06.02.2013 Views

Sobre la reciente edición del «Libro de buen amor» por J. Joset ...

Sobre la reciente edición del «Libro de buen amor» por J. Joset ...

Sobre la reciente edición del «Libro de buen amor» por J. Joset ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

SOBRE LA RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO<br />

DE BUEN AMOR» POR J. JOSET<br />

PARA "CLÁSICOS CASTELLANOS"<br />

GENERALIDADES<br />

La <strong>edición</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> LBA <strong><strong>de</strong>l</strong> joven hispanista belga J. <strong>Joset</strong>,<br />

que acaba <strong>de</strong> remp<strong>la</strong>zar <strong>la</strong> <strong>de</strong> J. Cejador en <strong>la</strong> más popu<strong>la</strong>r<br />

y difundida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colecciones literarias españo<strong>la</strong>s, nos parece<br />

eminentemente a<strong>de</strong>cuada a los fines que se propone, y va bastante<br />

más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los tomos <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie \ Sus<br />

méritos son <strong>de</strong>masiado evi<strong>de</strong>ntes para que nos hagamos lenguas<br />

en su elogio.<br />

No <strong>de</strong>jaremos <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar, sin embargo, <strong>la</strong> apertura mental<br />

y <strong>la</strong> fundamental simpatía que le permiten a JJ recoger<br />

' ARCIPRESTE DE HITA, Libro <strong>de</strong> <strong>buen</strong> amor, Edición, introducción y notas<br />

<strong>de</strong> Jacques <strong>Joset</strong> (Madrid, 1974), 2 vols., XLVI, 311 y 357 págs. La ed. <strong>de</strong> Julio<br />

Cejador, a <strong>la</strong> que reemp<strong>la</strong>za con el mismo título, había tenido varias reimpresiones<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1913. Ambas correspon<strong>de</strong>n a los núms. H y 17 <strong>de</strong> "Clásicos castel<strong>la</strong>nos".<br />

En <strong>la</strong>s páginas que siguen nos referiremos también a <strong>la</strong>s eds. <strong>de</strong> J. Chiarini<br />

(Milán, 1964) y <strong>de</strong> J. Coraminas (Madrid 1967), c inci<strong>de</strong>ntalmentc a nuestras<br />

observaciones en el Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong> XLIII (1963), 249-371,<br />

y XLVII (1967), 213-286, XLVIII (1968), 117-118 (respectivamente como BRAE<br />

1963, y BRAE 1968, éste <strong>por</strong> <strong>la</strong> separata, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s págs. 117-188 van numeradas<br />

como 286-412). Estos son apuntes tentativos, dictados en cursos universitarios, y<br />

más para <strong>la</strong> discusión que para su incor<strong>por</strong>ación en un comentario <strong>de</strong>finitivo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

LBA. Insisto, en cambio, en mi interpretación <strong>de</strong> ceiiiglo 1008d "monstruo' (


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL « LIBRO DE BUEN AMOR > 95<br />

lo mejor, sin antagonismos hacia nadie, y <strong>la</strong> honra<strong>de</strong>z con<br />

<strong>la</strong> cual atribuye a cada uno lo suyo: en <strong>la</strong> costumbre vigente<br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> que el comentario <strong>de</strong> obras clásicas parece a menudo<br />

tierra <strong>de</strong> nadie, <strong>la</strong>s atribuciones puntuales <strong>de</strong> JJ ora a uno<br />

ora a otro <strong>de</strong> los comentaristas que le han precedido, no oscurecen<br />

lo mucho que a<strong>por</strong>ta <strong>de</strong> lo suyo, sino que le dan<br />

realce, e instauran al mismo tiempo un método que <strong>de</strong>bería<br />

imitarse. Su apertura hacia los pareceres <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más se hará<br />

proverbial, aunque su indulgencia es a veces excesiva (cf. ad<br />

1331c).<br />

Una introducción muy bien articu<strong>la</strong>da y una serie <strong>de</strong> notas<br />

c<strong>la</strong>ras y esenciales, muy al día en lo bibliográfico, dan fe<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>buen</strong>a preparación <strong>de</strong> JJ en <strong>la</strong>s letras y filología románicas,<br />

en <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> un eximio estudioso belga, el Prof.<br />

Jules Horrent, y <strong>de</strong>muestran, a<strong>de</strong>más, el esfuerzo constante<br />

para ver <strong>la</strong> obra medieval teniendo en cuenta <strong>la</strong> sensibilidad<br />

y los gustos <strong><strong>de</strong>l</strong> lector contem<strong>por</strong>áneo, sin caer al mismo tiempo<br />

en <strong>la</strong> trampa <strong><strong>de</strong>l</strong> anacronismo.<br />

Lamentamos que los tipógrafos no hayan correspondido<br />

con <strong>la</strong> atención que merece una obra tan im<strong>por</strong>tante, y que<br />

<strong>la</strong>s editoriales no se valgan <strong>de</strong> personas que se encarguen <strong>de</strong><br />

corregir los <strong>de</strong>slices idiomáticos <strong>de</strong> los co<strong>la</strong>boradores extranjeros.<br />

Ofrecemos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora nuestra co<strong>la</strong>boración para que<br />

<strong>la</strong> obra, refundida, salga con el esmero que merece.<br />

Aprovechamos <strong>la</strong> ocasión también para hacer una serie<br />

<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones que nos ha sugerido <strong>la</strong> lectura <strong><strong>de</strong>l</strong> LBA,<br />

en cuanto a <strong>la</strong> obra, inagotable en sí, y en cuanto a <strong>la</strong> presentación.<br />

Empezaremos <strong>por</strong> el comentario <strong>de</strong> algunos versos.<br />

I<br />

CONSIDERACIONES EN CUANTO A LA OBRA<br />

A) COMENTARIO DE ALGUNOS VERSOS<br />

Fázeslo andar botando como <strong>la</strong> golondrina. 2lia<br />

Esta increpación <strong>de</strong> Juan Ruiz contra el Amor <strong>por</strong> los<br />

efectos que produce en el enamorado no tiene antece<strong>de</strong>nte


96 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

directo, que yo sepa, en Ovidio o en el Pamphilus. La metáfora<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> vuelo se asocia en <strong>la</strong> mente <strong>de</strong> los que estamos imbuidos<br />

<strong>de</strong> literatura occi<strong>de</strong>ntal, con <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera,<br />

insensata en su precipitación, y se entreteje con imágenes <strong>de</strong><br />

origen clásico (piénsese en el remigium a<strong>la</strong>rum <strong>de</strong> Aen. V 219,<br />

que culmina en el dantesco "<strong>de</strong>' remi facemmo ali al folie<br />

voló" /;;/. xxvi 125). Pero aquí, <strong>de</strong>spojándonos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reminiscencias<br />

librescas, podríamos acudir tentativamente a <strong>la</strong> vena<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> folclor oriental y al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> pájaros, cuyo vuelo<br />

simboliza <strong>la</strong> vanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, en los dichos sapienciales<br />

bíblicos: "Si diriges tu mirada a <strong>la</strong> riqueza, no está ya; <strong>por</strong>que<br />

se ha hecho a<strong>la</strong>s: como águi<strong>la</strong> vue<strong>la</strong> a los cielos" Prov.<br />

23:5, y en los antece<strong>de</strong>ntes paremiológicos aún más antiguos:<br />

"No pongas tu corazón en <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s riquezas...<br />

no pasarán <strong>la</strong> noche contigo... se han hecho a<strong>la</strong>s como<br />

gansos y se han vo<strong>la</strong>do al cielo" Amen-em-ope, cap. 7, "<strong>la</strong>s<br />

riquezas son gorriones que vue<strong>la</strong>n y no hal<strong>la</strong>n don<strong>de</strong> posar",<br />

proverbio sumero, cit. <strong>por</strong> P. B. Y. Scott, Proverbs. Ecclesiastes<br />

(Anchor Bible), Nueva York, 1965, pág. 143, que aquí aducimos<br />

no ya como fuente sino como término <strong>de</strong> parangón<br />

para situar y aqui<strong>la</strong>tar <strong>la</strong> fantasía <strong>de</strong> JR. Recuerdo en los<br />

clásicos el juego <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras entre venir vo<strong>la</strong>ndo y traer vo<strong>la</strong>ndo,<br />

dicho <strong>de</strong> los enamorados (cf. BAE XLII, 219). Engolondrinarse<br />

lo registrará el Diccionario <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s (Aut.)<br />

como voz "baxa y rústica" <strong>por</strong> 'enamoriscarse o enamorarse'.<br />

Abaxóse el león <strong>por</strong> darle algund contuerto<br />

al cavalio ferrado; contra sí fizo tuerto:<br />

<strong>la</strong>s coces el cavalio <strong>la</strong>nqó fuerte, en cierto,<br />

diole entre los ojos, echóle frío muerto. 301<br />

A propósito <strong><strong>de</strong>l</strong> v. 301ab, M. Ferreccio Po<strong>de</strong>stá en "Una<br />

fábu<strong>la</strong> ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> JR con un esc<strong>la</strong>recimiento textual y una<br />

teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> moraleja" 2 vuelve a <strong>la</strong> lección y puntuación tra-<br />

3 El Arcipreste <strong>de</strong> Hita. El libro, el autor, <strong>la</strong> tierra, <strong>la</strong> época (Madrid. 1973),<br />

en adc<strong>la</strong>me AH, págs. 279-281. Véanse allí también <strong>la</strong> sugerencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura<br />

cantatriz 881c <strong>por</strong> R. Willis, y otras enmiendas que recordaremos aquí <strong>por</strong> no<br />

haber llegado a tiempo para que JJ <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>rara.


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 97<br />

dicional, contra lo que yo había sugerido en BRAE 1963, 273,<br />

y lo que acepta Coraminas en su <strong>edición</strong>, a saber, b: "el caballo<br />

ferrado contra sí fizo tuerto", explicando que <strong>la</strong> moraleja<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fábu<strong>la</strong>, múltiple <strong>por</strong> su naturaleza y en <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> interpretación <strong>por</strong> los autores medievales, es <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

castigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gu<strong>la</strong> <strong>por</strong> <strong>la</strong> muerte <strong><strong>de</strong>l</strong> caballo. Queda, sin embargo,<br />

<strong>la</strong> torpeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrofa, tal como <strong>la</strong> representan los<br />

MSS, con <strong>la</strong> repetición <strong><strong>de</strong>l</strong> sujeto en los vv. b y c. A<strong>de</strong>más,<br />

no veo <strong>por</strong> qué <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> moraleja sobre <strong>la</strong> gu<strong>la</strong> no<br />

pueda re<strong>la</strong>cionarse primero con el león "tan goloso" 298c y<br />

gargantero 299a, y luego también con el caballo, "muy gordo"<br />

298a, que había comido <strong>de</strong>masiadas "yervas muy esquivas"<br />

302b.<br />

nin querién abencncia para ser <strong>de</strong>spechados. 346c<br />

La interpretación <strong>de</strong> JJ: "ser <strong>de</strong>spechados" 'ser <strong>de</strong>scontentos',<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> dar <strong>por</strong> supuesta <strong>la</strong> lexicalización <strong><strong>de</strong>l</strong> participio,<br />

<strong>de</strong>sentona en un pasaje repleto <strong>de</strong> tecnicismos. ¿Qué<br />

es lo que se teme tras un pleito perdido: ser <strong>de</strong>scontento o<br />

pagar <strong>la</strong>s costas? Cf. en <strong>la</strong> PCG: "si el aver diessen fincavan<br />

... <strong>por</strong> vencudos, e <strong>por</strong> siervos e <strong>de</strong>spechados <strong>de</strong> quanto<br />

avien" 25b47 (huelga advertir que pecho equivale a 'tributo');<br />

a propósito <strong>de</strong> "a daño fecho aved ruego e pecho" 880c podremos<br />

aducir más abajo <strong>la</strong> explicación que da el Maestro<br />

Correas: "poner <strong>buen</strong> terzero y dinero" 3 . La dificultad, si<br />

acaso <strong>la</strong> hay, estriba en que el compuesto con <strong>de</strong>s- pue<strong>de</strong> ser<br />

<strong>de</strong> polo negativo o positivo, como en "ser <strong>de</strong>spechado o más<br />

valer" Arcipreste <strong>de</strong> Ta<strong>la</strong>vera*, don<strong>de</strong> significa 'librar <strong><strong>de</strong>l</strong> pecho<br />

o tributo'.<br />

al más astroso lobo, al cnatío ajoba,<br />

aquél da <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano e <strong>de</strong> aquél se encoba. 402cd<br />

* Cf. e] Vocabu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> refranes y frases proverbiales (ed. Madrid, 1924).<br />

1 Cf. A. MARTÍNEZ DE TOLEDO, El Arcipreste <strong>de</strong> Ta<strong>la</strong>vera, ed. L. A. Simpson<br />

(Berkcley, 1939), pág. 105, don<strong>de</strong> el autor se refiere a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> vasallo para<br />

con el señor. Agregamos que <strong>de</strong>specho pue<strong>de</strong> tener un sentido 'psicológico' (as!<br />

en 458c), pero en 733c se emplea en el área <strong>de</strong> provecho <strong><strong>de</strong>l</strong> v. a, como antónimo<br />

<strong>de</strong> éste.


98 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

}. Lemartinel en Cahiers <strong>de</strong> linguistique hispanique médiévale<br />

I (1977), 265-266, vuelve ahora a <strong>la</strong> ac. encobarse<br />

(


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 99<br />

Los comentaristas, incluyendo a JJ, se fijan en <strong>la</strong> frase<br />

traer al carcillo, idiomática más bien que técnica. Habría que<br />

reparar también en <strong>la</strong> mención <strong><strong>de</strong>l</strong> harnero, <strong>por</strong> los usos mágicos<br />

que se hizo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tiempos más remotos <strong>de</strong> este instrumento<br />

agríco<strong>la</strong>, que <strong>por</strong> el nombre sucedáneo <strong>de</strong> cedazo<br />

(cf. Covarrubias, Tesoro s.v.), nos sale al paso en los clásicos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo <strong>de</strong> oro; cf. J. Caro Baroja, Algunos mitos españoles<br />

(Madrid, 1974 3a ), pág. 257 y sigs., y ahora el docto artículo<br />

<strong>de</strong> D. Devoto en Studia hispánica in honorem R. Lapesa vol. I<br />

(Madrid, 1972), págs. 219-227.<br />

En el bezerrillo vey omne el buey que fará 730d<br />

Huelga advertir que ésta, que da JJ, es <strong>la</strong> única forma<br />

posible <strong><strong>de</strong>l</strong> refrán, que se hal<strong>la</strong> también en los Refranes glosados<br />

<strong>de</strong> S. <strong>de</strong> Horozco: "De bezerrillo harás qué boyezuelo<br />

harás" BRAE 3(1916), 720, y resuelve <strong>la</strong> duda venti<strong>la</strong>da en<br />

BRAE, 1968, 263. El sentido jocoso típico <strong>de</strong> tantos refranes<br />

y dichos popu<strong>la</strong>res se exp<strong>la</strong>ya en este dístico a propósito<br />

<strong>de</strong> una variante menos feliz ("De chico verás qué gran<strong>de</strong><br />

harás"):<br />

Si quem tulit vitulum ludcns vurguncu<strong>la</strong> parvum,<br />

Tem<strong>por</strong>e maturo tollet et ipsa bovcm,<br />

<strong>de</strong> Ferdinandi Arcaeis Beneventani adagiorum ex uernacu<strong>la</strong>,<br />

id est, hispana lingua <strong>la</strong>tino sermone redditorum quinquagenae<br />

quinqué [Sa<strong>la</strong>manca, 1533], ed. mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> T. Trallero<br />

Bardají (Barcelona, 1950), pág. 50.<br />

Comadre, quien más non pue<strong>de</strong>, amidos morir se <strong>de</strong>xa. 957b<br />

Creo que <strong>la</strong> interpretación no po<strong>de</strong>r más, 'no po<strong>de</strong>r hacer<br />

otra cosa' (cf. BRAE 1968, 273) no pue<strong>de</strong> ponerse en duda, y<br />

que <strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia (parcial) con fr. "n'en pouvoir plus", que<br />

sugiere JJ, es fortuita. En los Adagios que acabamos <strong>de</strong> citar,<br />

se lee el dístico <strong>la</strong>tino:<br />

Longius obstarem si longius ipse valerem.<br />

Dicam ergo invitus: Mors inimica veni. pág.153


100 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

E datn <strong>buen</strong>a toca<br />

listada <strong>de</strong> cota. 1037b<br />

La interpretación <strong>de</strong> <strong>de</strong> cota en estos vv. ha llegado a un<br />

punto muerto, como se <strong>de</strong>duce <strong><strong>de</strong>l</strong> "(?)" con que lo consigna<br />

JJ en el glosario. A <strong>la</strong>s sugerencias aducidas <strong>por</strong> él en el comentario,<br />

agrego ahora otras dos, también tentativas: <strong>de</strong> cota<br />

podría re<strong>la</strong>cionarse con <strong>de</strong> cote que aparece en el Cancionero<br />

<strong>de</strong> Baena y se ha interpretado como 'a través' (cf. "assí lo<br />

lee<strong>de</strong>s/siempre <strong>de</strong> cote en <strong>la</strong> santa Escritura" n. 485, 19-20:<br />

