21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

RADIO SAN GABRIEL<br />

“INSTITUTO RADIOFONICO DE PROMOCION AYMARA”<br />

(IRPA)<br />

Republicado por<br />

INSTITUTO DE LAS LENGUAS Y LITERATURAS<br />

ANDINAS-AMAZÓNICAS (ILLA-A)<br />

TRANSCRIPCIÓN DEL<br />

VOCABULARIO<br />

DE LA LENGUA<br />

AYMARA<br />

P. LUDOVICO BERTONIO<br />

1612


Derechos Reservados<br />

Radio San Gabriel<br />

Departamento de Lengua Aymara<br />

Sistema de Autoeducación de Adultos a Distancia (SAAD-RSG)<br />

Septiembre de 1993<br />

Republicado en forma digital por:<br />

Instituto de Lenguas y Literaturas Andinas-Amazónicas (ILLA-A)<br />

Ave. Arce No.2047, planta alta,<br />

La Paz, Bolivia<br />

web: http://www.illa-a.org<br />

Octubre de 2011


2 Ludovico Bertonio<br />

Contenido<br />

PREFACIO<br />

Nota de la ILLA-A 3<br />

L uqtäwi (Dedicatoria)<br />

4<br />

Presentacion y A gradecimiento<br />

4<br />

J allallt'äwi (Agradecimiento)<br />

6<br />

Aymar A run S aräwipa ( A ntecedentes)<br />

7<br />

Amtäwinaka (Objetivos)<br />

8<br />

E nfoque G eneral del T rabajo<br />

9<br />

Guía de la P resente E dición<br />

10<br />

D ecreto Supremo No. 20227<br />

12<br />

Alfabeto Ú nico O ficial<br />

13<br />

Bibliografía usada para la T ranscripción<br />

14<br />

I NTRODUCCIÓN por Felix Layme y Xavier Albó 15<br />

El Mundo Aymara 15<br />

La Nación Lupaqa 15<br />

Los jesuítas y las culturas andinas 16<br />

Los jesuítas en él mundo Lupaqa 17<br />

Juan Ludovico Bertonio 18<br />

Las obras de Bertonio 21<br />

Bertonio como lingüista 26<br />

a) Método 26<br />

b) Sociolingüística 27<br />

c) Fonología y alfabeto 28<br />

d) Gramática 30<br />

Bertonio como etnógrafo 32<br />

El misionero de ayer y los Aymara de hoy 33<br />

M arkasan A rupat Y atxatañataki<br />

34<br />

Bibliografía 36<br />

PRIMER PARTE DEL VOCABULARIO 40<br />

A los S acerdotes y C uras de la Nación A ymara<br />

43<br />

A lgunas A notaciones para S aberse<br />

48<br />

Anotación III de A lgunas C osas M enudas<br />

51<br />

De los V erbos de L levar y de M ovimiento<br />

53<br />

A 55 F 174 LL 207 Q 258 Y 301<br />

B 96 G 179 M 210 R 261 Z 302<br />

C 105 H 184 N 224 S 272<br />

CH 134 J 194 Ñ 228 T 282<br />

D 135 I 196 O 229 U 293<br />

E 154 L 201 P 233 V 295<br />

SEGUNDO PARTE DEL VOCABULARIO<br />

304<br />

A 307 K 375 N 415 QH 453 T' 491<br />

CH 322 KH 381 Ñ 418 Q' 457 U 496<br />

CHH 329 K' 384 P 420 R 461 W 504<br />

CH' 331 L 389 PH 433 S 461 Y 517<br />

I 340 LL 397 P' 441 T 476<br />

J 348 M 404 Q 444 TH 486<br />

LAUS DEO 522


Vocabulario de la Lengua Aymara 3<br />

Nota de la ILLA-A<br />

La presente edición es un republicación de la edición publicada por Radio San Gabriel de La Paz en 1993, que<br />

fue transliterada al Alfabeto Oficial Único de aymara.<br />

Esta edición fue digitalizado por la labor voluntaria de Marisol Medina Ayala y Victoria Tinta Quispe del<br />

Instituto de Lenguas y Literaturas Andinas-Amazónicas (ILLA-A). Gracias a su dedicación y pasión esta edición<br />

fue puesto al alcance de la comunidad de aymara hablantes. Fue reformateado por Amos Batto para publicarla en<br />

el internet en http://www.illa-a.org/cd y diccionarios electrónicos.<br />

Este diccionario está disponible en los formatos de ODT (OpenOffice.org y LibreOffice), PDF (Adobe Acrobat)<br />

y DOC (MS Word) para imprimir o leer en la computadora. También el diccionario puede ser utilizado en los<br />

diccionarios electrónicos de StarDict y Babiloo, que son aplicaciones libres del escritorio que no necesita un<br />

conexión de internet.<br />

El equipo de la ILLA-A ha corregido algunos errores en la transliteración de Radio San Gabriel, consultando una<br />

edición transcrita que fue publicada por Ediciones El Lector en 2005. Las correcciones son anotadas en<br />

comentarios en el texto. Para verlos en OpenOffice.org o LibreOffice, hay que habilitar comentarios en Ver ><br />

Comentarios.<br />

Para facilitar el uso del diccionario, el latín fue puesto en texto verde y las siguientes abreviaciones fueron<br />

expandidas o puestas en una forma estándar:<br />

I., Id. => Idem<br />

V., Vi. => Vide<br />

v.m. => vuestra merced<br />

ut sup. => ut supra<br />

n., nu., num., núm. => no.<br />

G. => Partícula general:<br />

Además, puntos fueron insertados y algunas comas fueron reemplazado con puntos para separar los términos<br />

claves de sus definiciones. Referencias a la conjugación de verbos y otras notas de gramática fueron movidas de<br />

los términos claves a sus definiciones. El negrito también fue alterado para reflejar estos cambios.<br />

Por ejemplo:<br />

Äqaña, 3 äqi. Desviar o apartar esas cosas<br />

largas.<br />

Ätataña, Neutro. Esparcirse la multitud;<br />

cuando es activo tender cosas largas.<br />

=> Äqaña. 3 äqi. Desviar o apartar esas cosas largas.<br />

=> Ätataña. Neutro. Esparcirse la multitud; cuando es<br />

activo tender cosas largas.<br />

Agradecimientos:<br />

• A Felix Laime Pairumani por facilitarnos una fotocopia de la página del diccionario original que faltaba<br />

en la edición de Radio San Gabriel.<br />

• A Xavier Albó por sus palabras alentadoras cuando hemos discutido este proyecto.<br />

• A los profesoras de aymara de la UPEA que nos han animado e inspirado con su amor a la lengua<br />

aymara.


4 Ludovico Bertonio<br />

LUQTÄWI<br />

(Dedicatoria)<br />

Sistema de Autoeducación, de Adultos a Distancia (SAAD) wakicht'äwixa, San Gabriel Radio taypinkiwa. Ukan<br />

imaqirinakaw aka aru piwrx taqi qullan markan utjirinakataki, Ludovico Bertonio Tatakuran qillqatapat<br />

waraqt'as chiqancht'anipxsma.<br />

Juk'ampis aka aru piwraxa, aymar arsur jilanak kullakanakan wawanakapan wawanakapatakiwa.<br />

Qillqakipirinaka<br />

PRESENTACION Y AGRADECIMIENTO<br />

Nuestro primer intento fue presentar la TRANSCRIPCION DEL DICCIONARIO DE BERTONIO con motivo<br />

del 500 aniversario del Descubrimiento de América. Razones que escapan a nuestra voluntad, nos impidieron<br />

cumplir nuestro deseo.<br />

Este año de 1993, en que se cumplen los 381 años de que Bertonio sacara a luz pública, la impresión de un<br />

trabajo realizado pacientemente durante años, sea, para Radio San Gabriel, un momento para exaltar la figura de<br />

este eximio misionero jesuíta y su aporte imponderable a la lengua y al Pueblo Aymara.<br />

Sabemos que, hacer algo por una lengua es contribuir al desarrollo de la cultura,de la que es su florecimiento y<br />

del pueblo que lo ha creado. Rescatar una lengua es rescatar una cultura; es rescatar un pueblo. Y, hablando del<br />

Pueblo Aymara, sabemos también que se trata de un pueblo de larga trayectoria y de un pueblo con profunda<br />

huella histórica; de un pueblo poseedor de una lengua de riqueza extraordinaria, dada su estructura algorítmica;<br />

lengua que contribuye al desarrollo de la inteligencia del que la habla, por la exigencia que le impone el manejo<br />

de cientos de sufijos y por la inmensa gama de variables, para un solo vocablo.<br />

Es por eso que, acercarse al Bertonio. es redescubrir una rica mina.<br />

Es admirable el grupo de Maestros Rurales que, temerosamente y tras muchas vacilaciones, se ha abocado a la<br />

tan colosal tarea de transcribir el Bertonio. ¿Habrán logrado sacar de esa mina un metal fino o sólo un mineral de<br />

baja ley? De todas maneras, nos han ayudado a dar un paso más, de acercamiento a la lengua y a la cultura del<br />

Pueblo Aymara. Han vencido muchos obstáculos, han demostrado la tenacidad del aymara y están poniendo en<br />

manos de su pueblo y de los estudiosos e investigadores, un instrumento para conocer mejor su mentalidad y<br />

cosmovisión.<br />

¡ Cuánto ya se ha hecho desde ese memorable 1612!<br />

- Habrá que profundizar en lo que Emeterio Villamil de Rada (1872) y los Padres Franciscanos del Perú (1905) y<br />

los Hermanos Evangélicos, desde 1937 y el XXVII Congreso Peruano, han ido aportando al estudio de esta<br />

lengua.<br />

- Habrá que tener en cuenta los estudios del III Congreso Indigenista Internacional, que dió pie a la dictación del<br />

D.L. 03820 del uno de septiembre de 1954; de la "Mesa Redonda" del Ministerio de Cultura, Información y<br />

Turismo, tenido en 1968 y de cuyos esfuerzos nació el D.S. 08483, del 18 de septiembre del mismo año; del<br />

"Seminario hacia una Educación Intercultural y Bilingüe", tenido en Cochabamba, en agosto de 1983 y a las<br />

Jornadas de Estudio, de La Paz, a que dió lugar dicho Seminario y tras las cuales salió el D.S. 20227. del nueve<br />

de mayo de 1984. aprobando el Alfabeto Oficial Unico, del que se hizo eco el Gobierno Peruano, dictando la


Vocabulario de la Lengua Aymara 5<br />

R.S. 1218 del 18 de noviembre de 1985.<br />

También habrá que considerar los esfuerzos hechos por los Padres de Maryknoll y las Universidades Mayor de<br />

San Andrés, de La Paz y Tomás Frías, de Potosí y el riquísimo aporte de lingüistas como Juan de Dios Yapita e<br />

Iván Guzmán de Rojas, que siguen explotando esta mina, incluso con perspectivas a la "traducción simultánea",<br />

que inmortalizaría a la lengua aymara.<br />

Es notorio cómo el D.L. de 1954, tiene más en cuenta a los aymara hablantes; el de 1968,a los castellano<br />

hablantes y el de 1984,a los aymara-quechua y castellano hablantes. Ojalá que el del 2000 supere las deficiencias<br />

de los anteriores. Toda lengua es viva, y, como tal, es un proceso que hay que impulsar.<br />

Ahora, con el Bertonio en las manos y con grupos cada vez más numerosos que leen y escriben aymara y<br />

castellano, el horizonte se presenta más prometedor.<br />

Para terminar y por ser muy de justicia, queremos felicitar y agradecer al Grupo de Maestros Aymaras - tanto<br />

transcriptores como Equipo Técnico - que han hecho el esfuerzo admirable de transcribir, palabra por palabra, las<br />

mil páginas del original.<br />

Nuestro agradecimiento al Instituto Boliviano de Cultura, por el apoyo legal con que han animado nuestro<br />

trabajo. A la Imprenta Don Bosco, por darnos autorización para realizar nuestro trabajo en base a la Edición<br />

Facsimilar, publicada en 1956, por la Tipografía Don Bosco, de La Paz. A Xavier Albó y a Félix Layme, por el<br />

gesto de permitimos colocar, en el cuerpo de nuestra edición, sus valiosos aportes de la Introducción que<br />

pusieron a la re-edición de 1984.<br />

Un agradecimiento muy especial a la Conferencia Episcopal Italiana; a su Excia. Mons. Giovanní Tonucci,<br />

Nuncio de S.S. en Bolivia y al Hno. José Diez de Medina, Provincial de los Hermanos de La Salle, en Bolivia,<br />

por su aporte económico para el financiamiento del presente trabajo.<br />

Gracias también y felicitaciones a Creaciones y Producciones AGUILA, por el esfuerzo en hacer una edición<br />

bilingüe, venciendo los obstáculos que esta clase de trabajos presenta.<br />

La Paz. mayo de 1993<br />

Hno. Jaime Calderón Manrique<br />

Director Pedagógico RSG.


6 Ludovico Bertonio<br />

JALLALLT'ÄWI<br />

(AGRADECIMIENTO)<br />

Ch'amanchirinaka:<br />

Hno. José Canut Saurat, Director General de Radio San Gabriel.<br />

Hno. Jaime Calderón Manrique, Director Pedagógico de P S G y Asesor del SAAD.<br />

Chiqancht'irinaka (Equipo Técnico):<br />

Qalltat tukuykam amtäwina-karjam chiqancht'as qillqakipirinaka.<br />

Yatichiri: Tomás Quispe Huañapaco<br />

Yatichiri: Apolinar Condori Loza<br />

Yatichiri: Eusebio Clares Cutili<br />

Yatichiri: Francisco Quispe Monzón<br />

Yatichiri: Germán Vergas Carazani<br />

Qillqakipirinaka (Transcriptores):<br />

Nayrir qillqakipäwin ya-napt'asirinaka.<br />

Yatichiri: Franz Pacheco Cordero<br />

Yatichiri: Alicia Quispe Misto<br />

Yatichiri: Gualberto Sirpar Flores<br />

Yatichiri: Fructuoso Apaza Gutiérrez<br />

Yatichiri: Jorge Aruquipa Catari<br />

Yatichiri: Julio Mita Sucojayo<br />

Yatichiri: S. Amalia Guarachi Cachaca<br />

Yatichiri: Silverio Godoy Villca<br />

Yatichiri: M. Marino Quispe Cornejo<br />

Yatichiri: Víctor Quispe Colque<br />

Yatichiri: Máximo Espejo Quispe<br />

Yatichiri: Mery Pinedo Ponce<br />

Yatichiri: Ignacio Mendoza Tumirí<br />

Yatichiri: Abraham Huiza Guarachi<br />

Yatichiri:, Ángel Quintanilla Alanoca<br />

Yatichiri: Froilán Mendoza Rojas<br />

Yatichiri: Guillermo Balboa Mamani<br />

Yatichiri: Irma Quispe Copa<br />

Yatichiri: Gregorio Quino Pinto<br />

Yatichiri: Adán Mamani Quino<br />

Yatichiri: Edmundo Santander Mollo<br />

Yatichiri: Pascual Gutiérrez<br />

Jamuqirinaka (Dibujantes):<br />

Yatichiri: Macario R. Quino Choque<br />

Yatichiri: Honorio Limachi Choque<br />

Yatichiri: Víctor Mamani Ramírez<br />

Juan H. Quispe Mamani<br />

Jupanakarusti, aymar markan sutipxarux taqi munasiñ chuymampiw jallallt'atäpxaraki.


Vocabulario de la Lengua Aymara 7<br />

AYMAR ARUN SARÄWIPA<br />

(ANTECEDENTES)<br />

Aymar aruxa, nayra laq'a achachilanakasatpachaw ar. sutätayna. ukampirus janiw ullañ qillqañax<br />

utjkarakitaynati. Ukjamïpanw tatakuranakax Diosan arunakap yatichañatakix aymar arsuñ qillqañ nayraqatax<br />

yatiqapxatayna.<br />

Mä qawqha maranakatsti, mäkirakiw Diosan arunakap qillqapxatayna. Uka qhipa maranakatsti, Ludovico<br />

Bertonio tatakuraw yaqha masinakapamp yanapt'ayasis aru pirwa qillqatayna. Ukax, khä 1612 maranw jan ch'am<br />

jiwt'ayasis qillqt'arakitäna. Vocabulario Aymara sata. Uka aru pirwa qillqañatakixa, Ludovico Bertonio tatakurax<br />

taqiwjchiqanakw aymar arsur jilanakar kullakanakar jiskhir sarnaqirïtayna, ukjamat mayj mayj arunak<br />

tinkt'ayañataki. Ukampirus jupax aymar aru jan sumpach yatkasaxa, mä qawqha arunakx janiw sumpach<br />

katuqatapäkarakïnti, ukatpï ist'ataparjamak qillqt'arakpachänxa. Ukataw aru pirwa qillqatapanx mä qawqha<br />

arunakax pantjat uñstaraki.<br />

Akatuqit juk'amp yatxatañ munirinakaxa. "Vocabulario Aymara de Ludovico Bertonio", nayrir qillqatanakap<br />

uñxatt'apxañapawa.<br />

Aymar arusaxa. khä 1612 marat jichhapachkamaw qillqirinakax kunayman qillqanakamp taqimaynis<br />

munañaparjam amuyuparjam qillqapxatäna. Uk uñjasaw khä 1984 maranxa, walja wakicht'at tamanakat mä<br />

Jach'a tantachäwir qillqañxat aruskipt'añatak sarthapipxäna. Uka marat aksaruw aymar arusax qhip qhipa<br />

askicht'at qillqanakamp qillqatäxaraki.<br />

Perú markankir "Franciscanos" sat tatakuranakat amtañax wakisirakiwa. Jupanakaw khaya 1905 maratpachaxa.<br />

Aymar aru qillqatäñapatakix ch'amt'awayapxarakitayna. Juk'amppachasa, Comisión de Alfabetización y<br />

Literatura Aymara (CALA) ukankir jilat kullakanakaw jallällt'ataraki; jupanakaw 1937 maratpachax Aymar arus<br />

qillqañatakix "alfabeto CALA" uka uñstayawayapxatayna. Jichhürkamas uka qillqanakax taqiwjan<br />

uñt'atakïskarakiwa. Nayrapachanakanx aymar arusax janiw akch'as amxasitaskäna. Jichhürunakanxa,<br />

sarnaqäwisas jan ukax achachilanakasan saräwipas aymar arutw niya qillqasiskaraki. Uka kipkarakiw jach'a<br />

yatiqañ utanakans (Universidades y Normales), San Grabriel Radions jan ükax yaqhawjanakans k'achat k'achat<br />

aymar arusatx ullañ qillqañx yatichasipkaraki.


8 Ludovico Bertonio<br />

AMTÄWINAKA<br />

(Objetivos)<br />

Jichhürunakanxa, aymar arusat ullañ qillqañ ya-tichäwix janiw sumpach utjkiti. Markas irpirinakaxa, ja-niw<br />

aymar arut yatichäwinak mäpit utt'ayañ munapka-rakiti. Ukampirus jiwasanakan chiqpach aru pirwasas<br />

(diccionario) janiw qillqatax sumpach utjkarakiti. Utjch ukasa, kunayman qillqanakamp qillqt'atarakiwa. Bertonio<br />

tatakuran aru pirwapas nayrapach jan ullt'añjam qillqt'atarakiwa. Ukampins uka aru pirwa qillqatanxa, walja<br />

chiqpach aymar arunakaw jan amtat ikiskaraki. Uka arunak lantixa, jichürunakanx castellano arut mayt'asisakiw<br />

arsxapxaraktan qillqxapxaraktansa. Ukja-matxa. juk'amp aru manunikiw uñjasxapxaraktanxa.<br />

Jiwasanakati uka arunak jan wasitat amthapip-kañäni, arsupkañäni, qillqapkañänisa, jiwaspachas aru-samp chik<br />

chhaqtañ munapksna ukjamäxarakispawa. Juk'ampis qhipa askicht'at qillqanakamp (Alfabeto oficial) ullañ<br />

qillqañ yatxasaxa, janikiw Bertonio tatakuran qill-qatapax arsuyañjamäkxiti; ukjamatx jan yäqatar<br />

uñjatakíxarakiwa.<br />

Aymar arut yatxatirinakas tamanakasa, janirakiw Ludovico Bertonio tatakuran aru pirwa qillqatapx jichha-pach<br />

askicht'at qillqanakar jaqukipañx mäpit amtapkara-kiti.<br />

Taqi ukanak amuyt'asaw SAAD-Radio San Gabriel taypin irnaqir yatichirinakaxa. askicht'at qillqanakar mäpit<br />

kipstayxapxarakta. Ukjamat taqinins ina jasak ullapxañasataki, ukjamarak armt'at arunaks arsupxañasatakiraki.<br />

Juk'ampirus nanakax amuyapxtwa, khitinakatï aymar arut juk'amp yatxatapk ukanakan sumpach<br />

amuyt'añapatakiw nayrapach aru pirwax jichha qillqanakar kipstayata. Ukxaruxa. 1612 marat jichhürkamax<br />

kunjamarus arusax tukuski uk juk'at juk'at sumpach yatxatañatakirakïspawa. Ukanak amuyt'asaw nanakax akjam<br />

amtäwinak phuqhasiñapatak qillqakipt'apxta:<br />

1. Markasax aymar arusampix juk'amp ch'amancht'atäñapataki.<br />

2. Aymar arusax taqinins chiqpach wakiskir arut qillqt'atäxañapataki, uñt'atäxañapataki. ukjamarak<br />

yäqatäxañapatakisa.<br />

3. Taqinins jasak ullt'apxañasataki.<br />

4. Armt'at arunak amthapisin arsuñasataki, ukjamarak machaq arunak uñstayañasataki.<br />

5. Taqi chiqans ullt'asir qillqt'asirixapxañasataki.<br />

6. Sarnaqäwinakasar juk'amp thurunchapxañasataki.<br />

7. Arusxat juk'amp yatxatäwir p'arxtapxañanakasa-taki.<br />

8. Aymar arusat yatiqäwir juk'amp yanapt'apxañanakasataki.<br />

Equipo técnico<br />

Dpto. Lengua Aymara R.S.G.


Vocabulario de la Lengua Aymara 9<br />

ENFOQUE GENERAL DEL TRABAJO<br />

Los profesores que. trabajamos en la implementación del Sistema de Autoeducación de Adultos a Distancia<br />

(SAAD), de Radio San Gabriel, hemos realizado el presente trabajo de transcripción del "Vocabulario de la<br />

Lengua Aymara". del Padre Ludovico Bertonio, al actual Alfabeto Oficial Unico, porque tenemos el<br />

convencimiento de que, un pueblo engendra una cultura y dentro de ella genera una Lengua. Defender una<br />

lengua es defender una cultura o defender un pueblo. La lengua aymara es eminentemente formativa, por su<br />

carácter de lengua aglutinante y algorítmica y por su estructura lógica interna que la lleva a una extraordinaria<br />

simplicidad. Por eso queremos que esta obra llegue a todas las personas que tengan interés en estudiar, investigar<br />

y aprender la Lengua Aymara como tal.<br />

Gracias a la aprobación de un "Alfabeto Oficial Unico" se está dando con seguridad el paso de una Cultura Oral<br />

a una Cultura Escrita. Además nos permite dar pasos más confiables en el aprendizaje de la lecto-escritura de la<br />

Lengua Aymara. Para esta actividad, previamente nos hemos planteado algunas reglas, con la participación del<br />

Personal Transcriptor y el Equipo de Lengua Aymara; las mismas que sufrieron muchas modificaciones y<br />

enriquecimientos, a medida que íbamos avanzando el trabajo.<br />

Para aclarar mejor todas estas reglas, las detallamos en las siguientes páginas. Este trabajo de transcripción no<br />

consistió en cambiar, modificar, ni actualizar el significado de los vocablos, sino que, simplemente se ha<br />

transcrito en el alfabeto oficial único, de acuerdo a las reglas que mencionaremos posteriormente.<br />

Finalmente, expresamos nuestra esperanza, porque el producto de este trabajo sea de provecho muy<br />

significativo, especialmente para el pueblo aymara.


10 Ludovico Bertonio<br />

GUÍA DE LA PRESENTE EDICIÓN<br />

• En la primera parte del Vocabulario Aymara, algunos vocablos españoles han sido trasladados a sus<br />

lugares<br />

• correspondientes, de acuerdo al orden alfabético, porque en el original encontramos escrituras diferentes<br />

a la actual como: valde - balde, quadro - cuadro, buelta - vuelta, etc.<br />

• Para ordenar los vocablos españoles, sólo se ha podido tomar en cuenta hasta las dos primeras letras del<br />

vocablo en cuestión,<br />

• Algunas palabras españolas escritas como: pornan, deste, del, della, poprio, etc.; hemos tratado de<br />

actualizarlas de la siguiente manera: pondrán, de éste, de él, de ella, propio, etc. lo mismo las letras, q.,<br />

q, quato, etc, significa qui, que, cuanto en castellano; mientras que en aymara ki, qi.<br />

• En el diccionario original, lo más difícil del trabajo de transcripción, tal vez, ha sido distinguir si los<br />

fonemas: c, cc, k, kh, de la escritura aymara, son velares o postvelares; aún más difícil cuando van<br />

acompañadas antes y después de la vocal a. Para esto tenemos en cuenta el contexto de la palabra, la<br />

ubicación, su significado, su sentido lógico y su uso actual.<br />

• Cuando c, cc, k, kh, van acompañados, antes o después, por las vocales abiertas (e,o), sabemos que se<br />

trata de un fonema postvelar q. qh, q', x, porque además comparten algunos rasgos fonéticos. De la<br />

misma manera, cuando van acompañados antes o después por las vocales cerradas (i, u). aseguramos que<br />

es un fonema velar k, kh, k' j.<br />

• También encontramos las letras g, gh, que de acuerdo al alfabeto oficial único, representan al fonema /j/;<br />

pero cuando la gh. va acompañada por las vocales a. o; funciona como el fonema postvelar /x/.<br />

• En el diccionario original, en los vocablos aymaras hemos encontrado la h en lugar de j. En esta edición<br />

utilizamos exclusivamente la j, aunque este fonema en posición inicial es muda en aymara.<br />

• El fonema u. en el diccionario original equivale como u, v y b.<br />

• De la misma manera encontramos que los signos ff. fs, f, y s; equivalen al fonema /s/.<br />

• En la parte de la escritura en castellano, en lugar de z, se utilizó Ç.<br />

• En el proceso de transcripción hemos encontrado muchos signos y abreviaturas, los mismos que están<br />

explicados en la anotación III del diccionario. Sin embargo existen otros que a continuación explicamos:<br />

Id., I.: Son abreviaciones de Idem, que significa "lo mismo como lo anterior".<br />

Vid., Vi. V.: Son abreviaciones de Vide, que significa "ver".<br />

v.g.: Abreviación de verbi gratia, que significa "por ejemplo".<br />

Vel : Conjugación "o".<br />

& : Conjugación "y"<br />

&c : "etc." y otros.<br />

)( : Antónimo. El significado contrario a lo anterior.<br />

§ : Es el signo que indica el inicio de un nuevo párrafo.<br />

[ ] : Este signo encierra las palabras que no hemos podido interpretar ni traducir correctamente.<br />

" " : Las comillas los utilizamos para encerrar las palabras o expresiones latinas.<br />

Así mismo algunas reglas explicativas han sido excluidas o reformuladas, por no tener relación con el uso actual<br />

del Alfabeto Oficial Único.


Vocabulario de la Lengua Aymara 11<br />

MODO DE<br />

ARTICULACIÓN<br />

OCLUSIVOS<br />

SIMPLES<br />

OCLUSIVOS<br />

ASPIRADOS<br />

OCLUSIVOS<br />

GLOTALIZADOS<br />

(EXPLOSIVOS)<br />

AFRICADO<br />

SIMPLE<br />

AFRICADO<br />

ESPIRADO<br />

AFRICADO<br />

GLOTALIZADO<br />

(EXPLOSIVO)<br />

CUADRO DE EQUIVALENCIA DEL ALFABETO DE<br />

BERTONIO AL ALFABETO OFICIAL UNICO<br />

PUNTO DE ARTICULACIÓN<br />

LABIAL DENTAL PALATAL VELAR POSTVELAR<br />

pa = pa<br />

pe-pi = pi<br />

po-pu = pu<br />

pha = pha<br />

phe-phi = phi<br />

pho-phu = phu<br />

ppa = p'a<br />

ppe-ppi = p'i<br />

ppo-ppu = p'u<br />

ta = ta<br />

te-ti = ti<br />

to-tu = tu<br />

tha = tha<br />

the-thi = thi<br />

tho-thu = thu<br />

tta = t'a<br />

tte-tti = t'i<br />

tto-ttu = t'u<br />

FRICATIVOS ſſa-ſsa-ſa-sa = sa<br />

ſſe-ſse-ſi-si = si<br />

ſo-ſu-ſo-ſu = su<br />

NASALES ma = ma<br />

me-mi = mi<br />

mo-mu = mu<br />

na = na<br />

ne-ni = ni<br />

no-nu = nu<br />

LATERALES la =la<br />

le-li = li<br />

lo-lu = lu<br />

VIBRANTES ra = ra<br />

re-ri = ri<br />

ro-ru = ru<br />

ua-hua-va = wa<br />

hui-vi-ve-ui = wi<br />

vu-vo = wu<br />

VOCALES ALARGAMIENTO<br />

VOCÁLICO<br />

ANTERIOR<br />

ALTA MEDIA<br />

e - i = i<br />

ii = ï<br />

cha = cha<br />

che-chi = chi<br />

cho-chu = chu<br />

chha = chha<br />

chhe-chhi = chhi<br />

chho-chhu = chhu<br />

ccha = ch'a<br />

cche-cchi = ch'i<br />

cchc-cchu = ch'u<br />

tha-ña = ña<br />

ñe-ñi = ñi<br />

ño-ñu = ñu<br />

lla = lla<br />

lle-lli = lli<br />

llo-llu = llu<br />

ya = ya<br />

ye-yi = yi<br />

yo-yu = yu<br />

ca = ka<br />

qui = ki<br />

cu = ku<br />

cca = kha<br />

qhui = khi<br />

ccu = khu<br />

ka = k'a<br />

ki = k'i<br />

ku = k'u<br />

kha-ha-gha = ja<br />

khi-hi-ghi = ji<br />

khu-hu-ghu = fu<br />

g = j<br />

CENTRAL BAJA POSTERIOR<br />

ALTA MEDIA<br />

a = a<br />

aa = ä<br />

o - u - v = u<br />

uu = ü<br />

ca = qa<br />

que = qi<br />

co = qu<br />

cca = qha<br />

qhue = qhi<br />

cco = qhu<br />

ka = q'a<br />

ke = q'i<br />

ko = q'u<br />

kha=xa<br />

khe = xi<br />

gho-kho = xu<br />

En este cuadro presentarnos dos tipos de alfabetos; el alfabeto utilizado por el Padre Bertonio y el Alfabeto<br />

Oficial Unico que utilizamos en la presente edición. Para diferenciar ambos, el primero está con letras<br />

corrientes y el segundo con letras negritas.


12 Ludovico Bertonio<br />

DECRETO SUPREMO No. 20227<br />

CONSIDERANDO:<br />

HERNAN SILES ZUAZO<br />

PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA REPUBLICA<br />

Que Bolivia es un país plurícultural y plurilingüe con una población mayorítaria de orígenes quechua y aymara,<br />

cuyas culturas e idiomas se mantienen vigentes:<br />

Que la verdadera integración del país debe partir del reconocimiento y respeto de nuestra nacionalidad,<br />

incluyendo sus diversas expresiones culturales y lingüísticas;<br />

Que se debe apoyar y fomentar para ello, la creatividad y la expresión literaria en las diversas lenguas<br />

nacionales;<br />

Que la resolución ministerial 795 de 3 de septiembre de 1983 del Ministerio de Educación y Cultura, establece la<br />

enseñanza del quechua y el aymara en el sistema educativo;<br />

Que se ha utilizado hasta el presente diversos alfabetos quechua y aymara, obstaculizando innecesariamente la<br />

expresión y comunicación escrita en estos idiomas;<br />

Que los organismos pertinentes del Ministerio de Educación y Cultura, la Confederación Sindical Unica de<br />

Trabajadores Campesinos de Bolivia y las principales instituciones públicas y privadas vinculadas con este<br />

problema han unificado criterios y han llegado a un acuerdo sobre el alfabeto único;<br />

Que el alfabeto único esta basado y aprobado por el II Congreso Indigenista Interamericano realizado en La Paz,<br />

en 1954, con el uso internacional más difundido.<br />

EN CONSEJO DE MINISTROS:<br />

DECRETA:<br />

ARTICULO 1o.- Declárese oficial el adjunto ALFABETO UNICO, para la escritura de los idiomas quechua y<br />

aymara.<br />

ARTICULO 2o.- Toda obra científica, literaria asi como pedagógica y, en general, todo uso escrito de los<br />

idiomas quechua y aymara debe utilizar el allabeto único indicado en el artículo anterior.<br />

ARTICULO 3o.- Se deroga todas las disposiciones contrarias al presente decreto supremo.<br />

El señor Ministro de Estado en el Despacho de Educación y Cultura, queda encargado de la ejecución y<br />

cumplimiento del presente decreto supremo.<br />

Es dado en el Palacio de Gobierno de la ciudad de La Paz, a los nueve días de mes de mayo de mil novecientos<br />

ochenta y cuatro años.<br />

FDO. HERNAN SILES ZUAZO, Federico Alvarez Plata, Manuel Cárdenas Mallo, Min. RR.FF. y Culto a.i.,<br />

Flavio Machicado Saravia, Ernesto Aranibar Quiroga, Freddy Justiniano Flores, Alfonso Camacho Peña,<br />

Hernando Poppe Martínez, Javier Torres Goitia, Horst Grebe López, Carlos Carvajal Nava, Luis Saucedo<br />

Jusliniano, Guillermo Capobianco Rivera, Antonio Amez Camacho, Mario Rueda Peña, Jorge Agreda<br />

Valderrama, Miguel Urioste F. deC.


Vocabulario de la Lengua Aymara 13<br />

VOCALES:<br />

Alargamiento vocálico es /¨/: ï, ü, ä.<br />

ALFABETO ÚNICO OFICIAL<br />

Anterior i<br />

Cerrada<br />

u Posterior<br />

Cerrada<br />

Semi abierta [e] [o] Semi abierta<br />

a<br />

Central Abierta<br />

(+) Las vocales i, u, en cercanía de las consonantes q, qh, q', x; tienen sonido alofónico; la i suena como [e] y la<br />

u suena como [o].<br />

CONSONANTE.: (++)<br />

MODO DE<br />

ARTICULACIÓN<br />

PUNTO DE ARTICULACIÓN<br />

Bilabiales Dentales Alveolares Palatales Velares Post-velares<br />

Oclusivas simples P T K Q<br />

Oclusivas espiradas PH TH KH QH<br />

Oclusivas glotalizadas P' T' K' Q'<br />

Africada simple CH<br />

Africada espirada CHH<br />

Africada glotalizada CH'<br />

Fricativa S J X<br />

Laterales L LL<br />

Nasales M N Ñ<br />

Semiconsonantes W Y<br />

Vibrante simple R<br />

(++) Para el quechua hay todavía discusión en el uso de la x. También en el quechua se usa fricativa palatal sh.


14 Ludovico Bertonio<br />

BERTONIO, Ludovico.<br />

1612 Vocabulario de la Lengua Aymara.<br />

Ediciones CERES<br />

Cochabamba - Bolivia. 1984<br />

BIBLIOGRAFÍA USADA<br />

PARA LA TRANSCRIPCIÓN<br />

LLANQUE CHANA, Domingo.<br />

1984 Diccionario Aymara Castellano<br />

Proyecto Experimental de Educación Bilingüe Peruanos, Lima - Puno.<br />

GEMINIS 2.<br />

1986 Diccionario Ilustrado<br />

Editorial Geminis - Panamá<br />

Impreso en España - Printed in Spain<br />

GARCIA, Pelayo Ramón y Gross.<br />

1991 Pequeño Larousse Ilustrado<br />

Ediciones Larousse.<br />

Impreso en Colombia - Printed in Colombia.<br />

DE LUCCA D., Manuel.<br />

1974 Diccionario Aymara - Castellano, Castellano - Aymara.<br />

Impreso en Bolivia. Comisión de Alfabetización y Literatura Aymara C.A.L.A.<br />

La Paz - Bolivia.<br />

EMILIO M. MARTINEZ, Amador.<br />

1974 Diccionario Gramatical y dudas del idioma.<br />

Editorial Ramón Sopena, S.A.<br />

Impreso en España - Printed in Spain.


Vocabulario de la Lengua Aymara 15<br />

Agradecemos a los amigos Manuel Posnansky,<br />

Marcos Recolons, superior de la comunidad Jesuíta<br />

de La Paz y Gunnar Mendoza, director de la<br />

Biblioteca Nacional de Sucre, por habernos facilitado<br />

el acceso a publicaciones originales de Bertonio.<br />

Teresa Gisbert de Mesa nos ha permitido consultar<br />

un trabajo aún no publicado sobre Bertonio, y los PP.<br />

Enrique Fernández y Antonio de Egaña, responsables<br />

de la edición de Monumenta Peruana (en adelante<br />

MP), del Archivo Histórico de la Compañía de Jesús<br />

en Roma, nos han proporcionado nuevas<br />

informaciones sobre la vida de Bertonio. A todos ellos<br />

nuestra gratitud.<br />

El Mundo Aymara<br />

La lengua aymara es hasta ahora la segunda mas<br />

importante del mundo andino, y la tercera en<br />

importancia numérica entre las lenguas autóctonas en<br />

Sudamérica. Es hablada en un sector del mundo<br />

andino especialmente importante por la vitalidad que<br />

en él tienen las formas culturales andinas.<br />

En el pasado el Aymara o Jaqi Aru 'lengua humana'<br />

fue hablado en una extensión mucho mas amplia. Hay<br />

indicios de su presencia en el actual Ecuador; hasta<br />

hoy se habla una lengua hermana, el Jaqaru, en<br />

serranías del departamento de Lima. No se trataba de<br />

una región continua en que se hablara exclusivamente<br />

Aymara, sino que esta lengua y los grupos étnicos que<br />

la hablaban compartían el espacio geográfico con<br />

otros grupos de habla Quechua -o Runa Simi, que<br />

significa también en su idioma "lengua humana"<br />

Pukina, Uru y probablemente otras. Esta<br />

interdigitación, parecida a la de un tejido con distintos<br />

colores, era el resultado de típica organización social<br />

y económica del mundo andino, tan variado en alturas<br />

y topografía por la que cada ayllu o jatha procuraba<br />

asegurar su acceso directo a los diversos climas y<br />

terrenos que pudieran garantizarle una producción<br />

diversificada y completa. Bajo ciertos aspectos el<br />

conocimiento de esta porción Aymara de los pueblos<br />

andinos prehispanos tiene también un interés<br />

particular, por mostrarnos cómo discurrió la vida de<br />

esta sociedad, única en sus logros, mas abajo de las<br />

burocracias estatales del Tawantinsuyu.<br />

No entraremos en esta introducción a mayores<br />

detalles contextuales sobre las características sociales<br />

y culturales de este mundo Aymara. Remitimos para<br />

INTRODUCCIÓN<br />

Félix Layme<br />

ello a obras dedicadas directamente al tema. 1 Sólo<br />

queremos recordar que a principios del siglo XVII,<br />

momento en que se escribió el vocabulario que ahora<br />

reeditamos, la expansión de la lengua Aymara seguía<br />

siendo mayor que en la actualidad, como indican,<br />

entre otros, algunos textos del propio Ludovico<br />

Bertonio, a los que nos referimos mas adelante y<br />

dentro de Charcas, el mapa de Thérese Bouysse<br />

Cassagne, con datos de 1582. Por el Norte, la región<br />

Aymara llegaba por lo menos hasta las puertas del<br />

Cusco; por el Sur, hasta más allá de Potosí; es decir,<br />

cubría la mayor parte del antiguo Qullasuyu. El<br />

corazón de toda esta región, entonces como ahora, era<br />

el Altiplano, especialmente sus áreas más densamente<br />

pobladas en torno al Lago Titicaca, Allí se encuentra<br />

la nación Lupaqa, la que conoció y describió el padre<br />

Ludovico Bertonio.<br />

La Nación Lupaqa<br />

Los Lupaqa tuvieron su núcleo geográfico central a lo<br />

largo de la orilla occidental del Lago Titicaca,<br />

repartidos en siete markas o pueblos, desde<br />

Chukuwitu el principal, cerca de Puno- hasta Sipita,<br />

junto al Desaguadero. Toda la región, como tantas<br />

partes del Tawantinsuyu, estaba cruzada por una<br />

división social entre la parcialidad de arriba Alasaya<br />

(Hanansaya, en el Quechua colonial) y Masaya<br />

(Urinsaya), la parcialidad de abajo. Este núcleo<br />

central estaba ubicado a su vez en la macroregión<br />

conocida como Urqusuyu: el lado agreste, montañoso,<br />

masculino. Pero los Lupaqas tenían además terrenos<br />

en el lado opuesto, al otro lado del Lago y más allá de<br />

la Cordillera Real,<br />

donde los valles son verdes y húmedos, región<br />

conocida como Umasuyu; el lado fértil, acuoso,<br />

femenino. Sus avanzadas en esos valles los llevaban a<br />

los Manqha Yunka (Yungas de "abajo" o de "adentro")<br />

hacia las vertientes amazónicas. Allí tenían<br />

asentamientos con cocales en lugares como<br />

Chicaloma (Coripata?) y Capinota (Capiñata?). Por el<br />

otro lado avanzaban también hasta los Ala Yunka (de<br />

"arriba") hacia las vertientes del Pacífico en los<br />

1 La recopilación más reciente está en vías de ser<br />

publicada por la UNESCO Cubre las principales áreas<br />

temáticas, con trabajos de etnohistoriadores y de<br />

antropólogos contemporáneos. Remitimos a esta obra y<br />

a su bibliografía.


16 Ludovico Bertonio<br />

actuales departamentos de Tacna y Moquegua. Según<br />

Murra (1954: 429) estas distancias podían implicar<br />

viajes de hasta mes y medio de duración, para<br />

recorridos de hasta 250 kms.<br />

Por suerte contamos para esta región con un material<br />

caracterizado por John Murra (1964: 425) como "la<br />

fuente más antigua y más detallada del siglo XVI que<br />

se ha encontrado hasta el momento para el<br />

Qullasuyu": la Visita hecha a la Provincia de<br />

Chucuito, por Garci Diez de San Miguel, en el año<br />

1567, es decir, apenas 35 años después de la llegada<br />

de los invasores españoles al Perú, y poco antes de<br />

que el Virrey Toledo llegara y pusiera en marcha su<br />

masivo plan desestructurador y colonizador de las<br />

sociedades andinas. Esta visita es de un valor hasta<br />

ahora insustituible para comprender los aspectos<br />

demográficos, económicos y socio-culturales de la<br />

nación Lupaqa y a través de ella, del mundo Aymara y<br />

andino no estatal Pero resulta débil para comprender<br />

adecuadamente las dimensiones ideológicas y<br />

superestructurales de esta misma sociedad. Es<br />

cabalmente en este campo donde contamos con un<br />

material complementario, aunque más tardío, de una<br />

riqueza igualmente excepcional: los estudios<br />

lingüísticos y semánticos de Ludovico Bertonio, en<br />

esta misma región Lupaqa.<br />

Los jesuítas y las culturas andinas<br />

La obra de Bertonio es una expresión de la presencia<br />

jesuítica en la región. La compañía de Jesús, nueva<br />

orden nacida con el Renacimiento, la Contrarreforma<br />

y la expansión española en ultramar, llegó tardíamente<br />

al Perú. Cuando por fin consiguió permiso para unirse<br />

a las otras órdenes religiosas, desembarcó en Lima<br />

recién en 1568, sólo un año antes del ya citado Virrey<br />

Toledo. Tres años después el último Inka, Tupaj<br />

Amaru I, y sus capitanes son "catequizados" en<br />

quechua por dos jesuítas antes de ser ejecutados por<br />

Toledo en el Cusco. 2 Era un símbolo de la<br />

ambigüedad de toda aquella acción misionera; un gran<br />

celo para evangelizar, lo cual implicaba un mayor<br />

conocimiento del pueblo andino, sus lenguas y<br />

costumbres; pero también una concepción que en<br />

última instancia redundaba en favor de los invasores<br />

coloniales.<br />

2 Fueron instruidos primero por el H. Gonzalo Ruiz,<br />

quechuista de Chachapoyas, y después por el P. Alfonso<br />

de Barzana que bautizó a Tupaq Amaru poco antes de su<br />

ejecución. Ver Vargas (1963: I 79, 147-148) y (MP 1:<br />

490-491)<br />

La presencia jesuítica creció rápidamente. En 1576 ya<br />

eran 75: en 1600 llegaban a 282 esparcidos desde<br />

Quito hasta Santiago de Tucumán (MP 7: 355J. El año<br />

1576 marca un hito importante en su enfoque: se<br />

reunieron en congregación provincial en la que, entre<br />

otros puntos, decidieron dar un fuerte impulso a su<br />

acción con la población andina y señalaron los<br />

lineamientos principales que ésta debía tener.<br />

Son varios los jesuítas que nos han legado<br />

informaciones sobre las lenguas y las sociedades<br />

andinas de aquellas décadas, incluyendo datos<br />

importantes - sobre la cultura Aymara. La llegada<br />

tardía de la orden al Perú, suponía una desventaja para<br />

una comprensión cabal de la sociedad precolonial. Su<br />

vivencia no puede compararse, por ejemplo, con la del<br />

fray Domingo de Santa Tomás. Pero al mismo tiempo,<br />

al no haber participado en la fase de conquista, este<br />

retraso posibilitó traer aire fresco y , nuevas<br />

perspectivas frente al incipiente problema "indio" de<br />

la nueva sociedad colonial Son interesantes, por<br />

ejemplo, los contrastes que presenta el indio colonial<br />

Waman Puma entre el enfoque de los jesuítas y los de<br />

otros clérigos más tradicionales. Para ubicar mejor la<br />

obra de Bertonio, haremos aquí un brevísimo recuento<br />

de las principales contribuciones de otros colegas y<br />

coetáneos suyos. 3<br />

En el campo más global de la cultura y sociedad<br />

andina sobresale en la primera época Blas Valera uno<br />

de los primeros mestizos aceptados para la orden y el<br />

sacerdocio. El Inca Garcilaso cita constantemente sus<br />

escritos perdidos; algunos le identifican también como<br />

el "Jesuíta Anónimo" en las tres relaciones publicadas<br />

por Jiménez de la Espada, Joseph de Acosta escribió a<br />

niveles<br />

más globales sobre todo el Nuevo Mundo y además<br />

sobre el enfoque evangelizador, dentro de una<br />

perspectiva misionológica muy avanzada para su<br />

época; el fue el principal ideólogo en el nuevo<br />

enfoque de la orden en el Perú. Ya en el siglo XVII la<br />

principal figura es Bernabé Cobo, cronista tardío pero<br />

considerado por muchos como el principal<br />

sintetizador de lo conocido hasta entonces. Pablo José<br />

Arriaga nos legó información importante sobre la<br />

religiosidad andina clandestina, aunque fuera para<br />

buscar mayor eficiencia en su agresiva y etnocéntrica<br />

campaña para la "extirpación de la idolatría".<br />

3 Para esté resumen nos basamos en Vargas (1963 I),<br />

Torres Saldamando (1882), Rivet (1951 I). Albó (1966)<br />

y los documentos de MP.


Vocabulario de la Lengua Aymara 17<br />

Es normal que una orden religiosa, concentrada en la<br />

evangelización, se interesara sobre todo en el tema de<br />

las lenguas indígenas, por la importancia única que<br />

este aspecto revestía en la predicación, confesión,<br />

catequética y en general el "ministerio de la palabra".<br />

Desde un principio los jesuítas se caracterizaron por<br />

su interés en dominar las lenguas del lugar, y se<br />

glorían de ello en sus informes. En 1600 sabemos que<br />

eran 80 los que sabían lenguas indígenas, sobre 282<br />

entre sacerdotes, coadjutores y estudiantes. La<br />

mayoría de ellos llegaron a dominar la lengua pero no<br />

nos dejaron escritos sobre ella. Se nos dice, por<br />

ejemplo, que en Juli el que mejor hablaba el Aymara<br />

no era Ludovico Bertonio. sino otro italiano, el P.<br />

Pedro Vicente Pizuto, al que Bertonio dedica grandes<br />

alabanzas. 4 Nos fijaremos aquí en los que llegaron a<br />

escribir textos.<br />

Antes de la Llegada de los jesuítas al Perú, según<br />

Rivet (1951 I 1-4) los dominicos eran los únicos que<br />

habían escrito algo en lenguas indígenas. De ello lo<br />

principal y lo único que ha llegado hasta nosotros, era<br />

la gramática y vocabulario Quechua de Domingo de<br />

Santo Tomás. Se habla de otra gramática, vocabulario<br />

y oraciones manuscritas, también en Quechua, y de<br />

oraciones y catecismo en Quechua y Aymara que<br />

habrían sido preparadas por el orden del I Concilio<br />

Limense.<br />

La primera noticia de un jesuíta conocedor de lenguas<br />

andinas se refiere a Alonso de Barzana, miembro de la<br />

segunda expedición al Perú en 1569. Ya estudió<br />

Quechua en el barco, posiblemente con los textos<br />

impresos de Domingo de Santo Tomás. Al fin de sus<br />

días dominaba nueve o quizás once lenguas,<br />

incluyendo las tres generales del Perú, sobre las que<br />

dejó escritos lamentablemente perdidos. Pero la mano<br />

de Barzana (junto con la de valera y otros) está, por<br />

ejemplo, en las diversas obras y anotaciones<br />

lingüísticas emergentes del célebre III Concilio<br />

Limense, publicadas en los años 1584 y 1585 (Torres<br />

Saldamando 1882: 23).<br />

Los otros dos lingüistas jesuítas más conocidos de la<br />

época son Diego González Holguín y Diego de Torres<br />

Rubio. Holguín llegó al Perú junto con Bertonio.<br />

4 Bertonio habla de él a Aquaviva en carta del 8-III-1896<br />

(MP 6: 158-159; ver infra. El superior de Juli. Nicolás<br />

Durán (o Mastrili) incluso en 1601 -cuando Bertonio ya<br />

tenia su gramática lista para la imprenta y otras obras<br />

adelantadas- insiste en señalar al P. Vicente como "el<br />

mejor lengua aimará que ay en esta provincia" (MP 7:<br />

277; cf. 260 y 274).<br />

Enseguida pasó al Cusco, donde se ordenó, y de ahí a<br />

Juli. En 1586 pasó a fundar el colegio de Quito y en<br />

1592 al Paraguay, de donde ya no retornó a la región<br />

andina. Pese a esos itinerarios, nos ha dejado una de<br />

las prtncipales obras coloniales sobre Quechua. Diego<br />

de Torres Rubio (que no debe confundirse con varios<br />

Diego de Torres de la misma época) había llegado<br />

poco antes al Perú, en 1577. y pronto fue a Charcas,<br />

viviendo la mayor parte del tiempo en Potosí y La<br />

Plata, donde tuvo la cátedra de Quechua y Aymara<br />

durante años. Parece que también sabía Pukina (MP 5:<br />

772). Sus principales obras se refieren al Quechua Sin<br />

embargo la primera lengua que aprendió fue el<br />

Aymara, en Potosí (Torres Saldamando 1882: 79-81).<br />

y sobre esta lengua publicó gramática, vocabulario y<br />

textos religiosos, que no llegan por mucho a la calidad<br />

de la obra de Bertonio.<br />

El otro gran lingüista jesuita de la época es Ludovico<br />

Bertonio. Pero antes de ocuparnos de él, veamos en<br />

mayor detalle el contexto en que transcurrió la mayor<br />

parte de su vida.<br />

Los jesuítas en él mundo Lupaqa<br />

Una de las principales resoluciones de la<br />

congregación provincial de 1576, que sentó las bases<br />

de la presencia de la orden en el mundo andino fue la<br />

aceptación de las cuatro doctrinas de Juli en el<br />

corazón de la nación Lupaqa Los jesuítas llegaron allí<br />

en noviembre del mismo año. Anteriormente los<br />

Lupaqa habían sido evangelizados principalmente por<br />

los dominicos, dentro del estilo más convencional de<br />

"doctrinas" muy ligadas al poder colonial Pero los<br />

recién llegados, inspirados en gran medida por Joseph<br />

de Acosta, entonces provincial, hicieron<br />

planteamientos innovadores entre los que sobresalía<br />

prohibir que "español ninguno ni soltero ni casado<br />

viva en el pueblo de Juli, porque son la polilla de los<br />

indios". 5 Al ser Juli un pueblo de paso obligado en la<br />

ruta de Lima y Cusco hacia La Paz, Charcas y sobre<br />

todo Potosí la medida no pudo implementarse con el<br />

rigor que tuvo años más tarde en las célebres misiones<br />

-reducciones jesuíticas en los llanos. 6 Pero se estaban<br />

sentando ya los antecedentes de un modelo de<br />

sociedad cristiano-indígena con cierta autonomía<br />

5 Crónica anónima de 1600 (ed. Mateos 1944) II 407.<br />

Para un análisis más completo de la experiencia<br />

jesuítica en Juli, remitimos a Echánove (1955-1956),<br />

Albo (1966), y a los documentos del MP.<br />

6 Moxos y Chiquitos en el actual Oriente boliviano; los<br />

distritos de Misiones en el actual Paraguay y Norte<br />

argentino; y partes del Brasil y Uruguay.


18 Ludovico Bertonio<br />

frente a los poderes coloniales. La influencia de los<br />

padres era sobre todo intensa en la esfera religiosa,<br />

con largas sesiones diarias de doctrina, e incluía un<br />

fuerte poder real en la vida ordinaria de la población.<br />

Pero por otra parte, el modelo permitió una<br />

conservación de las sociedades previamente<br />

establecidas, quizás mayor que en otras regiones<br />

andinas sujetas al poder directo de corregidores y<br />

encomenderos, e incluso muchísimo más que en las<br />

misiones jesuítas de los llanos orientales, donde se<br />

"reducían" diversas naciones dispersas a nuevos<br />

poblados centrales de organización y costumbres<br />

notablemente distintas.<br />

Pese a la distinción hecha por los misioneros entre<br />

ellos y los "españoles", hay evidencias de que los<br />

Lupaqa no siempre compartieron esta diferencia,<br />

diversos documentos jesuíticos se quejan de la<br />

necesidad de recurrir a los azotes y a otras medidas<br />

coercitivas; el mismo padre Bertonio se quejó de ello<br />

en 1590 en una carta que escribió al general de la<br />

orden en Roma (MP 4: 713-714).<br />

Un informe de 1578 sobre la misión de Juli tomada<br />

poco antes, nos indica que dicho lugar tenia entonces<br />

3150 "indios de tasa", los cuales no estaban todos.<br />

"porque tiene otro pueblo de las salinas, ocho<br />

leguas de Juli, que ganan su vida de aquello; y otros<br />

de urus. dos leguas de aquí, que ganan su vida de<br />

pescar, y proveen el pueblo, y otro pueblo cuatro<br />

leguas de aquí, que tienen sus sementeras allí; y sin<br />

éstos, la mucha gente que está en la puna con sus<br />

ganados" (Carta del P. Diego Martínez al<br />

provincial, 1-VIII-1578; MP 2: 358; cf. p.p. 357-<br />

369).<br />

Por otros informes y relaciones, que abarcan también<br />

la época posterior en que Bertonio residió en Juli<br />

sabemos también otros detalles de interés como los<br />

siguientes: los misioneros debían utilizar no sólo la<br />

lengua Aymara, sino también el Quechua, el Uru y el<br />

Pukina. 7 Además de los ya citados Uru, de vida<br />

lacustre, seguían existiendo al menos hasta 1589 los<br />

Larilari, como grupo étnico diferenciado dedicado a la<br />

caza de vicuñas y venados silvestres, y caracterizado<br />

como "agreste, bárbaro y nómada". 8 Sabemos también<br />

7 Blas Valere, cit. en los Comentarios Reales del Inka<br />

Garcilaso III c. 4; carta de Nicolás (Durán) Mastrili 15-<br />

VII-1601, MP 7: 281.<br />

8 MP 4: 682. Es un texto latino cuyo original de 1590 se<br />

ha perdido. En él se indica además que seis principales<br />

de aquella gente entraron de acuerdo con los jesuítas de<br />

Juli para reducirse a uno de los pobladores de la zona,<br />

que se mantenían los esquemas migratorios hacia los<br />

lejanos Yúnka, principalmente en los años más<br />

estériles, como el año agrícola 1596 -1597. parte de<br />

un ciclo agrícola malo que probablemente duró varios<br />

años. 9<br />

Con referencia a nuestro tema, Juli adquirió ademas<br />

una importancia particular por ser el "seminario para<br />

hazer lenguas para todo este distrito de los aymaras" 10<br />

Poco después de la llegada de los Jesuítas a la nueva<br />

fundación, el general de la orden, P. Mercuriano, ya<br />

escribió al P. Acosta en los siguientes términos:<br />

"Propónese que para deprender la lengua de los<br />

indios sea conveniente que los Nuestros en casa se<br />

la hablassen; y parece que en las residencias que<br />

están entre indios, como en la de Juli, se debería<br />

procurar que los Nuestros usasen esa lengua entre<br />

sí". (25-XI-1578; MP 2: 400).<br />

Este es el contexto en el que transcurrió la mayor<br />

parte de la vida de Bertonio. Allí aprendió lo que nos<br />

sigue enseñando hasta el día de hoy.<br />

Juan Ludovico Bertonio<br />

Había nacido en Roca Contrada (hoy Arcevia 11 ) en la<br />

Marca de Ancana (Italia) en 1557. 12 A sus 17 años, el<br />

29 de octubre de 1574, entró en la compañía de Jesús.<br />

Cuatro años después, el 25 de septiembre de 1578,<br />

siendo aún estudiante y sin saber aún la lengua<br />

castellana, fue destinado al Perú (MP 2: 402) Ya en<br />

1576, y como consecuencia de la satisfactoria<br />

experiencia con el célebre hermano coadjutor y pintor<br />

Bernardo Bitti, los superiores del Perú presionaron en<br />

Roma para conseguir más personal especificando:<br />

"Destos podrían ser algunos italianos,<br />

especialmente para obreros en los naturales, que es<br />

lo más necesario, porque toman bien la lengua de<br />

acá, y con su habilidad y suavidad se entiende<br />

junto con sus 60 familias. Ver Larilari en el presente<br />

Vocabulario II 191.<br />

9 En 1576 un padrón indicó la existencia de 14.000<br />

personas "sin las que estaban fuera en diversas partes"<br />

(Acosta al general 11-IV-1579, MP 2: 620). Sobre 1596-<br />

1597, ver MP 6: 361-362. Bertonio (1603: 11) también<br />

se refiere a este ciclo de escasez.<br />

10 Diego Martínez 1-VIII-1578, MP 2: 359.<br />

11 Agradecemos este y otros detalles biográficos a una<br />

comunicación del P. Enrique Fernández (19-II-1984).<br />

hecha en consulta con el P. Antonio de Egaña, editores<br />

de Monumento Peruano.<br />

12 El año de 1552, citado por algunos, es un evidente error<br />

que escurrió en el texto de Torres Saldamando (1882: 71<br />

).


Vocabulario de la Lengua Aymara 19<br />

harían mucho fruto" (Memorial de los P.P. Plaza,<br />

Acosta y Piñas, 12-XII-1576; MP 2: 104).<br />

Efectivamente el joven Bertonio y otros dos, 13 junto<br />

con el catalán P. Piños, procurador del Perú,<br />

desembarcan en Alicante el 22 de diciembre del<br />

mismo año, después de 18 días "con grandissimas<br />

tempestades". De ahí pasan a Sevilla, y casi un año<br />

después, el 20 de septiembre de 1580, se embarcan en<br />

Sanlúcar de Barrameda en la 6a. expedición de<br />

jesuítas al Perú. De los 20 inicialmente destinados,<br />

sólo se embarcan 16 y 3 mueren en el trayecto (MP 2:<br />

343 nota 6; 575). En la misma expedición viajaba<br />

Santo Toribio de Mogrovejo, el futuro quechuista<br />

Gonzáles Holguín, y Diego de Torres Bollo, que<br />

posteriormente trasladará y ampliará la experiencia de<br />

Juli en la nueva provincia de Paraguay. 14<br />

Llegado a Lima en mayo de 1581, allí mismo fue<br />

ordenado "de epístola, evangelio, y de Misa" solo<br />

unos meses después, el 31 de marzo de 1582, de<br />

manos del mismo fray Toribio de Mogrovejo. 15 Este<br />

dato ya nos indica que fueron pocos los años que<br />

Bertonio dedicó a los estudios formales para el<br />

sacerdocio. Sólo habían transcurrido 5 años y medio<br />

desde que había concluido el noviciado y además<br />

habia perdido prácticamente un año o más en viajes y<br />

trámites. Poco después, según un catálogo de enero de<br />

1583, sigue en la Ciudad de los Reyes, y se dice de él<br />

que estudió letras humanas por cuatro años, que tiene<br />

buenas fuerzas, y que se dedica a confesor y a "lector<br />

de humanidades y mayores" es decir, profesor de<br />

aquel nivel de la gramática latina "en que se estudia el<br />

arte de hacer versos latinos" (MP 3: 226, 675).<br />

Pero los deseos que habían llevado a Bertonio al Perú,<br />

eran otros. Los logró satisfacer finalmente en 1585,<br />

cuando fue destinado a Juli. Con este motivo su<br />

provincial, Juan de Atienza, escribió al general<br />

Aquaviva en los siguientes términos:<br />

"Al Padre Luis Bertonio, que lehía de mayores,<br />

embié a Juli porque deseaba mucho ocuparse con<br />

los indios, es un ángel y tiene mucha aptitud para<br />

13 Hacia 1600 eran ya 12 los jesuítas italianos en el Perú<br />

(MP 7: 104). Aparte de Bertonio y Bitti, fue también<br />

famoso Agnello Oliva, autor de una Historia del Reino y<br />

Provincias del Perú en cuatro tomos, de la que sólo uno<br />

llegó a ser publicado en 1631. Italianos fueron también<br />

dos superiores de Bertonio en Juli: el citado aymarista<br />

Pedro Vicente Pizuto y el P. (Durán) Mastrili.<br />

14 MP 2: 343, 576; García Irigoyen (1906: I 256-262, cit.<br />

por Enrique Fernández); Porras Barrenechea (1952: 21).<br />

15 García Ingoyen, ibid.<br />

ayudarles" (7-VIII-1585, MP 3: 675).<br />

Allí se encontró con dos de sus antiguos compañeros<br />

de viaje; Diego de Torres Bollo, ahora su superior, y<br />

Gonzáles Holguín, que al año siguiente iba a partir a<br />

Quito. Hacia 1591 coincidió también con el pintor<br />

italiano H. Bitti. Le habían precedido en Juli pocos<br />

años antes Blas Valera y Alonso de Barzana, entre<br />

otros. La primera actividad de Bertonio en Juli fue la<br />

misma de Lima: confesor y lector de humanidades.<br />

Pero poco a poco se fue concentrando en la lengua<br />

Aymara y en las actividades con indios.<br />

La incorporación definitiva de Bertonio en la<br />

Compañía de Jesús, sus últimos votos, tuvieron lugar<br />

en esa misma población altiplánica que iba a ser la<br />

residencia de Bertonio por más de treinta años. El 29<br />

de septiembre de 1588 fue propuesto al P. general para<br />

los últimos votos en el grado de "coadjutor espiritual",<br />

el ínfimo para los sacerdotes. Con él se proponían<br />

para este grado a otros 6 (incluido Arriaga), frente a 5<br />

para el grado intermedio de "profesos de 3 votos", y<br />

otros 9 para el superior de "profesos de cuatro votos "<br />

(MP 4: 427). La razón de habérsele propuesto a este<br />

grado mínimo es, sin duda, la brevedad de sus<br />

estudios formales. El mismo Bertonio se sentía poco<br />

preparado y por eso en marzo de 1590 escribió dos<br />

cartas al P. General expresando su "perplejidad" y<br />

hasta "escrúpulos"... "en que algunas veces se halla<br />

por no haber tenido tiempo de estudiar las materias<br />

que a un operario son necesarias". El P. General<br />

Aquaviva apoyó desde Roma esta solicitud en cartas<br />

de agosto de 1592 (¡así andaban los correos!) y al<br />

mismo tiempo alababa la religión e indiferencia" de<br />

Bertonio. 16 No sabemos cuándo llegó esta respuesta a<br />

Lima ni las provisiones que se tomaron, aunque<br />

posteriormente aparece ya con estudios de moral (MP<br />

5: 778, año 1595). Pero después de relativamente<br />

poco tiempo, el 1 de noviembre de 1593, Bertonio.<br />

ante su provincial Juan Sebastian en la iglesia de San<br />

Pedro de Juli, celebra su incorporación definitiva a la<br />

Compañía de Jesús, ya no como, "coadjutor<br />

espiritual!', sino en el grado intermedio de "profeso de<br />

tres votos". 17 Es posible que en el cambio haya<br />

influido la constatación de los talentos lingüísticos de<br />

16 MP 5: 141-142, 162. Se han perdido estas y otras cartas<br />

de Bertonio a su general en Roma, pero se saben los<br />

contenidos gracias a las respuestas de éste. Ver el<br />

interesante análisis de Gisbert (en prensa) en su noticia<br />

biografía de Bertonio.<br />

17 Se conserva el documento en el Archivo Romanos s.j.<br />

códice Hisp. 36, folios 40-41. Comunicación de Enrique<br />

Fernández.


20 Ludovico Bertonio<br />

Bertonio, pues -como enseguida veremos no mucho<br />

después, a principios de 1595, el mismo provincial ya<br />

hace referencia a sus obras.<br />

Por algunas otras cartas suyas sabemos que el "ángel<br />

Bertonio se preocupaba más que otros de los indios, y<br />

conocemos su juicio sobre las actitudes de algunos<br />

colegas jesuítas frente a ellos: en 1590 se quejaba de<br />

que en Juli algunos no acudían a los indios tanto como<br />

convenía, y también de las formas que se usaban para<br />

corregir a los indios, mediante castigos (MP 4: 713<br />

714). En cambio años después, el 8 de marzo de 1596.<br />

se alegraba por el nombramiento del mejor aymarista<br />

de la orden, su paisano el P. Vicente, como superior de<br />

la casa con lo que se consolaba al ver "quan en<br />

augmento van las cosas de los indios". Asimismo<br />

tomó parte a favor de una distribución equitativa de<br />

beneficios a los indios de las diversas parroquias en<br />

una larga controversia sobre los rebaños que la<br />

residencia de Juli mantenía en la región. 18<br />

A comienzos del siglo XV7/ Bertonio pasó unos<br />

pocos años en Potosí que ya entonces se encontraba<br />

en pleno auge minero, y a donde acudían anual mente<br />

miles de comunarios de casi todo el antiguo<br />

Qullasuyu para cumplir con la mit'a. Por eso era<br />

importante tener allí a buenos "lenguas". Unos años<br />

antes le habían precedido otros lingüistas; el P.<br />

Barzana, y más recientemente el P. Torres Rubio,<br />

transferido poco antes a la Plata. No sabemos cuando<br />

se trasladó Bertonio a la Villa Imperial, pero figura ya<br />

allí en el catalogo de 15 de marzo de 1601. Contaba<br />

entonces 44 años, seguía con buenas fuerzas, y tenía<br />

como ocupación principal "operario de indios". Aparte<br />

de encargado de los asuntos domésticos de la<br />

comunidad (ministro). Anexo al catálogo citado hay<br />

un informe confidencial de sus superiores en el que se<br />

nos adjuntan los siguientes rasgos de Bertonio:<br />

Ingenio: bueno<br />

Juicio: bueno<br />

Prudencia: buena<br />

Experiencia de cosas: bastante.<br />

Aprovechamiento: muy bueno en letras humanas<br />

mediano en los demás<br />

Complexión natural: colérico sanguíneo moderado<br />

Talento para ministerios: para obrero de españoles e<br />

18 MP. 3: 362-363 (año 1584); 3: 590-592 (1585); 4: 778-<br />

779 (1590); 5: 711-712 (1595); 6: 158 (1596).<br />

indios aventajado. 19<br />

Estos años en Potosí dieron a Bertonio la oportunidad<br />

de confrontar el Aymara Lupaqa, que ya dominaba,<br />

con el de casi todas las demás regiones en que se<br />

seguía hablando dicha lengua,, información que<br />

después aprovechará en la versión final de sus<br />

trabajos. Siguió allí hasta 1602, pero en 1603 está de<br />

nuevo en Juli. 20<br />

Retomado a Juli siguió allí mientras le acompañaron<br />

las fuerzas, según parece por la información<br />

actualmente asequible. Los primeros años de su<br />

reincorporación al mundo Lupaqa fueron los de<br />

mayor actividad intelectual de Bertonio. Aunque,<br />

como veremos, la gramática y parte de los otros<br />

materiales ya habían sido trabajados durante la<br />

estancia anterior en Juli, en esta nueva etapa se perfiló<br />

el conjunto de su obra hasta su publicación definitiva<br />

y simultánea en 1612.<br />

Pocos años después, en 1615, convivió en la misma<br />

casa con el joven Bernabé Cobo, que hizo allí la<br />

"tercera probación", la última etapa de la formación<br />

jesuítica. Cobo inquieto investigador, habrá charlado<br />

horas con Bertonio sobre el mundo aymara.<br />

Pero poco sabemos de la vida de Bertonio a partir de<br />

1613. En el prólogo a dos de las obras entonces<br />

publicadas ya dejó constancia de que este trabajo "de<br />

muchos años" lo pasó "en companía de muchas<br />

enfermedades" (Vocabulario), debiendo realizarlo "sin<br />

rendirme a la flaqueza de mi poca salud"<br />

(Confesionario). Probablemente Bertonio dedicó los<br />

años siguientes a sus tareas ordinarias de "aventajado<br />

operario de indios". ¿Habrá anotado por escrito<br />

algunas nuevas palabras y observaciones descubiertas<br />

durante estas actividades?<br />

Cuando seguramente ya era sexagenario tuvo, que<br />

abandonar Juli afectado por un reuma agudo o, según<br />

otros por, el mal de gota. Fue trasladado primero al<br />

colegio de Arequipa y después a la casa de estudiantes<br />

de Lima, conocida como colegio máximo de San<br />

Pablo. Allí murió el 3 de agosto de 1625. a los 68 años<br />

de edad y poco antes de cumplir sus 51 años como<br />

19 MP. 7: 254, 271 cf. 233. La "complexión natural"<br />

señalada para Bertonio es la que más abunda en los<br />

informes de otros jesuítas. Las otras categorías<br />

manejadas eran flemático y melancólico. Otras<br />

referencias menos significativas Bertonio: MP 4: 367,<br />

427; y 5: 141 -142, 162, 78.<br />

20 Comunicación de Enrique Fernández.


Vocabulario de la Lengua Aymara 21<br />

jesuita. 21<br />

Las obras de Bertonio<br />

Pese a sus escrúpulos por la débil preparación<br />

académica que había tenido, Bertonio se lanzó a<br />

escribir en aquel campo en que era "aventajado": el<br />

mundo de "sus indios". Después de cuatro siglos sus<br />

trabajos en ese campo resultan aún insuperados bajo<br />

muchos aspectos.<br />

Las primeras noticias sobre los escritos en Aymara de<br />

Ludovico Bertonio se remontan a 1595, diez años<br />

después de su llegada y permanencia continuada en<br />

Juli. 22 El 12 de marzo de dicho año el P. Juan<br />

Sebastián, entonces provincial del Perú, escribía al<br />

general Aquaviva en los siguientes términos:<br />

"Los Padres de Juli tienen començado un libro de<br />

sermones y otro de exemplos en la lengua aymara.<br />

que es la segunda general desta tierra, y también<br />

tienen hecho un bocabulario y parece seria util que<br />

se imprimiesse, y porque no habrá allá. [Roma]<br />

quien pueda censurar y aprobar este libro, pido a<br />

VP. que, pareciendo convenir la dicha im presión.<br />

remita la licencia para ella al Provincial futuro. A<br />

muchos Padres antiguos y a mí nos ha parecido que<br />

no tendrían inconveniente esta impressión". (MP 5:<br />

709).<br />

No sabemos con precisión a qué obras se refiere la<br />

carta ni qué padres son sus autores. Pero llama la<br />

atención que el Texto se refiera precisamente ya en<br />

esa fecha temprana- a un vocabulario y a libros<br />

religiosos, que son precisamente los que sólo serán<br />

impresos en 1612. No menciona, en cambio la<br />

gramática. Dejemos constancia también del uso del<br />

plural "padres" al hablar de los autores. El mismo<br />

Bertonio, que posteriormente aparecerá como autor de<br />

todos los trabajos, dejó constancia en el prólogo del<br />

Vocabulario de que se había ayudado "de los travajos<br />

que algunos Padres desta Casa versados en esta<br />

lengua habían puesto en recoger cosas tocantes a<br />

ella". El P. Vicente fue seguramente uno de los que<br />

más le ayudó. Tal vez encontró en Juli apuntes del P.<br />

Barzana, que vivió allí años antes. Es probable que las<br />

diversas obras ya se estuvieran gestando a uno u otro<br />

nivel de elaboración desde años atrás, como ayudas<br />

21 Fejér (1982: 26). Torres Saldamando (1882: 72). Vargas<br />

(1963: I 384-385).<br />

22 Vargas (1963): I 243) habla de una solicitud de<br />

publicación de esta y otras obras ya en 1585 o 1586.<br />

Pero en estas fechas Bertonio recién había llegado a<br />

Juli.<br />

siquiera manuscritas para la predicación y para el<br />

aprendizaje de la lengua en aquel "seminario de<br />

lenguas" que era Juli. Como enseguida veremos, en<br />

este trabajo en equipo participaron ciertamente varios<br />

indios Aymaras aventajados.<br />

Un año más tarde, el 6 de marzo de 1596 el mismo<br />

Bertonio escribe personalmente al general<br />

solicitándole permiso para publicar sus trabajos. El 6<br />

de octubre del mismo año Aquaviva le respondía en<br />

forma positiva:<br />

"Ya le he avisado al P. Provincial que nos parece<br />

bien se estampase lo que V.R. ha escrito en la<br />

lengua de la tierra para ayuda de los naturales de la,<br />

que espero será trabajo bien empleado y que el<br />

señor será servido con ello" (MP 6: 158-159).<br />

y poco después, ampliaba al provincial Juan<br />

Sebastían:<br />

"La licencia que V.R. pide para que el Padre<br />

Ludovico Bertonio estampe esas cosillas que ha<br />

hecho en la lengua de los indios, VR. la dé no sólo<br />

para eso, sino solicitud de publicación de esta y<br />

otras estas fechas Bertonio recién había llega<br />

aposentos que se requieren. Y para que después de<br />

acabado se logre bien el edificio, y no sea ocioso y<br />

baldío llama a la gente de su casa para que viva en<br />

él, gozando del fructo de su trabajo".<br />

Efectivamente, con el Vocabulario habría juntado los<br />

materiales; con el Arte y la Silva de phrases, los<br />

habría ido "trabajando"; la Vita Christi sería el<br />

coronamiento de la obra, y el Confessionario y demás<br />

ejercicios de devoción, la vida practicada con este<br />

conjunto.<br />

Es claro, pues, el objetivo pedagógico y evangelizador<br />

de toda la obra de Bertonio. El anterior fue también el<br />

orden de publicación de los cinco trabajos. Pero desde<br />

el punto de visla de un estudio lingüístico, tal vez<br />

deberíamos invertir el orden: las dos últimas obras<br />

con textos en Aymara fueron en gran parte los<br />

cimientos -el corpus, diríamos ahora- a partir de los<br />

cuales se analizó el idioma y pudieron escribirse los<br />

instrumentos mas formales de tipo léxico y<br />

gramatical.<br />

Echemos un rápido vistazo a estos cinco trabajos, y a<br />

la manera en que fueron preparados:<br />

Vocabulario de la lengua aymara, con dos partes:<br />

español-aymara (474 páginas) y aymara-español (399<br />

páginas), más una introducción. Esta obra, que en este<br />

volumen, volvemos a reproducir, es sin duda la más


22 Ludovico Bertonio<br />

célebre y la más lograda de Bertonio. Resulta<br />

interesante e importante señalar la metodología<br />

seguida por el autor para la impresionante<br />

recopilación léxica que ha conseguido. En el prólogo<br />

nos cuenta lo siguiente:<br />

"En este pueblo de Juli (cuyas parrocchias de<br />

treynta y cinco años a esta parte y más han estado a<br />

cargo de nuestra compañía de Jesús) algunos indios<br />

desde su niñez se han criado con la leche de la<br />

doctrina cristiana... Echando pues de ver esta<br />

misericordia, procuramos que escribiessen en su<br />

lengua Aymara. con la mayor propiedad que fuesse<br />

possible...<br />

numerosos textos, vinculados casí todos con la tarea<br />

evangelizadora. Lograron en esa tarea -según<br />

Bertonio- "tanta propiedad y elegancia, que es cosa de<br />

admiración para los que la intienden". Y prosigue:<br />

"Acabada de hacer esta diligencia, comencé a<br />

rebolver todo lo escrito desta lengua, y a sacar cada<br />

vocablo que en cada rengión topava, y todas las<br />

phrasis, y modos de hablar elegantes... y después de<br />

averiguada la significación, assi delos vocablos,<br />

como de las phrasis con mucho trabajo, me puse a<br />

ordenar por sus letras el presente vocabulario... Y<br />

no contento con esto... junte otra gran multitud de<br />

vocablos que sirven para diversos géneros de<br />

cosas". (pg. 1 y 2)<br />

El corpus así logrado tuvo indudablemente graves<br />

deficiencias, que han sido señaladas por Briggs (1976:<br />

48) : la fuente de muchos vocablos son textos (o al<br />

menos sugerencias y conceptos) traducidos del<br />

castellano al Aymara; no al revés. En su prólogo<br />

Bertonio reconoce incluso que no ha pretendido<br />

anotar todos los vocablos "porque no es necessario<br />

saberlos todos para enseñar nuestros sagrados<br />

misterios". Sin embargo, y pese a la limitación<br />

impuesta por los condicionamientos ideológico<br />

metodológicos en que se movían aquellos primeros<br />

misioneros, pudo más el espíritu escudriñador y en<br />

última instancia científico de Bertonio. Para la<br />

composición de su Vocabulario hurgó mucho más allá<br />

de los textos escritos. El cuidado y respeto con que<br />

analizaba las frases escritas en que resultaba difícil<br />

"entender a qué tiran", lo tuvo también en la<br />

averiguación de significados "con mucho trabajo" y<br />

en la búsqueda complementaria de la "otra gran<br />

multitud de vocablos". Como veremos mas adelante,<br />

cuando se empiezan a explorar áreas semánticas, los<br />

resultados muestran consistencia dentro de categorías<br />

claramente andinas. Briggs tiene también razón<br />

cuando añade: "Sin embargo, Bertonio fue un<br />

observador cuidadoso, y un organizador incansable de<br />

su material". (ibid, pg. 46).<br />

Arte de la Lengua Aymara con una silva de frases de<br />

la misma lengua. En realidad se trata de dos obras<br />

distintas, cada una con su propia numeración, pero<br />

empastadas y tituladas conjuntamente. Las<br />

analizaremos por separado.<br />

El Arte es la refundición abreviada, revisada y<br />

corregida de la gramática copiosa impresa en Roma.<br />

En el prólogo el autor precisa los alcances del nuevo<br />

trabajo:<br />

"Como aquel Arte se imprimió en Roma sin asistir<br />

a la corrección de la imprenta alguno que tu" viesse<br />

noticia desta lengua, salió con muchas erratas, y sin<br />

la ortografia necesaria para distinguir la<br />

significación de inumerables vocablos. Viendo,<br />

pues, que no se habia conseguido el intento que<br />

deseaba, puseme de nuevo a trabajar, atendiendo a<br />

dos cosas, a corregir las erratas de aquella pri mera<br />

Gramática, y a cercenar muchas cosas, que por<br />

justas causas se, habian tractado muy por extenso".<br />

El resultado es un texto de 135 páginas, en<br />

comparación a las 348 de la edición romana.<br />

Desaparecen muchos matices interesantes, pero<br />

también los errores.<br />

Las tres obras restantes del paquete del 1612 son<br />

probablemente parte del corpus de textos preparados<br />

junto con talentosos Aymaras en ese sin gular taller<br />

lingüístico misionero que fue la cuádruple doctrina de<br />

Juli. De ellas las más importantes desde el punto de<br />

vista lingüístico son la Silva y la Vita Christi.<br />

La Silva de Phrases es una obra muy importante que<br />

por lo general ha pasado inadvertida a los estudiosos.<br />

Consiste en 264 páginas de frases organizadas en<br />

torno a un vocabulario selecto de unas 300 palabras,<br />

más un doble índice de términos en Aymara y en<br />

castellano. Muchas de las frases han sido inspiradas<br />

por el objetivo evangelizador de todos esos lingüistasmisioneros.<br />

Pero se incluyen al mismo tiempo<br />

numerosas frases hechas y construcciones idiomáticas<br />

de la época. En gran parte esta Silva es un elogio a la<br />

estética más formal de lo que podríamos llamar la<br />

literatura oral Aymara del siglo XVI; a lo que<br />

Bertonio -por muchos años profesor de humanidades-<br />

llama las "galas", los "afeytes del bien dezir" y los<br />

"muchos modos y muy galanos" de la lengua Aymara.<br />

Las frases provienen fundamentalmente de las mismas


Vocabulario de la Lengua Aymara 23<br />

fuentes del Vocabulario. Son textos escritos por<br />

Aymaras, hecho al que Bertonio da suma importancia.<br />

"Porque no me atreviera a ofrecerte (amigo lector)<br />

en este género cosa que de los mismo indios no<br />

uviese tomado, pues ellos son los autores a quien en<br />

el uso de su lengua debemos seguir".<br />

E insiste en el tema: en la Silva hay muchas frases:<br />

"cuyos vocablos, aunque sean claros, no se acierta<br />

facilmente a darles el sentido que tienen, ni a<br />

entender a que tiran: y para que se perciba lo que<br />

por aquel modo quieren decir los indios para otra<br />

cualquiera cosa que sea de esa suerte en utilidad de<br />

los indios y entre lengua dellos." (21-X-1596, MP<br />

6: l71).<br />

Sin embargo, y pese a ese acuerdo inicial entre todas,<br />

pasan los años y por algún motivo no explicado, nada<br />

se imprime. En agosto de 1601 Bertonio ya ha sido<br />

trasladado a Potosí, y Aquaviva vuelve a escribirle<br />

desde Roma sobre el tema, precisando esta vez que se<br />

refiere a la gramática.<br />

"Del Arte de V.R. yo pensé ya allá la havrán<br />

impreso; haga diligencia, que no faltará allá<br />

recaudo y comodidad para imprimirla, que acá no<br />

veo cómo se puede imprimir ni para qué fin, porque<br />

estamparla acá y embiarla allá, seria una gran cosa<br />

y manifactura". (MP 7: 545).<br />

¿Qué frenaba la publicación en el Perú?<br />

probablemente dificultades prácticas, pues en todos<br />

esos años hasta 1606 no nos consta de ninguna<br />

impresión hecha por los jesuítas en el Perú sobre<br />

lenguas indígenas. De hecho, cuando Aquaviva<br />

escribía a Bertonio, el manuscrito de su gramática ya<br />

estaba en alta mar, rumbo a Roma. Lo llevaba Diego<br />

de Torres Bollo, antiguo superior de Juli que estaba<br />

viajando como "procurador" en representación de toda<br />

la provincia. Llevaba también otros manuscritos en<br />

Quechua y Aymara de su homónimo el lingüista<br />

Diego de Torres Rubio. El procurador es quien se<br />

encargó del cuidado de la edición.<br />

Aquaviva, en respuesta a dos cartas de Bertonio<br />

volvió a escribirle a Potosí el 10 de marzo de 1603,<br />

cuando la impresión de la gramática ya estaba<br />

avanzada, en los siguientes términos:<br />

Particular consuelo he recebido con las de V.<br />

Reverencia de febrero de 601 y 602, assi por<br />

entender lo bueno que me avisa de lo spiritual dese<br />

collegio... como por verle tan dado al ministerio de<br />

los indios como muestra la Arte que envió de la<br />

lengua aymara, la cual llevará estampada el Padre<br />

Diego de Torres, junto con algunas advertencias<br />

para alentar lo tocante al bien desa gente tan<br />

necesitada de obreros, de que espero no abrá en<br />

adelante tanta falta." 23<br />

Efectivamente, en el curso del mismo año 1603<br />

aparecen publicadas en Roma dos versiones de la<br />

esperada gramática: El Arte Breve y el Arte y<br />

Grammática muy copiosa de la Lengua Aymara,<br />

compuestas por el P. Ludovico Bertonio "Romano".<br />

Por las mismas fechas en la misma imprenta de Luis<br />

Zanneti, en otra innominada también de Roma, y en<br />

Sevilla se publicaron también otros trabajitos en<br />

Quechua y Aymara de Diego de Torres Rubio, y se<br />

reimprimieron varios de los materiales del III<br />

Concilio Limense de 1583.<br />

Aquaviva tenía razón. Imprimir en Roma sin la ayuda<br />

de un buen aymarista era muy arriesgado. Diego de<br />

Torres Bollo había vivido muchos años en Juli, pero<br />

no dominaba suficientemente el tema para una tarea<br />

de ese calibre. El cuidadoso y detallista Bertonio<br />

quedó francamente descontento con el número de<br />

erratas de esta edición romana. Por eso ya de retorno<br />

en Juli fue preparando las nuevas ediciones, que<br />

estuvieran bajo su directo control. Por fin en 1612 sale<br />

publicado de golpe un paquete completo de cuatro<br />

libros, que en realidad contienen cinco obras. Parece<br />

que todas ellas estaban ya prácticamente listas en<br />

1610, y que dos de ellas en realidad sólo salieron a la<br />

luz pública recién en 1613. 24 Según el pie de imprenta,<br />

23 Archivo Romano s.j. Perú 1 folio 168 v, a ser publicado<br />

en MP 8. El 9-II-1604 Aquaviva escribió a Bertonío, de<br />

nuevo a su antigua dirección de Juli. Comunicación de<br />

Enrique Fernández.<br />

24 Los cuatro libros tienen autorización del Virrey con la<br />

misma fecha 24-IX-1610, que indica que los<br />

manuscritos estaban fundamentalmente listos por lo<br />

menos desde dos años antes. Dos prólogos de Bertonio<br />

están fechados: el Vocabulario, "de Juli y Julio" 10 de<br />

1611; la Vita Christi, también en Juli el 15-I-1611. Esta<br />

última, junto con el Confessionario fueron<br />

probablemente las últimas en salir de la Imprenta, pues<br />

llevan su fe de erratas fechada en Lima el 10-VII-1613.<br />

La Vita Christi lleva, entre otras, dos aprobaciones<br />

fechadas en La Paz y firmadas por dos buenos<br />

aymaristas que ya conocemos: el P. Vicente y el P.<br />

Diego de Torres Rubio. Este último aclara que conoce y<br />

ha leído el manuscrito "de espacio mucho tiempo atrás"<br />

Torres Rubio es también quien hizo las últimas<br />

correcciones del Vocabulario, confrontando los pliegos<br />

impresos con el original: su fe de erratas está fechada en<br />

Lima a 21-VIII-1612.


