha<br />

huatandi, yocahadzicondi yocahandocondi,<br />

yocuvuitachindi<br />

Iactancioso. tai yocuvui huata yocuvuidzico<br />

ini.<br />

Iactarse diziendo los pecados que<br />

ha hecho. yonananahindi quachi,<br />

yonana cachindi, yonasino<br />

cachi quachindi. yocaha huatandi<br />

diq


folio 127v column 1<br />

yocuvuitachi inindi.<br />

Iactarse de linaje. vi. alabarse.<br />

Iaula. dzoco.<br />

Iaqueta sayodzo nino, dzono yodzo<br />

nino.<br />

Iardin. ituita, sañoho ita, saisi ita, sa<br />

caa ita.<br />

Iardinero. el que lo beneficia. tay<br />

yondaa ituita tay ñoho ituita.<br />

Iarro. tindoho.<br />

Iarro de vidrio. tindoho yuuyuyu, tindoho<br />

dzusa, tindoho indii nini.<br />

Iarro vidriado. tindoho nisaadzusa<br />

tindoho dee tindoho dziñu.<br />

Iarro desportillado. tindoho yuhu<br />

ñañu, yuhutahui.<br />

Iarro de pico. tindoho indodzo doho,<br />

indodzo dzata.<br />

Iarro sin pico. tindoho yuhu ticuta<br />

yuhu tinduu.<br />

Iarro de pie. tindoho yehe saha.<br />

Iarro de cuello alto. tindoho dzuqcani.<br />

Iarro sin pie, tindoho tinduu, ñasaha<br />

larro pequeño, tindohoquachi, tindoho<br />

tende.<br />

Iassar o fajar. yodzee ñahandi, yotniño<br />

yuchi nahandi.<br />

Iaspe piedra. yuu nuu yondii nini,<br />

yehedzaca deh e nuu, yuu nuu<br />

tecuiñe.<br />

Iaspear. yodzatacunini dehe nuundi<br />

Iaspeado libro. tutu nisaconuu yuhusi,<br />

tutunicuvuidehenuu yuhusi<br />

Iauali. quene yucu.<br />

Iasmin. itandoho ytandoho ñoho<br />

tnaha, itandoho nene, ytandoho<br />

quaa, itaquaa.<br />

Ioya. dzeque dziñuhu.<br />

folio 127v column 2<br />

Iornada de vn dia. sasicaychieequevui,<br />

sasica ee quevui, sasicaichi eenduvui.<br />

Iornal. yahui ee quevui, de vn dia.<br />

Iornalero. tay tatu, tai yonducu<br />

tniño, tay sasai tniño.<br />

I. A N T E. V<br />

Iubileo. cuiya yosatnahatahuinhuindatu<br />

yosinindahui ñaha<br />

sancto padre.<br />

Iubilado. tay nino cootniño, tay ninoo<br />

tasitniño, tay dzo yyo hooca<br />

tay ninucoo siña, tay ñatuvuicatniño.<br />

Iubilado ser. yonucoo tniñondi,<br />

dzoyyo hoonicandi, ninoo tasi<br />

tniñondi.<br />

Iubon. sacuinondica, saininondica<br />

dzono cuinondica, dzono nihi.<br />

Iubetero. tay quicudzono.<br />

Iuego de palabra . dudzudzeque,<br />

dudzu sacunino.<br />

Iueues idem. l. quevui qmi.<br />

Iuez ordinario, tay sino tasi, tatnutasitnuni,<br />

tai yodza sinocavuatniño.<br />

Iugar juego de pasa a pasa. yoquidzasiyoyuundi,<br />

yodzacuicosiyondi<br />

Iugar. yocatnindi.<br />

Iugar con postura. yocatnedzuhuandi<br />

Iugar a la pelota de los yndios. yocotondi<br />

ñama.<br />

Iugar ala pelota como dizen de boleo.<br />

yocatundi ñama.<br />

Iugar con piedras hechando en alto<br />

vna y cogiendo otra . yonaquay<br />

yuundi, yonaquainduundi<br />

yona


folio 128r column 1<br />

yonadzamanduundi.<br />

Iugar hechando todo el resto. yodzandaindidzuhua,<br />

yodzandai<br />

canudzuhua,<br />

Iugar a los bolos. yochihinduundi,<br />

yotneenduundi.<br />

Iugar al topar con bolas. yonachihi<br />

tnahandi yutnu tinduu, yonataa<br />

tnahandi.<br />

Iugar a las barras . yodzandiindi tinduu,<br />

Iugar al texo. yodzandiindi ticuta,<br />

yodzacaandi ticuta.<br />

Iugar a los barriles. yosani quedze<br />

tahuindi, f. cani.<br />

Iugar al soplillo. yotevuindi.<br />

Iugar a los titeres . yodza canandi<br />

dzundu.<br />

Iugar holgarse. yonducudzequendi,<br />

yodzadzequendi.<br />

Iugar lo que dezimos estarse burlando.<br />

yodzadziquendi.<br />

Iugar a la gallina ciega. yodzadzi<br />

quitiquaandi.<br />

Iugar al esconder . yodzadzequedzahi<br />

nuu tiquaa yodzahinuutnahandi,<br />

yosaquitindoondi, yodzadzi<br />

quiti ndoo.<br />

Iugar a las cañas. yocoyotnahanduvua,<br />

yonaqnitnahanduvua.<br />

Iuglar. taydzeque, tainducudzeque<br />

Iuizio. sasitasi tnuni.<br />

Iuizio entendimiento satacu ini, sa<br />

tnuni ini, dudzu yyodzini.<br />

Iuizio bueno, buen entendimiento.<br />

satacuini daqueyeni yocaicoho ini<br />

Iuizio entero. sanicuvui tacuini.<br />

Iuizio perder vno por borrachera.<br />

o por otra causa. yondoyo ñuhu<br />

folio 128r column 2<br />

dudzu yyodzinindi, ñayonaha<br />

tnunicami.<br />

Iuizio tener entero despues de alguna<br />

borrachera, o lucido interualo<br />

saninduvui casi ini, sanindetuvuiini,<br />

sanindetacuini, saninde<br />

tnoo inita.<br />

Iulio, idem. yoo sanicuvui vsa.<br />

Iunco, ancho y aspero. yuchi.<br />

Iunco otro ancho pero no aspero. yata<br />

Iunco o junquillo. yodzi.<br />

Iunco negro de que hazen baculos<br />

tnuduvuaydzo.<br />

Iunco otro pardillo. tnucuqua.<br />

Iuncia. coyo, dziyahi<br />

Iuncia otra. coyo siqui.<br />

Iuncia otra, coyo ita.<br />

Iuncia otra delgada de que se haze<br />

esteras. cane.<br />

Iuncia otra. coyo, tinduu, coyo ticoo.<br />

lunio. idem, yoo sanicuvui iño.<br />

Iuntar cosas animadas o inanimadas.<br />

yodzaqtnaha tnahandi, yotasi<br />

l. sanitnahandi. f. cani.<br />

Iuntarse asi. yonutnaha tnaha<br />

luntarse cosas tendidas y largas.<br />

yondaqtnahandi.<br />

Iuntar cosas anchas. yosaqtnahandi,<br />

f. caq, como mantas.<br />

Iuntar cosas como en compañia, y contratacion.<br />

yodzaqtnahandaandi.<br />

Iuntarse asi, vt pecunia dziñuhuniquitnahandaa.<br />

Iuntarse el dinero que estaua repartido.<br />

yonutnahandaa dziñuhu,<br />

yoquitnahandaa, yosatnahandaa<br />

futu. qtn.<br />

Iuntarse toda la hazienda. yonucoho<br />

canu.<br />

Iun-


folio 128v column 1<br />

Iuntar muchos y hazer vn açeruo.<br />

yotasi canundi, yonatasitetundi.<br />

Iunctarse carnalmente hombre y<br />

muger, yotnaha tnaha.<br />

Iuntarse en alguna parte como para<br />

consejo. yonatacata.<br />

Iunctar asi para esto la gente, yonadzatacandi.<br />

Iunctarse en parentesco. yonuquehendico<br />

tnaha tnuhundi.<br />

Iunctos ya por parentesco. yona<br />

qnitnaha tnuhuta.<br />

Iunctarse por amistad. yodzatnaha<br />

tnahandi sihita.<br />

Iunctarse los Rios. yonutnaha tnaha<br />

yuta.<br />

Iunctarse el niño con su madre. yosatnahasi,<br />

f. qtn, yosacondaa<br />

tuvuisi<br />

Iunctar por pegar, yodzatnee tnahandi,<br />

Iunctarse vna cosa con otra. yosatnahandaa<br />

tnaha, f. qtn.<br />

Iuncto vide cerca.<br />

Iunctura o coyuntura. sañoho tnaha<br />

yeque, sañohonahotnaha yeque<br />

Iuncto con otra cosa. tnaha. l. sichi.<br />

Iurar como quiera . yotniño naha<br />

ñuhundi.<br />

Iurar falso, yotniño naha ñuhudzequendi<br />

yotniño naha yetendi ñuhu<br />

Iuramento. sasitniño naha ñuhu.<br />

Iuridicion de pueblo. ñuu yehetnaha,<br />

yondaca ñahasita ñuu . yehe<br />

tnaha, yocaha tniño sita.<br />

Iurisdicion tener . yonaindi tniño,<br />

f. conay.<br />

Iurisdicion dar a otro, yotasindi tniñondi,<br />

yotniño siñandi, yocoo cani<br />

folio 128v column 2<br />

ñahandi cadzata tniño.<br />

Iustar. yotuvui tnahandi, yodzatnaha<br />

tnahandi.<br />

Iusta venir la cosa. yocuvuidzevui,<br />

yocuvui cuhua yosatnaha, futuro<br />

qtnah.<br />

Iusta estar la cosa. dzodzevuica, dzo<br />

huatuca dzo huahaca.<br />

Iusta en medida. pro diuersis supositis.<br />

dzo ee nuu, dzo ee nani, dza<br />

ee cuhua.<br />

Iusto andar. yonacaca ñuhundi, yonacaha<br />

ñuhundi, yosica ñuhundi<br />

yosicaiindi, yosicandaa, yosica<br />

cuite, f caca.<br />

Iusto andar . l. con cuidado y aduertencia.<br />

yosica tuhuandi, f casa.<br />

Iustos yguales en virtud o vicio.<br />

dzodzavuanduvui.<br />

Iusta cosa contraria al mal. sa huaha,<br />

sandaa, sacuite mihi.<br />

Iustamente. tnuhundaa mihi cuite<br />

Iusta venir la cosa que no le falta ni<br />

le sobra. mihi daa nisatnaha.<br />

Iusticia virtud. sandaasa cuite.<br />

Iusticia castigo. satasi tnuni sadzandoho<br />

ñaha sadza nani ñaha.<br />

Iustisicado ser el hombre, yonduvui<br />

queye, yonduvuindoo, yonduvui<br />

nina, yonduvuiyy.<br />

Iustificar Dios al hombre. yondadzandoo,<br />

yondadzanina, yondadzahuii,<br />

yodadza queye.<br />

Iusticiar. yodzandoho, yodzananindi,<br />

yosanindi, f. can, yocanindi.<br />

Iusticia como en el infierno, yosanindahui<br />

ñaha cuii, f. cani.<br />

Iusticiado. tay nindoho ninani.<br />

Iusticiado en el infierno con tormentos<br />

men-


folio 129r column 1<br />

tos eternos. yondoho yonani<br />

cuii.<br />

Iuzgar la justicia. yotasi tnuninindi<br />

Iuzgar del proximo. yosaqni inindi<br />

fu. qqni. yotadzi ñena inindi, yotadzi<br />

tucu ini, quando es en mal.<br />

Iuzgar entre diuersas cosas. yotuvui<br />

tnunisindi, yosaqni inindi. f. qqni.<br />

Iuzgar, estimar. yotuvuisindi.<br />

Iuzgar por pensar. yotadzi inindi.<br />

Iuuen tay sanisanu quachi.<br />

Iuuentud. sa isanu quachi.<br />

Y.<br />

Y Conjuncion copulatiua. da, sihi,<br />

dehe, tucu.<br />

Y aun, conjuncion aduersatiua.<br />

vt. y aun hazes eso todavia ? da<br />

yoquidzacando, da hoocayoquidzando.<br />

Ya, aduerbio temporis. sa.<br />

Ya es tiempo. sa huaha, sacuvui.<br />

Ya se va acercando. saquacuvui yatni.<br />

Ya acordandoseme lo que se me auia<br />

oluidado, aa, aadica huii.<br />

Ya. S. viene. sa huasita.<br />

Ya que es hecho. sanicuvui, sanicuvuidzavua.<br />

Yazer. vide, echado estar.<br />

Yda. sa saha.<br />

Ydiota. tay ñasini ñandichi ñatuhua.<br />

Ydolo. dzavui.<br />

Ydolo de los montes y cerros. quacu<br />

Ydolatrar. yoquidzandi huico, yo quidza<br />

ñuhu yuu quacundi. f. cadz<br />

yocaha ñuhundi yuu quacu.<br />

Ydolatra tay yoquidza huico, yocaha<br />

huico.<br />

folio 129r column 2<br />

Ydropesia, enfermedad. quahi yoo<br />

quahi chisi canu.<br />

Y. A N T E E.<br />

Yegua. ydzu dzehe.<br />

Yeguada. eesichi ydzudzehe,<br />

sayotacaydzudzehe.<br />

Yelo. yuhua.<br />

Yelo. escarcha. yuyu, duta yuyu.<br />

Yelo, o elada medio modo . yuhua<br />

cuisi.<br />

Yelo muy grande. yuhuatnoo.<br />

Yelo, el agua congelada. yuhuanduta.<br />

Yelo que llama agua nieue. yuhuaiño.<br />

Yema de huebo. duta quaandevui.<br />

Yema de arbol. deye yutnu.<br />

Yema de arbol el cogollito. numa<br />

yutnu.<br />

Yemas echar los arboles antes de<br />

brotar. yonatusi deye.<br />

Yemas echar los arboles brotando.<br />

yonatusi numa.<br />

Yerma tierra que nunca se ha abita<br />

do. ñuhu caa siña.<br />

Yerma tierra desamparada ya. ñuhu<br />

caa nuna.<br />

Yermo. vide, desierto.<br />

Yerno. cadzandi, dzayacadzandi.<br />

Yerro por culpa. quachi.<br />

Yerro, s. por yerro se hizo, dzonicuvuidzanaca,<br />

Yerto estar. yocuitnu.<br />

Yerua generalmente. yta.<br />

Yerua que se estiende y echa ojas. yucu<br />

Yerua que nace en herial. cuhu.<br />

Yerua con que hazen casas paxizas. yta<br />

yoco, itandacu.<br />

Yerua otra con que hazen xacales.<br />

R itan-


folio 129v column 1<br />

itandaha ita quaha.<br />

Yerua buena, inino castilla,<br />

Yerua mora, yucu tiñene,<br />

Yerua que en beuiendola pierden<br />

el juyzio. yucu nuu.<br />

yerua xabonera. nama.<br />

yerua que crian los arboles parda.<br />

yudzi.<br />

yeruaçal. saisi ita, saisi yucu.<br />

yeruaçal inculto. saisi cuhu.<br />

yesca. cachi tnuquu, cachi yosicoñuhu,<br />

futu, cuico. cachitaandico<br />

ñuhu.<br />

yeso. yuu ñuhu cachi, ñuhu cachi.<br />

Y A N T E G.<br />

Yglesia. huahi ñuhu, yuq.<br />

Ignorar por no saber. ñasinindi.<br />

Ignorar. nandidza, nandidzavuitna.<br />

Ignorar por no auer oydo dezir lo<br />

que ay. ña yosinindi, f. qni.<br />

Ignorar lo que ay o pasa . ña yonahandi,<br />

ña yosinindi.<br />

lgnorar por poco saber. ñatuhuandi<br />

ñacuvui huaha ñayonaha tnunindi<br />

ñayocuvui huaha. l. ñatuhuaha<br />

tniño simaindi, ñatuhuandi.<br />

Ignorar como la vltima hora. ñayo<br />

naha tnunindi.<br />

lgnorante hombre de poco saber.<br />

tay ña tnuni ini, tay ñatuhua,<br />

ñandichita.<br />

Ignorantemente hazer algo. tnuhu<br />

ñatnuni ini niquidza.<br />

Iguales cosas parejas. dzo eenuu ee<br />

nani, dza eccuhua.<br />

folio 129v column 2<br />

Igualarse. yodzadzevuitnahandi, yocuvuidzevui<br />

tnaha, yoquahadzavuatnahandi.<br />

Yguales en vicio o en virtud. dzodzevuindudzavuantehendu,dzevuindudzavua<br />

dehenduvui caa,<br />

vel cuvui.<br />

ygualmente asi. tnuhu dzavuanduvui.<br />

ygual cosa pareja como suelo . dzo<br />

eendaa dzaee nani.<br />

ygual el padre, ygual el hijo, ygual<br />

el spiritu sancto. dehe nuni personas<br />

sadzevuindudzavua.<br />

yguales en edad . dzo eenducuiya.<br />

ygual precio, todo de vn precio. dzo<br />

eendu yahui, yosacuine.<br />

yguala o concierto en compra. sasi<br />

tna ndaa yahui.<br />

ygualarse en el precio . yotnaiyahuindi<br />

sihita.<br />

ygualarse para qualquiera cosa. yotnai<br />

tnunindi sihita.<br />

ygualar midiendo el vno con el otro<br />

para ver si son yguales. yodzadzevui<br />

ñahandi, yodzaquahadzavuandi.<br />

ygual peso en las balanças. daa<br />

cuhua.<br />

ygualar el peso. l. pesar bien. yochihi<br />

cuhua daandi.<br />

ygualado asi. yehe cuhuandaa, yehendaa<br />

cuhua, yehecuitecuhua,<br />

fu. quehe.<br />

ygualar los huesos. yondaqtnahandi,<br />

yeque yondaqdzavuandi, yodzadzevuindi,<br />

yosaqdzavuandi,<br />

futuro. caq, yosanidzavuandi, futuro,<br />

can.<br />

ygualar lo aspero, yoquidzandeendi<br />

di


folio 130r column 1<br />

di, fu. cadz. allanandolo.<br />

ygualar a todos, dandoles vna paga.<br />

dzo ee cuhua caa yahui yosahandita,<br />

futuro cuhua, dzoee<br />

cuhuayehe.<br />

Ygualarse o concertarse enel pleyto.<br />

yotnaiquaindihita.<br />

yguales en edad. dzohoondu sa sanuta,<br />

dzo eenducuiya.<br />

ygualarse en palabras . yondadzadzavuandi,<br />

yodzatnahandi sita,<br />

yondadzanaandi sita, yotniñodzavuandisita.<br />

ygualar a los que traen diferencias. yotasindi<br />

yuhu sahundi sita, yoqui<br />

dzaquayndi, futuro. cadz. yodzandaha,<br />

yodzandicondi inita, yodzatnahandi<br />

, yodzadzevuiñahandisita.<br />

ygualar a otros en dignidad. yondaq<br />

dzva ñahandisita.<br />

ygualarse a otro mayor como lucifer<br />

que se quiso ygualar con Dios.<br />

yosaq dzavuañahasi siya, fu. caq.<br />

aqui esta actiue. ygualarse asi passiue,<br />

yonduvuidzavuandi, yosatnahandaandi<br />

sita, fu. qtnaha yonutnahandi.<br />

ygualar a otros tractandolos de vna<br />

misma manera. yotasidzavuañahandi<br />

sita . es del mayor para<br />

los menores.<br />

yguales son todos los hombres delante<br />

de Dios. dehetacañayevui<br />

dzo eecuhua nucavua dzavuata<br />

nuu nanastohon Dios.<br />

ygualar vna cosa como el suelo, yoquidzandaandi.<br />

ygualar libro de quentas. yonatasi<br />

folio 130r column 2<br />

tnahandi.<br />

ygualar las quentas poniendo algunas<br />

partidas que faltasen. yondai<br />

tniñondi dudzu tutu<br />

ygualarse las quentas asi. yondai<br />

coho tutu.<br />

ygualar las quentas quitando lo que<br />

no auia de estar por auerse puesto<br />

mal o por yerro. yodzandoondi<br />

yodza nuundi sanisacoondaa<br />

naho, sanicoo coho, naho.<br />

vel naha, sanisia coondaa hua<br />

dzevui.<br />

ygualar lo desygual. yodzatnahandi,<br />

yodzavuandi.<br />

ygualar cosas lagas. yodzadzevuindi,<br />

yodzadzavuandi, yodzaquaha<br />

tnunindi.<br />

yguales son. ninduvuidzavua.<br />

ygualarse haziendose ygual, y parejo<br />

con otra cosa . yocuvuinani,<br />

yonduvuinani, yonduvuidzavua<br />

yonutnaha, yonucavuandaa<br />

yonatavui, yosatnaha,<br />

fu. qtnah.<br />

yjada, enfermedad. quahi cana cuiñotuchi<br />

dziñe chisi, quahi cana<br />

cuiñendaa dziñe chisi.<br />

yjares. dziñe chisi.<br />

ylicita cosa. sa huacuvui yoocadza<br />

yoo cachi.<br />

y luego. daqueyeni.<br />

y luego ala hora. danditani, danditandu,<br />

huitnani.<br />

yluminar letras o libros. yosaconuundi,<br />

tutu, f. caq nuu.<br />

yluminador. tay yosaco nuu tutu.<br />

ylustre. tay yehedzico, yehendudzu.<br />

R 2 ylustre


folio 130v column 1<br />

Yllustre ser . yehedzico yehendudzundi,<br />

fu. quehe.<br />

Yllustrissimo. tay yyo yotacu nino<br />

tay yyo yehedzico . yyo yehendudzuta.<br />

Y A N T E M.<br />

Ymagen. naa.<br />

Ymagen de bulto . naa nisasita<br />

naa nisatandusata naa ñayevui.<br />

Ymagen de pinzel. naa nicaidzicota.<br />

naa nidzatacuta naanisacota.<br />

Ymagen pintada al olio . naa nicuvuindaha,<br />

naa nichidzotandaha,<br />

naa nitaatandaha, naanisacodzondaha.<br />

Ymagen al temple sin olio. naa nidzaha<br />

hoonicata naa nisaco hoo<br />

nicata.<br />

ymagen de relieue. naa ña ñuni, naa<br />

dzavuani, naa ña nisinonee.<br />

ymagen de borron sin color. naa<br />

dzoica nidzitadz cota naa nitasi<br />

nahata, naa nisacoo naha naadzo<br />

icanicuvuitnoo.<br />

ymagen de diablo, o ydolo. naa ñuhu,<br />

naa nidza nahata ñuhu, naa nitasi<br />

nahata ñuhu<br />

ymagen otra para memoria de lo pa<br />

sado, entre Indios. naandeye<br />

ymagen de estampa, naa nisadzita<br />

tnoo, naa nisasitandusa caa, naa<br />

nidzananata.<br />

ymagen sacar al viuo. yonatavuandi<br />

naa. yodzananandidzavuatnaha<br />

yyo, l. caa.<br />

ymaginar. yotadzi inindi.<br />

imaginar en lo que se ha de hazer.<br />

folio 130v column 2<br />

yotadzi inindi, yonacani inindi,<br />

yochihitnuni inindi.<br />

ymaginar estar pensatiuo. yñequacandi,<br />

yyoquacandi, yonatuvui<br />

yuhundi, yonatuvuidzaandi, yona<br />

tuvuitnaandi.<br />

ymitar con bueno o mal exemplo.<br />

yositodzavuandi, fu, coto, yosai<br />

taniñondi, fu. quai,<br />

ympaciente. tay yocana cuvui ini,<br />

tay ñayosaha ini.<br />

ympaciencia tener . yocanacuvui<br />

inindi, ñayosaha inindi, ñayosaicanu<br />

inindi.<br />

Impacientemente. tnuhu canacuvui<br />

ini.<br />

Impassibilidad. ña tuvui sandoho<br />

sanani.<br />

Impedir, vide, estoruar,<br />

Impedir, o para que no se vaya yonootasi<br />

ñahandi,<br />

Impedido asi, tay ninootasi ñahata<br />

Impedido estar alguno por algund<br />

occupacion, yyotniñondi yonaconinondi.<br />

fu, candico.<br />

Imperio. satoniñe yya, siña yya.<br />

Impetrar, alcançar. yocuindatundi,<br />

yocaindahuidatundi, yonihitahuindi,<br />

yocaitahuindi.<br />

Impetrar rogando. yonanihindi, yonaquatundahuiñahandi.<br />

lmpetuosamente, tnuhu yehecayu<br />

yehe sacu nihi.<br />

Impetu, lleuar corriendo . ynditasinoni,<br />

fu. cuindita.<br />

Importuno pedigueño . tayndehui<br />

tay dzuchi ini.<br />

Importuno en negocios . tay neni<br />

ini, tay ñee, tay tnini,<br />

Im.


folio 131r column 1<br />

Ymportuno en negocios. tay neni<br />

ini, tay ñee, tay tnini.<br />

Ymportunar a Dios con oraciones<br />

ñee yonaquatundi, yyo tnini yonaquatundi<br />

stohonDios<br />

Ymportunar por frequentar. yoquidza<br />

ñeendi, f. cadza.<br />

Ymportunamente asi . tnuhu ñee<br />

yoquidza.<br />

Ymportar ser necessario. yosini ñuhu,<br />

f. qni.<br />

Ymponer peccado a alguno, yonatniño<br />

sisi ñahandi, yodzatavui<br />

sisi ñahandi, yodzatavuindodzo<br />

ñahandi, yondadza sisi ñahandi<br />

quachi, yoquidza sisi ñahandi,<br />

fu. cadz .<br />

Ympuesto serme algun peccado. yotavui,<br />

yosidzondi quachi.<br />

Ympossible que no se puede hazer.<br />

ñacuvui ñacanu, ñacuvuiyu, ñacanuyu,<br />

f. hua cuvui.<br />

Ympossible ser no tener remedio.<br />

ñahuisi cuvui natuvuidzavua cuvui,<br />

ñatuvuidzavua cadza, ñanihi<br />

huisi dzavuacuvui, ñatuvuihuisi.<br />

f. hua.<br />

Ympotente que no puede nada. tay<br />

ñacuvui sita, tay ñacuvui huaha<br />

sita, tay ñacanu sita.<br />

Ympotente que no puede engendrar.<br />

tay nicuita, tay nicuvui naha,<br />

tay huita, tay ñitevui,<br />

Ymprecar contra alguno deseando<br />

le venga mal. yodzandaha iniñahandi,<br />

yodzanuna iniñahandi, yodzacai<br />

iniñahandi.<br />

Ymprimir libros . yosadzindi dusa<br />

caa, f. quadz, yotaandindusacaa,<br />

folio 131r column 2<br />

yotavuandi dusacaa tutu, yodza<br />

canandusa caa tutu.<br />

Ympresso libro. tutunisasindusacaa<br />

tutu nitaatadusacaa, tutu nidza<br />

canatacaa tutu nitavuandusa caa<br />

tutu sanisacondaandusa.<br />

Impression, la emprenta. dusacaa,<br />

saquadzi tacu.<br />

Impressor. tay yosadzi dusa caa, tai<br />

yodzacanadusa caa tacu.<br />

Y A N T E N.<br />

Ynabil. tay dzo huisica, tai dzo<br />

tnunica, tay ñatuhua tay ña<br />

tnuni ini, tay ñacasi ini, tay ña<br />

tacu ini, dzotay nica, tay daha naha,<br />

tay daha cundu, tay dzusa.<br />

yncitar a otro . yodzacuvui ini ñahandi,<br />

yochihi yuhu ñahandi, yodzacana<br />

cuvui ini ñahandi, yodza<br />

catne ini ñahandi, yodzacana cono<br />

ini ñahandi.<br />

ynclinarse, abaxando la cabeça. yocoo<br />

cuitandayendi, yocoo cuisindi,<br />

yocoo cavuandayendi, yocoo<br />

nai nuundi.<br />

ynclinarse baxando la cabeça para<br />

mirar hazia abaxo. yodzasihi<br />

nuundi, yosito nuundi, fu. coto, yodzacai<br />

nuundi, yosaandita caandi.<br />

ynclinarse a algo, aficionarse. yondiyo<br />

inindi, yosiconduundi, f. cuico<br />

yosita inindi, f. cuita, yocoo cuita<br />

inindi, yocuvui inindi.<br />

ynclinacion. dzavua yyo dzavua caa<br />

dzavua nicacu.<br />

ynclinarse a otro, fauoreciendole. yocuvuisihindita,<br />

yñesihindita. f. cuiñe<br />

R 3 yn-


folio 131v column 1<br />

Ynclinarse el coraçon a tal cosa. yosico<br />

inindi. fu. cuico. vi. aficionado<br />

estar.<br />

Ynclinar a otro a mal. yonatniño<br />

dzanaini ñahandi, yodzanoo cuisi<br />

ñahandi, yonatasindayendi, yonatasindiyeñahandita.<br />

Ynclinarse pared. quacuiñendaye,<br />

quandita quacasa nama.<br />

Ynclinato capite. sanicoo cuitandaye<br />

yayaya.<br />

Ynclinar a otro con buen exemplo.<br />

yotnino tacu ini ñahandi.<br />

Ynclinarse como frailes. yocoocuitandayendi.<br />

Ynclinar palo o otra cosa, yosanindayendi,<br />

fu. cani.<br />

Ynconsideradamente hazer algo.<br />

dzo huisicadzo tnunica, dzonaa<br />

dzoñuuca, yoquidzandi, f. cadz.<br />

Ynconstante hombre. tay yondicocavuaini,<br />

tay yondicocuisi ini, tay<br />

datne ini, ñanday ini, tay ñañu<br />

ini, tay yondiconai ini.<br />

Yncontinente en cosa de passion.<br />

tay ñacanuini, tay ña saha ini, tay<br />

dzuchi ini, tay ñatasii, ini, tay ña<br />

yeeini, tay datne ini, ña tuhu ini,<br />

ñayoquevuiquachi.<br />

Ynconuiniente. sañoho sayotuhu<br />

nino. l. dzatuhunino.<br />

Yncorrigible. ña yonduvuiquaita,<br />

ña yoninita, ña yosacoho inita.<br />

Yncorrupto. sañanitevui, ña nitnani.<br />

Yncorrupta donzella. vi, virgen .<br />

Ynculcar negocios. yodzacuihindi,<br />

yodzacandi, yoñoo ninondi tniño.<br />

Ynculpado, ñaquachindi, ñadzicandi<br />

folio 131v column 2<br />

di, ña sahandi<br />

Ynculto. cuhu cutu.<br />

Yncurrir en pena. vi. supra.<br />

Yndeuoto . tay ñatnini ini, ña ñee<br />

ña chito yonaquatutanDios, ña<br />

yocuvuicuyu, ñayosacoondaa nihi<br />

tniñonDios, ña yosacoondaa<br />

tneni tniñonDios.<br />

Yndigno ser de algun bien . ña yyo<br />

sindi, ñaa caasindi, ñandatundi,<br />

ña caa ñaisi sindi ña yosatnaha<br />

sindi.<br />

Yndigesto, yi. digerir puesta la negacion.<br />

ña sita nini sacasi.<br />

Yndiuisible, sahuacuvui caa quehe<br />

huacuvui tanda huacuvui duvui<br />

dzee.<br />

Yndomito. vi. incorrigible.<br />

Yndulgencia. sayondo saqui quachi<br />

sayocaindaa sandoho, sayositandodzo<br />

penitencia, sayositandaa<br />

pena, sayondoo yondoyo sananita<br />

nicuvui.<br />

Yndustria. sayosai ini, natnani ini sa<br />

tuhua ini, huisi ini.<br />

Yndustrioso. tay yonduyu. tay yoquaha<br />

tay tnani ini.<br />

Yndustrioso ser. yocuvui huisi inindi,<br />

yonañandichi inindi, yosinindichi<br />

inindi, yocacuvuisi inindi,<br />

yodzatnani inindi.<br />

yndustriosamente viuir con artificio.<br />

tnuhu tnani huisi ini yosicandi.<br />

ynduzir, yodzisino ini ñahandi, yodzacahandi<br />

inita, yodzacai ini ñahandi,<br />

yochihi yuhu ñahandi.<br />

ynestimable cosa. ña tuvui yahui, ña<br />

tuvui cata qtnaha, ñatuvui sanduvuidzavua.ynfa-


folio 132r column 1<br />

Ynfalible cosa. sacuiteyu.<br />

Ynfalible. saqcuvui.<br />

Ynfamar a otro. yodzanoo cuvui<br />

ñahandi, yodzanday dzicoñahandi,<br />

yodza nuu naha ñahandi, yosataninondi<br />

tnuhuta, fu. cata,<br />

ynfamado estar. yositanino tnuhundi,<br />

futu. cuta, yondaidzicondi, yonuu<br />

nahandi, yonucoo nahandi,<br />

yonduvui nahandi, yonoocuvuindi.<br />

ynfamar a otro diziendo del lo que<br />

no ay, dzonaa dzo ñuuca yodzandai<br />

dzicondi.<br />

ynfamador. tay dzandaydzi coñaha<br />

ynferir. vi. colegir.<br />

ynfernal cosa. sasi andaya, si andaya<br />

ynfiel. tay ña sinindisa.<br />

ynfiel, que no guarda la palabra. tay<br />

dzocaa queyeca, tay yosanunino<br />

tniño. l. dudzu, vi. sementido.<br />

ynfiel, de quien no se fian. tay ñacuvui<br />

canu inisita, ñacutu inisita,<br />

vi. abonado<br />

ynfiel en lo que le dan a guardar.<br />

quecisa, tay cana. l. cañandaha, tay<br />

yoo cuvui canu inisita.<br />

ynfieri. qua, vt quasinocavua. vase<br />

acabando.<br />

ynfierno, lugar de dañados. andaya<br />

anuhu anuhu naa, anuhu dahui.<br />

ynficionarse, lugar. dzicoini yocanandita<br />

yosaha huahi, dzico quahi<br />

yocanandita.<br />

ynficionado asi huahi yosaha dzico<br />

quahi. l. dzico quene.<br />

ynfinito Dios. ñuhu dehe cuvui, dehe<br />

huaha, huaqndehe huaqnaa.<br />

Ynfinitas cosas sin numero. sañe ye<br />

folio 132r column 2<br />

yehendahui, ñayehe tnuni<br />

Ynfinito, que no se puede acabar.<br />

sa ñayosandehe, sa ña yonaa, fu.<br />

qnd. fu. qnaa.<br />

ynfinitas vezes. ñayehe tnuni, ña<br />

yehendahui, ña yatni, ñahuii, ña<br />

yehe toto.<br />

ynformar. yocachindaandi sita, yonacahui<br />

ndaandi nuuta, yonacachi<br />

casindi nuuta.<br />

ynformar al letrado. yonaha tniño<br />

naha ñahandi sita.<br />

ynformar a otro de lo que ha de hazer.<br />

yodzatuhua ñahandisita.<br />

ynformarse de otro. yosicatnuhundi,<br />

f. caca, yondacatnuhundi yosatuvuidzondi,<br />

fu. quatu.<br />

ynformacion hazer contra alguno.<br />

yonducundi dudzu.<br />

ynflamar a otro o encenderle en<br />

amor. yodzahuidzindi inita, yodzacatnendi<br />

inita, yonadzadzaan -<br />

di inita, yodzacuidzindi inita, yonadza<br />

nunindi inita.<br />

ynflamarse. yocuidzi inindi, yodzunni<br />

ini, yonuni inindi.<br />

ynflamarse el anima. yosaandita nino<br />

inindi, fut. caa, yodzaa yosini<br />

animandi, con los demas.<br />

ynfructuoso arbol. yutnu nama, yutnu<br />

nicoco naha.<br />

yngenio, habilidad. satacutnuni ini,<br />

sañoho tacuini.<br />

yngenioso. vi industrioso.<br />

yngerir arboles. yochidzotnahandi<br />

yutnu yodzatnee tnahandi yutnu,<br />

yonacanindodzotnahandi yutnu.<br />

yngerto arbol. yutnu ninucodzo<br />

tnaha.<br />

R 4 yn-


folio 132v column 1<br />

Yngle. ytnudzehe toco.<br />

Yngrato ser. vi. agradecer. añadiendo<br />

la negociacion.<br />

Ynhumano sin charidad . tay ñaita<br />

ini, ñandahui ini.<br />

Ynhumano cruel. tay dzaa ini, tay<br />

dzicoini.<br />

Ynjuriar a otro. yodzatevuininondi<br />

nuuta, yodzacaha nuu ñahandi,<br />

yodzacahaninondi nuuta, yoquidza<br />

huadzevuindi nuuta, futu.<br />

cadz.<br />

Ynjuriar a otro con palabras. yodza<br />

yevuiñahandita yocahasisindita<br />

yocahayechindi, yocaha quadzundita,<br />

yosii cahanahandita yosiindisita<br />

dudzu caha. f. cuvui.<br />

Ynjuriado. tay nicuvui caha.<br />

Ynjusta cosa. sañandaa, ñacuite, ña<br />

mihi, sañahuaha<br />

Ynobediente. tay nihi ini, tay ñayosaindatu,<br />

tay saa ini, v. contumaz:<br />

Ynobediente ser. ñayosaindatundi,<br />

ña yosai yuhundi.<br />

Ynocente. tay ñatuvui quachi. tay<br />

ña saha ñadzica, tay ñatuvui sayo<br />

saanduu, tay ñatuvui sayo saquehe,<br />

ñatuvuiquachi yondaa<br />

yondichita.<br />

Ynnumerables. vi. infinitas.<br />

Ynquieto ser. yo nuhu yondesindi,<br />

ña yyodzadzicandi.<br />

Ynquieto tay nuconodecono, tay<br />

nucahindecahi, tay danda coho<br />

dandaquedze.<br />

Ynquieto, trauieso, tay cana, tay<br />

neni.<br />

Ynquieto estar el enfermo. vide<br />

afligido.<br />

folio 132v column 2<br />

Ynquieto estar en la consciencia<br />

yosidzo inindi, vi. escrupulo.<br />

Ynquietar a alguno. yoquidza nenindita<br />

yonadzacaninondi inita<br />

yodzaca nino ini ñahandi yodza<br />

tnañu ini ñahandi, yodzaqcuiñe<br />

ini ñahandi.<br />

Ynsignias de honrra. tnuni huii,<br />

tnunidzico, tnuni huaha, tnunidzavui.<br />

Ynsignias de vencimiento, daindodzo<br />

tnunidodzo.<br />

Ynsuficiente ser para lo que es menester,<br />

ñayosatnaha ña yosaquaha,<br />

ña yosacuvuidzevui, ña yoquaha<br />

cuvui.<br />

Ynspirar Dios, hablar al coraçon.<br />

yodzacahanDios inindi, yodzacuvuinDios<br />

inindi, yodzacaiya<br />

inindi.<br />

Ynstante. dzotuvuini, dzohoondu<br />

tuvui hoo naquanini, hoondoyocotoni,<br />

hoonudzucuani, dzoqueyeni.<br />

Ynstincto natural. sadzavuayu caa<br />

ini, sadzavua yyo ini, sadzavua<br />

ncacu.<br />

Ynstruir, doctrinar. yodzanahandichi<br />

ñahandi, vi. disciplinar.<br />

Ynstrumenro de qualquier cosa.<br />

sa satniño tay huisi.<br />

Ynstrumento musico. ñuu yoho.<br />

Ynstrumento tal tañer. yosadzindi<br />

fu. quadzi, yodzacadzindi, yodza<br />

candandi, yodzaquacundi.<br />

Yntentar alguna cosa. yonaquaha<br />

inindi, yonatnai inindi.<br />

Yntercessor. tay sino nuu, tayyocahandaadodzo<br />

ñaha tai ñoho saha,<br />

tay


folio 133r column 1<br />

tay yosiconai dudzu, tai sanayndudzu.<br />

Ynterceder. yosino nuundi, f. cono<br />

nuu, yosiconaindi dudzu, f. cuico<br />

yosanaindi dudzu, f. quay.<br />

ynteresal. tay yahui, tay nee ini.<br />

ynterrumpir platica. vi. estoruar.<br />

ynterrumpirse historia, o materia.<br />

yotandanino, yocainano, yo cai<br />

coho, yosivuicoho. f. quevui.<br />

ynterrumpida asi. sañohonay, sañohondico,<br />

sañohondiya, sañohondadzi.<br />

ynterprete. tay caha dzaha , tay<br />

siconai yuhu, tay yosico caq<br />

ndudzu,<br />

ynterpretar. yocahadzahandi, yodzandicocavuandi,<br />

yosiconay<br />

yuhundi, futu. cuico, yodzandicocuisi.<br />

yntricar algun negocio. yoquidzacanandi,<br />

yoquidzatetacandi, yoquidzatatendi,<br />

yoquidza nenindi,<br />

yoquidzataandi.<br />

yntroduction de platica o sermon.<br />

sacai sahandudzu, sachihi sahandudzu.<br />

ynuentario. tacu yondaa sayehendahuisita.<br />

ynuentariar . yocahuindi dehe sasi<br />

mayta.<br />

ynuentar algo de nueuo. yosai inindi.<br />

futu. quai, yodzacacu inindi,<br />

yodzatuvui inindi, yodzaquevui<br />

inindi.<br />

ynuernar. dzoy yocandi huico yuhua<br />

yyosiñandi huico ñumi.<br />

ynuernal cosa de ynuierno, sacuvui<br />

huicoñumi. l. yuhua.<br />

folio 133r column 2<br />

ynuernal fructa cuihi ñumi. l. huico<br />

ñumi.<br />

ynuierno. huico ñumi, huico yuhua<br />

Y. A N T E R.<br />

Yo. pronombre. duhu, y encomposicion.<br />

di.<br />

Ypocrita, vi. hipocrita.<br />

Yr. yosahandi, fu. qhu. impera. quaha,<br />

preterito perse. quaa, diziendo,<br />

fuesse, quanuhu.<br />

yr a pueblo proprio. yoñuhundi, preterito,<br />

quanuhu, quando es 3. persona,<br />

imperatiuo, quanuhu.<br />

yr en pos de otro. yosandicondita,<br />

fu. qnd. ytandicondita.<br />

yr occultamente. yosaha ninindi,<br />

fu. qhu. yosaha yuhundi.<br />

yr por agua. yo saquai indiduta, futuro,<br />

qquai, yosacuidzondiduta,<br />

futuro. qcuidz. yosacaindi duta.<br />

futu. qcai.<br />

yr el agua dando golpes en piedras.<br />

yosatusinduta yuu, futu, qtusi, yosasandaanduta<br />

nuu toto, futuro,<br />

casa, yosa casandaanduta, futuro<br />

qcasa.<br />

yr por algo generalmente. yosacahindi,<br />

fu. qcahi, imp. quacahi.<br />

yr mejorando en la enfermedad.<br />

quanduvui huaha, quanduvui quay<br />

inindi, quanduvuindai inindi, quacoocuisi<br />

sayocuhuindi.<br />

yr a dar noticia o relacion de algo.<br />

yonutniño nahandita.<br />

yr auiesa la flecha . yondai dziñe<br />

duvua, yondai yaqua yondai yohonduvua.<br />

yr


folio 133v column 1<br />

Yrse augmentando algo. quacaya,<br />

quaqua nino. huasicodzo, huasi<br />

cuvui cahi, huasi cuvui niñe.<br />

Yr a llamar a alguno. yosacahandi,<br />

yosaquacandi, f. q, c, imper. quacaha.<br />

Yr deteniendose por algun temor<br />

sacoo cuiñendi, sasiñe sasiñendi,<br />

sacoo cuinondi, sa sino sasinondi,<br />

sasicandi.<br />

Yr a ver. yosacotondi, f. qcot, yosa<br />

quindi, f. qqu, yosandayandi,<br />

Yr y venir. sanuhu sandesindi, sanday<br />

sandevuindi, yosiconuundi,<br />

f. cuico, yonunooyonde noondi.<br />

Yr a pedir consejo. yosatuhua ñahandi.<br />

f. qtuh, yosaquatu huidzondi<br />

sita, yosaquatu ninondisita yosa<br />

quaca tnuhundi. f. q.<br />

Yr a ver otra vez. yosacoto tucundi.<br />

dahoocayosacotondi.<br />

Yr por medio. yosanumañundi yosivui<br />

noo mañundi, f. canu, f. quevui.<br />

yotniñonoo mañundi.<br />

Yr por sus pies. yosica sahandi, yosica<br />

maindi, f. caca.<br />

Yr por debaxo. yosaha ninindi, f. qhu,<br />

yosicanindi.<br />

Yr a ser contados . yonuquehendahuindo<br />

yonuquehetnahando.<br />

Yr por orden vno en pos de otro.<br />

yñeyuq quaha, yehe yuq quahata,<br />

yehetnaha quahata, f. cuiñe,<br />

f. quehe.<br />

Yrse acabando algo. quandehe.<br />

Yrse acabando cosa entera. quanee<br />

Yrse acabando cosa liquida.<br />

quandoco.<br />

Yr las nuues con presteza. huico<br />

folio 133v column 2<br />

ichi yocana huico yechi yocana.<br />

Yr delante de otro. yochidzo nuundi<br />

vide guiar.<br />

Yr a saludar a otro. yosayuvui ñahandi,<br />

yosadzacanuiniñahandi.<br />

Yr con tiento o de espacio. yosaha<br />

quaindi, yosaha huayundi. yosaha<br />

tuhuandi, f qhu.<br />

Yr presto saa yosahandi queye yosahandi,<br />

ee tnani qhundo, yachi<br />

yachi qhundo, canumi canahando<br />

qhundo danumi danaha qhudo,<br />

danahani qhu, caca queyendo.<br />

ve presto.<br />

Yr tentando con las manos o pies.<br />

yodza cacandahandi, sahandi. sa<br />

sicandi, dzosasihicasahandi yosahandi<br />

yodzacacanduundahandi<br />

yodzacaca dahandi.<br />

yr en pos de otro que va huyendo.<br />

yochidzondi condita, yotasindicondita,<br />

yosandico saandita, yosandicondita.<br />

yr attopellados, yotavuininotnahata,<br />

yotavuindodzo tnahata yosahata,<br />

yosacoondihi tnahata yosahata,<br />

f. qcoo, yosaquehe tnahata,<br />

yosaha nutehui detehui yocuvuita,<br />

yoquidza tnañu tnahata<br />

yosahata.<br />

yr todos junctos. sasiyo yucuta quaha,<br />

satavui tnaha quaha sandehe<br />

tnahata quahata, dzohoo satehui<br />

taquahata.<br />

yr muy cargada la barca o carreta.<br />

yyonicootnee yyonicoo quaa<br />

yyo chitu ñoho; cata, vel,<br />

tnundoo.<br />

yr por rodeos a alguna parte. yosa<br />

cui-


folio 134r column 1<br />

cuicundi ichi, f qcuico, yosaquaandichi.<br />

f. qquaa.<br />

Yra. sacuvuidzi ichi ini. sacuvuicahuiini,<br />

sacuvuidzaa ini. sacuvui<br />

satuini.<br />

yr arrebatada . sada queyeni yodzicoini.<br />

yra envejecida. sacuvuidzichi naha<br />

ini, sadzoo sanaha, sadzichi<br />

sanaha,<br />

yr a estar con alguno para que le<br />

prouea de lo necessario yosatuhuandita,<br />

f. qtuh, yosaquehendi sita<br />

futuro, qquehe, yosatnahandita,<br />

f qtnaha.<br />

yr a sus parientes le prouean de lo<br />

necessario. yonutuhuandi.<br />

yra de Dios. sacuvui queyendiyastohonDios.<br />

yrregular . tay nisacondaa quachi.<br />

tay nindiyuninduvui yy, ninduvuidzoo.<br />

Y. A N T E S.<br />

Ysla cercada de agua. ñuhuñoho<br />

mañunduta ñuhu . caa mañunduta.<br />

ysopo. yutnundahanduta, yutnu yodzondaa,<br />

yutnu sadzonduta, yutnu<br />

quidzindodzonduta, yutnu<br />

sadzo ñaha duta, yutnu yodzaquete<br />

ñahanduta, yutnu yodza qcavuanduta.<br />

yutnu yodzandavuanduta<br />

yutnu tiata . yutnu sainduta<br />

yy.<br />

ysopear rociando con el ysopo. yoquidzindodzonduta,<br />

yosadzo ñahandiduta,<br />

f. codzo, yodzaquete<br />

folio 134r column 2<br />

te ñahandi duta.<br />

ystoria. duvua yya, tnuhu sanaha<br />

tnuhundoho, tnuhu niquidza yya,<br />

tnuhu nicuvui tnuhu nisica<br />

dudzu tnuhu yata.<br />

ystoriador. tay taa tnuhu sayyo tay<br />

taa tnuhu nicuvui sanaha, tay<br />

ninataa ñee ñuhu, tay ninataa tonindeye.<br />

ystoria contar vide contar.<br />

ystoria de linajes. tonindeye.<br />

y tambien. dehe, dzavua, dehe tucu<br />

sihi dzevui, dzavua.<br />

yugo. yutnucavuandodzo sañu. l.<br />

tnaa ydzundeque.<br />

yugada de tierra. sayositu ydzundequeee<br />

quevui.<br />

yunque. caasacusindodzo caa nuusi,<br />

yosasindodzo caa nuu cono,<br />

caa sasandodzo caa, caa tayu.<br />

yunta de bueyes. tayu.<br />

yzquierdo . tai daha itni dahadzatni,<br />

daha yaqua.<br />

yzquierda mano. daha ytni dahadzatni<br />

daha yaqua.<br />

L. AN T E A.<br />

Labor. tniño.<br />

Labio o labrio. ñeeyuhu , ñee<br />

dzehe yuhu.<br />

Labrar tierra. yositundi, futuro cutu.<br />

yosani conondi, futuro, cani,<br />

yosane.<br />

Labrada tierra. ñuhu nisitu, ytu nisitu,<br />

nisane.<br />

Labrador. taysitu, tay sane itu.<br />

Labrar milpa para bien comun. yositu


folio 134v column 1<br />

yositu catandi, yotniño catandi yonducundi<br />

cata.<br />

Labrar milpa que nunca se a labrado.<br />

yositundasindi , yonacaninda<br />

sindi cuhu cutu, yonacaaninondi<br />

cuhu cutu, yositu nuundicuhu<br />

f. cutu.<br />

Labrar esta milpa ygualando la tierra.<br />

dasi yonacachindi dasi yona<br />

quindi dasi yonatahui quachindi,<br />

tehui tehui yondaq huiindi,<br />

Labrar la milpa antes que se siembre.<br />

yositusañundi.<br />

Labrar la milpa despues de nacido<br />

el maiz para deseruarla . yositu<br />

nonondi cutuee, yositundi cutu<br />

cuii, yositundi.<br />

Labrar la milpa despues de mas crecido<br />

el maiz limpiandola. yositundi<br />

condi yata vvui yondaqndi<br />

yonacutundi.<br />

Limpiar las milpas quando tienen<br />

elotes. yonacutu ninindi huiyu<br />

yatavni yonacutundi.<br />

Labrar la milpa despues de seco el<br />

maiz para ablandar la tierra para<br />

el año siguiente. yonacutu cocondi,<br />

yodaqndayundi, yodzacaandi<br />

ñuhusaha huiyu yataqmiyonacutundi,<br />

yosañunindi saha<br />

huiyu.<br />

Labrar la milpa que a estado por labrar<br />

dos o tres años. yehe yonaquañundi<br />

yotnohondi cuhu . l.<br />

yucu yehe.<br />

Labrar la milpa en que a salido el<br />

maiz y no se auia labrado antes.<br />

yositunditnañu tnañu yochihindi<br />

yata quevui dzocuhuca.<br />

folio 134v column 2<br />

Labrar la milpa en la superficie por<br />

ser tierra suelta, yositu cocondi,<br />

yochihi cocondi, yodzaquevuindi<br />

yata da maa ñuhu.<br />

Labrar milpa para coger a medias<br />

yositu yuquendi, yositundayundi.<br />

Labrada manta de flores a dos hazes<br />

dzoo nidzaha nini, dzoo yehe<br />

nuhu, dzoo yehe tutu.<br />

Labrada manta de vna parte sola.<br />

dzoo nidzahandodzo, dzoo nicasi<br />

dzitu, dzoo nicasinzdodzo.<br />

Labrar de vna parte la manta. yodzahandodzondi,<br />

yocasindi dzitu,<br />

yosaa chihindi dzitu, yocasindodzondi<br />

dzitu.<br />

Labrar de aguja o en telar. yodzahandi<br />

huisi, yoquicundi huisi.<br />

Labrar piedras o madera. yosasindi,<br />

f cusi yosasi daandi.<br />

Labrarse la piedra. yotusi yuu.<br />

Labrarse el cuerpo al modo antiguo<br />

los que no eran esclauos. yodzahandi<br />

dzehui.<br />

Labrar a otros en señal de que eran<br />

esclauos. yotaandi dzehui, yoñahindi<br />

dzehui. (chi.<br />

Lacio o marchito. sanidzii, sani yechi<br />

Laciarse o marchitarse. yodzii yoyechi.<br />

Ladera de cuesta. chisi yucu, cuchi saha<br />

yucu, cuchindicayucu. cuchi<br />

ñene<br />

Ladilla. teyavua, tendeq.<br />

Ladino. tay tacudzaha, tai tacundichi<br />

dzaha.<br />

Lado. dziñe.<br />

Lado derecho. dziñe quaha.<br />

Lado yzquierdo dziñe itni. l. dzatni<br />

Lade-


folio 135r column 1<br />

Ladear algo. yosanidziñendi, f. cani<br />

yosico canidziñe, f. cuico.<br />

Ladearse algo. yosico cuiñedziñe,<br />

yosiñedziñe, f. cuiñe.<br />

Ladrar el perro, yondayute, yosacute,<br />

f. quacu.<br />

Ladrar vno contra otro . yondayu<br />

tnahate.<br />

Ladrar a otro. yondayundaa ñahate<br />

yosacundaa ñahate.<br />

Ladrillo. doho tavui.<br />

Ladrillar enladrillar. yochihi tnahandi<br />

doho tavui, yonañundi doho<br />

tavui, yochihi yuqndi doho<br />

tavui.<br />

Ladron. tay cuina, tay dzuhu, tay<br />

quidzacuina.<br />

Ladron de las rentas publicas. tay<br />

dzehu sasiyuvui tayu, tai yosasindaa<br />

yosasinini sasiyuvui tayu.<br />

Ladron publico. tay sanai queyetuvuindisi,<br />

tay sasai queye.<br />

Ladron salteador de caminos. tay<br />

yonama ñaha.<br />

Ladrones salteadores de caminos.<br />

tai yotatendaa ñaha, tai yocatendaa<br />

ñaha tai yosaiqueye sasi tay<br />

isicaichi.<br />

Lagartija. tiyechi.<br />

Lagartija. tiyechi huiyu, cuii.<br />

Lagartija otra. tiyechindaya.<br />

Lagartija otra. tiyechi quacu.<br />

Lagarto de tierra. tiyechi,<br />

Lagarto ponçoñoso. coo quacu.<br />

Lagarto que llaman yguana. tiyechineñe.<br />

Lagarto cocodrillo. coo yechi.<br />

Lagaña. dacua yosate. l. yocoo. l. yocai,<br />

dacua nuu tayu nuu.<br />

folio 135r column 2<br />

Lago de agua. mini, sacaanduta, sacaa<br />

siñaduta, sacaa siconduta, mininduta.<br />

Lagrima de los ojos. dutanuu. duta<br />

indaa nuu, duta yocainuu.<br />

Lagrimas salir. yocaindutanuu<br />

Lagrimal del ojo. dzehe nuu, dz<br />

ñe nuu.<br />

Laguna. duta caa siña mini doyo.<br />

Lamer. yona yuvuindi yoyuvuindaandi,<br />

yodza caa nuu yaandi,<br />

yondaq yaandi.<br />

Lamida cosa. sa niyuvui, sanisaa nuu<br />

yaa, sanindaq yaa.<br />

Lampara. sayotnoo ñuhu, sayodzo<br />

ñuhu, sayosisi ñuhu.<br />

Lampara arder. yocatne, yotnoo,<br />

yosisi, fu, coco.<br />

Lamparones, enfermedad, sayotayudzuq,<br />

ichi coo.<br />

Lampara atizar , yosaindodzondi<br />

ñuhu, fu, quai, yosandandodzondi,<br />

fu, canda, yodzaqcavuandi nuu<br />

ñuhu, yocahindodzondi, yotneendodzondi<br />

nuu ñuhu.<br />

Lampara encender, yochihi ñuhundi,<br />

yochidzondi ñuhu, yosamindi<br />

ñuhu, fu, cami, yotaandi ñuhu.<br />

Lampiño, tay dee ñee, tay ña idzi,<br />

tay yanda ñee,<br />

Lana. idzi,<br />

Lana burda, idzindacui, idzindoco<br />

Lana merina, idzi huita,<br />

Lana retorcida como de perro lanudo,<br />

ydzindzandu, ydzi taca,<br />

Lana suzia ydzi yehe mihi, ydzi tnaha,<br />

idzitacataca,<br />

Lança. tatnu cani, tatnu nani indedzoocaa.<br />

Lança


folio 135v column 1<br />

Lançadas dar. yotuvui ñahanditatnucaa<br />

cani, yoqui ñahandi.<br />

Lançadera de texedor. tnundoo<br />

dzacono nini yuhuaydza, tnundoo<br />

conoidza, dzaquinidziyo<br />

tnundoo dzuchi dzaquinidziyo,<br />

tnundoo chihidziyo, tnundoo<br />

dziyo.<br />

Lançadera de las yndias. ytayodzo<br />

dziyo, ytadziyo.<br />

Lançar vomitar. yonandusandi, yonana<br />

coyo dzuq.<br />

Lançar el bocado entero. dzonee<br />

nindito ninana coyo, ninandusandi,<br />

dzonee yondito ninandusandi<br />

Lançe hechar en el agua para pescar.<br />

yodzaqcavuandodzondi yuhua<br />

nuunduta, yodzaqcavuandi<br />

yuhua tiyaca.<br />

Lanceta para sangrar. yuchi chihindaha,<br />

yuchisate neñe, yuchituvuindaha,<br />

yuchidzacaineñe, yuchi<br />

quindaha, yuchisidzondaha.<br />

Landre enfermedad. quahi cana<br />

qua ñuhu.<br />

Landres . sacaa ninidzuq, tenana<br />

dzuq, sacaa ninindudzu dzuq.<br />

Langosta. tica.<br />

Langosta que come los sembrados<br />

teca ñama, tecadeñama, tecadzaha,<br />

tecacuii, tecaquaa, tecanuu<br />

quaa.<br />

Lantejas . duchi quachi, duchi<br />

teyadzi.<br />

Lanterna. satnoo nini ñuhu, caa tiyehui<br />

sacuiñe nini ñuhu, caa tiyehui<br />

sacuino ñuhu;<br />

Lanudo animal. queteidzitaa, siidzi<br />

chihi, idzinani.<br />

folio 135v column 2<br />

Lapa flor de vino o miel. dzee nuu<br />

sahi nuu, sanicanadzitnu nuu vino,<br />

sanicoo cavuadzitnu nuu.<br />

Lapidario . ñahuisi sini yuu yuchi,<br />

tay sito yuu yuchi.<br />

Lapidario que las labra. tai yodzee<br />

yuu yuchi, yosanda yuu yuchi,<br />

tai yosahu yuu yuchi.<br />

Lardo de puerco. duha.<br />

Largo liberal. vide franco.<br />

Largo como cordel o palo. cani<br />

sacani.<br />

Lastar pagar por otro. yosinindi sahata,<br />

yosinidodzondi quachi, f.<br />

qui, yosininidodzo canundi quachita<br />

yosacodzodzinindi, f. qcodz<br />

yosidzondi quachita, f, cuidzo.<br />

Lastar por mi solo. yondohondi nanindi,<br />

yosinindodzondi, yosini<br />

quachindi, yositandodzondi, fu.<br />

cuita yotnaha ninondi.<br />

Lastre de nauio. sanitnaata initnundoo,<br />

sacuvui huay tnundoo.<br />

Lastimarse o herirse . yonihi quahindi.<br />

Lastimarse los pies por andar camino.<br />

yocuvui quañesahandi, yocuvui<br />

chichi sahandi.<br />

Lastima tener de otro. yocuvuindahui<br />

inindi sita, yositondahuindita,<br />

f. coto.<br />

Lastrar el nauio. yoquidza huaindi<br />

tnundoo, yotnaandi sahuay saha<br />

tnundoo.<br />

Latrinas o secretas . huahi yehui,<br />

huahi cuiya huahi dzachii huahitata.<br />

Laton. caa quaa.<br />

Lauar ropa. yona catandi.<br />

Lauar.