¿'con listas atravesadas'? La otra habría <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con<br />

cotar y co<strong>la</strong>do 'autorizado': cf. "e más onrados e más cotados<br />

eran los judíos..." Primera cron. general fol. 189vb; en tal<br />

caso <strong>la</strong> toca sería '<strong>de</strong> precio' y habría que separar con (,);<br />

obsta en este caso el no estar documentada <strong>la</strong> locución.<br />

en noblezas <strong>de</strong> amor ponen toda su femencia. 1338d<br />

JJ remite a "Muchas noblezas ha el que a dueñas sirve"<br />

155a, don<strong>de</strong> n. <strong>de</strong>nomina <strong>la</strong>s <strong>buen</strong>as cualida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> enamorado.<br />

La glosa <strong>de</strong> nuestro verso, que concluye una estrofa en<br />

<strong>la</strong> que se pon<strong>de</strong>ran objetos materiales, se <strong>de</strong>duce fácilmente<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> equivalencia <strong>de</strong> nobleza pl. y don. En el romanceamiento<br />

bíblico <strong>de</strong> mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xm contenido en Esc. 1-1-6<br />

(en a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte E6) n. traduce <strong>la</strong>t. xenia; cf. "e tomó oro e p<strong>la</strong>ta<br />

e otras noblezas muchas" IMac 11:24. Para noble, aplicado a<br />

cosas materiales (como tazas <strong>de</strong> oro, cf. 1460a), véase BRAE<br />

1968, 221.<br />

Reina, Virgen, mi esfuerzo. 1670a<br />

JJ remite a "Tomó yaquanto esfuerzo" 1119a y a su glosa,<br />

e. 'ánimo'. La explicación <strong><strong>de</strong>l</strong> término, prescindiendo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>de</strong>nominador común que pue<strong>de</strong> predicarse <strong>de</strong> todos sus empleos<br />

en el poema, es aquí <strong>la</strong> <strong>de</strong> e. 'ayuda, socorro'. Véase,<br />

una vez más, E6 en <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> "Hoc autem factum est...<br />

adiuvante eum Domini protectione" I IMac. 13:17 — "Esto<br />

fue fecho... con esfuerzo <strong><strong>de</strong>l</strong> ajuda <strong>de</strong> Dios"; también Casiodoro<br />

<strong>de</strong> Reina, que tantas veces refleja usos idiomáticos <strong>de</strong>


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 101<br />

vocablos tradicionales al traducir heb. maon, 'refugio', escribe:<br />

"y el esfuerco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s salu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su Ungido es él" Ps. 27 (28) :8.<br />

B) COMENTARIO LEXICOGRÁFICO<br />

B. En cuanto al léxico caben algunas adiciones y reparos;<br />

a saber:<br />

belmez 1521a; ¿habrá <strong>de</strong> investigarse el léxico <strong><strong>de</strong>l</strong> juego? rexuerdo,<br />

<strong>por</strong> lo pronto, este uso metafórico en el ámbito<br />

amoroso: "Mi fe, si juzgáis belmez, / mate quedáis esta<br />

vez", "Cop<strong>la</strong>s que fizo Puerto Carrero" en M. Menén<strong>de</strong>z<br />

y Pe<strong>la</strong>yo, Antología <strong>de</strong> poetas líricos castel<strong>la</strong>nos (Madrid,<br />

CSIC, 1944-45), vol. V, pág. 200.<br />

comendón 380d. D. Devoto, <strong>buen</strong> conocedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> liturgia hispana, lo interpreta como nombre <strong><strong>de</strong>l</strong> canto<br />

final en <strong>la</strong> Misa <strong>de</strong> rito hispano, en Homenaje al Instituto<br />

<strong>de</strong> Filología y Literatura Hispánicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Univ. <strong>de</strong> Buenos<br />

Aires en su centenario, Buenos Aires, 1975, 74-81; véanse<br />

<strong>la</strong>s págs. 79-80.<br />

costribado lil<strong>la</strong>; <strong>la</strong> explicación <strong><strong>de</strong>l</strong> Prof. Corominas pue<strong>de</strong><br />

ilustrarse ulteriormente con el refrán que aduce Correas:<br />

"El 'hombre mezquino ni costriba [no se le llega a empachar<br />

el vientre] con pan ni con vino", pág. 245.<br />

cruzniego 1236b; cf. ahora D. Devoto en el citado ensayo,<br />

pág. 74.<br />

<strong>de</strong>seoso 1491a; prefiero <strong>la</strong> interpretación que yo apuntaba en<br />

BRAE (1968), 283, que permitía contraponer <strong>la</strong>s "<strong>de</strong>seosas<br />

locanas" a <strong>la</strong>s "ufanas"; v. q. HiR 1971, 285. La componente<br />

<strong>de</strong> necesidad y ansias <strong>de</strong> satisfacer<strong>la</strong> que implica<br />

el término es causa <strong>de</strong> que se vuelva a interpretar en su<br />

sentido etimológico (p. ej., en el Tratado l<strong>la</strong>mado el Desseoso<br />

[ed. original 1515], en cuya ed. <strong>de</strong> 1512 se explica<br />

"Desseoso, conviene saber, <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r a amor <strong>de</strong> Dios y su<br />

perfección").<br />

dobler 1206b; JJ remite al doublier <strong>de</strong> los antiguos romeros<br />

franceses; como doc. adicional seña<strong>la</strong>ré que d. como 'tale-


102 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

ga' es ya alfonsino; cf. General estoria IV Parte, Vat.<br />

Urb. <strong>la</strong>t. 539, 22va y 116va.<br />

dulc(e) en "óyeme dulcemente" 8O8d se compren<strong>de</strong>rá mejor<br />

teniendo en cuenta que el adjetivo era conmutable con<br />

manso, siendo ambos traducción admitida <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>t. suavis;<br />

cf. "assí como mirra escogida di dulce olor" Ecli. 24:20,<br />

"assí como vid fiz fruto <strong>de</strong> manso olor" ibtd. 23.<br />

eguado 480a, como part. <strong>de</strong> eguar (iguar), 'a<strong>de</strong>cuado a su pleno<br />

crecimiento' y, <strong>por</strong> en<strong>de</strong>, 'crecido'.<br />

encobo 420c 'impedimento'; lo hallo ahora en este sentido en<br />

el Libro conplido <strong>de</strong> los juizios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s en concomitancia<br />

con otro lexema <strong>de</strong> polo negativo, ocasión: "gran<strong>de</strong>s<br />

encobos e fuertes ocasiones", ed. G. Hilty (Madrid,<br />

1954), p. 122.b49. Un poco más abajo aparece encobarse<br />

con el sentido <strong>de</strong> 'sufrir impedimento': "E.. .sos faziendas<br />

serán f<strong>la</strong>cas e en perezas e en tardanzas, e encóbanse sus<br />

<strong>de</strong>mandas e sus fechos" 123a21.<br />

estraño: "trayén armas e." 1086d. La afinidad con fiero (cf.<br />

HiR C 2 1969, p. 143) no queda invalidada <strong>por</strong> el hecho<br />

<strong>de</strong> que en 502d y 1333d estraño vaya alineado con noble,<br />

en cuanto que este adj. suele indicar en grado super<strong>la</strong>tivo<br />

<strong>la</strong> cualidad que cuadra al nombre modificado; cf. más<br />

argumentos en el lugar citado, y el apartado que le <strong>de</strong>diqué<br />

en mi Castiglione y Boscán... (Madrid, RAE, 1960),<br />

vol. I, págs. 85-92. Por lo mismo el adjetivo en "ensiemplo<br />

e." 529d no pue<strong>de</strong> interpretarse como 'raro', ya que<br />

indica posesión en alto grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cualidad que le es propia<br />

al ensiemplo, en cuanto al contenido y a <strong>la</strong> forma, para<br />

l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> atención y agradar.<br />

falsar 1103d, 'romper o abol<strong>la</strong>r una armadura'. Adoptamos <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Riquer, gran especialista en asunto <strong>de</strong><br />

armas, en su comentario al Quijote <strong>de</strong> Avel<strong>la</strong>neda (cf. Cervantes,<br />

Obras completas [Barcelona, 1962], pág. 120).<br />

gran<strong>de</strong>; a este adjetivo, en "g. presión" 1202b, pue<strong>de</strong> aplicarse<br />

mutatis mutandis lo que dijimos <strong>de</strong> estraño.<br />

grave; para el sentido etimológico que apunta JJ ad "Las cosas<br />

que son graves fáze<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ligero" 513a, apliqúese <strong>la</strong>


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR > 103<br />

versión <strong>de</strong> "Tria sunt difficilia mihi" Prov. 30:18 - "Tres<br />

cosas me son muí graves" E6.<br />

matacán 1220d correspon<strong>de</strong> a ital. mazzacane y se emplea aquí<br />

en <strong>la</strong> ac. núm. 7 <strong><strong>de</strong>l</strong> Diccionario académico. Vuélvase,<br />

pues, a <strong>la</strong> explicación que ya daba Cejador.<br />

montaña pl., cortar <strong>la</strong>s 1273b; <strong>la</strong> explicación <strong><strong>de</strong>l</strong> prof. Corominas<br />

parece <strong>la</strong> más aceptable, a pesar <strong>de</strong> su documentación<br />

norteña.<br />

nublo 134c no equivale a nube; <strong>de</strong> ser así hubiera sido un<br />

lexema superfluo. V. i. 796d., don<strong>de</strong> aparece en pl. como<br />

antónimo <strong>de</strong> sol y sombril<strong>la</strong>, o sea: <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>buen</strong> tiempo, e implica perturbación atmosférica.<br />

onda; ad 650d señálese que en cast. are. servía para traducir<br />

<strong>la</strong>t. procel<strong>la</strong>; cf. E6 Ecli. 16:21 y DCELC. La interpretación<br />

<strong>de</strong> 614ab queda todavía abierta en ora <strong>buen</strong>a 1097d<br />

¿ fórmu<strong>la</strong> que se diría al levantarse <strong>de</strong> comer ? El po<strong>de</strong>rse<br />

ofrecer tales sugerencias <strong>de</strong>muestra lo poco que sabemos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> todos los días 5 .<br />

pa<strong>la</strong>bra 44aG significa lo que <strong>la</strong>t. ecl. verbum 'dicho', en los<br />

libros sapienciales; lo prefiero al pl., que JJ adopta <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

MS.<br />

refertir 280b; mejor Corominas que Chiarini a propósito <strong>de</strong><br />

este verbo, que no es un hápax (cf. 295c), y cuyo posible<br />

cruce con referir rec<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> éste; cf. Corominas<br />

ad 399b.<br />

regañar: "<strong>la</strong> boca regañada" 1414b '1. b. abierta' (mostrando<br />

los dientes), mejor que 'torcida'. Aunque <strong>por</strong> lo general<br />

• Así, entre "<strong>de</strong>n<strong>de</strong> a siete días" 1067cS y "d. a ocho d!as"G <strong>la</strong> diferencia<br />

podría no ser cronológica, sino fraseológica, correspondiendo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> G a "<strong>de</strong><br />

oy en siete días", don<strong>de</strong> al parecer oy cuenta como día (al revés <strong>de</strong> lo que<br />

suce<strong>de</strong> en ital. "oggi otto"). En cambio no pue<strong>de</strong> haber duda acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> día <strong>de</strong> S. Marcos 1321a, ya que los calendarios eclesiásticos particu<strong>la</strong>res no<br />

suelen presentar variaciones en cuanto a los días <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong> los apóstoles, que<br />

estaban ñjadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los santorales <strong>de</strong> antes <strong><strong>de</strong>l</strong> S. ix. Están <strong>por</strong> investigar los<br />

vestigios fraseológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cruzadas {ad 12Id), <strong>de</strong>bidos posiblemente a los millones<br />

<strong>de</strong> maravedíes que se recaudaban en su predicación. A propósito <strong>de</strong> 1171a<br />

cabría explicar, en cambio, que, según el rito antiguo <strong>de</strong> penitencia pública, algunas<br />

<strong>de</strong> cuyas modalida<strong>de</strong>s pervivieron durante <strong>la</strong> Baja Edad Media, <strong>la</strong> "penitencia"<br />

se asignaba antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> confesión <strong>de</strong> los pecados.


104 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

regañar se dice <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca o <strong>de</strong> los dientes (cf. "los colmillos<br />

regañando" Mingo Revulgo: "y regaña contra él<br />

con sus dientes" J. <strong>de</strong> Valdés Ps. 36 [37], 12, lo hal<strong>la</strong>mos<br />

también en otros contextos con <strong>la</strong> misma ac. <strong>de</strong> 'abrir'; cf.<br />

"el cendal quando se estira / es forjado que regañe" Canc.<br />

<strong>de</strong> Baena, n. 164, vv. 21-22.<br />

ribera 975b no es 'río' sino 'oril<strong>la</strong>' <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo, y aun a veces<br />

'tierra cercana a los ríos, aunque no esté a su margen'.<br />

Cf. J. Manuel: "Me fallé d'una ribera / y gran<strong>de</strong>s montes<br />

cercado" cf. Menén<strong>de</strong>z y Pe<strong>la</strong>yo, loe. cit., pág. 217. Por<br />

esto se distinguió entre "cac,a <strong>de</strong> monte e <strong>de</strong> ribera"; cf. De<br />

un caballero P<strong>la</strong>cidas, ed. H. Knust (Madrid, 1878),<br />

124.19.<br />

sabor pl.: "<strong>de</strong> dulces sabores", dicho <strong><strong>de</strong>l</strong> canto, hace juego <strong>de</strong><br />

sinonimia con p<strong>la</strong>zentero en el v. 1226c; ello va acor<strong>de</strong><br />

con <strong>la</strong>s frases idiomáticas que contienen sabor (cf. 1378d)<br />

y con el uso <strong><strong>de</strong>l</strong> participio saborado en 902a.<br />

sopesar. No creo que para este verbo se pueda aducir el Glosario<br />

<strong>de</strong> Aguado, quien explica: "pesa sobre mí <strong>la</strong> Cuaresma".<br />

Véase el v. 1078d, al que me refería en BRAE<br />

1968, 271.<br />

sosaño 762b; como <strong>la</strong>t. ecl. subsannatio, significa 'expresión <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>nuesto', 'afrenta' más bien que 'reprimenda'.<br />

tiempo cierto 74b; pue<strong>de</strong> ilustrarse el sintagma <strong>por</strong> este pasaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> PCG: "Yo coñosco bien los mares... e sé como<br />

an tiempos ciertos que pue<strong>de</strong>n <strong>por</strong> ellos marear e otros<br />

<strong>por</strong> que no" 43a43.<br />

varona 382a correspon<strong>de</strong> a varón como <strong>la</strong>t. virago a vir; para<br />

su empleo en <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> "Haec vocabitur virago quoniam<br />

a viro assumpta est" Gen. 2:23, cf. BRAE 1963, 278.<br />

vista en "dar v. e color" 163b significa '<strong>buen</strong>a apariencia", tal<br />

vez con <strong>la</strong> nota adicional <strong>de</strong> 'brillo, luminosidad'; a cuyo<br />

propósito me sea lícito recordar que los montes <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga<br />

en sus viñedos los he oído <strong>de</strong>scribir como "muy vistosos".


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 105<br />

OBSERVACIONES<br />

1. Observamos como digno <strong>de</strong> nota que en 1348d y 1351d<br />

el mismo reptil se l<strong>la</strong>ma, cuando chico, culuebra, cuando gran<strong>de</strong>,<br />

sierpe (en Berceo hal<strong>la</strong>mos yuxtapuestos "serpientes y culuebras"<br />

SMill. 27d). También l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> atención que en<br />

175ab el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie, perro, prece<strong>de</strong> al <strong>de</strong> <strong>la</strong> subespecie,<br />

a<strong>la</strong>no (en 1220ab, en cambio, se observa el or<strong>de</strong>n normal,<br />

y a<strong>la</strong>no prece<strong>de</strong> como antece<strong>de</strong>nte a can).<br />

Algunas otras observaciones sobre el léxico son <strong>la</strong>s siguientes:<br />

2. Para cidtérbedas 1093b y follón 307d hemos <strong>de</strong> conservar<br />

<strong>la</strong>s acs. conocidas (cf. HiR 1969.A), corrigiendo los errores<br />

mecánicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s notas (<strong>la</strong> interpretación sacada para fallón<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> diccionario trilingüe <strong>de</strong> Richard Percyvall no vale <strong>por</strong>que<br />

en 1591 lew no significaba lo que hoy lewd, sino que equivalía,<br />

según se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> propio Percyvall, a <strong>la</strong>t. nequatri).<br />

Son erróneas asimismo <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> abad 875c, como<br />

superior <strong>de</strong> dominicos, <strong>de</strong> oficios 1540b como '<strong>de</strong>beres' (JR<br />

alu<strong>de</strong> al rezo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s horas y <strong>de</strong>más ceremonias religiosas). De<br />

dob<strong>la</strong>da 1555d no sé que se pueda afirmar que fuese una moneda,<br />

y sí dob<strong>la</strong> (cf. 826d; no es <strong>de</strong> excluir <strong>la</strong> lectura "a dob<strong>la</strong>s<br />

e senzil<strong>la</strong>s", que haría juego con <strong>la</strong> otra <strong>de</strong> "diablos e renzil<strong>la</strong>s"<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> v. anterior), aunque es más probable que JR proceda <strong>por</strong><br />

asociación dob<strong>la</strong> - dob<strong>la</strong>da. Finchado 1233a se diría <strong><strong>de</strong>l</strong> albogón<br />

no "<strong>por</strong>que era instrumento <strong>de</strong> boca ancha" sino <strong>por</strong> serlo<br />

<strong>de</strong> viento, en una <strong>de</strong>scripción dinámica, no estática o técnica.<br />

La "nueva esc<strong>la</strong>vina" que viste <strong>la</strong> Cuaresma 1205a, no sugiere<br />

tanto el disfraz cuanto el hecho <strong>de</strong> que para su viaje a Jerusalén,<br />

<strong>la</strong> Cuaresma, pelegrina penitencial, se pone una esc<strong>la</strong>vina<br />

sin estrenar (acaso para que le dure todo el viaje, o para<br />

darle más solemnidad).<br />

Conocemiento 256c no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sligarse <strong>de</strong> <strong>buen</strong> (comparable<br />

con el pref. en ital. riconoscenzd).<br />

adonarse 1243b equivale, aun <strong>por</strong> su formación (don), a agraciarse.