24 Ludovico Bertonio<br />

todas y solamente estas obras fueron impresas en la<br />

casa de los Jesuítas de Juli De esta forma habría sido<br />

más fácil para Bertonío supervisar todo el trabajo sin<br />

rendirse a "la flaqueza de su poca salud". Pero el tema<br />

de si hubo o no tal imprenta en Juli ha sido objeto de<br />

controversias. 25<br />

El breve prólogo "de la última de las obras impresas,<br />

el Confessionario, nos señala la lógica interna y la<br />

coherencia de todo el paquete:<br />

"He sacado a la luz este presente año, quatro libros<br />

en lengua Aymara, cuya connexión, y utilidad se<br />

podrá entender por estas breves razones que aquí<br />

diré. Cuando alguno quiere labrar algún edificio de<br />

importancia, primero junta los materiales<br />

necessarios para la obra; después va levantando y<br />

travando las paredes donde se encierran las<br />

25 La controversia, recordada recientemente por Gisbert<br />

(en prensa), es sobre si los libros fueron Impresos en<br />

Jull, como indican sus carátulas, o si se trata de una<br />

ficción premeditada. Torres Saldamando 118R2: 74-78,<br />

394) llegó a la conclusión de que el presunto Impresor<br />

Francisco del Canto no estuvo en Juli ni él ni su<br />

Imprenta, pero que "desde 1610 hasta 1614 funcionó la<br />

Imprenta de Juli, al mismo tiempo que Canto trabajaba<br />

la suya en Lima". Sus pruebas son otro texto Impreso<br />

por Canto en Lima en 1612 (era entonces la única<br />

imprenta en la capital) y las provisiones reales para la<br />

imprenta de Juli, ademas una serie de detalles de la<br />

solicitud hecha por los Jesuítas a Canto para los cuatro<br />

libros en Aymara, parecen indicar que lo único que él<br />

completó en Lima fue un aumento de la tirada de 812<br />

ejemplares hasta 825, más incluir en todo el material el<br />

'primer pliego, con todas las aprobaciones y el titulo. En<br />

1916 Carlos Romero defendió la tesis contraria: la<br />

imprenta de Juli seria sólo una ficción, pues no se<br />

publicaron oíros libros allí; Además por aquellos años<br />

Canto estaba preso por deudas y quería evitar una<br />

intervención de los acreedores sobre sus bienes. Por eso<br />

habría impreso clandestinamente en su imprenta de<br />

Lima, pero aparentando hacerlo en Juli. Posteriormente<br />

el historiador jesuíta Rubén Vargas (1963: I 384)<br />

defiende de nuevo que el grueso de la Impresión se hizo<br />

en Juli "con material tipográfico que proporcionó del<br />

Canto y con alguno o algunos oficiales del mismo,<br />

aunque prestaron su ayuda algunos hermanos<br />

coadjutores que allí moraban. De este modo el mismo P.<br />

Bertonio pudo vigilar la impresión" Francisco del Canto<br />

ya habia publicado en Lima para los jesuítas en 1606-<br />

1608 varias obras en lenguas, de Chile y el arte y<br />

diccionario Qüechua de Gonzáles Holguin. Desde 1613<br />

volvió a publicar regularmente en Lima. incluyendo la<br />

nueva edición peruana de la obra Aymara de Torres<br />

Rubio, fechada el año 1616.<br />

moradas y podamos también nosotros<br />

aprovecharnos del a sus tiempos, ponemos; la<br />

declaración y explicación..."<br />

En síntesis, pues, este trabajo que nunca ha sido<br />

reeditado desde 1612 constituye en realidad un<br />

importante y selecto corpus Aymara del primer siglo<br />

colonial, que va mucho más allá de simples frases y<br />

traducciones escritas por algún agudo misionero<br />

europeo.<br />

La Vida y Milagros de Nuestro Señor Jesucristo,<br />

citada comúnmente como la Vita Christi, es a primera<br />

vista una simple traducción de un popular texto<br />

castellano: La vida de Cristo, escrita por el licenciado<br />

Alfonso de Villegas, como introducción a su<br />

igualmente popular Flos sanctorum. Pero en realidad<br />

es algo más creativo. La traducción es sumamente<br />

libre. En ella hay que tomar muy en serio la<br />

advertencia incluida también en el titulo: "quitadas y<br />

añadidas algunas cosas, y acomodado a la capacidad<br />

de los indios... en muchos párrafos habría sido quizás<br />

más exacto decir "respetando la gran capacidad<br />

lingüística de los indios".<br />

Una vez más resulta ilustrativo indicar la metodología<br />

seguida por Bertonio, explicada<br />

en el prólogo de la obra. Allí queda claro que. aparte<br />

de su obvia finalidad evangelizadora. el libro tiene<br />

también un objetivo lingüístico. Diego de Torres<br />

Rubio el lingüista- en la aprobación del libro,<br />

considera que el libro será<br />

"muy útil para todos aquellos que quisieran<br />

aprender la lengua Aymara. cuya propiedad,<br />

elegancia y claridad se hecha [sic] bien de ver en<br />

todo lo que el libro contiene: y no poco ayuda para<br />

aprenderla, ser el Romance conforme al phrasi<br />

Aymara".<br />

Bertonio nos aclara estos aspectos en sus propias<br />

palabras introductorias. Empieza como pidiendo<br />

excusas:<br />

"Ningún Español avrá, por poco que sepa, después<br />

que hubiere passado los ojos por alguna plana deste<br />

libro, no diga averse hecho muy grande injuria a su<br />

lengua".<br />

La razón es que, pese a tratarse en última instancia de<br />

una traducción libre de la obra de Villegas, el texto en<br />

gran parte ha sido pensado por un Aymara y en<br />

Aymara. Bertonio vuelve a un tema que ya<br />

mencionaba a propósito de su silva copiosa de frases,


Vocabulario de la Lengua Aymara 25<br />

y que según parece era casi, una obsesión central en<br />

su metodología:<br />

"Acerca de la elegancia de lo que aquí escribimos<br />

en la lengua Aymara es necessario que sepas,<br />

Amigo Lector, que no la he sacado de mi oficina,<br />

pues no he nacido en esta tierra, sino en Italia, y por<br />

mucho que hubiera aprendido della no presumiera<br />

tanto de mi que me atreviera a ofrecerme por<br />

maestro de la elegancia con que los indios la<br />

hablan".<br />

Acepta incluso que es más fácil hacer una gramática y<br />

un vocabulario, obras que, según aclara, alistó en "los<br />

años pasados"- sin hablar "con aquella summa<br />

elegancia que los naturales della". Este supuesto,<br />

seleccionó a quien debe considerarse como el<br />

verdadero escritor de esa Vita Christi Aymara, que es<br />

"don Martin de Santa Cruz Hanansaya del ayllu Cara,<br />

bien conocido en esta provincia". Fue escogido tanto<br />

por su plena interiorización en la lengua castellana y<br />

doctrina cristiana (se había criado en la escuela de<br />

niños) como por su reconocida habilidad en su lengua<br />

materna Aymara. El texto original iba siendo<br />

interpretado y modificado, , quitando o añadiendo,<br />

"según que a los padres desta casa mejor nos parecía"<br />

a don Martín se le controlaba sobre todo para que "no<br />

dixese cosa que desdixesse de la doctrina Católica y<br />

verdadera"; pero en el aspecto lingüístico se le<br />

encareció mucho<br />

"que saliesse a la luz con la mayor elegancia, y<br />

claridad que en su lengua materna puede pedirse".<br />

Supuesta la finalidad complementaria de texto<br />

lingüístico pedagógico para el aprendizaje del Aymara<br />

por parte de los nuevos misioneros, la equivalencia<br />

castellana también se rehizo. Se dejó a un lado el<br />

texto original de Villegas y se rehizo una nueva<br />

traducción del Aymara al castellano, no totalmente<br />

literal pero fundamentalmente fiel a lo ya escrito en<br />

Aymara. De ahí la tosquedad e "injuria a la lengua<br />

castellana" de que se excusaba Bertonio al principio<br />

del prólogo. Es que le importaba más salvar la<br />

"elegancia" del Aymara. Tanto desde un punto de vista<br />

lingüístico como pastoral, sería sumamente<br />

interesante una reedición y estudio del texto y triple<br />

columna; con el original castellano de Villegas, la<br />

traducción o reinterpretación Aymara de Don Martin<br />

Santa Cruz Hanansaya, y la nueva versión castellana<br />

de este texto Aymara.<br />

El confessionario muy copioso... y otras varias cosas<br />

como puede verse por la tabla del mismo libro es una<br />

especie de Vademecum práctico para los misioneros:<br />

contiene instrucciones sobre los sacramentos, un<br />

catecismo para rudos, guías para atender a enfermos y<br />

moribundos, oraciones devotas, una larga guía para<br />

confesar, los misterios del rosario, y finalmente unas<br />

150 páginas con "ejemplos" sobre temas devotos.<br />

Esta es la obra más inaccesible de Bertonio 26 y<br />

probablemente fue la más utilizada por los curas,<br />

porque les resultaba necesaria "aunque uno no sepa<br />

bien la lengua". Pero desde el punto de vista<br />

lingüístico es la de menor interés, pues gran parte del<br />

material son traducciones muy ligadas a rúbricas y<br />

cánones. Un alto porcentaje del texto es monolingüe<br />

en Aymara. La parte en que los colaboradores<br />

Aymaras tuvieron mayor libertad para dar vuelo a su<br />

lengua son los "exemplos" de la segunda mitad,<br />

muchos de los cuales parecen casi cuentos de<br />

extradición popular, pero con temática sacadas<br />

directamente de libros europeos.<br />

Torres Saldamando (1882: 74), citado también por<br />

Rivet (1951: I 127) menciona una última obra "en 40"<br />

de Bertonio: sermones u doctrina cristiana. Pero no<br />

existen más referencias sobre este trabajo inédito.<br />

Toda esta producción de Bertonio supuso un hito<br />

importante. Le siguió un gran vacio en los siglos<br />

siguientes, vació sólo parcialmente superado en la<br />

segunda mitad del siglo XX. 27<br />

La calidad intrínseca de la obra de Bertonio y la<br />

ausencia de otros trabajos posteriores comparables, ha<br />

estimulado varias reediciones y adaptaciones de sus<br />

dos obras lingüísticas de mayor alcance: la<br />

Grammatica copiosa de Roma y el Vocabulario de<br />

26 Rivet (1951: I 55) sólo logra detectar cuatro ejemplares<br />

en el mundo. Gracias a la amabilidad de don Manuel<br />

Posnansky hemos podido consultar el único ejemplar<br />

existente en Bolivia. Lamentablemente le falta una<br />

sección, al parecer robada por algún investigador sin<br />

escrúpulos.<br />

27 La principal estimuladora de los estudios lingüísticos<br />

del Aymara en el siglo XX ha sido Martha Hardman de<br />

la universidad de Florida, en torno a la que se ha<br />

formado una escuela lingüista, en la que sobresale Lucy<br />

T. Briggs. En La Paz existen ILCA e INEL, con<br />

lingüistas de origen Aymara como Juan de Dios Yapita,<br />

Juana Vásquez (ambos antiguos coinvestigadores de<br />

Florida), Juan Carvajal y Félix Layme. En Francia<br />

Liliane Porterie Gutiérrez ha concentrado sus estudios<br />

en las variantes actuales de la región Lupaqa. El<br />

Vocabulario de Bertonio sigue, sin embargo,<br />

insuperado.


26 Ludovico Bertonio<br />

Juli.<br />

Las demás obras, pese a los valores complementarios<br />

que presentan y que aquí hemos señalado, han<br />

quedado lamentablemente sepultadas en los<br />

departamentos de libros raros de unas pocas<br />

bibliotecas.<br />

Julio Platzmann fue el primero que publicó una<br />

reedición facsimilar de la Grammatica copiosa y del<br />

Vocabulario en Leipzig el año 1879. Al no ser una<br />

edición propiamente fotostática, sino una imitación en<br />

el formato, se le escaparon algunas erratas; pero en<br />

conjunto se trata, sin duda, de una edición de<br />

excelente calidad y fácil lectura. El vocabulario<br />

empezó a ser publicado de nuevo por Arthur<br />

Posnansky en el Boletín de la sociedad Geográfica de<br />

La Paz (Bolivia), pero sólo salieron dos fascículos<br />

(años 1945 y 1954). sin llegar más allá de la letra A.<br />

Sin embargo, poco después, en 1956, todo el<br />

vocabulario fue publicado en una edición fotostática<br />

del original de 1612, a cargo de la Editorial Don<br />

Bosco de La Paz. La Gramática copiosa de 1603 no<br />

ha sido objeto de otras reediciones, propiamente<br />

dichas, pero si ha sido la base de otras dos gramáticas.<br />

En 1891 el alemán Erns Middendorf publicó Die<br />

Aimará-Sprache, que, como él indica en el prólogo,<br />

reparó fundamentalmente cotejando los datos de un<br />

ejemplar de la gramática de Bertonio con algunos<br />

abogados que habían vivido en el campo de La Paz y<br />

afirmaban conocer bien la lengua. Algún tiempo<br />

después en 1917 el P. Juan Antonio Garda publicó en<br />

La Paz su gramática Aymara sobre la base de una<br />

edición antigua. La edición antigua es cabalmente el<br />

ejemplar de la gramática copiosa de Bertonio que se<br />

conserva en el colegio de jesuítas de La Paz, en que se<br />

observan incluso algunas de las anotaciones a lápiz<br />

hechas probablemente por García. Esta nueva<br />

gramática intenta hacer una adaptación al tipo de<br />

Aymara hablado en La Paz a principios del presente<br />

siglo, por lo que todos los cambios del texto resultan<br />

significativos. Pero se mantiene una gran parte del<br />

libro el texto inalterado de Bertonio, indudablemente<br />

bastante más allá de lo que hubiera requerido la<br />

adaptación, pretendida. La comparación entre los<br />

datos de Bertonio, Middendorf y García, junto con los<br />

del concienzudo estudio dialectal contemporáneo de<br />

Brigs (1976) -que nunca olvida a Bertonio- nos<br />

permiten analizar la revolución filogenética del<br />

Aymara desde el siglo XVI.<br />

Bertonio como lingüista<br />

Al igual que los demás misioneros coloniales<br />

dedicados a escribir obras lingüisticas, Bertonio tenía<br />

dos grandes limitaciones de entrada; en primer lugar,<br />

la concepción misionera de la época obligaba casi por<br />

necesidad a concentrarse en la temática<br />

evangelizadora; a traducir o adaptar textos religiosos;<br />

a dar a los demás misioneros Instrumentos para la<br />

predicación en una determinada lengua. Todo ello<br />

reducía las áreas semánticas, limitaba las<br />

posibilidades de creación propia, y llevaba a la<br />

conformación de esa norma lingüística artificial y<br />

distorsionante que la escuela de Florida llama el<br />

"dialecto misionero". En segundo lugar, al entrar ya al<br />

área del análisis lingüístico, el único modelo teórico y<br />

práctico disponible era la gramática latina, o quizás<br />

griega, con sus propios paradigmas, conceptos y<br />

estructura. Faltaban aún varios siglos para que la<br />

lingüística moderna ampliara y flexibilizara ese<br />

arsenal teórico.<br />

Sin embargo, el genio de Bertonio se observa en la<br />

forma en que logró romper esos moldes estructurales,<br />

pese a que ejercieron un indudable influjo sobre toda<br />

su obra. Ya hemos visto que toda su obra está señalada<br />

por las prioridades misioneras y que sus corpus tienen<br />

un contenido casi exclusivamente religioso. Asimismo<br />

sus gramáticas están llenas de paradigmas e incluso<br />

glosas sacadas directamente de la gramática latina.<br />

Pero hay que distinguir entre la impresión inicial en<br />

base a esos limitantes superficiales y los contenidos<br />

más de fondo. Allí es donde surge el genuino<br />

Bertonio.<br />

a) Método<br />

Bertonio vale en gran medida porque supo encontrar<br />

su método, esbozado principalmente en los prólogos<br />

ya citados a sus diversas obras. De ellos y de los<br />

resultados logrados se puede reconstruir una<br />

metodología consistente y avanzada con respecto a su<br />

tiempo sobre el aprendizaje de otros idiomas.<br />

Señalemos sucintamente algunos de sus rasgos<br />

característicos:<br />

Partir de textos de buena calidad, elaborados por<br />

hablantes maternos del idioma, debidamente<br />

seleccionados. Evidentemente, hubiéramos preferido<br />

una mayor variedad y espontaneidad en los<br />

contenidos de este corpus. Por ejemplo, la inclusión<br />

de diálogos, narraciones, cuentos de la vida ordinaria.<br />

Pero la calidad de material es indudable, como<br />

ilustraremos con alguna muestra sacada de la Vita


Vocabulario de la Lengua Aymara 27<br />

Christi.<br />

No contentarse con los esquemas mínimos, sino busca<br />

además los matices, tanto en la estilística gramatical,<br />

como en los contenidos semánticos de cada vocablo y<br />

forma compuesta. Ahí está la "elegancia" en que<br />

insiste tan machaconamente en todos sus textos.<br />

Gracias a ella logramos penetrar en todo aquello<br />

peculiar de la lengua, mucho más allá de los<br />

artificiales moldes del modelo latino. Percibir y usar<br />

en la práctica lo que posteriormente se llamará el<br />

"relativismo cultural", siquiera al nivel del idioma. En<br />

su prólogo a la Vita Christi Bertonio expresa este<br />

principio en los siguientes términos:<br />

"Esta elegancia no se ha de medir por el estilo tosco<br />

de que yo uso en la traducción en romance. Pues lo<br />

que en este suena mal en aquel Aymara es muy<br />

elegante por ser propio y ordinario, como el vestido<br />

galano: (pongamos por ejemplo) de los Flamencos<br />

es galano entre ellos, por ser a su modo, y esse<br />

mismo en España causaría risa, y no pequeña a los<br />

Españoles, que no acostumbran aquel modo de<br />

galas". (p. 5-6).<br />

Una vez aceptado este principio. ya resulta más fácil y<br />

obvio dejarse llevar por la propia lógica de los<br />

hablantes nativos de la lengua.<br />

Es específicamente interesante la aplicación de este<br />

principio a la teoría de la traducción esbozada por<br />

Bertonio en el mismo prólogo citado. Para él, existe<br />

tres formas de traducción, que podríamos nosotros<br />

llamar la literal la libre y la intermedia. La primera,<br />

queda totalmente rechazada por Bertonio:<br />

"La una es, volver palabra por palabra las claúsulas,<br />

y razones de aquella lengua, sin atender a la<br />

claridad del sentido que resulta de aquellas<br />

palabras, que no llevan otra orden, sino yrse por las<br />

mismas pisadas que lleva la lengua que se traduce y<br />

si esto se hiziera en la traducción de la lengua<br />

Latina en la nuestra española: pudiera en alguna<br />

manera tolerarse por la semejansa muy grande que<br />

entre las dos hallamos. Pero si esto se hiziera de la<br />

Aymara en la Española, cierto es que no pudiera<br />

entenderse concepto alguno... Y assi fuera trabajo<br />

inutil", (pg. 2-3).<br />

La ideal es la libre, de modo que "lo que esta bien<br />

dicho en una lengua, se vuelva con mucha elegancia<br />

en la otra", aunque se deban "trocar muy a menudo<br />

una parte de la oración por otra". Esta ha sido la<br />

tendencia de Bertonio al escribir en Aymara, incluso<br />

textos religiosos consagrados. Es interesante, con<br />

todo, que en el texto castellano de la Vita Christi<br />

prefirió la tercera vía: una traducción del Aymara que,<br />

sin ser del todo literal refleje en lo posible la<br />

estructura del texto aymara para facilitar así el<br />

aprendizaje de la lengua.<br />

En las próximas páginas indicaremos algunos de los<br />

logros más significativos de Bertonio siguiendo esta<br />

metodología. Señalaremos también algunas de sus<br />

limitaciones más notorias.<br />

b) Sociolingüística<br />

Ante todo, Bertonio percibió las variantes dialectales<br />

del Aymara principalmente a través de su estancia en<br />

Potosí, donde afluían mitayos de todo el Qullasuyu.<br />

Deja claro que sus textos se refieren<br />

fundamentalmente a las variedades Lupaqa, donde<br />

estaba ubicado Juli, el único lugar en que pudo<br />

adentrarse a fondo en la lengua. Pero añade que ello<br />

no impide la comprensión de y en las demás variantes.<br />

Las unidades de análisis son todavía en tiempo de<br />

Bertonio las diversas "naciones" que componen la<br />

"nación" Aymara:<br />

"Muchos Padres de la Compañía, y yo mismo entre<br />

ellos, no hemos aprendido la lengua Aymara sino en<br />

este pueblo de Juli, que es de la Provincia de<br />

Chucuyto. o Lupaca; y salidos después a otros<br />

pueblos, y especialmente a la Villa de Potosí, donde<br />

por causa de las Minas hay gran concurso de<br />

Indios, y particularmente de la nación Aymara: sin<br />

estudiar otra lengua hemos predicado a muchos<br />

millares de indios, y oydo grandissimo número de<br />

confessiones: y aunque ellos eran de diversas<br />

provincias, como Canas, Canchis. Pacases,<br />

Carangas, Quillaguas, Charcas, etc., Facílmente<br />

entendíamos y eramos entendidos de todos aquellos<br />

indios, por ser todos aymaraes, aunque de diversas<br />

provincias; diferenciandonos solamente en cuál y<br />

cuál vocablo... Luego uno que sabe bien la lengua<br />

de alguna Provincia Aymara, especialmente de la<br />

Provincia Lupaca, sabra sin falta la de toda la<br />

nación Aymara, excepto algunos vocablos<br />

particulares, bien pocos, como dijimos". (Prólogo<br />

vocabulario, p. A2)<br />

En el prólogo de la Grammática de 1603, escrita como<br />

sabemos varios años antes, y por consiguiente antes<br />

de su traslado a Potosí Bertonio era menos optimista<br />

sobre la cercanía de los diversos dialectos Aymaras:<br />

"Hay muchas naciones de indios Aymaraes como<br />

son Canchis, Canas, Collas, Collaguas, Lupacas,<br />

Pacases, Carangas, Charcas y otros, los cuales asi<br />

como son diferentes en nombres, así los que son


28 Ludovico Bertonio<br />

también en las lenguas". (p. 10).<br />

Estas citas ya nos dan pistas sobre la extensión del<br />

habla Aymara a principios del siglo XVII, mucho<br />

mayor que en la actualidad: de las naciones citadas.<br />

Canas, Canchis y Charcas son ahora de habla<br />

quechua, salvo pequeños enclaves. Por otra parte,<br />

como ha observado Teresa Gisbert (en prensa), llama<br />

la atención que Bertonio no cite varias de las naciones<br />

mencionadas entre otros por Capoche e incluidas por<br />

Bouysse en sus estudios. Pero al mismo tiempo deja<br />

claro que los indios que acuden a la mit'a de Potosí<br />

provenientes de casi todo el Qullasuyu, son<br />

"particularmente de la nación Aymara", La aprobación<br />

de la Vita Christi por parte del Doctor Gómez Hidalgo<br />

añade otra confirmación, al señalar que es "tan<br />

menesterosa la Aymara en los Obispados de los<br />

Charcas Chuquiabo y mayor parte del Cuzco". Dejan<br />

abiertos estos textos varias incognitas<br />

sociolingüísticas: ¿Por qué el Aymara fue perdiendo<br />

terreno frente al Quechua? ¿Qué rol jugó en ello la<br />

evangelización?<br />

¿Habrá funcionado la cosmopolita y populosa urbe de<br />

Potosí como una lima normalizadora de los diversos<br />

dialectos del Aymara? ¿O incluso como una<br />

promotora del Quechua?<br />

El mencionado prólogo a la Gramática copiosa nos da<br />

otro dato sociolingüistíco: el habla de Pacajes (o<br />

Pakasa) es la norma:<br />

"... La pacasa, que entre todas las lenguas<br />

aymaraicas tiene el primer lugar; y es mucho más<br />

elegante, que todas las demás, que arriba hemos<br />

nombrado. La razón de esto puede ser: porque<br />

ordinariamente hablan mejor la lengua materna los<br />

que estan en los extremos, como es verdad que<br />

mejor se habla en Toledo la lengua castellana que<br />

en otros pueblos de España: mejor en Florencia la<br />

lengua italiana que en los demás. pueblos de Italia,<br />

por esta el uno de ellos en medio de España, y el<br />

otro en medio de Italia; como estan los Pacases y<br />

Lupacas en medio de los Aymaraes". (p. 10-11)<br />

La apreciación de Bertonio queda corroborada con los<br />

datos del mapa étnico lingüístico preparado por<br />

Thérese Bouysse (1976) en base a la tasación<br />

ordenada por el Virrey Toledo en 1582. En él se ve<br />

que la única región de Charcas (y del antiguo<br />

Qullasuyu) en que hay una mayor homogeneidad<br />

Aymara, rota sólo por una presencia mínima de los<br />

Uru en el "eje acuático" del rio Desaguadero, es<br />

cabalmente la nación Pakasa (ver también Wachtel<br />

1978).<br />

Bertonio complementa su apreciación comparando a<br />

los Lupaqa con esa norma de Pakasa:<br />

"Principalmente se enseña en esta parte la lengua<br />

Lupaca, la cual no es inferior a la Pacasa... pero los<br />

Lupacas en esto se aventajan sobre todos, en que<br />

tienen pueblos mayores". (p. 10-11)<br />

Si la,norma es Pakasa, la fuerza demográfica está en<br />

los Lupaqa, que hablan de forma muy cercana a la<br />

norma.<br />

Son muchas las variantes dialectales que podríamos<br />

encontrar en Bertonio, y muchos también los vocablos<br />

que ahora parecen perdidos en muchas regiones pero<br />

que se encuentran en otras. He aquí algunos ejemplos,<br />

sacados del Vocabulario:<br />

moriptatha, ablandarse la tierra (I 4: aún se usa en<br />

prov. Aroma)<br />

kata. algún tanto (138 id. San Andrés de Machaqa)<br />

lattatha, andar a gatas (I 26,50; id Aroma)<br />

messayppu, anoche (I 54: id prov. Ingavi: otros<br />

dicen masayp'u, wasayp'u).<br />

cayca, quanto (II 39; en otras partes dicen qawqa).<br />

hisqui, vel asqui, bien (I 92).<br />

niccara, agora poco ha (I 26; otros dicen ninkhara)<br />

Véase también el fin de la anotación 1 del<br />

Vocabulario que reeditamos.<br />

De todos modos, el vocabulario de Bertonio no es, ni<br />

mucho menos, ínter-dialectal. Si no expresa lo<br />

contrario, se refiere fundamentalmente a las variantes<br />

habladas por los Lupaqa. Para hablantes actuales<br />

resulta también un estímulo para la recuperación de<br />

vocablos que parecen perdidos pero siguen vigentes<br />

en algunas regiones. 28<br />

c) Fonología y alfabeto<br />

Aunque muy condicionado por la escritura española,<br />

en aquellos siglos en que no existía aún "la ciencia<br />

lingüistica, Bertonio fue el primer intento serio de<br />

fijar la escritura del Aymara principalmente en las<br />

obras publicadas en 1612. Es también un precursor,<br />

28 El trabajo más sistemático publicado hasta el presente<br />

para cotejar el Vocabulario de Bertonio con el habla<br />

actual según regiones es el diccionario de Manuel de<br />

Lucca (1983). Pero, según algunos Aymaras<br />

consultados, se han deslizado errores. Es lástima,<br />

además que haya utilizado la ortografía castellanizante<br />

CALA, ya superada, que violenta el sistema fonémico<br />

Aymara.


Vocabulario de la Lengua Aymara 29<br />

seguido recién en el siglo XX, para animar a la<br />

población andina a escribir consistentemente en su<br />

propia lengua materna Parece estar criticando el<br />

sistema escolar rural actual, cuando se expresa en los<br />

siguientes términos al final de su prólogo a Vita<br />

Christi. hablando del verdadero autor del texto:<br />

"Don Martin de Santa Cruz, aunque es tan<br />

aventajado en su lengua, pero todo lo que escribiera<br />

en ella, lo escribiera como si se hubiera de<br />

pronunciar en romance: lo cual causara tanto<br />

confunsión al que comienza a estudiar esta lengua,<br />

que sin falta perdiera la esperanza de poderla<br />

aprender... de donde resultara que los indios se<br />

rieran de nosotros por ver los yerros que hacemos<br />

en hablar su lengua, como nos reimos nosotros<br />

cuando yerran ellos hablando en la nuestra." (p. 6-7<br />

)<br />

Y en seguida nos da la verdadera solución:<br />

"Cada lenguaje así como tiene particular modo de<br />

pronunciar, assi llene también particular modo de<br />

escribir... por ejemplo. ni el Español entendera lo<br />

que quiere dezir vignia, ni viña el Italiano".<br />

... que aplicó eficazmente el caso Aymara como<br />

primicia de la alfabetización en la propia lengua:<br />

"Fue necesario pues establecer la ortographia desta<br />

lengua para que se acierte, a distinguir sus vocablos<br />

y a pronunciarlos. Y para que se tenga satisfacción<br />

que la deste libro y la del Vocabulario es bien<br />

tragada, di a entender al Indio la pronunciación que<br />

tengo aplicada a cada letra,... y enterado dello el<br />

mismo Indio después sin dezirle yo nada escribía<br />

los vocablos con la letra que su pronunciación<br />

pedia y no con la confusión que antes solía".<br />

El sistema diseñado por Bertonio ciertamente tiene<br />

muchos logros, incluso más que los de algunos<br />

escritores contemporáneos. El cuadro adjunto al fin de<br />

esta introducción compara la escritura de Bertonio<br />

con el sistema fonémico actualmente más aceptado 29 y<br />

29 Sobre los diversos alfabetos utilizados en Aymara, ver<br />

Layme (1980), aquí nos referimos al alfabeto único<br />

adoptado en Bolivia y Perú desde 1983, como resultado<br />

de un acuerdo de especialistas e instituciones tanto<br />

públicas como privadas relacionadas con el tema Con<br />

pocas excepciones retoma el aprobado en el III<br />

Congreso Indigenista de 1954 y el oficial del Perú para<br />

que el Quechua, sólo se diferencia del alfabeto pionero<br />

que propuso el lingüista Aymara Juan de Dios Yapita en<br />

1968 en el uso de /h/ en vez de /"/ para las oclusivas<br />

aspiradas, y en una mayor flexibilidad para la ortografía<br />

de préstamos no Aymaras.<br />

muestra sus logros y sus deficiencias.<br />

Donde se perdió más Bertonio, como él mismo<br />

reconoce, es en el complejo sistema de velares y<br />

postvelares /k,q,/, con ocho fonemas distintos:<br />

"en otras no se ha podido hazer más por evitar<br />

confusión, especialmente en la c, que tiene mucha<br />

variedad de pronunciaciones" (ibid.)<br />

En este tema especifico la com plejidad del castellano,<br />

-que al terna ca, co cu con que, qui acabó de<br />

complicarle la solución. A ello se sumó la dificultad<br />

lingüística de no haber captado el contraste entre una<br />

serie velar /k/ y otra postvelar /q/,pese a que en el caso<br />

de las fricativas sí fue consistente en distinguir entre<br />

/j/ y /x/, que Bertonio escribe respectivamente h y kh.<br />

Al no captar el contraste /k,q/ le resultó también<br />

imposible al autor percibir consistentemente que el<br />

Aymara sólo tiene tres vocales fonémicas /a,i,u/. Pero<br />

sí anotó la confusión entre e-i y o-u:<br />

"Es de saver que la e, y la i muchas vezes son tan<br />

semejantes en la pronunciación, que apenas se<br />

distinguen, y lo mesmo acontece en la o, y u, las<br />

quales muchas vezes se pueden poner a una en<br />

lugar dela otra". (Grammatica 1603: 19: ver<br />

Vocabulario II 99, 237).<br />

... pero le desconcertaba al mismo tiempo el<br />

fenómeno de los que ahora llamaríamos alófonos<br />

sistemáticamente abiertos [e.o] de las mismas /i, u/,<br />

junto a las postvelares:<br />

"... aunque otras vezes cada una se distingue muy<br />

bien de la otra". (ibid).<br />

Precisamente por detectar allí esa clara diferencia de<br />

[e,o] vs. [i,u] no pudo percibir el verdadero contraste<br />

entre las series velar /k/ y postvelar /q/. Para suerte<br />

nuestra lo que fue una falla lingüística nos resulta<br />

ahora una excelente clave interpretativa para<br />

refonemizar en forma moderna muchos vocablos de<br />

Bertonio precisamente en aquel punto en que su<br />

alfabeto resulto deficiente: cuando aparece e, o en<br />

asociación con alguna variante de c, qu, k podemos<br />

estar casi seguros de que estas consonantes<br />

corresponden a la serie postvelar /q/, mientras que si<br />

aparece i,u, se trata de la serie velar /k/. La duda<br />

permanece entonces únicamente junto a la vocal a.<br />

La escritura adoptada por Bertonio nos permite<br />

incluso reconstruir algunos aspectos de reconstrucción<br />

silábica morfofonémica (ver el uso del puntito entre<br />

consonantes, anotación 1 del vocabulario) o el uso de


30 Ludovico Bertonio<br />

ciertos alófonos (ver ghi gra, ibid.). Pero no podemos<br />

extendernos aquí en esos matices para especialistas.<br />

Resulta también interesante la manera -bastante<br />

científica y moderna- en que Bertonio maneja la<br />

paulatina incorporación de préstamos castellanos en el<br />

Aymara, medio siglo después de la conquista.<br />

Algunos, ya fuertemente injertados en la lengua, los<br />

escribe (casi) en su forma aymarizada. Pero hay otros,<br />

probablemente menos arraigados, en que mantiene la<br />

ortografía original castellana. Este último criterio lo<br />

mantiene también para algunos nombres religiosos ya<br />

consagrados. He aquí algunos ejemplos sacados del<br />

Vocabulario:<br />

Oveja de Castilla ouisa /uwisa/ I 341<br />

naranja laransa /laransa/ I 191<br />

açadón açarona /asaruna/ I 15<br />

abito de Religioso Padre isi I 3<br />

gracia de Dios Diosana graciapa I 252<br />

Finalmente en otros casos de importancia para la<br />

predicación, se plantea el uso de neologismos o<br />

ampliaciones semánticas de palabras aymaras ya en<br />

uso:<br />

Juyzio universal, taripaña pacha ("tiempo de<br />

averiguar los delitos" I 276: II 338)<br />

Juyzio final, pachacuti "tiempo de guerra + Y<br />

también agora la toman para significar el Juyzio<br />

final" II 242<br />

d) Gramática<br />

En la gramática la "camisa de fuerza" del latín, con<br />

sus paradigmas consagrados de casos, tiempos, modos<br />

.y partes de la oración, pesaba más que en ningún otro<br />

punto sobre esos pioneros de la era pre-lingüística. En<br />

Bertonio esa camisa aprieta sobre todo en el Arte<br />

Breve de Roma, donde debía dar fórmula rápidas a<br />

estudiosos superficiales. Sigue pesando también en la<br />

Grammatica copiosa de Roma, sobre todo en la parte<br />

I y las primeras secciones de la parte II.<br />

Sin embargo el genio de Bertonio aparece sobre todo<br />

en la manera en que logró sacudirse de esta camisa<br />

para explicar muchas peculiaridades del Aymara. Así<br />

ocurre ya en la parte final de su grammatica romana.<br />

Pero el esfuerzo realizado se nota aún más al<br />

comparar aquel primer producto con el Arte final<br />

publicado en Juli pese al carácter abreviado de este<br />

último. Es significativo, por ejemplo, que en la<br />

edición de Juli la gramática se reduce a sólo dos<br />

partes, una primera en que se rinde pleitesía a los<br />

esquemas latinos, y una segunda totalmente centrada<br />

en las partículas, en que Bertonio, dentro de sus<br />

limitaciones, se deja llevar en gran medida por la<br />

estructura interna del Aymara. Recordemos lo que nos<br />

decía en el prólogo de Vita Christi al hablar de su<br />

teoría sobre las traducciones: buscar paralelos entre<br />

castellano y latín es posible; pero "si esto se hiziera<br />

dela Aymara en la Española, cierto es que no pudiera<br />

entenderse concepto alguno".<br />

Sin llegar a los niveles de sistematización de los<br />

lingüistas modernos, Bertonio percibió características<br />

importantes de la gramática Aymara como las<br />

siguientes: el sistema de personas y de transiciones<br />

entre sujeto / objeto; la riqueza de sufijos<br />

derivacionales verbales, incluyendo muchos ahora<br />

perdidos, 30 la necesidad de distinguir diversos tipos de<br />

sufijos, inventando nuevos términos y conceptos, si<br />

hacía falta, 31 la gran flexibilidad del Aymara para<br />

derivar verbos de nombres; y en general -sin usar<br />

estos términos- la importancia central que tiene la<br />

morfología y la morfosintaxis en el conjunto de la<br />

gramática Aymara. Específicamente dentro de la<br />

sintaxis, descubrió, por ejemplo, la importancia que<br />

tienen las construcciones vinculadas con relativo (uka,<br />

etc.), tema al que dedica muchas páginas (1603: 146-<br />

160). Y a un nivel global que recorre todas las<br />

estructuras de la lengua, Bertonio quedó muy<br />

intrigado por el peso que en Aymara tiene la fuente de<br />

información; los estudios recientes de Martha<br />

Hardman, una de las aymaristas más competentes del<br />

momento, ha demostrado que este tema es central<br />

para comprender los postulados profundos del idioma.<br />

30 Al comparar la lista de "partículas" del Arte de 1612 (p.<br />

91-92) con la del moderno estudio lingüístico, de sufijos<br />

verbales derivaciones preparado por Florida (England<br />

1974: 151), vemos en primer lugar que a Bertonio no se<br />

le escapó ninguno de los registrados ahora por lingüistas<br />

profesionales. Pero además Bertonio incluye más de 20<br />

que England no registra En algunos casos se trata sólo<br />

de combinaciones de los anteriores o de sufijos<br />

derivacionales cuyo uso parece evidente a principios del<br />

siglo XVII. En algún caso los datos de Bertonio pueden<br />

llevar a repensar nuestros análisis actuales Véase por<br />

ejemplo, -hacha-, mankahachito "tengo ganas de comer"<br />

(1612: 98) y compárese con el actual manq'amachitu "se<br />

me distrae la gana de comer". Ver también el<br />

comentario a -taui- en el texto.<br />

31 "A las [partículas] que se juntan con todas llamaremos<br />

partículas generantes symbolas, a (as otras particulariter<br />

symbolas, y me ha parecido bien inventar estos<br />

términos para mayor declaración de lo que dixeremos."<br />

(Grammatica 1603: 314).


Vocabulario de la Lengua Aymara 31<br />

Por su actualidad, nos detendremos algo más en este<br />

punto.<br />

El asunto al que Bertonio dedica más páginas en su<br />

Grammtica copiosa (p. 112-144) es al análisis del<br />

verbo satha (saña) "decir".. En el Arte de 1612, más<br />

abreviado, se expresa en los siguientes términos:<br />

"No ay verbo ninguno en esta lengua que sea tan<br />

necessario de saberse muy bien sabido como el<br />

verbo Satha que es como el quicio de todo lo que se<br />

habla: y de no saber el uso del resulta muy grande<br />

escuridad en el hablar... Este verbo... significa<br />

Dezir, Pensar, querer y casi todos los verbos, que<br />

comunmente llaman del animo." (1612: 38; ver<br />

también Vocabulario I 188).<br />

Para el uso correcto de este verbo Bertonio da como<br />

norma repetir "las mismas palabras formales que<br />

primero se dijeron sin mudarlas" (1603: 116), y<br />

sugiere "leer atentamente el Vita Christi, donde se<br />

hallaran a cada passo muchos modos tocantes a esto"<br />

(p. 41). No nos resistimos a seguir su consejo, y<br />

ofrecemos al lector una muestra del estilo de Don<br />

Martín Santa Cruz Hanansaya, lleno de "afeites" en<br />

Aymara, aunque sea, "grande injuria" a los oídos<br />

castellanos:<br />

"Nia purisinsca Apostolesnacpa, camsitopi naa aca<br />

marcani haquenaca, qhuítihua sito? sassina<br />

hisquittatauina: Apostolesnacasca, Tatay,<br />

haccapasca San Juan Baptistahua histamahua...<br />

haccapasca nayra Prophetanacana maynipahua<br />

sapiscatamhua. sapiscana, sipansca. Jesu Christo<br />

Auquissa: humanacati qhuitiwa sit. ta: satauina<br />

sipansca, San Pedro Na tatay JESU CHRISTO<br />

Diosna yocpahua hismapi satauina.<br />

(Y llegando cerca preguntó a sus apóstoles<br />

diziendo. Que dize de mi la gente? quién dize que<br />

soy? Respondieron los Apostoles diziendo, Señor<br />

algunos dizen que eres el Baptista... otros dizen que<br />

eres uno de los Antiguos profetas Entonces Jesu<br />

Christo diziendo, y vosotros quien dezis que soy?<br />

Respondió San Pedro y dijo. Digo Señor que tu<br />

eres Jesu Christo hijo verdadero de Dios vivo)". (P.<br />

205).<br />

(Trad. lit. última frase: San Pedro: Yo, Señor<br />

Jesucristo de Dios su hijo te dijo había dicho) 32<br />

32 Nótese que en el texto citado son variantes del verbo<br />

"decir" las que empiezan en sa-, si-, ji- (cf. Briggs 1976:<br />

445-446) y también el verbo compuesto camsa-, camsi.<br />

('¿qué decir?'), analizado por Bertonio junto con otros<br />

semejantes (incluido hamacha- 'parecer, hacer-como',<br />

En otra parte, para decir que la Virgen María dió a luz<br />

sin sufrimientos, Don Martín escribe:<br />

"hani atatay, ananay sasa... collana yocapa<br />

yocachatauina. (sin dezir Ay, ay... parió a su<br />

benditissimo hijo)". (p. 42.) -<br />

(Trad. lit.: no 'ay, ay' diciendo... a su bendito hijo<br />

había hecho-hijo).<br />

En los textos citados aparece constantemente la<br />

terminación -tauina (hoy -tayna) que actualmente<br />

corresponde a la forma popular de castellano andino<br />

"había., do". Sin embargo esta forma verbal no apa<br />

rece en la conjugación de Bertonio (Su reeditar Juan<br />

Antonio García se sintió obligado a suplir esa<br />

"deficiencia' en 1917. 33<br />

No es un descuido de Bertonio. sino una intuición: en<br />

realidad incluyó el componente mínimo -taui- (que<br />

señala conocimiento indirecto, inferido por fuentes<br />

ajenas al que habla) como una de las "partículas" que<br />

se interponen a los verbos. Lo mas intersante es la<br />

explicación que añade sobre el uso de esa "partícula".<br />

"para que se pueda usar desta partícula o el que<br />

habla, o el que oye no ha de haber visto la cosa que<br />

narra, porque si ambos la han visto no se usara con<br />

propiedad desta partícula" (1603: 307)<br />

Martha Hardman (en prensa) ha enfatizado que 'en la<br />

lógica interna del Aymara la "segunda" persona (tú<br />

uds.) es en realidad la primera en importancia, por<br />

delante del "yo", ha subrayado también que la<br />

siguiente en importancia es otra que no existe en<br />

castellano: jiwasa ('ambos interlocutores'), de modo<br />

que en Aymara el verdadero orden de personas seria:<br />

1a. juma quien escucha (tú, udes)<br />

2a. jiwasa ambos interlocutores (nosotros, inclusivo).<br />

3a. naya quien habla (yo, nosotros, exclusivo)<br />

4a. Jupa quien no participa en el diálogo (él etc).<br />

Pero, si el comentario hecho por Bertonio a propósito<br />

de -taui- fue correcto para la práctica Lupaqa del siglo<br />

hoy perdido), en su Grammatica (1603: 102-118)<br />

33 García, además de repetir mecánicamente toda la<br />

explicación de -taui- (tawi-, p. 225), incluyó un<br />

"pretérito pluscuamperfecto" en el que sale, entre otras,<br />

la terminación tayna de nuestros ejemplos,<br />

probablemente sin darse cuenta de que se trataba de lo<br />

mismo. Con ello se nos insinúa que el uso ahora tan<br />

popular del "pluscuamperfecto" en el castellano andino<br />

para indicar conocimiento indirecto, aún no existía en<br />

tiempo de Bertonio.


32 Ludovico Bertonio<br />

XVI, parecería insinuarse un paso más en la misma<br />

dirección: la "primera" persona Aymara seria en<br />

realidad jiwasa, la que indica plenitud de diálogo.<br />

Obviamente a la luz de los modernos instrumentos de<br />

análisis lingüístico muchas de las categorizaciones y<br />

sistematizaciones hechas por Bertonio han quedado<br />

superadas.35 Pero lo importante es notar cómo él<br />

superó las categorías latinas de su tiempo, y cómo su<br />

espíritu de observación le hizo anotar una serie de<br />

matices que hasta hoy siguen preocupando a los<br />

lingüistas.<br />

Bertonio como etnógrafo<br />

Pero el punto en que Ludovico Bertonio se convierte<br />

en fuente privilegiada y casi única para nuestra<br />

comprensión del mundo Aymara en la época temprana<br />

colonial es en el área léxico-semántica. Su agudeza y<br />

fidelidad como observador, indagador y<br />

sistematizador nos permite tener hasta el día de hoy<br />

un archivo importante de datos sobre la vida y cultura<br />

aymara de su tiempo. Asi lo están reconociendo los<br />

diversos etnohistoriadores que han empezado a usar<br />

consistentemente esta fuente.<br />

Son ya varios los que en áreas semánticas muy<br />

dispersas han hecho análisis transversales de diversas<br />

palabras y acepciones del vocabulario y<br />

ocasionalmente también de la gramática. En todos los<br />

casos, uno queda admirado de la gran consistencia<br />

semántica del resultado global, dentro de unas<br />

categorías y una cosmovisión andina subyacente muy<br />

distinta de los esquemas europeos que estaban<br />

programados en la cabeza de Bertonio. Es probable<br />

que él mismo no llegara siquiera a tomar conciencia<br />

de esta cosmovisión subyacente. Pero este es el mejor<br />

elogio etnográfico que se le puede hacer', recopiló y<br />

transmitió con escrupulosidad los destellos de un<br />

mundo interior ajeno, aunque él no llegara a filosofar<br />

sobre las estructuras mentales que lo sustentaban.<br />

Algunas de las dimensiones etnográficas de Bertonio<br />

ya han sido exploradas, sobre todo en estudios<br />

recientes en vías de publicación. He aquí algunos<br />

ejemplos:<br />

- Freda Wolf (1980) estudió al parentesco Aymara<br />

del siglo XVI utilizando diversas fuentes, entre las<br />

que considera como "las más comprensibles" las de<br />

Bertonio, al que llama "hombre de gran<br />

percepción". Es de señalar que. aparte del<br />

Vocabulario, todo el material de parentesco se<br />

encuentra sistematizado en forma detallada en (a<br />

Grammatica (1603: 201-209). No deja de tener su<br />

lógica ese uso, no raro en gramática de la época.<br />

- Teresa Gisbert de Mesa, Silvia Arze y Martha<br />

Cajías (en prensa) han logrado reconstruir un<br />

cuadro general de la textilería Aymara utilizando<br />

casi como única fuente el Vocabulario de Bertonio.<br />

- Fernando Montes (en prensa) recurre<br />

sistemáticamente a Bertonio para su análisis de la<br />

lógica y las categorías psicológicas aymaras.<br />

(En un reciente estudio global sobre la cultura<br />

Aymara patrocinado por UNESCO (en prensa),<br />

Bertonio está constantemente presente en varias de<br />

las contribuciones, principalmente para el análisis<br />

de la cosmovisión Aymara precolonial (Harris-<br />

Bouysse), de su pensamiento político original (Platt<br />

), y de sus categorías estéticas (Cereceda). Esta<br />

presencia es tan fuerte que, a sugerencia de algunos<br />

contribuyentes, el nombre y curriculum de Juan<br />

Ludovico Bertonio se incluye con el de los demás<br />

autores en la "Noticia sobre los Colaboradores".<br />

El recurso a Bertonio es especialmente valioso e<br />

imprescindible en toda la temática relacionada con las<br />

estructuras mentales y simbólicas, pues para este<br />

campo son pocas las fuentes alternativas de que<br />

disponemos para el Aymara del siglo XVI y XVII. No<br />

sin razón estas son las áreas semánticas en que más<br />

han insistido los autores citados. En cambio, en el<br />

campo de estudios económicos y sociales Bertonio no<br />

es comparable a la otra gran fuente del área Lupaqa:<br />

La Visita de Carci Diez de 1567, escrita cuando<br />

Bertonio era. un niño de diez años y vivía cerca del<br />

Adriático.<br />

Pero también son muchas las posibilidades aún poco<br />

explotadas que sus trabajos nos ofrecen también en<br />

estos campos de la cultura material, económica y<br />

social. Tenemos ya los estudios citados sobre<br />

parentesco y textiles. Podrían hacerse, por ejemplo,<br />

estudios sobre las relaciones de trabajo y de<br />

producción semejantes al realizado por Golte (1972<br />

en base a los varios diccionarios coloniales del<br />

quechua o Runasimi. Un vistazo a algunos vocablos<br />

castellanos más obvios en el presente Vocabulario<br />

tales como tierra, hora, trabajar, papa -nos indica que<br />

estamos junto a ricas vetas no exploradas aún. No<br />

debemos ignorar tampoco la Grammatica en esas<br />

exploraciones.<br />

Los sistemas de medición, por ejemplo, ocupan varias<br />

páginas (1603: 175 186) con detalles tan interesantes<br />

como el término lucqui huaycu (luki en el Vocabulario<br />

), que significa "una hora", o literalmente, el tiempo


Vocabulario de la Lengua Aymara 33<br />

que se tarda en "cozer unas papas que se llaman<br />

lucqui" (papa amarga). En realidad nos atreveríamos a<br />

decir que cualquier etnógrafo serio que quiera llegar a<br />

comprender las categorías andinas (y Aymaras) con<br />

cierta profundidad histórica sentirá la necesidad de<br />

consultar lo que Bertonio dijo sobre su tema de<br />

investigación.<br />

El misionero de ayer y los Aymara de hoy<br />

Sin afán de atacar ni de santificar a Bertonio, sino por<br />

decir las cosas como fueron, hay que recordar que<br />

toda su obra fue escrita para "evangelizar", según los<br />

esquemas de aquella época de conquista, Bertonio<br />

pidió ir a Juli, vivió allí más de treinta años, y pasó<br />

sus "muchos trabajos" movido por el deseo de<br />

"salvar" a los Aymaras. Pero hijo de época y no<br />

vacunado contra aquél espíritu de Conquisto -material<br />

y espiritual-qué animaba a todos los llegados de<br />

Europa, sus obras escritas y la de otros podían caer<br />

como anillo al dedo para las pretensiones de los<br />

españoles: un mejor control de los "indios". Lara,<br />

Tarifa y otros coinciden en afirmar que la labor<br />

misionera llevaba al pacifico y tranquilo sometimiento<br />

a los intereses de la política colonial. Fuera o no ésta<br />

la intención de los misioneros, es cierto que "salvar<br />

las almas" de los sometidos implicaba al repudio toda<br />

de la religión andina, y el des echar muchos otros<br />

elementos culturales del nativo. El aspecto cultural<br />

que salió mejor librado tal vez fue el idioma, porque<br />

era un medio necesario para sus fines, y porque no se<br />

podía hacer tanto contra él.<br />

Bertonio no se libró de este enfoque. Pese a su<br />

indudable cariño por la lengua Aymara, y a las<br />

alabanzas que brinda a sus colaboradores Aymaras<br />

más cercanos, su enfoque es paternal y por lo mismo<br />

etnocéntrico. En los prólogos de sus obras los<br />

Aymaras son tildados de "bárbaros", "mal habituados"<br />

y llenos de espinos y abrojos, sus corazones". Se dice<br />

de ellos que tienen "poca capacidad" y un "ratero y<br />

corto entendimiento''. Sus creencias son "errores"; su<br />

religión, "supersticiones"'. Sus líderes espirituales,<br />

"hechiceros". Se dedicó con celo y abnegación al<br />

trabajo de salvar a esos indios, y para ello se lanzó de<br />

todo corazón a comprender los últimos recovecos de<br />

su lengua. Pero este trabajo era visto siempre desde la<br />

posición paternal y etnocéntrica de partida,<br />

"haciéndonos niños y barbaros para ganar a todos en<br />

Christo".<br />

Muchos misioneros actuaban así de buena voluntad<br />

Waman Puma dibujó a misioneros que evangelizaban<br />

a punta de garrote y tiene palabras muy duras contra<br />

ellos. Pero también nos habla de otros muy "santos".<br />

incluyendo a extirpadores de idolatrías. En la medida<br />

que actuaban con esto buena voluntad e intensa<br />

contacto con los indios les iba abriendo los ojos y la<br />

conciencia, para evitar mayores matanzas y<br />

destrucción. Hubo varones de alta conciencia social y<br />

elevados conceptos de la dignidad humana como fray<br />

Bartolomé de Las Casas entre los Mayas, y fray<br />

Domingo de Santo Tomás en los Andes. Pese a su<br />

paternalismo, Bertonio está sin duda en este bando.<br />

Sí en el siglo XVI y siguientes los españoles a través<br />

de los religiosos hubiesen llevado la devastación<br />

cultural hasta el punto de imponer a sangre y fuego su<br />

lengua y cultura europea, otra habría sido nuestra<br />

realidad: habría desaparecido la identidad Aymara, tal<br />

vez sin dejar, huella alguna. Por suerte no ocurrió así.<br />

De esta forma descubrimos hoy la cara oculta de la<br />

misma me dalla. Si en el pasado nuestros abuelos<br />

sufrieron a causa del sometimiento y la destrucción<br />

sistemática de la religión. Aymara por parte de los<br />

misioneros, can el paso del tiempo, en retribución,<br />

aquellos misioneros nos han legado monumentales<br />

obras del idioma Aymara, nada menos que de<br />

principios del siglo XVII. paradójicamente, gracias a<br />

aquella actividad religiosa en Aymara ahora seguimos<br />

contando con una de las mayores culturas andinas, no<br />

sólo vigente, sino también en vías de revalorización y<br />

revitalización. De esta forma personajes como<br />

Bertonio han rendido a la larga otro servicio<br />

impensado a los nietos de aquellos Aymaras con<br />

quienes trabajaban: ayudarles a recuperar la identidad<br />

y libertad malogradas. Si el misionero fue ayer un<br />

brazo del conquistador, hoy puede ser un brazo del<br />

oprimido que se busca a si mismo para ser él y<br />

liberarse. Los afanes evangelizadores de Bertonio<br />

encuentran asi una nueva y profunda realización, en la<br />

que él ni siquiera podía soñar.<br />

La obra de Bertonio es en nuestro tiempo un<br />

manantial de conocimiento lingüísticos, culturales,<br />

sociales, históricos sobre los antiguos Aymaras.<br />

Todavía no ha sido debidamente desentrañada desde<br />

los distintos puntos de vista desde las diversas<br />

disciplinas. Esa es la gran obra y tarea que hay que<br />

emprender inmediatamente y coadyuvar así a la<br />

revalorización de la lengua y cultura Aymara para la<br />

dignidad de este pueblo. He aquí el valor actual de las<br />

obras de Ludovico Bertonio para los Aymaras.<br />

La Paz/Chukiyawu, 24-III-1984


34 Ludovico Bertonio<br />

MARKASAN ARUPAT YATXATAÑATAKI<br />

Ispañulanakamp chikaw tata kuranakax aka uraqinakasar purintanipxatayna. Ispañulanakax<br />

inawisapiniw qullqi, quri laykux taqi tuq tutuktasipxiritayna. Achilanakasan achachilanakaparukiw<br />

kawksats kunjamatsa, nuwasas jawq'asas qurx apnuqayañ munasipkiritayna.<br />

Achilanakasan achachilanakap kuns katulik yusapat yatipxipanxa, tata kuranakax yusapan<br />

arsüwinakapat yatichañatakix nayraqatax latín aruta, ukatx kastillän arut yatichañ qalltawayapxatayna.<br />

Ispañat puris qamanuqxasaxa, tata kuranakax kuna aka uraqin arupat liwr qillqañanaks latin aru tuqit<br />

ukats kastillan arjam qillqt'apxiritayna; ukat mä suxta maratx ukx amuyasxapxarakitaynawa.<br />

Kastillänut aymaranakar inak yatichañ yanasaxa, jan yatiqayañ yatxasaxa, tata kuranakax mä jach'a<br />

aruskipasiwiruw taqi tuqit Lima markar purintapxatayna. Ukatwa, uraqisan pachp arunakapat katulik<br />

yusat yatichañ taqis 1583n maran amtawayapxatayna. Ukatakix tata Toríbio de Mogrovejo, José de<br />

Acosta. Alonso de Barzama, ukats waljaniw wal ukx p'iqt'awayapxatapa.<br />

Ukats nayraqat wal amuyt'ir tata kuranakaxa, janir kuns Lima markan amtawayapkipanwa, uraqisan<br />

arunakapatx uñjkayas jamasatsa, yusat yatichañs liwrunak qillqañs qalltawayxapxatayna.<br />

Ukat 1585n maranx tata Bertoniox Juli markaruw Lima markat aymaranakar yanapt'añ amtasax<br />

jutxatayna. Juli markar purisax aymar arx mä pitaw yatiqatayna, ukat mä paqallq liwr qilqt'awayatayna.<br />

Uka aymar arxat qillqat liwrunakax aymar ar tata kuranakan yatiqañapataki, aymar arunak mayat<br />

unjxatt'añataki, ukats katulik yusat yatichañatakitaynawa. Ukats aymar liwrunakapax wali amuyt'as<br />

qillqt'atawa. uka liwrunakanx janiw kuna ancha pantjatanakas utjkiti. Tata Bertonion aymarat qillqat<br />

liwrunakapax janiw akürunakanjam kunayman yusxat kunjas qillqaratakikiti. Yusxat yatichañatakikchis<br />

wali amuyt'as qillqt'atawa. Wal amuyirpatakix janiw aymar ar tukjañatakjam qillqatäkiti,<br />

Aymar arun jan utjir arunakas kastillänut aymaraptayata. ukats kastillänut wakiskir mayt'asit<br />

arunakamp wal amuyt'as qillqt'atawa.<br />

Ispañulanak aka uraqin qamapkänxa. ukapach tata kuranakan aymarxat qillqatanakapaxa, aymar<br />

markas alt'at chuymanik ispañulanakar anxarayxañatakitaynawa, sapxiw akürunakanx mä pä<br />

qillqirinakaxa. Ukats uka amuyux maynirinakatakix inas chiqächi, chikatanakatakix janirak inas<br />

chiqakchiti; ukats uka amuyux kunatakikiti, kawksatuqits amuyt'ataki. uksatuqitx chiqakaspawa. Ukats<br />

jiwasax jan kawkirirus p'iq wayusaxa. chiqpach yatxatañ munsn ukax mayjarak amuyt'snaxa.<br />

Ukapachanakanx jaqit yatxatawinakax janiw jichjam amuyt'atirikataynati. Aliq jaqinakax janiw<br />

kunäkiti mä markaxa, kunäkiti sarnaqäwipas ukx amuyapxirikataynati. Ch'amamp mä markar tukjir<br />

markax jan axsaräsis atipjtat markan jaqinakapan ch'amapx apjasipkakiritaynawa; uka atipjir markan<br />

arupa, yatiwipa. sarnaqäwipa, yusapa, ukats jaqinakapax wali yäqatiritaynawa, ukat jan munapxipansti,<br />

jan yäqxatasti, jan jiwtaw jiwarayapxiritayna.<br />

Tata kuranakasti, yusan arupxat parlkir yatichsutapxataynawa. Jupanakarux jaqin ajayup kunjamats jan<br />

juchanchasitäñapak munapxiritayna. Ukatx yusar munasax kuns lurirjamakisipkataynawa. Uka taq<br />

yusapar muñir yatichsut jaya markankir tata kuranakaxa, kun amtasas mä mayja markaruxa, pachp<br />

yusapatxa, pachp sarnaqäwinakapampx yatichaspanxa. Kunjams wak'anakata, illañakata, kuntur<br />

mamanits jan armatäñäpatakix yatichaspanxa. Jan pantasipxañaniti. Yusapatakpin parlasipkaspänxa.<br />

Yusapat parlañatakikipuniw kuna liwrs qillqasipkaspänxa. Ukats uka pachanx inquisición sata tata<br />

kuranakan jach'a tantachäwipax yatirinakaru, mayj yusaninakaru, jan yusapamp chikañ munir jaqinakar<br />

juchanchañatak utt'ayatataynawa. Uka tantachäwiw markasan mayj samaqäwinakapx jan walin<br />

uñjkataynati; pachp tata kuranakaw uka tuqitx wali uñch'ukit sarnaqapxiritayna.


Vocabulario de la Lengua Aymara 35<br />

Ukapachanakanx ch'amamp atipjir markanakaw amuy pampí yusapampi, sarnaqäwipampi, jupanakan<br />

askipatakix atipjat markanakarux munañapar apnaqapxiritayna. Janiw mä jaqis akanx munañparjam<br />

amtapamp samaqirikataynati. Ukapach utjäwir sarnaqäwir taqis chinkatatjamataynawa.<br />

Tata Bertoniox qamkän ukapachanxa kunti lurañ yatkän uka tuqit kuns mä markar yanapt'irjamax<br />

lurawayatayna. Ispañulanak aka uraqinakasan qamapkän uka pachanxa, tata Bertonion Liwrunakapax<br />

mayninakatakix aymar mark tukjañatakichinsa; aka pachanx kamachapxsnasa. Uka liwrunak tukjsna;<br />

jan ukax amuyt'as aymar arus jiltayañatak liysupxsna. ukach walispaxa. Tata Bertonio tuq t'iñis<br />

t'urussna; jan kunax, akch'apachaxipan markas layk uka pachp liwrunak uñjaxatt'asin arus jiltayañatak<br />

yatxatsna, ukach walispaxa.<br />

Aymaranakax amuyt'xanasaspawa liwrunak markas tukjchiñ ukaxa, pachp liwrunakampiw markas<br />

aymar arus jiltayañasaxa. Achilanakasax sapxiriwa: KUNA LAQ'UN ACHJATATAKIS<br />

P'ATJATATAKIS PACHPAW QULLAXA. Ukatx uka liwrunakas mä urux markasar niy tukjchinxa,<br />

akürunakanx pachpaw markasatakis arusatakis qulläni.<br />

Ukats taqitakis aka pachanx uka liwrunakax mä jach'a wali munat yänakaxiwa; kuna jan wals jan<br />

kamachkiri, antisas akurunakan aymar arusxat wal yatxatañatak wakiskirixiwa. Aymar aruss juk'amp<br />

ch'amanchañatakisa, jiwaskam walpach aruskipasipxañanakasatakisa, markasxata arsupxañatakis<br />

qillqapxañatakisa, tata Bertonion liwrunakapax mä uma jalsjamawa, aymar ars achachilanakasan<br />

sarnaqäwips yatxatañatakisa. Ukats chuym luqt'asisax saskaraksnawa: tata Bertonio liwrunak<br />

qillqawayipan inas aymar arux akürunakanx parlatakipuniskchi.<br />

Aka VOCABULARIO DE LA LENGUA AYMARA sat liwrux mä pachans yusat yatichañatakichinsa,<br />

akürunakanx jiwaspach achachilanakasan sarnaqäwipat parlasiwipat yatxatañatakixiwa.<br />

Aymaranakjamax aka liwr uñxatt'asaxa. kunjamats aymar markass, aymar aruss jiltayañanix ukaw<br />

amuyt'xañasa.<br />

Félix Layme Payrumani<br />

aymar ar yatichiri, UMSA


36 Ludovico Bertonio<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

ALBO, Xavier<br />

1966 "Jesuítas y Culturas indígenas. Perú 1968-1606" En: AMERICA INDIGENA. 36 (3): 249-308; (4)<br />

395-445. México.<br />

ASTRAIN, Antonio<br />

1915 HISTORIA DE LA COMPAÑIA DE JESUS EN LA ASISTENCIA DE ESPAÑA. Aquaviva<br />

(Segunda parte). 1581-1615. Madrid. Razón y Fe. Tomo IV.<br />

BERTONIO, Ludovico<br />

1603a ARTE Y GRAMMATICA MUY COPIOSA DE LA LENGUA AYMARA. Roma; Zannetti.<br />

(Reeditado en 1879 por Julio Platzmann, Leipzig: Teubner).<br />

1603b ARTE BREVE DE LA LENGUA AYMARA PARA INTRODUCCION DEL ARTE GRANDE<br />

DE LA MISMA LENGUA. Roma: Zannetti. (Originalmente encuadernado al principio de 1603a).<br />

1612a ARTE DE LA LENGUA AYMARA. CON UNA SILVA DE PHRASES DE LA MISMA<br />

LENGUA Y DECLARACION EN ROMANCE. Juli. Chucuyto: Francisco del Canto.<br />

1612b ALGUNAS PHRASES DE LA LENGUA AYMARA Y ROMANCE. (Encuadernado con 1612a.<br />

pero compaginación aparte).<br />

1612c VOCABULARIO DE LA LENGUA AYMARA. Juli, Chucuyto: Francisco del Canto. (Reeditado<br />

en 1879 por Julio Platzmann, Leipzig: Teubner; edición fotostática. La Paz: Don Bosco. 1956).<br />

[1612] 1945-1954<br />

"Vocabulario de la lengua aymara". En: BOLETÍN DE LA SOCIEDAD GEOGRAFICA DE LA<br />

PAZ. (Reedición parcial). No. 68 (dic. 1945): 207-300 (prólogos hasta "andar"); 71-72 (marzo.<br />

1954): 36-49 (de "andas arrastrando" hasta "arcángeles").<br />

1612d LIBRO DE LA VIDA Y MILAGROS DE NUESTRO (1613) SEÑOR IESU CHRISTO EN DOS<br />

LENGUAS. AYMARA Y -ROMANCE. Juli Chucuyto: Francisco del Canto.<br />

1612e CONFESSIONARIO MUY COPIOSO EN DOS (1613) LENGUAS AYMARA Y ESPAÑOLA,<br />

CON UNA INSTRUCCION A CERCA DE LOS SIETE SACRAMENTOS DE LA SANTA<br />

YGLESIA, Y OTRAS VARIAS COSAS. COMO PUEDE VERSE POR LA TABLA DEL<br />

MESMO LIBRO. Juli, Chucuyto: Francisco del Canto.<br />

BOLIVIA<br />

1983 ALFABETO UNICO OFICIAL PARA LOS IDIOMAS AYMARA Y QUECHUA. La Paz.<br />

BOUYSSE-CASSAGNE, Thérèse<br />

1976 "Tributos y etnias en Charcas en la época del virrey Toledo": En: HISTORIA Y CULTURA. (2):<br />

97-113. La Paz.<br />

1978 "L'espace aymara: urco et uma". En: ANNALES. 33: 1057-1080<br />

1980 LES HOMMES D'EN HAUT. Repports sociaux et structures spatio-temporelles chez les aymaras<br />

(XVI-XVI siécles). Paris. Ecole des Hautes Etudes eri Sciences Sociales. 2 vols. (Tesis doctoral


Vocabulario de la Lengua Aymara 37<br />

inédita).<br />

BRIGGS, Lucy T.<br />

1976 DIALECTAL VARIATION IN THE AYMARA LANGUAGE OF BOLIVIA AND PERU. Ann<br />

Arbor: University Microfilms International. 2 vols, (Tesis doctoral en Lingüística, U. de Florida).<br />

1979 "A critical survey of the literature on the Aymara language". En: LATÍN AMERICAN<br />

RESEARACH REVIEW. 14/3: 87-106.<br />

1981 "Missionary, patrón and radio Aymara". En: THE AYMARA LANGUAGE IN ITS SOCIAL AND<br />

CULTURAL CONTEXT. Martha J. Hardman, (comp.) Gainesville: The University of Florida<br />

Press.<br />

DE LUCCA, Manuel<br />

1983 DICCIONARIO AYMARA - CASTELLANO, CASTELLANO - AYMARA. La Paz: CALA.<br />

ECHANOVE, Alfonso<br />

1955 "Origen y evolución de la idea Jesuítica de "reducciones" en las misiones del virreinato del 1956<br />

Perú". En: MISSIONALIA HISPANICA. 12 (1955): 95-144 y 13 (1956); 497-540.<br />

EGAÑA, Antonio de (ed)<br />

1954-1981 MONUMENTA PERUANA (Serie Monumenta Historica Socletatis Iesu). Vol. VII. Ed. con<br />

Enrique Fernandez. Roma: Institutum Historicum Societatis Iesu. (7 vols. publicados).<br />

ENGLAND, Nora C.<br />

1974 "Verbal derivational suffixes". En: OUTLINE OF AYMARA PHONOLOGICAL AND"<br />

GRAMMATICAL STRÚCTURE. Martha HARDMAN (comp.). Gainesville: The University de<br />

Florida Press (Ann Arbor. University Microfilms), pp. 148-248.<br />

FEJER, Josephus<br />

1982 DEFUNCTI PRIMI SAECULI SOCIETATIS IESU. Roma: Institutum Historicum S.I.<br />

GARCI DIEZ DE SAN MIGUEL<br />

[1567] VISITA HECHA A LA PROVINCIA DE CHUCUITO. Versión paleográfica de Waldemar<br />

Espinoza 1964 Soriano. Lima: Casa de la Cultura del Perú.<br />

GARCIA. Juan Antonio<br />

1917 GRAMATICA AYMARA, SOBRE LA BASE DE UNA EDICIÓN ANTIGUA. La Paz: Imp.<br />

Artística.<br />

GARCIA IRIGOYEN. Mons. Carlos<br />

1906 SANTO TORIBIO. Lima (2 vols).<br />

GISBERT, Teresa, Silva ARZE, Martha CAJIAS<br />

(en prensa) "Bertonio y la textilería andina", en: REVISTA DEL MUSEO NACIONAL DE<br />

ETNOGRAFIA, Y FOLKLORE: I (I) 25-35. La Paz.<br />

GOLTE, Jurgen<br />

1974 'El trabajo y la distribución de bienes en el runa simi del siglo XVI' En ATTI DEL XL<br />

CONGRESSO INTERNAZIONALE DEGLI AMERICANISTI. II: 489-505. Roma. Genova.


38 Ludovico Bertonio<br />

GUAMAN POMA DE AYALA, Phelipe<br />

[1616?] PRIMER NUEVA CORONICA Y BUEN GOBIERNO Edición critica de John V. Murra, Rolena<br />

Adorno y 1980 Jorge Urioste. México: Siglo XXI.<br />

HARDMAN, Martha J. Juana VÁZQUEZ, Juan de D. YAPITA, et al.<br />

1975 AYMAR AR YATIQAÑATAKI-. Ann arbor. University Microfilms International. 3 vols. (U. de<br />

Florida).<br />

HARDMAN, Martha J. (ed).<br />

1981 THE AYMARA LANGUAGE IN ITS SOCIAL AND CULTURAL CONTEXT. Collection of<br />

essays on aspects of Aymara language and culture. Gainesville: The University of Florida Press.<br />

INCA GARCILASO DE LA VEGA<br />

[1616?] LOS COMENTARIOS REALES DE LOS INCAS. Lima: Durand. 1960.<br />

JIMÉNEZ de la ESPADA, Marcos (ed).<br />

1879 (S. XVI-XVII) TRES RELACIONES DE ANTIGÜEDADES PERUANAS. Madrid: Impresora<br />

M. Tello.<br />

LAYME P. Félix<br />

1980 DESARROLLO DEL ALFABETO AYMARA. La Paz, ILCA.<br />

MATEOS. Francisco<br />

(ed. 1944) HISTORIA GENERAL DE LA COMPAÑÍA DE JESÚS EN LA PROVINCIA DEL PERÜ.<br />

(Crónica Anónima de 1600) Madrid. 2 vols.<br />

MIDDENDORF, E.W.<br />

1910 "Introducción a la gramática Aymara" (Trad. por Franz Tamayo). En: BOLETÍN DE LA OFICINA<br />

NACIONAL DE ESTADÍSTICA. Tomo V: 517-560. 1909-1910)<br />

MONTES, Femando<br />

(en prensa) SIMBOLISMO Y PSICOLOGÍA AYMARA EN LA HISTORIA. La Paz: CEE.<br />

MURRA, John V.<br />

1964 "Una apreciación etnológica de la Visita". En: VISITA HECHA A LA PROVINCIA DE<br />

CHUCUITO (1567) Garcl Diez de San Miguel. Lima: Casa de la Cultura del Perú. pp. 419-444.<br />

POSNANSKY. Arturo<br />

1945 "Las obras del padre Jesuíta Ludovico Bertonio. (año 1612)". En: BOLETIN DE LA SOCIEDAD<br />

GEOGRAFICA DE LA PAZ. No. 68 (Dic. 1945) 202-206. (Introducción a reedición parcial del<br />

Vocabulario).<br />

PORTERIE-GUTIERREZ, Liliane<br />

1981 ETUDE LINGUISTIQUE DE L'AYMARA SEPTENTRIONAL (PEROU-BOLIVIE). París.<br />

Université de París Sorbonne (París IV). (Thése pour le doctorat de 3ème cycle. Sous la directión<br />

de M. de professeur Bernard Pottier).<br />

RIVET, Paul y Georges de CREQUI-MONFORT<br />

1951 BIBLIOGRAPHIE DES LANGÜES AYMARA ET 1955 KICUA. París: Musée de 1'Homme. 4<br />

vols.


Vocabulario de la Lengua Aymara 39<br />

ROMERO. Carlos A.<br />

1926 "Francisco del Canto y los libros que aparecen Impresos en Juli, en 1612". En: BOLETÍN<br />

BIBLIOGRÁFICO. No. 7: 229-233 (Biblioteca de la Universidad de San Marcos. Lima).<br />

TORRES RUBIO. Diego de<br />

1616 ARTE DE LA LENGUA AYMARA. Lima: Francisco del Canto. (Incluye breve vocabulario y<br />

textos religiosos. Reeditada en 1966 por Mario Franco Inojosa en Lima: Lirsa).<br />

TORRE SALDAMANDO. Enrique<br />

1882 LOS ANTIGUOS JESUITAS DEL PERÚ. Bibliografías y apuntes para su historia. Lima: Imprenta<br />

Liberal, (publicado en realidad en 1885).<br />

UNESCO<br />

(en prensa) RAICES, DE AMERICA; MUNDO AYMARA. México: Siglo XXI (Titulo aproximado; obra<br />

compilada por Xavier Albo).<br />

VARGAS UGARTE. Rubén<br />

1963 HISTORIA DE LA COMPAÑÍA DE JESUS EN EL PERÚ. Burgos: Imprenta Aldecoa. 2 vols.<br />

WACHTEL, Nathan<br />

1978 "Hommes d'eau: le probléme uru (XVIc - XVIIc siécle)". En: ANNALES 33. 1127-1159.<br />

WOLF, Preda.<br />

1980 "Parentesco aymara en el siglo XVI". En: PARENTESCO Y MATRIMONIO EN LOS ANDES.<br />

E. MAYER y R. BOLTON (comp.). Lima: Universidad Católica, pp. 115-135.


40 Ludovico Bertonio<br />

VOCABULARIO<br />

DE LA LENGUA<br />

AYMARA<br />

PRIMERA PARTE, DONDE POR ABECEDARIO<br />

se ponen en primer lugar los Vocablos de la lengua<br />

Española para buscar los que les corresponden<br />

en la lengua Aymara<br />

COMPUESTO POR EL P. LUDOVICO<br />

Bertonio Italiano de la Compañía de Jesús en la Provincia del Perú,<br />

de las Indias Occidentales, Natural de la Roca contrada<br />

de la Marca de Ancona.<br />

DEDICADO AL ILUSTRÍSIMO Y<br />

Reverendísimo Señor Don Fray Domingo Válderrama Centeno<br />

Maestro en Santa Teología, Arzobispo, y primer<br />

Obispo de la Paz, del Consejo de su Majestad.<br />

Impreso en la casa de la Compañía de Jesús de Juli Pueblo en la<br />

Provincia de Chucuito. Por Francisco del Canto. 1612.<br />

Esta tasado este Vocabulario a un Real cada pliego.


Vocabulario de la Lengua Aymara 41<br />

APROBACION DEL PADRE FRANCISCO DE CONTRERAS,<br />

POR COMISION DE SU EXCELENCIA<br />

POR MANDATO DE V. EXCELENCIA HE VISTO ESTE VOCABULARIO DE LA LENGUA AYMARA DEL<br />

PADRE LUIS BERTONIO, DE LA COMPAÑÍA DE JESUS. JUZGO SER UNA OBRA MUY NECESARIA.<br />

ASI POR LAS MUCHAS NACIONES QUE SE DOCTRINAN POR MEDIO DE ESTA LENGUA, COMO<br />

POR NO HABER COSA NINGUNA IMPRESA TOCANTE A ESTA MATERIA, FUERA DE QUE ESTA<br />

TRABAJADO CON MUY GRAN PROPIEDAD, CURIOSIDAD Y CUIDADO Y SE ECHA DE VER EL<br />

GRAN CELO QUE A LAS ALMAS TIENE SU AUTOR. LIMA A 30 DE AGOSTO DE 1610 AÑOS.<br />

FRANCISCO DE CONTRERAS.<br />

SUMMA DEL PRIVILEGIO<br />

TIENE EL PADRE LUIS BERTONIO DE LA COMPAÑIA DE JESUS. LICENCIA Y PRIVILEGIO DEL<br />

EXCELENTÍSIMO SEÑOR MARQUES DE MENTES CLAROS. VICERREY DE ESTOS REINOS DEL<br />

PERU. PARA QUE EL Y NO OTRA PERSONA ALGUNA PUEDA IMPRIMIR ESTE VOCABULARIO. SON<br />

LAS PENAS CONTENIDAS EN EL DICHO, PRIVILEGIO. SU DATA EN LIMA A 24 DE SEPTIEMBRE DE<br />

1610.<br />

TASSA<br />

Tásase a real cada pliego del Vocabulario, arte y frases de la lengua Aymara, compuesto por el Padre Ludovico<br />

Bertonio. En los Reyes, en 21 de agosto de 1612. Y el dicho vocabulario tiene ciento y diez pliegos y el dicho<br />

arte treinta.<br />

Doctor Arias de Ugarte<br />

Don Alonso Fernández de Córdova.


42 Ludovico Bertonio<br />

Aprobación cometida por el Padre provincial Juan Sebastián,<br />

a los tres infrascriptos Padres.<br />

Por orden del Padre Juan Sebastián, provincial de la Compañía de Jesús en esta provincia del Perú,<br />

hemos visto el Arte, Vocabulario y Frases, que compuso en la lengua Aymara el padre Luis Bertonio de la misma<br />

compañía, obra no menos deseada de muchos, que bien acabada perfecta: porque en el arte con brevedad y buen<br />

orden se contienen todos los preceptos necesarios para hablar bien y en el vocabulario gran propiedad y copia de<br />

vocablos acomodados a la lengua Española y modo nuestro de hablar y en las frases, muchos modos de decir<br />

acomodados a lo Espiritual, para la declaración de los misterios de nuestra Santa Fe, de que tenía falta esta<br />

lengua y todo con tanta propiedad y elegancia que no hay más que desear, por haber el autor con su industria,<br />

trabajo y ejercicio de más de veinticinco años salido tan perfectamente con esta lengua, que ha excedido a los<br />

que la mamaron en la leche y así juzgamos ser obra muy útil y digna de imprimirse y que será gran servicio de<br />

Dios N. S. y ayuda para los que la ejercitan en la conversión de las almas de estos naturales y predicación del<br />

Santo Evangelio. Dada en Juli, en primero de junio de 1612.<br />

Hernando de Herrera, Pedro de Onate, Diego de Torrez<br />

LICENCIA DEL PADRE PROVINCIAL<br />

Con la facultad que para ello tengo de N.P.G. Claudio Aquaviva, doy licencia al Padre Luis Bertonio, de la<br />

Compañía de JESUS para que imprima el Arte, Vocabulario y Frases de la lengua Aymara, que ha compuesto:<br />

atento a que habiéndolos visto los tres Padres de arriba, que son graves, doctos e inteligentes de la lengua,<br />

aprueban tanto estos libros y dicen ser de tanto provecho para los prójimos. Fecha en Juli, en 2 de Junio de 1611<br />

años.<br />

Juan Sebastián<br />

Provincial.