folio 136r column 1<br />

Lauar uasiija. yonaquindi.<br />

Lauarse las manos yondahandi, yonandahandi,<br />

yonandahandoondi<br />

Lauarse la cara yonaquete nuundi,<br />

yoquete nuundi.<br />

Lauarse la boca enjaguandola. yodzacononinindi<br />

duta. yochihiyuhundi<br />

duta, yochiyundi,<br />

Lauar los pies. yonaqni sahandi, yoquidzandoo<br />

sahandi.<br />

Laurel. yutnundaya techi yutnu huisi<br />

dzanu, yutnuticaha dzanu, yutnu<br />

techi ñuu cuii.<br />

Lauajo o lauajal de puercos. sacaandayu,<br />

ysayondayu, sanicuvuindayu,<br />

doyo sayotuvuininoquene,<br />

Lauazas. dutanindoo coho, duta ninaqui,<br />

dutanina cata. duta nidza<br />

cononduu, dutanidzaconondaa<br />

coho, duta ninacuhuacoho, duta<br />

nama, dutanindaidzoo, duta<br />

nindoo dzoo.<br />

Lazada. sayehecatnundehe. sayehendehe,<br />

sayehe dzaye.<br />

Lazada dar. yochihi catnundehendi,<br />

yochihidzaye, chihidehendi.<br />

lazada estar dada. yonuquehedehenica<br />

lazada para los pies para subir por<br />

palo. dzayeyoho.<br />

lazada esta, hazer para subir. yotasi<br />

dzayendi yoho. yochihidzayendi,<br />

yoho.<br />

lazo para aues. quaye. yohoquaye.<br />

lazo para fieras. yoho saqcohoidzu<br />

quayeidzu.<br />

lazeria. mezquindad. sandii. sacuvui<br />

cuiya ini.<br />

lazerado . tai quacu, taindii, vide<br />

escaso.<br />

folio 136r column 2<br />

L. A N T E E.<br />

Leal, que tracta verdad, y fielmente<br />

tay ñadzuchi ini, tay canu<br />

ini, huaha inita, dai inita, tay<br />

ndaa ini, ta indisa ini.<br />

Lebrada. dayuidzocuisi.<br />

Lebrastilla ydzodzuchi, ydzoyeque<br />

ydzodzuhua.<br />

Lebrel. teina dzaa.<br />

Lebrillo. saha, tisaha.<br />

Lection del que lee . sadza quaha<br />

ñaha, sayonaha , sadzatuhua<br />

ñaha.<br />

Lection del que estudia. sanacachi<br />

sayodzaquaha,<br />

Leche. dzecui.<br />

Leche para el señor. dudzi.<br />

Leche ordeñar. yosanindi dzecui,<br />

futu, qni, yosadzindi, fu. quadzi,<br />

yonaqnindi.<br />

Leche dar la muger al niño . yodza<br />

cadzi ñaha, yosahaña dzecui, yosacoñadzechi<br />

yuhusi, yosaninino<br />

ñadzecui yuhusi.<br />

Leche cortarse. yotevuidzecui. yosiyandodzodzecui,<br />

yosiya dzecui,<br />

fu. cuiya.<br />

Leche quaxarse. yocuvui vhuadzecui,<br />

yocuvuitutadzeui, yocuhua<br />

yocucudzecui.<br />

Leche cozerse. yochiyodzecui, yocuidzidzecui.<br />

Leche cozer. yodzachiyondidzecui<br />

yodzacuidzindi dzecui, yodzadzunindi<br />

dzecui, yodzadzaandi<br />

dzecui.<br />

Lecho, o cama. sito. (queyeq.<br />

Lechon. quene dzuchi, quene quachi<br />

Lechuga. duvuatecadzi.<br />

Le-


folio 136v column 1<br />

Lechusa . teñumi cuisi, teñumi<br />

dzayu.<br />

Lechusa chillar. yondayu yosacute<br />

ñumi.<br />

Leer. yonacahuinditutu, yositondaandi<br />

tutu, f. coto.<br />

Leer por orden y todo seguiedo. yocachi<br />

nanindi, yositondaananindi,<br />

f. coto, yehe tnahanani yositondaandi.<br />

Leer sin orden a saltos interpoladamente.<br />

dzoninodzo nino yoca<br />

chindi, nino ninoyocachindi,<br />

dzoica dzoica yositondi.<br />

Leer hasta el cabo. dzoquaha sino<br />

cavua yositondi, nee cutu yona<br />

cahuindi . dehe yonacahuindi,<br />

yosito nanindi.<br />

Legado del papa. yyanicuvuinaa<br />

S. padre, yyanicuvui nuuya, yya<br />

ñoho siñaya.<br />

Legitima cosa por ley. cuitesasi<br />

mayta.<br />

Legitimo hijo. dzaya cuitendi, dzayanduvui<br />

ñahadzehendi.<br />

Legitimar a alguno. yonaquaydzaya<br />

ñahandi, yodadza dzayandita.<br />

Lego seglar. tai yyohoonica, tay<br />

sasica hoonica.<br />

Legumbre. duvua, yuvua.<br />

Legua, dzana, sacaadzana, nadzaha<br />

dzana sicayucundaa, quantas leguas<br />

ay de aqui a tepozculula.<br />

Ley generalmente. dzaha huidzo<br />

huidzo sahu, sanicachitnuniyya,<br />

Ley del pueblo, sanisiyotnunisiñuu<br />

sanicuvui tnuni siñuu, dudzu nisiyotnuni<br />

yuvui tayu.<br />

Ley poner. yocootasindidudzu, yo<br />

folio 136v column 2<br />

yocoo tasindi dudzu cuhua, yosaqcuhuhandi,<br />

f. caq, yotniño cuhuandi,<br />

yotasi. tnunindi, yocachi<br />

tnunindi.<br />

Ley quitar. yodzanaa ninondi, sanicachi<br />

tnuni. yonacanindisa nisiyotnuni,<br />

yonadaatevui yodzandoyo<br />

ñuhundi sahu, yonadzatuhundi.<br />

Ley natural . sayonaha tnuni may<br />

ñayevui.<br />

Leyble cosa que se puede leer, sacuvui<br />

cahui sacuvui cotondaa.<br />

Leydo hombre . tay sini cahi tutu, tay<br />

sinindichi cahitutu, tacu, tay<br />

yonahandichicahi tacu<br />

Lendroso lleno de liendres. tay dzinitiyahui,<br />

Lendrero. lugar de liendres . sayehe<br />

yucu tiyahui, sanicacu tiyahui,<br />

sanisitiyahui.<br />

Lengua. yaa.<br />

Lenguaje proprio. dzaha, cuitedzahandi,<br />

cuite dudzundi.<br />

Lentecerse hazarse liento. yocuvui<br />

coyo, yosivui casi, yosidzo casi,<br />

f. cuidzo.<br />

Leña. tutnu.<br />

Leña hazinada. tutnunisanitoto. tutnu<br />

nicoto, tutnunisaniyucu, tutnunisanicuite.<br />

Leña hazinar. yosanitotondi tutnu<br />

yosani yucundi, f. cani, yocotondi<br />

tutnu.<br />

Leñador. tay sacuidzo tutnu, tay<br />

sachii tutnu.<br />

Leon. decaha.<br />

Lepra. quahiñuhundii, quahidzichi<br />

quahi ñuhu cuiya.<br />

Lepro-


folio 137r column 1<br />

Leproso. tay nicanaquahi ñuhundii,<br />

quahi ñuhu cuya.<br />

Lerdo cauallo. quete ñasini yyo<br />

espuelas. ña vhui ñeete.<br />

Letania. sayonaquatu Sanctos. sayocanisi<br />

Sanctos, sayuhui Sanctos.<br />

Letor que lee. tay nacahui tutu tay<br />

cachi tutu.<br />

Letrado. tay yonahandichi, tay sinindichi,<br />

taindichi taysinitacu.<br />

Leudarse el pan. yosiyayusa, fu. cuya,<br />

yocuvuiyya.<br />

Leuadura. yusa yya.<br />

Leuantarme de la cama para sentarme.<br />

yondoyocoondi.<br />

Leuantarme para estar en pie. yondoyocuiñendi,yondoyocuiñendichindi,<br />

yondoyo cuiñendaandi.<br />

Leuantar en alto la cabeça. yondoyo<br />

nai nuundi, yosaanai nuundi,<br />

yodzanduvua nuundi.<br />

Leuantar el coraçon con alguna consideracion.<br />

yosaanainino inindi,<br />

f. caanay, yosaachidzonino inindi,<br />

fu, caa.<br />

Leuantar la cabeça mirando al cielo.<br />

yochidzonduvua nuundi.<br />

Leuautada asi tener la cabeça . yodzonduvua<br />

nuundi. f codzo.<br />

Leuantada traer la cabeça con presuncion.<br />

yodzocuvui, yodzosita<br />

nuundi, yosicandi, yodzacuico<br />

nuundi. l. dzinindi.<br />

Leuantar algo del suelo. yondoyodidzo,<br />

yondoyo nahi, es para cosa<br />

pesada. yosaa chihindahandi,<br />

yosaa nay ninondi, yodzacaandita<br />

ninondi, yosaa nayndi, futuro<br />

quasay.<br />

folio 137r column 2<br />

Leuantar algo poniendolo enhiesto<br />

yonacanindichindi, yonacanicuitendi,<br />

yonacanicutundi.<br />

Leuantar alguna cosa pesada para<br />

ver si se podra lleuar. yosidzo<br />

tnunindi, fu. cuidzo, yocanitnunindi,<br />

yosaquehe tnunindi. futu.<br />

qquehe, yochihi site tnunindi.<br />

Leuantar al que cayo, o al enfermo<br />

yondoyo canindi, yondoyo tasindita<br />

yondoyo canindichita.<br />

Leuantarse en las puntillas de los pies.<br />

yondoyo cuiñe tedzadzandi, yo<br />

doyo cuiñe dzadzandi, yondoyo<br />

cuiñe dzini sahandi.<br />

Leuantarse en alto çapateando. yosaanditaninondi.<br />

fu. caand. yosaandavuandi.<br />

fu. caa.<br />

Leuantar. como el frontal. yondaa<br />

naindi.<br />

Leuantar el rostro mirando. yondoyo<br />

cotondi.<br />

Leuantarse para hincarse de rodillas<br />

yondoyo cuiñe sitendi.<br />

Leuantarseme falso testimonio. dzo<br />

quachi naaca yodzatavuiñaha,<br />

dzo quachinaa yondidzo yotavuindi.<br />

Leuantar falso testimonio. yonducuyetendi<br />

sita, yotaandita quachi,<br />

yodzatavui yeteñahandi, yodza<br />

tavuindodzo ñahaquachi, yodza<br />

cuidzoñahandi quachi.<br />

Leuantarme a mi testimonio. yona<br />

taa quachindi mayndi yonducuyetendi<br />

simaindi.<br />

Leuantar llamas el fuego. yondoyo<br />

yaa ñuhu, yocanacatne yaa ñuhu<br />

Leuautar grandes llamas el fuego.<br />

S yo


folio 137v column 1<br />

yosaanditanino yaa ñuhu, f. caa,<br />

sicayotaacani yaa ñuhu, sicaindita<br />

quesi inditacani, f. cuindita.<br />

Leuantar algo del suelo, yosaa chihindahandi,<br />

futu. caa, yocachi yocaindi.<br />

Leuantarse contra otro haziendose<br />

de la vanda del contrario . yñendi<br />

sihita, yñesihindita, f. cuiñe, yocuvuindi<br />

sihita, yocuvuisihindita,<br />

yocuvuidza hoondisihita, yocuvuinduvuindi<br />

sihita.<br />

Leuantarse contra otro. yodzatnahandita.<br />

Leuantarse de la cama . yondoyo<br />

coondi.<br />

Leuantar la mesa, vi, alçarla.<br />

Leuantar la gallina que esta con huebos.<br />

yocahindodzonditiñoo caandodzondevui.<br />

(handi<br />

Leuanantar las manos . yondoyonai dahandi<br />

Leuante, parte oriental . sa yocanandi<br />

candii, sayosino ñuhu, sayocana<br />

ñuhu,<br />

Leuante, viento oriental. tachi huasi<br />

sa yocana dicandii, tachindevui<br />

nicana ñuhu.<br />

Leuante del ynuierno tachi yuhua.<br />

Leuante del estio . tachi cani tachi<br />

quandii, tachi yocoocani, tachi<br />

yosasa cani.<br />

Lexia, duta yaa, tayaa.<br />

Lexos. sica. huihi sica, vn poco lexos,<br />

huihi quaha sicadzuchi sica.<br />

Lexos estar. vi. distar.<br />

Lexos mucho. yyosica, sicayu.<br />

Lexos dela verdad. cuiteyu ñandisa.<br />

Lexos de duda. cuitendisa cuitendaa,<br />

disayu.<br />

folio 137v column 2<br />

L. A N T E I.<br />

Libelo infamatorio. tacuyondaa<br />

dudzu daidzico, dudzucaha.<br />

Liberal. vide, franco.<br />

Libra. ee cuhua libra.<br />

Libra y media. ee cuhua yodzo<br />

dzavua.<br />

Libre hecho de sieruo . tay ninday,<br />

tay nicacu, tay ninduvui ñayuq.<br />

Librarme de algun peligro. yotavui<br />

inindi, yosinondi, fu. cono yocacundi,<br />

yocaicuisindi, yocaisiyondi.<br />

Librar a otro de peligro. yotavui ñahandi<br />

sita, yodzacacuñahandi, yodzacacunino<br />

ñahandi, yochihi yuhu<br />

ñahandi, yodzahi ñahandi, yodzacaisiyo<br />

ñahandi sita.<br />

Librar a otro sacandole de manos<br />

de Iusticia. yondainahi ñahandi<br />

yuhundahata, yonaquacaqueye<br />

ñaha yodzita ñahandisita.<br />

Librarse desta manera . yondaicavuandi<br />

yuhundahata, yocaicavuandi<br />

yuhundahata.<br />

Librar al que esta en peligro de algun<br />

infamia, o en peligro de<br />

muerte violenta. yonacahinditondi,<br />

yonacahi quevui ñahandi.<br />

Librar dineros . yonatniño siñandi<br />

tomines sita, yonatasi siñandi tomines<br />

sita.<br />

Librar de seruidumbre. yotavuiñahandi,<br />

yodzandai ñahandi, yondadza<br />

ñayuq ñahandi , yondadza<br />

tay ñuu ñahandi, yodzacacuñahandi.<br />

Libre, nacido en libertad de padres<br />

libres. tay ñuu tay ñayuq tay yyo<br />

daa


folio 138r column 1<br />

ndaa yyo dzico, yoo caha yoo<br />

cachi.<br />

Librea vestido. dzo ee cuhuandai,<br />

dzo eenani caanday, dai ee nuu,<br />

tay sandico ñaha, taniño yya, tnuni<br />

yya.<br />

Librea dar. yosahandai ñahandi, fu.<br />

cuhua, yosaha tnuni ñaha.<br />

Libreria. huahi tacu, huahi tutu.<br />

Librero que vende libros. tay yodzico<br />

tacu, l. tutu.<br />

Libro. tacu, ñee ñuhu.<br />

Libro de quentas. tutuyehendahui<br />

sayocuvui quachi tutuyondaa sa<br />

yocuvui quachi.<br />

Licencia pedir. yosatu ninondi, fut.<br />

quatu, yosicandi licencia, yocachi<br />

ninondi, yotniño naha ñahandi<br />

Licencia dar. yosai yuhundi, f. quai;<br />

yodzahuidzondi nuuta, yosaindatundi<br />

nuuta, fut. quai, yosahandi<br />

licencia, fu, cuhua.<br />

Liebre. ydzo cuisi.<br />

Liendre. tiyahui.<br />

Lienço. dzoocuisi dzoo yadzi.<br />

Liento, por humido. sacóyo, sa huidza,<br />

sandoyo.<br />

liga en el oro . sa yodzacadzi ñuhu<br />

quaa sañohotnaha dziñuhu quaa<br />

sayetnaha dziñuhu quaa.<br />

liga para paxaros. ina, ita ina.<br />

liga poner. yochidzondi ina, yotniñondi,<br />

yotaandi ina.<br />

liga en las amistades. sanoo quachi,<br />

sanacaha sitnahata, sana yuhuitnahata.<br />

ligar con hechizos, yodzanaha ñahandi,<br />

yodzatnee ini ñahandi, yosadzi<br />

ini ñahandi, fu. cadzi<br />

folio 138r column 2<br />

Ligera cosa. cama, sa saa, cama queye.<br />

Ligero ser. yocuvui camandi, yocuvui<br />

yachindi, yocuvui saandi.<br />

ligeramente. tnuhu cama, tnuhu saa.<br />

ligeramente yr . yosaha saandi, yosaha<br />

queyendi, fu. qhu, yosaha yachindi.<br />

lima de hierro. caandaye, caa sacuhucaa,<br />

caasaq caa.<br />

limar hierro. yosihindicaa, yosihindaandi<br />

caa, fu. cuhu, yondaqndi<br />

caacasi, yonacuhundi,<br />

limaduras de hierro . yuchicaa, sa<br />

yoqui coyo caa.<br />

lima, arbol. yutnutiquaa lima.<br />

lima, la fructa. tiquaa, dzitnitinduu<br />

tiquaa dzitnindico.<br />

limon arbol. yutnu tiquaa yya quachi,<br />

tiquaa indodzo,<br />

limon la fructa . tiquaa yyaquachi.<br />

limasa o babaza. sa nicanadzitnu, sa<br />

nicudzi sanicuhua.<br />

limosna pedir. yosatandahandi, fu.<br />

cata, yosatu ñuhundi sasiyondatundi<br />

yosatutuhuandi, f. quatu.<br />

limosna hazer. yosinindahui ñahandi<br />

yosini manindi, f. qni, yodzasandi<br />

limosnero . tay yosinindahui ñaha.<br />

limpia cosa. sandoo, sahuii, saqueye<br />

sanina.<br />

limpio, aseado. tayndoo ini, tayhuii<br />

ini, tay huisaini.<br />

limpia quedar la ropa de bien labada.<br />

yondoodzama, yonoocoyo saha<br />

quedze ñuma, yonoocoyotnaha.<br />

limpiar la muger el algodon. yondadza<br />

huiiñacachi, yo saindaa mihi<br />

dehe dzitnicachi dehe yucu yehe,<br />

f. quai. yondadzandooñacachi.<br />

S 2 Lim-


folio 138v column 1<br />

Limpiar algo como quiera. yonacuhuandi,<br />

yoquidzandoondi, futu.<br />

cadz. yondadza yaandi, yondadza<br />

huiindi.<br />

Limpiar sudor con el paño. yonayocodaandiduta,<br />

tnay yonacuhuandi.<br />

Limpiar a otro. yonacuhuandi. yodzandooñahandi,<br />

yoquidzandoo<br />

ñahandi.<br />

Limpiaduras . sanindecoyo, saninoo<br />

coyo.<br />

Limpiar platos . yonacuhuandaandi,<br />

yonaqnindi yondadzandoondi.<br />

Limpiar trigo . yoquidzandoondi,<br />

yoquidzahuindi, yodzaquachindi<br />

nuni, yocasindi.<br />

Limpiarse las narizes. yonacuhuadzitnindi,<br />

yonayocodzitnindi,<br />

yosanidzitnindi, fu. qni, yosahandi<br />

dzitnindi. fu. cuhua.<br />

Linaje. yaatnuhundi, sichi yuqndi,<br />

duhu sandu, tnuhu yehendico sa<br />

nicacundi, tnuhu yehendicondi,<br />

saniquivuindi.<br />

Linda cosa. sahuaha, sadzico, sadzacu<br />

sahuatu. sahuii.<br />

Lindamente. tnuhu huaha con los<br />

demas.<br />

Linde entre heredades. dzañu, nuu<br />

dzañu, sa ñoho dzañu, sa inino<br />

dzañu.<br />

Linde o terminos poner. yosanindi<br />

dzañu, yosañundidzañu, yosaqndi<br />

dzañu, futuro, cani. futuro, canu,<br />

fu. caq.<br />

Liquidambar. dzusa huidzi, dzusa<br />

dzanu.<br />

Lirio cardeno. ytandaca, ytandaa.<br />

folio 138v column 2<br />

Lirio blanco. vi. açuçena.<br />

Liron, animal teyuhu, teyoto, teyequenano,<br />

teyeque yuhu.<br />

Lisonjear. yocachininondisita, yocachitachindi<br />

sita, yocahahuidzindi<br />

sita, yodzacanino ini ñahandi,<br />

yodzadzana ini ñahandi, yocaha<br />

huatandisita.<br />

Lisa cosa. sandee, saadziñu sanani.<br />

Liso hazer. yoquidzandee, yoquidza<br />

nanindi, fu. cadza.<br />

Listada de manta labrada . sanicuvui<br />

huisi.<br />

Lista de diuersas colores. sanicuvui<br />

noo, sanoo<br />

Listada manta dzoo ticuiñe.<br />

Liuiana cosa. sa cama.<br />

Liuiano hombre . tay ña tnuni ini.<br />

tay dzocaa nahaca<br />

Liuiano hombre que facilmente se<br />

cree, y se muda. tai ñandai ini, tai<br />

dicocavuaini, tai vvui ini, vvuindatu.<br />

Liuianos de asadura. ynidzee.<br />

L. A N T E O.<br />

Loar. vide, alabar.<br />

Loable cosa. sacachi huahata,<br />

sanisacodzo huidzo huaha.<br />

Lobanillo. tidzehe, tiyee.<br />

Lobanillo tener. yehe tidzehe, fut.<br />

quehe yondaa tiyee.<br />

Lobo animal grande. tiyehe.<br />

Loco de atar. tay satuvui quahi, tai<br />

sadzana ini.<br />

Loco como quiera. tay sadzahui<br />

ini, tay ña yonaha tnuni, tay sadzana<br />

ini, tay sa naa ini, tay yocana


folio 139r column 1<br />

yocanacasa nuu, tay yosito nuu nano,<br />

tay ñoho quahi ini.<br />

Loça. coho ñuhu.<br />

Loçano, gallardo. tay sacuvui huii<br />

ini, tay ña ñoho dzadzicaini, tay<br />

sica nino, tay sica huico, sica<br />

dandu.<br />

Lodo. dayu.<br />

Lodosa cosa . sanisaa nuu dayu, saniquetendayu,<br />

sanicatundayu.<br />

Lodoso lugar. sacaandayu, sanicuvuindayu.<br />

Lograr de alguna cosa gozando<br />

della. yocuvui nahasindi, yosiyo<br />

nahasindi, caa nahasindi, yocuvuidzii<br />

sindi, yocuvui yatasindi.<br />

Lograrse. yocuvui nahandi, yotacu<br />

nahandi, yonditonahandi, yosanu<br />

nahandi, yosiyonahandi, yyo<br />

nahandi, fu. coo, yosanu yatandi,<br />

fu. quanu.<br />

Logro en la vsura sasiquanu yahuita,<br />

sa siqui codzo yahui sita, sasitahuidzavua<br />

yahui sita, sacaindaa<br />

yahuisita.<br />

Logrero . tay yodzaquanu yahui,<br />

tay yosaacodzo yahuisita, tay yodzoqnaninoyahui.<br />

Logro hazer. yodzaquanundi yahui,<br />

yotahui dzavua yahuindi, yosaa<br />

codzo yahuisindi, yocoo chihindi<br />

yahui, yocoo catayecandi yahui,<br />

yosatayecandi yahui.<br />

Lombarda. tnusii caa canu, yutnu<br />

tevui canu.<br />

Lombriz de barriga. tindacuchisi,<br />

tindacuñoho chisi.<br />

Lombriz qualquiera. cootecanuhu<br />

coodzinuhu.<br />

folio 139r column 2<br />

Loma entre dos cerros. ytnu naho<br />

yucu.<br />

Lomo de animal. coñoticoo satate<br />

yequesata, yeque ñohotnaha.<br />

Lomo de libro. ticoo saha tutu. l.<br />

tacu, tecu tutu.<br />

Lomo entre sulco . ñuhu caaticoo,<br />

ñuhu nidza caaticoo, ñuhu nisaqtaticoo.<br />

Longaniza. siti quene nisacoho coño,<br />

site ñoho coño.<br />

Longura. sacani.<br />

Lonja de tocino. eedzee quene, ee<br />

tahui quene.<br />

Loor, alabança . sa si cacunahi huaha,<br />

sachidzo huidzo.<br />

Lo primero. o quanto a lo primero.<br />

dzina, dzinaca, dzinahuii, dzina<br />

ñuhu dzinadzinaca, sadzinaca.<br />

Lo siguiente. sa huasitnaha, sa huasindico,<br />

sa huasicavua, sahuasitavui.<br />

Lo que esta por venir. sa dzoicacuvui,<br />

sadzoicaqtnaha sadzoica<br />

quitnaha, sahuasitnaha, sahuasindidzo,<br />

sa huasitavui sacoo cuiñe<br />

candidzo catavui catniño candacaqhu,<br />

cachihi cataaqhu.<br />

Los que han de nacer . tay dzoicacacu.<br />

Los que han de venir tai dzoicaquesi.<br />

Lo ultimo. dzonduvui dzondehe.<br />

Loro entre blanco y negro. tnoo<br />

cuinda, tnoo huisi, tnoo yehedzaha<br />

Lossa piedra . yuu nono, yuu cono,<br />

Lossar o en lossar. yochihitnahandi<br />

yuu nono, yuu cono, yonañundi<br />

yuu nono, yosaqtnahandi, fu. caq.<br />

yodzatnahandi.<br />

S 3 Lossa


folio 139v column 1<br />

Lossa para tomar aues. yuutavui<br />

quete<br />

L A N T E V.<br />

Luchar, vi. yonaquahatnahandi<br />

yodzatnahatnahandi, yocani<br />

tnahandi.<br />

Ludir vna cosa con otra. yotusitnaha,<br />

yosaquaatnaha, fu. qquaa, yonuquaatnaha.<br />

Ludir, o fregar vna cosa con otra,<br />

actiuo. yosihi daa tnahandi, fut.<br />

quhu, yodzaconondodzotnahandi,<br />

yonacuhutnahandi<br />

Luciernaga. tiyehui, tiyehuindaa<br />

Luego, aduerbio. huitna, huitnani,<br />

huitna ñuhu, huitnahuiini dahuitnani<br />

Luego. naha nooni, huitnica<br />

Luego que. dzoica.<br />

Luego que anochecio . dzoicaniquaani,<br />

dzoicaniquaa, nooniqua<br />

quaandeq.<br />

Luenga cosa . sacani, huihi cani vn<br />

poco larga.<br />

Luego a la hora. daqueyeni, danahani,<br />

dahuitnani.<br />

Lauarse el cuerpo . yosaundaandi<br />

ñeendi, futur. quu, yonacuhuandaandi,<br />

yocondaanda ñee, yona<br />

quundi.<br />

Lauarse con xicara, hechandose el<br />

agua. yodzacaa coyondinduta,<br />

ñee, yosadzondi duta ñeendi, futu.<br />

codzo.<br />

Lugar en que esta algo. siña.<br />

Lugar, sitio antiguo de casa. chiyo<br />

yata, sanaha.<br />

folio 139v column 2<br />

Lugar desembaraçado . sa caa siña,<br />

sayyu.<br />

Lugar por pueblo. ñuu.<br />

Lugar donde huimos. satavui inita,<br />

sadzoiica sasitavui ini, sasidzahita,<br />

sasicoo yuhuta.<br />

Lugar por donde entran y salen. sa<br />

yondai, yondevui, sayocai sayosivui.<br />

Lugar donde esta alguna cosa. sacaa,<br />

sayehe saisi sayyo.<br />

lugar donde se haze algo. sayosasitayutnu,<br />

carpinteria.<br />

lugar donde juzgan. sa yosiyotnuni<br />

tniño huahi yocuvui tnuni tniño<br />

huahi yosinocavua tniño.<br />

Lugar vazio, como casa. sayyu, huahi<br />

caasiña, huahi yonuna, sanisina<br />

sacaa nuna.<br />

lumbre, fuego. ñuhu.<br />

lumbre hazer. yotevuindi ñuhu, yotniñondi<br />

ñuhu, yodzacatnendi<br />

ñuhu.<br />

lumbre sacar. yodzacaindi ñuhu,<br />

yodzacanandi ñuhu, yotavuandi<br />

ñuhu.<br />

lumbre, luz. sayotnoo, sayoyahi, sa<br />

yocuisi.<br />

lumbrera. sayocuisinini, sayotnoo<br />

nini, sayoyahinini, sayotuvuinini.<br />

lumbrosa cosa. sayehetnoo, sayehe<br />

yahi, saitnoo saitasa.<br />

luna. yoo, y en su gentilidad la llaman<br />

los Indios yyacaa huiyu.<br />

luna salir. yocanayoo, yosino yoo.<br />

luna hazer . yondii, yotnoo yoya<br />

hi yoo.<br />

luna nueua. yoonindoto, yoo nina<br />

yodzo, yoo yeq.<br />

Luna


folio 140r column 1<br />

Luna creciente, o media. yoo ñañu,<br />

yoo dzavua.<br />

luna llena. yoo ninduvui nee, ninduvuicuta,<br />

yoo ninachitu, yoo ninu<br />

quaa cuhua.<br />

luna menguante. yoo ninoo cuvui,<br />

yooninuundaa yoo quanduvuidzuchi,<br />

yooninacuvuindaa.<br />

luna eclipsarse. yosihi yoo. fu. cuvui<br />

yonaa nuu yoo.<br />

luna estar cubierta de nuues. huico<br />

yondesi nuu yoo huico yodzahui<br />

yoo.<br />

lunar del cuerpo. tecai, ticai tnoo.<br />

lunares tener. ticai yondaa nuu.<br />

lunes. quevuiee.<br />

lustre, o barniz que se da a las ymagines.<br />

daha.<br />

lustre en la pintura . huisa, nicuvui<br />

huisa, ninatuvui huisa.<br />

lustre dar a la pintura. yodzaha huisandi.<br />

lustre tener el pueblo. yo nanacodzo<br />

ñuu, yonanandita ñuu yondaa<br />

codzo nino ñuu.<br />

luto que se ponen por los difunctos.<br />

saquay yy sindeye saquaydzoho<br />

sindeye, sayonucavua yy sindeye<br />

sa nucoo yy sindeye, sasiquay quaca<br />

sindeye.<br />

luto, vestidura. dzoondayu, dzoo<br />

tnoo sindeye.<br />

luto traer . nicuvui dayundi, sandesindi<br />

dzoondayu.<br />

luto quitar . yodzasinocavuandi nisai<br />

yy sindeye sisaydzoho sindeye,<br />

yonoo canyyucundidzoondayu<br />

yonoo ndaquindi dzoondayu.<br />

folio 140r column 2<br />

Luxuria. sa sinoo, sa sanoo, sa sasini,<br />

sasicacadzana, sasicadzana.<br />

Luxurioso. tay sanoo tai sasini, tay<br />

sasicaquadza sasicadzana.<br />

luz, vi, lumbre.<br />

luzero de la mañana. quemi, teñoo<br />

nanu teñoo canu.<br />

luzero salir. yocai quemi, yonatuvui<br />

queme , yocana queme,<br />

yonayodzo queme, yonatnoo<br />

queme.<br />

luzio, o resplandesciente. sadziñu,<br />

satasa, sa saanduta.<br />

luzir asi. yodziñu yotasa, yosaanduta,<br />

fu. caa.<br />

luzir vn poco. dzuchini huihini yodziñu<br />

yotasa.<br />

luzir, o resplandecer persona. yotasandi.<br />

yosaandutandi, yotnoondi,<br />

yondiindi, yoyahindi.<br />

luzir por relumbrar. yotnoondaa,<br />

yotnoondisi, yotnootuvui.<br />

LL. A N T E A.<br />

Llaga. sa ni ñañe, sa nicaa, sani<br />

tahui, sanindata, sa ninihi qua<br />

hi, sanisaquehe dacua, sayosatendacua<br />

sayo tayu.<br />

Llaga reziente con sangre . sanicatne<br />

ñee, sa nisate neñe, sanicachi<br />

ñe, saniñañe sanisico cuita ñee, sa<br />

nisicondita ñee.<br />

Llaga tener en alguna parte. yotayu<br />

saha. l. daha.<br />

Llagado estar. yoñañendi, yodzusandi,<br />

yoñañe yodzusañeendi.<br />

Llaga como quiera. sa ninihi<br />

quahi.<br />

S 4 Lla-


folio 140v column 1<br />

Llagado, lleno de llagas . tai niñañe,<br />

tay nidzusa . nicatne ñee<br />

quachi.<br />

Llagado en todo el cuerpo sin tener<br />

cosa sana, huadza, yonaha,<br />

huadza yotacu, saninihi quahindi,<br />

saniñañedi.<br />

Llamar. yocahandi sita, yocanandi<br />

sita.<br />

Llamar a menudo. yocahacahandi,<br />

yocahachitondi, yocaha ñeendi,<br />

yocanachitondi.<br />

Llamarse por su nombre. yonanindi<br />

dzavuananindi, asi me llamo.<br />

Llamar a otro por su nombre. yocahadzevuindisita,<br />

yoyuhui dzevui<br />

ñahandi.<br />

Llamar señalando. yocasinino ñoho<br />

nuu ñahandisita, yocahañoho<br />

nuu ñahandi sita<br />

Llamar nombre de afrenta, como<br />

vellaco. yodzandai ñahandita,<br />

tay dzana. l. idzu. l. quete, yodza<br />

naniquete ñahandi, yodzandai<br />

quete ñahandi.<br />

Llamar a vozes. yocanandisita, yocanasaandi<br />

sita.<br />

Llamar combidando. yosisandi sita,<br />

fu. cusa, yocahandi sita.<br />

Llamar con la mano. yoquidzidahandi,<br />

Llamar con los ojos. yoquidzi nuundi<br />

yosaniquachindi, fu. quani.<br />

Llamar con la cabeça. yoquidzi dzinindi,<br />

tnaandi.<br />

Llamar tocando con la mano. yocatuñahandi,<br />

yodzacanádadaha ñahandita<br />

yochihindahandita.<br />

Llamar para la guerra. yocanayecundi<br />

folio 140v column 2<br />

di, yodzanumindi yecu, yodzacaindi<br />

yecu, yocachindi tniño yecu.<br />

Llamar a las gallinas como hazen las<br />

Indias. yonacanandi sitiñoo, yonacahandi<br />

sitinoo, yonaquacandi<br />

tiñoo.<br />

Llamar a la puerta. yodzacasandi yutnu,<br />

yondiyu, yotaa siquindi, yodzacatnendi.<br />

yutnu yondadzi.<br />

Llama de fuego. yaa ñuhu.<br />

Llamas hechar. yocana yaa ñuhu,<br />

yonacatne yaa, yosaandita yaa<br />

ñuhu, fu. caa.<br />

Llana cosa. daa, sandaa, sacaandaa,<br />

sacaa nani, sanicuvuinani.<br />

Llanura de campo. yodzo, yodzosica,<br />

yodzondaa, yodzo dzohuii.<br />

Llanura de agua. sasicavuandaaduta,<br />

sacaandaanduta, sa caadzadzinduta<br />

sa ninoo cavuadzadzinduta<br />

llano hombre tay quai, tayndaa ini<br />

tai cuite ini, tai huaha ini, tay dzadzi<br />

ini, tay huii ini,<br />

llano ser. ñoho quai inindi, ñoho<br />

dzadzi ini ñoho huaha ini.<br />

llanten. yucu tuchi, yucuticadzi.<br />

llanta de col. yuvuanidzaqh cavua,<br />

yuvua nitandandodzo. yuvuanicoyondodzo.<br />

llanto hazer. yosacundi, f. quacu, yondayundi,<br />

yocoo quacundi, yocoo<br />

dayundi, yotniñonduta nuundi.<br />

llanto grande hazer. yosacusaandi,<br />

yondayu saandi, yondatayuhundi.<br />

llaue. daha caa, caa naqua.<br />

llaue falsa. daha caa ñena, daha caa<br />

huisi daha cuiña. l. dzuhu.<br />

llaue de palo, daha yutnu.<br />

Lle-


folio 141r column 1<br />

LL. A N T E E<br />

Llegarse el tiempo . yosahatnaha,<br />

fu. qtnah. huasitnaha, qua<br />

cuvui yatni, quevui.<br />

Llegar a alguna parte . yosasaandi,<br />

futuro. qsaa, y si es agena. yoqui<br />

saandi.<br />

llegar al lugar propio. yonu saandi<br />

yonasaandi, yondesaandi.<br />

llegar antes que otro al lugar. yosasaanahandi,<br />

yosaanduundita nisasaa,<br />

yosaadzinandi.<br />

llegar a buen tiempo y hora. dzodzevuica,<br />

yosasaa, dzocuhuaca<br />

yosasaa.<br />

llegarse la hora de la muerte . yosinocoo,<br />

yonucoho cuhua, yosatnaha<br />

cuhua, fu qtnah.<br />

llegar a alguna cosa alta con la mano,<br />

yosinondaha.<br />

llegar a muger. yodzasaandi, yotnahatnahandi<br />

.<br />

llegar a lo alto escalera, o otra cosa asi,<br />

yosinoquehe yosinonani, yosino<br />

tuhua.<br />

llegate aca, llamando. tacuiñendiyo,<br />

dzocuiñendiyo, tacuiñendaha,<br />

dzocuiñendahando.<br />

llena cosa. sanichitu. vi. henchir.<br />

lleuar alguna cosa. sanaindi, sanaindi<br />

huasi, si viene sanai quandesi,<br />

quando viene a su casa. sanaindi<br />

qua preterito, fu. canay, impera.<br />

canayndosaha qhundo. lleuaras<br />

esto. canayndo quesi. traerlo asi.<br />

lleuar el agua de auenida palos. &c.<br />

yotnani.<br />

lleuar el ayre, como pajas, o plumas<br />

folio 141r column 2<br />

mas yosaanditanino, fu. caa, yondavua,<br />

yondachi, yositadzee, yondavuadzee.<br />

Lleuar a cuestas. yosidzondi, fu. cuidzo,<br />

yondidzondi, fu. candidz .<br />

lleuar algo en bolandillas. sanai huadzundi,<br />

sanay disindi, sanaininondi,<br />

fu canay cahi huadzundi, cahi<br />

ninondi.<br />

lleuar algo colgando de la mano. yta<br />

sicondahandi, fu, cuita, ita nahindi,<br />

ita caandahandi.<br />

lleuar lo mismo en la mano leuantandolo<br />

algo en el ayre. yonaininondi,<br />

yosanaininondi, f. canay.<br />

lleuar algo escondido. yonaininindi,<br />

yonai yuhundi, fu. conay, yosanai<br />

ninindi, fut. canay, yosanay<br />

yuhundi.<br />

lleuar algo en los braços abraçado.<br />

yonumi dahandi.<br />

lleuar abraçado a alguno . yonumi<br />

nino ñahandi.<br />

lleuar la carga a otro para que descanse.<br />

yonadzaquai ini ñahandi, yodzandaitatu<br />

ñahandi, yosidzo nuundi<br />

dzidzota.<br />

llenar fructo el arbol, vi. fructificar.<br />

lleuar fructo el maizal. yotahui idza<br />

huiyu, yosacuiñendaa idza huiyu,<br />

yosacoondaa ydzavuiyu, yosaa<br />

idza.<br />

lleuar algo en la ropa abarcado. yonumindi,<br />

yodzusindi, yotniño tuvuindi,<br />

yodzusidaandi, yosaqtnanindi,<br />

fu. caq.<br />

lleuar en las manos cosa de astas. inditandahandi,yosanayndaadahandi,<br />

fu, canay, yehendahandi.<br />

Lle-


folio 141v column 1<br />

Lleuar de la mano a otro yotneendahandi,<br />

yonahindi dahata.<br />

lleuar persona o animal. yondacandi,<br />

f. condac, sandacandi, futuro,<br />

candaca.<br />

lleuar candelas en las manos. ynino<br />

itendahandi, f cuinino, inoitendahandi,<br />

f. cuino, yonaindi ite<br />

ñuma , f. conay yonucuino itendahandi.<br />

lleuar a alguno por fuerça arrastrandolo.<br />

yoñohondita, yocahi ñohondita,<br />

yocahi nahindita.<br />

lleuar algo en los ombros. yodzodzocondi,<br />

f, codzo.<br />

lleuar algo al pescueço. yodzo dzuqndi,<br />

caadodzo dzuq.<br />

lleuar la muger sobarcado a su hijo.<br />

ñoho nanoñadzaya, yondacundaa<br />

dziñeñadzaya.<br />

lleuar arrastrando la ropa. yona ñohondi<br />

dzoo.<br />

lleuar la manta por atar al hombro<br />

ninundodzo dzoondi, yondesindi,<br />

nidzanundodzondi yondesindi.<br />

lleuar acuestas algo en vn hombro<br />

dzosiyo dzocondi cacandodzo<br />

dzidzo, dzosiyonidzocondi, yosidzondi.<br />

lleuar a vezes la carga. yonadzama<br />

dzidzo tnahandi, yosidzo hoo<br />

dzidzo tnahandi, yodzama nino<br />

yondidzondi.<br />

L L. A N T E O<br />

Llorar. yosacundi, f. quacu, yonda<br />

yundi, yocainduta nuundi<br />

folio 141v column 2<br />

di, yocananduta nuundi yotoonduta<br />

nuund.<br />

Llorar con vozes, yondayu saandi,<br />

yocanasiindi, yocanasaandi, yosacu<br />

saandi, yosucusacundi, yondayu<br />

huayndi.<br />

lloron. cay tnañu, dzohuihini yosaa<br />

yosico yosacuta, yotnini yodzonduta<br />

nuuta.<br />

llorar mucho el niño con coraje. yotuvui<br />

yondiisiyodayusi, yondii<br />

yotuvuisi yosacusi, nituvui detuvui<br />

yosacusi, y es rebolcandose.<br />

llorar macho. yyo yosacundi, yyo<br />

yondayundi.<br />

llouer. iñedzavui, f. cuiñe. yocoo<br />

dzavui, inditadzavui, f. cuindi.<br />

llouer mucho. yonandehuidzavui<br />

yocoondehuidzavui, yocoo camadzavui,yocoocamadzavuiñuhu,<br />

dzavui ñatacucaha, dzavui yyo,<br />

dzavuiyehe cayu, dzavui yehe<br />

nehe.<br />

llouerse la casa. yosihi huahi.<br />

llouer agua menuda, yñedzavuiquachi,<br />

dzavui tiyaa, dzavuiyavua,<br />

itayaa dzavui, itaquaidzavui.<br />

llouerme en el camino. yotavuindi<br />

dzavui, yochiindi.<br />

llouer sobre otra cosa. yosadzodzavui,<br />

f. codzo, yocoo coyondodzo<br />

dzavui, yocoyondodzo dzavui.<br />

llouer gotas grandes. yoquicasadzavui,<br />

yoquindavuadzavui, yosasa<br />

dzavui, f. cata, yoquindavuandodzo<br />

llouer grande espacio. yocoonduvuiniñudzavui,ñayosaanditadzavui,<br />

ñayonumadzavui.<br />

lluuia. dzavui.<br />

lluuia


folio 142r column 1<br />

Lluuia grande. dzavuicama, dzavui<br />

nuhu.<br />

lluuia con granizo. dzavui ñeñe.<br />

lluuiasangre. sacoyo neñe, sacoo<br />

neñeña, sacuvui neñeña , indita<br />

neña,<br />

lluuia sangre tener. yocoyo neñeña.<br />

con los de mas.<br />

M. A N T E A.<br />

Maça para majar . yutnu caniyutnu<br />

cani, yutnu dzucundodzo,<br />

yutnuchidzo, yutnu<br />

sasandodzo, yutnundaha.<br />

Maça de portero. tatnudzinitinduu<br />

tatnu yya canu, tatnu yodzo tinduu,<br />

tatnu dziñuhu cuisi.<br />

Maçacote. dayu yaa, nitondayu yaa<br />

nicainini.<br />

Maça de carreta. yutnuinicata, yutnuiniticata.<br />

Maçegual. ñanday tay ñuu.<br />

Maçear o maçonear. yocanindi<br />

yutnundaha, yochidzondi yutnundaha,<br />

yosasandodzondi yutnundaha.<br />

Maciça cosa. cutu, dai, sacutu<br />

sandai.<br />

Maço de carpintero. yutnundaha,<br />

yutnu coo chidzo, yutnu sasandodzo,<br />

yutnu canindodzo.<br />

Maçonear como el suelo. yosacandi<br />

ñuhu, fu. casa, yocanindi tnutiyechi,<br />

yocanindichico.<br />

Maçorca de hilo. ee cata yuhua, ee<br />

dzini catayuhua, ee taye yuhua.<br />

Maçorca de maiz, antes que quaje<br />

el grano, idza.<br />

folio 142r column 2<br />

Maçorca. ya quajado el maiz. dedzi<br />

Maçorca ya seca. neñe.<br />

Maçorca, el coraçon della. dzañee.<br />

Maçorca de cacao. Yaha dzehua, yahadzehua<br />

quaha.<br />

Maçorca de maiz con ojas. neñe ñoho<br />

dzucu tesiqui. l. dzoo.<br />

Maçorca sin ojas . neñe huichi, ñañoho<br />

dzucutesiqui.<br />

Macho en cada especie . yee, si es<br />

hombre . tay ye, si bruto. queteyee.<br />

Machorra esteril. vi. esteril.<br />

Machucar cañas. yotahuindi, yodza<br />

tasandi.<br />

Machucar fructa. yosadzindi, futu.<br />

quadzi, yodzadzindi, yochidzondi<br />

yuu.<br />

Madera. yutnu.<br />

Madero redondo o rollizo. yutnuticoo.<br />

Madero esiquinado. yutnu siqui.<br />

Maderar pieça. vi. enmaderar. yochidzondidavua.<br />

Madeja. taye.<br />

Madrasta. dzehenindendodzo, dzehe<br />

caindi, dzehe ninucoo tucu.<br />

Madre. dzehe.<br />

Madre donde concibe la muger. ñee<br />

dzoco, coo qhu.<br />

Madre de rio. sayosivuinduta, sayosahanduta<br />

maa yuta.<br />

Madre de mi suegro . sitna dzidzondi.<br />

Madriguera de conejos. yavuiidzo<br />

yavuiidzo, yavui ñohote<br />

Madrina de baptismo . dzehe sahu<br />

ñuhundi, dzehe ninihindutandi,<br />

dze-


folio 142v column 1<br />

dzehenisaydzaya ninihinduta,<br />

dzehe ninumi ñaha quevui ninihinduta.<br />

Madrina de boda . dzehenidzatnahandaha,<br />

dzehenisandaca ñaha<br />

nitnahandaha.<br />

Modroño. tnu yundu.<br />

Madroño otro mas colorado. tnu<br />

tineñe.<br />

Madroño la fructa. docoyutnu yundu,<br />

daya sichindusi.<br />

Madrugar. ñuuca yondotondi, yondocoondi,<br />

yondoyo huihindi naaca,<br />

tecuiñeca, yondotondi.<br />

Madrugada. ñuuca huihica, deq ñuuca,<br />

tecuiñeca, ita tenanica, tenanica.<br />

Madurar fructa . yosichi, futuro,<br />

cuchi.<br />

Madurar hortaliza, o rosas. yosisa,<br />

si. cusa, yoquaa.<br />

Madurar toda la milpa, yosichi, yoquaa<br />

Madura cosa. sanisichi, sa nisisa.<br />

Madura mucho. sanisichi yyo, sanicuhua,<br />

sanisichi dehui.<br />

Madurar algo actiuo. yo dzacuchindi,<br />

Maduro hombre discreto . tay yonahandichi,<br />

tay tuhuaini.<br />

Maestro que enseña. tay yodzaquaha<br />

ñaha, yodzatuhua ñaha.<br />

Maestro de algun oficio. ñahuisi,<br />

tay huisi.<br />

Maestro de orden. yya yocuvui<br />

nuu, yya indodzonuu, yuq, S. Domingo,<br />

yuq, S. Francisco.<br />

Maestre escuela. yya yotasi tnuni<br />

huahi ñuhu, yonadzahandudzu.<br />

folio 142v column 2<br />

Maestre sala. tay noho saha sacasi<br />

yya , tay yodzanumi sacasi<br />

yya,<br />

Magnifico. tay dzasacahi, tay dzasa<br />

ña cuihi , tay dzasa ñadzaha,<br />

tay dzaitaini.<br />

Magnanimo. tay ndai ini, tai canu<br />

ini, tay yee ini, tay saha ini.<br />

Magra carne. coño ñadzaha, ñayondaadzuha,<br />

dzonina coño.<br />

Magro como hombre. tay yeque<br />

taindaa, tai cuiñe, tai caa cuiñe,<br />

tay ñee yechi, tay nindahua.<br />

tai caa yechi, tai ña coño. lo mesmo<br />

se dize de los brutos.<br />

Magrecerse, ponerse flaco . yo yequendi,<br />

yocuvui yequendi, yocuvuindaandi<br />

, yocoodaa coñondi,<br />

yoyechi yotavuindi, yocuvui<br />

cuiyandi.<br />

Magullar. yosadzindi, yosadzi ninindi,<br />

fu quadzi, yoquitundi.<br />

Mayo. yoo sa yocuvui hoho.<br />

Mayor. yodzoca canu, huihica, yodzoyuca<br />

canu, huihicanuca.<br />

Mayor vn poco. dzuchica canu, canunica,<br />

dzuchinica canu.<br />

Mayor de todos yodzoca canuta,<br />

daandeheta , yotasi siyotadeheta,<br />

yodzoca canu caata dzandehetacata.<br />

Mayoral. tay yondaca ñaha, tay cuvui<br />

nuu, tay yocuvuidzini<br />

Mayordomo. tay yonahatnuni, tay<br />

yosai tnuni, tay yondaa huahi,<br />

tay ñoho saha.<br />

Mayordomo ser. yonahatnunindi,<br />

futu conaha, yosai tnunindi,<br />

fu. quay,<br />

Ma-


folio 143r column 1<br />

Mayor ser en cuerpo . yochihi yahandita,<br />

yotasi siyondita, dzuqcandi,<br />

yocanacuiñecandi, yosino<br />

cuino candi, yocana cuisindi, yocananditandi<br />

huihica, yochidzondi<br />

sindi, yosacodzoninocandi, f.<br />

qcodzo, yosaandi sicandi.<br />

Mayorazgo. yya yevua.<br />

Mayor hijo vide ermano.<br />

Mayor hija. dzayadzehe nicacuyevua.<br />

si nacio despues de algun hermano<br />

se llama. dzayadzehe nicacutacu.<br />

Maiz nuni.<br />

Maiz nacido sin sembrarlo. huiyu<br />

dzomaa huiyu ninana maa huiyo<br />

qmaa.<br />

Maiz blanco. nuni cuisi.<br />

Maiz amarillo. nuni quaa.<br />

Maiz pintado. nuni tecuiñe.<br />

Maiz colorado. nuni quaha.<br />

Maiz negro. nunihi.<br />

Maiz azul nunindaha.<br />

Maiz grueso. nunindoco, nuninano<br />

nunindoo.<br />

Maiz que se da en cinquenta dias.<br />

tata dzinicoo yechi.<br />

Maiz cadañero, tata nee cuiya, l. eecuiya<br />

tata nani.<br />

Maiz tostado. duhu.<br />

Maiz tostar. yodza yatnandi, yodza<br />

cayendi. (da.<br />

Maiz tostado en la ceniza. duhu dzinda<br />

Maiz tostar asi. yodzindandi.<br />

Maiz cozido para comer. nunindoyondusa.<br />

Maiz cozido para hazer tortillas.<br />

dacu.<br />

Maiz cozer asi. yotnaandi dacu, yo-<br />

folio 143r column 2<br />

yotniñondi dacu , yodza quetendi<br />

dacu.<br />

Maiz reboluer en la olla desto para<br />

lauarlo. yocoyondi dacu, yoquidziniñindi<br />

tiyehuidacu, yonaqninditiyehuindacu.<br />

Maiz podrido en la maçorca. neñe<br />

tayu:nitayu nino initisiqui, nitneendaa<br />

tisiqui<br />

Maiz marchito o vano. ydzayyu, ydza<br />

tecoo . idza tedzo idza ñanichitu<br />

huaha.<br />

Maiz tostado y que rebienta. tecuvua.<br />

duhu nicuvui tecuvua.<br />

Maiz que cogen antes de seco y lo<br />

cuezen para conseruarlo todo<br />

el año, tnami, duhu tnami.<br />

Maiz cozer desta manera. yodzeyendi<br />

tnami.<br />

Maiz que se da en ochenta dias, nuni<br />

tata quachi, tata qmindico.<br />

Majar con maço o Piedra . yochidzondi<br />

yuu, yosadzindi yuu.<br />

Majar mucho. yosadzindihindi, fu.<br />

cadzi.<br />

Majada o posada. huahi yondaaitu<br />

huahi ñohoitu, huahicaaninoitu<br />

Majada de ganado. sayoquidzi idzundeque.<br />

l. ticachi niñu,<br />

Majuelo de vbas. itundaya yoho, nisacavua<br />

nuu itu, itundaya yoho<br />

dzoicanisaqta.<br />

Majuelo plantar. yodzandaindi yutnundaya<br />

yoho, yonacusindaya<br />

yoho<br />

Mal. saña huaha, sadzana . sacuvui<br />

dzana.<br />

Malo estar. ñacuvui huatusindi, dzo<br />

yocuhuicandi.<br />

Mal-


folio 143v column 1<br />

Maldad. sadzana.<br />

Maldezir hechando maldiciones.<br />

yosaquahandi sita, f. caq. yochihi<br />

naha tniño ñahandi sita, yodza<br />

cuita ñahandi naha tniño, yocachivhui<br />

ñahandisita, yodzacuico<br />

naha tniño ñahandi.<br />

Maldito ser. yosacoondaa nahandi,<br />

f. qcoond, yosaquehe nahandi, f.<br />

qquehe, yosicondi naha tniño<br />

Mal dezir de otro. yocachindi saña<br />

huaha sita, yocasindita, yocaha<br />