106 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

asmar 806a (<strong>la</strong>t. aesumare) 'pensar'.<br />

No me parecen frases hechas fazer <strong>la</strong> ribera 202b, que<br />

JJ equipara a faire <strong>la</strong> route (sin <strong>de</strong>cidirme aún entre faz(a) y<br />

fazer, apunto al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> caza, al que pertenecen riberar<br />

[cf. DCELC] y catarribera, cuya historia <strong>de</strong>sconozco), no<br />

po<strong>de</strong>r más 957b, q. v. s. A, o tomar los pecados 1129c, que<br />

no pue<strong>de</strong> explicarse como 'perdonar los pecados'.<br />

En cuanto a otorgar el oficio 844b no me parece que Corominas<br />

indique <strong>la</strong> evolución semántica <strong>de</strong> tal "frase", aún no<br />

suficientemente explicada y que no tiene que ver con oficiar<br />

<strong>la</strong> casa, aunque se admita <strong>la</strong> ac. sugerida <strong>por</strong> el investigador<br />

catalán y ahora <strong>por</strong> JJ, queda aún <strong>por</strong> escogitar una explicación<br />

fehaciente 6 .<br />

3. Cuando <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra o frase es aún corriente con <strong>la</strong> misma<br />

ac, indicar otra en el comentario suele ser perturbador;<br />

así en el caso <strong>de</strong> tribu<strong>la</strong>ción 149d 'pena' (que impediría que<br />

se alineasen los dos lexemas, como, p. ej., ya en E6 Prov. 1:28,<br />

y, hasta hoy, en innumerables frases); o en el <strong>de</strong> no ver <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> 321d 'no imaginar el momento en que'. En otros<br />

casos, <strong>la</strong> continuidad podría sugerirse tentativamente; así en<br />

el caso <strong><strong>de</strong>l</strong> final <strong>de</strong> enumeración "ni nada" 1589c, que Corominas<br />

interpreta como 'en ningún caso' [?], y para el que JJ<br />

sugiere como posible el sentido etimológico <strong>de</strong> nada 'persona';<br />

habría que verlo en re<strong>la</strong>ción con el también coloquial y todo.<br />

Aun sin querer exce<strong>de</strong>rme en los usos tras<strong>la</strong>ticios <strong>de</strong> correa<br />

en 1114d (cf. BRAE 1968, 275 y 276), tampoco me convence<br />

<strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> que "<strong>de</strong>sceñir <strong>la</strong> correa" indique allí el a<strong>de</strong>mán<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> que comió <strong>de</strong>masiado (más obvio parece 'se dispuso<br />

a <strong>la</strong> lucha').<br />

* Entre los lexemas y frases que quedan <strong>por</strong> investigar recordaré alhaonarse<br />

876c, que no pue<strong>de</strong> explicarse como <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> alhondres (<strong>la</strong>t. aliundc), consistorio<br />

1152c, para el que habrá que buscar una explicación mejor que <strong>la</strong> mía<br />

en HiR 1969, 158, salterio (pl.)> introducido <strong>por</strong> fazer 1554c, aguas bivas 302a;<br />

a propósito <strong>de</strong> éste habría que investigar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un fenómeno fisiológico<br />

(¿con fluyó o fluxo <strong>por</strong> fuyó?).


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 107<br />

4. Un mayor esfuerzo <strong>por</strong> emparejar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones con<br />

el contexto sintáctico en que aparecen los lexemas obviaría<br />

muchos inconvenientes. Lo seña<strong>la</strong>mos a propósito <strong>de</strong> someter,<br />

cuya analogía con <strong>la</strong> ac. regional actual sugeríamos para<br />

95a en BRAE 1968, 332, sin reparar en <strong>la</strong> construcción sintáctica<br />

o en los contornos <strong><strong>de</strong>l</strong> sintagma. En "<strong>por</strong> mí verná <strong>la</strong><br />

dueña andar al estricote" 815b lo que JJ l<strong>la</strong>ma así, a saber,<br />

venir - andar, no se explica <strong>por</strong> "hacer andar al estricote" (Correas)<br />

y son legítimas <strong>la</strong>s dudas <strong>de</strong> Corominas (posiblemente<br />

habría que pensar en una prep. a embebida). En 1097c <strong>la</strong> interpretación<br />

<strong>de</strong> serena como sust. tropezaría con <strong>la</strong> dificultad<br />

<strong>de</strong> que va precedido <strong>de</strong> "<strong>la</strong> dueña". Ad "mal marido" 763a no<br />

cuadra <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> Cejador "<strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong> marido difunto".<br />

Ad "párteslo <strong>de</strong> <strong>la</strong> amiga al omne que airas" 183d, <strong>la</strong> explicación<br />

airar 'caer en <strong>de</strong>sgracia' contradice al uso transitivo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> verbo. Andar en <strong>de</strong>redor 617c (yo escribiría a. en<strong>de</strong>rredor)<br />

se <strong>de</strong>scribe como si fuera al mismo tiempo <strong>de</strong> uso neutro,<br />

'dar ro<strong>de</strong>os', 'dar vueltas' (que a su vez son distintos, v. i.<br />

1248a) asimi<strong>la</strong>ble al trans. 'arrancar...', con que se corta <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción entre el sujeto, que en este v. es <strong>la</strong> mue<strong>la</strong>, y el predicado,<br />

susodicho. En "non dan <strong>por</strong> él dos motes" 1477d y en<br />

"<strong>de</strong> quanto 1 prometió o le da poco o nada" 97c dar forma<br />

parte <strong>de</strong> dos construcciones distintas.<br />

4.1. Es asimismo peligroso yuxtaponer frases verbales y<br />

verbos simples; a veces significan lo mismo, incluso cuando no<br />

son <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo tema (cf. fazer agua 464c y llover, como fazer<br />

piedra 137a y apedrear); otras veces no: levantar baraja 279b<br />

no pue<strong>de</strong> explicarse con 'barajar' (<strong>por</strong> lo <strong>de</strong>más, JJ remite a<br />

varajas 235b 'contiendas').<br />

4.2. La colocación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras en el verso sugiere <strong>de</strong><br />

<strong>por</strong> sí, a veces, <strong>la</strong> recta interpretación; "ansí vengó Virgilio su<br />

<strong>de</strong>sonra y querel<strong>la</strong>" 264d, con hendíadis, apunta hacia querel<strong>la</strong><br />

'queja' (cf. "Querél<strong>la</strong>nse <strong>de</strong> ti" 208a), y no 'súplica'; "mataron<br />

<strong>la</strong>s perdices, castraron los capones" 1107b no evoca en el<br />

contexto <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, <strong>de</strong> <strong>por</strong> sí correcta, <strong>de</strong> matar 'enternecer<br />

a golpes <strong>la</strong> carne que se va a comer' (Corominas), aunque


108 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

tampoco son homogéneos matar en su ac. más corriente y<br />

castrar.<br />

5. Algunas <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> JJ nos vienen anchas, sobre<br />

todo cuando son etimológicas, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomunal 54Od<br />

'fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma'; los ejemplos que luego aduce cuadran<br />

más al sentido peyorativo (que <strong>de</strong>ducimos, p. ej., <strong>de</strong> "el mui<br />

<strong>de</strong>scomunal e no oído pecado" E6 <strong>por</strong> "nefarium et inauditum<br />

scelus" HMac. 4:13); o cuando repiten el vocablo simple: "a<br />

ti con todos p<strong>la</strong>ze" 1550a 'p<strong>la</strong>cer (a alguno) con alguno', el<br />

verbo evoca <strong>la</strong>t. comp<strong>la</strong>ceré y esp. comp<strong>la</strong>cer, que JJ aduce ad<br />

"Dios con esto se sirve" 1628d. También habría <strong>de</strong> explicar<br />

en este sentido tenerse en "a osadas se tenga" 849c ¿'se mantenga'?<br />

y seguir en "al logar do más sigues" 1551c 'frecuentar'.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con el objeto, acometer pecado,<br />

que JJ documenta en BAE CLXXI, 193b: "el pecado quando<br />

se acaba <strong>de</strong> acometer engendra <strong>la</strong> muerte" Stg. 1:15, para glosar<br />

"acometer ma<strong>la</strong>s cosas" 231aS, <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>stacarse <strong>por</strong> insólita<br />

(frente a <strong>la</strong> alternancia asemantica corriente en otros casos,<br />

como en el <strong>de</strong> aprisionado 1161cG—prisionado S, pero en forma<br />

pasiva). Entre "ser vos á tardinero" 1068cG y "ser v. é t."S<br />

media <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rse predicar tardinero solo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas (como es lo corriente) o también <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas. Contra<br />

andar referido a personas en "ándémoslo" 761c, ya me expresé<br />

en HiR 1971 C 3.44.<br />

. 6. Otras veces <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> JJ nos vienen estrechas;<br />

ad "En punto que lo furtas" 210a, 'en el momento preciso',<br />

omitiríamos <strong>la</strong> limitación introducida <strong>por</strong> el adjetivo (para<br />

punto 'momento', cf. 215d); prefiero ser apo<strong>de</strong>rado 1149c po<strong>de</strong>r<br />

o tener po<strong>de</strong>r; JJ parafrasea: 'se le ha dado po<strong>de</strong>r'; cf.<br />

agraviado 1147a 'grave'; naturalmente en "Yo creo los astrólogos<br />

verdad naturalmente" 140a, indica limitación al or<strong>de</strong>n<br />

natural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, opuesto al sobrenatural (JJ: 'cuando tratan<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza'); agregaremos inci<strong>de</strong>ntalmente que los<br />

naturales 128b eran los cultores <strong>de</strong> <strong>la</strong> "filosofía natural", que<br />

en el sistema escolástico compren<strong>de</strong> el estudio <strong>de</strong> los movimientos<br />

<strong>de</strong> los astros (BRAE 1968, B 3.1) más bien que 'los<br />

que estudian <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, naturalistas'.


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 109<br />

Si en "vengan fermosas e feas, quier b<strong>la</strong>ncas [e] quier<br />

prietas" 386b JJ pone en duda que b<strong>la</strong>ncas y prietas <strong>de</strong>signen<br />

a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (a BRAE 1963, 332 agregamos:<br />

"<strong>la</strong> negra <strong>por</strong> ser b<strong>la</strong>nca contra sí se <strong>de</strong>nueda" 285d), más sorpren<strong>de</strong><br />

que aquí pueda aplicarse a unas monjas. La posibilidad<br />

<strong>de</strong> que enpcrador 1094a implique comparación con Alejandro<br />

Magno parece remota.<br />

La estrechez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> JJ es consecuencia a<br />

veces <strong>de</strong> que están sacadas <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto específico, y <strong>de</strong> un<br />

modo algo impresionista; así en el caso <strong>de</strong> culpado 1143d<br />

'penitente' (en E6, c traduce <strong>la</strong>t. reus; cf. Mt. 5:21); en el <strong>de</strong><br />

contar, dicho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soldadas 1254c 'recibir, cobrar' (en realidad<br />

el verbo ha <strong>de</strong> interpretarse en su sentido propio en cuanto<br />

los dineros, cuando se cuentan, suenan) y en el <strong>de</strong> bolver<br />

341d 'enredar' (mejor, 'hacer cambiar'). No veo asimismo cómo<br />

comedir 45c pueda emplearse "negativamente" en <strong>la</strong> ac.<br />

<strong>de</strong> '<strong>de</strong>saprobar, <strong>de</strong>sechar', o cómo en "dar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ceja" 505b se<br />

le pueda atribuir a ceja un "valor peyorativo" (a<strong>de</strong>más revolver<br />

ma<strong>la</strong> ceja es otra frase distinta). El aparecer postil<strong>la</strong> en<br />

fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> maldición no <strong>de</strong>termina su contenido semántico<br />

ad 244d (en cuanto al sentido recto, cf. BRAE 1968 ad 1312d).<br />

"Entrar en el tajador" 1399d equivale a *[ob]tener [su] parte<br />

<strong>de</strong> [lo que se corta en] el tajador', <strong>por</strong> lo que, dicho <strong><strong>de</strong>l</strong> fraile<br />

goloso, es más bien una litote (JJ: 'comer golosamente, hartar<br />

su comilona [?]') 7 ; a ello no obstan <strong>la</strong>s acs. que luego tuviera<br />

tajada.<br />

7. El doble sentido que se les da a los términos ha <strong>de</strong> sopesarse<br />

cuidadosamente y analizarse con <strong>la</strong> terminología apropiada<br />

(hoy rehuiría <strong>de</strong> explicaciones como <strong>la</strong>s que di a propósito<br />

<strong>de</strong> arca (pl.) 1539b y <strong>la</strong>rgamente 1590d en BRAE 1963,<br />

347, 352). No convence que boda en 1315b no <strong>de</strong>ba tomarse en<br />

su ac. usual: es normal que al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuaresma fueran<br />

numerosas. Casarse en uno no es seguro que esté lexicalizado<br />

con el valor <strong>de</strong> 'juntarse' arrejuntarse, como dicen vulgarmen-<br />

7 Asimismo en 1075c "No-t coidas fartar" más birn que a "no crees que nunca<br />

puedas hartar tu golosina", equivale a 'no piensas hartarte', con pensar en función<br />

<strong>de</strong> semiauxiliar, parecido a <strong>la</strong> <strong>de</strong> querer en "queriélos afogar" 1116c.


110 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

te); en uno pue<strong>de</strong> tener valor adverbial como <strong>por</strong> igual en<br />

"amarse <strong>por</strong> egual" 843b, hasta prueba contraria. "Su muger"<br />

308b 'su amada', tal vez le haga hi<strong>la</strong>r <strong>de</strong>masiado <strong><strong>de</strong>l</strong>gado a JR,<br />

ya que <strong>la</strong> diferencia no es esencial en <strong>la</strong> narración bíblica. Caso<br />

pl. en "<strong>la</strong> grand necesidat todos los casos atapa" 1157d parece<br />

haplología <strong><strong>de</strong>l</strong> término técnico "casos <strong>de</strong> conciencia" y no equivale<br />

sin más a pecado. En 291c no veo <strong>por</strong> qué pecado ha <strong>de</strong><br />

explicarse como '<strong>de</strong>monio', ya que el copista pudo omitir una<br />

til<strong>de</strong>; en cuyo caso podría leerse: "enf<strong>la</strong>quesces pecando".<br />

Dudo <strong>de</strong> que popar en "Quien a su enemigo popa a <strong>la</strong>s<br />

sus manos muere" 1200b pueda significar al mismo tiempo<br />

'salvar <strong>la</strong> vida' (Oudin: 'perdonar') y '<strong>de</strong>spreciar'. J. <strong>de</strong> Valdés<br />

y Covarrubias, para quienes el verbo popar era una forma<br />

arcaica <strong>de</strong>susada, lo interpretarían, como hoy lo hacemos<br />

nosotros, <strong>por</strong> el contexto <strong><strong>de</strong>l</strong> refrán. Sirva <strong>de</strong> comentario el<br />

pasaje siguiente <strong>de</strong> Castigos y documentos: "<strong>por</strong> tanto como<br />

has popado tus fijos e non los as corregido vigorosamente assí<br />

como <strong>buen</strong> padre..." ed. A. Rey (Bloomington, 1952), p. 40,<br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> antítesis entre popar 'mimar' y "corregir vigorosamente".<br />

Jornada en "En un punto lo pones a j. trezientas" 212a no<br />

pue<strong>de</strong> tener otro sentido que el <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> distancia (v. i.<br />

"mudaste do..." 391b, 'te tras<strong>la</strong>das adon<strong>de</strong>...'). El doble sentido<br />

que postu<strong>la</strong> JJ para oficio 620a (v. q. 622b) no convence,<br />

y menos en cuanto <strong>la</strong>t. med. ofjicium, Pamphilus 88 significa<br />

lo que el término castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre, y aún hoy 8 .<br />

En el verso tan discutido en que JR hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad<br />

<strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r su obra, "En <strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s pintadas yaze grand<br />

fealdat" 69b, prefiero con JJ fealdad G a falsedad S, aunque<br />

dudo <strong>de</strong> que pueda aplicarse tanto a <strong>la</strong> "forma retórica" como<br />

al contenido <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra (creo más bien que a éste). JJ se <strong>de</strong>ja<br />

llevar a veces <strong>de</strong>masiado lejos <strong>por</strong> su teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> ambigüedad,<br />

muy acertada en su conjunto, pero difícil <strong>de</strong> aplicar, o aplicable<br />

a cada caso concreto con muchas salveda<strong>de</strong>s.<br />

* A este propósito cabria recordar un pasaje <strong><strong>de</strong>l</strong> Diálogo <strong>de</strong> Mercurio y Carón<br />

<strong>de</strong> A. DE VALDÍS (ed. J. Montesinos, Madrid, 1947), don<strong>de</strong> el mal rey, al habérsele<br />

mencionado <strong>la</strong>s obligaciones que tenía "<strong>por</strong> razón <strong>de</strong> su oficio", contesta:<br />

"¿A qué l<strong>la</strong>mas oficio? Sé que yo rey era, que no oficial" (pág. 93).