Vocabulario de la Lengua Aymara 43<br />

A LOS SACERDOTES Y CURAS DE LA NACION AYMARA,<br />

LUDOVICO BERTONIO DESEA SALUD Y PAZ EN EL SEÑOR<br />

El principal intento que tuve (Sacerdotes de Cristo) en<br />

sacar a luz este Vocabulario de la lengua Aymara<br />

(dejando aparte la gloria de su divina Magestad, que<br />

es el primer blanco a que deben mirar todas nuestras<br />

obras) 'fue acudir al buen deseo, que vuestras<br />

mercedes tienen de saber hablar congruamente a los<br />

indios de sus doctrinas; para quitar de sus<br />

entendimientos las tenieblas de ignorancia en las<br />

cosas de su salvación y ensenarles los misterios de<br />

nuestra católica religión. Y teniendo esto por fin de<br />

este mi trabajo, pareciome cosa excusada tomar por<br />

asunto juntar en este libro todos los vocablos, que las<br />

dos lenguas Española y Aymara tienen. Lo uno porque<br />

son tantos que en muchos años no pudieran agotarse.<br />

Lo otro, porque no es necesario saberlos todos para<br />

enseñar nuestros sagrados misterios y para que se<br />

tenga satisfacción de que aquí no faltarán los que para<br />

esto se requieren, diré las diligencias que se hicieron<br />

para recogerlos.<br />

En este pueblo de Juli (cuyas parroquias de trenta y<br />

cinco años a esta parte y más han estado a cargo de<br />

nuestra Compañía de Jesus) algunos indios desde su<br />

niñez se han criado con la leche de la doctrina<br />

cristiana, por cuyo medio y también por la buena<br />

capacidad que nuestro Señor se ha servido de darles,<br />

han alcanzado a entender muy bien todo lo que puede<br />

pedirse a un fiel y católico cristiano, que con cuidado<br />

acude a los sermones y a preguntar a sus Padres<br />

espirituales lo que conviene para tener noticia de<br />

nuestro Redentor y Maestro, de los sacramentos que<br />

nos ha dejado para medicina de nuestras almas y de<br />

los preceptos que nos ha dado, para caminar<br />

derechamente al felicísimo fin de nuestra<br />

bienaventuranza. Echando puës de ver esta<br />

misericordia y merced que nuestro señor les había<br />

hecho, procuramos que escribiesen en su lengua<br />

Aymara, con la mayor propiedad que fuese posible.<br />

Los principales misterios de la vida de Cristo, grande<br />

copia de ejemplos y vidas de Santos, muchos<br />

sermones de diversas materias, varias comparaciones<br />

tocantes y vicios y virtudes, algunos tratados de la<br />

misa, de la confesión y comunión, de la vana<br />

superstición de la idolatría y de otras muchas cosas,<br />

que fuera largo de contar. Y como nuestro Señor quiso<br />

servirse de esta diligencia, también se sirvió de acudir<br />

a los tales indios, para que hiciesen muy entero<br />

concepto de todas aquellas sagradas materias,<br />

ayudándose también de algunos libros de romance,<br />

cuya lengua bastantemente entienden y con esta luz<br />

escribieron tan bien en su lengua y con tanta<br />

propiedad y elegancia, que es cosa de admiración para<br />

los que la entienden.<br />

Acabada de hacer esta diligencia, comencé a revolver<br />

todo lo escrito de esta lengua, y a sacar cada vocablo<br />

que en cada rengión topaba y todas las frases y modos<br />

de hablar elegantes con que cada cosa se explicaba y<br />

después de averiguada la significación, así de los<br />

vocablos como de las frases, con mucho trabajo, me<br />

puse a ordenar por sus letras el presente vocabulario<br />

con la mejor traza que supe y como quiera que los<br />

vocablos y frases, se han sacado de tantas y tan<br />

diversas materias. no puede entenderse otra cosa, si no<br />

que se hallaran en el vocabulario todos los vocablos<br />

que son menester, para que un cura no sólo bastante,<br />

sino abundantemente pueda enseñar, predicar y hablar<br />

todo lo que quisiere a los indios sus feligreses y no<br />

contento con esto, que podía ser bastantísimo para lo<br />

que se pretende. junté otra gran multitud de vocablos<br />

que sirven para diversos géneros de cosas.<br />

Ayudándome para esto de los trabajos que algunos<br />

padres de esta casa versados en esta lengua habían<br />

puesto en recoger cosas tocantes a ella. Con todo esto,<br />

si andando el tiempo pareciere que este vocabulario es<br />

diminuto y limitado, espero que Nuestro Señor se<br />

servirá de poner en corazón a otro, para que tome<br />

trabajo de añadirle de todo lo que pareciere necesario<br />

y conveniente para saber muy perfectamente esta tan<br />

abundante y copiosa lengua. Pero por ahora parecen<br />

bastantes los vocablos que aquí se hallaren.<br />

Los que aquí se ponen son propios aymaras de la<br />

provincia Lupaca, porque habiendo estado de asiento<br />

en ella más de veinte años, más comodidad he tenido<br />

para saber su lengua que la de otras provincias. Pero<br />

no por esto debe uno juzgar, que este vocabulario<br />

servirá sólo a los sacerdotes y a otras personas que<br />

residen en la provincia de Chucuito. y entre indios<br />

Lupacas porque sin duda ninguna servirá doquiera<br />

que se hable la lengua Aymara y en toda la nación de<br />

indios Aymaras; lo uno porque se ponen muchos<br />

vocablos y sinónimos y cada uno podrá tomar el que<br />

se usare más comunmente en la provincia donde se<br />

hallare; lo otro porque cuando falten algunos, esos no<br />

pueden ser muchos, porque la nación Aymara aunque<br />

extendida en varias y diversas provincias conforma


44 Ludovico Bertonio<br />

mucho en el lenguaje y modos de hablar generales. Y<br />

así él que sabe bien esta lengua Lupaca sin dificultad<br />

entenderá a los indios de otras provincias y podrá<br />

hablarles todo lo que fuere menester y para que se vea<br />

que esto es evidente, como aquí se dice, no quiero<br />

traer otro argumento si no este.<br />

Muchos Padres de la compañía y yo mismo entre<br />

ellos, no hemos aprendido la lengua Aymara si no en<br />

este pueblo de Juli, que es de la Provincia Chucuito o<br />

Lupaca y salidos después a otros pueblos, y<br />

especialmente a la Villa de Potosí, donde por causa de<br />

las minas hay gran concurso de ¡ indios y<br />

particularmente de la nación Aymara. Sin estudiar otra<br />

lengua, hemos predicado a muchos millares de indios,<br />

y oído grandísimo número de confesiones y aunque<br />

ellos eran de diversas provincias como: Canas,<br />

Canchis. Pacases. Carancas, Quillaguas. Charcas, &c.<br />

fácilmente entendíamos - y éramos entendidos de<br />

todos aquellos indios, por ser todos aymaras, aunque<br />

de diversas provincias, diferenciándonos solamente en<br />

cual y cual vocablo. Pero eso en ninguna manera nos<br />

era estorbo para confesar y predicar con toda la<br />

claridad que conviene. Luego, uno que sabe bien la<br />

lengua de alguna Provincia Aymara, especialmente de<br />

la Provincia Lupaca. sabrá sin falta la de toda la<br />

nación Aymara, excepto algunos vocablos<br />

particulares, bien pocos, como dijimos.<br />

En lo que toca a la dificultad que se halla en aprender<br />

esta lengua, nadie debe asombrarse con la<br />

muchedumbre de los vocablos, porque aunque no los<br />

tome todos, y quiera contentarles con la cuarta parte<br />

de los que aquí se ponen, podrá no solamente confesar<br />

a los indios, sino también predicarles con mucha<br />

suficiencia y copla de todo lo que quisiere decirles. Y<br />

si se han puesto tantos, es porque no puede saberse<br />

precisamente los que a cada uno sean necesarios. Y si<br />

ha tenido atención a la calidad de ellos, que no sean<br />

muy toscos ni. muy exquisitos, porque éstos fueran de<br />

muy poco provecho para la gente ordinaria, y los otros<br />

enfadarán a los que gustan de oír al que corta bien su<br />

lengua. Otros ahora por ventura a quien acobarde el<br />

ver la oscuridad de los modos de hablar y el roden y<br />

frase del lenguaje, que verdaderamente es dificultoso<br />

y bien diferente del nuestro, pero sin duda es menos<br />

que el de la Lengua Latina. Italiana y Española,<br />

porque éstas tienen varias declinaciones de nombres,<br />

varias conjugaciones de verbos, tienen varios géneros<br />

y pretéritos, varios casos con que se construyen los<br />

nombres y verbos, y las demás partes de la oración.<br />

Pero esta lengua se contenta con una sola declinación<br />

de todos los nombres y partes declinables, con.. una<br />

sola conjugación de todos los verbos. no resultan<br />

barbarismos ni solecismos por causa de los géneros o<br />

pretéritos, porque no los hay de suerte que sea<br />

menester mirar en ellos; la construcción de las partes<br />

es tan simple y llana, que no trae consigo dificultad<br />

notable, salvo algunas cosas que piden alguna mas<br />

advertencia y para esas hay reglas muy claras en el<br />

arte de esta misma lengua que, se imprimió en Roma<br />

los años pasados, aunque con algunas erratas de la<br />

imprenta por falta de quien pudiese hallarse a<br />

corregirla. Pues si estudiando uno con voluntad y<br />

aplicación la lengua Latina, al cabo de poco tiempo<br />

sale con ella, con tener las dificultades que se han<br />

tocado, con cuanta mayor brevedad vendrá uno a<br />

saber la lengua Aymara que es tan llana y simple<br />

como se ha dicho especialmente ofreciéndose ocasión<br />

de usar de ella a cada paso, con que se alcanza grande<br />

prontitud en hablarla y mayor facilidad que en la<br />

lengua latina, la cual parece que no se atreve a salir ya<br />

de las escuelas. Pues, fuera de ellas, muy raros son los<br />

que la hablan o se precian de saberla y por este uso<br />

cotidiano y llaneza que dijimos de la Aymara, ningún<br />

padre de esta casa ha habido que en un año no haya<br />

predicado a los indios sueltamente, con solo pensar un<br />

rato lo que había de decir. Habiendo precedido<br />

empero el cuidado que se pide de su parte y<br />

ejercitándose por algunos meses en las cosas que en<br />

las anotaciones de este vocabulario apuntamos.<br />

Pero no son éstas las mayores dificultades que se<br />

hallan en aprender esta lengua. Otras hay mayores que<br />

suelen entibiar mucho aún a los que se sujetan de<br />

buena gana al trabajo. La una es la poca capacidad<br />

que echan de ver en los indios. La otra la poca<br />

esperanza que tienen de coger fruto después de haber<br />

trabajado. Por ver que los indios son tan mal<br />

habituados, tan llenos de espinas y abrojos, sus<br />

corazones que la semilla de la divina palabra que en<br />

ellos se siembra no puede frutificar, y finalmente, que<br />

es tiempo perdido el cultivar esta gente. Dificultoso<br />

negocio es deshacer una opinión tan asentada en el<br />

común sentir de los hombres y nacida de lo que<br />

comúnmente todos vemos por experiencia y por eso<br />

no puede negarse, y es necesario concederlo. Pero por<br />

otra parte la fuerza de esta razón por grande que sea<br />

no se extiende a tanto, que por ella debamos dejar<br />

totalmente el cuidado de procurar remedio de tanta<br />

gente y sufrir que a vista de ojos, el común enemigo<br />

del linaje humano triunfe de las almas redimidas con<br />

precio tan costoso. Pues el Redentor de ellas, como<br />

refiere San Lucas en el capitulo. 10. de su Sagrado


Vocabulario de la Lengua Aymara 45<br />

Evangelio. dió sentencia contra el Sacerdote y el<br />

Levita, que no se compadecieron de aquel hombre<br />

miserable, que maltratado y herido de los ladrones,<br />

mientras bajaba de Jerusalem a Jericó, estaba echado<br />

en la mitad del camino casi para espirar y dar la<br />

última boqueada; y por el contrario alabó mucho al<br />

Samaritano, que movido con entrañas de compasión<br />

puso aceite y vino en sus llagas, fajólas con sus<br />

vendas, cargóle sobre su jumento, llegado a mesón<br />

curóle con todo cuidado, encomendóle al mesonero y<br />

dejóle plata para que se encargase de él, con<br />

prometerle que a la vuelta le pagaría muy. bien todo lo<br />

que gastase en curarle. Toda esta nación de indios está<br />

bien lastimada y herida en el entendimiento, con su<br />

poca capacidad; y en la voluntad con la muchedumbre<br />

de malos hábitos, y mucho estrago de vicios con poca<br />

esperanza de su mejoría. Pero esta miseria y extrema<br />

necesidad de estas almas, antes nos ha de mover a<br />

compasión para ayudarlas, que no a tibieza o cobardía<br />

para desampararlas; y si con todas nuestras diligencias<br />

no pudiéremos curar sus llagas, ni librarlas del peligro<br />

de su eterna condenación en que se hallan, no por eso<br />

perderemos el premio del cuidado que de nuestra<br />

parte pusiéremos para librarlas; porque Cristo Nuestro<br />

Señor, no alabó al<br />

Samaritano de compasivo y caritativo para con su<br />

prójimo por haberle sanado, pues no nos declaró que<br />

después de curado el doliente haya vivido, sino<br />

porque hizo todas sus diligencias y aplicó todas las<br />

curas y remedios para que no se le muriese, sino que<br />

viviese con entera salud, con gran deseo de que así le<br />

sucediese. Ni por el contrario excusó al sacerdote y<br />

Levita que se pasaron de largo sin cuidar de aquel<br />

pobre necesitado y de muerte herido por la poca<br />

esperanza que había de su vida; si no que los dió por<br />

hombres inhumanos y sin caridad, y por esos indignos<br />

de la vida eterna. Pues, como declaró por boca de su<br />

amado discípulo: "Qui non diligit fratrem suum manet<br />

in morte, & non habet haereditarem in regno christi &<br />

Dei" Y si queremos entrar un poco más adentro y<br />

examinar este negocio con el nivel de la razón y<br />

verdad, confesando con llaneza la puntualidad de lo<br />

que pasa, veremos que mucha culpa pueden echarnos,<br />

así de la mucha rudeza, como de los malos hábitos<br />

con que vive esta nación de los indios, tan estragada.<br />

Parecerá esto "prima facie" que nos hacemos culpados<br />

sin tener culpa en una cosa tan grave. Pero, para que<br />

veamos la verdad de esto, vamos discurriendo poco a<br />

poco cierto es que en esta nación Aymara entre<br />

pequeños y grandes hay más de mil pueblos o pocos<br />

menos. Contemos agora, cuántos son los predicadores<br />

que sabiendo bien esta lengua, con la claridad y<br />

suficiencia que se requiere, enseñen la doctrina<br />

evangélica. No dijera mal si afirmara que apenas<br />

llegan a veinte. Pero quiero conceder que sean<br />

cincuenta; pues si los pueblos son tantos y los<br />

Predicadores tan pocos, y esos no salen a otros<br />

pueblos, fácilmente puede colegirse que la Fe no está<br />

bastantemente plantada en esta nación porque<br />

conforme al Apostol: "Fides exauditu autem per<br />

verbum Christi".<br />

Después, para mayor claridad añade "Quo modo<br />

audient sine praedicante?" Los misterios de nuestra<br />

santa Fe son altísimos y tales que aunque de ninguna<br />

manera son contra razón pero sobre púja a toda razón;<br />

y aunque el hábito de la Fe con todas las demás<br />

virtudes se infunden con el sacramento del Bautismo,<br />

pero el acto de creer cual es necesario en un cristiano<br />

adulto, no se produce sin la instrucción necesaria de<br />

las cosas y misterios pertenecientes a la misma Fe; y<br />

esas, como son tan soberanas, si no se proponen con<br />

la claridad que conviene, acomodándose el predicador<br />

a' la capacidad de los oyentes, abriendo camino al<br />

entendimiento con algunas comparaciones fáciles y<br />

claras y en fin dando a mamar la leche de la Doctrina<br />

Evangélica. "quasi nutrix fovens filios suos", como<br />

dice el apóstol, no se con qué Fe puede criarse aunque<br />

uno esté bautizado y sin la Fe y conocimiento<br />

explícito de lo que Dios nos manda creer, no sé<br />

tampoco qué manera será la de su vida; especialmente<br />

si ve a sus padres y a sus viejos que no hacen caso de<br />

las costumbres y vida cristiana o ya que acuden a la<br />

misa y se confiesan cada año. juntamente guardan los<br />

ritos gentílicos, adorando los cerros, confesándose con<br />

sus hechiceros y teniendo otras innumerables<br />

supersticiones, como es notorio; y en medio de tan<br />

malas hierbas si no se van arrancando con la continua<br />

predicción y con mostrar la vanidad de semejantes<br />

abusiones, ¿cómo podrá crecer la semilla de la divina<br />

palabra? que cuando mucho se enseña, con mandar<br />

decir al pueblo las Oraciones y el Catecismo por<br />

medio de algunos muchachos, sin otra declaración de<br />

los divinos misterios que en él se contienen. De donde<br />

resulta, que los creen con muchos errores, y así vienen<br />

a ser un monstruo. ni del todo Gentiles. ni<br />

enteramente Cristianos: al pie de la letra como los de<br />

Samaria, según de ellos se escribe en el 4. Libro de<br />

los Reyes, donde dice el sagrado texto: "Fuetunt igitur<br />

gentes istaetementes Dominum, fed nihilhominus<br />

idolis suis servientes: man, & filij eorum. & nepotes<br />

sicut fecerunt patres suis ita faciunt usque in


46 Ludovico Bertonio<br />

praesentem diem". Pues si los indios son de esta<br />

manera por falta de enseñanza, muy claramente se<br />

echa de ver que somos culpados en ello, pues por no<br />

saber su lengua no los enseñamos, ni damos bastante<br />

noticia del Evangelio, ni creo que ahora nadie, si tiene<br />

un cántico de humildad, que no conceda esto, sin osar<br />

contradecirlo y donde no se siembra, qué esperanza<br />

puede haber ni aún mediana cosecha.<br />

Concedamos pues que. aunque la tierra está llena de<br />

espinas y abrojos y por ello muy mala de sembrar;<br />

pero ya que nos hemos encargado de ella y llevamos<br />

nuestro estipendio a título de que somos sus<br />

labradores, no tendremos que responder a su dueño<br />

cuando se ponga en cuenta con nosotros y nos pida los<br />

frutos que no cogimos por no haber trabajado en<br />

cultivarla. No soy amigo de encarecer nuestras cosas,<br />

pero volviendo por la verdad, digo que en este pueblo<br />

de Juli y cuando quiera que se pone cuidado en<br />

enseñar "Verbo et opere" la doctrina evangélica<br />

conforme a la capacidad de los indios, se ven almas<br />

muy aprovechadas, no solamente en la enmienda dé<br />

su vida pasada, sino también en virtudes y costumbres<br />

cristianas. Y sí también se vé otros que no son tales y<br />

perseveran en sus vicios y maldades por muchos<br />

sermones que les prediquen, digo que es cosa común<br />

en todos los pueblos de cristianos estar mezclados<br />

buenos y malos y siempre lo estarán hasta que el<br />

mundo se acabe. Y así no hay que espantarse que se<br />

vea esto mismo aún entre indios, que de continuo son<br />

enseñados; pues de gente más política entendida que<br />

ésta dijeron: "Nom omnes obediunt evangelio, &<br />

domine quis creditit anditui nostro?" Y con todo esto<br />

no dejaron de predicarles, pues dijo el profeta: "In<br />

omnem terram exivit nonus eorum".<br />

Confesemos pues que no tienen toda la culpa los<br />

indios si aprovechan tan poco en la doctrina<br />

evangélica, pues procede también del descuido que<br />

nosotros tenemos en enseñarles, y de la poca<br />

confianza que tenemos en Nuestro Señor de que<br />

haremos algún provecho por mucho que los<br />

doctrinemos.<br />

Para librarnos de esta culpa no hay otro remedio que<br />

sujetarnos al trabajo, animándonos con el ejemplo de<br />

los que no solamente le tomaron en aprender lenguas<br />

de naciones muy bárbaras para reducirlas a Cristo;<br />

sinodé los que dieron sus vidas en esta tan gloriosa<br />

empresa de ganarlas para el cielo ¿Qué dejó de hacer<br />

el príncipe de los apóstoles San Pedro, a quién<br />

Nuestro Señor entregó el cargo de su rebaño? ¿Qué<br />

trabajos no tomó su co-apostol San Pablo y los demás<br />

Apóstoles y discípulos del Señor? ¿Quién dirá las<br />

provincias y tierras que anduvieron? ¿Quién el<br />

hambre, sed y desnudez que padecieron? ¿Quién las<br />

afrenta, cadenas y largas prisiones que pasaron?<br />

¿Cuántas noches emplearon en oración, negociando<br />

con Dios la salvación de las almas, que con tantas<br />

ansias iban buscando? Y aunque principalmente se<br />

echa de ver de esto en los sagrados Apóstoles y otros<br />

varones apostólicos de aquellos tiempos de la<br />

Primitiva Iglesia; pero nunca han faltado en ella<br />

santísimos pastores, celosísimos sacerdotes y varones<br />

encendidos en la caridad de sus prójimos, que<br />

olvidados de las cosas perecederas de la tierra, todos<br />

sus cuidados, deseos y continuos trabajos. Emplearon<br />

en acrecentar la hacienda de Cristo, que son las almas<br />

redimidas con su sangre preciosa. Pero mas que todo<br />

nos animará el ejemplo del mismo Cristo, el cual tuvo<br />

tanto amor a las almas, que por sacarlas del poder del<br />

infernal tirano y de los eternos tormentos, no dudó<br />

siendo Dios nacerse hombre, abatirse, humillarse,<br />

pasar hambre, sed y cansancio; y finalmente tender<br />

sus brazos en una Cruz y dejarse enclavar en ella,<br />

dejando asombrado al Cielo y a la Tierra con el amor<br />

tan excesivo que mostraba a las almas, dando su<br />

divina vida en trueques de ellas.<br />

¿Pues qué amor mostraremos a Cristo los sacerdotes,<br />

si habiéndonos encargado el cuidado de la cosa que<br />

más amó y ama en este mundo, que son las almas con<br />

tanta tibieza las buscaremos y a vista de ojos<br />

dejaremos que su capital enemigo -triunfe de ellas,<br />

arrebatándolas del reino del cielo para llevarlas a los<br />

abismos del infierno? Ingratitud fuera ésta y crueldad<br />

tan aborrecible en los ojos de Dios. Cuan dañosa y<br />

perjudicial a nuestras mismas almas, que han de dar<br />

cuenta de lo que nos han entregado. Y por ser negocio<br />

dificultoso poder cumplidamente satisfacer a esta tan<br />

precisa obligación que tenemos los sacerdotes a cuyo<br />

cargo está enseñar la Doctrina Evangélica a esta<br />

nación Aymara, sin un vocabulario de su lengua, he<br />

procurado salga a luz, tal cual es éste, que agora<br />

sacamos.<br />

No sé si he salido con mi intento, pero ha sido buscar<br />

y recoger el trigo y molerle, juntando todos los<br />

vocablos que han parecido necesarios para el fin que<br />

pretendemos. Lo que resta agora es que amasemos el<br />

pan con el agua de la Doctrina Celestial; porque ni el<br />

saber la lengua de los indios aprovechará sin la<br />

enseñanza continua de esta soberana doctrina; ni<br />

tampoco el saber esta misma doctrina, si no se supiese<br />

manifestar con claridad de los vocablos, frases y


Vocabulario de la Lengua Aymara 47<br />

modos de hablar que para enseñarla se requieren.<br />

Trabajo ha sido de muchos años. especialmente por<br />

haberse pasado en compañía de muchas enfermedades<br />

y el consiguiente a gloria de otras ocupaciones muy<br />

Nuestro Señor Jesucristo, a forzosas, pero todo lo doy<br />

por quien supliquemos se sirva bien empleado por la<br />

hacernos idóneos ministros de esperanza que tengo<br />

que ha su Sagrado Evangelio. Valete, de ser de alguna<br />

ayuda para De Juli y Julio 10, de mil y la salvación de<br />

las almas y por seiscientos y once años.


48 Ludovico Bertonio<br />

ALGUNAS ANOTACIONES PARA SABERSE<br />

APROVECHAR DE ESTE VOCABULARIO Y HABLAR CON MAS PROPIEDAD ESTA LENGUA<br />

AYMARA<br />

De la pronunciación y ortografía de esta lengua.<br />

ANOTACION I<br />

La ortografía es arte que enseña a escribir bien<br />

congruamente, usando de las letras y caracteres, que<br />

los sabios de las lenguas aplicaron para leer y<br />

pronunciar, conforme al uso de cada nación. De donde<br />

se sigue que quién supiere leer bien según la fuerza y<br />

sonido de cada letra sabrá pronunciar bien si lo escrito<br />

llevare las letras que la ortografía pide: y ese mismo<br />

saber leer bien será causa que uno pronuncie mal si la<br />

ortografía faltare; como por ejemplo: hombre bárbaro,<br />

por llevar, buena ortografía, quién quiera que sabe leer<br />

lo pronunciará bien y si estuviera mal escrito, de esta<br />

manera: hombre parpado, el que supiere leer según la<br />

fuerza de cada letra pronunciara mal por, ser mala la<br />

ortografía: de donde se echa de ver cuán necesario sea<br />

que los vocablos vayan bien escritos según la variedad<br />

de su pronunciación. Si esta lengua, como en muchas<br />

partes se conforma en la pronunciación con la<br />

española, se conformará en todo: no hubiera<br />

necesidad de inventar otras, letras o modos de escribir<br />

que los que usamos escribiendo en romance. Pero<br />

estos Aymaras tienen muchas pronunciaciones, que no<br />

tienen los españoles y por el contrario los españoles<br />

tienen otras de que carecen los Aymaras. Por esto es<br />

necesario buscar algún modo de ortografía que enseñe<br />

a pronunciar bien lo que se escribiere en su lengua.<br />

Dos maneras hallo yo para esto. La una es. que se<br />

inventasen nuevos caracteres aplicándolos a las<br />

pronunciaciones de que nosotros carecemos; pero<br />

aunque esta sea la más propia y mejor manera, tiene<br />

un inconveniente muy grande, y es que si no hubiere<br />

maestros de escuela que enseñen a pronunciar aquella<br />

nueva forma de letras, solamente el inventor de ellas<br />

sabrá pronunciarlas. Por esta causa tengo por mejor la<br />

otra manera y es que usemos de las mismas letras que<br />

tenemos en romance, duplicándolas o<br />

acompañándolas con otras, o de otra manera, como<br />

mejor pareciere y así duplicadas y acompañadas, se<br />

apliquen a la pronunciación que fuere menester,<br />

porque por una parte no se extrañarán las letras, y<br />

acompañadas o duplicadas de aquella manera servirán<br />

de pronunciar conforme a las reglas que para ella<br />

daremos y no es nuevo hacer ésto, porque la lengua<br />

italiana y española usan de las mismas letras que la<br />

latina y para sus pronunciaciones particulares<br />

duplican las letras latinas o las acompañan con otras<br />

v.g. en esta dicción amarillo, aquellas dos -11- se<br />

pronuncian diferentemente que en latín y para escribir<br />

esto mismo en italiano escribieran de esta manera<br />

amasiglio, los españoles dicen -milla-, y los italianos<br />

-miglia-.Y todos pronuncian de una misma suerte y lo<br />

escriben de diferente manera, tomando cada nación<br />

las letras latinas y acomodándolas a su natural<br />

pronunciación, con duplicarlas o acompañarlas con<br />

otras, como es fácil advertirlo y pudiéramos traer<br />

otros muchos ejemplos. Esto mismo pues<br />

guardaremos en esta lengua y para proceder en esto<br />

con la claridad que conviene, primeramente es<br />

necesario saber las letras y sílabas que se han de<br />

diferenciar de nuestra común pronunciación y modo<br />

de hablar.<br />

Parecerá esto "prima facié" negocio muy dificultoso,<br />

pero yo lo hallo muy fácil y hacedero, porque con<br />

saber pronunciar doce o catorce vocablos que aquí<br />

ponemos se sabrán pronunciar todos los demás que se<br />

hallaren escritos conforme a la pronunciación que<br />

aquí enseñamos, sean pues las silabas estas con sus<br />

vocablos:<br />

pha phi phu: soga de ichu phala<br />

p'a p'i p'u: agujero p'iya<br />

tha thi thu: frío thaya<br />

t'a t'i t'u: pan t'ant'a<br />

chha chhi chhu: ala chhiqa<br />

ch'a ch'i ch'u: fuerza ch'ama<br />

kha khi khu: nieve khunu<br />

k'a k'i k'u: chicha k'usa<br />

qha qhi qhu: luz qhana<br />

q'a q'i q'u: amarillo q'illu<br />

xa xi xu: encima patxaru<br />

El modo como cada uno sabrá pronunciar estas silabas<br />

y los vocablos en que se hallan al principio, medio y<br />

fin de ellos, será éste que pregunte al indio ladino o al<br />

criollo, que mamaron esta lengua con la leche y<br />

también saben bastantemente la española y le diga<br />

cómo se dice en tu lengua luz por este vocablo qhana,<br />

fuerza por ch'ama o amarillo por q'illu, encima por<br />

patxana, soga por phala, agujero por p'iya, algodón


Vocabulario de la Lengua Aymara 49<br />

por qhiya, peña por jaqhi, frio por thaya, pan por<br />

t'ant'a, &c. Y advertiendo cómo pronuncia el indio,<br />

procurar de pronunciar de aquella propia manera,<br />

haciendo hábito en las tales pronunciaciones y<br />

después hallando aquella letra o sílaba en este<br />

vocabulario y en todo lo que se escribiere según esta<br />

ortografía, procurar de pronunciar siempre de aquella<br />

manera y si escribiere, escribir también de la misma<br />

manera, acostumbrándose a ello y lo que se ha dicho<br />

de estas sílabas: qha, ch'a, k'a, xa, pha, p'a, qi, q'i,<br />

tha, t'a, &c. Para saberlas pronunciar se guardará<br />

también cuando aquellas letras se juntaren con i, u,<br />

porque casi todas ellas pueden juntarse con todas las<br />

vocales, como puede verse en todo el discurso de este<br />

vocabulario, como : q'illu: amarillo; k'illima: carbón,<br />

q'uchallu: roto, k'usa: chicha; y así de todas las demás<br />

letras, que por no alargarme no pongo ejemplo de<br />

cada una en particular, ni es necesario por ser negocio<br />

claro. Verdad sea que esta letra k'a, q'a, q'i, k'i, &c. se<br />

pronuncia también de otras maneras, pero por no<br />

causar confusión me ha parecido mejor dejarlas al uso<br />

cotidiano, que es maestro de todas las artes.<br />

La regla que se ha dado para saber pronunciar, es más<br />

cierta y segura, remitiéndolo al indio o criollo para<br />

que lo aprendamos y oigamos de su boca, que nos<br />

enseñará como se ha de poner la lengua, labios y<br />

dientes o si ha de ser la pronunciación hacia dentro o<br />

hacia fuera, que por esta regla quedaría abierta la<br />

puerta para errar muy a menudo.<br />

Con todo eso. por no dejar de acudir al parecer de<br />

algunos pondré también algunas advertencias, cómo<br />

se han de poner los labios y otras cosas para saber<br />

pronunciar, que por ventura dará alguna luz para ello.<br />

Qha, qhi, qhu, se pronuncian con el principio de la<br />

garganta, al fin del paladar, apretando algo el espíritu.<br />

Xa, se pronuncia casi de la misma manera, sin apretar<br />

el espíritu o resuello.<br />

Q'a, apretando mucho la garganta como quien da<br />

castañeta.<br />

Ch'a, apretando la lengua y retirándola al pronunciar.<br />

Chha, echando el espíritu afuera más que la nuestra<br />

cha ordinaria.<br />

Pha, es media entre f y p.<br />

P'a, apretando los labios mucho:<br />

Qi, ki, con más fuerza que si fuera con sola una q.<br />

Tha, echando el espíritu afuera.<br />

T'a, apretando mucho la lengua entre los dientes.<br />

Quede dicho así esto aunque con alguna oscuridad<br />

porque es dificultoso señalar las martes de la<br />

garganta, lengua y dientes donde se hace la<br />

pronunciación y así me parece mejor aprender<br />

oyendo a los indios.<br />

Es tan importante saber bien la pronunciación y la<br />

ortografía para escribir, que sin ella resultan muchos<br />

yerros como se verá.<br />

Primero: no se entenderá lo que uno quiere decir, si<br />

no es por discreción o adivinando.<br />

Segundo: que dirá una cosa por otra si uno escribiere<br />

o pronunciare según la ortografía del romance como si<br />

en lugar de k'acha jucha que significa pecado ligero o<br />

pequeño escribiese o pronunciase qhach'a jucha que<br />

significa pecado de incesto y son casi innumerables<br />

los vocablos donde hubiera grande equivocación si<br />

con el pronunciarlos o escribirlos de diferente modo<br />

no se distinguirán.<br />

Tercero: que en lugar de algún vocablo honesto dirá<br />

otro que es torpe, como jallu con aspiración significa<br />

lluvia o aguacero y sin ella quiere decir "pudenda<br />

virorum".<br />

Cuarto: Que aunque se entienda lo que uno quiere<br />

decir pronunciando mal, pero ofende los oídos o<br />

provoca los oyentes a risa como nos reímos de los<br />

indios, nosotros cuando les oímos que dicen mal<br />

varido, en lugar de mal parido, Qawrasara, en lugar de<br />

Caravajal resitumá, por legítimo, perazo por pedazo,<br />

salo por jarro, cometa por comida y otros disparates<br />

como estos.<br />

Holgárame de haber hallado cosa asentada a cerca de<br />

la ortografía de esta lengua, pero pues no hay nada,<br />

pareciome puesta en razón la que aquí enseñamos y si<br />

fuere diminuta o insuficiente, con el tiempo se podrá<br />

ir mejorando como acontece también en la lengua<br />

española, que tampoco tiene la firmeza que conviene<br />

que aún en los libros impresos hay grande variedad en<br />

la ortografía como puede verse en las obras del Padre<br />

Fray Luis de Granada y del P.P. de Ribadeneyra y en<br />

otros que varían en hartas cosas unas de otras con ser<br />

hombres, tan doctos, porque unos escriben hazeys<br />

otros hacéis, unos consciencia otros conciencia, unos<br />

charidad otros caridad &c.<br />

Pertenece también a la ortografía de esta lengua saber<br />

que muchas veces juntos las consonantes, tt como<br />

yatichitta, aparanttaña, jakkakiña, y en otras muchas<br />

ocasiones, para significar que es menester detenerse<br />

un poco allí, y que no debe pronunciarse como si<br />

fueran dos consonantes juntas como se usaren Latín.


50 Ludovico Bertonio<br />

La ortografía de cada vocablo se sabrá mejor<br />

mirándole donde está escrito con los demás en su<br />

propia letra como en la A, los que comienzan por A, y<br />

en la B, los que en su primera sílaba tienen B, y así<br />

los demás por el cuidado que se tuvo en escibirle con<br />

más puntualidad en su lugar, que en otras partes<br />

donde se topare.<br />

Es necesario saber la ortografía especialmente "in<br />

principio dictionis", para saber buscar los vocablos<br />

que en este libro, en la primera y segunda parte, y<br />

mucho más en la segunda.<br />

Algunas naciones se diferencian de otras en la<br />

pronunciación: por que estos Lupacas raras veces<br />

pronuncian ya, sino ä con diéresis como en lugar de<br />

jiwayatha, jiwäta, lurayaña luraña. Y así en lugar de<br />

suyo dicen sü contra el uso de los indios Pacases y<br />

otros que siempre pronuncian yo. I. yu. Muchas veces<br />

también donde los Pacaces dicen -ña estos dicen -lla;<br />

como piña uñaña y los Lupacas pilla ullaña, &c.<br />

Unos dicen araxpacha, otros alaxpacha; siriña, siliña,<br />

&c. Unos dicen jutxaña y los Qanas y Qanchis<br />

jutkaña, volviendo la partícula -xa interpuesta en -ka,<br />

ordinariamente. Unos pronuncian layra, en lugar de<br />

nayra; luranaña, en lugar de lurajata en el futuro<br />

otros yatichäma en lugar de yatichamama. Adviértese<br />

esto para que no se extrañe cuando los indios hablaren<br />

de aquella manera; no solamente en lo que se ha<br />

dicho, sino también en otras ocasiones, que con el uso<br />

y advertencia se irán sabiendo, como otras muchas<br />

cosas.<br />

ANOTACION II<br />

De los vocablos de esta lengua<br />

La causa de haber tantos vocablos en esta lengua es<br />

por que en las acciones de las cosas no miran tanto al<br />

efecto como al modo con que se hace y como éste sea<br />

vario, resulta de ello grande variedad y copia de<br />

vocablos. Nosotros para decir llevar una cosa, no<br />

miramos más sino que la cosa se pase de una ¡parte a<br />

otra y así hay un verbo general para personas y cosas<br />

cualesquiera que sean, que es el verbo llevar y esto<br />

está recibido en la lengua romance. Pero, en la lengua<br />

aymara se mira, si la cosa que se lleva es persona o<br />

animal bruto; si la cosa es larga, si pesada o ligera;<br />

porque realmente según estas calidades son diversos<br />

los modos de llevar: con las manos, en el hombre, a<br />

cuestas, &c. Porque el modo de llevar es diverso.<br />

Aprovecha saber esto así. para no espantarse mucho<br />

de la gran copia de vocablos, como también ya que<br />

los hay, para buscar los que son propios para cada<br />

cosa, lo cual sucede no solamente en los verbos de<br />

llevar sino también. en otros muchos, como entrar,<br />

andar, lavar, y aun en los nombres y particularmente<br />

en los de parentesco.<br />

2.- Los novatos que van aprendiendo la lengua<br />

Aymara muchas veces yerran queriendo deducir un<br />

vocablo de otro por alguna semejanza que entre ellos<br />

hay; y con esto pasan muchas dificultades en<br />

concertar el uno con el otro. jayp'u, es la tarde y<br />

jayphu es oscuro que no se parece bien. Querrá uno<br />

decir que el uno se deduce del otro, pero no tienen que<br />

ver y también son diversos en la pronunciación y por<br />

no advertirse bien, dan en estas deducciones.<br />

3.- La significación del vocablo principalmente<br />

contiene al que está en primer lugar en el vocabulario;<br />

así en la primera como en la segunda parte; y si se<br />

ponen muchos, búsquese su significación en sus<br />

propios lugares.<br />

4.- Algunas veces no se ponen los compuestos por su<br />

orden, sino que se entremeten los verbos^ con los<br />

nombres verbales, para mayor claridad de sus<br />

significaciones, y también ' porque no se hallaron a su<br />

tiempo; pero, con mirar una columna más toparán con<br />

ellos si los hubiere.<br />

5.- Pónese algunas veces primero el compuesto que su<br />

simple por ser más ordinario, pero será fácil de<br />

saberle con quitarle la partícula, aunque por ventura<br />

no se usará sino compuesto.<br />

6.- Los vocablos, algunas veces se explican con<br />

muchas palabras, pudiéndose con menos y aún se<br />

declaran con algunos ejemplos. Pero todo esto se hace<br />

para quitar equivocación y para que se entienda mejor<br />

lo que cada vocablo significa y no se ponen siempre<br />

para evitar prolijidad.<br />

7.- Cuando el vocablo compete al hombre, de<br />

ordinario conviene también a la mujer, sino es que se<br />

advierta lo contrario en la declaración o conste por<br />

alguna otra evidente razón que no compete a ambos.<br />

8.- Los indios usan ya de muchos vocablos tomados<br />

de la lengua española o porque no los hay en la suya,<br />

o porque se les han pegado con el trato de los<br />

españoles, como candelera, vinagrera, sombrero, &c.<br />

Y si los usan aunque corruptamente tengo por mejor


Vocabulario de la Lengua Aymara 51<br />

acomodarse a su modo de hablar, que no inventarles<br />

nuevos términos en su lengua. Pues entenderán mejor<br />

con decirles: candelera o candrillo apanima, que no<br />

candela; sät'äña apanima; porque aunque este<br />

segundo es propio de la lengua, pero el otro es más<br />

recibido y usado y lo mismo sucede en los verbos.<br />

Pero todos los nombres y verbos tomados de la<br />

española se declinarán y conjugarán al modo de la<br />

lengua Aymara, como azotiña: azotar, pirtiña: perder,<br />

pakariña: pagar y como estos hay otros muchos que<br />

se hallarán en diversas partes del vocabulario,<br />

especialmente en la primera.<br />

9.- Alguna duda y aun confusión podría causar el ver<br />

que preguntando al indio la significación de algún<br />

vocablo dice una que es muy diversa de la que<br />

ponemos en el vocabulario. Pero esto nace o de que el<br />

vocablo tiene todas aquellas significaciones que el<br />

indio dice, aunque no están escritas en el vocabulario<br />

por ser claras o de que el indio no entiende bien lo que<br />

le preguntan; o no le preguntan como conviene. Por<br />

esto es menester que haya mucho miramiento en el<br />

preguntar con toda la claridad posible para que<br />

responda con la que conviene y no condenar luego por<br />

impropio algún vocablo o frase por el dicho de uno<br />

solo. Pués unos indios usan de un término y otros de<br />

otros, especialmente si son de diversos pueblos o<br />

provincias.<br />

10.- Confieso que a veces no se ha podido hallar la<br />

significación de algún vocablo que corresponda bien a<br />

la lengua española o a la lengua Aymara o la frase de<br />

la una que venga bien con la otra. Pero por no dejarlo<br />

del todo se ha puesto algún vocablo o modo de hablar<br />

no tan propio, a fin que por medio de él se busque y<br />

haya entrada para investigar lo más propio y esto no<br />

será de poca importancia para los que son curiosos en<br />

estudiar esta lengua Aymara.<br />

11.- Podría ser que alguno se ofendiese cuando topa<br />

en este vocabulario algunos vocablos de cosas torpes<br />

pareciéndole que podían dejarse. Pero esto se hizo<br />

porque muchas veces los confesores entenderán más<br />

fácilmente lo que se dice en confesión, sabiendo los<br />

tales vocablos que no sabiéndolos y servirán también<br />

para percibir mejor las circunstancias de los pecados y<br />

aprenderlos con este fin, no puede dañar; pues "omnia<br />

rnunda mundis".<br />

ANOTACION III DE ALGUNAS<br />

COSAS MENUDAS<br />

En esta lengua hay muchos sinónimos o vocablos para<br />

una misma cosa; entiendo que nació esto de la<br />

reducción de muchos pueblos, porque en cada uno<br />

habría alguna diferencia, usando en un pueblo de un<br />

vocablo y en otro de otro, como también sucede en<br />

todas las naciones, juntándose después todos en un<br />

pueblo y comunicándose vinieron a usar para una<br />

misma cosa de otros vocablos, de que los moradores<br />

usaban y los moradores de otros que eran propios de<br />

los advenedizos. Para saber si son verdaderamente<br />

sinónimos de una misma significación mírese el lugar<br />

del vocabulario. donde principalmente se trata de cada<br />

uno, que es en su propia letra. Porque cuando se pone<br />

por sinónimo de otro podría ser que lo fuese en parte<br />

y no en todo y de eso resultaría algún yerro, como<br />

aconteció a un Bizcayno que pensando que Bacín y<br />

servicio siempre significaba lo mismo dijo que le<br />

habían dado a comer un bacín de asado y otro de<br />

guisado.<br />

2.- La causa de haber puesto muchos sinónimos es,<br />

porque no solo hemos menester saber hablar con los<br />

indios, para lo cual bastarían menos vocablos, sino<br />

que también es necesario que sepamos entenderlos<br />

cuando ellos hablan; y por que usan de muchos<br />

sinónimos, unas veces de unos, otras veces de otros,<br />

sino supiéremos los tales sinónimos, tampoco<br />

entenderemos lo que dicen y así fue necesario<br />

ponerlos.<br />

3.- Cuando se ponen muchos vocablos que significan<br />

los mismos nombres o verbos que sean como Larqa,<br />

Pincha, Irpa, que todos tres significan acequia y<br />

después dicen el vocabulario. Hacer acequia o<br />

hacerla: larqachaña, &c. Este, quiere decir que<br />

también pueden componerse de la misma suerte los<br />

otros dos sinónimos y decir pinchachaña, irpachaña,<br />

que significan lo propio que larqachaña: hacer<br />

acequía, y esto se hace por abreviar y así será<br />

menester advertir esto cuando uno va estudiando el<br />

vocabulario, no solamente para componer con<br />

partículas los demás verbos, sino para componer<br />

nombres y adverbios y lo demás que allí se enseña.<br />

4.- Muchas metáforas hay en esta lengua pero<br />

conviene advertir que aquel la hablara mejor y con<br />

más provecho que se acomodare al lenguaje común y<br />

ordinario, v.g. Inti jalsu, es más ordinario que inti<br />

phallusu; inti jalanti, es más claro que no decir Inti<br />

thalaxranti. De estos modos metafóricos y exquisitos


52 Ludovico Bertonio<br />

bastará usar de cuando en cuando, para dar alguna sal<br />

y lustre a la oración.<br />

5.- En la composición del vocabulario no se ha mirado<br />

más que a las tres o cuatro letras primeras de cada<br />

vocablo; poniendo en primer lugar los que convienen<br />

en aquellas tres o cuatro letras por orden del a, b, c,<br />

Por que mirar que concertarán en más, fuera cosa de<br />

mucho trabajo y no necesaria.<br />

6.- Si en los casos que pide el nombre o verbo hubiere<br />

duda, pregúntese al indio alguna oración en dos o tres<br />

maneras; variando el nombre en los casos en que<br />

podría ponerse con aquel verbo y después preguntarle<br />

cuál de aquellas maneras estará mejor y es la más<br />

ordinaria; y seguir lo que el indio dijere, aunque en<br />

este vocabulario se ha tenido cuidado de apuntarlo.<br />

7.- Este num. 3, al cual se siguen las silabas qi, xi, ï, y<br />

otras semejantes, significa que la tercera persona del<br />

verbo se acaba de aquella manera, para saber formar<br />

los tiempos que de ella dependen.<br />

8.- Algunas veces, acotando con la primera o segunda<br />

parte del vocabulario se hallará que dice; Vide, Ibi o<br />

una V. solamente, lo. cual quiere decir que allí se<br />

hallará la construcción del verbo o alguna regla para<br />

hablar congruamente o algún sinónimo y cosas<br />

semejantes.<br />

9.- Idem, ordinariamente se pone en los vocablos que<br />

los indios han tomado de la lengua española y<br />

también cuando la significación es la misma que se<br />

puso en el vocablo precedente o cuando un mismo<br />

vocablo sirve a dos cosas, a la que precede y a la<br />

misma donde se pone Idem.<br />

10.- La + se pone cuando se van diciendo otras cosas<br />

pertenecientes al mismo vocablo.<br />

11.- La se pone donde se dá alguna regla general<br />

perteneciente a la gramática o a la significación<br />

general del nombre o verbo.<br />

12.- Cuando en el vocabulario se hallare, -ru, -na,<br />

-tha, -mpi, entender que el verbo pide su caso con<br />

aquellas preposiciones y esto se hizo "brevitatis<br />

causa" y cuando dice acusativo, entender que ha de<br />

ser sin preposición.<br />

ANOTACION IV<br />

Modo de estudiar esta lengua.<br />

La principal cosa que ayuda para saber esta lengua es<br />

un deseo grande de salir con ella para procurar de<br />

veras la salvación de los indios; porque sin este<br />

despertador cesará todo el cuidado que en esto debe<br />

haber.<br />

2.- Después de esto es necesario estudiar el arte breve<br />

al principio que uno comienza, para saber declinar y<br />

conjugar, después con estos principios y otros<br />

semejantes que en ella se enseñan, comenzar a<br />

construir algunas cosas de esta lengua, como son las<br />

oraciones, catecismo, &c. tomando los vocablos y<br />

modo de hablar que se van topando y comenzar a<br />

hablar algo aunque sea tartamudeando.<br />

3.- Sabidos estos principios y cobrada alguna noticia<br />

del modo de hablar de esta lengua, es forzoso insistir<br />

en 3, cosas principalmente que son: estudiar con<br />

cuidado el arte grande, construir cosas algo más<br />

dificultosas como son sermones, ejemplos y otras<br />

cosas que hay en esta lengua. traducidas y compuestas<br />

con mucha propiedad de los mismos indios; y por que<br />

todo esto no se quede en la especulación es necesario<br />

venir a la practica sujetándose, al trabajo de la<br />

composición. Sin estas -tres cosas tengo, por<br />

imposible que uno venga á saber hablar algo en esta<br />

lengua que sea digno de oír, ni que pueda entenderse<br />

con la claridad que conviene y por que uno puede<br />

engañarse presumiendo, que todo lo que dice va muy<br />

bien dicho y declarado; es necesario acudir al maestro<br />

o a alguno que sepa dar razón de esta lengua y que<br />

corrija las faltas, que en la composición hubiere; pero<br />

para alcanzar facilidad en el hablar, añado que es<br />

necesario ejercitarse en predicar los sermones o<br />

ejemplos que se fueren componiendo, después de<br />

haberlos corregido con el maestro; porque sin<br />

enmendarlos, el que los quisiese predicar, cobraría<br />

facilidad en hablar mal toda la vida. persuadiéndose<br />

que habla muy bien y hablando con muchas<br />

impropiedades y solecismos o barbarismos. sin llevar<br />

el modo que este lenguaje pide; poco fruto sacará de<br />

sus sermones y doctrinas, sino es que estas faltas se<br />

supliesen con el mucho espíritu y particular concurso<br />

de nuestro Señor. Pero siempre es bien, hagamos lo<br />

que podemos de nuestra parte, aunque sea a costa de<br />

mucho trabajo, pues le hay en todas las cosas para<br />

alcanzarlas, si son de mucha estima.<br />

4.- Porque uno no puede hallar siempre el maestro a la<br />

mano, cuando le faltare será necesario acudir a los<br />

indios ladinos. Pero será menester tener mucho aviso<br />

en preguntarles, para que no respondan una cosa por<br />

otra, acomodándose en las preguntas al modo más<br />

claro para ellos; y si preguntados en primera persona


Vocabulario de la Lengua Aymara 53<br />

no lo entendieren pregúntenle por las demás y así en<br />

los tiempos y modos del verbo y casos del nombre;<br />

por que muchas veces se turban, por no entender<br />

alteran nuestras preguntas y responden disparates y no<br />

hay duda sino que unos indios son más aptos y<br />

entendidos que otros y es bien hacer prueba de<br />

muchos.<br />

5.- Importará mucho ir leyendo poco a poco el<br />

vocabulario y las frases para echar de ver que esta<br />

lengua no es corta y que tiene muchos modos de<br />

hablar; notando algunos siempre y tomando algún<br />

número de vocablos, aunque no sea más que una<br />

docena cada día; y principalmente, aprovechará<br />

sacarlos de los sermones y ejemplos que fuere<br />

leyendo y construyendo. Por que esos son los que "ex<br />

adtunctis" se entienden mejor y aún será provechoso<br />

notar aparte en qué ocasión podrá servirse de el tal<br />

modo de hablar, vocablo y frase.<br />

6.- Si la Gramática de la Lengua Española fuera fácil<br />

de dar a entender, pusiera algunas reglas para los<br />

indios que quieren aprovecharse de este. vocabulario;<br />

pero como sea cosa difícil darla a entender, sino es a<br />

gente que haya estudiado, no puede decir otra cosa<br />

sino que al indio, si fuere ladino y entendido le será de<br />

provecho tomar el verbo yatichaña, con lo que<br />

corresponde a la Lengua Española y saber la<br />

correspondencia de la una lengua a la otra y con esto<br />

quizá podrá aprovecharse de la primera y aún de<br />

ambas partes del vocabulario.<br />

7.- Para enterarse más de la propiedad del vocablo, no<br />

seria tiempo perdido mirar, así en la primera, como en<br />

la segunda parte de él: para ver si corresponden las<br />

significaciones de los vocablos. Porque el vocablo de<br />

la aymara, con que se declara el de la lengua española,<br />

estará en la segunda parte y aquel con que se declara<br />

el de la lengua aymara, estará en la primera parte de<br />

este vocabulario.<br />

De los verbos de llevar y de movimiento<br />

ANOTACION V<br />

Los verbos de llevar y movimiento. no solamente<br />

alcanzan nueva significación sobre la que tienen; sino<br />

muchas veces la mudan totalmente, según las<br />

partículas con que se componen. Por esto me ha<br />

parecido ponerlos aquí todos juntos, con una breve<br />

declaración; porque muchas veces nos habremos de<br />

remitir a ellos por excusar de trabajo y enfado. Y si<br />

alguno faltare fácil será añadirle y comprenderle en<br />

las reglas que para los otros se dieren.<br />

DE LOS VERBOS DE LLEVAR POR ORDEN<br />

DEL A.B.C. §. I.<br />

Aña. Llevar cosas largas.<br />

Anakiña. Llevar por delante muchas personas o<br />

animales.<br />

Apaña. Llevar, generalmente.<br />

Asaña. Llevar loza.<br />

Qatatiña. Llevar arrastrando.<br />

Kallaña. Llevar como en litera o en peso.<br />

Qatuña. Es sinónimo de anakiña.<br />

Qhachuña. Llevar arrastrando.<br />

Chaxraña. Arrastrar.<br />

Iqaña. Llevar ropa, &c.<br />

Jach'iña. Llevar en el puño.<br />

Jajuña. Llevar en la manta, ceñida al cuello.<br />

Jarphiña. Llevar en la falda.<br />

Jikhaña. Una vestía por delante.<br />

Jiskhaña. De la mano o de diestro, &c.<br />

Jistaña. Llevar generalmente; raras veces se usa.<br />

Wayuña. Llevar algo colgado de la mano.<br />

Wantuña. Vide: qallaña.<br />

Ichuña. Llevar en brazos<br />

Iraña. Llevar cosas ligeras.<br />

Irpaña. Llevar personas.<br />

Ituña. Cosas pesadas.<br />

K'araña. Llevar brasas.<br />

Lakhaña. Un costal de papas, &c. como abrazado.<br />

Lak'uña. Papas en la manta.<br />

Lampaña. En litera<br />

Lankaña. Llevar barro en las manos o cosas así.<br />

Llawch'iña. Llevar barro.<br />

Marqaña. Una brazada.<br />

Mujiña. En la falda de la manta o capa.<br />

Nukhuña. Llevar rodando.<br />

Phukiña. Un haz de algo a las espaldas.<br />

Qhiwiña. Una viga al hombro.<br />

Sullaña. Llevar arrastrando.<br />

Unkuña. En un pañuelo algo.<br />

Yayuña. Tender hierba ichu.<br />

Yiwaña. Mechones de ichu encendido.<br />

Yupaña. Lo mismo.<br />

En sus propios lugares se sabrá mejor la significación<br />

de todos estos verbos: y para ver las partículas con<br />

que se componen mírese el verbo apaña. Donde<br />

también se verá puesto en práctica lo que; apuntamos<br />

de la sincopa en la gramática por causa de estas<br />

partículas.


54 Ludovico Bertonio<br />

DE LOS VERBOS DE MOVIMIENTO § II<br />

Aña. Ir muchos juntos, personas o animales.<br />

Aywiña. Lo mismo.<br />

Qhawsaña. Correr el agua o extenderse mucho.<br />

Qhuchuña. Ir muchos juntos.<br />

Chhukhutaña. Correr muchos.<br />

Jamkanchaña. Ir a priesa.<br />

Jasaña. Correr.<br />

Jawraña. Huir las bestias.<br />

Jithiña. Andar arrastrando.<br />

Jump'uña. Ir en grande número; aunque no es usado<br />

si no se compone con alguna partícula.<br />

Jusaña. Correr muchos.<br />

Walakiña. Caminar con la fresca de la tarde o<br />

mañana.<br />

Walaña. Correr las bestias<br />

Iwiniña. Andar los niños.<br />

Mariña. Huir.<br />

Maña. Ir<br />

Mitikaña. 3 -ki. Huir.<br />

Mullt'iña. Andar la culebra.<br />

Nuqiña. Andar quedito.<br />

Phat'iña. Huir.<br />

Saraña. Andar.<br />

Witiña. Andar los niños o los pájaros.<br />

Búsquese la significación de estos verbos en su lugar.<br />

Fin de las anotaciones.


Vocabulario de la Lengua Aymara 55<br />

A<br />

A. Vel o para llamar a Dios o a los Santos. A Dios o<br />

Dios creador de todas las cosas. - A Dios,<br />

kunamana kawkimana inuqiri vel kunamana inuqiri<br />

Diosay.<br />

A. Llamando a cualquiera persona por su nombre<br />

propio o apelativo. A Pedro: Pedroy, cha Pedro.<br />

Abad. Monjenakana apupa, Abad sutini.<br />

Abadesa. Monjanakana thuxrisiripa, Abadesa sutini.<br />

Y cuando los indios estuvieren enterados en la<br />

significación de estos vocablos, bastará decir Abad<br />

y Abadesa; y lo mismo se hará en otros semejantes<br />

y a dos o tres veces que los oigan por aquel<br />

circunloquio entenderán fácilmente lo que<br />

significan.<br />

Abarcar con los brazos. Marqaxaruña.<br />

Abarcar con la mano. Q'apithapiña.<br />

Él que está abarcado. Marqaxaruta o q'apithapita.<br />

Él que abarca. Marqaxaruri vel q'apithapiri.<br />

Abajar cubriendo el plato con otro. Platona<br />

k'umphixataña. Idem: jujura jark'at'aña, qhapit'aña.<br />

Abajar cubriendo o envolviendo con algún paño.<br />

Pañona llawukipaña, pintukipaña.<br />

Abarraganarse o amancebarse. Sipasichasiña.<br />

Abarraganado. Sipasini. Y dícese así del hombre<br />

como de la mujer.<br />

Abarrajar o arrojar como a la pared. Jaqhukataña<br />

nuwakataña, janch'axkattäña.<br />

Abarrisco sin dejar nada o sin quedar cosa o<br />

persona. Esto lo que dicen los indios con la<br />

partícula -ra interpuesta a los verbos como:<br />

Abarrisco azotar. Jaycharaña.<br />

Abarrisco morir. Jiwaraña.<br />

Abastado. Sap'a kunani kawkini.<br />

Abastado pueblo o casa. Idem: Abastado.<br />

Abastadamente dar. Sap'awa churaña.<br />

Abasto dar. Idem: Abastadamente dar.<br />

Abasto dar de comer. Sap'a liwaña o manq'aña.<br />

Abastecer la casa de comida. Utankiritaki manq'a<br />

waqipaki imasiña. Y así de otras cosas.<br />

Abatirse o inclinarse. Alit'aña, vel arphat'aña.<br />

Abatirse o agacharse. Kumphut'aña, k'uñut'aña.<br />

Abatirse desviándose del golpe. Pullqit'aña.<br />

Abatirse dejándose humillar de otro. Allt'äsiña,<br />

arpht'asiña.<br />

Abatirse, humillarse a otro. Alit'arapiña,<br />

arpht'arapiña.<br />

Abatirse el ave al suelo. Uraqiru jalanti.<br />

Abatirse parándose o poniéndose en el suelo. T'aku.<br />

Abatirse hasta el suelo. Uraqiru nuwat'aña.<br />

Abatir a uno quitándole la dignidad que tiene. Esto<br />

se dice anteponiendo al verbo el genitivo de la<br />

persona y el acusativo de la dignidad en particular.<br />

Pedrona mayquñapa aparaña.<br />

Abatir, bajar los ojos al suelo. Uraqi ullikataña,<br />

ullch'ukiña.<br />

Abatir inclinar hacia abajo. Alit'äña, arpt'äña. En<br />

otras provincias en lugar de la diéresis (ä) ponen<br />

ya. Y así dicen: alit'ayaña. Lo cual quede entendido<br />

para adelante.<br />

Abatido andar o vivir. Qisa vel waxcha saranaqaña.<br />

La tercera persona se acaba en -qi.<br />

Abatimiento o el abatirse. Alit'aña vel alit'awi<br />

Abatimiento o el abatir a otro. Alit'aña o alit'awi.<br />

Abajarse. Vide: bajarse que es más propio y abatirse.<br />

Ut Supra.<br />

Abajo. Manqha vel manqhapata.<br />

Abajo estar. Manqhankaña vel manqhatuqinkaña.<br />

Abajo ir. Manqharu maña.<br />

Abajo de San Pedro. S. Pedro manqhana vel -ru,<br />

Idem: Abajo ir, -ña según fuere el verbo de quietud<br />

o movimiento.<br />

De Dios abajo. Diosaxaru.<br />

Abajo o parte menos alta. Manqhata, añadiendo sus<br />

preposiciones -na, -ru, -tha. Lo abajo o parte baja<br />

de la pared: pirqana manqhat'apa. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Abeja. Pupa qallu<br />

Abejón. Ipa pupa.<br />

Abejita que hace la miel por las paredes. Qhiya<br />

wajura.<br />

Abejita que hace la miel en el suelo con su panal.<br />

Laq'a wajura. Esta tiene una diéresis a la postre.<br />

Abertura o hendidura. Laxra.<br />

Abertura de las uñas, como tienen las vacas y otros<br />

animales. Laxra<br />

Abertura de la camiseta por donde sacan la cabeza.<br />

Qhawtata.<br />

Abertura para sacar los brazos. Luqusu<br />

Abertura de la saya o urco de las mujeres por<br />

donde juntamente sacan cabeza y los brazos.<br />

Phiqhi.<br />

Abertura de la tierra, grietas o concavidades. Saxa<br />

saxa.<br />

Averiguar. Yatiña, taripaña.<br />

Averiguar como Juez. Aru chiqachaña, taripaña,<br />

jiskit'aña.<br />

Avestruz macho. Suri urqu.<br />

Avestruz hembra. Suri qachu<br />

Avezar. Yatichaña.


56 Ludovico Bertonio<br />

Avezar a andar como a los niños. Saririchaña. Y de<br />

esta manera se tomará el participio en -ri con la<br />

partícula -chaña según fuere lo que se enseña.<br />

Cantirichaña, q'uchurichaña, manq'irichaña: avezar<br />

a cantar o comer.<br />

Ablandar el tiempo amansándose el frío. Thä<br />

llamp'uxi y t'akuxi.<br />

Ablandarse el enojado. Qhanaptaña, axaptaña,<br />

llamp'uptaña, llamp'unuqaña.<br />

Ablandarse lo hinchado. Llanqhaptaña. Úsase con<br />

transición.<br />

Ablandarse la tierra lloviendo. Jaspti, jasakakixi,<br />

laphaptaña, muriptaña.<br />

Ablandarse calentando. Juxsaptaña.<br />

Ablandarse remojando. Chulluña.<br />

Ablandarse la condición. Chuyma axapti,<br />

ak'awanuqi.<br />

Ablandarse calentando. Juxsaptäña, sobreponiendo<br />

la diéresis en la partícula "ä" a los verbos que<br />

significan ablandarse, con la cual de neutros se<br />

hacen activos.<br />

Ablandar como amasando. Liwq'aña, q'apikipaña.<br />

Ablandar revolviendo. Jiruña, qaywiña, jayt'uña.<br />

Ablandar pisando. Takikipaña.<br />

Ablandar la tierra el agua que llueve. Jallu uraqi<br />

jakhuti.<br />

Aboca de noche. Thami thami vel ajanu sarphu o<br />

kititasapacha.<br />

Aboca llena decir. Qhana arusiña vel arusiñakama<br />

arusiña.<br />

Abofetear. Taxllirpäña vel pukarpäña.<br />

Abofetear mucho. T'axlliwäsiña, pukawäsiña.<br />

Abogar informando. Atamarapiña, arusirapiña.<br />

Abogado. Atamrapiri o arusirapiri.<br />

Abollar. Phaphantaña, limintaña.<br />

Abollarse. Phaphantasiña, limintasiña,<br />

phapharanttaña, limiranttaña. Y es menester<br />

escribir aquellas dos -t-, un poco apartados. Vide:<br />

plura Lit. Tro. no. 22.<br />

Abollado. Phaphantata, limintata.<br />

Abolladura grande. Jach'a phaphantata.<br />

Abolladura pequeña. Jisk'a phaphantata.<br />

Abolorio. Achachinaka, apachinaka.<br />

Abominar. Jaxutataña.<br />

Abominado. Jaxutata vel jaxutani.<br />

Abominable. Jaxutaña.<br />

Abominable pecado. Wati samka jucha. Taparaqu vel<br />

atitapiya jucha warakusiña jucha, jani arusiña<br />

jucha.<br />

Abominabilísimo. Jaxutañana jaxutañapa.<br />

Abominación. Jaxutaña, jaxutawi.<br />

Abominarse. Jaxutasiña.<br />

Abonarse. Sumirijaru arusiña. Vide: su no. 17 donde<br />

está el uso.<br />

Abono. Sumiriru arusiña.<br />

Aborrecer. Uñiña, ch'ixwiña, t'iñichasiña.<br />

Aborrecerse largo tiempo. Uñimukusiña.<br />

Aborrecer largo tiempo. Uñimukuña.<br />

Aborrecido. Uñita, uñima, t'iñima.<br />

Abortar. Sulluña, sulluqaña, usuchasiña.<br />

Abono. Sullu.<br />

Abortivo. Sullu.<br />

Abrazar. Qhumathapiña, ichuthapiña, pischutaphiña.<br />

Abrazarse uno a otro. Qhumathapisiña,<br />

piskutapisiña, ichuthapisiña.<br />

Abrazado con algo. Ichut'asita.<br />

Abrazar los trabajos. T'aqisiñanaka muxsat'asiña,<br />

amawaña.<br />

Abrazadas juntar. Marqathapiña.<br />

Abrasarse. Nakhaña. 3 -khi.<br />

Abrasarse sintiendo mucho calor. Phuti qhatijitu,<br />

qhatikipitu.<br />

Abrasarse con deseos deshonestos. Q'unchiptaña,<br />

janchija q'unchiptitu.<br />

Abrasar el fuego. Nakhaña.<br />

Abrasar poniendo fuego. Nakhaña, nina irkataña.<br />

Abrasar la calentura o el Sol. Phuti qhatikipitu, de<br />

-aña lupi qhatijitu.<br />

Abrasar hasta volver en ceniza. Pasaräña. Vide: -na<br />

-ni, &c. siq. Verbo quemar.<br />

Abrasar el hielo. Laphachäña.<br />

Abrasarlo todo. Nakharpäña, pasarpäña, laparpäpaña,<br />

aqhaña, japuchaña. Vide: kan no. 2 la 15.<br />

Abrasar de paso. Nakhawaxaña.<br />

Abrevar ganado. Umäña.<br />

Abrevadero. Umaña, umani.<br />

Acortar el sermón o razonamiento. Sermo vel aru<br />

pit'uraña, aru allqäña, jank'aki sirmoña; su<br />

contrarío: jaya sermoña.<br />

Abreviar cualquiera cosa. Jank'aki tukuwaña, luraña.<br />

Abrigar arropando. Isikataña, ch'uynuqaña,<br />

llawnuqaña.<br />

Abrigarse. Isikatasiña, llawnuqasiña, ch'uynuqasiña.<br />

Abrigado lugar casa o tierra. Juyu, juxsa, llamp'u<br />

uraqi, uta, marka, &c.<br />

Abrigarse el estómago poniéndose o ciñiéndose<br />

algo. Läsq'uñat'asiña, wak'arantasiña. Vide: Lla-<br />

no. 1. t'i- no. 14.<br />

Abrigado estar en lugar templado. Juxsankakiña.<br />

Abrigo. Juxsa, jump'i, juyu.<br />

Abril mes. Jupa llamayu.<br />

Abrir la puerta. Jist'araña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 57<br />

Abrir quitando piedras. Atiraña.<br />

Abrir lo cerrado a piedra y lodo. Liq'iraña.<br />

Abrir con llave. Llawiraña.<br />

Abrir quitando el tapador. Qhapiraña.<br />

Abrir la cabeza. P'iyajaña.<br />

Abrir destapando. Lluparaña.<br />

Abrir desenvolviendo la tienda y cosas así.<br />

Yampatataña, allitataña.<br />

Abrir los oídos. Lluparaña.<br />

Abrir los ojos. Ullitataña.<br />

Abrir la boca. Ansatataña.<br />

Abrir animales. Khariña.<br />

Abrir postema. T'iwka junujaña.<br />

Abrir la vena. Sirkaña.<br />

Abrir cimiento. Thaxsi jat'iña.<br />

Abrir descubrir su intento. Chuyma qhanachaña.<br />

Abrir el día nublado. Laqhampu q'araxti, willijti,<br />

qhanaxti, apaxti, primera en -aña.<br />

Abrir las piernas. Kapatataña.<br />

Abrir la pared. Jurqujaña.<br />

Abrir el entendimiento a otro, dándole seso.<br />

Chuyma jist'araña.<br />

Abrir para otro. Dícese según las cosas que se abren<br />

por los susodichos verbos interponiéndoles -rapi,<br />

aunque algunas veces no la ponen, como: punku<br />

llawirarapita o llawirita solamente.<br />

Abrirse de suyo alguna cosa de las sobredichas.<br />

Esto se dirá con los verbos sobredichos<br />

interponiéndoles la partícula -si, como la botija se<br />

destapó: botija lluparasi.<br />

Abrir el día amaneciendo. Uraqi willij willirti, jiskax<br />

jiskarti, qhantati.<br />

Abrirse el día nublado. Vide supra.<br />

Abrirse el entendimiento cobrando seso. Chuyma<br />

jist'arasi. Abrirse la tierra. Uraqi ansatati.<br />

Abrirse la pared. Pirqa ansatati, ch'äxti, laxrapti,<br />

k'ank'axti, p'iyaxti, p'iyanuqti, &c.<br />

Abrirse la flor. Ansatati, t'ikatati, ullatati, phankatati.<br />

Abrirse apartándose los que están muy<br />

apiñuscados. Lakiqtaña, jithitataña.<br />

Abrirse las carnes o tierra. K'ank'apti.<br />

Abrirse el rostro o las papas de frío o cociendo.<br />

Phillmi, pajurti, ajanu phillmirata, pajurtata. Rostro<br />

abierto así. Vide: qhi-.<br />

Abrirse el cielo, descumbrándose las nubes. Vide:<br />

abrir el día nublado.<br />

Abrirse la postema. Vide: reventar.<br />

Abrirse los pies haciendo grietas. K'ank'alliña, kayu<br />

k'ank'allitu.<br />

Abierto de par en par. Ansatatatapachakiwa punqu.<br />

Abiertamente o claramente. Qhanaki.<br />

Abrir rasgando. Wikajaña.<br />

Abrojos. Ch'api ch'api.<br />

Abroquelarse. Qirayt'asiña.<br />

Absolver. Vide: perdonar.<br />

Absorto embelesado. Qhaqhata, qhaqhartata.<br />

Abstenerse, no comer carne en días prohibidos.<br />

Sasiña<br />

Abstenencia así. Sasiña.<br />

Abstenerse del uso del matrimonio o fornicación.<br />

Khiñi apaña.<br />

Abstenerse de hurtar el que tenía costumbre.<br />

Lunthataña, waniña. Y así de otros vicios.<br />

Abstenencia de hurtar, emborracharse, &c.<br />

Lunthataña, machaña, waniña.<br />

Abuelo. Achachi.<br />

Abuela. Apachi.<br />

Abuelo de padre. Chacha achachi.<br />

Abuelo de madre. Marmi achachi.<br />

Abuela de padre o madre. Chacha apachi, marmi<br />

apachi.<br />

Abundar en riquezas. Kuna manani kawki mananiña.<br />

Abundante tierra de comida. Manq'ani marka vel<br />

uraqi.<br />

Abundante de cameros. Ancha qawrani. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Abundancia dé comida. Manq'aniña.<br />

Abundancia de carneros. Qawraniña. Y así se<br />

aplicará este modo a otras cosas, dicen también.<br />

Abundancia haber de plata, comida, &c. Qullqi<br />

pachpakiwa, manq'a pachpakiwa.<br />

A mayor abundancia dar o tomar. Marqampi,<br />

inapuni churaña vel katusiña.<br />

Abundantemente, dar o tomar. Jiliskipaki vel alluxa<br />

churaña.<br />

Abundantemente satisfacer pagando. Ukakama<br />

phuqaña, pakaraña, ajusuña.<br />

Abundancia haber. Quchunaqti, primera -aña. Los<br />

verbos de llevar compuestos con -naqta significan<br />

haber abundancia de aquello con que el tal verbo se<br />

junta. v.g.:<br />

Abundancia haber de comida. Manq'a<br />

apanaqtakiwa, allinaqtakiwa.<br />

Abundancia haber de leña. Lawa<br />

marqanaqtakiwa.<br />

Aburrir o extrañar. Jiwuraña.<br />

Abusión tener acerca de los sueños. Samka jakhuña.<br />

Abusión por el zumbido de los oídos. Jinchuna<br />

ch'usurata yanqa aru, isapaja siriña.<br />

Abusión por el escocimiento de los ojos. Nayrana<br />

jasita jachaja siriña. Y así se dirá de otras<br />

advirtiendo que aquellos participios siempre se


58 Ludovico Bertonio<br />

conciertan con la persona y no con los oídos, ojos,<br />

&c.<br />

Acá a este lugar. Akaru.<br />

Acá arriba. Aka aläru<br />

Acá dentro. Aka manqhiru.<br />

Acá hacia a mí. Nä tuqiru. Y usan de estos modos<br />

señalando con la mano y si no señalan no ponen<br />

acá.<br />

Acabar. Tukuña. Aunque más ordinario es: tukuwaña<br />

vel tukuychaña miraqaña, putuña vel puchuqaña.<br />

Acabar, dícenlo también con algunas partículas<br />

compuestas con los verbos: manq'usuña.<br />

Acabar de comerlo todo. Satantaña: acabar de<br />

sembrar toda la semilla o toda la chácara.<br />

Satakipaña: acabar presto de sembrar.<br />

Acabar la mita. Arka miraqaña.<br />

Acabar la obra o labor. Jakhusuña.<br />

Acabar de tomar de memoria. Jakinthata.<br />

Acabar de poner sus huevos de gallina. Pikutaña,<br />

sasiña.<br />

Acabar asolando. Laqhayaña.<br />

Acabar casi o faltar poco para acabar la obra o<br />

camino. Niyachaña, ñañachata.<br />

Acabar la pared. Pawllaña.<br />

Acabar generalmente. Tukusiña<br />

Acabarse la paciencia. Amuchuyma mutusiña tukusi.<br />

Acabarse los hombres y otras cosas. Qulluxaña,<br />

laq'axaña, chuñixata, t'aqxaña, tukuxaña, 3 -xi.<br />

Acabarse las fuerzas. Ch'ama jispu, tuku, jispusu,<br />

tukusu vel ch'ama jukhawi con transición.<br />

Acabarse la enfermedad, el enojo, las riquezas.<br />

Malartaña.<br />

Acabarse de henchir. Phukusuña, jullpusuña,<br />

jullchusuña.<br />

Acabarse la vida. Uru tukusi.<br />

Acabarse el matalotaje. Ququ tukusi.<br />

Acabarse, disminuirse la vista. Nayra sarphu<br />

sarphuxi y con transición sarphuxitu.<br />

Acabarse, no haber más. Jukhakiña.<br />

Acabarse el plazo. Aruxasiwi, ururu puri.<br />

Acabarse el linaje en mi. T'aqirijaña vel qullurijaña<br />

kankaña.<br />

Acabar algo en un día. Urujäña. Acabada obra o cosa<br />

perfecta. Jiskikama luratawa.<br />

Acabada estar la obra. Tukuwatawa.<br />

A cabo de mucho tiempo. Jaya pachata.<br />

A cabo de poco tiempo. Juk'a jaya pachata.<br />

¿A cabo de tanto tiempo no acabo de venir? ¿Juch'a<br />

pachata jani jutiti?<br />

Acaba ya. Jank'achakima.<br />

Acabar sentenciando el pleito. Jakixaña, phat'xaña.<br />

A cada uno dar. Saparu vel sapa saparu vel<br />

sapaqataru churaña. Y puede también entrar con<br />

otros verbos.<br />

A cada paso tropezar. Chillqinkunana,<br />

chillkutankunana lanqt'aña.<br />

A cada palabra errar. Arunkunana pantaña, como el<br />

que va leyendo o hablando. Arusinkunana pantana:<br />

errar cada vez que uno habla.<br />

A cada uno dar un real dos, tres, cuatro, &c. Saparu<br />

maya, paya, kimsa, püsi, reala kata churaña.<br />

Acallar el niño meciendo la cuna. Wawa jikutaña.<br />

Acallarle dándole el pecho. Ñuñut'aña.<br />

Acallar el enojado. Llamp'unuqäña.<br />

Acallar engañando con buenas palabras.<br />

Llullakipaña.<br />

Acción. Luraña vel lurawi.<br />

Acardenalar. Vida: cardenal.<br />

Acariciar trayendo la mano por el rostro o cerro.<br />

Sularaña, phiskuraña.<br />

Acariciar con palabras. Muxsa arurapiña.<br />

Acariciar rogando. Achikaña.<br />

Acariciar regalando. Chuqichaña, q'ächata,<br />

munajachata.<br />

Acariciar acallando el niño. Anätäña.<br />

Acariciar hospedando. Qurpachaña.<br />

Acariciador. Tomarse -ja-. Para esto el participio de<br />

los susodichos verbos, según el modo da acariciar<br />

como acariciador regalando. Munajachiri; que es<br />

participio activo.<br />

Acarrear. Este verbo comprende muchos modos de<br />

traer, donde se podrán ver en el verbo traer.<br />

Acarrear bienes o males. Jiskinaka vel yanqanaka<br />

apaniña vel puräña o purärapiña vel puränirapiña.<br />

Acarrear males. Yanqaru jaqhuntaña.<br />

Acarrear mieses a la troje. Sixiru vel piwraru<br />

khumuña.<br />

A caso hacer. Jani luraja sasina täpaña vel ilathajama<br />

vel jani amutataki luraña.<br />

A caso ir. Thapathama maña. Y así se dirá con otros<br />

verbos.<br />

A caso sin advertir. Jani jamut'atataki; con J al<br />

principio.<br />

A caso preguntando, -ti. ¿Pedro ulljtati? ¿A caso has<br />

visto a Pedro?<br />

Acaso o por ventura morirá. Lanaxa jiwachini. Este<br />

adverbio de ordinario quiere el verbo compuesto<br />

con la partícula -chi.<br />

A cargas. Khumu khumu, sayna sayna; según el modo<br />

de llevar.<br />

Acatar. Más propiamente decimos respetar. Jaxsaraña<br />

yupaychaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 59<br />

Acatamiento respeto. Jaxsaraña yupaychaña.<br />

Acatamiento o presencia. Nayraqata. Estar en el<br />

acatamiento: nayraqatakaña. Vide na- no. 8 donde<br />

se hallará el uso de esta dicción.<br />

Acedo. K'ark'u, jaru, qayra.<br />

Acedarse. K'ark'uptaña, k'ark'uxaña, k'ark'utaña,<br />

p'usquptaña, t'amut'aña.<br />

A ceda persona. Jaru aruni.<br />

Acero. Idem: asiru vel yawri isaqu, yawrina isaqupa.<br />

Acerar. Asirunchaña.<br />

Aceite nuestro. Idem: asiti.<br />

Aceite que sale sobre la chicha de maíz. Lluxllu.<br />

Acción. Luraña vel lurawi.<br />

Achacar a alguno la muerte. Jiwawita tumpaña.<br />

Achacar el hurto. Lunthatawita tumpaña. Y así se<br />

dirá de las demás cosas.<br />

Achacar de cualquiera suerte la culpa. Jucha<br />

jaqhutaña.<br />

Achacar sin razón. Inatha jucha makhatäña, Idem:<br />

jani arunsa aruchaña.<br />

Achacar con razón. Chiqathaki tumpaña.<br />

Achaque indisposición del cuerpo. Jisk'a vel k'ata<br />

usu.<br />

Achaque tener. K'ata usunaqaña.<br />

Achacoso. Usunkalla, usukamana.<br />

Achaque v.g. con achaque o en son de algo.<br />

Sirijama. Con Achaque de ir a buscar a su hijo se<br />

ausentó: yuqpa taqanija sirijama jalsuxi. Y así<br />

puede aplicarse a otras cosas.<br />

Achaque ser u ocasión de algo. Pankutakixaña.<br />

Lupiru mistuwija pankutakixitu: el haber salido al<br />

sol me ha sido achaque de muerte. Sin achaque:<br />

ch'uqitpiniki.<br />

Achaques poner que va a la chacra. Yapuru maña<br />

japisaña.<br />

Achaques poner que está enfermo. Usutuwa sana; y<br />

de esta manera se aplicará a otras cosas.<br />

Achicar el agua. Uma qichusuña, wayusuña,<br />

mistuyaña.<br />

Achicar otras cosas. Vide: acortar.<br />

Aclararse el tiempo o el día. Laqhampu qhanapti, de<br />

-aña.<br />

Aclararse el agua. Urna chuqupti, ch'uwanuqi, de<br />

-qaña y dícese de todo licor.<br />

Aclararse el cielo. Laqhampu, q'araxti, llijuti: de<br />

-aña, el primero.<br />

Aclararse la chicha o vino. Qunchupa utt'i: de -aña.<br />

Aclararse la verdad. Chiqa aru qhanawaxi; de -aña<br />

vel chiqachasi, ullasi.<br />

Aclarar, dejar de llover. Phajsi, phajsari, phajsuti: de<br />

-aña. Por poco tiempo: jallu aparti.<br />

Aclarar, ser ya de día. Urüxi.<br />

Aclarar, amanecer. Qhantati, uraqi willij willirti,<br />

jisqax jisqarti.<br />

Aclarar. Activo. Esto se hace con los mismos verbos<br />

que significan aclararse, añadiendo una -a antes de<br />

-ña, o según la orden de las partículas pidiere,<br />

como dijimos en la 3. p. de la gramática. Cap. 3. §<br />

2.<br />

Aclarar el agua. Ch'uwaräña. Y así se hará en los<br />

demás.<br />

Acocear el caballo, o cualquiera otro animal bruto.<br />

Mat'aqiña, takit'aña.<br />

Acocear el hombre. Takit'aña, takirpäña, q'ulltaña,<br />

thallmaña.<br />

A coces. Mat'aqisiña, takit'asiña, según el animal que<br />

acocea.<br />

Acocear, mucho. Mat'aqwäsiña, q'ultawäsiña,<br />

takiwäsiña, thallmiwäsiña. En lugar de la partícula<br />

-wäsi puede ponerse: -muku, takimukuña, &c.<br />

Acocear al que está echado. Takixataña,<br />

mat'aqixatacha.<br />

Acoceado. Takit'ata, mat'aqita vel takit'awi.<br />

Él que acocea. Takit'iri.<br />

El lugar donde acoceo, como la calle o el campo,<br />

&c. T'akit'awi.<br />

El lugar o parte lastimado con las cosas, también<br />

takit'awi y lo mismo se hará con todos los<br />

demás verbos.<br />

Acoger hospedando. Qurpachaña vel utaru jawisaña.<br />

Acogerse huyendo. Phat'iña. Idem: mariña, mit'ikaña.<br />

Acogerse amparándose. Phat'iranaña, jalaranaña, &c.<br />

Acogerse guareciéndose en alguna parte.<br />

Phat'ikataña, marikataña, jasakataña; phat'ikatawi;<br />

la guarida.<br />

Acogerse los amancebados dejando su pueblo o<br />

habitación ordinaria. Irpsusiña.<br />

Acogerse a diversas partes cuando son muchos los<br />

que huyen. Phat'ijraña, marijraña.<br />

Acogerse desapareciéndose. Jalsuña, chhaqhaña. 3.<br />

-qi.<br />

Acogerse muchos juntos. Äsuña.<br />

Acogerse todos dejando el lugar solo. Q'umapacha<br />

jalsuña.<br />

Él que se acoge: phat'iri, &c.<br />

El lugar a donde se acoge. Idem: Él que se acoge.<br />

Acometer para reñir. Jalakataña, aynikataña, qallaña<br />

vel qallakataña.<br />

Acometer de ambas partes la pelea o riña.<br />

Tinkuthaptaña, jaltajaptaña.<br />

Acometer para pecar. Qallaña.<br />

Acompañar. Arkaña, arkanaqaña.


60 Ludovico Bertonio<br />

Acompañar llorando al que sale de casa o pueblo.<br />

Jacharpäña. Y si son muchos: jupirpäña.<br />

Acompañar saliendo al camino poco o mucho<br />

trecho. Jakirpäña.<br />

Acompañar volviendo después que salieron al<br />

encuentro. Jakistakawitha jutxaña, chukunixaña.<br />

Acompañar a uno. Irpaña vel chikaki saraña.<br />

Acompañar al Santísimo Sacramento o a algún<br />

grande o al difunto. Alisiña, arkaña. 3. -ki.<br />

Acompañar los criados a sus amos. Idem: arkaña,<br />

alisiña.<br />

Acompañarse uno a otro. Irpasiña, irpanaqasiña.<br />

Acompañar yendo delante. Nayra vel nayraqatapa<br />

saraña.<br />

Acompañar estando con el enfermo. Usuwaña,<br />

usuwasiña.<br />

Acompañarse con buenos o con ruines.<br />

Yanqhanakampi, jiskhanaqasiña, saranaqaña. 3.<br />

-qi.<br />

Acompañamiento. Arkaña o según fuere el modo de<br />

acompañar tomando los infinitivos del verbo o los<br />

participios en -wi o -ta.<br />

Acompañados, que siempre van juntos. Wayñuni<br />

irpani irpanaqasiri vel irpanaqasita.<br />

Acompañar dos cosas de un mismo tamaño o<br />

figura. Chikt'aña. Como acompaña esta imagen<br />

con otra semejante: aka imagen maya ukajampi<br />

chikt'ama.<br />

Acompañado de juez en los pleitos. Apuna jakijiri<br />

masipa.<br />

Aconsejar. Iwxaña. 3. -xi, yatichaña, amajasäña.<br />

Aconsejarse con alguno. Jaqimpí amajasäsiña,<br />

jamutäsiña.<br />

Aconsejar mal o bien. Aru churaña; más ordinario es<br />

en mal.<br />

Aconsejarse uno a otro. Iwxäsiña, amajasäsiña.<br />

Aconsejar demasiado o de costumbre. Wiñaya<br />

iwxakamanaña.<br />

Aconsejarse dejándose decir lo que le conviene.<br />

Iwxäsiña.<br />

Aconsejar a la despedida o de paso. Iwxäwaña. Él<br />

que aconseja: iwxiri amajasiyri, aru churiri. Dicen<br />

samakipiri, en mala parte.<br />

Aconsejar acertadamente. Chuymaru puriri vel<br />

junut'iri iwxaña.<br />

Acontecer. Kankaña.<br />

Aconteció esto en Roma. Roma markana aka yänwa<br />

vel kankaña.<br />

Acontecerme esto o lo otro. Akajamaña vel kankaña.<br />

Acontecerle. Aka jamawa vel kanki; más claro se dirá<br />

contando en particular lo acontecido.<br />

Acontecimiento. Dirase decendiendo a lo particular,<br />

como chijiru puriwi, luntatasiwi, &c. La desgracia,<br />

el hurto que le sucedió.<br />

Acordarse. Amajasiña, amutaña: piden acusativo de<br />

la cosa que en latín o español se pone en genitivo.<br />

Acuérdate de tu padre. Awkima amajasima.<br />

Acordarse siempre o continuamente. Wiñaya<br />

chuymat'aña vel chuymana apanaqasiña.<br />

Acordarse de lo que ama o aborrece o que da pena<br />

o contentos. Chuyma churasiña con -ru.<br />

Acordarse de lo olvidado. Amajasisxaña,<br />

amutasxaña.<br />

¿Acuerdaste de más pecados? Juchanakama ukhakiti<br />

amajasta.<br />

Acordar algo a otro. Amajasäña amutäña.<br />

Acordar a otro algo por amor de alguno.<br />

Amajasärapiña.<br />

Acordar, tomar acuerdo consultando. Amajasäsiña,<br />

arustasiña, arusnuqaña.<br />

Acordar determinando lo que debe hacerse. Aru<br />

wakiqtasiña, wakäsiña, wakijäsiña, esto es entre<br />

muchos.<br />

Acuerdo o consejo de los oidores y otros que<br />

gobiernan. Aru wakixäsiwi, wakit'äsiwi. Esto es,<br />

lo determinado de ellos.<br />

Acuerdo, determinación. Resolución de hacer algo.<br />

Lurajasawi vel maja sawi, si es ir; y así de otras<br />

cosas.<br />

Acordadamente. Amajasisaki amutasisaki.<br />

Acordar o templar las voces de los instrumentos.<br />

Jiski aruñataki, wakrt'äña, templaña.<br />

Acordar les voces de los cantores concertándolas.<br />

Kanturanakana kunkapa wakit'äna.<br />

Acortar cortando. Kuchuqaña llaxllaqaña. Esto se<br />

dirá también con los verbos que significan cortar,<br />

interponiéndoles la partícula, -qa o -ra. Vide:<br />

cortar.<br />

Acortar el estribo. Jithusuwaña, jiskakataña. )(<br />

Jiskaqaña.<br />

Acortar como quiere. Jisk'achaña.<br />

Acortar la medida. Jithithapäña.<br />

Acortar la plática. Aru phit'uraña, aru allqäña.<br />

Acortar los pasos a uno estorbándole la ida.<br />

Qulluwaña.<br />

Acortarse la vida de los hombres. Jaqinakana<br />

jakañapa vel urupa pisixi, q'ataxi, jithinti. Todos<br />

vienen de: -aña.<br />

Acortarse la vista. Nayra sarphuxi vel sarpuxitu. Ver<br />

poco: thaminjama ulljaña. 3 -ji.<br />

Acortada cosa. Jithintäta vel jisk'achata.<br />

Acosar afligiendo. Watunkäña


Vocabulario de la Lengua Aymara 61<br />

Acosar persiguiendo. Alisiña, alisnaqaña, alisirpäña.<br />

Acosar con ruegos. Achikaña, lat'a kumpuña.<br />

Acosar dando prisa. Jamk'achäña, phararäña.<br />

Acosar cuando mucho da prisa. Jumpuqiña.<br />

Acosar llevando de vencida. Athirp'äña.<br />

Acosar la caza, yendo en su alcance. Jakixataña.<br />

Acosar el sueño. Ikipuri puritu, puri purixatitu,<br />

amk'atha amk'atha ikijachitu vel ikiki ch'awaña.<br />

Acosar los malos pensamientos. Yanqha<br />

amajasiñanaka mat'a mat'itu, alisnaqitu,<br />

watuwakiyitu.<br />

Acostarse en la cama o en el suelo. Ikinuqaña.<br />

Acostarse echándose encima de algo. Ikixataña,<br />

llawllixataña. Esto es como cuando uno se echa de<br />

barriga sobre la ventana, &c.<br />

Acostarse tendiéndose. Ikitataña.<br />

Acostarse tendiéndose de barriga. Llawllitataña.<br />

Acostarse la pared inclinándose a un lado. Pirqa mä<br />

tuqiru api, k'umuti, parqupti, alit'i.<br />

Acostarse reclinándose o arimándose a algo.<br />

Alikataña, arphakataña, q'imikataña.<br />

Acostarse o ser del bando de alguno. Mayniru<br />

wakiña, sät'aña.<br />

Acostarse entre ambos bandos. Puraparu wakiña,<br />

säña.<br />

A costa mía, tuya, suya, nuestra, &c. Qustajatha vel<br />

qullqijatha, añadiéndole los demás pronombres.<br />

Acostumbrarse a hurtar. Luntata vel luntatiri yatiña.<br />

Acostumbrarse a emborrachar. Machiri yatiña.<br />

Acostumbrarse a poco comer. K'ataki manq'iri<br />

yatiña. Y así se dirá de todas las demás cosas,<br />

usando de los participios activos en -rí.<br />

Acostumbrado a hurtar a injuriar, a dar limosna,<br />

&c. Luntata vel luntatiri, tuqiri, wajcharu khuyiri<br />

yatita. Usando de ambos participios en -ri y en -ta.<br />

Dícese también con -kamana y con la primera<br />

persona del verbo, quitándole ña, como:<br />

Acostumbrado a rezar, a pecar, &c. Dios<br />

jamp'atikamana, juchachasikamana, &c.<br />

Acobardarse. Jallq'asiña vel llajllasiña,<br />

llajllathaptaña, qhiytaña.<br />

Acobardar a otro. Llajllatäña, qhiytäña.<br />

Acrecentarse en número las cosas. Miraña,<br />

aywitataña.<br />

Acrecentarse las fuerzas. Ch'ama, phatiqi, de kaña.<br />

Acrecentarse los trabajos. Kichusiña vel t'aqisiña,<br />

purixatti, phatixatti, de -aña.<br />

Acrecentarse las deudas. Manu apxatti.<br />

Acrecentarse la enfermedad. Apaxatti, phatixatti. Y<br />

así puede decirse de la hacienda, honra y de otras<br />

cosas semejantes.<br />

Acrecentar la hacienda. Miräña, alluxaptäña.<br />

Acrecentar los méritos. Jiski kankañaru vel jiski<br />

lurañaru, apaqxataña.<br />

Acrecentar el dolor. Kichuwaqxäña vel kichuña<br />

apaqxatäña, phatixatäña<br />

Acrecentar la enfermedad. Apaqxataña, phatixatäña.<br />

Acto heroico. Qullana vel warakusiña, luraña o<br />

lurawi.<br />

Acto feo. Jaxumalla luraña.<br />

Acto deshonesto. Q'añu luraña.<br />

Actualmente. Esto se dice con la partícula, -ka vel<br />

-kaki vel -ska interpuesta a los verbos, v.g.:<br />

Actualmente comer. Manq'akaña, manq'akiña,<br />

manq'askaña y es de advertir que la panícula<br />

aka, en plural donde hay -piska, parte se pone<br />

antes de la -piska y parte después, diciendo.<br />

Manq'asisipkakatana.<br />

Acuchillar con aspada o cuchillo. Kharintaña.<br />

Acuchillar dando de estocadas. Jununtaña.<br />

Acuchillarse. Isparusiña. Corrompiendo el vocablo<br />

castellano.<br />

Acuchillar, dando de espaldarazos. Espadana<br />

nuwaña, sin herir.<br />

Acuchillar o dar sin abrir la cama causando<br />

hinchazón o dolor solamente. Chhuxrichaña.<br />

Acodiciarse. Chuymaru purit'äsiña, nankaspana saña<br />

vel chuyma churasiña, chuyma apäsiña.<br />

Acudir acá, llegándose muchas veces. Juta jutaña.<br />

Acudir allá. Mä maña, ullintaña, makhataña,<br />

sarasaraña.<br />

Acudir de mala gana a sus obligaciones o dejar de<br />

acudir del todo. Chakhuna chakhupa saranaqaña.<br />

3 -qi.<br />

Acudir de buena gana a sus obligaciones y obras<br />

comunes. Yanasíña. Él que acude: yanasiri.<br />

Acudir a la necesidad ajena. Khuyaña, maywaña,<br />

jiskichaña, amajasírapiña.<br />

Acudido así, socorrido. Khuyiri, mayiwiri.<br />

Acudir al pensamiento o venir. Chuymaru mat'aña.<br />

Mientras oigo misa me acuden al pensamiento<br />

cosas impertinentes: misa isapkiriru ina<br />

amajasiñanaka mat'itu. Vide: ma- no. 34.<br />

Acudir a al mismo. Iñawija amajasiña.<br />

Acudir bien el año. Alli marawa, ancha achuwa.<br />

Acudir mal. Mach'awa.<br />

Acudirse uno a otro. Sap'achasiña, jiskichasiña,<br />

yanapasiña.<br />

Acudir a casa de alguno con disgusto de los de ella.<br />

Thuqujasiña.<br />

Acullá cuando es movimiento. Ukaru, ukatuqiru.<br />

Acullá más apañado. Khuriru.