nenindi dzondi, yocaha dzuma<br />

dzequendita, yocachi quadzundita.<br />

Mal dezir de otro y de sus cosas por<br />

embidia. yocachi quadzundi sita<br />

yocachi sisicandi sita. y los<br />

demas.<br />

Maleza de caminos. sacana sadzaa<br />

satate.<br />

Maliciosio. tay tadzi tucuini, tay<br />

dzaqhu ñena ini, tay tadzi ñena<br />

ini.<br />

Maligno, tay dzanayu, tayñahuahayu,<br />

tai yehe quahiyu.<br />

Maguei. yavui<br />

Maguei grande. yavui techi, yavui<br />

cuii.<br />

Maguei otro mas pequeño y de mas<br />

dulce miel. yavui quaha, yavui<br />

yeq.<br />

Maguei abrir para sacar miel yotahuindi<br />

yavui, yocananahindi dzitu<br />

yavui.<br />

Maguei lo interior de la parte que<br />

tiene de ojas blancas. teyeeyavui.<br />

Maguei destilar la miel. yotoondudzi<br />

Maguei secarse acabandose la miel<br />

folio 143v column 2<br />

yocatne yavui, yodzee yavui, yocoo<br />

cuitandahayavui, yoyechisi<br />

Magueyes pequeños sacar para<br />

trasponer. yotavuandi yavui, yosandandi,<br />

yavui, f. cand.<br />

Magueyes poner en otro lugar. yondicocaqndi,<br />

yona cusindi, yodzandaindi,<br />

yonaquaitatandi.<br />

Maguei el tronco que cuezen para<br />

comer. dateyavui, teyohoyavui,<br />

caha yavui, yavui sitnu.<br />

Maguei el tallo. dzitu yavui, yutnu<br />

yavui.<br />

Maguei la flor que sale encima del<br />

tallo. yetuyavui, itayetu yavui,<br />

dututavui.<br />

Maguei las pencas. yai, dahayai,<br />

dahayavui.<br />

maguei la tela sutil que tiene encima<br />

a modo de pellejo. yadzi, quitar<br />

esta tela. yodzaadoyondi yadzi<br />

yavui, yocachi ñeendi.<br />

maguei la ebra que sacan del. daayavui,<br />

daa cuiñe daa yata.<br />

maguei pequeño que nace en las peñas.<br />

yavuiqchi tiyeye, yacu.<br />

maguei otro que nace en las peñas<br />

espinoso. yavui tehuisi.<br />

maguei grande de que no sacan miel.<br />

yavui yucu.<br />

maguei que llama pita. yavuindaayusi<br />

maguei raspar para sacar miel. yoñahindi<br />

yavui, coger la miel. yonatehuindudzi.<br />

mal puncto o desdicha grande. a. dahui<br />

nicuvui, dahui dahui nisino,<br />

dahui niquidzata.<br />

mal poner a otro con otro. yotniño<br />

vhui iniñahandi, yodzacacainiña<br />

handi


folio 144r column 1<br />

ñahandi yodzaquañe ini ñahandi,<br />

yodzacasi ini ñahandi, yotniño<br />

deqquachi iniñahandi.<br />

Malla. ñono yecu.<br />

malla de hierro. ñono caa.<br />

malla suelta. quu, caa quu.<br />

mal querer. ña yosini maniñahandi,<br />

yosini dzaandi, yosini vhui ñahandi.<br />

malquisto. taiyoo sini huaha, tay<br />

yoo sini huatu, yoee yosini mani<br />

taiyoo yocuvui huatu inisita.<br />

malsin. tay satniño quachi, tay dza<br />

naa ñaha, tay inino naho, tay saninino<br />

ñaha, tai yete, tay caha naha<br />

taindanda.<br />

malua. yuvua tayoo cuii, yucu cane<br />

yuvua cane.<br />

maltratar a otro. yoquidzandahui<br />

ñahandi, fu. cadza. yosanindahui<br />

nahandi, fu. cani.<br />

maluado. tay dzana, tay yehe<br />

quahi.<br />

mamar el niño. yosadzi dzezcuisi, futur.<br />

cadzi. yodzitasi dzecui, yotehui<br />

sidzecui, yosaidzecuisi, futuro,<br />

quai.<br />

mamanton. tay sadziyyo, sadzi quaha,<br />

dzita nihi dzecui.<br />

mamantar, dar a mamar . yodza<br />

cadzi ñahandi, yosahadzecui ñahandi.<br />

manada de ganado. ee sichi ticachi<br />

ee taca quete.<br />

manar licor. yocana yosino, yotuvuinduta.<br />

manar sangre. yocana neñe. yosate,<br />

futuro. cate, yocoyo neñe, yndaa<br />

neñe.<br />

folio 144r column 2<br />

Manar por diuersas partes. cahi sichi<br />

yocana, cahi nuu, yocananduta.<br />

manantial. sayocananduta, sayyonduta,<br />

sayehenduta, doyo sa ñohonduta.<br />

manco de las manos. tayndaha nicuvuinaha,<br />

tay daha nisisi.<br />

manco de los pies . tay niteyesaha,<br />

tay sicayaqua,<br />

manco de la mano que se la cortaron.<br />

tai daha tecundu, tainda yuhu,<br />

tayndaha nisacavua.<br />

malencolico. tay ñadzee ini, tay ña<br />

yocuvui huatu ini, tay ñadzevui<br />

sita, tay ñacuvui huatu sita.<br />

malencolia. sa ñasicuvui huatu sita,<br />

saña sicuvuidzevuisita.<br />

maleficio. sa ñahuaha yoquidzata,<br />

sa sanindahui ñaha.<br />

mal hechor. tay yoquidza ñahuaha<br />

yodzatevuita.<br />

malicia. sadzana.<br />

mancar de las manos o de los pies.<br />

yodzanihi quahidaha. l. saha, ñaha,<br />

yodzatevui daha saha, ñahandi.<br />

mançano, arbol. tnutinumi.<br />

mançana. tinumi.<br />

Mançanilla. yucunduvua, itanduvua<br />

duhu castilla, itatemii castilla<br />

Mançebo. tay quachisaa, tay saquaha,<br />

taindai tay taqui tay taque<br />

ñuhu.<br />

Mançebo hazerse. yosanuquachindi,<br />

f. quanu, yosanu camandi, yosanu<br />

saandi.<br />

Mançebo tornarse. yonduvui quachindi,<br />

yonduvui quachi hoo can<br />

di,


folio 144v column 1<br />

candi, yonduvui quachi tucundi.<br />

Mançebo avn no baruado. tay tañaha<br />

idzi yuhuca, tay dzondee yuhu,<br />

tay yanda yuhu.<br />

Mançeba tener. yondaca tnanindi,<br />

f. candac, yonducu tnanindi.<br />

Mançeba asi. tnanindi. lo proprio dizen<br />

la mager para dezir es mi<br />

amigo. tnanindi.<br />

Mal auenturado víde escaso.<br />

Mancha. o mancilla. sanisaanuu, sanicatu<br />

sanindoho nino, sanisatenino,<br />

sanisaandichi, sanisino nini, sanisino<br />

nuu.<br />

Mancharse. yosaa nuu, yosaandichi,<br />

yocatu, yocuvui ñuma, yondoho<br />

nino.<br />

Manchar actiuo. yodzacaa nuundi,<br />

yodzacaandichindi, yodzandoho<br />

ninondi, yoconondi, yodzaquendohondi.<br />

Mancharse el rostro. yosinotnoonuundi,<br />

yosinotnaha, yonasino yaquanuundi,<br />

yosino yata nuundi.<br />

Manchas sacar. yodzandoondi, yonaquindi,<br />

yonacuhua sanindoho<br />

nino.<br />

Manda de testamento. sanitasi tnuni<br />

tay nisihi, sanitasi tnunindayu<br />

tay nisihi.<br />

Mandar asi. yotasitnunindayundi,<br />

yonacachindi, yonatasitnunindi.<br />

Mandar de palabra. yocaha tniñondi,<br />

yocachi tnunindi, yoyuhuitniño<br />

ñahandi.<br />

Mandamiento de Dios. huidzo sahunDios.<br />

Mandamiento de qualquier superior.<br />

tutu, yodzo dzaha yya, tutu<br />

folio 144v column 2<br />

yondaadzahayya.<br />

Mandar el superior o juez. yotasi<br />

tnunindi.<br />

Mandar el principe. yocachi tnuni<br />

yya, yotaatniño ñaha yya.<br />

Mandar como quiera. yocachi tnunindi.<br />

Mandon que manda mucho. tai yotasi<br />

tnuni chito, tai yocachi tnuni<br />

chito.<br />

Mandon como tlequiato. tai yonaha<br />

tniño, tay saqui ñahi.<br />

Mandar a otro lo que le auian mandado.<br />

yosico taa ñahandi, yosico<br />

cachindi, yosico cuvui ñahandi,<br />

f. cuico.<br />

Mandragora. yucunucohocutudzaya,<br />

yucu dzaya, yucu cuvui cutudzaya,<br />

yucu nacani dzaya, yucu<br />

sinduvui cutudzaya.<br />

Manera de vestidura faldiquera.<br />

ytne sacohohuaha itneinditayuhu,<br />

itne inditadzahi, itne indita<br />

nini, ytne yehe maa.<br />

Manera o modo. dzavuaitnahayyo<br />

dzavuayyo.<br />

Manear bestias. yosanindi yohodahate,<br />

f. qni, yotniñondi yohondahate.<br />

yodzucundi yoho dahate,<br />

yotaa nunindi dahate.<br />

Manga de vestidura. daha dzono.<br />

Manganilla. sa huisi.<br />

Mangonada dar. yodzaqhundahandi,<br />

yodzacuitandahandi, yodzacuicodahandi.<br />

Maiestad. sa toniñe.<br />

Maiestad de Dios. satoniñeya nee<br />

caa qhu, sayehe ñuhu nee caa<br />

qhu, sañuhuya.<br />

May-


folio 145r column 1<br />

Maitines. sasinaquatudzavua ñuu,<br />

sasinaquatu ñuu.<br />

Manida, saqhu tuhuata.<br />

Manida. sasicudzuta.<br />

Manifestar, yodzatuvuindi, yonaha<br />

tuvuindi.<br />

Manifestar mis obras para ser alabado.<br />

yodzaquai tnuhu ñahandi, yodzacoto<br />

ñahandi, yodzacuta tnuhundi,<br />

yodzandaya ñahandi. l.<br />

hipocrita.<br />

Manifestar, dando a conocer. yonahandisita,<br />

yonahandaandi sita, yonaha<br />

tuvuindi sita.<br />

Manifestar lo secreto. yodzatuvuindi,<br />

yodzaqui tnuhundi, yodzandaituvuindi,<br />

yodzasinotuvuindi,<br />

yosinocachindi, yocachitnuhundi.<br />

Manifestarse asi. yosino tuvui, yondai<br />

tuvui, yotuvuindaa yotuvuindodzo.<br />

Manifestar a otro lo que tengo de<br />

hazer, dandole parte, yotniño<br />

naha ñahandi, yocachitnuhundi,<br />

yodzatacundita, yodzaquindita.<br />

Manifiestamente . casi casi nituvui,<br />

ñacaa tete, ñacaa dzahui, tnuhu<br />

nituvuicuite, nituvuindisi.<br />

Manifiesto ser. saninatuvui, sanituvuiudisi<br />

, sanicuvuicanda, sanina<br />

sinotuvui, sanisitandodzo tnuhu.<br />

Manjar generalmente. sacasi, sasasi,<br />

sasa.<br />

Manjar de señores. sacasi yya, sacuvuicoho<br />

yya, sadza saacoho yya.<br />

Manilla. dzequedziñuhu taandaha,<br />

dzeque condaadzuq daha.<br />

Mañana del dia. dzatnaa.<br />

Mañana. yutnaa.<br />

folio 145r column 2<br />

Maña, engaño. sahuisi.<br />

Mañear. yocahandaa ini ñahandi,<br />

yocaha huisindi, yocaha ñañu inindi,<br />

yocaha ñoho maa inindi.<br />

maña darse en alguna cosa . yosini<br />

tnunindi, yocuvui tuhuandi, yocuvuituhuasindi.<br />

maña tal. sasicuvui huaha. (ma.<br />

mañera muger que no pare. ñaha numa<br />

mano. daha.<br />

mano derecha. daha quaha.<br />

mano yzquierda . daha itni daha<br />

dzatni.<br />

mano de metate . daha yodzo.<br />

mano de piedra con que muelen el<br />

chile. yuu yosadzi yaha.<br />

mano de almirez . daha chidzo caa<br />

sadzi yaha.<br />

mano de papel . tutu caa ocohoho<br />

tutu, tutu caacanu, tutu yotnaha<br />

canu.<br />

manojo. ee numi, ee numi canu, ee<br />

nuni, ee yoho.<br />

manojo a manojo. eenumi ee numi<br />

dzee dzee numi.<br />

manopla. caa sacuinondaha, caa ininondaha.<br />

mansa cosa. saquai ini.<br />

mansedumbre. sasicuvuiquai ini, sa<br />

cuvui quai ini.<br />

mansa agua dutayosahadzadzi, yosaha<br />

quai.<br />

manta generalmente. dzoo.<br />

manta guarnecida con pluma. dzoo<br />

indaa tnumi, dzoo caa tnumi.<br />

manta, arrollar para que sirua<br />

de mecapal. yoquidzaticoondi dzoo<br />

yotuvuininondi dzoo, yodzacuiyondi<br />

dzoo.<br />

T Man-


folio 145v column 1<br />

Manta para manteles como de cotonia.<br />

dzoo ysindaa yuhua, dzoondusa,<br />

dzoocayuhuatecu, dzoo<br />

caa yuhua cama.<br />

Manta rota. dzoonindata, dzamatitaca,<br />

dzoo tichii.<br />

manta traer debaxo del braço, por<br />

fantasia. ñoho nanondi dzoo, ñohondacudziñendi<br />

dzoo,<br />

manta ceñirse ala cinta, sin quitarla<br />

del cuello. yódaachihindidzoo,<br />

yosamandodzondi dzoo, f. cama<br />

manta ceñirse a la cinta. yodzucu<br />

ninondi nuu yequendi dzoo, yonatuvui<br />

ninondi dzoo nuuyequendi,<br />

yonaquinindi dzoo nuu yequendi.<br />

manta reboluer al braço como para<br />

defensa. yonatuvui ninondi<br />

dzoo dahandi, yonatniñotuvuindidzoo<br />

dahandi, yodzucuninondi<br />

dzoo dahandi.<br />

manta de la cama. dzoocavuandisi,<br />

dzoo sacavuandisi.<br />

manta, fraçada. dzoo ticachi, dzoo<br />

ticachinahi, dzoo coco.<br />

manta de algodon. dzoo cachi.<br />

manta labrada. dzoo yehe ita, dzoo<br />

nicuvui huisi.<br />

manta que suelen traer los principales<br />

que parece cuero de tigre.<br />

dzoo yeque, dzoo ñee cuiñe,<br />

dzoo coto.<br />

manta blanca con labores blancas.<br />

dzoo yehendico, dzoo yehe yuhua<br />

cama, dico yehedzoo.<br />

manta con flueco alrededor. dzoo<br />

indaa huatu, yndaandudzi.<br />

manta llana sin labor. dzoocuii, dzoo<br />

cuisi, dzoo huisi cuisi.<br />

folio 145v column 2<br />

Manta que tiene listas de labores<br />

atrauesadas . dzoo caa dzaya,<br />

dzoo caandisi, dzoo caandaa.<br />

manta que tiene las labores de lo alto<br />

abaxo. dzooininocutu, dzoo<br />

inino huisi, dzoo inino dzaya,<br />

dzoo ininonducu.<br />

manta que tiene listas menudas a lo<br />

largo, y al traues. dzoo iñendichi<br />

caandesi huisi, dzoo tnucuqua.<br />

mantas muy delgadas. dzoo yadzi,<br />

dzoo cuine.<br />

manta de dos hilos dzoo dziyovvui.<br />

manta simple. dzoo dziyo ee.<br />

manta frisada. dzoo cachi, ninana<br />

tnumi, ninanacachi.<br />

manta de hilo torcido. dzoondoo,<br />

dzoo nindii yondaatnaha yuhua<br />

dzoo dziñe.<br />

manta de listas. dzoo tecuiñe.<br />

manta basta. dzoo yaa, dzoo coco.<br />

manta traer alrebes. caandaye dzoo<br />

yondisindi. l. sandisindi.<br />

manta traer al derecho. caanduvua<br />

dzoo yondisindi.<br />

manteca. dzaha.<br />

manteles. dzoo sacavuandodzo nuu<br />

yutnu mesa.<br />

mantener. yodzacasiñahandi, yosaha<br />

sacasiñahandi, fut. cuhua. yodzaquanundi,<br />

yodza yusindita, yotaa<br />

yaha ñeendi, yonducundi yaha<br />

ñee casita.<br />

mantenimiento. sayotnoo yotacu,<br />

sayocuvui yoho tuchindo yeque<br />

coñondo, sayocuvui neñe inindo<br />

sasa ñuu ñayevui.<br />

mantenido. tay nidzacasita.<br />

mantenerse. yonducuinindi sacasi,<br />

yon-


folio 146r column 1<br />

yonducundi sacasi, yotadzi inindi<br />

sacasi.<br />

Mantenerse del ayre el camaleon.<br />

yococote tachi yodzitate tachi<br />

yocahite tachi.<br />

manual cosa. sa huatuni, sanduvuini<br />

manzilla. sanindohonino, sacuvui<br />

ñuma.<br />

manzilla, o mancha de ropa . ñuma<br />

tata, yaqua tnaha.<br />

manzillarse el cuerpo o la cara . yonasino<br />

yaqua nuundi, yosino tnoo<br />

yosinotnani, yochiyo nuundi, yoyatnanuundi,<br />

yocuvuitnani nuundi<br />

yosinotnaha yosino yata nuundi.<br />

manzillarse, o mancharse la ropa. yocuvui<br />

ñuma, yocuvui yaqua, yondohonino,<br />

yocatu, yosaa nuu, yo<br />

saandichi, fu. caa.<br />

manzilla o lastima tener de otro. yocuvuindahui<br />

inindi sita yotuvui<br />

ndahuindi sita<br />

manzilla tener de quien primero estaua<br />

enojado. yonduvuindahui<br />

inindi sita, yondicondahui inindi<br />

sita.<br />

mapa. taniño nee cutu ñuu ñayevui.<br />

mar. duta cánu, duta caa canu, duta<br />

ñuhu canu.<br />

mar estrecho. duta canu yonduvui<br />

cuiñe, yonucuinocuiñe, ninduvui<br />

tuu.<br />

mar baxa. duta yadzi, duta ñacono<br />

mar alta. duta cono.<br />

marañar. yoquidzacanandi, yoquidzanenindi,<br />

yoquidzatetacandi,<br />

fu. cadza.<br />

marauilla. sacanda. sacanda ini, sanaa<br />

folio 146r column 2<br />

ini, sasai tnuhu saquai tnuhu.<br />

marauillarse. yosai tnuhundi, f. quai<br />

yonaa inindi, yocanda inindi, yocanandehui<br />

inindi, yocoo yondecayuhundi.<br />

(ini.<br />

marauillado. tay saitnuhu, taycandaini<br />

marauillas hazer. yoquidza sacanda.<br />

fu. cadza.<br />

marauilloso. yyo, sasaitnuhu.<br />

marauillar a otro . yodzaquai tnuhundi,<br />

yodzanaandi inita.<br />

marcar plata. yotaatnunindidziñuhu<br />

cuisi, yotaandusandi.<br />

marcada plata. dziñuhu cuisi nisa<br />

coondaa tnuni.<br />

março. idem. yoo sacuvui vni.<br />

marchito, sanidzii, sanicuvuidzii, sa<br />

niyechi.<br />

marchitarse. yodziindi, yocuvuidziindi,<br />

yoyechindi.<br />

marea, viento de la mar, tachi yuta,<br />

tachinduta ñuhu.<br />

marea correr yñe tachi yuta, yosicotachi<br />

yuta, yocanatachi yuta.<br />

marfil. nuhu quete canu nani elefante,<br />

yequete.<br />

margen de libro. yuhu tutu. l. tacu<br />

cuisi yuhu tacu.<br />

marojo. yo tnoho, de los arboles.<br />

dzitnu. l. yudzi, yutnu.<br />

marido. yee, yeeña.<br />

marido y muger casados. tay nicuvuitnono,<br />

tay nicuvuitayu, tay<br />

nitnahandaha.<br />

marido y muger, entrambos a dos.<br />

duvuiñahadzehe, dize el hombre.<br />

duvui yee, dize ella, lo propio dizen<br />

della. v.g. fulano yua con su muger,<br />

duvui ñahadzehe ta quaha.<br />

T 2 Mari-


folio 146v column 1<br />

Maridable vida. yondacandahui tnaha.<br />

sasi coonduvui, tay yee ñaha<br />

dzehe sasi coonduvui dzini sasi<br />

coo tayu.<br />

marina, cosa de la mar. sacuvui huaha<br />

duta canu, sañohonduta canu<br />

saqui codzo yuhunduta canu, sa<br />

sanunduta canu.<br />

marinero. tay yodzacaca tnundoo<br />

tay tuhua tnundoo.<br />

marina, pescado que hecha la mar<br />

quando crece. saquitehui nuunduta<br />

canu. sa caitehui nuunduta<br />

canu, saqui casa nuunduta canu.<br />

mariposa generalmente. ticuvua.<br />

mariposa grande pintada. tecuvua<br />

nuu tecuvua quaa.<br />

mariposa de capullo de la seda. tendacu<br />

ninduvui sani, y despues que<br />

ha salido del capullo se llama.<br />

tecuvua.<br />

mariposa que destruye la ortaliza.<br />

tedzo.<br />

mariposa bolar alrededor de la candela.<br />

yondahuate nuu ñuhu, yosicondaate,<br />

yosiconduute nuu<br />

ñuhu.<br />

mariposa dar con las alas en la candela,<br />

y quemarse, yosacasandaate,<br />

fu. qcasa, yodzucundaandisite<br />

nuu ñuhu, yocanacatnendisite,<br />

yosisite.<br />

mariposia caer dando con las alas<br />

en el suelo. yocoo cavuate nuu<br />

ñuhu, yondahua nahate nuu ñuhu,<br />

yosanicatate, yosanindisite.<br />

fu. cani, yocuvui cañate.<br />

marmol. yuunduta, yuu cuisi.<br />

maroma yoho,<br />

folio 146v column 2<br />

Marrano, cochino de vn año. quene<br />

sa ee cuiya, nicacusa ee cuyya.<br />

marta, animal. ñaña idzo, ña ñanduta<br />

martes. idem. l. saquevui vvui.<br />

martillar. yochidzocaandi, yochidzo<br />

yuundi, yosasandodzondicaa,<br />

futu. casa. yocanindicaa, yocanindodzondi.<br />

martillado. sanisacodzo yuu.<br />

martillo. caa chidzo, caandah a, caa<br />

yocanindodzo.<br />

martilogio. tutu yehendahui quevui.<br />

martir. tay nisihindodzo, tay nisihindaandodzo<br />

saha stohonDios,<br />

tay nisihi saha sinindisa.<br />

martirizar. yosaniñahandita saha<br />

stohonDios. yodzacuindaandi,<br />

yodzacuvuindozo ñahandi sahan-<br />

Dios.<br />

martirio. sasihi saha sinindisa.<br />

mas comparatiuo. huihica. yodzoca,<br />

hocca, tasisiyoca yodzoyuca<br />

yyoyuca, yodzo yodzoyuca.<br />

mas pan o otra cosa. ca, tasicadzita,<br />

l. dzitaca,<br />

mas conjuncion copulatiua. dzavua<br />

dzavua tucu.<br />

mas si, conjuncion aduersatiua . tanadzavua.<br />

massa de harina. yusa, tetu yusa.<br />

massa de tributos. daha nitaca, daha<br />

qnooca, daha qquevui.<br />

mastil de nauio . yutnu inino, yutnundoo.<br />

mastin de ganado. teynayondacaticachi,<br />

yondaa ticachi.<br />

mastuerço de la tierra. yucu. l. yuhua<br />

siqui, yuhua yondaa siqui.<br />

Mas-


folio 147r column 1<br />

Mastuerço del Peru. yucuyaha.<br />

Mata de qualquier yerua. duhu yuvua,<br />

duhu yutnu, tende yuvua, sandu<br />

yuvua.<br />

mata de frisoles. yucusichi.<br />

mata de calabaças. duhu tahi.<br />

matar. yo sani naha ñahandi, yosani<br />

nihi ñahandi, fu, cani, yo sanidzana<br />

ñahandi, yodza naandita.<br />

muerto asi . nisihi ninita dahandi,<br />

fu. cuvui,<br />

matar, despedaçando. yondata quachi<br />

ñahandi, yosatadzee ñahandi<br />

fu. cata. yosandadzee ñahandi, fu.<br />

canda. yocachi quachi ñahandi.<br />

matar a traycion. yosaninaa ini ñahandi,<br />

yosani yuhu ñahandi, yosani<br />

huisi ñahandi, yo sani ñuu ini<br />

ñahandi,<br />

matar animales. yosanindi quete,<br />

fu. cani.<br />

matar animales sacrificando. yosandandi<br />

quete, fu. canda. yosahatahuindi<br />

ñuhu quete.<br />

matar hombres sacrificando. yosanindi<br />

dzini, fu. cani, yoquidza dzini<br />

ñahandi. fu. cadz. yodzaqhundidzini,<br />

yodzaq noo dzini, sacuvui<br />

tahui ñuhu.<br />

matar de hambre. yosanidzocoñahandi.<br />

(di.<br />

matarse a si mismo. yosanindi maindi<br />

matalotaje. tuq, tuq ichi, yuchi tuq.<br />

matalotaje hazer. yotnino sahandi<br />

tuq ichi.<br />

materia, podre. dacua.<br />

materia tener. yehendacua, fu. quehe,<br />

iñendacua, yosichindacua, futur.<br />

cuchi<br />

folio 147r column 2<br />

Material cosa. sadzondudzunica, sadzotniñonica<br />

sadzotnunicayyo,<br />

sadzo huisica nicuvui.<br />

materia. taniño, sayondaa tnuni.<br />

matiz en la pintura. sasi coco huisi<br />

matizar. yo sáco huisindi, fu. coco,<br />

yoquidza huisindi, futuro. cadz.<br />

yona cocondi nuu, yoquidzacuindandi.<br />

matricula. tacuyondaa, sanani<br />

dzevuita tacu yochidzota sananita.<br />

matricular yotaandi sananita, dzevuita,<br />

yochidzondidzevuita.<br />

matrimonio. sadzatnahandaha. sasi<br />

tnahandaha.<br />

matriz. ñee dzoco.<br />

matriz, metropoli. tayudzinisi, tayu<br />

nuu ñuu, tayudzini, dzitusi, tayu<br />

yocuvuidzinisi.<br />

matrona, muger honrrada. toho dzehe,<br />

ñaha caa yuhu nuu, ñahanicuvuinisanu.<br />

maxcara o caratula. nuu ñaña nuu<br />

tnanu.<br />

maxcar generalmente. yosani nuhundi,<br />

fu. cani. yonoo nuhundi,<br />

yocoo nuhu yosasindi, fu casi.<br />

maxcar bien la comida. yosasindihindi,<br />

yosasi yuchindi, fu. casi. yosasi<br />

quai, yosasi yaandi.<br />

maxcar mal la comida, como el viejo<br />

que no tiene dientes . yosadzindi<br />

sacasi, f, cadzi. yoyuvuindi sacasi,<br />

maxcar mal la comida por comer de<br />

priessa. yodza yundisacasi, yosasi<br />

neendi, ña yotadzi sacasi.<br />

mazmorra. huahi naa, huahindahui<br />

yavui yuhu, huahi huisi, huahindoco<br />

T 3 doco,


folio 147v column 1<br />

doco, yacañaha, huahi yutnu.<br />

M. A N T E E.<br />

Mear. yodzachiindi, yodzachii<br />

ninondi yotatandi.<br />

Mear con otro. yodzachii tnahandi<br />

dzohoondu yodzachiindi<br />

sihita.<br />

Mear a otro, yotataninindita, yotatandita,<br />

yodzachiindaandita, yodzachiindodzondita.<br />

Mear con miedo no le vean. yodza<br />

chiindatu inindi, yodzachii yyo<br />

inindi, yoyuhuindi yodzachiindi<br />

Mearse de miedo. yodzachii siñandi,<br />

yodzachii nino siñandi<br />

Mear a la pared. yodzachiindaandi<br />

dita nama.<br />

Mear alçando la orina. yodzachiinduvuandi,<br />

yodzachii diyendi.<br />

Mear sobre algo. yodzachiindodzondi<br />

Meada cosa. sanichii nino, na nidzachii<br />

ninota, sanidzachiindaata.<br />

Meados. tadzadza, dutadzadza.<br />

Mecapal. yoho yetu yoho yucu.<br />

Mecer. yoñoondi, yoñoo ninondi,<br />

yodzacuicondi, yodzacononduundi,<br />

yodzacaninondi, yodzacono<br />

nuundi, yodzaconondaandi, yodzacandandi.<br />

Mecedor, o mecedero para mecer. yutnuñoo,<br />

tnudzuu tnuñoo quedze.<br />

Mecer la cuna del niño, yodzacatandi,<br />

yoquidzindi.<br />

Mecha de candil. yuhuatnoo ñuhu,<br />

yuhuacatne ñuhu. yuhua yondico<br />

ñuhu, yuhua yodzo ñuhu.<br />

folio 147v column 2<br />

Mecha atizar. yosaindodzo ñuhu, f.<br />

quay, yotneendodzondi ñuhu, yosandandodzondi<br />

ñuhu. f. canda.<br />

Mechero de candil, o lampara. sacuino<br />

yuhua tnoo ñuhu sayondico<br />

yuhua yotnoo.<br />

Media braça siyo dzoco, eedzoco.<br />

Media libra. dzavuacuhua, cuhuadzavua.<br />

Mediano entre grande y chico. cuhuani,<br />

yyotnuni mañuni, duvuini<br />

dzodzavuani, huii huihini.<br />

Medianamente hazer algo. dzuchi<br />

huaha yoquidzandi, dzohuatuni,<br />

dzo sacu huaha yoquidzandi, mañu<br />

mañu yoquidzandi.<br />

Medianero, entre algunos. taydza<br />

noo quachi ini ñaha, tay dzandai<br />

ini ñaha, tay dzandico ini ñaha,<br />

tay dzacaha ñahasita.<br />

Medianero en la compra. tay sanda<br />

yahui, tay sanda mañu yahui, tay<br />

yotasitnuni mañu yahui.<br />

Medianero como quiera, tay dzo<br />

inino mañuca tai ininodzavua,<br />

taydzo yyocanduvuisiyo tay yotniño<br />

mañu dudzu, tay yosivui<br />

cuino. f. quevui, tay yosananu.<br />

Medianero ser yntercediendo . yotniño<br />

quaindi inita, yotniño mañu<br />

sahundi, yosivui cuinomañundi,<br />

fu. quevui.<br />

Mediar, echar hasta la mitad, yotniñodzavuandi,<br />

yotniño mañundi<br />

Media cosa sanicuvui mañu, sanicuvuidzavua,<br />

sa mañuni.<br />

Medico. tay tatna.<br />

Medicina. yucu tatna, yucu yocuvuitatna,<br />

yucu yondaha qnahi<br />

Me-


folio 148r column 1<br />

Medico esperimentado. taytatna sini<br />

huaha, tay tatna canu . tay tatna<br />

yonahandichi, tay tatna, yosinindichi,<br />

tay tatna sinitnuni, tay<br />

tatnayocachi casi.<br />

Medico ruin. taitatnadzevuini, tai<br />

tatnadzavuani tay tatna mañuni<br />

tay tatnadzuchini.<br />

Medida. yutnu cuhua, tindohocuhua<br />

Medir. yochihi cuhuandi, yotniño<br />

cuhuandi.<br />

medir derecho . yotniño cuhuandaandi,<br />

yochihi cuhuandaandi. l.<br />

cuitendi, yotniño cuhuahuahandi.<br />

medir tuerto. yochihi cuhua yohondi,<br />

yochihicuhua dziñendi, yaquandi,<br />

medida cosa. sayehe cuhua, sanisandehe<br />

cuhua.<br />

medirse en el gasto . cuhuani, yosasindi,<br />

yehe cuhuani yosasindi, mañuni<br />

yosasindidzavuani yosasindi<br />

yochihi tnuni inindi sa yosasindi.<br />

medio dia, diametro del norte. huahi<br />

cahi.<br />

medio muerto. dzo huihinica, dzo<br />

huihi yonahata.<br />

medio vino . dzo huitnica cuvuita,<br />

dzo caa tacundahuicata, dzo yotacundahuicata,<br />

dzo naha noonicuita,<br />

dzo huihi yotnoondaa inita,<br />

dzo huihi yotacu.<br />

medio quemado. huihi ninicaye nisisi<br />

dzavua nicaye.<br />

medio crudo. huihi yeheca, dzuchi<br />

yeheca.<br />

medio año. dzavua cuiya, siyo cuiya,<br />

mañu cuiya.<br />

medio, la mitad. mañu, dzavua.<br />

folio 148r column 2<br />

Medio asado. sanichiyocuhuasi, sanichiyo<br />

dzavuani, sanichiyodzevuini<br />

sanichiyonduvuini.<br />

medio vino. dzuchi yotacuta huihi<br />

yotacuta, dzoyonditondahui nicata.<br />

medio comido. sanisasi ñañu, nicuvuidzavua<br />

nisasi.<br />

medio tono. huihi dudzu yaa. mañundudzu<br />

yaa<br />

medrar en hazienda. yonihi inindi,<br />

yosinayahui sindi, fu. qna. yocaya<br />

yahui sindi.<br />

medrado. tay nicaya yahui sita.<br />

medroso por naturaleza. tay yyo,<br />

yyota<br />

medroso, temoroso. tay yoyuhui.<br />

mejor nombre comparatiuo. huahaca,<br />

yodzocahuaha, hoocahuaha, yyocahuaha,<br />

tasisiyocahuaha.<br />

mejor vn poco. dzuchi huahaca,<br />

huii huahaca, dzuchi huaa.<br />

mejorar cada dia. yocuvui huahandi,<br />

devuindevui huasi codzo sayocuvui<br />

quaindi.<br />

mejorar en enfermedad. yondequai<br />

inindi, quacoocuvui quacoocuisi<br />

sayocuhuindi, yonanihindaindi,<br />

quanduvui huaha sayocuhuindi,<br />

quanatacundaa ini.<br />

melcocha. dudzi nicucu, dudzi nicuvui<br />

vhua, dudzi nidza cucuta.<br />

melena de buey. dzaha sayodzotnaate,<br />

dzaha sicavua tnaate, dzaha<br />

yosaqndaatnaate.<br />

melena de cabellos. idzi ninacana,<br />

ydzi nicuvuitechihi, ydzi tecondo,<br />

ydzi nicuvuindandu.<br />

melezina. yucu saandodzo.<br />

T 4 me-


folio 148v column 1<br />

Melezina hechar. yodzacaandodzondi<br />

yucu.<br />

Melon. yeq tenuu castilla.<br />

Melonar. ytuyeq, saisi yeq<br />

Meloxa. dudzinduta, dudzinicainduta,<br />

nicainduundudzi yehenduta,<br />

Mellar algun vaso. yotahuindi, yuhusi,<br />

yotahuidaandi, yodzacaindaandi,<br />

yoquidza nañundi.<br />

Mellado en los dientes. taindahua,<br />

taiyuhundahua, tay nicai noho.<br />

Mellada cosa. sanicuvui tequeque,<br />

sanicuvuindeye. l. daye.<br />

Mellado cuchillo. yuchicaanicuvui<br />

tiqueque, yuchicaa nitahui nino<br />

yuchicaa nicananino, yuchicaa<br />

nitahuindaa, yuchicaanicaindaa<br />

Mellar cuchillo, yotahuindaandi,<br />

yotahui ninondi.<br />

Mellizos. vide hermanos.<br />

Menbrillo arbol. tnu tenumi.<br />

Menbrillo la fructa. tenumi.<br />

Membrudo. taycanu nee tai nisanu<br />

nee, tai caa canu nee,<br />

Memoria. sanacaha, sandenoo ini,<br />

sanucuinoini.<br />

mension hazer de otro. yocacunahindita.<br />

Mendigar. yosacoondatundi, f. qcoo<br />

sasiyondatundi, sasicandi, sasatandahandi<br />

yosatu ñuhundi, futuro<br />

quatu.<br />

mendigo tay sasiyondatu, con los<br />

demas.<br />

mendrugo de pan. dzita ñañu, dzita<br />

nitahui, nicachi<br />

menearse algo. yosichi, fu. cuchi, yocanda,<br />

yonehe, yondayu, yosico,<br />

folio 148v column 2<br />

fu. cuico.<br />

Menear algo. yodzacuicondi, yodzacandandi,<br />

yodzacuchindi, yodzanehendi,<br />

yoquedzindi.<br />

menearse los arboles . yosacuico<br />

yondecuico yosacasa, yondecasa<br />

yosico, f. cuico.<br />

menester. vide auer menester.<br />

menesteroso. tayndahui, tai cai, tay<br />

ñatuvuisayyo, tayñatuvuisacaa<br />

sayyo, ñasayyosita, tay ñatuvui<br />

nihidzavua yuqua yyota.<br />

menguante de luna, yoo yonasino,<br />

yoo quanoo cuvui, yoo yonuu<br />

cuvui, yoo yonocuvuindaa.<br />

menguante de la mar. sandaindodzo<br />

duta canu , sanoo cavuanduta<br />

canu. sanoocuvuinduta canu.<br />

menguar la mar. yonoo cuvui duta<br />

canu, yonoocavua yondaindodzonduta<br />

canu , yocaindodzonduta<br />

canu.<br />

menguado hombre. tay ñaa nee sino<br />

cavua.<br />

menguarse algo. yosandoco, yonaa<br />

yotuhu, yosandehe, yosatuhu.<br />

menor nombre comparatiuo. huihi<br />

huaaninoocuvui, ñandaa dzavua,<br />

dzuchi mañu, dzuchi noo<br />

cavua.<br />

menos. ñandaaca. ñandaadzavua,<br />

dzavuatnaha.<br />

menor de hedad, que esta sub cura.<br />

tai ninduvuindahui, tay nidza<br />

quanuta, tay ninduvicai.<br />

menor en meritos o, altura de cuerpo.<br />

yonoo cuvuindi nuuta, yonuundaandi<br />

nuuta, yonduvui huatundi,<br />

yonduvuidzuchindi, yonoo


folio 149r column 1<br />

yonoo cohondi, yonoo cuisininondi<br />

yonduvuidzuchi dzañandi.<br />

Menospreciar a otro. yosiniyechindita,<br />

yosini quadzu, yosini nahandi.<br />

qni, yocuvuidzequendita ñayocoo<br />

cotondi, ñayocahatnunindi.<br />

Menos cabarse la hazienda, yocoo<br />

cuvui sindi, yonoocuvuasindi, yonoondaa<br />

sindi, yonduvuidzuchi,<br />

mensajero. tay nisini tniño, tai sica<br />

tniño, tai yosahatniño.<br />

mensaje. dudzu nitaa tniñota, dudzu<br />

nisana itaquaha.<br />

menesteroso. tay natuvuisaq cahi<br />

qdzitata, ñatuvuisatnee sacahita<br />

dzoquene dzocahaca yyota ñatuvui<br />

sacuico yuhundahata, cate<br />

yuvua cate huinda yosasita, nuu<br />

ita nuu cuhu yyota.<br />

menstruo de muger. neñe yoo, sayocoyo<br />

neñe, sayonduvuineñe.<br />

menstruo tener la muger, vi. camisa<br />

mente del anima. satacutnuni<br />

sindi.<br />

mentar. vide mension.<br />

mentir. yocaha yaandi, yocahayetendi<br />

yocahatachindi, yocachindi<br />

dudzu huadzevui dudzu ñandaa,<br />

yocahacahuindi, yocahatnuhundi,<br />

yocaha nahandi.<br />

mentiroso, tai yocahayaa, con los<br />

de mas.<br />

menuda cosa dihi, sandihi. sayuchi,<br />

deqdzeeni, sanicuvuindihi.<br />

menudear el paso yendo a priesa.<br />

yosica queyendi, yosica naha nahandi,<br />

f. caca, yosaha saandi, yosahaqueyendi,<br />

f. qhu, yosicaquachi<br />

sahandi, yehe cuvui, yehesinoyo<br />

folio 149r column 2<br />

yosahandi.<br />

meollo o tuetano. dzindiquiyeque,<br />

yusa ñoho ini yeque<br />

mercar vide comprar.<br />

mercar por juncto. yodzatacanundi<br />

mercader. tay cuica.<br />

merchante. tay dzata: tai yosai.<br />

merced. vide don.<br />

merced hazer el señor . yodzasatahuiya,<br />

yosahatahui ñahaya, fu.<br />

cuhua, yotasitahuiya.<br />

mercedes recebir. yonihitahuindi,<br />

yocaitahuindi, yosai tahuindi,<br />

fu. quai.<br />

mercada cosa para vender. sandico<br />

tasi, sandicocavua, sandicocodzo<br />

sandico chidzo, sandico yahui.<br />

merda. yehui, cuiya, sandii saquene,<br />

saha.<br />

merdoso. tai yondichi yehui, tay nisanuu,<br />

nicatu yehui.<br />

merecer. yocaindatundi, yocaindahuindatundi.<br />

merecimiento, datundi, sasicaindatu<br />

merecer el amor de otro. yocaindatundi<br />

saqni maniñaha sindi<br />

merendar. yosasi dzañundi, f. casi.<br />

merienda. sacasi dzañu.<br />

merma. sanoocuvui, y en el peso. ña<br />

niñucoho cuhua, ñanisino cuhua,<br />

ñayonasaa cuhua quaninindoyo<br />

nini.<br />

merma asi. yonoocuvui, ñayosino<br />

cuhua, yocuvuidzuchi, yocuvui<br />

ee sacu,<br />

mesa donde comemos. yutnu sasidzita,<br />

yutnu sasindodzodzita.<br />

mesa de tres ordenes . yutnu mesa<br />

vniyuq, vniñoho tnaha.<br />

meson


folio 149v column 1<br />

Meson. huahi tai ysicaychi. huahi<br />

nataca tai ysicaichi, huahiyoquidzi<br />

tai yosicaichi.<br />

Mesonero. tai yondatu sitayisicaichi,<br />

tay ñoho saha sacasitai ysica<br />

ychi, tai yonaha tnuni huahi cavuata.<br />

Mesar. yotnohondi, yodzitandi idzi<br />

dzinita, yosaa cuitandi idzi dzinita,<br />

fu. caa.<br />

Mesura, sasica quai, sasicadzadzi.<br />

Mesurarse, yocuvuidzadzindi, yonucuiñe<br />

quaindi, l. dzadzindi, yocuvui<br />

quaindi, yonacoto ñuhundi,<br />

yonacoto yyndi.<br />

Mesurado. taiyocuvuidzadzi. con los<br />

demas.<br />

Metal, caa, ñuhu caa, ñuhudziñuhu.<br />

Meter en el coraçon. yotniño inindi,<br />

yocootniño inindi, yotniñondi<br />

candi. yodzacai inindi, yotniño<br />

siña inindi, yodzaquevuindi inindi<br />

Meter debaxo de algo. yochihi ninindi.<br />

yochihi yuhundi, yochihindi<br />

chisi yochihi dzahindi.<br />

Meter entre algo. yochihindi naho<br />

si, yodzaquevuindi tnanusi, yosivui<br />

chihindi nahosi, f. quevui.<br />

Meter en agujero o cueua. yodzaquevuindi:<br />

yodzaquevui nuundi, yodza<br />

qnoondi.<br />

Meter algo en alguna parte encaxandolo.<br />

yodzacainduundi yodzacaininindi,<br />

yotniñondaandi.<br />

meter como en olla. yotniñondi, yodzacaindi.<br />

meter debaxo de la tierra. yosasindi<br />

ñuhu, f. cusi, yochihindusindiñuhu,<br />

yochihindusindi damaanuhu.<br />

folio 149v column 2<br />

meter en la boca como piciete. yochihiyuhundi,<br />

yotaandiyuhundi ino<br />

Meterse hazia dentro. yocai ninindi,<br />

yosivui ninindi, f. quevui, yosa<br />

ninindi, f. qnini.<br />

meterse en el Rio. yosaa nuundi duta,<br />

f. qnuu, yosahandi yuta. f. qhu.<br />

meter en el seno . yotniño huahandi<br />

inidzono, yochihi yuhundi ini<br />

dzono yochihi maa ynidzono.<br />

meterse espina yosidzoiño f. cuidzo<br />

meterse en heredad agena, yodza<br />

qhundahandi dzañu, yotehuindi<br />

dzañu, yodzaqndi yondi.<br />

mexilla. yeque dzitne, yequedzaa. yeque<br />

yuhu.<br />

mexicano. tay saminuu, tay ñuudzuma,<br />

tai yecoo tay ñuu coyo,<br />

mezclar. yodzacandi, yodzaca ninondi,<br />

yodzacai duundi, yodzacai<br />

tnahandi, yonadzacandi.<br />

mesclada cosa. sayodzacanino, saninadzaca.<br />

mezcla de cal. dayu caca.<br />

mezquino vide supra.<br />

M. A N T E L.<br />

Mio. sasi mayndi.<br />

Miedo auer. yo yuhuindi, yo<br />

yuhui nino inindi.<br />

Miedo tener de andar de noche. yondaandodzo<br />

satandi, yocadze yonañundi,<br />

yonandequendi.<br />

miedo tener la muger al varon en el<br />

acto. yocuvui nana ña.<br />

miedo tener de ver morir a otro.<br />

yoyusi inindi, yonañu inindi, yotadzi<br />

inindi.<br />

Miel


folio 150r column 1<br />

Miel de auejas. dudzi ñuñu, dudzi<br />

yucu.<br />

miel que nace o se cria en las flores.<br />

dau, dudzi ita.<br />

miel de maguei. dudzi yavui, dau<br />

dudzi yahui.<br />

miel esta cozida. dudzi sami, dudzinduhua.<br />

(dudzi.<br />

miel hazer las auejas. yozahatedudzi<br />

miembro, parte del cuerpo . catnu,<br />

ee tnanu, ee sichi coño.<br />

miembro, pudenda, de la muger o el<br />

hombre. inidzoho.<br />

miembro de varon. tidza, sayu.<br />

miembro de muger, dzachi, yuvua,<br />

yeq, iniyeq.<br />

miembro de niño. diyohodzaa.<br />

mientras, o mientras que. neendu,<br />

needzavua.<br />

mierda, vide merda.<br />

mieses, huiyu.<br />

mieses madurar. saniquaa huiyu,<br />

sanisisa, fu. cusa.<br />

mieses coger. yodzacaindi. yosandandodzondi,<br />

fu. canda. yosanundi,<br />

fu. canu. yotneendodzondi, yosanundodzondi.<br />

migas de pan. dzita nindoyonino.<br />

migaja de pan maxcado yusadzita.<br />

migaja de pan. tisahidzita, yuchidzita<br />

milagrosa. vi. marauillosa.<br />

milagros hazer. vi, marauillas.<br />

milano. tadzu.<br />

mina yucu sata dziñuhu, yavui yuhu,<br />

yuta canadziñuhu.<br />

mineral. yavui yocanadziñuhu.<br />

minar en la guerra . yosino caandi,<br />

yosatandi yavui, yosatandicavua,<br />

fu. cata.<br />

folio 150r column 2<br />

Minar, hazer caua. yotehuindi ñuhu,<br />

yosataninindi ñuhu. futuro.<br />

cata.<br />

mirar. yositondi, fu. coto. yonditondi,<br />

fu, cond. yosinindi, fu. qni. yosini<br />

nuundi.<br />

mirar a menudo chito chito yositondi,<br />

yosito ñee, satucu satucu<br />

yositondi, yositondehuindi.<br />

mirar algo juzgando mal. tnuhudzana<br />

yosacoho nuundi, fu. qcoho.<br />

yotadziñena inindi, yositondi, yodzaqhuñena<br />

inindi, yositondi.<br />

mirar con mala intencion a muger<br />

o ella a el. yositoñena, yositoquadzandi,<br />

yosito noo yosito quehendi.<br />

mirar con atencion. yositondaandi<br />

chindi, yosito mihindi, yositocasi,<br />

yositondehuindi, yosito huahandi,<br />

yositotuhuandi.<br />

mirar al cielo. yondoyo cotondi, yondoyo<br />

nai nuundi, yochidzonduvua<br />

nuundi, yondoyo chihi nuundi.<br />

mirar de lado. yositodziñendi, yochihidziñe<br />

nuundi.<br />

mirar de traues, haziendo que no mira<br />

alla. yosico tniño nuundi, yosito<br />

quehe nuundi, yosicochihi nuundi.<br />

mirar considerando yositotuhuandi,<br />

yositondichindi, yochihi tnuni<br />

inindi yositondi,<br />

mirar a lexos. yosito sica.<br />

mirar de hito en hito. yositondehuindi,<br />

yosito ñeendi,<br />

mirar. reboluiendo los ojos a vna parte<br />

y a otra. ñoho sita nuundi, ñoho cuvui<br />

nuundi, ñoho sico nuundi, yocuvuiudiicanuundi,<br />

dzoicadzoica<br />

yo


folio 150v column 1<br />

yositondi, dzotucu dzotucu yositondi,<br />

yodzacata nuundi, nee caa<br />

nee isi yositondi, yodza caca nuundi,<br />

yodzaqhu nuundi.<br />

Mirar el señor . yosacohonanaya,<br />

yotniño nanaya, yosininanaya, f.<br />

qcoho, fu. qni.<br />

mirar sin grauedad. yodzocuvui<br />

yodzosita yositondi, yonduvua<br />

yuhu, yonduvua nuu, yositondi,<br />

yocahandi yosicandi.<br />

mirar de arriba abaxo. yosito nuundi,<br />

yodzacaninuundi.<br />

mirar adentro. yositoninindi, yocacucotondi,<br />

yosito nuundi, yocacunahi<br />

nuundi.<br />

mirar con contento. yondayandi<br />

yositodzeendi.<br />

mirarse por todas partes . yonacotondaandi<br />

maindi.<br />

mirar con diligencia como la justicia<br />

que busca al retraido. yosino<br />

ninindi, yosaninindi, yosicaninindita.<br />

mirar con enojo, yosito yyondi, yosito<br />

satu yositodzichi, yositodzaandi,<br />

yositoquetendi nuuta.<br />

mirar atras. yondicocotondi, yosiconai<br />

nuundi, yosicocoto sata. fu<br />

tu. cuico.<br />

mirar con cuidado. ñoho nuundi<br />

yonditondi.<br />

mirarse rostro a rostro. yositonuu<br />

tnahandi, yositondehui, yositondaa<br />

tnahandi.<br />

mirar todos a vna cosa. dzoee sichi<br />

ni yondaa nuu dehetaca, dzoee sichi<br />

ñoho nuundehetaca, dzoee sichini<br />

yndito dehetacata.<br />

folio 150v column 2<br />

Mirarse en espejo. yuu tata yonacotondi<br />

nuundi, yonaquindi mayndi<br />

mirar a otro con alegria. yositondaa<br />

dzeendita, sinidzeendita.<br />

mirar por niuel, yositoninindi. yosaq<br />

dziñe nuundi yositodziñendi.<br />

miseria. sasicuvui vhuindahui, sasicuvui<br />

dahuicai.<br />

misericordia. saquindahui ñaha, sa<br />

dza cacunino ñaha, satavui ñaha.<br />

misericordioso tay sinindahui ñaha<br />

misericordia tener de otro . yocuvuindahui<br />

inindi sita yosinindahui<br />

ñahandi, f. qni.<br />

miserable. vide mezquino.<br />

miserable pobre. tayndahui, tai cai<br />

tay sasiyondatu.<br />

missa dezir. yocachindi missa, yoquidzandi<br />

missa, f. cadz.<br />

missa dezirse. yocuvui missa.<br />

misal. tacu misal.<br />

misterio. dudzu yondaa sadzuq sacana,<br />

sayuhundoyo, sayuhu sandoyo,<br />

sanaa sayavui, sayehe yuhu<br />

sasiyo, dudzu ñoho yuhu ñohondoyo,<br />

sayehe yuhu, yehe siyo,<br />

mitad de lo entero. dzavua.<br />

mitad, vn poco menos de la mitad.<br />

dzonduvui ni, dzo cuhuani, dzo<br />

dzuchini.<br />

mitad del camino. sanicuvuidzavua<br />

sanitanda dzavua, sayotnanudzavua<br />

ichi. (obispo.<br />

mitra de obisipo. dzite, dzite toniñe<br />

misteca. ñuu ñudzavui.<br />

misteca alta. ñuu nino, ñudzavui ñuhu<br />

dzini ñudzavui.<br />

misteca baxa. ñuu cani, ñuu qua ñuhu,<br />

ñuu ditandaa ñudzavui nino.<br />

M.