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 111<br />

Así <strong>la</strong> diferencia entre <strong>la</strong>s dos formas siguientes <strong><strong>de</strong>l</strong> v. 986c:<br />

fasta que el libro entiendas, d'él bien non digas nin mal S<br />

fasta que el libro entiendas <strong><strong>de</strong>l</strong> bien non digas mal G,<br />

<strong>la</strong> dirime JJ a favor <strong>de</strong> S (no sin <strong>de</strong>jar consignado un ¿re<strong>de</strong>?<br />

en el aparato), con el comentario siguiente: "Nueva invitación<br />

al <strong>buen</strong> entendimiento <strong><strong>de</strong>l</strong> Libro en su totalidad... Es como<br />

una lección anticipadora para los que siguen sacando un hilo<br />

único (ya sea el <strong><strong>de</strong>l</strong> didactismo, ya sea el <strong>de</strong> <strong>la</strong> comicidad)<br />

omitiendo los otros". Me parece muy posible que S intervenga<br />

aquí en el texto, que repetía l<strong>la</strong>namente un dicho corriente<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguo (recuér<strong>de</strong>se lo <strong>de</strong> ls.\ "Vae qui dicitis... bonum<br />

malum" 5:20).<br />

8. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> "no atreverse a una persona" 601b como<br />

'no osar confiar en uno mismo frente a el<strong>la</strong>' da entrada a<br />

un elemento psicológico subjetivo extraño al texto: el protagonista<br />

no se atreve a llevar él mismo su petición ante <strong>la</strong> dama<br />

en vista <strong>de</strong> que <strong>la</strong> contestación podrá ser, como luego fue:<br />

"Vuestros dichos non los precio dos piñones" 664d. Al anunciar<br />

"dirévos <strong>de</strong> dueñas chicas [,] que lo avre<strong>de</strong>s <strong>por</strong> juego"<br />

1608c, no veo que el Arcipreste señale c<strong>la</strong>ramente "<strong>la</strong> índole<br />

jocosa <strong><strong>de</strong>l</strong> pasaje". Interpreto 'os <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scribiré <strong>de</strong> tal modo,<br />

que os parecerá que exagero' 9 .<br />

Dudo <strong>de</strong> que una frase tan corriente en el estilo didáctico<br />

como "oya bien tu oreja" 162d (cf. "Audi, fili mi" Prov. 1:8),<br />

haya <strong>de</strong> "l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> atención en [léase: hacia o sobre] el cuño<br />

i<strong>de</strong>ológico <strong><strong>de</strong>l</strong> libro"; y en especial discrepo <strong>de</strong> los contenidos<br />

e inferencias teológicas que JJ percibe, p. ej., en <strong>buen</strong>a esperanca<br />

1448a (don<strong>de</strong> el adjetivo es semilexicalizado como en<br />

bienandanza). En <strong>la</strong> estrofa 696 no sé si ha <strong>de</strong> hacerse una<br />

distinción entre el precepto "El cuerdo con <strong>buen</strong> seso pensar<br />

<strong>de</strong>ve <strong>la</strong>s cosas" (v. a) y el contenido <strong>de</strong> los vv. c y d, en cuanto<br />

* El v. 1616d, en el que yo veía un sentido doble <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras prueba y<br />

salutación (pero no una parodia <strong><strong>de</strong>l</strong> Avemaria), lo explica ahora Lemartinel según<br />

el significado <strong>de</strong> dichos términos en <strong>la</strong> retórica medieval; cf. "Quelques remarques<br />

sur le LBA", Langues Néo-Latines (1973).


112 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

cordura y seso se aplican a menudo a situaciones circunstanciales,<br />

no en<strong>de</strong>rezadas a un fin último en sentido religioso y<br />

moral. Recuér<strong>de</strong>se cuántos preceptos <strong><strong>de</strong>l</strong> libro bíblico Eclesiastés<br />

podrían traerse a co<strong>la</strong>ción para lo mismo.<br />

La interpretación <strong>de</strong> A. Castro <strong><strong>de</strong>l</strong> v. "más querrá mi pelleja<br />

quando alguno le quiebre" 1090d, para <strong>la</strong> que el ilustre<br />

investigador hace hincapié en el afán <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizarse <strong>la</strong> existencia<br />

<strong>de</strong> un ser en otro, no tendrá tanta trascen<strong>de</strong>ncia si contiene<br />

un juego <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras con frases lexicalizadas.<br />

9. En cuanto al nivel <strong><strong>de</strong>l</strong> vocabu<strong>la</strong>rio, se impone el uso<br />

<strong>de</strong> una terminología a<strong>de</strong>cuada, y, sobre todo, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

una documentación más completa (cf. ahora }. <strong>de</strong> Bustos Tovar,<br />

Contribución al estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> cultismo léxico medieval (Madrid:<br />

CSIC, 1974). La afirmación <strong>de</strong> J. Coraminas ad 1128b<br />

<strong>de</strong> que pedricar "no era vulgarismo entonces, antes <strong>la</strong> forma<br />

predominante", que JJ hace suya ad 320a, p<strong>la</strong>ntea el problema<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>slin<strong>de</strong> morfológico entre cultismos y vulgarismos. Esta<br />

afirmación podría exten<strong>de</strong>rse a otros vocablos y también a nombres<br />

propios como Grabiel 38c. En cuanto a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> éstos,<br />

JJ contrapone un nombre raro, Merjelina 211c (lo que le conce<strong>de</strong>mos<br />

fácilmente), a otro "muy vulgar", Susana. ¿Lo era<br />

realmente ?<br />

S presenta un léxico más culto, no sin excepciones (cf.<br />

b<strong>la</strong>smo 1612c, frente a bálsamo T), pero es difícil <strong>de</strong>terminar<br />

cuántos <strong>de</strong> tales cultismos le son propios (cf. péndo<strong>la</strong> 1229d,<br />

frente a péño<strong>la</strong> G), y cuántos son auténticos. La misma duda<br />

surge a <strong>la</strong> inversa para G. El semicultismo engeñoso <strong>por</strong> engañoso<br />

846aG sería apropiado como versión <strong>de</strong> <strong>la</strong>t. ingeniosus,<br />

Pamphilus 597 (frente a cobdicioso S, que JJ rechaza). Recordaré<br />

<strong>de</strong> paso que entre suspiro 390G y cobdicio S, don<strong>de</strong> JJ<br />

elige a éste y lo transcribe con mayúscu<strong>la</strong>, como personificación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> hijo <strong>de</strong> Amor, existe una re<strong>la</strong>ción en cierto modo<br />

comparable.<br />

En "Mió señor Don Amor" 1258a, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> "pomposo'<br />

cuadra a todo el sintagma. Ad 1089b para ilustrar <strong>la</strong> 'parodia<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> estilo épico' (JJ aduce Cid 476), habría que citar<br />

toda <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong>: "Ahévos adó viene" y no solo Ahévos.


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 113<br />

9.1. Los vocablos o formas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> rima como sabiente<br />

871c <strong>de</strong>berían seña<strong>la</strong>rse como tales. También vergüeña<br />

aparece siempre en rima (cf. HiR 1971 E 2.1); el adjetivo<br />

vergoñoso se da en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líricas, al final <strong><strong>de</strong>l</strong> v. 1662g.<br />

9.2. También habría que reparar en <strong>la</strong> estratificación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

léxico, en los comentarios <strong>de</strong> textos <strong><strong>de</strong>l</strong> S. xiv esto a veces se<br />

olvida <strong>por</strong>que los antece<strong>de</strong>ntes más a <strong>la</strong> mano son <strong>de</strong> <strong>la</strong> centuria<br />

anterior. Los ejemplos que trae JJ para ilustrar el uso<br />

"corriente" <strong>de</strong> trobar 484d 'hal<strong>la</strong>r' no son ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma época<br />

ni <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo ámbito que el LBA.<br />

10. Fundamentalmente y a pesar <strong>de</strong> estos reparos, aprecio<br />

muchísimo el método <strong>de</strong> JJ para explicar los vocablos y frases<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> autor <strong>por</strong> otros pasajes <strong>de</strong> su propia obra 10 (agregaría algunas<br />

referencias más: p. ej.: 198a v. i. 965g, 808a, v. i. 861a,<br />

y a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntaría <strong>la</strong> glosa al lugar don<strong>de</strong> el lexema ocurre <strong>por</strong> primera<br />

vez 1346c y 1503d).<br />

10.1. También me parece acertado acudir a <strong>la</strong> vena popu<strong>la</strong>r<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Arcipreste <strong>por</strong> medio <strong>de</strong> los refranes, <strong>por</strong> los que se<br />

explican algunas <strong>de</strong> sus expresiones y se subraya <strong>la</strong> comicidad<br />

<strong>de</strong> ciertas situaciones; cf. ad 457, el dicho que cita en <strong>la</strong> colección<br />

aducida arriba F. Arce: "Quando el coxo <strong>de</strong> amores<br />

muere, qué hará el que andar pue<strong>de</strong>?" pág. 60, que, trasformado<br />

en "¿ Qué hará el cojo que <strong>de</strong> amores muere ?", y vuelto<br />

al revés a <strong>la</strong> insignia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pereza, da <strong>la</strong> pauta para el tema<br />

risible tan hábilmente embutido <strong>por</strong> JR en el esquema tradicional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> disputa entre pretendientes (para un análisis más<br />

abstracto cf. Chzarnowski en Rom. Notes XII (1970-71), 213-<br />

218) u .<br />

10 Nunca se pon<strong>de</strong>rará bastante <strong>la</strong> riqueza <strong><strong>de</strong>l</strong> vocabu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> JR. Señalo como<br />

piedra <strong>de</strong> toque <strong>la</strong>s estrofas 1548-1549, don<strong>de</strong> el poeta logra usar verbos y sustantivos<br />

abstractos <strong>de</strong> polo opuesto (excepto en el caso <strong>de</strong> "<strong>de</strong>nostar <strong>la</strong> mesura",<br />

que, si no se toma <strong>de</strong>nostar en sentido etimológico, parece significar 'vituperar <strong>la</strong><br />

mo<strong>de</strong>ración*.<br />

" V. q. ad 1285ab, "San Pedro <strong>de</strong> los Arcos: <strong>de</strong>ja el diablo los bueyes y<br />

toma los asnos", registrado <strong>por</strong> Correas, loe. cit., pág. 444. Ibíd., cf. ad 1325b,<br />

"1.a virtud <strong>de</strong> lo Inrgo y todo lo que atraviesa..." pág. 260. Podría seña<strong>la</strong>rse


114 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

10.2. Aprecio plenamente <strong>la</strong> atención a <strong>la</strong>s fuentes. A propósito<br />

<strong>de</strong> tiene 801cS, teme G, JJ hace observar una diferencia<br />

parecida entre los MSS <strong><strong>de</strong>l</strong> Pamphilus, don<strong>de</strong> se lee putat 492,<br />

en los más fi<strong>de</strong>dignos, y timet en uno <strong>de</strong> los otros. Quedan <strong>por</strong><br />

investigar, pues, <strong>la</strong>s vicisitu<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o subyacente. Aquí<br />

también cabrían algunas observaciones y adiciones.<br />

En "todos vos obe<strong>de</strong>cen como a su fazedor" 585d respecto<br />

a "que facis imperio cuneta subiré tuo" Pamphilus 26, no veo<br />

que JR haga "más pagana su fuente", sino que costreñido también<br />

<strong>por</strong> <strong>la</strong> rima, transforma el sust. abstracto imperium en<br />

otro sust. aplicable a persona, como suce<strong>de</strong> tantas veces en los<br />

romanceamientos medievales. Por ser cristiana <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> creación<br />

pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse a lo sumo <strong>de</strong> un cruce con <strong>la</strong> fraseología<br />

corriente (cf., p. ej., el v. bíblico: "creatura enim tibi Factori<br />

<strong>de</strong>serviens" Sab. 16:24).<br />

En cuanto a <strong>la</strong> Biblia no veo que en <strong>la</strong> alusión al "pobre<br />

sant Lázaro" 247b JR confunda los dos personajes homónimos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Evangelio [!]: alu<strong>de</strong> al episodio <strong><strong>de</strong>l</strong> rico epulón, Luc. 16:19-<br />

25, l<strong>la</strong>mando "santo" al publicano ejemp<strong>la</strong>r. Para <strong>la</strong> explicación<br />

<strong>de</strong> "conpró<strong>la</strong>" 1568c, cf. ICor. 6:20, 7:23. Merece que se comente<br />

también <strong>la</strong> bel<strong>la</strong> metáfora paulina: "Vestid<strong>la</strong> con <strong>la</strong><br />

obra" 1532d; cf. HCor. 5:3, Ef. 4:24, 6:11, 14. Puestos a explicar<br />

amén, no diríamos que es "una pa<strong>la</strong>bra <strong>la</strong>tina" sino "un<br />

hebraísmo <strong>la</strong>tino".<br />

Agregaré algunos otros paralelos directos o indirectos y<br />

posibles reminiscencias: "quien mucho fab<strong>la</strong> yerra" 733b: "in<br />

multiloquio non <strong>de</strong>erit peccatum" Prov. 10:19, "con los locos<br />

fazes loco" 728c: ".. .et cum perverso perverteris" Ps. 17(18):<br />

27; "<strong>por</strong> esto anda el mundo en levantar e en caer" 692c: "Dominus<br />

pauperem... humiliat et sublevat" ISam. 2:7 (y muchos<br />

otros pasajes bíblicos que confluyen con <strong>la</strong> imagen-tópico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> rueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fortuna); "Tienpo ay que aprovecha e tien-<br />

aquí también que en 1240b JJ acierta en aceptar <strong>la</strong> lección <strong>de</strong> S; con Chiarini<br />

podríamos recordar también el v. "Escota el soberbio el amor <strong>de</strong> <strong>la</strong> dueña" 241d,<br />

don<strong>de</strong> el sujeto es también, como en tantas fábu<strong>la</strong>s y cuentos popu<strong>la</strong>res, un ser<br />

irracional.


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 115<br />

po ay que faz peor" 715d: "Tempus <strong>de</strong>struendi et tempus<br />

aedificandi" Ecl. 3:3; "Dio salto en el canpo [el caballo]"<br />

240a: "Equus paratus in diem belli, Dominus autem salutem<br />

tribuit" Prov. 21:31, que está traído <strong>de</strong> lejos, pero sugiere que<br />

se comente 'saltó en el campo <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>' y no 's. en e. c. d.<br />

honor'; "... levólos con Él a paraíso, / do an vida veyendo<br />

más gloria quien más quiso" 1564b se podría emparejar con<br />

los textos <strong>de</strong> S. Juan como "Aquel que ama a su hermano,<br />

<strong>de</strong> Dios es nacido y conoce a Dios" //«. 4:7, si querer equivale<br />

aquí a querer bien 12 . También quiero recordar el pasaje<br />

siguiente, uno <strong>de</strong> los más zumbones <strong><strong>de</strong>l</strong> Libro, y no sin significado<br />

para su interpretación global, a saber:<br />

que si lo oye [el libro] alguno que tenga muger fea,<br />

o si muger lo oye, que su omne vil sea,<br />

fazer a Dios servicio en punto lo <strong>de</strong>sea 1627b-d,<br />

que recuerda <strong>por</strong> su movimiento sintáctico y rítmico y <strong>por</strong> <strong>la</strong><br />

asonancia (in)fi<strong><strong>de</strong>l</strong>is - foedus (feo), aunque no <strong>por</strong> el contenido,<br />

el conocido pasaje paulino:<br />

Si quis frater uxorem habet infi<strong><strong>de</strong>l</strong>em.. .<br />

Et si qua mulier fi<strong><strong>de</strong>l</strong>is habet virum infi<strong><strong>de</strong>l</strong>em... ¡Cor. 7:12-13.<br />

C) OTROS COMENTARIOS<br />

1. COMENTARIOS FONÉTICOS<br />

1.1. En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> fonética observo enarbo<strong>la</strong>r 597a;<br />

en 183b, al que remite JJ, aparece <strong>la</strong> forma transparente en<br />

+ erv «yerua [venenosa]); en <strong>la</strong> forma con-arb- ¿tenemos<br />

inflexión o cruce con árbol?. En 1522c y passim, JJ acierta en<br />

escoger piadat, que en <strong>la</strong> cronología se hal<strong>la</strong> a medio camino,<br />

ya que piedad es <strong>la</strong> forma más arcaica y <strong>la</strong> más <strong>reciente</strong>. No<br />

" En el v. 797d querencia parece indicar 'apetito', '<strong>de</strong>seo'; en 212d, querer<br />

va coordinado con amar. Así lo hal<strong>la</strong>remos todavía en el Quijote: "A esta Lusdnda<br />

amé, quise y adoré <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mis tiernos y primeros años" I 24 (ed. R. Schevill, A.<br />

Bonil<strong>la</strong>, vol. II, pág. 33), don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> suponer que <strong>la</strong> reducción (bieri)querer<br />

estuviera más cerca <strong>de</strong> su cumplimiento.