62 Ludovico Bertonio<br />

Acullá estar. Ukankaña o khurinkaña. Según fuere<br />

menester.<br />

Acullá cuando no es movimiento. Ukana o khuru<br />

Acusar. Ch'ataña.<br />

Acusador. Ch'atiri.<br />

Acusarse uno a otro. Ch'atasiña.<br />

Acechar atalayando. Qhamäña, mich'uwaña.<br />

Acechar escuchando o mirando lo que otros hacen.<br />

Isuxasiña.<br />

Acechar de paso. Isut'aña.<br />

Acelerar el paso. Jamk'a saraña, jamk'achaña.<br />

Acelerar el paso a otro. Jamk'achäña, janana saräña.<br />

Acelerarse enojándose. Q'apiskiptaña, q'apist'aña,<br />

wallaxtaña.<br />

Acemita. Cemito.<br />

Acemita seca. Saxra cemito.<br />

Acemitas hacer. Cemitochaña.<br />

Acendrarse el metal de suyo. Ch'uwaña.<br />

Acendrado. Ch'uwata.<br />

Acendrar el metal. Ch'uwäña.<br />

Acendrarte lavando. Aythiña,<br />

Acepillar. Llaxllaraña, t'illmiraña, murmuraña,<br />

tupaña, llunkuraña.<br />

Acepillar con cuchillo. Q'aquraña.<br />

Aceptar conceder con otro, dar el sí. Iyasaña: con<br />

-ru.<br />

Aceptar de mala gana. Pä chuyma iyasaña, wäsaña.<br />

Aceptar la enfermedad de la mano de Dios. Diosana<br />

usu churata, iyasiña, wäsaña.<br />

Aceptar la muerte. Jiwapa sata iyasaña.<br />

Aceptar el cargo dignidad o mando. Esto se dice<br />

poniendo en particular el cargo que es v.g:<br />

Aceptar obispado. Obispoña katuña.<br />

Aceptar reynado. Reyiña katuña.<br />

Aceptar fiscalado. Fiscalaña katuña; añadiando -ña, o<br />

kankaña, al nombre de la dignidad o cargo.<br />

Aceptar personas, admitiendo unas y desechando<br />

otras sin razón. Chakachaña, jaytakipaña,<br />

armakipaña.<br />

Aceptador así. Chakuchiri.<br />

Acequia. Irpa, larqa.<br />

Acequia, encanado, albanar. Pincha.<br />

Acequia hacer. Larqachaña.<br />

Acerca. Preposición -tha. Tratome a cerca de este<br />

negocio. Aka yätha atamitu, por evitar<br />

equivocación, muchas veces no se escribe con h.<br />

Acercaras, llegarse. Jak'akataña.<br />

Acercarse acá. Jak'akataniña.<br />

Acercarse o estar cerca. Jak'aptaña.<br />

Acercarse uno a otro. Jak'asiña.<br />

Acercarse los que vienen de camino contrario.<br />

Jak'athaptaña.<br />

Acercarse o casi llegar. Jak'achäña.<br />

Acercar, poniendo cerca de otro. Esto se dirá con los<br />

mismos verbos de arriba, interponiéndoles la<br />

partícula -a, antes de -ña.<br />

Acertar tirando. Purit'äña, irat'äña )( Jaqhasjaña.<br />

Acertar adivinanzas o enigmas. Mästä aru,<br />

jamutaña, jamurpäña, chiqanchaña, purit'äña.<br />

Acertar sospechando. Chiqaki tumpaña.<br />

Acertar el camino. Chiqa thakini puriña.<br />

Acertar sacar lo mejor escogiendo a lo que es<br />

ajeno, &c. Situsuña.<br />

Acezar. Qharqhaña, qharqhaxtaña, jarqiña, samana,<br />

jaqhutusnuña.<br />

Él que anda acezando. Samana jaqhuthusnuña vel<br />

qharqhiri.<br />

Acíbar. Jaru qulla<br />

Acicalar, bruñir. Llunkuxiya llixu Axutañäña<br />

p'allchaxp'allchaxtäña, llip'ij llip'ijtaña.<br />

Adalid. Wallpani, atäni, sitani, urquña.<br />

Adarga o broquel. Qirari.<br />

Adargar a otro. Qirarit'äña.<br />

Adargarse. Qirarit'äsiña.<br />

Adelantarse. Nayräña vel nayrasuña.<br />

Adelantarse la honra. Qamasa vel chupi patixatti.<br />

Adelantarla. Phatixattäña.<br />

Adelantarse en tomar. Nayrat'äña.<br />

Adelantarse pasando. Llalliña.<br />

Adelantarse a otros vicios. Yanqha kankañana<br />

llalliña, panpachaña, t'axtaña.<br />

Adelantarse en virtud. Jiski kankañana, llalliña, &c.<br />

Y así se puede aplicar a otras cosas.<br />

Adelantarse yendo primero y errar. Nayrasmukuña.<br />

Adelantarse en honra. Chupiniru mistuña,<br />

jalthusnuña.<br />

Adelantado así. Chupiniru mistuti, jalthusnuta<br />

Adelantarse los animales corriendo. Chukuraña,<br />

walaraña.<br />

Adelante o primero que yo. Nayraja.<br />

Adelante o primero que tú, &c. Vide intra: antes que<br />

es más propio.<br />

Adelantar enviando delante. Nayräña, nayra khitaña.<br />

Adelgazar. Juch'usachaña, sillpichaña y dícese de<br />

todas las cosas.<br />

Adelgazarse enflaqueciendo. Phiswaña, tukantaña,<br />

chulluña.<br />

Adelgazado así. Phiswata, tukari<br />

Ademanes hacer con la mano. Ampara äña änuqaña.<br />

3 -qi vel arnparampi arusiña.<br />

Ademanes hacer contoneandose. Ch'uwata,<br />

ch'uwanuqaña. 3-qi.


Vocabulario de la Lengua Aymara 63<br />

Ademanes hacer para reñir. Mankuqasiña,<br />

t'axlliqasiña, takiqasiña, mataqisiña. Vide: ma-. no.<br />

16.<br />

Adentro. Manqhiru.<br />

Aderezar. Kallaqxaña, jiskichxaña, sap'achxaña,<br />

wakäxaña, yatäxaña.<br />

Aderezar para otro. Jiskicharapiña, wakärapiña, &c.<br />

Aderezar aprestar las armas. Awqasiñanaka<br />

qamaräña, yatäña.<br />

Aderezar de comer, cociendo o friendo algo.<br />

Manq'apäña.<br />

Aderezarla dándola su pumo. Yatäña, purit'äña,<br />

muxsaräña.<br />

Aderezarle el cabello con cierta manera de<br />

cebollitas. Jaxchuntasiña, amqa amqana<br />

phiskusiña.<br />

Aderezarse poniéndose vestidos de fiesta.<br />

Yamparusiña, yatäsiña.<br />

Aderezarse lavándose, puliéndose, afeitándose.<br />

Phiskurasiña, sularasiña, qillqarasiña, sulasnaqaña.<br />

Aderezar aprestando todo lo necesario para la<br />

llegada de algún personaje o solemnidad.<br />

Qamaräña.<br />

Aderezar lo que está cubierto con ichu.<br />

Chillakipaña, chillutuña. Vide ibi.<br />

Aderezar la tela metiendo los hilos salidos.<br />

Chillpuntaña.<br />

Adestrar, llevar de la mano a los ciegos y no ciegos.<br />

Jiskaña. 3 -khi.<br />

Adestrar llevando da diestro las bestias. Jiskhaña.<br />

Adeudarse. Manuxtaraxaña, manu sapa tukuña,<br />

manuna apxatasiña.<br />

Adeudarse tomando prestado moderadamente.<br />

Manusiña, charisiña.<br />

Adeudarse más y más sin pagar. Manuxatha<br />

manusiña, chari chari, manu manu aputaña.<br />

Adeudarse por otro fiando. Jaqiña lantipa sät'aña, ya<br />

usan del verbo fiar.<br />

Adeudado. Munuxtara, manusapa, manuna<br />

apaqxattata.<br />

Adivinar diciendo según la experiencia que tiene<br />

que suceder a esto o lo otro. Aruxäña. 3 -xi.<br />

Adivinar derramando coca como lo hacen los<br />

hechiceros. Kuka phawaña.<br />

Adivinar tomando un puñado de algo y contando<br />

después los granos. Jach'iña, jach'irapiña.<br />

Adivinar mirando al cuy. Wanq'una ullaña, wanq'u<br />

ch'äña.<br />

Adivinar si sera bueno el año contando las papas.<br />

Piw irutaña.<br />

Adivinar si se quieren bien los enamorados.<br />

Wanq'una anuqarapana ullaña, jamut'aña:<br />

Adivino así, hechicero. Tuqini, jamuni.<br />

Adivinar sospechando lo que habla de ser.<br />

Jamut'aña, akajamani, sapiniña.<br />

Adivino, hechicero. Dícese conforme al modo de<br />

adivinar, tomando el participio en -ri-, de los<br />

verbos arriba puestos.<br />

Adivinanza de los hechiceros. Conforme al modo de<br />

adivinar o engañar que tienen, se tomará el<br />

infinitivo o participio en -wi-, de los dichos verbos.<br />

Kuka phawaña, wanq'uch'äña, &c.<br />

A diversas partes. Tuqi tuqiru. Dícese también muy<br />

propiamente con los verbos de movimiento y de<br />

llevar, interponiéndoles la partícula -xa-, v.g.<br />

Saraxaña: Ir a diversas partes. Apaxaña: llevar a<br />

diversas partes y así de otros.<br />

"Ad invicem". Uno a otro o unos a otros. Dícese con<br />

la partícula si- interpuesta a los verbos v.g. "Ad<br />

invicem" se quieren. Amawasiña, uñisiña, &c.<br />

Administrar la plata. Qullqi amajasisiña,<br />

p'utup'ayawasiña.<br />

Administrar negocios o pleitos. Jucha amajasisiña,<br />

p'utup'aywasiña.<br />

Administrar su hacienda. Kunajasa kawkijasa vel<br />

haciendaja amajasisiña, ulljasiña. Y porque los<br />

indios usan poco de nombres genéricos, es más<br />

propio decir en particular la hacienda que fuere.<br />

Administrar el cacicazgo o el reinado. Mayquña<br />

jiski vel yanqa amajasisiña, pituyisiña.<br />

Administrar obispado. Obispoñaja amajasisiña,<br />

pituysiña; y así se dirá de otras dignidades, mandos<br />

y oficios.<br />

Administrar por otro. Dícese con los mismos<br />

nombres de oficios y los verbos kamachirapiña,<br />

thuxrisirapiña.<br />

Administrador de alguna dignidad o mando.<br />

Thuxrisirapiri, kamachisirapiri, anteponiendo<br />

obispoña, mayquña, &c.<br />

Admistrador mayordomo de las vacas.<br />

Wakakamana y así de otros ganados.<br />

Administrador del hospital. Hospitala kamana; y así<br />

de otros.<br />

Administrador protector de los Indios. Jaqinaka<br />

säpiyiri. Y dicen ya los indios, también<br />

administrador, protector, &c.<br />

Admirarse. Warakusiña vel lakhasphara maña,<br />

lakhaswaña vel thä maña, llaxsasiña.<br />

Admirarse como atónito o asombrado.<br />

Khakhartaña. Lakhas chuymas thä maña. Él que se<br />

admira o asombra de cualquier cosita.<br />

Warakusikamana, lakhas phart'akamana.


64 Ludovico Bertonio<br />

Admirar a otro. Warakusäña: referir que se admiró<br />

viendo u oyendo: way vel jiy saña.<br />

Admirarse sobremanera. Warakusiñana<br />

warakusiñapa, warakusiña.<br />

Admirarse asombrándose o turbándose. Muspaña<br />

khakartaña.<br />

Admiración. Warakusiña, llaxsasiña, lakhas phara<br />

maña.<br />

Admirablemente. Warakusiñaki kharkartañaki.<br />

Adobar. Vide: aderezar.<br />

Adobar la comida echándole algún sabor.<br />

Muxsanchaña vel muxsaräña.<br />

Adobar la carne cruda o pescado crudo.<br />

Mach'ichaña, mach'itañaru apantaña.<br />

Adobo así. Mach'itaña.<br />

Adobar guantes o flecos. Muxsa thujsäña.<br />

Adobo así. Muxsa thujsäña.<br />

Adobador. Muxsa thujsiyiri.<br />

Adobe. Tika.<br />

Adobe hacer. Tikaña.<br />

Adobera. Tikaña.<br />

Adobes amontonar. Arkuña.<br />

Adolecer. Usuña, usuru puriña.<br />

Adolecer haciendo cama. Usunuqaña. 3 -qi.<br />

¿A donde?. ¿Kawkina? Cuando significa estar.<br />

¿A dónde estoy?. ¿Kawkinkaña?<br />

¿A dónde estás?. ¿Kawkinkata?<br />

¿A dónde está?. ¿Kawkinki? así se conjuga adverbio<br />

y verbo todo junto, como dijimos en la gramática.<br />

P. 2. Cap. 7.§ 1. P. 3. Cap. 5. § 5.<br />

¿A dónde está?. ¿O qué es de Juan? ¿Juanasti?<br />

¿A dónde está o qué es del bordón. ¿Thujrusti? Y así<br />

se dirá de otras personas y cosas.<br />

¿A dónde más? ¿Kawkinaraki?<br />

¿A dónde podría estar? ¿Kawkinkarakispana?<br />

A donde quiera que estés. Kawkinkasinsa vel<br />

kawkinkimansa: según el supuesto.<br />

A donde quisieres. Kawkinaspalla, chuymamakama.<br />

¿A dónde? Cuando hay moviento, "ad locum".<br />

¿Kawkiru?<br />

A donde quiera. Kawkirusa, Kawkiruspalla, kawki<br />

tuqirusa, kawki iwraqarusa, kawki winqallarusa.<br />

Adoptar hijo. Yuqajakiptäña.<br />

Adoptar hija. Phuchhajakiptäña.<br />

Adoptar común a ambos. Wawajakiptäña:<br />

yuqajataki, phuchajataki katusiña.<br />

Adoptado. Yuqataki katusita, &c. Acomodando los<br />

posesivos: -ja, -ma, -pa, -sa, según fuere necesario.<br />

Adopción. Yuqataki katusiña.<br />

Adopción de Dios. Diosana wawapataki katusiwi.<br />

Adorar. Jamp'atiña.<br />

Adorar ofreciendo cuy. Wanq'una jamp'atiña. Y así<br />

se dirá de otras cosas poniéndolas en hablativo.<br />

Vide: Ay- no. 30. y Ja- no. 2.<br />

Adorar ídolos. Wak'anaka jamp'atiña.<br />

Adoración o culto de los ídolos. Wak'anaka<br />

jamp'atiña.<br />

Adoratorio de ídolos. Wak'anaka jamp'atiwi.<br />

Adoratorlo del Sol. Willka jamp'atiwi.<br />

Adoratorio célebre que hay en esta puna de los<br />

lupacas. Phuxpuqullu. Y de esta manera hay<br />

infinitos nombres de adoratoríos.<br />

Adoratorlo o humilladero de los cristianos. Dios vel<br />

Santonaka jamp'atiwi.<br />

Adormecerse o cabecear. Ikikipaña, iki ch'awaña.<br />

Adormecerse profundamente. Iki jiwaña.<br />

Adormecido así: Iki jiwata vel iki machata.<br />

Adormecerse algún miembro. Sajsapíña, sujsupiña,<br />

t'ukuña. Usase con transición. Él que tiene el pie<br />

adormecido. Kayu sajsapita jaqi.<br />

Adormecerse teniendo calambre. Chukullijaña.<br />

Usase con transición. 3 -ji.<br />

Adornar. Sumaychaña, sumäña.<br />

Adornar vistiendo. Yamparut'aña.<br />

Adornarse. Sumaychasiña, yamparusiña.<br />

Adquirir. Jakiña, Jakisiña.<br />

Adquirir para otro. Jakirapiña.<br />

Adquirir con trabajo. Qinasiña, tuwanasiña, jakisiña<br />

Adquirir enfermedad. Usu katutaja.<br />

Adquirido. Jakita, jakisita.<br />

Adquirido con mucho trabajo. Thaxi wayu, sumi<br />

wayu. Vide: ibi.<br />

Adrede. Tullpa, tullpaki.<br />

Adrede me descalabro. Tullpaki p'iyjitu.<br />

Adrede con doblez. Tullpaki vel mästäki vel<br />

jakhastäki.<br />

Aduana.<br />

Advenedizo forastero. Que está mucho tiempo en<br />

algún pueblo. Jaqha jaqi, sariri vel jaya jaqi.<br />

Advenedizo que tiene origen de otro pueblo. Maluri<br />

vel mitma.<br />

Adversario enemigo. Awqa, t'iñi.<br />

Adversario, enemigo público. Awqa.<br />

Adversario contrario en brindar y competidor en<br />

juegos. Quncha.<br />

Adversario de esta manera competidor, &c. Se hace<br />

también con la partícula masi. Umiri masi, anatiri<br />

masi, awqasiri masi, &c. Usando del participio en<br />

-ri.<br />

Adversidad. T'aqhisiña, mutuña.<br />

Adversidad tener. Mutuñankaña, t'aqhisiñankaña.<br />

Advertir o estar advertido. Amajasiña, jamurpäña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 65<br />

unanchaña.<br />

Advertir a otro. Amajasäña, iwxaña, chuyma<br />

churaña.<br />

Advertir a voces al que peligra, dictándole lo que<br />

conviene en particular como: mira no caigas.<br />

Phaxta tinkisma chay. Mira no te dé el toro: toro<br />

waxrajaspana chay, &c.<br />

Advertencia. Amajasiña, amajasawi.<br />

Advertencia, aviso que se da a otro. Iwxaña,<br />

iwxawi, amajasäwi.<br />

Aduce, pandero, a tambor pequeño. Jisk'a wankara.<br />

Aduce tañer. Wankara nuwaña.<br />

Adular. K'uskipa k'uskipa, muq'sa muq'sa arusiña,<br />

jalla jalla sap'awa lurata arusita, &c. Ina pampaki<br />

saña.<br />

Adulador. Aru k'uskipa, jallpa jallpa aruni, ina<br />

pampaki sap'awa lurta siri.<br />

Adulterar la mujer. Jaynuja ikiskipaña, aniskipaña.<br />

Adúltera. Jaynupa aniskipiri.<br />

Adulterar el varón. Marmija ikiskipaña, aniskipaña.<br />

Adultero. Marmipa aniskipiri.<br />

Adulterio. Chacha vel marmi aniskipaña, ikiskipaña.<br />

Adulterino, hijo de adúltera. Chachana jatjäwi.<br />

Adulterino, hijo de adúltero. Marmiru jatjäwi.<br />

Adulterino, bastardo absolutamente. Jatjäwi.<br />

Adunarse. Vide: Juntarse.<br />

Adunarse los ánimos o corazones. Mayachasiña,<br />

jaqiwasiña, aywisiña.<br />

A escondidas. Jamasatha, jamasataki, imantataki.<br />

A escondidillas. Idem: A escondidas.<br />

A escondidas comer. Jakhaxatatha, jakhatha,<br />

jakhaqatha manq'aña.<br />

A obscuras. Ch'amakana, laxana.<br />

Afable, manso, apacible. Aykaya, llamp'u; axa,<br />

muxsa aruni, k'acha, salla, jallpaqa, jawata<br />

chuymani.<br />

Afabilidad. Aykaya kankaña, &c. Añadiendo kankaña<br />

o -ña solamente a los nombres sobredichos.<br />

Afablemente. Muxsaki, llamp'uki, k'achaki;<br />

añadiendo -ki a los dichos nombres se vuelven<br />

adverbios.<br />

Afamado. Aruwata, laqhawata, jasajäta, sutini,<br />

pichuni. Vide: famoso<br />

Afanar, padecer. T'aqhisiña, urisiña, mutuña.<br />

Afanar viviendo trabajosamente. Qanitha jakaña,<br />

qanichasina jakaña. Idem: saranaqaña, qanitha<br />

jayp'uyaña, qanitha uruyaña.<br />

Afeminado. Marmijaki.<br />

Afear. Jaxumallachaña, kawkiñächaña.<br />

Afearse. Jaxumallachasiña.<br />

Afearse, tornarse feo. Jaxumallaxaña, kawkiñäxaña.<br />

Afear ensuciando. Q'añuchaña.<br />

Afear el alma con pecados. Juchanakampi alma<br />

q'añuchaña, q'añuchasiña.<br />

Afeado. Jaxumallachata, &c.<br />

Afear reprendiendo. K'utiña, thaxtiña, jiwatiña.<br />

Afear diciendo ser feo. Jaxumallawa, yanqawa,<br />

kawkiñäwa saña.<br />

Afeitar con color. Wanthuraña, sisiraña, qillqaña.<br />

Afeitarse así. Wanthurasiña, sisirasiña, qillqasiña. La<br />

mujer que se afeita demasiado. Sulasilla,<br />

qillqasilla, wanturasikamana, sisirasikamana,<br />

phiskusilla. Vide: phi-. no. 10.<br />

Afeitar, embijar. Jismaña.<br />

Afeitarse, embijarse. Jismasiña.<br />

Afeitar quitando el cabello. Yawiraña.<br />

Afeitar a navaja, rapar. P'axllaraña, p'axmaraña,<br />

khituraña.<br />

Afeite. Wanturu vel wantura vel sisira.<br />

Afeitada. Qillqasíta, sulasita.<br />

Aficionar, hacerse amar. Amawäsiña, munäsiña,<br />

waylluwasiña.<br />

Aficionar mucho. Chuymapa apaña, luntataña, iraña.<br />

Aficionarse a persona o cosa. Chuyma jiwakataña,<br />

churaña, con -ru.<br />

Aficionado así. Chuyma jiwakatata.<br />

Aficionado a beber. Umañaru jiwakatata, wayukatata.<br />

Afición así. Jiwakataña, jiwakatawi, wayukataña,<br />

wayukatawi; poniendo primero la cosa con -ru.<br />

Afilar amolando. T'axraña, qaquña, arichaña.<br />

Afilar sacando punta. Nayrat'achaña,<br />

nayrat'anichaña.<br />

Afilarse de suyo. Arichasiña, nayrat'achasiña.<br />

Afilado. Ari.<br />

Afilado puntiagudo. Nayrat'ani.<br />

Afinar metales con fuego. Wayräña, ch'uwäña,<br />

umaptäña.<br />

Afinar metales lavándolos. Aythita.<br />

Afinado. Wayräta, ch'uwäta, aythita.<br />

Afirmar. Saña, sapiniña<br />

Afirmar diciendo que es así o que es de aquella<br />

manera. Chiqawa, uksawa vel ukajamapiniwa<br />

saña.<br />

Afirmarse en algo por no caer. Thurit'aña,<br />

thurit'asiña.<br />

Afirmarse al pie sobre algo. Kayu thurit'aña,<br />

thurit'asiña vel thurit'asiña.<br />

Afirmarse en algo diciendo que sin falta lo hará.<br />

Lurapunija saña. Y así en todas las demás cosas.<br />

Afirmar fijando. Thuräña, thurit'aña; chillputaña.<br />

Afirmarse en su intento o propósito. Chuyma<br />

thurit'aña, con gerundio en -taki.


66 Ludovico Bertonio<br />

Afirmar en el bordón. Thujrujasiña.<br />

Afligirse. Kichusiña, llakisiña; phutisiña. Vide: no. 27.<br />

Afligirse, congojarse lamentándose. Tata mama<br />

aruña.<br />

Afligirse el enfermo sin poder sosegar. Ñat'aña,<br />

qhurpaña.<br />

Afligirse al que aguarda algún castigo o mal suceso<br />

o el que está agonizando. Jiskasiña.<br />

Afligirse el que aguarda algo y se tarda en llegar.<br />

Ayllut'asiña, ayllulachaña.<br />

Afligirse compadeciéndose de alguno o por su<br />

ausencia. Khuyasiña.<br />

Afligirse con los cuidados o de sus trabajos o<br />

pecados. Jumpisiña, kichusiña.<br />

Afligir a otro. Kichusäña. Y también se usará de<br />

todos los demás verbos que significan afligirse,<br />

anadiándoles una diéresis ( ¨ ), antes de -ña; y<br />

puede también decirse por otros términos.<br />

Afligir a otro. Kichuna apantaña, t'aqhisäña.<br />

Afligir con burlas pesadas. Watunqäña,<br />

ch'usiqachaña.<br />

Afligir apresurando o demasiadamente<br />

preguntando. Luqhiptäña, muspäña.<br />

Afligir acosando. Vide supra: acosar.<br />

Afligir al enfermo o al que quiere dormir, rezar o<br />

hacer otras cosas semejantes. Q'aq'uña,<br />

ch'axmiña, ch'usiqachaña.<br />

Afligir importunando o pidiendo. Q'aq'uña,<br />

ch'axmiña, lat'akumpuña.<br />

Afligir importunando, como cuando se llegan<br />

muchos a uno dándole prisa para hablar.<br />

Jump'äña. 3 -iy jumpuxkataña.<br />

Afligido. Thaxini, sumini.<br />

Afligido del frío andar. Phuk'a punaqaña,<br />

k'uykunaqaña.<br />

Afligido congojado. Khuya khuya, maywa maywa<br />

jaqi.<br />

Aflicción. T'aqhisiña, kichusiña, llakisiña, phutisiña.<br />

Aflicción o trabajos interiores. Thaxi sumi.<br />

Aflojarse lo que estaba tirante. Iqaptaña, phasiña,<br />

phisiña, thijiña; dícese de cargas, &c.<br />

Aflojar. Activo. Phastaña, thijit'äña.<br />

Aflojar las ataduras. Phasatäña, phastäña.<br />

Aflojarse o menguarse las fuerzas. Ch'ama qimitu<br />

vel jiwaxtitu de -aña.<br />

Aflojarlas, debilitarlas con ayunos, &c. Qimäsiña<br />

vel jiwaxtasiña.<br />

Aflojar emperezando. Jayrasiña, qillasiña.<br />

Aflojar temiendo el trabajo. Llaxllat'aña,<br />

llaxllat'asiña.<br />

Aforrar baúles o petacas, &c. T'ixikipaña,<br />

lluch'ukipaña. Ablativo con -na o -mpi.<br />

Aforrar pliegos de cartas o cosas semejantes. Idem:<br />

Aforrar baúles o petacas, &c.<br />

Aforrar jubones o calzas, &c. Isina t'irikataña.<br />

Afortunado dichoso. Samini, allini jaqi.<br />

Afortunado a quien sigue la fortuna para bienes o<br />

para males. Inkini jaqi. Vide: i- no. 10.<br />

Afrecho y temblón granzas de todas las cosas.<br />

Jamch'a<br />

Afrechos que quedan después de colada la chicha.<br />

Jamch'a.<br />

Afrechos o caspa de la cabeza y del cuerpo. Q'ili.<br />

Afrentar sacar a la vergüenza. Tumäña.<br />

Afrentar. Qaxsichaña vel qaxsi tukuwaña.<br />

Afrentar de palabra. Tuqiña.<br />

Afrentar diciendo mal de alguno para que no<br />

alcance lo que pretende o diciéndole que es un<br />

pobretón, &c. Wanuña, jamaña. Pero usa de estos<br />

verbos la persona contra quien hablaron y quiere<br />

decir: estiércol me has echado con esto, porque<br />

espero que alcanzaré lo que pretendo o Dios me<br />

hará merced por estas injurias. Y de este propio<br />

modo pueden usar otras personas, pero no la que<br />

dice la injuria.<br />

Afrentarse, avergonzarse. Qaxsisiña, phinq'asiña vel<br />

qaxsi tukuña.<br />

Afrentar con mucha demasía. Qaxsichawäsiña.<br />

Afrentado de palabra. Tuqita.<br />

Afrentado, avergonzado delante de otro. Qaxsiru<br />

vel phinqaru tukuta.<br />

Afrentarle de andar mal vestido o de ir a comer a<br />

casa de otros. Janchija qaxsiläsiña.<br />

Afrentarse de palabra unos a otros. Aruna tawisiña,<br />

chuchasiña, jupisiña, tuqisiña.<br />

Afrenta vergüenza. Qaxsi. No es afrenta ser pobre<br />

por amor de Dios. Diosa layku wajcha kankaña<br />

jani qaxsiti.<br />

Afrentosa palabra. Qaxsi vel jamqu aru.<br />

Afrentadísimo. Qaxsik'atara vel qaxsina qaxsipa,<br />

phinq'ana phinq'apa, &c.<br />

Agacharse. Kumphut'aña, alintaña, arphat'aña.<br />

Agachado. Alit'ata, kumphut'ata, arphat'ata.<br />

Agachado andar. Kumphut'ata, alit'asaki saranaqaña.<br />

3 -qi.<br />

Agachado estar. Kumphut'ata, alit'ata utkaña.<br />

Agallas en la garganta. Ch'añanaqi, añañaqi,<br />

Agallas tener. Añañaqitu, ch'anañaqitu.<br />

Agarrar haciendo presa. Ch'umithapiña, jatithapiña.<br />

Agarrado tener. Ch'umijasiña jatijasiña.<br />

Agarrochear. Wach'iña.<br />

A gatas andar. Lat'aña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 67<br />

A gatas entrar. Lat'antaña.<br />

Agente que administra la hacienda de alguno.<br />

Pituyirapiri, amajasirapiri.<br />

Agente en el pecado netando. Q'iwsa aniri, putu<br />

aniri.<br />

Agil diligente. Q'apa, qallu, q'uli nina nina, nina urna,<br />

jalanqaychu jaqi.<br />

Agilidad así. Q'apa kankaña, qallu kankaña, &c<br />

Ágil, ligero de los pies. Anqari, nina jaqi, thä uma<br />

jaqi.<br />

Agilidad así. Anqari kankaña.<br />

Agonizar o fatigarse el enfermo cercano a la<br />

muerte. Jiskasiña sullphaña, t'aqiri ama kankaña.<br />

Agonizando estar o fatigado el enfermo que apenas<br />

resuella. Sullphakakiña.<br />

Agora. Jicha.<br />

Agora poco ha. Nikhara.<br />

Agora en este punto. Ancha jichajaki, ancha<br />

akapachajaki, aka puqaki.<br />

Agorero. Layqa, tala.<br />

Agorar mirando cuyes. Wanq'una ulljaña.<br />

Agorar con coca. Kukana phawaña.<br />

Agorar con maíz o estiércol de carneros. Tunquna<br />

vel thaxana jach'iña.<br />

Agorar con sebo. Lik'i pallallana jaqhuña. Para saber<br />

si se confiesan bien o enteramente.<br />

Agorar diciendo si es bueno o malo agüero.<br />

Sap'awa, jiskiwa vel watiwa, yanqhawa vel<br />

sapataki, yanqhatakiwa saña.<br />

Agotarse, marchitarse los sembrados. Suwat'aña,<br />

wañat'aña.<br />

Agotado. Suwat'ata, wañat'ata.<br />

Agosto mes. Jupa thapiwi vel jupa phawawi phaxsi.<br />

Agotar el agua. Wañat'aña, pharat'äña, phara tunti<br />

jaqhuña.<br />

Agotado estar. Tuntt'i pharat'i wañat'i de -aña.<br />

Agotado así. Pharat'ata, wañat'ata.<br />

A gotas caer. Ch'aqkakiña.<br />

A gotas caer sobre algo. Ch'aqxataña.<br />

A gotas correr. Ch'aqhaki jawiña.<br />

A gotas escurrir. Pharusuwaña, tuntisuwaña,<br />

ch'akhusuwaña, pharawaña jaqhuña.<br />

Agotar arroyo sangrándole. Jawiri patakipaña,<br />

irpakipaña.<br />

Agradar. Chuymaru puriña, kusisäña.<br />

Agradar haciendo algo. Chuymaru puriri luraña vel<br />

lurarapiña, si es para otro.<br />

Él que agrado a otro. Chuymaru puriri.<br />

Él que agrada a si mismo haciendo su voluntad.<br />

Chuymapakama jaqi, chuymapakama<br />

saranaqiri, luriri jaqi.<br />

Agradecer reconociendo la merced. Yupaychaña,<br />

jakhuña.<br />

Agradecer de palabra. Jalla jalla ullaña, jalla jalla<br />

tatay vel jilay vel khuyakita yanapakita o según la<br />

merced fuere hablando con aquel que la hizo a los<br />

otros dicen: khuyituwa, yanapituwa, &c. vel<br />

khuyirija, yanapirija.<br />

Agradecido estoy a vuestra merced por la que me<br />

hizo en verme cuando estaba enfermo. Usukiri<br />

ullintawimatha ancha jakhusma, yupaychasma,<br />

jalla jalla ullasma.<br />

Agradecimiento. Khuyiripa jakhuña, yupaychaña,<br />

jamp'atiña, jalla jalla ullaña.<br />

Agradecido. Jiskichiripa, jiskichirijawa siri, jalla jalla<br />

ulliri, jakhuri, &c.<br />

Agraviar. Yanqhachaña, yanqha luraña, qisachaña.<br />

Agraviar por no nada o sin razón. Jani yäjatha<br />

yänqhachaña.<br />

Agravio, injusticia. Yanqhachaña, qisachaña.<br />

Agravado estar de los pecados. Jucha q'ipijasitaña,<br />

juchanaka jatijitu.<br />

Agravar, encarecer el delito. Juchana yanqhapa<br />

ullasäña vel mämpi yanqhawa säña, mämpi<br />

yanqharu katuwaña.<br />

Agrio o agro. K'ark'u chiwaqhu.<br />

Agrio volverse, acedarse. K'ank'uxaña,<br />

chiwaqhuxaña.<br />

Agrio de la naranja y otras cosas. Laranjana<br />

k'ark'upa, chiwaqhupa.<br />

Agrura o agror. Idem: Agrio de la naranja y otras<br />

cosas. Ut Supra.<br />

Agrio camino. Jaritha, qanitha saraña thaki.<br />

Agua. Uma.<br />

Agua bendita. Bendicíta vel sutichaña uma.<br />

Agua clara. Ch'uwa, chuqu urna.<br />

Agua turbia. Q'añu, juri uma.<br />

Agua tibia. Llaphi uma, juxsa.<br />

Agua callente. Junt'u uma.<br />

Agua fría. Thä uma.<br />

Agua muy fría. Qala pari uma.<br />

Agua hirviendo. Wallaqiri.<br />

Agua dulce. Muxsa uma.<br />

Agua amarga. Jaru uma.<br />

Agua salada. Jayu uma.<br />

Agua hedionda. Thujsa vel watanawi uma, ñusata<br />

uma.<br />

Agua miel. Misk'i uma.<br />

Aguas arriba. Jawiri amputa.<br />

Aguas abajo. Jawiri aynacha.<br />

Agua viva que mana. Uma phullulluri vel p'axalliri.<br />

Agua sacar con mate. Qichusuña, qichit'aña.


68 Ludovico Bertonio<br />

Agua sacar con la mano. Jach'usuña.<br />

Agua echar con la mano en algún cántaro.<br />

Qhallantaña.<br />

Agua sacar con algún cántaro con soga o sin ella o<br />

con acetre. Wayusuña.<br />

Agua pie de chicha o uvas. Siqi vel siqi k'usa.<br />

Aguador. Vide supra: azacán.<br />

Aguaducho. Vide supra: acequia.<br />

Agua manil. Aguamanila. Tómanlo de los españoles,<br />

porque los indios no lo usan.<br />

Agua manos dar. Ampararu uma waraxataña.<br />

Aguar el vino. Vinoru umanchaña.<br />

Aguado vino. Umanchata Vino.<br />

Aguado que siempre bebe agua. Umaxtaki umiri.<br />

Aguanoso, húmedo. Muri, juq'u.<br />

Aguanoso Jugoso. Umani, marq'ani.<br />

Aguardar. Ullaskaña, wanqiña.<br />

Aguardar nueva. Aru jutiri ullaskaña.<br />

Aguardar, algún gran trabajo. Jach'a t'aqhisiña<br />

ullaskaña.<br />

Aguardar castigo. Jiskasiña.<br />

Aguardar agonizando. Vide supra: agonizar<br />

Aguardar un tantico. Ullutakiña.<br />

Aguardar con pesadumbre al que tarda. Ayllusiña,<br />

ayllutasiña, ayllusilachaña.<br />

Aguarda, no as tiempo aún. Janira, jithimpirja,<br />

juk'ampirja.<br />

Aguaytar. Vide supra: acechar.<br />

Aguacero grande haber o llover. Junt'u jallut'i, yixa<br />

jallut'i, jallu paxpaki paxpi, waraki wari: llover a<br />

cántaros.<br />

Aguacero con tempestad. Warakusiña vel<br />

mullawaraqi jalluti vel taqhimana jalluwa saranaqi.<br />

Estos vocablos no llevan del todo la significación,<br />

aunque mucho se llegan.<br />

Aguacero por agosto, el primero que llega para<br />

sembrar la quinua. Phathi.<br />

Aguacero, llover así. Phathi puri.<br />

Aguzar. Vide supra: afilar.<br />

Agudo, afilado. Ari, sillka.<br />

Agudo puntiagudo. Ari nayrat'ani.<br />

Aguda piedra. Q'acha qala.<br />

Agudo de ingenio. Arichuymani.<br />

Aguda voz. Juch'usa kunka. Él que tiene voz así:<br />

juch'usa kunkani.<br />

Agudo, vivo, diligente. Vide: ágil.<br />

Agudo para ciencias. Jallchuriri, jallpariri.<br />

Agudo de entendimiento, prudente. Amawt'a,<br />

chuymaxtara.<br />

Agudísimo. Chuymanina chuymanipa. Repítese el<br />

mismo nombre primero, poniéndole en genitivo y<br />

después en nominativo con -pa.<br />

Agudo travieso. Khurkhu, philu.<br />

Agudo andar. Nina umaki. Idem: ancha q'apa q'apaki,<br />

q'unchi q'unchiki saranaqaña. 3 -qi.<br />

Agudeza de ingenio. Ari chuymaniña; y según para lo<br />

que fuere la agudeza se sacará del nombre agudo<br />

añadiéndole -ña o -kankaña.<br />

Agudamente. Ari chuymanijamaki. Idem: ari<br />

chuymaninampiki.<br />

Agüelo y agüela. Vide abuelo.<br />

Agüero malo o tener algo por mal agüero viendo.<br />

Wati. Idem: yanqha ullijña vel atitapiya o<br />

watisamka ullijña.<br />

Agüero malo sonando. Yanqha vel watiwa samkaña.<br />

Agüero bueno viendo algo. Alliki vel kusiki ullijña.<br />

Agüero así soñando. Allí kusiki samkaña.<br />

Agujerear. P'iyajaña, kulajaña.<br />

Agujerear una olla o cántaro. &c. K'iñijaña. 3 -ji.<br />

Agujerear la oreja para zarcillos. Waqutujaña.<br />

Agujerear haciendo muchos agujeros. Piya<br />

P'iyachaña, lutu lutuchana, qina qinachaña.<br />

Agujerear pasando de banda a banda. P'iyakipaña<br />

phukujaña.<br />

Agujereado en muchas partes. Lutu lutu, p'iya p'iya,<br />

qina qina, k'iña k'iña, putu putu.<br />

Agujereado vestido, viejo o mal tejido. Llika llika<br />

isi.<br />

Agujerear pared. Jurqujaha, junujaña.<br />

Agujero donde siembran las papas o el maíz.<br />

Qhuya.<br />

Agujero. P'iya, t'uxu.<br />

Aguijar corriendo. Jasaña vel ayutaña.<br />

Aguijar a otro. Jasutäña vel ayutaña.<br />

Aguijonear. Junut'ana Vel maxt'aña.<br />

Aguijón. Junut'aña, maxtaña.<br />

Águila muy grande. Ququta, yanachuqu; es algo<br />

menor.<br />

Águila más pequeña entreverada de blanco y<br />

negro. Kuriqinqi vel kuriqanqi. Vide: paka, donde<br />

se hallarán sus diferencias.<br />

Aguilucho. Paka qallu vel qallu paka.<br />

Aguilucho que ponen para cazar las águilas. Llulla<br />

paka.<br />

Aguzar. Vide supra: afilar.<br />

Aguzadera, piedra de afilar. Taxraña, mulaña qala.<br />

A gusto. Chuymaru, amawañaru.<br />

A gusto comer. Chuymaru puriri manq'aña.<br />

A gusto hablar. Chuymaru puriri arusiña.<br />

Ajar. Q'apithapiña, phullchuthapiña.<br />

Ahechar cogiendo lo más menudo o lo más gordo o<br />

las granzas de algo. Apiraña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 69<br />

Ahechar limpiando con escobilla el montón de<br />

trigo. Mulimaraña, sususuña.<br />

Ahechar cirniendo. Susuña.<br />

Ahecho por su orden como están. Thiyatha thiyatha<br />

sarapatkama.<br />

Ahí donde estás. Ukana.<br />

Ahí mismo. Ukanapini vel ukawjana.<br />

Ahí dentro. Uka manqhina.<br />

Ahí fuera. Uka anqana.<br />

Ahijar el ganado haciendo alguna diligencia para<br />

la obra de la generación, como suelen los indios<br />

para que sus carneros multipliquen. Anäña.<br />

Ahijar el árbol y cualquiera planta o sembrado<br />

saliendo de una planta o grano. Qullqa aliña.<br />

Ahijar, nacer el sembrado muy espeso. Qullqa aliña<br />

vel achuña<br />

Ahilado, consumido, delgado. Kusata, tukari,<br />

suwata, lasut'ata. Apodando dicen también chäna<br />

ququpa, tukari, waka, amaya k'ayrawañata, janqu<br />

chawli.<br />

Ahitarse demasiado comiendo. Manq'aña thurkiña,<br />

khasaraña, thujsa khasaña.<br />

Ahitarse bebiendo. Umana thurkiña, &c.<br />

Ahogar, apretando la garganta con las manos o con<br />

soga ahorcando. Jaychjaña. 3 -ji.<br />

Ahogándose dar boqueadas. Q'ajtaña.<br />

Ahogar la mala hierba al sembrado que nace. Qura<br />

yapuwa jinq'i, tuku, atipi vel jaychji quraki yapuna<br />

jakhusi.<br />

Ahogar el pecado a las virtudes. Juchanakaki<br />

animanaksana virtudesnaka qura jinq'asina<br />

jamachi.<br />

Ahogarse ahorcándose. Jaychjasiña.<br />

Ahogarse en agua o atravesándose la comida.<br />

Qinsitaña, jaxsakataña.<br />

Ahogar así. Jaxsakataña, qinisitäña.<br />

Ahogarse ya, estar apique de ello. Jaxsakataja saña.<br />

Ahogarse atravesándose algún hueso. Kunkaru<br />

ch'akha chakat'itu vel jithit'itu.<br />

Ahogarse entrando polvo en la garganta. Qhuri<br />

ch'ajitu vel jaychjitu.<br />

Ahogar torciendo el cuello. Kunka q'iwiraña,<br />

millk'uraña.<br />

Ahondar la tierra arándola. Tuqipa vel allki<br />

qhulliña.<br />

Ahondar. Yuruchaña, phutunquchaña, phuxruchaña,<br />

luxrisuña.<br />

Ahondar cavando de cualquiera suerte. Luxriña,<br />

jat'iña, jurqiña.<br />

Ahondar cavando un poco al modo que hacen una<br />

cuchara. T'illmusuña, qaqusuña.<br />

Ahorrar plata dejando de gastar. Qullqi<br />

limithapisiña, mich'asiña, v.g. cada año ahorra mil<br />

pesos: maranjama jachu qullqi limithapisi mich'asi,<br />

-aña k'utupini jali.<br />

Ahorrar el vestido, no gastando para comprarle.<br />

Isitaki qullqi limithapisiña y puede aplicarse a<br />

otros casos.<br />

Ahorrar el vestido bueno, poniéndose otro. Isi<br />

yanjräsiña vel isi samat'i, isi samat'äña.<br />

Ahorro de plata, vestido, &c. Qullqina, isina<br />

samat'añapa, yanjräsiñapa.<br />

Ahorcar con soga. Jaychjaña, 3 -ji. Wayt'iña,<br />

warkuña.<br />

Ahorcado estar. Wayt'iskaña, wayt'iskakiña,<br />

warkutakakiña, wayt'itakakiña.<br />

Ahorcarse. Jaychjasiña, wayt'isiña, warkukatasiña.<br />

Ahoyado. Phutunku phutunku, phujru phujru,<br />

chuwaña chuwaña. Vide: agujereado.<br />

Ahoyar. Vide Supra: agujerear.<br />

Ahumarse. Jiwq'ikipaña.<br />

Ahumar. Jiwq'ikipata.<br />

Ahumado. Jiwq'ikipata.<br />

Ahumado, cocido en seco. Nakhata.<br />

Ahurtadillas. Jamasataki, jani ulljata.<br />

Ahusado, que tiene la cabeza prolongada. Chunta<br />

p'iqini; sayt'u, saw chuqata p'iqini.<br />

Ahuyentar. Phat'äña, maräña, mitiqäña.<br />

Ahuyentar con malas palabras. Achurpäña.<br />

Ahuyentar con malas palabras, o tratamientos.<br />

Jikharpäña, jikuthaltäña.<br />

A imitación de alguno. Jamutaki. Hagamos a<br />

imitación de Cristo: Jesucristoru jamutaki luratana.<br />

Airarse. Q'apisiña, wallaxtaña, jalutaña. Vide:<br />

enojarse, encolerizarse.<br />

Airado. Q'apisiri, q'apiskamana jaluta, qayqa,<br />

qayqata.<br />

Aire, elemento. Tha vel laqampu. + Volar por el aire:<br />

laqhampuqata jalanaqäña.<br />

Aire o viento. Thä. + Hacer o soplar: thäña. 3 -iy vel<br />

thänaqaña.<br />

Aire muy recio. Tumäwi.<br />

Aire o viento ordinario. Wayra. + Correr este aire:<br />

wayraña.<br />

Aire con que suelen helarse los sembrados. Jisqi. +<br />

Soplar este aire: jisqiña.<br />

Aire con algún remolino. Waywa. + Hacer remolino<br />

así: thä waywi. Idem: waywa sari.<br />

Aire con mucho remolino y polvareda. Tutuka. +<br />

Correr así este aire: tutuka sari, kami vel tutuka<br />

piñula jali, phiruru phiruru jali.<br />

Ajedrez. Kumisiña. Por ser juego semejante al


70 Ludovico Bertonio<br />

nuestro.<br />

Ají echar en la olla, algo tostado y no molido.<br />

Chapukipaña.<br />

Ajena casa. Maynina. Idem: jaqina utapa. Y de la<br />

propia suerte se dirá de las demás cosas<br />

anteponiéndoles jaqina o maynina.<br />

Ají. Wayk'a.<br />

Ají colorado larguillo. Luk'i wayk'a.<br />

Ají grande redondo. Luquti.<br />

Ají menudo que quema mucho. Chinchi wayk'a.<br />

Ají que no quema. Muq'sa wayk'a.<br />

Ají bravo. Jaru wayk'a.<br />

Ají verde. Ch'uxña wayk'a.<br />

Ajiales. Wayk'a yapu.<br />

Ajorca o manilla de los hombres. Chipana. +<br />

Ponérsela: chipanat'asiña. Ponerla a otro:<br />

chipanat'äña.<br />

Ajustar. Qhapaxatäña, juskachaña vel kuskachaña.<br />

Ajustarse los cabos o puntas. Maya t'imuxaki,<br />

juskaxaki, chikaxaki, jani pillaxaki, jani jilusu<br />

jilantataxakiwa.<br />

Ajustar los cabos. Mayaru t'imuräña, chikäña,<br />

phaxtaki luraña.<br />

Ajustarse, venir bien entre sí. T'uruxthaptaña,<br />

kapaxtaña, t'alataña, jakisiña, tinkusiña, k'ask'isiña,<br />

con pura.<br />

Ajustarse el peso. Warku t'alaxti, chikasi, chiqachasi,<br />

juskaki jiskutasi, juskaxaki. Una imagen de Cristo<br />

que pesaba una arroba, por milagro solamente pesó<br />

treinta onzas: Jesucristona maya ina qala<br />

imagenapa milagrotha kimsa tunka warkuruki<br />

jiskutasitawina.<br />

Ajustar las cuernas. Chinu pura tinkusäña,<br />

t'uruxtaptäña, chikasäña, jikathapiña, sasäña.<br />

Ajustar piedras, tablas, &c. K'ask'isäna, &c.<br />

Ajustarse con la razón viviendo bien. Kamisaxa<br />

jakañachi, sarañachi, jamaki saraña.<br />

Ajustarse con la razón sujetándose a ella, en<br />

disputas o diferencias. Chiqa aru, chiqa aruru<br />

jakhuña, katuña.<br />

Ajustarse con la voluntad y ordenación de Dios.<br />

Diosana amawatapakama, munatpakamaki<br />

amawaña, jakaña vel munañaparu, iyasaña,<br />

Diosana munañakipa saña.<br />

Ajustarse, estar bien juntas o pegadas o encajadas<br />

dos cosas. K'ask'isiña, lip'isiña, k'isk'ithaptaña.<br />

Ajustar así. K'isk'isäña, lip'ithaptäña, k'isk'ithaptäña.<br />

Ajustado. K'isk'isita, lip'isita, k'isk'ithapita, &c.<br />

Al cabo de mucho tiempo. Jayapachatha.<br />

Al cabo de poco tiempo. Juk'a jaya pachatha.<br />

Al cabo de tanto tiempo no acaba de venir. Juch'a<br />

pachatha jani jutiti.<br />

Al justo venir. Puritaki, t'alaxtata phaxtatakiwa,<br />

uliqataki qallatakiwa, con -ru de la persona a quien<br />

viene bien.<br />

Ala de las aves o pájaros. Chiqa. Pluma del ala;<br />

wayta ch'aka. Idem: chiqana waytapa.<br />

Ala o alar de la casa. Uta pillu.<br />

Ala o alar hacer. Uta pilluchaña, uta pillu luraña.<br />

Alabar. Chupichaña, jakhuña, chupiruchaña,<br />

qamasamchaña, sumäña, chupiru aputaña.<br />

Alabarse mintiendo. Qanqija puriña, lupijakiña,<br />

k'anchajakiña, sumajakiña.<br />

Alabarse jactándose. K'anchillaki, k'apchiki,<br />

sumañajaki arusiña.<br />

Alabarse de sabio, rico, &c. Amawt'a amawt'a,<br />

qhapaqa qhapaqa tuqisiña.<br />

Alabanza, acto del que alaba a otro. Chupiru<br />

qamasaru aputaña vel aputawi.<br />

Alabanza, honra del alabado. Chupi, qamasa.<br />

Alabado. Jiskiwa sata vel sawi.<br />

Alabado de hombre docto, limosnero, casto, &c.<br />

Amawt'awa, wajcharu khuyiriwa, llumpaqa<br />

chuymaniwa sata vel sawi.<br />

Alabar así. Jiskwa saña, &c.<br />

A la vuelta del cerro. Qullu khukipa. Vide: aka-. 2. p.<br />

y -khu, donde se hallarán diversos modos de decir.<br />

Alacrán.<br />

A la larga. Jithinaqaña. 3 -qi. V.g.: mi ida a Castilla va<br />

a la larga: Castillaru mañaja jithinaqaña. El verbo<br />

se concierta con la persona cuyo es el negocio que<br />

va a la larga.<br />

A la larga va este pleito. Aka pleito juk'aña, juk'aña<br />

jithi. Dicen también, Castillaru mañaja jithiwa.<br />

A la mano estar para llevar. Apaña kallakiwa.<br />

Usando del participio en -ña sacado del verbo que<br />

fuere menester.<br />

A la mano estar o ser fácil de hacerse. Lurañakiwa.<br />

Fácil de entender. Jamurpäñakiwa.<br />

A la mano estar para tomar. Amparana<br />

jakikatañakiwa.<br />

A la mano irse en jugar. Anatajachatasa jani<br />

anatathati.<br />

A la mano se va Pedro en beber. Pedro umajachatasa<br />

jani umiti.<br />

A la mano se va enojarse. Q'apisijachatasa jani<br />

q'apisiti, &c. Donde se ve que para esta manera de<br />

hablar, se usa del participio en -ta. Compuesto con<br />

la partícula -jacha.<br />

A la mañana vine. Q'alta jutaña. Alambre, hilo de<br />

cobre. Yawri ch'anka.<br />

Alancear. Chukintaña, chukina jununtaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 71<br />

Alancear arrojando la lanza. Chukina jaqhutaña.<br />

Alano perro grande. Tü tü anuqara, jach'a tü tü<br />

anuqara.<br />

Al anochecer. Vide: a boca de noche.<br />

Al amanecer. Vide: abrir el día.<br />

A la otra parte. Khukata.<br />

Alarde hacer el Capitán de sus soldados o gente.<br />

Süchaña y dicese aunque no sea en negocio de<br />

guerra, uno para cualquiera jornada o despacho.<br />

Alarde hacer los soldados o gente mostrándose a<br />

punto. Süchasiña, mawijaña. 3 -ji. Märu<br />

mulluq'uthapitaña vel jituthapiña.<br />

A la rebatiña echar. Waykaña.<br />

A la rebatiña andar. Waykasiña.<br />

Alargar el plazo. Arusiwi uru. Idem: chimpujawi uru<br />

jituthaptäña vel jithäña.<br />

Alargar la mano o el pie. Ampara vel kayu ätataña,<br />

tukitataña, much'atataña. El pie, wat'atataña,<br />

kapatataña.<br />

Alargar el pie, llegando con él a parte deshonesta<br />

de alguna mujer. Kayu wat'atataña.<br />

Alargar el paso. Kapatatasa. Idem: jach'a chillqiña.<br />

Alargar la vida. Jakaña jithjaña.<br />

Alargar el estribo. Estribo jithitäña, jithiqäña,<br />

wayuqaña. Acortarle: jithusuwaña, jithikatäña,<br />

wayukataña.<br />

Alargar un hierro y cosas semejantes, tendiéndolas<br />

con el martillo. Jiskaqaña vel jiskatataña.<br />

Alargar la vista, tendiendo los ojos. Ullinuqaña.<br />

Alargarla hasta cansarse. Nayra qariñakama<br />

ullinuqaña.<br />

Alargarla todo lo posible. Ullijañakama, ullinuqaña.<br />

3 -qi.<br />

A la madrugada. Vide: a la mañana. Ut Supra.<br />

Al alba. Pacha k'ajta, uraqi willij willirtipana. Vide<br />

sup: abrir el día<br />

Alaridos dar voceando o llorando. Warariña,<br />

qapariña.<br />

A la tarde. Jayp'u vel jayp'uru.<br />

A latón morisco. Payla.<br />

A la vista de alguno. Nayraqatana vel nayraqataña,<br />

nayrana. vel nayraña; con -a, -ma, -pa, -sa, según<br />

la cosa pidiere.<br />

Alborear el día. Vide: abrirse. Alborear o amanecer<br />

con trabajos: jariña. Idem: t'aqisisaki qhan tataña.<br />

Alborotarse el mar. Uxiña.<br />

Alborotarse, teniendo alguna resaca. Q'ayti<br />

q'aytiltaña, aytil aytiltaña.<br />

Alborotarse el pueblo. Pituthaltaña, takurasiña.<br />

Alborotarse andando en muchos negocios.<br />

Takurasiña. Idem: parirasiña.<br />

Alborotarse las bestias embraveciéndose. Uriptaña,<br />

luqhiptaña.<br />

Alborotarse los hombros moviéndose<br />

precipitadamente a hacer algo. Uriptaña,<br />

q'apaptaña.<br />

Alborotarse el tiempo con tempestad de rayos.<br />

Illapunaqaña vel illapu takurasi.<br />

Alborotarse, alterarse el corazón con alguna pasión<br />

de deseo vehemente bueno o malo. Chuyma t'irij<br />

t'irijitu, t'iju t'ijutitu, t'alt'ajtitu.<br />

Alborotarse el pulso andando aprisa. Sirka t'iju<br />

t'ijuti.<br />

Alborotado estar. Dícese por todos los sobredichos,<br />

verbos, según fuere la cosa que se alborota; y no es<br />

menester usar el participio si no del mismo verbo,<br />

pues tanto es alborotarse como estar alborotado; lo<br />

cual incide en muchos verbos.<br />

Alborotar. Dícese con los mismos verbos<br />

interponiéndoles a, antes de -ña, como takurasäña<br />

vel takurasiyaña.<br />

Albricias dar. Nayrachaña.<br />

Alcahuetear. Saqhaña. 3 -qi.<br />

Alcahuete. Saqhiri; alcahuete usando el mismo<br />

romance.<br />

Alcanzar, ganar hacienda con mucho trabajo.<br />

Thayllaña. Vide: tha, 2, p. y ti.<br />

Alcanzar hacienda de cualquier suerte. Jakiña,<br />

tuwanasiña, jakisiña.<br />

Alcanzar en el camino. Jakixataña.<br />

Alcanzar dando algo a otro, como una carta, un<br />

palo, &c. Dícese con los verbos de llevar<br />

compuestos con la partícula -rpä. Dame,<br />

alcánzame aquella carta: uka qillqa irarpiyita,<br />

luqarpiyita.<br />

Alcanzar lo que uno pretende. Jakiqaña.<br />

Alcanzado he a confesarme. Confesa jakiqaña:<br />

salido he con confesarme.<br />

Alcanzarse un relámpago a otro. P'allcha,<br />

jupallchaxti, lliju llijuti, llipij llipijti.<br />

Alcanzar para otro. Jakirapiña. Él que alcanza<br />

cualquier cosa que va a comprar o a ganar. Tintaña,<br />

achuna jaqi.<br />

Alcanzar a otro en las cuentas en mil pesos. Jachu<br />

pisi, rnaynina jakhuwasiña vel jachu pisi<br />

jakhurapitu.<br />

Alcanzar las cargas que van adelante.<br />

Khumuxataña, khumumpi jakixataña. Y los verbos<br />

del movimiento con la partícula -xata, significan<br />

alcanzar.<br />

Alcanzar lo que se pide con instancia. Jakiqäsiña.<br />

Alcanzar perdón de sus pecados. Jucha


72 Ludovico Bertonio<br />

pampachasiña.<br />

Alcanzar lo que está en alto bajándolo. Apaqaniña.<br />

Alcanzar llegar lo que se estira. Tuputaru yakisi vel<br />

puri.<br />

Alcanzar por ruegos. Achikasina iyasäsiña.<br />

Alcanzar así para otro. Iyasärapiña achikasina.<br />

Alcaparra de las indias. Mutu.<br />

Alzar. Aputaña, irutaña; según fuere la cosa, ligera o<br />

pesada, larga o corta, &c. Tomando los verbos de<br />

llevar con la partícula -uta.<br />

Alzar una piedra contra otro para darla. Qala<br />

aputarapiña.<br />

Alzar un palo contra otro para darle. Sawu<br />

äturapiña.<br />

Alzar dé obra para poco tiempo. Iranaqa jaytutaña.<br />

Alzar de obra dejándola del todo. Jaytarpäña.<br />

Alzar mano de algo. Jaytaña, armaña, uksakipha<br />

saña.<br />

Alzar el pie o la mano. Ätuña.<br />

Alzar los pies en alto y ponerse de cabeza en el<br />

suelo. P'iq'ita kayuni sät'aña.<br />

Alzar la mano para otro. Ampara ätarapiña.<br />

Alzarse rebelándose. Q'iwisina, q'iwthaltaña.<br />

Alzamiento. Q'iwisiña.<br />

Alzarse con lo ajeno. Esto se dice tomando el nombre<br />

de la cosa compuesta con la partícula -t'xaña o con<br />

-t'aña v.g.<br />

Alzóse con mi plata. Qullqija qullqit'axana.<br />

Alzarse con los vasallos de otro. Jaqipa jaqit'ana<br />

vel jaqitxana.<br />

Alzarse las faldas por el lodo o por otra ocasión. Isi<br />

ikutasiña.<br />

Alzar las faldas prendiéndolas. T'impusjasiña.<br />

Alzar las faldas arregazándose. Ikutasiña,<br />

lluch'ut'asiña.<br />

Alzarse las aguas. Phajsuti, jallu aparti.<br />

Alzarse las aguas o escampar para poco tiempo.<br />

T'ajsuti. Idem: janqalti.<br />

Al alzar de las aguas. Phajsutipana, jallu<br />

chakhutipana.<br />

Alcalde de la fortaleza. Pukarakamana.<br />

Alcalde de la cárcel. Wata utakamana.<br />

Al contado dar o de contado. Amparapura churaña,<br />

katuwaña, chikapura katuwasíña.<br />

Al fiado vender. Manutaki aljaña. 3 -xi.<br />

Al fiado comprar. Manu alasiña, manuki katusiña.<br />

Alcoholar embijando los ojos. Jismasiña, jismana<br />

qillqasiña.<br />

Alqueuitre. Sirsuqina, vel Chuqi qisima. Alqueuite.<br />

Aldea. Qutu qutu marka.<br />

Aldeano. Taqha jaqi.<br />

Alderredor de la casa. Utaru pillukipata utkaña vel<br />

uta jaqinakana pillukipatawa, kupukipata,<br />

tumakipatawa.<br />

Alderredor andar de casa o de otras cosas. Uta<br />

tuma tumaña. Vide: -ki. 2. p.<br />

Alderredor andar como la rueda del molino o el<br />

cielo o como los niños que juegan. Phiruru<br />

phiruru jalaña.<br />

Alear, batir las alas el pájaro en el aire sin volar a<br />

parte ninguna. Kirkiña qataña.<br />

Alegar en pro o en contra de alguno. Aru<br />

jiskutarapiña. Idem: yuputarapiña. Él que así alega<br />

o el abogado aru jiskutarapiri, yuputarapiri.<br />

Alegrarse. Kusisiña, chipisiña vel chipiña, qhit'isita.<br />

Alegrarse el que esta melancólico. Qhanaptaña,<br />

q'apaptaña.<br />

Alegrarse del bien de otro. Jiskipaña, kusisiña, &c.<br />

Alegrarse del mal ajeno. Taläña, q'uchiyaña.<br />

Alegrar a otro. Kusisäña vel Chipäña.<br />

Alegrar al melancólico o tríste. Qhanaptäña,<br />

q'apaptäña.<br />

Alegrar abriendo o quitando lo que está alrededor,<br />

para sacar más fácilmente. Junuranaña.<br />

Alegría. Kusisiña, chipisiña, qhit'isiña, thunqusiña.<br />

Alegre regocijado. Q'apa, qallu q'uchu, q'uchuwaña,<br />

q'uli, q'unchi. Los más de ellos suelen repetirse dos<br />

veces, con que es mayor la significación; como:<br />

q'uchu q'uchu, q'uli q'uli, &c. Y es menester usar<br />

de ellos con delecto.<br />

Alegremente. Kusisisaki, q'unchiptasaki,<br />

q'apaptasaki, q'uchuptasaki. Usense también con<br />

delecto.<br />

Alegrísimo. Q'apana q'apapa.<br />

Alegre en el semblante como resueño. Laru laru<br />

ullinaqiri.<br />

Alegre triscador. Apanawi.<br />

Alegre nueva. Kusisiña, aru.<br />

Alegrón tener. Qhit'iptaña, q'apaptaña.<br />

Alegrón así. Q'apaptaña, qhit'iptaña.<br />

Alejarse. Jayast'aña.<br />

Alejar a otro. Jayast'aña.<br />

Alejar, apartar de si los malos pensamientos. Yanqä<br />

amajasiñanaka jayast'äña, jíkhaqasiña, jikharpäña,<br />

jikhaqaña, jikhanukuña.<br />

A lejos tierras ir. Jayaru maña.<br />

Alesna. P'iyaña, zapato p'iyaña. Y dicen también<br />

alesna.<br />

Alentar animar. Thuji chuymat'äña, chuyma<br />

thurit'äña. Para hombres y mujeres.<br />

Alentar a los hombres. Chacha chuyrnat'äña.<br />

Alentar a las mujeres. Mamanaka chuymat'äña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 73<br />

Alentado, animado. Chuyma thurrt'ata, chacha'<br />

chuymat'äta, mamanaka chuymat'äta.<br />

Al entrar del río. Niya jawir mantana.<br />

Alferez. Lakachuki apiri.<br />

Al fiado vender. Manutaki alajaña.<br />

Al fiado comprar. Manu alasiña.<br />

Al fiado tomar. Manu katusiña.<br />

Al fin o finalmente. Ch'inamanqa.<br />

Alfiler o topo chico con que las indias prenden sus<br />

mantos. Phichi vel p'ulu.<br />

Alfiler de espina sin agujero. Qhiyalla con agugero:<br />

p'ichaqa vel phiqacha.<br />

Alfiler de castilla. Irpilillu. Es vocablo corrupto.<br />

Al fallo lo verás. Ch'ina manqa ulljajata.<br />

Al fallo o ai cabo no querer. Ch'ina manqa<br />

janichasxaña<br />

Alfombra o tapiz. Jant'akuña vel janaña.<br />

Alforja. Wäqa.<br />

Al galope ir. Sara suchuña vel sara jank'achaña vel<br />

chujchu saraña.<br />

Algarrobo y su fruta. Takhu.<br />

Algibe. Urna piwra.<br />

Algo. Kunasa, kunaspalla.<br />

Algo para luego comer. Manq'at'asiña. Para asar:<br />

phurk'at'asiña.<br />

Algo para beber. Umat'asiña. Y de esta manera se<br />

dirá de otras cosas.<br />

Algodón. Qhiya. La mata de él: qhiya ali. Su semilla:<br />

chira.<br />

Algodón limpiar quitándole los granos. Tikitataña.<br />

Algodón mezclar. Wakhatataña t'ikitataña.<br />

Algodonal. Qhiya yapu.<br />

Alguacil. Chinut'akamana.<br />

Alguno o alguna. Khitisa, khitispalla, khiti chachasa,<br />

khiti marmisa.<br />

Algunos. Khiti, khitisa.<br />

Algunas veces. Mänakatha, maykipaña, kawkipatha<br />

vel kawkipana, mänakpatha vel mayki panjama.<br />

Algunas personas o cosas. Jaqhapa, jaqhapanaka;<br />

siempre es plural, sin -naka o con el.<br />

Algunos de nosotros, de vosotros, de aquellos.<br />

Jaqhapasa, &c. posponiéndole los posesivos, -ja,<br />

-ma, -pa, -sa.<br />

Algún tiempo ahora o verna. Kunana, kuna<br />

pachapsa, kawkina, kawkipachapsa. Es para<br />

amenazar y animar.<br />

Algún tanto. K'ata vel jisk'a kunasa.<br />

Algún tanto de tiempo. K'ata pacha kamaki.<br />

Algo más. K'ata mämpi.<br />

Algo menos. K'ata pisi.<br />

Alhacena. Tuxu.<br />

Alhacena hacer. T'uxuchaña.<br />

Alijar aliviando la carga. Khumu jithiräña, jintäña,<br />

phisnaptäña, pisiptäña.<br />

Alijar la balsa, navío o barco. Wamphu jithiräña,<br />

aparaña, jisk'achaña.<br />

Alimentar. Manq'asa, isisa, umasa churaña vel<br />

kichurapiña.<br />

Alimentar. Uywaña, jakaña, amjasirapiña, churaña.<br />

Aliso. Lamrana.<br />

Aliviar la carga o navio. Ut sup<br />

Aliviar consolando a otro. Jajuraña, kichu apartäña.<br />

Aliviarse, consolarse unos a otros. Jajurasiña, kichu<br />

apartäsiña.<br />

Alivio así. Jajuraña, jajurasiña.<br />

Aliento hanélito respiración o huelgo. Samana.<br />

Aliento echar. Samusuta.<br />

Aliento tomar. Samana kutintäña, katusiña.<br />

Aliento, ánimo. Thurit'ata Chuymaniña.<br />

Alindar con otro las tierras. Yapu qurpasiña, yapu<br />

mä qurpaniña, yapu mä qurpanipuraña con -mpi.<br />

Lindar, mojonar: saywaña qillinkaña, qurpachaña.<br />

Aliñar la casa para guardar las cosas.<br />

Yampathapiña.<br />

Aliñar buscando cosas. Yampanaqaña.<br />

Aliñarse aderezarse. Yamparusiña.<br />

Aliño aderezo gala. Yamparu.<br />

Alisar. Vide: acepillar, bruñir acicalar.<br />

Aliviado estar de la enfermedad. Ullutaña,<br />

ñañaptaña.<br />

Aliviado de pesadumbre. Kichu apartitu, antutitu<br />

jaytitu.<br />

Aliviarse el dolor. Ñañaptäña, sap'aptaña vel<br />

ñañaptxitu, sap'aptxitu.<br />

Aliviarle a otro. Ñañaptäxaña, sap'aptäxaña.<br />

Al lado derecho. Khupi tuqi.<br />

Al lado izquierdo. Ch'iqa tuqi.<br />

Alma. Alma, porque ya saben y usan de este vocablo.<br />

Alma tener o vivir como cristiano. Almanijama<br />

sarnaqana 3 -qi.<br />

Almadena de piedra o de hierro. Kumpa y kumpaña.<br />

Es quebrar con ella.<br />

Almadenadas dar. Kumpana pakiña, ch'axtaña,<br />

pakinuqaña.<br />

Almadearse. Chuyma kiwthalti vel lluju lluju juti.<br />

Usanse con transición. Chuyma kiwthaltitu.<br />

Almadeado. Chuyma khiwthaltata vel lluju jutata.<br />

Almacigo o planta. Mallki.<br />

Almagre. Jisma.<br />

Almagrar. Jismana, jismasita.<br />

Almacén para guardar cosas menudas, que no<br />

tocan a comídas. Juskusi.


74 Ludovico Bertonio<br />

Almacén de quinua, chuño, trigo y otras comidas.<br />

Vide: truji.<br />

Almacén de bajo de la tierra para esconder algo.<br />

Tuqa.<br />

Almejas.<br />

Almena. Amata.<br />

Almena poner. Amata lat'a.<br />

Almendra.<br />

Almete o capacete. Uma chukuña.<br />

Almilla o ropa para abrigarse el que anda vestido.<br />

Läsquña.<br />

Almilla ponerse. Läsqunat'asiña.<br />

Almirez de metal. Yawri iyaña.<br />

Almirez de piedra. Qala iyaña.<br />

Almorzada. Lü. Vide: mu, no. 2. Phuxtu, thuxtu<br />

muju.<br />

Almorzada de coca. Kuka rnarqa.<br />

Almorzada dar. Muju churaña.<br />

Almohada. Chijmaña, ch'ijma sawnaña.<br />

Almohada poner a otro. Ch'ijmutäña.<br />

Almohada ponerse. Ch'ijmut'asiña, ch'ijmachasiña.<br />

Almoneda hacer. Qinaku vel juskusinaka utt'äña,<br />

allitataña alataxañataki.<br />

Al momento. Ilaki, jamk'aki, thusaki, kayuki, thuylla<br />

kayllaki tujukaki.<br />

Almorranas. Mutujala.<br />

Almorranas tener. Mutujala usuña vel usutu;<br />

jaltusnutu vel mistutu.<br />

Almorzar. Lakha jarisiña vel almursaña. Estar por<br />

almorzar o no haber almorzado. Lakha jariñawi vel<br />

lakha jarusuñawiña.<br />

Almuerzo. Lakha jari.<br />

Almotacén.<br />

Almud. Tupuña q'ullu.<br />

Alocado. Luqhitiri, uritiri.<br />

Alocado quedar. Luqhitxaña vel lukutxaña.<br />

A lo callado o calladito entrar. Amuthapiniki<br />

lat'antaña.<br />

A lo disimulado. Jaqhastäki, mästaki, mä tumpaki.<br />

A lo más que coma. Ancha manq'asinsa vel manq'i<br />

pansa. Según fuere el supuesto.<br />

A lo menos o al menos éste que coma; come un real<br />

de pan cada día. Pisi manq'asinsa mä tumina<br />

t'ant'a urunkuna manq'iri.<br />

A lo que me parece o a mi juicio. Nantha. A lo que te<br />

parece: jumantha. Y así se ponen otros pronombres<br />

o nombres con -ntha.<br />

Al parecer de todos. Taqi jaqinakaña; porque -atha o<br />

-ña solamente sirve para esto.<br />

Al principio del mundo. Pacha qallarapana.<br />

Alquerque. Kumisiña. Y lo mismo significa ajedrez,<br />

porque los indios no distinguen los juegos sino<br />

miran al modo.<br />

Alquerque jugar o al ajedrez. Kumisiña, kumisiñana<br />

anataña.<br />

Alquilado. Iñacha vel mink'ata vel qullana.<br />

Alquilar. Iñachaña, mink'aña.<br />

Alquilar para sí. Iñachasiña.<br />

Alquilar para otro. Iñacharapiña.<br />

Alquilar primero que otro. Qullanaña.<br />

Alquilar por plata. Qullqina iñachasiña.<br />

Alquilarse. Iñacha. Idem: mink'a maña.<br />

Alquilarse por comida. Manq'anina maña, qawranina<br />

maña.<br />

Alquilarse de balde, porque no le pagó. Jani<br />

kunanina maña.<br />

Alquilarse de balde o gratis. Inaki, marapiña<br />

yanapakiña.<br />

Alquiler. Paylla.<br />

Alquiler pagar. Payllaña vel ch'amatha churaña.<br />

Alrededor. Vide supra: alderredor.<br />

Al retortero, traer. Phiruru phiruru jaläña, tuma<br />

tumäña, qiwqiwäña.<br />

Al revés vestirse. Jaqhukipata vel llint'akipata<br />

isit'asiña.<br />

Al revés volver un costal, lo de dentro afuera.<br />

Jaqhukipaña llint'akipaña. Y así de otras cosas.<br />

Al revés leer. Jaqhukipata liyiña. Idem: qillqa<br />

ullixataña.<br />

Al revés entender. Jaqhaki vel jaqaru isapaña,<br />

katuqaña. 3 -qi,<br />

Al revés hablar. Jaqhaki, mästäki, jaqhastäki arusiña.<br />

Al revés ponerse la espada. Jaqha tuqiru, äkatasiña.<br />

Al revés arrimar la espada. Jaqhukipañatatha<br />

äkataña.<br />

Al revés vivir de los santos. Santunakana sarawipatha<br />

kutikiptata vel jaqha manqa, mä manqasaraña.<br />

Al revés hacer. Jaqhaki luraña.<br />

Al revés hacer de lo que mandan. Kamachíta aru<br />

jaqhukiptäña vel kutikiptäña.<br />

Al revés decir algo de propósito. Watiqaki,<br />

jaqhastäki, atamaña.<br />

Al revés decir algo por yerro. Jaqhaki vel aru<br />

jaqhukiptataki atamatawiña, aru pantatawiña.<br />

Altamisa, yerba medicinal. Marqu.<br />

Altar a nuestro modo. Altara.<br />

Altar de las guacas, hecho de piedras labradas,<br />

como se ve en las punas. Jusnu.<br />

Alterar el pueblo. Pithuña, ch'axmiña, ajaña,<br />

takurasäña.<br />

Alterar innovando cosas. Maya jamu irajaña. 3 -ji.<br />

Alterarse inquietarse, con la multitud da cuidados,


Vocabulario de la Lengua Aymara 75<br />

sin poder pensar en otra cosa. Takurasiña,<br />

parirasiña: con -ru.<br />

Alterarse las cosas mudándose. Mawijaña,<br />

mawakiptaña.<br />

Alterar, inquietar el sueño. Iki ch'axmitu,<br />

wayukipitu.<br />

Alterarse de enojo. Q'apiskiptaña, wallaxkiptaña.<br />

Alterarse con vehemente deseo. Tiju t'ijut'itu, t'aj<br />

t'ajtitu: de -aña.<br />

Alterarse embraveciéndose. Uriptaña, luqhiptaña.<br />

Altercar, disputar, porfiar. Sasiña vel chikutasiña.<br />

Alteración, disputa, porfía. Sasiña, sasiwi,<br />

chikutasiña chikutasiwi.<br />

Altillos que hay por los campos de piedrecitas o<br />

tierra. Pünqu.<br />

Altísimo. Ancha jach'a, amputa.<br />

Altivo. Thuji, jach'a chuyma.<br />

Alto, sobrado de la casa. Utaxaru uta.<br />

Alto del cielo. Laqhampu, larama.<br />

Alto, grande hacia arriba. Jach'a, amputa, alä.<br />

Alto, grande, varón o mujer. Jarma.<br />

Alto diez brazas. Tunka luqa jukha waru.<br />

Alto hablar. Junt'u, t'ullqu arusiña.<br />

Alto encumbrado. Sayt'u.<br />

Altramuces o chochos o lupinos como dicen en<br />

Italia. Tawri, su mata; tawri ali. Altramisa. Vide<br />

supra: altamisa.<br />

Al través ponerse en el camino. Thaki uqhataña.<br />

Al través dar el navio. Wampu uraqiru vel<br />

jaqhatuqiru q'iwikipti. De -aña.<br />

Al través pasar o atravesar. Jalajaña. 3 -ji.<br />

Altura o tamaño de cualquiera cosa. Tansa, juch'a.<br />

Altura del hombre. Jaqi sä.<br />

Altura mediana. Wakita jach'a vel amputa.<br />

Altura pequeña. Jisk'a vel juch'aki, señalándola.<br />

Albañal. Pincha.<br />

Albayalde. Kanasa.<br />

Albedrío del hombre en esta vida. Yanqhasa, jiskisa,<br />

chuymakama saranaqaña.<br />

Alumbrar dando lumbre, con candela u otra cosas.<br />

Qhanachaña, qhananchaña.<br />

Alumbrar al ciego dándole vista. Ullitatäña.<br />

Alumbrar, dar noticia de algo. Qhanachaña.<br />

Alumbrar el Sol. Qhanaña vel lupiña.<br />

Alumbrar la luna. Paxsiña,<br />

Alumbrar las estrellas o piedras preciosas. Vide:<br />

relumbrar, resplandecer.<br />

Alumbrar Dios. Qhanachaña, qhanantaña. Dando<br />

buen parto: jakiqäña, sapaki yuqachäña.<br />

Alunado, que a cada luna nueva enloquece.<br />

Ayrinkunana luqhiptiri o que enferma: usuritiri.<br />

Alunado, que a cada menguante enloquece o<br />

enferma. Urut'ankunana luqhitiri, usuritiri.<br />

Allá donde tú estás. Ukana, ukaru. Según fuere<br />

menester.<br />

Allanar. Pampachaña, juskachaña, t'axtaraña.<br />

Allanar una tabla o piedra. Pallallachaña,<br />

llunkuraña, &c.<br />

Allanar enluciendo. Lluch'iña, sulaña, lluch'iraña,<br />

sularaña.<br />

Allanarse de suyo. Pampachasiña, juskachasiña.<br />

Allanarse rindiéndose. Axawanuqaña, inawanuqaña.<br />

3 -qi.<br />

Allanar a otro. Axawanuqäña, 3 -qi.<br />

Allanarse humanándose en el trato. Phaq'iptaña.<br />

Allanar con pisón o con los pies. T'axtaraña.<br />

Allanar dificultades. Jaritha luraña, wakisäña,<br />

pampachaña.<br />

Allegarse. Vide: llegarse.<br />

Allegar juntando. Tantaña, tantathapiña, quriña,<br />

quritapiña.<br />

Allegar plata ganándola. Jakiña.<br />

Allegar, ganar para otro. Jakirapiña.<br />

Allegado muy jumo apeñuscado. K'ä k'ä, dícese de<br />

casas, &c.<br />

Allegarse al parecer de otro. Amajasitapa arkaña,<br />

chiqawa saña, ullirpäña.<br />

Allegarse a los buenos. Jaqiwaña, sarasiña,<br />

irpanaqasiña, lip'iña, con -ru.<br />

Alli estar. Ukankaña.<br />

Ama, que cría. Ñuñuwarapiri.<br />

Ama, que tiene criados. Señora.<br />

Amable. Amawaña, antiskaña, jiwaskaña,<br />

waylluskaña, takiskaña.<br />

Amabilísimo. Amawañaxtara, amäwañana<br />

amawañapa, antimalla, jiwamalla, &c.<br />

Amable que roba los corazones. Chuyma apiri,<br />

chuyma luntatiri, ñatiriri.<br />

Amador. Amawiri, munajachiri, waylluri, antiskiri,<br />

antita, waña chuymani vel waña. A todos se<br />

antepone la cosa amada en genitivo o acusativo sin<br />

preposición o con -ru algunas veces.<br />

Amado querido. Amawata, apanka: iwayu, k'a, chuqi;<br />

uyaya munaya umana, kawina.<br />

Amagar, amenazando de dar con la mano, palo o<br />

piedra. Amparana lawana, qalana jaqhachaña.<br />

Amagar espantando a las bestias con algún<br />

ademán. Thalaña.<br />

Amamantar. Ñuñuyaña.<br />

Amamantar para acallar. Ñuñut'äña.<br />

Amamantar los cabritos, corderos, &c. llegándolos<br />

a las madres. Ñuñukatäña. Con -ru.