folio 151r column 1<br />

M. A N T E O.<br />

Mocos de narizes. dzitninduta,<br />

dzitnindanda . dzitni too,<br />

dzee dzitni, dzitni quete.<br />

mocoso. tay ditadzitnindanda, tay<br />

dzitnitoo, tay dzitnindanda, tay<br />

dzitni chitu, tayndaa dzitnindanda<br />

.<br />

mocos limpiar. yonacuhuadzi dzitnindanda<br />

yonacuhuandaandi<br />

dzitnindanda , yosahandaha dzitni<br />

danda.<br />

moço de poca edad. tay quachi, tai<br />

taqui, tay taqui nunu, tay taqui<br />

saa, tay taque cama, tay taqui<br />

dandu.<br />

moça idem,<br />

moço ya crecido. tay quachi mañu<br />

tay nisanu mañu mañu quachita<br />

tay quachisaa.<br />

moço que muda la voz. tay quachi<br />

quacuvui datnendudzu.<br />

moço que comiença a barbar . tay<br />

huasi cana. l. cai idzi yuhu.<br />

moço de seruicio. tai yosinoquachi<br />

tai yoquidza tniño, tay sandicoñaha.<br />

moço de espuelas. taiyonandasicaa<br />

yehe saha.<br />

mocha cosa sin cuernos. ñandeque<br />

quete ñanicanandeque, quete<br />

dzini tecundu, dzinitecuite, ñatuvuindeque.<br />

mochuelo, yucui, teyucui.<br />

modesta cosa. tay sica quai, tay sica<br />

da e, tay sicanuni, taysicadzadzi<br />

tay sicanduvui.<br />

modorra, enfermedad . vide, amo-<br />

folio 151r column 2<br />

amodorrido estar.<br />

modorro vigilia antes del alua. sahuasi<br />

tnaha tuvui, dzo huitnicatuvui,<br />

quacuvui yatni tuvui, dzo<br />

naha noonica tuvui.<br />

mofar escarneciendo. yocuvuidzeque<br />

ñahandi, yocavui quani ñahandi,<br />

yosini naha ñahandi. f. qni,<br />

yosini yechi ñahandi, yosacundaa<br />

ñahandi, f, quacu.<br />

mohatrar. yodzacaindi, yahuita, yodzanaandi<br />

yahuita yodzanaa nino<br />

yahuita.<br />

moyno vide enojado.<br />

mohecerse algo. yonacuidzo casi<br />

yocanadzitnu, yocudzi, yosinotnoo,<br />

yonana ñuhu.<br />

mohoso pan . dzita nicudzi, nicana<br />

cachi, dzitanitayu.<br />

mojarse. yochii.<br />

mojarse llouiendo. yochiindiyotnahadzavui,<br />

yocoo coyondodzondi<br />

dzavui, yotavuindidzavui, yosacodzo<br />

dzavui, f. codzo, yochiindi<br />

dzavui.<br />

mojarse por de dentro . yosinochii<br />

damaa ñeendi indaanduta ñeendi,<br />

yocuvui huidza ñeendi.<br />

mojar actiuo. yodzachiindi, yosadzondi<br />

duta, f. codzo, yoquidza<br />

huidzandi, f. cadza.<br />

mojar en salsa. yodzatneendayu, yosaa<br />

chihindi dayu yosacondi dadayu,<br />

yochihidzeyendi dayu, yochidzondi<br />

dayu.<br />

mojar a otro hechandole agua. yodza<br />

quetendi duta, yodzaqcoyodi<br />

duta yodzaqcoyonda ndita,<br />

yosadzodi duta yodza cuchindi.<br />

mo-


folio 151v column 1<br />

Mojon dzañu.<br />

Mojonar. yosaqndidzañu, f. caq , yosanindidzañu,<br />

f. cani, yotniñondi<br />

dzañu.<br />

Molde. taniño .<br />

Moldadura de madera. yutnundusa.<br />

Moldura labrar. yosatandidusa, fu.<br />

cata, yotavuandi dusa.<br />

Moler. yondicondi yosadzindi, fu.<br />

cadzi, yotahuindi.<br />

Molido ser. yotadzi, sanindico, sanicuvuindihi.<br />

Molino. yodzo.<br />

Molinero tai yondaa yodzo.<br />

Molestar. yodzandehe iniñahandi,<br />

yodzandehui iniñahandi, yodza<br />

cuta iniñahandi, yoquidza coyondi<br />

inita yodzatnañu iniñahandi.<br />

Mollera de la cabeça. sañudzuta.<br />

Mollete, dzita huita.<br />

Molleja de aue. yodzote.<br />

Mollir tierra. yodzacandandi ñuhu<br />

yosanendi nuhu, f. cane, yotahuindi<br />

ñuhu, yodzacuchindi ñuhu,<br />

yosico tehuindi, yositu cocondi,<br />

yosicondidzondi, yodza tayandi<br />

Mollida tierra. ñuhu ninucavuataya,<br />

ninucavuayaa.<br />

mollir la cama, yonanañundi idzi,<br />

yondaqndaandi idzi, yodza ndutandi<br />

idzi, yodzacanandi idzi, yodzatayandi<br />

idzi.<br />

Molliznar. yavuayavuani iñedzavui,<br />

teyaateyaa, quachi quachini<br />

iñedzavui.<br />

Momento de tiempo. nana nooni,<br />

hoo tnana nooni, hoonaquanini<br />

hoo nuudzucuani, hoo tnaini<br />

noo ñuhuni, hoo doyocotoni.<br />

folio 151v column 2<br />

Momo. tai yodzandaiñaha, taiyodza<br />

naniñaha tai yotasidzavuañaha.<br />

Mona. ticodzo.<br />

Monacordio. satnu ñuu yoho, satnu<br />

ñoho ñuu yoho.<br />

Mondar. yocachi ñeendi, yodza<br />

cuiindi.<br />

Mondar los dientes. yondai naindi<br />

sahi, yonananaindi sahi saha noho,<br />

yonacata ninindi saha noho<br />

yondaa chihindi yutnu saha noho,<br />

yonatavuandi sahi saha noho<br />

sanicaicoho, nisivuicoho saha noho.<br />

Mondadientes. yutnu noho, sacata<br />

nino saha noho.<br />

Moneda, dzi ñuhu, dusa.<br />

Moneda falsa. dziñuhu nisivuitnaha,<br />

dziñuhu nidzacanino, dziñuhu<br />

nidzacainduuta dziñuhu ñandoo,<br />

dziñuhu yehedzevui ñuhu.<br />

Monasterio. huahidzutu, huahimaa<br />

dzutu.<br />

Monje. dzutu.<br />

Monje solitario. dzutu yosicandatu<br />

yucu. dzutu yehe yucu.<br />

Monja. dzutudzete, ñaha yyo yy,<br />

yyo ñuhu.<br />

Monipodio. sanatnai taca saha<br />

yahui.<br />

Monipodio hazer. yonatnai taca<br />

saha yahui, yodzacononinitadudzu<br />

sahuataacahitayahui, sadza<br />

noondaata, dzanoo cuvuita<br />

yahui.<br />

Montar. yonasino canu. yonatnaha<br />

canu yosaacanu, yehendahuicanu<br />

Montaña. yucu ñuhu, yucu yoo yehe,<br />

yucu yyo yucu yoo yosica.<br />

Mon-


folio 152r column 1<br />

Montaña deleytosa. yucu caadzee<br />

yucuisidzee.<br />

monte. yucu.<br />

montañes. tai yucu, tay yosica yucu,<br />

tai yyo yucu, tai yehe yucu.<br />

montear. vide. caçar.<br />

montero. tayndudzu.<br />

montosa cosa. alta. yucu caa tadzi<br />

yucu caa cani, caaneni; daandichi,<br />

yndaa tuvui.<br />

monton . yucu, doyo cuite, yucundoyo.<br />

montones hazer. yosani cuitendi, f.<br />

cani, yocoto tnahandi, yosani yucu<br />

totondi. yonacoto tnahandi,<br />

yosani yucu yosanindoyondi.<br />

monton de tierra. ee cuite ñuhu.<br />

montones estar hechos. yoyucu,<br />

yondoyo, yoyucu cuite.<br />

moral. yutnu nañu.<br />

mora la fructa. nañu<br />

morar. yyondi, f. coo.<br />

morador. tai yyo, tai yehe huahi.<br />

morar cerca de lugar. yatni yyondi<br />

morar con otro . yyondi huahita,<br />

yehe tnahandi huahita, f. quehe,<br />

yehe tnahandi sihita, yyondi<br />

sihita.<br />

morador de casa agena. tai yyonuu<br />

huahita, tai yehendayu huahita,<br />

tai yondayu huahita.<br />

morador del Cielo. tai yondaa ñuhu<br />

stohonDios andevui, taiyehe<br />

tnaha andevui, tai yotnahaandevui.<br />

morcielago tendisiñee, tinoodisiñee<br />

morcilla sitequene nindevui neñe,<br />

site quenenisacoho neñe sitequene<br />

ninday neñe.<br />

folio 152r column 2<br />

mordaça poner yotayundi yutnu<br />

yaata, yodzindayutnu yaata.<br />

mordaza. yutnu tayu yaa, yutnu<br />

tnee yaa, yutnu dzindayaa.<br />

morder o mordizcar. yocahundi,<br />

yocahundahandi, yosasindaandi,<br />

yosasindodzondi, f. casi, yocahundodzondi.<br />

morena cosa. tnaha: cuinda, tata.<br />

morder a otro. yosasiyehendi, yocahu<br />

ñahandi, yosasindaandi.<br />

morillo. yutnu ticoo. davua ticoo.<br />

morir. yosihindi. vi fenecer, f. cuvui<br />

morir señor. yondahuaya, yosiyo<br />

dzahaya, f. codz, yosinoyuhuaya<br />

sino quahadzahaya,<br />

morir de repente. yosihinda queye<br />

quahi queye nisihi, nisihi yavui<br />

nisihiyeheta, nisihidzanata, nisihi<br />

naha, dahuitnani nisihi, nisihi huitnani<br />

sihinita.<br />

morir sosegadamente. yosihi nunindi,<br />

yosihi cayandi, yosihidzadzi,<br />

yosihi quaindi, ñayotnoño<br />

ñayosani cata.<br />

morir penando mucho tiempo. yosihidziindi,<br />

yyodzii yosihindi, yosihi<br />

vhuindi, yosicodzitandi, futuro,<br />

cuico, yodzacuicodahandi,<br />

yosihindahuindi.<br />

morir de coraje. yosihidzoo dzichindi,<br />

yosihi canandi, yosihivhuindahuindi<br />

morir ahogado. yosico tuvuininondi<br />

duta. vide ahogarse.<br />

morir de rayo. dzavuini cani, tasa<br />

nicani.<br />

morir cayendose de su estado. daitaniyosihindi.<br />

morir


folio 152v column 1<br />

Morir por otro . yosihindodzo ñahandi,<br />

yosihindaandi.<br />

morosidad en el pensamiento, yonde<br />

nuu ñena inindi, yonatadzi naha<br />

inindi, yonatadzi quai inindi.<br />

mortaja. dzoo natuvuininondeye,<br />

dzoo nucoho dzucundeye dzamacoho<br />

dzucundeye, dzoo nucoho<br />

tuvuindeye, dzoo satniñodzucundeye.<br />

mortajar. vide amortajar.<br />

mortal cosia. sayo sihi, sayonaa.<br />

mortero vide almirez.<br />

mortuorio. sacusindeye saninaquatudatu<br />

deye sayyo sindeye.<br />

mosca. tiyuq.<br />

mosca grande que cria querezas.<br />

tiyuq cuii.<br />

moscardon, tavauo. tisandu.<br />

mosquito que no pica. tiyuq yaa.<br />

mosquito que pica. tiyuq.<br />

mosquito çancudo. tiquañe.<br />

mostaza, idem. l. deq, satu, yucu sasi<br />

tnaha coño.<br />

mosrtar con el dedo, yonahandahandi,<br />

yonahandi sita.<br />

mostar general mente. yonahandi.<br />

mostrarse ante alguno parecer. yocaituvuindi<br />

yonaha nuundi sita<br />

yocaiaaha nuundi sita.<br />

monstruo en naturaleza. tay nindacu<br />

naha, tay sanaha.<br />

motete yaa.<br />

motete triste . yaa quaha quaca,<br />

quaha coyo, quahadzina.<br />

motiuo. sayocuvuicaini, dzo sacuvuicaini.<br />

motejar. yocasi yuhundita, yocasindita,<br />

yonani ñahandi, yodzanda<br />

folio 152v column 2<br />

ndaindita.<br />

mouerse. yocanacuvui inindi, yocuvui<br />

caindi.<br />

motiuo dar a otro . yodzacana cuvui<br />

iniñahandi, yodzacatneiniñahandi,<br />

yodzacuvui iniñahandi,<br />

mouerse. yosichi, f. cuchi, yocanda,<br />

yonehe yondayu yosico.<br />

mouer otra cosa. yodzacuchindi,<br />

yodzacandandi.<br />

mouer algo quitandolo de vn lugar<br />

para otro. yosicotasindi, yondico<br />

tasindi, yondico canindi, yondico<br />

caquedi, yosicocaquedi.<br />

mouer tirando hazia mi. yodzitandi<br />

yondi, yodzitandahandi, yodzaquindiyondi,<br />

yodza quindahandi.<br />

mouer la muger . yocoodzaya,<br />

yocoyo.<br />

mouer hazer a la muger. yodza coondi<br />

dzañaya.<br />

L. A N T E Y.<br />

Muchas vezes . cahi sichi, cahi<br />

quevui.<br />

Muchas vezes sin quento. ñayehendahui,<br />

ñayehe tnuni, ña yatni<br />

ña huii.<br />

Muchas vezes mas. cahi sichica.<br />

muchedumbre. yyocahi, sacahi, satuvui,<br />

satetne.<br />

muchedumbre de hombres. tay tuvni,<br />

taitetne, teyoco quandahui,<br />

yocuvuita, itatavuita caata, isita<br />

nitnaha dzuhuata, ñayosini nino<br />

sayyota, ñayatni, ñahuii ta, ñasna<br />

qnoo qnano,<br />

mucha


folio 153r column 1<br />

Muchacho. tay quachi.<br />

Mucho en numero . cahi yyo cahi,<br />

ñayatni ñahuii.<br />

muchos. l. no pocos . ñadzaha, ñanana,<br />

ñacuihi ñatesi.<br />

muchos algun tanto. ñacahita.<br />

mucho tiempo ha. sanana sayata,<br />

sandaa, sa ycandaa, satoto sadziya<br />

sa huaa.<br />

muchas vezes frequentemente. chito<br />

chito, dzo noo dzo noo<br />

mucho, aduerbio. yyo. yyo yu.<br />

mucho, mucho encarceiendo. chidzu,<br />

chidzu yosini mani.<br />

mudarse de vn lugar a otro haziendo<br />

ausencia. yodza siyondi, yosicoconondi,<br />

yodzahindi.<br />

mudarse de vna casa a otra. yocaicoondi,<br />

yosico coondi.<br />

mudar a vezes la carga. yosidzo nuundi,<br />

yodzamaninondi yonadzamandi,<br />

yondicodzamandi, yodzamanino<br />

yosidzondi.<br />

mudar el coraçon. yondicocavua<br />

inindi, yosico cuisi inindi, yondicotasi<br />

inindi.<br />

mudarse la quaresma . yosinondodzo,<br />

yosicondodzo, yonoondaha<br />

yocoondaha, yondendaha, yoyahandodzo,<br />

yosaandodzo.<br />

mudar el color. yocuvui tucu nuundi,<br />

yosinocuvui nuundi, yosino<br />

cuisi nuundi, yosinodziyahi nuundi<br />

mudar casa . yondicotasindi huahi,<br />

yocainaindi, yocaindidzondi<br />

huahi.<br />

mudar la sentencia. yondicocavua<br />

inindi, yonacanendi yonadzatevuindi<br />

dudzu, l. sentencia.<br />

folio 153r column 2<br />

Mudar los dientes. noho sadzi, nicai<br />

noho saaninana, yonadzamanohondi,<br />

noho ninana tecuidzo.<br />

mudar el cuero. yondai nuu ñeendi<br />

mudar la voz. yocuvuindatnedudzu,<br />

yonadzamandudzu, yocuuuindande<br />

dudzundi, yocananduundudzundi,<br />

yocuvui canundudzundi,<br />

yocuvui cocondudzundi.<br />

mudecer. yocuvui ñehendi, yondiyu<br />

yuhundi, yonduvui ñehendi,<br />

yondiyudzuqndi, yondaidudzundi<br />

mudo. tay ñehe, tay yondiyu yuhu<br />

l. dzuq, tay quandai dudzu.<br />

muela de la boca. noho yodzo. noho<br />

sadzi.<br />

muela cordal . noho yodzo yocana<br />

dzonduvui. (co.<br />

muela para moler. yuu yodzo, yuundico<br />

muela de barbero. yodzodzacuico<br />

daha.<br />

muela para amolar. yuundaye, yuu<br />

ñute, yuundaq yuchi.<br />

muelle cosa blanda. huita.<br />

muellemente. l. blandamente. quai<br />

quaini, cama camani, huita huitani,<br />

yaa yaani.<br />

muelle vn poco. huitaduvuini, dzuchi<br />

huita huihi nihuita.<br />

muermo de bestia. quahidzayu. quahi<br />

cayu idzu.<br />

muermo tener el cauallo. yocayute<br />

yocuvui quahidzayu.<br />

muerto. deye, tay nisihi.<br />

muestra de mercaderia . sadza coto<br />

ñaha, sadzandayañaha.<br />

muestra, dechado. taniño.<br />

muestra sacar. yotavuandi taniño,<br />

yodzacaindi taniño, yodzananandi<br />

V di


153v column 1<br />

di taniño, yosicotaandi taniño<br />

yodzandaindi taniño.<br />

Mueltra devisa. dai tnuni.<br />

Muestra o indicio. saqui tnuni.<br />

Muerte. sasihi sanaa sandoyo ñuhu.<br />

Muerte eterna. sasihi cuii, sasihi nee<br />

caa qhu.<br />

Muerte cruel . sasicuvui vhui, sasihi<br />

vhui.<br />

Muger. ñahadzehe.<br />

Muger hermosa. ñaha queye, ñaha<br />

huii ñaha huayu.<br />

Muger casada. ñaha yyo yee, ñaha<br />

nicuvuicutu, ñaha nicoo cooyee.<br />

Muger rezien parida. ñaha quimi,<br />

ñaha quema, nahaqhu;<br />

Muger que cria. ñaha yondacayeq,<br />

ñaha yodzacadzi. ,<br />

Muger varonil. ñaha yee ini, dai ini<br />

ñaha noho yee ini ñahandodzo.<br />

Muger casta . ñaha nisani ini, vide.<br />

casta.<br />

Muger carnal. ñaha coco, ñaha quadza,<br />

ñaha sasini, ñaha sate, ñaha<br />

quate, ñaha sanoo.<br />

Muger soltera. ñahacai, naha yoo<br />

yee ñaha quaa huichi sasica maa.<br />

Muy mucho. yyo yu, chidzu chidzu<br />

yu.<br />

Muy alto. yyo dzuq, yyonino.<br />

Muy mejor. huahaca, hoocayu yodzo<br />

yuca huihica huihi yuca, tasi<br />

siyo yuca saacodzo yuca.<br />

Muy de mañana. dzatnaa ñuhuni<br />

dzatnaa ñuhuca nituvuini.<br />

Muy poco dura este mundo. ñanaha<br />

ñuu ñayevui, ñuunoo ñuundesi,<br />

ñuu ñayevui.<br />

Muy poquito, tanto quanto. ee tooni<br />

153v column 2<br />

ni, ee sacuni, dzo huatuni, duvuini,<br />

dzodzuchini huihi huihini,<br />

huatu huatuni dzonduvuini.<br />

Muladar. saysi mihi, ñuhu mihi, sayoyucu<br />

mihi, sayñendoyo mihi, sa<br />

ninacani yucuta mihi.<br />

Multar, lleuar la pena, yonaquai<br />

ndodzondi dziñuhu.<br />

Multar, penar con dinero. yotaa ñahandi<br />

pena. qni quachita, yodza<br />

qni quachi ñahandi.<br />

Multiplicar. yocahui canundi, yotasitnaha<br />

canundi.<br />

Multiplicar hazienda. yosaqndodzondi,<br />

fu. caq, vi. acrecentar.<br />

Mundo. ñuu ñayevui.<br />

Mundanal. sasi ñuu ñayevui, sacaa<br />

saisi ñuu ñayevui, sayyo ñuu ñayevui.<br />

Mundano amador del mundo . tay<br />

siconduu sacaa ñuu ñayevui.<br />

Muñeca de la mano. dzuqndaha.<br />

Muñeca de niños con que juegan. dzaya<br />

yutnu, dzaya yaa.<br />

Murmura. yocasindaa ñahandi, yocasindita,<br />

yocasisicandi, yocaha<br />

siyo siñahandi, yotnaisiyondi<br />

tnuhuta, yocahandaa tnaha, yocaha<br />

neñendidzo yocahadzuma<br />

dzeque, yocaha satadzequendi,<br />

yocahasiyondi yocaha ninindidzoñahandi,<br />

yocasidzeque dzumañahandi.<br />

Murmurar de otro diziendo que no<br />

trabaja como yo. chidzo inindi<br />

yotniño inindi yosiindita.<br />

Murmullo de gente. sasicatneta sacuvui<br />

huaata sadzoo nino ta.<br />

Muro de ciudad. yuhua dau, nama<br />

sacu,


folio 154r column 1<br />

sacu yondiyu ñuu, nama yecu,<br />

yuhua yecu.<br />

Musica. sayodzatnaha dudzu yaa.<br />

Musico. tay sini yaa, tay tuhua yaa<br />

tay tacu yaa.<br />

Muslo. caca, dzanda.<br />

Mustio estar. yocuvui coyo inindi,<br />

yondehui inindi, yosacuiñe inindi,<br />

yocuvuitnañu ini, yocuvui<br />

u asi inindi.<br />

Mustia persona. tay yocuvui coyo<br />

ini con los demas.<br />

M. A N T E A.<br />

Nabo. duvua ñami cuisi.<br />

Nacar de perla. tiquivua taya<br />

dzoo.<br />

Nacer. yocacundi yoquevuindi, yotuvuindi<br />

yuhu nuu.<br />

nacer el señor. yosiñe nanaya, yotuvui<br />

nanaya, yocoo coo dzicaya.<br />

nacer despues de otro. yocacucuvui<br />

vvuindi, yocacutacundi.<br />

nacer dentro de la tierra. damaa ini<br />

ñuhu yoquevui, yocacu yocuvui<br />

huaha ini ñuhu.<br />

nacer por de fuera. yoquevuinino<br />

da nuu ñuhu, yosino cuiñe yosino<br />

coto nuu ñuhu,<br />

nacer planta. yocana yosita, yonoho,<br />

yococo, fu. cuta.<br />

nacer con otra cosa. yocanatnaha,<br />

yosita tnaha. (ya.<br />

nacer gusanos. yosina yocana, yocaya<br />

nacer los dientes. yonana, yosino<br />

cuiñe noho.<br />

nacer alguna cosa sin sembrarla.<br />

yositaca maasi yosita nino, yo<br />

folio 154r column 2<br />

yonana maa.<br />

Nacer el pelo en la cabeça. yonana<br />

yonacoto idzi.<br />

nacer segunda muger. yondacudzaya,<br />

yondacundodzo dzaya, yonu<br />

cuiñedzaya.<br />

nacer antes de tiempo. yocacu yuta.<br />

nacer de pies. yocacundichindi, yoquesindichindi.<br />

nacido en casa esclauo . tay yosina,<br />

tay yocaya tay yoquidcodzo,<br />

tay nicuvuindeq tata.<br />

nacer el esclauo en casa. yocuvuindeq<br />

tata, yocoo coo deq tata huahindi,<br />

yosina deq tata huahindi.<br />

nacido con otro, vi. gemello.<br />

nacido de materia. vi. deuieso.<br />

nacimiento de agua. sayocananduta,<br />

sayosino coyo duta. sayosinonduta,<br />

sayocaindua. (cu.<br />

nacion de gentes. tay ñuu tucu, tay tucu<br />

nada, ninguna cosa. ñaha, ñatuvui,<br />

nadar. yodzutandi,<br />

nadar con otro. yudzuta tayundi.<br />

nadar mansamente. yodzutacayandi,<br />

yodzuta quaindi,<br />

nadar dando golpes con ruido. yodzuta<br />

danda, saa, datne.<br />

nadar debaxo del agua. yosivuindusinduta,<br />

f, quevui yosinonininduta,<br />

yocaanininduta, yodzutanininduta.<br />

nadar pasando de cabo a cabo. yosisindiduta,<br />

yodzutandi, yositasiyondi,<br />

yodzutandi, yosacandandi duta,<br />

yodzutandi.<br />

nadar por encima. yodzutandodzondi,<br />

yocaandodzondi, nuunduta yodzutandi.<br />

V 2 Na-


folio 154v column 1<br />

Nadar de espaldas. caanduvuandodzo<br />

duta yodzutandi, yodzutasatandi,<br />

yodzutanduvuandi.<br />

Nadar pon encima como el azeite,<br />

o palo sobre el agua. yonana tnani,<br />

yonanacuita, yonanadzuta, yonanacavuandodzo,<br />

yonanatuvui.<br />

Nadie por ninguno yoo, totuvui.<br />

Nadando salir. yocai siyondi yosita<br />

siyondi yosiyo siyondi, yondai<br />

cavuandi,<br />

yocaicuisindi yodzutandi.<br />

Naypes. tutucatne.<br />

Naguas de Indias. dziyo.<br />

Nalga. caha, dzita.<br />

Nalgada. sacatucaha. (codzo.<br />

Nalgudo. tay caha tahua, tay cahacodzo<br />

Nao. tnundoo.<br />

Naranjo. tnutiquaa.<br />

Naranja la fruta. tiquaa, yya. l. huidzi.<br />

Naris. dzitni.<br />

Naris pequeña. dzitnituu.<br />

Narigudo de grandes narizes. tay<br />

dzitnindico, tay nicaicuita dzini,<br />

tay dzini quedze, tay dzitnindutu<br />

tay dzitni nama, tay dzitni cani,<br />

tay dzitnicodzo.<br />

Naris aguileña. dzitnicuiñe, dzitni<br />

ticoo.<br />

Naris roma. dzitni tnama.<br />

Nasa para pescar. yecatnee tiyaca,<br />

yeca chihitiyaca yeca saqtiyaca.<br />

Nasa otra para trigo . yacacoo, yacanama,<br />

yacandoho.<br />

Nata de leche. tedzii nuu dzecui.<br />

Nata hazerse. yocoo cavua dzii, yocoocoodzii<br />

nuudzecui.<br />

Natura o naturaleza dzuhuayuyyo<br />

dzavuayu nicacudzavuayu sicoo<br />

dzavuayu sicaca. l. quaha.<br />

folio 154v column 2<br />

Natural cosa. dzavuayu caa, dzavuayunicacu.<br />

Naturalmente. tnuhudzavuayucaa.<br />

l. yyo.<br />

Naturaleza, tierra de donde es alguno<br />

ñuu nicacundi, sañundi chiyondi.<br />

Natural de otra tierra, tay ñuusica<br />

ñuu tucu, tay tucu.<br />

Nauaja. yuchidzatandee.<br />

Nauaja de jauali. nohocoo quene.<br />

noho naniquene.<br />

Nauaja tal aguzar el jauali. yonacuhu<br />

noho quene.<br />

Nauajon con que matauan los Indios<br />

en los sacrificios, yuchindaha, yuchisanda<br />

ñaha.<br />

Naue de pasaje. tnundoo yodzasisi<br />

ñaha, yodzacuisi ñaha.<br />

Nauegar. yochihitachi, yosaatnundoo,<br />

yosaa nuundinduta canu,<br />

yosaandodzondi duta canu.<br />

Naueta de yncensario. sañoho cutu<br />

Naue echar a la mar. yodzacaindi<br />

tnundoo duta, yosaqninondi duta<br />

tnundoo, yosaqndodzondi<br />

tnundoo.<br />

Naues sacar del agua. yodzananandi<br />

tnundoo, yonanandaqndodzondi<br />

tnundoo.<br />

Nauegar con velas tendidas. yotniño<br />

tachindi tnundoo, yochihitachidzoo,<br />

yosacoho tachi dzoo,<br />

yosaquehe tachi. fu. qcoho, futu.<br />

qquehe.<br />

Nauegar con remos. yodzacacandi<br />

tnundoo, yotehuindi tnundoo, yodzaqhundi<br />

tnundoo.<br />

Nauegar hasta el cabo. yosanuundi<br />

duta dandu sinocavua sinondita<br />

satna-


folio 155r column 1<br />

satnaha yuhunduta, cacucavua<br />

cacundita nuu ñuhu yechi.<br />

Nauegar por recreacion. yodzacanainindi,<br />

yodzandesi inindi, yosa<br />

nuundi.<br />

Nauegante. tay sica tnuntoo, tay<br />

ñoho tuundoo.<br />

Naufragio. sasitahui tnundoo. sasin<br />

deca tnundoo, sacuvui caua<br />

tnundoo.<br />

Naufragio de padecer. yotahuitnundoo,<br />

yondeca tuundoo.<br />

Nauidad. quevui nituvuinana stohondo<br />

Iesu Christo, quevui nicacuya.<br />

Nauio. tnundoo.<br />

N. A N T E E.<br />

Necedad. saña sinitnuni, sadzo<br />

naa dzoñuuca, saña yoñaha<br />

tnuni.<br />

necear dezir necedades. yocaha nahondi,<br />

yocaha naa inindi, yocachi<br />

nahandi, yocachi nahondi.<br />

necessaria cosa. sasini ñuhu.<br />

necessario ser algo. yosini ñuhu, futuro<br />

qni.<br />

necio. tay ñayonaha tnuni, tay dzo<br />

huisica yocaha.<br />

negar. ñayonaquai yuhundi, ñayonaquaidzevuindi,yonadzahindi,<br />

yocuvuiyuhu inindi, ñayodzavuidzondi.<br />

negar meneando la cabeça. yodza<br />

cuico nuundi.<br />

negar el debito. yonadzadzahaña<br />

coño, yodzacooña, yoquidzacata<br />

iniña siyeeña, yodzacoo ñuhu<br />

yoquidza yahuiña.<br />

folio 155r column 2<br />

neguijon en los dientes. yocuvuindeque<br />

noho, yositandacu noho,<br />

yoduvui tequaa noho.<br />

negligente. tay dudza, tay cundu,<br />

tay cudzi.<br />

negar con juramento. yotniño nahadzequendi,<br />

ñayonaquaindi sandi,<br />

ñayonaquai yuhundi<br />

negligente ser . yocuvuidzusandi<br />

cundundi, cudzindi.<br />

negligentemente. tnuhu tecudzi,<br />

tnuhu cundu.<br />

negocio. tniño.<br />

negociar. yoquidzandi tniño.<br />

negra cosa. satnoo sandayu: sandihi.<br />

negro hombre. tay tnoo, taindihi.<br />

negra cosa vn poco. tnoohuisi. tnoo<br />

cuinda.<br />

negrear. yocuvuitnoo, yonatuvui<br />

tnoo, yosinotnoo, yocuvuindayu.<br />

negro hazer. yoquidzatnoo, yoquidzatnaha,<br />

yodzaha tnoo yoquidzandihi,<br />

yoquidzandayu.<br />

neruio. tuchi.<br />

neruioso. sayehe tuchi.<br />

neuar. yocoo iño, yocoyo iño.<br />

N. A N T E I.<br />

Ni, conjuncion. ñaha tucu.<br />

Ni a vna parte ni a otra. huadza.<br />

Ni a vno ni a otro. huadzevuini<br />

ica tai, huadzevui tay yca, yoo<br />

ee tay yuqua.<br />

Ni en vn lugar ni en otro. huadza,<br />

huadzevui ycasiña, huadzaica.<br />

Ni vn tantito. ña dzuchi ña dzuhua<br />

ñata dzuchini ñaha ta ee sacuni.<br />

Nidal o nido. taca.<br />

V 3 nido


folio 155v column 1<br />

Nido hazer el aue. yodzahate taca,<br />

yotniño tetaca, yosaqte taca,<br />

fu. caq. (naa.<br />

Niebla o neblina. huico nuhu, huiconaa<br />

Nieto. dzaya ñani.<br />

Nietos descendientes abaxo. dzayadzuqua.<br />

dzaya nindacudzuqua<br />

Nieue. iño.<br />

Niebla hazer. yñe huico nuhu. yocoo<br />

huico nuhu, yondesi huico<br />

nuhu.<br />

Ninguna cosa. ñaha.<br />

Ningun galardon dar. ñatuvui sana<br />

quai inindi sita, ñatuvui sanuquehendaindo<br />

nuundi. i. no seras en<br />

nada fauorecido de mi.<br />

Ninguna cosa vbo de que recebieron<br />

enojo. ñatuvuisadzoosadzichi<br />

nicuvui. ñatuvui sanitevui nino.<br />

Ningun hombre o muger. yooeeta<br />

yoo tuvui ñaha, ta. l. ña.<br />

Niña del ojo. yyanuu, tenuutnoo.<br />

Niño. sayeq, saquachi yeq.<br />

Niñerias. tniño saquachi yeq, tnuhu<br />

quachi, tniño dzadzeque.<br />

Niñear. tnuhu yeq, yoquidzandi,<br />

tnuhu quachiyeq yocuvui yosica<br />

Niñero que ama ninos tay sini mani<br />

ñaha sidzaya tayndahuinisidzaya,<br />

tay yondaca mani dzaya<br />

tay sini cuihidzaya, tay sinimani<br />

tay quachi yeq.<br />

Niuelar. yositondaandi, yosito cuitendi,<br />

f. coto.<br />

Niuelar con agua el edificio. yosaq<br />

cuhuandi duta. f. caq, yotniñocuhuandi<br />

duta, yosaqndaandi duta.<br />

Niuel. yutnu sa qcuhua; yutnu taa<br />

cuhua.<br />

folio 155v column 2<br />

Niuelar con plomada. yosanindi siqui<br />

yuu, yona cuhuandi, yosito<br />

nini cuitendi yuu, yosata caandi<br />

f. cata, yuu dzevui ñuhu, yositondaandi,<br />

f. coto.<br />

niuel. tnundoo inditayuu cuhua,<br />

tnundoo saqndaa cuhua.<br />

N. A N T E O.<br />

No adueruio. ñaha, f. hua.<br />

No ay. ñatuvui.<br />

No esta, yoo.<br />

no parece bien. ña yotuvui huatu,<br />

ñayonatnaha.<br />

no a mucho, ta nahaca, tacahica<br />

quevui.<br />

noble por fama. tai yehendudzu,<br />

yehedzico.<br />

noble por linaje vide generoso.<br />

nobleza, saqquehendudzu dzico.<br />

no ay remedio. ñahuisi cuvui, ñanihi<br />

huisi cadza ñatuvuidzavua cuvui,<br />

huacanu hua qcuvui,<br />

no querer resistiendo. vide. hazerse<br />

de rogar . ñayocuvui inindi.<br />

yochihi nuhundi.<br />

no ser digno. ñacaa sinduhu, ñayyosindi.<br />

no ser bastante para declarar algo.<br />

ñatuvuindatu ñatuvui tiq yoondi<br />

ñatuvuidzahandi. ñatuvui yaandi<br />

saha cachindehe sacanacachindi.<br />

no solamente. huadzevuidzondaani<br />

huadzevuidzo cuiteni.<br />

noche. ñuu niñu, saquaa.<br />

noche tarde. saquaa naha yoonditoca,<br />

sanicuvuiñuu, sanicuvui<br />

vui-


folio 156r column 1<br />

vuidzadzi niquevui ñuu niquevui<br />

ichi<br />

Noche entera. niñu yaca, niñu yaa.<br />

Noche y dia. ñunduvui, danduvui<br />

da ñuu.<br />

No curar ni darsele nada : dzo yodzanaa<br />

ninocandi, yocachi ñaha<br />

nicandi, yocachi coco ininicandi<br />

ñayodzanoondi.<br />

No luego. huadzevui huitna, huadzevui<br />

quevuidzavua.<br />

No sin prouecho huadzevuidzohuisica,<br />

dzotnunica.<br />

No tanto. ñandaa, ñandaa dzavua.<br />

No es asi como quiera. huadzevui<br />

dzo huisica dzo tnunica.<br />

No permitir. ña yosai yuhundi, ña<br />

cachindi, ñayocuvui inindi.<br />

No poder ya. ñacuvuica, ña canuca<br />

No tener lugar ni espacio . ña yosina<br />

ninosindi.<br />

No tener lugar para hablar alguna<br />

persona. ña yocuvuisi yocahandi.<br />

No poder hablar. ñacuvui cahandi.<br />

No tener gana de comer. ña yocai<br />

nuu, na yondai nuu ña yosahadzita,<br />

ñacuvui adzi dzita ñayosaha<br />

dzico.<br />

Nogal, yutnu ticaha castilla.<br />

Nombrar, dar nombre. yosaha dze<br />

vuindita, f. cuhua. yodzadoyodzequendita,<br />

yocachindi saconanita.<br />

Nombrarse asi, recebir nombre. yosai<br />

dzevuindi, f, quay yonihi dzevuindi,<br />

yondoyodzequendi.<br />

Nombre. sanani.<br />

Nombre propio. sadzevui.<br />

Nombrar, haziendo relacion de alguno<br />

yocacunahindi.<br />

folio 156r column 2<br />

Nombre, por fama. satacuyyo, satacuhuaha.<br />

Nombre que significa muchas cosas.<br />

sadzo eendunani sadzo eendu yocachicahi,<br />

dzo ee yondicotnaha,<br />

ñohotnaha cahi, yehe tnaha cahi<br />

Nones. sacahui may, ñatuvui tayusi<br />

tnahasi, sayyo dzeeca.<br />

Nono, o noueno. sa ee.<br />

No quadrarle algo a alguno ña yocuvuidzevui,<br />

ñayocuvui cuhua,<br />

ñayosatnaha, ñayotavui<br />

Norte. yucu naa, cataandevui.<br />

No saber. ña sinindi ña yonahandi.<br />

No auer effecto. ña nicuvui. ña nisino<br />

cavua.<br />

No estar cabal quenta. ña yosino tuhua,<br />

ñayosino, ñayosaacuhua, ña<br />

yo saandehe.<br />

Nota en la persona. sayondaidzico,<br />

sasindaidzico, sasi nuu naha, sasinduvuindahi,<br />

sasinoo cuvui.<br />

Notado asi. tay ninoo cuvui, tay nicoo<br />

cuisi. (dzico.<br />

Notablemente en mal. tnuhundai<br />

Notablemente en bien. tnuhu tacu<br />

nino, tnuhundaa codzo nino,<br />

notar en mal. yodzandai dzico ñahandi,<br />

yodzanoo cuvui ñahandi.<br />

notar algo en qualquier manera o<br />

cosa. yotuvuisindi, yotuvuitnuni<br />

sindi, yosaqni inindi, fu. qqui.<br />

notar señalando, como algun dicho<br />

o autoridad. ñoho nuundi, yosacohonuundi,<br />

f. coho, f. qcoh. yotaa<br />

tnunindi, yochidzo tnunindi.<br />

no tener para comprar lo que me da gusto.<br />

ñatuvui sacuico quaindi, ñatuvui<br />

sacuicondaha, dzocuvui ni<br />

V 4 ninatna


folio 156v column 1<br />

No tener ygual. yoo duvuidzavuandi,<br />

yoo qtnaha daandi, yoo qsaa,<br />

qtusindi, yoo qtnaha cuhuacaandi<br />

No tener reposo ni sosiego. yosani<br />

catandi, yosino noo, yondiyo yondusi,<br />

ñayodzadzi.<br />

No tener en nada a otros. ñayocaha<br />

ñayevui ñahandi, ña yocoocotondi,<br />

ñayocaha tnunindi, ña yocahavuiindita,<br />

yosiniyechindita<br />

fu qni.<br />

No tener parentesco con otro. hua<br />

dzevui nicacusihindita, yooqnindita<br />

huadzevui tnahandi, ñanicacu<br />

ñaniquevundi sihita, ñayehendico<br />

tnuhu sihita.<br />

Noticia o conocimiento. sasinitnuni,<br />

sasiqni tnuni.<br />

Noticia dar a alguno. yotniño naha<br />

ñahandi yodzaqui ñahandi.<br />

Noticia dar de lo que ha de auer.<br />

yodzatuvuindi, yocachindi sa<br />

dzoicacuvui.<br />

Notificar. yodzaqni ñahandi, yodza<br />

tacu ñahandi, yodzaqnitnuni ñahandi,<br />

yodzatuvuindi, yosinocachindi.<br />

No todos. ñandehetaca huadzevui<br />

dehe taca,<br />

Notoria cosa. ysinahata, nituvuindisi<br />

dudzu.<br />

Nouela. chidzu tnuhu, tnuhu chidzu,<br />

tnuhu dzeque.<br />

Nouelas dezir . yocachinditnuhu,<br />

yonaindi tnuhu, yocachindi chidzu<br />

Nouenas de nueue dias. sacuvui<br />

ee quevui, sa coo yy ee quevui,<br />

coondaa coondita.<br />

Nouicio, o nueno en qualquier officio<br />

folio 156v column 2<br />

cio. tay dzoica nuu tay dzovuitnani,<br />

tay dzoicavuitnani nitasi<br />

saha.<br />

Nouicio en religion. tay yochihindatu,<br />

tay yosito tnuni ee cuiya.<br />

Nouiembre. idem. l. yoo yocuvui vsi ee<br />

Nouillo. idzundeque saquaha.<br />

Nouio o rezien casado. tay dzoicani<br />

tnahandaha, tay nitnahandaha saa.<br />

N. A N T E V.<br />

Nuca dela cabeça. caha dzeque.<br />

Nueua cosia. sa saa.<br />

Nueua fructa. cuihi nicoo dzina,<br />

nicoo naha, nituvui naha nicoo<br />

nuu nisichi naha.<br />

Nueuamente. dzohuitnani, dzocuvui<br />

huitna, dzoica nuu, dzoica nicasaha,<br />

dzo saani.<br />

Nueuas. dudzu saa, dudzu dzo icanicacu,<br />

dzoica niquevui, dzo ica<br />

nituvui.<br />

Nueuas dezir. vi. desparzir.<br />

Nuera. dzaya sanundi.<br />

Nuez del pescueço. yequedzuq, yeque<br />

nicaicuiñe dzuq.<br />

Nuez fructa. ticaha castilia . l. chindo<br />

nano.<br />

Nunca en ningun tiempo . ña hoo,<br />

fu. hua, nahoo, ñavvui, ña hoo ña<br />

dzuhuaca, na quevui ña ñuu.<br />

Nutria timaha.<br />

Nuue. huico.<br />

Nuues auer yñe huico, f. cuiñe, yonana<br />

huico yta huico, yndita huico,<br />

fu. cuind, yondutu huico.<br />

Nuues blancas, ralas tener el cielo.<br />

yonacutundasi tiyahuaandevui.<br />

Nu-


folio 157r column 1<br />

Nuues coloradas auer. yonacuchi<br />

huico sahaandevui, ninduvui quaha<br />

huico, sahaandevui, yondaa<br />

ñoho huico sahaandevui.<br />

Nuues pequeñas que se derraman.<br />

dzo huicondacu ninaconondaa<br />

sahaandevui.<br />

Nuues que van con presteza. dzo<br />

huico ichi yocana.<br />

Nuues con toruellino. yonadzaca<br />

huico, yocande.<br />

Nuues deshazerse. yondachi huico<br />

yositadzee huico, fu. cuta. yondahua<br />

huico.<br />

Nuues de agua. huico nuhu, huico<br />

yehenduta, huico dzavui, huico<br />

yonacuico, quevui coodzavui.<br />

nuue sin agua. huico ichi<br />

nuue del ojo. huico nuu huico nicoo<br />

cavua nuu, huico caa nuu, huico<br />

nicoo codzo nuu, huico niquesi<br />

nuu.<br />

ñublado. sanandutu huico, sanacutu<br />

huico.<br />

ñublado hazer. yñe huico, yondaa<br />

huico andevui, yonandutu huico<br />

yehe huico.<br />

ñublosa cosa. sasicootendacu , sayocootendacu.<br />

ñublo del pan. tendacu quandii, sa<br />

nicoo cani sanicoo tendacu.<br />

ñudo hazer, yochihi catnundi. yocatnundi.<br />

ñudo como quiera. catnu.<br />

ñudosa cosa, yehe catnu.<br />

ñudo de caña. huau yoo, l. doo.<br />

ñudo hazerse asi. yosacoho naha<br />

huau, yonaha huau, yosiyo naha<br />

huau.<br />

folio 157r column 2<br />

ñudo de arbol. tedzoho, yutnu dzita<br />

yutnu.<br />

O A N T E B.<br />

O Para llamar. naha naha dzi dzi<br />

O. disiunctiua. adzi, huaha<br />

adzi cuvui.<br />

O no. añaha, hua ñaha, a huadzevui<br />

hua huadzevui.<br />

Obedecer. yosaindatundi, yosai ninondi,<br />

fu. quai.<br />

Obediencia. saquaindatu.<br />

O bienauenturado o dichoso. a nandehe<br />

cuvuindatu nicai, nadehecuvuindatu,<br />

decuvuindatunicuvui.<br />

Obligarse. yotniño yuhundi, yocoo<br />

tasindudzundi.<br />

Obligar a otro. tomandole la palabra,<br />

yotasindatu ñahandi, yocoo<br />

tasindatu ñahandi yosaniudatu<br />

ñahandi.<br />

Obligado ser por profession el frayle.<br />

dzavua yyo inosindi, dzavua<br />

nisacoho naha ñuhusindi, dzavua<br />

nisacoho quevuisindi dzavua yyondatusindi,<br />

dzavua nisini nitacundi,<br />

dzavua quaha inodatundi, dzavua<br />

ino huidzosindi, yondaa nuni,<br />

yondaandicondi.<br />

Obligarsie con voto de religion. yotniño<br />

naha ñuhundi, yocootasindudzundi,<br />

yosacoondaanunindi<br />

yosacoondaandi condi, yosacoo<br />

daa quevuindi yosacoondaa tnunindi,<br />

yodzaqni ñuhundi, yosai<br />

yecandi, fu. quai,<br />

Obrar, yoquidzandi tniño. f. cadza.<br />

yodzahandi tniño.<br />

O


folio 157v column 1<br />

O. A N T E C.<br />

Ocasion. sadzacuvui inica, saqui<br />

tnuu ini sacanacuvuiini, sacuvui<br />

huatu, f. qtnaha huatu.<br />

Ocasion dar. yodzacana cuvui ini<br />

ñaha, yodzacanacuvui iniñaha,<br />

yodzaquinoo yniñahandi, vide<br />

dar ocasion.<br />

Occidente. sayocaindicandii, yaa<br />

yuta,<br />

Occidental. sayocuvui sayocaindicandii,<br />

sahuasi sayocaindicandii,<br />

sayotuvui sayocaindicandii<br />

Oçio. sacundu, sadzusa sadzo yyo<br />

hooca sadzo yyodzadzica.<br />

Oçioso. tai dzusa tay cudzi tai cundu,<br />

tai yehua, tay dzoyyoca, tay<br />

dzo yyo hoonica<br />

Ocioso estar. dzo yyocandi, dzo<br />

yyo caha candi, dzoyyodzico candi,<br />

dzoyyo hoo nicandi.<br />

Ociosamente. tnuhu tecudzi, tnuhu<br />

dzusa.<br />

Ochauo. sacuvui vna.<br />

Ocupar lugar. yosadzi ninondi siña<br />

fu. cadzi, yodzacaninondi, yoquidza<br />

tnañundi siña, yodzasii siñandi,<br />

yosivuicohondi siña, f. quevui.<br />

Ocupado lugar. siñanicuvui tnañu,<br />

siña nicuvui ii. siña nindiyu nino.<br />

Ocupado hombre. tai yyotniño.<br />

tay ñayosinanino,<br />

Ocupacion auer, ñayo sina ñayo sina<br />

nino.<br />

Odio enemistad. sasini vhui ñaha, sa<br />

sinidzaa ñaha.<br />

Odioso. tai yosini vhui tacata.<br />

Odio tener. yodzoondi sita, yosini<br />

folio 157v column 2<br />

vhuindita, yosinidzaandita, f. qni<br />

Odre para vino. ñee sacoho vino.<br />

O. A N T E F.<br />

Offender. yodzatevuindi nuuta<br />

yodzatevuininondi, yoqui<br />

dzavua dzevuindi nuuta fu.<br />

cadza.<br />

Officio proprio. tniñondi, ycatniño<br />

ycandahui yoquidzandi, ycandahuiyyondi<br />

huisi.<br />

Officio tener asi . yoquidzandi tniño,<br />

f. cadz, yosaha inindi tniño,<br />

Officio para biuir, tnuhu huisi tnuhu<br />

quidza huisi, tniño huisi, tnuhu<br />

tadzi yoquidza, sayocacu ini sandacundita<br />

ini.<br />

Official. tay huisi ñahuisi.<br />

Officio publico. tniño yuvui tayu<br />

tniño ñuu yuq tniño yucunduta<br />

Officio ser de alguno . tniñota, sii<br />

tniñota.<br />

Offrecer. yodzocondi, yositoñuhundi<br />

f. coto, yosaha ñuhundi, f. cuhua.<br />

Offrecer a alguno al diablo. yodzanday<br />

ñahandi . v. maldezir.<br />

Ofrecerseme algo a la memoria. yosaa<br />

tuvui inindi, yosaa tadzi inindi,<br />

yosaa cani inindi, f. caa, yoqui<br />

cuino inindi yosacuino inindi, f.<br />

cuino,<br />

Ogaño. cuyya huitna, cuiya nicoo<br />

cuiñe huitna.<br />

O. A N T E Y.<br />

Oy. huitna quevui huitna.<br />

Oydo sentido. sayotacu, satacu<br />

sasini,<br />

Oydo


folio 158r column 1<br />

Oydo oreja. tutnu dzoho.<br />

Oyr. yotacusindi, yosinindi, f. qni.<br />

Oyr con atencion. yoninindi, yonini<br />

cuitendi, yonini casi, f. con.<br />

Oyr consintiendo yotacuhuatu sindi,<br />

yotacuhuaha sindi.<br />

Oyr las palabras del señor siendole<br />

mandado algo. yosinidzaha tniñondi<br />

nanayya.<br />

Oyr lo que se dize dando credito.<br />

yotacundisandi.<br />

O. A N T E I.<br />

Oiear haziendo del ojo. yodza<br />

cononininuundi. v. dar del ojo<br />

Ojeras tener. yocaicoho nuundi,<br />

yocuvui coho nuundi yocuvui<br />

cuiyanuundi, yocuvuidzatenuundi<br />

Ojos. tenuu, tehuu sito.<br />

Ojo pequeño. tenuu quachi. l. dzuchi.<br />

Ojos del que vee poco. nuu tuu.<br />

Ojos del que pestañea mucho. nuu<br />

yosito quani.<br />

Ojos del que vee poco. nuu tnehe,<br />

nuu tavui.<br />

Ojos torcidos. nuuyoho, nuuyaqua<br />

Ojos resquebrajados. nuusaha nuu<br />

tesaha, nuu tisañu.<br />

Ojos lagañosos. nuundacua, nuu indaa<br />

dacua: nuu tayu.<br />

Ojo, quebrado, nuu nicande.<br />

ojos saltados. nuu yocana casa, yocana<br />

cuico.<br />

ojos saltados. nuunicanacavua, nuu<br />

nicanandita.<br />

ojo seco. nuuniyechinino. nuu nicuvui<br />

coho nicaicoho: nicai chindo<br />

ojos turnios, nuundaa, nuudzoho,<br />

folio 158r column 2<br />

Ojos deslumbrados con el sol. qua<br />

dii nicai nuu, yocuvuinaa nuundi<br />

quandii ñoho nuundi, quandii nisacoho<br />

nuudi, nuuyocuvui caca.<br />

ojos sin repofo. nuundee, nuu naha,<br />

nuu dzacata:nuu dzacuico.<br />

ojo de red, yavui ñono, yavuiyuhua<br />

yyu ñono; deque ñono.<br />

ojos trastrauillados, nuu yocainini.<br />

yosivuinini, nuundaa, nuu quehe<br />

nuu sayositodziñe.<br />

O. A N T E L.<br />

Ola, siquinduta, coonduta: duta<br />

davua.<br />

Ola grande. siqniuduta canu<br />

coonduta canu doyonduta canu<br />

olas hazer, yosiñe siquenduta, f. cuiñe,<br />

yondoyonduta yosidzonduta.<br />

f. cuidzo.<br />

oler neutro. yosaha, hechar de si olor<br />

oler actiuo. yotnanindi, yochihindi<br />

dzitni, yodzita dzitnindidzicoita<br />

oler como el perro para sacar por<br />

rastro yotnani ninoyotnanidacundi,<br />

yodzacacadzitnindi, yodzaqndita<br />

dzitnindi, yodzaqnditadzitnindi.<br />

oler bien neutro. yosaha huidzi, yosaha<br />

huaha.<br />

oler mal. yosaha ini, yosaha quene,<br />

yosaha cuiya, yosahandii , tayu<br />

ayo, aqui.<br />

oler a olla pegada. yosahaaque.<br />

oler a manteca. yosahaana.<br />

oler a sobaquina. yosahadzecui.<br />

oler a borrachera. yosaha yya,<br />

olor de comida. dzicosacasi sahasacasi<br />

olorosa


folio 158v column 1<br />

Olorosa cosa. sasaha huidzi.<br />

Olores como perfumes. sasahadzusa,<br />

yosamita,<br />

Oluidar. yonaandodzondi. yocuvui<br />

naa inindi, yonaa ninoinindi, yon<br />

doyo nini inindi, yosivuinaa yosivuindoyo<br />

ini. yodzana nino, yodzahuindodzo<br />

indi.<br />

Oluidar hazer a otro. yodzanaandodzondita.<br />

Oluidarme no ocurriendo ala memoria.<br />

ñayondacundita inindi,<br />

ñayo nacahandi, ñayondacu sindi<br />

Oluidada cosa. saninaa, saninaandodzo.<br />

Oluidadizo. tai quehui ini, tai naa<br />

ini, tay ñacundita ini.<br />

Olla. quedze.<br />

O. A N T E M.<br />

Ombligo. site coho, site coho<br />

tiqueye.<br />

Ombro. dzoco.<br />

Omenaje de torre. yuhua yecu<br />

dzuq. yuhua yecunino, huahi yecudzuq.<br />

Omezillo enemistad mortal, sañoho<br />

quachi ini, sayodzicoini.<br />

Omiciano hombre. que huye, por<br />

que a muerto a otro. tay sayuhui<br />

tay sica yuhu, tai sasino, tai sadzahi.<br />

Onça animal. yehe huico.<br />

Onda vide ola.<br />

Onesto. tay caha nuu, yosicayy, sica<br />

quai sica huii sicadzadzi.<br />

Onra. tnuhu huaha, sayehedzico, sa<br />

yehe ñuhu.<br />

folio 148v column 2<br />

Onrrar poniendo en dignidad. yotniñosiña<br />

ñahandi, yotasi siña ñahandi.<br />

yosahadatuñahandi, f. cuhua<br />

O A N T E P.<br />

Opinion. sayocachiini, sayotuhua<br />

ini, sayosaa tadzi ini, sayotuvui<br />

sindi.<br />

Oponerse. yocai cuiñe maindi, yocai<br />

maindi.<br />

Oportuna cosa. dzocuiteca ninutnaha,<br />

sayotnaha ninohuatu, sanicuvui<br />

cuhua, sadzodzevui caninutnaha.<br />

Oportunamente. dzohuatucanisa<br />

tnaha, nisatnaha nino huatu, dzo<br />

dzevuicanisatnaha<br />

O. A N T E R.<br />

Ora del dia. cuhuandicandii.<br />

Ora ser tiempo. sacuvui, sahuaha.<br />

sahuitna.<br />

Oracion razonamiento. sacahacasi,<br />

sacahandichi. (caha nino.<br />

Orador que haze la tal oracion. tay ca<br />

Orar como orador. yocahandichi,<br />

yocaha casi, yocaha tuhuandi.<br />

Orar a Dios. yonaquatundi, yondacatahuindi,<br />

yosatu ñuhundi, fu.<br />

quatu, yosicatahuindi, yondaanuu<br />

yondaainindi, yotaainindi yona<br />

quatu ñee, yonaquatu, tnenindi<br />

Orar a Dios con gemidos. yonaquatu<br />

quacandi, yonaquatu coyodi.<br />

Orsa vaso de varro. quedze dza cututadzecui.<br />

Orsuelo, que nace en el ojo . tondoto<br />

nuu,


folio 159r column 1<br />

nuu, sayocanacuino nuu, sayocada<br />

cuiñe tequeye nuu.<br />

Orsuelo para tomar fieras. yuutavui<br />

quete.<br />

Ordenar poner en orden . yosaq<br />

yuq. caq, yosani yuq. f. cani yotasi<br />

yuq, yochihi yuq.<br />

Ordenacion diuina. sayosaitnuni<br />

stohonDios sayosaidzevuiya.<br />

Ordenadamente . tnuhu caayuq,<br />

tnuhu yehe yuq, tnuhu yehe tnaha<br />

yehe toto,<br />

Ordenar continuada o renglera. sa<br />

nisani yuqcanuta. (cuvuiyy.<br />

Orden sacra. sasicuvuidzutu, sasicu<br />

Ordenar de orden sacra. yoquidza<br />

yy ñahandi.<br />

Ordenado de orden sacra. tai nicuvui<br />

yy, tay nicuvuidzutu.<br />

Ordenança de soldados. dzohooni<br />

yehe tnaha, dzohooni ita nani,<br />

dzohooniita yuq, dzohooniyehe<br />

yuqta. (di.<br />

Ordenar. yosanindi. f. qnind, yoquindi<br />

Ordiate. duta nuni coco, nuni<br />

tedzoho.<br />

Orear poner al aire. yondaq casi<br />

dzama, yodza dzucutachindi, yonadzadzucu<br />

tachindi, yocachihi<br />

tachindi dzama.<br />

Orearse. yodzucutachi. yochihi tachi,<br />

yosidzo casi, f. cuidzo.<br />

Oregano. yucu tnumi yoho.<br />

Oreja. tutnu, dzoho.<br />

Orejudo. tay dzoho nono, dzoho<br />

cono, taydzoho chindo, taidzoho<br />

huanda.<br />

Orejear dandose en las orejas. yonacanidzohondi,<br />

yodzacuico dzo<br />

folio 159r column 2<br />

dzohondi, yonaquedze dzohondi.<br />

Orejear las bestias. yonacnitutnute<br />

Oriente. sayocanandicandii, sanicana<br />

ñuhu.<br />

Organo. cutu, cutu sacu maa.<br />

Organo tañer. yosadzindi, f. quadzi<br />

Origen o principio. sacai saha, sadzina,<br />

dasaha, danino dasanisiyosaha,<br />

dasandusi, dayohosi.<br />

Orginal cosa. sasi caisaha.<br />

Orilla de la mar. yuhunduta canu,<br />

duta ñuhu nuunduta canu.<br />

Orilla de la manta la franjuela. huatu<br />

yndaa yuhudzoo, tutnu, dzundu<br />

yndaa yuhudzoo. (husi.<br />

Orilla bordada. dzoonicuvui yuhusi<br />

Orillo de paño. huatu. (dza<br />

Orina. dutadzadza, tadzadza, dzadza<br />

Orinal. tindohodzadza, tindohodzusa.<br />

dzachii nino, tindohotadzadza<br />

Orinal yodzachiindi, yotatandi.<br />

Orinar con dificultad . yodzachii<br />

cacandi.<br />

Orin, sanicanacudzi, sanicanadzitnu,<br />

saninana ñuhu.<br />

Orla. huatu.<br />

Orla hazer. yoconondi huatu.<br />

Ornamento sacerdotal. dzavui ñuhu,<br />

dzoo ñuhu,<br />

Oro, dziñuhu quaa.<br />

Oruga gusano. tedziña duchi, tedziña<br />

quaa tedziña yusa.<br />

Ortaliza para comer cozida. yuvua<br />

Ortaliza para comer cruda duvua.<br />

Ortelano. tai ñoho itu, tayndaaitu,<br />

O. A N T E S.<br />

Ossar. yocuvui yee inindi, yocuvuisaa<br />

inindi, yocuvuiyacui,<br />

yo


folio 159v column 1<br />

yoquidza saa inindi, yodzahayee<br />

inindi.<br />

Osadia. sayee ini, sasaaini, sandaiini.<br />

Osadia con locura. sañayyo, sañayoyuhui.<br />

O si adueruio. hatana.<br />

Ospedar. yosaha ñahandi huahi cudzuta,<br />

f. cuhua.<br />

Ospedarse. yoquidza huahindi, fu.<br />

cadz, yosacoo nuundi huahi. futuro.<br />

qcoo.<br />

Ospederia. huahi sacudzu tai ysicaichi,<br />

huahi sacoo tai ysicaichi.<br />

Ossario. huahi yeque dzoco, yeque<br />

si yya, sayotasi yocu canuta yeque.<br />

Osso animal. yeye dzaa.<br />

Ostia pescado. tiyaca cuta tequevua.<br />

Ostiario para guardar ostias. satnu<br />

coho ostias sañoho ostias.<br />

O. A N T E T.<br />

Otero, siqui yucu.<br />

Otoño. cohuiyu.<br />

Otorgar conceder. yosai yuhundi,<br />

yonaquai ninondi, yosaidzevuiudi,<br />

f. quai, yonadzadzevuindi.<br />

Otras cosas. tucu sichica.<br />

Otra vez. hooca.<br />

Otro tanto, dzavuaca.<br />

Otro vno de los dos. ee cata, ee ñahacata.<br />

Otros tantos: dzavuacata, dehedzavuacata.<br />

Otro no ese. tucu tay huadzevuita<br />

huadzevuiyca.<br />

Otubre. yoo cuvui vsi.<br />

Oua que nace en el agua. dzitnu.<br />

Ouar las aues. yosaqndevuite. yon<br />

folio 159v column 2<br />

yondaqtendevui.<br />

Oueja. ticachi dzehe.<br />

Ouejero, tai yondaca ticachi, tay<br />

yondaa ticachi.<br />

O. huaha.<br />

O espresando alguna desgracia. dahui<br />

cuvui dahuisino.<br />

Ouillo. tinduu.<br />

Ouillos hazer. yonatuvuindi yuhua<br />

Oxala. atana.<br />

Oxear aues. yotasindi quete, yodzandahuandite<br />

, yodzayuhuindite.<br />

P. A N T E A.<br />

Pacer. yosasi teita, yosasindodzo<br />

teita, f. casi.<br />

Paciencia tener. yosaha inindi,<br />

f. cuhua, yoquidza huay inindi, f.<br />

cadza, yoquidzacanu inindi, futuro,<br />

cadz. yosai huay inindi, yosaicanu<br />

inindi, yosaindatundi,<br />

fu. quai.<br />

Pacificar. yoquidzandaandi, yoquidza<br />

nanindi, yoquidzadzadzindi<br />

fu. cadz, yosaqndadzindi, yosaq<br />

quayndi, f. caq.<br />

Pacificamente hazer alguna cosa.<br />

yoquidza ñuhu yocondi, yonachichi<br />

dzicondi, yonachihi dudzundi,<br />

yoquidza nuu coondi.<br />

Pacificar la tierra con guerra. yondaqdzadzindi<br />

ñuu yondaq quayndi<br />

ñuu.<br />

Pacificada tierra. ñuu ninduvui<br />

quai, ninduvui dzadzi, ñuu ninu<br />

cavuadzadzi.<br />

Pacificar hazer paz. yodzanoo quachindi<br />

chindi,


folio 160r column 1<br />

chindi, yodzandahandi, yotniño<br />

mañu sahundi.<br />

Pacifico. tai yyoquai, tay sicaquai,<br />

tay yyodzadzi.<br />

Padecer. yondohondi, yonanindi,<br />

yonanindahuindi.<br />

Padecer mucho. canu sananindahuindi,<br />

canusavhuindahui. yotnaha<br />

ninondi, yotavui yosidzondi fu.<br />

cuidzo.<br />

Padecer de contino. dehetnaha<br />

quevui yondohondi, yonanindi,<br />

yondoho nee canindi, yondoho<br />

chitondi.<br />

Padecer hazer a otro. yodzandoho<br />

ñahandi, yodzananiñahandi.<br />

Padecer por culpa de otro . yosidzondi<br />

quachita, f. cuidzo, yotavuindi<br />

quachita, yosinindi quachita,<br />

f. qni, yosai yosinindi quachita.<br />

f. quay.<br />

Padecer hazer a otro por lo que yo<br />

hize, yodzatavui ñahandi quachi<br />

yosicotaa ñahandi quachi, futu.<br />

to, cuico, yodzacuidzo ñahandi.<br />

Padrastro. dzutu nindendodzo, taa<br />

ni nucoo tucu sihidzehendi.<br />

Padrastro de los dedos. dzinitniindi<br />

saha tniindi ñee dzini tniidi.<br />

Padrastro salir. ñee dzini tniindi,<br />

yondatandaa.<br />

Padre carnal, ñani, taa, dzutu.<br />

Padre espiritual. dzutu dzutu sandidzo<br />

ñuhu, dzutu yondaa<br />

ñuhu.<br />

Padres dzehedzutundi.<br />

Padre sancto. dzntu canu, yochihi<br />

yahadzutu yondaca canu.<br />

Padrino del baptismo. dzutu sahu<br />

folio 160r column 2<br />

sancta yglesia, dzutu ninihidzaya<br />

nisainduta, tayninumi, tay nidzoco<br />

huahi, ñuhu. nisandacata huahi<br />

ñuhu.<br />

Padrino de la confirmacion. tay nisaca<br />

tay nisacoondaa tnuni dzutu<br />

sahu.<br />

Padirno de casamiento. tay nisanda<br />

cahaña si tai yotnahandaha.<br />

Padron vide matricula.<br />

Pagar deuda, yonacuhuayahuindi,<br />

yotniño yahuindi, yonatniño naandi.<br />

yonatniño siñandi.<br />

Pagar pena. yosini quachindi, yosinindodzondi<br />

quachi, f. qni<br />

Pagar lo que se compra. yotniñoyahuindi,<br />

yosahandita yahui, f cuhua,<br />

yotasindi yahui.<br />

Pagar por tercios. ysinacuhuandaandi<br />

yahui, yonacuhuandaa yahui<br />

ñahandi, yosahandaayahuindita,<br />

yahui qmi yoo, yotniñondi.<br />

Pagar vna deuda con otra, yosico<br />

tniño siñandi.<br />

Paga del que fio al que colgaron.<br />

yahui huico ninandasi.<br />

Pagano. tay ñasinindisa Dios.<br />

Pago de viñas, ytucaa canu, ytundaya<br />

yoho caa sica caa quaha caa<br />

duq caa.<br />

Paja. ita.<br />

Paja seca. itayechi.<br />

Pajas de que vsauan los yndios para<br />

sacrificios yayu.<br />

Paje. tai yosino quachi.<br />

Paje de plato. tai siconai sacasi, tay<br />

sicoquaysa casi tay sino nay.<br />

Pala para traspalar. yutnu dzaquachi<br />

nuni.<br />

Pala-


folio 160v column 1<br />

Palabra dudzu, del señor. dzaha, huidzo<br />

dzaha.<br />

Palabras obscuras, dudzu huisi, dudzutadzi<br />

cana.<br />

Palabras suzias. dudzu caha, dudzundii,<br />

dudzu tnaha, dudzu quene,<br />

dudzu cuiya, dudzu quadza dudzu<br />

coco.<br />

Palabras malas. dudzu ñahuaha.<br />

Palabras buenas. dudzu huaha.<br />

Palabras de afrenta, dudzu chitu,<br />

dudzu disi dudzu yechi, caha, naha,<br />

yevui<br />

Palabras ociosas, dudzudzohuisica<br />

dzo nahaca dudzu naho.<br />

Palabrero. tay caha cani, tay caha<br />

ñee, tai yochidzo tnaha dudzu.<br />

Palacio. aniñe, tayu.<br />

Palanciano hombre de palacio. tay<br />

yyo aniñe, tay yeheaniñe.<br />

Paladar. danda, datu.<br />

Paladear el niño quando mama, yococo<br />

datni dzecuisi, yosani dzuqsi,<br />

yodzitadzecuisi.<br />

Palanca, yutnu chihi tuvui, yutnu<br />

chihi nay.<br />

Palenque. sacuyutnu yutnuyehesacu<br />

Paleta con que aplanan lo encalado<br />

yutnu canichico, yutnu tiyechi.<br />

Paleta de hierro. caa tiyechi,<br />

Palma arbol. yutnu ñuu.<br />

Palma otra. yucuteyeye.<br />

Palma de la mano. inindaha, decandaha,<br />

mañu daha.<br />

Palmada dar. yocatu, yocanindahandi.<br />

Palmito. yutnu quachi, ñuu quachi<br />

ñuu yuta ñuu ñuma.<br />

Palmo. too.<br />

folio 160v column 2<br />

Palo. yutnu.<br />

Palo desgado. yutnu cuiñe, yutnu<br />

yaca, yutnu yanda.<br />

Palo oloroso de que hazen los rosarios.<br />

yutnu itacuta.<br />

Palo torcido. yutnu yaqua, quaye<br />

ticuiye.<br />

Palizada defension de palos. yuhua<br />

yutnu sacu yutnu.<br />

Palo varal. yutnu cani, yutnu dzuq,<br />

yutnu huay,<br />

Paloma aue. dzata, dzata cuisi.<br />

Palomino. dzatayeq, dzata quachi.<br />

Paloma torcas. tnañu.<br />

Pampano de vid. numadaya yoho,<br />

detu daya yoho.<br />

Palpar tocar con las manos. yodza<br />

cacandodzo daha yoquitundahandi,<br />

yotneendi, yodzasaandahandi.<br />

Pan. dzita.<br />

Pañizuelos que suelen hazer los niños<br />

de sobras de la masa. dzatnu<br />

dzita dzatnu.<br />

Pan quemado, dzitanicaye, nisisi,<br />

nicuvui nuñuhu,<br />

Pan rollizo. dzita ticoo.<br />

Panadero que haze pan. tai yoquidza<br />

huahadzita , tai yodzaha<br />

dzita.<br />

Pan tostado. dzita nicadzu, niyatna<br />

dzita dadzu.<br />

Pan tostar asi. yodzacuidzindi, yodza<br />

yatnandi.<br />

Panal de miel . Yoco dudzi, tendendudzi.<br />

Panal sin miel, tisisa,<br />

Panarizo de la vna. dziyayocana<br />

Pansa. site canu, site sasate tedzehe<br />

chisi


folio 161r column 1<br />

chisi nicai chisi canu.<br />

Pansudo. tay chisi canu, tay chisi tindusi,<br />

tay chisi nicai, tay chisi tedzehe.<br />

Pandero. ñuu ñee.<br />

Pandero tañer. yocatundi ñuu ñee,<br />

yocanindi ñuu ñee.<br />

Pando, cosa tiesa. nihi, sanicuvui nihi<br />

Panera, troxe yaca.<br />

Pañales. dzama sacoho dzucu saquachi,<br />

dzoo codzucu saquachi,<br />

dzama numinino saquachi.<br />

Pañizuelo de mesa. dzama nacuhua<br />

yuhu dzitni.<br />

Paño para cubrir la cabeça, que es<br />

cobija . dzama tete dzoondate,<br />

dzamacodzahui, dzini.<br />

Paño de cabeça . dzama codzucudzini,<br />

dzamacoho dzini, dzama<br />

cuinodzini, dzama devui nuu<br />

dzini.<br />

Paño que dizen del rostro. tesaha.<br />

Papa sumo Pontifice. dzutu canu.<br />

Pantorrilla. dzandadzuchi,<br />

Pantuflos. disadzavua, disatiyuhu,<br />

disatecundu, disa ñatuvuindaha,<br />

disa ñanindaanduudziñe.<br />

Papagayo aue. queteyehe, tuhua.<br />

Papagayo otro menor. quete nuu<br />

yaha, tendeca.<br />

Papagayo pequeñito. tedzucui, tecuyu.<br />

Papada de puerco. ñee dzuq quene<br />

Papada de gallo. ñuu tinoo tnanu,<br />

tenana tiñoo tnanu.<br />

Papas para niños. tutadzita, duta<br />

dzita.<br />

Papahigo. dzoo sa dzahui dzitni,<br />

dzoo sanatniño yuhu.<br />

folio 161r column 2<br />

Papera en los animales. sasiñodzuq,<br />

sacoo cuiño dzuq, sanisaacuiño<br />

dzuq, sanisanucuiño dzuqte.<br />

Papel de estraça, o de la tierra. tutu<br />

ñuu dzuma, tutu ñuhu, tutu ñudzavui.<br />

Papel blanco. tutu, tutucuisi.<br />

Papel en que escriuian los Indios antiguos,<br />

ñee tutu, dzoo ñee ñuhu.<br />

Papo de las aues. sa sate.<br />

Papirote. tindandi, tica.<br />

Papirotes dar. yochihi ticandi tnaata,<br />

yotaa ticandi, yosasitendandi<br />

tnaa, yotaa tendandi.<br />

Par de dos cosas yguales . dzodzavuandu<br />

duvui, dzodzavuandu caanduvui,<br />

dzo eendu caanduvui<br />

dzo ee tayuni, dzoeendu cuhuanduvui.<br />

Panela de seda. tesite, tesite tecuta.<br />

Para. saha.<br />

Para lo qual. ycasaha.<br />

Para quien es esto. yoondusi cuvui<br />

saha.<br />

Par. tayu, vn par, ee tayu, & sic<br />

de aliis.<br />

Para siempre. neenduchihi caaqhu,<br />

neendu chihitaaqhu, ca toto cadziia<br />

qhu, catniño canda caqhu.<br />

Paramentos. vi. tapiceria.<br />

Palo de tormento, que vsauan los<br />

Indios. ducu yaha ducusatu, yutnudzii,<br />

duhu, tnuyaca, tnuyoco.<br />

Paramentar sala. yosatandi dzoo<br />

futu. cata, yodzacaandidzoo, yodzacoondidzoo<br />

.<br />

Parar algo con la mano. yosatandahandi,<br />

fu. cata. yodzaqnditandahandi,<br />

yonahandahandi.<br />

X Pa-


folio 161v column 1<br />

Paraiso, vide cielo.<br />

pararse lo que anda. yoquevuinino<br />

yñe, yosacuiñe, f. cuiñe, f. qcuiñe,<br />

yocoo cuiñe.<br />

pararse en pie. yosacuiñendichindi<br />

yocoo cuiñendichindi, yondoyo<br />

cuiñendichindi, f. qcuiñe.<br />

pararse el niño hazer como dizen<br />

penino. yñe nehesi, yondoyo<br />

cuiñesi.<br />

parar hazer al que anda. yocoo canindita,<br />

yocoo tasindita.<br />

parcionero que tiene parte. tai yehetnaha,<br />

tay ñohotnaha.<br />

parcionero hazer alguno de algo.<br />

yoquidzanisanu ñahandi, yoquidzadzehe<br />

dzutu ñahandi.<br />

parcial. tay sacuino sihi, tay inino sihi,<br />

tay sacuvui sihi.<br />

parche. ñee ñuma.<br />

pardo leon. decaha.<br />

parear. yodzatnaha tnahandi, yona<br />

tasi tnahandi, yosanitnahandi,<br />

yotasi tayundi<br />

parecer lo perdido. yonatuvui.<br />

parecerse vna cosa a otra. dzoee sitondi,<br />

yotuvui sidzo ee caanduvui<br />

natavui natnaha caanduvui,<br />

dzoee ducaa duvui.<br />

parecerse bien algo desde lexos. yotuvuindozo,<br />

yotuvuindisi, yotuvui<br />

nino, yotuvindaa, yotuvui<br />

yaa, yotuvui cuisi.<br />

parecerse algo con dificultad por<br />

estar lexos. dzohuihinituvui nuu<br />

dzotuvui tequanica.<br />

parecerme o asi me parece. dzavua<br />

yotuvuisindi.<br />

parecerse vno a su padre. yonana<br />

folio 161v column 2<br />

neendi nuudzutundi, yonaquaindi<br />

nuudzutundi, yonaquai neendi<br />

sidzutundi, yondai nuu ñee mihindisi<br />

dzutundi, nineeta niñodzutundi<br />

ninanandi.<br />

pared. nama, doho.<br />

pared de tapia. nama nitniño chitu<br />

ñuhu nama nidzacutu ñuhu.<br />

pared hazer. yodzamandi nama, yodzahandi<br />

nama.<br />

pareja cosa ygual. sanicuvuidzevui<br />

sanicuvui cuhua, sadzo ee caa<br />

cuhua, dzoeecaa nani, sadzo ee<br />

nuu sadzoeenanicaa.<br />

pareja pared. nama caanani, nisino<br />

nani, nisacuvua nani.<br />

parejar asi. yodzasino naninama,<br />

yodzacaananindinama, yosaquanindi<br />

nama, f. caq.<br />

parentesco por baptismo o confirmacion.<br />

tnaha sahu ñuhu tnuhu sahu<br />

ñuhu.<br />

parentesco por sangre. tnuhu tnaha:<br />

parentesco para entre señores. tnaha<br />

toniñe deye dzoee neñe ini,<br />

dzoee yequetuchi.<br />

parentesco para entre mesclados.<br />

tnuhu tnahandaa,<br />

parentesco por casamiento. tnuhu<br />

tnahandaha, tnuhu tnaha yee. l.<br />

ñaha dzehe.<br />

parentesco tener con alguno, yehendico<br />

tnuhundi sihita, yosini<br />

tnahandita, f. quehe, f. qni.<br />

parientes del señor. nicacu sihi yya<br />

parentesco no tener. yoo qnindita,<br />

huadzevui tnahandi, huadzevui<br />

tnuhundita.<br />

pares de muger. dzoco, ñee dzoco,<br />

site-


folio 162r column 1<br />

sitedzaya. y de la señora. cayya.<br />

Parir la muger. yodzacacuñadzaya<br />

yotasiñadzaya.<br />

parir qualquiera hembra. yocacu<br />

dzayate.<br />

parir la señora. yodzatuvuinanadzaya,<br />

yodzacuiñe nanadzayaya.<br />

parida muger. ñaha quema, ñaha<br />

cuvui quahi nicacu dzayaña, ñaha<br />

nicuvui qhu.<br />

parlar. yocaha tnuhundi yocaha ñeendi,<br />

yocaha canindi.<br />

parlero que descubre el secreto. tai<br />

caha naha, tai yuhu naha, tai yuhu<br />

cavua, tai yuhundanda:tai yodzasinotuvui,<br />

tay ñacutu yuhu.<br />

parpado del ojo. ñeedzucua, ñee na<br />

dzahui nuu, chisi dzucua, tahuidzucua,<br />

ñeedzucua nuu.<br />

parpadear, yonaquanindi, yonaquani<br />

quanindi, yonaquanidzu cuandi,<br />

yonaquani quachindi.<br />

parra. yutnundayayoho.<br />

parrapho de escriptura. tnoocanda<br />

canana sacai saha, tnoo yehendico,<br />

tnoo yocachi tnuni.<br />

parrilla para asar. sitocaa, tavui quete,<br />

caa tecucua, caa tnucucua.<br />

parte del todo. ee sichi, ñañu.<br />

parte dar. yosandandi sita, f. canda,<br />

yosaha dzavuandi, f. cuhua.<br />

parte delantera. nuusi, sayotuvuindaa<br />

nuusi, sayotuvnindodzo<br />

nuusi.<br />

parte trasera. satasi, sayehe<br />

dzahui.<br />

partera. ñaha say dzaya, ñaha sitna<br />

yya, ñaha tatna saydzaya.<br />

parte vna del sermon. catnundudzu<br />

folio 162r column 2<br />

dzu, tnanu dzavua.<br />

partir en dos partes. yoquidza<br />

vvui sichi, fu. cadz, yosanda vvui<br />

sichi, yosandadzavua, futuro,<br />

canda.<br />

partir o diuidir platica en dos partes.<br />

yosanudzavuandi, yosanu<br />

mañundi, yosanucuhuandidudzu,<br />

f. canu.<br />

particular cosa. nina sichi, quaa sichi,<br />

dzee sichi tucu sichi,<br />

participar. yonihindi sihita, yoquidza<br />

tnahandi sihita, f. cadz, yosico<br />

tnahandi sihita, futuro. cuico,<br />

yosaquehe tnahandi sihita. futu.<br />

qquehe.<br />

partirse de persona. yotasi yuhundayundi,<br />

yonaqndayundi.<br />

partirse de lugar proprio. yocaindi<br />

yosicandi, fu. caca, yosocacandi,<br />

fu. qcaca.<br />

partirse de otra parte para su casa.<br />

yondacandi, yondaindi, nuhundi<br />

yondoyo cuiñendi nuhundi.<br />

partirse el señor. yonduchi nuhuya<br />

yondoyo cuiñedzicaya.<br />

partir pan. yotahuindi, yocachindi,<br />

yosandandi, futuro. canda,<br />

yodzeendi.<br />

partir carne . yosandandi coño, yosanda<br />

quachindi, fu cand, yocachindi<br />

coño.<br />

partir leña. yosandandi tutnu, futuro,<br />

can, yotanindi yutnu. yodzitendi.<br />

partirse algo. yotahuindaa yocachi.<br />

pascua de nauidad . quevui nituvui<br />

nanaya quevui nicacuya<br />

X 2 pas-


folio 162v column 1<br />

Pascua de espiritu sancto. quevui nicoodzica<br />

spiritu sancto.<br />

Pascua de flores. quevuinindoto<br />

ñuhu, quevui ninatacuya.<br />

Pascual cosa. sasiñoho pascua, sayotnaha<br />

pascua.<br />

pasmarse. yosivuitachi casi, yosino<br />

nini tachi, yocuitno yosisi.<br />

passa, de comer . daya yoho ni yechi,<br />

dayayohotnami.<br />

pasada, o paso largo . ee cananahi<br />

saha, ee sani saha ee sica saha.<br />

pasajero. tay isicaichi, yosaha ichi,<br />

tay ininoichi.<br />

pasar el rio. yosisindi yuta, yosa<br />

noondi, fu. qnooduta. yosandayuta,<br />

fu, canda.<br />

pasar a otro por el rio. yodzasisindi<br />