116 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

sé que pie<strong>de</strong>s fuera "tan general en el S. xm" como afirma JJ<br />

ad 619b, siguiendo a J. Corominas; <strong>la</strong> enmienda no es necesaria<br />

ya que se lee píes.<br />

Nótense repuesta 679cG (único aquí) y 8OdS, interesante<br />

<strong>por</strong>que ilustra el fenómeno inverso al que se da en resfuir, y<br />

hado frente a jada (pl.) y fadar (¿más popu<strong>la</strong>res <strong>por</strong> arcaicos?)<br />

en "hado <strong>buen</strong>o que vos tienen vuestras fadas fadado"<br />

761d.<br />

Sant' María, que JJ presenta como posibilidad ad 1647d,<br />

se alinearía (como Sanmaría) con Santiago, Samblás y otros<br />

nombres <strong>de</strong> santos. Pero éstos se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> santu-, santi- y son<br />

todos masculinos (no veo registrado ningún hagiotoponímico<br />

<strong>de</strong> santas en <strong>la</strong> forma asimi<strong>la</strong>da en L. López Santos, Influjo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cristiana en los nombres <strong>de</strong> pueblos españoles (León,<br />

1952).<br />

1.2. JJ acentúa correctamente lpocrás 303c (que escribe<br />

con Y-), Bersabe 259a y Dário 1215d (aunque aquí <strong>la</strong> til<strong>de</strong><br />

sobre). En cambio, fesú Cristo 32b et pássim no convence; prefiero<br />

Jesucristo, que, a<strong>de</strong>más, evita el subseguirse <strong>de</strong> sí<strong>la</strong>bas tónicas<br />

(como <strong>la</strong>s habría en "Jesú Cristo, Dios e omne" 1556a).<br />

JJ opta <strong>por</strong> almádana, <strong>de</strong> prosodia incierta en <strong>la</strong> época <strong>de</strong> JR<br />

(cf. DCELC), y <strong>por</strong> mió 1258a, agudo.<br />

2. COMENTARIOS MORFOLÓGICOS<br />

2.1. En <strong>la</strong> morfología tropezamos con el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

apócope (cf. nief 671c, que JJ presenta como "forma arcaica"):<br />

a estas alturas, o sea en el S. xrv, no sabemos hasta qué punto<br />

<strong>la</strong> omisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vocal final, generalmente -e, pero también -o,<br />

en poco, y con caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntal, en todo (<strong>de</strong> to en todo<br />

1072a; to en este sintagma está documentado en E6; cf. Rom.<br />

11:11), <strong>de</strong>pendía <strong><strong>de</strong>l</strong> arbitrio individual, como licencia poética.<br />

Así entre "siempre <strong>por</strong> en<strong>de</strong> valí" 1088d S y "e <strong>por</strong> en<strong>de</strong> siempre<br />

valí" G, JJ acepta aquél apocopando en<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se presume<br />

que <strong>la</strong> pausa sea menor: "siempre <strong>por</strong> end valí". Aparte<br />

el hecho <strong>de</strong> que, haciendo así, se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> conj. copu<strong>la</strong>tiva<br />

como interpo<strong>la</strong>da <strong>por</strong> G ¿es indiferente <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa-


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 117<br />

<strong>la</strong>bra o morfema apocopado ?; v. i. "... ¿ non fui <strong>por</strong> en<strong>de</strong> siervo?"<br />

1089d. Otro v. como "si poco end trabajé, muy poco en<strong>de</strong><br />

saqué" 1319d, sugieren otras consi<strong>de</strong>raciones como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

variatio {end.. .en<strong>de</strong>) <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> ritmo complexivo.<br />

Otro problema es el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> lexemas o morfemas<br />

en que pue<strong>de</strong>n apoyarse los prons. personales átonos (S, que<br />

abunda en <strong>la</strong> apócope <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera persona, lo apoya hasta<br />

en el adverbio siempre-\ 1503b), y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> secuencia <strong>de</strong><br />

los sonidos que vendrían a hal<strong>la</strong>rse en contacto al caer <strong>la</strong><br />

vocal. Extraña <strong>la</strong> apócope <strong>de</strong> se enclítico <strong>de</strong> poco, y más ante<br />

s-: "muda el trentanario, <strong><strong>de</strong>l</strong> duelo poco-s siente" 1542d (enmienda<br />

<strong>de</strong> JJ); más aún, <strong>la</strong> <strong>de</strong> me en "<strong>de</strong> lo que ayer m'fableste"<br />

1410b (en lugar <strong>de</strong> enmendar así, <strong>de</strong>bería consi<strong>de</strong>rarse <strong>la</strong> o<strong>por</strong>tunidad<br />

<strong>de</strong> omitir <strong>la</strong> prep. <strong>de</strong>, que constituye un anacoluto ante<br />

compl. directo anticipado; en "...quién t'mostró far partición?"<br />

88a, se impone <strong>la</strong> enmienda <strong><strong>de</strong>l</strong> pron. re<strong>la</strong>tivo: "quí-t<br />

m. f. p. ?", en lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> apócope, imposible entre dos nasales.<br />

En "Sacóle, e estudo queda sin s' más quexar" 1416d, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> ser hipométrico el hemistiquio, s' entre dos consonantes<br />

se evitaría eligiendo T: "Sacó:l el dient e estudo queda sin<br />

se quexar". Para evitar<strong>la</strong> en "non s' pue<strong>de</strong>" 1420d, léase no:s<br />

(nótese <strong>de</strong> paso <strong>la</strong> enmienda no es introducida <strong>por</strong> Corominas<br />

en el v. 1149c, que correspon<strong>de</strong> al uso más frecuente<br />

<strong>de</strong> no ante vocal en cast. are. Con todo quedan bastantes casos<br />

<strong>de</strong> difícil solución).<br />

En "queriés <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>r" 1560d y en "podremos nos escusar"<br />

1592b JJ opta <strong>por</strong> <strong>la</strong> posición anficlítica; en "podémoslos amansar"<br />

1602d, en cambio, une el pron. átono al verbo modal; hace<br />

lo mismo en "fuese ensañar" 1353b, don<strong>de</strong> el pron. sería posiblemente<br />

proclítico. Agregaremos que el "se treve" con el que<br />

se documenta treverse, ad 664a, sacándolo <strong>de</strong> una enmienda<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> erróneo "se tiene" en el Arcipreste <strong>de</strong> Ta<strong>la</strong>vera I 3, no pue<strong>de</strong><br />

aducirse como prueba segura <strong>de</strong> <strong>la</strong> aféresis <strong>de</strong> <strong>la</strong> vocal inicial<br />

en cuanto allí y en me trevo G en el v. aludido <strong><strong>de</strong>l</strong> LBA,<br />

pudo haber proclisis <strong><strong>de</strong>l</strong> pron. reflexivo.<br />

La posición en el discurso es también <strong>de</strong>terminante para<br />

<strong>la</strong> tesis <strong><strong>de</strong>l</strong> futuro en presencia <strong><strong>de</strong>l</strong> pron. pers. átono. No se<br />

pue<strong>de</strong> afirmar, como hace JJ, siguiendo a Corominas, ad 1592b,


118 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

que "el pronombre va normalmente interca<strong>la</strong>do... en el futuro<br />

y no como enclítico o proclítico". Ahí está, p. ej.: "Cras<br />

eras, nos lo avremos" 507d para <strong>de</strong>smentir tal afirmación (fundada<br />

posiblemente en los ejemplos que aduce J. M. Aguado<br />

en su Glosario, pág. 50, don<strong>de</strong> el futuro aparece siempre tras<br />

pausa o tras pausa -\- conj.). <strong>Sobre</strong> este punto cf. T. M. Rossi,<br />

"Formas <strong>de</strong> futuro en un romanceamiento bíblico <strong><strong>de</strong>l</strong> S. xm",<br />

Zeitschrift für romanische Philologie XCI (1975), 386-402.<br />

2.1. Pasando a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> morfología propiamente<br />

dicha, insistimos en <strong>la</strong> conveniencia <strong>de</strong> sopesar <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> que los copistas sustituyeran qui <strong>por</strong> quien; así en "quien<br />

gelo <strong>de</strong>zir fiziere" 1517d, don<strong>de</strong> JJ quisiera leer zlo; <strong>la</strong> apócope<br />

es legítima (aquí en 525c) y p<strong>la</strong>ntea un problema <strong>de</strong> transcripción;<br />

v. q. "qui't mostró fer partición" 88a, ya aludido.<br />

En el paradigma <strong><strong>de</strong>l</strong> verbo, <strong>la</strong> razón que aduce JJ a favor<br />

<strong>de</strong> far 88a en el v. que acabamos <strong>de</strong> citar, o sea, <strong>la</strong> <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rse<br />

en rima, no es <strong><strong>de</strong>l</strong> todo <strong>de</strong>terminante, en cuanto que en tal<br />

posición aparece también, p. ej., <strong>la</strong> forma seo 180a, que JR no<br />

emplea en otro lugar. Más probativo es fer G, que JJ <strong>de</strong>sechará<br />

en 1530c, aun reconociendo el valor <strong>de</strong> este MS como testimonio<br />

más fiel <strong>de</strong> <strong>la</strong> lengua <strong><strong>de</strong>l</strong> poeta. En "non quise comer tozino,<br />

agora soy escarnido" 767d preferiría <strong>por</strong> lo mismo so,<br />

ya que soy es una evi<strong>de</strong>nte mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> S. En "Por en<strong>de</strong><br />

fuy <strong><strong>de</strong>l</strong> vino e faz[e] <strong>buen</strong>os gestos" 549a, <strong>la</strong> enmienda faze<br />

(imper.) viene a constituir una repetición <strong>de</strong> faze (indic.) <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

v. anterior (<strong>la</strong> enmienda <strong><strong>de</strong>l</strong> prof. Corominas, en efecto,<br />

daba <strong>por</strong> <strong>de</strong>scontada <strong>la</strong> forma <strong><strong>de</strong>l</strong> imperativo con reposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> -e). Cuda, sugerido <strong>por</strong> R. Menén<strong>de</strong>z Pidal <strong>por</strong> cuida<br />

1047a, no <strong>de</strong>be <strong>de</strong>scartarse sin más. Entre fuxeron 1122bG y<br />

fuyeron S, JJ adopta éste. En vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> convivencia <strong>de</strong> tales<br />

formas (según se <strong>de</strong>duce <strong><strong>de</strong>l</strong> aparato, el pretérito fuerte está<br />

representado en G en tres versos, el débil <strong>de</strong> S solo aquí y en<br />

1183a), <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión ha <strong>de</strong> ser necesariamente arbitraria.<br />

Entre los errores comunes, o supuestos tales, a ambas ramas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición, suele seña<strong>la</strong>rse provecho, que, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rse<br />

<strong>de</strong>rivar <strong>de</strong> <strong>la</strong>t. profectus <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo modo como ex + collec-


Til. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 119<br />

tus dio escollecho, tan frencuente en <strong>la</strong> General estoria, y<br />

correctus, correcho, también alfonsino, daría una solución perfecta:<br />

"xergas .. .burel... / .. .es provecho vestido" 763ab. En<br />

<strong>la</strong> Primera crónica general se nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> "un consejo mui<br />

provecho" fol. 172v.<br />

3. COMENTARIOS SEMÁNTICOS Y DE<br />

CONSTRUCCIÓN Y RÉGIMEN<br />

3.1. En cuanto a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> sustantivo y adjetivo<br />

y <strong>de</strong>slin<strong>de</strong> <strong>de</strong> sintagmas, no veo cómo esquivo en "grand<br />

mal I .. .e. tal" 1683a-c y chato en 1452c puedan atribuirse a<br />

aquel<strong>la</strong> categoría. Las citas aducidas ad 207a para explicar contrallo<br />

sustantivado, en pl., son heterogéneas. Nótese en 1451c<br />

sin ventura, que funciona como adj., equivalente a <strong>de</strong>sventurado.<br />

Carrera <strong>la</strong>rga 239d no se pue<strong>de</strong> explicar sin el verbo buscar,<br />

en cuanto <strong>la</strong>rgo es predicativo.<br />

3.1.1. En el ámbito <strong><strong>de</strong>l</strong> género notamos que <strong>de</strong>recha en<br />

"diz que es <strong>por</strong> su d." 256d no pue<strong>de</strong> atribuirse a <strong>la</strong> rima y no<br />

ha <strong>de</strong> explicarse tampoco <strong>por</strong> el sust. sobreentendido mano.<br />

<strong>Sobre</strong> su uso en contextos como éste, cf. F. Eugenio y Díaz en<br />

AH, pág. 427, don<strong>de</strong> afirma que aún se emplea "en algún<br />

lugar <strong>de</strong> España". Compárese contral<strong>la</strong>: "fazer muchas c." E6<br />

Hech. 26:9, con contrallo, sust. abstracto en 299d, como justamente<br />

observa JJ; asimismo dicha 424c 'dicho'.<br />

3.1.2. En cuanto al número, fazes 859b, hebraísmo que<br />

llega al cast. a través <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>t., equivale a 'cara', no a 'caras'. A<br />

propósito <strong>de</strong> "vido pequeñas casas [don Amor] para tantos servientes"<br />

1263d, el hispanista inglés D. Gifford, fundándose en<br />

documentos sobre prostitución, sugiere que casas <strong>de</strong>signa <strong>la</strong>s<br />

chocitas que alqui<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s hostaleras <strong><strong>de</strong>l</strong> partido (cf. AH,<br />

pág. 13); habría que compaginar esta interpretación con el uso<br />

(¿atributivo, o más bien predicativo?) <strong>de</strong> pequeño, y posiblemente<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ¿pl. distributivo o plurale tantum? casas (cf. HiR<br />

1971, D 1.21); el pasaje no es muy c<strong>la</strong>ro; se podría esperar<br />

que JR aludiera a su propia posada (v. s. 1262b).<br />

Volviendo al contenido semántico, observamos que gesto<br />

'a<strong>de</strong>mán' ad "faz[e] <strong>buen</strong>os gestos" (a cuya explicación JJ re-


120 MARCHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

mite también en 625b), sos<strong>la</strong>ya <strong>la</strong> diferencia entre el sing., g.<br />

'expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cara' y gestos pl., al que cuadra dicha explicación.<br />

Dudo asimismo que se pueda citar trasfago sing. para<br />

"con sus malos t." 1436d (cf. ital. írafjici pl. también con sentido<br />

peyorativo); nótese <strong>de</strong> paso <strong>la</strong> / implosiva. En "iremos a<br />

pelear con él [don Carnal] e con sus <strong>por</strong>fías" 1072c, el pl. introduce,<br />

<strong>por</strong> otra parte, el cambio normal concretizante propio<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> número en los nombres abstractos (cf. 854cd como ilustración<br />

<strong>de</strong> <strong>por</strong>fía y <strong>por</strong>fiar en el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha [amorosa],<br />

en cuyo sentido reaparecen en los Cancioneros); táchese <strong>por</strong><br />

tanto "Porfías, metonimia <strong>por</strong> 'los que <strong>por</strong>fían'".<br />

3.2. Como el art. <strong>de</strong>t. es uno <strong>de</strong> los elementos que más a<br />

menudo se barajan para <strong>la</strong> reconstitución <strong><strong>de</strong>l</strong> metro (v. i.), es<br />

im<strong>por</strong>tante no dar <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que su presencia o ausencia<br />

sea indiferente cuando no lo es; no pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificarse "<strong>la</strong><br />

cuesta ayuso" 967d y cuesta ayuso 978a; tampoco ver juego<br />

964d y ver el juego <strong><strong>de</strong>l</strong> comentario (y <strong>de</strong> "non te asañes <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

juego" 979c): <strong>la</strong> forma sin artículo es <strong>la</strong> propia <strong><strong>de</strong>l</strong> amago (y<br />

así lo explica correctamente JJ: "verás lo que hago contigo").<br />

3.3. La i<strong>de</strong>ntidad entre <strong>de</strong>mostrativo y art. <strong>de</strong>t. podría<br />

afirmarse sin más en "entró en un forado d'esa cozina rasa"<br />

1350d si se pudiera prescindir <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> los <strong>de</strong>mostrativos<br />

en el estilo narrativo. En "en que a [los] sus subditos<br />

manda cierta pena dar" 146b también cabría cambiar que en<br />

<strong>la</strong>s que, evitando luego <strong>la</strong> cacofonía producida <strong>por</strong> el sonido<br />

sibi<strong>la</strong>nte. En "bien cabe su acunbre e más una meaja"<br />

1207c nótese el uso <strong><strong>de</strong>l</strong> adj. pos. ante el compl. directo, <strong>de</strong> tono<br />

típicamente coloquial. En "¡Valme, Santa María!, mis manos<br />

me aprieto" 1500a, habría que dar más peso a <strong>la</strong> ausencia en<br />

SG <strong><strong>de</strong>l</strong> pron. pers. átono en conexión con nombres <strong>de</strong> partes<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo; en <strong>la</strong> Danza <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte se lee asimismo: "mis<br />

manos aprieto" 217. Se podría suplir para el metro el art. <strong>de</strong>t.<br />

<strong>la</strong>s ante el adj. pos. En 807c, don<strong>de</strong> en S se lee "le fablo", JJ<br />

prefiere "<strong>la</strong> fablo" remitiendo a 598a, que es un caso ais<strong>la</strong>do<br />

y algo distinto. En "es <strong>de</strong> los siete pecados más sotil e engañosa"<br />

1600b, nótese el superl. re<strong>la</strong>tivo sin art. <strong>de</strong>t. Esto en "non<br />

te asañes <strong><strong>de</strong>l</strong> juego, que esto a <strong>la</strong>s vegadas" 979c no se pue<strong>de</strong>


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 121<br />

comparar con <strong>por</strong> esto 180d, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción sintáctica<br />

es explícita. Tampoco creo que dicho pron. <strong>de</strong>mostr. tenga<br />

como antece<strong>de</strong>nte "el (mal) juego" que ha sufrido el pretendiente.<br />