76 Ludovico Bertonio<br />

Amancebarle el hombre o mujer casado o por<br />

casar. Sipasichasiña mancebachasiña.<br />

Amancebado. Marmini.<br />

Amancebada. Jaynuni. Estos dos vocablos significan<br />

también casados: "es adiunctis", se entenderán.<br />

Amancebado o amancebada. Sipasini.<br />

Amancebado andar. Sipasini saranaqaña. 3 -qi.<br />

Común a él y ella.<br />

A manadas. Tama tama, t'aqha t'aqha.<br />

A mano derecha. Kupi tuqi.<br />

A mano izquierda. Ch'iqa tuqi.<br />

Amanecer. Qhantataña, q'altaxaña vel laqhampu<br />

q'arajti vel k'ajti, willij willirti.<br />

Amanecer orando. Dios jamp'atikasina qhantatäña.<br />

Idem: uruña o uruwaña; y puede aplicarse a otras<br />

cosas.<br />

Amansarse el enojado, la enfermedad, el trabajo, la<br />

prisa de la obra, la mar, la ira y otras cosas<br />

semejantes. T'arphunuqaña, inawanuqaña,<br />

nañawanuqaña, llamp'unuqana, axawanuqaña;<br />

todos la. 3 -qi.<br />

Amansarse el enojado; dicen también.<br />

Chuymawanuqaña, qhanaptaña, manuqaña,<br />

muxsawanuqaña.<br />

Amansar. Activo. Dícese con los verbos precedemos<br />

según fuere la cosa, interponiéndoles la partícula<br />

-a vel -ya. T'arphunuqäña, llamp'unu -qäña, &c.<br />

A manera o al modo o como: dícese con el nombre,<br />

al cual comparamos la cosa, posponiéndole la<br />

partícula -ja vel -jama. Aquella piedra es a manera<br />

de hombre: uka qala jaqixa vel jaqijamakiwa.<br />

A manteniente dar golpes sin soltar de la mano la<br />

piedra con que da. Qalana tallmaña, kumpaña.<br />

Amar. Amawaña, antíta chuymaniña, antikataña,<br />

jiwakataña, takiña, munajachaña waylluña,<br />

chuymaña, wañaña. Los dos últimos son nombres<br />

con -ña y así en 3 no se acaban en i, sino en a.<br />

Amar tiernamente. Waylluña.<br />

Amar haciendo bien. Khuyaña.<br />

Amarse uno a otro. La partícula -si, interpuesta a los<br />

verbos precedentes sirve para esto, como<br />

amawasiña, &c.<br />

Amarse a sí mismo o a sus cosas. Amawasiña,<br />

wayllusiña.<br />

Amarga cosa. Jaru, qata.<br />

Amargura. Jaru vel qata vel jarukankaña,<br />

qatakankaña.<br />

Amargamente llorar. Jaru jachaña vel kayuma<br />

qunchuya vel kayuma panqaya jachaña.<br />

Amargamente o con desabrimiento hablar. Jaru<br />

arusiña.<br />

Amargar. Jarujaña, qatajaña. 3 -ji. Usanse con<br />

transición: jarujitu, qatijitu.<br />

Él que tiene amarga la boca. Jarujata, qatijata.<br />

Amarillo. Q'illu, chuqi vel yuri, churi.<br />

Amarillo volverse. Q'illukiptaña, chuqikiptaña, &c.<br />

Alguna diferencia hay entre estos nombres de más<br />

o menos.<br />

Amarillo volverse el sembrado. Dícese con los<br />

mismos nombres.<br />

Amarillo volverse el enfermo. Idem: Amarillo<br />

volverse el sembrado.<br />

Amarrar a la columna o pilar o a otra cosa así.<br />

Yaphikataña.<br />

Amarrar o atar la carga. Khumut'aña, chinuña.<br />

Amarrar, atar muy recio. Wiska tartäña.<br />

Amarrado. Yaphikatata, chinuta, khumuta; según la<br />

cosa.<br />

Amasar. Ñatuña, lliwq'aña, q'apiña, masaña.<br />

Amasar barro con los pies. Kayuna takiña.<br />

A más lejos que vaya. Ancha jayaru masinsa.<br />

A más tardar. Ancha jaya pachasinsa, unasinsa,<br />

t'ut'usinsa.<br />

A más valer. Ancha jaynn chanipasinsa.<br />

A más tener. Kunani, kawkinisinsa. Y así se dirá con<br />

todos los verbos en gerundio o subjuntivo, según el<br />

supuesto.<br />

Ambos a dos. Panija, -ma, -pa, -sa, según las<br />

personas.<br />

Ambas cosas. Payapa, paya, chikapa, payäja.<br />

Ambos ojos, oídos, pies y otras cosas hermanadas<br />

así. Nayrapura, jinchupura, kayupura, &c.<br />

Añadiendo -pura.<br />

Ambas hermanas. Qullakani chinkini.<br />

Ambos hermanos. Jilani sullkani.<br />

Ambos, padre e hijo. Awkini yuqani. Y de la misma<br />

manera se dirá de todas las cosas que tienen<br />

relación entre sí.<br />

A mechonea arrancar el cabello. Chulla chulla, qutu<br />

qutu jik'iña.<br />

Amedrentarse, acobardarse. Llajllaptaña,<br />

jaxsarathaptaña, jaxsaraña, qhiyt'aña.<br />

Amedrentar. Llajllaptaña, qhiyt'aña.<br />

Amenazar. Jaqhachaña, ampara mullmaña.<br />

Amenazar por esta cruz o a fe. Qasi vel paxta<br />

muxstiyiriksma vel jiwiyiriksma, &c. vel aka chiqa<br />

cruzasa, aka chiqa Diosasa<br />

Amenazar mostrándolo con alguna interjercción o<br />

afecto. Atata atata, anana anana.<br />

A menudo. Wachu, Idem: amanawi, alluxa wasa, &c.<br />

Dícese también repitiendo el verbo, v.g.:<br />

A menudo enviar. Khita khitaña, manq'a


Vocabulario de la Lengua Aymara 77<br />

manq'aña.<br />

A menudo ir. Mä maña. Y es de notar que se le<br />

añade una diéresis como también sä saña: decir<br />

a menudo o muchas veces.<br />

A mi casa. Nana ukaru.<br />

Amiga de otra mujer. Luq'asi vel laq'usi.<br />

Amiga de hombres, deshonesta. Chacharu wayutata,<br />

chachaki thaqiri, chachanakana chuyrna ap'äta.<br />

Idem: ap'äsiri. Alluki thaqhiri. Esto postrero, es<br />

poco honesto.<br />

Amigarse, tomar amistad. Q'uchu masichasiña,<br />

wayñuchasíña, jaqichasiña, amiqu lurasiña. Son<br />

comunes a varones y mujeres. Wawqichasiña: de<br />

hombres solos.<br />

Amigarse las mujeres tomando amistad.<br />

Luq'asichasiña.<br />

Amigo. Q'uchu masi, wawqi.<br />

Amigo o compañero en jugar o competidor en<br />

cosas semejantes de huelga. Quncha: en beber,<br />

llaqi: en juegos.<br />

Amigo con quién se acompaña de ordinario. Saraxa<br />

masi, irpanaqasiri masi, arusiri masi, waynu irpa.<br />

Amigos de mi edad con quienes trato siempre. Nä<br />

wiñaya jaqinaka.<br />

Amigo de comer o de beber alguna cosa. Esto se<br />

dice poniendo primero la comida o bebida de que<br />

es y después puraka o waña. v.g.:<br />

Amigo de dulce, de vino, de chicha, confites, &c.<br />

Misk'i, vino, k'usa, confitisa puraka, &c.<br />

Amigo de algo, aunque no sea comida, como de<br />

alcones, perros, &c. Mamani, anuqara waña.<br />

Amigo de hacer algo. Esto se hace, tomando el verbo<br />

que fuere menester quitándole la -ña y anadiándole<br />

waña, como:<br />

Amigo de saber, de jugar, de andar, &c. Yati, anata,<br />

sara waña; o mudando la -ña en -ru, y con chuyma<br />

o chuymani: yatiru, Idem: yatiñaru apata, Idem:<br />

anatañaru, saraña, Idem: sararu chuyma vel<br />

chuymani.<br />

Amigo de su voluntad. Chuymapa arkiri,<br />

chuymapataki vel chuymapakama saranaqiri jaqi.<br />

Amilanarse. Vide: amedrentarse, acobardarse.<br />

Amilanara otro. Vide: Ibidem: Amilanarse.<br />

Amistad. Q'uchumasini kankaña, jaqichasiña,<br />

jaqiwasiña, amigoni kankaña, &c.<br />

A mi ver. Nantha.<br />

Amo. Tata. Señor de vasallos: jaqini o mayqu.<br />

Amohinarse interiormente. Pusuxkiptaña.<br />

Amohinarse mostrándolo con palabras. Kututusiña,<br />

q'inaqacha. 3 -qi.<br />

Amohinar a otro. Q'inaqäña. 3 -qi. Pusuxkiptäña, 3<br />

-iyi.<br />

Amohinado. P'usuxkiptata q'inaqata.<br />

Amojonar. Vide: mojonar.<br />

Amolar. Tajraña, qaqut'aña.<br />

Amoladera. T'ajrat'aña qala vel mulaña.<br />

Amonestar a los que se casan. Munistaña, arut'aña.<br />

Amonestar hablando al oído. Jinchutaña, k'ichutaña<br />

vel jinchukatatha atamaña.<br />

Amonestar aconsejando. Iwxaña.<br />

Amonestar, requerir, apercibir. Isut'äña,<br />

jinchuxataña.<br />

Amontonar: qulluchaña, qutuchaña. Los verbos de<br />

llevar o juntar, compuestos con -tha -pi, significan<br />

lo propio, v.g.:<br />

Amontonar papas. Lak'uthapiña, jarpithapiña,<br />

tantathapiña.<br />

Amontonar piedras o adobes. Thawqathapiña,<br />

qillinkathapiña.<br />

Amontonar papas inmediatamente después de<br />

sacadas. Junuthapiña, pinathapiña.<br />

Amontonar piedras sacándolas. Wanqathapiña.<br />

Amontonarse de suyo o crecer el montón que van<br />

haciendo. Dicese con los mismos verbos de llevar,<br />

compuestos con -thapta. v.g.:<br />

Amontonarse las papas. Lak'uthapta; las piedras,<br />

qillinkathapti.<br />

Amontonados; hablando de costales llenos o de<br />

quinua por pisar o trigo por trillar en manojos.<br />

Arkuta, arkut'aña.<br />

Amontonados estar. Qutu pacha utkaña.<br />

Amontonados. Vide: montón.<br />

A montones. Arku arku, qullu qullu o según fueren las<br />

cosas.<br />

Amoretearse. Q'ütakiptaña chiwakakixaña,<br />

q'ütalaramaxaña. 3. -xi.<br />

Amor. Amawaña, amawani, waylluña waylluwi, &c.<br />

Tomando los infinitivos o participios.<br />

Amor cobrar. Jiwakataña. Idem: antikataña.<br />

Amor deshonesto para pecar, común a varón y<br />

mujer. Juchachasiña ullkatawi.<br />

Amor deshonesto de él. Marmina chuyma apäsiña<br />

vel apata kankaña.<br />

Amor deshonesto de ella. Chachana chuyma apäsiña.<br />

Amoroso, que de todos se hace querer. Chuyma<br />

apiri, chuyma vel ñatiqulla.<br />

Amoroso, que a todos habla con mucha suavidad.<br />

Muxsa aruni, qawinchata, k'isanchata aruni vel<br />

qawi o k'isa aruni.<br />

Amorosamente hablar. Muxsaki arusiña.<br />

Amortajar. Amaya t'irithapiña.<br />

Amortajar al modo antiguo de los indios. P'itikaña,


78 Ludovico Bertonio<br />

p'itikataña.<br />

Amortajado. T'irithapita, kallaqata amaya.<br />

Amonecerse, por algún golpe o por desmayo.<br />

Nuwata vel usuta jiwartaña, samkartaña vel<br />

t'akhartaña.<br />

Amortecerse como quiera desmayándose. Tukuña.<br />

Amortecido. Jiwartata, samkartata, t'akhartata.<br />

Amortiguarse. Vide: calambre.<br />

Amortiguado, descolorido, atortelado. Q'illukiptata,<br />

yükiptata, churikiptata.<br />

Amortiguarse así. Churikakixaña, q'illukakixaña vel<br />

yükakixaña vel churikiptaña 3. -xi, en los primeros.<br />

Amotinarse. Q'iwithaltaña, q'iwisiña, apu manqa<br />

wakixasiña, wallpasiña. Idem: mayachasiña,<br />

tantasiña, awqapa tukuña, awqapa sät'aña.<br />

Amotinamiento, motín. Apu manqa wakixäsiña,<br />

q'iwisiña, &c. Amparar socorriendo en las<br />

necesidades. Yanapaña, jiskichaña, khuyaña.<br />

Amparar defendiendo. Jakaräña, jalaxataña;<br />

arukipaña.<br />

Amparado, que tiene quien le defienda y haga por<br />

él. Yanapirini, jalaxatirini.<br />

Amparo, defensión. Los infinitivos de los<br />

sobredichos verbos a los participios en -wi,<br />

significan esto. Yanapaña, Idem: yanapawi,<br />

jakaräña, jalaxataña, jalaxatawi, &c. A los cuales,<br />

casi siempre te añaden los posesivos -ja, -ma, -pa,<br />

-sa, &c.<br />

Amparo o el que hace por otro, acudiéndole en<br />

todo. Pukara, qiyna, tikira, qirari, yanapiri y los<br />

participios en -ri, de los verbos que significan<br />

amparar.<br />

Ampollas del agua. Phukuchu.<br />

Ampollas levantarse. Umatha phukuchuchasiña,<br />

phukuchusnuña.<br />

Ampollas levantarse en las manos quemándote o<br />

trabajando. Ampara phukuchusnutu.<br />

Ampollas hacerlos niños jugando. Pukuchuchaña.<br />

Ampolla, vaso angosto da boca como limeta o<br />

redoma. P'uñu wayu wayu, phurunq'u.<br />

Amulatado. Yawirka jaqi.<br />

Amulatado pararse. Yawirkaxaña, yawirkakiptaña.<br />

Anade. Uwasi.<br />

Anatematizar, descomulgar. Cristianonakana<br />

mayachasiñapatha qurpajaña. Jut'ijaña k'alaxtäña<br />

vel jitanunakampi jaqichasiña, sarasiña aparaña vel<br />

jani cristianonakampi jaqiwasiniti, jani kuna yätsa<br />

sarasiniti, sasin saña o kamachiña.<br />

Anatematizado, descomulgado. Cristianonakana<br />

mayachasiñapatha jalaxtäta, &c. Ut Supra.<br />

Anatema, descomunión. Cristianonakana<br />

tantasiñapatha qurpajatakankaña. Los indios no<br />

saben aún, qué cosa sea descomunión, ni<br />

descomulgar, pero si fuere menester, puedeseles<br />

declarar por los sobredichos términos u otros que<br />

no serán dificultosos de hallar.<br />

Anca, donde juagan los huesos junto al espinazo.<br />

Phuskanka.<br />

Anciano. Yasq'a, ch'ari, achachi.<br />

Anciana. Mamanaka, apachi.<br />

Anchi corto. Qara, t'iqi vel t'at'a qara.<br />

Ancho o hueco de la casa o puerta, costales o de<br />

otras cosas semejantes. Jaqhanka.<br />

Ancho del parto y otras cosas. Iwraqa.<br />

Anchor de la casa, puerta, &c. Utana punquna,<br />

killkana, qutamana jakhankapa.<br />

Anchor del paño, mesa, &c. Pañuna, isina, misana,<br />

iwraqapa.<br />

Anchura. Lo mismo que anchor.<br />

Andamio. Kirata.<br />

Andamio hacer. Kira luraña.<br />

Andar, verbo general para todas las cosas que<br />

andan. Saraña. Pero como son muchos los verbos<br />

de andar según la diversidad de los modos, por que<br />

unos andan arrastrando otros levantados, &c. Y<br />

también andan muchos juntos o uno solo, para<br />

hablar con propiedad según lo que pide esta<br />

lengua; será acertado mirar siquiera de paso los<br />

verbos siguientes.<br />

Andar muchos juntos así de hombres, como de<br />

otros animales. Äña. 3 -iy vel aywiña.<br />

Andar arrastrando. Jithiña.<br />

Andar la culebra o gusanos. Mullt'iña, llawlliña.<br />

Andar el sapo. Lat'aña.<br />

Andar o bullir muchos gusanos. Ch'isch'istaña,<br />

jump'ux jump'uxtaña.<br />

Andar trotando. Tuqul tuqultasa vel yaxa yaxa<br />

saraña.<br />

Andar cabiz bajo. Khuykuña.<br />

Andar a prisa. Chuxchunaki saraña, jalaña.<br />

Andar con dificultad los enfermos y flacos no<br />

alargando bien el paso. Chullchuña.<br />

Andar como uno que llene grillos o bestia que tiene<br />

sueltas. Kapaña y lo mismo se dice de los<br />

enfermos que andan con las piernas muy abiertas.<br />

Andar despacio con gravedad. Sara quysuña.<br />

Andar sin encogimiento con la cabeza levantada.<br />

Kunka äña. 3 -ji.<br />

Andar la fantasma. Khakha jali.<br />

Andar con chismes. Aru apaña, aru achuña vel<br />

ch'irijaña. 3 -ji.<br />

Andar primero. Nayrawaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 79<br />

Andar el postrero. Ch'inawaña.<br />

Andar el pulso. Sirka jali.<br />

Andar sin parar. Tiju t'ijuña.<br />

Al que así anda. Janlanqachu.<br />

Andar alderredor el reloj o la rueda del molino, el<br />

trompo y el cielo, &c. Jalakipa jalaruruña,<br />

q'iwkipa q'iwruruña, phirurukipa phirururuña vel<br />

phiruru phiruru jalaña<br />

Andar con ruido del vestido que se va sacudiendo<br />

una parte con otra. Jisp'ux jisp'uxtaña.<br />

Andar el dinero hoy en mano de uno y mañana en<br />

manos de otro. Qullqi aywinaqi, t'uqi, ch'iqi.<br />

Andar o bullir mucha gente o muchos animales u<br />

hormigas, &c. en algún lugar. Jump'ux<br />

jump'uxtaña, jump'ux jump'uxwaqtaña.<br />

Andar ligero como el viento. Waywaki jalaña.<br />

Andar con la frescura de la mañana o sobre tarda,<br />

cargadas las bestias, comenzando el camino en<br />

aquellos tiempos. Walak'iña.<br />

Andarse o menearse los palos atados unos con<br />

otros. Jununaqtaña, sukunaqtaña.<br />

Andar perplejo. Q'aytil q'aytiltaña, q'aytin q'aytintaña<br />

vel awti qinaya apanaqtaña.<br />

Andar siempre con buenos o con malos. Yatisiña,<br />

con -mpi vel yatikataña con -ru.<br />

Andar escondiéndose. Imanaqasiña.<br />

Andar los niños o enfermos que tienen pocas<br />

fuerzas. Iwniña.<br />

Andar dando vueltas los ríos o los que juegan; o los<br />

que no andan, camino derecho. Q'inq'u q'inq'una<br />

vel q'inqu saraña.<br />

Andar entonado, como hombre grave meneando la<br />

cabeza o contoneándose. K'inchinaqaña,<br />

q'illinaqaña, pawinaqana. Vide: ki- no. 3 donde hay<br />

otros verbos de estos en la 2da. parte.<br />

Andar a gatas. Lat'aña.<br />

Andar el pezo o nadar dando brincos. T'iju t'ijuña,<br />

lawriña lawrinaqaña. 3 -qi.<br />

Andar atentando. Llamkanaqaña.<br />

Andar pasito por no ser sentido. Ñujñuna, sarasina,<br />

llamkakiña, jaqhasaki saraña.<br />

Andar muchos en ringlera haciéndose de las<br />

manos, como jugando holgándose. Llullumiña.<br />

Andar, a prisa el hombre. P'arax p'araxnaqtaña,<br />

llujuña.<br />

Andar la nave, barco, &c. Llujuña.<br />

Andar bambaleando como los niños sin fuerzas.<br />

Ñukiña qirpinaqaña.<br />

Andar tuerta la procesión. Jitusu jithintata, jilusu<br />

jilantata vel jilasisa sullkarasisa vel parqu parqu,<br />

q'inq'u q'inq'u procesiona sari, aywi -iy vel saraña<br />

aywiña, äña.<br />

Andar solicito en aparejar o dar el recaudo que es<br />

menester. Parirasiña.<br />

Andar mucho en una ringlera o en dos o en tres.<br />

Mä tharphi, pä tharphi, kimsa tharpi saraña.<br />

Andar con buen paso, como el caballo andador, sin<br />

trotar ni correr y también lo que andan al modo<br />

de indios. Suchuña chujchuña.<br />

Andar afligido del frío. Phuxpunaqaña,<br />

kuykunaqaña, phuxputhapiña, kuykuthapiña.<br />

Andar muy cargado con cosas que pesan mucho.<br />

P'uyrunaqaña.<br />

Andar a trancos o cayéndose el enfermo o<br />

borracho que va bambaleando. Chankax<br />

chankaxtaña, thawix thawixtaña, laykux<br />

laykuxtaña. Vide: 2 p. qirpinaqaña, y Ta- no. 23.<br />

Andar de lado o rodar. Kichatha saraña.<br />

Andar como galera sin lastre. Khiwin khiwintasa<br />

saraña.<br />

Andar por la reglón del aire exhalaciones del fuego.<br />

Saqaqa jali vel jalanaqi.<br />

Andar con miedo de lastimarse como el que anda<br />

descalzo. Sujsunaqaña, kuykunaqaña.<br />

Andar o pasar muy a menudo por alguna parte.<br />

Thakichasiña vel sarakipa sararuruña.<br />

Andar con ruido como los que traen zuecos o los<br />

caballos que andan a prisa, &c. Tultux<br />

tultuxtaña, turux turuxtaña.<br />

Andar alderredor de alguna casa o cerro, &c.<br />

Tumakipaña.<br />

Andar hecho un loco, desatinado, furioso, inquieto,<br />

de un cabo a otro. Luqhitanaqaña, uritanaqaña. 3<br />

-qi.<br />

Andar hecho pedazos, andrajoso. Sinchanaqaña,<br />

surpunaqaña.<br />

Andar mirando la gante o ganado para ver lo que<br />

hay. Tumaraña, ulliraña.<br />

Andar sin parar para ganar algo. Thaylliña,<br />

qhariña.<br />

Andar a tienta paredes. Thamanaqaña,<br />

llamkanaqaña.<br />

Andar congojado y lleno de cuidados o sobresaltos.<br />

Thuthukiña vel thuthuqhaqha jalaña.<br />

Andar a prisa como la peonza. Tükiña vel tüki,<br />

sank'äñaki, sanchaki, nina umaki jalaña saraña.<br />

Andar boyante sobre el agua. Uma nayrat'a vel<br />

umana pawarayapa tünaqaña, saranaqaña,<br />

lawrinaqaña. 3 -qi.<br />

Andar como los niños o pajaritos o lagartijas.<br />

Witinaqaña saranaqaña.<br />

Andar inquieto. Q'aymasiña.


80 Ludovico Bertonio<br />

Andarse o menearse las muelas y otras cosas así.<br />

Anataña junux junuxtaña.<br />

Andar saltando con sólo un pie. Tuqul tuqultaña,<br />

thunkunaqaña.<br />

Andar en andas o en litera. Lampani saraña.<br />

Andar en silla. Sillani saraña; y así se dirá de otras<br />

cosas. Kawalluni, mulani, &c.<br />

Andar a pie. Kayuni saraña.<br />

Andar salidas las hembras. Q'añusiri saranaqaña.<br />

Andar pidiendo de puerta en puerta. Wiskasiña, uta<br />

uta tumaña.<br />

Andar de borrachera en borrachera. Umawi umawi<br />

tumaña.<br />

Andar de dos en dos o de tres en tres o de uno en<br />

uno. Mayni mayni, pani pani, kimsa kimsa saraña.<br />

Idem: mayni maynitha o mayni maynitaki.<br />

Andar descaminado. Pantamukuña, jaqhasmukuña.<br />

Andar derrengado. Kapanaqaña<br />

Andar enfermo. Usunaqaña.<br />

Andar en procesión. Siqipachaki vel tilasisaki saraña.<br />

Andar caminos áspero cuestas arriba y cuestas<br />

abajo. Amputaru, aynacharu, saraña.<br />

Andar de pueblo en pueblo o de provincia en<br />

provincia. Marka marka, sü sü tumaña.<br />

Andar a rodo la comida y cualquiera otra cosa.<br />

Tusuña, pachpakiña, jupapachakiña, sawkakiña,<br />

anchakiña.<br />

Andar diciendo, comiendo, mirando, riendo y otros<br />

modos así de hablar, que se usan a cada paso,<br />

dícense con la partícula -naqa interpuesta al verbo<br />

que significa decir, comer, mirar, reir, &c. que se<br />

hallarán en sus propios lugares, verbi gracia:<br />

Andar diciendo: sarnaqana. 3 -qi.<br />

Andar comiendo: manq'anaqaña.<br />

Andar riendo: larunaqaña. La cual partícula<br />

-naqa, interpónese también casi a todos los<br />

verbos que significan andar de aquí para allí o a<br />

todas partes.<br />

Andador hombre o animal. Sara suchuri, t'ut'u sariri.<br />

Andariego. Sarayku, tumayku y son comunes de dos.<br />

Andariega. Pinchajaña.<br />

Andadura, tener el caballo. Vide supra: andar con<br />

buen paso.<br />

Andamio. Kirata.<br />

Andamio hacer. Kirachaña vel kira luraña.<br />

Andas de difuntos. Amaya kallaña.<br />

Andas de palos atravesados, en que suelen traer<br />

enfermos. Kallaña.<br />

Andas para imágenes de santos. Kallaña, andasa.<br />

Andas de caciques o señores. Lampa.<br />

Andas llevar o litera. Kallaña vel lampaña.<br />

Andenes que hay por los carros donde hay<br />

chácaras. Pata pata vel patarana.<br />

Andenes hacer. Pata patachaña.<br />

Andes, tierra templada. Qhiwra.<br />

Andes, tierra muy caliente. Yunka.<br />

Anegarse y anegar en agua. Vide supra: ahogarse.<br />

Anegar la tierra el agua. Llumch'itataña, jawitataña,<br />

qarpatataña, qawsatataña, phallatataña vel<br />

apakipaña, llumch'ikipaña. Todos son activos y<br />

faltando una serán como neutros.<br />

Anegarse da suyo. Dícese con estos mismos verbos,<br />

cuando no tienen otro nominativo, como Dios.<br />

Jawiri uma, &c.<br />

Anegar la tierra soltando el agua. Umana<br />

llumchitatäña, añadiéndole una ä, así a éste como a<br />

los precedentes.<br />

Anegarse al barco o navio con tormenta<br />

trastornándose. Sat'iña, sat'ikipaña. Estos también<br />

son como neutros, sí no hubiere expresamente otro<br />

nominativo.<br />

Anegarse, undirse aun sin tormenta. Qutaru vel<br />

umaru aparanttaña, maluña.<br />

Ángel. Angela.<br />

Ángeles. Angelanaka, angelisnaka.<br />

Angarillas. Idem: Ángeles.<br />

Angustiarse por algo. Pharakataña qhiriskataña.<br />

Angustia así. Pharakataña.<br />

Anhelar. Samusuña.<br />

Anhelito. Samana,<br />

Anidar o hacer nido. Tapachaña, tapachasiña.<br />

Anillo. Siwi.<br />

Anillo ponerse. Siwit'asiña vel siwiña luk'anaru<br />

apantasiña, äntasiña.<br />

Anillo o eslabón donde atan algo de hierro o de<br />

piedra. Chiyinqu.<br />

Anima racional. Jaqina almapa vel chuymani,<br />

amajasiñani alma<br />

Animal. No hay nombre genérico que los comprenda<br />

todos: a los de cuatro pies llaman: pusi kayuni.<br />

Animales como son pájaros, peces, culebras,<br />

gusanos y otras sabandijas. Véanse en sus<br />

propios lugares según sus especies.<br />

Animal que sale ya de cordero. Ankuta, ankuta<br />

oveja, ankuta qawra, ankuta caballo, ankuta<br />

yuqalla, ankuta mimilla, &c.<br />

Animal que no está debajo de pastor. Puruma, k'ita<br />

waqura y también se dice de hombres.<br />

Animal como tortuga. Kirkichu. Vide: ibi; para saber<br />

la superstición de los indios.<br />

Animal silvestre o venado. Taruja.<br />

Animal fecundo macho o hembra que sea. Mira.


Vocabulario de la Lengua Aymara 81<br />

Animar, dar alma. Almanichaña.<br />

Anima comenzar a tener el hombre, en el vientre<br />

de su madre. Jaqichasiña.<br />

Animado estar el caballo, león, carnero, &c.<br />

Kawalluchasiña, pumachasiña, qarwachasiña.<br />

Tomando el nombre del animal, compuesto con<br />

-chasiña: el cual modo es también común a todos<br />

los frutos y semillas que nacen.<br />

Animado estar el pájaro cualquiera que sea, en el<br />

cascarón. Qalluchasiña.<br />

Animarse. Sintiptäna. Vide supra: alentarse dícese<br />

también: sinti chuymat'aña.<br />

Animar. Sintiptäña, sinti, chuymanichaña. Vide:<br />

Alentar,<br />

Animoso. Chacha chuymani.<br />

Animosa. Mamanaka chuymani.<br />

Animoso común de ambos. Sinti chuymani.<br />

Aniñado. Wawa chuymani.<br />

Aniñarse. Wawa chuymanixaña.<br />

Aniquilarse. Japhallaru vel ch'usaru tukuña, maña.<br />

Aniquilar. Japhallaru, ch'usaru tukuwaña, mäña vel<br />

japhallaru ch'usaru tukupha, mapha saña vel<br />

japhallaruchaña ch'usaruchaña.<br />

Aniquilar desautorizar. Jakhuta kankana aparaña.<br />

Aniquilado. Japhallaru, ch'usaru tukuta, mata.<br />

Anoche. Masayp'u.<br />

Anochecer. Arumaxaña, arumat'aña, arumakipaña,<br />

ch'amakakipaña.<br />

Anochecer, llegando a la noche con tristeza o<br />

alegría. Phutisisaki, kusisisaki, jayp'uyaña.<br />

Anochecerme a la entrada del pueblo, &c. Markaru<br />

jak'achiyirina arumakipitu.<br />

Anteayer. Waluru.<br />

Anteanteayer. Khuriwaluru.<br />

Anteanoche. Walayp'u.<br />

Anteantes noche. Khuriwalayp'u.<br />

Antaño. Mimara, maymara.<br />

Antecesor. Lantiri.<br />

Antes, "sed potius". Llallirja.<br />

Antes primero. Nayrarja vel nayrakirja vel nayra.<br />

Antes que yo, que tú, que aquél, que nosotros, que<br />

Pedro, &c. Nayraja, -ma, -pa, -sa, Pedrona<br />

nayrapa.<br />

Antes de o antes que, esto se dice con. Janira y el<br />

gerundio o subjuntivo o participio en -ta. v.g.:<br />

Antes de comulgar, confiésate. Janira<br />

kumuljasisina kunphisasijata: porque no hay<br />

más de un supuesto.<br />

Antes que mueras, Díos te castigará. Janirja<br />

jiwimana Dios castigajatpana; porque aquí son dos<br />

supuestos en ambas oraciones podemos usar de<br />

participio: janirja comulgasitatha y janirja<br />

jiwatatha, aquella -tha, última es preposición; la<br />

misma construcción pide niya, que significa<br />

después, como en su lugar se dirá.<br />

Anteceder. Vide: ir delante.<br />

Ante mí, tí, &c. Nayrajana vel nayraqatajana: usando<br />

de los posesivos, según fuere menester.<br />

Ante todas cosas. Nayrarja, jilarja, qullanarja.<br />

Antepasados. Nayra jaqinaka.<br />

Anteponer mejorando. Jilachaña )( sullkachaña.<br />

Anteponer en estima juzgando mejor de uno que<br />

de otros. Nayraruchaña, jilusuwaña nayraru, jilaru<br />

jakhuña, qullanachaña, son activos.<br />

Antes de tiempo sembrar. Janirja satapacha puripana<br />

vel janirja satañipana sataña vel nayrajaña. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Antes quiero morir cien veces que pecar. Janirja<br />

jucharu purisina pataka wasa jiwaña amawaña,<br />

Idem: jani jucharu puriñataki pataka wasa<br />

jirïnkthasa.<br />

Anticiparse en ir o ganar por la mano. Sara<br />

nayrat'aña vel nayrat'aña, solamente y así de otras<br />

cosas usando del nombre verbal de presente o de<br />

infinitivo.<br />

Anticiparse en tomar lugar. Utt'a nayraña,<br />

nayrat'aña.<br />

Antigua cosa. Nayra yä.<br />

Antiguamente. Nayra, walu, mikha vel nayrapacha,<br />

&c.<br />

Antiguo anciano. Jaya vel walupacha jaqi.<br />

Antojárseme que una piedra es hombre. Qala<br />

jaqijaki ullijaña vel jaqi kankipana jamachaña.<br />

Antojadizo así. Kunasa mä jamujaki ulijiri vel<br />

ulljakamana.<br />

Antojárseme de comer lo que otro come.<br />

Manq'añapa, k'amuraña.<br />

Antojárseme de hacer cualquier otra cosa. Esto se<br />

dice tomando el verbo que fuere menester con la<br />

partícula. -jacha interpuesta, v.g:<br />

Antojóseme de ir, de jugar, de predicar, &c.<br />

Majachitana, anatajachitana, sermojachitana.<br />

Usando de transición.<br />

Él que tiene antojo así de ir, &c. Mächata,<br />

anatajachata, &c. Y es más usado este participio<br />

en -ta, que no el que se acaba en -ri.<br />

Anteojos de vidrio. Kisu, kispi nayra.<br />

Anteojos traer. Kisuniña.<br />

Anzuelo. Sullq'uña.<br />

Anunciar. Atamaña, isut'aña, isapäña.<br />

Anual, cosa de cada año. Mara vel marankuna usu,<br />

fiesta qillqa, &c. Enfermedad anual, &c.


82 Ludovico Bertonio<br />

Añadir echando más. Apaqaña, yapaqaña. 3 -qi.<br />

Apaqt'aña, apaxataña, yapaxataña, jilaxataña.<br />

Añadir pecado a pecado. Juchaxaru, jucha apaxataña<br />

vel juchaxatha juchachasiña.<br />

Añadir a la carga. Chaqataña vel paltaxataña.<br />

Añadir otra guarda más. Ch'intxataña vel irpxataña.<br />

Añadir mintiendo. Aru jilaxatäña, jithixatäña.<br />

Añadir cosiendo un pedazo con otro. T'irikataña,<br />

ch'ukukataña.<br />

Añadir ensartando. Tisnukataña.<br />

Añadidura. Apaqa, yapaqa, jila.<br />

Añadidura a la carga. Paltachaqtaña.<br />

Añadidura dar. Apaqampi vel jilampi churaña.<br />

Añagaza. Llulla jamach'i vel jamach'i llullaña.<br />

Año. Mara.<br />

Año siguiente. Naxasa.<br />

Año abundante fértil. Alli vel jiski vel sap'a mara.<br />

Año malo de mucha hambre. Mach'a vel yanqha<br />

mara.<br />

Añublarse el cielo. Laqhampu qinaya lluchukipti,<br />

ch'ukuti, qinayakipi.<br />

Añublarse o haber cual y cual nube. Qinayanaqaña,<br />

llantuyanaqaña.<br />

Añublarse, estando la nube mucho tiempo sobre<br />

algo. Qinayaxataña, llantuyaxataña.<br />

Añublarse entristeciéndose el que estaba alegre,<br />

con algún mal suceso. Qinayakiptaña,<br />

llantuyakiptaña.<br />

Añublar así a otro, dándole alguna mala nueva u<br />

otra pesadumbre. Qinayakiptäña, llantuyakiptäña.<br />

Añublado estar el cielo. Laqhampuqinaya<br />

lluch'ukipatawa, ch'ukukipatawa, apakipatawa vel<br />

lluch'ukiptata.<br />

Añudar, dando ñudo. Chinuña vel chinut'aña, sin atar<br />

nada.<br />

Añudar atando a un pilar o a otra cosa.<br />

Yaphikataña, chinukataña.<br />

Añudarse del suyo. Chinujasiña.<br />

Añudar, no poder aprender más. Chuymawisaxata.<br />

3 -xi.<br />

Aojar. Jujikipaña.<br />

Aojado. Jujikipata. Él que aoja. Jujikipiri.<br />

Apacible manso, afable, humano. Aykaya, axa,<br />

llamp'u, inkilla, k'acha. Vide: in-.<br />

Apacibilidad. Aykaya kankaña, &c.<br />

Apaciblemente. Axaki, llamp'uki.<br />

Apacentar ganado y tener a su cargo personas, en<br />

lo temporal y espiritual. Awatiña.<br />

Apagarse la lumbre o la llama. Jint'aña, jint'axaña. 3<br />

-xi.<br />

Apagarse los deseos malos. Yanqha amawañanaka,<br />

yanqharu wayutata kankaña vel yanqharu<br />

ch'aqhawaña jint'axi, aparti.<br />

Apagarse los buenos deseos. Jiski amawañanaka,<br />

jiskiru jiwakataña jint'axi, apartxi.<br />

Apagar fuego. Jint'äña, chapuña.<br />

Apagarle con agua. Thujuña.<br />

Apagar la candela, la lámpara, &c. soplando.<br />

Phustaña, jiwäña.<br />

Apalear. Sak'aña, k'apaña, sawuna nuwaña.<br />

Apalear, dando muchos palos. Sak'anuqaña,<br />

sak'awäsiña.<br />

A panderetes trasquilar. Patapata yawiraña.<br />

Apañar, ranchear. Jillusiña vel jillusiraqaña. 3 -qi.<br />

Aparear. Chullachathapiña, yananichaña.<br />

Aparear poniendo otro que ayude. Ch'int'akataña.<br />

Aparecer. Ullasirapiña, uñasirapiña.<br />

Aparecer gran luz. Qhanaptaña.<br />

Aparecer fantasma. Ipi vel japhalla jaqi ullasi, khaka<br />

jali. Vide: disfrazarse.<br />

A par de mí, de tí, de aquél, &c. Nä, juma, jupa<br />

jak'ana vel jak'ajana, jak'amana, &c.<br />

Aparejar cualquier cosa. Kamatäña.<br />

Aparejar, aliñar. Yampanaqaña, allinaqaña. 3 -qi.<br />

Aparejarse. Kamaräsiña vel kamat'asiña.<br />

Aparejarse para alguna jornada. Wallpasiña,<br />

yatäsiña.<br />

Aparejar la mesa. Mesa jant'akuña.<br />

Apartar. Lakiña, lakiqaña, jalaqtäña.<br />

Apartar a alguno de otro, sonsacándole,<br />

engañándole. Llullaqaña.<br />

Apartar los corderos poniéndoles con el ganado<br />

mayor. Phat'achata, pat'achakataña.<br />

Apartarse de alguno con muestra de enojo,<br />

meneando la cabeza. Q'illutawaxana.<br />

Apartar a otro de su amor. Jithiqäxaña, jaqhäña.<br />

Apartar las frazadas con los pies. Wat'arasiña. Vide:<br />

ya-. no. 6.<br />

Apartarse, abrirse los que están muy juntos.<br />

Jithixtaña, lakixtaña, jalaxtaña.<br />

Apartarse del montón o haz alguna leña.<br />

Marqaxtaña.<br />

Apartarse de otros, el que iba junto con ellos.<br />

Thuquwaqtaña<br />

Apartarse o caerse del montón. Williwaqtaña.<br />

Apartarse. Dícese también con la partícula -qa-<br />

interpuesta al verbo de movimiento como:<br />

saraqaña, jithiqaña o con la partícula -waqta-,<br />

como: sarawaqtaña: apartarse del camino.<br />

Ch'inawaqtaña: quedarse apartándose.<br />

Apartadizo, atajo de pared a manera de alcoba.<br />

Ñiq'i qincha.


Vocabulario de la Lengua Aymara 83<br />

Apartadizo así o ramada de esteras o de totora.<br />

Silu qincha vel tutura qincha.<br />

Apartadizo, hacer así. Qinchaña, anteponiéndole las<br />

cosas de que se hace.<br />

Apartados estar. Jalaxtasiña.<br />

Apartarse de allá, acá. Jithikataniña, makhataniña,<br />

jakikataniña. Según la diversidad que hay entre los<br />

verbos de movimiento.<br />

Apartar casa los hijos o yernos. Jastasiña vel<br />

jistasiña. Vide: in-. no. 24.<br />

Apartarse marido y mujer o los mancebados.<br />

Jaytarasiña, jasarasiña.<br />

Apartar dividir la hacienda. Lakisiña.<br />

Apartarse de la ocasión de pecar. Jucharu puriyritha<br />

jalaxtaña.<br />

Aparte hablar. Jaqhatha arusiña.<br />

Aparte tomar o sacar. Jaqharu irpsuña.<br />

Apaciguar. Amikusäña. Vide: concertar.<br />

Apaciguar. Vide: ablandar.<br />

Apaciguar los que riñen. Alaxtäña.<br />

Apaciguarse los que riñen. Jalaxtxaña, jithixtxaña.<br />

Apearse del caballo. Lat'araña vel sararaña con -ña.<br />

Apearse para posar. Puriña con -ru.<br />

Apear a otro del caballo. Lat'aräña, sararäña.<br />

Apear del oficio del alcalde a alguno. Alcaldetha<br />

mistuyaña. Y así también se dirá de otros oficios.<br />

Apedrear. Qalana, jaqhuch'ukña.<br />

Apedrear el granizo a las chácaras. Yapu jaqhu, uta<br />

jaqhu.<br />

Apedreó la casa de ichu. Y aunque no se ponga el<br />

nominativo se entiende y se usa siempre no<br />

ponerle.<br />

Apellidar al Rey. Reya manqa säña vel wakiña, Idem:<br />

Rey tuqitha arusnaqaña. 3 -qi.<br />

Apellido. Sobrenombre como: Guzmán, Mendoza y<br />

entre los indios: Qullanqi, Aranqaya, &c. Jaqi suti.<br />

Aunque estos apellidos entre los indios son<br />

personales y no de linaje.<br />

Apellido de la casta. Jatha suti, yuqa suti. Y a este<br />

modo hay muchos nombres, como: Champilla,<br />

Wanqullu, Muchu, Ankalli, &c.<br />

Apenas o con dificultad hacer algo. Jaritha luraña,<br />

saraña, &c.<br />

Apenas o a duras penas. Qhanitha, jaritha,<br />

qhanichasiñaki.<br />

Apenas divisarse. Jayphu ullasiña.<br />

Apercibirse para jornada contra los enemigos o<br />

para trabajar muchos días en el campo.<br />

Wallpasiña.<br />

Apercibirse para el camino o para convite, &c.<br />

Yampasiña, yampathapisiña, qamaräsiña.<br />

Apercibirse, prepararse para la confesión y<br />

comunión. Qamaräsiña, qamat'asiña<br />

confesasiñataki vel comulgasiñataki y Diosana<br />

graciapa katusiñataki; para la gracia.<br />

Apercibir avisando, amonestando. Amajasäña.<br />

Apercibir requiriendo. Isut'äña vel atamaña.<br />

Apercibir la comida y todo lo que es necesario.<br />

Qamaräña, qamaräsiña.<br />

Apesgado con demasiada carga. Qatatit'asita,<br />

q'ipixarusita p'uyruxarusita, qunchuxarusita.<br />

Apesgar echando demasiada carga a alguno.<br />

P'uyruxaraña, qatat'ixaräña, &c.<br />

Apetecer o muy grande gana de tener alguna cosa.<br />

Jiwakataña, antikataña, jiwaña; con -ru.<br />

Apetecer demasiadamente plata o mujeres, &c.<br />

Qullqiruki, marmiruki, samkaña vel jiwaña.<br />

Apetito o ganoso. Jiwakatiri, antikatiri, jiwiri, con -ru<br />

de la cosa.<br />

Apetito, así vehemente al dinero, &c. Qullqiruki<br />

samkaña, jiwaña.<br />

Apetito natural de comer, beber, vestir, &c.<br />

Manq'ajachaña, umajachaña, isit'asijachaña, &c.<br />

Tomando el infinitivo del verbo con -jacha. Idem:<br />

manq'ajachiri chuymasa.<br />

Apetito de saber. Yatiñaru wayutata chuymasa.<br />

Apetito de honra. Chupiru, qamasaru wayutata vel<br />

lip'ita chuymasa.<br />

Apetitos buenos. Jiski amawañanaka. No conviene<br />

frenar los apetitos buenos, los malos sí que<br />

conviene: jiski amawañanakasa jani qulluwañati,<br />

yanqha amawañanakakipi qulluwaña jint'äña.<br />

Apiadarse. Khuyapäña, khuyawäña, usuwäña,<br />

llakipäña, p'utup'aywaña. Él que se apiada:<br />

khuyapiyiri, usuwiyiri, llakipiyiri, p'utup'aywiri.<br />

Apillas amargas. Isaña.<br />

Apillas secas. K'isa, qawi.<br />

Apiñuscarse. Mulluq'uchasiña, tantathaptaña,<br />

mulluq'uthaptaña.<br />

Apiñuscados. Mulluq'uchasita, vel q'ullq'ujasita,<br />

k'axtata, phiruruthaptata.<br />

A pique o a punto de estar. Vide: a punto.<br />

A pique estar de morirse o de caer. Niyat'aña, niya<br />

niya. Idem: lla lla jiwaña, tinkiña.<br />

A pique estar de dar en manos de salteadores.<br />

Jaqhuririnakana amparaparu niyat'aña.<br />

Aplacarse. Llamp'uptaña, axaptaña, inawanuqaña,<br />

chuymawanuqaña, t'arphunuqaña. 3 -qi.<br />

Aplacarse el río. Jawiri jintaxi, wallqaki jalaxi.<br />

Aplacarse la mar. Quta llampunuqi, t'arphunuqi.<br />

Aplacarse la pestilencia. Jach'a usu t'arphunuqi,<br />

llamp'unuqi, inawanuqi, jint'axi. Y así de otros


84 Ludovico Bertonio<br />

males particulares.<br />

Aplacarse la tempestad. Jallu apaxtaxi, inawanuqi.<br />

Aplacarse el viento. Thä llamp'unuqi, t'arphunuqi.<br />

Aplacarse el calor de la fiebre. Phuti t'arphuxitu,<br />

inawanuqxitu, maluxitu.<br />

Aplacarse el frío de la calentura. Challaqi, sanchalli<br />

t'arphuxita, inawanuqxitu.<br />

Aplacarse el rigor del frío. Laqhampu juxsatatxi.<br />

Aplacarse el calor o el estío. Juxsanuqaki,<br />

llamp'unuqaki vel inawanuqaki.<br />

Aplacar, amansar. Activo. Llamp'unuqäña,<br />

t'arphunuqäña, &c. Añadiendo -ä, antes de -ña a<br />

todos los susodichos verbos neutros. Vide: lla- nu,<br />

9 y 10.<br />

Aplastar. Pallallachaña, llamqitaña, takitataña. Este<br />

postrero es con los pies.<br />

Aplastarse. Pallallachasiña.<br />

Aplastado. Llamqitatata, &c.<br />

Aplicarse. Yatikataña, con -ru.<br />

Aplicarse a saber. Yatiñaru, yatikataña.<br />

Aplicarse aficionándose a algo. Chuyma churasiña,<br />

con -ru.<br />

Aplicarse a la virtud o al vicio. Jiski vel yanqha<br />

kankañaru, Chuyma churasiña, chuymaru<br />

malwasiña.<br />

Aplicar su hijo a pintar, coser, cantar &c. Yuqaja<br />

qillqaru, ch'ukuru, kantaru yatikatäña.<br />

Aplicar las frezadas. Vide: arropar.<br />

Aplicar emplasto. Qulla apaxataña.<br />

Aplicar plata a los pobres. Wajchanakatakipha aka<br />

qullqi saña.<br />

Aplico yo para mí. Nankachasiña.<br />

Aplicas para tí. Jumankachasita.<br />

Aplica para sí. Jupankachasi.<br />

Aplicar para Pedro. Pedronkachaña.<br />

A poco más o menos. Ina pampaki.<br />

Apodar. Tuqiña, sillpiña.<br />

Apodar sin fundamento. Janikunasa kunay saña.<br />

Apolillarse. Thutajaña. 3 -ji.<br />

Apolillado. Thutjata vel thuthallpijata.<br />

Apoplejía.<br />

Aporcar desyerbando la primera vez. Thumiña; la<br />

segunda, qawaña.<br />

A profía arar, &c. Qhullisina, llallisiña. Y así de otras<br />

cosas. Vide: thu- no. 11<br />

Aporrear. Ch'axiña, jaychaña, liq'iña, ukichaña,<br />

miraraña.<br />

Aporrear. Irónicamente dicen. Jiskichaña, jiskichjaña.<br />

3 -ji, muxstäña. 3 -iy.<br />

Aporrear con demasía. Ch'axiwäsiña, jaychawäsiña,<br />

añadiendo -wäsi a los verbos que significan<br />

aporrear.<br />

Aporrear también se dice. Luqaxataña, ch'akhuña,<br />

p'arp'aña.<br />

Aporrearse uno a otro. Ch'axisiña, liq'isiña, &c.<br />

Añadiendo -si, a todos los verbos que significan<br />

aporrear.<br />

Aporreado. Ch'axita, jaychata.<br />

Aposentar. Utajaru jawisaña, irpaña, puräña.<br />

Aposentarse. Vide: apearse.<br />

Apostar. Takisiña, athisiña, como: apostemos un peso<br />

que vendrá. Chiqa jutaniwa mä saratha takisitana<br />

vel chiqa jani jutaniti, &c. Y también dicen:<br />

apostatana, mä sara mapana.<br />

Apuesta así. Takisiña, takisiwi.<br />

Apostado o lo que apostaron. Dame lo que<br />

apostamos. Athisiwisatha churita vel athisiwisatha<br />

o takisiwisatha katusima: toma.<br />

Apostemarse. Tiwkhaña, 3 -ki. Ampuqiña. Con<br />

transición: t'iwkhitu ampuqitu.<br />

Apostema, más propio es postema. T'iwkha, ampuqi.<br />

Apostillarse los pies por mucho andar. Kayu<br />

ch'iwirji. Idem: ch'iwirjitu.<br />

Apostillarse la boca. Lakha phutusutu. Postillas:<br />

ch'iwirja phutusu.<br />

Apreciar diciendo lo que vale. Chaniparu arusiña.<br />

Anteponiéndose la cosa en genitivo o el precio.<br />

Apreciar el caballo en cien pesos. Caballo patakan<br />

chaniparu arusiña vel patakan chanipawa saña vel<br />

pataka saran chanipachaña vel unanchaña vel<br />

nantha patakan chanipawa vel chanipa kankiwa.<br />

Apreciar en poco. Pisin chaniparu unanchaña.<br />

Apreciar dándole más valor del que tenía.<br />

Chaninichaña.<br />

Aprehender imaginando lo que no es. Jamachaña.<br />

Pedro aprehendió que llegaban los enemigos.<br />

Pedrowa awqanaka puripana jamachana.<br />

Aprehendió que le querían matar. Jiwayaja sata<br />

jamachana. La construcción de este verbo es muy<br />

de notar y se hallará en nuestra gramática aymara<br />

en la 2. p. cap. 7. §. 2.<br />

Aprehender trayendo fuerte imaginación de algo.<br />

T'aqhanawi amajasiskaña, chuymana apanaqasiña,<br />

amajasiskaña, apjasiskaña.<br />

Aprehender entera o profundamente. Chuymaru<br />

apantasiña irantapiniña; ukakama jamurpäña.<br />

Apremiar al trabajo. Ch'amakama iranaqäña,<br />

thalajaña ichitataña.<br />

Aprender de maestro o estudiando. Yatiña,<br />

jakikipaña.<br />

Aprender con brevedad. Jallchuräña, jallparäña.<br />

Aprendiz nuevo en cualquier cosa según el nombre


Vocabulario de la Lengua Aymara 85<br />

que se le sigue. Yaxana sastre, yaxana albañil,<br />

yaxana carpintero.<br />

Aprendiz, el que comienza a saber o probar o hacer<br />

lo que nunca había sabido, ni hecho. Yaxanaña.<br />

Vide: ya. no. 10.<br />

Aprestarse. Vide: aparejarse o apercibirse.<br />

Aprestar. Vide: aparejar, apercibir.<br />

Apresurarse en trabajar. Jamk'achaña, ichiña, tuliña.<br />

Apresurarse en andar. Jalaña, jalanaqaña, janana<br />

saraña, nina umaki jalanaqaña, jananawaqaña. 3<br />

-qi.<br />

Apresurado así. Nina uma jalanaqiri, jananawaqiri<br />

jalanqaychu, qallu qallu, t'iju t'iju.<br />

Apresurar así a otro. Jamk'achäña, ichäña, tuläña.<br />

Apresurarse enojándose. Vide supra; acelerarse.<br />

Apresurado así. Vide: acelerado.<br />

Apresurar enojando a otro. Q'apiskiptäña,<br />

wallaxkiptäña.<br />

Apresurar para que le den presto lo que pide.<br />

Phiñutäña vel jamk'a jamk'a churita saña.<br />

Aprestarse. Vide: apercibirse.<br />

Aprestar a otro para que esté a punto para hacer<br />

algo. Qamaräña. Y si son muchos phat'achaña.<br />

Aprestar las cargas poniéndolas o ajustándolas.<br />

Yampathapiña, q'ipichasiña, qamaräsiña.<br />

Apretar la tela con el hueso. Wich'ut'aña, awaqaña.<br />

Es levantar el urdiembre abriéndole para la trama.<br />

Apretar. Limithapiña, q'apithapiña, q'upathapiña.<br />

Apretarse la gente apeñuscándose. Q'imithapiña,<br />

k'ullk'uthapiña, jithithapiña, k'isk'ithapiña.<br />

Apretar la boca para que no grite o no resuelle.<br />

Lakha pichut'aña, qapit'aña, limit'aña.<br />

Aprestar atestando cosas en los baúles o fardos.<br />

Thakithapiña, limithapiña, p'axllathapiña,<br />

t'axllikataña.<br />

Apretarse la gente apeñuscándose. K'ullk'ujasiña,<br />

k'isk'ijasiña, limijasiña. Vide: Li- no. 3 y 4; ma- no.<br />

28.<br />

Apretar atando. Tartäña, wayutaña, jiskat'aña.<br />

Apretar la criatura al pecho. Ichukatasiña,<br />

qhumakatasiña.<br />

Apretar amasando, ordeñando y cosas semejantes.<br />

Q'apiña, q'apijaña.<br />

Apretados estar. Q'axtata utkaña vel q'axtaña vel<br />

llupthaptaña, llupthapitata utkaña.<br />

Apretarse bien el cíngulo, cordón, &c. Wak'asjasiña<br />

jiskat'asiña, tartäsiña, t'araxwäsiña.<br />

Apretar o juntar los dientes. Lakha ch'aka<br />

achuthapiña, chikt'aña.<br />

Apretar acogiéndose. Jalsuwaxaña, phat'isuwaxaña.<br />

3 -xi.<br />

Apretar estrujando o escurriendo. Ch'iwraña.<br />

Apretar el puño. Ampara q'aphithapisiña, ampara<br />

luk'ana äthapisiña.<br />

Apretar la pesadilla. Jajaputu.<br />

Apretar el corazón. Chuyma q'apitu. Es activo, pero<br />

tiene como significación de neutro vel chuyma,<br />

ñati usutu.<br />

Apretar con la obra, para acabarla. Ch'amatataña,<br />

ichitataña.<br />

Apretura de corazón o aflicción tener. Llakinkaña,<br />

kichunkaña.<br />

Apretura de tiempo tener. Jananankaña,<br />

jamk'achañankaña k'ullq'u pachankaña, qhatamiña.<br />

Apretar metiendo o atorando por alguna<br />

angostura. Chakthaltäña, chaktäña.<br />

Apretar entre dos puertas. Llawina achuqäña. 3 -qi.<br />

Apretar entre puerta y pared. Q'upkataña.<br />

Apretar entre dos lozas, una abajo y otra encima.<br />

Q'upjäña. 3 -jiy.<br />

Apretón dar a la obra. Ch'amatataña.<br />

A prisa. Jamk'aki, ilaki vel ila kayuki, jananaki,<br />

thusaki.<br />

A prisa andar o hacer cualquiera otra cosa.<br />

Jamk'anchaña vel jananaña.<br />

A prisa andar o con solicitud, sin divertirse a otra<br />

cosa. Parijä saraña.<br />

A prisa escribir. Qillqarpäña.<br />

Aprisionar atando. Chinuqaña.<br />

Aprisionado tener. Chinujasiña.<br />

Aprisionado atado. Chinuqata vel chinujasiña.<br />

A propósito decir algo. Purit'iri aruki arusiña.<br />

A propósito predicar de alguna fiesta. Fiestana<br />

yäpaki, ukallachaki, ukatuqiki iwxaña, atamaña,<br />

sermonaña.<br />

A propósito venir o a pedir de boca. Muquru,<br />

phatiru puriña.<br />

Apropiar. Vide: comprar.<br />

Apropiar, aplicar yo para mí. Nataki katusiña,<br />

natakichasiña.<br />

Apropiar tú para tí. Jumatakichasiña vel katusiña,<br />

&c. La persona a quien se apropia se pone en<br />

dativo.<br />

Aprobar por verdadero lo que se dice. Chiqawa,<br />

uksawa saña.<br />

Aprobar por bueno o por útil. Sap'awa saña vel<br />

jiskiwa, qullanawa, maysanawa, inkillawa saña y el<br />

saña, no se pone aprobando en acto, sino cuando<br />

referimos que en tiempo pasado aprobamos; lo<br />

cual también se guarda en todas las interjecciones.<br />

Aprobar dando licencia. Yanqhana lurapana,<br />

mapana, &c. Tomando el verbo que fuere


86 Ludovico Bertonio<br />

necesario.<br />

Aprovechar o ser bueno para algo. Jakhuña.<br />

Aprovechar ya, lo que antes no era de provecho.<br />

Jakhuxaña. 3 -xi.<br />

Aprovecharse del favor o industria de alguno.<br />

Yanapäsiña; pide genitivo de la persona que<br />

favorece.<br />

A puesta de sol. Inti phallphallina vel inti jalantana:<br />

-ru si fuere movimiento.<br />

Apuntar para tirar. Ullat'aña, unanchaña,<br />

chiqachat'aña. -ru.<br />

Apuntar la barba comenzando a nacer. Ñukhu<br />

chillkusu; alisu, mistu vel ñukhuch'asi.<br />

Apuntar así los cuernos. Waxra chillkusu, alisu,<br />

waxrachasi.<br />

Apuntar escribiendo, anotando. Unanchaña.<br />

Apuntalar echando estribo. Q'imikatäña, takikatäña.<br />

Apuntalado. Q'imikatäta, takikatäta.<br />

Apuntar con el dedo mostrando. Luk'anana<br />

ullachäña, ukawa saña.<br />

Apunto. Vide: estar a punto.<br />

A puñados dar. Jach'utasina, jach'ikharäña.<br />

Apuñetear. Ch'akutaña; liq'itaña, muqkataña.<br />

Apuñetearse. Ch'akutasiña, liq'itasiña, muqkatasiña.<br />

A puñetes echar. Ch'akurpäsita, liq'irpäsiña,<br />

muqharpäsiña.<br />

A puño cerrado apuñetear. Wakt'äsita amparampi<br />

ch'akuña.<br />

Apurar metales. Vide: acendrar o afinar.<br />

Apurar acosando. Vide: acosar.<br />

Apurar lágrimas recabar. Jachasinaki iyasäsiña.<br />

Apuras voces hacer volver. Arut'asina, arunaqasinaki<br />

kut'äniña.<br />

Apurar la paciencia. Q'apisiña, phalläña, phallatäña.<br />

Apurado estar de la hambre. Manq'atha lasut'aña,<br />

suwat'aña.<br />

¿A qué? o ¿para qué? Kuna, kunataki, kuna supa,<br />

kunalayku, kamachiri, kamachipana.<br />

Aquel. Uka vel khü. Mostrándole.<br />

Aquel o el otro más apartado. Khuri.<br />

Aquel o este otro más cerca. Akiri.<br />

Aquel malvado, aquel hablador, aquel bebedor,<br />

aquel chupador de nuestra sangre. Uka<br />

watisamkaqi, uka lakhañaqi, uka wilasa<br />

jallphat'iriqï.<br />

Aquello. Uka, khü. Porque estos pronombres incluyen<br />

en sí todos tres géneros como los adjictivos.<br />

Aquel mismo. Uka kikipa, khü kikipa. Mostrándole.<br />

Aquel que ama a Dios. Dios amawirika. Todos los<br />

participios activos y pasivos incluyen en sí el<br />

relativo como dijimos muy a la larga en el Cap. 10.<br />

de la 2. Part. de nuestra Gramática Aymara.<br />

¿A qué fin, a qué propósito? ¿Kuna chuymani? Vel<br />

¿Chuymampi? ¿Kuna amajasisa? vel<br />

¿kamachañataki?<br />

Aquel malvado, aquel hablador, aquel bebedor<br />

chupador de nuestra sangre. Uka watisamkaqï,<br />

uka lakhañaqï, uka wilasa jallphat'iriqï.<br />

¿A qué hora de día?. ¿Gayqa intina vel inti qayqa<br />

jukhana?<br />

¿A qué hora de noche?. ¿Phaxsi qayqa jukhipana?<br />

vel ¿aruma kuna pacha? ¿aruma qayqa hora?<br />

Aquello. Uka, khü. Porque estos pronombres incluyen<br />

en sí todos tres géneros como los adictivos.<br />

Aquel o aquellos. Uka, ukanaka.<br />

A cuenta mía, obligándome yo a pagar. Nana<br />

churaxañajataki.<br />

A cuenta tuya, suya, &c. Se dirá de la misma manera<br />

mudando los pronombres.<br />

A cuento o a gusto venir. Chuymajaru puriri. Aquí<br />

también se mudarán los pronombres.<br />

¿A qué tiempo del año?. Marana kuna pachana.<br />

¿A qué he venido yo o en qué he parado yo?.<br />

¿Kunapi tukuña? ¿kawkipi yanaña?<br />

Aquí. Akana. Aquí estoy. Akankaña.<br />

Aquí dicen que está. Akankimna.<br />

Aquí y allí o de aquí para allí. Akana, ukana.<br />

Aquí solamente. Akanaki.<br />

A cualquier persona. Khitirusa, khitiruspalla,<br />

khitikawkirusa, &c.<br />

A cualquier cosa. Kunarusa, kunaruspalla,<br />

kunakawkirusa.<br />

¿A cuántos de enero? Chinu phaxsina, enero<br />

phaxsina qayqa urupana.<br />

¿A cuántos daré? ¿Qayqaru churaja?<br />

A cuántos hay darás. Qayqaxa akankachi vel<br />

ukankachi jukharupini churajata.<br />

¿A cuándo aguardas?. ¿Kuna pacharu? ¿qayqa<br />

pacharu? vel qansaru ullasita?<br />

Aquerenciado estar. Yatisiña, yatinuqaña, yatiqataña:<br />

-na vel -ru.<br />

Arado de los Indios. Usu. Idem: uysu.<br />

Arador que mucho ara. Qhullikamana.<br />

Arador gusano. Sisu.<br />

Araña grande. Tapa tapa.<br />

Arana ponzoñosa. Uru uru vel qullani tapa tapa.<br />

Araña que hace la tela. Kusi kusi. La telaraña: kusi<br />

kusina llika llikapa.<br />

Arañar. Jurqiqaña, jat'iqaña, lliwq'aña. 3 -q'i.<br />

Arañar mucho. Jurqinuqaña, jat'inuqaña,<br />

lliwq'anuqaña vel sillunuqaña.<br />

Arañarse así propio o unos a otros. Jurqisiña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 87<br />

jat'isiña, jurqinuqasiña, jat'inuqasiña, sillunuqasiña,<br />

lliwq'anuqasiña.<br />

Arar la tierra. Qhulliña.<br />

Arar con bueyes. Wakhana qhulliña.<br />

Arar ahondando mucho. Qhullintaña, wachantaña,<br />

k'imintaña. Otros modos de arar se hallarán en la<br />

letra. Qhu- no. 2.<br />

Arar con camellones. Sukaña, suka qhulliña.<br />

Arar sin camellones. Mutaña vel muta qhulliña.<br />

Arar someramente. Sillpiraña.<br />

Arar mucha tierra. Qhullikipaña, sukakipaña,<br />

mutakipaña.<br />

Arar un poco de tierra en medio de otra que no<br />

está labrada. Wilachaña, wilachasiña, esvocablo<br />

de gente pobre.<br />

Arar y hacer cualquier otro beneficio en la<br />

chácara. Yapuchaña.<br />

Árbol. Quqa; y es nombre general, para todos los<br />

árboles grandes y pequeños, frutíferos y no<br />

frutíferos.<br />

Árbol fructífero. Achuri quqa.<br />

Árbol infructífero. Jani achuri quqa vel ina quqa.<br />

Árbol silvestre. Idem: Árbol infructífero.<br />

Árbol de durazno, membrillo, granada, &c. Jut'i,<br />

anteponiéndole durazno, membrillo, &c.<br />

Árbol plantado. Mallki quqa.<br />

Árbol arraigar. Quqa sapatati, jaki.<br />

Árbol o hierba muy verde. K'intu.<br />

Árbol de que hacen carbón en esta tierra. Qiñwa,<br />

qiwña.<br />

Árbol que no da fruto por falta de beneficio. Sumu<br />

quqa.<br />

Árbol que tiene hojas medicinales. Taru. Las hojas<br />

del Taru: pirari.<br />

Árbol o mata que no se seca ni aun después de<br />

cortado. Wiñaya wayna.<br />

Árbol plantar. Mallkintaña vel kallantaña.<br />

Árbol de muchos pimpollos. Alluxa mallkini quqa.<br />

Árbol, ahijar mucho. Alluxa mallkichasiña.<br />

Arboleda o arcabuco. Quqa quqa.<br />

Arboleda de árboles frutiferos. Achuri quqa quqa.<br />

Arbolillo. Jisk'a quqa.<br />

Arcabuco. Quqa quqa; jani yanata quqa, puruma<br />

quqa.<br />

Arcabuz. Illapa, q'axcha.<br />

Arcabuz, tirar o dispara. Illapat'aña, q'axchat'aña.<br />

Arcabucero que tire. Illapuri, q'axchiri.<br />

Arcabucero que los hace. Illapakamana.<br />

Arcadas dar. Chuyma llujuthaltitu, jaxrujachitu,<br />

llujunaqtitu vel jaxrusu jaxruntaña vel unkunaqtitu.<br />

Arcaduces de barro o plomo. Sañu. Idem: malla<br />

pincha o larqa<br />

Arcángel. Arkanjila.<br />

Arcángeles. Arkanjilanaka.<br />

Arquitriclino maestresala. Yampani.<br />

Arco del cielo. Kürmi vel kürimi<br />

Arco así parecer. Säti ullasi<br />

Arco o cerco que a veces suele haber alrededor del<br />

sol. Itu vel t'itu.<br />

Arco haber así. Inti itu vel itunipi.<br />

Arco de los edificios. Kürmi.<br />

Arco coral. Jach'a kürmi.<br />

Arco así tener. Kürmini.<br />

Arco así hacer. Kürmichaña.<br />

Arqueado edificio o de bóveda. Putu uta, putu<br />

iglesia.<br />

Arquear así o hacer bóveda. Putuki pirqana.<br />

Arco para tirar. Mich'i.<br />

Arco amar. Mich'i wayut'aña.<br />

Arco tirar. Mih'at'aña, antutana.<br />

Arco asestar. Mich'impi unanchaña, ullat'aña, irt'aña.<br />

Arder o quemarse. Nakhaña.<br />

Arder o abrasarse de calentura. Phutijitu, phuti<br />

chuyma qhatijitu, phuti qhatikipitu, de -aña.<br />

Arder, abrasarse con deseos deshonestos. Marmitaki<br />

q'unchiptaña.<br />

Arder echado llama. Nina jallpasi, jawk'usu.<br />

Nakhuthalti.<br />

Arder el sol. Inti lupi vel qanqi<br />

Arder las orejas. Jinchu nakjitu, junt'ujitu.<br />

Arder el estómago. Chuyma qhatijitu.<br />

Arder el hierro. Yawri pari.<br />

Arder el hierro, echando chispas. Yawri pari nina<br />

warawara chukhujríyi.<br />

Ardiente hierro. Yawri pari.<br />

Arder quemarse con el sol. Inti lupijitu, qanqijitu.<br />

Ardor del fuego. Ninana qanqipa, junt'upa,<br />

junt'ujasiñapa.<br />

Arder el sol. Lupipa qanqipa.<br />

A regla estar. Reglaru t'alaxtatawa.<br />

Arena. Ch'alla vel t'iwu.<br />

Arena echar en la cal. Q'atawiru ch'allanchaña.<br />

Arena echar sobre el papel. Ch'allana willixataña.<br />

Arenal de donde sacan arena. Ch'alla ira.<br />

Arenal o llanadas llenas de arena. Ch'alla pampa,<br />

ch'alla ch'alla.<br />

Arena pura sin mezcla. Ch'allaxta.<br />

Argentería. Lliphiri qullqi.<br />

Argüir disputando. Sasiña, k'utisiña, jaychutasiña;<br />

aru pura atipäsiña.<br />

Argüir de pecado declarándosele convenciéndole.<br />

Jucha unanchäña, tuqinchaña, juchanichaña


88 Ludovico Bertonio<br />

Arista del maíz o trigo. Pawrä.<br />

Arma ofensiva. Awqasiña.<br />

Arma defensiva. Qirari, wailqanka.<br />

Armarse. Yatäsiña, kallaqasina, yampatasiña.<br />

Armar lazo. Sipitasiña, sipit'aña.<br />

Armar lazo para coger de la garganta. Kunkanchä<br />

sipitaña.<br />

Armar muchos lazos. Sipitanuqaña.<br />

Armado. Yatäsita, waqäsita, kallaqasita, yampatasita.<br />

Arrabal. Kawaya uta uta.<br />

Arnés, peto de hierro o cota. Yawri qhawa.<br />

Arrasados los ojos de lágrimas. Nayra mark'a.<br />

Arrancar. Jik'iña, jik'usuña, ñuqiña, ñuqisuña.<br />

Arrancar toda una chácara o gran parte. Lustuña,<br />

añanquña, laqhäña. Vide: ji. no. 5 Ñu. no. 4 donde<br />

se hallarán muchos modos de arrancar.<br />

Arrancar el cabello o mechones. Chulla chulla, qutu<br />

qutu, kucha kucha ñaq'uta jik'ita, lluch'irpäña.<br />

Arrancar todo el cabello. Ulluma ulluma, q'ara q'ara<br />

ñaq'uta jik'iña vel ullama ullama jaqhuña.<br />

Arrancar yéndose de alguna parte. Dícese con la<br />

partícula -qa interpuesta a los verbos de<br />

movimiento, v.g.<br />

Arranco del pueblo. Saraqana. 3 -qi.<br />

Arrancaron del pueblo. Aqapisqana,<br />

aywiqapisqana.<br />

Arrancar de raíz. Sapampi tunumpipachä jik'iña; y<br />

dícese de tas plantas y de los vicios.<br />

Arrancar el maíz maduro. Kallchaña.<br />

Arrancar el rastrojo de la quinua. Jupa k'utuña,<br />

k'utusiña.<br />

Arrancar el rastrojo de las papas o andar al<br />

rebusco escarbando con el liwkana. Tallmaña.<br />

Arrancar con el liwkana o escardillo las papas que<br />

nacen poco después de la cosecha. Siwasiña y<br />

como sea esto. Vide: coger.<br />

Arrancar una piedra metida debajo de la tierra.<br />

Qala jat'isuña.<br />

Arrancar o sacar lo que está atorado. Nukhusuña.<br />

Arrancar la tos o flema. Ujusuña.<br />

Arrancar lo hincado. Sukusuña.<br />

Arrancar o sacar martillo. Liq'usuña, ch'akusuña.<br />

Arrancarse el cabello, uno a otro. Ñuqisiña,<br />

nuqirasiña.<br />

Arrancarse las pestañas, ofreciéndolas a las guacas.<br />

Nayra phichuna jamp'atiña.<br />

Arrancarse la barba con pinzas al modo de indios.<br />

Q'uturasiña.<br />

Arrasarse la tierra, quemándose con el hielo todas<br />

las sementeras y hierbas. Qajurtxaña vel<br />

qaqhurtxaña.<br />

Arrasar el hiero así. Laphachäña, wañachäña,<br />

qajurpäña, qaqhurpäña.<br />

Arrasado estar el cielo o escombrado. Laqhampu<br />

llijuti, q'araxti.<br />

Arrasar o raer la medida. Sularaña, t'axtaraña,<br />

picharaña.<br />

Arrasar la medida de cosas líquidas. Jullp'uki,<br />

jullchuki phuqhaña.<br />

Arras que dan cuando se casan. Arrasa.<br />

Arras o como arras que dan los indios, a la mujer y<br />

a sus parientes concertando el casamiento.<br />

Kichuya, otros dicen kuchä. Vide: ku-. no. 1.<br />

Donde se dice lo que hay en esto.<br />

Arrastrar. Este, por ser verbo, de movimiento tiene<br />

diversos modos de hacer sacando metiendo y por<br />

esto es menester buscar en la segunda parte tos<br />

verbos de arrastrar, que son: sullaña, qatatiña,<br />

qhachuña, chaxraña. Vida: an- no. 33. ca-. no. 2<br />

chanu. 7.<br />

Arrastrado andar. Jithiña.<br />

Arrastrar la ropa por el suelo o por gravedad o por<br />

descuido. Isi qaychuña, llump'iña, llumiña,<br />

sullaña, isinapichaña.<br />

Arrastrar con soga o marona tirando. Simpana<br />

jiskhaña. 3 -khi. Arraya tener poniendo miedo.<br />

Phaxthaptäña.<br />

Arraigar los sembrados. Achutataña, sapatataña vel<br />

sapa aytati vel tunu. Sapa katuña ñuskuña.<br />

Arráez. Wampu sariyiri, jayt'uri vel wampu qhapiri.<br />

Arrebañar. Waykut'aña, q'umathapi, q'umaruña,<br />

tantathapi, tantaruña.<br />

Arrebatar de las manos o lo que está por ahí.<br />

Waykaña. Vide: wa- no. 10 donde se hallarán<br />

muchos modos de este verbo.<br />

Arrebatado furioso, que no aguarda razón.<br />

Qhayqhata, luqhimt'ata, jalut'a, jisk'a chuyma,<br />

japhlla chuymani jaqi.<br />

Arrebatado tornarse. Qhayqhataxaña, jalutaxaña.<br />

Arrebatadamente. Qhayqhatampi, jalutampi,<br />

luqhiptasaki, &c.<br />

Arrebozarse. Ajanu janat'asiña.<br />

Arrebozado. Ajanu janat'asita.<br />

Arboles o celajes a puesta de sol, colorados, rojos o<br />

amarillos. Antalupi.<br />

Arreboles haber. Laqhampu antalupi.<br />

Arreboles de la mañana. Jalsu tuqi jantalupi.<br />

Arreboles o cerco al derredor del sol. Inti itu. Tener<br />

cerco el sol.<br />

Arreciar las fuerzas. Ch'ama ch'ama wakiqi, thurit'i,<br />

jiskipti vel ch'ama wakiqitu, thurit'itu, jiskiptitu.<br />

Arreciar el viento. Thä jach'apti, maychampi puri,


Vocabulario de la Lengua Aymara 89<br />

jiliskipa, thät'i, jilapurit'i<br />

Arreciar la enfermedad. Usu apaxatti, jilaxati.<br />

Arreciar la lluvia. Ch'amaka aruma jallu jut'i, purit'i.<br />

Arregazarse, alzarse un poco el vestido.<br />

Lluch'ut'asiña.<br />

Arregazarse del todo. Aläkama lluch'ut'asiña.<br />

Arregazarse la mujer prendiendo con algo su<br />

vestido. Timput'asiña, t'impusjasiña.<br />

Arregazar a otro. Lluch'uña.<br />

Arremeter contra alguno. Thuqukataña, con -ru.<br />

Jalakataña, luqakataña.<br />

Arremeter comenzando la pelea. Awqaxatasiña,<br />

nuwaxatasiña vel yiy yiy chay saña.<br />

Arremeter los ejércitos o bandos contrarios.<br />

Junithaptaña, achutaptaña, jink'ataptaña.<br />

Arremeter para coger el cabello o del vestido.<br />

Jalthaptaña, nuwathaptaña, jaychathaptaña.<br />

Arremetida. Jalakataña o según fuere el arremeter,<br />

tomando el infinitivo o participio en -wi, de los<br />

sobredichos verbos.<br />

Arrendar. Vide: remedar.<br />

Arrendar los frutos de las chácaras, no lo usan<br />

estos indios, pero pueden decirse poniendo la<br />

especie del fruto y la cantidad. Yapujatha pataka<br />

janiqa tiriju tupuwasxaña marankuna vel pataka<br />

wutija marankuna wiñajata wayuwasxaña.<br />

Arrendar la casa. Utatha qullqi jakhuwasiña.<br />

Arrendamiento, así tomar. Jakhurapiña, tupuwaxaña,<br />

wayuwaxaña.<br />

Arrendamiento. Tupuwasxaña, &c.<br />

Arreo o continuo. Aliqa vel tukuya. Tres días arreo<br />

durmió: kimsa uru aliqa vel tukuya ikiskana.<br />

Arrepentirse de haber pensado, hablado o hecho<br />

algo. Janiki. Idem: janisa amajasisajana,<br />

arusisajana, lurasajana vel juchachasisajana, saña.<br />

Tomando el pluscuamperfecto de optativo. Vel<br />

amajasawijatha, arusiwijatha, lurawijatha vel<br />

juchachasawijatha llakisiña, kichusiña, phutisiña.<br />

Si fuera posible hacer que éstos pecados que yo he<br />

hecho no estuvieran hechos, hiciera que no<br />

estuvieran hechos; Aka juchanakaja jani lurataru<br />

kutiyaña wakisispana, jani lurataru<br />

kutiyapiniriktawa vel kutiyapinisanwa.<br />

Arriesgar. Vide: poner a riesgo.<br />

Arriba o encima de la mesa. Mesa patxa. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Arriba lugar. Alä vel alaxa, aläpata, alät'a.<br />

Arribar el navio. Wampu mistuwiparu kutikiptanixi<br />

vel jaqukiptanixi.<br />

Arribar el enfermo que estaba desahuciado.<br />

Janquwat'aña.<br />

Arrimar un palo a la pared u otras cosas largas:<br />

akataña. Y todos los verbos de llevar, según sus<br />

varios modos con la partícula -kata.<br />

Arrimar la cabeza. Ch'unch'u alikata alikataña,<br />

arphkataña, ch'ijmakataña, q'imikataña, jitikataña.<br />

Arrimar una viga. Qhiwikataña; y así de otras cosas.<br />

Arrimar la red al árbol o a otra parto paro coger<br />

pájaros. Llikha äkataña. Vide: ta- no. 11 y q'i-nu.<br />

2. Arrima o llegar la boca para beber o chupar.<br />

Ansakataña.<br />

Arrimado. Akatata, alikatata y los demás participios<br />

de los verbos que significan arrimar, al modo que<br />

dijimos.<br />

Arrimadero o lugar donde se arriman las personas<br />

o cosas. Akatawi, alikatawi. Usando del participio<br />

o nombre verbal acabado en -wi.<br />

Arrimarse el que está en pie. Säkataña, limikataña.<br />

Arrimarse a la escalera para que no caiga. Kallapu<br />

limikataña, limijasiña, katujasiña.<br />

Arrimar a uno con engaño para que esté con otro.<br />

Llullakataña.<br />

Arrodillarse. Killphiña, killphit'aña vel qunqurutha<br />

sät'aña.<br />

Arrodillarse y levantarse muchas veces. Killphita,<br />

killphinuqaña. 3 -qi.<br />

Arrodillar con la carga, persona o bestia que sea.<br />

Khumumpi jiphit'aña.<br />

Arrodillado estar. Killphikakiña vel killphikkiri.<br />

Arrodillado orar. Killphlkasaki Dios jamp'at'iña.<br />

Arrodo andar la comida y otras cosas. Takinaqtaña.<br />

Vide supra: abundancia, donde se hallarán otros<br />

verbos.<br />

Arrogante. Anchasnaqiri, jilasnaqiri.<br />

Arrojar. Jaqhuña, jaqhurpäña. Vide: ja- no. 8. Donde<br />

se hallarán diversos modos de arrojar.<br />

Arrojar. Lanzar abajo a muchos o dentro, personas o<br />

cosas. Chuxlluntaña, jaqhuntaña. Dícese también<br />

con los verbos de llevar y la partícula -nta.<br />

Arrojar soga para coger animales. Jakiruña,<br />

wiskaruña. Vide: -ya. no. 7.<br />

Arrojar animalitosos o cosas semejantes.<br />

Nuwajraña.<br />

Arrojar algo para que otro lo tome. Aparpäña,<br />

jaqhurpäña, irarpäña y con los verbos de llevar y la<br />

partícula -xara o -rpä<br />

Arrojar la comida o dar con ella al que se la trajo.<br />

Manq'ana jakhukataña, qallaqaña.<br />

Arrojar de paso. Jaqhurpäwaxaña.<br />

Arrojado estar. Jaqhusxaña, liwisxaña, lankasxaña. 3<br />

-xi.<br />

Arrojado estar. No ser ya de valor. Vida: valer poco.


90 Ludovico Bertonio<br />

Arrojar echando a volar libros y cosas semejantes.<br />

Wijutäña, wijurpäña.<br />

Arrollar. Llawña, llawkipaña vel llawthapiña.<br />

Arromadizado estar. Jumch'iña.<br />

Arromadizado estar, sin despedir nada de las<br />

narices. T'isiña, es enfermedad de niños.<br />

Arropar, cobijar a otros. Llawunuqaña<br />

ch'uwinuqaña, phintunuqaña, 3 -qi.<br />

Arroparse. Llawunaqasiña.<br />

Arropar el pan. Llawuxataña vel janaxataña<br />

Arroyo o río pequeño. Jisk'a<br />

Arroyo o río pequeño. Jisk'a jawiri.<br />

Arroyo seco. Waña jawiri.<br />

Arrugar lienzo y otras cosas. Pullchuthapiña,<br />

sip'uthapiña, jiskathapiña.<br />

Arrugar ajando. Q'apithapiña, sinkathapiña,<br />

pulichuthapiña.<br />

Arrugar las narices. Sinsikipaña. Vide: si- no. 9.<br />

Arrugarse. Pullchuptaña, jiskathapiña, pullchuxaña.<br />

Arrugarse el pellejo de ros viejos, la corteza de las<br />

papas y otras frutas. Sunquptaña.<br />

Arrugarse la tela aflojándose. Iqanuqtaña,<br />

pullchuptaña; y también se dice del lienzo que<br />

estaba tirante.<br />

Arrugado. Pullchu pullchu, sunqu sunqu. Dícese del<br />

rostro y otras cosas.<br />

Arrullar la criatura pare que duerma o no llore.<br />

Thalutaña, amulkäña, ikijäña.<br />

Arrumar costales llenos, fardos botijas.<br />

Wayuthapiña, lakhuthapiña, sallallathapiña,<br />

apithapiña. Aplícase también a otras cosas.<br />

Arruinar edificios. Chichirpäña qhuqhurpäña,<br />

thunäña, laqhäña.<br />

Arruinarse de suyo. Chichisiña, qhuqhusiña,<br />

allinuqtaña.<br />

Arruinarse los pueblos o moradores de alguna<br />

provincia. Qulluxaña, tukusxaña. 3 -xi.<br />

Artejos o coyunturas. Muqu, quxu.<br />

Artículo de la fe. Iyasañasana maya arupa, t'aqhapa.<br />

Articulo de la muerte. Jiwaña pacha.<br />

Artífice de edificios. Vide: oficial.<br />

Artificioso bien hecho. Luririna lurata.<br />

Artillería. Marka q'axcha.<br />

Asa de jarros, &c. Jinchu.<br />

Asa o manga de martillos y de otras cosas.<br />

Katuñapa.<br />

A sabiendas. Yatiqasinaki, amajasisinaki.<br />

Asco tener o hacer. Chuyma llujuthaltitu,<br />

khiwthaltitu vel khiwkutaltitu, unkuthaltitu.<br />

Asco tener conarcadas. Vide: arcadas.<br />

Asco dar o causar a otro. Chuyma khiwkisäña,<br />

llujuthaltäña, &c.<br />

Ascua o brasa. Nina sansa. + Encenderia soplando:<br />

phust'at'aña.<br />

Asilla. Vide supra: asa.<br />

Asirse, trabarse de algo. Achut'aña.<br />

Asir, trabar. Achut'aña.<br />

Asir, echar mano. Jat'ithapiña, katuña, katuthapiña,<br />

q'apithapiña, jurqithapiña. Si son muchos:<br />

waykasiña.<br />

Asirse unos a otros. Jat'ithapisiña, &c. Añadiendo -si,<br />

a los dichos verbos y también: jat'ithapitaña.<br />

Asido tener a alguno. Jat'ijasiña, katujasiña,<br />

jurqijasiña.<br />

Ácido. Jat'ithapisita, katuthapisita.<br />

Asirse de un palo o de otra cosa para no caer. Q'iru<br />

jat'ithapisiña, &c.<br />

Asirse o trabar el edificio. Neutro. K'anasiña,<br />

lak'usiña.<br />

Asir trabar así. Activo. K'anasäña, lak'usäña.<br />

Asirse pegándose. Katusiña, lip'isiña.<br />

Asirse marañándose los hilos o cosas semejantes.<br />

Laykusiña, thuñi thuñi jarkasiña.<br />

Asidos de la mano andar. Jiskanaqasiña, amparapura<br />

wayunaqasiña.<br />

Asirse danzando. Amparatha wayñusiña.<br />

Asidos así danzar. Wayñusitaki kawaña vel<br />

wayñusiña.<br />

A su entender. Jupatha, jupantha.<br />

A su parecer. Idem: A su entender.<br />

Aspecto semblante. Ullinaqa.<br />

Aspecto tener de ángel. Angelana ullinaqapa<br />

ullinaqaniña vel angelajaki, angelajamaki ullasiña.<br />

Aspecto tener o parecerse a un carnero. Qawrana<br />

ullinaqapa ullinaqani.<br />

Aspero al tacto. Thuru, t'uku, ch'api, khanchara.<br />

Aspera lana. Sansa t'awra.<br />

Aspero volverse. Thuruptaña. T'ukuptaña, &c. Vide:<br />

volverse.<br />

Áspero al gusto. K'ark'u, chiwaku vel ch'iwa.<br />

Áspera voz. Yanqa aruri kunka.<br />

Aspereza, agrura. Vide: agrio.<br />

Áspero de condición. Waru, t'allami mita jaqi.<br />

Áspero en el hablar. Jaru vel yanqa aruni.<br />

Ásperamente hablar. Jarutha arusiña.<br />

Ásperas volverse las manos con el mucho trabajar.<br />

Ampara chawilachitu.<br />

Asperjar. Ch'allaña,<br />

Asperjarse. Ch'allat'asiña.<br />

Asqueroso. Jaxutana, jaxutiyiri.<br />

Asar en asador. Kankana.<br />

Asador de palo. Lawa kankaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 91<br />

Asador de hierro. Yawri kankaña.<br />

Asar mazorcas de maíz. Chhaxchiña, t'uxiña.<br />

Asar papas a tiempo de la cosecha. Wajaña.<br />

Asarlas a tiempo de la sementera. Japuchaña.<br />

Asar cubriendo con la brasa o envolviendo.<br />

Muqintaña, phurkantana, ñup'untaña, sirqintaña.<br />

Asar en rescoldo. Phurkaña.<br />

Asar así las papas y carne. Sirqiña.<br />

Asado de carnero, conejo perdiz, &c. Qawra kanka,<br />

wank'u kanka, p'isaqa kanka. Anteponiendo la<br />

carne que es.<br />

Asado de cuyi, cordero o de otros animales y<br />

pájaros o de papas con terrones o piedras<br />

callentes. Waja. Vida: wa- no. 23.<br />

Asadura de animales. Urapa, vel chuyma.<br />

Asaetear. Mich'ijaña. 3 -ji.<br />

Asaetear cargando de flechas. Mich'uwäsiña,<br />

mich'intaña.<br />

Asesino salteador. Jaqhuriri, t'iwrariri, warqa,<br />

upuch'iila.<br />

Asechar. Vide: acechar.<br />

Asear. Jiskichaña, sap'achaña, sumaychaña.<br />

Asegurar que dará lo que dice. Chiqapini vel<br />

janipampa churaja saña. Y este modo puede<br />

aplicarse a otras cosas.<br />

Asegurado fuera de riesgo. Kasi thapaki.<br />

Asentarse. Utt'aña.<br />

Asentado estar. Utkaskaña, utkaña.<br />

Asentarse en dos hileras. Patharpi utkaña.<br />

Asentados estar así. Idem: Asentarse en dos hileras.<br />

Asentar a otro. Utt'äña.<br />

Asentaderas. Ch'ina nawna.<br />

Asentar, escribir en el padrón. Qillqantaña.<br />

Asentarse así o empadronarse. Qillqantäsiña.<br />

Asentarse en cuclillas. Kayu k'anakipasisa vel<br />

millk'ukipasisa, utt'aña. Vide: atravezar.<br />

Asentado tener en el pensamiento de hacer, &c.<br />

Lurapinija saña.<br />

Aserenarse el cielo. Laqhampu llijuti, q'araxti,<br />

pasaraxi.<br />

Asesor. Vide: acompañado.<br />

Asestar el tiro. Ullat'aña. Vide: apuntar.<br />

Así, mostrando. Akaja, akajama.<br />

Así como. Kamisajama.<br />

Así como yo os amo, amadme vosotros a mí.<br />

Kamisa amawapiskasma: jamaraki amawapiskita.<br />

Así estarse algo como se estaba. Masawa<br />

jamakakiña, masawajama pachapakiwa.<br />

Así es. Uksawa, uksakiwa.<br />

Así que. "Ergo igitur". Ukiypana ukchipana.<br />

Así podrá ser que sea, inaxa ukämachisa. + Así se<br />

esté: uksakipha.<br />

Asimismo también. Item más: jamaraki, ukatha.<br />

Así es sin duda. Akajamapiniwa, ukajamapiniwa.<br />

Así es, de ser así, así es. Jamaka aka vel ukajamawa.<br />

Así es, aprobando. Jalla, ampi.<br />

Así dicen que es. Akajamamna.<br />

Así como así. Kamisasa, kamisaspalla.<br />

Así como así, pobre o rico que seas, has de morir.<br />

Kamisa wajchakankasinsa, qhapaqasinsa<br />

jiwañamapiniwa.<br />

Así propio, así mismo. Kikipa.<br />

Asiento, silla. Utt'aña, utkaña, tiyaña, utt'a, tiyapu.<br />

Asiento real. Qhapaqa, qullana utkaña, utt'aña.<br />

Asignar o dar la diferencia que hay entre el caballo<br />

y el hombre. Caballompi jaqimpi jalajtäña. Y así<br />

de otras cosas.<br />

Asignar el dote. Katusima saña. Poniendo primero la<br />

cantidad y dotetaki.<br />

Asma. Chuyma chuxri. + Tenerla: chuyma chuxri<br />

usutu.<br />

Asolar la peste algún pueblo. Jach'a usu jaqinaka vel<br />

markapacha sat'i, tukuyi, laqhayi, q'uparpäxi,<br />

nuwarpayi.<br />

Asolearse. Lupijitu, pumpitu, qanqarputu, lupi<br />

qhatijitu, qhatikipitu, qanqitu.<br />

Asoleado. Lupijata, lupina qhatijata.<br />

Solearse parándose denegrido: lupina<br />

ch'iwakiptaña, qhatikiptaña.<br />

Asolearse desollándose la cara. Lupina sillq'isiña.<br />

Asombrar a otro. Warakuña, jajapuña, mulla waraña.<br />

Asombrarse. Warakusiña, waysaña, mulla warasiña.<br />

Asombrado. Khakhartata. + Hablar como asombrado:<br />

lakhasa pharakatata vel wañakatata, warakusita<br />

arusiña.<br />

Asombro. Warakusiña, mullawara, jaxsaraña,<br />

llajllasiña.<br />

Asombro cosa de espanto. Idem: Asombro.<br />

Asomarse de dentro a fuera. Ullusuña.<br />

Asomarse y entrarse luego muchas veces. Ullusu<br />

ullintaña, kutusu kutintaña.<br />

Asomarse el sol entre los nublados. Inti q'üsi, ullasi,<br />

ñukhu asu.<br />

Asomarse las carnes por los agujeros del vestido o<br />

las papas maduras entre la tierra. Janchi vel<br />

amka q'üsi ullasi.<br />

Asta de lanza. Chuki sawu, lawa.<br />

Astuto. Urqi, urqi qamaqi, musa katuta jaqi.<br />

Astucia. Urqikankaña, musaña.<br />

Astutamente. Musanijaki vel musasinaki.<br />

Atabal a tambor. Wankara. + Tocarle: nuwaña. Oírse:<br />

wankara aru, isapasi.