duta. l. yuta, yodza qnoondita yuta,<br />

yosanoondacandi yuta.<br />

pasar a otro en balsa . yodza cuidzi<br />

ndidzo, yodzacuisi ñahandi sito<br />

yaha.<br />

pasar arroyo saltando. yondavuandaandi,<br />

yosandisindaandi yuta.<br />

pasar por detras de alguno . yosa<br />

noondi satata, futur. qnoo, yosa<br />

cuicondaandi, futu. qcuico, yosaquaandi,<br />

satata, fu. qquaa.<br />

pasar delante dexando a otro detras.<br />

yosaanduu ñahandita, yodza cai<br />

quevuindita, yosaanduu ñahandita,<br />

yotasisiyondita, yochihi yahandita.<br />

pasar delante de alguno sin parar.<br />

yosaqndisindi, yosaqsiyondi.<br />

nuuta, futu. caq, yosandandi nuuta,<br />

fu. canda.<br />

pasador tiro. duvua cusi caa, duvua<br />

folio 162v column 2<br />

yosiyo siyo duvua yositasiyo.<br />

Pasar con tiro o ballesta. yodzacuita<br />

siyondi yehe siyo niquindi, ni<br />

sitasiyo niquindi, yodzandai siyondi.<br />

Pasadero lugar por donde pasan. sa<br />

yosahata, saysicata.<br />

Passamiento de muerte. sa yosino<br />

coo, saqndehe ñuu ñayevui, sayosinocavua.<br />

pasar algo al sol. yodza yechindi<br />

cani, yodzaqnindi cani, yosaqndi<br />

quandii.<br />

passadera cosa . dzo huahaca, dzo<br />

dzevuica dzohuatuca.<br />

pasar la pascua . yo sitasiyo pascua,<br />

yosisi cavua yocai pascua, yo yaha<br />

pascua, yo caicavua pascua.<br />

pasar el dia sin prouecho. yodzacai<br />

cahandi quevui, dzo yyo cahandi<br />

quevui.<br />

pasar como el tiempo. yocai, preterito<br />

quacay.<br />

pasar la comida. yocai nuu, yosacoho,<br />

fu, qcoho, yocai coho.<br />

passar allende el rio. yosahandi siyo<br />

yuta, fu. qhu.<br />

passar por puente o palo. yosandodzondi,<br />

fut. qndo, yutnu indita<br />

yuta, yosinondodzondi, yosicandodzondi<br />

yutnu, f, caca.<br />

passar tiempo recreandose. yodza<br />

canainindi, yodzadzee inindi, yodzasisi<br />

inindi, yodzandaitatundi<br />

pasarse el papel. yosandoho, futuro,<br />

qnd. yosinondoho, yosino<br />

chii, yosinonini, yosanini, futuro,<br />

qnini.<br />

passar atrauesando camino. yosa<br />

nuu


folio 163r column 1<br />

nuu candandi ichi, yosidzo cavuandi<br />

ichi.<br />

Pasar alos que van adelante. yotasi<br />

inindi, yosaha inindi, yonutnahandita,<br />

daanduundita.<br />

Pasar vna cosa de vna parte a otra.<br />

yosico tasindi, yosico chidzondi,<br />

yosico caqndi.<br />

Pasarse las aguas . yocaisiyo huico<br />

dzavui, yositasiyo huico dzavui<br />

f. cuita, yosandehe huicodzavui.<br />

Pasas de negro. idzi dziniteye, idzi<br />

nicuvui tichihi.<br />

Pasearse, yosica nuundi, f. caca, nuquaa<br />

dequaa sacuvuindi, nucuico<br />

decuico yosino noo chito, yosico<br />

cavua chito.<br />

Pasearse por alguna parte por ver<br />

o ser visto. yondaanduu yonoondundi,<br />

yonuhu yonde sindi, yonucuiñe<br />

decuiñendi.<br />

Pasearse por acote a alta, yosicandodzondi,<br />

f. caca, yonundodzodendodzondi.<br />

Paso ante paso. quaiquai, quaiquai<br />

yosahandi, yosani sahandi, yotasi<br />

sahandi.<br />

Paso a paso yr muy quedito por no<br />

ser sentido. yosicacayandi, yosicayaandi,<br />

yosica quaindi.<br />

Pasion del alma aora sea de tristeza<br />

o alegria. sacaaninoini, sayondaa<br />

ini, sayotusiini, sayosanuu ini, sayondainooini,<br />

sayondaa nuuini.<br />

Pasion del alma quando es de sola<br />

tristeza, satusicaca ini sacuvui cacaini,<br />

sacuiñe ini.<br />

Pasto lugar para apasentar. saisiita<br />

sacasi quete, sacaaita saninana<br />

folio 163r column 2<br />

naita.<br />

Pasto la comida. ita casite.<br />

Pastor de ouejas. tai yondaca ticachi,<br />

tai yondaa ticachi, tai yondito<br />

ticachi.<br />

Pastorear. yondaca ticachi, yondaandi<br />

ticachi, fu. cand, fu. cond.<br />

Pastel para teñir. quevui yuchi, vide<br />

añir.<br />

Pastel de comer. dzita ñoho coño.<br />

ticoo ñohocoño,<br />

Pato vide anade.<br />

Pata de buey o cauallo. tniite.<br />

Pata endida. sahadzehe vvui, sanindata,<br />

tnii nindata, dzehe yotandavvui.<br />

Pata maciça. saandaha.<br />

Patear ollar. yosañundi, yosañundodzondi,<br />

yosañuninondi, f. quañu,<br />

yosañundaandi.<br />

Patente cosa. sayotuvuindisi, sacaandisi,<br />

sayotuvuindaa, sacaa<br />

tuvui.<br />

Patear hazer estruendo con los pies.<br />

yodzacatnendi, yosasasahandi,<br />

f. casa, yodzanehe sahandi.<br />

Patio de casa. cahi huahi, natnaha<br />

cutu huahi , natnahatecu<br />

huahi.<br />

Patrimonio. sasitay nisanundi, sasi<br />

sii sitnandi.<br />

Patron defensor. tai cahanda andodzo<br />

ñaha, tay caha nino ñaha,<br />

tay nadzita yuhundaha ñaha,<br />

tay chihinday ñaha, tay chihi tuvui<br />

ñaha, tai yocahi yuhundaha,<br />

tai yondaa, tai yonduvui<br />

yondaca.<br />

Pauellon de cama. huahidzoo ti-<br />

X 3 coo


folio 163v column 1<br />

ticoo huahiteyee dzoo, huahi<br />

dzoo yondiyu siteyuq.<br />

Pauesa de candela. yaaite ñuma ñuñuhuite<br />

ñuma.<br />

paues. yuscani, yusa yutnu yusadzuq.<br />

pauilo. yuhua, ininoite, yuhuaticoo<br />

ininoite yuhua cama.<br />

pauo. queteyocana yodzocuii, tedzandodzo<br />

castilla.<br />

pauonada hazer el gallo o el pauon.<br />

yona ñohondisite, yositate,<br />

yonandequete.<br />

pauor miedo, yoyuhuindi.<br />

paxaro. quetendavua, dzaa.<br />

paxaro solitario. coonduu, dzaa ñuchi,<br />

ñuucuu dzavuiñuchi, dzaa<br />

toto, satucavua.<br />

paz tener. yosicadzeeini yosica quaindi,<br />

yosica dzadzindi, yosica huatuinindi,<br />

ñohodzadzi inindi, ñoho<br />

quai inindi, f. coho.<br />

paz hazer entre los que riñen. yotniño<br />

quaindi, nuuta, yotniño<br />

mañu sahundi, yosananundi, fu.<br />

quanu. yosivuicuinondi, futuro,<br />

quevui.<br />

P. AN T E E.<br />

Pebre. duta yya dzaca yaha<br />

castilla.<br />

pecca en la cara. nuu tequeque.<br />

pecca o mancilla. tendende, nicana<br />

tendende.<br />

peccado quachi, dzica, yeca<br />

quachi.<br />

folio 163v column 2<br />

peccado original. quachi noho tutnu<br />

ñohodziñe, quachi caa q<br />

catacusi quachi yehe dzeque yehetnaa<br />

sadzuchi yocacu quachi<br />

sandidzo satavui.<br />

peccado actual. quachi yoquidzandaha<br />

sahando, yuhu nuundo.<br />

peccado impuesto, quachinaa, quachihdahui,<br />

quachi ñayuhu nuu<br />

quachi ñatuvui yuhu nuu.<br />

peccado grande quachicanu.<br />

peccador grande que esta de asiento<br />

en peccado. tai yondihi yoniñu<br />

quachi, tay nicaa ini quachi<br />

tay nisisa ninoini quachi, tai yotnee<br />

yonahi quachi.<br />

peccado contra natura. quachi<br />

dzinda quachi nasatnahasi ñayevui.<br />

peccar. yodzatevuindi, yonducundi<br />

quachi yoquidzandi<br />

quachi.<br />

peccar mucho. yyocanu yodzatevuindi.<br />

yyocahui yodzatevuindi.<br />

peccar con muger. vide echarse<br />

con muger.<br />

peccar vna muger con otra. yona<br />

conoña, yosiyui nuu sacaaña, &<br />

vide hazerlo dos mugeres.<br />

pece. tiyaca<br />

pecilgar. yocoyo ñahandi, yoquitaiindi,<br />

yocoyondaandi, yochihi<br />

tniindi.<br />

peçon de teta. dzitnindodzo, tendendodzo.<br />

peçon de fructa. sanducuihi, dzitni<br />

cuihi, tendesi.<br />

pecho del cuerpo. dica<br />

pecho


folio 164r column 1<br />

pecho tributo daha, dahadzino, daha<br />

quaca.<br />

Pechar. yonducundi dahandi, yosaqndi<br />

daha, f. caq, yocaindi daha,<br />

yotniñondi daha.<br />

pechugera enfermedad. quahi dzayu,<br />

quahi cayu.<br />

pechugera tener. yocayundi, yotnahandi<br />

quahi dzayu.<br />

pechuga de aue. coñondica, coño<br />

cuisi dicate.<br />

pecoso lleno de peccas . tay nuundende<br />

taydzacatecuiñe nuu,<br />

tay nuu tecuiñe.<br />

pedaço de alguna cosa . ñañu, ee<br />

tahui,<br />

Pedaços hazerse como la olla. yotahuidzee,<br />

yondata.<br />

pedernal. yuchi, yuchiyuu.<br />

pedigueño. tayndehui, tai yosicandehui,<br />

tay tniño tai yosicañee,<br />

tai yosicachito, tai too, taindatni<br />

ini, tay tende, tai yuhu tende, tay<br />

yosicatniño.<br />

pedir. yosicandi, f. caca.<br />

pedir lo que es mio. yondacandi,<br />

pedir merced. yosicatahuindi, yosatutahuindi.<br />

pedir consejo. yosatuhua ñahandi,<br />

fu qhtuha, yosatuhuidzondi, yosatu<br />

ninondi, yosatunino huidzodi,<br />

f. quatu, yosicatnuhundi, futuro<br />

caca.<br />

pedir en juizio, yocachi ninondi<br />

nuu justicia.<br />

pedir algo mas por lo que se presta<br />

yondacandodzondi. yosicandodzondi,<br />

f. caca yoquicodzo, yosi<br />

candi, vide logro,<br />

folio 164r column 2<br />

pedir prestado algo yosica nuundi,<br />

fu. caca yosaiyecandi, yodzacai<br />

yecandi, yotavua yecandi.<br />

Pedo. sayosate tiyachi, iyo sate.<br />

pedorro taiyosatetuu, taysate<br />

tiyachi.<br />

pedradas tirar. yodzacanandiyuu,<br />

yodzaqhundi yuu, yodzacaandi<br />

yuu, yosico yuundi, fu. cuico. yotaa<br />

yuundi, yochihi yuundi<br />

pedregal. saisi yuu sacayuu, toto,<br />

ñuhu yuu sanicoyo ninoyuu.<br />

pedregoso. yyo yuu, ysiyuu, ñuhu<br />

cuchi.<br />

pedrera. sayocanayuu, sayotahui<br />

yuu, sayotuvuiyuu.<br />

pedrero que las saca si tay satayuu<br />

tay tahui yuu.<br />

peerse. yosatendi, yosatetiyachindi<br />

f. cate, yosate tuundi.<br />

peer a otro con la boca yosate<br />

nininondi nuuta, yosatendaa<br />

ñahandi, yosate yuhundi sita<br />

futuro. cate.<br />

pegar algo. yodzatnee tnahandi, yotaa<br />

tnahandi.<br />

pegajosa cosa quidzi. yyoquidzi:<br />

pegarse algo como a la ropa, yotneendaa,<br />

yotnee yosico, yosachindaa,<br />

yosaa nuu.<br />

pegarse paño a la herida, yotneendaa,<br />

dzama neñe, yosandoho<br />

nene dzama, yoyechindaa neñe<br />

dzama yotnahandaa dzama<br />

neñe.<br />

pegado mal. quahinisicotnaha, quahi<br />

ninatnaha tnaha.<br />

pegar dos cosas. yodzatneendaaeendi.<br />

yodzatnaha tnahandi.<br />

X 4 pegar


folio 164v column 1<br />

Pegar con plomo, yosadzindi dzevui<br />

ñuhu, yodzatneendi dzevui<br />

ñuhu.<br />

pegarse la olla. yocayendaa coño ini<br />

quedze, yosisindaa coño ini quedze,<br />

fu. coco.<br />

pegarse enfermedad . yosicotnaha<br />

quahi, yondavuandaa quahi, yondachindaa<br />

quahi.<br />

pegar fuego. yotaandi ñuhu, yochihi<br />

ñuhundi, yoqueni ñuhundi, yochidzo<br />

ñuhundi.<br />

pegar soldando. yodzatnee, yodza<br />

tnahandi.<br />

pegada cosa. sanitneendaa.<br />

pegujal como de huerta. itudzuchi,<br />

ytu eetico, ee sacuni.<br />

peinar la cabeça. yonayocondi, yonatniño<br />

cucuadzinindi, yodzandai<br />

nuu cucua, yodzan daa nuundaha<br />

idzi dzini.<br />

peine. cucua<br />

peine de cardador . caa cana idzi,<br />

caa yo ñahi idzi<br />

pelar. yo tnohondi, yotnee tnahandi.<br />

pelarme de enfermedad . yocoyo<br />

idzi, yonduvui yanda, yoonduvui<br />

ndeque, yocoocoyo idzi quatasindodzodzinindi.<br />

pelarse el aue. yonacoyo tnumi,<br />

yonduvui quayote, yonduvui<br />

deete.<br />

pelar aues. yotnohondi tnumite.<br />

l yodzote, yotneendaandi tnumite,<br />

Pelea de naues por la mar. sayosa<br />

tuhuatnaha tnundoo nuunduta<br />

canu sayosatnahatnaha tnundoo<br />

folio 164v column 2<br />

doo, sa yonaquahata , yotusi<br />

tnaha tnundoo, yosatuvuitnaha<br />

tnundoo.<br />

Pelear. yoquidzatnañundi, yoquidzayecundi,<br />

yocanitnahandi, yodzatnaha<br />

tnahandi, yocanandi.<br />

pelea. tnañu, vi. batalla.<br />

pelechar el aue. yonana tnumi yutate,<br />

tnumi cachi.<br />

peligrar . yocuvui canasindi, yocuvui<br />

nenisindi, yocuvui tadzi sindi<br />

yodzacanino sindi.<br />

peligro. sacana, sandadzi, sayyo, saneni,<br />

sayuhui.<br />

peligrosamente. tnuhu cana, tnuhu<br />

neni.<br />

peligroso lugar. sacana, saneni, satate.<br />

pella de masa, o lodo. tetu, ee tetu,<br />

ee tinduu ee quitu.<br />

pelliscar, yonacoyo daandi ñee, yodzacuiyondaa<br />

ñeendi.<br />

pelliscado ser, yosicoñeendi, futuro,<br />

cuico.<br />

pelleja de animal. ñee.<br />

pellejero. tay yodzacuita ñee, tay<br />

yoñahi ñee, tay yoyocoñee.<br />

pellejeria donde las venden. yahui<br />

dzico ñee.<br />

pelo de la cabeça, idzi, yatadzini,<br />

ydzi tnumidzini.<br />

pelo, idzi.<br />

peloso, tai idzi, tay ñee idzi tnumi,<br />

pelota, tiñama, tinduu,<br />

pelotilla donde se cria el algodon,<br />

tindasa, tendequecachi,<br />

pena tomar de algo, yotuvui caca<br />

inindi, yocuvui vhui inindi, yosa<br />

cuiñe inindi, fu, cuiñe.<br />

Pena


folio 165r column 1<br />

Pena tener, por tener muchos tequios,<br />

yotahui nino inindi,<br />

Pena tener, arrepintiendose de algo<br />

yondico tasi inindi, yondico<br />

cuisi inindi, yondico cavua inindi,<br />

yondehe inindi, yosita inindi,<br />

futur. cuta, yocaca inindi, yosa<br />

coho caca ini.<br />

pena dar a otro, yodzandehe ini ñahandi,<br />

yodzacuta ini ñahandi, yodzatateini<br />

ñahandi, yodzacuvui<br />

vhui ini ñahandi, yodzanee ini<br />

ñahandi,<br />

pena tener de tormento. yondohondi,<br />

yonanindi, yotnaha ninondi,<br />

savhui sandahui, sandoho<br />

sanani.<br />

pena del tanto por tanto. yahui yonucoho<br />

dzavua, yahui yonucoho<br />

naa.<br />

pena de dinero . satniño yahui, saqni<br />

quachi, saquai quachi.<br />

pena recebir de algo que me dizen.<br />

yocuvuicacainindi yotusicacainindi,<br />

yonacuiñe inindi.<br />

pena poner. yosaqninonahondi, yosaqninotanda,<br />

fu caq, yotniño nahondi,<br />

yosaqcuhuandi, yodzacoto<br />

yyondi, yosaq yyndi, yosaqdzohondi,<br />

yotaa ñahandi pena yosaqndi<br />

pena.<br />

penacho, yodzoyata, yodzodzami,<br />

yodzo yoco.<br />

penacho tener. yehe yodzo, yocodzini<br />

indaa yodzo, yocotnaandi,<br />

yndodzo yoco, sañundi.<br />

penacho ponerse. yochihindi yodzo<br />

dzami.<br />

pena, dar tormento yodzandohondi<br />

folio 165r column 2<br />

di, yodzananiñahandi.<br />

Penar por el talion. yondai yuhu nuundi<br />

sita, yonucoho yuhu nuundi<br />

sita, yonacuidzondi sita, yonatavuindi<br />

sita, yonaqnindi, yonatacundisita.<br />

penca de maguei. yai, dahayavui,<br />

dahayavui, daha yai, teyee yavui<br />

penca de tunal. daha huinda, yai<br />

huinda.<br />

pendejo. idzi inidzoho.<br />

pendola. yeque taa tutu. l tacu.<br />

pendon. huayu.<br />

pendon lleuar. yonaindi huayu.<br />

pendon arrastrar. yoñohondi huayu,<br />

yodzacuicondi huayu,<br />

penetrar. yositasiyo, yosinotuuini<br />

sino cuisi.<br />

penetrar alguna razon. vide alcancarla.<br />

penitencia. sa nacahavhui, satusicaca<br />

ini, sanacanivhui ini.<br />

penitente. tay nacahavhui, tayyocuvuidzinda<br />

ini, tay yosacu ini,<br />

tay yocoyo ini.<br />

penitencia hazer. yonacahavuindi,<br />

yosacainindi, fu. quaca. yosaa<br />

nuu inindi, yosacu inindi, f quacu<br />

yocuvui coyo inindi, yonacuta<br />

inindi saha quachi.<br />

pensar o tratar algo interiormente.<br />

damaa inindi, yonatadzi inindi,<br />

damaa dicandi , yochihi tnuni<br />

inindi.<br />

pensar. yotadzi inindi, yonacahui<br />

inindi, yonacani inindi, yochihi<br />

tnunindi.<br />

pensar algo el señor yonduyuya, yonaquahaya<br />

yodzatnanindiyaya.<br />

pen-


folio 165v column 1<br />

Pensar , discurriendo en alguna<br />

cosa. yonacanindichi inindi, yonachihi<br />

tnuni ini, yonatadzi dichi<br />

ini.<br />

Pensar los peccados . vide aparejarse.<br />

Pensar en lo que se offrece de repente.<br />

yosaatuvui inindi, fut. caa, yosaatadzi<br />

inindi.<br />

pensar mal de otro . yotadzi tucu<br />

inindi, yotadziñena inindi, yodza<br />

qhu ñena inindi sita, yotadzi yechi<br />

inindi sita, yotadzi yevui inindi<br />

sita.<br />

pensar antes. daninocayonatadzi<br />

inindi, dasahasiyonatadzi inindi,<br />

dadzinaca yonachihitnuni<br />

inindi.<br />

pensatiuo. tay tadzi tadzi ini, tay<br />

nacani cani ini. tay iñequaca ini,<br />

yotnee tnaa.<br />

pensar que acierta en todo lo que<br />

haze. dehesa yoquidzandi, yocuvuidzevui<br />

yosatnaha yosacuvui<br />

yotuvui sindi.<br />

pensar bien cauallos. yodzacasi huahandi<br />

cauallos.<br />

pension. tahui yocaindaa, tahui yondaidaa,<br />

satniño yahuita.<br />

peña. cavua, toto, yuu canu, toto nanu<br />

cavua.<br />

peña enrriscada . cavua yaa, cavua<br />

yasi.<br />

peñasco. toto canu,<br />

peon taysicasaha sicaichi.<br />

peon, jornalero . tay tatu, tay<br />

ndayu, tay sasaitniño, tay ducu<br />

tniño.<br />

peor, compratiuo de malo. yodzoca<br />

folio 165v column 2<br />

cañahuaha, huihica, hooca ñahuaha.<br />

Peor estar el enfermo. cahuicayyo.<br />

l. yocuhui huihica cahuica, hoocayocuhuita.<br />

Pepino yeq quachi, yeq ñumi castilla.<br />

pequeño, quachi, dzuchi.<br />

pequeña cosa. saquachi sadzuchi<br />

sahuatu.<br />

peral arbol. yutnu peras.<br />

peras la fructa. idem.<br />

perguetano. dicañuñu.<br />

percha. yutnu sacuita canudzoo.<br />

perder algo. yodzaqhundi, yodzandoyo<br />

ñuhundi.<br />

perder la verguença. ñayocuvui cahaca<br />

nuundi, ñayotadzi caini, tnuhucaha<br />

nuu teinayonaindi nuu<br />

ñaña ñohondi.<br />

perderse en el camino. yodzanandi<br />

ichi, yosaanduundi ichi, fut. caa,<br />

yotucuichindi.<br />

perderse la hazienda. yositadzana<br />

yahuicata , yocuvuidzana sasimay,<br />

yondoyo ñuhu sasimaindi.<br />

perder en juego. yoyusindi, y del<br />

señor, yoyuhuaya.<br />

perder coyuntura. yodzacacundi<br />

quaha, yodzacaindi quaha, yodzandoyondi<br />

quaha, yodza cai<br />

quahandi dzo yyudzonaho niquisaandi<br />

ycasaha ña ninihitahuindi.<br />

perder la gana de comer el enfermo.<br />

yocuvuindiindi sacasi, ñayosaha<br />

dzita casindi, ña yocuvui<br />

adzi sacasi, ñayosahadzico sacasi,<br />

yosacodzo inindi, fu. qcodzo.<br />

Per-


folio 166r column 1<br />

Perder la honrra. yondaidzico inindi,<br />

yonuu nahandi, yonuu cuvuindi,<br />

yonuu cavuandi.<br />

Perder la habla el enfermo quandai<br />

dudzuta, ñayonana cadudzuta,<br />

ñayosinocandudzuta, dzoyocana<br />

quehecandudzuta, ñayocaha<br />

yuhuta, yondaidudzuta ñacachicata,<br />

quahandudzuta, yosahandudzuta.<br />

perder la memoria . yodzananino<br />

inindi, yondoyo ñuhu inindi, yonaa<br />

nino inindi.<br />

perdido sin remedio. huandacundi<br />

ta, nindoyo ñuhu, quaha cuii nin<br />

doyo cuii.<br />

perdido, desperdiciador. tay yosatadzana<br />

sasimayta, tay yodzandoyo<br />

ñuhu caha sasimayta, tay yodzaqhu<br />

caha sasimayta, tay yodzacutadzana<br />

sasimayta.<br />

perdiz. caa nuhu, nuu quaha.<br />

perdiguero. teinandudzu.<br />

perdonar a alguno yosaicanu inindi,<br />

yosai huayini, fu. quay yodzandai<br />

yodzandico ini yonandiyu<br />

yonandadzi quachi inindi yonaanino<br />

inindi quachi.<br />

perdonados fueron los peccados.<br />

nisitandodzo quachi ninoo<br />

quachi.<br />

perdonar por regalo. yonaquindahuiñahandi.<br />

perdonar la deuda. yosaicanu inindi,<br />

fu. quai, yosinindahuiñahandisita<br />

sayotavui yecatasindi, futuro,<br />

qni.<br />

perdonar parte de la deuda. yodza<br />

caindi sita, yodzacuitadaadi sita<br />

folio 166r column 2<br />

Perdurable. sahuaqndehe huaqnaa<br />

sayyodehetnahaquevui.<br />

Perecer yonaandi, yosandehendi,<br />

fu. qnd. yonaa ini, fu. qnaa, yotuhundi,<br />

yondoyo ñuhundi,<br />

perecer sin remedio yonaacuiindi.<br />

peregainar. yosacoto nuhundi, yosicacanandi,<br />

yosica tadzindi futuro,<br />

caca.<br />

perexil. yucundicoyehe, yucusaa<br />

yehe.<br />

perezoso en andar. tay huai yosica.<br />

pereza tener yocuvuidzusandi, cundu,<br />

cudzi yevua, yoquidzininodi.<br />

perezoso. tay dzusa, tay cundu<br />

tay cudzi.<br />

perfumar. yodzatni ñumandi, yochihi<br />

ñumandi, yodzaqni ñumandi,<br />

yodzasaha ñumandi, yodza<br />

saha huidzi.<br />

perfumes sasicami ita huidzi, ñuma<br />

huidzi.<br />

pergamino. ñee cuisi.<br />

perla. sii, yuu sii.<br />

perlesia, dolencia. quahi sisi, quahi<br />

quehui, quahi cuitnondaha.<br />

perlatico. tay nehe, tay tahui yeque<br />

permanecer. yyocuiindi, yyonahandi,<br />

fu. coo, yocuvui sanundi, yyo<br />

cutu, yocuvui ñuu, yocuvui huahindi.<br />

permitir, consentir. yosai yuhundi.<br />

yosaindi, fu. quay, yodzaña yuhundahandi.<br />

permitir Dios alguna cosa. yocuvuindiya<br />

Dios sacuvuidzavua.<br />

pernil de tocino. cacaquene yechi,<br />

dzehe quene, dzandaquene.<br />

perpetuamente dehetnaha quevui<br />

ner


folio 166v column 1<br />

nee caa nee qhu cuvuindico cuvuinduyu.<br />

dzo dehetnaha caquevui,<br />

neecani nuuchihi taa qhu,<br />

neenduchihitaa qhu.<br />

Perpetuar continuar. yehendico yehetnaha<br />

yoquidza chito yoquidzandi.<br />

Perpetua cosa. saneecaa yyo.<br />

Perpetuidad . sacoo neecaa sacoo<br />

dehetnaha quevui.<br />

Perrito de falda. teinandeque, quete<br />

quachi, cuitedzuchi.<br />

Perro lanudo teinacoho, teina<br />

idzitaa.<br />

Perro. teina.<br />

Perro pelado naturalmente. teina<br />

dzundu, teinandee teina yanda<br />

naydzi.<br />

Perrochia. huahi ñuhu ee siña, & sisiqui,<br />

ee sichi ee ñuu:<br />

Perrochiano. tai yehetnaha siña huahi<br />

ñuhu,<br />

Perseguir. yosico ñahandi, yochidzondico<br />

ñahandi, yochidzo ini<br />

ñahandi, yodzo ininaha, yosini<br />

cana ñahandi, yositondodzo neñe<br />

inita, f. codzo, f. qni, f. coto.<br />

Perseguir enemigos. yosicondita, f.<br />

qndi, yosatasindita, yotasindita,<br />

yosanani ñahandi.<br />

Perseuerar. yodzasinocavua neendi,<br />

nee cutu yochihi tnaha ñeendi,<br />

yochihi tnahadevuindi, yoquidza<br />

ñeendi, yodzaha ñeendi, dehe<br />

tnaha quevui, yosicatuhuandi<br />

yosicandatnudi.<br />

Perseuerante. tai yoquidzañee tniño,<br />

con los de mas.<br />

Persignarse . yotaa tnunindi tna-<br />

folio 166v column 2<br />

tnaandi, yodzandaa daha tnaandi.<br />

Persona. ñaha, ñayevui.<br />

Personalmente. sadzevuinduyca<br />

yyondi. l. nisyyondi<br />

Persona que tiene seruicio tay dzi<br />

nuu, yosinonuu, tai yosinoquachita.<br />

Persuadir. yodzacahandi, yochihi<br />

yuhu ñahandi, yodzasino iniñahandi,<br />

yodza canacuvui iniñahandi,<br />

yodzacaha iniñahandi, yodza<br />

cuvui iniñahandi.<br />

Pertenecer. sasinduhu, simayndi, sa<br />

simaindi.<br />

Pertenecerme de oficio. tniñondi.<br />

Pertigo de carreta. yutnu caanini<br />

cata, yutnusaa nini cata.<br />

Peruertir a otro . yoquidzadzana<br />

ñahandi yodzatevui ñahandi.<br />

Peruerso tay dzana , tay ñahuaha,<br />

tai yehe quahi.<br />

Pesada cosa. huay.<br />

Pesadilla que da durmiendo. sihi neñe<br />

dzandahui ñaha.<br />

Pesarme de algo. yocaca inindi, yocuvui<br />

vhui inindi, yocuvui coyo<br />

inindi, yocuvuidzinda inindi, yosaca<br />

inindi, f. quaca, yonacuiñe<br />

inindi, f. qcuiñ, yonacuta inindi<br />

yositainindi, f. cuta.<br />

Pesado hazerse . yonduvui huay,<br />

yocuvui huay.<br />

Pesar tener. yondehe inindi, yosita<br />

inindi, fu. cuta.<br />

Pesar en balança actiuo. yochihi<br />

cuhuandi, yotniño cuhuandi,<br />

yosata cuhuandi, futuro<br />

cata.<br />

Pesar


folio 167r column 1<br />

Pesar neutro. yehe cuhua, ñoho cuhua,<br />

yehenunicuhua, fu quehe,<br />

fu. coho.<br />

Pesar algun negocio considerarlo<br />

bien. yondito huahandi, yochihi<br />

tnuni huahandi, yochihi tnuni<br />

huiindi, yochihi tnuni casi inindi<br />

yonacani casi inindi, yonacanindichi<br />

inindi.<br />

Pesadamente con cordura. tnuhundichi,<br />

tnuhu casi.<br />

Pescado. teyaca, quete ñohonduta,<br />

Pescado asado en barbacoa, tiyaca<br />

sitnu.<br />

Pescado fresco . tayacadedzi, tiyaca<br />

yehe.<br />

Pescar. yotneenditiyaca, yotavuandi<br />

teyaca.<br />

Pescar con fisga. yoqnindi teyaca.<br />

Pescador. taindudzu tiyaca, tay<br />

tnee tiyaca.<br />

Pescudar. yosicatnuhundi, f. caca,<br />

yondaca tnuhundi.<br />

Pescueço. dzuq, yeque nuudzuq, yequecaa<br />

dzeque.<br />

Pesocoçadas dar. yocatundi, nuu<br />

dzuqta.<br />

Pesebre. sasa codzoita casi cauallo<br />

chiyo sacodzoita.<br />

Pespunte. sanaquicuvuii sanaquicu<br />

nani nuudzoo.<br />

Pesquisiar. yonanducu sahandi, yonanducudziyondindudzu,<br />

yonu<br />

noo dicondi dudzu.<br />

Pestaña idzi dzucua , dzucua, dzucua<br />

nuu dzucua quidzu.<br />

Pestañear. yosanindi, f. quanindi,<br />

yondayu dzucuandi . yondayu<br />

ninidzucua, yondayu nuundi.<br />

folio 167r column 2<br />

Pestilencia. quahi canu, quete quahi<br />

canu.<br />

Pestillo de cerradura . caacaa nini.<br />

sayonandiyu.<br />

Petate. yuvui.<br />

Petafio desepultura. yuu yondaa<br />

dusideye, yuundusa yondaa tnuni<br />

sayondu sindeye.<br />

Pez. dzusatnoo dzusa nicucu.<br />

P. A N T E I.<br />

Piar el pollo. yondayu cuiñete,<br />

yosacucuiñete, futuro,<br />

quacu.<br />

Piadoso. tayndahui ini, tay mani<br />

ini, taindahui cai ini, tay yocuvuinda<br />

huiini.<br />

Piadosamente. tnuhundahuiin.<br />

Piara de ganado eesichi sañoho<br />

quene cahi.<br />

Picar como pajaro. yotuvui tayate<br />

yoqnite.<br />

Picar muela para moler yonacusindodzondi<br />

yuu, yonacusindaandi.<br />

Pico de aue, tayate.<br />

Pico de jarro taya tindoho, dzata<br />

tindoho.<br />

Picar carne. yocachi quachindi, yosanda<br />

quachindi, f. canda, yosadzi<br />

quachi, f cadzi.<br />

Pica viento, ynditadavuate , yococotetachi,<br />

yondaa cuita ninote,<br />

yococote, ynditadzadzite.<br />

Picota. yutnu taandico ñaha, yutnu<br />

sacoondaa nuni, yutnu sanindaa<br />

ñaha, yutnucuita caata yutnu<br />

dzacaha nuu ñaha.<br />

Pico


folio 167v column 1<br />

Pico de grano de maiz. tende nuni,<br />

sandu nuni.<br />

Picote o sayal. dzoo tecuiñe, dzoo<br />

yodzaca nuu, dzoo tecandu, dzoo<br />

yehedzaca.<br />

picina, dau caanduta, namandau<br />

nisico caanduta.<br />

piciete. yno, yucuino.<br />

pie. saha, y del señor, duhua.<br />

pie de copla. tnañu dudzu yaa.<br />

pie medida. cuhua saha.<br />

pie de arbol. duhu yutnu, saha yutnu.<br />

pie de maiçal. dzitni huiyu, saha huiyu<br />

sanaa huiyu.<br />

Pieça. ñañu.<br />

pieca de oro. dusadziñuhu quaa.<br />

pieca de manta. ee ñumi, dzoo ñañu,<br />

dzoo nitandandaa.<br />

piecas de casas baxas . huahi caa nini<br />

huahi, caandaa dziñe a vn<br />

lado.<br />

pieças de casas altas. huahi caandodzo<br />

nino, huahi yodzo dzini.<br />

pieça de el medio entre suelos. huahi<br />

caa nini mañu.<br />

piedad. sasicuvuindahui ini.<br />

piedra. yuu.<br />

piedra quebradiza. yuu dadzu yuu<br />

ñacutu.<br />

piedra dura . yuu casi, yuundavua,<br />

yuu toto, yuu dzee, yuundeque<br />

dzoo.<br />

piedra azul. yusi daa. yusicaca.<br />

piedra por labrar. yuu dzocaa yucuca,<br />

yuu dzocaa hooca, yuu dzo<br />

caa neneca, yuu dzocaa nahoca<br />

dzocaa nahaca.<br />

piedra labrada de quatro esquinas<br />

folio 167v column 2<br />

yuu qmi siqui, yuu nicuvuinduq.<br />

yuu caanduq yuu nisacoo naha<br />

siqui.<br />

Piedra labrar. yosasindi, fu. cusi, y<br />

si es de quatro esquinas. yosaq<br />

nduq yuu, fu caq, yosasiduq.<br />

piedra que se cria en la bexiga. yuu<br />

sa cohondiyudzadza, yuu sindiyudzadza.<br />

Piedra tener la enfermedad. yondiyudzadza.<br />

piedra yman. yuu tachi yotneecaa,<br />

yuu quedze, yuu yodzitacaa.<br />

piedra arenisca. yuu ñute, yuu yete,<br />

yuu cuchi.<br />

piedra esponjada. yuu ñuñu.<br />

piedra de amolar yuundaq yuchi,<br />

yuu yete,<br />

piedra trasparente . yuundii nini,<br />

yuu tuvui nini nuu.<br />

piedra para sepultura. yuudziyu<br />

sayondusindeye.<br />

piedra arenisca con que se luzen las<br />

piedras. yuu tnumi, yuudzacuii,<br />

yuu yuchi, yuudzadzuta.<br />

piedra preciosa. yuu cuihi, yuu yuchi,<br />

yuu quaha.<br />

piedra en que se hazian los sacrificios<br />

a los ydolos . yuudzaa, yuu<br />

neñe, yuu sihindodzo dzini, yuu<br />

sandandodzo dzini.<br />

piedra de molino. yuu yodzo, yuundico.<br />

piedra muelle. yuundachi, yuu yehe<br />

mihi.<br />

piedra de hijada. yuunduta, yuu<br />

tatna.<br />

piedra menuda, ripio. yuusite, yuu<br />

site huahi. l. chiyo.<br />

pie-


folio 168r column 1<br />

Piedra Bezahar. yuu site ydzu, yuu<br />

ñoho site idzu.<br />

piedra çufre. ñuhu ayo, ñuhu catne,<br />

ñuhu yosisi, ñuhu yocai<br />

ñuhu.<br />

piedra para bruñir. yuu yodzacuii<br />

yuu dziñu.<br />

piedra de que sacan nauajas. yuchindaa,<br />

yuchitnoo.<br />

piedra de espejos. yuu teino, yuu<br />

caa tnoo, yuu tata.<br />

piel. ñee.<br />

pielago . yende, yende duta cono,<br />

duta ña nisino nuu ña nisinosaha<br />

hua cuvui cai.<br />

pierna de animal. dzihi.<br />

pierna de manta. ñumi dzoo, ee ticudzoo.<br />

pila de agua. dzoconduta saha yuu<br />

yuunisatanino ñohonduta.<br />

pila del baptismo. saha sacodzonduta,<br />

pilar. daca.<br />

pilon de açucar. ñee huidzi, ñee ticoo<br />

huidzi.<br />

piloto. dodzonduta , yonaha tnuninduta.<br />

pimienta. yaha tnoo, tinduu.<br />

pimpollo yutnu yonandedzindaa,<br />

yutnu yonananduu, yutnu yonduvui<br />

yuta, yutnu yona noho<br />

daa, dzaya yutnu.<br />

pimpollo de maguei. ticoo yee yavui,<br />

dzayayavui.<br />

pimpollo para plantar. yutnu sandico<br />

coho, yutnundico cuiñe,<br />

yutnundico canu , yutnundico<br />

cani.<br />

pino. yutnu yusa, yutnuite.<br />

folio 168r column 2<br />

Pino que llaman abeto. yutnu dzañu.<br />

Pino otro. yutnu satnu.<br />

Pinar, lugar de pinos. saisi yutnu<br />

yusa.<br />

piñon. dzehua tendica, tendica<br />

tnuyusa.<br />

piña de piñones. tendicatnuyusa,<br />

doco tnuyusa.<br />

piña, fructa. huisi.<br />

pintar. yodzatacundi.<br />

pintar diuersas colores. yochidzodi<br />

nuu, yosaconoondi.<br />

pintada cosa. sanicuvui tacu, sayondaa<br />

tacu.<br />

pintar la fructa quando empieça a<br />

madurar. quatahuitacu; quacuvuitnoo,<br />

quayatna, quacuvui tecuiñe,<br />

quacuvui quahandaya, qua<br />

caisaha cuchi.<br />

pintura. tacu.<br />

pintor. ñahuisi tacu, tay huisi tacu.<br />

pintura de vna color. dzo eeni nuu<br />

tacu, dzo eeni nuu.<br />

piojo. teyucu.<br />

piojoso. tay sinate yucu, yocana teyucu,<br />

tay yocoo tehuitiyucu, tai<br />

coo coyo teyuca.<br />

pisada de pie. taniño saha iñe, cuhua<br />

saha.<br />

pisar. yosañuninondi, yosañundi,<br />

yosañundodzondi.<br />

pilar con los pies estregando . yosihi<br />

sahandi, yosihindodzo sahandi<br />

fu. cuhu, yonacuhu sahandi.<br />

pisar con pison. yotuvuininondi,<br />

yosasi ninondi, futuro, cusi, yosasandi,<br />

futuro, casa, yodzacaindiyo,<br />

yodzacaindaha yodzacaicoho.pi-


folio 168v column 1<br />

Pison. yutnu sasa nino, yutnu sasinino.<br />

Pita aya fructa. dzichi.<br />

Pita especie de maguei, yavui yucu<br />

yavuindaa yusi,<br />

Pita el hilado. daa yusi, yuhuandaa<br />

yusi.<br />

Pito aue. taca.<br />

Pito que tanen con flautas. catu tedzihi,<br />

cutu ñoho duta.<br />

Pito pequeño de barro. cutu ñuhu,<br />

Pihuela de alcon. ñee sacoho saha<br />

sasa ñee yondico sahate.<br />

Pixa tedza, sayo inidzoho.<br />

P. A N T E L.<br />

Plaça. yahui, sacaa yahui.<br />

Plaço dar. yotniño yuhundi sita:<br />

yotniño quevuindi sita,<br />

yosaqninondi quevui, f. caq.<br />

Plana de albañir. caa tecadzi, caa<br />

conodzacuii dayu.<br />

Planta del pie. inisaha, dicasaha,<br />

dzanda saha cani saha ini saha,<br />

toho saha, fuente del pie.<br />

Planta para plantar. yutnu tata, yutnu<br />

nandai, yutnunacusi, yutnu<br />

ninatavua, yutnu nacuico yutnu<br />

sico coho<br />

Plantar arboles . yosasindi yutnu<br />

f. cusi, yodzandaindi yutnu, yona<br />

cusindi yutnu.<br />

Planta con sus raizes . yutnu yehe<br />

yoho, yyoyoho, nindai yoho.<br />

Platano. chita, dica.<br />

Plata. dziñuhu cuisi.<br />

Plata cendrada. dziñuhu cuisi nicuvuindoo.<br />

folio 168v column 2<br />

Plata marcada. dziñuhu cuisi yondaandusa<br />

tnuni.<br />

Platear. yotaandi dutadzi ñuhu cuisi,<br />

yochidzondi dziñuhu cuisi.<br />

Platero. tay tevuidziñuhu, ñahuisi<br />

dziñuhu tay huisidzeque.<br />

Platica. dudzu.<br />

Platicar. vide hablar.<br />

Platica hazer a otros . yocaha ninondi,<br />

yonatnaindi.<br />

Plato. cohodzita cohonuundaa.<br />

Placer o deleite. sadzadzee ini, sacuvuidzee<br />

ini, sadzee ini.<br />

Placentero hombre, taidzee ini, tay<br />

cuvuidzee ini.<br />

Placer auer. yocuvuidzee inindi, yocuvuidzicoini,<br />

yocuvuicandaini,<br />

yodzadzee ini.<br />

Placer dar a otro. yodzadzee iniñahandi,<br />

yodzacanda iniñaha.<br />

Plegar yodzateyendi , yonadzatacandi<br />

yuhu dzama, yochihi teyendi,<br />

yodzandeyendi . yochihi<br />

tnanundi.<br />

Pleito. sayotnai, sayonaa, dudzu<br />

yonaa.<br />

Pleitear. yotnaindi, yonaandi.<br />

pliego de papel. ee tnanututu, ee tutu<br />

caa tnanu, eetutunee, tutudzo<br />

ee caa tnanu. ee huisi tutu.<br />

plomo. dzevui ñuhu dutadzevui<br />

ñuhu.<br />

pluma de aue pequeña tnumi.<br />

pluma grande. yodzo.<br />

pluma para escreuir. yequetaa tutu<br />

plumaje, yodzodzami, yodzoyoco,<br />

pluuia dzavui.<br />

pluuia menuda. dzavuiquachi, dzavuitiyaa<br />

dzavui yavua.<br />

pluuia


folio 169r column 1<br />

Pluuia grande . dzavui cama, dzavui<br />

ñuhu.<br />

P. A N T E O.<br />

Poblacion, calles. ee yotaca, ee<br />

yaya, ee siqui.<br />

Poblar ciudad. yondaqndi ñuu,<br />

yosaqndi ñuu, fu. caq. yocoocaqndi<br />

ñuu, yodzatacandi ñuu.<br />

Poblarse pueblo. yosacavua ñuu, yosacavua<br />

tayu, fu. qcav. yonataca<br />

ñuu, yocoocavua ñuu.<br />

Poblar de nueuo. dzoyca yocaisaha<br />

caq ñuu.<br />

Pobre estar. yyondahuindi, yocuvuindahuindi,<br />

ña canu ña cuvui<br />

yyondi, ñatuvui ninidzavua yuquayyondi.<br />

Pobre hazer a otro. yoquidzandahuiñahandi,<br />

yosanindahui ñahandi,<br />

yodzandohoñahandi yodzanani<br />

ñahandi.<br />

Pobre. tayndahui, taicai.<br />

Pobre puesto en gran miseria, dicho<br />

por metaphora. nuu ita nuu cuhu<br />

yyondi, yootai cachi initasita,<br />

yaha ñee, yotuvui tay coto nuu<br />

yuhuchisindi, yotuvuitay taa yudzi<br />

taa ñaha sindi, ña saha yaha<br />

ña saha ñee, cateyuvua catehuinda<br />

yosasi nicoo yaha nicoo taandi<br />

ñaha natnaha dzoodzonondi.<br />

Poco. dzuchini cuhuani, duvuini, sacuni,<br />

huatuni.<br />

Poco para platica. catnuni, dzodzuchini,<br />

ee yuhu ee sacuni, ñaninaha.<br />

Poco tiempo, aduerbio. naha nooni,<br />

naha noo dzuvuani ña naha dzo<br />

folio 169r column 2<br />

naha noonica, ña cani ñasica<br />

Poco antes. dzoica naha nooni, dzo<br />

ica huitnani dzuchicanutnaha,<br />

noo ñuhu nicanutnaha.<br />

Poco a. tanahaca, tanahanica.<br />

Poco menos. ñandaa, dzuchini<br />

Poco mas. dzuchica, huihinica, quichidzonica,<br />

caa codzonica, qui<br />

ndodzonica, quitnahandaa nica.<br />

Poco mas o menos. adzuchica añandaa,<br />

ahuihica añandaa, dzuchindaadzavua,<br />

adzuchica coo cuvui<br />

adzuchica caa cuvui, dzuchi saa<br />

dzavua, dzodzuchi dzohuihinica<br />

dzodzuchi dzonoonica, dzaqtnaha.<br />

Pocas vezes. yyoniquevui, tnonoquevui,<br />

dzahaniquevui, caaninocaquevui,<br />

cuihini, dzocuihini, dzo<br />

amani, mandaanicaquevui.<br />

Pocos hombres. dzondahuinita, dzahanita,<br />

tnononita, ña cahita.<br />

Poco rato, o vn poco, noo ñuhuni,<br />

noo huiini.<br />

Poco a poco. quaini, huasini, yaa<br />

yaani, huayu huayuni, dzoyaani,<br />

quai quai.<br />

Poçilga. huahiquene, sayequene<br />

sañohote.<br />

Podar arboles. yodzacoo cavuandaha<br />

yutnu, yodzitendi yutnu, yosandandi<br />

yutnu. fu. cand. daha yutnu<br />

yodzandaandi nuu yutnu, yodzacoondaandi<br />

dzita yutnu.<br />

Podadera. caacanda yutnu, caa<br />

dzandaa yutnu caa sadzavuii<br />

yutnu.<br />

Poder nombre, sasicuvui, sacuvui<br />

huaha<br />

Po-


folio 169v column 1<br />

Poder, verbo. absoluto cuvui.<br />

Poder no tener, o no poder . ñacuvui,<br />

ña canu, ña sacoo nahasindi,<br />

ña sacoo tnunisindi.<br />

poderoso que todo lo puede. dehecuvui<br />

dehe tuhua.<br />

podrecerse . yotayu, yotevui, yosaha.<br />

podrida cosa. sanitayu sanitevui.<br />

podre. dacua.<br />

poyo para sentarse . chiyo sacodzota,<br />

tayu nama.<br />

polaina. dzama nisaquehe, teyedzuq<br />

dzama nindeye, dzamanichihi<br />

teye,<br />

polea. cata.<br />

poleo. yuvua nuu yee.<br />

poleadas. duta saha, tuta saha, yusa<br />

saha.<br />

polipodio. dzucuadzavui.<br />

polida cosa. sahuii, sadzacu, sahuisa.<br />

polir. yoquidzahuiindi, yoquidza<br />

queyendi.<br />

polirse. yonduvui huii, yonduvui<br />

ndandu.<br />

polilla. tequidze tecasi.<br />

poluo. ñuyaca mihi, ñuyaca, teyachi<br />

poluoroso. sayehe ñuyaca, saniquete<br />

ñuyaca sanicoocavua ñuyaca.<br />

poluora . ñuhutevui, ñuhusii caa.<br />

ñuhu cande.<br />

poluorearse, hinchirse de poluo.<br />

yoquete ñuyacandi, yosachindaa<br />

mihindi ñuyaca.<br />

poluorear algo. yodzaquete ñuyacandi,<br />

yosatandodzondi ñuyaca,<br />

fu. cata, yoquidzininondi, yoquidzi<br />

folio 169v column 2<br />

dzindodzondi, yoquicundoddi<br />

ñuyaca.<br />

Poluos. yuchi.<br />

Polucion tener entre sueños. yosatidzana<br />

tata, yosatiyechitatandi<br />

yondusayocanacoyo coño, yocanatata,<br />

yocanacoyo tatandi<br />

pollo. tiñoo quachi.<br />

polla grandezilla. quetemañuni, teñoo<br />

quaquanusaa,<br />

pollino hijo de asno. dzaya idzidzitaa.<br />

ponçoña. yucusatu saniñaha, yucu<br />

sihi naha.<br />

ponçoña de biuora. dzeecoo dzico<br />

coo dutayuhucoo, duta satucoo.<br />

ponçoñosa cosa . sayehe yucusatu,<br />

sayehenduta saniñaha.<br />

ponçoñar. yodzaqhunduta yuhu<br />

coo, yodzacononininduta yuhu<br />

coo, yotevuindaa ñaha coonduta<br />

yuhute, duta saniñaha.<br />

poner a otro en mi lugar teniente.<br />

yotniño siña ñahandi, yotniñondita<br />

siñandi.<br />

poner la flecha en el arco. yonatniñondi<br />

duvuacusi, yonataandi yocoho<br />

cusi.<br />

poner las manos en el suelo el que<br />

cayo para se leuantar. yondoyo<br />

tasindahandi nuu ñuhu, yonaquadzindi<br />

dahandi nuu ñuhu, yondoyondi<br />

yodzacacandahandi nuu<br />

ñuhu.<br />

poner encima cosas anchas. yosaqndodzondi,<br />

fu. caq<br />

poner cosas redondas . yochidzondi.<br />

poner cosas enhiestas o altas. yosanindodzondi,<br />

fu. cani.<br />

Po-


folio 170r column 1<br />

Poner ydolo para adorar. yocootasita<br />

ñuhu cuvuistoho ta.<br />

Poner en el suelo cosas anchas . yocoocaqndi,<br />

yosaqndi, fu. caq. yocoocaqdihindi,<br />

yocoocaqninondi<br />

poner cosas enhiestas. yosanindi, f.<br />

cani, yocoocanindi.<br />

poner cosas redondas en el suelo.<br />

yocootasindi, yocoo tasininondi<br />

nuu ñuhu.<br />

poner el pan en la mesa. yochidzondi<br />

dzita nuu mesa yocoochidzondi<br />

dzita.<br />

poner al hombre en el cauallo. yosaachidzoñahandi,<br />

f. caa. yosaanahindi,<br />

yodzacaandita.<br />

poner algo arrimado a la pared. yosanindaandi,<br />

yocanindaandi.<br />

poner por orden a otros. yocootasi<br />

yuqndi; yotasi yuq ñahandi, yosaq<br />

yuqñahandi, f. caq.<br />

poner colores. yosacondi noo. futuro,<br />

coco.<br />

ponerse por orden . yocoocoo yuqndi<br />

yocoo cuisi yuqta.<br />

poner a otros por orden en pie. yochihi<br />

yuqndita, yosani yuqndi, f.<br />

caq yochihitnaha yuqndita.<br />

ponerse de pies sobre alguna cosa.<br />

yasacuiñendodzondi, fu. qcuiñe,<br />

yocoocuiñendodzondi.<br />

poner algo concertadamente. yochihitnahandi.<br />

poner libros vnos sobre otros. yotasitotondi,<br />

yodzatotondi, yocotondi<br />

yochidzotnahandi.<br />

poner algo sobre las manos. yochidzondahandi,<br />

yodzondahandi,<br />

futur. codzo.<br />

folio 170r column 2<br />

Poner esipinas. yodzacuicondi iño<br />

yosasindi iño, futuro, cusi yochihindi<br />

iño.<br />

Poner debaxo. yochihi yuhundi, yochihi<br />

ninondi, yosani ninindi, fu.<br />

cani, yosaqninindi, yochihidzahindi,<br />

yochihindoyondi.<br />

P. A N T E O.<br />

Puesto estar alguno de pies sobre<br />

algo. yonañundodzondi.<br />

Puesto estar asi sobre cosa alta.<br />

yndodzoninondi, f. cuin.<br />

Poner delante. yocootasindi nuu.<br />

Poner detras. yocootasindi yocoo<br />

canindi sata. l. dzondehe,<br />

poner cada cosa por si. yocootasi<br />

dzee dzeendi . nina nina quaa.<br />

l. ee ee.<br />

poner a cada vno en su lugar. yotasi<br />

siñandita, yosaha siñandita, fu. cuhua.<br />

yotniño siñandi.<br />

ponerse de puntillas. yosanidzeque<br />

sahandi, fu. cani, yondoyo cuiñe<br />

tedzadzandi.<br />

poner mucha diligencia en vn negocio.<br />

yoscoondaa nihindi, yosacoonda<br />

tnenindi. f. qcoo, yotaanuundi.<br />

poner mal a vno con otro. yotniño<br />

quañe, yotniño vhuindi, yotniño<br />

deq quachindi inita, yodzacai<br />

deq quachi.<br />

poner las aues hueuos, yosaque devui<br />

yondaquedevui.<br />

poner las manos sobre algo, yosaqndodzondahandi.<br />

ponerse el sol. yocaindicandii, yosandehe<br />

dicandii.<br />

Y 2 Po-


folio 170v column 1<br />

Ponerse la luna. yocai yoo.<br />

Ponerse en pie derecho . yondoyo<br />

cuiñendichindi, yocoo cuiñendi<br />

chindi,<br />

Poner precio a las cosas. yosanindi<br />

yahui, fu. cani. yocachindi yahui.<br />

Ponerse el precio. yosacuiñe yahui,<br />

fu. qcuiñe.<br />

Poner en precio algo. yocachi yahuindi,<br />

yochihi tnunindi yahui,<br />

yochihindi yahui, yosasi yahuindi,<br />

yotnay yahuindi.<br />

Poner las manos en algo para darle<br />

yodzacuicondahandi, yocanindahandi,<br />

yosicondahandi, fututo.<br />

cuico.<br />

Poner las manos debaxo de algo para<br />

sustentarlo. yosaachihindahandi,<br />

fu, caa, yondoyonai dahandi,<br />

yodzacaandidahandi.<br />

Poner açechanças. yotaandi tay<br />

qcotoyuhu, cotosiyo qcotonini,<br />

cotondoto, tay quani, tay cotondaa<br />

ñaha.<br />

poner a alguno en algun peligro.<br />

yoquidza nenindi sita, yoquidza<br />

tadzindi sita, yoquidza canandi<br />

sita, fu, cadza.<br />

poner cuernos. vide cornudo.<br />

poner los ojos en algo para hurtarlo.<br />

yotniño nuundi, yodzaqhu<br />

nuundi, yosaconuundi, yodzacai<br />

nuundi, yosacoho nuundi, f. qco.<br />

fu. cono.<br />

poner los ojos en algo que parece<br />

bien. yocai nuundi, yodzacai<br />

nuundi, yositondaandi, fu. coto,<br />

yondayandi.<br />

poner añadiendo como remiendo.<br />

folio 170v column 2<br />

yotniñondi, yonatniñondi, yonuchidzo<br />

tnahandi.<br />

Poner atrauesando yosaqndisindi,<br />

yosaqninondisindi, fu. caq. yotniñondi<br />

sindi, yodzaqnoodisindi.<br />

Poner allende, o en otro lugar. yosicocanindi,<br />

yodico canindi.<br />

Poner cabeça abaxo. yosanindayendi,<br />

fu. cani, yosicocanindayendi,<br />

yodzaqcuiñendayendi.<br />

poner al reues algo. yosicocaq. yosiconahindi.<br />

poner a parte. natasininandi.<br />

poner en vno . yotasi canundi, yodzatacanundi,<br />

yonadzatnaha<br />

canundi.<br />

poner termino a alguno. yotniño<br />

yuhundi, yotniño quevuindi, yochidzo<br />

yuhundi, yocachiadatundi,<br />

yocachi tuhuandi.<br />

poner las manos juntas como para<br />

rezar, yonatuvuindahandi, yona<br />

tneendahandi, yonadzatnahandahandi,yonacanitnahandahandi,<br />

yonacanindaadahandi.<br />

ponerse en emboscada. yodzahindi<br />

yecu, yosaqyuhundi yecu, f. caq,<br />

yosasindi yecu. fu. cusi.<br />

poner en precio, como en almoneda<br />

el pregonero. yocanandi yahui,<br />

yocachi yahuindi, yocaha<br />

yahuindi.<br />

poner al sereno algo . yocai canituvuindi,<br />

saqcodzo casi, yocaicanu<br />

tuvuindi sacuvui huisi.<br />

poner ofendiculo para que otro cayga.<br />

yosani huisindi yuu, yosani<br />

yuhundi yuu. l. yutnu sahaqquehe<br />

sahata qcasata,<br />

Po-


folio 171r column 1<br />

Poner petates en la pared. yosanindaandi<br />

yuvui yotaandi yuvui dita<br />

nama, yosatandi yuvui dita nama.<br />

Ponerse de espaldas. yocoocavuanduvuandi.<br />

poner a alguno en publico. yosanu<br />

tuvuindi , yosanundisindi, futuro,<br />

canu.<br />

poner en el coraçon lo que se dize o<br />

haze. yotniño siñainindi, yotniñondicandi,<br />

yotasihuahandi inindi,<br />

yodzacai inindi.<br />

poner las orejas con atencion para<br />

lo que se dize. yosata tutnundi,<br />

fu. cata, yosanahi tutnundi, yonini<br />

cuitendi, yodzaqnditatutnundi,<br />

yosaqdziñe tutnundi, f. caq.<br />

ponerse color la muger, vide afeitarse.<br />

ponerse las bragas cogiendolas arriba.<br />

yondaachidzondi, yodzacaa<br />

nuundi, çaragueles yondaachihindi,<br />

vide çahones.<br />

poner por obra algo . yoquidzandisandi<br />

tniño, yodzaqcuvui tniñondi.<br />

poner algo alguno delante de otro<br />

ofreciendoselo. yocoo canindi<br />

nuu ñuhu, yocoo tasindi.<br />

poner a la verguença. yocoo canindita<br />

saha cuvui caha sita, yocai<br />

cani ñahandi.<br />

poner pena. yosaq yyndi, fut. caq:<br />

yotniño nahondi, yotaa ñahandi<br />

pena.<br />

poner por caso . yocootasindi taniño<br />

dzavuatnaha yyo.<br />

poner algo e yrse. yocoocanindi<br />

dayosicoconondi.<br />

ponerse muchas mantas para abrigarse<br />

folio 171r column 2<br />

garse. yonacoto cotondi dzoo,<br />

yotasitnahandi dzoo, yonacoto<br />

tnahandi dzoo.<br />

Poniente. yaa yuta, sayocaindicandii.<br />

Poner a alguno en peligro de peccar<br />

yoquidzacanandi, sadzatevuita,<br />

yoquidzatatendi, yoquidzacata<br />

inindi sadzatevuita.<br />

Poquedad de animo. yni yyo yni<br />

yuhui, ini ñanday ini ña canu, ini<br />

ñayee, ini ña saha.<br />

poquedad de otra cosa. ña canu,<br />

dzodzuchini, dzo dzuhani, dzo<br />

sacuni, dzo huatuni, dzo ñañuni,<br />

dzo dzuchi dzuvuani, dzo huihini,<br />

duvuini.<br />

poquito. deqdzii, dzo huihini, duvuini.<br />

por junto contar. yonacahui canundi,<br />

yochihindahui canundi.<br />

por. preposicion. saha, ycasaha.<br />

por ventura. adzi, huaha, adzicuvui<br />

adziqcuvui.<br />

por. aduerbio. causal. saha ycasaha.<br />

por ventura es asi. huahadzavua.<br />

por ventura alguno . adzi yoo huaha<br />

yoo, ayoo.<br />

por ventura alguno de vosotros.<br />

adzi yoo ee ñahando, ayoo eeñahando,<br />

huaha yoondoo.<br />

por algun lugar, aduerbio, huadza,<br />

huaha huadza.<br />

por donde quiera. dzohuadzanica,<br />

mandaa nica nandaaca.<br />

por donde, preguntando. mandaa,<br />

nandaa mandaa yu, nandaa<br />

yu.<br />

por muchas causas. cahi sichi sa-<br />

Y 3 ha,


171v column 1<br />

ha, cahi sichi nuu, cahi sichi yehendahui.<br />

Por el contrario. yodzamayoquidzandi,<br />

sanindico cavua, sanindicocaq,<br />

huadzevuidzavua, huadzevui<br />

dzavua caq, dzotucusichica.<br />

Por concierto. yyotnuni nitnaindo,<br />

yyocuhuanitnay.<br />

por ende saha, ycasaha.<br />

por orden y concierto . yehe toto<br />

huii, yehendasi huii.<br />

por que, preguntando? nasaha? na<br />

yehe saha? ñanacuvui, nacuvui.<br />

porque no? nacuvui tañaha?<br />

por poco. dzo huitni, dzohuitnica,<br />

dzohuihinica, dzohuitni ñuhuni,<br />

dzo dzuvuani, dzodzuchinica.<br />

por vna oreja te entran, y por otra<br />

te salen mis palabras. dzosiyotutnu,<br />

yotacundodudzundi, dande -<br />

he yodzandaisiyo tucusiyotutnundo.<br />

porfiar. yodzaquadzu ninondudzu<br />

tnahandi, yodzaquadzu nino tnahandi,<br />

yosaanduundudzu tnahandi,<br />

yotasi siyondudzutnahandi,<br />

yosasininondudzu tnahandi, yocachi<br />

yechindudzu tnahatnahandi.<br />

porfiar de palabra. yocaha huaandi,<br />

yoquidzahuaandi, yocuvui<br />

huaandi.<br />

porquero. tay yondacaquene, tay<br />

yondaa, yonditoquene.<br />

porra. yaqua yaquatinduu.<br />

porrada. sanicani yaqua, sanisicoyaqua,<br />

saniñani yaqua.<br />

por todo el cuerpo estar lleno de<br />

llagas. neecutundu coño yocuhui,<br />

huadza yonaha, yotacu, yo-<br />

folio 171v column 2<br />

yocuhuindi, nee cuii nee yaa coño<br />

nisino nuuquahi, vide. desde<br />

los pies.<br />

Portal. huahi tuvui<br />

Portada de casa. tnaa huahi, yuhu<br />

yahi huahi.<br />

Portero. tay ñoho ichi, tay yondaa<br />

ichi, fu. condaa.<br />

Por todas partes. nee caa nee isi, na<br />

cañu nadzucu neenducaa , nee<br />

nduquasaa, quasivui, quacaiñini,<br />

dacunduta dacu neñe.<br />

por si estar aparte. dzee dzee, quaa<br />

quaa, ninanina.<br />

por si ser pueblo. nina tayu, quaa<br />

ñuu, quaatayu.<br />

por si poner algo . ninayosaqndi,<br />

dzee dzee, ee ee, yosaq, f. caq.<br />

posada. huahi.<br />

pospelo. ydzi quandaadichi, ydzi<br />

quandaa tahui.<br />

posponer. yodzacuitandi, yodzacuita<br />

satandi, yosaanduundi, fu. caa,<br />

yosidzocavuandi, fut. cuidzo, yotasi<br />

dzumandi, yosicotasidzumandi,<br />

fu. cuico.<br />

poseer. yonaindi, f. conay, yyosindi,<br />

ñohosindi, f. coo. f. coho.<br />

possible cosa que puede ser . sacuvui<br />

huaha, tnuhu sacuvui huaha,<br />

yyotnani ini cuvui,<br />

poste para sustentar. yutnu yehe tuvui,<br />

yutnu yehenai.<br />

postigo. yuhu yahi tuu, yuhuyahi<br />

tnehe, yuhuyahi duvui yuhuyahi<br />

dzuchi.<br />

postilla de farna tayu tetayu, tesaha,<br />

saninduchi, sanicanandita, nindoyondita<br />

teyechi<br />

po-


folio 172r column 1<br />

Postilloso lleno de postillas . tay<br />

quandoyondi teyechi.<br />

Postrero. tay yyodzondehe, tay yyo<br />

dzuma, tay yyodzonduvui, tay<br />

yyosata.<br />

postura de planta. yutnudzandai<br />

daa, yutnu sanatavuandaa, yutnu<br />

sayosicotniño, yutnu sayosico<br />

cani.<br />

postura de juego. dzuhua.<br />

potente. taycuvui, taycuvuindehe,<br />

tay cuvuicadza.<br />

potranca. idzu dzehe quachi<br />

potrillo. ydzuyeq quachi.<br />

potroso. tay yosanu yuu, tay yonañu<br />

yuu, tay yocuvui quaha yuu,<br />

tay yocuvui canu yuu.<br />

poço. numa, yavui yende.<br />

P. A N T E R,<br />

Preciar o estimar. yosini cuihindi,<br />

yosini manindi, yosinidzahandi,<br />

fu. qni, yonaitesindi.<br />

Preciosa cosa. sacuihi samani, satesi.<br />

Precio. sayondaa, catasi, sayehe, sayehe<br />

yahuisi.<br />

precio, costar tanto. dzuhua quaha,<br />

dzuhua catasi.<br />

preciarse de si . yocuvui huicondi,<br />

yocuvuitachindi, yocuvui huatandi.<br />

predicar. yocahandodzondi, yocahaninondi,<br />

yodzaquaha ñahandi<br />

huidzo dzahanDios, dudzu ñuhu.<br />

predicador. dzutu yodzaquaha<br />

ñaha.<br />

predicador de verdad. dzutu yodzaquaha<br />

ñaha sandaa sandaa sa<br />

folio 172r column 2<br />

cuite, dzutu yodzatuvui sandaa<br />

sacuite.<br />

Predicar de pasada. yodzaquaha<br />

ñahandi dacaqndisindi, qhundi, da<br />

caindi qhundi, ininondi ichi qhu.<br />

Predicar, amonestar en particular.<br />

yoyuhui ñahandi, yodzacoto yyo<br />

ñahandi, yodzatuhuaini ñahandi<br />

yodzacuisindaa ini ñahandi, yotniño<br />

tacundi inita.<br />

predicar o diuulgar. yodzandaysiyo<br />

tnuhundi, yosatanino tnuhundi,<br />

f. cata, yodzaqni tnuhundi, yodzasisitnuhundi.<br />

preferir. yotasi nuundi, yotasidzinandi<br />

pregonero . tay cana, tay cana saa,<br />

tay cahanino.<br />

pregonar. yocanandi, yocanasaandi.<br />

yocaha nino.<br />

preguntar. yosicatnuhundi, fu. caca,<br />

yodaca tnuhundi.<br />

preguntar, tomando el dicho al testigo.<br />

yondaca tnuhu, yodzandaidudzu<br />

ñahandi, yodzacaha ñahandi.<br />

preguntar para tentar. yosicatnuhu<br />

huisindi, f. caca, yosicatnuhu nini<br />

ñahandi, yodzandai huisi dudzuñahandi,<br />

yodzacaha huisindi.<br />

pregunta de que es cosa y cosa. chidzu<br />

dudzu nacani tnuhu natnay<br />

tnuhu.<br />

prelado. vide abad.<br />

premeditar. yonacanihuahandi, yosaatadzi<br />

inindi. f. caa, yochihitnuni<br />

maa ynindi, yonatadzicuhua ini.<br />

premia o forçosa condicion. sacachi<br />

nihi sacachi nene, sacachi yeca,<br />

sacachidzaa, sacachi nee.<br />

Y 4, Pre-


folio 172v column 1<br />

Premio o galardon. yahui tahui.<br />

Premiar. yosahandi yahui, yosaha<br />

yahuindita, fu. cuhua, vide galardonar.<br />

Premio recebir. yonihitahuindi,<br />

yonihi yahuindi, yocaitahuindi<br />

yosaitahuindi, f. quay.<br />

Prenda tomar. yocahindaandidzoota,<br />

yosidzondaandi dzoota, fu.<br />

cuidzo.<br />

Prenda dar de algo . yochihidzino<br />

ñuhundi, yotasidzino ñuhundi,<br />

yosaqdzino ñuhundi, fu. caq, yocoo<br />

tasidzino ñuhundi.<br />

Prenda lo que se da . dzino ñuhu,<br />

dusa.<br />

Prenter algo con alfiler. yochihindi<br />

condi yequetende, yasacondi<br />

yequetende.<br />

Prender. yotneeñahandi, yosaca ñahandi,<br />

fu. quaca,<br />

Prender la planta. yonatacu, yona<br />

cuico, yondoto yonandedzi.<br />

Preñada muger. ñaha ñoho dzaya,<br />

ñaha ñoho chisi.<br />

Preñada hazerse. vi, empreñarse.<br />

Prensar algo. yosanindi, fu qni, yonaqnindi,<br />

yocoyo ninindi, yosadzindi,<br />

f. quadzi, yosadzindodzondi,<br />

yosandihindodzondi.<br />

Prensa. yutnu sani, yutnu coyo nini<br />

yutnu naqni, yutnu sandihindodzo.<br />

Presa de agua. teyahua, sanitniño<br />

tatiyahua yuta sanisadzeninota<br />

yuta, sanidzandiyunino yuta.<br />

Presa de enemigos. dzahayecu, dzaha<br />

yucu cavua, dzaha nitnee nicahi<br />

nuu tnañu.<br />

folio 172v column 2<br />

Presente cosa. sayocuvui huitna, sayotuvui<br />

huitna.<br />

Presente estar. yyondi, fu. coo, yosinindi,<br />

f. qni, yñe, f. cuiñe.<br />

Presencia de cosa presente. yyo nuuta,<br />

yyotnaha nuuta.<br />

Presentar el menor al mayor. yosaha<br />

ñahandi, futuro. cuhua, yodzocondi.<br />

Presentar el mayor al menor. yosahatahuindi,<br />

f. cuhua, yodzasatahuindi<br />

sita.<br />

Presentarse delante de otro. yotniño<br />

naha ñahandi, yosa naha nuundi<br />

sita, f. qnah, yosacuiñendi nuuta,<br />

f. qcuiñe.<br />

Presente que se da. tahui, dzoo nicuvui<br />

tahui.<br />

Preso. tay caa huahicaa, tai yehe huahi<br />

caa<br />

Preso quedar como el pece en el<br />

anzuelo. yosacoho naite, f. coho,<br />

yondecoho naite nuucaa, yosico<br />

ninitenuu caa, nitnee ninite<br />

nuu caa.<br />

Prestar. yosaha nuundi, fu. cuhua,<br />

yotasi nuundi<br />

Prestado pedir. yosicanuundi, f. caca.<br />

Prestado tener algo. yonai yecandi<br />

Prestado tomar a logro o a vsura,<br />

yosaqndodzondi, f. caq, yochidzondi,<br />

yodzaqndodzondi.<br />

Prestados tener tomines. yondidzo<br />

yecandi, f. cand, yotavuiyecandi,<br />

yotnee yonaindi yeca.<br />

Presteza. sacuvui queye, saconumi<br />

queye,<br />

Pretil. yuu yosiya yuu ninacuiya,<br />

yuu dzucuahuahi noho huahi,<br />

yuu


folio 173r column 1<br />

yuu nina quacu.<br />

Pretil hazer. yosaqnanindi yuu, yodzanuundodzondi,<br />

yuu yoho.<br />

Presto. queye, ee tnani, danahani,<br />

yachini, canumicanaha qhundo.<br />

ve presto, danumidanahaqhu, da<br />

nahani qhu, caca queye.<br />

Presto hazer algo mandando. davui<br />

nacuvui queye, davui natuvuindaa,<br />

davui nacuvui naha cuitandayecuitandichi,<br />

Presto antes de muchos dias. ñanahaca,<br />

nacahica quevui.<br />

presumir por tener presuncion. yocuvui<br />

tachindi, yocuvui ninondi,<br />

yocuvuidzicondi, yocuvui huatandi.<br />

presumir o intentar algo. yotniño<br />

yee inindi, yocuvuiinindi, yocanacuvui<br />

inindi.<br />

presumir sospechar. yoquinuu inindi,<br />

yotadzi inindi, yotadzi ñena<br />

inindi.<br />

preuenir algo antes que suceda. yocuvuindatu<br />

inindi. yosaa tadzi<br />

inindi, f. caa, yocahui tnunindi,<br />

yochihindatu inindi.<br />

preuenir. vide. anticipar.<br />

priesa dar. yodzanumindi.<br />

prieto. satnoo sandayu, sandihi.<br />

prima en cada genero. sacuihica,<br />

sahuahaca, samanica sayodzoca.<br />

prima noche. saquandeq , saqua<br />

cuvui yahi; saquandoyo nuu ñaha,<br />

saquadzahui nuu ñaha, ñatuvui<br />

ninica.<br />

primavera. sayondai saha quanandedzi,<br />

quanatacu yutnu, quana<br />

tusi numa.<br />

folio 173r column 2<br />

Primero, tay dzina, iñedzina, tay cuvuiee,<br />

dzina tai yyonuu.<br />

primero en renglera. tay cuvuinuu<br />

tay indodzo nuu.<br />

Primeriza en parto . ñahayocacu<br />

dzayanuu. naha yocacunuu dzaya,<br />

ñaha cacudzina dzaya, ñaha<br />

yotasi nuudzaya.<br />

primeramente. dzina, dzina ñuhu,<br />

dzinahuii, dzinanuu dzinaca, dzina<br />

huaa.<br />

primera vez. dzocuvui huitna, dzoica<br />

nuu huitna.<br />

principe. yya yevua, yyadzina,<br />

yyanuu.<br />

princessa. yyadzehe yevua, yyadzehedzina.<br />

principalmente. ycayuca, dzinaca,<br />

dzinanuuca, dzinayuca, dzina<br />

ñuhuca.<br />

principiar vna cosa. yotasi sahandi,<br />

yochihi sahandi, yodzacai sahandi,<br />

yosanisahandi, f. cani, yosayu<br />

sahandi.<br />

principio de libro. sayocaisaha tutu,<br />

sayosiyosahatutu, sayosaquehe<br />

sahatutu.<br />

principio de qualquiera cosa. sahasi<br />

yuhusi, sayocaisaha.<br />

principio del mundo. dasaha danino,<br />

dandu nisiyo saha ñuu ñayevui,<br />

daniquevui niquitu ñuu ñayevui,<br />

daquevui nituvui ñuu ñayevui.<br />

pringue de toçino, o torresno. dzaha<br />

pringue caer. yocoyondodzo, yocoocoyondodzo,<br />

yosatendodzo,<br />

fu. cate, yotoondodzodzaha, yocoyodzaha.pri-


folio 173v column 1<br />

Prision. caa sacoho saha, l. daha.<br />

Prisionero tomado en guerra. tay<br />

nitneetadzaha, taynicuvuidzaha,<br />

tay nicuvui ñaha, tay nicuvuinduq,<br />

tay nisihi nino.<br />

Priuarse de trabajo como el enfermo.<br />

yyo yyndi, yyoquaandi.<br />

Priuada. huahi yehui, huahi cuiya,<br />

huahidzachii.<br />

Priuado de gran señor. tai yyo mani,<br />

tai yyondita siyya, tai yyo yatni,<br />

tai yocuvuindita siyya, tay<br />

yocuvui cuihi, yocuvui mani<br />

siyya.<br />

Priuar de algo a alguno. yonaquaindi<br />

sita, yocahi queyendi.<br />

Priuar de officio. yosicotasi ñahandi,<br />

yosicocani ñahandi, yodzandai<br />

tehui ñahandi, yosaq yy. l.<br />

dzohondi.<br />

Priuar de cosa amada. yoquidza vhuindahuindi<br />

sita<br />

Priuar con alguno. yyondi yatnini<br />

nuuta, yocuvuidzahandi nuuta,<br />

yocuvuinditandi sita, yocuvui<br />

manindi sita.<br />

Priuado de juizio o loco. tay quahi<br />

ini, tai yocaha naaini, yocahadzana.<br />

vide loco.<br />

Priuado algun tanto de juizio como<br />

tonto. tay quehuiini, tay sito<br />

nuunano, tay sito nuundee.<br />

Prouar vestidura. yosivuinuu tnunindi,<br />

fu. quevui, yosacuino tnunindi,<br />

f. qcuino, yosaandesi tnunindi,<br />

f. caa, yotniño catnu tnunindi<br />

Prouar çapatos. yochihi tnunindi,<br />

yodzaquevuinuu tnunindi, yodzaquaha<br />

sahandi, yodzaqquaa<br />

folio 173v column 2<br />

sahandi.<br />

Procrastinar. vi. diferir.<br />

Prouar a otro, yositotnunindi inita<br />

yosito ninindiinita. f. coto, yosini<br />

ninindi inita, f. qni, yositondi inita,<br />

fu. coto.<br />

Procurar. yonducu inindi, yonducundichindi,<br />

yonducu casindi.<br />

Procurar mal a otro. yodzacai ñahandi,<br />

yonducu ninondisita saña<br />

huaha cuvui sita.<br />

Prouar si podra lleuar la carga yosidzo<br />

tnunindi fu. cuidzo, yosaquehe<br />

tnunindi, f. qquehe, yochihi site<br />

tnu nindi.<br />

Procurar algo por todas vias. dehe<br />

nduu dehendusi yodzatnaniinindi,<br />

yonducutnani inindi yonducu<br />

inindi.<br />

Proceder yr adelante con la obra.<br />

yasandico ninondi, yosatuhua ninondi,<br />

f. qndi, f qtuh, yosaha tnaha<br />

ninondi.<br />

Proceder. yondico tnahandi, yehendico<br />

tnahandi. f. quehe, yosiyo sahandi<br />

duhu, sandu tnuhu yehe<br />

tnahandi.<br />

Proceso de pleito. tutuyondaa dudzu<br />

nitnai, tutu yondaa tniño.<br />

Procesion, sacainduu, sacuiconduu<br />

sacuico.<br />

Procesion hazer. yocainduundi, yosiconduundi<br />

f. cuico.<br />

Prodigo gastador. tay dzandehe caha,<br />

tay dzandehe naha, tai dzandehedzico<br />

sasimayta.<br />

Prodigamente gastar, dzohuisica<br />

dzo tnunica, yodzasandi, yodzasaña<br />

cuihindi, yodzasañadzahandi<br />

yosa


folio 174r column 1<br />

folio 174r column 2<br />

yosata ninondi, f. cata, yosai ñuhu ca- dudzu sanitniñonaha ñuhuta, duhandi<br />

sasimayndi, yodzandoyoñudzu yehendatu yuhu yehedatu,<br />

hu cahandi, yodza sadzanandi.<br />

dzaha yehendatu.<br />

Profundo. anuhu anuhu maa, mi- Pronunciar. yocahandaandi, yocani<br />

cono.<br />

ha cuitendi, yocahatuhua yuhun-<br />

Profesion hazer. yotniño naha ñudi,<br />

yocahacasindi.<br />

hundi, yotasi neñe inindi, yosaqye- Pronosticar. yosaindi tnuni, f. quai,<br />

candi nuu ñuhu, yodzaqni ñuhundi yositondi tnuni, fu. coto. yosinin-<br />

Propheta. idem. l. tay sinituvui sadzo ni tnuni, fu. qni, yosanindi tnuni,<br />

icacuvui, tay cachituvui, tay sini fu. cani, yosaatuvui tnuni inindi,<br />

tnuni sadzoica quitnaha, tay saa yosaaqni tnuni inindi, sadzo ica-<br />

qnituvui sadzoicacuvui tai yocacuvui, fu caa, yochihi tnuni ininha<br />

tuvui sadzoica huasi.<br />

di, sadzoicacuvui<br />

Prohibir. yodzatuhu ninondi, yota- proponer de hazer algo. yotniño<br />

si yyndi, yosanda ninondi sita, yo- canu inindi, yotnino yee inindi,<br />

tasidzohondi, yodzayyndi sita.<br />

yoquidzacanu inindi, fu. cadz. yo-<br />

Produzir el arbol. yonanandedzi<br />

coo tniño iñindi. yocachi cuite<br />

yutnu, yonacoco, yonanatnu, yo- inindi, yosaha inindi.<br />

natusinuma, yonatusindeye, yo- proposito tener de hazer algo, yonandototnu.tadzindaa<br />