En "algunas fazen esto que fizo <strong>la</strong> corneja" 286d tenemos<br />

un caso en que esperaríamos esso


122 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

"traducción" <strong>por</strong>que introduzca el imperfecto <strong>de</strong> indicativo,<br />

tiempo muy apropiado al estilo indirecto.<br />

3.5.1. En "Comoquier que he provado mi signo ser atal, /<br />

en servir a <strong>la</strong>s dueñas punar e non en ál" I54ab, no veo cómo<br />

punar (¿o puñar?) sea un "inf. narrativo", ya que forma parte<br />

<strong>de</strong> una oración apositiva introducida aquí <strong>por</strong> el pron. in<strong>de</strong>f.<br />

atal; cf. 1707a, explicado bien <strong>por</strong> JJ (más ejs. en BRAE 1968,<br />

C 5.52), y también 419a, don<strong>de</strong>, sin embargo, cabe también <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> leer encreer. No veo cómo en 1585cd haya unos<br />

"infinitivos imperativos". En "bever tanto que yugo con sus<br />

fijas, pues ves, / a fazer tu fornicio: ca, do mucho vino es, /<br />

luego es <strong>la</strong> loxuria e todo mal <strong>de</strong>spués" 296b-d, <strong>la</strong> interpretación<br />

<strong>de</strong> "pues ves" '¡Tu vois bien!' <strong>de</strong>ja sin justificar <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> inf. precedido <strong>de</strong> <strong>la</strong> prep. a, que ya ponía en duda<br />

en BRAE 1964, 271. Ahora encuentro inci<strong>de</strong>ntalmente en <strong>la</strong><br />

versión <strong>de</strong> Mt. <strong>por</strong> J. <strong>de</strong> Valdés: "echa... <strong>la</strong> viga <strong>de</strong> tu ojo,<br />

y entonces verás a echar <strong>la</strong> arista <strong><strong>de</strong>l</strong> ojo <strong>de</strong> tu hermano" 7:6,<br />

pero en una construcción al parecer italianizante, que difícilmente<br />

pue<strong>de</strong> aplicarse a nuestro pasaje aun quitando <strong>la</strong> (,).<br />

Más abajo, ad 1353d, JJ se refiere a una a "modal" sin más.<br />

3.5.2. Por lo que concierne a <strong>la</strong>s voces <strong><strong>de</strong>l</strong> verbo y a su<br />

régimen, caber en "bien cabe su agumbre" 1207c, ya citado, es<br />

transitivo; recabdar pue<strong>de</strong> serlo en "vere<strong>de</strong>s qué recabdo"<br />

1624b (JJ lo presenta como neutro; lo que también es posible).<br />

Repuntar no se usa en 1556a como en 449b. "Escapal<strong>la</strong>" 1076d<br />

presenta una forma que pue<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificarse como "transitiva"<br />

solo <strong>por</strong> el pron. "afijo" según ya observábamos en BRAE<br />

1963, 331.<br />

En cuanto a <strong>la</strong>s voces <strong><strong>de</strong>l</strong> verbo, ad "<strong>la</strong> yerva que era ya<br />

pujada" 749b, habría que citar no el part. sino el inf. pujar<br />

(cf. "al cielo te fizo pujar" 41d). En <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> "el<br />

diablo lo lieva quando non se recata" 275 'en el momento en<br />

que no piensa en eso' se hace caso omiso <strong><strong>de</strong>l</strong> uso refl.; v. q.<br />

999a y reguardarse 700c.<br />

En "quantos <strong>por</strong> <strong>la</strong> sobervia fueron..." 234c, <strong>la</strong>s enmiendas<br />

"fuéronse con<strong>de</strong>m nados", adoptada <strong>por</strong> Corominas, y "fuéronse<br />

enfamados" o, mejor, "<strong>de</strong>nodados", sugerida <strong>por</strong> JJ, re-


Tu. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 123<br />

quieren una documentación ulterior <strong><strong>de</strong>l</strong> verbo ir refl. con part.<br />

o part. adjetivado. JJ tal vez recuer<strong>de</strong> <strong>la</strong> enmienda <strong>de</strong> Cejador:<br />

"fuéronse muy alegres" 313b, don<strong>de</strong> tal vez podría leerse<br />

"fueron mucho a.", o quizás le suene una frase con verbo en<br />

forma progresiva, como "ellos fueron fuyendo" 766d. En 226d<br />

léase "uso reflexivo" en lugar <strong>de</strong> "forma en se". En "ovieron<br />

<strong>de</strong> veer / <strong>la</strong>s ranas con su miedo so el agua meter" 1446d,<br />

el infinitivo meter <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> veer, y correspon<strong>de</strong> al uso actual<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> inf. <strong>de</strong> voz reflexiva, cf. Beardsley, The Use of the<br />

¡nfinitive in Oíd Spanish, pág. 70; v. q. "Quando a ti sacaren<br />

a judgar" 1459a, en rigor: 'a ser juzgado' (cf. Beardsley, pág.<br />

177, y véase "et educunt illum ut crucifigerent illum" Marc.<br />

15:20 - "e leváronle a crucifigar" E6). Obsérvese también que<br />

<strong>la</strong> sintaxis medieval admite el mismo objeto para el verbo finito<br />

y el infinitivo.<br />

3.6. En "ansí <strong>de</strong>rechamente a mí <strong>de</strong> ti me vino" 1354d,<br />

no pue<strong>de</strong>n separarse los dos advs., que forman un sintagma.<br />

Asimismo en "Luego a <strong>la</strong> entrada" 1270a (y "luego enna entrada"<br />

Alex. 2390a), luego forma frase preposicional con a (o<br />


124 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

tadio menos lexicalizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción. "De pa<strong>la</strong>bras en<br />

juego diré<strong>la</strong>s si <strong>la</strong>s oyer" 680c merecería una nota en el comentario.<br />

Entre <strong>la</strong>s otras funciones <strong>de</strong> <strong>de</strong> como prep. está <strong>la</strong> <strong>de</strong> introducir,<br />

como <strong>de</strong> -+- abl. en <strong>la</strong>tín, el objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> a<strong>la</strong>banza:<br />

"<strong><strong>de</strong>l</strong> galgo se loava" 1358d; <strong>la</strong> causa (más bien que el medio)<br />

en "<strong><strong>de</strong>l</strong> agua que fazía" 464c; el modo, en "<strong>de</strong> caballo" 620d;<br />

cf. E6, don<strong>de</strong> se emplea para lo mismo el adj. predicativo:<br />

"Juncit los cavallos e cavalgat cavalleros" Jer. 46:4; <strong>la</strong> expresión<br />

corriente fue luego <strong>de</strong> a cavallo.<br />

Con en "prometen, mandan mucho los omnes con amor"<br />

220c, más bien que "causa", indica estado concomitante; v. q.<br />

"con el miedo, fuxieron al andar" 1376d (cf. Hi D 7.6). A <strong>la</strong><br />

inversa <strong>por</strong> en "<strong>por</strong> maña" 616d parece más bien <strong>de</strong> medio<br />

que <strong>de</strong> modo, v. i. "<strong>por</strong> maestría" 617c; lo mismo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse<br />

en con en "con arte" 620a.<br />

El uso <strong>de</strong> (a)cerca como prep. es corriente con valor locativo<br />

o <strong>de</strong> tiempo, e intercambiable con el uso <strong>de</strong> c. <strong>de</strong> (cf. "cerca<br />

hora <strong>de</strong> nona" E6 Mí. 27:46, "fasta cerca <strong>de</strong> media noch"<br />

Hech. 20:7). En cambio, cuando cerca vale 'acerca <strong>de</strong>', su uso<br />

como prep. me parece un <strong>la</strong>tinismo {circo) no conmutable<br />

con cerca <strong>de</strong>. Lo recuerdo <strong>por</strong> <strong>la</strong> traducción bíblica muy servil<br />

contenida en Esc. 1,1:4; cf. "non sufficerat errasse circa Dei<br />

scientiam" Sab. 14:22 - "non les abastara errar cerca <strong>la</strong> sabiduría<br />

<strong>de</strong> Dios".<br />

3.8. En cuanto a <strong>la</strong>s conjs., en "<strong>por</strong>que tálente <strong>buen</strong>o entienda<br />

yo en ti" 1368d, <strong>por</strong>que parece significar 'con tal <strong>de</strong>'<br />

(ital. purché); como ejemplo <strong>de</strong> <strong>por</strong>que concesivo, sirva el<br />

siguiente: "en esto no é sido nunca curiosa, <strong>por</strong>que fuera virtud<br />

serlo", citado <strong>por</strong> Keniston 29.721. En "Vino el malo e<br />

dixo: "Qué*m l<strong>la</strong>mas cadaldía" 1463b, el hecho <strong>de</strong> ser interrogativa<br />

<strong>la</strong> proposición no implica necesariamente que lo sea el<br />

primer elemento aunque así lo entienda S; cf. ejs. <strong>de</strong> qué y que<br />

en interrogativas en Keniston 14.513 y 42.63. Para otro que <strong>de</strong><br />

tipo coloquial, aunque no en oración interrogativa, v. i. 1484b.<br />

Ad 1316c, probablemente <strong>de</strong>bería leerse "et pugnaremos como<br />

escapes"... con como compendiando <strong>la</strong> función <strong>de</strong> conj. final<br />

y <strong>de</strong> adv. interrogativo indirecto.


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL « LIBRO DE BUEN AMOR » 125<br />

4. COMENTARIOS DE CONTRUCCIONES SINTÁCTICAS<br />

4.1. En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s construcciones sintácticas y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras notamos en "Las que vos quere<strong>de</strong>s mucho,<br />

éstas vos serán más sanas" 862d que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

oración <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tivo, uno <strong>de</strong> cuyos elementos es representado<br />

luego <strong>por</strong> el pron. <strong>de</strong>mostrativo en <strong>la</strong> oración principal, se a<strong>de</strong>cúa<br />

admirablemente a <strong>la</strong> estructura <strong><strong>de</strong>l</strong> alejandrino (para antece<strong>de</strong>ntes<br />

en prosa cf., p. ej., el ya citado romanceamiento<br />

bíblico, don<strong>de</strong> se mol<strong>de</strong>a en el original <strong>la</strong>tino: "e lo que fue<br />

sembrado sobr'el pedregal, ést es el que oye <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>vra" Mt.<br />

13:20).<br />

En "<strong>de</strong> su amor no fui ese tiempo repiso" 77b <strong>la</strong> prep. en<br />

pudo introducirse, según sugería en HiR 1971, 281, <strong>por</strong> ser<br />

arcaica <strong>la</strong> constr. absoluta (v. q. "mal día" 834b, "gran<strong>de</strong>s tiempos"<br />

125b, "esta sacón" 362d, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> constr. absoluta se mantiene).<br />

En "el mormullo e el roído, que lo digan non ay quien"<br />

851b nos hal<strong>la</strong>mos ante un nominativus pen<strong>de</strong>ns, frecuente<br />

aún hoy en <strong>la</strong> lengua hab<strong>la</strong>da; <strong>por</strong> escrito se diría: "en cuanto<br />

a... [<strong>la</strong>s murmuraciones], no hay quien <strong>la</strong>s lleve".<br />

5. COMENTARIOS DE RECURSOS ESTILÍSTICOS<br />

5.1. En 85c y 87c los dos MSS, S y G, se alternan con<br />

una lección que representa el uso paralelo <strong>de</strong> dos preps. distintas,<br />

para y a: "para mí e a los otros" S, "para sí e a los otros" G,<br />

frente a para y ¿ respectivamente; lo que p<strong>la</strong>ntea el problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> variatio, no solo para asegurar el metro (cf., "a qualquier<br />

que <strong>la</strong>s fab<strong>la</strong>re o con el<strong>la</strong>s razonar" 679d), sino como medio<br />

estilístico, y no solo para compensar <strong>por</strong> <strong>la</strong> consonancia fácil,<br />

en 204ab, don<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>mos estraga: astraga, como en prosa esperanza<br />

... asperanfa (cf. "La esperanza <strong>de</strong> los justos es alegría,<br />

mas <strong>la</strong> asperan^a <strong>de</strong> los malos perecerá" E6 Prov. 10:28),<br />

sino como parte <strong><strong>de</strong>l</strong> ornato. Por esto, "señora, <strong>de</strong>xar duelo e<br />

fazet cabo <strong>de</strong> año" 762c, con <strong>la</strong> alternancia <strong>de</strong> infinitivo e imperativo<br />

con el mismo valor en G (único aquí), no me parece


126 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sechar; y <strong>por</strong> lo mismo prefiero "a Don Carnal siguiendo,<br />

llegando-1 a <strong>la</strong> muerte" 1118cS, frente a G: "a d. C. siguiendo<br />

1. ..".<br />

Sin embargo, no es fácil <strong>de</strong>cidir, en cuanto <strong>la</strong> repetición<br />

también se vuelve <strong>por</strong> sus fueros, sobre todo como medio enfático<br />

(cf. "Quanto más aquí estás, tanto más me assaño, / más<br />

fallo que te diga..." 216ab, don<strong>de</strong> es indudable que más sea<br />

adverbio en el v. a, y probable que lo sea también en el siguiente,<br />

aunque "mas fallo qué te diga" no es <strong>de</strong> excluir, como<br />

posiblemente "mas non pu<strong>de</strong> pintal<strong>la</strong>" 1021bG, susceptible también<br />

<strong>de</strong> ambas interpretaciones). A<strong>de</strong>más, también el copista<br />

pue<strong>de</strong> tener veleidad <strong>de</strong> cambiar, según ya vimos en 85c y 87c,<br />

y como se ve en "<strong>por</strong> pereza perdieron muchos conpaña mía,<br />

/ <strong>por</strong> pereza se pier<strong>de</strong> muger <strong>de</strong> grand valía" 456cdG, con<br />

cambio en el tiempo <strong>de</strong> los verbos, y "<strong>por</strong> <strong>la</strong> pereza pier<strong>de</strong>n"<br />

S, con introducción <strong><strong>de</strong>l</strong> art. <strong>de</strong>t. ante el término repetido (el<br />

artículo es un medio muy usado para <strong>la</strong> variación también en<br />

<strong>la</strong> prosa; cf. "Non <strong>de</strong>spreciar a ombre <strong>de</strong>rechurero e pobre, e<br />

no a<strong>la</strong>bar al hombre pecador e rico" E6 Ecli. 10:25). En 1526a<br />

es S el que se <strong>de</strong>svía <strong>por</strong> <strong>la</strong> diferenciación <strong>de</strong> los tiempos 13 .<br />

5.2. <strong>Sobre</strong> otros aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura retórica <strong><strong>de</strong>l</strong> Libro<br />

volveremos en otra ocasión. La terminología <strong>de</strong> JJ, en esto,<br />

como en los aspectos ya tratados, no es siempre satisfactoria u ,<br />

y los ejemplos seña<strong>la</strong>dos no son los más característicos o evi<strong>de</strong>ntes<br />

(para el quiasmo, p. ej., citaría el v. 870d). Tampoco<br />

son siempre homogéneos; así <strong>la</strong> comparación en 284b se distingue<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Fernán González 49cd <strong>por</strong> una diferencia mayor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> que se sugiere aquí (remito a mi Esquema para el<br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación en el "LBA" en Studies in honor<br />

of T. Fotitch [Washington, 1972], 279-301, § 4.2243).<br />

11 De <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que ser y estar pudieran constituir variatio, que sugería<br />

en HiR 1971 C 3.5, me induce ahora a apartarme <strong>la</strong> antítesis estar / salir<br />

que hallo, p. ej., en <strong>la</strong>s ya citadas Cop<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Puerto Carrero: "No sé si pruebe<br />

a sallirme / o si estaré", ed. M. Menén<strong>de</strong>z y Pe<strong>la</strong>yo, loe. cit., pág. 199.<br />

" En 811cd, p. ej., hay una litote más bien que un eufemismo.