92 Ludovico Bertonio<br />

Atacar o abrochar. Achut'äña.<br />

Atacarse. Achut'äsiña.<br />

A tal tiempo vino, señalando el sol. Jukhapacharu<br />

jutaña.<br />

Atajar al que huye. Jark'aña, jalat'aña.<br />

Atajar con pared o estera. Taypijaña, jalajaña, 3 -ji<br />

(habla. na).<br />

Atajo así, división de pared o estera. Jalaja.<br />

Anteponiéndole: pirqa, estera o qincha, &c.<br />

Atajar al que habla. Aru allqäña, phit'uraña, jani<br />

arusäña.<br />

Atajar la calle o salida. Uqt'aña.<br />

Atajar el agua deteniéndola como hacen para<br />

moler. Uma pat'aña, chakt'aña.<br />

Atajar estorbando la ida o labor, &c. Qulluwaña,<br />

acht'aña, acht'axaña. 3 -xi.<br />

Atalayar. Qhamäña, mich'uwaña.<br />

Atalaya. Qhamiyiri, mich'uyiri.<br />

Atapar. Qhupitaña. Vide: tapar.<br />

Atapar con paño. Janaxataña.<br />

Apatar abajando. Jujura jarxat'aña. Vide: abajar.<br />

Atapar. Vide supra: abrir y todos aquellos verbos que<br />

antes de -ña, tienen -ra, lo significarán tapar, si en<br />

lugar de -ra se pusiere -t'a.<br />

Atapar. Vide: cerrar.<br />

Atar añudando. Chinuqaña. 3 -qi vel chinut'aña.<br />

Atar los brazos atrás. Ampara qhaqhakipasina vel<br />

äkipasina yaphit'aña.<br />

Atar los pies con soga o echándole grillos. Qatalliña.<br />

Atar ensartando carneros o personas. Qhatathapiña.<br />

Atar dos no más. Chikt'aña.<br />

Atar amarrando. Yapikataña.<br />

Atar dando vueltas con soga. Yapijaña, khirut'aña,<br />

vide: ya- no. 15. &c.<br />

Atar recio la carga u otra cosa. T'araxtäña,<br />

khirut'aña y también es cinchar.<br />

Atarse la manta añudándola al cuerpo como para<br />

trabajar o abrigarse. Chinujasiña; y así de otras<br />

cosas.<br />

Atarse la manta ciñiéndola al hombro.<br />

Jaqhurantasiña. Vide: ja-, no. 9.<br />

Atarse la manta al pescuezo por el frío.<br />

Mach'iqasiña, mak'uñasiña.<br />

Atar al camero de los pies o manos. Ñach'aña.<br />

Atar la boca del costal o bolsa. Pichuña, pichut'aña.<br />

Atar las puntas del cabello a uso de estas indias.<br />

Pichut'aña, t'ikhit'aña.<br />

Atar una petaca o baúl para que no se abre.<br />

P'itikaña. 3 -ki, p'itikakipaña.<br />

Atar el hilo en la lanzadera para tejer.<br />

Qhiwchat'aña.<br />

Atar la cabeza. Ch'uqt'aña.<br />

Atar la orilla de la tela en el palo. Isi sawu<br />

ch'akurkataña.<br />

Atarse la manga de la sobrepelliz al brazo.<br />

Ampararu pawit'asiña, Ch'uqakipasiña, yapit'asiña.<br />

Atar corto las bestias y otras cosas. Jak'atha<br />

chinuqaña.<br />

Atar largo. Jayatha chinuqaña.<br />

Atar mal. Tullpaki chinuqaña.<br />

Atar la enfermedad a uno de los pies y manos. Vide:<br />

coger.<br />

Atadura. Chinuqaña, yapiña, qhatalliña; según los<br />

modos de atar.<br />

Atado. Chinuqata, yapiña, &c.<br />

Atado manlaco. Jiwata, amaya.<br />

Ataviar. Yamparäña. Vide: aderezar.<br />

Ataviarse. Yamparusiña. Vide: aderezarse.<br />

Atemorizar. Jaxsaräña.<br />

Aterido estar de frío. Qala parikiña, ch'uch'ulli,<br />

ch'ullunkäkiña.<br />

Atenacear. Tenazana vel achuñana, achuch'ukiña,<br />

k'ichikiña.<br />

Atender. Taqi chuyma isapaña.<br />

Atención. Taqi chuymampi isapaña.<br />

Atentamente. Idem: Atención.<br />

Atentar, tocar con las manos buscando o<br />

retozando. Llamkakipa, llamkaruruña, iuqakipa,<br />

luqaruruña vel llamkakipaña, llamkasiña.<br />

Atentarse. Llamkasiña.<br />

Atesorar oro, plata, &c. Illachasiña.<br />

Atestar henchir. Phuqt'aña, phuqanuqaña,<br />

phuqantaña, sak'intaña, limintaña, k'ask'ithaptäña.<br />

Vide: henchir, llenar.<br />

Atestiguar con otro. Jupasa, nasa, yatipinitha,<br />

ulljapinitha saña.<br />

A tiento andar como ciego. Thamanaqaña. Vide:<br />

dudar.<br />

A tienta paredes andar. Idem: A tiento andar como<br />

ciego.<br />

Andar conjeturando. Chuymana, jamutatawiña,<br />

unanchatawiña.<br />

Atinar con el camino. Pantanaqasiña, chiqa thakiru<br />

katuxaña.<br />

Atinar buscando. Jakiña.<br />

Atizar ei fuego allegando más leña. K'istuqaña. 3<br />

-qi.<br />

Atizador con que atizan. K'istuña.<br />

Atollarse en la clénaga. Q'ulltaru jiwaña, q'ulltaru<br />

thurit'aña, achut'aña chakathaltaña. Vide: atorarse.<br />

Atolladero. Q'ullta, achut'aña.<br />

Atollado estar. Q'ulltaru achuthaskaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 93<br />

Atónito. Khakhartata, llajsasita, khakhat'ata. +<br />

Estario: khakhartaña.<br />

Atontado. Ipi, mat'ata, wañarata. Volverse así:<br />

ipikakixaña, &c.<br />

Atorarse. Chakhat'aña, chakhathaltaña, achuthaltaña,<br />

q'uchuthaltaña.<br />

Atormentar, afligir. T'aqisäña mutuwaña, ñak'asäña,<br />

ayutasäña.<br />

Atormentar, dar tormento por justicia. Tormentoña.<br />

Atraer el hierro la piedra imán. Yawri wayuña.<br />

Atraer el sol, el humor de las papas. Lupi ch'uñu<br />

ch'usuyi.<br />

Atraer a su opinión. Aruxa chiqawa säña,<br />

phaxrachäña.<br />

Atraer con halagos. Muxsa arumpi llullaña,<br />

llullakipaña, ya säsiña.<br />

Atraer por fuerza a su voluntad. Ch'amakama<br />

iyasäsiña, wasäsiña.<br />

Atraer a su amor. Amawäsiña, chuyma apaña,<br />

luntataña.<br />

A trancos o largos pasos andar. Jach'a jach'a<br />

chillqutasaki saraña, chillqutaña.<br />

Atrancar la puerta. Punkuru q'iruna chakt'aña, ajaña.<br />

Atrás venir. Ch'inaki jutaña.<br />

Atrás mano estar o fuera del camino. Jaya pallqaña,<br />

jaya pallqañankaña.<br />

Atrás mano estar para alcanzar. Jani amparana<br />

jakikataña.<br />

Atrás mirar. Ullikipaña.<br />

Atrasarse. Ch'inaqtaña.<br />

Atravesar. Vide: atrancar.<br />

Atravesaño o tranca. Chakt'aña vel äja.<br />

Atravesar las piernas sentándose en cuclillas. Kayu<br />

wat'axatasiña, äjat'asiña.<br />

Atravesar el camino. Llallikipaña, maqkipaña,<br />

sarakipaña.<br />

Atravesar el camino la zorra o culebra que los<br />

indios tienen por mal agüero. Jalajaña. 3 -ji asiru<br />

jalajitu.<br />

Atravesarle la comida al que come. Manq'a<br />

chakhathaltitu, vel jithitu, tulluru chakt'itu vel<br />

manq'ana chakjasiña.<br />

Atravesar. Vide: pasar de banda a banda.<br />

Atravesarse en compras, quitando el lance. Jalasija<br />

sawipa nayrat'aña.<br />

Atravesarse con alguno riñiendo. Jaychasiña,<br />

taxtisiña, jiwatisiña, urqutasiña.<br />

Atravesarse la criatura al nacer. Wawa chakthalti.<br />

A trechos labrar la tierra. Allqa allqa, challqa<br />

challqa, jaxnunuqataki qhulliña.<br />

Atrevido, intrépido. Ch'ujinawi, jani wati, jani qhï,<br />

jani llajlla, jani tunki jaqi.<br />

Atrevida mujer. Chachanqu, k'arawaxu, warkanqa,<br />

yawripara.<br />

Atreverse a los enemigos y fieras. Chiqachkataña.<br />

-ru<br />

Atreverse a subir. Chikachasnuña.<br />

Atreverse a otras dificultades. Chikachapiniña.<br />

Atreverse a hacer cualquier cosa. Jani wati, jani qhï<br />

luraña.<br />

Atribulado. Kichuna apaxattata, vel apata, thaxini,<br />

sumini.<br />

Atrición, dolor imperfecto de los pecados. Jani<br />

infiernuru maña layku juchatha kichusiña.<br />

A troche moche. Ina pampaki, ina sawkaki.<br />

A troche moche hablar. Tawiki tawiña, chuchaki<br />

chuchaña vel tawawi manqaki tawiña.<br />

Atronado. Qhayqata, japhlla, t'allami, walana, uri,<br />

jawch'a.<br />

Atronar con el ruido o voces. Q'axchaña, q'axchasina<br />

markasa unuxtäña jinniqäña, asajaña.<br />

Atropellar. Thaquxataña, takixataña.<br />

Atufarse. P'usuxkiptaña, p'usux p'usuxtaña,<br />

q'apiskiptaña.<br />

Aturdir de un golpe. Liq'it'asiña ikijäña, samkart'äña,<br />

jiwart'äña, vel chuyma chaqhutä liq'iña.<br />

Aturdido así. Samkarktäta, liq'impi ikijäta, jiwart'ata.<br />

A tu parecer o entender. Jumantha.<br />

Auditorio del sermón. Sermo isapirinaka.<br />

Audiencia. Idem: awtinsa.<br />

Aullar las zorras y hombres. Qanqalluña<br />

Aumentar. Vide: acrecentar.<br />

Aumentarse. Vide: acrecentarse.<br />

Aumento de plata. Qullqina mirapa vel qullqitha<br />

miriri.<br />

Aún no es tiempo o espera. Janirja, janirjaxaña, juk'a<br />

janirja.<br />

Aunque. Paña pañasa, imansa vel -sa. Son<br />

conjunciones que piden gerundio cuando hay un<br />

solo supuesto y subjuntivo cuando hay dos. Vide:<br />

2. p. paña y imansa.<br />

Ausentarse. Ch'usaptaña, japhallaptaña.<br />

Ausentar a otro. Ch'usaptana, japhallaptäña,<br />

chhaqhutäña, chusachaña.<br />

Ausente. Ch'usa, ch'usiri, japhalla, japhalliri.<br />

Ausencia. Ch'usakankaña, ch'usaptaña.<br />

Autor, inventor. Qallariri, qallutiyiri. Si es para otros:<br />

qallararapiri.<br />

Autoridad. Jakhukankaña vel jakhuñakankawi.<br />

Autoridad tener acerca de todos. Taqina<br />

jakhuwäsiña, jaxsaräsiña.<br />

Autorizado. Jakhuña, jaxsaraña.


94 Ludovico Bertonio<br />

Avariento. Mich'a, t'aqi, yunka, jiri, jani jakiqá, jani<br />

k'ichiqa, naqhaya, qhuru tanqara wayuni.<br />

Ave, pájaro grande o pequeño. Jamach'i.<br />

Ave de rapiña. Katuri jamach'i.<br />

Ave gallina. Atawallpa.<br />

Avenado, alocado. Mit'ana luqhiptiri, uriptiri.<br />

Avenida de ríos haber. Uma lluxllajawti, jawi, jithi,<br />

urna mulluq'u puri.<br />

Avenirse bien los casados y los que viven en<br />

compañía. Muxsaki qamaskaña, sap'aki<br />

jaq'iwasiña, arusxaña, jakaskaña.<br />

Avenirse los discordes. Amikusxaña,<br />

muxsthapisxaña, sap'a arusxaña. 3 -xi.<br />

Aventar las nubes, el aire o el polvo y otras cosas.<br />

Thärpäña, jawq'arpäña, nuwarpäña.<br />

Aventar los malos pensamientos. Yanqha amjasiña<br />

jithiqäña, jikharpäña, karkuña, jikhaqasiña.<br />

Aventajarse a otro. Llalliña.<br />

Aventajarse en saber. Yatisina vel yatiri kankañana,<br />

llalliña, pampachaña, t'axtaña.<br />

Avergonzarse. Qhaxsisiña, phinqasiña.<br />

Avergonzar a otro. Qhaxsichaña, phinqachaña. Vide:<br />

afrentar.<br />

Avergonzado. Vide: afrentado.<br />

Avergonzadísimo estar o quedar. Mullankaña,<br />

mullarunkaña.<br />

Averías tener en traer la hacienda. Chijimpi<br />

hacienda khumusiniña. + Traerla sin averías:<br />

kasithapaki khumusiniña.<br />

Averiguada cosa. Taqina yatita, chiqawa sata vel<br />

sawi.<br />

Averiguadamente. Jani pampa, qhanapiniwa.<br />

Avecindarse. Markachasiña, markanixaña, abi. -na.<br />

Avecindado. Markani jakhu jaqi.<br />

Avecindado en una misma casa con otro. Maya<br />

utani, abi. -mpi.<br />

A veces. Vide supra: algunas veces.<br />

A veces cantar o hablar. Maykipaki, mit'arasisinaki.<br />

Idem: mirk'aki arusiña.<br />

Avilantez dar. Jach'awanaqäña, jach'a chuymaptäña,<br />

tujiptäña.<br />

Avinagrarse. K'ark'uptaña, qayraxaña, chiwakuxaña.<br />

3 -xi.<br />

Avisar o amonestar. Vide supra: apercibir, amonestar.<br />

Avisar, dar nueva. Aru apäña.<br />

Avisar, enviar a decir. Iwiraña. Pedroru iwirasma:<br />

envié a decirte con Pedro.<br />

Avisar o decir al oído. Jinchuqatatha atamaña,<br />

jinchuxataña.<br />

Avisado acuerdo. Chuymani.<br />

Aviso tener. Aru puritu, apanitu, qillqa purítu; y sí es<br />

de palabra: iwira purítu, iwiranitu.<br />

A vista de todos o de alguno. Nayraqatapana.<br />

A vista andar de alguno. Sarakipaña, aywikipaña,<br />

sarakaña, ayiwikaña. Con los verbos de andar y<br />

partícula -kipa o -ka.<br />

Avivarse el perezoso. Q'uliptaña.<br />

A voces. Arunakasa arat'aña vel wararisa arunaqaña. +<br />

Hundirse a voces: uxthaptaña.<br />

Ay dolientes. Ala, athax.<br />

Ay de vosotros, que teneís por grave culpa comer<br />

antes de oír misa y no haceis escrúpulo, comer<br />

la sangre de los pobres. Athax. Jumanaka janirja<br />

misa isapasinka, k'ataki manq'ataña jach'a jucharu<br />

katuta, wajchanakana wilapa jallpañaska jani<br />

juchawa sapiskatati.<br />

¡Ay! quejándose de dolor. ¡Ay! ¡ananay! ¡atatay!<br />

Ayer. Masuru.<br />

Ayer tarde. Masjayp'u.<br />

Ayer noche. Masa aruma.<br />

Ayer y hoy. Masurumpi jichhurumpi.<br />

Aylli o cantar cuando caza vicuñas y otros<br />

animales. Qichuya.<br />

Ayudar generalmente. Yanapaña.<br />

Ayudarse en la chácara y en otras labores. Aynisiña.<br />

Ayudarse unos a otros. Yanapasiña.<br />

Él que ayuda así. Ayni.<br />

Ayudar dando recado para la obra o haciendo<br />

compartía para continuar la obra: esto se dice<br />

con los verbos compuestos con la partícula -xä.<br />

V.g.<br />

Ayudar al edificio. Pirqaxäña.<br />

Ayudar a llorar. Jachaxäna.<br />

Ayudar a murmurar. Arusxäna.<br />

Ayudar a comer al que tiene poca gana. Manqaxäna,<br />

la 3 -xï. Y en su lugar algunas veces se pone la -a<br />

v.g.<br />

Ayudar a entrar o salir. Maluwaña, mistuwaña.<br />

Ayudar sin interés. Kupaqaña. 3 -qi vel usuwäña.<br />

Ayudar favorecer al que riñe, con palabras o con<br />

obras. Arukipaña, jalaxataña.<br />

Él que así ayuda: arukipiri. Idem: jalaxatiri.<br />

Él que tiene ayudante así: arukipirini, jalaxatirini.<br />

Él que no lo tiene: arukipirini wisa, jalaxatirini<br />

wisa.<br />

Ayudar para acabar de arar, comer, &c. Qhulli,<br />

manq'a jalaxaruña.<br />

Ayudar al que anda muy negociado. Ullirpäña.<br />

Ayudar a beber tomando uno la mitad y otro otra.<br />

Umajaña, 2 -ji<br />

Ayudar a escribir un poco uno y otro poco otro o<br />

para desocupar a otro. Qillqajaña. Y así de otras


Vocabulario de la Lengua Aymara 95<br />

cosas. 3 -ji.<br />

Ayudar tomando parte del trabajo o todo. Yanjräña.<br />

Ayudador, que acude a todas las obras comunes de<br />

buena gana. Yanasiri.<br />

Ayudarse unos a otros. Yanapasiña. Y todos los<br />

verbos precedentes con la partícula -si.<br />

Ayuda. Yanapaña. Y también el infinitivo de los<br />

verbos arriba puestos.<br />

Ayunar. Idem: ayunaña vel uru waqaychaña,<br />

jamankaña, quqiki utkaña vel saraña, chillachasiña.<br />

Los dos primeros son más ordinarios.<br />

Ayunar absteniéndose de algunas cosas a uso de<br />

gentiles. Sasiña.<br />

Ayuno. Ayunaña, waqaychaña. + Al modo de gentiles:<br />

sasiña.<br />

A yunque de piedra, a uso de plateros de esta<br />

tierra. Parara qala.<br />

A yunque de castilla. Idem: yunque.<br />

Ayuntarse. Vide: juntarse. Ayuntamiento. Tantasiña,<br />

qurisiña, mathapiña, qintaña.<br />

Azacán, aguador. Uma aliri vel calle calle, uma aliri.<br />

Azadón. Asadona. Tomando de españoles como otros<br />

muchos vocablos.<br />

Azagaya. Jisk'a chuki.<br />

Azul. Vide supra: asul, larama.<br />

Azul del cielo. Laqhampu, ch'uwa ch'uwa. Idem:<br />

larama. + Volver algo o poner de azul:<br />

laramachaña. + Volverse azul: laramaptaña.<br />

Bien veo amigo lector que muchos de los vocablos<br />

que le han puesto en esta letra primera estuvieran<br />

mejor en algunas de las que se siguen; por ser más<br />

propios de allí que no de esta que acabamos de<br />

poner; pero por que andan en otros vocabularios,<br />

pareciera corto éste, si no se hallaran aquellos; en lo<br />

cual antes me he querido acomodar al estilo común<br />

que no a mi propio parecer, aunque sé que no han de<br />

buscar aquellos vocablos por los que en romance<br />

comienza por A, sino por otras letras, a las cuales con<br />

más razón pertenecen; y por que si en adelante<br />

siguiera este mismo estilo sería necesario alargar<br />

mucho esta obra y por ventura sin provecho: me he<br />

determinado poner solamente los vocablos propios de<br />

cada letra que son los que comúnmente se usan y<br />

primero se ofrecen cuando van hablando los que<br />

cortan bien la lengua castellana; aunque no dejaré de<br />

poner algunos que son algo groseros; pero me<br />

remitiré a los más pulidos y comúnmente usados.


96 Ludovico Bertonio<br />

B<br />

Bacía de latón. Payla vel payla wirki.<br />

Bacía de cobre. Yawri wirki. Vide: batea, lebrillo.<br />

Bacín o servicio. Jamaña laki, yaqaraña vel chumpa.<br />

Bacinilla. Idem vel payla chillami.<br />

Bachiller graduado corrompicado, este vocablo<br />

dicen los indios. Machillera vel machilluri.<br />

Bachiller reboltoso pleitista. Philu.<br />

Bachiller parlero. Arukamana, aruxtara, aru sapa.<br />

Bazo. Ch'ä qara, k'acha qara.<br />

Baho que sale de la boca. Samaría vel jüra.<br />

Baho dé la olla. Phukuna jürapa, samanapa.<br />

Baho o vapor que sale de la tierra. Uraqina jürapa,<br />

samanapa, phut'utupa.<br />

Baho ochar para calentar. Jasaña.<br />

Baho echar la tierra o la olla. Jürsunuña,<br />

phut'utusnuña.<br />

Baja tierra la que esta más llegada a la equinoccial,<br />

respecto de otra. Manqha uraqi. Aunque los indios<br />

entienden por esto los Yungas, hacia el norte o sur.<br />

Baja casa que está debajo de sobrado o de lugar<br />

más cuesta abajo. Manqha uta vel manqha pata<br />

uta.<br />

Bajar cuestas. Aynacharu vel wä wä mantaña,<br />

maluña.<br />

Bajar quitando algo del lugar alto, hacia a<br />

nosotros. Esto se dice con los verbos de llevar y la<br />

partícula -qani, apaqaniña, iraqaniña, ituqaniña. La<br />

persona que baja las cosas dándolas sin bajar ella<br />

dirá: aparpäña, irarpäña y enviándolas. Apäniña,<br />

iräniña.<br />

Bajar hacia nosotros alguna persona. Saraqaniña,<br />

aywiqaniña. Usando de los verbos de movimiento<br />

a partícula -qani.<br />

Bajar absolutamente sin respecto de parte ninguna.<br />

Mantaña, sarantaña, aywintaña. Interponiendo,<br />

-nta, a los verbos de movimiento, según fuere<br />

menester.<br />

Bajarse. Vrde: hundirse, sumirse.<br />

Bajar grande luz. Lapaxaranttaña, llijuranttaña,<br />

qhanantaña.<br />

Bajar la espuma. Jupuquntxaña, jupuqu maluxi.<br />

Bajar la cabeza para poner la boca en algo.<br />

Ansaxataña.<br />

Bajar del caballo. Lat'araña.<br />

Bajar la antepuerta. Jistantaña. Vide: k-. No. 3. phu-.<br />

No. 8.<br />

Bajar a gatas. Lat'antaña.<br />

Bajar agua por algún encanado. Jalaqaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 97<br />

phaxpaqaña. 3 -qi.<br />

Bajar la cabeza. Ch'unch'u alit'äña, arpht'äña.<br />

Bajar los ojos. Uraqi ullaxataña, ullch'ukiña.<br />

Bajar saltando. Thuquqaña. 3 -qi, Thuquntaña.<br />

Bajarse el precio de las cosas. Chanipa jithintxi, de<br />

-aña.<br />

Bajar el precio. Activo. Chanipa k'umut'äña.<br />

Bajar la lanza y otras cosas levantadas. Alit'äña,<br />

arpht'äña, k'umut'äña.<br />

Bajarse descolgándose. Wayt'iranttaña,<br />

wayt'iwaqtaña, jiskaranttaña, jiskaqtaña.<br />

Bajarse las faldas, la sotana, &c. Antutkataña,<br />

antukatasiña.<br />

Bajarse de la querella. Ch'atawija pamparu<br />

maphasaña.<br />

Bajarse desviándose del golpe. Pullqit'aña,<br />

k'unut'aña.<br />

Bajarse, inclinarse. Alit'aña, k'umut'aña,<br />

kumphut'aña.<br />

Bajarse. Vide: humillarse.<br />

Bajel o barco pequeño. Jisk'a wampu.<br />

Bajíos. Uma manqhina jaqi jaqi.<br />

Bajo pequeño de cuerpo. Jisk'a, t'iqi, tixi.<br />

Bajo plebeyo. Ina jaqi.<br />

Bajos de las cosas relevadas o esculpidas. Uma uma<br />

)( su contrario: patxa patxa.<br />

Bajos o valles. Uma uma.<br />

Baladrón parlero que comenzando no sabe acabar<br />

de enojado. Pacha tuku, uqa tukuta vel t'aqhanawi<br />

arusiri.<br />

Baladronear. T'aqhanawi arusiña, tawawi manqa<br />

tawiña, chuchawi manqa chuchaña.<br />

Balanzas. Jiskaña, warkuña vel warku.<br />

Balar las ovejas. Pä pä saña vel aruña, jachaña.<br />

Balido. Pä pä saña, aruña jachaña.<br />

Balbuciente. Laxra muruqu vel jajllu.<br />

Baldado, campo sin dueño determinado. Pampa<br />

juniña; como son prados y de esas.<br />

Baldío estar. Inakakiña, inaki utkaña.<br />

Baldía persona sin ocupación. Inaki utkiri,<br />

qamawisa vel puruma jaqi.<br />

Baldía cosa sin dueño. Pampa.<br />

Baldía chácara. Ch'uru.<br />

Baldón. Tuqi, k'umisi aru<br />

Baldonar. Tuqiña k'umiña.<br />

Ballesta. Vide: arco.<br />

Balsa de totora. Wampu.<br />

Balsero oficial de ellas. Wampu kamana.<br />

Balsero. Vide: arráez.<br />

Bambanear o bambalear los enfermos, los de pocas<br />

fuerzas o los borrachos. &c. Chankax<br />

chankaxtaña, chakanaqaña, kirpinaqaña. 3 -qi.<br />

Tawinaqaña, tawinaqtaña, laykunaqtaña, qirpix<br />

qirpixtaña, tawíl tawiltaña, khiwil khiwiltaña,<br />

laykux laykuxtaña. Mirar los que son más usados.<br />

Bambalear como galera sin lastre o como personas<br />

que andan cayéndose a un lado y a otro.<br />

Qhirwijasa saraña.<br />

Bambalear con la carga. Q'ipi nanukipitu,<br />

wayukipitu.<br />

Banco, escaño. Idem vel q'ullu utt'aña.<br />

Bandera. Vide inf: vandera.<br />

Bandera al modo de Indios. Lawachuki.<br />

Bandera a nuestro modo. La bandera.<br />

Bando. Tuqi. Uno de mi bando: nä tuqi jaqi. +<br />

Dividido en bandos: tuqi tuqiru jalaqtata alasä, mä<br />

sä. + Hacerse del bando de Pedro: Petroru<br />

wakhiña, makhataña.<br />

Bandolero salteador. Jaqhuriri, t'iwrariri, warqa,<br />

upuchilla.<br />

Banquete. Qurpachaña, manq'äsiña. + Hacerle:<br />

manq'äsiña, qurpachasiña. T'ituña.<br />

Banquero, logrero. Miraniru charikamana,<br />

mirapampi katusiri, qullqi jamaqïri.<br />

Bañar mojando. Murichaña, mik'ichaña.<br />

Bañar echando agua encima. Umana waraxataña.<br />

Bañar rociando. Ch'allaxataña, ch'allat'aña.<br />

Bañarse entrando en el agua. Tüsiña, jarisiña.<br />

Bañar el sol todo un lugar o la luz. Lupitataña,<br />

qhanatataña.<br />

Bañarse de sudor. Jumayutataña, jump'itataña,<br />

jumayu apakipitu.<br />

Bañar a otro lavándolo. Jarina.<br />

Bañado en lágrimas. Jacha ajanuni, jachata ajanuni<br />

Baños que suele haber por las punas de agua<br />

caliente. Junt'u uma vel uma phut'uturi, Idem:<br />

wallaqiri phuju<br />

Barato. Pisin chanipa. + Comprar así: pisina alasiña.<br />

+ Vender así: pisiru alaxaña. + Dar barato los que<br />

ruegan: barato churaña vel samichawitha churaña,<br />

markasiwitha kusisätha.<br />

Baratar algo. Pisitaki churaña.<br />

Barba los pelos. Ñukhu.<br />

Barbar. Ñukhuchasiña vel ñukhu alitu.<br />

Barbiponiente. Ñukhu aliyasiri.<br />

Barbirojo. Phaq'u ñukhuni.<br />

Barbado. Ñukhuni.<br />

Barbudo. Ñukhuxtara, ñukhuña, ñukhu na alikipata<br />

ñukhu ch'iji ch'uru, t'awraña.<br />

Barba larga. Jach'a ñukhu.<br />

Barba nacer o salir. Ñukhu alisu, chillkusu, mistu.<br />

Nacer todas juntas: alinuqi, alikipi.


98 Ludovico Bertonio<br />

Barba la quijada. Tiranqayu.<br />

Barbacoa. Kawitu. + Hacerlo: kawituchaña.<br />

Bárbara gente. Puruma jaqinaka, jani jaqiru maluta,<br />

jani mayquni.<br />

Bárbaramente hablar. Jamqhu arusiña, japhalla vel<br />

jaxllutha arusiña.<br />

Barbechar, arar. Qhulliña. Vide supra: arar.<br />

Barbechar la chácara el primer año después de<br />

casados, juntándose para ello los parientes de<br />

ambas partes. Marmimpi qhullijasiña,<br />

qhullithaptaña. Vide: qhu-. no. 2. dónde se hallarán<br />

muchos modos tocantes a este vocablo.<br />

Barbecho. Qhullita, qhullini.<br />

Barca o barco. Wampu.<br />

Barda de la pared. Kuraya. + Hacerla: Kurayaña vel<br />

kurayachaña. + Saltarla: sarakipaña, thuqukipaña,<br />

chillqikipaña.<br />

Barjulera talega. Wäqa.<br />

Barquero que hace barcos. Wampu kamana, wampu<br />

luriri wakiyiri.<br />

Barquero. Vide: arráez.<br />

Barquinazo. T'alaxtusnuña, tinkit'aña. + Dar<br />

barquinazo: t'alaxtusnuña, p'allchaxtusnuña,<br />

putuxnuqtaña, p'utuxtusnuña, tinkit'aña.<br />

Barra de plata. Qullqi tika.<br />

Barranca. Qullu patarana vel pata pata, quliu quliu,<br />

jaqhi jaqhi.<br />

Barraco. Khuchi jañachu vel khuchi urqu.<br />

Barrenar. Phalajaña, p'iyajaña. Vide: agujerear y pha-<br />

n: 2 ku- no. 4.<br />

Barrena. P'iyaña, kulajaña.<br />

Barreno. Agujero. P'iya.<br />

Barrer. Vide: varrer.<br />

Barrer. Pichaña. Vide: phi, y también limpiar.<br />

Barrer el suelo arrastrando el vestido:<br />

Llump'inaqaña vel qaychunaqaña.<br />

Barrera. Punqu chakjata, äjata.<br />

Barreta. Idem: barreto. Wiri.<br />

Barreteado. Vide: listado.<br />

Barriga. Puraka. + Echarse barriga arriba:<br />

laqhamphaxstata ikinuqaña. + Echarse barriga<br />

abajo: llawllitaña. + Dormir así: llawllitatata ikiña.<br />

Barrigón. Puraka qatati, purakaxtara, puraka t'iqi,<br />

puraka wayu.<br />

Barrigudo. Idem: Barrigón.<br />

Barrilico o redomita de barro. Sañu p'uñu. Vide:<br />

redoma.<br />

Barro. Ñiq'i. + Hacerle, ñiq'ichaña.<br />

Barro colorado. P'arp'a. + Llevar barro: lankhana. +<br />

Sacarle: llawchusuña, lankhusuña vel lakhusuña. +<br />

Echarle: ñiq'inchaña. + Darle a otro: lankharpäña,<br />

llawch'irpäña. + Amasarle con las manos: q'apina,<br />

ñatuña. + Con los pies: takiña. + Labrarle: sañu<br />

luraña.<br />

Barro sin tolondrones, muy blanco. Llink'i ñiq'i.<br />

Barros o granillos del rostro con alguna materia.<br />

Much'a. + Salir al rostro: ajanuru much'i. Todo<br />

lleno de barros: much'axtara.<br />

Barruntar que otro hizo algo. Jupaxa luracni sasin<br />

sña. Idem: chuymajana khiti aka luri sasin<br />

jamut'aña.<br />

Bascas que provocan a vómito. Chuyma<br />

llujuthaltaña. + Tenerlas: chuyma llujuthaltitu,<br />

kiwkuthaltitu; jaxrusu jaxruntaña. Vide: revolverse.<br />

Bastardo. Jathjata, isuwalla.<br />

Basta ya. Sap'awa, jiskiwa vel purisiwa, purítawa.<br />

Bastar y sobrar. Ukasa inampiwa. + No basta: pisiwa<br />

jani jukhatakikiti, mämpitakiwa.<br />

Basta ya. Jukhaki phanaña vel jukhatakikiwa.<br />

Basta ya? preguntando. ¿Sap'ati? ¿Jukhati?<br />

Jukhatakikiti.<br />

Bastecer la casa de comida. Utankiritaki manq'a<br />

waqipaki imasiña. Y así de otras cosas.<br />

Bastimento de comida. Manq'a illa. + Guardarle:<br />

illachasiña.<br />

Bastimento o matalotaje. Ququ. + Aparejarle:<br />

ququchasiña, ququ yampaqasiña, yampasiña.<br />

Bastón o Bordón. Thujru.<br />

Basura. Vide: basura.<br />

Basura. T'una.<br />

Bajel o embarcación. Wampu.<br />

Batalla. Awqasiña. + Darla: awqasiri, chhukukataña.<br />

+ Representarla: intusiña, mathuqasiña,<br />

mullmaqasiña.<br />

Batallar, pelear. Awqasiña.<br />

Batata, camote. Apichu.<br />

Batacazo. Vide: barquinazo.<br />

Batea. Idem: Patea.<br />

Batea de calabaza. Mati.<br />

Batería como la que hay entrando y saliendo<br />

mucha gente. Aywisu, aywintaña, chhukusu<br />

chhukuntaña. + Dar batería a alguno con pedirle<br />

inoportunamente: jitäniwkuwaña. + Entrando y<br />

saliendo muchos: tanqajasiña, chhuchhusiña.<br />

Batir hierro, plata &c. Liq'iña.<br />

Batir adelgazando. Sillp'ichaña.<br />

Batir el mar en alguna peña o muralla. Uxikataña,<br />

jumpuxkataña, jumpuxkattaña.<br />

Batihoja. Chuqi sillp'ichiri.<br />

Batir huevos y cosas así. Kaywiña, jiruña.<br />

Batir las alas los pájaros. Japhaxjaphaxtaña.<br />

Batirlas así para coger algo sin volar aparte


Vocabulario de la Lengua Aymara 99<br />

ninguna. Qhatiña.<br />

Batir las murallas con artillería. Marka q'axchana,<br />

marka uyulaqhäña.<br />

Batir el mar en alguna peña o muralla, Uxikataña,<br />

jump'uxkatarta, jump'uxkattaña.<br />

Batir el charqui y otras cosas. P'arp'anuqana,<br />

liq'inuqaña.<br />

Babas. Thalta, wijira, llawsa. + Salir de la boca:<br />

liwisiña, jawiña. + Limpiarlas: sulaqaña, thuyqaña,<br />

pichaqaña. Thijmiqaña. 3 -qi. Colgarle de la boca:<br />

jawäsiña, ch'aqhäsiña.<br />

Baboso. Thaltaña, wijiraxtara, thaltaxtara.<br />

Baúl. Phut'i vel mullq'uphut'i.<br />

Bausán o bobo. Tukuku, luqhi, khakhata jaqi.<br />

Bautizar. Bautizaña, jariña. Mírese el verbo sutichana<br />

en la 2. parte donde probamos que este verbo de<br />

ninguna manera puede entrar en la forma del Santo<br />

Bautismo; ni será válido el sacramento que se<br />

administre con decir Sutichasma, porque no<br />

significa, "ego te lavo, ni a blue" ni cosa que le<br />

parezca, sino significa, "Nomen Impono"; y si por<br />

ignorancia se hizo, la tal ignorancia bastará para<br />

escusar de pecado y no para que el bautismo sea<br />

válido. Sutichaña o sutichasiña: cuando mucho<br />

quiera decir ser padrino o llevar a bautizar que es<br />

cosa muy diferente. De donde podemos sacar que<br />

todos los que fueron bautizados con decir<br />

sutichasma, como algunos indios decían al<br />

principio, cuando en caso de necesidad bautizaban,<br />

será forzoso volverlos a bautizar con la debida<br />

forma en latín o en romance y en aymara, según<br />

mejor supiere el que hubiere de bautizar.<br />

Bautizarse o pedir ser bautizado. Bautizäsiña. Idem:<br />

sutichäsiña. Porque basta que signifique su<br />

voluntad por cualquier vocablo y bien puede<br />

significarla con decir Sutichita, pero como queda<br />

dicho, no basta que para este verbo sea bueno para<br />

administrar el mismo bautismo. Pues para pedirte<br />

bastará decir hazme cristiano y para administrarle<br />

no bastará decir: "yo te hago cristiano", aunque le<br />

echase encima, toda el agua del mar.<br />

Bautismo. Idem: Bautizarse o pedir ser bautizado.<br />

Bautizado. Bautizata vel sutini. + No bautizado,<br />

infiel: sutiwisa.<br />

Bailar. Muchas maneras tienen los indios de bailar.<br />

Aquí pondremos algunas de ellas cuyas<br />

propiedades se verán por sus letras en la 2da. parte<br />

por no repetir en dos partes cosa que tampoco<br />

importa.<br />

Bailar al modo antiguo de los Indios. Aymaña,<br />

suxaña, apal apaltaña, sisa kirkhiña, chiyachiyaña<br />

vel juch'usa kirkiña vel kirkhi juchukiña,<br />

waynusiña, wallaña, llullumiña, maq'iña, mirq'a<br />

wayñusiña, qiswaña, jaylliña, kirkhiña, saqapani<br />

kirkhiña, takiña, q'uchuña.<br />

Baile: Wayñusiña, kawaña, maq'isiña, aymaña, &c.<br />

Tomando los infinitivos de estos verbos<br />

precedentes.<br />

Bayo o rojo. Phaq'u.<br />

Beatificar, glorificar: Wiñaya kusisiña churaña,<br />

wiñaya kusinichaña.<br />

Becoquín o bonetillo. Wachu. Idem: pinchalla.<br />

Bezo o geta. Lakha llint'a.<br />

Bezudo. Lakha llint'a jaqi.<br />

Bendecir, agua, sal y todas las cosas como usa la<br />

Santa Iglesia. Sutichaña.<br />

Bendecir a Dios alabándole. Jamp'at'iña.<br />

Bendígate Dios. Dios khuyajatpa, waqaychajatpana.<br />

Bendecir a Dios holgándose de su excelencia, de<br />

que es todo poderoso, sabio bueno, &c. Taqi<br />

atipiri, amawt'axtara, jiskina jiskipa kankama,<br />

Diosay sasin saña, &c.<br />

Bendecirle por sus beneficios. Jallatatay khuyakita<br />

maywakita vel khuyttawa, maywittawa tatay. Bello<br />

hermoso. Suma qamquta, qhachuña, sulata,<br />

wayruru. Vi inf.: hermoso.<br />

Belleza. Sumarla, sumakankaña.<br />

Beldad. Idem: Belleza.<br />

Beneficiar la chácara. Yapuchasiña, qhullisiña,<br />

tasasiña o según el beneficio particular que se hace.<br />

Beneficiar las minas, metales y otras cosas.<br />

Iranaqaña.<br />

Beneficiado así. Iranaqata.<br />

Beneficiador así. Iranaqiri.<br />

Beneficiar la sal derramando el agua salada para<br />

que se cuaje. Juqhaña.<br />

Beneficio de la chácara y minas. Yapuchasiña,<br />

tasasiña, iranaqasiña. Y así de otras cosas tomando<br />

el infinitivo del verbo.<br />

Beber en banquetes. Umasiña. El lugar donde así<br />

beben: umasiwi vel umawi.<br />

Beber un cántaro entero, dicen también.<br />

Waqullantaña, mä waquilapacha umusuna vel<br />

tukusiri juchusuña.<br />

Beber más y más, la garganta llena. Sak'untaña,<br />

pullt'intaña, sak'ukama umaña,<br />

Beber lo mejor. Pawräki umaña.<br />

Beber cada uno como puede, poco o mucho con<br />

grande libertad. Umawi manqa umaña. Y este<br />

modo es común a otras muchas acciones, cuando<br />

cada uno hace lo que quiere.<br />

Beber sin llegar al vaso con la mano sino


100 Ludovico Bertonio<br />

tomándole con la boca. Achu umaña. Otras<br />

costumbres que tienen los indios en beber y<br />

brindarse, se hallarán en la 2, p. en el verbo umaña.<br />

Bebedor. Umakamana, vino vel k'usa<br />

ch'amusukamana, maxma, mak'acha, k'usa k'usaki<br />

thujsiri.<br />

Bebida. Umawi.<br />

Bebido. Vide supra: beodo<br />

Beber. Umaña.<br />

Beber todo un cántaro de vino o chicha.<br />

Qunchukama umaña.<br />

Beber moderadamente. Chimputaki vel chimpuni<br />

umaña purakaru qallaki vel qallataki.<br />

Beber en competencia. Qunchasiha.<br />

Beber hasta perder el juicio. Chuyma<br />

chhaqhañakama vel chuyma jayphut'añakama<br />

umaña.<br />

Becerro. Ankuta waka.<br />

Beodo, asomado, calamocano. Sink'a, sink'a.<br />

Beodo borracho del todo. Machata, umata,<br />

machiwata.<br />

Beodo como muerto caldo sin sentido ninguno.<br />

Qhaqhiri, qhaqhata.<br />

Bercera. Colesa alaxiri.<br />

Bermejo. Paqu. + Poner bermejo a uno: paquchaña. +<br />

Volverse bermejo: paqukiptataña.<br />

Bermejear tirar a ello. Paq'urujaxsuña.<br />

Bermellón como naranjado. Sisira; aunque no es<br />

tierra, sino hierba<br />

Berros. Uqhururu.<br />

Berzas, coles. Colesa ch'iwa.<br />

Besar. Jamp'atiña.<br />

Besar las manos saludando o agradeciendo.<br />

Jamp'at'imama, jamp'atxamama saña. Decid a<br />

Pedro que yo le beso las manos: Pedroru Luisa<br />

ampara tunka jamp'atxaja siwa sarapita. Pedro me<br />

envío a decir con Juan que me besaba las manos:<br />

Pedrowa Juanaru aru apänitu vel iwxanitu vel<br />

iwiranitu jupa tuqitha tunka jamp'atxaja sasin<br />

sistama mayquy vel Padrey.<br />

Besarse unos a otros. Jamp'at'isiña, lakhapura<br />

ansathaptaña.<br />

Besarse con mucho amor. Jamp'ati ch'uñusiña vel<br />

ch'amasiyaja; como suelen las madres a sus hijos o<br />

a los que son viciosos.<br />

Besar muchas veces. Jamp'at'iwasiña.<br />

Beso. Jamp'at'iña, jamp'at'isiña, &c.<br />

Besamanos. Jamp'atija saña. Idem: jamp'atxaja vel<br />

jamp'atxamama saña. Según de palabra o enviando.<br />

Bestias o animales de cuatro pies. Pusi kayuninaka.<br />

Bestial y hombre bruto o torpe de entendimiento.<br />

Qawra vel qawrana chuymapa chuymani vel<br />

chuymawisa, chuyma phusa vel chuyma japhalla.<br />

Bida. Vide inf: vida.<br />

Bien. Jiski vel aski, sap'a. + Mi bien: jiskija, sap'aja.<br />

Bien que hagas penitencia por tus pecados. Jiskrwa,<br />

juchanakama layku penítencia luririkta.<br />

Bien está. Sap'awa, jiskiwa.<br />

Bien me va. Jiskikithawa.<br />

Bien acondicionado. Llamp'u chuymani aykaya.<br />

Bienaventurado glorioso. Alaxpachankiri santo.<br />

Bienaventurado dichoso. Kusini, allini kusixtara,<br />

kusiqillpu, kusiqillpuni.<br />

Bienaventuranza eterna. Alaxpachankaña,<br />

alaxpachana kusixtara utkana, &c.<br />

Bienes riquezas. Kunajasa, kawkijasa, kunaja<br />

kankirisa, kawkija kankirisa.<br />

Bienes muebles de casa. Apallachi, qällachi. +<br />

Tenerlos: apallachini, qällachini. + Tener<br />

cualesquiera bienes generalmente: kunani,<br />

kawkinïña.<br />

Bienes o atajas de casa. Qinaku vel uta qinakunaka.<br />

Bien empleado dinero. Jiski yäru miri vel churata<br />

qullqi.<br />

Bien empleada limosna. Jiski yätaki limosna<br />

churawi.<br />

Bien empleada limosna, la que se da por la bula.<br />

Bulataki churawi qullqi, jiski limosna churata,<br />

khuyatawa.<br />

Bien empleado es el obispado en Pedro. Obispoña<br />

chiqana Pedroru wakit'atawa. Idem: maysana<br />

churatawa.<br />

Bien empleado está Pedro en este pueblo. Pedro aka<br />

markataki puritawa.<br />

Bien hablado, avisado en hablar. Amajasisaki,<br />

amusataki arusiri.<br />

Bien hablado, cortesano. Aru k'ask'a vel apanuqataki<br />

arusiri.<br />

Bien criado. Jiski jilachata. Idem: jilachita. )( Su<br />

contrario es ñaxñamachu.<br />

Bien criado en hablar. Jiski yatichaña vel<br />

jilachitajama arusiri.<br />

Bien hecho, con primor. T'itu vel maysana lurata.<br />

Bien hecho, gentil hombre. Thupata, qamquta,<br />

phalata, qhachuta.<br />

Bien hechor. Khuyiri, juskuri, qamiri, jiskichiri,<br />

sap'achiri.<br />

Bien tratado, regalado en comer. Jaqi uruta vel ururi.<br />

Bien tratado en vestir. Sap'a isini. Si es con demasía.<br />

Vide: galano.<br />

Bien hacer. Khuyaña, jiskichaña, sap'achaña.<br />

Bien quisto. Waylluta, amawata, munaya.


Vocabulario de la Lengua Aymara 101<br />

Bien parecer la ropa a alguno. Isimp anchakiwa<br />

ullasi. Sumi la persona en nominativo vel isi jaqiru<br />

jarisi.<br />

Bien venir la ropa. Vide: venir al justo o venir bien.<br />

Bien venir o conformar una cosa con otra.<br />

Tinkusiña, chikasina. -mpi.<br />

Bien venida dar. Jiskiki jutama, sap'aki, k'umaraki<br />

purima saña.<br />

Bigote. Jisk'achu ñukhu.<br />

Binar tierra segunda reja. Kutirpuña, kutirpäña,<br />

qaranuqaña qarutaña<br />

Bisabuelo. Awkijana achachipa.<br />

Bisabuela. Awkijana apachipa.<br />

Bisabuelo de parte de padre o madre. Vide: abuelo y<br />

abuela.<br />

Bisnieto. Allchhijana wawapa vel yuqapa.<br />

Bisnieta. Allchhijana wawapa vel phuchapa.<br />

Bisoño. Yaxana, llamu, uri.<br />

Bivir. Mírese también "vivir" con V, con que más<br />

ordinariamente se escribe, donde se hallarán otros<br />

vocablos pertenecientes a éste.<br />

Blanco. Janq'u, paqaqaya, laxwi qhiya.<br />

Blanco hito. Unancha, sanampa, qillinka.<br />

Blanco de la totora. Chhullu.<br />

Blanco sin mezcla. Janq'u uqa, janq'u phichu.<br />

Blanquísimo. Janq'u paqaqaya, janq'una janq'upa.<br />

Blancura. Janq'uña.<br />

Blanco del ojo. Nayrana janq'upa.<br />

Blanco del huevo. K'awnana k'apapa.<br />

Blando. Llamp'u. Idem: Ramp'u lakhuki, laxwi,<br />

ñakha, ñañu uma. Dícese de la ropa y cosas<br />

molidas.<br />

Blando si hablamos de la tierra o piedras fáciles de<br />

labrar. Jasa laq'a, phasa, llamp'u. )( Su contrario es<br />

yaxa, thuru.<br />

Blando que pisándolo se hunden los pies. Phü phü.<br />

Blando liquido. Wari uma vel wari wari, umawina.<br />

Dícese de mazamorras, &c.<br />

Blando de condición. Vide: apacible.<br />

Blandura así. Llamp'u chuymanikankaña, muxsa vel<br />

aykaya chuymanikankaña.<br />

Blandura de otras cosas. Tómense los nombres de<br />

arriba que significan blando, añadiéndoles<br />

-kankaña.<br />

Blandamente, con blandura de palabras. Muxsatha.<br />

)( Su contrario, jarutha.<br />

Blandamente castigar. Jakhasaki mutuyaña.<br />

Blandamente sacudir. Jaychutaña, ch'ajutaña.<br />

Blandearse, menearse las hojas del árbol, las<br />

banderas, &c. Pharariña vel pharara anataña,<br />

k'aywaña.<br />

Blandear tos tablados, andamies, &c. Apal apaltaña,<br />

khiwijaña vel pharara anataña.<br />

Blandear, menear. Activo. Phararäña, k'aywäña,<br />

anatäña, tawrintäña, khiwijäña.<br />

Blanquear ras mieses maduras. Paqullaxaña.<br />

Blanquear, poner blanco. Janq'uchaña, janq'uptäña.<br />

Blanquear, parecer blanco. Janq'ujaki ullasiña.<br />

Blanquecino. Janq'u, q'illu, yü, churi ch'iwa. +<br />

Ponerse o volverse así: janq'ukiptaña, q'illukiptaña,<br />

ch'iwakiptaña.<br />

Blazón. Phichu, chupi, qamasa + Dar blazón:<br />

phichunichaña, chupichaña.<br />

Blazonar. Vide: jactarse.<br />

Blazonador. Vide: jactancioso.<br />

Bledos. Qhanapaqu.<br />

Boato voz gruesa o muy baja. Lanqhu, jach'a,<br />

q'axcha kunka. + Tener boato: lanqhu kunkani, &c.<br />

Boca del hombre y de cualquiera cosa. Lakha.<br />

Boca chica. Laka uyru.<br />

Boca de miel, dulce en el hablar. Q'uchuchu aruni<br />

vel qawi, k'isa, misk'i aruni.<br />

Boca cerrar. Jumk'utapiña, jumk'uchasiña,<br />

chikthapiña.<br />

Boca abrir. Ansatataña.<br />

Boca torcer. Parquptäña.<br />

Boca abajo volver jarros, platos, &c.<br />

K'umphitapiña, qhapinuqaña, alit'aña, jaqhukipaña.<br />

Vide: -p'a no. 3.<br />

Boca arriba poner. Sät'äña, asnuqaña, ullit'äña,<br />

utt'äña.<br />

Boca abajo echarse. Llawllitataña, llawllinuqaña,<br />

jawkhitataña, jiphitataña, alit'aña, kumphut'aña,<br />

winkutataña.<br />

Boca arriba echarse. Laqhampu jaxsutaña, laqhampu<br />

jaxsutata ikiña, ikinuqana.<br />

Boca arriba o boca abajo estarse. Laqhampu<br />

jaxsutata vel llawllitata ikiskaña.<br />

Bocado de comida. Lakha vel challu.<br />

Bocado de agua o vino. Jumch'i.<br />

Bocado de mordedura. Achujate, achujata, achujawi.<br />

+ Dar bocado, morder: achujana. + Dar bocado o<br />

ponzoña: qulla manq'antäña vel umantäña.<br />

Bocados dar. Achunuqaña, achuch'ukiña,<br />

jink'anuqana, khullmukipa, khullmururuña<br />

achukipa achururuña.<br />

Bocado sacar. Achusiña.<br />

Bocado ponzoñoso. Manq'a qulla, uma qulla.<br />

Bozal. Pisi chuymani, phinta vel luqhi chuymani,<br />

wawa, jani yatiri.<br />

Bozal en hablar. Laxra millk'uta vel muruq'u.<br />

Bocina de calabaza. Phusaña mati, phusaña ch'ulu.


102 Ludovico Bertonio<br />

Es de caracol.<br />

Bochorno. Jumpi, jümi. + Hacer bochorno: jump'iña,<br />

jümiña. Vide: sol.<br />

Bodas. Vide: casamiento, matrimonio.<br />

Bodas, convite. Manqasrwi. Vide supra: banquete.<br />

Bodega. K'usa uta, vino uta.<br />

Bodegón. K'usakamanana utapa. Winukamanana<br />

utapa.<br />

Bodegonero. K'usa vel vino alaxiri.<br />

Bodoquillos o bolillas de quinua que hacen para<br />

comer yendo camino. K'ispiña. + Hacerlos:<br />

k'ispiñachaña.<br />

Bofes. Chuyma, ñati. + Echar el bofe trabajando: lat'a<br />

kumpuña, lat'a qhurpaña.<br />

Bofetada. T'axllirpäña, pukarpäña, muqarpäña. +<br />

Darla: t'axllirpäña, pukarpäña, t'axlliwäsiña,<br />

t'axllimukuña, p'isurpäña.<br />

Bofetón, torniscón. Idem: Bofetada.<br />

Boga, pezcado. Qisi vel qisintü.<br />

Bogar, remar. Wampu qhapiña.<br />

Bohío, redondo armado sobre un mástil. Tutuni uta.<br />

Bola de madera para jugar a los bolos. Sinqu. La de<br />

piedra: mulluq'ä.<br />

Bolillas de harina. Vide: bodoquillos.<br />

Bollo de maíz. Tunqu t'ant'a.<br />

Bollo de quinua. Jupa t'ant'a.<br />

Bollo de golpe, chichón. P'usu umullu, uqullu. +<br />

Hacerle: p'usuchaña, umulluchaña, uqulluchaña.<br />

Bolos. Jaqi. + Jugarlos: sinkusiña. + Levantarlos:<br />

sät'äña. + Derribarlas: tinkiyaña, samp'arpäña,<br />

chuxllurpäña, lluxirpäña, tinkirpäña. + Tener diez<br />

bolos de juego: tunka jaqiniña. + Tener diez bolos<br />

más que su compañero: tunka jila jaqiniña, + Tener<br />

diez menos: tunka pisiña.<br />

Bolsa de indios. Wallqipu.<br />

Bolsa de indias. Jistalla. + Ponerse la bolsa:<br />

wallqiput'asiña, jistallat'asiña, k'irchurusiña.<br />

Bolsa de lobo marino. Juru wallqipu.<br />

Bolsilla. Waynacha, jisk'a wäqa.<br />

Bolsilla donde echan la hierba con que comen coca.<br />

Sunqu.<br />

Bonanza de la mar o laguna. Qutana sap'a<br />

wampusiña, kalla kankañapa. + Tenerla: quta sap'a<br />

wampusiña kallakiwa.<br />

Bondad. Sap'akankaña, jiski kankaña, sutikankaña.<br />

Bonete de clérigo. Tanka, mututanka. + Ponérsele:<br />

tankat'asiña. + Ponerle a otro: tankat'äña. +<br />

Quitársele: asarasiña, iqarasiña.<br />

Bonetillo becoquín. Wachu.<br />

Bonísimo. Jiskina jiskipa vel taqitha jiski, suti.<br />

Bonito niño y otras cosas así graciosas y pequeñas,<br />

cuando las miran con contento. Añay k'acha<br />

wawakiwa, k'acha kuchillukiwa.<br />

Boñiga. Jama.<br />

Boquear los que se estan muriendo. Ansutha<br />

ansanuqaña, q'anq'antaña.<br />

Boquecita, apodo. Laka uyru.<br />

Boquerones que hace el agua en la tierra. Umana<br />

t'iwita, t'iwsu t'iwsuta uraqi.<br />

Boquita. Vide: boquicita.<br />

Boqui angosto. Laka uyru.<br />

Boqui seco de sed. Wañijata, laka phara, laka waña,<br />

laka tunti.<br />

Boquituerto. Laka parqu vel parqu lakani.<br />

Borbollones del agua. Uma phullullu, uma<br />

phaxtusnu. + Salir a borbollones: phallulluña vel<br />

phaxtusnuña.<br />

Bordar. Chintaña, compiña vel purtaña.<br />

Bordadura. Chintawi, qumpiwi.<br />

Bordador. Idem: purtatura, ch'intiri.<br />

Bordón para sustentarse. Thujru. + Traerle usar de<br />

él: thujruña, vel thujrut'asiña. + Arrimado o<br />

sustentado con el bordón: thujrut'asita. + Tener<br />

bordón: thujruni.<br />

Bordón de alguna palabra que uno suele repetir<br />

muchas veces cuando no se acuerda del vocablo<br />

propio, si es nombre dicen. Inchi, si es verbo<br />

inchina vel inchiriña. Los cuales vocablos no<br />

significan nada en particular.<br />

Bordonero, pordiosero que va pidiendo limosna.<br />

Wiskasiri.<br />

Bornear, volver algo un poco. Unuxkiptäña,<br />

jaqhukiptäña, jithikiptäña.<br />

Borla o serial de lana. Puyllu. + Ponerla: puyllut'aña,<br />

puyllusuña.<br />

Borrachez embriaguez. Machaña.<br />

Borrachera, la gente que se Junta para beber.<br />

Umirinaka, machirinaka. + Deshacerla: umirinaka<br />

chhukujräña, aywijräña, anarpäña.<br />

Borrachera, lugar donde se emborrachan. Umawi,<br />

machawita.<br />

Borracho. Machata, umata.<br />

Borracho del todo. Machajiwata.<br />

Borracho acostumbrado a ello. Machakamana,<br />

umiri, machiri yatita.<br />

Borracho gran bebedor aunque no pierda el juicio.<br />

Maxma, mak'acha.<br />

Borracho amigo de chicha o de vino. K'usa vel vino<br />

puraka.<br />

Borracho lleno de vino o de chicha. Kunkakama<br />

umata, lluqu jiliskipiri umata.<br />

Borracno que se anda cayendo como pájaro


Vocabulario de la Lengua Aymara 103<br />

enligado. Jamillujata.<br />

Borracho asomado calamocano. Sink'a sink'a,<br />

sink'arasita.<br />

Borracho caído. K'usana qaqata, macha jiwata,<br />

jaqhutaki.<br />

Borrar lo escrito. Qillkusuña.<br />

Borrar, manchar. Q'añuchaña, q'añukipäña.<br />

Borrado o manchado que no puede quitarse. Jani<br />

jaqhusuyiri, jani apartiri, jani misturi q'añukipata.<br />

Borrarse lo escrito. Waxllisiña, chhaqhata. 3 -qi.<br />

Borra o asiento del vino o chicha y de otras cosas.<br />

Qunchu. + Tenerla: qunchuptaña.<br />

Borrego. Malta, ankuta.<br />

Borujones de mazamorras. Qulu qulu. + Hacerse:<br />

qulu quluptaña, qulu quluxaña. 3 -xi.<br />

Borujo de las uvas. Upasana sillpi sillpipa.<br />

Borujo de la coca mascada. Achu.<br />

Bosque plantado. Mallki quqa quqa.<br />

Bosque monte bravo. Puruma quqa quqa, jani<br />

yanawi.<br />

Bostezar. Ajustaña.<br />

Bostezar a menudo. Añsuta ansanuqaña.<br />

Bostezo. Ajustaña.<br />

Botar pelota. Piqu jalutäña.<br />

Botar. Vide: arrojar.<br />

Boto sin filo. Turu.<br />

Boto sin punta. Pakirata, pakirt'ata.<br />

Botón de la flor. Amu. + Salir: amuchasiña. +<br />

Abrirse: ansatataña, ullitataña.<br />

Bóveda de las Iglesias y de otros edificios. Kürimi +<br />

Hacerla: kürimichaña. + Tenerla: kürimin vel<br />

kürimichata.<br />

Bóveda para enterrar. Putikallka + Hacerla:<br />

Kallkachaña, putichaña.<br />

Bobo. Araqu chuyman q'uq'a, tukuku, luqhi. +<br />

Fingirse bobo: araquchasiña, luqhichasiña;<br />

luqhichasirapiña.<br />

Boyante, andar sobre el agua. Wampunaqaña, uma<br />

pawrä saranaqaña.<br />

Bozina. Vide supra: bocina.<br />

Braza medida. Luqa + Medir a brazas: luqat'aña.<br />

Braza y media. Luqa jakha chuymani.<br />

Brazada de leña, hierba y otras cosas. Marqa. + Darla<br />

o venderla: marqatana.<br />

Bracero. Amparatha jiskakamana.<br />

Brazo desde el hombro a la mano. Ampara. Aunque<br />

cada parte tiene su nombre.<br />

Brazo del río. Jawiri pallqa.<br />

Brazo seglar o justicia. Reyatuqi kamachiri; o<br />

nombrando otra dignidad y oficio.<br />

Brazo eclesiástico. Obispo tuqitha kamachiri o según<br />

fuere el prelado.<br />

Bramar el león. Qhultuña.<br />

Bramar el toro. Jachäña vel wuuuutaña.<br />

Bramar la mar. Qhultuña, q'apisiña.<br />

Bramido del león o toro o mar. Qhultuña, wutaña.<br />

Bramadero, palo donde atan los toros o vacas, para<br />

ordeñar o matar. Chinuqawi uqharawi.<br />

Brasa de leña. Sansa, nina sansa.<br />

Brasa de estiércol menudo. Thaxa nina, thaxa puru.<br />

Brasa de boñigas. Waka jama nina. + Hacer brasa:<br />

sansäña vel sanchaña.<br />

Brasero. Nina phichasiña vel tiyapu, nina nakäsiña<br />

vel brasero. + Calentarse así: tiyaputha phichasiña.<br />

Bravo. Waru, tallami, qaqani, jawch'a, qhayqa,<br />

qhayqata, jaluta, qhawa ch'ä, ch'äta chuymani,<br />

japhlla, mita, uri, wila jurma, ullusa jikhipa,<br />

tukulli, luqhi, watisamqa, yaqhat'aqa, t'awra<br />

jinq'iri.<br />

Breve sermón. K'ata sirmu.<br />

Breve es nuestra vida. Jakañasa k'atakiwa, ch'iwu<br />

urpukiwa, k'usa tumakiwa.<br />

Breve será el sermón. Sirmuk'ata wallkakiniwa,<br />

maya paya arukiniwa.<br />

Brevedad de la vida. Jakañasana ilaki tukusiri<br />

kankawipa, ch'iwu urpu kankawipa. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Brevedad de los deleites. Yanqha kusisiñanakana<br />

tukusiri kankawipa, &c.<br />

Brevemente hablar, predicar. Jank'aki, k'ataki<br />

arusiña jaqhukipta jaqhururtasina ilaki tukuwaña.<br />

Y dícese de todo.<br />

Brevemente. Jank'aki.<br />

Brincar. Pharara anataña.<br />

Brincar la criatura en el vientre. Wata wänuqaña vel<br />

yüta yiwanuqaña, unux unuxtaña, millk'uta<br />

millk'unuqaña, wayuta wayunuqaña, wat'ix<br />

wat'ixtaña. Y la madre dirá: wat'ix wat'ixtitu, &c. 3<br />

-qi<br />

Brincar los corderos. Sink'usiña, susisiña. Y dícese<br />

de los niños también que andan brincando.<br />

Brincos dar el que es azotado o que tiene alguna<br />

gran pesadumbre. Pharara anataña.<br />

Brincos hacer dar a los niños. Kirkit'äña.<br />

Brincos hacer dar azotando. Pharara anatäña,<br />

thuquta thuqunuqäña.<br />

Brincos dar el corazón de placer o alterarse. T'iju<br />

t'ijutaña, t'ax t'axtaña, t'ij t'ijtaña.<br />

Brincos absolutamente. Pharara anataña. Y todos los<br />

infinitivos de los verbos que significan brincar.<br />

Brindar a otro. Qunchasiña, umasiña, umjäsiña.<br />

Brindarse con todos los que están en el convite.


104 Ludovico Bertonio<br />

Umasnaqaña.<br />

Brindarse las parcialidades o los ayllus.<br />

Qunchasiña.<br />

Brindador. Qunchasiri.<br />

Brío. Chacha chuymat'aña. + Tomarle: chacha<br />

chuymat'aña, chachakataña. + Ponerle o darle:<br />

chacha chuymat'äña, chacha chuymanichaña,<br />

chachakatäña.<br />

Brioso. Chachakati, chacha chuymani, chacha<br />

chuymat'ïri.<br />

Briosamente. Chachakatijamaki, chachajaki.<br />

Brizna de algo. Vide: minima parte.<br />

Broquel. Vide: adarga y adargarse.<br />

Bronce. Isa yawri, janq'u yawri.<br />

Brotar las plantas y sembrados. Chillkiña, alisuña I<br />

chillkusuña.<br />

Brotar el sembrado todo junto. Maphutaña,<br />

chillkinuqaña vel alinuqaña.<br />

Brotar o retoñecer lo que se había helado o secado.<br />

Chillkitatxaña, alitatxaña.<br />

Brotar o comenzar a salir las hojas del árbol.<br />

Lapichasiña, pirarachasiña, pirqachasiña.<br />

Brotado. Lapichasita vel laphini.<br />

Brotar la flor. Vide: abrirse.<br />

Brumado. Vide: marchitado.<br />

Bruñir. Llunkuña, llijut'aña, llunkuraña.<br />

Bruñir loza el ollero. Kisuraña, llusqachaña;<br />

murmuraña, khituraña.<br />

Bruñir o poner lisa la pared o piedras labrándolas.<br />

Idem: Bruñir loza el ollero.<br />

Bruñido. Llunkuta, k'isurata, &c.<br />

Bruñidor de olleros. K'isu, k'isuña.<br />

Bruñidor de todas las cosas. Llunkuña.<br />

Bruto animal de cuatro pies. Pusi kayuni. + Los<br />

pájaros y peces tienen sus nombres que se hallarán<br />

aquí por sus mismas letras.<br />

Bruto hombre sin juicio. Qawra vel qawrana<br />

chuymapa chuymani vel chuymawisa.<br />

Brutos de todas especies y géneros. Pichu pichu<br />

pusikayuninaka.<br />

Brujo o bruja que daña con su vista permitiéndolo<br />

Dios. Jujini. + Y dañar así: jujikiptaña.<br />

Bubas. Wanthi vel t'uru usu. + Tenerlas: wanthiña. +<br />

Pegarlas: makhataña. + Sanar de ellas: apartitu,<br />

aparitu. + Atestado de ellas: wanthixtara, wanthina<br />

apakipata. + Curarlas: qullaña.<br />

Buboso. Wanthi jaqi.<br />

Buche de los pájaros o papo. Inqi.<br />

Bueno. Jiski, sap'a suti maysana. + Llegar bueno casi:<br />

thapaki, kustqillpuki puriña. + Tener buena mano<br />

en todo: kutipaniña.<br />

Bueno está. Jallajalla. + Estar bueno: Sap'akiña,<br />

jiskikiña, ñañakiña.<br />

Buey. Idem: vel vaca.<br />

Buitre. Qunturi.<br />

Bufar. Qhultuña.<br />

Buho. Juku.<br />

Bulto Imagen. Mayt'u.<br />

Bulto del golpe. P'usu.<br />

Bullicio o batería de gente. Tanqajasiña,<br />

chhuchhujasiña. + Haberla: tanqajasiña,<br />

chhuchhujasiña. La gente es el supuesto. + No<br />

tenerle: tanqajasinawi, chhuchhujasinawiña.<br />

Bullicio de mucha gente que anda o está en alguna<br />

obra. Jump'uxtaña, ch'iq ch'iqtaña.<br />

Bullicioso inquieto. Khurkhu, philu. + Andarlo:<br />

khurkhunaqaña.<br />

Bullir gusanos en algún cuerpo muerto. Laq'unaka<br />

amayaxatha ch'is ch'isti, ch'iq ch'iqti.<br />

Bullir mucha gente en algún lugar. Jump'ux<br />

jump'uxtaña, ch'iq ch'iqtaña.<br />

Bullir o menearse el pájaro cuando le hurgan en el<br />

nido. Muruxkiptaña.<br />

Bullir o menearse los peces Pharax pharaxti, pharara<br />

anataña, lawrinaqaña.<br />

Burlarse de palabras unos con otros. Sawkasiña.<br />

Burlarse de palabra o tocándose. Sirachasiña, llama<br />

llamachasiña, anuqarachasiña.<br />

Burlar de otro diciéndole chufletas. Sawkakipaña,<br />

llama llamachaña, anuqarachaña.<br />

Burla burlando quebrarse el pie o sucederle otra<br />

cosa. Sawkasispäki kayu pakisiña.<br />

Burla. Sawkasiña, sawkakipaña. + Es cosa de burla:<br />

sawkakiwa. + Pared de burla: sawka pirqa.<br />

Burlón. Sirakuna, llama llama, apanawi, sira,<br />

sawkasiri, sawkasikamana.<br />

Burlar a otro no cumpliendo lo prometido.<br />

Llullaña.<br />

Burlar a otro no yendo a la labor a que estaba<br />

concertado de ir. Achit'aña.<br />

Burlar retozando. Vide: cosquillas o retozar.<br />

Buscar. Thaqhaña. 3 -qi. Laxmaña; thaxmaña.<br />

Buscar y rebuscar. Thaqhakipa thaqharuruña,<br />

thaxmakipa thaxmaruruña.<br />

Buscar todo lo que hay en alguna casa. Thaqhusuña.<br />

Buscar ocasión para reñir. Nasa thaqhaña. De este<br />

modo usa más el que recibe la ocasión que el que<br />

le da.


Vocabulario de la Lengua Aymara 105<br />

C<br />

Cabal. Phuqha, taqipacha, juch'apacha, ukakama.<br />

Cabal todo así como se estaba. Taqí pachpaki.<br />

Cabalgar, subir a caballo. Caballuru lat'axtaña,<br />

kapxataña.<br />

Caballero que va a caballo en un carnero. Qawra<br />

caballuni. Y así se dirá de otros animales.<br />

Caballero, persona noble. Jiskikiri, chupini jaqi.<br />

Caballete, cumbre del tejado, a dos aguas. Uta sipi.<br />

El mojinete: uta qawiña.<br />

Caballete de tres maderos. Amata. + Hacerle: amäta<br />

sät'äña vel wakäña.<br />

Caballo. Idem: Caballete de tres maderos. + Caballo<br />

manco del pie: lama.<br />

Caballo cansadizo. Idem: lama.<br />

Cabaña. Chhuxlla uta, karpa uta. + Hacerla:<br />

chhuxllachaña, karpachaña, karpaxaña. 3 -xi.<br />

Cabañuelas o casitas de esteras armadas sobre<br />

palos, de que usan en las chácaras. Jat'arana uta. +<br />

Hacerlas: jat'aranana utachaña.<br />

Cabe a mí. Vide: acerca de mí.<br />

Cabeza del hombre y de todos los animales. P'iq'iña,<br />

ch'unch'u, ch'ijna.<br />

Cabeza ahusada. Sayt'u, sukuya, ch'uqata, sawu,<br />

chunta, kistuña, p'iq'iña. + Ponerse cabeza abajo<br />

levantando los pies en el aire: p'iq'iña kayuni<br />

sät'aña.<br />

Cabeza de la Iglesia. Cristianunakana ch'unch'upa. Y<br />

así puede aplicarse a otros superiores.<br />

Cabeza o punta de las cosas Nayrat'a.<br />

Cabecear de sueño. Iki ch'awaña, liwijaña, k'aywäña<br />

vel ch'awajaña, ch'armaña.<br />

Cabecear andando. K'aywäsa saraña.<br />

Cabecear edificio. Pirqa k'aywi, k'umuti, api.<br />

Cabecear diciendo no. P'iq'iña pawiña, khiwiña.<br />

Cabeza redonda. Mulluq'u, muq'u mati p'iq'iña.<br />

Cabeza de linaje. Tata awki, jutuwi awki.<br />

Cabecera de la cama. Ch'ijmawi. )( Su contrario:<br />

wat'awi.<br />

Cabecera de la mesa. Mesana ch'unch'upa, quilana<br />

tuqipa.<br />

Cabecera o almohada. Ch'ijmaña. Vide: almohada.<br />

Cabezudo, de su propio parecer. Ch'ayu, thunu,<br />

jach'a chuyma, wajara, wanana, tarma ch'unch'u,<br />

puti ch'unch'u, k'ullu jinchu: tarkaka, thuji, watina<br />

jaqi, wati, watitaki.<br />

Cabezudo que tiene la cabeza grande. P'iqiña qatati.<br />

Cabezón de camisa. Kamisana kunkapa.<br />

Cabello. Ñaq'uta. + Trenzarle: k'ik'usiña + Trenzarle<br />

menudito: supullulluchasiña, wayuchuchasiña,<br />

pichikachasiña.<br />

Cabello trenzado. K'anata.<br />

Cabello crespo. K'usu k'usu. Vide: ña- no. 1.<br />

Cabello de negros. Phuru phuru.<br />

Cabello duro o áspero. Tukhu ch'iji vel ch'api<br />

Cabellos de la mazorca de maíz. Tunquna phuñupa.<br />

Cabello curado con una raíz Jaxchusita<br />

jaxchunchasita, con unas como cebollitas. Amka<br />

amkanchasiña.<br />

Cabello muy delgado como los que quedan en la<br />

calva. Phü.<br />

Cabellera postiza. Ch'inta ñaq'uta. + Ponérsela:<br />

ñaq'uta chintasiña.<br />

Caber una cosa en otra. Maluña vel mantaña.<br />

Caber diez personas o costales, &c. En alguna balsa<br />

o casa, &c. Aka wampu vel uka tunka jaqitaki<br />

sap'awa, purítawa. + No caber: pisiwa.<br />

Caber juntamente tres. Kimsatakiki sap'awa vel<br />

kimsataki sap'awa.<br />

Caber diez de su parte a cada uno. Sapa saparu<br />

tunka purit'i.<br />

Caber diez de pagar. Tunka manu vel ch'ära<br />

makhatitu.<br />

Caberme de hacer, de ir, &c. Luraña, maña puritu<br />

vel purit'itu.<br />

Caberme el vestido al justo. Isi nataki puritawa. +<br />

Venirme angosto: nataki q'ullq'u, pisiwa.<br />

Cabestro o jáquima. Mak'uña, sinqarpu. + Ponerle:<br />

mak'uñat'äña.<br />

Cabestro solo. Wiska.<br />

Cabestrear la bestia cuando la llevan de diestro.<br />

Sinqarputa arkaña. + No cabestrear: Sinqarputa<br />

tukit'aña tukit'anakaña.<br />

Cabildo, casa de consejo a su modo antiguo.<br />

Qintawi uta. + A nuestro modo:<br />

Cabildo uta, sañu uta.<br />

Cabildo de persona que se juntan. T'aqhasirinaka,<br />

apunaka vel cabildot'asirínaka. + Hacerle: aru<br />

cabildoña, cabildot'asiña, arusnuqasiña, qintasiña,<br />

t'aqhasiña.<br />

Cabizbajo. K'umu, aunque no sea corbado vel k'uñu<br />

K'uñu.<br />

Cabiz redondo. Mutquña, p'iq'iña mulluq'u, ch'uwa<br />

Cabiz caído. Kuykuthapita, alithapita, arpthapita.<br />

Cabo del pueblo, arrabal. Kawaya uta, uta, marka<br />

kawaya.<br />

Cabo, extremidad de la tela, orilla del paño. Pulu +<br />

Hacerte: puluchaña, puluchasiña.<br />

Cabo del sermón, misa, &c. Sermona misana<br />

ch'inapa. + Al fin o al cabo de la misa llegué misa


106 Ludovico Bertonio<br />

tukuwañataki puriña, Idem: misa chinana. + Al<br />

cabo de tiempo: ch'ina manqha.<br />

Cabo del mundo, el horizonte. Uraqi qurpa vel thiya.<br />

+ De un cabo hasta el otro cabo del mundo:<br />

jakhathaxsitha, jakhathaxsikama.<br />

Cabo de candela. Puchu, qapu<br />

Cabo del martillo y cosas semejantes. Katuña. +<br />

Echarle: katuña wakäña, katusiyanichaña.<br />

Cabo o punta del cerro que se extiende hacia<br />

alguna parte. Qullu wich'inch'a, wit'u. + Dar cabo.<br />

Vide: acabar.<br />

Cabo de la soga y otras cosas así y de cuchillos y<br />

lanzas. Nayrat'a.<br />

Cabra. Idem kapari.<br />

Cabrillas que llaman a unas estrellas. Qatachilla<br />

warawara<br />

Cabuya. Qhawara wiska.<br />

Cacarear la gallina. Q'arq'artaña, qat qat qat, taq taq<br />

taq saña.<br />

Cachonda, perra salida o cualquier otra hembra.<br />

Q'anusiri.<br />

Cachorro de animal. Wawa qallu.<br />

Cachorro de león. Puma wawa vel puma qallu.<br />

Cazar vicuñas o hacer chaco de ellas y de otros<br />

animales. Chakuña.<br />

Cazarlas con cierto pertrecho de paredes angostas.<br />

Qaykuña.<br />

Cazar con perros, urones, alcones, &c. Anuqarana,<br />

sikina, mamamina katäña.<br />

Cazar con lazo. Sipitaña, t'ijullaña.<br />

Cazar vizcachas o conejos con red. Jisk'acha, wank'u<br />

llukuña.<br />

Cazar pájaros y otras cosas con red ordinaria.<br />

Llikaña. + Con liga: jamilluña.<br />

Caza. Chakuña, sipitaña, &c Según fuere el modo de<br />

cazar. + Levantar caza: jalutäña<br />

Cazador de vicuñas que vive de ellos, siempre en las<br />

punas. Chuqila, larilari.<br />

Cazador común de vicuñas o de otros animales.<br />

Wari katuri, &c.<br />

Cazoleta. Idem: casnira.<br />

Cazuela de tostar. Vide: tiesto.<br />

Cada uno. Sapa sapa. Y dicese de todas cosas.<br />

Cada cual. Vide: cualquiera.<br />

Cada día. Urunkuna, urunjama.<br />

Cada noche: arumankuna, arumanjama. Y de esta<br />

manera se hará composición de todos los nombres<br />

de tiempo. Vide: todo. En cada pueblo:<br />

markankuna markanjama; y así se dirá de otros<br />

lugares.<br />

Cada dos o tres días. Paya urtha paya urutha. Y así de<br />

otros números.<br />

Cada uno llevar un adobe. Sapa jaqi maya tikaqata<br />

apaña.<br />

Cada vez. Wiñayankuna, saykipankuna.<br />

Cada vez que riño, miro, hago, &c. Ulljankuna,<br />

jaychasinkuna, lurankuna. Y así se hará en otros<br />

verbos. Dicen también: jaychasinjama,<br />

jaychasinjamana, &c.<br />

Cada y cuando quisiere, hiciere, &c. Kunapachaxa<br />

amawachija, lurachija, &c. Las partículas -xa, y<br />

-chi, entran cuando se habla indefinidamente.<br />

Cadena de hierro. Yawri wiska.<br />

Cadena de oro. Chuqi wallqa, chuqi aju.<br />

Cadera. Phuskanka. + Desconcertarse: kajutusnutu.<br />

Caduco, perecedero. Jank'aki tukusiri + Mal caduco:<br />

t'ukulli. + Tenerle: t'ukulli usuña.<br />

Caduco sin seso. Paqaqaniri, chuyma phusa, tawawi<br />

manqa tawiri, chuchiri, waxa waxa.<br />

Caer. Tinkiña. Vide: ti- no. 4 donde hay muchos<br />

modos de caer.<br />

Caer de alto. Tinkiqaña, jalaqaña. 3 -qi.<br />

Caer de ocícos. Qhinst'aña, nasatha, paratha tinkiña.<br />

Caer y luego levantarse. Tinkit'aña.<br />

Caer el granizo con ruido. Jaqu t'uqux t'uquxti.<br />

Caer el barro, despegándose de la pared. Ñiq'i<br />

lankawaqti t'alaxwaqti.<br />

Caerse a un lado el ichu de las casas. Sayt'ukiptaña,<br />

apakiptaña.<br />

Caerse las cosas colgadas. Wayuranttaña,<br />

waynuqtaña.<br />

Caerse muchas personas o el sembrado y otras<br />

cosas. Samp'asiña, samp'anuqtaña.<br />

Caerse los borrachos, los enfermos y otros de pocas<br />

fuerzas. Vide supra: bambalear.<br />

Caer de alto o de alguna escalera o cosa semejante.<br />

T'alaxwaqtaña, sullt'ixwaqtaña.<br />

Caerse las paredes. Thijrasiña, chhichhisiña,<br />

lluxisiña, thunisiña, allinuqtaña.<br />

Caerse las flores, el cabello, las barbas, &c.<br />

T'ururtaña, malartaña, pharartaña.<br />

Caer enfermo en la cama. Usunuqaña, tinkinuqaña<br />

vel usunuwajitu, jawq'ajitu.<br />

Caerse muchos o muchas cosas. Esto muchas veces<br />

se dice con los verbos de movimiento y la partícula<br />

-waqta o -nuqta, apawaqtaña, alliwaqtaña,<br />

apanuqtaña, allinuqtaña, &c.<br />

Caer de su estado. Axtusnuña, tinkikipaña.<br />

P'utusnuña; "ceciderunt retrorsum".<br />

Tinkikipapiskana, äxtusnupiskana.<br />

Caer de su estado o prosperidad temporal o<br />

espiritual. Aynacharuchaña, manqharuchaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 107<br />

Caer sobre algo una casa y otras cosas así.<br />

Apaxttaña, thunixattaña, -ru.<br />

Caer de alto. Qhapaxtaña, putuxwaqtaña.<br />

Caer teniendo vaguido de cabeza. Chankapura apitu<br />

vel nuwawaqtaña, chanchaxtusnuña.<br />

Caer gotas sobre algo. Ch'aqxataña.<br />

Caerse de sueño. Vide: cabecear.<br />

Caer sin poder levantarse. Khakhaptaña.<br />

Caer con todo el cuerpo. Khapaxnuqtaña,<br />

t'alaxnuqtaña, janch'axnuqtaña.<br />

Caer en pecado. Jucharu jalantaña, tinkintaña, puriña.<br />

Caer en desgracia del príncipe. Apuna jiwuräsiña,<br />

ch'ixniyasiña, t'íñiyasiña, uñiyasiña, t'iñipaxaña,<br />

uñimapaxaña. 3 -xi.<br />

Caer el pájaro en la liga. Jamillujasiña.<br />

Caer en el lazo. Sipitaru k'akijaña, jalantaña. +<br />

Escapar de él: sipitatha achususiña, jarajasiña.<br />

Caer en el agua o lodo. Janch'ajranttaña,<br />

thalajranttaña.<br />

Caer escarcha o rocío. Juyphiña.<br />

Caer en gran pobreza. Wajchamukutaña,<br />

wajchakiptaña.<br />

Caer enfermos todos los de una casa o pueblo.<br />

Usuna samp'asiña, samp'anuqtaña, wañaraña.<br />

Caer el rayo. Illapuña, illapunaqaña, q'axchaña.<br />

Caerse las paredes y edificios. Chhichhisiña,<br />

qhuqhusiña, lluxisiña, thijrasiña.<br />

Caer en fornicación. Miqha laykuña.<br />

Caerse las lágrimas. Jacha p'alax p'alaxti, phuxwaqti,<br />

p'alaxwaqti.<br />

Caer de pies o de punta. Sät'atapachaki tinkiña.<br />

Caer vencido de la carga. P'uyrut'asita, q'iphit'asita<br />

vel khumut'asita tinkiña.<br />

Caerse la fruta del árbol. Jalaña, jalawaqtaña,<br />

apawaqtaña, nuwaqtaña.<br />

Caerse el ichu de la carga o tejado. Yayuwaqtaña.<br />

Caer en la cuenta. Tuqipachaxaña, chiqachaxaña.<br />

Caer. Vide: resbalar, tropezar, granizar.<br />

Caído estar en el suelo. Uraqina jaqhusxaña. 3 -xi.<br />

Caído estar debajo de la carga. Khumuna jatijatha<br />

vel jakhuxatata kakixaña. 3 -xi<br />

Cal cocida o piedra cal. Q'atawi. + Hacerla:<br />

q'atawichaña. + Cocerla: wajaña.<br />

Cal viva. Qulu qulu q'atawi.<br />

Cal muerta. Thujuta q'atawi.<br />

Calera o cantera de cal. Q'atawi jaqhi q'atawi ira.<br />

Calabaza de comer. Thamuña.<br />

Calabaza con que beben, sacan agua o donde comen.<br />

Mati, ch'umi.<br />

Calabazo como redoma para llevar agua. Pulu pulu,<br />

mati wayuña.<br />

Calabacita para sal. Jisk'a pulu pulu.<br />

Calabazadas dar. P'iq'iña challmaña, k'apaxtäña,<br />

turuqäña, tultuqäña, tultuxtäna.<br />

Calabazadas darse a sí mismo. P'iq'iña challmasiña,<br />

k'apaqäsiña, nuwasiña.<br />

Calafatear con pez. Pisana llupaña, y si es en muchos<br />

agujeros. Llupanuqaña. 3 -qi<br />

Calafate. Llupiri, llupanuqiri.<br />

Calambre. Chukullijaña. + Dar calambre:<br />

chukullijitu.<br />

Calamidad. Vide: aflicción.<br />

Calamitoso tiempo. T'aqisiña, mutuña pacha, jachaña<br />

pacha.<br />

Calamocano, miedo borracho. Sink'a sink'a vel<br />

sink'arasita.<br />

Calarse et filtro o pasarse el papel. Pasaña,<br />

chulluña,<br />

Calapurca de cuy. Qalaphurka wank'u. + De<br />

pescado: qalaphurka chawlla. Y así puede decirse<br />

de otras cosas. Porque algunos no entenderán lo<br />

que es esto: es de saber que es un vocablo tomado<br />

de los indios y quiere decir: carne o pescado cocido<br />

con piedras calientes que están abrasando echadas<br />

en agua, con que se cuece la comida sin otra<br />

lumbre.<br />

Calavera. Amaya p'iq'iña.<br />

Calcañar. Cayu wintu.<br />

Calcar o pisar. Takixataña.<br />

Calzado zapato. Jiskhu.<br />

Calzarse zapato. Jiskhut'asiña.<br />

Calzarlo a otro. Jiskhut'äña.<br />

Calzador. Jiskhutasiña.<br />

Calzarse las medias. Mediasa t'ixintasiña, apantasiña.<br />

Calzar barretas, picos, &c. Asirunchaña.<br />

Calzada en los caminos. Chaka. + Hacerla: chakaña.<br />

+ Y sus desaguaderos: pincha. + Hacerlos:<br />

pinchaña, larqaña, qallqaña. Idem: pincha<br />

qallaqaña, 3 -qi + Pasar por la calzada: chakaqata<br />

saraña.<br />

Caldear el hierro. Parichaña, pariyaña, sansachaña.<br />

Caldeado. Pari.<br />

Caldo. Jilli, mark'a. + Sorberle: juchaña, jucht'aña.<br />

Calentura Phuti usu. + Dar calentura: phuti usu<br />

katuña, phuti usutu, phuti katutu. + Quitarse:<br />

apartaña, jithiraña, jakiraña. + Tenerla con frío:<br />

chhuchuña, kusupiña, kusupi jalaña. + Crecer:<br />

apaxattaña. + Abrasar ququmiña, nakaña. +<br />

Arraigarse: sapatataña, alitataña, taqi ch'ama<br />

ch'amaru ch'injruña. Y casi todos se usan con<br />

transición. + Tener la continua: phuti t'aqhanawi<br />

vel tukutanaki utkaña vel saranaqaña.