inindi, yocachi cuite<br />

Prohijar. yoquidzadzaya ñahandi,<br />

inindi, yochihi cuhua inindi. yo-<br />

yonaquidzaya ñahandi, yondacachinihiini<br />

yoquicohondaainindi<br />

dzadzaya ñahandi, yosaidzaya propria cosa. sasimaindi, simaindi.<br />

ñahandi, f. quay.<br />

propriamente. needzavua yyo,<br />

Prolixa platica. dudzu cani, yehen-<br />

nee nidzavua, yyo yosatnaha hudico<br />

cani, dudzu ñatanda nino. atu, dzavuani yyo. samihindaa<br />

prolixa cosa como obra, yyoquai,<br />

dzavuatnaha yyo.<br />

yyonaha, yohuasi, yyoñee. propietario hazerse. yoquidza sasi-<br />

prologo. dudzu yocachi tniño dzimaindi,<br />

futu. cadza, yocuvui sasi<br />

na, dudzu yocachitnunidzina,<br />

maindi.<br />

dudzu yonaha tnunidzina,<br />

proprio oficio de alguno ser. tniño<br />

prometer. yocoo tasindi, dudzundi<br />

maindi, tniño mainindi.<br />

yotniño naha ñuhundi. yotniño prospero. tayadaa ñuhu, taindaan-<br />

yuhundi.<br />

datu, tay yonihi ini, tay ñacutu,<br />

prometer por voto. yotnino naha<br />

tay yyocahi yahuicata , tay nini-<br />

ñuhundi, yochihi yecandi yosay hindatu.<br />

yecandi yodzoco ynindi, yosaq prospero ser. yndaa ñuhundi, futu.<br />

yecadi, yodzaqni ñuhundi.<br />

cuind yonihi inindi, yocuvui ña-<br />

prometida cosa. sani saquehenducutundi.Pro-


folio 174v column 1<br />

Postrero. dzonduvui, dzondehe, dasandehe<br />

yyondi.<br />

Prostrarse. yocoo cavuandayendi,<br />

yocoo cavuatetendi, yocoo cuisi<br />

yocoo tnahandodzondi.<br />

Prouar con testigos. yodzandisandi<br />

dudzu, yodzandaa ninondi dudzu,<br />

yodzacuiteninondi, yoquidzandi<br />

sandidudzu.<br />

Prouar por razones . yodzasino ini<br />

ñahandi, yotniño ini ñahandi, yodzaqni<br />

ini ñahandi, yodzacai ini<br />

ñahandi, yodzatuvuindaandi.<br />

Prouar el manjar . yositotnunindi,<br />

f. coto, yosini tnunindi, yonasitnunindi,<br />

fu, casi.<br />

Prouecho venirme de algo. yondai<br />

catasindi, yoquicodzosindi, yondecodzosindi,<br />

yochihi naandi, yonucoo<br />

naa sindi.<br />

prouecho hazer la comida o beuida.<br />

yocuvui huatu, yosatnaha,<br />

yositanini sacasi.<br />

prouechoso ser algo. yosiniñuhu sindi<br />

yositanini sindi, yotnumasindi.<br />

proueer. yosaidzevuindi, yosaitnunindi,<br />

yochihi tnunindi.<br />

prouincia. tayu.<br />

prouision de casa. sasini ñuhu huahi<br />

sasiai tniño huahi.<br />

prouocar a yra. yoquidzadzichi ini<br />

ñahandi, yoquidzadzaa ini ñahandi.<br />

yodzadzico ini ñahandi, yodza<br />

satuini ñaha.<br />

prouocar generalmente. yodzacuvui<br />

ini ñahandi, yodzacanacuvui<br />

ini ñahandi, yodzacaha ñahandi.<br />

proximo ñanitnaha, cuhuatnaha.<br />

folio 174v column 2<br />

Prudencia. sacuvui tuhua ini, sasini<br />

tnuni sasinindichi ini, sachihi tnuni<br />

ini.<br />

Prudente hombre. tai tuhua, tay tuhua<br />

ini, tay sinitnuni tay tnani ini<br />

tayndichi.<br />

prudentemente . tnuhu tuhua ini,<br />

tnuhundichi.<br />

prudente ser. yocuvui tuhuandi,<br />

con los demas.<br />

prueua. sacototnuni.<br />

prueua hazer. vide probar.<br />

P. A N T E V.<br />

Pua de hierro. caa nuundico, caa<br />

nuu yño.<br />

Publica cosa. saisi nahata, sayyotnuhu,<br />

sanituvuindudzu nee<br />

caa sanisita nino.<br />

publicar lo que no se sabe. yodzacai<br />

siyotnuhundi, yodzacutanino tnuhundi,<br />

yodzasisi tnuhundi, yo cachitnuhundi.<br />

publico officio. tniño yuvui tayu,<br />

tniño niñe, tniño nuu yuq, tniño<br />

yucunduta.<br />

puchas. tuta, tuta saha.<br />

puchero de barro . quedze dzuci,<br />

tendeyavui.<br />

pucherillo de niño. tende.<br />

pucheritos hazer el niño, para llorar.<br />

yonacoyo yuhusi, yondaaduu yuhusi,<br />

yocuvui dzinda yuhusi.<br />

pueblo. ñuu, tayu, tayutoniñe, yuvui<br />

tayu, yucunduta, ñuu toniñe.<br />

pueblo templado. ñuu mañu huidzi,<br />

mañu ini, mañu huisi, mañu<br />

huitani,<br />

Pue-


folio 175r column 1<br />

Pueblo muy calido. yyoini, yyo chihi<br />

indii, yyo yosasa cani, yyo yocoo<br />

cani, dzocaa nihinihi yodzo<br />

ysasa cani.<br />

Pueblo rico. ñuu quaha, ñuu caandaa,<br />

caadzico.<br />

Puente de maderos. yutnu yndita<br />

yuta, yutnu sisi yuta yutnu caandodzo<br />

yuta.<br />

Puente del pie. yénde ini saha, coye<br />

inisaha, yyu ini saha, toho saha.<br />

Puerco. quene.<br />

Puerco montes quene yucu, idzindacui,<br />

idzi iño.<br />

Puerro. tenaqmi.<br />

Puerta. yahi saquevuita.<br />

Puerta de madera. yutnu yondiyuyuhu<br />

yahi, yutnu inino yuhu yahi,<br />

yutnu yondadzi yuhu yahi.<br />

Puertas ambasados . yutnu yona<br />

tnaha mañu, yutnu yonutnaha<br />

dzavua, yutnu inino duvui siyo,<br />

yutnu yonandiyu vvui,<br />

Puerta de Ciudad, ychiyosivui ñuu<br />

ychi yosaha ñuu.<br />

Puerto de mar. sayonana tnundoo<br />

Pues no. asadzevui, añaha, ahuadzevui<br />

dzavua.<br />

Pues no te dixe. huadzevui nicachindi.<br />

Pues no es asi . huadzevui dzavua<br />

yyo.<br />

Pujar en compra. yodzacaa yahuindi,<br />

yochidzondi yosaa chidzondi,<br />

f. caa, yosaqndodzondi, f. caq,<br />

yodzacaanduu yahuindi.<br />

Pujauante. caa dzaqcavua tnee cauallo,<br />

caa dzacaindodzo tnee cauallo,<br />

caasachihitnee cauallo caa<br />

folio 175r column 2<br />

sa indodzo tnee cauallo.<br />

Pulga. tiyoho.<br />

Pulgoso lleno de pulgas. ysi tiyoho<br />

sina tiyoho, yocana tiyoho,<br />

Pulgon. tiyasi, ñuñu,<br />

Pulmones. inidzee.<br />

Pulpa carne sin hueso dzo nina coño<br />

ñayeque.<br />

Pulpejo del braço. coño chiyo. coñondaha.<br />

Pulpito. yutnu sacuino dzutu cahanino.<br />

Pulso. tuchi. vide, andar el pulso.<br />

Pullas hechar. yochihidzeque tnahandi,<br />

yocuvuidzeque tnahandi<br />

yosii ñoho nuu tnahandi.<br />

Punçar. yotuvui nini ñahandi, yodzacuidzo<br />

ñahandi, yotuvui ñahandi,<br />

yoquindi.<br />

Punçon. yeque.<br />

Punir castigar. yodzandoho ñahandi,<br />

yodzanani ñahandi.<br />

Punta de cosa aguda. dicoiño, yuhu<br />

si, dzaasi.<br />

Puntada de aguja . ee quicu, hoo<br />

quicu.<br />

Puntadas dar. yochihi tecundi, yodzaquevui<br />

tecundi.<br />

Punto de tiempo. hoo naha nooni,<br />

hoo nuudzucuani, hoo naqua nini,<br />

hoo doyo cotoni.<br />

Punto de la partida. cuiteniquevui<br />

qhuta, daqhu nitasanicai cuiñe<br />

qhuta, sainino ichita.<br />

Punto encima de letra tnoo, tendende<br />

deq dzeeni, sacuni, sayochihindai<br />

letra.<br />

Puncto hechar o poner. yochidzo<br />

tendendi, yotniño tnunindi.<br />

Puño


folio 175v column 1<br />

Puño de la mano cerrada. siqui, yonatneendaha.<br />

Puñado. eetnoo, ee daha, ee tnee<br />

nuni,<br />

Puñada herida de puño. sanitaa siqui,<br />

sanicani siqui sanisico siqui,<br />

sanitniño siqui, sanichihi siqui.<br />

Puñal. tatnucaa dzuchi, tatnu caanduu,<br />

tatnu caa huatu.<br />

Puñaladas dar. yotuvui ñahandi tatnucaa<br />

dzuchi, yoqui ñahandi<br />

tatnucaa dzuchi.<br />

Pupilo menor. tai cai, tai ninduvui<br />

cai, tay ninduvui coyocai.<br />

Pura cosa. sanina, dzonina, nina, dzo<br />

mainisi.<br />

Puramente, tnuhu nina tnuhu maa<br />

dzonina, mihiyu.<br />

Purificarse vna cosa. yocuvuindoo,<br />

yocuvuinina, yocuvuiyy, yonduchi,<br />

yohdoyondita yonayaa, yonoo<br />

coyotuaha.<br />

Purga. yucu caisiyo, yucu caa nino<br />

chisi, yucucoo chisi.<br />

Purgarse . yosihindi yucu caisiyo,<br />

fu. coho.<br />

Purgar a otro. yodzacoho ñahandi<br />

yucu caisiyo.<br />

Purgar limpiar. yoquidzandoo, yoquidzahuiindi,<br />

f. cadz.<br />

Purgarse de peccados. yodza cuitandi<br />

quachi, yonduvuidoondi yosita<br />

quachi, yonoo cavua quachi.<br />

Purgatorio. idem. l. sasicuvuindoo,<br />

sandoo sanduchi, sanduvuindoo.<br />

Puta ramera. ñahadzana, ñahacoco<br />

ñaha quadza, ñaha sasay yahui,<br />

ñana sanoo, ñaha sasini, ñaha sadzico<br />

caha, ñaquidza yahui.<br />

folio 175v column 2<br />

Puteria. vide burdel.<br />

Putañero. tay coco.<br />

Puto que padece . tay dzinda, tay<br />

dzehe, tay caadzinda, tai naha.<br />

Puto que haze . tay quidzadzinda<br />

ñaha.<br />

Pujo del vientre. sasicuvui nihi chisi,<br />

sasicuiñe cuisi. sasicai chisi.<br />

Puxar algo. yotniñondidudzundi,<br />

yodzacoonduundi dudzundi, yosaa<br />

chidzondi dudzundi.<br />

Puyas. iño.<br />

Q. A N T E V.<br />

Quaderno vide cuaderno.<br />

Quadradacosa. caanduq, qmi<br />

siqui. caa siqui.<br />

Quadrada cosa como ladrillo. sanduq,<br />

huihinduq sahuihinduq.<br />

Quadrar o benir bien como ropa.<br />

yonatnaha, yonatavui.<br />

Quadrar poner en quadra. yoquidzanduqndi,<br />

yoquidzasiquindi,<br />

yosaq siquindi.<br />

Quadrar a mi entendimiento. yosa<br />

tnaha inindi, yonuqni inindi, yonatusitnaha<br />

inindi, yonacuidzo<br />

nino inindi, yonatnaha inindi, yonucuino<br />

inindi.<br />

Quadrante yutnu siqui.<br />

Quajada vide leche.<br />

Quajo. davui.<br />

Qual o quien preguntando? yoondu,<br />

yoona.<br />

Qual cosa es mejor o peor. nasahuahaca,<br />

nasayo dzoca huaha?<br />

Qual de las cosas inanimadas. na.<br />

Qualquiera. yoonduta, mandaa ni<br />

ca


folio 176r column 1<br />

nica tay.<br />

Qual de vosotros. yonandoho? yoondu<br />

doho? yoonandehendo?<br />

Qualquiera cosa ñahaca, dzo ñahaca.<br />

Quando peguntando. amana.<br />

Quando haziendo relacion. quevui<br />

Quando quiera que quisieres. amanaquevui<br />

sacuvui inindo, mandaaca<br />

quevui cuvui inindo, amana<br />

cuvui huatu inindo.<br />

Quando quiera a qualquier hora.<br />

mandaaca quesi, mandaaca<br />

dzavua.<br />

Quando as de despertar. amananadotondo<br />

? amananatahui nuundo,<br />

amana nandita ñumana<br />

nuundo.<br />

Quando avn no era casada. quevui<br />

huata yoo cayeendi.<br />

Quando as de boluer en ti. amana<br />

natahui inindo.<br />

Quantos dias. nasadzaha quevui,<br />

nadzaha quevui.<br />

Quanto vale esto. nadzaha yondaa<br />

. l. quaa, nadaha catasi, nadzaha<br />

yehesi.<br />

Quarto. vide en la c.<br />

Quaresma. ibidem.<br />

Quatro tanto. qmi sichica.<br />

Que es esto. ñana saha,<br />

Que cosa. ñana.<br />

Que es cosi y cosa. yoo tachi.<br />

Que. na, vt. nayoquidzando. que<br />

hazes,<br />

Que. adueruio de comparacion:<br />

dza, ycadza, yodzoca. sini manin<br />

di, Pedro dza Ioan.<br />

Que aprouecha esto. nuacuvui saha.<br />

folio 176r column 2<br />

natnuma ñaha, nandai cata saha,<br />

nandaha saha, nasaqui codzosaha.<br />

Quebrar. yotahuindi, yondata yocachi.<br />

quebrarse. tahui, cachi, yondata, yocaa,<br />

yodzee.<br />

quebrar como palo o vara yosanu<br />

fu. canu.<br />

quebrarse. yotnanu.<br />

quebrar desmenuzando. yotahui<br />

quachi, yocachi quachindi, yocachindihindi,<br />

yocachiyuchindi.<br />

quebrantar fee. vide sementido.<br />

quebrarse pierna o braço yotanu<br />

quebrarse la cabeça. yocaa, yotahui,<br />

yondata.<br />

quebrada de monte naho yucu.<br />

yyuyucu tnanu yucu.<br />

quebrarse el hilo de la gente. yotandanino,<br />

yosacoho naho.<br />

quebrar el onojo en otro. yosanidzoo<br />

dzichindita, danindicoinindi,<br />

nindahandodzo inindi.<br />

quebrantar o quebrar los dientes<br />

a otro. yosanundi nohota yodza<br />

caindi nohota.<br />

quebrarse por medio. yotnanudzavuandi.<br />

quebrada entre dos montes. yuvui<br />

quebrada. cavua<br />

quebrado hombre. taiyocai, yocoo<br />

chisi, tay nindata dziñe chisi, tay<br />

nicaa yavuidziñe chisi, tay indii<br />

yavuidziñechisi.<br />

quebrarse el ojo. yocande nuu, yotahui<br />

nuu, yocuvuindaa nuu, yocuvui<br />

coho nuu.<br />

quebrar el ojo a otro. yodzacanddi,<br />

yoquidzandaandi nuuta<br />

que


folio 176v column 1<br />

Quebrar piedras. yotahui ninindi,<br />

yosanda ninindi yuu.<br />

Quebrar terrones. yosadzindi tehui,<br />

yocachinditehui, yonacanindi<br />

tehui, yodzandachindi tehui.<br />

Quebrantar vna cosa con otra. yodzaq<br />

quaatnahandi, yodzatusi<br />

tnahandi yosasandaa tnahandi,<br />

su. casa, yotaa tnahandi, yotahui<br />

tnahandi.<br />

Quebrarse cordel. yotanda yoho.<br />

Quebrarse el bordo del baso. yocachindaa<br />

yuhu tindoho, yotahuindaa.<br />

Quedo sosegado. tai yyodzadzi, tai<br />

yyoquai.<br />

Quedo estar . yodzadzindi, yyo<br />

quaindi.<br />

Quedarse atras. yocai quevuindi,<br />

yoquaindi.<br />

Quedarse en casa . yocoo coondi,<br />

huahi.<br />

Quedar o permanecer lo antiguo.<br />

sanaha sayata yyo nicuvui dzo<br />

nee nidzavua, yyo dzo caa nicadzavua.<br />

Quemar algo como pimiento. satu<br />

Quemar mucho. yondecu yocahu,<br />

yosatu, yosaandeq, satuvhui, satu<br />

dzaa, satuchichi, satusatu.<br />

Quemarse algo creciendo el fuego<br />

alrededor. yosicotnaha ñuhu<br />

yosicocuta ñuhu. yosacaca ñuhu<br />

yosisi, f. cuico, f. qcaca, f. coco.<br />

Quemar actiuo. yosamindi, f. cami,<br />

yosamindi ñuhu, yotaandi ñuhu<br />

yoqni ñuhundi.<br />

Quemarse algo. yosisi, f. coco, yocayu,<br />

yondeye, yocatne.<br />

folio 176v column 2<br />

Quemar las sauanas yosatnindi decu,<br />

f. cami, yosaqndidecu, f. caq.<br />

yoqnindi decu, yoqnindecundi,<br />

yochihindecundi.<br />

Quemarse asi. yosisindecu, yocatnendecu.<br />

Quemarse el rostro con el fuego.<br />

yochiyondodzo ñeendi, yoyatnañeendi,<br />

yosinotnoo nuundi.<br />

Quemarse el rostro con el frio. yocuvui<br />

tesaha nuundi, yocuvui<br />

yacui nuundi, yocuvuiyaa, yocuvuiyasi<br />

nuundi.<br />

Quemarse con la llama quando haze<br />

ayre. yosasandaa yaa ñuhundi<br />

yodzucundaayaa ñuhundi, yodzucu<br />

nino yaa ñuhundi.<br />

Quemarse las arboles con el yelo.<br />

yosaha. yoyechi.<br />

Querer bien, vide amar.<br />

Querer con temor. yosaiyyondi, f.<br />

quay, yodzahuidzo yyondi.<br />

Querer paga. yocuvui yahui inindi<br />

yocuvuicata inindi,<br />

Querer mas. yyo yuca, yodzoca,<br />

hooca, yosini manindi.<br />

Queso. idem.<br />

Queso fresco. quesoyehe, queso saa<br />

dzoica nicuvui huaha.<br />

Question o pregunta. sasicatnuhu,<br />

sandaca tnuhu.<br />

Question de tormento. sasidzanda<br />

iñudzu, sadzacaha ñaha.<br />

Que tanto tiempo a . nasadzavuahuitna,<br />

nasadzavuahuitna, nasananidzavua.<br />

Quanto ay de aqui a donde vamos<br />

nadzavuaca candosaando, nadzavuaca<br />

qhundo.<br />

Que


folio 177r column 1<br />

Que tantas jornadas ay de aqui a<br />

Mexico. nadzaha quevui yosicata<br />

qhuta ñuucoyo, nadzahaquevui<br />

cohotaichi, qhuta ñuucoyo.<br />

Quantas leguas ay de Mexico a la<br />

puebla. nadzahadzana ñoho naho<br />

ñuu coyo sihi yutandi yoho.<br />

Quexarse de alguno. yocachininondi,<br />

yonducuninondi, ñoho siña<br />

dzuqndi.<br />

Quexarse el enfermo. yotnanandi,<br />

yondayundi.<br />

Quexarse con grandes gritos, yotnana<br />

huiita, yosinivhuita.<br />

Quexarse de alguno que es yngrato.<br />

yonachidzondisita, yonatniñondi<br />

nuuta, yonanahandi<br />

nuuta.<br />

Quexarse como de la fortuna. yona<br />

cahavhuindi, yonacasindi simayndi,<br />

yonanandi simayndi.<br />

Quiças . adzicuvui, adzi, huaha<br />

cuvui.<br />

Quiças es asi. huahadzavua, huahadza<br />

huatucu.<br />

Quiçio. sayosiconuu yutnu puerta,<br />

sayosicocuino, sayosico cuiñe<br />

puerta.<br />

Quien quiera. mandaanicatay, mandaacatay.<br />

Quien. yoondu, yoona.<br />

Quien quiera de vosotros. yoondu<br />

doho, yoonandoho<br />

Quietarme, asosegarme. yondaicono<br />

inindi, yonduvui canu inindi,<br />

yocuvuicanu inindi, yosai canu<br />

inindi, f, quai, yosai huay inindi.<br />

Quietar a otro yodzandai canu ini<br />

ñahandi, yodzanda nuu ini nahandi<br />

folio 177r column 2<br />

di, yodzandai coho ini ñahandi.<br />

Quintal. eecuhua hoho dzico, eecuhua<br />

qmi arrobas.<br />

Quinto. sacuvuihoho.<br />

Quiñon de heredad . itu nicaindaa<br />

ytudzuchi.<br />

Quiñonero que tiene parte en la heredad,<br />

tay yonai itu nicaindaa.<br />

Quitar algo. yocahi, yonacahi.<br />

Quitar cosas que se apegan a la ropa.<br />

yonaquaindaa, yotneendaa, yocahindidzondi,<br />

yondaindidzondi,<br />

yondainahindi.<br />

Quitar como la silla del cauallo. yocahindodzondi,yodzitandodzondi,<br />

yosaindodzondi, futu. quai, yonaquaidodzo.<br />

Quitar algo a otro. yosaindi sita, futuro.<br />

quai, yodzitandi sita, yocahindisita.<br />

Quitar ropa a otro, desnudandole.<br />

yotasi huichi ñahandi, yotasi huichi<br />

yaandi.<br />

Quitar por fuerça, yosaiqueyendi,<br />

f. quay, yacahiqueyendi, yodzita<br />

queyendi, yonama ñahandi.<br />

Quitar la ley. yonadzatuhundi, yonadzatuhuninondi,<br />

yosanuninondi<br />

f. canu, yonadzatevuininondi, yonadzaquevuininondi,<br />

yodzanoo<br />

cavuandi.<br />

Quitar la ley en parte. yodzanoocuvuindi,<br />

yodzanoo cavuandaandi<br />

yodzanoo daandi.<br />

Quitar el miedo a otro. yodzacanu<br />

ini ñahandi, yodzandai coho<br />

iniñahandi.<br />

Quitar la habla a alguno. yyoñehe<br />

dzohondi sihita, indita ñehe, dzo<br />

Z hon


folio 177v column 1<br />

dzohondi sihita, yosata ñehedzohondi<br />

sita.<br />

Quitar como manchas. yonacata<br />

daandi, yosaindaandi. f. qua.<br />

Quitar hazienda por sentencia. yonaquaindi<br />

sanisiyotnuni sita, yonaquadzindi<br />

sanisiyotnuni sita,<br />

yonatneendi.<br />

Quitar de la memoria. yonaandodzo<br />

cuiindi, yonaanino cuiindi.<br />

Quitarsele la habla. yondaidudzuta,<br />

yocuvui ñeheta, quahatachita,<br />

quahandudzuta.<br />

Quixada. yequedzaa, yequedzitne.<br />

Quitar el antojo, comiendo lo que<br />

deseaua. ninoo quahi, nindaisiyo<br />

quahi, nindaisiyo.<br />

R. A N T E A.<br />

Rabadilla de aue . dzuma, dzequedzuma,<br />

nuudzumate.<br />

Rabear. yoquedze dzumate,<br />

yodzacuicodzumate, yodzacuita<br />

dzumate.<br />

Rabano. duvuañami<br />

Rabo. dzuma.<br />

Rabo, o falda de vestidura. dzoo sa<br />

nañoho, dzoo sañoho nino, dzoo<br />

itasico nuu ñuhu.<br />

Rabo, por el saluonor. dziyu.<br />

Raça de paño. dzoo niquevui, dzoo<br />

quatevui, dzoo quacachi nini,<br />

dzoo quacuvui yadzi.<br />

raerse la ropa . yocachininidzoo,<br />

yocuvuiyadzi dzoo, yosino caa<br />

dzoo, yotandaninidzoo.<br />

raer. yoñahindi, yoñahindodzondi<br />

yoñahindaandi, yodzitando-<br />

folio 177v column 2<br />

ndodzondi.<br />

Raer borron, yosihindodzondi, fu.<br />

quhu, yodzandoondi.<br />

Raer de la memoria. yodzanaaninondi,<br />

yodzanaandodzondi, yonaandodzondi,<br />

yodzahuindodzondi, yodzananino<br />

inindi.<br />

raya. tnuni.<br />

rayar. yotaatnunindi.<br />

raya estar puesta. sayondaatnuni.<br />

rayas de la mano. tnuni yondaa inin<br />

daha.<br />

rayos del sol. duvuandicandii.<br />

rayos hechar el sol. yocainduvuandicandii,yosaquehenduvuandicandii.<br />

fu. qquehe.<br />

rayo de carreta. cata ñoho nani, cata<br />

ñoho tnaha.<br />

rayo del cielo. tasa.<br />

rayo caer. yocaitasa, yocoo tasa, yosiñe<br />

tasa, fu. cuiñe.<br />

rayo matar a alguno. tasanicaniñaha,<br />

dzavui nicani ñaha.<br />

rayda cosa por vieja. sanicoyo tnumi,<br />

sanicachindaa tnumi dzoo.<br />

raigar, o arraigar. yocai yoho, yonduiyoho,<br />

quanino yoho yutnu,<br />

yonacuico yoho.<br />

raiz de arbol. yoho yutnu duhu<br />

yutnu.<br />

raja de madera, yutnu yondoyondaa<br />

nindoyondita, nindoyondodzo,<br />

yutnu quachi, sahi yutnu.<br />

rajar madera. yotahuindi yutnu,<br />

yondata quachi yutnu.<br />

rala cosa como potaje. cuii, daani,<br />

cuiini, ñavhua.<br />

ralo hazerse. yonduta , yonduvui<br />

cuii, yonduvuindaa.<br />

Ralo


folio 178r column 1<br />

Ralo como maderos . dzee dzee,<br />

quaa quaa, ninanina, ysi yutnu, si<br />

casicañoho naho deque dequeisi<br />

yutnu, nano nanoni, ysiyutnu,<br />

dzoquaha dzoquaha, quaha quaha,<br />

ysiyutnu.<br />

rala manta, quaha quaha, ytayuhua<br />

dequedeque nicaadzoo, ñandee,<br />

ñacutu, dzayu dzayuni, tayatayani,<br />

caadzoo, dzayunicaadzoo.<br />

ralea, linaje. yaa tnuhu, tnaha<br />

cuico.<br />

rallar con rallo. yosihindi, futu. quhu,<br />

yoquidza yuchi. futuro, cadz.<br />

yoñahindi, yosihindaandi caandaye.<br />

rallo. caadaye caateyehui, caandeque.<br />

rama de arbol. daha yutnu, daha<br />

yucu.<br />

ramada. huahi cuii, huahicate.<br />

ramada, sombra de ramos . cate huahi,<br />

yehecate.<br />

ramada hazer. yochihindicate, yosainindi<br />

huahicate, fut cani, yosatandi<br />

cate, su cata.<br />

ramal, o ramon. yutnutaa, yutnu<br />

tetaca.<br />

ramal de disciplina. yoho ñumaindita<br />

vniqmi yoho.<br />

ramas hechar el arbol yocuvui cahi<br />

daha yutnu yosicondaha yutnu,<br />

yositandaha yutnu, yococondaha<br />

yutnu.<br />

ramera, vide, puta,<br />

ramo de arbol. yutnu cuii.<br />

ramo para plantar. daha yutnu nacusita,<br />

ramo para renueno . yutnu ninan-<br />

folio 178r column 2<br />

dedzi, yutnu ninacacu yutnu ninanoho,<br />

yutnu ninananduu.<br />

Ramoso. saysi yutnucuii, saysi yuytnu<br />

ehe.<br />

Ramar, o enrramar. yotaandi yutnu<br />

cuii, yosanindi yutnu cuii, futur.<br />

cani, yotaandi huisi.<br />

ranas cantar. yondayute, yosacute,<br />

fu. quacu.<br />

rana. tiyahua, dzahua.<br />

ranaquajo. tedzichi.<br />

rancioso tocino. quene nindachi,<br />

quene nicanasihi quene nicuvui<br />

cane.<br />

rancio o rancionso . sanicudzindodzo,<br />

sanisidzo ñuhu, sanisidzo<br />

ñuyaca, nicanadzitnu, sanicanacachi.<br />

rapar. yodzatandi, yodzata yandandi,<br />

yodzatadeendi.<br />

rapaz. tay quachidzana.<br />

raposo, animal. ñaña.<br />

rascar. yoñahindi, yosaundaandi,<br />

fu. quudi.<br />

rascarse como el cauallo . yosihindaañee<br />

te, fu. quhu.<br />

rasgar algo. yondatandi, yotniño<br />

dahandi.<br />

rasgarse algo. yondata, yotanda.<br />

raras vezes. cuihini, dzocuihini,<br />

dzoyyoniquevui, dzahaniquevui<br />

dzonino dzonino niquevui, dzoica<br />

dzoica niquevui amaninoquevui<br />

amani.<br />

rasguñar. yotniño tniindi, yoñahindi,<br />

yosacoho tniindi.<br />

rasguno. saindaa tnii nuu.<br />

raso, cosa llana. caandaa, caanani.<br />

Z 2 ras-


folio 178v column 1<br />

Raspar. yoñahindi.<br />

Rassar. yosaqndaandi, f. caq. yodzitandodzondi,<br />

yotevuindodzondi.<br />

Rastrillar. yocanandicachi.<br />

Rastro de pisada. sasisaha sayonaha<br />

saha, sasiñe saha, sanisani sahata,<br />

sayondaacuhua sahata.<br />

Rastro por olor sasitnani, sasaidzico<br />

sayosahadzico, sainditasicadzico<br />

Rastrear. sacar de rastro el perro.<br />

yonaquaiteina sahate, yonatnani<br />

teina, yonanduute sahate.<br />

Rato de tiempo . sanahanooni.<br />

Rato ha. dahuahi.<br />

Raton. tneñe.<br />

Raton del campo. tioto.<br />

Ratonera para tomarlos. satavui<br />

tneñe, yoho tavui tneñe.<br />

Raudal. duta nihi, duta inino nihi,<br />

duta yosita nuu nduta nisinondaye,<br />

dutaininondaye, futur.<br />

cuinino.<br />

Rauiar. yosihichitu inindi, yocuvui<br />

quahi nidzaa inindi yosihivhuindi,<br />

yosihi dziindi, yosihindahuindi.<br />

fu. cuvui.<br />

Razimo como de datiles. eedzitni,<br />

ee duhu, ee sandu, ee tetu.<br />

Razon natural. sasinitnuni ñayevui<br />

sayondaa tnuni ñayevui.<br />

Razonamiento. sacahatnuhu.<br />

Razonal, cosa de razon. satacutnuni<br />

Razonable cosa, algun tanto buena<br />

sadzuchi huaha, huihi huaha,<br />

huaha mañuni, mañu mañu huaha<br />

dzavua dzavuani huaha, dzuchihuaa.<br />

folio 178v column 1<br />

R. A N T E E.<br />

Real cosa. sasi yyatoniñe, sayotnaha<br />

siyyatoniñe.<br />

Real, vn tomin. dusa, dusadzee,<br />

dziñuhudzee.<br />

Real, gente armada. sacaa yecu sa<br />

caacono, sacaatnañu.<br />

Real assentar . yocoocaqndi yecu,<br />

yosasindi yecu, fu. cusi, yocootasindi<br />

yecu.<br />

Reatar tornar a atar yonaqnindi,<br />

yosanivvuindi, fu. qni.<br />

Rebaño de ganado . eesichi ee tacate,<br />

ee siñate.<br />

Rebañar. yodzatacandi, yodzandaandi,<br />

yonatasi yucundi yonumidaandi.<br />

Rebatar o arrebatar yosaiqueyendi,<br />

yocai nahindi, queye, yodzita<br />

queyendi.<br />

Rebato hazer. yodzadzoondita, yodzanaa<br />

ñahandi, yoquidzahuaandi.<br />

yodzadzoonino nahandi.<br />

Rebelde. tay ñayosaindatu, tai ñayosaihuidzosahu,<br />

tay chitnu ini,<br />

tay dzocaa chitnunuhuca , tay<br />

dzoo ini, tai ñayonini, tai chitnu.<br />

Rebelde ser. ñayosaindatundi, ñayoninindi,<br />

yocuvui dzoondi, yocuvui<br />

chitnu inindi.<br />

Rebentar yocandi, yondata, yocai<br />

coyo sasioho maa.<br />

Rebentar como la semilla, yona nañu<br />

tata, yonduvuindedzi si.<br />

Reberuerar el sol . yonataacani<br />

nama.<br />

Reberuerar. yotasa, yondii nini, yondiindaa<br />

yonayahindaa.<br />

Re


folio 179r column 1<br />

Rebidar. yonatasidzuhua.<br />

Rebiuir. yonanatacundi, yonandotondi.<br />

Rebolar. yondavua, yondachi, sasico<br />

sandavua, nucuico decuico,<br />

sandachi.<br />

Reboluer, metiendo zizania. yotniño<br />

deqquachi ini sitnahandi, yodzatnuhuñahandi,yodzanaañahandi.<br />

Reboluer meciendo. yoñoo ninondi,<br />

yosicotniñondi yoñoondi yo<br />

sicondidzondi, yosiconaindi.<br />

Reboluer tierra, o barro con palo.<br />

yodzaquevuindidzondi ñuhu, yosaachihindi,<br />

fu. caa. yata ñuhu yodzacononinidi<br />

yata, yoñooninondi<br />

yata ñuhu<br />

Reboluer vna cosa con otra mezclandola.<br />

yochihitnahandi yodzacaindi,<br />

yodzacandi, yodzacaninondi.<br />

Reboluerseme el estomago yosico<br />

ndodzo inindi, fu. cuico. yosiconduta<br />

yuhundi, yondusanino dzuqndi,<br />

yosacodzoqne inindi, fu qcodzo,<br />

yocuvuiquene, yocuvuindii<br />

inindi.<br />

Reboluerme de vna parte a otra con<br />

desasosiego. yosiñecatandi, f. cuiñe,<br />

yosanicatandi, fu, cani, vide andar<br />

desasosegado.<br />

Rebolcarme. yosicocavuandi, yosicotuvuindi,<br />

yotuvuininondi, yosicocuisindi,<br />

yotuvnindodzondi, yosicondiindi.<br />

yonacaa yonacuiyodi<br />

Reboluer alguna cosa como piedra<br />

yondiconahindi yuu, yondicocaqndi,<br />

yodzacuicocavuandi.<br />

Reboluer las suertes. yodzacaaca-<br />

folio 179r column 2<br />

cavuandi noño. yodzacaanditandi,<br />

yodzacuitandi.<br />

Reboluer alguna cosa, martillandola<br />

como plomo. yodzacayendi,<br />

yotasindadzindi, yondaqtnanundi,<br />

yotasitnanundi.<br />

Reboluerse asi. yosacoondiye<br />

Rebosar. yochitucaa sate, caasate<br />

yocanacoyo, ytacoyo ita sate ita<br />

sita, ytacoyondaa.<br />

Reboluer los cabellos en la cabeça<br />

la muger. yonacuiyaña.<br />

Reboluer el puerco la tierra con el<br />

oçico. yodzaquevuindidzote ñuhu,<br />

vide ossar.<br />

Rebotar lo agudo. yocoo coonuu,<br />

yoquidzandi, yocuvuicoco yoquidzanduhundi,<br />

yoquidzadzitnindi<br />

nuu si.<br />

Rebotarse el juizio. yonaa yodzahui<br />

inindi, yoduvui dzitni inindi,<br />

nicoo coo ynindi, nitavui inindi,<br />

ñayonaha tnunica inindi, vi. embotarse<br />

el juyzio,<br />

Rebotarse el color. yocuvuiquehui<br />

yocuvui yaa, yocuvuitucu nuu.<br />

Rebotarse el vino. yocai dzico vino<br />

yocuvuihuisi vino ñadzaacavino<br />

yocuvui huita vino.<br />

Rebullirse. yosichindi, fu. canda. yoneheyondayundi.<br />

Rebuscar despues de la vindimia, yonanducudzacandi,<br />

Rebusnar el asno, yondayute.<br />

Rebuelto estar como con cordeles<br />

yosiyoninondi, yosyondaandi<br />

yoho, fu. cuyo.<br />

Recabar, o recaudar yosacotondi<br />

yahui, fu. qcot. dzandacundi dzi<br />

Z 3 nuhu


folio 179v column 1<br />

dziñuhu, yosacotondi dziñuhu, yondacandi.<br />

Recaer en enfermedad. yonacuhuindi,<br />

yondicocavua quahi, yonacanda,<br />

yondai saha quahi, yonacono<br />

nuu quahi, yonduvuidiquahindico.<br />

Recalcar. yotniño cutundi, yotniño<br />

nihindi, yosadzinino nihindi, futuro,<br />

quadzi.<br />

recatarse. yosicatuhuandi, yosicandatundi<br />

f. caca, yyotuhuandi.<br />

recaton. caayehe sahatatnu.<br />

recatear, hechar recaton. yochihindi<br />

caa sahatatnu , yosaqninindi<br />

caa sahasi.<br />

recaton mercader. tay yondicotasi<br />

yahui, tay yondicondodzo yahui.<br />

recaudar rentas. yodzatacandidaha,<br />

yodzacaindidaha.<br />

recaudo poner en las cosas. yonditondaandi,<br />

yotaainindi, yositondodzondi,<br />

yocahandaandi.<br />

recaudo de yglesia. dzavui ñuhu,<br />

dzavui huahi ñuhu.<br />

recaudo poner para dezir misa. yosachidzondi,<br />

f. qchidz. yosatandi<br />

sacuvui misa, fu. cata, yoquidzacutundi,<br />

f. cadz.<br />

reclamar de agrauio . hoocayocachindi,<br />

hoocayonacachindi, hoocayonatniño<br />

nahandi.<br />

reclamo para aues. sadzandayu yuhudzaa,<br />

sadzaquacuyuhudzaa, sa<br />

yosacuyondayute.<br />

reclinarfe como para dormir. yosa<br />

quehendi ditanama f. qquehe.<br />

recoger. yonadzatacandi. yonatasitnahandi,<br />

yonacani yucucanundi<br />

folio 179v column 2<br />

di, yonatasi canundi.<br />

Reconciliarse despues de confessado.<br />

yonanamadzi yondi, yonanamandehendi,<br />

yonanamavvuindi.<br />

Reconciliarse con otro. yonooquachindi<br />

sihita, yonacaha sitnahandi,<br />

yondahainisihitnahandi, yondahasitnahandi,<br />

yotnaiquaindi sihita,<br />

yonduvui yayundi, yodzandai<br />

dzandico ini sitnahandi, yona<br />

quai ini sitnahandi, yonoocavua<br />

quachindi sihita, yodzadzahuindodzo<br />

quachi sitnahandi.<br />

recoger algo en la boca como el perro.<br />

yosaaquaininote, yosaandavuaninote,<br />

fu. caa, yasaite, f. quai,<br />

yosaanditaninote, yosaite.<br />

recoger tomines . yodzatnahandi<br />

dzi ñuhu, yodzatacandidziñuhu.<br />

recognocer cayendo en lo que auia<br />

visto. yonuqni inindi, yonutuvui<br />

inindi, yonutusi inindi, yonucuino<br />

inindi.<br />

recognocer el beneficio recebido.<br />

yonaqnitnunindi, yonatuvuitnuni<br />

sindi.<br />

recognocer lo que es mio, yonaqnindi.<br />

recordarse. vide. acordarse.<br />

recordar el que duerme. yondaandita<br />

dzucuandi, vi, despertar.<br />

recordar al que duerme. yodzandotondi,<br />

yonadzatahui nuu ñahandi.<br />

recrearse. yodzacana inindi, yodza<br />

dzee inindi, yodzahuatuini.<br />

recrear a otro. yodzacana ini ñahandi,<br />

yodzahuatu ini ñahandi.<br />

yodzadzee ini nahadi.<br />

Re-


folio 180r column 1<br />

Recrecerse algo. dzuchica yondacundita,<br />

dzuchica sayondacu<br />

tuvui.<br />

Recudir con renta. yonunaindi daha,<br />

yodzaqnoondi, yonundacandi<br />

daha.<br />

recibir. yosaindi yonihindi, futuro,<br />

quai.<br />

recebir la extrema vnction. yosacuvua<br />

tnunindi yonucuvua tnunindi,<br />

yonucoondaatnunindi, yosacoondaa<br />

tnunindi.<br />

recebir aceptando lo que se me manda.<br />

yosay yuhundi, yosaindatundi,<br />

fu quai, yosinindi tniño, yosinindi<br />

dzaha, fu. qni.<br />

recebir por entero. yonihi neendi,<br />

yonihi dehendi, yonihi canundi.<br />

recebir paga. yonihi yahuindi.<br />

recebir al que viene. yosayuhui ñahandi,<br />

fu. q. yosacañahandi, futu.<br />

quac, yosatnahandita, fu. qtnaha.<br />

yosatuhuañahandita ichi, futuro,<br />

qtuh.<br />

recebir merced . yonihitahuindi,<br />

yosaitahuuindi, futu. quai, yocai<br />

tahuindi.<br />

recelarse sospechando. yochihindatu<br />

inindi, yosaa tadzi inindi, yosaatuvui<br />

inindi, f. caa, yochihitnuni<br />

inindi.<br />

reçumarse el vaso. yotoo, yosinondoho,<br />

yosinotuvui yosinochii,<br />

yosihi.<br />

reçungar. respondiendo, yocaha nini<br />

yuhundi, yonadzadzavuandi,<br />

yocasicayandi.<br />

rechaçar. ñayotacuhuatusindi, yonacadzindi<br />

dudzuta.<br />

folio 180r column 2<br />

Rechinar. yocañe, yocasa, yocande,<br />

yocanda.<br />

red. ñono.<br />

red en que nace el niño. ñee dzoco.<br />

red de palos, como celoxia . tnucucua.<br />

redaño. dzaha, ñee dziyu.<br />

redimir, vide, librar.<br />

redimir el tiempo. yosaitniño huahadi,<br />

nicundevui ninundevui, yodzaqniñuhundi<br />

neequevui.<br />

redoblar. yonacanuvvuindi, yondaqtnanuvvuindi.<br />

redoma de vidrio. tindoho yuuyuyu,<br />

dzusa.<br />

redondo. tinduu.<br />

redondo como rueda. ticuta.<br />

redondo como coluna. ticoo.<br />

redrojo. sacuvuidzo dzinisi sacuvui<br />

dzondehe sadzinisi, sanduvui, sanicaiquevui,<br />

saniquindoo, sanicuvui<br />

tedzu.<br />

reduzir . yotasitnahandi, yodzatacandi,<br />

yotasicanundi, yodzaquevuitnahandi,<br />

yonatasitetundi.<br />

redropelo. idziquandaadichi, ydzi<br />

quandaandeye.<br />

referir como autoridad de la escriptura.<br />

yondacunahindi, yondacacachindi,<br />

yonacahuindi, yodzandacundi.<br />

reformar. yondadzasaandi, yonadzahandi,<br />

yonadzaha huahandi.<br />

refregar. yosihindaadahandi, yosihi<br />

ninondahandi, fu. quhu. yosaunino<br />

dahandi, fu, quu.<br />

refrenar. yodzaquehuindi sita, yodzatuhundi<br />

sita.<br />

refrenarse. yodzaquehuindi.<br />

Z 4 Re-


folio 180v column 1<br />

Refrescarse. yonduvui huisindi, yodicondi,<br />

yondatendi, yondevvui<br />

casindi, yondai tnaindi.<br />

Refrescar la tarde. yonandate quañeni,<br />

quanduvuihuisi, quana cuico<br />

tachi.<br />

Regaçar. vide arregaçar.<br />

Regaço. sacaandodzosite, sacaandodzo<br />

nuu site.<br />

Regalarse el muchacho con quien<br />

le da fauor yonduvui dzee inita,<br />

yonduvui huatu inita, yonduvui<br />

cuihi inita, yonduvui mani<br />

inita.<br />

Regalar derritiendo yodzandutandi,<br />

yodzandutundi.<br />

Regalar alagando yonacahandahuindi<br />

yoyocondi yonayocondi<br />

dzinita,<br />

Regalarse el nino con su madre haziendo<br />

que llora. yodzacuico nuusi,<br />

yosacu yechisi, yoquaquu nuusi,<br />

yonacuhua nuusi, ñoho sacu<br />

dzuqsi ñoho siña dzuqsi.<br />

Regar yosatendi, fut. cate, yodzaq<br />

coyondi.<br />

Regar con poca agua. yosate yavuandi.<br />

Regar con mucha agua. yosate camandi.<br />

Regar hortaliza. yodaqnduta: yosadzonduta,<br />

futuro. codzo, yocoñondi,<br />

yodzaqninindi duta saha<br />

huiyu.<br />

Regaton. tayndico tasi. vide recaton.<br />

Regañar. yonacasi nohondi yonacuchi<br />

yuhundi, yosiñandi ñoho sacudzuqndi,<br />

ñoho siña dzuqndi.<br />

folio 180v column 2<br />

Regir. vide gouernar.<br />

Regidor. vide gouernador.<br />

Reynado, satoniñe.<br />

Regoldar. yonadzadzayandi, yocanadzaya<br />

yyandi, yodzatnunandi.<br />

Rehazer. yondadza huii hoocandi,<br />

yondadza huatundi, yondadza<br />

huahandi.<br />

Rehen. sacootasi, sañoho siña, sanoho<br />

naa.<br />

Rehusar. yodzadzahandi, yodza coondi,<br />

yodzacoo ñuhundi yoquidzaquetendi,<br />

yodzatuhundi, yoquidzacata<br />

inindi, yoqudzahui<br />

inindi, yocuvui yahui inindi, yocuvui<br />

cata inindi.<br />

Reyr vn poco y sonreirse . yosacu<br />

nuu yocoo quacunuundi, yehe<br />

sacu yuhundi.<br />

Reir a la risa de otro yosacu nuu<br />

tnahandi, yosacundi nuu tnahandi,<br />

yosacundi nuuta, yosacu tnahandi,<br />

fu. quacu.<br />

Reir mofando de otro yosacundaa<br />

ñahandi.<br />

Reir demasiado. yosacu sacundi, fu.<br />

quacu, yosana tachi, yosacundi,<br />

yosihindi dzoquaha, yosacundi,<br />

yondayundi dzoquaha, yocana<br />

duta nuundi yosacundi.<br />

Regla. yutnu cuhua.<br />

Reglar. yonaqcuhuandi, yotniño cuhuandi.<br />

Regueldo. sasidza tnuna sasidza<br />

dzaya.<br />

Regularmente. tnuhu sinitnuni.<br />

Rejalgar. yucu sihi naha, yucusihi,<br />

yucu sani ñaha.<br />

Re-


folio 181r column 1<br />

Relamerse. yonayuvui yuhundi, yonayuvuindodzo<br />

ñee yuhundi,<br />

Relampagear yotasanino, yosiñe<br />

tecuiye, fu. cuiñe, yocoo cuiñe<br />

tecuiye, yosaanduta.<br />

Relampaguear de noche sin truenos.<br />

dzitnoo quaica ticuiye, dzi<br />

tnoo quaicasa, yosaanduta, dzo<br />

caa nihi quai saha andevui sayosaanduta.<br />

Relampago. sacuiñe tecuiye, sasaanduta<br />

tecuiye.<br />

Relatar. yonacanindi, yonacachindi,<br />

yonacahuindi.<br />

Relatar en suma. yonacani canundi,<br />

yonacachi canundi.<br />

Relatar processos. yonacahuindi<br />

tutu. l tacu.<br />

Relacion hazer de alguna cosa pasada.<br />

yondacu nahindi, yondacu<br />

cachindi.<br />

relentecerse. yocuvui huita, yocuita.<br />

relentecer. yodzacuitandi, yoquidza<br />

huitandi, f. cadz.<br />

religion. sacaa sañuhu, sayyo sañuhu,<br />

sasica huaha.<br />

religioso. dzutu sasica huaha . sasi<br />

caii, sasica sasiñuhu.<br />

religioso sacerdote . dzutu sandidzo<br />

ñuhu.<br />

reliquias de sanctos. yeque sanctos.<br />

relicario. sañoho yeque sanctos.<br />

relinchar cauallo yondayu, yosiña<br />

cauallo.<br />

relox. caa canda maa, caa cuhua.<br />

relox de sol. cuhuandi candii, sayo<br />

naha cuhuandi candii.<br />

relox andar, yosicocaa cuhua,<br />

folio 181r column 2<br />

yosico nuu, f. cuico.<br />

Relumbrar por reluzir yodziñu<br />

yotasa, yosaanduta, yotnoo yoyahi,<br />

yondii.<br />

Rellanada cosa, caa caandaa.<br />

Relleno. sasi tniño cahi nuu, sanisa<br />

coho chitu, cahi nnu.<br />

remanso de Rio. duta caa dzadzi,<br />

duta caa chitu. l. caandaa.<br />

remanso andar con remanso. yosahadzadzindi,<br />

yosahaquai, yosaha<br />

yaandi, f. qhu.<br />

remar. yodzacacanditnundoo yotehuindi,<br />

yodzaqhundi tnundoo,<br />

yodzacuitasiyo, yotzacaisiyo<br />

tnundoo.<br />

rematar quentas. yodzaqndehendi<br />

yodzandehendi, yodzasinondehendi.<br />

yodzasino cavuandi.<br />

rematarse quentas. yosandehe, yosinocoo<br />

yosinocavua.<br />

remate de la casa. yuu yosiya, yona<br />

cuiya, yuudzavui, yuu yoho,<br />

yuu noho huahi, yuu dzucua<br />

huahi.<br />

remedar. yositodzavuandi, fu. coto<br />

yosai taniñondi, fu. quay.<br />

remedar o ymitar a los de otra nacion.<br />

yonaquaindi day tucu ñuu.<br />

remediar lo dañado, yondadza huahandi,<br />

yonadzahandi.<br />

remedio no auer. ñahuisi cuvui,<br />

ñatuvuidzavua cuvui, ñatuvui<br />

dzavua cadza, huanihi huisi dzavua<br />

cuvui, huanihi inidzavua cuvui,<br />

huanihi tnani cuvui.<br />

remedio auer. yyotnani, yyo huisi<br />

cuvui,<br />

remendar vestidura. yyonatniñondi<br />

dza


folio 181v column 1<br />

dzama, yonatnemandi, yonacotondi<br />

tecoto,<br />

Remendon çapatero. tay natniñondisa,<br />

tai yonataandisa, tay natnemandisa.<br />

Remo. yutnu dzacacata tnundoo,<br />

yutnu tehui tnundoo,<br />

Remoçarse. yonduvui quachindi,<br />

yonduvui taquindi, yonduvui<br />

saandi.<br />

Remolino hazer. yocana tiyachi,<br />

yosico tiyachi, f. cuico.<br />

Remojar. yonatniñondasindi yotniñondoyondi,<br />

yodzandasindi, yodzandoyondi,<br />

Remojado estar. ñohondoyo, ñohondasi.<br />

Remolino de viento. teyachi, tiyachiticoo,<br />

tiyachi yosico cuta.<br />

Remolino de agua. duta yosico cuta,<br />

yosiconuu.<br />

Remolino hazerse en el agua . yosico<br />

nuunduta: yosico cutanduta.<br />

Remolino de cauellos . ydzindeye<br />

teye, idzininacuiyendaa, ydzinina<br />

cono ninitnaha.<br />

Remolinarse. yosicocuta, yosinondaa,<br />

yosicocuiñe, yosinonuu.<br />

Rempujar. yochihindahandi, yotaandahandi.<br />

Remudar. yonadzamaninondi.<br />

Remudarse los tamemes. yosinondodzo<br />

dzidzo, yodzaconondodzondi<br />

dzidzo,<br />

Rendirse el vencido. yosacuvuindi<br />

yuhundahata, yosaquehendi yuhundaha,<br />

f. qquehe.<br />

Renegar yonatuhu inindi, yondico<br />

cavua inindi, yodzaña cuiindi sa<br />

folio 181v column 2<br />

sinindisa, yodzacuita cuiindisa<br />

sinindisa.<br />

Renglon de escriptura. yuq.<br />

renombre. sanani, dzevui.<br />

renombre de linaje. sanani tay nisanu<br />

sanaha.<br />

renouar. yondadza saandi, yondadadza<br />

huisandi.<br />

renouarse. yonduvui huisa, yonduvuisaa.<br />

renouar edificio yonacani huahandi<br />

cum ceteris.<br />

renta. daha.<br />

reñir. yonaandi sihita, yocasindi<br />

sita.<br />

reñir dando vozes yocanandaa ñahandi,<br />

yocahandaa ñahandi.<br />

reñir los animales. yonaa ninote.<br />

reparar. yonadzaha huatundi, yondadza<br />

saandi.<br />

repartir. yodzasandi, yochihi tnunindi,<br />

yosaidzevuindi, yosai tnunindi,<br />

f. quai.<br />

repartir a cada vno de por si. yosahandidzee,<br />

f. cuhua, yosahanina<br />

ninandi, quaa quaa.<br />

repartir tequios. yosaha tniño ñahandi,<br />

fu. cuhua yotaa cuitendi,<br />

yotaa tnuni ñahandi, yosiidzevuindi,<br />

f. cuvui.<br />

repartir tributo o derrama. yotasi<br />

tnuni cuitendi daha.<br />

repetir, yonacachindi, yocachi tucundi,<br />

yosicoquai yondico quai,<br />

yonundico, yonu noondicondi.<br />

yosandicondi, f. qndico.<br />

repelar a otro. yotnohondiidzi, yodzaquachindi<br />

idzita.<br />

repentino o de repente. adberbio.<br />

dzo


folio 182r column 1<br />

dzohoondutuvui, dzotuvuini.<br />

Repecho. ytnu.<br />

Repicar. yodzacandechitondicaa,<br />

yodzacanda queye yodzacadzi<br />

chitondi, yotaa cahindi caa huitni<br />

huitni yodzacandandi caa.<br />

Repieto. sanichitu.<br />

Replicar. yocahacatucundi, yosico<br />

quai chitondi.<br />

Repollo de versa. yuvua, tinama, yuvuaniqni<br />

yuvuatinduu.<br />

Reposarse el coraçon. vide asosegarse,<br />

& yonucohodzadziinindi.<br />

Reposar. yonucavuandi, yondai<br />

tatundi,<br />

Reposado hombre. tay quai ini, tay<br />

dzadziini.<br />

reprehender. yonaandi sita, yonaa<br />

vhuindi sita, yoyuhuindita, yodzacoto<br />

yyo ñahandi, yocaha<br />

yyondi sita, yotniño tacundi<br />

inita.<br />

representar vide comedia.<br />

representar la yglesia las fiestas. yodzandacu,<br />

yodza coto ñaha, yodzanoo<br />

naha sancta yglesia.<br />

represada estar el agua. yonatacacanunduta,<br />

yonachitu nino, yosacuino<br />

sichi.<br />

represados estar negocios. yonatacacanu<br />

tniño yonatavuindodzo<br />

tnaha tniño.<br />

reprobar. yodzacuitandi.<br />

repulgar. yonatuvuindaandi, yona<br />

taandi yuhudzoo, yonacanundaandi,<br />

yosanundaandi, f. canu, yuhu.<br />

l. nuudzoo.<br />

requirir amonestando. yodzatuhua<br />

ñahandi, yodzandacu ñahandi,<br />

folio 182r column 2<br />

yotniño naha ñahandi, yocachi<br />

tnuhundi.<br />

requirir de amores. yodzacuvui ini<br />

ñahandi, yodzacaha ñahandi.<br />

res. ce ticachi. ee ydzundeque.<br />

resbalar, yocaandi, yocaandaandi,<br />

yocaaninondi, yocaanini sahandi,<br />

yocaandaa sahandi, yocaandodzo<br />

sahandi.<br />

rescatar comprar. yodzatandi, yosaindi,<br />

f. quai.<br />

rescatar librar. yotevui ñahandi,<br />

yodzacacu ñahandi, yodzandai<br />

dahandi.<br />

rescoldo. yaa deq, ñuhundeq , yaa<br />

ini, yaa ñuhu.<br />

resfriarse. yosivui casindi, f. quevui,<br />

yondicondi, yonduvui huisi.<br />

reseruar vide esento.<br />

resembrar. yochihindi quayu, yona<br />

cotondi quayu.<br />

resualadero. sandehui.<br />

residir. yyondi, yyo cutundi, yehendi,<br />

f, coo f. quehe,<br />

residuo, sanindoo.<br />

resina. dzusa. dzusa yehe.<br />

resinar la voluntad. yondico chihindi<br />

inindi yuhundahata, yona<br />

tniñondi inindi, yuhundahata,<br />

yonatasindi ynindi yuhundahata.<br />

resinar lo consigado. yonataa<br />

tnunindi.<br />

resistir. yodzatuhundi, yodzatnahandi<br />

, yosatuhuandi, futuro,<br />

qtuhua.<br />

resollar. ynino yoco yuhundi, yosinocasa<br />

tachi yuhundi, yonadzita<br />

tachindi, yonaquaindudzundi,<br />

yo-


folio 182v column 1<br />

yocana yoco yuhundi, yocai yoco<br />

yuhundi.<br />

Resoluerse. yosinocoo. yosinocavua,<br />

yocachindi.<br />

Resoluerse hinchazon. yocainini,<br />

yondai ninitnaha.<br />

Respecto tener al mayor, antes que<br />

haga o comiençe algo. yocuvuindatu<br />

inindi, yochihindatu inindi.<br />

respecto tener a alguno, hablando<br />

con el. yocainuundi, yonacoto yyondi<br />

yocoocotoñahandi, yonachihi<br />

inindi nuuta yondaye yotetendi<br />

nuuta, yochihi ñuhundi, yocoo<br />

nai nuundi.<br />

respirar, vide, resollar.<br />

resplandecer. yodziñu, yotasa, yondii<br />

nini.<br />

responder. yodzahuidzondi.<br />

responder a carta. yodzandicocavuandudzu,<br />

yodzadzevuindi dudzuta,<br />

yonadzahuidzondi nuuta.<br />

yonataandi tututa.<br />

respondor de la misma manera, o lo<br />

mismo que otro dixo yonadzadzavuandi.<br />

responder a alguno. yonacanendi<br />

dudzuta, yonadzahuidzondi, yonataandita.<br />

resquebrajarse. yosañu, yosacoho<br />

cuiñe, yondata, yotahui, yodzeenino,<br />

yotniñocuiñe.<br />

resquiçio. sainitniño cuiñe, sani sañu,<br />

sanindata, sanisacoho cuiñe.<br />

restañar o restriñir. yodzaquehuindi,<br />

yodzayechindi yodzandicondi,<br />

yosadzininondi, fu. cadzi.<br />

restriñirse. yonduvuicutuchisi, yotneechisi,<br />

yonacuico chisi.<br />

folio 182v column 2<br />

restituir. yonatniño yahuindi, yonatniño<br />

naandi, yonacuhuadi, yonacuhuanaandi.<br />

Restituir fama. yonadzahuatundi<br />

inita, yonucachindaandi, yonanahandiyuhu<br />

, yondaqndaandi<br />

tnuhuta.<br />

resuscitar, yonatacundi, yonandotondi.<br />

resusicitar actiuo. yodzandoto ñahandi,<br />

yodzatacuñahandi.<br />

retablo. naa sayondaa, naa sayehe<br />

toto, dzoco sanctos.<br />

restrojo, itu nidzacaita, itunisina,<br />

ytuninucavua nuna.<br />

resustir . yondavuandodzo, yocaa<br />

ndaa duvua,<br />

retardar a otro: yodzaquai ñahandi,<br />

yodzacacaquaindi.<br />

retardarse. yoquaindi, yoquaininondi.<br />

retener. yocootasiñahandi.<br />

retener apretando. yotnee nihindi,<br />

yotneecutundi.<br />

retesar las tetas. yondayadzecuindi.<br />

yonacutudzecuiña, yonduvui nihindodzoña.<br />

reteñir el metal. yocadze yocanda.<br />

retoçar. yodzadzequendi.<br />

retoñeçer el arbol. yonandedzi yutnu,<br />

yonacoco tnu, yocananumatnu,<br />

yocanandeye yutnu.<br />

retoño de arbol . yutnuninandedzindaa.<br />

retorcer . yonacuhu cutuhdi, yosihicutundi,<br />

yodzachiyondi, yona<br />

cavuacutundi.<br />

retorno de presente. sa natniño<br />

dzavua.