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 127<br />

II<br />

CONSIDERACIONES EN CUANTO A LA PRESENTACIÓN<br />

D) TEORÍAS<br />

1. VARIANTES<br />

1.1. JJ resume <strong>de</strong> manera c<strong>la</strong>ra y con mucha ecuanimidad<br />

<strong>la</strong>s teorías sobre <strong>la</strong> trasmisión <strong><strong>de</strong>l</strong> texto que se han propuesto<br />

hasta ahora, y se han realizado en im<strong>por</strong>tantes ediciones<br />

(págs. XXXV-XLIII), y propone una nueva "posibilidad" para<br />

<strong>la</strong> interpretación <strong><strong>de</strong>l</strong> dístico contenido en <strong>la</strong> estrofa 1634 (final<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> LBA) en los MSS T y S, representantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos familias.<br />

Tal sugerencia, sin embargo, extrema <strong>la</strong> supuesta diferencia<br />

entre los respectivos términos, "fue acabado el libro" y "fue<br />

compuesto el romance" (pág. XLI).<br />

JJ no es partidario ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> doble redacción <strong><strong>de</strong>l</strong> Libro ni<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> redacción única, aunque no se ve c<strong>la</strong>ro si <strong>la</strong>s "varias versiones"<br />

o "correcciones sucesivas" que admite para el texto, <strong>la</strong>s<br />

atribuye al autor (pág. XLIII).<br />

Nos alegramos <strong>de</strong> que reconozca que G [Tj ofrece a menudo<br />

lecturas más satisfactorias (volvemos a subrayar aquí <strong>la</strong><br />

utilidad <strong>de</strong> los errores mecánicos <strong>de</strong> éste para el establecimiento<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> texto; cf. "tanto más [el cmne| en <strong>la</strong> pelea se abiva e<br />

contien<strong>de</strong>" 856b, don<strong>de</strong> G trae contiene, S: encien<strong>de</strong>). También<br />

estamos <strong>de</strong> acuerdo con JJ cuando reconoce que <strong>la</strong> "glosa<br />

personal" es muy típica <strong><strong>de</strong>l</strong> MS salmantino; pero en lugar <strong>de</strong><br />

citar "e él fuese carcelero que no'l'viese ninguno" 1127b, don<strong>de</strong><br />

S se <strong>de</strong>svía <strong>por</strong> completo, seña<strong>la</strong>ría, p. ej.: "que <strong>por</strong> no abrir<br />

<strong>la</strong> boca perdí el fab<strong>la</strong>r mío" 461d, don<strong>de</strong> agrega <strong>de</strong> sed como<br />

complemento circunstancial (que S, según sugiere JJ, no comprendiera<br />

<strong>la</strong> paronomasia entre per<strong>de</strong>rse <strong><strong>de</strong>l</strong> v. anterior y per<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> éste me parece improbable).<br />

Echamos aún <strong>de</strong> menos una "gramática" <strong>de</strong> S que presente<br />

<strong>de</strong> manera articu<strong>la</strong>da los posibles cambios introducidos en<br />

el texto, y proponga una jerarquía entre <strong>la</strong>s variantes; así en


128 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

"con el muy grand p<strong>la</strong>zer" 1314bS, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> "con ello<br />

p<strong>la</strong>zer gran<strong>de</strong>", con trueque <strong>de</strong> pronombre <strong>por</strong> artículo: "c. e.<br />

p. muy g.", se daría <strong>por</strong> <strong>la</strong> introducción <strong><strong>de</strong>l</strong> adv. pon<strong>de</strong>rativo<br />

muy, que ocasiona también el cambio <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n. Sin embargo,<br />

con el<strong>la</strong>s <strong>por</strong> con ello en 1319b hace pensar que <strong>la</strong> sustitución<br />

empezó <strong>por</strong> el pronombre, como seña<strong>la</strong> con razón JJ.<br />

Que <strong>la</strong> evaluación intrínseca <strong>de</strong> una alternancia tome <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>ntera sobre <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> su proce<strong>de</strong>ncia es un peligro<br />

que acecha a todo editor. En "que aquel Mingo Oveja non es<br />

d'el<strong>la</strong> parejo" 396d (a cuyo propósito el razonamiento <strong>de</strong> Corominas<br />

y el mío eran algo más complejos <strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>duce<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nota <strong>de</strong> JJ), <strong>la</strong> documentación <strong><strong>de</strong>l</strong> nombre propio y <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura sintáctica pasan <strong>por</strong> alto el hecho<br />

<strong>de</strong> que nos hal<strong>la</strong>mos ante una lección enmendada, en S.<br />

2. ALGUNAS ENMIENDAS<br />

2.1. Algunos reparos serían los siguientes, que agregamos<br />

a los sugeridos arriba: en "saber bien e mal, <strong>de</strong>zir encobierto<br />

e doñeguil" 65c, <strong>la</strong> lección elegida <strong>por</strong> Corominas y JJ tiene los<br />

inconvenientes: 1) <strong>de</strong> hacer caso omiso <strong>de</strong> G y 2) el hecho <strong>de</strong><br />

que el v. 26d, en el que se funda Corominas, no es una "brúju<strong>la</strong><br />

segura" <strong>por</strong>que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción entre los dos hemistiquios allí<br />

es distinta.<br />

La enmienda <strong><strong>de</strong>l</strong> v. 435d para que se lea: "que <strong>la</strong> tal<strong>la</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo te dirá: 'Esto aguisa'" nos induce a advertir que el<br />

paralelismo invocado <strong>por</strong> JJ entre "esto aguisa" y "esto le <strong>de</strong>scompon"<br />

1486d es solo parcial y poco probativa. Aguisar, a<strong>de</strong>más,<br />

no aparece nunca en el LBA, y, en cambio, sí guisa como<br />

lexema autónomo y en <strong>la</strong> loe. adverbial y conjuntiva: "a mi<br />

guisa" 1035d, "d'esta guisa" 1457c, "sin guisa" 1012a, "<strong>de</strong> guisa<br />

que" 918a.<br />

En 681b, <strong>la</strong> enmienda <strong>de</strong> Cejador (om. <strong><strong>de</strong>l</strong> art. ante muger)<br />

no es suficiente para restituir un v. que cojea. ¿Habrá<br />

que leer: "Non <strong>de</strong>ve muger so<strong>la</strong> estar en compañía" ? En 804b,<br />

otra posibilidad sería <strong>la</strong> <strong>de</strong> leer, con G: <strong>de</strong>sesperar, omitiendo<br />

con S el pron. refl. átono: "<strong>de</strong>sesperar el omne es per<strong>de</strong>r co-


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR » 129<br />

racón". El texto <strong>de</strong> 1327a (presente solo en S) es muy torpe.<br />

Una posible enmienda podría ser: "Más vale [o mejor es, para<br />

evitar <strong>la</strong> repetición para con el v. b] tener cobro, maguera ence<strong>la</strong>do".<br />

El v. 1583d es hipermétrico y <strong>de</strong> una torpeza l<strong>la</strong>mativa,<br />

aun en un contexto doctrinal. Tal vez podría leerse: "Por<br />

aquesto <strong>de</strong>bemos ser armados e guarnidos" con T, suponiendo<br />

en ambos <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> se(e)r <strong>por</strong> estar.<br />

Para <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>edición</strong> hubiese sido mejor no sobrecargar<br />

el aparato con erratas evi<strong>de</strong>ntes (cf. 845d, 1084a etc.),<br />

y tener más resolución en casos don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s enmiendas son necesarias:<br />

si <strong>la</strong> lección ha <strong>de</strong> ser leer 589a, escríbase en el texto;<br />

v. i., p. ej., seed 890c.<br />

Insisto en mi preferencia <strong>por</strong> "Que al suyo tan ferido non<br />

le faga mesura" 606b, leyendo posiblemente maljerido (cf.<br />

BRAE 1963, 290), y señor <strong>por</strong> suyo, con lo cual <strong>la</strong> traducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Pamphilus, "Quae Domino flenti praemia nul<strong>la</strong> daret" 68;<br />

los copistas, <strong>de</strong>sconocedores <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o, interpretarían cada<br />

uno a su modo, quedándose G más cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o (esto si<br />

se rechaza el uso algo insólito <strong><strong>de</strong>l</strong> pron. pos.).<br />

3. EL METRO<br />

3.1. En cuanto al metro, JJ suscribe una teoría intermedia<br />

entre el isosi<strong>la</strong>bismo a todo trance y <strong>la</strong> que otorga al poeta<br />

cierta flexibilidad <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> esquema <strong>de</strong> hemistiquios homogéneos,<br />

heptasí<strong>la</strong>bos y octosí<strong>la</strong>bos, con predomonio, <strong>por</strong> supuesto,<br />

<strong>de</strong> aquellos, y admite versos híbridos aplicando a ellos<br />

"principios (corregidos) analíticos semejantes a los expuestos<br />

<strong>por</strong> T. Navarro en su Métrica españo<strong>la</strong>" (pág. xxxm).<br />

El número <strong>de</strong> versos irregu<strong>la</strong>res, sin embargo, podría reducirse<br />

ulteriormente. "Nin el gran<strong>de</strong> amor non pue<strong>de</strong>" 830b<br />

pi<strong>de</strong> que se elimine el art. <strong>de</strong>t. (con lo cual se restablece a<strong>de</strong>más,<br />

<strong>la</strong> variatio respecto al hemistiquio paralelo <strong><strong>de</strong>l</strong> v. anterior:<br />

"El grand fuego non pue<strong>de</strong>"); asimismo, que se lea: "Non<br />

pue<strong>de</strong>n dar parientes al pariente <strong>por</strong> herencia" 622a, omitiendo<br />

el art. <strong>de</strong>t. ante parientes. El segundo hemistiquio <strong>de</strong> 1204b,


130 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

en cambio, es hipométrico, y cojo, en cuanto <strong>por</strong> <strong>de</strong>scuido se<br />

ha impreso sin pronombre (presente en los MSS): "los pescados<br />

a el<strong>la</strong> para [<strong>la</strong>] ayudar". Aunque siga <strong>la</strong> norma 8/8, un<br />

v. como "el bien que omne le faze diz que es <strong>por</strong> su <strong>de</strong>recha"<br />

256d no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser torpe. Podría salvarse el metro y el ritmo<br />

si se admitiera <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> apócope <strong><strong>de</strong>l</strong> pron. pers. átono<br />

tras un sustantivo: "e. b. q. omnel f. d. qu's p. s. d."<br />

Algunos encabalgamientos son ciertos (cf. 1582bc); otros,<br />

dudosos: así el <strong>de</strong> 1594cd (para el <strong>de</strong> 1568cd v. i. 4.4). JJ se<br />

suma a Chiarini y a Corominas leyendo "tanto / puso <strong>por</strong><br />

todo el mundo miedo" 1067cd, lo que supone, a<strong>de</strong>más, un hipérbaton<br />

muy violento; (ad 721b explica tanto [cuyos muchos<br />

usos no se han estudiado, que yo sepa] como restrictivo).<br />

4. CRITERIO DE «FIDELIDAD AL TEXTO MANUSCRITO».<br />

4.1. En <strong>la</strong> transcripción el criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> "fi<strong><strong>de</strong>l</strong>idad al texto<br />

manuscrito" es muy lábil: "Beo un monte gran<strong>de</strong>..." 1472a y<br />

"diz: veo cosa fea" 1471c (don<strong>de</strong> JJ pone Veo <strong>por</strong> empezar<br />

discurso directo) nos lo hacen tocar con mano; el copista pudo<br />

poner Beo <strong>por</strong>que prefería <strong>la</strong> B para <strong>la</strong> mayúscu<strong>la</strong>, o pudo alternar<br />

veo... beo <strong>por</strong> un prurito <strong>de</strong> variatio gráfica.<br />

Para <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los hechos valgan algunas observaciones<br />

adicionales que distribuimos <strong>por</strong> fonemas. Entre <strong>la</strong>s<br />

variantes meramente gráficas está "le vsan en <strong>la</strong>s manos" 500d<br />

<strong>por</strong> "1. vesan e. 1. m.", con v- <strong>por</strong> u- y omisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vocal (a<br />

propósito <strong>de</strong> cuya omisión, sugeriremos <strong>de</strong> paso que en e«[(?]íte<br />

756b sobran los corchetes). Ello tiene más trascen<strong>de</strong>ncia en<br />

otros casos; así el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> acentuación <strong>de</strong> biuda 743a <strong>de</strong>ja<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse si se transcribe bivda; v. q. i. 759b.<br />

Aunque S y T pongan míese, en 1146c <strong>la</strong> reconstrucción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> forma con -e sería miesse (


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 131<br />

el verbo se<strong>de</strong>re en textos litúrgicos y bíblicos (cf. "se<strong>de</strong> a <strong>de</strong>xtris<br />

meis" Ps. 109:1), no obra en favor ni en contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> representación<br />

fonética <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra.<br />

Gingibrate 1335b G ¿es falto <strong>de</strong> til<strong>de</strong>, o más bien testimonio<br />

<strong>de</strong> forma auténtica, con metástasis <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera nasal respecto<br />

al fr. gigembras? En 1297d según <strong>la</strong> grafía <strong>de</strong> G<br />

¿ ha <strong>de</strong> leerse inuierno o, más bien, iuierno? 15 (en 829d, G<br />

tiene evernizo, que <strong>de</strong>bería aparecer en el texto, en lugar <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

más <strong>reciente</strong> envernizo <strong>de</strong> S).<br />

En umagnal 1553d se manifiesta una confusión <strong>de</strong>bida al<br />

uso <strong>de</strong> gn <strong>por</strong> n, p. ej., en digno.<br />

Por su interés paleográfico seña<strong>la</strong>remos caño 1230a <strong>por</strong><br />

canon en los tres MSS: concuerdan en <strong>la</strong> lección que se consi<strong>de</strong>ra<br />

errónea, y pudieron ver cano, con una til<strong>de</strong> que referirían<br />

a <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>talización <strong>de</strong> <strong>la</strong> -«- y no a <strong>la</strong> repetición <strong><strong>de</strong>l</strong> sonido<br />

nasal. En <strong>la</strong> General esíoria recuerdo haber visto enan<strong>de</strong>r<br />

<strong>por</strong> eña<strong>de</strong>r.<br />

Del<strong>la</strong>nte 127OcG solo ilustra <strong>la</strong> frecuente confusión entre<br />

-/- y -//-, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>talización es uno <strong>de</strong> los rasgos<br />

más <strong>reciente</strong>s en el proceso <strong>de</strong> formación <strong><strong>de</strong>l</strong> castel<strong>la</strong>no. No<br />

creo que sea leonesismo (véase también follía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres citas<br />

que JJ da en nota, frente a folia 670c). Allegría 1313c S <strong>de</strong>bería<br />

pasar <strong><strong>de</strong>l</strong> aparato a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> grafía <strong>de</strong> los MSS,<br />

y posiblemente, en tales casos, <strong><strong>de</strong>l</strong> propio JR.<br />

No comprendo <strong>por</strong> qué gulharra 1412 T ha <strong>de</strong> inducirnos<br />

a aceptar <strong>la</strong> forma insólita en 349b. En otros casos JJ pone<br />

r <strong>por</strong> rr; v. i. 617c y cf. 730d.<br />

En <strong>la</strong> transcripción <strong>de</strong> grafías <strong>la</strong>tinizantes, JJ pone muy<br />

acertadamente escrito <strong>por</strong> escripto; en cambio, mantiene el grupo<br />

culto pt en el vocablo corriente riepto 1203a <strong>por</strong> rieto ('reto');<br />

en cuanto al diptongo, está solo en T, frente a ribto S y<br />

repto G. En 1640e, <strong>la</strong> grafía, típica <strong>de</strong> S, podría reducirse a <strong>la</strong><br />

norma escribiendo seteno.<br />

16 Dudoso es Paulo 875c (hoy aún sin <strong>la</strong>bializar en <strong>la</strong> forma femenina; pero<br />

cf. Caro<strong>la</strong>, frente a Carlo(s) ). La costumbre <strong>de</strong> transcribir tal cual lleva al extremo<br />

que observamos en J. LIHANI, El lenguaje <strong>de</strong> Lucas Fernán<strong>de</strong>z: estudio <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

dialecto sayagués (Bogotá, Instituto Caro y Cuervo, 1973), don<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>mos prauos<br />

l>or Pavros (pág. 528).


132 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

En 1572c, si se quiere seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> S en el aparato<br />

habrá <strong>de</strong> transcribirse supliendo <strong>la</strong> n antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p: re<strong>de</strong>npción<br />

(tal escrúpulo me parece superfluo). Acta 324b <strong>por</strong> apta consagra<br />

<strong>la</strong> pronunciación vulgar <strong>de</strong> un <strong>la</strong>tinismo; v. q. i. ab<strong>de</strong>ncia<br />

336d <strong>por</strong> audiencia. Un caso distinto es el <strong>de</strong> cofonda 963b,<br />

que JJ c<strong>la</strong>sifica <strong>de</strong> forma vulgar <strong>por</strong> confonda; <strong>la</strong>s dos formas<br />

coexisten en el S. xm; cojon<strong>de</strong>r se transmitió <strong>por</strong> vía popu<strong>la</strong>r,<br />

con <strong>la</strong> ac. <strong>de</strong> 'echar a per<strong>de</strong>r', 'arruinar', sin po<strong>de</strong>rse conmutar<br />

con <strong>la</strong> forma "culta". Observaremos también <strong>de</strong> paso que tucius,<br />

citado ad 681d, Pamphilus 226, está <strong>por</strong> tutius, <strong>por</strong> <strong>la</strong> consabida<br />

costumbre <strong>de</strong> los copistas medievales <strong>de</strong> usar c <strong>por</strong> t<br />

ante i + vocal.<br />

La afirmación ad 269a, <strong>de</strong> que S al escribir ha <strong>por</strong> a<br />

"confun<strong>de</strong> <strong>la</strong> prep. con el verbo", sugiere una función diacrítica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> h-, que habría que probar en <strong>la</strong> ortografía <strong><strong>de</strong>l</strong> copista,<br />

o en general, <strong>de</strong> <strong>la</strong> época anterior a Juan <strong>de</strong> Valdés.<br />

La diéresis en buéis 1215c <strong>de</strong>bería ponerse también en<br />

1188b. En 1232a JJ pone sal sin apóstrofo; lo pone, en cambio,<br />

en tten 1231d. Para ponerlo o <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ponerlo habrá que <strong>de</strong>cidir<br />

si <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vocal pertenece aún al paradigma <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

verbo. Para clásicos castel<strong>la</strong>nos auspiciamos <strong>la</strong> transcripción con<br />

punto vo<strong>la</strong>do: "que - s toma sin razón" 840a reservando el apóstrofo<br />

a los casos don<strong>de</strong> coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vocal <strong>por</strong><br />

fonética sintáctica.<br />

4.2. Ya seña<strong>la</strong>mos en <strong>la</strong> parte morfológica algunas discrepancias<br />

acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> tramo único y <strong>de</strong> <strong>la</strong> división. Agregaremos<br />

que sinon en un solo tramo (642c, 815c, 835b y passirn) p<strong>la</strong>ntea<br />

un problema prosódico. ¿Pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse átono o ha <strong>de</strong><br />

acentuarse como agudo ? Preferiríamos <strong>la</strong> grafía en dos tramos<br />

que refleja <strong>la</strong> situación sintáctica más arcaica, a no ser que se<br />

lea son. Todavía 1635g sería más lógico en dos tramos, si se ha<br />

<strong>de</strong> emparejar con toda ora <strong><strong>de</strong>l</strong> v. anterior. En <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> M. <strong>de</strong><br />