108 Ludovico Bertonio<br />

Calentura cotidiana. Urunkuna puriri phuti. +<br />

Terciana: paya urutha puriri vel maykipa urunaki. +<br />

Cuartana: pusi urutha pusi urutha puriri.<br />

Calentar. Junt'uchaña, juxsachaña. + Si es poco:<br />

q'uñichaña vel llapichaña.<br />

Calentar las papas fiambres. Qhati kankaña.<br />

Calentadas así. Qhati kanka, wak'i.<br />

Calentarse a la lumbre. Nina phichasiña, juxsaptaña.<br />

Calentarse a la brasa. Sansa phichasiña.<br />

Calentarse al sol. Lupi chapinkasina, juxsaptaña vel<br />

lupina juxsaptäsiña.<br />

Calentarse en la cama dos, estando el uno a la<br />

cabecera y el otro a los pies de la cama.<br />

Wat'ajasiña vel wat'athaptaña.<br />

Calentarse o entibiarse el agua y otras cosas.<br />

Juxsaptaña, llaphiptaña, q'uñiptaña.<br />

Caliente moderado. Llaphiki, &c.<br />

Caliente mucho. Junt'u, wallaqita.<br />

Caliente mucho que abrasa. Pari vel junt'u.<br />

Caliente. Juxsa, phuti, q'uñi, jumpi uta vel uraqi.<br />

Caliz. Idem: caliza.<br />

Calma. Qutaña q'aytiñapa, llamp'uñapa. + Haber<br />

calma: q'aytikakixaña.<br />

Calma del aire. Thä t'arphunuqi, llamp'unuqi.<br />

Calma de calor. Qanqarpu. + Estar calmado: nina vel<br />

lupiqanqarputu, qhatikipitu.<br />

Calor del sol. Lupi. + Del fuego Idem: vel ninana<br />

junt'upa. + Haber calor del sol: lupiña y del fuego:<br />

qanqarpuña. + Hacer grande calor o bochorno:<br />

ancha qanqarpu.<br />

Calor natural. Janchina jani apartiri junt'upa.<br />

Calpiste. Mayordomo de hacienda. Awkichu vel<br />

mayordomo.<br />

Calva. Q'ara p'iq'iña, ulluma, q'uma, p'axra.<br />

Calvo. Q'ara p'rq'iñani vel p'iq'iña q'ara. + Hacerse<br />

calvo: p'iq'iña q'araxaña. 3 -xi.<br />

Calumnia. Yanqharu katuña.<br />

Calumniador. Yanqharu katukamana.<br />

Caluroso. Phutijiri.<br />

Caluroso estar. Phutijitu, phutututu.<br />

Callar. Amukaña, amukiña. Idem: amukt'aña.<br />

Callar haciéndose fuerza para no hablar. Aru<br />

mukhusiña.<br />

Callar como muerto. Aru ch'ujtaña, lakha<br />

chikthapiña. Idem: ch'ukuthapiña.<br />

Callar de miedo o vergüenza. Mulla apitu, mulla<br />

phallitu.<br />

Callar quedando asombrado o atónito.<br />

Iratakakixaña. 3 -xi<br />

Callado que sufre malas palabras. Aru muturi vel<br />

mutusiri.<br />

Callado que todo lo juzga sin decir nada. Amuli<br />

manqhini.<br />

Callado, modesto. Kasikiri jaqi. )( Su contrario:<br />

khurkhu jaqi.<br />

Calle derecha. Chiqa calle. + Sin salida: uqhat'ata. +<br />

Ancha, jakhanka. + Angosta: k'ullk'u, juch'usa. +<br />

Larga: jaya, jach'a. + Tuerta: q'inq'u q'inq'u, &c. Ir<br />

calle arriba: calle amputaru maña. + Ir calle abajo:<br />

calle aynacharu mantaña.<br />

Callejear. Calle tumaña, calle calle pasiynaqaña.<br />

Callejero. Calle calle tumiri, calle calle tumakamana.<br />

Callo duro de las manos o pies. Mathi. + Salir o<br />

hacerse callos así: mathiptitu.<br />

Callo en las manos o pies, como vejiga. Luq'a. +<br />

Hacerse: luq'aptitu, luq'aphallartu. Vide: lu no. 2.<br />

Callos. Vide: tripicallos.<br />

Cama. Ikiña. + Lugar donde se hace la cama: ikiyawi.<br />

+ Hacer la cama: ikiña jant'akuña.<br />

Cama de la honda. Paki, k'ili.<br />

Cámara o celda. Uta.<br />

Cámara donde duermen. Ikiyawi.<br />

Cámara, excrementos. Jama. + Hacer cámara:<br />

jamaraña vel wanuraña.<br />

Cámara de enfermedad o purga. Wich'u. +<br />

Hacerlas: wich'uña, wich'uruña. + Tenerlas de<br />

ordinario: wich'uñaña.<br />

Cámara de sangre. Wilawich'u, wilaparka.<br />

Cambiar. Lantisiña, turkasiña.<br />

Cambio. Lantisiña.<br />

Cambiar, permutar, curato o parroquia.<br />

Lantikipasiña, lantikipasxaña, lantisiña.<br />

Cambiador, banquero. Lantisiri, lantikipasiri,<br />

lantikipakamana.<br />

Cambiador de plata. Qullqi lantikipakamana. + De<br />

oro: chuqi lantikipakamana.<br />

Camellones. Suka. + Hacerlos: sukaña<br />

Camellones pequeños. Ch'uru, Idem: phut'u suka.<br />

Caminar. Saraña. Vide: andar.<br />

Caminar hacia atrás. Ch'inaru ch'inaru saraña. +<br />

Hacia adelante: nayraru nayraru saraña. Vide:<br />

andar, donde se hallarán otros muchos modos.<br />

Caminar parándose a menudo. Sänaqaña, 3 -qi.<br />

Caminar sin cansarse. Qarijäki saraña.<br />

Caminar con la fresca. Vide: andar.<br />

Caminar los niños, comenzar a hacer pepinos.<br />

Juniña.<br />

Caminar dando vaivenes con la cabeza. K'aywäsa<br />

saraña<br />

Caminar varias tierras. Marka marka, sü sü tumaña.<br />

Caminar todo el día. Qamana uru vel t'ut'u uru<br />

saraña. + Toda la noche: qamana vel t'ut'u anima.


Vocabulario de la Lengua Aymara 109<br />

Camino. Thaki, saraña. + Andar camino derecho:<br />

chiqa thaki qata saraña.<br />

Camino real. Tupu.<br />

Camino angosto. Juch'usa, k'ullk'u. + Ancho:<br />

jakhankha thaki.<br />

Camino de un día o una jornada. Maya ikiki, maya<br />

ikisinaki saraña, maya uru thaki, maya urutha<br />

puriña.<br />

Camino que dicen de Santiago o la vía láctea.<br />

Laqhampu jawira.<br />

Camino o viaje que traen o hacen de cosas, si es de<br />

barro: ñiq'i mä lanka. + De arena: ch'alla mä apa.<br />

Y así de otras cosas. Tomando el nombre verbal,<br />

que sale del presente de los verbos que significan<br />

llevar.<br />

Caminador que anda mucho. T'ut'u sariri.<br />

Camino largo de muchos días. Jaya saraña.<br />

Camino de muchas cuestas. Amputa amputa,<br />

aynacha aynacha thaki.<br />

Camino llano. Pampa thaki.<br />

Camino de cielo. Alaxpacha thaki.<br />

Camino dificultoso. Jaritha saraña.<br />

Camisa. Idem: Camino dificultoso.<br />

Camiseta de indios, casaca o saltambarca. Qhawa.<br />

+ Vestirsela: qhawat'äsiña. + Vestirla a otro:<br />

qhawat'äña.<br />

Camiseta de niños, entreverada de colorado o azul.<br />

Sukullu qhawa.<br />

Camiseta, la mitad de ella azul, y la otra colorada.<br />

Jarputa qhawa.<br />

Camiseta, listada en las costuras de diversos<br />

colores. Q'ulini qhawa vel q'ura q'ulini qhawa.<br />

Camiseta con que danzan los niños. Wara wara<br />

qhawa.<br />

Camiseta tejida con varios colores de pájaros,<br />

flores, &c. P'ita vel apita qhawa.<br />

Camiseta ajedrezada. Aykipa.<br />

Camote. Apichu.<br />

Campanilla que atan al carnero. Kankawa, piña. +<br />

Sonar: chilin chilintaña.<br />

Campana a nuestro modo. Idem: Campanilla que<br />

atan al carnero.+ Sonar: aruña, jachaña. + Tañerla:<br />

nuwaña, aruyaña, jachäña.<br />

Campear la voz, oírse sobre todas las otras.<br />

Arusuña.<br />

Campear, señalarse entre todos en saber, en cantar,<br />

&c. Ullusumä, yatiña, ullusumä q'uchuña.<br />

Campear el vestido. Isi ullusumäkiwa.<br />

Campesina, cosa. Puruma.<br />

Campo o tierra que está fuera del pueblo. Pampa.<br />

Campo que está lleno de todas flores. Pampa wila<br />

aqharapi, janq'u aqharapi iqi vel ali.<br />

Campo raso. Q'ara pampa.<br />

Campo de las telas labradas o de los bordados.<br />

Taypi. Si es colorado: chupika taypi, &c.<br />

Campo donde pelean. Awqasiwi.<br />

Canas de los viejos. Qaqa. + Nacer o salir: qaqa ali<br />

qaqachasiña.<br />

Cano. Qaqani. Muy cano: qaqaxtara, qaqaña. +<br />

Ponerse cano: qaqaptaña, qaqakiptaña.<br />

Canal, encañado. Pincha.<br />

Canales. Vide supra: boquerones.<br />

Canasta. Idem: Canales. + Canasta de pan: t'ant'a<br />

kanasta vel phüt'i.<br />

Cancer. Jusqu usu.<br />

Cancerarse. Jusqu usuña.<br />

Canción honesta o torpe que sea. Waruru q'uchu,<br />

jarawi.<br />

Canción o cantar honesto. Jiski.<br />

Canción torpe. Q'añu waruru.<br />

Cancionero. Q'uchu libro.<br />

Candela, lumbre. Nina. + Encendería: lawa phichaña.<br />

+ Soplándola: nina phust'aña.<br />

Candela de cera o sebo. Cera vel lik'i candela. +<br />

Llevarla: äña. + Encendería: nakthapäña. +<br />

Matarla: jint'äña. + Alumbrar con ella: qhanachaña.<br />

Candela encendida. Nakkiri.<br />

Candelero. Idem: vel candrillo, bien pudiera decirse:<br />

candela sät'äña. Pero es mejor hablar como hablan<br />

los indios que usan ya de nuestro vocablo en<br />

muchas cosas aunque corruptamente y mejor se<br />

entienden por ellos, lo cual es digno de notar para<br />

no inventar nuevos vocablos que jamás ios usan.<br />

Cangrejo. Apankurä.<br />

Candado. Idem: kantatu, llawi. + Echarle: kantatuna<br />

apantaña.<br />

Canilla de la pierna. Kayu wich'u.<br />

Canoa. K'ullu wampu.<br />

Cansadizo. Lama. Dícese de los hombres y otros<br />

animales.<br />

Cansarse. Qariña, qarijaña vel qaritu, qarijitu,<br />

jawixtaña, thäjtaña, saykuña, awsixtaña, p'isuxtaña.<br />

Vide: a-. no. 18.<br />

Cansarse sin poder tener con los otros.<br />

Liwiwaqtaña, jaytawaqtaña, ch'inawaqtaña.<br />

Cansarse con el mucho andar. Kayu makhurijitu,<br />

qarijitu.<br />

Cansarse, apurado estar del camino. Ch'ama<br />

jukhawitu, tukutu, tukusitu sarasina vel ch'ama<br />

p'isuxtitu.<br />

Cansar así a otro. Ch'amapa jukhawäña, tukusäña,<br />

p'isuxtäña.


110 Ludovico Bertonio<br />

Cansar como quiera. Qarijäña, jawixtäña.<br />

Cansado. Qarijata, jawixtata, kayu makhurijata,<br />

lawaptata, qariri, ch'ama tukuta.<br />

Cansado camino o llanada, que nunca parece se<br />

acaba. Kayu tukuya pampa, jani jusasiri, jani<br />

jakinuqä pampa vel anu tukuya pampa.<br />

Cansancio. Qariña, jawixtaña.<br />

Cantar. Q'uchuña, wankaña, jarawiña, waruruña,<br />

kantaña.<br />

Cantar los pájaros. Aruña, jachaña.<br />

Cantar uno y responder otros lo mismo al modo de<br />

incas cuando siembren o llevan cargas. Jaylliña.<br />

Cantar sembrando papas. Pallpalliña, jawiwaña.<br />

Cantar el sapo. Q'apu q'apuña, q'aw q'aw saña.<br />

Cantar cazando vicuñas y en otras ocasiones.<br />

Qichuyaña, jaylliña.<br />

Cantar los vencedores. Jaylliña, qichuyaña, kawaña.<br />

Canto, acto de cantar. Q'uchu, waruru, jarawi, jaylli,<br />

&c. Según las diversidades arriba dichas.<br />

Cantor. Q'uchuri, kantura, &c.<br />

Cántaro mediano. Waqulla.<br />

Cántaro algo pequeño. Jumiwa.<br />

Cántaro como redoma. P'uñu.<br />

Cántaro muy grande. Maq'acha vel urpu.<br />

Cántaro para dar el punto a la chicha. Salir<br />

waqulla, t'amiri waqulla.<br />

Cantera. Qala ira vel irawi.<br />

Cantero. Qala chixuri vel chixukamana.<br />

Cantería, piedras labradas. Chijuta qala.<br />

Cantidad continua de las cosas. Jach'a vel jisk'a<br />

kankawipa.<br />

Cantidad así de cuatro palmos de ancho, &c.<br />

Iwraqaru pusi kapa. + De cuatro de grueso:<br />

lanqhupa pusi kapa vel chiya. Y así se dirá de otras<br />

cantidades.<br />

Cantidad discreta de las cosas. Jakha, alluxa, pisi,<br />

k'ata kankawipa. El primero es propio, los demás<br />

son comunes a ambas cantidades.<br />

Canto llano, canto de órgano con punto o sin él.<br />

Idem: diciéndolo como nosotros, llano, &c. Ina<br />

canto, es sin punto.<br />

Canto, piedra. Qala.<br />

Canto o punta de la ropa. Isi jinchu.<br />

Cantón, esquina. K'uchu.<br />

Cantonera. Waqalla, pampayruna, waxwaqu.<br />

Caña dulce. Kaña wiru. + Cogerla: kañawiruña.<br />

Caña de maíz. Silla, wiru, willu.<br />

Caña brava. Tupa, tuqura.<br />

Caña así como la de castilla. Q'awña.<br />

Caña de la cortadera. Quruxa, turuxa. Su penacho:<br />

qallu qallu.<br />

Caña de quinua. Jupha lawa, jupha chäka.<br />

Caña del trigo, cebada, &c. Ali.<br />

Cañamazo. Idem: Caña del trigo, cebada, &c.<br />

Cañamazo o cubierta de los pliegos de cartas.<br />

Qillqa t'ixi.<br />

Cañizo para domir. Jaru.<br />

Caño de espinazo como de cuero en los animales.<br />

Sillki vel sillka.<br />

Cañón para escribir. Puluma, ch'aka.<br />

Capa de españoles. Idem: Cañón para escribir.<br />

Capacete. Uma chuku, de cuero.<br />

Capacete de hierro. Yawri uma chuku<br />

Capacidad, entendimiento. Chuymaniña.<br />

Capaz. Vide supra: hábil.<br />

Capaz o grande. Jach'a.<br />

Capar. Wawsaña, amka vel makhu vel q'uruta,<br />

maqhura jik'usuña vel irusuña.<br />

Caparrosa. Qullpa.<br />

Caparazón. Idem: Caparrosa. Sillana qhawapa.<br />

Capirote de los Collas y Lupacas. Phant'a.<br />

Capirote de las viudas. Lanqä phant'a. + Ponérsele:<br />

phant'at'asiña. + Quitársele: iqarasiña.<br />

Capitán. Atäñi, ch'amani, sinti, sitani, wallpani.<br />

Capitanear. Awqaru anutaña.<br />

Capitán enemigo. P'iq'iña aymuriri, jach'a awqaja,<br />

t'iñija.<br />

Caporal o capataz. Atäni, wallpani.<br />

Captivar, captivo. Vide: cautivo.<br />

Cara. Ajanu, ullinaqa. + Descubrirla: churapuña. +<br />

Tener dos caras: paya lakha jaqi.<br />

Cara de risa. Laru laru ullinaqani.<br />

Cara del paño. Pañuna ajanupa.<br />

Cara, cosa de excesivo precio. Jayana chanipa, jaya<br />

chanini.<br />

Cara, cosa querida. Vide: querido.<br />

Caracol. Ch'ulu.<br />

Caracol para tañer. Ch'ulu phusaña.<br />

Carambano. Chullunkä. + Estar hecho un carambano<br />

de frío o helarse de frío: chullunkäptitu.<br />

Carbón encendido brasa. Sansa<br />

Carbón de los herreros. K'illima vel k'illimi. +<br />

Hacerle: k'illimachaña. + Encenderle: nakthapäña,<br />

sansäña, sansachaña.<br />

Carbonero. K'illima kamana.<br />

Cabunco. Los indios no saben de esa joya.<br />

Carcajadas de risa. Laru qhanqhalluña, k'ak'alliña. +<br />

Darlas: qhanqhalluña, k'ak'alliña, k'ak'aña, laru qü<br />

qütaña, uxu uxtaña.<br />

Carcaj. Mich'i wallqipu.<br />

Cárcel. Wata uta. + Echar preso: wata utar uchaña,<br />

irpantaña. + Tenerla perpétua: wiñaya wata


Vocabulario de la Lengua Aymara 111<br />

utankañataki sata.<br />

Carcelero. Wata uta kamana.<br />

Carcoma. Thutha.<br />

Carcomerse. Thuthaxaña. 3 -xi<br />

Carcomido. Thuthaxata. Vide: podrido.<br />

Cardar. Vide: carmenar.<br />

Cardenal de golpe. Larama, jusqullu, q'üta larama. +<br />

Hacerle: larama jusqulluchaña. + Tenerle: larama<br />

usqullu. Idem: q'üta jaqi vel larama jusqulluchata.<br />

Cardenillo. Qupajiri.<br />

Cardo redondo de muchas púas. Pulla pulla.<br />

Cardos grandes. Achuma.<br />

Carear. Irpathapiña, jiskathapiña, sasäña.<br />

Carecer de comida, plata, &c. Manq'a wisaña, qullqi<br />

wisaña.<br />

Carecer de lo necesario. T'aqhisiña, jiwaña. Con -ña<br />

vel qullqija, manq'aja jani jukiti.<br />

Carestía de comida y de cualquiera otra cosa que<br />

se coge o beneficia, aunque sea plata. Mach'a,<br />

anteponiendo la cosa de que ahí falta.<br />

Cargarse de alguna cosa. Apxarusiña.<br />

Cargarse una viga, la cruz, &c. Apxaruña<br />

qhiwixaruña.<br />

Cargarse costales llenos o cestos o alguna criatura<br />

a las espaldas, &c. Saynaxaruña.<br />

Cargarse algo muy pesado. P'uyruxaruna,<br />

qatatixaruña.<br />

Cargarse hombros y cabeza. Tanqaxaruña.<br />

Cargarse una maleta o un envoltorio, &c.<br />

Q'ipixaruña.<br />

Cargar las bestias. Khumut'aña.<br />

Cargar a otro poniéndole algo al hombro o de otra<br />

manera. Apxaräña, qhiwxaräña, p'uyruxaräña,<br />

q'ipixaräña, saynaxaräña, tanqaxaräña,<br />

phukhixaräña, &c. Conforme fuere el modo de<br />

cargar, con la partícula -xaru o -xata.<br />

Cargarse ciñiéndose la carga a un hombro, por<br />

debajo del sobaco. Jaqhurantasiña.<br />

Cargar así a otro. Jaqhujrantaña, jaqhujrantxaräña.<br />

Cargarse una mantada de algo. Lak'uxaruña.<br />

Cargarse leña, ichu, &c. a las espaldas con dos<br />

sogas a los hombros. Phuk'ixaruña.<br />

Cargar, irse a un lado la carga de trigo, maíz, &c.<br />

Warakiptaña.<br />

Cargarse una mantada de algo ciniéndola al cuello<br />

y llevándola por delante. Ajut'aña, jarphut'aña.<br />

Cargarse de piedras. Suntuxaruña, apxaruña.<br />

Cargar en los brazos. Marqaxaruña.<br />

Cargar añadiendo algo a la carga. Paltani,<br />

chhaqhani khumuña vel paltani paitani khumuña; si<br />

son muchas las cargas añadidas.<br />

Cargar mucha gente en algún pueblo o casa.<br />

Jaqinaka puqarantti, allirantti; -ru.<br />

Cargar la culpa a otro. Jucha jaqukataña, juchana<br />

jaqhutaña.<br />

Carga de bestias. Khumu. + Pesada: jathi. + Ligera:<br />

pisna.<br />

Carga de persona o maleta. Q'ipi.<br />

Carga de carne. Aycha luku.<br />

Carga de mercaderías y otras cosas. Apa. + Echar<br />

carga la primera vez a las bestias que nunca la<br />

llevaron: llamuña. + Hacer o aliñar carga:<br />

khumuchaña, q'ipichaña, lukuchaña, Khumu<br />

yampathapiña, lak'uchaña, &c. Según fuere la<br />

carga.<br />

Cargado de deudas. Manu manu, chari chari<br />

apt'asita.<br />

Cargado. Apxaruta, q'iphixaruta, apxarusita,<br />

qhiwxaruta, qhiwxarusita, &c. Según lo que uno<br />

llevare.<br />

Cargo dar de algo a otro. Iñawit'aña, iñawijaña. 3 -ji.<br />

Cari ancho. Phatu ajanuni.<br />

Caribe. Jaqi jinq'iri, jaqi manq'ani, wila umani.<br />

Caridad con Dios. Dios amawaña, antiskaña,<br />

waylluña; Diosaru chuymaña.<br />

Caridad con el prójimo. Jaqi masisa amawaña,<br />

khuyaña.<br />

Caritativo. Jaqi masipa khuyiri, allqiwiri, k'acha jaqi.<br />

Carmenar. Mithaña, qhäña waqhaña, mithatataña,<br />

waqhatataña.<br />

Carmesi. Chupika, wila.<br />

Carnal, días de comer carne. Aycha manq'a, aycha<br />

manq'apacha.<br />

Carnal hombre: uno que es todo sensual. Janchiruki<br />

tukuta, janchiruptata jaqi, janchiruki tukuri,<br />

janchiparukiptiri, janchipaki chuqichiri, janchina<br />

kusisiñapaki thaqiri.<br />

Carnal deshonesto. Anirä, wachuqa juchara tuliri.<br />

Carnal deshonesta. Anisqutama, chachaki, alluki<br />

thaqiri. Este último vocablo es poco honesto.<br />

Carne. Aycha. + Cecina: ch'arkhi.<br />

Carne seca al sol menudita. Mat'a<br />

Carne o cuerpo delicado. Chuqi, q'ä aycha.<br />

Carnes abiertas de muchos azotes o cuchilladas.<br />

Q'alluwäsita.<br />

Carnes abiertas del frío. K'ank'a laxra, kank'alli<br />

janchi. + Abrirse así: thä phusanuqitu, k'ank'allitu.<br />

Y si fuere por andar en lugares cenagosos y por<br />

charcos: ch'iwirkhitu.<br />

Carne que queda en los huesos de animales<br />

muertos y medio comidos de fieras o buitres.<br />

Aycha sawri. + Dejarla así por esos campos medio


112 Ludovico Bertonio<br />

comido: sawrichaña.<br />

Carne de animales silvestres. Suni aycha; como la de<br />

vicuñas y venados.<br />

Carne fresca recién muerta. Sü aycha.<br />

Carne cruda. Ch'uqi aycha.<br />

Carne de carnero y de cualquiera que muere de<br />

enfermedad. Tana aycha.<br />

Carne humana. Jaqi aycha. Y así se dirá de otros<br />

animales: qawra, quchi, wari aycha, &c.<br />

Carne mal guisada o podrida. Janqu aycha, ñusata,<br />

jimutata.<br />

Carne mortecina, que le dio cierta pestilencia. Aña<br />

aycha. Vide: a- no. 64.<br />

Carne junto al corazón del carnero o piltrafa.<br />

Janaja aycha.<br />

Carne sin hueso. Janchillchapi.<br />

Carne de perro, uno que es recio de complexión.<br />

Yawirkha janchini.<br />

Carne o tasajos. Larata aycha.<br />

Carne a medio secar. Lasu aycha.<br />

Carne de mejillón. Lluq'i, ch'ulu aycha.<br />

Carnicería. Aycha tinta vel alasisiwi. + Despensa para<br />

guardarla: aycha uta.<br />

Carnicero. Aychakamana, mañasu.<br />

Carnero de las Indias. Qawra.<br />

Carnero macho. Urqu qawra. A la hembra: qachu<br />

qawra.<br />

Carnero muy largo de pescuezo. Suq'ali, kunkaña<br />

qawra.<br />

Carnero y cualquiera otra cosa con que rescatan<br />

otra. Taja qawra.<br />

Carnero con collar de cuero para señal. Qullullu<br />

ajanuni qawra.<br />

Carnero que por derrama ofrecían a los demonios.<br />

Anjru qawra.<br />

Carnero que da el padre a su hijo o el tro a su<br />

sobrino. Jinchuma.<br />

Carnero de orejas muy grandes que se le redoblan.<br />

Jinchu liwi vel jinchu q'iwi qawra.<br />

Carnero raso. Waka qawra.<br />

Carnero mestizo, de vicuña y carnero; y es<br />

pequeño. Wari qawra.<br />

Carnero fuerte de carga. K'usu k'usu t'awrani.<br />

Carnero cansadizo, por ser algo manco. Lama<br />

qawra.<br />

Camero entre raso y lanudo. Pulla.<br />

Carnero lanudo. T'awrani.<br />

Carnero nunca cargado. Puruma vel llamu qawra. +<br />

Comenzar a cargarle: llamuña.<br />

Carnero o poco que no tiene pelo de lana en el<br />

espinazo y lanudo en lo demás. Q'ara q'ara,<br />

saxawalla, chaxchalla qawra.<br />

Carnero o paco de la tierra. Jallpaqa.<br />

Cariño. Nayrathpacha amawawi. Tener con alguno:<br />

nayratpacha amawataja, uka manqha sararakiña,<br />

jani jaytaña, jani armaña.<br />

Carpintero. Idem: vel qulli kamana, q'iru kamana.<br />

Carpintería. Idem: vel q'iru iranaqawi uta.<br />

Carrillo. Nawna. + Comer a dos carrillos: puraparu<br />

ch'amuri, khisturi, manq'iri.<br />

Carrillos de ambos lados. Purapa nawna, pä aja tuqi<br />

nawna.<br />

Canillo de un lado. Mä aja vel jaqha tuqi nawna.<br />

Camilos comidos de sarna, viruelas, &c. P'utu p'utu,<br />

lutu tutu nawna.<br />

Carrilludo. Nawnaña, nawna qatati, nawna pultutu.<br />

Carrillo o rueda para subir la lámpara, piedras,<br />

&c. Wayuña.<br />

Carta misiva. Qillqa. + Él que lleva: qillqa apiri.<br />

Carta de pago. Idem: Carta misiva. Aunque<br />

corruptamente dicen carta ti paqu.<br />

Casa. Uta. + Dueño de ella: utani.<br />

Casa real. Mayqu uta, quntur uta.<br />

Casa con sobrado. Utaxaru uta.<br />

Casa de los chasquis. Chaski uta.<br />

Casa cubierta de tejas. Sañu uta.<br />

Casa cuadrada sin mojinete. Sunturu uta.<br />

Casa yerma. Tajata, tantata, ch'usa, japlla uta.<br />

Casa sin techo, las paredes solas. Utawi.<br />

Casa cubierta con poco ichu. Llujlla.<br />

Casa que tiene el tejado viejo. Phara.<br />

Casa de mucha abundancia. Pututu, jüriri uta.<br />

Casa redonda. Mulluq'u uta; y si tiene mástil en<br />

medio: tutuni uta.<br />

Casa, familia. Utaninaka.<br />

Casa de consejo o cabildo. Taqhasiña, irjasiña uta.<br />

Casa que comúnmente llaman del cabildo o<br />

corregidor. Sañu uta<br />

Casarse el varón o la mujer. Kasarasiña.<br />

Casarse el varón. Marmiyasiña.<br />

Casarse la mujer. Jaynuwasiña vel chacharu jaysaña.<br />

Casarse con un rico. Utparu purintaña, jithintaña.<br />

Casar a otro. Kasarana, kasarasäña, chikthapiña,<br />

irpthapiña vel chinuthapiña.<br />

Casar su hija. Chacharu churasiña.<br />

Casarla de repente. Puchaja khakhaña, llupthapiña. Y<br />

es común a hijo e hija.<br />

Casar administrando el sacramento del<br />

matrimonio. Kasaraña, amparapura katusäña.<br />

Casarse bien o mal. Jiski vel yanqha marmiru puriña<br />

vel chacharu; según el que hablare. Casamiento.<br />

Kasarasiña, kasarasiwi. Vide: matrimonio.


Vocabulario de la Lengua Aymara 113<br />

Casamentero. Chacha marmi irpthapiri, chikthapiri,<br />

chinuthapiri.<br />

Casada. Jaynuni vel kasarata.<br />

Casado. Marmini vel kasarata.<br />

Cascabel. Idem: kaskawila. + Sonar: aruña,<br />

chhuxtaña.<br />

Cascabeles de indios que se dan en los árboles.<br />

Saqapa. + Danzar con ellos: saqapani kirkikiña. +<br />

Ponérselos: kaskawilat'asiña, saqapat'asiña.<br />

Cascabel, parlero. Sanqarara.<br />

Cáscara o corteza. Sillp'i.<br />

Cascarón del huevo. Idem: Cáscara o corteza.<br />

Cáscaras de caracoles vacías. Ch'ulu ch'ulu.<br />

Cascajo. Ch'ata ch'ata, ch'ixulla ch'ixulla.<br />

Cascajal. Idem: Cascajo<br />

Casco de membrillo. Q'allu. Y así de otras frutas que<br />

se cortan como rebanadas.<br />

Casco del cielo. Jana<br />

Casco de hierro o cobre. Yawri uma chuku, wachu,<br />

paychallu yawri tanka.<br />

Casi. Llalla vel ñaña, niya.<br />

Casi murió. Llallat'ana, niyat'ana.<br />

Casi acabar. Niyachaña, llallachaña.<br />

Casi acabarse la sementera, la cosecha. Sata vel<br />

llamayu, niyawaxi, ñañawaxi.<br />

Casi acabarse la vida. Jakaña, ñañawi, niyawi.<br />

Casi acertar. Niyaki irt'aña.<br />

Caspa de la cabeza y cuerpo. Tillu vel q'illi.<br />

Caspiento, lleno de caspa. Tilluxtara.<br />

Casta. Tituri, quqi, llumpaqa chuymani; y dícese de<br />

varón y mujer.<br />

Castamente. Llumpaqa chuymaniki. + Vivir<br />

castamente: tutiña. Vide: tu- no. 21.<br />

Casta, linaje. Jatha.<br />

Casta noble. Qapaqa wila, mayqu wila, mayqu yuqa<br />

vel jatha.<br />

Casta de hombre ordinario o plebeyo. Jaqi wila.<br />

Castañetas. T'ux t'uxtäña. + Darlas: t'ux t'uxtäña.<br />

Castaño. Kuypa. + Castaño obscuro: ch'umpi, chuqi<br />

chuqi, wila chuqi chuqi.<br />

Castidad matrimonial. Marmipa pitaki, jaynuqa<br />

pitaki saranaqaña.<br />

Castidad bidual, continencia o celibato. Tutiri<br />

kankaña.<br />

Castidad virginal. Chaxllatpacha tutiña.<br />

Casto de pensamiento. Jani marmi yä, jan chacha yä<br />

amajasiri, llumpaqa chuymani.<br />

Castigar. Mutuyaña.<br />

Castigar dándole vuelta de amigo. Jiskichantaña,<br />

muxstäña, misk'intaña.<br />

Castigar de suerte que se acuerde del castigo.<br />

Waynasqaña, jalutasqaña mutuyaña.<br />

Castigar como quiera. Miraña, ch'axiña, ukichaña.<br />

Castigar blandamente a sus hijos, &c. Jaychutaña,<br />

jaqhasaki mutuyaña.<br />

Castillo. Pukara, qiyna.<br />

Castizo de buena casta. Jiski jatha. Dícese de<br />

animales.<br />

Castrar. Vide: capar y capado.<br />

Cataratas. Nayra quyru vel qhuti. + Tenerlas: nayra<br />

quyrutu qhutiqitu, silluqitu.<br />

Catarro, romadizo. Umich'i. + Tenerlas: umich'ita.<br />

Idem: umich'itu.<br />

Catorce. Tunka pusini.<br />

Catorceno. Idem: vel tunka kimsanixaru vel kipa.<br />

Caudal. Vide: hacienda.<br />

Caudaloso. Vide: rico<br />

Caudaloso río. Jach'a jawira, yixa jaliri jawira.<br />

Caviloso, bachiller, pleitista. Philu.<br />

Caví. Apillas pasadas al sol. Qawi k'isa.<br />

Causa o razón. Layku, supa, yä vel -tha. + Por dos<br />

causas: paya layku, paya supa, pä yätha. + Por<br />

causa de haberte enborrachado: machawimatha,<br />

machawima layku. Vide: por.<br />

Causa y origen. Jutuwawi, qallaraña, urquña. La plata<br />

es causa de muchas riñas: qullqiki jaqinaka<br />

alluxakuti jaychasiyiri. La embriaguez es causa de<br />

muchos pecados: umañaki jaqinaka alluxa jucharu<br />

puriyiri, laykuri, jaqhuntiri, chijisiyiri jucharu; y<br />

muchas veces la partícula -ya- vel ä interpuesta al<br />

verbo, significa ser causa que uno caiga: tinkiyaña,<br />

tinkäña.<br />

Causa. Vide: principio.<br />

Causar. Los verbos compuestos con -ya- vel -a, como<br />

acabamos de decir.<br />

Causar males o desastres. Chijisäña, chijiru puräña.<br />

Causador de males. Chiji jaqi.<br />

Cauteloso. Achanqara, nayrasa, ch'inasa amajasiri.<br />

Cautela. Achanqara kankaña, pusi sü chuymaniña.<br />

Cautelosamente. Achanqarajamaki.<br />

Cauterizar. Yawri parina jununtaña.<br />

Cautivo. Paquma sullquma.<br />

Cautivar. Paqumachaña.<br />

Cautivador. Paqumachiri, paquma irpiri, anakiri.<br />

Cautiverio. Paqunakankaña.<br />

Caja. Phut'i, juskusi phut'i.<br />

Caja del agua. Uma piwra.<br />

Caja del metal. Kisu qala.<br />

Cajuela redonda de ichu, de que usan los<br />

hechiceros. T'ika.<br />

Cayado. Thujru.<br />

Caída. Tinkit'aña, t'alaxtusnuña. + Dar una caída o


114 Ludovico Bertonio<br />

barquinazo o batacazo: phuthuxtusnuña,<br />

phuthuxnuqtaña, t'alaxtusnuña, t'alaxnuqtaña.<br />

Caído estar. Ikinuqtaña.<br />

Cairel o ribete. Sillku. Vide: ibi, donde se hallarán<br />

muchas maneras de caireles.<br />

Cairelado. Sillkuta. + Hacer cairel: sillkuña.<br />

Cavar la tierra. Vide: arar.<br />

Cavar haciendo hoyo. T'iwsuña jat'iña, jat'usuña,<br />

phujruchaña.<br />

Cavar sumeramente la tierra. Sillpiraña, ch'ullaraña.<br />

Cavar la tierra, como hacen las zorras o perros.<br />

Jayña.<br />

Cavar la tierra para hacer barro o para otra cosa<br />

con algún instrumento. Iraña luxriña, alliña.<br />

Cavar cruzando. Vide: binar, aporcar.<br />

Cavada tierra. Yuru, phutunqu, phujru, t'iwsuta uraqi.<br />

Cayendo andar. Vide: tambalear.<br />

Cayendo estarse, estar para caer. Tinkija saña.<br />

Cayendo estarse de sueño. Ikiki jiwaña vel ikiki<br />

ch'awaña. Vide infra: estar muerto de sueño.<br />

Cebadilla. Chhuxlla k'uymi.<br />

Cebolla. Idem: cipuylla.<br />

Cebollitas con que las indias se aderezan el cabello.<br />

Amqa amqa.<br />

Cebo para coger ratones, pájaros, &c. Llulla. +<br />

Ponerle: llullana apkataña. Idem: apxataña.<br />

Cecear. Jaxllutha arusiña vel khakhajama arusiña.<br />

Ceceoso. Jaxllu khakha.<br />

Cecina, carne seca. Ch'arkhi. Idem: Tasasa. +<br />

Hacerla: charkhiña, charkhichaña.<br />

Cecina menuda. Mat'a.<br />

Cecina flaca. Saxra tukari ch'arkhi.<br />

Cedro. Suywisa.<br />

Cédula. Idem: citula; y es de saber, que si decimos<br />

cédula con d. no lo entienden y así es bien<br />

acomodamos algunas veces a pronunciar aun<br />

nuestros vocablos, como ellos pronuncian, como<br />

éste que usan los indios de cédula que llaman.<br />

Cédula firmada. Ampara.<br />

Cegarse. Juykhuxaña, juykhutaña, ch'amakataña.<br />

Cegar a otro. Juykhutäña, juykhuchata, ch'amakatäña.<br />

Cegar pantanos o ciénegas. Q'ulta wañaña,<br />

wañachäña.<br />

Cegarse así de suyo. Wañt'aña.<br />

Cegarse de cólera. Q'apisiñampi chuyma<br />

aputhaltäsiña, jayphuthaltäsiña, willuthaltäsiña.<br />

Cegarse de afición. Chuyma apasiña con -na de la<br />

cosa que ama.<br />

Cegajoso. Thamanaqiri.<br />

Ceguedad. Juykhu kankaña.<br />

Ceguera. Idem: Ceguedad.<br />

Cejas. Nayra ch'ipuqu.<br />

Celada. Uma chuku.<br />

Celada de enemigos. Musaña. + Estar en celada:<br />

musasiña, isujasiña.<br />

Celajes. Vide: arreboles.<br />

Celar, encubrir. Imantaña.<br />

Celar el alma. Alma Jaxsaräsiña.<br />

Celar las de los otros. Almanaka wañaña,<br />

almanakana jiskipaki thaqhaña, alaxpacharu<br />

mañapaki amawaña.<br />

Celebrar la fiesta. Fiestaña vel phistaña, vocablos<br />

corruptos.<br />

Celebrar la pascua. Pascuaña, paskuña. Y a este<br />

modo dicen otras muchas cosas tomadas de<br />

nuestros mismos vocablos. Como salviña: ir a la<br />

salve. Responsarapiña: decir responso.<br />

Celebrar la fiesta de nuestra señora. Tayksataki<br />

fiestaña, fiesta luraña, fiesta chupichaña.<br />

Celebrar las honras de algún difunto al modo<br />

antiguo. Amaya manq'äña.<br />

Celebrarlas con misa. Misäña.<br />

Celebrarlas con otras ofrendas. Amaya chupichaña,<br />

chupini luraña.<br />

Celebrar el dicho o hecho de alguno en mala parte<br />

o buena. Arusiwipa, lurawipa, aruxäsiña.<br />

K'umintaña, k'ak'intaña, ullintaña.<br />

Censurador así. K'umintakamana, k'umisikamana; y<br />

si es de palabra: arusxäsikamana.<br />

Centella de fuego. Nina wara wara.<br />

Centellear, echando chispas. Nina warawara<br />

chhukusu, chhukutati.<br />

Centellear las estrellas. Warawara achusi, lliju llijuti,<br />

p'allchax p'allchaxti, p'allch p'allchti.<br />

Centinela. Vide: atalaya.<br />

Centinela que mira por la caza. Chapa. + Ir por<br />

centinela para que no se huya Ja caza: chapa maña.<br />

Centinela, espía o escucha. Chapa.<br />

Centro de la tierra. Uraqina chuymapa, taypipa.<br />

Ceñirse. Wak'asjasiña.<br />

Ceñirse o fajarse. Wak'at'asiña, wak'arusiña.<br />

Ceñir a otro. Wak'asjasäña.<br />

Ceñir a otra. Wak'atäña vel lluwa k'aräña.<br />

Ceñirse la cabeza. Llimphit'asiña, llimphina<br />

yaphit'äsiña.<br />

Ceñirla a otro. Llimphit'äña.<br />

Ceñirse plumas de avestruz los danzantes.<br />

Surit'asiña, surina apakipasiña.<br />

Ceñirlas a otro. Surit'äña.<br />

Ceñir o atar las manos o pies, &c. Ñach'aña,<br />

ñach'jaña.<br />

Ceñido así fuertemente en el vientre. Puraka


Vocabulario de la Lengua Aymara 115<br />

ñach'jata. Y así llaman al español.<br />

Ceñidor para la cabeza. Llimphi.<br />

Cenojiles. Kayu yaphit'asiña.<br />

Cepa de la casa. Achachi, tunu achachi vel apachi.<br />

Cepa de las uvas. Upasa ali, quqa.<br />

Cepillo. Llaxllaña. Vide: acepillar.<br />

Cetro real. Reyana thujrupa.<br />

Cera. Idem: vel mapa.<br />

Cera en pan. Mapa tika.<br />

Cerbatana. Jamach'i phusaña.<br />

Cerca. Jak'a, thiya vel thä.<br />

Cerca de mí, de tí, de aquél. Jak'aja, jak'ama, &c.<br />

Cerca lugar, todo lo que está cerca del cerro.<br />

Qullurana. Y lo mismo puede hacerse en otras<br />

cosas posponiendo al nombre esta partícula -rana.<br />

Pirqarana, parkirana, jaqhirana, ch'ijmarana,<br />

alärana, manqharana, &c. Vide: a- no. 35.<br />

Cerca del camino. Thakhiqata, thakhiqawä, thakhiñä.<br />

Cerca del pueblo. Marka qawä, markathä, marka<br />

jak'aki.<br />

Cerca o ramada. Qincha. + Hacerla: qinchaña,<br />

qinchakipaña. Anteponiéndole la cosa de que se<br />

hace, si es de pared o de esteras, &c.<br />

Cerca de muchas puertas para coger vicuñas.<br />

Qayku, saraya.<br />

Cerca para la chácara o pueblo. Uyu. + Hacerle:<br />

uyukipaña.<br />

Cerca o vallado de palos. Qanta. + Hacerla: qantaña,<br />

qantakipaña.<br />

Cerca estar. Jak'ankaña vel thänkaña.<br />

Cercano pariente. Jak'a apaña.<br />

Cercano a la muerte. Jiwirija, jiwañaru jak'akatiri vel<br />

jak'akatata.<br />

Cercar con pared. Pirqana tumakipaña.<br />

Cercar con piedras a secas. Qala uyuna tumakipaña,<br />

yäkipaña.<br />

Cercar con esteras. Siluna qinchakipaña,<br />

tumakipäña.<br />

Cercar los enemigos. Quphut'aña vel quphukipaña,<br />

muyukipaña, tumakipaña, uyukipaña, üchaña,<br />

üjasiña.<br />

Cercar rodeando con una soga los carneros por el<br />

cuello. Warpuña.<br />

Cercenar. Kuchukipaña.<br />

Cercenar la punta. Mururaña vel khariraña.<br />

Cerco que suele parecer al derredor del sol. Jitu. +<br />

Estar el sol cercado así: Inti jituwa.<br />

Cerco que ponen los enemigos. Vide: cercar.<br />

Cerdas de la cola. Wich'inka t'awra.<br />

Cerdas del pescuezo. Ati t'awra.<br />

Cernir con cedaso, harnero, &c. Susuña y es<br />

también colar.<br />

Cernícalo. K'illi k'illi.<br />

Cerrar generalmente. Jist'aña vel jist'at'aña.<br />

Cerrar los ojos. Ch'amisthapiña.<br />

Cerrarlos fingiendo que duerme. Tulipa ikiña.<br />

Cerrar la boca. Jumk'uthapiña, chikthapiña.<br />

Cerrar el puño. Ampara q'apithapiña,<br />

mulluq'uthapiña.<br />

Cerrar la puerta a piedra y lodo. Liq'iña, chhañaña.<br />

Cerrarla con solas piedras. Qalana atiña, qaqatäña.<br />

Cerrarla con puerta a nuestro modo. Llawiña,<br />

llawit'aña; y lo mismo dicen de las cajas, &c.<br />

Cerrar dentro a alguno. Jist'aqaña.<br />

Cerrar bajando la antepuerta. Jist'antaña, janantaña.<br />

Cerrar Juntando o tendiendo las cortinas. Jistijaña.<br />

3 -ji.<br />

Cerrar calle atajándola o cualquier pasadizo y<br />

agujero. Úqhaña, uqhut'aña. Vide: abrir, atapar y<br />

tapar.<br />

Cerrarse en no obedecer. Ch'unch'utha vel p'iq'iñatha<br />

sat'aña.<br />

Cerrarse dentro. Utaru atisiña, jist'asiña,<br />

jist'akatasiña.<br />

Cerrado, atajado. Uqt'ata. + Puerta cerrada: llawita,<br />

jist'at'ata punqu.<br />

Cerrarse la herida. Puquthapxaña, lip'ithapxaña,<br />

mathapxaña.<br />

Cerrero que de flojo se queda atrás. Ch'inaki<br />

wiñaya sarakamana.<br />

Cerrero en aprender. Yatiñataki jayra chuymani.<br />

Cerro. Qullu.<br />

Cerro pelado: q'ara.<br />

Cerro lleno de guijarros. Jankara.<br />

Cerros Juntos. Qullu qullu.<br />

Certero. Chiqa jaqi, purit'iyri jani jaqhacha, jani<br />

jaqhasjiri.<br />

Certidumbre. Jiski jamurpäña. + Tenerla:<br />

jamurpäpiniña, ukakama yatiña, ulijasina yatiña,<br />

chiqa yatiña.<br />

Certificación. Aru chiqacharapiña. + Darla: aru<br />

chiqacharapiña. + Tenerla de alguno que la dió: aru<br />

chiqacharapitu.<br />

Certificado. Aru chiqacharapita.<br />

Cerviguillo. Ati, tiña, ati maña, ati chinqi. Este último<br />

es poco honesto, aunque usado.<br />

Cerviz. Idem: ati, &c.<br />

Césped. Ch'ampa, k'ula. + Sacarle: ch'ampa qhulliña,<br />

qullisuña.<br />

Cesar las ocupaciones. Luraña inawanuqi,<br />

t'arphunuqi.<br />

Cesar el curso veloz de alguna cosa. Irataqakixaña,


116 Ludovico Bertonio<br />

llamp'unuqaxakiña. Dícese del aire, trompos,<br />

rodeznos, &c.<br />

Cesar lo que uno había comenzado. Tusuña.<br />

Cesar la enfermedad. Usu t'aku, sami, phajtali.<br />

Cesar dejando la obra. Samaña, v.g.<br />

Cese de escribir: jani qillqatti, samathawa,<br />

jaytathapiña.<br />

Cesar de crecer las papas por el hielo. Ch'iwipana<br />

amka jani aliti, pachpakiwa.<br />

Cesar la tristeza. Kichu apartitu, malaritu, phajtalitu.<br />

Cesar de llover. Jallu apari, t'aku, aparti.<br />

Cesar el alarido y vocería de la gente. Jaqi<br />

juphisina, wararisina amuktxi, ch'ujtxi.<br />

¿Cesas ya de ir adelante en la virtud?. ¿Niyati jiski<br />

saranaqañama chaqhäsita, armata, jaytatha?<br />

Cesta o canasta. Mulluq'u phut'i.<br />

Cesto de coca. Lunqu.<br />

Cebar, engordar puercos y otros animales.<br />

Lik'iptäña, phuquwaña, sasäña.<br />

Cebar la lámpara con aceite, el fuego con leña.<br />

Apaxataña, jamk'atha jamk'atha apaqaña.<br />

Ciego. Juykhu, ch'amaka.<br />

Ciego que ve muy poco. Säpi vel sarphu.<br />

Ciego de afición. Chuyma apäsiri.<br />

Ciego en el alma. Juykhu chuymani.<br />

Ciego así, antes de ser cristiano. Puruma ch'amaka<br />

jaqi.<br />

Cielo lugar de los santos. Alaxpacha.<br />

Cielo lugar alto, como cubierta de la tierra.<br />

Laqhampu.<br />

Cielo estrellado. Warawara laqhampu.<br />

Cielo raso, sereno. Q'ara, k'umarttata. + Serenarse:<br />

laqhampu llijuti, k'umartataxi. Vide: abrirse. +<br />

Estar colorado: sansakaña.<br />

Cielo del alta, &c. Ch'iwuña, achiwa.<br />

Ciénaga. Q'ulta, juqhu. + Hacerse: q'ultaxaña,<br />

q'ultuthaltaña.<br />

Ciénagas juntas o continuadas. Q'ulta q'ulta, juqhu<br />

juqhu, &c. vel juri juri.<br />

Ciencia. Yatiña.<br />

Cieno lodazal. Ch'arana.<br />

Ciento. Pataka. El modo de contar sobre ciento véase<br />

en el c. II § de la 2. p. de nuestra gramática.<br />

Ciento y más. Pataka jilasa.<br />

Ciento y tanto más. Pataka jilasa.<br />

Ciento y tamo más te dará Dios por uno que des.<br />

Maya churawimatha Dios apusa patakana<br />

jiliskipajatpa, patakampi churxajatpana.<br />

Cierne. Vide: estar en cierne.<br />

Cierto es. Chiqapiniwa.<br />

Cierto es que viene. Jani pampa vel ukasa ukasa<br />

jutani.<br />

Cierto que me huya. Jalsupinija, jalsupinirikthawa,<br />

yanqhana jalsuja. Y así se dirá de otras cosas.<br />

Cierta cosa me dijo. Mä yä atamitu.<br />

Ciertamente. Pini, pospuesto a los nombres e<br />

interpuesto a los verbos, v.g. Pedro es ciertamente:<br />

Pedropiniwa; Pedro irá ciertamente: Pedro<br />

mapinini.<br />

Ciervo de cuernos lisos. Taruja.<br />

Ciervo de cuernos enramados. Taruja waxra luku.<br />

Cilicio. Idem: vel ch'api isi, khanchara isi<br />

Cima del árbol. Quqana nayraí'apa, ch'unch'upa,<br />

ch'uch'utapa.<br />

Cima cuando significa encima o sobre: -patxa. Estar<br />

encima: patxankana. + Poner encima: patxaruchaña<br />

y todos los verbos compuestos con -xata: apxatana,<br />

iraxataña. + Andar encima, los verbos de<br />

movimiento y partícula -xata, como saraxataña,<br />

&c.<br />

Cimarrón, K'ita, waqura, sullqa, wanaqu, k'uñu<br />

k'uñu, kayu asuta, lari lari, chuqila. Estos dos<br />

postreros solamente convienen a hombres.<br />

Cimenterio. Vide: cementerio.<br />

Cimiento. Thaxsi. + Hacerle: thaxsiña, thaxsintaña,<br />

thaxsinuqaña, thaxsutaña. + Cavar para hacerle:<br />

thaxsitaki jat'usuña.<br />

Cinco. Pisqa vel phisqa<br />

Cinco tanto más. Pisqa jukha jila.<br />

Cinco tanto menos. Pisqa jukha pisi.<br />

Cincuenta. Pisqa tunka.<br />

Cíngulo. Wak'ask'asina. Vide: ceñirse.<br />

Cinta o agujeta. Idem: vel chinujasiña,<br />

chinuthapisiña.<br />

Cinta o faja angosta que las indias del Cuzco<br />

revuelven sobre otra faja vastaza. Qallu wak'a y<br />

la de abajo: tayka wak'a.<br />

Círculo rayado. Mulluq'u siq'ita, muyu siq'ita.<br />

Circunloquio. Alluxa arumpi arusiña.<br />

Circuncidar. Kharikipaña, sisikipaña. Circuncidaña.<br />

Ciruela de indias. Usuma.<br />

Cirugía. Qullaña.<br />

Cirujano. Qullakamana.<br />

Ciscarse. Vide: temer, amedrentarse, acobardarse.<br />

Cisne. Janq'u qiwlla.<br />

Cisterna. Uma piwra.<br />

Citar para el juez. Apuru ullasima saña vel<br />

ulljasitma.<br />

Citar la Sagrada Escritura. Diosana qillqapa sï saña.<br />

Ciudad. Jach'a marka.<br />

Ciudadano. Markani.<br />

Cizaña. Quranaka. Vide: malas hierbas; donde hay


Vocabulario de la Lengua Aymara 117<br />

muchos nombres.<br />

Cizaña del trigo, quinua, &c. Qura<br />

Cizaha, causa de descensión. K'arintana, aru apaña.<br />

Vide: chisme. + Ponerla: k'arintaña, aru apaña.<br />

Clamar. Arut'ana, arunaqaña.<br />

Clamar o dar gritos. Warariña, qapariña.<br />

Clamor. Arut'aña, warariña.<br />

Clara de huevo. K'awna k'apa.<br />

Claro. Ch'uwa, ch'uqu. Dícese del agua y de cualquier<br />

licor. + Aclararse: ch'uwaraña, ch'uwaptaña.<br />

Claro. Qhana. + Palabras claras: qhana arunaka. +<br />

Lugar claro, casa de mucha luz: qhana uta. + Cielo<br />

claro: q'ara laqampu. + Hombre claro: qhana,<br />

k'acha jaqi. )( Su contrario es: manqhini, amuli.<br />

Claramente. Qhanaki, simpa qhanaki.<br />

Claridad del Sol. Intina lupipa.<br />

Entrar la claridad del Sol. Lupintaña, y de la<br />

Luna: phaxsintaña.<br />

Claridad de la Luna. Phaxsina qhanapa.<br />

Clavellina de castilla. Idem.<br />

Clavellina de indias. Qantuta.<br />

Clavo. Idem: yawri ch'aqura. + Remacharle:<br />

täntallitäña, tantallichaña.<br />

Clavo remachado. Tantalli.<br />

Clavar clavo estaca. Ch'akuntaña, takarpuña.<br />

Clavo fijado. Ch'akukatata.<br />

Clérigo. Idem: vel ch'ära Padre.<br />

Clines. Ati ñaq'uta.<br />

Clueca. Q'at q'at q'at siri. Estarlo o andar clueca.<br />

Idem.<br />

Cobar huevos. Jiphixataña, jiphixasiña, pikutaña,<br />

sasiña.<br />

Cobertor, tapadera. Qhuphit'aña vel qhaphit'aña.<br />

Cobertor, frazada. Ch'usi.<br />

Cobijar. Ch'uykipaña, phint'ukipana, janakipaña,<br />

llawukipaña, isikipaña. Idem: ch'uythapiña,<br />

phint'utapiña, &c.<br />

Cobijarse con frazada. Ch'usiña janaxatasiña,<br />

ch'uykipasiña, phint'ukipasiña, &c.<br />

Cobija. Janaxataña, janaxatasiña, &c.<br />

Cobrar. Katusxaña.<br />

Cobrar la deuda. Manuna katusxaña, manu<br />

katusxaña.<br />

Cobrar amistad. Arusthaptaña, amiquchasiña, amiqu<br />

lurasiña, jaqiwathaptaña, -mpi. Vide: janum. 20;<br />

wa- nu 51.<br />

Cobrar lo que habia dado o vendido. Kutíräsxaña.<br />

Cobrar fuerzas, el que va creciendo o el enfermo.<br />

Ch'amachasiña, jaqiptaña vel ch'ama ñañaptxitu.<br />

Cobrar miedo. Jaxsarathapitaña, q'apijañakakixaña. 3<br />

-xi.<br />

Cobrar enfermedad. Usu katuña. Y puede ponerse el<br />

nombre de la enfermedad que fuere.<br />

Cobrar carnes el enfermo o el que andaba flaco.<br />

Puquxaña, lik'ixaña. 3 -xi.<br />

Cobrar ánimo. Sintiptaña, sinti chuymanítaxaña.<br />

Cobrar más tasa de la que se debe. Tasa jilast'äña<br />

vel jiliskipa katuña.<br />

Cobrar buena o mala fama. Phichunixaña,<br />

uywirixaña, sutinixaña, aruwataxaña,<br />

laqhawataxaña. Anteponiéndole la cosa de que<br />

cobró fama, qhapaqa, luntata, &c. 3 -xi.<br />

Cobrar amor a alguno. Chuyma churasiña, chuyma<br />

apäsiña. -na.<br />

Cobrar odio. Wati ullaña, t'iñi katuña, jiwutaña,<br />

jiwuraña, ajanupa jani ulljaña amawaña.<br />

Cobre. Yawri. Vide: ya- no. 2 y 21. Donde se hallarán<br />

sus doferencias.<br />

Coca. Idem. + Coca mascada: kukana achupa.<br />

Coco. Vide: espantajo.<br />

Cochucho. K'uchuchu.<br />

Codiciar. Munapäña, manq'aruña, k'amuraña vel<br />

nankaspana saña, sullphaña.<br />

Codo del brazo. Mujlli, quju.<br />

Codo, medida. No la usan los indios.<br />

Codazo dar. Mujllina, qujuna muqhaña.<br />

Cofre. Phut'i.<br />

Cofre o caja para guardar lo que se va juntando.<br />

Quriña, tantaña.<br />

Coger cosas que están por el suelo, como maíz,<br />

reales, &c. Irutaña, aputaña, apiraña.<br />

Coger y juntar. Aphithapiña, qurithapiña,<br />

tantathapiña.<br />

Coger un surco de papas primerizas. Amkachaña.<br />

Coger papas. Junuña, junusiña.<br />

Coger papas de diversas chacras y juntarlas.<br />

Junuthapi junuraña.<br />

Coger la espuma con la mano u otra cosa que anda<br />

sobre el agua. Ch'awraña.<br />

Coger las hierbas sin arrancarlas someramente con<br />

el escardillo u otra cosa. Ch'ullaraña, q'iwiraña.<br />

Coger unos mucho y otros poco de sus chácaras.<br />

Chakuki katuña.<br />

Coger la pelota o lo que echan a la rebatiña.<br />

Chankuña. + Rechazándola: kutit'äña.<br />

Coger con liga. Jamilluña.<br />

Coger de pies y manos la enfermedad. Usu<br />

jamilluthapitu.<br />

Coger echando la soga al carnero o al hombre.<br />

Jakhiruña, wiskaruña.<br />

Coger la fruta del árbol, flores y otras cosas así.<br />

K'ichiqaña, k'ichit'aña.


118 Ludovico Bertonio<br />

Coger las papas que nacen poco después de la<br />

cosecha por haberse quedado. Q'iyaña, q'iyasiña,<br />

siwasiña, k'ipasiña.<br />

Coger tres cargas de chuño, de diez de papas.<br />

Tunka amka khumutha kimsa maphutäsitha,<br />

katusiña.<br />

Coger cualquier cosa al tiempo de su cosecha.<br />

Llamayusiña.<br />

Coger con maña. Musana katuña.<br />

Coger la delantera, ganar a otro por la mano en<br />

cualquiera coso. Nayrat'aña.<br />

Coger ratones. Phak'aña.<br />

Coger caza la primera vez. Taynaña.<br />

Coger en el lazo. Sipitaru, t'ijullaru jakijaña vel<br />

sipitaña, t'ijullaña.<br />

Cogido así. Sipitata, t'ijullata.<br />

Coger agua. Vide: agua coger; donde se hallarán<br />

algunos modos.<br />

Coger de repente. Jampanchaña.<br />

Coger en mentira. K'ari katuña.<br />

Coger infragante delito, como en hurto, &c.<br />

Luntatkirina katuña. Y así de otros, volviendo la<br />

-ña en -kirina, y sirve a todas personas como<br />

dijimos en la gramática, tratando del subjuntivo.<br />

Cogido así. Juchachaskirina katuta; poniendo el delito<br />

en particular.<br />

Coger por el rastro. Kayupa arkasina katuña.<br />

Coger con asechanzas. Isujasisina, qhamäsina<br />

katuña.<br />

Coger el rebusco. Tallmasiña. + El rebusco:<br />

tallmasiwi.<br />

Coger las papas, no las que nacen de nuevo, sino<br />

las mismas que quedaron y se conocen por las<br />

hojas, que comienzan a echar. Siwasiña.<br />

Coger o hacer gran cosecha de papas. Amka<br />

jilist'asiña. Idem: jilat'itu, jiliskipiyitu. Y así de<br />

otras cosas anteponiéndolas.<br />

Cogerse la mano o pie entre las piedras. Atiqasiña.<br />

Cogollo. K'apa. + Echarle: k'apachasiña.<br />

Cogote cervlgullio. Ati. + Dar un pescozón allí:<br />

atinchaña.<br />

Cohechar. Chillutaña, lluphutaña.<br />

Cohecho. Chillutaña, lluphutaña.<br />

Cola. Wich'inka. + Tenerla: wich'inkani. + Nacer:<br />

alita. + Menearla: jawq'asäña, anatäña. +<br />

Arrastrarla los que traen el vestido largo: urquna<br />

llump'iña. Vide supra: arrastrar.<br />

Colilargo. Jach'a wich'inkani, wich'inka qatati,<br />

wich'inka sulla, wich'inka sayna. + Descolado<br />

naturalmente: wich'inka wisa. + Y al que se le<br />

cortaron: withu.<br />

Cola para pegar. Idem. + Pegar algo con ella:<br />

lip'ikatäña.<br />

Colar con paño, agua, vino, chicha, &c. Susuña.<br />

Coladero. Susuña.<br />

Colarse entrando como culebra. Mullt'intaña,<br />

ñuskuntaña.<br />

Colarse la comida con ruido. Q'usijrant'aña.<br />

Colega. Yatiri masi, utikiri masi.<br />

Cólera, humor. Chillka.<br />

Cólera enojo. Q'apisi, tipu. + Desfogarla contra quien<br />

no tiene culpa: q'apisi malaña. + Amansarse la<br />

colera: q'apisi maluxi. Idem: malaxi, äpartaxi.<br />

Colérico enojadizo. Nasxaru, q'apiskiptiri,<br />

wallaxkiptiri. Vide: bravo. + Andar colérico,<br />

deseoso de quebrar la cólera con alguno: tipu<br />

malanawi saranaqaña.<br />

Coleta. Atara ñaq'uta.<br />

Colgadijo o dije que suelen traer al cuello las niñas<br />

y otras personas. Piña. Vide: ja- no. 67. llu- no. 1.<br />

Colgarse dijes, así al cuello o en los topos.<br />

Piñat'asiña.<br />

Colgarse algo al cuello, cualquiera cosa que sea,<br />

gargantilla, cadena, soga, &c. Ajut'aña,<br />

wallqat'aña, ajut'asiña, &c.<br />

Colgarse de una soga o de otra así. Wayt'iña,<br />

warkuña.<br />

Colgar una imagen al rosario. Rosarioru imagen<br />

chikatkataña, wayt'ikataña.<br />

Colgar las paredes entapizándolas. Janakataña,<br />

iqakataña, con -na.<br />

Colgado estar. Wayt'iskaña, wat'iskakina,<br />

warkuskaña.<br />

Colgado estar largo tiempo. Wayt'isjasiña,<br />

warkusjasiña.<br />

Colgadura. Janaña isi.<br />

Cólica. Jüstiqina. + Tenerla: jüstiqina usuña.<br />

Collar. Wallqa, aju. + Ponérsele: wallqat'aña, ajut'aña,<br />

wallqat'asiña. + Ponerle a otro: wallqat'aña,<br />

ajut'äña.<br />

Colmar la medida. Sunturachana, ch'unch'unichaña,<br />

jawiririchaña.<br />

Colmado. Suntura, tankani, ch'unch'uni, jawiririni.<br />

Colmo. Suntura, pilluni, tankani, ch'unch'uni. + Dar la<br />

medida con colmo: ch'unch'uni churaña.<br />

Colmena. Pupana utapa vel pupa uta, k'ak'a.<br />

Colmillo. Kiwu.<br />

Colmilludo. Kiwuña.<br />

Colodrillo. Ati.<br />

Color. Sama; es nombre genérico.<br />

Color que tira a amarillo. Chuchi. Las otras especies<br />

de colores se hallarán en sus propias letras.


Vocabulario de la Lengua Aymara 119<br />

Color sobre otro color, como amarillo sobre azul.<br />

Q'illu laramaru qillqarantti.<br />

Color encarnado o como sangre. Wila panti.<br />

Color muerto. Qisrata, malata.<br />

Color vivo. Nakkiri sama. + Tenerla: nakkakiwa<br />

sama.<br />

Colorado o grana. Chupika, wila puka.<br />

Colorado fino. Chupika nakha, pachaki. Y así de<br />

otros colores.<br />

Colorado. Wila patarana. Dícese del vestido de la<br />

tierra o prado lleno de flores coloradas. + Ojos<br />

colorados: mullu nayra.<br />

Colorado sin mezcla. Wila uqha, chupika uqha,<br />

chupika phichu. + Pararse colorado: pukaptaña,<br />

wilaptaña, wilakiptaña, wilaxaña, &c.<br />

Columpiar. Chhujusiña, wayllusiña, jayllunkäsiña<br />

q'apa jalaña. Este postrero es torcer mucho las dos<br />

sogas para que el pobre muchacho de vueltas como<br />

un trompo.<br />

Columpio. Chhujusiña, wayllunkusiña, &c.<br />

Columna de piedra, madera o ladrilo, &c. Tikira;<br />

anteponiendole la materia de que es.<br />

Comadre en el bautismo o matrimonio. Sutichäsiri,<br />

kasariyiri tayka.<br />

Comadreja. Achuqalla. + Cazar con ella: achuqallana<br />

katäña.<br />

Combado. K'awsu, parqu, k'umu.<br />

Combatir. Vide: pelear.<br />

Combatir persuadiendo al bien o al mal. Aruna<br />

samana, lakhatha jinchutsa samaña.<br />

Convidar al banquete. Manq'äsiña, qurpachaña,<br />

convitaña.<br />

Convite así. Manq'äsiña, qurpachaña, convitaña,<br />

qurpachasiña.<br />

Convidados. Qurpanaka, qurpachaja, manq'äsija<br />

satanaka.<br />

Convidar a ir en compañía. Nampi maña, amawatati<br />

janicha sana. Y así de otras cosas, kumpitaña.<br />

Convidar al cielo. Jina nampi alaxpacharu matana<br />

saña.<br />

Convidar a beber. Vide: brindar.<br />

Comedido en hablar. Jakhusiri jamaki arusiri,<br />

arurapiri.<br />

Comedirse a ir, a hacer, &c. Nacha maja luraja sarta.<br />

Comenzar. Esto se dice muchas veces con la partícula<br />

-xaña y con otras como son: -thalta, -tata, -chasi,<br />

-kipa, &c. como se irá diciendo.<br />

Comenzar a comer. Manq'axataña.<br />

Comenzar a dar voces o cantar. Juphithaltana,<br />

q'uchuthaltaña.<br />

Comenzar la cosecha de las papas. Amka<br />

junutataña. Para que otros prosigan y hagan lo<br />

mismo.<br />

Comenzar a nacer o brotar o granar. Dícese con la<br />

partícula, -chasi.<br />

Comenzar a nacer los dientes, la barba, las uñas,<br />

los cuernos, ios cabellos, &c. Lakachasiña,<br />

ñukhuchasiña, silluchachasiña, waxrachasiña,<br />

ñaq'utachasiña.<br />

Comenzar a brotar las hojas. Laphichasiña. + La<br />

flor: thuthumpichasiña.<br />

Comenzar a granar la quinua. Jupachasiña. Y así de<br />

todas las semillas y frutas de los árboles, aun los<br />

animales que ya están concebidos en el vientre.<br />

Qawrachasiña, jaqichasiña, &c.<br />

Comenzar a dañarse o podrirse. Ñusakipaña,<br />

muxmukipaña.<br />

Comenzar a tocarse el vino. K'ark'ukipaña,<br />

qayrakipaña.<br />

Comenzar a hablar los niños. Aru millk'ukipaña.<br />

Comenzar a trabar la riña. Siñathaptana,<br />

jaychathaptaña. Pero es necesario mirar al uso de<br />

los indios, usándolas en los casos que ellos las<br />

usan.<br />

Comenzar cualquiera cosa. Gallaña, qallaraña.<br />

Comenzar la riña. Aja laykuña, chinuthapiña.<br />

Comenzar a echar espuma la olla. Jupuquchasiña,<br />

jupuquptaña.<br />

Comenzar a salir las viruelas. Jank'a usu maphuti.<br />

Comenzar a brotar las papas. Paxalliña.<br />

Comenzar a nacer las hierbas. Paya lakhanixaña.<br />

Comenzar a usar de alguna cosa estrenándola.<br />

Jariña, jarisiña.<br />

Comenzar a entrar en cualquiera edad. Jaxsuña;<br />

anteponiéndole el nombre de la edad. V.g.<br />

Comenzar la vejez. Achachiru jaxsuña.<br />

Comenzar a ser mozo hombre maduro, &c.<br />

Yaqanaru, chacharu, puqu jaqiru jaxsuña.<br />

Comenzar a subir un cerro. Qulluru irakakiña,<br />

jalakakiña.<br />

Comer, verbo general. Manq'aña.<br />

Comer carne. Jinq'aña.<br />

Comer manzanas y otras cosas así. Q'awiña.<br />

Comer lo mejor. Lluxllu, pawräki, chäkillaki<br />

manq'aña.<br />

Comer uvas. Upasa ch'amaña.<br />

Comer cosas secas sin dejar nada. Q'utuntaña.<br />

Comer coca. Jallchiña. Y con su salsa o ceniza:<br />

lujtampi t'uruña.<br />

Comer cosas sabrosas. Machi machi, malli malli,<br />

muxsa muxsa manq'aña.<br />

Contar harina da quinua. Murmurasiña,


120 Ludovico Bertonio<br />

jakhut'asiña.<br />

Comer hierbas crudas como son: lechugas, coles.<br />

Paquña.<br />

Comer carne en días prohibidos. Aycha pantaña.<br />

Comer sin mascar bien la comida. Manq'a<br />

achukipaña.<br />

Comer uno, lo que habla de comer con otro.<br />

Qachurachaña, mallkaña, manq'akipaña.<br />

Comer menos de lo que era menester. Manq'a<br />

jaqhaskataña.<br />

Comer sin hartarse. Manq'aña jani sisaña, jani<br />

khuruña.<br />

Comer puercamente con toda la mano. Manq'a<br />

chawsuña vel llawch'usuña:<br />

Comer con medida, no a todas horas. Chimpuni<br />

manq'aña.<br />

Comer los pájaros o buscar los granillos. Jallisiña.<br />

Comer lamiendo. Jallpakipa jallparuruña, lajukipa<br />

lajururuña.<br />

Comer hasta hartarse. Jiskichantaña.<br />

Comer a diente. Jutunkä manq'antaña.<br />

Comer con disgusto y mohína. Llipu llipuru, ati<br />

atiru, khiru khiru ru manq'aña.<br />

Comer saboreándose. Mach'iqasiña, mallqiqasiña,<br />

jallpaqasiña.<br />

Comer dándose un hartazgo de duraznos. Durazno<br />

malajäña.<br />

Comer de cumplimiento. Manq'ach'ukiña.<br />

Comer engulliendo y haciendo ruido con la boca.<br />

Mañaqäña, q'ustiqäña, mulltiqäña, q'usijäña,<br />

manq'arpäña.<br />

Comer a dos carrillos. Uqhuña, uqhuntaña.<br />

Comer los que son convidados. Puluchaña.<br />

Comer así, para dar gusto al que hizo el convite.<br />

Pulucharapiña.<br />

Comer el león a los carneros y otros animales.<br />

Pumaña.<br />

Comer el niño recién destetado. Phusnunikxaña.<br />

Comer muchos puercos juntos para que engorden.<br />

Sasiña.<br />

Comer el buitre la carne dejando los huesos.<br />

Sawrichaña.<br />

Comer el agua la tierra. Jallu uraqi t'iwsu.<br />

Comer royendo. T'uruntaña.<br />

Comer espléndidamente. Thuxintaña, jakintaña,<br />

uturaña.<br />

Comer aquí y allí. Manq'anaqaña.<br />

Comer sin mascar bien o a prisa. Manq'a<br />

jallaxchaña.<br />

Comer a todaa horas. Pacha tuku manq'aña,<br />

jank'atha jank'atha manq'ana, manq'a manq'aña.<br />

Comer moderadamente. Wakitaki, puritaki, puraka<br />

qallaki manq'aña.<br />

Comer satisfaciendo el hambre. Sisaña.<br />

Comer hasta hallarse repleto. Manq'asjaña, sisjaña.<br />

3 -ji.<br />

Comer la merienda. Qurinaña. Vide: manq'aña.<br />

Donde se halla rán otras muchas cosas dignas de<br />

saber.<br />

Comerse de polilla. Thuthajaña<br />

Comerse de gusanos el muerto o las papas, &c.<br />

Laq'uña, laq'uxaña, laq'u t'uru.<br />

Comerse de piojos. Lap'ampi ch'axmisiña, q'aq'usiña<br />

vel lap'a q'aq'utu, ch'axmitu, tukutu.<br />

Comerse lee manos trae el padecer por Dios. Dios<br />

awkisalayku t'aqisiña muxst'aña mallijaña,<br />

amawaña.<br />

Comedor. Manq'akamana, maxmachu, puraka qatati,<br />

puraka yapuni vel süni, waritanka, qullaxchawa.<br />

Comedor de carne. Qamaqi, anuqara.<br />

Comestible. Manq'aña.<br />

Cometa. Wara wara phäsiri. + Aparecer: wara wara<br />

phäsi.<br />

Cometer pecado. Jucha luraña, juchachasiña, jucharu<br />

jalantaña, puriña.<br />

Cometer pecado sobre pecado. Juchaxatha<br />

juchachasiña.<br />

Cometer un pecado que es causa de otro y este de<br />

otro, eslabonando. Jucha k'anathapiña,<br />

chinuthapiña. Y este mismo significa ser causa de<br />

riñas y pleitos.<br />

Cometer negocio a otro como juez. Nä lanti jucha<br />

jakijama saña. Idem: mayniru Jucha jukhutaxaña. +<br />

Juez de comisión: apu lanti jucha jakijiri.<br />

Cometer pecado deshonesto o usar del matrimonio,<br />

sin recelarse de los que estén cerca. Muchuchaña,<br />

irqichaña. Vide: E no. 5. mu- nu 1.<br />

Cometer pecado nefando. Q'achaña, q'achasiña.<br />

Vide: q'a- no. 3.<br />

Comezón. Jasiña. + Tenerla en las manos: ampara<br />

jasitu, &c. Y si es por causa de los barros; sisu<br />

tukutu.<br />

Comida. Manq'a. Idem: manq'aña. Ir por ella:<br />

purakaru masiña.<br />

Comida o merienda a medio día para los<br />

trabajadores. Qurina. + Dar así de merendar:<br />

qurinäña.<br />

Comida desabrida. Ch'apaqa tana, phaltu manq'a vel<br />

ijuma. )( Su contrario: purit'äta manq'a.<br />

Comida alimento. Mamata<br />

Comida hedionda por haberse pegado a la olla.<br />

Sijsita vel sijsutata manq'a.


Vocabulario de la Lengua Aymara 121<br />

Comida tener en la boca sin tragarla. Manq'a<br />

umkujasiña.<br />

Comidas o panes de las chácaras sembradas. Juyra.<br />

Comido de sarampión o viruela. P'iya p'iya, tuxu<br />

tuxu ajanuni.<br />

Comido así como de verrugas. Kirkichu ajanuni.<br />

Vide: k- no. 6.<br />

Comido de polilla. Thuthajata, thuthana jallpata.<br />

Comilón. Waxwaqu, puraka maxma. Vide: comedor.<br />

Comisario. Idem.<br />

Comisión. Apuna arupa.<br />

Como, a manera. -jama vel -ja. Es como esto:<br />

akajawa.<br />

Cómo me llamo yo, tú, aquel. Kuna sutiniña, kuna<br />

sutinita, uka kuna sutini vel kuna sutija. -ma, -pa,<br />

&c.<br />

¿Como se llama esta planta o yerba?. ¿Aka aliña<br />

sutipa kuna vel aka ali kuna sutini?<br />

Como si fuera señor o rey. Mitasa, niyasa, kamisa<br />

mayquki, mayqujamaki.<br />

Como si fuera de oro. Chuqi pantasä, chuqijaki.<br />

Como están por su orden. Saratakama, sarapatkama.<br />

Como está, bueno o malo que sea. Uksapachaki.<br />

¿Cómo o de qué manera hiciste esto?. ¿Kamisa vel<br />

kamisajama aka luratha.<br />

Como, conforme o según yo quiero. Na<br />

amawaqthaqajamaki vel amawawijakama,<br />

chuymajatkama.<br />

Como dice S. Pablo. S. Pablo jiskikajama vel<br />

kamisasijama.<br />

Como quiera que sea. Kunaja kawkipansa,<br />

kamisajama kawki pansa.<br />

Como pudiere iré. Kamisaxa sarañaja wakisichini,<br />

jamaki saraja.<br />

Como sea esto así. Ukiypana uchipana.<br />

Como hombre que lo entiende, como padre que<br />

desea tu bien. Yatirijamaki, jiskima kichurapiri,<br />

awkimajamaki.<br />

Como quien lo vió. Ullirijamaki.<br />

Cómodamente. Sap'aki, jiskiki.<br />

Comodidad. Sap'a, jiski. + Por mi comodidad:<br />

jiskijataki.<br />

Comodidad hallo. Nataki ancha sap'awa, ancha<br />

jiskiwa.<br />

Comodidad hallar en ir, hacer, &c. Mañaja, lurañaja<br />

ancha jiski wakisirapitu.<br />

Compadecerse. Khuyapäña, usuwäña, khuyawäña,<br />

llakipäña vel khuyasiña. Quiere acusativo sin<br />

preposición.<br />

Compañero en el camino: sariri masi. + En beber:<br />

umiri masi. + En pecar: juchachasiri masi.<br />

Compañero de otro padre. Padre masi. Y así de otras<br />

personas acompañadas.<br />

Compañeros en el Juego, de un mismo bando.<br />

Llaqi. Y del contrario: anatiri masi.<br />

Compañero en bailar. Wayñu, y todos los amigos<br />

muy intrínsecos. + Luq'asi: es lo mismo entre<br />

mujeres.<br />

Compañero de las cosas pares y que siempre sirven<br />

juntas, compañero de otro zapato, &c. Yanapa,<br />

jaqhapa vel ch'ullapa.<br />

Compañeros así. Yanani pura.<br />

Compañía de personas o tropa. Jaqi tama. Y así;<br />

soldado tama, &c. + Ir en compañia: chikaki maña.<br />

Vamos en compañía los dos: nampi. Idem: nampi<br />

chikamatana. + Hacer compañía a alguno: chikaki<br />

utkaña. + Y muchas veces esto se dice con la<br />

partícula -xä, en este sentido, como: hacer<br />

compañía en comer para que otro coma.<br />

Manq'axäña, para que otro ande: saraxäña, para<br />

que otro hable o murmure: arusxäña, &c.<br />

Compañones. Makhu. Maqhura, q'uruta, amka. +<br />

Sacarlos irusuña.<br />

Comparar. Chikäña, ch'ikat'äña.<br />

Comparación. Chikäña. + Hacerla: chikäña<br />

Comparación o semejanza. Idem: Comparación.<br />

Decirla: chikäña.<br />

Compás. Idem: kumpasa.<br />

Compás cementerio. Iglesia uyu.<br />

Compasar, medir. Tupuña.<br />

Compeler a uno para que diga: arusäña. Y todos los<br />

verbos con la partícula -ya vel -ä.<br />

Compeler a que pague. Ajusuwaña.<br />

Compeler a que vaya. Saräña.<br />

Compelido a decir. Arusuwata, &c. Tomando el<br />

participio del verbo, así compuesto.<br />

Compartir con otro procurando aventajarse.<br />

Llallasiña, athäsiña: con ablat. -mpi.<br />

Competir o igualarse con otro. Chikasiña, sasiña -ru<br />

vel -mpi.<br />

Competidor. Llallisiri, chikasiri, sasiri; según fuere la<br />

manera.<br />

Competidor o contrario en el juego, pelea, &c.<br />

Vide: compañero.<br />

Competir con razones. Vide: disputar.<br />

Complexión recia. Kutu vel muruchi kankaña. + Ser<br />

de fuerte o recia complexión: muruch'i jaqi.<br />

Complexión flaca. Lip'ichi, marmi jaqikankaña. Y a<br />

estos nombres quitándoles kankaña, significan ser<br />

de aquella complexión,<br />

Cómplice en pecar. Juchachasiri masi; y así de otras<br />

cosas buenas y malas.


122 Ludovico Bertonio<br />

Cómplice en hurtar. Luntatiri vel luntata masi.<br />

Cómplice en el homicidio. Jiwayiri masi.<br />

Componer la casa. Vide: aliñar, aderezar.<br />

Componer pleitos. Pleitosirinaka achithapiña,<br />

jujikipaña, aruna waykukipaña.<br />

Componedor de pleitos. Jujini jaqi, achithapiri,<br />

waykukipiri<br />

Componer las voces. Vida: acordar.<br />

Componer mentiras. K'ari aru wakixäsiña, qillqasiña.<br />

Componer coplas. Waruru p'axalläña, apsuña.<br />

Componer ramilletes. Thuthumpi vel wayta<br />

yaphithapiña.<br />

Componerse. Vide: aderezarse.<br />

Componerse. Kasikakiña, inakakiña.<br />

Componer altares adornándolos. Sumaychaña,<br />

jiskichaña, wakäña, kallaqaña.<br />

Componer bien las razones. Aruyatäña, jiski<br />

sullt'uña.<br />

Componedor de mentiras. Aru qillqa kamana.<br />

Comprar. Alaña alasiña. Ablat. con -na del precio.<br />

Vide: a- 36.<br />

Comprar fiado. Manu alasiña.<br />

Comprar de contado. Amparapura alasiña.<br />

Comprar y vender mercadeando. Alakipa alaruruña<br />

vel qullqi miräña.<br />

Comprar sin saber el valor. Pay jaqijama alasiña.<br />

Comprar barato. Phankaña vel pisina alasiña.<br />

Comprar muchas cosas. Alanuqaña.<br />

Comprador. Alasiri, aliri.<br />

Comprender muchas cosas con el entendimiento.<br />

Taqi, yatithapiña vel yatiña.<br />

Común ordinario. Inaki, hombre ordinario, común:<br />

ina jaqiki. + Ser común o de todos: taqinkaña.<br />

Común a todos. Idem: taqinkaña.<br />

Comunicar o tratar sus trabajos con otro. Thaxi,<br />

sumi atamaña.<br />

Comunicar o tratarse con alguno. Arust'asiña,<br />

arusnuqaña.<br />

Comunicar sus méritos o buenas obras. Jiski<br />

jakinuqawi waqichaña, jiski luraña waqinichaña.<br />

Con. -mpi. Cuando significa compañía.<br />

Con. -na vel -mpi. Instrumento.<br />

Con tristeza, alegría, &c. Phutisisina, kusisisina, &c.<br />

Porque este gerundio es como adverbio.<br />

Con dificultad. Jaritha, mamatha, qanitha, ch'amatha.<br />

Vide: -ja no. 69.<br />

Con el niño en los brazos. Wawa ichut'asita vel<br />

ichuxaruta. Y generalmente cuando esta<br />

preposición significa tener en las manos en las<br />

espaldas, &c. Se hace con el participio del verbo<br />

que significa llevar, compuesto con la partícula,<br />

-t'asi o -xaru, como es ät'asita, qhiwit'asita,<br />

irpt'asita, anat'asita, achut'asita vel äxaruta, &c.<br />

Según fuere el modo de llevar.<br />

Con poco gusto vivir en compañía de otros.<br />

Jaqhakata chuymani jakaña, utkaña.<br />

Con vestido. Isini vel isit'asita. Con sombrero.<br />

Tankat'asita vel tankani. Y así se dirá de otras cosas<br />

pertenecientes a vestido y calzado o galas.<br />

Con mi favor, con tu favor, con su favor o ayuda.<br />

Nayijana, jumimana, jupipana.<br />

Con el favor o ayuda de Dios. N. S. Diosipana.<br />

Con razón. Yampawa, sap'awa.<br />

Con brevedad. Vide: al momento.<br />

Con tocino, con queso, comer algo. Tocino illini,<br />

queso illini vel tocinoni quesoni vel tocinompi<br />

manq'aña.<br />

Con qué conciencia. Kuna chuymani.<br />

Con razón y sin razón. Yäjatsa jani yäjatsa.<br />

Con bien llegue. Kasi thapaki, kasi qispiki puriña.<br />

Con miedo. Jaxsarasina. + Andar con miedo el que<br />

tiene lastimados los pies: llaxlläsisina, llaxllatasina<br />

saraña. Y así de otras cosas.<br />

Con blandura. Muxsatha.<br />

Con espereza. Jarutha.<br />

Con osadía. Jani wati, jani qhï, jani tunki.<br />

Con doblez. Jaqhast'ä, mäst'ä.<br />

Con llaneza o sencillez. Qhanaki.<br />

Con luna caminar toda la noche. Phaxsi tukutana<br />

saraña.<br />

Con la confianza que en tí tengo. Juma<br />

ullikatasinaki.<br />

Con alguno. Khitimpisa.<br />

Con ninguno. Jani khitimpisa.<br />

Con cada uno. Sapa sapampi, mayni maynimpi.<br />

Con cada uno pecar dos veces. Sapa sapampi kimsa<br />

wasa kata vel kimsa kuti kata juchachasiña.<br />

Conato. Ch'akhawaña. + Ponerle ch'akawaña vel<br />

ch'akhawiña. Idem: ch'akha ch'akhajalata. Vide<br />

ch'a- no. 6 y 7. Donde se hallará el modo de usar<br />

de este vocablo.<br />

Con atrevimiento. Vide: con osadía.<br />

Concavidad o cueva entre peñas. Jaqhi tiy<br />

qaqallinka, salla tiy, jallu tiy. Muchas concavidades<br />

juntas. Saxa saxa, tiy tiy. + Hacerse muchas<br />

concavidades: saxaptaña, phillmiptaña.<br />

Concavidad, hoyo o silo debajo de la tierra. P'iya.<br />

Concavidad o hueco del jarro, plato y cosas<br />

semejantes. Phujru )( su contrarío: ch'ina.<br />

Cóncavo. Idem.<br />

Concavidades en el suelo. Saxa saxa. Vide: abertura y<br />

cavada tierra.