folio 183r column 1<br />

Rectatarse. yonucachi casindi, yocachindaandi,yonudzadzamandi<br />

dudzu.<br />

Retraerse a la yglesia. yosino yocacundi,<br />

yotahui inihuahi ñuhu.<br />

Retraerse apartarse. yosico cuiñendi.<br />

Retraerse o retirarse en batalla. yonuhudzumandi,yondaidzumandi,<br />

yondicocavua dzumandi, yodicocavua<br />

yecundi, yondicondi,<br />

yondicocuiñe chiyondi, yosico<br />

nai chiyondi.<br />

Retraimiento de mugeres huahi<br />

yondiyu saysisiyonahadzehe.<br />

Reuanada de pan. eedzee dzita, ee<br />

tandadzita ee nuu yuchidzita.<br />

Reuanar. yodzeendidzita, yosandandidzita,<br />

fu. canda.<br />

Reuelar. yodzatuvuindi, yodzasino<br />

tuvuindi, yodza cutanino tnuhundi,<br />

yodzandai tuvuindi, yosinocachindi,<br />

yonanahandi, yocachi<br />

tnuhundi.<br />

Reuender. yondicotasindi, yonadzicondi,<br />

yonacahandi dahui.<br />

Reuerencia. sacoo tniñosite sacanusite.<br />

Reuerencia hazer doblando la rodilla<br />

yocoo tniño sitendi, yodza<br />

cayenini sitendi.<br />

Reuerencia hazer acatamiento. yocoo<br />

nai nuundi, yocoo cuitanda<br />

yendi.<br />

Reuerencia acatar. yochihi ñuhundi,<br />

yoquidzacanundi, f cadz, yocaha<br />

ñuhundi, yocoo cotondi,<br />

yosai ñuhundi.<br />

Reuerenciar a Dios estar con reue<br />

folio 183r column 2<br />

reverencia delante de Dios. yotniño<br />

naha yotniño dzevuindi, yonacoto<br />

yyondi, yonatetendi, con los<br />

demas, nananDios.<br />

Reues de ropa. satasi inisi chisi.<br />

Reuerdecer, yonduvuicuii, yonandedzi.<br />

Reuma. duta cani dutandehui.<br />

Rexa. yutnu cucua, yutnundeque,<br />

caatnucucua.<br />

Rexa para arar. caa cutu itu, caa situ,<br />

caa yaca.<br />

Rezar. yonaquatundi , yonacaha<br />

ñuhundi.<br />

Reziente pan. dzitahu ita.<br />

Reziente cosa fresca, dzonee saa dzo<br />

neeñuhu, dzohuii yehe dzoneeyy<br />

Rezar baxo entre dientes yonaquatu<br />

cayandi. l. yuhundi.<br />

Rezia cosa como madero casi, davua,<br />

datnu yucau, dacui tnu, dai<br />

tnu, dzii yutnu.<br />

Rezio como cuero. dzii cutu.<br />

Rezien nacido como el maiz. huiyu<br />

nisinocoto huiyu nisino iño huiyu<br />

nisinocuiñe.<br />

Rezio ser. yocuvui datnundi, yocuvuindaindi,<br />

yocuvuindodzondi.<br />

Rezio estar yyodatnundi, yyohuahandi,<br />

yyondaindi, yosaandi. yyo<br />

camandi, yyo yachindi.<br />

Rezio como para atar. nohi.<br />

R. A N T E I.<br />

Ribera de mar. yuhu yuta canu<br />

yuhunduta.<br />

Ribete. ticoo.<br />

Ribete hechar yosanindi ticoo. yo<br />

sa


folio 183v column 1<br />

yosanindaandi ticoo, yosanindi, yo<br />

saqndaandi ticoo. f. caq.<br />

Rica vestidura. dzono cuito, dzono<br />

huii, dzono huaha.<br />

rico pueblo quetiene muchas cosas.<br />

ñuu quaha, ñuu caadzico,<br />

ñuu caa ndaa.<br />

rico en eredades. tay ñacutu, tay<br />

yyocutu ini, tai yyondai ini.<br />

rico hombre. tai yosaicata. tai yocaya,<br />

yoquahanino, tay quicodzo<br />

maa, tai yyo yocacundita maa,<br />

tai yyoquicayanino maa, tai yocuvui<br />

sicaitu, tai yocivui nanu<br />

huahi.<br />

rico en todo tay nihiini, tay saicata<br />

ini, tai yyo huahadzico.<br />

rico ser. yonihi inindi, yocuvui ñacutundi,<br />

yosaicatandi, f. quay, yocuvui<br />

huahadzicondi<br />

rienda. ñee saquehe yuhu cauallo.<br />

riesgo. sacuvui cana, sacuvui neni.<br />

rifar o rixar los cauallos. yosiñate.<br />

yosiñadzuq, yonaate.<br />

riguroso. tay dzichi ini, tay ñandahuiini,<br />

tai yyo ini tay dzaaini.<br />

rima o rimero. sacani yucu canu, sa<br />

yyo yucu.<br />

rincon. natnanu.<br />

rincones tener la casa . yosiconuu,<br />

yosicotnanu huahi.<br />

riñon. duchi.<br />

riñonada dzaha duchi, dzaha ñoho<br />

dzucu duchi.<br />

rio. yuta.<br />

rio que se seca a tiempos. sichinduta<br />

sichinduta ñuhu.<br />

rio arriba yr. yondaa nuundi yuta,<br />

yosaa nuundi yuta.<br />

folio 183v column 2<br />

rio a baxo. yocai nuundi yuta, yondai<br />

nuundi yuta.<br />

ripio. yuu quachi, yuu site.<br />

riqueza. sanihi ini.<br />

risa. sasiquacu.<br />

risueño. tay sacu, tay dzihi yuhu, tai<br />

sacu sacu.<br />

risco depeña. toto nanu.<br />

ristra de ajos. yoho tenaqmi yetu.<br />

ristras hazer. yodzuhuandi, yotnaandi<br />

yoho, yotnaandi yetu.<br />

R. A N T E O.<br />

Robar. yodzuhundi, yoquidza<br />

cuinandi.<br />

robar salteando, yonamañahandi<br />

yotasi huichi ñahandi, yosai queyendi,<br />

futu. quay, yonama nino<br />

ñahandi.<br />

robar muchos a saco mano. yocateta,<br />

yocatendaa ñahata, yocate nino,<br />

yosidzoninota, futu. cuidzo,<br />

yocatandaa ñahata, yodza<br />

sihita.<br />

robar lo publico que es de comunidad.<br />

yodzuhundi sasi yuvuitayu<br />

yondai nahindi sasiyuvuitayu.<br />

robador. tai cuina, tay dzuhu, tay<br />

yosacondaha, tay quidzandaha,<br />

tay quayendaha.<br />

roble. yutnuyata, yutnuyaa.<br />

roca en la mar. totoyuta canu, toto<br />

yondiyu ninoyuta canu, toto inino<br />

yuta canu.<br />

roçar, yosandandodzondi, fu. cand,<br />

yodzaqcoyondi, yodzaqcavuandi,<br />

yotneendodzondi.<br />

roçarse el cauallo. yosaaquehe tnaha<br />

ha


folio 184r column 1<br />

ha sahate, yosicondaa tnahate,<br />

yosaanduu tnahate, yosaquaatnaha<br />

sahate.<br />

Rociar algo con la boca. yotevuindiduta,<br />

cayani yotevuindiduta,<br />

tiyaa yotevuindi duta,<br />

rociar algo. yodzandavuandaandi<br />

duta, yosatendaandi duta, futuro,<br />

cate, cayacayanduta yosatendodzondi<br />

duta, yodza coyondaandi<br />

duta.<br />

rodar como la vola. yondii, yotuvuindaa,<br />

yosicotuvui huaha, futuro,<br />

cuico, yondiindodzo quana,<br />

yotuvuininoquaha.<br />

rodar hazer hechar a rodar, yodzandiindi,<br />

yodzandii ninondi, yodzacuico<br />

tuvuindi, yodzatuvuindi.<br />

rodear. yodzacaiduundi, yodza<br />

cuiconduundi , yodzacuicondaandi.<br />

rodear camino. nuquaa dequaandi<br />

nucanudecanundi, nucuico decuico<br />

yoscandi. es en camino<br />

que ba dando bueltas.<br />

rodela. yusa, yusadzahui, yusasidzo.<br />

rodear camino. yosacuicondi, f. qcuico,<br />

yosaquaandi, f qquaa.<br />

rodeo de camino. ychi yosacuico,<br />

ichi yosaquaa.<br />

rodezno de molino. yutnu cuta dza<br />

cuico yodzo duyudza cuico<br />

yodzo.<br />

rodilla. site, dzequesite, sobre la todilla,<br />

tnaasite debaxo vn poco<br />

de la rodilla.<br />

rodilla hincar. yocoocani sitendi,<br />

yocoo tniño sitendi, yocoo cui-<br />

folio 184r column 2<br />

cuiñe sitendi.<br />

rodrigar arboles. yochihi naindi,<br />

yochihituvuindiyutnu, yochihindi<br />

naitnu, yosanindi day yutnu,<br />

fu. cani .<br />

rodrigon. yutnu quehe tuvui, quehendai,<br />

quehe nai.<br />

roer. yosasindaandi, yosasindodzondi,<br />

yosasininondi, f. casi.<br />

rofian. tay sandaca ñahadzana, tay<br />

sasini, tay sanoo tay quadze.<br />

rrogar al ygual. yonaquatundi.<br />

rogar. yonaquatundahuindi, yona<br />

cañu yonatatundi nuuta.<br />

rollizo. ticoo.<br />

rollo yutnusatacaañaha, yutnudza<br />

quana ñaha, yutnu yondaandevui.<br />

romance. dzaha castilla, dudzu<br />

castilla.<br />

romancear o romançar. yosico nahindidudzu.<br />

yosiconahindi yuhu<br />

yodzacuico cavuandidzaha,<br />

yosico caqndi, yodzacuicocuisindi.<br />

romadizo quahidzitni, quahi cayu.<br />

quahi dzayu.<br />

romero que va en romeria, tai yosicandatu<br />

ñuu sica.<br />

romper batalla. yosatnahandi yahi<br />

yuhua, yocaandiyahi yuhua, yosivuindi<br />

yuhua yosanindi ychi yahi<br />

yuhua, f. qtnaha, f. qvui, f. cani.<br />

romper batalla en campo. yotasi sahata<br />

sahatnaa, sahayecu, yondoyo<br />

tatnu yusa, yodzatnahandi ñadzaa<br />

ñatnañu yecu.<br />

romper. yondatandi.<br />

romperse. yondata, yotanda,<br />

ron-


folio 184v column 1<br />

Roncar. yoquetedzitnindi, yocaha<br />

dzitnindi, yocatnedzitnindi, yoquidzindatnendi,<br />

f. cudzu.<br />

Roncamente dar vozes. yocanandasandi<br />

yocana tnuyoo, yocana<br />

naña, yocanandadzi yocanandadzi,<br />

yocanandandendi. para hablar<br />

añadiendo el verbo yocaha<br />

Roncha. dusa sayocana.<br />

Ronchas salir . yocana cuitandusa<br />

ñee, yocanacuita tecuiñonee, yocanandusa<br />

yotnani ñee yosacoho<br />

nene tnani . quando tienen<br />

sangre.<br />

Rondar. yondaa ñuundi, yonditondi<br />

yondaandichi ñuu yosinonuundi.<br />

yosiconuundi niñu.<br />

Roña. deye, tecata,<br />

Roñoso. tay ñee deye, tai yocana<br />

tecata.<br />

Ropa. dzoo dzono.<br />

Rosa. ita.<br />

Rosa por abrir ytandetu, ita ninduu<br />

Rosa abierta. ita nisaa, ita nindeca.<br />

Rosca. dzitacuta dzitaindii yavui.<br />

Rosquilla. dzitacuta quachi, dzita<br />

huidzi.<br />

Rostro. nuu, del señor. nana.<br />

Rostituerto enojado estar. yodzoondisita,<br />

dzumadzeque yyo yuhundi<br />

nuuta yosini ñahondita,<br />

ñehedzoho yyondi sihita yndita<br />

ñahondi sihita f. cuindita.<br />

Rostro boluer a vn lado, yosiconai<br />

nuundi yosico cotondi,<br />

Rostro boluer enojado. yosicocata<br />

dzequendi nuuta.<br />

Rostro boluer mirando enojado.<br />

yosicocotoyyondi. l. dzaa l. dzichi<br />

folio 184v column 2<br />

. l. satu.<br />

Rostro boluer mirando con piedad<br />

yosico cotondahui ñahandi, yondicocotondahui<br />

ñahandi.<br />

Roxo. tay ydzi yaha.<br />

Rostro triste. tay yyondehui nuu,<br />

R. A N T E V.<br />

Ruby piedra, yuu quaha, yndii<br />

nini.<br />

Rudo de yngenio. tay dzitnu<br />

ini, tayndatne ini, tay ñacasi ini,<br />

tay ñacasi tay huasiini.<br />

Ruda. yucu saha, yucu ñahadzehe<br />

yucudzayu castilla.<br />

Rueca. yutnu sacodzo cachi, yutnu<br />

dzucu nino cachi.<br />

Rueda de carreta yutnu cata cuta.<br />

Rueda qualquiera. tecuta,<br />

Rufian vide rofian.<br />

Ruga. teye deye, saninucooyucu, sa<br />

ninucoo teye.<br />

Rugarse vide arrugarse.<br />

Rugir las tripas. yosacu quete chisi,<br />

yosacu tedzoco chisi.<br />

Ruido hazer. yodza catnendi, yodza<br />

nehe, yodzacañandi, yosasa sahadi<br />

yodzacañendi.<br />

Ruido hazer con los dientes. yona<br />

casi nohondi, yonacasi nañe nohondi<br />

yodzanañe nohondi.<br />

Ruido hazer madera que se quiebra.<br />

yocanda yocande yocañe.<br />

Ruido hazer cosas quebradas. yocanda<br />

yocadzi yocasa.<br />

Ruido hazer el Rio quando viene<br />

de avenida yocanu, yocatne, yosacu<br />

yehe cayu, yehe sacunduta.<br />

Ruido


folio 185r column 1<br />

Ruido hazer el raton yodzacañate<br />

yodzacañete.<br />

Ruido hazer los arboles con el viento.<br />

yocayu, yocañeyutnu, yocatne,<br />

yosacu yutnu, yehenehetnu.<br />

Ruin hombre. taidzana, tay yehe<br />

quahi,<br />

Rumiar el ganado yonacasivvuite,<br />

yonacasindihite yonana nuudzuqte,<br />

yosasite, fut, casi, yonatadzi<br />

yonacasite.<br />

Ruuia cosa. quaa, yaha.<br />

Rumor de nueuas. yehendudzu tacutnuhu<br />

ñuu, dudzu yotacunino<br />

ñuu, tnuhu saatacu ñuu.<br />

S. A N T E A.<br />

Sabado. quevui iño.<br />

Saber yosinindi, yosinitnunindi,<br />

fu. qni, yonahandi.<br />

Saber algo de cierto. yonahandi yonahatnunindi,<br />

yonaha yundi, yonaha<br />

casindi.<br />

Saber perfectamente yonaha casinidi,<br />

yonahacuitendi mihindi<br />

Saber en cosas diuinas tuhuandi dudzu<br />

ñuhu, yonahandi sasi ñuhu.<br />

Saber lo que otro tiene en su pecho<br />

yotuvuitnuni sindi, sañono inita,<br />

sinitnunindi inita.<br />

Sabio. vide abil.<br />

Sabio que siente las cosas. tay sini<br />

tnuni ini, yosaqni ini, tay yosaatuvui<br />

ini, tay yosaatadzi ini.<br />

Saber el manjar. yosaha adzi dzico<br />

yosini adzindi yosaquehe dzi<br />

yuhundi, yotuvui adzi sindi, tener<br />

sabor<br />

folio 185r column 2<br />

Sabina tnuyuq.<br />

Sabor de manjar. saadzi. sadzico.<br />

Saborearse. yoquidza adzi dzaidzi<br />

yuhndi yoquidza huico yuhundi,<br />

fu. cadza<br />

Sabroso ser manjar. yocuvui adzi<br />

yocuvui adzi.<br />

Saco itne canu.<br />

Sacabuche. cutu ñoho maha, cutuyondiye<br />

cutu yondaa nuu.<br />

Sacar algo afuera. yodaacaindi, y si<br />

es de caxa, yocana nahindi.<br />

Sacar lana de almohada. yocanandidzondi,<br />

yocanacoyo yocananahindi,<br />

yocananaindi, cosas pequeñas.<br />

Sacar algo para afuera desechandola.<br />

yodzacanacayuandi, yodzacananditandi,<br />

yodzacuitandi.<br />

Sacar tierra de cimientos yosidzo<br />

ninondi ñuhu, futu. cuidzo, yocanandidzondi<br />

ñuhu, yocaininondi<br />

ñuhu.<br />

Sacar desenterrando muerto. yonananahindi,<br />

yocananahindi, yondai<br />

nahindi deye.<br />

Sacar la lengua. yodzacaicuita yaandi,<br />

yodzacuicuicondi. yodzacai<br />

yaandi, vn poco.<br />

Sacar demonios. yodzananandi demonios.<br />

yonananahindi, yotasindi<br />

demonios, yondaitevui ñahadi.<br />

Sacar clauo yodzandaindi, yodza<br />

caindi.<br />

Sacar vna cosa de otra, yotavuandi<br />

yonatavuandi.<br />

Sacar agua por alquitara. yodza toondi,<br />

yodzacai nininduta.<br />

Sacar el aire de la bota. yodzananandi<br />

tachi, yodzacaindi tachi.<br />

A a sa-


folio 185v column 1<br />

Sacar lumbre con artificio de palos<br />

yosaundi, yosauninondahandi, yodzacaindi<br />

ñuhu.<br />

Sacar fuego con pedernal . yodzacai<br />

ñuhundi.<br />

Sacar diente o muela yocananahindi<br />

noho, yodzacai yocainahindi.<br />

Sacar regla general haziendo execupcion<br />

yodzacai cohondi, yodzacai<br />

ninandi, yodzacaiquaandi, yodza<br />

cainanondi.<br />

Sacar algo con la mano, asiendo della.<br />

yocahindidzondi. (nuu.<br />

Sacar mancha. yodzandoondi, sanisaanuu<br />

Sacar agua de pozo. yonatavuandi<br />

duta, yocananahindi duta numa.<br />

Sacar esipina. yonatnondi iño yona<br />

tavuandi yondainahindi.<br />

Sacar a alguo de las manos de otro.<br />

yodzandai ñahandi, yondai nai<br />

ñahandi yuhundahata, yonaquacaqueye<br />

ñahandi, yonadzita queye<br />

ñahandi.<br />

Sacar la verdad por fuerça. yodzacaha<br />

ñahandi, yodzandaindi yuhuta,<br />

yodzita ninindudzuta, yotaa<br />

yecandi dudzuta.<br />

Sacar de grillos o prision. yonana<br />

nahindicaa ñoho, yonatavuandi<br />

caa, yodzandaindi caa ñoho.<br />

Sachar o escardar. yonadzayaandi<br />

ñuhu yositundodzondi, fu. cutu,<br />

yonadzatayandi.<br />

Sacre. sasa.<br />

Sacrificar. yoquidzandi huico, fu.<br />

cadz, yocahahuicondi, yodzacoondi<br />

quevuindeye, para los muertos.<br />

Sacristan tay yondaa sacristia, tay<br />

yondaa sasi ñuhu.<br />

folio 185v column 2<br />

Sacudir yoquedzendi.<br />

Sacudir poluo de libros yodzaquachindi<br />

ñuyaca, yodzandachindi<br />

yonatevuindi ñuyaca yonacanindodzondi<br />

ñuyaca.<br />

Sacerdote dzutu sandidzo ñuhu.<br />

Sacerdote mayor de los Indios en<br />

su gentilidad naha niñe,<br />

Sacerdote menor de los tales. tay<br />

saque.<br />

Saeta duvua.<br />

Saeta tirar. yodzandaindi duvua.<br />

Sacudir la mariposa las alas en el<br />

suelo, o la gallina quando la matan.<br />

yosanicatate, fu, cani, yocuvuicaña,<br />

yonehe yondayute.<br />

Saetera. yavui yndii huahi.<br />

Sagrada cosa, sayy. sañuhu, sanicuvui<br />

yy.<br />

Sagrario satnu sañoho dzica sancto<br />

sacramento. dzoco ñuhu dzoco<br />

sancto sacramento.<br />

Sahornarse yosahandi, fu, saha, yotniño<br />

tnaycaca, yotniño yoco.<br />

Sahumar. yodzasahandi cutu, yochihi<br />

ñumahuidzi, yodzatnanindi<br />

dzusa.<br />

Sahumarse. yonuquehendi ñumadzusa,<br />

yotnunindi cutu.<br />

Sayal. dzoo coco.<br />

Sayo. dzono. (yo.<br />

Saya de muger. dzamayuhucuta dziyo<br />

Sal. ñee.<br />

Salar. yochihindi ñee, yodzaquevuindi<br />

ñee, yodzahandi ñee, yodzacaa<br />

nuundi ñee,<br />

Salada cosa como potaje. yosaha<br />

ñee, vhua, saha ñee adza.<br />

Sala. huahi cani, huahi caa cani.<br />

Sala-


folio 186r column 1<br />

Salario. yahuita, tahuita.<br />

salario dar. yotasindi yahui, yosahandi,<br />

fu. cuhua.<br />

salamanquesa. tiyechidzaa, cooquacu<br />

cooqhuaco.<br />

salir de casa agena para yr a la propria.<br />

yondaindi.<br />

salir de casa propria para la agena.<br />

yocaindi.<br />

salir como quiera. yocaindi.<br />

salir a resicebir al camino yosacotondi<br />

ichi, fu. qcoto yosayuvuindi<br />

taichi, yosatuhuandi ichi, futu.<br />

qtuhua, yonutnahandi ichi, yosa<br />

tnahandi ichi.<br />

salir para ser visto. yocaicacandi, yocai<br />

naha nuundi, yocaituvuindi.<br />

salir el rio de madre. yocai canunduta,<br />

yonucutunduta, yosacavuanduta<br />

nuu yodzo, yosidzondita, yosidzocavuanduta<br />

yocai, futuro.<br />

cuidzo .<br />

salir la semilla. yosita, fu. cuta, yocana,<br />

yosinocoto.<br />

salir a luz algo. yondaituvui yosino<br />

tuvui, yotuvui yonatuvui, yosita<br />

nino, yositandodzo, fut. cuta, yonasinotuvui.<br />

salir humidad. yosinocasi, yosinoco<br />

yo, yosino huidza.<br />

salir como el agua hazia arriba, de<br />

manantial. yocana coyonduta,<br />

yocanaquete, yocanacavua, yocanacuidzo<br />

yocanandita.<br />

salir de alguna parte huyendo . yocaicohondi<br />

salir de lo intimo. yondai nini.<br />

salirse la vasija, reçumarse o yosihi<br />

yocai nininduta, yotoonduta ha<br />

folio 186r column 2<br />

Salir con miedo. yocai cono yyondi<br />

yocaicono yoyuhuindi<br />

Salir el xilote . yotahui idza, yosaa<br />

idza, yocanandaa idza . yocaindaa<br />

idza.<br />

salina. sayocuvui huaha ñee, sayocana<br />

ñee, ytu ñee.<br />

salitre. ñuhuvhua, ñuhuadza, ñuhu<br />

ñee.<br />

salitroso. sayehe ñuhuvhua.<br />

salitral. sayotuvui ñuhuvhua, sa<br />

ñoho ñuhu vhua. saisi ñuhu<br />

vhua.<br />

saliua. dzee, dutadzee.<br />

salmuera. duta ñee, duta dzadza<br />

ñee.<br />

salobre agua. duta vhua, duta<br />

adza.<br />

salpicarme el agua por dar en ella<br />

golpes. yondavuandaanduta dzoondi,<br />

yoquetendaa dutadzoondi, yocoyondaanduta<br />

dzoondi.<br />

salpicar. yosatendodzo yondavuanduta,<br />

yondavuacayanduta, yosita<br />

yavuanduta.<br />

salsa para el manjar, sacasitnaha,<br />

quete,<br />

saltar. yondiyondi, yondavuandi,<br />

yosandiyondi, yosandavuandi,<br />

futu qd.<br />

saltar la brasa, o centella sobre otra<br />

cosa. yocandendaa ñuhu cayu,<br />

yositandaa ñuhu cayu, yositacoyo<br />

yondavuandaa ñuhu.<br />

saltar las astillas. yondavuandaa sahi<br />

yutnu, yondoyondaa, yocaindaa<br />

yocachindaa.<br />

saltar el coraçon . yocatni inindi,<br />

yonehe inindi, yocanda inindi,<br />

A 2 2 yo-


folio 186v column 1<br />

yonehe yondayuinindi, ita nehe<br />

ini, ytacatni ini.<br />

Saltar el macho sobre la hebra. yosañu<br />

tnahate. f. quañu, para aues.<br />

yosiñete, futu. cuiñe. yosiñe tnahate<br />

para cauallos y otros animales.<br />

Saltar hazia arriba yosaandavuandi,<br />

yosaanditandi, yosaandavua<br />

nino, yasaanavuandodzondi,<br />

futu caa.<br />

Saltar de arriba yondiyoninondi.<br />

Saltar hazia tras. yondiyodzumandi,<br />

yondiyo satandi.<br />

Saltar hazia otra cosa. yosaandavuandi<br />

nuusi, fu: qnd.<br />

Saltar resurtiendo yocoo casa yonde<br />

casanino yondenduvuanino,<br />

yonduvuanino.<br />

Saltar a los ojos yondavuandaa<br />

nuundi.<br />

Saltar en otra cosa . yosaandavuandodzondi,<br />

f, qnd.<br />

Saltar allende yosandidzondi,<br />

yosidzocavuandi, yosidzonditandi.<br />

Saltar y correr, yendo de priessa.<br />

yondiyocavuandi, yondiyo quachindi.<br />

Saltar los ojos. yocande nuu, yocanacavua<br />

nuundi.<br />

Saltear yonamañahandi, yosaacuitañahandi,<br />

yosaiqueyendi, sasi<br />

maita, yosadzindi ichi, fut. cadzi.<br />

y para muchos. yotatendaañahata,<br />

yocatendaañaha.<br />

Saludar. yoyuhui canu ini ñahandi,<br />

yoyuhuiñahandi, yodzacanu ini<br />

ñahandi.<br />

folio 186v column 2<br />

Saludarse el vno al otro . yoyuhui<br />

canu ini tnaha, yodza canu ini<br />

tnahandi,<br />

Saludar al que me saluda. yonatniñodzavandi<br />

dudzu canu ini, yonadzahuidzondi<br />

dudzuta, yonadzahuidzonaandi<br />

dudzuta.<br />

Salud. sandai sandatnu, sacoondai,<br />

sacoondatnu.<br />

Saludable cosa sayositanini, sayocuvui<br />

huatu, sacuvuindatu, sayosatnaha,<br />

sayotnuma .<br />

Salua hazer en la comida. yositotnunindi<br />

sacasi, yosasitnunindi, fu coto,<br />

fu. casi.<br />

Saluacion. satavui ini, sa cacu sa<br />

caicuisi.<br />

Saluador yyayotavui ñaha, yyatavuindodzoñaha<br />

, yyayodzacacu<br />

ñaha.<br />

Saluarse. yocacu, yotavui ini, yocaicuisindi,<br />

yocacu yosino de algun<br />

peligro.<br />

Saluar a otro yodzacacuñahandi, yodzacacunino<br />

ñahandi, yocahiquevui,<br />

yocahinditoñahandi, yotavuiñahandi.<br />

Saluados. dzoo yachi, sañe.<br />

Saluaje tay yehe yucu, tay sasicayucu.<br />

Saluonor dziyu.<br />

Saluia. yucundavua, yucuyuvui.<br />

Sana cosa. huaha, dai saña nitevui<br />

Sano hombre. tai datnu, taindai,<br />

tai huaha.<br />

Sanar de alguna enfermedad. yondahandi,<br />

yonduvui huahandi<br />

Sanar a otro . yodzandaha ñahandi.Sa-


folio 187r column 1<br />

Sanar algun tanto. quandequai ini,<br />

nindequai ini.<br />

Sanar de alguna pudrecion de miembro.<br />

ninde noho ñee, ninanachitu<br />

coño, ninduvuindaa coño.<br />

Sanar de algun encogimiento de<br />

miembro. ninacuita tuchi, ninacaatuchi.<br />

Sanar de quebradura de braço o<br />

pierna. ninde coho tnaha yeque,<br />

ninucoho tnaha yeque, ninucuiñendaa.<br />

Sanar de los ojos enfermos. ninandusa<br />

nuundi, ninacoto casi, ninduvui<br />

casi.<br />

Sancochar carne. yodzacaa nuu yocondi<br />

coño,<br />

Sangrar. yodzacaindi neñe. yochihi<br />

yuchi, yodzaquevuindi yuchi, yo<br />

tuvuindi yuchi, yoqunindiyuchi.<br />

Sangre. neñe.<br />

Sangradera. yuchituvuindaha.<br />

Sangre recogida por golpe. neñe<br />

tnani, nisacoho neñe tnani, nitadzi<br />

nini.<br />

Sangriento, o ensangrentado. sayondichineñe,<br />

sanisaa nuu neñe.<br />

Sangre lluuia, sacoonee cani neñe<br />

siñahadzehe, sayocoyo nee cani<br />

neñe siñahadzehe, quahi duvua<br />

yoo, quahi saquehechita, quahi<br />

yocoyo neñe.<br />

Sangre corrompida. neñe sisa quehechita<br />

Sangrentar. yodzacaanuundi neñe<br />

yodzandichindi neñe, yodzacatundi<br />

neñe, yosaqndi neñe, futuro,<br />

caq.<br />

Sangraza, dutadzaha.<br />

folio 187r column 2<br />

Sanguijuela. cooñana, cooyosivui<br />

ñaha, cooquedze.<br />

Sancta cosa. saii, sahuaha, sañuhu.<br />

Sancta y sagrada. sanicuvuiyy, saniquidza<br />

ñuhuta.<br />

Santificar. yoquidzayyñahandi, yoquidzandoo<br />

ñahandi.<br />

Sanctiguar por bendezir. yoquidzayy,<br />

yoquidzañuhundi , futuro.<br />

cadz.<br />

Santiguarse. yotaatnunindi tnaandi,<br />

yotaatnunindi maindi.<br />

Sanctos los que esta en el cielo. yya<br />

nicanandita, yyanicai cuiñe, yya<br />

nicanano qua nuhuyaandevui.<br />

Sapo. tiyahuadzecui.<br />

Sarmiento de vid. daha yutnundayayoho.<br />

Sarna. deye.<br />

Sarnoso. tay nicanandeye.<br />

Sarpullido. deyetnai, deyeticata.<br />

Sartal de cuentas . dzequecaanduhua.<br />

Sastre. tai quicu, ñahuisi quicu.<br />

Satisfazerme de algo. yocuvui huatuinindi,<br />

yocuvuindaa inindi.<br />

yondaa nuu inindi, yonucoho<br />

inindi.<br />

Satisfazer a otro, yondadza huatu<br />

ini ñahandi, yodzandaa nuu ini<br />

nahandi, yodzasisininiiniñahandi,<br />

yondadzadzee ini ñahandi,<br />

Sauañon. sacahui saha, sandadzu<br />

saha, sa sañu saha, sandata<br />

saha.<br />

Sauana de cama. dzooyadzi. sacavuandihi.<br />

Sauco arbol. yutnu cate.<br />

Sauçe. yutnu ñuu.<br />

A a 3


folio 187v column 1<br />

S. A N T E E.<br />

Seca cosa. saniyechi.<br />

Seca cosa mucho sanicaña.<br />

Secar al sol, yodzayechi dicandii,<br />

yonadzayaandi, yodzadzaandi,<br />

yodzayechindi quandii, yonadzaqnindi<br />

cani.<br />

Secar al ayre. yodzadzucundi tachi,<br />

yodzaqni tachi<br />

Secarse yoyechi, yonayechi, yonayaa.<br />

Secarse el maguei, despues de auer<br />

dado la miel. yocatne yavui.<br />

Secar lo mojado. yoquidzayechindi,<br />

yoquidzayaandi, yoquidzandadzondi,<br />

fu. cadz.<br />

Secreta cosa. sayuhu sandoyo.<br />

Secreto hombre. tai cutu yuhu cutu<br />

ini ñohomaaini.<br />

Secreto tener. yosadzinino inindi,<br />

dzoñohocainindi.<br />

Secretamente, dzoyuhuni, dzoninini.<br />

Secretamente lleuar algo. yonaininindi,<br />

yonai yuhundi, yonaidoyo<br />

yonaidihindi. fu. canai.<br />

Sed. sayechinduta, sayaanduta, sasihidzoconduta.<br />

Sed tener de algo que desea. yoyechi<br />

yoyaandi.<br />

Sed tener yosihidzocondiduta, yoyechindi<br />

duta.<br />

Seda. yuhua seda.<br />

Seda torcida yuhua nicavua.<br />

Seda floxa. yuhua huita.<br />

Sedal para pescar. yohotnee tiyaca<br />

tavuatiyaca.<br />

Segar. yosanundi huiyu, fu. canu, yo<br />

folio 187v column 2<br />

yodzacaindi huiyu, yotahuindi huiyu,<br />

yosandandi huiyu.<br />

Seguir acompañando yosandicondi,<br />

futu. qdico, yondicoñahandi,<br />

yodacandita.<br />

Seguir el rastro de las pisadas. yona<br />

quaindi sahata, yehendicondi sahata,<br />

futu, quehe, itandicondi sahata,<br />

futuro. cuita, sananducundi<br />

sahata.<br />

seguir a otro ymitandole. yehendicondi<br />

sita, f. quehe, yositodzavuandi<br />

sita, futu. coto, yosaitaniñondi<br />

futu. quay.<br />

seguir al señor yondeñuhundi, fu.<br />

condehe.<br />

seguir el perro a su amo ytandico<br />

nina stohote yondicote, f. condico<br />

yosandicote, fu. qnd.<br />

seguir de lexos. ytandico sicañahandi,<br />

fu, cuita, yondico sicañahandi,<br />

sandico sicañahandi.<br />

seguir los mandamientos de Dios.<br />

yondaayondicondi huidzodzahan-<br />

Dios. fu. condaa, f. condi.<br />

segun, aduerbio. dzavuatnaha.<br />

segundo. sacuvui vvui.<br />

seguro, descuidado. tay nidzahuindodzo<br />

ini, taydzoninaa caini, tay<br />

yyonaaini, tay yonaa ñuu ini tay<br />

ñayonaha tnuni.<br />

segurar, asegurar. yotniño canu ini<br />

ñahandi, yoquidzacanu ini ñahandi,<br />

yodzadzahuindodzo ini<br />

ñahandi, yodzandaicoho ini ñahandi.<br />

seguro de peligro. tay sasica ñuhu<br />

yoco tay sasicandaa, dzico, tay<br />

ñayosandehe nino ini, tay ñatu<br />

tu-


folio 188r column 1<br />

tuvui sasatadzi ini.<br />

Seguro estar de trabajo. yoo yodzandehe,<br />

yodzacuta ini, yoo yondoyonai,<br />

yondoyotasi naa tecuiñe,<br />

ñuundaa ñuudzico yyondi,<br />

ñuu huaha yyondi.<br />

Sellar escriptura. yotaatnunindi tacu,<br />

yotaandusandi, yosadzindi dusa,<br />

fu. quadzi<br />

Sellada estar . yondaandusa, yondaatnuni.<br />

Sello. caa sadzitutu, caa tatnuni,<br />

caa sadzindusa, caa taandusa.<br />

Semana. idem. l. huita, eequevui vsa,<br />

nee vsaquevui.<br />

semblante de cara . sasituvuitnuni<br />

nuu, sacachi tnuni nuu, sayotuvui<br />

nuu.<br />

sembrar. yochihitatandeq, yotasindita,<br />

yosaqndi tata , futuro,<br />

caq.<br />

sembrar, esparziendo. yosatanditata,<br />

fu. cata, yodzaqcoyondi tata,<br />

yodzaqcononditata.<br />

sembrando estar. yosaquehetata,<br />

futuro. qqueh, yosiyotata, yosahatata<br />

sementera itu.<br />

semejar, comparar. yotasitnahandi<br />

yodzatnaha tnahandi, yodzadzavuandi,<br />

yodzaqtnahandi.<br />

semejante ser. yonaquainindi sita,<br />

yonaquainee, yonutnahandi, yonduvuidzavuandi.<br />

semejar, o parecerse vna cosa a otra.<br />

dzavuayotuvui, dzavua yonana,<br />

dzuchi satnaha , yosatnahadzavua.<br />

Semejante con otro . dzodzavuan<br />

folio 188r column 2<br />

ndu duvui, dzo dzavuandu dehe<br />

taca.<br />

senda. ichi cuiñe.<br />

Sendos. ee eenita, ee eeta<br />

Seno de vestidura. sasicaindaha, sadzacaindaha.<br />

Sensual. tai too ini, tay yochihi ñuhu<br />

yeque coñota , tay yosaiñuhu<br />

yeque coñota, tay yotaa ini<br />

yeque coñota.<br />

sentarse. yocoocoondi<br />

sentado estar. yyondi, fu. coo.<br />

sentarse enel suelo, yocoocoondihindi,<br />

yocootasi cahandi, nuu<br />

ñuhu.<br />

sentarse de golpe. yocoocasandihindi.<br />

sentarse sobre otra cosa. yocoocodzondi,<br />

yocoochidzondi caha.<br />

sentarse arrimandose . yocoo coondaatuvui.<br />

sentenciar yositnotasindi, yotasinu<br />

nindi, yocachi tnunindi, yodza<br />

sinocavuatniñondi, yodzaqndehendi.<br />

sentenciar, dando su parecer . yotuvuitnunisindi,<br />

yosaaqni inindi<br />

fu. qqni.<br />

sentina, lugar de suziedad, saninataca<br />

sandii, sacuiya.<br />

setina, hedor. sasaha quene, sasahandii,<br />

sasahacuiya.<br />

sentir dolor. vhui yosinindi, yyovhuindi,<br />

yocuvui vhuindi.<br />

sentir el mal hecho. yonatuvuitnunisindi.<br />

sentido, lo que sentimos. sasinitnuni,<br />

sentirse de algo. yotusicacainindi,<br />

yocuvuicacainindi.<br />

A a 4 Sen-


folio 188v column 1<br />

Sencilla caa eeni, caa huisini, caa<br />

yadzini.<br />

Sencilla poner alguna cosa yosaq<br />

yadzindi, yosaqee, yosaq huisindi,<br />

fu. caq.<br />

Señal, tnuni, dai, taniño, dusa.<br />

Señal de herida. yanda.<br />

Señalado estar asi. sanicuvuiyanda<br />

yondaa tnuni yanda, f. cond.<br />

señal dar en la compra yosahandaayahuindi,<br />

f cuhua, yotasindaa<br />

yahuindi, yosaqndaa yahuindi,<br />

fut, caq.<br />

Señales de la mano. sayondaa tnuni<br />

daha.<br />

Señal de aguas. yyo nuhu, yonduvui<br />

nuu yucu yonacoto yyonuu<br />

yucu yotuvui tnuni dzavui, yonduvui<br />

ñuhu, yonduvui yyo<br />

nuu yucu.<br />

Señalar. yotaa tnunindi, yosanindaa<br />

tnunindi, fu. cani, yosaqndaa<br />

tnunindi, f. caq.<br />

Señalado ser. yonucuvua tnuni, yosacuvua<br />

tnuni, fu. qcuvua.<br />

Señalar con el dedo yonaha ñoho<br />

nuundita, yonahandahandi.<br />

Señal dar alguno por donde se presuma<br />

que hizo algo. yodzatuvui<br />

tnunindi, yonaha tnunindi.<br />

Señas dar de la persona o lugar yonahandi<br />

sita, yonaha tnunindi<br />

sita.<br />

Señor stoho, yya,<br />

Señor de sieruos. yya yyo. l isisiyo,<br />

daha saha, yyayyo ñadzaya, yya<br />

yyotai ñoho yahui,<br />

Señor grande, yyacanu, yya toniñe<br />

yyacanu toniñe.<br />

folio 188v column 2<br />

Señor de casa tai yocuvuinuu huahi,<br />

taydzi huahi.<br />

Señora yyadzehe.<br />

Sepulcro yavuindusindeye, ñaña,<br />

yavui ñaña,<br />

Sepultura de señores, dzocoyeque<br />

huahi yeque.<br />

sepultar yosasindeye, f. cusi, yochihi<br />

yuhundeye.<br />

Sequedad. sayechi, vide, auer<br />

esterilidad.<br />

Ser. yocuvuindi.<br />

Ser menos que otro. yonucuvuindi<br />

nuuta, yonuundaandi, yonuundahandi,<br />

yonucoho yonuu cuisi<br />

ninondi nuuta.<br />

Ser de vn tamaño. dzodzavuanduvui,<br />

dzo denducuhua.<br />

Ser embiado. yosinidzaha tniño, yosini<br />

tniñondi, f. qni.<br />

Ser experimentado. sañoho ini, ñoho<br />

tnuni inindi, sañohonuundi,<br />

sayonahandi sayosini tnunindi.<br />

Ser juzgado. yosiyo tnuni tniñondi<br />

f coo, yosiyotniño yocuvui tnuni<br />

tniño, yosinocavuatniño.<br />

Ser mayordomo. yonaha tnunindi<br />

sasimayta yosai tnunindi sasimayta<br />

yotniño nuundisasimayta ñoho<br />

sahandi.<br />

Ser alabado yodzo huidzo huahandi,<br />

yosacodzo huidzo huahandi,<br />

f. codzo, f qcodzo.<br />

Ser ensalçado. yosaquehendudzundi,<br />

yosaquehedzicondi, f. qquehe<br />

inditadzico, f. cuindi, yehendudzu<br />

yyondi, f. quehe.<br />

Sereno tiempo hazer . yñedzadzi,<br />

iñe huii, nitehuini sinaandevui.<br />

Sereno


folio 189r column 1<br />

Sereno. casi, tachi cuiñe.<br />

Serenar poner al sereno. yocoo tasindi<br />

casi ñuu.<br />

Sermon. huidzo sahu, huidzodzaha<br />

dudzu ñuhu, catna sahu, sahu tachindudzu<br />

huidzodzaha.<br />

Ser vencido. yocuvuinduqndi, yosaicahandi,<br />

yocuvuidzahandi, yosihi<br />

ninondi, f. cuvui.<br />

Serpiente. coo.<br />

Serrania. yucu isi yutnu.<br />

serrana cosa. sacuvui huaha yucu,<br />

sayehe yucu, sahuasi yucu,<br />

seruir yosino quachindi. f. cono, yosino<br />

noondi, yyondi nuuta.<br />

seruidor. tai yosino quachi.<br />

seruir a la mesa. yosiconaindi sacasi<br />

yosino nai sacasi, yosaquaindi sa<br />

casi, yosanaindi sacasi, fu. qquay,<br />

fu. qnay.<br />

seruidor vide bacin.<br />

seruir administrar. yoquidzandi<br />

tniño, f. cadza.<br />

seso sentido. sacuvui cuhua, sacuvui<br />

tuhua ini, satacuini, sacuvui<br />

casi ini.<br />

sesudo. tay tuhua ini, tay tacuini,<br />

tay sinitnuni, tay yondudzu<br />

dzinita.<br />

sesos. yusadzini.<br />

sestear tener siesta. yondai tnaindi,<br />

yonaquai inindi, yondaha tatendi<br />

ñucañu, yocoo coo catendi<br />

ñvcañu, yocoo coondi cate.<br />

setenas pagar, yosinondodzo vsa<br />

yonatniño yahuindi, yosaandodzo<br />

vsa, yondaa codzo vsa, yotniño<br />

yahui.<br />

seta de lo que alguno sigue. sayehen-<br />

folio 189r column 2<br />

dico nino sasicandi, sayehendico.<br />

sasicandi.<br />

Setiembre. yoo cuvui ee.<br />

seto sacu,<br />

seto hazer. yodziñandi, yosanindi,<br />

fu. qni, yochihindi, yodzahandisacu<br />

seto cercar. yodzacuiconduundi<br />

sacu, yodzacuicondi sacu.<br />

seuero hombre graue. tai yeheyy,<br />

yehe ñuhu, tai yonachihidzico,<br />

tai yosito ñuhu, tai yosito yy.<br />

sebo. dzaha.<br />

sebo derretido. dzaha ninduta.<br />

seboso lleno de sebo. sayehedzaha,<br />

sayyodzaha, sañohodzaha.<br />

S. A N T E I.<br />

Si. ama, dzavua. d para con los señores.<br />

dzevuito<br />

si conjuncion condicional. tana<br />

si de veras. tandisa, tacuite.<br />

si nunca. tañahoo.<br />

siempre. dehetnaha quevui, devuindevui,<br />

duvuinduvui.<br />

siempre viua. tequeye.<br />

siempre viua la flor. itadzaa.<br />

sienes dziñe namadziñe , dziñe<br />

cono.<br />

sierra. yucu.<br />

sierra subir. yosaandodzondi yucu,<br />

yosaa tuvuiudi, f. caa.<br />

sierra abaxar. yonacuinondayendi.<br />

yonacuita noondi, yocaindodzondi<br />

yodaindi, yonoondodzondi,<br />

sierra de hierro. caa sanda yutnu<br />

caadzee yutnu, caa tequeque,<br />

caa yehe noho.<br />

sieruo. daha saha, tay noho yahui.<br />

sieruo


folio 189v column 1<br />

Sieruos sin prouecho . tai dzondahui,<br />

tay dzotnuni dzohuisica.<br />

Sieruo nacido en casa, dzaya ñuhu<br />

yocondi, dzayadzana dzaya<br />

deyendi.<br />

Sieso. dziyu.<br />

Siesta en el medio dia. sandaha cate<br />

ñucañu, sandai tnai ñucañu, sana<br />

qua ini ñucañu,<br />

Signo. vide señal.<br />

Significar. yonaha tnunindi, yodza<br />

tuvui tnunindi.<br />

Significar pronosticando. yotniño<br />

yuhundi, yocachindi, sadzoicacuvui,<br />

yocachi tnunindi, sadzoica<br />

qtnaha, yotasindidudzu, vide<br />

pronosticar<br />

Silencio. sadzaquehui, sanadzitandudzu,<br />

sacadzi yuhu.<br />

Silo para trigo. yacayuhu, yavui<br />

yuhu.<br />

Siluar. yotutundi, yocana tutundi,<br />

yodzacaadzuvuindi, yotevuindi<br />

dzuvui, yodza quacundidzuvui.<br />

Siluar a otro en afrenta. yocanandaandi,<br />

yodzacaadzuvuindi sita,<br />

yochihi yavuindita.<br />

Siluar como hazen los yndios quando<br />

suben cuesta. yodzatatundi.<br />

Silla. tayu, tayu ñoho.<br />

Silla de cauallo. tayu sacodzota.<br />

Simiente. tata, deq tata.<br />

Simular o fingir lo que no es. dzo<br />

yodzandai nicandi, dzoyocaha<br />

tnuhu candi, dzoyodzacoto ñahanicandi.<br />

Simple no doblado, tayndaa ini, tai<br />

cuite ini tay dzo eeinini.<br />

Sin preposicion. sañatuvui, saña, ña<br />

folio 189v column 2<br />

vt ñanduta,<br />

Sin razon. ñatuvui saha, dzo huisinica,<br />

dzonaa dzoñuu, dzonahaca<br />

sin culpa. ñasaha, ñadzica, ñaquachi<br />

ñatuvui sanicuvui, ñatuvuinuu<br />

yeca quachi,<br />

Sin prouecho. dzodzicoca, dzocahaca,<br />

dzonahaca, dzoyosita ninahaca,<br />

ñatuvui saquicodzo, ñautuvui<br />

sandaicata, ñasatuvuindaa.<br />

Siniestra cosa. ñandaa, caa yaqua,<br />

caa yohoca, caa siyoca, caandiyoca,<br />

caandi yeca.<br />

Siniestra mano. dahaitni dahadzatni<br />

daha yaqua.<br />

Singular cosa. sayoo satnaha, ñatuvui<br />

sanduvuidzavua ñatuvui sanutuaha,<br />

ñatuvui saq saa, qtusi, sa<br />

caa dzeeca, caa quaaca , sacaanina.<br />

Sino conjuncion. taquaha, tañaha,<br />

fu tahua.<br />

Sino fuera por mi. tayoondi, yyo.<br />

Sincel de platero. taca caandusa, dziñuhu.<br />

Sisa que se pide. sayosaindodzondaha<br />

tay cuica, sayondaindaandaha<br />

tay cuica.<br />

Sisar. yocaindaandi, yosaindodzondi,<br />

f quai, yodzitandodzondi.<br />

Sitio por asiento de casa o lugar.<br />

chiyo.<br />

S. A N T E O.<br />

So por debaxo preposicion. chisi<br />

nini, saha.<br />

Sobaco debaxo del braço. dzahi<br />

chisi dzahi<br />

soba-


folio 190r column 1<br />

Sobaquina hedor. sasahadze cui.<br />

Sobarcar yochihi dzahindi.<br />

Soberana cosa. sahuaha sadzico,<br />

sanino,<br />

soberanamente tnuhudzico, nino,<br />

huaha.<br />

soberuia. sasaaini, sacuvui ninoini,<br />

sasanu ini.<br />

soberuecerse o ensoberbecerse. yosaainindi,<br />

yosanu inindi, yocuvui<br />

dzico inindi, yocuvui nino inindi<br />

yocuvui yyoinindi.<br />

soberbio. tay saaini, sanuini.<br />

soberbio que no se humilla a nadie,<br />

tay ñayonacaye tay ñacoo coto<br />

tay ñasa coocaye, tay cahanihicahatnuhu,<br />

tay ñayosacuiñendiye,<br />

tay ñasacaha huihi.<br />

soberbio en el hablar. tay caha nino,<br />

cahadzico caha tachi.<br />

sobornar vide aficionar con dadiuas.<br />

sobras sanindoo, sanindoo dodzo,<br />

sanindoondaa.<br />

sobras de la comida del señor. tahui<br />

sahi, tahui nee, tahui ñañu, sanicachi,<br />

sanisaandita.<br />

sobrar. yondoo.<br />

sobre pujar. yotasisiyondi, yosaanduundi,<br />

fu. caa, yochihi yahandi,<br />

yosaa codzo, fu. caa, yoca codzondi,<br />

yocana cuiñendi, yosinocuino<br />

yocanandita nino, yosacodzo nino,<br />

yocanacuisi, yochidzondisindi,<br />

yodzoca, hooca huahaca.<br />

sobreaguarse algo. yocanadzuta,<br />

yocanacuita, yonanadzuta, yocanatnani<br />

, yocanacavuandodzo<br />

nuunduta.<br />

folio 190r column 2<br />

Sobre preposicion nuu, dodzo. en<br />

composicion. f. codzo.<br />

sobre nombre. sayodzotnaha. sanani,<br />

sayodzodzini sayodzo dzeque<br />

sanani.<br />

sobre nombre poner yochidzo tnahandi<br />

sananita, yochidzondisacodzodzini<br />

sanani, yocootasi sacodzodzini<br />

sanani.<br />

sobre escriuir . yotaandi sata tutu.<br />

nuu tutu.<br />

sobre todo precediendo platica. dzavua<br />

hooca tucu, dzavuatucuca,<br />

dadzavua tucu,<br />

sobre venir dzonduvui nisasaa. nisa<br />

tnaha niquitnaha.<br />

sobrina, dzicu.<br />

sobrino dzasi.<br />

socolor, o con achaque. tnuhu huisi<br />

ini, tnuhu sitonini ini ñaha, tnuhu<br />

sini nini ini.<br />

socabarse la tierra con agua yocoondaa,<br />

yo sacuita tnani, yocaindita<br />

ñuhu, yotnani, yocuvuidzahua.<br />

socorrer. yochihindayñahandi, yocuvuindi<br />

sihita, yñendi sihita, fu,<br />

cuiñe, yñesihindita.<br />

sofrenar . yodzatuhundi site, yona<br />

dzitandi.<br />

soga yoho.<br />

sojuzgar yoquidzaquai ñahandi,<br />

yodzacoo quai ñahandi, yodza<br />

coto yyo ñahandi, yodzacoo cuita<br />

ñahandi, yodzacoo cuisi ñahandi,<br />

yodzayuhui yyo ñahandi, yodzacoo<br />

cavua ñahandi.<br />

sojusgar el que esta en lo alto a los<br />

de abaxo. yonditondodzo yondayandodzo<br />

ñahandi.<br />

Sol,


folio 190v column 1<br />

Sol, planeta dicandii, y enla gentilidad<br />

de los Indios dezian yyacaa<br />

maha. l. camaa.<br />

Sol salir. yocanandicandii, yocanadicandii<br />

yosinondicandii.<br />

Solar, señalar el relox yondaa<br />

cuhua tnuni dicandii, yondaa<br />

tnuni.<br />

Sola persona, o cosa. mainindi, dzo<br />

maynindi, dzo mai ñuhundi, dzo<br />

eenindi.<br />

Solamente. dzondaani, dzondehe<br />

dzavuani, dzomihini,<br />

Sola vna vez. hoo ñuhuni, eeniquevui,<br />

eemihiniquevui.<br />

Solas dos vezes. vvuisichi dzuhuani<br />

Solamente agora. dzocuvui huitna<br />

dzondaanihuitna dzohoonihuitna,<br />

dzohuitnani, dzocuvuini<br />

huitna.<br />

Solar de casa. sacuvui huahi, sacavua<br />

huahi, siñasi, chiyosi.<br />

Solar, hechar suelo. yocanindi chico,<br />

yocootasindichico.<br />

Solaz. sadzacanu ini ñaha, sadzandai<br />

nuu ini ñaha, sadzahuatu ini<br />

ñaha.<br />

Soldar. yotneecutu, yotneetnaha<br />

cutu, yondenoho ñee, yotnaha,<br />

yonandutucoño.<br />

Soldar actiuo. yodzatneetnahandi,<br />

yodzatnahatnahandi, yodzacaanduundi,yodzacaanduutnahandi,<br />

yotaa tnahandi, yonadzacuicotnahandi<br />

Soledad sayooyyo, sayyu, sa iñe<br />

yyu.<br />

Solene cosa. sacanda, canucanda.<br />

solemnemente. tnuhucanda.<br />

folio 190v column 2<br />

Soler. vide, acostumbrar . dzavua<br />

yunisiyocadza, dzavua yyo, dzavua<br />

yuyoquidza, yehetnaha yoquidzandi<br />

dzavua.<br />

Solera, yutnu nuu nama, yutnudzuqhuahi.<br />

Solicitar a muger. yodzacuvui ini<br />

ndiña yodzatnuhundi siña, yochihi<br />

yuhu ñahandi, yodzacatne<br />

ini ñaha<br />

Solicitar negocio. yotniño sahandi<br />

yosicondodzondi, futuro, coto,<br />

yodzanumindi, yondaa tniñondi<br />

yodzandacundi , ñoho sahandi tniño.<br />

Solitario paxaro. tendaca, tedzimi.<br />

Solitario hombre, tay sicadzee, tay<br />

yehe yucu, sicayucu.<br />

Soliuiarse. yosaanditandi, f, caa, yocananditandi.<br />

Soliuiar lo pesado. yosaanaindi, futuro,<br />

caanai, imperati. quasanay,<br />

yosaachihindahandi, yondaacaanditandi.<br />

Soltar tiro yodzacande, yotevuindi,<br />

yodzacandendi yodzaqhundi.<br />

Soltar deuda yodzacaindi sita, yodzandoyo<br />

ñuhundi, yodzanaaninondi,<br />

yosai canu inindi sita, futuro,<br />

quai.<br />

Soltar de prision. yodzandai ñahandi,<br />

yonandasi ñahandi, yodzanana<br />

ñahandi.<br />

Soltar sueños declarandolos. yona<br />

tniño sani, yonatniño yuhudi, yodzandaandi<br />

yuhu sani.<br />

Soltar lo que tengo asido, yodzañandi,<br />

Soltarse asi, yondai, yondaicavua,<br />

yocai, yocaicavua.<br />

Sol-


folio 191r column 1<br />

Soltarse con descuido alguna. palabra.<br />

yocanandita dzanandudzundi,<br />

yocaha naa inindi, yocana caha<br />

dzanandi, yocana caha queyendi<br />

yyosinocasandudzundi.<br />

Soltar juramento. yonandasindi,<br />

yodzandaindi.<br />

Soltero tai cai tai quaa, taysicamai<br />

tay nindai caca.<br />

Sollocar yosaa nuu inindi, yosacaca<br />

inindi, yosacu yuhundi, f. caa.<br />

f quaca, f quacu.<br />

Sollamar. yodzucundaa yaa ñuhu,<br />

yondavuandaa yaa ñuhu.<br />

Sollar con suelles yotevui ñeendi,<br />

Sombra. quandahui, cate date.<br />

Sombra de hombre. dzinañu<br />

Sombra hazer actiuo . yochihindi<br />

cate, yosatandi quandahui, futuro<br />

cata, yochihindi quandahui.<br />

Sombra hazer neutro por estar cubierto<br />

el sol. iñendate, f cuiñe,<br />

ita huico, iñe huico.<br />

Sombra auer, por venir alguna nuue,<br />

ninuquehe cate, ninandate,<br />

ninucuita cate, nindendita cate<br />

ninuquehe quandahui.<br />

Sombra auer, yehecate, fu quehe,<br />

. l. quandahui , yocuvui quandahui.<br />

Sombrero. sañohodzini, sayodzodzíni,<br />

catedzini.<br />

Sombrero ponerse. yotniñondi, sombrero,<br />

l cate dzini.<br />

Somera cosa. ñacono, yadzini caa,<br />

yadzini.<br />

Someterse a alguno. yosaquehetnahandi,<br />

yosaquehendahui tnahandi,<br />

yosaiyyondi yosito yyondi si<br />

folio 191r column 2<br />

yoyuhui yyondi sita.<br />

Son, o sonido. satacu, sacatne.<br />

Sonar la trompeta . yehe sacu dudzu<br />

cutu, yotacudzee dzee dudzu<br />

cutu.<br />

Sonajas. caa yocadzi, caa yoquidzita<br />

caandadzi.<br />

Sonajas de los yndios. doco.<br />

Sonar ronco, yotacundasa.<br />

Sonar la olla a quebrada yosaandaya,<br />

sacundaya, yosaa tahui, yosacutahui,<br />

quedze.<br />

Sonar bien como sana, yosaadzii yosaandanda.<br />

Sonar como a cosa llena. nama saa,<br />

nama sacundatni.<br />

Sonar como tomines o campana.<br />

yocanda, yosaa cadze, yosaadzii.<br />

Sonar los çapatos quando andan.<br />

yocañendisayocuvui ñeendisa.<br />

Sonar como trueno. yocande.<br />

Sonar bien yotacu huaha.<br />

Sonar en el maiz las ojas que menea<br />

el viento yocaña,<br />

Sonar el eco. yosaquehedzandaha,<br />

yehedzandaha.<br />

Sonar el fuego que haze ruido, yocayu<br />

ñuhu, yosisia ñuhu.<br />

Sonar o zumbar los arboles con<br />

el ayre. yocayu, yosacu, yonehe<br />

yocatni.<br />

Sonarse los mocos. yosanidzitnindi<br />

, futuro. qni, yoqnidzitnindi.<br />

Sonadero, dzoo nacuhuadzitni.<br />

Soñar. yosanindi.<br />

Soñoliento estar. yocuvui yehua<br />

nuundi, yonatnaha dzucua, yoquidzi


folio 191v column 1<br />

yoquidzi nino, quidzindichindi, ña<br />

yondaanditadzucuandi, ñayonatahuinini<br />

nuundi.<br />

sonrreirse. yocoo quacundi, yehe<br />

sacu yuhundi,<br />

Soppa. dzita ñohondoyo, ñohondasi,<br />

ñoho chii.<br />

Sopear hechando sopas. yotniño<br />

chii yotniñondasi doyo.<br />

Sopear mojando en el potaje . yodzatneendi<br />

dayu.<br />

Soplar yotevuindi.<br />

Soportar o sufrir a otro . yosaha<br />

inindi, f. cuhua, yosai canu inindi<br />

yosaihuayinindi, f. quai, ñayodza<br />

nuundi.<br />

Sordo. tai dzoho, tai ñatacudzoho.<br />

Sordecer. yocuvuidzohondi, yodzohondi,<br />

nicana nuu, nicana cuino<br />

tutnu, yondadzi tutnu yondadzi<br />

dzoho, yondiyu dzoho.<br />

Soruer. yodzitandi. yosihindayu,<br />

fu. coho.<br />

Sospechar yotadzi inindi, yosaa tutuvui<br />

inindi, yosaa tadzi inindi,<br />

yosaqni inindi, yoquinuu, yoqui<br />

tadzi inindi.<br />

Sospechar mal de otro yotadzi ñena<br />

inindi, yosani ñena inindi, f. cani,<br />

yotadzi tucu inindi sita, yonde<br />

noo nena inindi, yosanoo ñenainindi<br />

sita, fu. qnoo, yodzaqhu<br />

ñena inindi.<br />

Sospechoso. tai tadzi ñena ini.<br />

Sospechoso de quien se sospecha. tay<br />

satadzi tucu ini sita, tay satadzi<br />

ñena ini sita.<br />

Sospirar. yosaca inindi, futu quaca,<br />

folio 191v column 2<br />

yosaa nuu inindi, fu. caa.<br />

Sospirar hazer a otro. yodzaquaca<br />

iniñahandi, yodzacaa nuu ini<br />

ñahandi.<br />

Sosegado estar todo yñedzadzi, yocuvui<br />

dzadzi.<br />

Sosegarse el viento. yoquehui, yocuvui<br />

dzadzi.<br />

Sosacar. yosicondaa ñee ñaha,<br />

yodza caha ñaha yochihi yuhu<br />

ñaha.<br />

Sosegarse de alguna turbacion yondai<br />

coho inindi, yonduvui huatu<br />

ini, yonaquai ini, yonduvui cama<br />

yonduvuidzee ini,<br />

Sosegar a otro. yodzandai coho<br />

ini ñahandi, yoquidza cama ini<br />

ñahandi, yondadza huatu iniñahandi,<br />

yondadza canu iniñahandi,<br />

yonatniño iniñahandi.<br />

Sosegar o pararse algo yoquehui,<br />

yoquehui nino, yotuhu nino<br />

Sostener. yotuvui ñahandi, yotnee<br />

ñahandi, yochihi tuvui ñahandi,<br />

yochihitnee ñahandi.<br />

Sostituto ser de alguno. yocuvuindi<br />

naata, ñohondi siñata.<br />

Sostituir. yotniño siñandita, yosahandi<br />

siñandi sita.<br />

Soterrar. yochihindi ñuhu, yochihi<br />

yuhundi ñuhu.<br />

Sotil cosa como arina. yyondihi nicuvui.<br />

Sotil cosa. sahuii, sahuayu, sa<br />

huaha.<br />

Souar. yoquitundi, yonadzindi, futuro<br />

. quadzi , yosau nino, futuro,<br />

quu, yoquidza huitandi,<br />

fut cadza.<br />

Soua-


folio 192r column 1<br />

Souajar, yoquitundi, yoñoo ninondahandi.<br />

S. A N T E V.<br />

Suaue cosa. adzi, huidzi.<br />

suaue canto. yaa nutnahaini, yaa<br />

dzandesi ini yaa yonadza<br />

saa ini.<br />

subir. yondaandi, imper, quandaa,<br />

yosaandi, imp. quasaa.<br />

subir a lugar alto pata andar encima.<br />

yosaa cacandodzondi.<br />

subir cuesta. yosaandodzondiyucu,<br />

f. caa, yosaandi yucu.<br />

subir por palo yosaandahandi yosaandodzondi.<br />

subir a dignidad. yonaasiñandi, yonihi<br />

tniñondi.<br />

subir algo actiuo. yodzacaandi, yodzandaandi.<br />

subir saltando. yosaandavuandi, yosaandi<br />

tandi, f. caa.<br />

subir al cielo. yonucoo dzicondi andevui,<br />

yonucoo canda, yonu coodzee<br />

andevui.<br />

subitamente. dzohoondu tuvui,<br />

dzotuvuindu, tnuhu naa ini,<br />

dzonaa ini.<br />

subita cosa . sanicuvui naha nooni,<br />

sandaitani.<br />

suceder a otro en nacimiento. yocacuvui<br />

vvui, yocacu tacundi.<br />

suceder a otro en oficio. yosaquehendico<br />

siñandi. l. tniñondi, nidehetnaha<br />

nicoocoo siñandi niqui<br />

tnaha nicoocoo siñandi, yondicondodzo<br />

tniño nicoo coondi.<br />

suceder al que va camino. yosaha<br />

folio 192r column 2<br />

cuvui vvui sandicondi tay ndodzo<br />

nuu.<br />

Sudar. yocana tnaindi, dzotnai dzondutandi<br />

, yondaandutandi , yndaa<br />

tnaindi.<br />

sudor. dutatnai, tnai.<br />

sudar mucho por el mucho trabajo<br />

o calor. yndaa cayutnaindi , ita<br />

coyotnaindi.<br />

sudito. tai yondacata, tai yehetnahasita,<br />

tai yehendahuitnaha, tai<br />

yyo sihita.<br />

suegro. dzutudzidzo.<br />

suegra. dzehedzidzo.<br />

suela de çapato. sañoho tnahandisa<br />

sueldo ganar. yosaindiyahui, f. quay,<br />

yonihindi yahui.<br />

suelo. nuu ñuhu, chico nuu chico.<br />

suelo de ladrillos. sanisa cavuandoho<br />

tavui, saninañuta doho tavui<br />

sanichihi tnahatadoho tavui.<br />

suelo de losas. sanisacavua yuu, saninañuyuu,<br />

sanitnaha yuu nono<br />

suelto no atado. sanindasi, ninandasi,<br />

sanindaindaa, sasicaquaa.<br />

suelto ligero. tay saa, tay cama,<br />

tay yachi.<br />

suelta de cauallo. yoho coho saha<br />

cauallo.<br />

seño. sani.<br />

sueño gana de dormir. ñumana,<br />

saquidzi.<br />

sueño tener. yoquesi ñumana nuundi,<br />

yehe ñumana, futuro, quehe,<br />

yocuvui ñumana nuu, ynino ñumana<br />

nuundi.<br />

sueño pesado . ñumana yonaa ini,<br />

yoquidzi naaini.<br />

sueño


folio 192v column 1<br />

Sueño liuiano ñumana quidzi tiñee.<br />

l tedzi.<br />

Suero de leche. duta nicai ninidzecui,<br />

dutanicoo dzecui,<br />

Suerte. noño.<br />

Suertes hechar. yotasindi noño.<br />

Suerte caer sobre alguno, yosaquehe<br />

noño, f. qquehe.<br />

Suerte de tierra. ee. sichi itu.<br />

Sufrir. yosaha inindi, f. cuhua.<br />

Sufrirse reportarse. yosichi ñee yuhundi,<br />

yosahainindi yotniñoyee<br />

inindi yonacuchi ñee yuhundi.<br />

Sufrible cosa que sufre. sasaha ini,<br />

satniño yee ini, saquidzandai ini<br />

sacuvuicuhua ini.<br />

Suyo, sasimayta.<br />

Surco de arado, sanicuvui sichi, sanisanuusichi,<br />

sanicahi sichi, sanisituidzundeque.<br />

Surcos hazer abriendo çanja para<br />

que venga el agua. yonacanundi<br />

sichi, yodzandaindi sichi, yona<br />

cahindisichi, yonaquaininondi<br />

sichi.<br />

Surco cauallete de hera. ticoo.<br />

Sumar en la quenta. yocahui canundi,<br />

yotasi canundi.<br />

Sumirse debaxo yosivuindusindi, f,<br />

quevui, yocaindusi.<br />

Sumirse el agua en alguna parte.<br />

yondainduta, yocai yechinduta<br />

yondai cohonduta, yoyechi ninonduta,<br />

yondoco ninonduta.<br />

Superflua cosa. sayondoondodzo,<br />

sasaandodzo, sasaaquevui,<br />

Suplir lo que falta, yodzasinotuhuandi,<br />

yodzaqhutnaha, yodzasino<br />

Suplir por otro en el officio. yo-<br />

folio 192v column 2<br />

yotniño siñandi tniñota, yadzasino<br />

cavuandi tniño sahata, yoquidzandi<br />

sahata, yoquidza neendi,<br />

sahata.<br />

Suplicar. yosaq yuhundahandi nuuta,<br />

f. caq, yocanu yotatundi nuuta<br />

yocachindahuindi nuuta, yosacu<br />

yondayundi nuuta, yocahandahuindi<br />

yocaha caindi nuuta.<br />

Surco que diuide las tierras o Eras<br />

quato quato ñuhu, ticoo ñuhu.<br />

Sur la parte de medio dia, huahi<br />

cahi.<br />

Surzir. yochihi naninditecu, yondaqndaandi<br />

tecu.<br />

Surzida ropa. dzoo nisaquehe nani<br />

tecu,<br />

Suso naha huii, nahandavui.<br />

Suspender como priuilegios. yona<br />

quainuu, yonadzita nuu, yonadzatevui<br />

nuundi, yodzandaa daha<br />

nuundi.<br />

Suspender de oficio, yosaq yy naho<br />

coota, yosadzinoninondi, ytniño<br />

nahondi, yosaqnino naho coota.<br />

Suspenso asi. tay nisaqnino naho,<br />

coota.<br />

Suspenso estar sin determinarse a<br />

vna parte ni a otra. yochihi inindi,<br />

yochihindatu inindi, yehendatu<br />

inindi, ñayonaha tnuni inindi,<br />

ñacuvui tnuni inindi,<br />

Suspenso estar y fuera de si con grande<br />

admiracion. yonaa inindi, yodzahui<br />

inindi, yosai tnuhundi, f.<br />

quai, yocanandehuinuundi yocana<br />

casa nuundi.<br />

Sustancia. dai datnu.<br />

Sustentar. yodzacasi ñahandi, yodza<br />

dza


folio 193r column 1<br />

Sustentar edificio. yotuvuindi yochihituvuindi.<br />

Sustentado asi. yehetuvui, yehenai,<br />

yosaquehetuvui.<br />

Sustentarse con baculo. yotuvuin<br />

ditatnu.<br />

Suzia cosa. satata, satnaha, sacuiya,<br />

saquene, sandii, sayaqua sacudzi<br />

Suziedad. yehui.<br />

T. A N T E A.<br />

Tabardete. quahindeye ñono.<br />

quahindeye dusi, deye tiyoho,<br />

deye yuhu, deyetnoo.<br />

Tabique. nama cuiñe, nama yadzi,<br />

namanduvuini, namachisi.<br />

Tabla. yutnu cono davua cono.<br />

Tablado . sito yutnu, yutnu dzahatasito.<br />

Tablazon para enmaderar, davuadzoco.<br />

davuayutnu, ñoho huahi,<br />

yutnu caanino huahi, davuadzoco,<br />

davuadziyo.<br />

Tabla del braço. dzichindaha chisindaha.<br />

Tablero de axedres. yutnu catni.<br />

Tacto. sadzasaandaha.<br />

Taça, coho.<br />

Tacha en qualquier cosa. sanitevui.<br />

Tachar yotadzi caha inindi sita, yodzaqhucaha<br />

inindi sita.<br />

Tachar testigos. yonataandi quachita,<br />

yonadzacuidzondi, quachita,<br />

yonatasindi nuuta quachi, yonacanindi<br />

quachi, yonatniñondi<br />

quachi nuuta.<br />

Taheño enla barua . tay yuhu idzi<br />

yaha, idzi quaa.<br />

folio 193r column 2<br />

Taxar. yosandandi, futuro, canda<br />

yodzeendi.<br />

Taxar plumas para escreuir. yodza<br />

qcavuandi, yosandandi, fu. cand.<br />

yoquidzahuahandi, fu, cadza. yondatandi<br />

nuusi.<br />

Tal cosa. yca, dzavua.<br />

Tal qual. nacoo cadzavua,<br />

Talar montes . yosandandi yutnu,<br />

yosandandaandi yutnu, futu. canda,<br />

yosaqndi yutnu, yodzacoondi<br />

yutnu , yosadzindi yutnu, futuro,<br />

cadzi.<br />

Taladro. sacaayavui, caayosico, yocaayavui.<br />

Taladrar. yocaandi yavui, yotasinahandi<br />

yavui.<br />

Talega. itne.<br />

Tallo de ortaliza, yetu.<br />

Tallecer. yocanayetu, yosaayetu.<br />

Talluda cosa. sanicana yetu sanisaa<br />

yetu.<br />

Tamaño. dzavua, dzuhua.<br />

Tamal. ticoo. (cu.<br />

Tambien. sihi, dehe, tucu, dzavua tucu<br />

Tampoco. ñahatucu.<br />

Tameme. taysidzo dzidzo, tainsandidzodzidzo,<br />

Tan solamente. dzondaani, dzomihinica,<br />

mihini.<br />

Tanto. dzavua,<br />

Tanto quanto. dzadzavua , dadzavuaca.<br />

Tanto tiempo. sadzavua<br />

Tanto en numero. dehe dzavuaca.<br />

Tanto de ancho. dzuhua sacono, &<br />

sic de aliis,<br />

Tantas quantas vezes, nadzahasichi<br />

dehedzavua,<br />

B b Ta


folio 193v column 1<br />

Tañer campanas. yodzacandandi,<br />

yodzacadzindi, yotaandicaa,<br />

Tañer atabales. yocatundi ñuu.<br />

Tañer teponastles yochidzondi qhu<br />

yocanindi qhu.<br />

tañer organo. yosadzindi, f quadzi.<br />

tañer flauta, o tropeta. yotevuindi.<br />

tan lexos. dzuhua sica, dzodzavuasica.<br />

tapar agujero yodzandutundi, yonatnaandi,<br />

yonacadzindi, yonatniño<br />

chitundi yavui.<br />

tapadera. sayondiyu, sayondadzi<br />

dziyu,<br />

tapar. yosadzindi, futu. cadzi. yona<br />

cadzindi.<br />

tapiceria. dzoo cahi, dzoo nahi, dzama<br />

nicoo nama.<br />

tardarse. yoquaindi, yoquaininondi.<br />

tardar en la otra. naha yoquidzandi,<br />

yoquidzahuahandi quai, yoquidzahuayuquaindi.<br />

tarde del dia. sañeni, huatanaquai.<br />

tarde ser. yoñeni, saquañeni, saniñeni.<br />

tardia cosa. saquai, sahuayu.<br />

tardon. tay quai, tay quidzaquai.<br />

tay huayu.<br />

tarea dar de alguna cosa. cuhua nitaa<br />

tnuni, yosaqcuhuandi, yochidzondi<br />

cuhua, yonaha cuhuandi,<br />

yotaacuhuandi.<br />

tarro para ordeñar, quedze saqnitadzecui,<br />

quedze sanininodzecui<br />

tartamudear. yocahatata ndi, yocahandayundi,yosaquehendudzundi,<br />

fu, qquehe.<br />

tartamudo tai cahatata, tay tata<br />

yuhu.<br />

folio 193v column 2<br />

Tarugo de madera. duyuyutnu.<br />

Tarugos poner. yochihindiduyu,<br />

yodzaquevuindiduyu.<br />

Tasar precio . yochihitnunindi yahui,<br />

yocachi yahuindi, yosasiyahuindi.<br />

Tauano tesandu.<br />

Tauerna. huahi sadzicodedzi, huahi<br />

yahuidedzi,<br />

T. A N T E E.<br />

Tea de pino itedzusa, ytecavua<br />

quando es trasparente.<br />

Techar casa yotniñodi davua,<br />

yochidzondi davua, yosaqndi davua,<br />

fu caq<br />

techo de la casa. dicahuahi.<br />

teja chita.<br />

tejo. techiyocuta,<br />

tejo jugar. techiyocuta yotaandi saha<br />

nama, yodzandiindaadisaha nama,<br />

yodzacanandaandi.<br />

tejuela, pedaço de teja. techiyotahui<br />

telilla en que sale embuelta la criatura.<br />

ñee sacoho dzaya. ñee dzoco.<br />

tela. ydza.<br />

tela texer. yoconondi idza.<br />

tela vrdir. yondiindi idza.<br />

tela companer en el telar yodzacutundi<br />

idza, yotniñondi tnu idza,<br />

yosatandaandi idza, yodzacai dzatandi<br />

idza, yotneendi quu idza.<br />

tela por texer. ydzadzoyuhua.<br />

tela del coraçon. ñee nuu ini, ñee<br />

huisi.<br />

tela de granada. ñee huisi, ñee ñoho<br />

nahondedzi.<br />

telar. yutnu cono, tnuydza.<br />

te-


folio 194r column 1<br />

Telaraña. dzinduhua, duhua.<br />

tema de sermon. dudzu yocaisaha,<br />

dudzu yehe sahadzina.<br />

tema tomar asi. yodzacaisahandudzu,<br />

yochihinahandudzu, yotasi<br />

sahandi,<br />

temblar la tierra. yotnaa, yonehe,<br />

yocanda, yosichi ñuhu, yosiconai<br />

yosicondidzo ñuhu.<br />

temblar alguno de frio. yonehendi<br />

yondayundi.<br />

temblar las espaldas de miedo. yondaandodzo<br />

satandi, yonandequendi,<br />

temblar mocho con temor . ñoho<br />

catne ini, ñoho nehe inindi, yonehe<br />

yondayundi.<br />

temer, yoyuhuindi, yoyuhuininondi,<br />

yyondi, yoyuhui yyondi, yondoyondavua<br />

idzi dzinindi.<br />

temer de ver morir a alguno. yoyusi<br />

inindi, yotadzi inindi,<br />

temerosa cosa. yyo chidzu yyo.<br />

temor. sayyo, sayuhui, sandadzi,<br />

tempestad de ayre hazer. yñe tachi<br />

ñihi, futu. cuiñe, yehe tachi, futu.<br />

quehe nihi.<br />

tempestad de vientos padecer. yotnahandi<br />

tachi nihi, yodzucundi<br />

tachi.<br />

templar vihuela , vide concordar<br />

vozes.<br />

templo. huahi ñuhu yuq, huahi yuq<br />

dzoco ñuhu.<br />

temprano. danahani , daqueyeni,<br />

nahani.<br />

temprana fructa. cuihi yocoo naha,<br />

cuihi yosichi naha, yotuvuidzina<br />

cuihi yotuvui nuu.<br />

tenazas. caa tayu caadzinda.<br />

folio 194r column 2<br />

Tenazuelas para cejas. tenoodziyu.<br />

Tenazear. yotayuninondi coñota,<br />

yotayundaandi, coñota, yotavua<br />

ninondi coñota, yocoyondaadi.<br />

tender ropa. yosatacaandi, futuro,<br />

cata.<br />

tender, desplegar, yondecandi, yonandecandi,<br />

yondecacahindi yodzacaandi.<br />

tendero. taydzico, tay yoquidza<br />

yahui.<br />

tenderse por los suelos. yosicotuvuindodzo<br />

nuu ñuhu, yotuvuininondi<br />

nuu ñuhu.<br />

tender lo encogido. yonadzitandi,<br />

yonadzasihi yonadzacaandi.<br />

tener. yotneendi, fu. cotnee.<br />

tener en la mano, o en su poder. yonaindi,<br />

fu. conai, nisiyonay.<br />

tener gran barriga la muger preñada,<br />

yosihi chisiña, yocaicoo chisi<br />

ña, yocaicuico chisña , yocuvui<br />

ndee chisiña.<br />

tener en el coraçon. ñoho inindi, fu,<br />

coho, yondaa inindi.<br />

tener por cierto, dzavuayu yyo inindi,<br />

dzavuayu yosinindisandi,<br />

dzavua yu yotuvui nuundi.<br />

tener algo en las palmas de las manos,<br />

yndodzo ini dahandi, yodzo<br />

dahandi, ñoho ini dahandi, f. cuindodzo,<br />

f, codzo, fu, coho,<br />

tener lo que se cae. yotuvuindi, yochihituvuindi,<br />

tener en mucho, yonai cuihi, yonai<br />

tesi, yosini cuihindi, yosini manindi,<br />

yosinidzahandi.<br />

tener cuenta con la fiesta, o con el<br />

tianguez para yr a tiempo, yosa<br />

Bb 2 tu


folio 194v column 1<br />

tuhuandi; yosatuhuandi quevui<br />

yosatnaha.<br />

Tener en mas a vno que a otro. yodzacanandita<br />

ninondita, yodza<br />

caacodzoninondita, yochidzoninondita,<br />

Tener embidia. yotadzi quadzuinindi,<br />

yocuvui vhui inindi, yocuvui<br />

quadzu inindi, yocachi, l. yocaha<br />

quadzundita, yosiniquadzundita.<br />

tener miedo, o turbarse. yoquinehe<br />

inindi, yoquindayu inindi.<br />

tener a alguno en lugar de padre y<br />

madre. yoquidzanisanu ñahandi<br />

yoquidzadzehedzutundi, f. cadza.<br />

tener a alguno en lugar de hijo. yoquidzadzaya<br />

dzana ñahandi, futuro.<br />

cadza.<br />

tener cuidado de alguno. yonditondaandita,<br />

yotaa inindita, yositondaandita,<br />

futu. coto. yondaa nuu<br />

inindita, yonditocutundita, yondico<br />

cutundita.<br />

tener en poco. vi. menospreciar. ña<br />

yocoocotondi, yosiniquadzundita.<br />

tener atencion. yonini cuitendi, casi<br />

daa.<br />

tener reuerencia. yochihi ñuhundi,<br />

yocaha tnunindi, yocoocotondi,<br />

yotniño siñandi.<br />

tener necesidad. yosini ñuhu sindi.<br />

tener miedo, como de andar de noche.<br />

yocadzendi, yoyuhuindi, yyo<br />

cadzendi.<br />

tener dolor. yocuhui, yocaca, yosatu,<br />

yocahu, yosasinini, yocuhui<br />

nini.<br />

tener algo en las manos. yehendahandi,<br />

f. quehe, yodzondahandi, f. codzo.<br />

folio 194v column 2<br />

Tener polucion. yocanacavuanduta<br />

tata, vi polucion.<br />

Tener paz . yyoquaindi, yyodzadzindi,<br />

yyoñuhuyoco, yyo ñuhu<br />

coondi. vi. paz.<br />

tener cargo de algo. yondito tniñondi,<br />

yondaatniñondi, yocaha tniñondi.<br />

tener verguença de algo, yocuvui<br />

caha nuundi, vi auergonçarse.<br />

tener mala fama. ñayotacuninondi<br />

ninuu nahandi nindaidzicondi, yotacutnuhudzanandi,<br />

yositanino<br />

tnuhu dzanandi. fu. cuta, ysinahata<br />

sadzanandi.<br />

tener buena fama, ysinahata sahuahandi,<br />

yotacutnuhu huaha, yotacu<br />

ninondi, yocacu nahi huahatandi,<br />

yocachi huahatasindi.<br />

tener vno por otro. yodzaquaa ñahandi<br />

sita, yodzadzama nuu ñahandi.<br />

tener enemistad con otro, ñoho quachi<br />

inindi, ñoho dzoondi sihita,<br />

ñoho yodzo yosinindita, fut. coho<br />

codzo, yotniño yochidzo yosiindita.<br />

l, yosinindita,<br />

tener esperança, yonatniñoinindi,<br />

yosatu sahandi, yosatu inindi, yondatundi,<br />

tenerse en algo el que se cae, yondaa<br />

cuitandi, yotneendi, yosaacuitandi,<br />

fu caa.<br />

tener escrupulo, yonateye inindi,<br />

yonayuhui inindi, yosidzonino<br />

inindi, yochihi inindi,<br />

tener por bien. yonduvui huatu inindi,<br />

yotuvui huatusindi.<br />

tenerse por indigno de algo ñacaa<br />

sindi,


folio 195r column 1<br />

sindi, ñayyo sindi nihindi, ñadzavua<br />

caa sindi.<br />

Tenebroso . yñe naa, yyo naa, naa<br />

naa yyo.<br />

Tentar a otro. yosinini ini ñahandi<br />

fu. qni, yosico nini ini ñahandi, yosito<br />

ninindi inita, fu. cato.<br />

Teñir de color. yocayundi.<br />

Teñido ser. yosaha, futur. cuhua, sa<br />

nicayu.<br />

Teñir de negro yocayundidayu,<br />

yoquidzatnoondi, yoquidzandayundi.<br />

Teñido ser asi. yocuvuitnoo, yocuvuindayu,<br />

yosahandayu.<br />

Tercero, sacuvui vni.<br />

Tercero, vide. medianero.<br />

Terciana, calentura. dzinuhu natuvui<br />

vniquevui, dzinuhu yonatuvui<br />

idza.<br />

Terciopelo. dzoo seda ninanatnumi<br />

ninana cachi.<br />

Termino, fin. sasinocavua, sasandehe,<br />

sasatuhu.<br />

Termino por linde. dzañu, dzañu<br />

caa sico.<br />

Terminos poner. yochihidzañundi,<br />

yosaqndi, f. caq. yosanindi dzañu,<br />

fu. cani.<br />

Termino de tiempo señalar. yotniño<br />

yuhundi, yocachi tuhuandi,<br />

yocachindatundi, yochidzo yuhundi,<br />

yotasi cuhuandi, yotniño<br />

quevuindi.<br />

Ternero. ydzundequeyeq.<br />

Ternilla yequeyuta, yequehuita,<br />

dzitni.<br />

Terra pleno. sanicaisite, sanicoho site,<br />

sanitnaa site, sanichitu ñuhu.<br />

folio 195r column 2<br />

Terrasguero. tay situndayu.<br />

Terrenal cosa . sacaa ñuu ñayevui,<br />

sayyoñuu ñayevui, sayotnaha<br />

ñuu ñayevui.<br />

Terron, pedaço de tierra. tehui.<br />

Terrones deshazerse. cachindaa ñuhu<br />

tehui, yotasatehui, yondachi,<br />

yotahuindaa , yocaindaa tehui,<br />

yonduvui ñuhu.<br />

Terrible. sayyo sandadze.<br />

Territorio. siñandi, ñuundi, sayocahandi<br />

tniño.<br />

terruño ñuhu.<br />

teso. nihi cutu, casi dacui, tnuu.<br />

tesar, poner tieso yoquidzanihi,<br />

tnuu, cutu.<br />

tesoro. dziñuhu nisina, dziñuhu nisacoho<br />

satnu, dziñuhu yñe siña.<br />

testar hazer testamento. yoquidzadi<br />

testamento, yotasitnunindi, yotasitnunindayundi,<br />

yosandadayu<br />

sasimayndi, yonacahandayu, yosaitnunindi,<br />

fu. quai.<br />

testigo. tay yonaha, tay nisini tay<br />

ñoho ini, tay nitacu.<br />

testimonio falso leuantar. yodzatavuindi<br />

quachinaa, yotaandi quachi<br />

naa, yonducu yetendi, yocahatnuhundi.<br />

testimonio falso, quachinaa, dudzu<br />

yete, dudzutachi, dudzu yaa, dudzu<br />

ñandisa, ñacuite.<br />

testimonio falso, imponerseme. yotavui<br />

quachinaa yotavui yetendi.<br />

testimonio verdadero dar escriuano.<br />

yodzandisandi, yocachindisandi<br />

texer yoconondi.<br />

texer trenças yotnaandi.<br />

texon. teyeye.<br />

Bb 3 T.