Santa Cruz <strong>de</strong> <strong>la</strong> nota ad 1617cd, el chiste se entien<strong>de</strong> si se lee<br />

gentil hombre y no gentilhombre. La ed. <strong>de</strong> JJ constituye un<br />

avance en el reconocimiento <strong>de</strong> los compuestos con bien- y<br />

mal-. Escribiría en un solo tramo malfazer en "Non <strong>de</strong>ve ser<br />

omne a mal fazer <strong>de</strong>nodado" 1407a, y más en cuanto JJ, en


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR > 133<br />

1550b, transcribe: "con qualquier que malfaze". También preferiría<br />

bienobrar en "obras <strong>de</strong> misericordia y <strong>de</strong> mucho b. o."<br />

1585a, y con más razón escribiría malsabido 329c, 644a (aparece<br />

en un tramo en 484b y en el glosario), malescarnido<br />

1481d, como maldcnostado 1367d.<br />

Sugerimos también (<strong>de</strong>sdiciéndonos <strong>de</strong> lo que auspiciábamos<br />

en otra ocasión) <strong>de</strong>vezes 861a, 1334a <strong>por</strong> no tener <strong>de</strong>valor<br />

<strong>de</strong> morfema; frente a <strong>la</strong>s vezes, y a vezes 861b, <strong>la</strong> forma<br />

con <strong>de</strong> representa probablemente una variante fonética, adaptable<br />

al cómputo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas; v. s. "Muchas otras vegadas"<br />

740c. Tampoco separaríamos cadaldía, que representa <strong>la</strong> aglutinación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> adj. in<strong>de</strong>f. y <strong><strong>de</strong>l</strong> sust. con -/ implosiva epentética;<br />

cada'l día 1345c y cadal día 1436b no nos parecen soluciones<br />

felices; <strong>la</strong> otra forma es <strong>de</strong> cada día 1402d y pássim, que correspon<strong>de</strong><br />

a nuestro a diario. En 617c habría que transcribir<br />

<strong>de</strong>rredor para reflejar una realidad fonética (-JT-) que <strong>la</strong> grafía<br />

arcaica <strong>de</strong>satendía en los compuestos con <strong>de</strong>-,<br />

Dexar mias 481c S y <strong>de</strong>xar me ias G sugieren que se transcriba<br />

<strong>de</strong>xar m'iés (con terminación <strong><strong>de</strong>l</strong> verbo enmendada si<br />

ia en el LBA no es diptongo ascen<strong>de</strong>nte). Asimismo bajo dalle<br />

he S y dar le he G sospechamos <strong>la</strong> grafía dar le <strong>por</strong> "dar l'é",<br />

con el verbo auxiliar {h)e aglutinado. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong><br />

homofonía (¿servos he tardinero" 1068c representaría el mismo<br />

ritmo que "siervos he..."?), <strong>la</strong> anficlisis expresa mejor <strong>la</strong> función<br />

<strong>de</strong> dat. ético <strong><strong>de</strong>l</strong> pron. pers. átono; <strong>por</strong> lo que preferiremos<br />

ver me he 1492a a verme he. En lugar <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r<br />

el metro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sinalefa, sin embargo, preferiríamos <strong>la</strong> intervención<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> editor, cuando es necesario. "Si non s'atama" 857d<br />

o "si no*s atama" estarían más cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> original que "s. non<br />

se a.". La corre<strong>la</strong>ción "<strong>por</strong>que... <strong>por</strong> tanto" 1636ab nos hace<br />

percatar en el motivo <strong>por</strong> el cual posiblemente los dos elementos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conj. causal (o <strong>por</strong> + pron. reí.), se mantuvieron separados<br />

en los escritos <strong>de</strong> antaño.<br />

4.3. Acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s til<strong>de</strong>s diacríticas ya indiqué algunas<br />

discrepancias. Ad "creyeron al diablo, que <strong><strong>de</strong>l</strong> mal se pagavan"<br />

199c, JJ hubiera podido aducir "Como dize <strong>la</strong> fab<strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> que <strong><strong>de</strong>l</strong>


134 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

mal ncrs quita" 977a, don<strong>de</strong> mal es también sustantivo. Pero<br />

en vista <strong>de</strong> que el diablo es el mal amigo <strong>por</strong> antonomasia y<br />

no hay que comp<strong>la</strong>cerse con él, no me parece tan improbable<br />

mi interpretación "que d'él mal se pagavan", con mal como<br />

adverbio. Acentúese el pron. en 836a. En 1096c podría leerse<br />

"con él el añafil" en cuanto D. Jueves podía tañer al mismo<br />

tiempo el barril (como tambor) y <strong>la</strong> trompeta o añafil.<br />

Póngase til<strong>de</strong> en el adv. interr. do 655c. En 1642d-g habría<br />

que consi<strong>de</strong>rar interr. el adj. in<strong>de</strong>f.: "e su vida quánta /<br />

fue..." {tanta lo resume luego: toda <strong>la</strong> composición hace hincapié<br />

en los años que <strong>la</strong> Virgen tuviera en cada etapa <strong>de</strong> su<br />

existencia gozosa). En cambio, en "fija, quál vos daría que<br />

vos serié mandado" 1327c, como no sea prosódico, el acento<br />

sobra (el pron. tiene <strong>buen</strong> amigo como antece<strong>de</strong>nte <strong>la</strong>to<br />

y ha <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con <strong>la</strong> conj. consecutiva que; cf. el v.<br />

1346d, don<strong>de</strong> tal se hal<strong>la</strong> en posición parecida, y el v. 1423d,<br />

don<strong>de</strong> qual aparece también en una construcción con<strong>de</strong>nsada).<br />

El no acentuarse nos y vos cuando son pron. sujeto hace<br />

que no se distingan <strong><strong>de</strong>l</strong> pron. refl. (compárense "non canse<strong>de</strong>s,<br />

vos madre" 813d y "pero que aun vos cal<strong>la</strong><strong>de</strong>s..." 837b).<br />

En cuanto al uso <strong>de</strong> mayúscu<strong>la</strong>s y minúscu<strong>la</strong>s, extraña<br />

aquél<strong>la</strong> en Chata 952d, ésta en cornejo 980c (que es el nombre<br />

vulgar correspondiente a Cornelio). Manuales 1148c refleja el<br />

uso errático <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayúscu<strong>la</strong> en los MSS e impresos <strong>de</strong> antaño.<br />

El v. "el que salvó al mundo, Él te dé salvación" 1572d reve<strong>la</strong><br />

una discrepancia en el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayúscu<strong>la</strong> en los pronombres.<br />

Quizá más valdría evitar<strong>la</strong> <strong>por</strong> completo. En "que <strong>por</strong> mí e<br />

<strong>por</strong> mi Ayuno e <strong>por</strong> mi Penitencia" 1071c el escribirse Ayuno<br />

y Penitencia implica personificación; ¿es ésta compatible con<br />

el adj. posesivo?<br />

4.4. La puntuación, a veces <strong>de</strong>ficiente en <strong>la</strong>s notas (cf. ad<br />

1079b: "Viernes personificado como Don Jueves"), <strong>de</strong>bería justificarse<br />

o revisarse en el texto. En "conbrás garbanzos cochos<br />

con azeite, e non ál" 1163b indica una penitencia distinta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> que supondría "c. g.c. c.a. e n. ál" o "..., cazeite...", don<strong>de</strong><br />

se especificaría cómo habían <strong>de</strong> guisarse los garbanzos, sin más<br />

aliño que el aceite. En "<strong>por</strong> esto eres celoso e triste, con ren-


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL «LIBRO DE BUEN AMOR» 135<br />

cura" 277c, (,) ante "e triste" en lugar <strong>de</strong> ante con, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> marcar <strong>la</strong> cesura, indicaría que el resentimiento <strong>de</strong> odio<br />

produce tristeza. En "graciosa e donable, amor en toda cosa"<br />

169d, <strong>la</strong> (,) constituye donable en un lexema per se, mientras<br />

sin el<strong>la</strong> podría constituir una construcción <strong>la</strong>tinizante con amor<br />

correspondiendo a un abl. instrumental. También "Demán<strong><strong>de</strong>l</strong>e<br />

merced aquesta, seña<strong>la</strong>da" 1260d cabría puntuarse con<br />

<strong>la</strong> (,) entre los dos hemistiquios.<br />

Prescindiendo <strong>de</strong> los numerosos finales <strong>de</strong> verso que se<br />

han sustraído a <strong>la</strong> atención <strong><strong>de</strong>l</strong> editor, como en 1495b, para<br />

citar uno al azar, observamos que <strong>la</strong> elección entre (,) y (;)<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá aquí en parte <strong><strong>de</strong>l</strong> grado más subido o rebajado <strong>de</strong><br />

puntuación que se quiera adoptar, pero en un texto como "Tú<br />

estavas coitada, pobre, sin <strong>buen</strong>a fama, / on<strong>de</strong> ovieses cobro<br />

non tenías adama" 1355ab, <strong>la</strong> (,) ante on<strong>de</strong> equivale a renunciar<br />

a <strong>la</strong> interpunción propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preposiciones completas<br />

(preferiría (;), omitiendo luego <strong>la</strong> (,) ante non, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pausa<br />

sintáctica es evi<strong>de</strong>nte <strong>por</strong> <strong>la</strong> construcción). En lugar <strong><strong>de</strong>l</strong> (;),<br />

JJ emplea a veces (:) (cf. 866b, 1136b, 1332c). En "non ay<br />

omne que:t sepa <strong><strong>de</strong>l</strong> todo <strong>de</strong>nostar: / quanto eres <strong>de</strong>nostada<br />

do uvias acostar" 1547cd, los (:) son abusivos si se entien<strong>de</strong><br />

'no hay nadie que llegue a <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> ti todo el mal que te dicen<br />

en los lugares don<strong>de</strong> tú te presentas'; v. i. 1567c, para un encabalgamiento<br />

débil comparable con éste.<br />

En el interior <strong><strong>de</strong>l</strong> verso, <strong>la</strong> (,) trasformaría un predicado<br />

nominal en atributo predicativo, como creo <strong>de</strong>ben interpretarse<br />

los dos adjs., en "ca nuestra enemiga es natural e fuerte"<br />

1580b. En "el primero / fue certero, / ángel a ti mensagero"<br />

1636 e-g, una (,) ante mensagero seña<strong>la</strong>ría <strong>la</strong> certeza <strong><strong>de</strong>l</strong> mensaje,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> Virgen no dudó (v. s. 8d), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> subrayar<br />

el carácter entreverado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sintaxis.<br />

La puntuación, huelga <strong>de</strong>cirlo, implica <strong>de</strong>cisiones sintácticas<br />

previas. La (,) en "vos, <strong>la</strong>s mugeres todas" 1329b implica<br />

que también nos <strong>de</strong>bería ir con (,) si no estuviera implícito<br />

en "<strong>la</strong>s liebres e <strong>la</strong>s ranas vano miedo tenemos" 1447d. Compárense,<br />

a<strong>de</strong>más, "perdé<strong>de</strong>svos, coitadas" 1393d y "Non canse<strong>de</strong>s,<br />

vos madre" 813d, que implica una <strong>de</strong>cisión sobre <strong>la</strong> naturaleza<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> verbo, según <strong>de</strong>cíamos arriba.


136 MARGHERITA MORREALE TH. XXXIV, 1979<br />

El v. "Andando e fab<strong>la</strong>ndo, amigo, non te engorres" 1465d<br />

está bien puntuado si se entien<strong>de</strong> como una exhortación a no<br />

hab<strong>la</strong>r cuando hay que huir; pero <strong>la</strong> explicación <strong><strong>de</strong>l</strong> comentario<br />

"Enérgico empleo <strong><strong>de</strong>l</strong> gerundio como una especie <strong>de</strong> imperativo<br />

afectivo y enfático" apunta hacia <strong>la</strong> puntuación correspondiente<br />

<strong>de</strong> Corominas: "¡Andando e fab<strong>la</strong>ndo!". En el<br />

v. 854b, "ruega, e rogando", <strong>la</strong> (,) oscurece el hecho <strong>de</strong> que<br />

podríamos hal<strong>la</strong>rnos ante un sintagma encaminado hacia <strong>la</strong><br />

lexicalización (que ya es un hecho en "cal<strong>la</strong> cal<strong>la</strong>ndo" 864d).<br />

Pondría (,) ante conj. disyuntiva: "Muchos cuidan que<br />

guarda viña<strong>de</strong>ro el paso [,] e es <strong>la</strong> magadaña" 1442cd;<br />

también ante como en "<strong>de</strong><strong>la</strong>nte sí jug<strong>la</strong>res como omne mucho<br />

onrado" 1095d, en cuanto como introduce una aposición predicativa<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sujeto.<br />

En "datme un abogado, que fable <strong>por</strong> mi vida" 329d, <strong>la</strong><br />

(,) hace explicativa una oración que <strong>por</strong> su naturaleza sería<br />

especificativa; ha <strong>de</strong> omitirse, pues, a no ser que se quiera representar<br />

una secuencia más segmentada, con que para introducir<br />

una oración exhortativa. En cambio en "Contéceme como<br />

al galgo viejo que no caca nada" 1356d, a pesar <strong>de</strong> ser explicativa<br />

<strong>la</strong> oración <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tivo es muy posible que no se concibiera<br />

así (<strong>la</strong> frontera entre los dos tipos a veces es imposible o<br />

difícil <strong>de</strong> trazar). En "Jesucristo conpró<strong>la</strong> / <strong>por</strong> <strong>la</strong> su santa<br />

sangre, <strong>por</strong> el<strong>la</strong> perdonó<strong>la</strong>" I568cd podría ponerse (;) tras<br />

conpró<strong>la</strong>, con lo cual en el v. siguiente tendríamos anticipación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> complemento, representado luego en <strong>la</strong> oración principal<br />

<strong>por</strong> el pron. personal. En 1423ab cabría hacer <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r<br />

"<strong><strong>de</strong>l</strong> alma e <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo" <strong>de</strong> "e muerte e enfadamiento" (con<br />

polisín<strong>de</strong>ton) poniendo (,) al final <strong><strong>de</strong>l</strong> v. a. En 853d preferiría<br />

los signos <strong>de</strong> interrogación a los <strong>de</strong> admiración.<br />

En cuanto al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s que pone JJ en 970fg<br />

según <strong>la</strong> puntuación tradicional (y contra <strong>la</strong> <strong>de</strong> Corominas),<br />

es muy p<strong>la</strong>usible; ha <strong>de</strong> observarse, sin embargo, el doble arranque<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> serrana: diz, y luego "<strong>la</strong> vaqueriza traviessa<br />

/ dize" 971 ab. En 1483d creo que diz <strong>de</strong>be ir <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

comil<strong>la</strong>do <strong>por</strong>que sirve para introducir un refrán. Acerca <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s comil<strong>la</strong>s ante 1130 hay razones a favor, y también en contra:<br />

en un contexto didáctico <strong>la</strong> cop<strong>la</strong> pue<strong>de</strong> contener consi-


TH. XXXIV, 1979 RECIENTE EDICIÓN DEL « LIBRO DE BUEN AMOR » 137<br />

<strong>de</strong>raciones <strong><strong>de</strong>l</strong> propio autor, y más en cuanto hab<strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> pecador<br />

(al que va dirigido el discurso) en tercera persona. En<br />

540 habría que ver si el reparto <strong>de</strong> los "papeles" es tan riguroso<br />

como quisiera JJ.<br />

5. La <strong>la</strong>bor preparatoria para una <strong>edición</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> LBA que<br />

no esté dictada <strong>por</strong> el apremio <strong>de</strong> editoriales y lectores, se hace<br />

al alimón. Acepto gustosísima que JJ señale <strong>la</strong>s inadvertencias<br />

y errores <strong>de</strong> mis apuntaciones 16 (cf. ad 173cd). Varias otras podrían<br />

seña<strong>la</strong>rse, <strong>por</strong> lectura apresurada (cf. ad 249d, 338d),<br />

interpretación a<strong>la</strong>mbicada (cf. ad 1274c), o teñida <strong>de</strong> anacronismo<br />

(cf. ad 1114d). A mi vez ofrezco estos apuntes (y otros<br />

que se omiten aquí para ahorrar espacio) con el más sincero<br />

<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar con JJ y con otros estudiosos más <strong>de</strong>cididos<br />

o autorizados que yo, que se <strong>de</strong>diquen a <strong>la</strong> <strong>edición</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> LBA.<br />

Univcrsitá di Padova.<br />

MARGHERITA MORREALE.<br />

19 Me extrañaría que yo hubiese dicho, como se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> <strong>la</strong> nota <strong>de</strong> // ad<br />

618b, que tornar era intercambiable con tomar; en BRAE 1968, 255 me refería<br />

a los errores ocasionados <strong>por</strong> el parecido material <strong>de</strong> los dos vocablos; en el aparato<br />

JJ registra erratas típicas como esc<strong>la</strong>mina 1205a y rama <strong>por</strong> rauta.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!