folio 195v column 1<br />

T. A N T E I.<br />

Tia. dizidzindi.<br />

Tianguez. yahui.<br />

Tiara. dzete.<br />

tibia cosacomo agua. huihi huidzi.<br />

tibio hombre. tay dzusa, tai cundu,<br />

tai ticudzi tai yonaa, yosihi ini,<br />

tai huitaini, tai cunduini, tay dzusa<br />

ini, tay huasi ini.<br />

tiempo. huico, quevui, cuiya.<br />

tiempo pasado. neendu quacai, neendu<br />

huasi cana huasi, neendu<br />

sacana saquesi, neendu satniño<br />

sandaca, saquesi.<br />

tiempo por venir. sahuaqtnaha, sahuasindidzo,<br />

sahuasi tavui, sacoo<br />

cuiñe, sadzoica cuvui, sadzoica<br />

quitnaha, catniño candacaqhu,<br />

cachihi taa qhu.<br />

tiempo de siega. huico dzacai, huico<br />

sanu huiyu.<br />

tiempo de aguas. huico dzavui.<br />

tiempo de inuierno. huico ñumi, huico<br />

yuhua.<br />

tiempo no tener para hazer algo. ñayosina<br />

nino sindi, ñayo yaandaa sindi,<br />

ñayocuvui sindi, ñayo yaa nino<br />

sindi.<br />

tiempo tener. yosina, fu. qna, caa sina,<br />

yoyaandaa sindi.<br />

tienda. huahi, sadzicota, huahi yocuvui<br />

yahui.<br />

tierra. ñuhu.<br />

tierra fertil. ñuhu coco, ñuhu quaha,<br />

ñuhu nuhu caa caha.<br />

tierra lugar o patria. ñuundi.<br />

tierra de regadio. ñuhundoyo.<br />

tierra esteril. nuhu tesii, ñuhundachi,<br />

ñuhu tesaha, ñuhu teyaa.<br />

folio 195v column 2<br />

tierna cosa. huita, yuta.<br />

tiesto de cosa quebrada. techiyo.<br />

tijeras. yuchicaadzata, yuchiicaa<br />

nuu vuui.<br />

tilde en la escriptura. tnoo, tendende<br />

tina de tintorero. sahasacayu, saha<br />

sacayunino.<br />

tinaja. quedze.<br />

tiña. tisaha.<br />

tinieblas. sanaa, sañuu, sayavui.<br />

tinte de tintorero sasicayu, sasaha<br />

dzoo, sacuhuadzoo.<br />

tinta. tnoo, duta tnoo.<br />

tintero. sañohotnoo, tiyahatnoo.<br />

tio, hermano de padre. dzito.<br />

tirano. tay sanindahui ñaha, tay<br />

dzandoho ñaha, tay dzanani ñaha.<br />

tay satandaa dehui ñaha.<br />

tiranizar . yosanindahui ñahandi,<br />

fut. cani, yosatandaa dehui ñahandi.<br />

tirar. yodzacanandi, yodzacoocavuandi,<br />

yodzacuitandi, yodza<br />

quaindi.<br />

tirar piedra. yodzacanandi . yosicondi,<br />

fut. cuico, yotaandiyuu.<br />

tirar certero. yoqni cuite, yotaa<br />

cuite, yosico, yodzacana, yosito<br />

cuite. yodzaqcuite, yodzaqndaandi.<br />

tirar coces vide acocear.<br />

tisica dolencia quahi yaa, quahi yeque,<br />

quahi cuino.<br />

titubear yochihindatu inindi, yochihi<br />

inindi, yocuvui vvui ynindi,<br />

yocuvuindatu inindi.<br />

titulo de libro. sanani tutu, dzevui<br />

tutu, dzeque tutu.<br />

tizne ollin. tnoo yaha<br />

tiz-


folio 196r column 1<br />

Tiznar. yodzacaa nuundi tnoo yaha,<br />

yodzacatundi. yodzacaandichindi<br />

tnoo yaha.<br />

Tizon. yutnu ticaye yutnu yodzo<br />

ñuhu, yutnu yosisindodzo, yutnu<br />

yocayundodzo.<br />

T. A N T E O.<br />

Toca de muger. dzama tetedzini,<br />

satetedzini.<br />

Toca como al maizal. dzoo noho<br />

dzucu, sacoho dzucu.<br />

Tocar algo con la mano. yodzasaandi,<br />

yosaandi, yosaandahandi, yodzaq<br />

quaandahandi, yosaquaandahandi,<br />

yotneendi.<br />

Tocar palpando . yoquitundi, yosaundi,<br />

fu. quu.<br />

Tocarme, pertenerme. sasinduhu,<br />

sasimaindi.<br />

Tocar vna vasija con otra. yosaquaa<br />

tnaha, fu qquaa yonuquaatnaha<br />

yosaquehetnaha, f q quehe yotusitnaha,<br />

yosatnaha tnaha.<br />

Tocino. idem. l. quene yechi.<br />

Tocino magro. quene yodaa coño,<br />

queneyehe coño.<br />

Toda la noche. niñuyaca niñuyaa.<br />

Todo el dia. duvaiyaca, duvui yaa.<br />

Todos dehetaca . dehe cuindi yaa,<br />

deheyata,<br />

Todos sin quedar nadie. nanita, nanidziyota.<br />

Todo poderoso Dios. yyadehecuvui,<br />

dehe tuhuaya<br />

Todo, de cosa continua. nee, neecutu,<br />

neendu.<br />

Todo el mundo. neecutu ñuu ñayevui<br />

folio 196r column 2<br />

vui, neecaa neeisi ñuu ñayevui,<br />

neenduquasaa quasivui, quaca inini,<br />

nacañu nadzucu, dacunduta<br />

dacu neñe ñuu nayevui.<br />

Todos los dias y noches. dehe niñu<br />

devui, danduvui da ñuu.<br />

Todo genero de cosas . dehe nuu,<br />

dehendusi.<br />

Todas las maneras buscar para conseguir<br />

algo. dehe nuu dehendusi,<br />

yodzatnani inindi, yonducutnani<br />

inindi, yonducu inindi.<br />

Todos juntos. dzohoo taca, dzohoonducata.<br />

Todo quanto ay en el mundo dehendu<br />

sacaa saisi ñuu ñayevui.<br />

Todo o de todo punto. neecutundu.<br />

Tomar. yosaindi, fu. quai, yacahindi<br />

yodzitandi.<br />

Tomar fuerça. yosai queyendi , yocahi<br />

nenindusa, yocahi yecandi.<br />

tomar exemplo. yosaindi tañino, f.<br />

quai, yositodzavuandi, yositondaandi<br />

taniño, fut. coto yosini<br />

dzavuandi, futu. qni. yonatavuandi<br />

taniño, yonaquaindi taniño.<br />

tomar consejo yosatu huidzondi,<br />

yosatu ninondi, yosatu nino huidzondi.<br />

tomar muchas cosas juntas con la mano.<br />

yosai canundi, yocahi canundi,<br />

tomar algo demasiado, sanisaa quevui<br />

yosaindi.<br />

tomar fructa del arbol. yosai ninindi,<br />

yotnee ninindi.<br />

tomar algo escondidamente. yosai<br />

ninindi, yocahi yuhundi, yosai<br />

dzahindi<br />

tomar prestado , yosai nuni di yosai


folio 196v column 1<br />

yecandi , yodzacai yecandi , ysica<br />

nuundi, f. caca.<br />

Tomar fuerças youduvuinday datnundi.<br />

Tomar por combate. yodzatnaha<br />

tnahandi, yodzacuidzondi yucu, yodzanaa<br />

ñahandi, yonihi ñahandi.<br />

Tomar a su cargo. yonaquaitniñondi,<br />

yonaquai tniño ñaha, yona<br />

quacañaha yonanduvui<br />

ñahandi<br />

Tomarse las aues. yosañu tnahate,<br />

fu. quañu.<br />

Tomar algo en buena parte yonadza<br />

huidzo huahandi yotacu huaha<br />

sindi.<br />

Tomarlo en mala parte. ñayotacu<br />

huatu sindi.<br />

Tonto. tay caha naha, tay ñatnuni<br />

ini, tay caha huadzevui, tay caha<br />

naho.<br />

Topar encontrando con otro. yonatnaha<br />

ñahandi, yonanihi tnahandi,<br />

yonatnahandi.<br />

Topar con pared o asi yosicotuvuindaandi<br />

nama, yosacasandaandi<br />

nama, fu. qcasa, yosatnaha<br />

daandi nama, yosaquaandi nama.<br />

Topar con la cabeça . yosasandaa<br />

dzini, yosaquaadzini yosaquehe<br />

dzinindi, fu. qquehe.<br />

Topar con otro no aduirtiendo yosaquehe<br />

tnahandi, yosaquaa tnaha,<br />

yosacasandaatnaha.<br />

Topar con rama o otra cosa: yosa<br />

quehedzinindi, yutnu yosaquaa<br />

yosachihidzinindi yutnu.<br />

Topo. tiyuhu, teñani.<br />

Torcaza, dzata yucu.<br />

folio 196v column 2<br />

Torçal. yoho nitnaata.<br />

Torcer yosihindi, fut. quhu, yocavuandi.<br />

Torcer esprimiendo. yocoyo nini,<br />

yosicondidzondi.<br />

Torcer lo derecho entortandolo.<br />

yodzacayendi, yodzacuiyendi.<br />

Torcerse asi. yocaye huasindita, yosacoondadze.<br />

torcerse los pies o las manos al difuncto<br />

yosiyo, yonacuiyo, yondico<br />

coho nuuta yuhuta, yocuvui<br />

yoho yaqua, tocerse la boca.<br />

torçon de tripas tener. yosiyo nino<br />

chisindi, yosasininochisindi, yocaca<br />

chisindi, yocuhuininochisindi<br />

tordo. tecundi.<br />

tormento. sandoho nani.<br />

tornar de donde fui yondicondi,<br />

yondicocavuandi.<br />

tornarse atras. yondico cuiñe satandi<br />

dzumandi.<br />

tornarse bestia. yonduvui quete.<br />

tornar lo prestado. yonunayndi, yonacuhuandi.<br />

tornar en su seso yondetuvui inindi,<br />

yonatacuinindi, yondoto inindi,<br />

yonacuisindaa inindi, yonde<br />

yahi ini.<br />

tornadiço hombre inconastante, tay<br />

yondicocavua ini, taiyondico<br />

cuisi ini, tay ñacutuini, tay ñandai<br />

ini.<br />

tornar a peccar. yonadzatevuindi,<br />

yonanducu naha tniñondi yeca<br />

quachi, yondicoquaa.<br />

tornar el perro al bomito. yonacasite<br />

yonacuidzote, yonayuvuite<br />

saninandu sate.<br />

tor-


folio 197r column 1<br />

tornar a comer yonacasindidzita.<br />

tornar en nada anihilar. yodzande he,<br />

yodzanaandi.<br />

tornarse en nada quedar anihilado.<br />

yondoyo ñuhundi, yonaa yotuhu<br />

yondehendi, yoquehuindi.<br />

tornarse vil, yonduvui nahandi vi.<br />

acevilarse.<br />

tornar a la memoria algo. yonde<br />

noo ini, yondendodzo ini, yonu<br />

cuino ini, yondacundita , yondacu<br />

cahandi.<br />

torno para hilar. cata cai yuhua.<br />

tornear con torna, yodzacuico yutnu<br />

yodzacuicondicata.<br />

tornero tai yodzacuico yutnu.<br />

toro. idzundeque yee, quetedzana.<br />

torear. yodzadzequendi, ydzundeque,<br />

yoqnindi ydzundeque.<br />

torondon hazerse. yocana tedzehe.<br />

yosaquehe tedzehe, yosacavua<br />

ninicasi, yosacavua nini tedzehe<br />

torpe, tay sicahuasi, tayisicatnana,<br />

tay nama ini, tay huasi ini, dizese<br />

es tambien de los cauallos.<br />

torre huahi dzuq cani, huahi nicana<br />

cuiñe, huahi nicana cuino, huahi<br />

nisacodzonino huahi nicanandita<br />

nino.<br />

torta. dzita nahi, dzita sadzi.<br />

tortero de vso tende cata, saha cata,<br />

caha cata.<br />

tortuga teyoo.<br />

tortola. diyuu, caa ñuhu cuiya.<br />

toruellino. tachi nihi, tachi yosico<br />

nihi, tachi yehe catni, yehe sacu.<br />

toruellino hazer. yocana tachi nihi,<br />

yosico tachi nihi, fu. cuico.<br />

tosca piedra. yuu dzocaa, yucuca<br />

folio 197r column 2<br />

yuudzocaanduvuaca, yuu dzo<br />

nicanaca, yuu dzocaadayuca,<br />

yuu dzocaadzayuca.<br />

Tosco hombre sin pulicia. tay dzo<br />

caa yucuca , tay dzocaa hooca,<br />

tay dzocaa datnica, tay dzocaa<br />

dzitnuca, tay dzonaquete mihi<br />

ñuyaca, tay nidzahui mihi taynaha,<br />

tay dzocaa huasica, tai caa<br />

tnana.<br />

tose. sacayu.<br />

toser. yocayundi, yocacadzuqndi,<br />

yosino yacadzuqndi.<br />

tostar. yodzayatnandi yodzacadzundi<br />

tostarse. yoyatna, yocadzu.<br />

toua de dientes. yaa noho, ñuñu noho,<br />

cudzinoho yusasaha noho.<br />

toua tener en los dientes yusa yosidzo<br />

sahanohondi , yusa yotavui<br />

saha nohondi.<br />

tonajas nacu huandaha.<br />

touillo quedze ñee yeq quedzeñee.<br />

T. A N T E R.<br />

Trabajar. yoquidzandi tniño, f.<br />

cadta, yodzahandi tniño<br />

Trabucar reboluiedolo todo.<br />

yosinonini, yonanducu dziyo, yonanducu<br />

casindi.<br />

Traçar. yonaq cuhua, yotniño cuhuandi,<br />

yochihi cuhuandi.<br />

Traduzir. yosico caqndudzundi, yodzacuico<br />

cuisindi, yodzandico<br />

cavuandi.<br />

Traer muy grande inquietud y pena,<br />

casi como desesperado . yosaudahandi,<br />

fu. quu, yosadzi dahandi,<br />

f. quadzi, yocahindidzinindi,<br />

yo-


folio 197v column 1<br />

yodzucundaandi nama, ñavhui<br />

qcuita, nuu ñuhu, ñavhui qcuita<br />

yuta, dzo nuhudzo yondesi, ñacuvuitnuni<br />

saqcahidzitandi ñavhui<br />

cuvui ñavhui naandi.<br />

Traer algo. sanaindi huasi.<br />

traer cosas animadas. yoquindacandi,<br />

sandacandi, huasi huasindacandi,<br />

yondendacandi.<br />

traer algo al cuello como quentas.<br />

yondacundi, yosacuindi. f. quacu<br />

ñoho dzuqndi.<br />

traer espada o palo leuantado en el<br />

aire para dar a alguno. huasindidzondi<br />

tatnucaa, yonadzocondi<br />

tatnu, y quando le va a dar dize.<br />

quandidzota.<br />

traer la muger los cabellos colgados<br />

hechados a las espaldas. yodza<br />

cuitandodzoña idzidziñina<br />

sata yonacotondodzoña, yositandodzo<br />

indita idzidziña sataña,<br />

yonucuita idzi sataña.<br />

traer algo alrededor yodzacuicondi,<br />

yodzacuico nuundi, yodzacuico<br />

cutandi.<br />

traer la ropa arrastrando. yonatniño<br />

sahandidzoo, vide arrastar.<br />

traer a cuestas el peccado, yosidzo,<br />

fut cuidzo, yotavuindi quachi,<br />

sandidzo, satavuindi quachi, fut.<br />

candidz, f. catavui, quachi, yehe<br />

dzeque, yehetnaandi.<br />

traer en canto la honrra yochidzo<br />

yaandi, yositandaa ñahandi, futuro,<br />

cata.<br />

traer fuerça yoñoho ñahandi, yodzita<br />

nahana, yondoyo cani<br />

ñahandi.<br />

folio 197v column 2<br />

Traer la comida a la mesa. yosico<br />

naindi sacasi.<br />

traer algo a la memoria de otro.<br />

yodzandacu nino ñahandi yodzanu<br />

cuino iniñahandi, yodzandacundi<br />

sita, yondacu ñahandi<br />

sita.<br />

traer la mano sobre el cerro. yoyocondi.<br />

traer las piernas al enfermo, yoyocondahandisahata,<br />

yonatneendi<br />

yocata, yonaquadzindi sahata,<br />

traer algo escondido. sanai ninindi<br />

canay, yonai dzahindi, yonay<br />

yuhundi.<br />

trafagar. yonuhu yondesi ini, sandaa<br />

sandevuindi.<br />

tragar la saliua con deseo de comer<br />

lo que no le dan. yonacoco datni<br />

dzeendi.<br />

tragar. yococondi, yocai nuu<br />

dzuqndi.<br />

tragadero. tiqyoo.<br />

tragon. tai sasiyyo, tay cahuiyu, tai<br />

yosasi cahi.<br />

trago de cosa liquida. eecoco,<br />

eeyuhu.<br />

traje de vestidura. dai.<br />

traicion hazer . yosani huisindita,<br />

yocahahuisindi, yocaha ninindi<br />

traidor. tay huisi ini, tai ñoho huisi<br />

ini, tay niniini.<br />

trailla para perros. sacondico tnahate<br />

ina.<br />

trama de tela. dziyo.<br />

tranca de puerta. yutnu yonacono<br />

nini nama, l puerta. yutnu caanini<br />

nama.<br />

tranco. ee sani nahi saha, ee sani


folio 198r column 1<br />

sani saha.<br />

Trançado de muger. dzoo sacoho<br />

dzucu yoo ñahuatu sacoho dzucu<br />

yooña.<br />

trançaderas de muger. vide,<br />

cintas.<br />

trapo. dzamataa, techihi, tecoto,<br />

tecandu tetaca<br />

trapala estruendo. sacatne, sahuaa.<br />

tras prepocision. satasi.<br />

trasdoblar. yonacanu vvui, yodza<br />

tnahandi vvui, yonucavuatnaha<br />

vvui estar doblado.<br />

trasladar algo. yonatavuandi, yona<br />

taandi yosicotaandi, yodzanana<br />

noondi.<br />

trasdobla el precio. yosaachidzo<br />

dzavuandi yahui, yosaqndodzo<br />

dzavuandi yahui, futuro, caachi,<br />

fut. caq.<br />

trasladar de vna lengua en otra. yodico<br />

caqndi, yosico caqndi, yodzandico<br />

cuisindi dzaha yondiconahi.<br />

trasuinarse la vasija yosihi, yotoo<br />

nininduta yocainininduta.<br />

trasladar huesos de algun difunto.<br />

yonanahindeye yonacutandideye,<br />

yonacaindi yeque deye.<br />

trasluziente cosa. sayondii nini, sa<br />

yoyahi nini, sayotuvui nini.<br />

trasluzirse. yondii nini, yotuvui nini,<br />

yoyahi nini.<br />

trasnochar desuelarse. yondito ninu,<br />

saniñu yonditondi.<br />

trasnochar no poder dormir. yoquidzi<br />

canandi, ñañumanandi,<br />

ñayosai ñumunandi, ñayonihiñumanandi.<br />

folio 198r column 2<br />

traspasar de parte aparte. yodzacai<br />

siyondi yodzacuitasiyondi, yotasi<br />

siyondi.<br />

traspalar el trigo boluiendolo de<br />

arriba abaxo. yosi cocoyondinuni.<br />

yosicondidzondi nuni, yonachihi<br />

maandi nuni, yosicotasindi<br />

nuni, yodzatuvuindi nuni, yochihindidzondi<br />

nuni.<br />

traspasar mandamiento. yosaanduundi,<br />

yosaandisindi, yosaandidzondi,<br />

fu caa, yosidzocavuandi, yosidzondi<br />

tandi.<br />

traspasar a otro el señorio. yosico<br />

taa ñahandi satoniñe, yosico tasindi<br />

satoniñe.<br />

traspie en lucha. satniño ñano saha<br />

sadzucu nino saha, yodzacuiyo<br />

nino saha, yodzacono nihi saha<br />

tnahandi.<br />

trasponer plantas yosico canundi<br />

yutuu, yonucanindi yutnu, yosico<br />

canindi yutnu, fu. cuico.<br />

trasquilar. yodzatandi.<br />

trasquilar sobre peine . yosaindodzo<br />

yodzatandi , yodzatandihindi.<br />

trasquilar a panderetes. yodzatati<br />

cahu, yodzataticuiñe.<br />

trasquilar atusado. yodzatadeendi,<br />

yodzatayanda.<br />

trasegar vino. yosico tniñondi,<br />

yosico conondi, yondico tniñondi.<br />

trastornar plato o escudilla. yosico<br />

tasindayendi, yosico canindayendi,<br />

yotasindayendi.<br />

trastornar el cantaro para vaziar el<br />

agua. yondoyondidzondi.<br />

tras-


folio 198v column 1<br />

Trastrocar. yodzadzamandi, yosicocaqdzamandi.<br />

Tractar algun negocio. yotnai tnunindi.<br />

Tractar conuersar. yosicasihindita,<br />

fu, caca.<br />

tractar familiarmente con alguno.<br />

yodzatnaha dzeendita, yoquidza<br />

ñanitnahandi, futu. cadz. yondaa<br />

tnuhundi sihita, yotnaidzeendi<br />

sihita.<br />

tractarse bien y delicadamente. yyo<br />

ñuhu yehecoñondi, dzohoyy yyo<br />

coñondi, yosaicata ñee coñondi,<br />

yosaiquaha ñee coñondi.<br />

tractar en mercaderia . yoquidza<br />

cuicandi, yosicacuicandi, yoquidzayahuiundi.<br />

trauar. yotaandicondi, yotaa nunindi,<br />

yosanindaandi, fu. qni.<br />

trauarse algo. yosacoho, yosacoho<br />

nano, yosacoho dzucu dzoo.<br />

trauar pelea. yonaanduvui, yodzatnahatnahandi<br />

yotneetnahandi,<br />

yodzitatnahandi.<br />

trauarse en palabras. yodzadzavuandi<br />

dudzuta, yodzatnaha tnahandita,<br />

yodzadzichi ini tnahandi.<br />

trauesura. sasicuvuidzana,<br />

trauieso. yocuvui cañandi,<br />

trebol. ytacuii.<br />

trecho. sañoho naho mañu, sacaa<br />

mañu.<br />

treguas. saquehui nino tnañu, sacavuanino<br />

quevui cuvuitnañu, saq<br />

cuita quevui cuvuitnañu, sacaandaha<br />

quevui cuvui tnañu.<br />

treguas poner. yotniño naho cahindi<br />

quevui, yotniño yuhundi<br />

folio 198v column 2<br />

quevui tnañu, yosatacanindi quevui<br />

cuvui tnañu, fut. cata, yodza<br />

caandaha sicandi quevui.<br />

Trementina. dzusayehe dzusaite.<br />

Trença. huatu cuiñe<br />

Trepar por cuerda. yoho satneendi<br />

quasaandi, yoho yehendico yoho<br />

sadzitandi quasaandi.<br />

Treuedes sobre que ponen la olla.<br />

yuu yodzoquedze yeye sacuita<br />

siyo, yuu sacodzo quedze, yuu<br />

yehe tuvui quedze, yeye, caa yeye,<br />

yuu yeye, yuu tuvui quedze.<br />

Tribunal. tayu toniñe, tayu ñoho<br />

yyatasitnuni, yyayosinotasi.<br />

tributo, daha.<br />

tributo dar. yonducundahandi, yotniñondi<br />

daha.<br />

tributario. tay yonducundaha, tay<br />

yotniño daha.<br />

trigo, nuni castilla.<br />

trillar yosañute nuni, fu. quañu, ysadzite<br />

nuni, fu. cadzi.<br />

tripas. site, site cani, site cuiñe, site<br />

yoho.<br />

triste. tay coyo ini, tai dzindaini, tai<br />

tnañu ini.<br />

triste estar. yocuvui coyo ini, yocuvuidzinda<br />

inindi, yondehuui inindi,<br />

yosandehui inindi, yosacu<br />

inindi, futuro, quacu, yocuvui caca<br />

inindi, yocuvui tnañu inindi,<br />

yosacainindi , f. quaca, yosaa nuu<br />

inindi, fu. caa.<br />

triumphar. yoquidzayeendi, yoquidzandodzondi,<br />

nidzacuidzondi<br />

yucu, niquidzasahandi.<br />

trocar. yodzamandi , yonadzamandi.Tro-


folio 199r column 1<br />

Trocarse los que trauajan. dzama<br />

nino yoquidza tniño.<br />

Trompeta. cutu caa.<br />

Trompeta tañer. yotevuindicutu.<br />

Tronar. yocanadzavui, vide,<br />

atronar,<br />

Tronco. yutnu tiyuhu, yutnu tecundu.<br />

Tronera. yavui yndii huahi.<br />

Tronido o trueno sacande,<br />

sacatni, sayehe nehe, sacana<br />

dzavui.<br />

Tropeçar. yosaquehe sahandi, saa<br />

quehesahandi.<br />

Tropeçar cayendo. yosacasandi, f.<br />

qcasa, yosasandi, f. casa, yosiñe casandi,<br />

fu. cuiñe, yoquai yosacavuandi,<br />

Tropellarme el cauallo. yosaquaa<br />

ñaha cauallo, yotnaandaa ñaha<br />

cauallo, yosicondaa ñahate, yosaquehe<br />

ñaha cauallo, yosañu nino<br />

ñahate, f. quanu.<br />

Tropel de gente . tetneta, tai cahi,<br />

tuvuita, tiyoco quandahui ycuvuita,<br />

tai itavui, tay icana, yocana<br />

cahita, ycana ycahi ycuvuita.<br />

Trotar. yosacatne sasicandi<br />

inditasino, ytasino cama, ita sino<br />

sate.<br />

Troxe. yaca .<br />

Trucha. tiyaca yaa.<br />

Trueque o trueco. sadzama. sanadzama.<br />

Trueno, vide tronido.<br />

Truhan. tay dzaquacuñaha: tay<br />

dzeque, tay yonducu dzeque.<br />

Truhanear. yonducu dzequendi,<br />

folio 199r column 2<br />

yodzaquacu ñahandi.<br />

T. A N T E V.<br />

Tu, pronombre segunda persona.<br />

doho, y para señores. disi,<br />

maini<br />

Tuerta cosa yaqua, yoho, ticuiye.<br />

Tuerto de vn ojo . tay nuudzoho,<br />

tay nuu siyo, tay nuuchindo, tay<br />

nucu coho.<br />

Tuerto de vn ojo que no vee del<br />

aun que lo tiene claro. tay nuu<br />

quaa ñoo,<br />

Tuerto, que tiene vn ojo mayor<br />

que otro, y medio çerrado. tay<br />

nuutnehe.<br />

tuerto que mira de lado. tay nuu<br />

dziñe.<br />

tuetano. dzindiqui, dzudzu, ñuñu<br />

yeque.<br />

tullido. tuy teye. nicuitnu nisisi.<br />

tullirse. yoteyendi, yosisindi, yocuitnu.<br />

tumba de sepultura, sitondeye.<br />

tundir paño. yodzitandodzondi<br />

tnumidzoo yoñaha ndodzo yodzatandodzondi.<br />

tuna. chiqui.<br />

tupir algo. yotniño nihi, yotniño<br />

cutundi.<br />

tupir recalcando. yosadzi ninondi,<br />

tu. quadzi.<br />

tupir la tela. yocono cutundi yotusi<br />

huahandi, yosasi cutundidzitu<br />

yocoo coho cutudziyo.<br />

tupida manta. dzoo cutu, dzoodzee.<br />

turar. yocuvui naha, yocuvuidziindi<br />

di,


folio 199v column 1<br />

di, yocuvui casindi.<br />

Turbarse. yodzananino inindi, yonehe<br />

yondayu ini, yoquitevui<br />

ini, yoquinaaini, yoqui yuhu ini,<br />

yoqui catne ini,<br />

Turbar actiuo. yodzadzananino ini<br />

ñahandi, yotniño dzanaini ñahandi,<br />

yodzacanino ini ñahandi.<br />

turbarse o alborotarse la gente. yodzoonino<br />

yocuvui huaa.<br />

turquesa. yusicasi, yusindaa, yusindaa<br />

ñuhu.<br />

turquesa da color. yusi.<br />

turma de tierra. tecuite.<br />

turma de animal. yuute.<br />

turnio. tay sito yaqua, tay nuu<br />

yoho.<br />

turbia agua. duta ñuhu, nicuvui<br />

ñuhunduta.<br />

tutor. tai yocuvuidzutu sitay cai,<br />

tai yodzaquanu ñaha,<br />

tuza. tiyuhu.<br />

V.<br />

Vbre. dodzo.<br />

Vueca cosa no maçiça, yyu, yehe<br />

yyu inisi.<br />

Vuerfano. tayndahui. vide huverfano<br />

vuerta. ytu.<br />

vuerta de plazer. ytusidzee, ytu<br />

dzasisi nini.<br />

vuesped tai yyo nuu huahi, tay huasi<br />

coo nuu huahi.<br />

vuesa para enterrar. yavui ñaña, yavui<br />

condvsi deye.<br />

vueso. yeque.<br />

folio 199v column 2<br />

vueste de gente de armas . tay qhu<br />

yecu, tay caca yecu.<br />

vuebo. devui.<br />

vuebo fresco. devui saa,<br />

vuebo guero . devui yocama nino<br />

devui nicuvuinduta<br />

vfano. tay tachiiini, tai yocuvui nino<br />

ini, tay yocuvui yyo, tai yocuvui<br />

dzico ini, tai yodzonduvua yuhu<br />

nuu.<br />

velloso. tai yondichi idzi, nicatu idzi,<br />

tay idzi taaidzi nani, tay nicana<br />

idzi tay iñeidzi.<br />

vltima o final voluntad. sanidzaqndehe,<br />

sanicuvui cutu dzonduvui.<br />

vltima. sacaa dzondehe , sacaa<br />

dzonduvui.<br />

vna cosa. ee sichiee sichini.<br />

vna misma cosa ser con otro. dzoee<br />

sichini yocuvuindi sihita, dzoeeniñohondi<br />

sihita, dzoee nuu nicuvuindi<br />

sihita.<br />

vna vez. hooni, hooñuhuni, eeniquevui,<br />

eemihini quevui, dzohoo<br />

ñuhuni.<br />

vña. tnii.<br />

vngir. yodzacaa nuundi, yodzacatundi,<br />

yodzacahandi, yodzandi<br />

chindi, yodzacuchindi,<br />

vngido ser. yosaa nuundi, yocatu.<br />

vn par. ee tayu.<br />

vn poco mas. dzuchica , hoonica,<br />

caa codzonica.<br />

vn poco menos. noo cuvuidzuchinica,<br />

dzuchi huaaca, noo quevui,<br />

dzuchi noondaha.<br />

vn poco menos de la mitad. huihica<br />

daindaa, sanitnanu dzavua sa<br />

nisa quaadzavua,<br />

vn


folio 200r column 1<br />

vn poquito duvuini, cuhuani, sacuni,<br />

dzuchini.<br />

vn poquito mejor estar dzuchi huaa<br />

dzuchi huaha, yyo huihi cuii<br />

huii huatu yyo.<br />

vn momento. hoo nooni, hoo nuu<br />

dzucuani noo ñuhuni, hoo tnaha<br />

nuuni, hoo naqua nini, hoondoyo<br />

cotoni hoo tnaini.<br />

vrdir yondii idza.<br />

vrdida tela. ydza nindii.<br />

vsar. yosai tniñondi, yodzaqni ñuhundi.<br />

vsar mal yodzatevuindi, yodzatevui<br />

dzanandi, yosata nino cahandi,<br />

yodzaqhi ñuhudzanandi,<br />

vsarse entre algunos o entre todos,<br />

dzavuayu yyo, dzavuayu , yyo<br />

nuu yaha, dzavua yucaa ñuu yaha,<br />

dzavua yocuvui nuu yaha.<br />

vsura. saquai yeca, saqui codzo, sacavuandodzo<br />

yeca sacaqndodzo<br />

yeca, sachidzo yeca.<br />

vvas. daya yoho.<br />

V. A N T E A.<br />

Vacar el oficio. nicuvui yyutniño,<br />

caasiña tniño yoo yehecatniño<br />

, nindehe nisinocavuatniño.<br />

yoo yodzayy yoo yodza<br />

yyca tniño.<br />

vadear el Rio. yosisindi yuta, sacaandaanduta,<br />

yosanuundi sacaa<br />

yadzinduta, satuvuinino tuvuindodzo<br />

cuchi yuta, yosahandi. l.<br />

yosisindi.<br />

vado. sacaa yadzinduta, sacaandaanduta,<br />

satuvui ninocuchi yuta<br />

folio 200r column 2<br />

satuvuindodzo.<br />

vagamundo. tai yosica nuu naho<br />

nucoo decooo, tay sanuhu sandesi,<br />

tay dzo sasicaca.<br />

vaguear con el pensamiento. yotadzi<br />

naho inindi, yosidzo yoquete<br />

inindi, futuro cuidzo, yotadzi<br />

ñayatni ñahuii, ñahuii ñatnuni<br />

ini yocanandavua, yocana cono<br />

inindi, yocanahi yocana qni ini,<br />

yondaa yonooini.<br />

vaina de cuchillos. satnu, sacuino<br />

yuchi.<br />

valer precio yondaa yahui, f. cond,<br />

cata yahui, yehe yahui quaha, yosita,<br />

f. cuita, ñoho yahui f. coho<br />

valer poco. ñasica yondaa, ñamani<br />

ñasica catasi.<br />

valer mucho. sicayondaa sicayohuisi<br />

valer en opinion o estima. yndaa<br />

ñuhundudzu, fu cuindaa, yehendudzu,<br />

yehedzico.<br />

valle. yodzo.<br />

vallesta. cusicaa.<br />

Vallesta tirar, yodzandai duvua<br />

cusi, yodzacanandi duvua cusi<br />

caa.<br />

Vanagloriarme, yocaha huatandi,<br />

yocuvui tachi inindi, yocuvui<br />

canda inindi, yocuvui dzico<br />

inindi.<br />

Vanco, yutnu codzota, yutnu condihita,<br />

Vañarse, yosichindi, f, cuchi.<br />

Vañarse en temascal, yosaandi ñehe<br />

f caa, yocaandi ñehe, yosivuindi<br />

ñehe, f, quevui,<br />

Valiente, tay nihi ini,<br />

valiente en la guerra. tay nicuvui<br />

tay


folio 200v column 1<br />

tay, tay nicuvuiñaha tay nihidzaha,<br />

tay nisacaho siña, tay nindodzodzeque,<br />

tay nicaadzaa nicaa<br />

yuhu, tay nindoyo yooyaca: tay<br />

nisacodzo yoo yaca , tay yondodzo<br />

yoo yaca tay nicuvuindai nicuvuindatnu.<br />

Valiente señalado. tay nicuvui nihi<br />

nicuvuindatnu, nicuvuindai ninihi<br />

tatnu, ninihi yusa, nisacodzo<br />

yoo yaca.<br />

Vaño temascal calentar. yosamindi<br />

ñehe, yochihindi, ñehe, yosaq ñuhundi<br />

ñehe, fu. cami, fu. caq.<br />

Vandear. socorrer a alguno. yñe sihuidita,<br />

f. cuiñe. yehendahuindisihita,<br />

f quehe, yocuvui sihindita,<br />

yne tnahandi sihita.<br />

Vandolero. tay iñe sihi.<br />

Vandera. huayu.<br />

Vandera lleuar sanay huayu.<br />

Vanagloria. sadzovuisica yocuvui<br />

dzee ini.<br />

Vanagloriando alabarme de algo.<br />

yocachi huatandi, yocachi huicondi,<br />

yocachi ninondi.<br />

Vano en palabras . tay caha tachi,<br />

tay caha nino, tay cahadzico caha<br />

huata.<br />

Vano mundo. nuu noo nuundisi ñuu<br />

qndehe, ñuu quaa ñuu qtuhu,<br />

ñuu yondutayotnani,<br />

Vapor. yoco.<br />

Vaporosa cosa, sayo cana yoco.<br />

Vaca ydzundeque dzehe.<br />

Vaquero que las guarda tay yondaca<br />

ydzundeque.<br />

Vara yutnucuiñe, yutnu yaca, dzee<br />

yanda.<br />

folio 200v column 2<br />

Varear. yodzucu ninondi yutnu<br />

cuiñe.<br />

Vara de justicia de alcalde, tatnu<br />

sinotasi tniño yodzasino cavua<br />

tniño.<br />

Vara de alguazil, tatnu taatniño tatnu<br />

sino quachi.<br />

Vara traer, yonahindi tatnu.<br />

Vara de medir, yutnu cuhua.<br />

Vara de pescar, yutnu tavua tiyaca<br />

Varandas. yutnundeque.<br />

Varon. tay yee,<br />

Varonil, tayndatnu, tay saaini, tai<br />

ndai tai saha ini, tay yee ini.<br />

Vassallo , ñandahi, tay ñuu tayndahi.<br />

Vasallaje. tnuhundahi.<br />

Vasallaje reconocer . yosai ñuhundi<br />

yya, fu quai, yochihi ñuhundi<br />

yya, ycayyayosihindi, ycayya<br />

yondicondi ycayyayondacañaha.<br />

Vasera. satnu . l. doho.<br />

Vaso sin asas. coho coye.<br />

vaso vide jarro .<br />

Vaso de tres pies. yye .<br />

vaso sin pies. yye ticundu.<br />

Vasura mihi mihi nitehui.<br />

Vaziar algo liquido. yosate, f. cate,<br />

yodzaq coyondi yosatendoco.<br />

Vaziar como troxe o casa yoquidza<br />

yyundi, yosani yyundi, yosinandi,<br />

yosico tasindi huahi, yona<br />

tehuindi huahi.<br />

Vaziar como chicouite. yocoyondi,<br />

yosatandi, fu. cata, yonana nahindi<br />

sañoho.<br />

Vaziarse aposento yocuvui yyu<br />

yonduvui yyu yñeyyu yosacuiñe<br />

yyu.<br />

V.


folio 201r column 1<br />

V. A N T E E.<br />

Vedar. yodzatuhandi, yotasi<br />

dzohondi, yotasi yyndi. yosaq<br />

yyndi fu caq, yodzatuhu<br />

ninondi yosaqcuhuandi.<br />

Vedriar. yodzacaa nuundi dzevui<br />

ñuhu, yodzacaandi chindi.<br />

vidriada cosa. sanisaa nuudzevui ñuhu,<br />

sanisadzodzevui ñuhu.<br />

vega. yodzo.<br />

vegada por vna vez. hooni hoo.<br />

vehemencia. sacadzandai, cadza nihi,<br />

cadza datnu sacuvui ñuhu cuvui<br />

tneni ini.<br />

vedeja de cabellos. idzi teqni, ydzi<br />

nisani, ydzi nicuvui tecondo.<br />

vejez. sasiyee, sasicuvui tnanu, sanoondaye,<br />

sayee saquanu.<br />

vejecerse. yosanundi, fut. quanu, yoyeendi,<br />

yocuvui tnanundi.<br />

vela de nao. dzooinino tnundoo, indita<br />

tnundoo.<br />

vela candela. itedzaha.<br />

vela de noche. socondito niñu.<br />

velar. yondito niñundi, f. condito.<br />

velarse los casados yocuvuindodzo<br />

misa, yositondi misa yonduvui<br />

yyndi.<br />

velar los casados actiuo. yocachindodzondi<br />

misa, yoquidzayyndita,<br />

fu. cadza.<br />

velo de muger. vide toca.<br />

velo de templo. dzoo yondiyu naa<br />

dzoo ininondiyu nuu naa, dzoo<br />

yodzahuinaa, yondadzi naa, indi<br />

tandiyu naa.<br />

Vellaco. tay dzana tay yehe quahi.<br />

vellaco ser yocuvuidzanandi.<br />

folio 201r column 2<br />

vellaco hazer a otro yoquidzadzana<br />

ñahandi., yodzadzana iniñahandi.<br />

vello. idzi huita, ydzi yata, ydzi cachi,<br />

ydzi tnumi<br />

vellon. ee idzi sicachi, ee tnee idzi<br />

ee tuvui idzi ticachi.<br />

velloso. tay idzi huica, ydzi yata<br />

velloso de pelos rezios tay ñeeidzi<br />

tai yondichi idzu nicatu idzi, idzi<br />

taa, idzindacui.<br />

vellota. chindu.<br />

ven llamando. naha. (ñe.<br />

vena tuchi neñe sichi neñe ichi neñe<br />

venablo tatnucaa, tatnudzaa, yuchi<br />

vencer yocuvuindaindi, yosai dzuhuandi,<br />

fu quai, yonihindayndi,<br />

yonihidzahandi , yocuvuindodzondi,<br />

nicuvui yuhundahandi.<br />

vencido ser yocuvuinduqndi yoyusindi,<br />

yosihi ninondi, yocuvui<br />

dzahindi.<br />

vencer por razones. yodzataa ñahandi,<br />

yodzaquehuindudzu ñahandi,<br />

yodzacoo cuisindita, yodzacoo<br />

quni dudzu ñahandi, yodzacoo<br />

quai ñahandi.<br />

venda dzoo nidzee, dzoo nindata<br />

quachi.<br />

vender yoquidza yahuindi, f. cadza<br />

yodzicondi.<br />

ven presto llamando. nahandavui<br />

huitahuita, saa, huita cono cacu<br />

cono saa naha, nahaqueye nahasaa.<br />

Vender con palabras . yosaninino<br />

yuhu ñahandi yodzico yuhu ñahandi,<br />

yosaninino naa ñuu ñahandi.<br />

Vender como regaton. yondicotasindi<br />

yosicondidzondi yahui yo<br />

C c sico


folio 201v column 1<br />

yosico codzondi, yahui.<br />

Vender por menudo yodzicoquachindi,<br />

yodzicodzeendi. yodzico<br />

quaindi.<br />

Vender por juncto, yodzicocanundi<br />

yodzico neendi.<br />

Vendimiar yodzacoyondi yotneendi,<br />

yodzacoondi.<br />

Vengarse. yondadzanaandi sita, yonadzatnahanditayodzadzavuandi<br />

sita, yotniñodzavuahdisita, yondacu<br />

nahindi quachita.<br />

Vengado ser ninduvui naa ninduvuidzavua<br />

nitevuindodzo ini.<br />

Venidero, sadzoica cuvui, sadzoica<br />

qtnaha.<br />

Venir yoquesindi, huasindi, solo en<br />

presente.<br />

Venir a casa propria. yondesindi,<br />

quandesindi, en presente.<br />

Venir a menos. yonoo cuvuindi, yocoondaandi,<br />

yonduvuindahindi<br />

yonduvui ñuundi, yonduvuidahui<br />

Venirme algo a la memoria. yonde<br />

noo yondendodzo inindi, yonu<br />

cuino inindi, yosaa tuvui inindi,<br />

yosaa tadzi inindi, fu caa.<br />

Venir el Rio. de auenida yonu cohonduta<br />

yuta yonachitunduta<br />

yuta, yonduvui canunduta, yona<br />

taca yondayanduta.<br />

Venta. huahiyoquidzi tai ysicaichi<br />

Ventero tai yondatu, sitay ysicaichi.<br />

Venta de lo que se vende . sayodzicota.<br />

Ventaja hazer. yotasi siyondi, yochihi<br />

yahandi.<br />

Ventaja dar a otro. yochidzo huidzondita,<br />

yocacu nahindita, yo-<br />

folio 201v column 2<br />

yonaquai yuhundi sayodzocata huihica,<br />

ñayosatnahandi sita.<br />

Ventana. yavui, sayocuisi nini ini<br />

huahi, yavui sayondii nini.<br />

Ventosa cosa de viento sayehe tachi<br />

sayndodzo tachi, sainino tachi.<br />

Ventosa de vidrio. tendoho, yodzita<br />

neñe.<br />

Ver. yositondi, yosino nuundi f. coto<br />

yonditondi, yondito nuundi, fu.<br />

condito.<br />

Ver clara o distinctamente. yositondeendi,<br />

yosito casi, yositodziñundi,<br />

yosito yacandi, ñatuvui sayodzo<br />

nuundi, ñatuvui sayoquindiyu<br />

nuundi, dandusaquachi sandeq<br />

ñuyacayosinindi, yositondeendi.<br />

Ver tan mala vez por parecerse con<br />

dificultad por ser lexos. dzohuihini,<br />

yotuvui nuu, dzoyotuvui tequanica,<br />

dzoyotuvui yaaca, yotuvui<br />

nini.<br />

Verano. huico dzavui huicohuiyu.<br />

Verdadera cosa sandisa.<br />

Verdad dezir. yocachindisandi,<br />

daa cuite.<br />

Verde madero yutnu yehe.<br />

Verdecer. yocuvui cuii, yonduvui<br />

cuii, yonduvui yuu, yonduvuinaa.<br />

Verdolagas. yucu tecutnu, yuvua<br />

tecutnu.<br />

Verdura que se come cruda. duvua<br />

Verdura que se come cozida. yuvua.<br />

Verdugo tay dzandoho ñaha, tay<br />

dzanani ñaha.<br />

Vereda o senda. ychi cuiñe.<br />

Vergajo de toro. tedza ydzundeque.<br />

Verguença:sacuvui caha nuu, sacaha<br />

sasihi caha.<br />

Ver-


folio 202r column 1<br />

Verguenças del hombre o muger.<br />

coño caha, inidzoho.<br />

Vergel ituita, saisi itu.<br />

Veril. saindii nini satuvui nini, sayocuisi<br />

nini.<br />

Verjas. yutnundeque.<br />

Verter. yosati. f. cate.<br />

Vestidura. dzono.<br />

Vestidura del señor. dzoo chiyo,<br />

dzoo sayusiya.<br />

Vestiduras generalmente. saca nama,<br />

sacandisi.<br />

Vestidura remendada. dzoo ninatnema,<br />

dzoo ninatniño dzama.<br />

Vestirme ropa cerrada. yosivui nuundi,<br />

f, quevui, yosinondidzono,<br />

yondevui noondidzono, yonucuinondi<br />

dzono, yosacuinondidzono<br />

f qcuino yonduvui cutundi.<br />

Vestirme como manta, yosaandesindi,<br />

f. caa, yonduvui cutundi.<br />

Vestidura sin costura. dzoo nee,<br />

dzoo huadzayondecu, dzooñatuvui<br />

tecu, dzoo yoo niquicu,<br />

Vestidura blanda y delicada, dzoo<br />

cuito, dzoo huita,<br />

Vestidura aspera. vide cilicio.<br />

Vestidura vellosa. dzoo ninana cachi,<br />

ninana tnumi.<br />

Vestidura para remudar, dzoo yodzama<br />

nino yondesi.<br />

Vestidura ynterior. dzoo yehe<br />

maa, dzono yehe maa.<br />

Vestidura de luto, dzoondayu deye.<br />

Vez primera. dzoica hoo huitna,<br />

dzocuvuidzina huitnani. dzocuvui<br />

huitna, dzoica nuu huitnani,<br />

dzocuvuidzina nuu huitna.<br />

Vez segunda, sacuvui vvui.<br />

folio 202r column 2<br />

Vezino del varrio, tnaha ñuundi tnha<br />

siquindi tai yehetnahañuundi<br />

siñandi siquindi, tnaha siquindi<br />

vezino con otro de casa . tai yehe<br />

tnaha huahi, tai yehesi huahi, tayyo<br />

huahi.<br />

vezino en terminos. tai yyo nuu<br />

dzañu, tai yyo tnaha dzanu, tay<br />

yondaa dzañu.<br />

V. A N T E I.<br />

Via. ichi, yaya.<br />

Viandante tai yosicaichi, tayquaha<br />

ichi, tay inino ichi.<br />

vicario que tiene las vezes de otro<br />

tai ñoho siña tai yocuvui nuu.<br />

vicioso. tay sicadzana, tay dzana.<br />

victoria vencimiento. sacuvuindai,<br />

sanihinday.<br />

victorioso. tay nicuvuinday.<br />

vid. yutnundaya yoho, tahi tnundaya<br />

yoho.<br />

vida. sayondito yotacu.<br />

vidrio. yuuyuyu, dzusa.<br />

vidriosa cosa. dadzu yy ñacuvui<br />

qquaatnaha dzo huihini, yosaa<br />

yosico yotahui.<br />

viejo. tay nisanu, tay tnanu, tay niyee,<br />

tai yata, y para los señores<br />

dizen, tay nisaya, fu. quaya<br />

viejo arrugado. tay nicuvidziinuu<br />

tay nicoo tadzi nuu.<br />

viejo en la guerra. dodzoyata, dodzo<br />

sanaha.<br />

viento. tachi.<br />

viento rezio tachi nihi.<br />

viento malo tachi cuiñe, tachi quai<br />

viento con agua. tachi dzavui.<br />

C c 2 vien-


folio 202v column 1<br />

viento estiual. tachindevui.<br />

viento de leuante. tachi huico ñumi,<br />

tachi huico yuhua.<br />

viento del poniente. tachi yuta.<br />

viento meridional. tachindaya.<br />

viento norte. tachi yucu naa<br />

vientre chisi.<br />

viernes. quevui hoho<br />

viga. huitu<br />

viga labrada para edificio. davua<br />

yeye.<br />

vigilia o vispera de la fiesta. chisi<br />

quevui.<br />

vil cosa de poco valor. ñacuihi, ñadzaha,<br />

ñamani, ñatesi.<br />

villa cercada. tayu yondiyu yuhua<br />

yecu, tayu yosico namandau.<br />

villa aldea. daha ñuu, ñuu ñayuq.<br />

villano que viue en villa. tay daha<br />

ñuu tay ñuu ñayuq.<br />

villano çafio en la criança. tay cahandahi,<br />

tay cahadacui, tay cahanihi<br />

vinagre. dutayya.<br />

vihuela. ñuu yoho.<br />

vihuela tañer. yodzaquacundi, yosadzindi<br />

ñuu yoho.<br />

vinatero. tay dzico vino, yoquidza<br />

yahui vino.<br />

vino puro. dedzidzonina, dedzinina<br />

vino aguado. dedzinicainduunduta<br />

dedzi nicai nininduta, dedzi nidzacainduta.<br />

vino blanco. dedzi cuisi.<br />

vino tinto. vino dzuq dehe.<br />

virrey, yya ñoho siña toniñe.<br />

virgen ñaha ñuhu, ñaha yy, ñaha<br />

nee ñaha yoco, ñahadzoho, ñataqui<br />

ñuhu,<br />

virtud sahuaha sadzico.<br />

folio 202v column 2<br />

virtuoso, tay huaha, tay daa ini, tay<br />

dzico tai cuite ini,<br />

virtud fortaleza, sandai sindatnu sa<br />

cuvuinday, sacuvuindatnu,<br />

viruelas enfermedad, deyedzita.<br />

visajes hazer. yonahandehe nuu, yoquidzandehe<br />

nuundi, yodzadzama<br />

nuundi, yodzacuicosiyonuundi<br />

visabuela, sitna tnanundi, sitna dzucuandi,<br />

visabuelo, sii taandi, sii tnanundi, sii<br />

dzutundi, siidzucuandi.<br />

visitar, yosacotondi, fu, qcuto, yosa<br />

yuhuindi, yodzacanu iniñahandi<br />

visitar pueblos como la justicia, yositondodzondi<br />

ñuu, yosicandodzondi<br />

ñuu, yosacotondi ñuu.<br />

visible cosa, sayotuvuidisi sayotuvui<br />

sacuvui qnita, sayotuvui canda,<br />

vision de las que espantan , sayona<br />

naha nuundeye, sayotuvui yyo,<br />

sayotuvuindadzi,<br />

vision de los sanctos, sayonaha nuu<br />

sanctos, sayonaha tuvui nuusanctos<br />

visnieto, dzayadzucua , dzaya<br />

vvui toto,<br />

visojo, tay nuu yaqua,<br />

vituallas para hueste, tuq yecu,<br />

vitualla para de camino, yuchituq,<br />

vituperar, yonani ñahandi, yosaa<br />

quehe ñahandi, f. caa, yodzayevuindi,<br />

yosii dzevuindi, sacaa<br />

sanduvuita,<br />

vituperio, sanani ñaha, sacaa quehe<br />

ñaha,<br />

vizco, taiyosito yaqua, tai yosito<br />

dziñe tay yosito quehe,<br />

viscocho, dzitacadzu, dzitandadzu,<br />

V.


folio 203r column 1<br />

V. A N T E O.<br />

Voluntad, sacuvui ini, sacuvuindaa<br />

ini,<br />

Voluntad tener, yocuvui inindi,<br />

yocachi inindi, yocanacuvuiini<br />

voluntad tener a otro, yodzacuvui<br />

iniñahandi, yodzacanacuvui ini<br />

ñahandi, yodzacanacoto yni<br />

ñahandi<br />

Voluntariamente tnuhu nee ini, tnuhu<br />

neeyuini, tnuhu nee ñoho ini.<br />

Vomitar. yondusandi, yocana coyo<br />

dzuqndi.<br />

Vomitar querer. yosani yoondi, yocana<br />

yoo yechi nuu inidi, yondusa<br />

nino dzuqndi, yonana coyo<br />

dzuqndi.<br />

Vomitar el bocado entero, dzoneendito<br />

yocana coyo yonandusa,<br />

dzonee yondito yonandusandi.<br />

Votar hazer voto. yodzaqniñuhundi,<br />

yotniño naha ñuhundi, yosaq<br />

yecandi, f. caq, yosai yecandi, fu.<br />

quai, yochihi yecandi.<br />

Voto quebrantar. yosanu ninondi,<br />

yeca, f. canu, (yeca,<br />

Voto ser quebrantado, nitnanu ninoyeca<br />

Votar dar el voto en election, yocacu<br />

nahindi, yocachindodzo ñahandi,<br />

yochidzo huidzo ñahandi<br />

yosino nahi ñahandi , yoñoho<br />

nuundita, (neeisi<br />

Vulgar cosa, sayyo, sacuvuineecaaneeisi<br />

X. A N T E A.<br />

Xabon. nama,<br />

Xabonar, yochihindi nama,<br />

Xaquima, yetu sacoho yuhu<br />

folio 203r column 2<br />

ydzu, yoho quehe yuhu idzu,<br />

Xara, duvua,<br />

Xerga, dzoo tecachi,<br />

Xeme medida. too dzuchi,<br />

Xeringa. ca tecoo saandodzo yucaa<br />

caandodzo yucu, caaynino<br />

tnaha tnuquu caa tnuquu.<br />

Xeringa para hechar agua, caa tehuinduta<br />

caasadzinduta, caa dza<br />

cainduta.<br />

Xicara yasi.<br />

Xicara blanca y bruñida. yasitiyoo<br />

yasindaha.<br />

Xicara grande yasi coho, yasi coho<br />

canu, yasi tesiyo.<br />

Xicara por labrar, yasindahaa yasi<br />

cuisi yasi cuite.<br />

Xugosa cosa. huidza sayehenduta.<br />

Z.<br />

Zangano tetacui.<br />

Zaque. yoo ñee ñee sacohonduta<br />

Zarco de ojos, tay nuundaa,<br />

Zebratana, tnusii,<br />

Zebratana tirar, yosasindi tnusii, fu.<br />

cusi, yotevuindi,<br />

Zizania itandeq,<br />

Zongotear vasija yocama nino, yosinonuu,<br />

f. cono, yocandanino yocande<br />

Zorra. teyehe.<br />

Zorrillo. teñehe.<br />

Zorrillo otro que no hiede teta, saco<br />

Zumbar los arboles con el viento yosacu,<br />

yocayu, yonehe, yehe cayu<br />

yehe sacu, yehe nehe.<br />

Zumbar la piedra quando va rezia.<br />

yehesacu yuu,<br />

Zumbar los oydos, yocanadzoho<br />

yosacu yocayu,<br />

Fin del <strong>Vocabulario</strong> Misteco.


folio 203v column 1<br />

Quenta de las horas del dia y de la<br />

noche.<br />

A La Vna de la noche. nicuvui<br />

dzoco ñuu.<br />

A las 2, sacuvui huihi ñuu naa<br />

huahaca.<br />

A las 3. naadzuchica.<br />

A las 4. quacaque vui sahaandevui.<br />

A las 5. quayahi quacuisi, sahanandehui,<br />

dzotecui ñeni dzotenaninica,<br />

dzoyndita tenduhuanica<br />

A las 6. nituvui, nituvui yaa.<br />

salido el sol. nisinondicandii, nindii.<br />

A las 7. quasaandicandii.<br />

A las 8. sasinondicandii.<br />

A las 9. sanisino huahadicandii.<br />

A las 10. nisinoquehendicandii.<br />

A las 11. nisinoquehuahandicandii<br />

dzadzuchi canundicandii.<br />

cerca de medio dia. sayatnicañundicandii,<br />

sanisaa quehendicandii,<br />

nisinoquehendicandii, dzo<br />

huitnica.<br />

Alas 12. nicañundicandii nicañucuitedicandii.<br />

A la 1. nindicocoo dicandii, yosico<br />

condi candii.<br />

A las 2. nisatanuu dicandii, cacu<br />

noondicanaii.<br />

A las 3. sacoondicandii quacoondicandii,<br />

A las 4. nicoo cuitahuahandicandii<br />

A las 5. sanisinondicandii nicoo codzodicandii,<br />

nicoo tnaha dicandii<br />

niñeni.<br />

A puesta de sol. dzocaandii quaaca<br />

nuu yucu, quacaindi candii, dzo<br />

indii quahaca sahaandevui.<br />

A las 6. puesto ya el sol. sanidzahuidicandicandii,<br />

sañeni cuii,<br />

dzuchica.<br />

folio 203v column 2<br />

A las 7. yotuvui yotuvuica.<br />

Ya de noche . nicuvuiquevui, niquaa<br />

nuu, nicoo tequaa niquaa<br />

nindoyo nuu ñaha.<br />

A las 8. saquaa nuu yu.<br />

A las 9. saquaa naha yoo inditoca.<br />

A las 10. nicuvui ñuu niquaa, nicuvuidzadzi<br />

ichi.<br />

A las 11. nicuvui ñuu huaha yu sa<br />

yatni tnanu ñuu.<br />

A las 12. nitnanu ñuu nicuvuidzavua<br />

dzavua ñuu.<br />

Numerales.<br />

1 ee.<br />

2 vvui.<br />

3 vni.<br />

4 qmi.<br />

5 hoho.<br />

6 iño.<br />

7 vsa.<br />

8 vna.<br />

9 ee.<br />

10 visi.<br />

11 vsi ee.<br />

12 vsi vvui.<br />

13 vsi vni.<br />

14 vsi qmi.<br />

15 saho.<br />

16 saho ee.<br />

17 saho vvui.<br />

18 saho vni.<br />

19 saho qmi.<br />

20 oco.<br />

21 oco ee.<br />

22 oco vvui<br />

23 oco vni.<br />

24


folio 204r column 1<br />

N V M E R A L E S.<br />

24 oco qmi.<br />

25 oco hoho.<br />

26 oco iño.<br />

27 oco vsa.<br />

28 oco vna.<br />

29 oco ee.<br />

30 oco vsi.<br />

31 oco vsi ee,<br />

32 oco vsi vvui<br />

33 oco vsi vni.<br />

34 oco vsi qmi,<br />

35 oco saho.<br />

36 oco saho ee.<br />

37 oco saho vvui,<br />

38 oco saho vni,<br />

39 oco saho qmi.<br />

40 vvuidzico.<br />

41 vvuidzico ee,<br />

42 vvuidzico vvui<br />

43 vvuidzico vni.<br />

44 vvuidzico qmi.<br />

45 vvuidzico hoho,<br />

46 vvuidzico iño.<br />

47 vvuidzico vsa.<br />

48 vvuidzico vna.<br />

49 vvuidzico, ee,<br />

50 vvuidzico, vsi,<br />

51 vvuidzico vsi ee.<br />

52 vvuidzico vsi vvui,<br />

53 vvuidzico vsi vui.<br />

54 vvuidzico vsi qmi.<br />

55 vvuidzico saho.<br />

56 vvuidzico saho ee.<br />

57 vvuidzico saho vvui.<br />

58 vvuidzico saho vni.<br />

59 vvuidzico saho qmi.<br />

60 vni dzico.<br />

61 vni dzico ee.<br />

62 vui dzico vvui.<br />

folio 204r column 2<br />

63 vnidzico vni.<br />

64 vnidzico qmi.<br />

65 vnidzico noho.<br />

66 vnidzico iño.<br />

67 vnidzico vsa.<br />

68 vnidzico vna.<br />

69 vnidzico co.<br />

70 vnidzico vsi.<br />

100 hoho dzico.<br />

200 vsidzico.<br />

300 saho dzico<br />

400 ee tuvui.<br />

500 ee tuvui hoho<br />

600 ee tuvui vsi.<br />

700 ee tuvui saho.<br />

800 vvui tuvui.<br />

900 vvui tuvui hoho.<br />

1000 vvui tuvui vsi.<br />

2000 hoho tuvui.<br />

8000 ee tetne.<br />

10000 ee tetne yodzohoho tuvui.<br />

20000 vvui tetne yodzo vsi tuvui.<br />

30000 vni tetne yodzo saho tuvui.<br />

40000 hoho tetne.<br />

50000 iño tetne yodzo hoho<br />

tuvui.<br />

60000 vsatetne yodzo vsi tuvui.<br />

70000 vnatetne yodzo saho tuvui<br />

80000 vsi tetne.<br />

90000 vsi ee tetne yodzo hoho<br />

tuvui<br />

100000 vsi vvui tetne yodzo vsi<br />

tuvui.<br />

Millon o quento. vsi sichicavsi vvui<br />

tetne yodzo vsitu vui.<br />

Para


folio 204v column 1<br />

Q V E N T A D E L O S D I A S.<br />

Para contar por veyntes, os diezes,<br />

no se ha de dezir absolute, sino dezir<br />

quevui, y dizen assi<br />

10 huicui.<br />

15 tnaho,<br />

15 o veynte, huichitnaño.<br />

20 chico ,<br />

25 chico naho.<br />

30 chico huichi,<br />

35 chico tnaho,<br />

40 vvuindico, & sic de singulis.<br />

Para contar capatos, ee saha vvui<br />

saha.<br />

Para contar mantas. ee ticu vvui<br />

ticu<br />

Quenta de los dias.<br />

Oy huitua,<br />

Mañana, yutnaa,<br />

Passado mañana, idza<br />

Es otro dia. iño.<br />

De aqui a quatro dias yq,<br />

De aqui a cinco, noho,<br />

De aqui a seys, noho icu,<br />

De aqui a siete, huita huitaca,<br />

De aqui a ocho, mina,<br />

folio 204v column 2<br />

De aqui a nueue, duq noho,<br />

De aqui a diez, huichica,<br />

De aqui a quinze, tnahoca.<br />

De aqui a veynte, chico ca,<br />

De aqui a 25. chico nohoca,<br />

De aqui a 35. chico tnahoca,<br />

Ayer, ycuy<br />

Antiyer, ycu ñuu,<br />

Antantiyer, yca ñuu,<br />

El dia antes, a ora quatro dias,<br />

sanduq,<br />

A ora 5, sanoho,<br />

A ora 6, saino.<br />

A ora 7, sahuita:<br />

A ora 8, sa vnaqhui,<br />

A ora 9, saduq noho.<br />

A ora 10, sahuichi.<br />

A ora 15. satnaho,<br />

A ora 20. sachico<br />

A ora 30, sachico huichi,<br />

A ora 35. sachico tnaho.<br />

A ora 40. sa vvuindico.<br />

Quando se espresan los dias f. quevui.<br />

se dize savvuidzico quevui.<br />

Laus Deo.<br />

Acabose este presente <strong>Vocabulario</strong>, En Tamaçulapa,<br />

26 de Septiembre de 1592 años. El qual con<br />

su auctor, se somete y subjecta a la correction<br />

de la Sancta madre<br />

Yglesia Romana.<br />

E N M E X I C O.<br />

En casa de Pedro Balli. Año de<br />

1 5 9 3


This transcription of Alvarado’s <strong>1593</strong> <strong>Vocabulario</strong><br />

was created for The <strong>Mesolore</strong> Project<br />

and released online in 2012.<br />

www.mesolore.org<br />

www.facebook.com/<strong>Mesolore</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!