Vocabulario de la Lengua Aymara 123<br />

Concebir la mujer. Jakhutaña, jakhut'asiña,<br />

japiwaxaña. 3 -xi.<br />

Concebido. Jakhut'ata. N. Señora fue concebida sin<br />

pecado original. Señora Santa María taykasa<br />

juchawisa jakhut'ata kankaña.<br />

Concebir de adulterio. Jaqina jakhut'araqaña.<br />

Concepción. Jaqiptaña, jaq'ichasiña jakhut'ata<br />

kankaña.<br />

Conceder, consentir con lo que otro pide o manda.<br />

Iyasaña, wäsaña.<br />

Conceder así actualmente. Iyawä.<br />

Conceder creyendo. Iyasaña.<br />

Conceder aprobando lo que otro dice. Ampi<br />

uksawa.<br />

Concesión. Iyasaña; licencia.<br />

Conceder por cumplimiento. Iyasch'ukiña,<br />

wäskhukiña.<br />

Conceder en duda, diciendo eso debe de ser.<br />

Uksachixa. El debe de ser: jupachixa. Tú debes de<br />

ser: jumachitaxa. Yo debo de ser: nachitxa. Y si se<br />

le añade algún verbo diremos. Yo debí de decir:<br />

naxa arusichitha, poniendo -xa en el nombre o<br />

pronombre y -chi en el verbo.<br />

Concédeme lo que pido. Maysiwija iyasakiña.<br />

Concertarse. Aru wakhixäsiña, aruxäsiña,<br />

arusnuqaña, arust'asiña.<br />

Concertarse en hacer algo, tomando a su cargo<br />

cada uno su parte. Irajasiña, t'aqhajasiña.<br />

Concertar el tiempo o lugar para hacer algo.<br />

Chimpusiña.<br />

Concertarse en decir una misma cosa. Aru<br />

mayqallusiña vel maya arusiñataki wakhixäsiña.<br />

Concertarse para encubrir algo. Aru tuqäsiña.<br />

Concertarse con un amo en cincuenta pesos cada<br />

año. Phisqatunka sara marankuna churañatha<br />

maynimpi arujasiña.<br />

Concertar un criado prometiéndole salario.<br />

Qullqitha mayni sirwiñatha arujusiña.<br />

Concertarse con escritura. Qillqa lurajasiña.<br />

Concertar hueso o miembro. Ch'akha phiskuntaña,<br />

märu maña piyña, mäwijäña.<br />

Concertar. Vide: aderezar.<br />

Concertar discordes. T'iñinipura arusäña,<br />

muxsthapäña, arusthapitäña, arurapisäxaña,<br />

amikusäña.<br />

Concertadamente. Sap'aki, tuqipaki. + Gastar<br />

concertadamente: puritaki, wakitaki kastaña vel<br />

qullqi alasiña. + Hablar concertadamente: tuqipaki<br />

aru muq'uthakajaña, phat'aña, phank'aña, t'iwiña.<br />

Concha de mejillón. Lluxi ch'ulu.<br />

Conchabar. Vide: concertar.<br />

Concluir obra. Jakhusuña, tukuwaña.<br />

Concluir, convencer con razones. Phaxrachaña,<br />

amuki jakhutaña.<br />

Concluir con la mita, acabando el tiempo que le<br />

cabe. Maraja jakiqaña, ajusuña, phutusuña.<br />

Conciencia. Chuyma. + Tenerla: almani, almapa<br />

jaxsariri + Examinarla para confesarse: chuyma<br />

ulljasiña, yatisiña jucha, amajasiña.<br />

Concordar. Vide: apaciguar.<br />

Concordar una cosa con otra. Tinkusäña, t'uruxtäña.<br />

Concertar voces. Vide: acordar.<br />

Concordia. Mäwijasiña.<br />

Concordia en vivir. Muxsa qamaña.<br />

Concordes vivir. Muxsaki qamaña, mä chuymanijaki<br />

qamaskaña.<br />

Concubina. Sullka marmi. Manceba: sipasi.<br />

Condenar a muerte. Jiwañaru saña, jiwapha saña,<br />

jiwañaru phat'jana.<br />

Condenado a muerte. Jiwañaru sata, phat'ata, irjata.<br />

Y así de otras cosas.<br />

Condición natural. Chuyma. + Esta es mi condición:<br />

akawa chuymaja. + Tener condición de enojarse a<br />

menudo: q'apisipipiniriña, wallaxtapiniriña. Vide:<br />

inclinación.<br />

Condiscípulo. Yatiri masi.<br />

Conejo de la tierra doméstico. Wanq'u. + Silvestre:<br />

tara wanq'u.<br />

Conejo que siempre anda por las peñas. Jisk'acha,<br />

jisk'achu.<br />

Conejera o madriguera de ellos. Jisk'achana<br />

jawkipatapa, qurisiwipa.<br />

Conejera de los que son domésticos. Wanq'una<br />

utapa.<br />

Conferir. Vide: comunicar<br />

Confesarse al hechicero. Yaqaña, ichuña, yaqasiña,<br />

ichusiña, jucha willaqasiña.<br />

Confesar acto del hechicero. Yaqäña, ichuwaña.<br />

Confesor hechicero. Ichuyri, yaq'iri.<br />

Confesarse al sacerdote. Confesaña, confesasiña,<br />

jucha atamasiña.<br />

Confesar, acto del sacerdote. Confesaña.<br />

Confesarse bien. Chiqa chuymampi, amajasitakama,<br />

amut'atakama jucha confesaña.<br />

Confesarse mal. Jucha imantasina confesaña vel<br />

jucha imaqasina, aliqäsina, pilläsina pillaqäsina,<br />

janisa atamaphasasina confesaña.<br />

Confesor. Confesiyiri.<br />

Confesionario. Confesawi.<br />

Confesión. Confesaña, confesasiña.<br />

Confesarse sin propósito de la enmienda. Jani<br />

wanija sasina confesaña.


124 Ludovico Bertonio<br />

Confesarse sin arrepentimiento. Juchatha jani<br />

kichusisina, jani llakisisina confesaña.<br />

Confesar la fe. Diosana arupa qhanaki chiqawa saña<br />

vel iyasaña.<br />

Confiar en la hacienda, fuerzas, &c. Haciendani,<br />

ch'amanithawa saña.<br />

Confinar. Qurphasiña, qurphanipura kankaña.<br />

Confines de la tierra. Uraqina thaxsipa.<br />

Confines de las chácaras. Yapunakana qurphapa,<br />

qillinkapa, saywapa, achachipa, chutapa.<br />

Confines, tierras que tienen un mismo mojón.<br />

Qurphasini pura uraqi, yapu, &c.<br />

Confortarse. Vide: animarse.<br />

Confortar. Vide: animar, alentar.<br />

Confirmar a otro en el propósito, de hacer algo.<br />

Luraja sawipana thur'it'äña.<br />

Confirmar el Obispo. Confirmaña.<br />

Confirmación. Idem. + Administrarla. Confirmación<br />

sacramentona apaxataña.<br />

Conformarse. Vide: ajustarse.<br />

Conformarse los dichos. Sawipa arusiwipa<br />

t'uruxtusnu, turuxti, tinkusi.<br />

Confundirse mezclándose las cosas entre sí.<br />

Jurqasiña, thuywisiña, llamchisiña, ch'axrusiña,<br />

minusiña vel jarqathapitaña, &c.<br />

Confundir. Jarqasäña, jarqathapitäña, &c.<br />

Confundirse. Vide: avergonzarse.<br />

Confundir. Vide: avergonzar.<br />

Confundir revolviendo. Allikipa alliruruña.<br />

Confundido, mezclado. Jarqa vel jarqata, ch'axru vel<br />

ch'axruta.<br />

Congelarse el carámbano. Chullunkäptaña,<br />

chukuchukuptaña.<br />

Congelarse lo derretido, la leche, &c. Thät'aña,<br />

thäwijaña, thäramukutaña.<br />

Conjeturar. Jamut'aña. Vide supra: adivinar.<br />

Conjetura. Jamut'aña.<br />

Congojarse. Llakisiña, kapiña, pisiña, khuyasiña,<br />

p'utup'aywäsita, qhinskataña, pharakataña,<br />

jaxsakataña, tatamamäña, thuthuqaqa jalaña. Vide:<br />

afligirse.<br />

Congojarse el enfermo. Qhurpaña, ñat'aña, ayquña.<br />

Congoja. Vide: aflicción.<br />

Congojado. Thuthuqaqa jaliri.<br />

Conjunción de la Luna. Jayri. + A media noche será<br />

conjunción: chika aruma jayriniwa. Dos días hay<br />

de aquí a la conjunción: jayriru paya urukiwa.<br />

Cuatro días son de creciente: jayritha akaru pusi<br />

uruwa.<br />

Conjurarse contra el Rey. Mayqu jiwäñataki<br />

surasiña vel surasisina wakixäsiña.<br />

Conocer. Ullt'aña, ullkataña, phankhaña, tuñapuña.<br />

Conocer que uno es bonazo de condición o que es<br />

de poco saber. Chuyma warkutataña, warkutaña.<br />

Conocer de repente. Ullthaptaña, phankathaptaña.<br />

Conocerse. Ullt'asiña, phankasiña, tuñapusiña.<br />

Conocer mujer pecando. Aniña, juchachasiña,<br />

warmimpi jakisiña.<br />

Conocer varón así. Chachampi jakisiña,<br />

juchachasiña, anisiña, miqha laykuña.<br />

Conocida de varón. Chachampi jakisita, juchachasita,<br />

chachana anita. + No conocida: jani chachana<br />

anita, inqata, llamkt'ata, inqat'ata, jani miqani, jani<br />

chachampi jakisiri.<br />

Conocido. Vide: famoso.<br />

Conocidamente. Qhanaki, jaya qhana, jani pampa.<br />

Con qué conciencia. Kuna chuymani.<br />

Conquistar gente. Jaqichaña, jaqichasiña. Vide:<br />

vencer.<br />

Con razón lo hizo. Chiqatha, juchata, yatha, chiqaki<br />

lurana.<br />

Con razón tengo hambre, pues no he almorzado.<br />

Chiqaki manq'ajachitu, awtjitu, jani<br />

almorzawijatha vel lakha jaru sunawi saranaqasina.<br />

Conseja. Vide: fábula.<br />

Consejo dar. Vide: aconsejar.<br />

Consejo. Iwxaña, aru churaña.<br />

Conseguir. Vide: alcanzar.<br />

Consiguientemente, o por orden como están.<br />

Thiyatha thiyatha, sarapatkama, saratapatkama.<br />

Conseguirse uno de otro. Mistuna, miraña, yuruña,<br />

p'axalliña.<br />

Consiguiente, cosa que se sigue tras otra por su<br />

orden. Ukaxaru arkiri.<br />

Con ser rico o por más que eres rico o siendo rico<br />

no das limosna. Ancha qhapaqasinsa, paña<br />

qhapaqasinsa jani wajchanakaru khuyritati.<br />

Consentir que le digan o hagan. Esto se dice con la<br />

partícula así interpuesta a los verbos, v.g.<br />

Consentir que le aporreen. Jaychäsiña.<br />

Consentir que le digan. Säsiña.<br />

Consentir que le hurten. Luntatäsiña.<br />

Consentir que mofen de él. Tuqiyasiña vel<br />

tuqäsiña.<br />

Consentimiento. Iyasaña, iyasawi, wäsawi.<br />

Consentir. Vide: conceder.<br />

Conserva. Idem.<br />

Conservar. Katujasiña, waqaychaña.<br />

Considerar. Jamut'aña, k'aywisiña, k'aywinuqasiña,<br />

jamuta jamanuqasiña.<br />

Considerado, acuerdo. Kunasa, chuymampi luriri,<br />

amuta amanuqiri.


Vocabulario de la Lengua Aymara 125<br />

Consolar. Jajuraña, q'uchäña, kusisäña, chuyma<br />

katuwaña.<br />

Consolarse uno a otro. Jajurasiña, kusisäsiña,<br />

q'uchuwasiña.<br />

Consolador. Jajuriri, kusisiyri.<br />

Consolador que habla con mucha suavidad. Muxsa<br />

aruni, k'isa, qawi, k'uchuchu aruni o posponiendo<br />

los aditivos, aru muxsa, aru k'uchuchu. Y estos<br />

mismos modos, tomados en mala parte, significan<br />

lisonjero.<br />

Consolador en las aflicciones. Chuyma katuri,<br />

jajuriri.<br />

Constante en el propósito de hacer algo. Luraja<br />

sawipa lurapiniri, jani armiri, thurit'ata chuymampi<br />

kunasa luriri.<br />

Constante en padecer. Jani llaxllatasa muturi,<br />

thurit'ata, maya chuymani mutuñataki kankiri.<br />

Constante en guardar castidad. Uqa tukuta,<br />

wachuki, tutiri.<br />

Constancia. Thurit'ata chuymaniña.<br />

Consumir, gastar la hacienda. Qullqi, hacienda<br />

tukuntaña, qhichimäña, williwaña, willijraña,<br />

t'ümäña.<br />

Consultar entre sí. Arusnuqasiña, arujasiña,<br />

amajasäsiña.<br />

Consultor. Arusnuqasiri.<br />

Consultar pidiendo consejo. Amajasäsiña,<br />

arusnuqasinampi.<br />

Consulta. Amajasäsiña.<br />

Consumado perfecto. Jani kunaspilla vel ch'ulla.<br />

Consumado ladrón. Jani kunaspilla luntata.<br />

Consumado en cualquiera ciencia y arte. Tuqapu.<br />

Consumado teólogo. Diosana yänakpa yatiri tuqapu.<br />

Consumado lengua. Jaqi aru yatiri tuqapu, &c.<br />

Consumirse, gastándose la plata en muchas cosas.<br />

Qullqi irixti.<br />

Consumirse todos los de una familia o pueblo por<br />

alguna enfermedad. Samp'anuqtaña,<br />

t'alaxnuqtaña, tukuntasiña.<br />

Consumir plata o comida, con demasía.<br />

Tukuntawäsiña, japhallachaña, ch'usachaña,<br />

putamukuña, phasaqäña, wanqarantaña,<br />

wanqaranttäña, chaqhäña.<br />

Consumir la tierra a los muertos. Laq'a tukunti,<br />

ch'usaru tukuyi.<br />

Consumirse de viejo. Sunquptaña, janchi llawuptaña,<br />

pullchuptaña, qariña.<br />

Consumido, chupado. Phiswata, tukari, amaya,<br />

k'ayra, wañata, nasa ch'akhaki änuqata, aychana<br />

thusakipata.<br />

Consumido de sarna. Qarachana t'urusuta, tukusuta,<br />

kusata, suwata, jiwata, yawirka jaqi.<br />

Contar numerar. Jakhuña.<br />

Contar gente. Tumpasiña vel tumphutaña.<br />

Contar por ñudos. Chinuna jakhuña.<br />

Contar mal, pasando algo. Jakhukipaña,<br />

chinukipaña.<br />

Contar mal añadiendo. Jakhuxataña, chinuxataña.<br />

Contar por piedrecitas. Qalana apanuqaña,<br />

iranuqaña, saraña vel inuqaña. 3 -qi.<br />

Contar por padrón. Qillqana vel qillqatha tumpasiña.<br />

Contarse seis del mes de noviembre. Noviembre<br />

phaxsina chhuxta uruwa jakhusi.<br />

Contarse diez de creciente. Jayritha tunka uruwa vel<br />

tunka uru jakhusi.<br />

Contarse diez de menguante. Urut'atha tunka uruwa.<br />

Contar una almorzada de papas para saber si el<br />

año será bueno. Piw irutaña; es gran superstición.<br />

Contar el ganado nuevo con el mayor juntándole<br />

en uno. Phat'achaña.<br />

Contar los tantos que uno tiene en el juego como<br />

ayudándole. Samichaña.<br />

Contar, decir. Atamaña, isapäña.<br />

Contar fábulas. Aminaña, jawariña vel aminasiña,<br />

&c.<br />

Contarse de S. Pablo o de otras personas. S.<br />

Pablomna y el verbo siguiente concertará con la<br />

persona de quien le cuenta.<br />

Contar, sacar a plaza todo lo que puede ser afrenta<br />

de alguno. Jutawi, walawi äthuña.<br />

Contagioso mal. Makhatiri usu. + Tenerte: makhatiri<br />

usuniña.<br />

Cotentarse con cien pesos el que los tiene. Pataka<br />

saratakikithawa. Y si no los tiene se quitará el<br />

pronombre -ja o diremos nataki pataka sara<br />

sap'iyrikiwa. Vide: bastar.<br />

Contentarse con un pan que comió a la cena. Mä<br />

t'ant'a pitaki ikiskaja.<br />

Contentarse con su mujer, en andar con otras.<br />

Marmija pitaki saranaqaskaña.<br />

Contentar a otro. Vide: alegrar.<br />

Contentarle, dándole todo lo que ha menester.<br />

Jakit'aña.<br />

Contento. Vide: alegre.<br />

Contentar dando abundantemente. Kusikipaña,<br />

jakit'aña.<br />

Con todo eso. Mäsqa, tullansqa, tullasantsqa,<br />

tullasansqa.<br />

Conterráneo. Marka masi.<br />

Continencia. Vide: castidad.<br />

Continuar el escribir. Uka tukuta vel jani t'aqhanawi<br />

qillqaña vel qillqa jani jaytaña vel t'aqhanawi


126 Ludovico Bertonio<br />

qillqaña. Sin la negación jani.<br />

Continuadamente. Idem: vel tukusimä, tukusinawi.<br />

Continuados o continuos. Aliqa vel tukuya. Dícese<br />

de días, meses y anos.<br />

Continuarse unas tierras con otras y otras con<br />

otras, sin haber división. Uka tukutaki, mayaki<br />

kankaña vel -ña.<br />

Contiguo, junto, pegado. Jak'aptata, lip'ithaptata.<br />

Contonearse. Ch'üta ch'uwanuqaña, q'illuta<br />

q'illunuqaña, k'uk'unaqaña, pawita pawinuqaña,<br />

jaxsuta jaxsunuqaña.<br />

Él que se contonea: pawisilla, ch'uwasiña,<br />

ch'uwata ch'uwanuqiri.<br />

Contradecir a lo que se manda. Arustakhaña,<br />

aruskataña, ayniña, aynikataña.<br />

Contradecir disputando o pleiteando. Sasiña,<br />

kutisiña, kutipasiña, jithäsiña, winkuwasiña.<br />

Contradecirse. K'arisiña, llullasiña.<br />

Contradecir no consentiendo. Janiwa saña.<br />

Contra la voluntad o gusto de otro. Dícese con la<br />

partícula -raqa interpuesta al verbo, v.g.<br />

Contra la voluntad del dueño sacar la plata.<br />

Qullqi apsuraqaña. 3 -qi<br />

Contra la voluntad de alguno quitarte el hijo.<br />

Wawa irparaqaña.<br />

Contra mi gusto murioseme. Jiwaraqata: si es a<br />

tercera; y si es a primera o segunda persona:<br />

jiwaraqitu, jiwaraqatama, &c.<br />

Contra alguno. Manqa vel -ru.<br />

Contradictor. Aynisikamana, arustaka kamana.<br />

Contrapuntear al modo de indios. Kikuña<br />

Contrario o encontrado con otro. Urqu jiwatini vel<br />

t'iñini. Vide: urqu.<br />

Contrario. Vide supra: competidor.<br />

Contrario en los colores y elementos. Awqa. Y de<br />

otras cosas así, que no pueden estar juntas, v.g.<br />

Contrario es lo negro de lo blanco, el fuego del<br />

agua, el día de la noche, el pecado de la<br />

gracia. Ch'ära janq'una awqapapi, &c.<br />

Contrahacer. Vide: remedar.<br />

Contrahacer la firma o letra. Maynina qillqatapaja<br />

qillqaña.<br />

Contrahacer la llave. Maynina llawipaja luraña.<br />

Contrastar debatir. Vide: contradecir.<br />

Contratar hablando de ventas y compras. Alanatha,<br />

alasinatha, arust'asiña, arusnuqaña, aruwakixäsiña.<br />

Contratar mercadeando. Alakipa alaruruña,<br />

qhatukipa, qhatururuña, jawrukukipa,<br />

jawrukururuña.<br />

Contrato. Aru wakixäsiña.<br />

Contrecho, que no puede encoger algún miembro.<br />

Q'uk'ara.<br />

Contrecho, que no puede extender algunas partes<br />

del cuerpo. Muruq'u, y si es de las manos: ampara<br />

muruq'u, &c. + Arrastrar el contrecho: jithiña,<br />

jithinaqaña.<br />

Contribuir una medida de algo. Tankachasiña.<br />

Contribuir seis o diez de plata o de otra cosa.<br />

Chhuxtaqata apanuqasiña. Vide: pitar.<br />

Contribución. Apanuqasiña.<br />

Contrición, dolor de los pecados por solo Dios.<br />

Diosa supaki juchatha kichusiña, janiki jucharu<br />

purisajana saña. + Tener contrición así:<br />

juchanakajampi Dios q'apisäwijatha chiqa<br />

chuymampi llakisiña, kichusiña, phutisiña.<br />

Atrición, dolor porque no siente más dolor de sus<br />

pecados: jucha layku wakita kichu siwitha<br />

kichusiña.<br />

Atrición, dolor del pecado soto por no ir al<br />

infierno: juchatha jani infiernuru maña layku<br />

llakisiña; kichusiña.<br />

Contrito. Diosa sapaki juchapatha kichusiri.<br />

Contumaz. Tarkaka, wanana, ch'ayu, phutich'unch'u,<br />

tarma ch'unch'u.<br />

Conturbar, poniendo a otro en cuidado. Takurasäña,<br />

parirasäña.<br />

Conturbar asombrado. Warakusäña, mullawaraña,<br />

jajapuña, luqhiptäña, muspäña. Vide: asombrar.<br />

Conturbar la casa o pueblo revolviendo la gente.<br />

Uta vel marka pithuña, ch'axmiña.<br />

Conturbador así. Marka pithuri vel markapithu.<br />

Convalecer. Ñañaptaña, sap'aptaña, ullutaña,<br />

jaqiptaña, jarisxaña, k'umaraptxaña vel ch'ama<br />

jiskiptitu, yanjritu.<br />

Convaleciente. Sap'aptiri.<br />

Convalecencia. Sap'aptaña.<br />

Convencer con razones. Aruna phaxrachäña,<br />

chiqawa säña.<br />

Conveniente, expediente, provechoso. Sap'awa,<br />

jiskiwa, maysanawa, sutiwa, qullanawa.<br />

Conversación. Arustasiña, jaqiwasiña<br />

Convertirse, volverse en algo: tukuña. Y también se<br />

hace con las partículas, -ptaña, -taña, -xaña,<br />

-kiptaña: pospuestas al nombre de la cosa en que<br />

se convierte.<br />

Convertirse en piedra. Qalaptaña, qalataña,<br />

qalaxaña, qalakiptaña, qala tukuña.<br />

Convertirse o volverse blando. Axaptaña, axataña,<br />

axaxaña, axakiptaña, axa tukuña; y así de todo.<br />

Convertióse la mujer de Loth en piedra del sal.<br />

Lutana marmipa jayu qalaptaña vel jayu qalatiräña<br />

o tukuña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 127<br />

Convertirse a Dios. Diosaru jaxsuña, kutikiptaña,<br />

jaqhukiptaña.<br />

Convertir los hombres a Dios. Diosaru jaxsuwaña,<br />

&c. Añadiendo a, a todos los verbos que significan<br />

convertirse.<br />

Copa de oro. Chuqi vel qullqi akilla vel qiru.<br />

Copado. Chuynu. Dícese de las papas y árboles.<br />

Copos de nieve. Aqharapi.<br />

Caer o nevar. Aqarapiña. Idem: aqharapi puri vel<br />

khunu, aqharapi thali.<br />

Copete de las aves. K'ara k'ara.<br />

Coquero, mercader de coca. Kiru vel kiru kamana.<br />

Coraza. Yawri qhawa, yawri llika llika; qhawa es la<br />

cota.<br />

Corazón. Lluqu lluqu, propiamente. Aunque le llaman<br />

chuyma, que es propiamente bofes.<br />

Corazón de árbol. Quqana chuymapa. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Corazón donde están engastados los granos del<br />

maíz. Thulu.<br />

Corazón, entendimiento. Chuyma. + Tenerle:<br />

chuymaniña. + No tenerle: chuymawisa, chuyma<br />

phusaña.<br />

Coral gargantilla. Mullu.<br />

Coral de castilla. Castilla mullu.<br />

Corcova. K'umu. + Enderezarla: tuqipachaña.<br />

Corcovado. Idem: k'umu.<br />

Corcovear la bestia. K'apul k'apultaña, q'illuta<br />

q'illunuqaña, thuquta thuqunuqaña, tinkita<br />

tinkinuqaña, jaluta jalanuqaña.<br />

Corcoveando echar al que anda encima o poner a<br />

pique de ello. Jakhuta jakhunuqaña, thaluta<br />

thalanuqaña, walax walaxtaña.<br />

Cordel de tres ramales con sus bolillas al cabo.<br />

Liwi. + Tirarle: liwiña.<br />

Cordel de dos hilos diferentes torcidos. Lluq'ita<br />

ch'ankha.<br />

Cordel con que las indias atan sus fajas o con que<br />

ensartan cualquiera cosa. T'isnu, sullt'u.<br />

Cordel de las fajas tejido de varios colores.<br />

Mullutuma.<br />

Cordel así de la honda. Muchuqa vel jaraqa.<br />

Cordero de cualquier animal. Urqu qallu.<br />

Cordera. Qachu qallu.<br />

Cordero asado con piedras que abrasan. Qallu<br />

waxa vel japu. Vide: ja-, no. 60.<br />

Cordero de los venados. Q'ucha.<br />

Cordero blanco que solían sacrificar. Lluchus qallu,<br />

wanaku qallu.<br />

Cordero de un año, que le juntan con el ganado<br />

mayor. Phat'a. + Apartarlos para esto: phat'achaña.<br />

Cordero gordillo. Piñu qallu. Y llaman también así a<br />

los niños.<br />

Cordero de la zorra. Wari tanqa.<br />

Cordillera de los cerros. Sirka sipi. + Pasarla: sirka<br />

makkipaña.<br />

Cordón que sirve de gorra a los indios. Chimpu vel<br />

llaytu, pillu, es algo diferente. + Ponérsele:<br />

chimput'asiña, llaytut'asiña.<br />

Cordón del sombrero torcido. Q'iwi. + Ponerle en el<br />

sombrero: q'iwit'äña.<br />

Cornada. Waxraña. + Darla: waxraña.<br />

Coro de ángeles. Angelanaka sü.<br />

Corona de los reyes. Pillu.<br />

Corona de flores. Thuthumpi pillu y cualquiera cosa<br />

que sirve de corona se llama pillu. + Hacerla:<br />

thuthumpi pillu yaphiña, wakäña. + Ponérsela:<br />

pillut'aña, pillut'asiña. + Ponerla a otro: pillut'äña.<br />

Coronarse o coronar. Idem: Corona de flores.<br />

Corona o trenza bien labrada que usan las mujeres<br />

incas y chinchaysuyos. Wincha. Ponersela.<br />

Winchat'asiña. Ponerla a otra: winchat'äña.<br />

Coronilla del cerro o casa. Patxa ch'utu, alät'a,<br />

nayrat'a.<br />

Coronilla de la cabeza. Patxa sunaqi, ch'utu.<br />

Corral del ganado. Uyu.<br />

Corral para apartarle. Kachi kallanka.<br />

Corrales. Uyu uyu, cuando están muchos juntos.<br />

Corral para necesarias. Jamawi uyu.<br />

Correa de zapato. Jiskhu t'isnu vel zapato<br />

chinuqasiña.<br />

Correa con que los indios atan la punta de su<br />

arado. Yawirka.<br />

Corredor. Chhuxlla uta vel karpaqata uta, utaru<br />

utachata.<br />

Corregidor. Idem: vel apu.<br />

Corregir de palabra. Thaxtiña, jiwatiña.<br />

Corregir castigando o reprendiendo. Wanichaña.<br />

Corregir lo escrito. Qillqa chiqachaña.<br />

Corregir con blandura. Muxsa arumpi iwxaña.<br />

Corregir con aspereza. Jaru arumpi thaxtiña,<br />

urqutaña, junt'u wanichaña.<br />

Corregirse, enmendarse. Waniña, thusaña.<br />

Corregirse el que dice uno por otro por olvido.<br />

Achxaramanta.<br />

Correo. Qillqa apakamana vel apiri. + Despacharle:<br />

khitaña, khitarpäña.<br />

Correr a uno. Vide: afrentar.<br />

Correr. Jasaña, jalaña, ayaña, llujuña.<br />

Correr el agua muy turbia por los arroyos o calles.<br />

Uma qunchuya jithi, como cuando llueve. Vide:<br />

llu-. no. 2.


128 Ludovico Bertonio<br />

Correr muchos. Ch'ukutaña vel jusaña, t'ümaña.<br />

Correr muchos animales. Walaña.<br />

Correr sangre. Wila ch'aqi vel jawi.<br />

Correr las exhalaciones en la región del aire. Wara<br />

wara jali.<br />

Correr a diversas partes. Dícese con la partícula,<br />

-jra, interpuesta a los verbos de correr como:<br />

jaslajraña, chhukujraña, &c.<br />

Correr el río con ruido. Jawiri uxuti, phuxuki,<br />

chhaxchaki.<br />

Correr con ligereza. Wijutaña, llujuña.<br />

Correr el aire moderado. Suqiña vel suqi sari.<br />

Correr para presentarse delante de alguno.<br />

Thukuranaña, jasaranaña, jalaranaña.<br />

Correr enfermedad. Usu sari, puri.<br />

Correrse. Vide: afrentarse, avergonzarse.<br />

Correr la fuente o caño. Paxcha jalaqi, jali, jawiqi.<br />

Correr gota a gota. Ch'aqhaña vel p'alaña.<br />

Correr riesgo. Niya niya chijiru puriña, jalantaña,<br />

niyat'aña, ñañat'aña. -ru.<br />

Correr nueva. Aru apatati, saratati.<br />

Corriente o cuesta abajo, cuando el suelo es más<br />

alto de una parte que de otra. Wira, wä wä. +<br />

Tenerla el suelo u otra cosa: uraqi wä wäpi.<br />

Corriente del río. Jawirina jawiqañapa, jalaqañapa,<br />

jalaqiripa, jawiqiripa.<br />

Corriente del que habla sin tropezar. Aliqa arusiña.<br />

+ Tenerla: aliqa arusiña, aru jawäña, llujucha,<br />

phaxpakiña, chaxchakiña.<br />

Corrillo de gente. Jaqiqupu. + Hacerle: qupuchasiña.<br />

Corromper doncella. Jani juchachäsita marmi<br />

waxlliña, k'üña pakiña.<br />

Corrompida. Waxllita, juchachasita, pakita, k'ü.<br />

Corromperse el vino o la chicha. Qayraxaña,<br />

q'aymaraxaña vel t'amaraxaña. Vide: acedarse.<br />

Corrompido así dañado. Qayrata, t'amata, q'ayma.<br />

Corromperse podrirse. Ñusaña.<br />

Corromperse la mujer con tocamiento lascivos.<br />

Llamkt'asisina llawsa mistuwaña, jawäña.<br />

Corromperse el varón así. Qhaxsi llamkt'asisina<br />

sapaka mistuwaña, jawäña.<br />

Cortar cosas largas o la mano o el pie. Äqaña. 3 -qi.<br />

Cortar, verbo general. Khariña, kuchuña.<br />

Cortar a pedazos. Kharinuqaña.<br />

Cortar cercenando. Kharikipata. Otros verbos de<br />

cortar se hallarán en la letra kha- 29 y kunu y t'i-<br />

no. 9<br />

Cortar la cabeza. Ituraña, jalaräña, khariraña,<br />

kuchuraña.<br />

Cortar leña. Lawa ququña.<br />

Cortar con los dientes. T'uruqaña, juraqaña. 3 -qi.<br />

Jurajaña.<br />

Cortar árboles. Phat'aña, llaxllaña, phat'usuña,<br />

llaxllusuña.<br />

Cortar monte. Lluxirpäña, samp'arpäña.<br />

Cortar un poco de algo. Mururaña, phut'uraña,<br />

khariraña.<br />

Cortar un pedazo de piedra. Phank'araña vel<br />

phank'aña.<br />

Cortar la punta de algo o las hierbas y cosas<br />

semejantes. Phit'uraña.<br />

Cortar bien las razones. Tuminajamaki aru khariña,<br />

t'imuña, t'iwiña.<br />

Cortar por igual. T'imuraña, t'illmiraña.<br />

Cortar descuartizando por sus conyunturas.<br />

Tiwraña, t'iwraraña.<br />

Cortado de alguna mano o pie trasquilado. Ampara<br />

vel kayu vel ñaq'uta muru.<br />

Cortarse o quebrarse hilo o soga. T'aqhaxtaña,<br />

p'ataxtaña p'ichixtaña, t'aqhasiña.<br />

Cortarse de miedo. P'axtaña, chhujutaña. Idem:<br />

ch'ama p'axtitu chhujutitu.<br />

Cortado así o turbado. P'axtata, chhujutata.<br />

Cortarse o rasgarse a pedazos alguna cosa tocada<br />

del fuego. Nakhanuqaña. 3 -qi.<br />

Cortarse lo que cuelga como soga, &c.<br />

T'aqhawaqtaña.<br />

Cortarse el hilo de la vida o morir. T'aqhaxaña,<br />

jiwaxaña, qarixaña.<br />

Cortarse la mano o pie. Äqasiña khariqasiña,<br />

kuchuqasiña.<br />

Cortadera, hierba así llamada. Siwiqa. + Tierra<br />

donde nace: siwiqani.<br />

Corteza del árbol y de otras cosas. Lip'ichi, qhawa,<br />

sillp'i.<br />

Corteza de un árbol que sirve de hacer sogas.<br />

Mura. + Quitar corteza: sillpiraña, qhawaraña,<br />

sillq'iraña, lip'ichi iqaraña.<br />

Cortesano los indios como no lo son. No tiene<br />

vocablo para ello, podría decirse. Apu thäna<br />

jilirijamaki kunasa luriri.<br />

Cortina. Idem vel sinkhathapiña isi.<br />

Corto en hablar. Aru pisi jaqi vel amuli. Aunque este<br />

tira al que es callado y malicioso.<br />

Corto de cuerpo. Jisk'a jaqi. Y así de otras cosas<br />

cortas.<br />

Corto de vista. Sarphu, säpi. + Venir a tener corta<br />

vista: sarphuxaña. 3 -xi.<br />

Corto de entendimiento. Japa vel jayphu, pisi<br />

chuymani.<br />

Corto que no llega. Jisk'a pisi.<br />

Corva. Khata, kayu khata.


Vocabulario de la Lengua Aymara 129<br />

Corvo. Vide: tuerto.<br />

Cosa. Kunasa. Dame alguna cosa: kunasa churita. +<br />

Cuando preguntamos, ¿Qué cosa? ¿Kuna?+ ¿Qué<br />

cosas? en plural: ¿Kuna kuna?<br />

Cosa o nueva incierta. Qhatamanäru.<br />

Cosa de Dios, de hombres, &c. Yä.<br />

Cosa de asombro. Mulla wara, jach'a jamu yä,<br />

jaxsaraña.<br />

Cosa abominable. Wati yä, yanqha yä.<br />

Cosa de espacio. Una yä<br />

Cosa ordinaria. Ina vel pampa yä.<br />

Cosa de risa o donaire. Llama llama, sirakuna, sawka<br />

yä.<br />

Cosa, vaso o ropa para poner algo en ella. Inuqaña.<br />

Cosa de estima. Yupa, jakhu yä.<br />

Cosa que no se acaba. Wiñaya saykipa, uka tukuta,<br />

t'aqanawi.<br />

Cosa que dura mucho sin ninguna mudanza. Idem:<br />

Cosa que no se acaba.<br />

Cosa perdida o persona que no se sabe de ella. Jani<br />

isapata.<br />

Cosa linda de ver. Ulljasina añay saña yä.<br />

Cosa de ver por su primor. T'it'u ullijaña yä.<br />

Cosa sabrosa. Muxsa, k'isa, qawi.<br />

Cosa en extremo linda. Añay, sumawa saña. Y así de<br />

otras.<br />

Cosa en extremo abominable. Jaxutañana jaxutañapa<br />

vel jucha saña yä. Y las mujeres dicen: jan saña yä.<br />

Cosa de ninguna estima. Jani yupa, jani jakhu. Idem:<br />

jani jakhuña.<br />

Cosa que está por ahí desechada. Uraqina<br />

jakhusxiri, jaqhurpätakiri, tusuri yä.<br />

Cosa ajena es. Jaqinkiwa.<br />

Cosa propia mía. Iñawija yä vel nanki, nakikijanki.<br />

Cosa inútil. Qasi yä, jani kunarusa maluri, jani<br />

kunatakisa sap'a vel jiski yä.<br />

Cosa de varias labores. Kunamana qillqata,<br />

mistuwata; tuqapulurata, iranaqata.<br />

Cosa de fama. Vide: famoso.<br />

Cosas pequeñas. Jisk'anaka yänaka.<br />

Cosa de mucho precio. Jayan chanipa.<br />

Cosa de poco precio. Pisin chanipa, k'atan chanipa,<br />

phintan chanipa.<br />

Cosecha de papas. Amka llamayu vel amka junuwi.<br />

Cosecha de quinua, trigo, &c. Jupa llamayu. Y así de<br />

todas las cosas que se cogen del campo, aunque<br />

sean frutos de los árboles. + Hacerla: llamayusiña.<br />

Coser como el sastre o zapatero. Ch'ukuña,<br />

ch'ukut'aña.<br />

Coser como la costurera. Siraña.<br />

Coser pegando dos lienzos, dos suelas, &c.<br />

Ch'ukuthapiña vel sirathapiña.<br />

Coser esteras o la mortaja al muerto. Tirithapiña.<br />

Cosquillas. Khichulläña. + Hacerlas: khichulläña. +<br />

Sentirlas: khichulläta, jaluthaña vel jasäsiña.<br />

Cosquilloso. Khichulläta jalutakamana, jasäsikamana.<br />

+ No serlo: khichulläta qalajaki, amayajaki.<br />

Cosario. Jaqina jark'akamana, jaqi q'asiyri luntata.<br />

Coso. Toro anataña uyu. Idem: qinchata uyu. +<br />

Hacerle: qinchaña, chaktaña, äjaña.<br />

Costa del mar o laguna. Quta lakha.<br />

Costa de plata. Qullqi kastaña. + Hacer mucha costa:<br />

jaya kastaña, jaya qullqi qhichimäña. + Será de<br />

mucha costa: jaya qullqimani; o según la cosa que<br />

se gastare.<br />

Costa o precio. Chani. + De mucho precio o costa:<br />

jayan chanipa.<br />

Costar mucho. Jayana alataña alluxa qullqina alataña.<br />

Costar trabajo. Urkurasiña, wasirusiña. Nominativo<br />

de la persona a quien cuesta.<br />

Costado. Jarapi.<br />

Costado abierto. P'iyantata. Costal. Kutama<br />

Costal lleno de papas. Amka mä lura. Mä lura amka.<br />

Costear o enviar a su costa. Qullqijana khitaña vel<br />

qullqijaña.<br />

Costillas. Jaraphi<br />

Costillas delanteras. Nayra tuqi.<br />

Costillas traseras. Jikhani tuqi.<br />

Costras de pan. T'ant'a lip'ichi.<br />

Costras de sarna. Qaracha k'ank'a vel k'ank'alli.<br />

Costras de sal. Jayu kankalli vel jayu juch'usa.<br />

Costras de paredes. Pirqa p'usu. + Hacer costras:<br />

pusutataña.<br />

Costumbre de emborracharse. Machirikankaña. +<br />

Tenerla: machiriña. Y así de todas las cosas como<br />

manq'iriña, umiriña, risasiriña, &c. Tomando el<br />

participio en -ri, con las partículas terminativas del<br />

verbo o con kamana, umiri kamana vel uma<br />

kamana. Vide: acostumbrarse. + Pegar malas<br />

costumbres o buenas: samakipaña, yatichakipaña,<br />

según lo que precede. Y si no precede nada, estos<br />

verbos se toman en mala parte.<br />

Costumbre o ley entablada. Sara.<br />

Costumbre o regla de las mujeres, q'añu. + Tenerla:<br />

q'añusiña vel q'añuna purita, q'añu puriu vel<br />

q'añusiriña.<br />

Costura. Donde se juntan dos lienzos. Ch'ukhut'iri vel<br />

ch'ukhu. + Descoserla: ch'ukhu. Idem: Ch'ukhutawi<br />

jaraña, jaraxaña.<br />

Costurera. Ch'ukhukamana, sirakamana.<br />

Cota. Yawri llika llika qhawa vel qillaya qhawa.<br />

Cotejar. Chikaña, chikt'aña, tinkusäña, sasäña.


130 Ludovico Bertonio<br />

Cobarde para trabajar. Jayra, qilla, qhima, qhimara,<br />

jiqhalla, samp'a. Vide: perezoso.<br />

Cobarde, tímido. Llajlla, kapanq'u, jaxsarakamana.<br />

Cojear. Jank'uta, jank'unaqaña qilun qiluntaña,<br />

qiwänakaña: qiwal qiwaltaña, janq'ul janq'ultaña.<br />

Cojo. Janq'u, qiwa, qiwachara. Qilu k'axcha, kayu<br />

pilla. + Volverse cojo: janquxaña, janq'urixaña. 3<br />

-xi.<br />

Coyunda, soga de cuero. Yawirka vel simpa.<br />

Coyuntura de los huesos. Muqu vel quxu. + Todas<br />

las coyunturas del cuerpo: muqu muqu, quxu quxu.<br />

Coyuntura o buena ocasión. Allinaki puriña. +<br />

Llegar a buena coyuntura: muquru puriña.<br />

Cocer carne y cualquiera otra cosa. Phäña.<br />

Cocer carne solamente. Jaxuwaña, phank'uña.<br />

Cocer chuño. Chamqachasiña.<br />

Cocer cal. Wajaña vel q'atawichaña.<br />

Cocer demasiado la comida. Sijsäña, junt'uwaña.<br />

Cocer demasiado. Neutro Ch'ijch'iña, junt'uña,<br />

waykuxaña.<br />

Cocer demasiado lo que se tiñe. Ch'ijch'iyaña,<br />

waykuwaxaña.<br />

Cocer mucho tiempo lo que se tiñe. Waykumukuña,<br />

jaya pacha phiyi.<br />

Cocer maiz. Mut'iña<br />

Cocer quinua con muy poca agua. Ñach'ayaña.<br />

Cocer sangre de animales. Parkaña.<br />

Cocer algo con piedras echándolas en agua fría.<br />

Parisiña.<br />

Cocer la chicha o mosto cuando hierve. Neutro.<br />

K'usa phullujtusnu.<br />

Cocer mucho junto. Phüxchiña, phutiña.<br />

Coces. Takintaña, q'ultantaña. + Darlas: takiwäsiña,<br />

q'ultawäsiña. + Darlas las bestias: mat'aqiña,<br />

takiña.<br />

Cocida, tiempo en que cuece algo. Phä vel wayk'u<br />

Cocido. Phäta, jaxuwata, &c.<br />

Cocina. Phäsiña uta.<br />

Cocinero. Idem: vel phäkamana.<br />

Crecer las plantas y sembrados. Aliña, chillkiña.<br />

Crecer el sembrado todo junto. Alinuqaña<br />

maphutaña.<br />

Crecer el hombre y los demás animales. Jilaña,<br />

jach'ataña.<br />

Crecer de presto los niños. Jilutaña, sayt'ukiptaña<br />

Crecer las personas y otras cosas más que las que<br />

son de su tiempo y edad. Jirusuña, entiéndese<br />

estando entre ellas como campeando.<br />

Crecer la virtud. Jiskikankaña jili, jach'apti, miri,<br />

phatiqi, apaxtti.<br />

Crecer el vicio. Yänqha kankaña jili, miri, &c.<br />

Crecer la enfermedad. Vide: acrecentarse.<br />

Crecer el edificio. Jilutaña.<br />

Crecer el río. Jawira phatiqi, jilat'aña, llamch'itati,<br />

apatati.<br />

Crecer el fuego. Nina aqi.<br />

Crecer las desgracias. Chiji aqi vel saruti, inki saruti.<br />

Crecer las papas muy derechas sin ramas. Champi<br />

champi aliña.<br />

Crecer desigualmente el sembrado y otras cosas<br />

así. Jilusu jilantaña.<br />

Crecer el maiz, garbanzos y otras cosas que se<br />

remojan. P'asaña, miraña, p'aywaña.<br />

Crecer la pared, mostrando cuanto. Jukhawaña,<br />

jukhaxaña, jukharu puriña.<br />

Crecer el mar. Phukusuña, jullch'usuña, jullp'usuña,<br />

jawsuña. )( Su contrario: mantaña, maluña,<br />

jithintaña.<br />

Creciente de la mar, laguna o rio. Phukusuripa,<br />

jullch'usuripa, jilat'apa. )( Su menguante:<br />

mantiripa, &c.<br />

Creciente de avenida. Uma lluxlla.<br />

Creciente de la luna. Jilat'apa. )( Su contrario:<br />

pisiptatapa.<br />

Crecida virtud o vicio. Jach'a phatiqiri jiski vel<br />

yanqhakankaña.<br />

Creer. Iyasaña, wäsaña, chiqawa saña.<br />

Creer en Dios. Diosaru iyasaña.<br />

Creer los artículos de la fe y todo lo que Dios dice.<br />

Diosana arupa chiqawa saña vel katuña.<br />

Creer en sueños. Samka jakhuña, aka samka jiskitaki,<br />

yanqhatakiwa saña.<br />

Crespo. K'usu k'usu ñaq'utani. + Cabello así. Idem:<br />

k'usu k'usu ñaq'uta.<br />

Crespo por artificio. K'upa k'upa. + Ponerle así:<br />

k'upa k'upachasiña.<br />

Cresta de los pájaros. K'ara k'ara.<br />

Cría, cualquier pájaro u otro animal criado en<br />

casa. Uywa iñuqa.<br />

Criada mujer que sirve. Supari vel ari, sirwiri, yana<br />

marmi vel china. + Tomar por criada:<br />

suparichasiña, yanachasiña.<br />

Criado. Yana, sirwiri.<br />

Criado más aficionado. Ari.<br />

Criado que sirve de mayordomo. Awkichu. + Tomar<br />

criado: yanachasiña, arichasiña, yanataki kutusiña.<br />

Criar, propio de Dios. Japhallaña, luraña, qamaña,<br />

inuqaña, yatäña, sunt'äña, yuräña.<br />

Criador. Japhallatha, ch'usatha, luriri, qamiri, &c.<br />

Tomando el participio de los verbos precedentes.<br />

Criador al modo que los indios antiguos llamaban<br />

a sus idolos. Yuqanija, juskurija.


Vocabulario de la Lengua Aymara 131<br />

Criar animales o pájaros en casa, para<br />

domesticarlos. Uywasiña vel iñuqasiña.<br />

Criarse los niños o las plantas. Vide: crecer.<br />

Criarse nube en los ojos. Nayra quyrutu.<br />

Criarse lagañas. Nayra jillq'it'itu.<br />

Criarse con buenos o malos. Yatisiña.<br />

Criarse, los hijos alimentándolos. Jilachasiña,<br />

uywasiña.<br />

Criatura de Dios. Luratapa, &c.<br />

Criatura, niño o niña. Wawa.<br />

Criatura que no quiere apartarse de su madre. Piña<br />

vel t'isnu wawa.<br />

Criatura recién nacida. Asu, wila iñasu wawa.<br />

Crines. Vide: clines.<br />

Crisneja para pasar los ríos. Simpa chaka.<br />

Crisnejas del cabello. Qallucha. + Hacerlas:<br />

qalluchasiña.<br />

Crisol. Chuqi, qullqi, &c. Umaptäña, ch'uwäña,<br />

warusuña.<br />

Cristal. Qispi qala.<br />

Crucificar. Cruzaru vel cruzana ch'akukataña.<br />

Crucificado. Cruzaru ch'akukataña.<br />

Crucificado colgar. Cruzatha wayt'iskaña,<br />

wayt'iktaña, wayt'ikatatakiña.<br />

Crudo, no cocido. Ch'uqi. Y dícese de todo.<br />

Crudo, no maduro. Ch'uxña, llullu ch'uqi.<br />

Cruel. Tallami, waru, watisamka. Vide: bravo donde<br />

hay más. + volverse cruel: tallamakiptaña.<br />

Crueldad. Tallamikankaña, &c.<br />

Cruelísimo. Jila tallami, urqu tallami, tallamina<br />

tallamipa.<br />

Crujirme los dientes. Lakha t'uxt'uxtitu vel<br />

qarqatisina lakha iqhäna, t'ux t'uxtaña.<br />

Crujirlos de rabia o por otra ocasión. Lakha<br />

khisthuña vel achuqasiña.<br />

Crujir los huesos. Ch'akha ququx ququxtitu, q'ax<br />

q'axtitu vel q'aq'ax q'aq'axtitu.<br />

Crujir los maderos o puerta. Q'iru q'ux q'uxti, q'ax<br />

q'axti.<br />

Cruz. Idem: kurusa<br />

Cruzar, atravesar. Chaktaña vel äjaña.<br />

Cruzar las piernas el borracho o el enfermo.<br />

Chankax chankaxtaña, thawix thawixtaña. Vide:<br />

bambalear.<br />

Cruzar los brazos o por devoción o para atarlos.<br />

Ampara äthapiña, kurusachaña.<br />

Cruzarlos a otro. Äthapäña vel kurusachäña.<br />

Cruzar las calles. Calle pallqaqasa pallqaqasa saraña.<br />

Cruzar las labores tejiendo. Arapa vel aykipa<br />

sawuña.<br />

Cruzando así. Arapa sawuta.<br />

Cruzando andar. Vide: bambalear.<br />

Cruzero estrellas. Unuchilla katachilla.<br />

Cuadrar, tener por bueno. Sap'awa, jiskinuwa saña.<br />

Cuadrar algo, haciendo que sea de cuatro esquinas.<br />

Pusi k'uchunichaña.<br />

Cuadrado. Pusi k'uchuni.<br />

Cuadro grande o imagen. Imajina.<br />

Cuajarones de sangre. Wila parka, wila juch'u.<br />

¿Cuál de estas personas?. ¿Khitipiri? ¿kawkipiri,<br />

khitichapi, kawkichapi? Si precede khiti, es<br />

solamente para cosas racionales, si kawki, es para<br />

todas cosas.<br />

¿Cuál de las tres personas Divinas se hizo<br />

hombre?. ¿Kimsa personatha khiti chapi vel kawki<br />

chapi jaqi tukuña? responderán: Dios yuqa<br />

personaki vel Diosana yuqpaki.<br />

Cual de estos dos o tres, &c. Aka panitha, kimsatha<br />

kawikchapi.<br />

Cualquiera persona. Khitisa, kawkisa, khitichapisa.<br />

Cualquiera cosa. Kunasa kawkisa.<br />

Cualesquiera cosas. Kunamana kawkimana.<br />

¿Cuál tú quisieres?. ¿Kawki chapisa?<br />

¿Chuymamakama? ¿Amawatamakama?<br />

Cuál es Pedro, tal es Juan. Kunaja Pedro,<br />

ukajarakiwa Juanasa.<br />

¿Cuán bueno, cuán sabio es Juan?. ¿Kuna vel<br />

kamisa jiski, amawt'a vel kunajama jiski jaqi<br />

Juanacha?<br />

¿Cuánto?. ¿Kamsa? ¿Kunapacha?<br />

Cuando fueres viejo: Kunapachaxa achachitachiyata.<br />

Aquellas dos partículas -xa y -chi. Se ponen por<br />

ser la oración indeterminada.<br />

Cuando ibas, fuiste, fueres. Sarasina vel sarimana.<br />

Porque el gerundio y subjuntivo comprehenden la<br />

significación de todos tres tiempos y incluyen en sí<br />

el adverbio cuando.<br />

¿Cuán grande es?. ¿Kawki juch'a? ¿Kawkitansa?<br />

Este modo es común a personas y cosa. ¿Khiti<br />

juch'a? vel ¿Khiti tansa? es sólo de personas.<br />

¿Cuánto o cuántos?. ¿Qayqa?<br />

Cuánto quiera o cuantos quiera. Qayqasa.<br />

¿Cuánto es?. ¿Qayqa jukha?<br />

¿Cuánto ha que estás aquí?. ¿Qayqapa akanakata?<br />

¿Cuánto ha que viniste?. ¿Qayqatha akaru jutata?<br />

¿Qayqa urutha?<br />

¿Cuánto ha que murió?. ¿Jiwatpatha qayqapi?<br />

¿Qayqapa?<br />

¿Cuánto más mirará por los pobres agora que es<br />

rico, si les hacía tanto bien siendo él pobre?.<br />

¿Nayra waxchasina waxchanakaru ancha<br />

khuyirina. Yarijicha khupakasina mämpi khuyani?


132 Ludovico Bertonio<br />

¿Cuánto menos dara ahora que es pobre, si no<br />

daba nada cuando era rico?. ¿Nayra<br />

qhapaqasinsa waxchanakaru jani khuyasina, yari<br />

jicha waxchasina khuyaspa? En lugar de yari,<br />

podemos decir, yatitixa vet simpatixa.<br />

Cuarenta. Pusi tunka.<br />

Cuarentena de días. Mä pusi tunka uru. + Dos, tres<br />

cuarentenas: paya pusi tunka uru, kimsa pusi tunka<br />

uru, &c.<br />

Cuarto de carnero, de ave, &c. Qawra mä taru,<br />

atahuallpa taru.<br />

Cuarto delantero, trasero, &c. Ampara taru, kayu<br />

taru. + Dividir en cuartos: taru taru jaläña.<br />

Cuarto de lugar o en orden. Kimsaxaru, kimsakipa.<br />

Cuarto de la casa. Jaqhatuqi uta vel uta uta.<br />

Cuartear las banderas de diversos colores.<br />

Allqachaña vel q'allachaña.<br />

Cuarteado así. Allqa, q'alla.<br />

Cuatro. Pusi.<br />

Cuatro dedos de largo, ancho, &c. Amputaru,<br />

iwraqaru, &c. Mä t'axlli.<br />

Cuajarse la leche y las cosas derretidas. Thät'aña.<br />

Cuajarse la plaza de gente. Palasana jaqinaka<br />

llujlluki thät'i.<br />

Cuajada la leche. Idem: cuasada vel thät'ata ñuñu.<br />

Cuajarse la comida cocida o la gordura, sangre,<br />

leche, &c. Thät'aña, lluxllut'aña.<br />

Cuajada comida así helada. Thät'ata manq'a,<br />

lluxllut'ata.<br />

Cubrir casa. Utachaña, utachakipaña.<br />

Cubierta, techo de la casa. Uta. + Hacerle: utachata,<br />

uta äxaña, uta luraña.<br />

Cubierta de la casa se dice también. Utana Aläpa,<br />

chillipuqu, laqhampu.<br />

Cubierta del horno. Jumuna laqhampupa, aläpa.<br />

Cubierta o techo de la casa todo agujereado. P'iya<br />

p'iya vel wara wara uta.<br />

Cubrir ollas, cajas, &c. Qhaphitaña vel qhuphitaña.<br />

Cubierta o tapadera. Qhuphitaña.<br />

Cubrir. Vida: cobijar.<br />

Cubrir fuego con ceniza. Qullaña vel qullantaña,<br />

allikipaña.<br />

Cubrir con tierra. Allikipaña.<br />

Cubrir cama. Janaxataña, janakipaña, jant'akuña vel<br />

jant'akuxataña.<br />

Cubrir muchas cosas juntas. Jananuqaña,<br />

jant'akunuqaña.<br />

Cubrirse la cara de vergüenza. Vide: afrentarse,<br />

avergonzarse.<br />

Cubrirse rebrujándose la manta o ropa cualquiera.<br />

Khuthapit'asiña.<br />

Cubierto así. Khuthapit'ata.<br />

Cubrirse el rostro. Janakipasiña.<br />

Cubrirse con sombrero o bonete. Tankt'asiña.<br />

Cubrirse la mujer con su capirote. Phant'at'asiña.<br />

Cubrirse con su mantellina o toca. Sunt'uxallusiña.<br />

Cubrirse de luto. Jach'irt'aña.<br />

Cubrirse de escarcha. Juyphijitu.<br />

Cubrirse el cielo de nubes. Laqhampuru qinaya<br />

lluch'ukipti, apakipti. Vide: añublarse.<br />

Cubrir casa con ichu y las puntas hacia dentro.<br />

Chhiphiña, k'uk'uña. + Casa así cubierta: k'uk'u<br />

uta.<br />

Cubrir libro con pergamino, &c. Janakipaña,<br />

t'ixikipaña vel lluch'ukipaña.<br />

Cubierta del libro. Janaña.<br />

Cubrir la nieve el suelo. Khunuqina lit'i.<br />

Cubrir las papas desmenuzando en terrones.<br />

K'upakipaña, nuwakipaña, janakipaña.<br />

Cubrir las olas algún peñasco u otra cosa.<br />

Uxikipaña.<br />

Cubrir un plato con otro o una escudilla.<br />

P'axchakipaña vel qhapikipaña, k'umpikipaña.<br />

Cubrir con mucha ropa o tierra. P'amp'aña,<br />

p'amp'akipaña.<br />

Cubrir ramada o alcoba con estera en lo alto.<br />

Qinchaxataña.<br />

Cubierto de neblina. Urpukipata.<br />

Cubierto de sarna. Qaracha k'ank'a vel khankha,<br />

k'äk'ä, qarachana tukuta, t'uruta.<br />

Cuchara. Wislla. + Usar de ella: wisllaña, wisllusuña.<br />

Cucharada de comida. Manq'a wislla. + Darla:<br />

wisllusuña.<br />

Cuchillada. Cuchilluna jununtaña. + Darla:<br />

jununtaña.<br />

Cuchillo de Indios. Tumi.<br />

Cuchillo a nuestro modo. Idem: Cuchillo de Indios.<br />

Cuello garganta. Kunka.<br />

Cuello o lechuguillas. Cuello llachu. + Traerle: cuello<br />

llachuniña.<br />

Cuellituerto. Parqu kunkani vel kunka parqu, kallachi<br />

manqa, parqu p'iq'iñani.<br />

Cuenta de la madeja. Qachura. + Echarla:<br />

qachurachaña.<br />

Cuenta de rosario. Idem. Losario.<br />

Cuenta bendita. Idem: Cuenta de rosario.<br />

Cuenta o número de cosas. Chinu. + Poner en<br />

cuenta: chinusiña. + Sacar la cuenta: chinurasiña. +<br />

Entregar por cuenta: jakhurapiña. + Errarla<br />

añadiendo: chinuxataña, jilaxatäña. + Errarla<br />

pasando algo: jakhukipaña, chinukipaña,<br />

chinukiparaqaña. + Errarla contando dos veces:


Vocabulario de la Lengua Aymara 133<br />

pächasiña. + Echar la cuenta por discurso:<br />

jamutäña.<br />

Cuento millón. Pataka waranqa vel junu.<br />

Cuento de cuentos o número infinito. Pirk'i.<br />

Cuento. Vide: fábula.<br />

Cuerda o soga de ichu. Phala. + De lana: wiska. + De<br />

castilla, idem. + De cáñamo de la tierra: ch'awara.<br />

Cuerdamente. Chuymanijama.<br />

Cuerdo. Chuymani. + Hacerse cuerdo:<br />

chuymachasiña vel chuymanichasiña.<br />

Cuerno. Waxra. + Herir dando cornada: waxraña.<br />

Cuernos poner la mujer. Chacha aniskipaña.<br />

Cornudo así. Marmína aniskipäsiri vel aniskipata.<br />

Cuero. Lip'ichi.<br />

Cuero. Vide: borracho.<br />

Cuero de león. Puma lip'ichi. Y así de otros animales<br />

y cosas.<br />

Cuero sacado entero o desollado del pescuezo del<br />

carnero. P'itu. + Sacarle así: chäsuña, lluch'usuña,<br />

apsuña. + Sobarle: qaxuña, phiskuña.<br />

Cuera. Lip'ichi qhawa.<br />

Cuesta abajo. Aynacha, wira vel wä wä. + Andarla.<br />

Vide: bajar + Hacer que el suelo esté cuesta abajo:<br />

aynachachaña, wä wächachaña, wirachaña.<br />

Cuesta arriba. Amphuta. + Andarla: amphutaru<br />

mistuña saraña. + Ir cuestas arriba y cuestas abajo:<br />

aynacharu amphutaru saraña.<br />

Cuerpo del hombre y de todos los animales. Janchi.<br />

+ Tenerle: janchini.<br />

Cuerpo, todo lo que no es espíritu. No puede decirse<br />

janchi. Sino es menester venir al particular.<br />

Cuerpo muerto. Amaya, jawari.<br />

Cuerpo regalado que no quiere trabajo. Chuqi vel<br />

k'ä janchi vel aycha.<br />

Cuerpo o tamaño de mariposa, mosquito, &c.<br />

Jaqipa.<br />

Cuerpo abierto de grietas o sarna. K'ank'a janchi.<br />

Cueva. Qaqallinka, jaqhi tiyi.<br />

Cueva o nido de pájaros. Tapa.<br />

Cueva de niguas. Sut'ijtara, sut'i tapa, sut'i pukara.<br />

Cueva de ladrones. Luntatanakana pukarapa.<br />

Cueva debajo de tierra. Tuqa.<br />

Culpa, Jucha vel qama.<br />

Culpar a otro. Juchachaña, jucha jakhutaña<br />

makhutäña.<br />

Culpado. Juchani, qamani.<br />

Culebra. Asiru. + Andar: llawlliña, mulltiña. +<br />

Enroscarse: miqhaptaña k'usutaptaña,<br />

pawithaptaña.<br />

Culebra ponzoñosa. Qullani asiru.<br />

Culebra grande o víbora ponzoñosa. Palli, es<br />

nombre de una especie de ellas. + Desnudarse el<br />

pellejo la culebra: khawthusnuña, llukhuthusnuña.<br />

Cultivar la tierra. Yapuchaña; aunque hay otros<br />

beneficios particulares que se hallarán en sus<br />

letras. Arar, desherbar, &c.<br />

Cultivado. Yapuchata, qhullita.<br />

Cumplir la obligación. Ajusuña vel phukusuña.<br />

Cumplir la palabra. Sawijakama luraña, churaña,<br />

jutaña, &c. Según fuere la promesa. Vide supra:<br />

acabar.<br />

Cumplir, hacer lo que conviene a buen policía. No<br />

hay vocablo general para esto. Podría decirse:<br />

jaqina sart'ata sart'arakiña, muxsa arurapita<br />

arurapiña. Y así de otros particulares.<br />

Cumplir con la gente, haciendo algo por<br />

cumplimiento. Jaqi chupiki, jaqi ulljäki luraña o<br />

según lo que fuere.<br />

Cumplir de pagar. Manu ajusuña.<br />

Cumplidamente. Ukakama.<br />

Cumplido. Chupinik qaxsini.<br />

Cumplimiento. Esto se dice con la partícula -ch'uki<br />

interpuesta al verbo v.g. Dar por cumplimiento,<br />

hablar, rezar, &c. Khuyach'ukita; arurapich'ukiña,<br />

lisach'ukiña, &c. vel tullpaki khuyaña.<br />

Cumplir hasta el número de diez. Tunkachaña; y así<br />

se dirá de cualquier otro número, añadiéndole<br />

-chaña.<br />

Cumplir la tasa o deuda que debía en Potosí; el que<br />

no fue cuando estaba obligado. Ch'äratha<br />

maqhaña phutuxchiru.<br />

Cumplirla así, yendo por otro. Ch'äramaña.<br />

Cumplida tener la tasa. Tasaja wayruru vel janq'uwa<br />

vel janq'uchaña, wayruruchata, ajusuta, phuqhata.<br />

Idem: phuqusuta.<br />

Cuna. Tira. + Mesarla jikhaña jikhutaña, unuxtäña.<br />

Cundir la voz, fama o nueva. Aru apatati, saratati,<br />

matati.<br />

Cundir la mancha de aceite, manteca, &c. Aceite<br />

jawitati, ch'isllitati, qhusqhutati.<br />

Cundir el fuego. Vide: saltar.<br />

Cuña. Ch'akuru, taqarpu. + Meterla: ch'akuntaña.<br />

Cuñado, hermano de la mujer con quien está<br />

casado. Yuwani.<br />

Cuñado marido de hermana. Tullqa.<br />

Cunado hermano del marido. Masanu.<br />

Cunada mujer del hermano. Marmija.<br />

Cunada hermana del marido. Khiryatu vel khätu.<br />

Cuñada hermana de la mujer. Yünija. De estos<br />

parentescos tratamos a la larga en la gramática pa<br />

2. cap. 12 dist. 2.<br />

Cura de almas. Idem: vel padre. Tata, markana


134 Ludovico Bertonio<br />

padrepa<br />

Curar enfermedad. Qullaña, jampiña.<br />

Cura así. Qullaña, jampiña. + Hacerla buena: jiski<br />

qullaña.<br />

Curar el hechicero chupando. Usu ch'uñusuña,<br />

ch'amusuña, layqachaña.<br />

Curar papas, haciendo chuño. Ch'uñuchasiña. Y si<br />

son pocas: kuruchasiña.<br />

Curarlas para chuño blanco. Amka tuntachaña,<br />

ñusachaña.<br />

Curar teniendo cuidado. Amajasiña, jakhuña. Vide:<br />

cuidar.<br />

Curarse. Qullasiña, jampisiña.<br />

Curador. Waxchana jilachiripa, amajasirapiripa.<br />

Curioso en peinarse y pulirse. Sulasilla, phiskusilla,<br />

thixmisilla.<br />

Cuy doméstico o conejo de esta tierra. Wanq'u +<br />

Cuy del campo: tara wanq'u. + Desollar cuy o la<br />

tela sobre el corazón para adivinar: ch'äña +<br />

Ofrecerte a las huakas: wanq'una churasiña,<br />

jamp'at'iña, arpasiña.<br />

Cuy asado. Wanq'u kanka.<br />

Cuy asado con piedras que abrasan. Wanq'u waja<br />

vel purka<br />

Cuy o cualquier otra cosa cocida con piedras<br />

calientes echadas en agua fría. Qala purka.<br />

Cuidar de algo. Amajasiña, p'itwisiña, p'aywäsiña,<br />

kaywasiña.<br />

Cuidar de otro acudiendole a lo que ha menester.<br />

Amajasirapiña, kichurapiña, p'utup'aywarapiña,<br />

&c.<br />

Cuidadoso. Jiski amajasiri, amajasirapiri.<br />

Cuidado. Amajasiña, p'ituyisiña, &c. + Tener muchos<br />

cuidados: thutu qaqa jalaña. + Tener muchos<br />

cuidados y ocupaciones: luraña apaxattitu,<br />

jiliskipitu.<br />

Cuidadosamente. Amajasisaki vel kichusaki.<br />

Cuidar poco. Alax chuymaki jani jakhurijamaki<br />

amajasiña.<br />

Cuidar mucho de algo. Taqi chuymampi amajasiña,<br />

p'ituyisiña, kichuña.<br />

¿Cuyo es?. ¿Khitinki?<br />

¿Cuyo había de ser?. ¿Khitinkarakispana?<br />

Cuyo es este bordón, de ese mismo es también este<br />

libro. Aka thujru khitinkachixa ukankaraki aka<br />

libro. Y de la propia manera se harán otras<br />

oraciones semejantes vel aka thujruni jaqikisa, uka<br />

kipka aka librunirakiwa.<br />

CH<br />

Chácara. Yapu. + Beneficiarla: yapuchaña. Otros<br />

beneficios se veran en sus propios lugares.<br />

Chácara de papas. Amkapu.<br />

Chácara de quinua. Jupapu.<br />

Chácara de maíz. Tunqapu.<br />

Chácara de sal. Jayu apu<br />

Chacotear muchos. Ux uxtaña vel qü qütaña.<br />

Chafalonia. Katiputa.<br />

Chamelico. Ch'amillk'u.<br />

Chamelico grande. Kawka<br />

Chamuscar. Q'asparaña, ch'ujirata, yuwaraña,<br />

wiyaraña, nakharäña, qisuraña, phurkaraña.<br />

Chamuscado del sol. Lupijata, lup'irt'ata. + Papas<br />

chamuscadas del hielo: phuku parina asata,<br />

qisurata q'aspata vel p'ujita; entiéndese tas hojas. Y<br />

así se dice también del maíz, &c.<br />

Chapetón. Yaxana. Vide: ya- no. 10.<br />

Chapodar. Ch'illparaña<br />

Charco. Quta, juri.<br />

Charcos. Quta quta, juri juri. + Hacerse charcos:<br />

qutawt'aña vel juriptaña.<br />

Charlar, parlar. Chuchaña, tawiña.<br />

Charlatán, parlero. Chuchakamana. Vide: truhán<br />

parlero.<br />

Charlar los pájaros. Q'uslluña, jupiña.<br />

Chato. Pallalla.<br />

Chato de narices. Nasa pallalla Llamq'ität'a, parara,<br />

umkallaja ullinaqiri, nasa wislla.<br />

Chicha. K'usa. + Hacerla: k'usaña.<br />

Chicha preciada o guardada por mucho tiempo.<br />

Llut'apu, yanuya k'usa.<br />

Chicha medio dañada. Muxmu.<br />

Chicha dañada del todo. Qayra. + Dañarse así:<br />

qayraxaña, qayraraxaña. Vide: acedarse.<br />

Chichas varlas con sus nombres se hallarán en la<br />

letra. K'u- no. 5.<br />

Chicharrón. Lik'ina amch'apa vel chicharuna.<br />

Chico. Vide: corto, pequeño.<br />

Chicoria. Sik'i, ch'illamatu.<br />

Chiflar. Wiswirasiña.<br />

Chiflar con la mano en la boca. Khürasiña, khüt'aña.<br />

Chifle. Wiswirasiña, khürasiña.<br />

Chillar el ratón o pájaro. Chischistaña.<br />

Chimenea. K'anchira. + Hacerla: k'anchirachaña.<br />

Chinchilla. Idem.<br />

Chipa. Idem: q'ilu.<br />

Chirimía. Idem. + Sonar: q'uslluña. + Tañerla:<br />

phusaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 135<br />

Chisme. Aru apaña.<br />

Chismear. Aru apaña, aru achuña vel millk'uña,<br />

chirijaña.<br />

Chismoso. Aru apa, aru achu, aru millk'u, chirijaña,<br />

chichillaqi ch'ich'i vel k'ari jaqi.<br />

Chispas. Vide: centella.<br />

Chispar la candela. T'ax t'axtaña, p'ax p'axtaña.<br />

Choza. Chujlla uta.<br />

Chocarrero. Vide: parlero.<br />

Chocarrear. Vide: chacotear o burlarse, &c.<br />

Chorrear. Chaxtaña, phaxtaña, phaxpaña, ch'aqhaña.<br />

Chorro de agua o sangre. Phaxcha.<br />

Chúcaro. Idem: llamu, uri.<br />

Chufleta. Sawka aru. Vide: burlarse.<br />

Chuño. Ch'uñu.<br />

Chuño de ocas. Kä.<br />

Chuño machucado. Chaxi.<br />

Chuño, mazamorra de él. Chamqa.<br />

Chuño fresco de un día o dos. Qacha vel qachu<br />

ch'uñu.<br />

Chupar. Juchusuña.<br />

Chupar o sorber un poco. Juchharaña.<br />

Chupar caña dulce, uvas tuétanos y otras cosas así.<br />

Ch'amusuta. Idem: ch'uñusuña.<br />

Chupador de vino o chicha. Ch'amusukamana.<br />

Chupado. Ch'uñuta, ch'amajata, wañt'ata, kharatata,<br />

k'ayra.<br />

D<br />

Dadivoso. Kächilla, ayatatata ampara, luqatatata,<br />

luxtatata, pampa jaqi.<br />

Dado o tagua de los indios. Phiskasiña. + Jugarse:<br />

phiskasiña vel chunkasiña.<br />

Dado al juego al beber, &c. Anatakamana,<br />

umakamana. Quitando -ña al verbo y añadiendo<br />

-kamana, Vide: amigo de saber, &c.<br />

Dado a mujeres. Marmikamana.<br />

Dado a los hombres. Chachakamana.<br />

Dado a vicios o a virtudes. Yanqharu, jiskiru<br />

wayutata chuymani.<br />

Daga. Idem: taga. Puñaru.<br />

Dama del pueblo. Markana wayrurupa, suma<br />

lakhawatapa, aruwatapa, waqallapa, k'anchillapa,<br />

k'apchipa.<br />

Danzar. Chillchiña.<br />

Danzar a modo de urus. Juchusisa kirkiña. Vide:<br />

bailar; dondese hallarán casi todos los verbos<br />

tocantes a esto.<br />

Danza. Chillchi, taki, kirki, &c. Vide: baile.<br />

Danzantes. Chillchirinaka.<br />

Dañarse la chicha corrompiéndose como podre.<br />

Qhayqaña. Vide: acedarse, acedo, avinagrado.<br />

Dañarse lo que cuece mucho. Vide: cocer demasiado.<br />

Dañarse el corazón. Chuyma waxllisi, waxllisitu,<br />

waxllisthaltitu.<br />

Dañarse, desconcertándose algo. Waxllisiña.<br />

Dañarse recibiendo daño. Yanqhaxaña. 3 -xi.<br />

Dañar. Yanqhachaña.<br />

Dañado. Vide: agrio, acedarse.<br />

Dañarse el maíz. Vide: comerse.<br />

Dañoso. Yanqha. Vide: provechoso.<br />

Dar. Churaña, khuyaña, waqiña. Pero son tantos los<br />

modos de hablar, que en lengua castellana<br />

comienzan por dar, que si no tomamos alguna traza<br />

para abreviar, sin falta ninguna este solo verbo<br />

ocupará muchas hojas. El remedio será que en<br />

muchas cosas busquemos este verbo en la dicción<br />

que inmediatamente se le sigue, v.g.: buscando<br />

como se dirá dar puñete, miremos en el<br />

vocabulario en la dicción puñete; dar de codo se<br />

hallará en la dicción codo; dar brincos, en la<br />

dicción brincos y también en la dicción apuñetear,<br />

brincar, &c. según el uso ordinario de hablar. Y de<br />

esta manera hallaremos lo que buscamos y yo<br />

excusaré el trabajo que había de tener en poner dos<br />

veces una misma cosa en el verbo dar y en la<br />

dicción puñete, codo, brincos, &c. Aquí pondremos


136 Ludovico Bertonio<br />

muchos modos por este verbo que no pudieran<br />

cómodamente ponerse en otras letras.<br />

Dar para que uno tenga o lleve personas o cosas.<br />

Esto se dice con los verbos de llevar y con la<br />

partícula, -xarä, -rpä o -xarwa vel -xaruya, como<br />

por ejemplo:<br />

Dar un bordón. Thujru äxaräña vel ärpäña.<br />

Dar un niño para que le tenga. Wawa ichuxaräña.<br />

Dar o entregar una persona para que la guarde o<br />

lleve. Irpxaräña.<br />

Dar así muchas personas. Anaxaräña; y así se hará<br />

en todos los verbos de llevar, los cuales así<br />

compuestos significan dar.<br />

Dar en cara. Vide: zaherir.<br />

Dar en guarda. Vide: añadir.<br />

Dar la vuelta hacia nosotros. Äkipanixaña, änixaña,<br />

apakiptanixaña. Vide: volverse.<br />

Dar. Vide: alcanzar. Dame, alcánzame.<br />

Dar o poner de blanco o negro, &c. Janq'unchaña,<br />

ch'äranchaña, &c. Añadiendo -nchaña al nombre<br />

de aquel color o cosa que pega. Vide: untar.<br />

Dar mal de corazón. Chuyma q'apit'itu, q'apijitu,<br />

ñatujitu.<br />

Dar a uno lo que pide a su contento. Chuymaru<br />

chillat'aña, mayisiwipakama, contentopakakama<br />

churaña, khuyantaña, khuyasintaña, jusquntaña.<br />

Dar mucho a uno y otro poco. Chakhuchaña,<br />

chakhuki vel chakhu chakhuki churaña.<br />

Dar el para bien de la mejoría al que anda<br />

levantado. Chillqi nukxakima saña, jakarapikita<br />

saña.<br />

Dar el sí para casarse. Iya saña, jay saña, wä saña.<br />

Dar señal con la voz cuando le llaman o preguntan.<br />

Jay saña. Diciendo como de cosa pasada y usando<br />

de esta interjección de presente, nunca se añadirá<br />

saña, como es fácil de entender.<br />

Dar, aporrear. Nuwaña, ch'axiña, liq'iña, jaychaña.<br />

Vide: nuwaña; donde se hallarán muchos modos de<br />

este verbo.<br />

Dar o caer el pájaro en la liga. Jamillujasiña.<br />

Dar y tomar discurriendo. Jamuta jamanuqaña. 3<br />

-qi. Vide: tu- no. 3.<br />

Dar golpe en alguna parte del cuerpo, en la mano,<br />

&c. Amparanchaña, en los ojos: nayranchaña, &c.<br />

Posponiéndo -nchaña al nombre de la parte.<br />

Dar de sí extendiéndose los pellejos o paños, &c.<br />

Yakiqaña vel muchaqaña. 3 -qi.<br />

Dar un poco de agua echándosela de un vaso en<br />

otro. Waraqaña. 3 -qi.<br />

Dar a muchos: churajraña, lakijraña, &c. Añadiendo<br />

-jra a los verbos de dar.<br />

Dar de comer. Manq'ajaña. 3. -ji.<br />

Dar de beber. Umajaña. 3 -ji.<br />

Dar de beber a las bestias. Umäña.<br />

Dar de beber al enfermo. Umat'aña.<br />

Dar de beber al que se va. Umat'awaña.<br />

Dar de comer. Manq'aña, manq'a liwaña.<br />

Dar de mamar. Ñuñuwaña. Vide: ñu- no. 6.<br />

Dar el sol en lo alto de los cerros o casas. Inti<br />

qulluru, uta utaru k'achachasi. + Y la luna: phaxsi<br />

k'achachasi.<br />

Darlo lodo sin dejar nada. Q'umapacha, taqipacha<br />

q'umusurapiña.<br />

Dar. Vide: dividir, repartir.<br />

Dar barro a la mano. Llawch'irpäña, lankarpäña.<br />

Dar uno más. Mayana apaqxataña.<br />

Dar recaudo al oficial de madera, piedra, &c.<br />

K'ullu, qala, &c. apaxäña. Añadiendo -xä, a los<br />

verbos de llevar según las cosas.<br />

Dar a logro o a usura. Mirani manuña, chariña.<br />

Dar vuelta de amigo castigando. Misk'intaña,<br />

muxsantäna, jiskichantana.<br />

Dar vuelta de cabello. Mithawäsiña, jik'iwäsiña.<br />

Vide: vuelta dar.<br />

Dar a guardar. Vide: depositar.<br />

Dar del codo. Muqhat'aña vel mujllina chhañt'aña.<br />

Dar para oler. Mukhiyaña vel mukhit'äña.<br />

Dar bastante recaudo de alguna cosa. Jakit'aña.<br />

Dar en una calle que no tiene salida. Uqharu<br />

jalt'aña.<br />

Dar en manos de enemigos. Awqaru jalt'aña.<br />

Dar en el lazo. Sipitaru jalantaña, jakijaña, jiwaña.<br />

Dar en el lazo la zorra. Thuchllaru jalantaña, &c.<br />

Dar a conocer. Ulltäña, ullachäña.<br />

Dar de más. Apaqampi churaña, vel apaqt'aña,<br />

apaqaña. 3 -qi.<br />

Dar dolor en alguna parte del cuerpo. Usu puritu<br />

vel purixatitu ampararu, kayuru, &c.<br />

Dar pena tomando pesar. Phutisiña, llakisiña,<br />

kichusiña.<br />

Dar a entender con razones. Unanchäña, tuqinchäña,<br />

jamutäña, jamurpäyaña.<br />

Dar a entender que quiere ir, hacer, &c. Mirijaki,<br />

luririjaki arusiña.<br />

Dar a entender que no tiene plata o no la hay.<br />

Qullqi ch'usawa sirijaki arusiña.<br />

Dar a entender fingiendo. Musanchaña, must'aña,<br />

musamukuña. ¿Por qué me diste a entender que<br />

ibas a la iglesia y fuiste a jugar? ¿Kuna layku<br />

must'it'a iklisyaru maja sasina anatiriki mata?<br />

Dar al diablo. Supayu apphana vel apaspana saña.<br />

Dar por justo precio vendiendo. Chanipa vel waqipa


Vocabulario de la Lengua Aymara 137<br />

kama vel purit'aki alaxaña.<br />

Dar bien por bien. Jiskichawitha jiskicharakiña.<br />

Dar bien por mal. Yanqhachawitha jiskichaña.<br />

Dar mal por bien. Jiskichawitha yanqhachaña.<br />

Dar mal por mal. Yanqhachawitha yanqhacharakiña.<br />

Dar excusa. Ayniña. Vide: poner achaques y<br />

excusarse.<br />

Dar en mano propia. Amparaparu katäña, churaña.<br />

Dar a mucho con palo. Khukhurpäña,<br />

khukhunuqaña, lluxirpäña samp'arpäña.<br />

Dar y tomar en mano propia. Amparapura katäsiña.<br />

Dar de mano en mano. Aparpäña, aparpä saräña; y<br />

así de otros verbos, según la propiedad de las cosas<br />

que se llevan de mano en mano.<br />

Dar en prenda. Pirintaña.<br />

Dar por medida. Tuputaki churaña.<br />

Dar por peso. Jiskutasinaki churaña.<br />

Dar de mano. Jikharpaña.<br />

Dar un presente de manzanas. Manzana ulläsiña,<br />

&c.<br />

Dar en el blanco. Chimputaru, unanchataru purt'äña,<br />

irt'äña, jakhut'aña.<br />

Dar en el punto, en la duda, en el chiste acertando<br />

lo que es. Chiqachaña, chiqachasiña.<br />

Dar la causa o razón porque hizo algo o dijo. Aka<br />

supa luraña saña, &c. Poniendo en particular la<br />

causa.<br />

Dar razón del fin a que vino. Aka chuymani, akataki<br />

jutaña.<br />

Dar su cuerpo la mujer a todos. Taqina anäsiña,<br />

taqina waqallapa, jani aynisiri, wajchakhuya, axa<br />

marmi.<br />

Dar serial diciendo que es de ésta o de aquella<br />

manera. Akajamawa, ukajamawa, akaja ukajawa<br />

saña. Expresando la señal.<br />

Dar de mano dejando de cuidar de alguno.<br />

Chuymapathaphana saña, jikharpäña, antutarpäña,<br />

kunas kunaphana saña.<br />

Dar de mano a la virtud o vicio. Jiski vel yanqha<br />

kankaña vel jakarta armaña, uksakipana saña.<br />

Dar o hacer en retorno. Aynisiña.<br />

Dame la vida nunca cenar. Jayp'un kuna jani<br />

manq'aña vel jani manq'akthaqa uka jiskiptitu,<br />

sap'aptitu, yanapitu.<br />

Dar, producir la tierra trigo, papas, maíz, &c. Aka<br />

uraqina trigo, amka, tunqu ali.<br />

Dar retorcijones. Vide: retorcerse.<br />

Dar ser. Vide: criar, hacer.<br />

Dar en qué entender. Ch'axmiña, q'aq'uña,<br />

ch'axmisäña, q'aq'usäña, t'aqisäña.<br />

Dar de mano a los deleites. Yanqha kusisiñanaka<br />

jaytaña, armaña, pisiru jakhuña, jaxutaña.<br />

Dar un poquito de algo. K'atachaña, pisichaña.<br />

Dar la baya o matraca. Sawkapäña, anuqarachaña,<br />

llama llamachaña.<br />

Dar saltos. Vide: saltos dar conforme lo que arriba<br />

avisamos.<br />

Darse buena vida. Janchijaruki tukuña, chuqichaña.<br />

Darse mucho a algo. Vide: acostumbrarse.<br />

Darse a rienda suelta a alguna cosa. Chuyma<br />

antutaña, tukuwaña, churaña. -ru.<br />

Darse por vencido. Atittawa. Si hablamos con el<br />

vencedor vel atituwa: si hablamos con otro o en<br />

nuestro corazón y le añadiremos -saña, si lo<br />

contamos a otro.<br />

Darse a sí mismo entregándose. Churapusiña.<br />

Darse un verde con su hacienda. Haciendajampi<br />

t'isisiña vel siraq'iña, siythüsiña.<br />

Darse prisa. Jamk'anchaña.<br />

De acá para allá. Esto se dice con los verbos<br />

cualesquiera que sean, compuestos con -naqa.<br />

Como andar de acá para allá, comer, mirar, &c.<br />

Saranaqaña, manq'anaqaña, ullasnaqana, &c.<br />

Donde es de notar que algunas veces en lugar de<br />

-naqa usan de -inaqa 3 -qi.<br />

De acá o de este lugar. Akatha.<br />

De aquí. Idem: akatha.<br />

De aquí a dos días. Paya urutha, vel paya urukipatha,<br />

jurpi mayllurutha.<br />

De allá. Ukatha.<br />

De acullá. Idem: ukatha.<br />

De aquella manera. Ukajama.<br />

De amigo. Tuñawi. Comprado te he un vestido de<br />

amigo: mä isi tuñawi alarapisma. Dile una vuelta<br />

de amigo: tuñawi jaychaña.<br />

De agudo entendimiento. K'ask'i vel ari chuymani.<br />

De aquí a poco. Jithimpirja, jiskitarja, juk'arja vel<br />

jithimpirjaxarja, jiskitarjaxarja juk'arjaxara,<br />

juk'atxarja.<br />

De aquí a un año entero. Naxsa akapacha.<br />

De aquí a tres días. Niypa vel kimsa urutha.<br />

De aquí a cuatro días. Khuriniypa vel pusi urutha.<br />

De aquí adelante. Jichat khuru, jichat khu manqaru,<br />

jichatpacha, jichat khusa.<br />

¿De aquí a cuantos días irás?. ¿Qayqa urutha<br />

majata?<br />

¿De aquí a cuántos días no irás?. ¿Qayqa urukama<br />

jani majata?<br />

De allí a poco. Ukatha ilapuqaki, janira jaya pachaki.<br />

De aquí al día del juicio no sabemos cuántos años o<br />

tiempo hay. Akatha taripaña urukama mara jani<br />

yatitanti.


138 Ludovico Bertonio<br />

De aquí a la tardecita. Jichatha vel akatha jayp'uru.<br />

De o acerca de alguna cosa. Tha.<br />

De buen cuerpo, fornido, bien dispuesto. Janchini,<br />

janchixtara, aychaxtara.<br />

De buen rostro. Ajanuni; suma.<br />

De burla hacer algo. Sawkasikiña, anatakiña,<br />

sirakuna luraña.<br />

De balde. Inaki, kasiki. "Sine argento venundati<br />

estis", &c. "Sine argento redimemini". Kasiki,<br />

inaki alaxatata, inarakiki alasxata qanqajata.<br />

De balde comprar. Ancha pisinaki alasiña.<br />

De balde vender. Pisiru alaña.<br />

Debajo del brazo llevar. Qhumaña, chiqhanqhararu<br />

apaña.<br />

Debajo del altar. Altara manqhitha.<br />

Debajo de la mesa estar. Mesa manqhinkaña.<br />

De barriga echarse. Llawllitataña, winkutataña,<br />

jikhatataña.<br />

De barriga estar. Llawlliskaña, winkuskaña,<br />

jikhaskaña.<br />

Debatir porfiando. Aynisiña, sasiña, kutipasiña,<br />

jithäsiña, winkuwasiña.<br />

Debajo de mí, de tí, &c. Nä manqhitha, juma<br />

manqhitha.<br />

Debilitado. Kusata, jiwata, lip'ichi, suwata, qanuta,<br />

iwachu, chiwari, ch'ama ch'usa, parpa ch'amusuta<br />

jaqi.<br />

Debilitarse. Kusataxaña, jiwataxaña. Idem: ch'amaja<br />

qarixi, jispuqi vel thalusnutu vel qhïmitu. Vide:<br />

qhi- no. 7.<br />

Dibujar. Tullpaki, inaki qillqana.<br />

De cada pueblo viene. Markankunätha,<br />

markanjamatha.<br />

De cada uno. Sapa sapatha.<br />

De cada parte. Tuqi tuqitha.<br />

De cada cual. Khititsa kawkitsa.<br />

De cada uno tomarás dos o tres pesos. Sapa sapatha<br />

paya kimsa saraqata katusijaña.<br />

De camino. Saraspäki. Vide: un camino y dos<br />

mandados.<br />

De cerca. Jak'atha.<br />

Descender. Mantaña, sarantaña. Vide sup: bajar.<br />

Descender, nacer. Mirarla, miratataña, aywitataña.<br />

Descendencia así. Aywitawi, &c.<br />

Descendiente. Miriri, aywitatiri.<br />

Decidir pleitos. Phat'ajaña, jut'ijaña.<br />

Declarar. Qhanachaña, sutinchaña, chiqachaña.<br />

Declarar por escrito. Qillqatataña, qillqana<br />

qhanachatataña.<br />

Declarar puntualmente lo que hay en algún<br />

negocio. Aru takisnuqäña, aru tuqipachaña,<br />

ch'iqachaña.<br />

Declarar en el testamento. Sutinchäsiwaxaña,<br />

qillqäsiwaxaña.<br />

Declinar el día. Inti jalakipti vel jaqhukipti.<br />

Declinar el sol del cenit. Sunaqitha inti jaqhukipta.<br />

De contado, dar y tomar. Amparapura katusiña.<br />

De contado pagar. Amparatha churaña ajusuña.<br />

Dechado, retrato. Ullinaqa, ajanu. Tu retrato es éste:<br />

ajanumajaki, ullinaqama ullinaqaniwa aka.<br />

Dechado ser de virtud. Taqina ullirpäña, arkañaki,<br />

jiski saranaqawipatha.<br />

De corto entendimiento. Japa, araqu vel japa<br />

chuymani, &c.<br />

De diversos colores. Ch'alu. Dícese de las papas,<br />

quinua y maíz.<br />

De diferente manera. Mayjamuraki.<br />

De dos caras. Paya lakha jaqi.<br />

Despacio. Jiskitha, jiskitaki, jiskitajamaki, jiskiñataki,<br />

jiskiña kataki, juk'atha juk'atha.<br />

Despacio andar o volar un poquito y parar.<br />

P'arp'anaqaña.<br />

De espaldas. Vide: caer.<br />

De espaldas echarse. Laqhampu jaxsutaña. Laqha<br />

jaxsutata ikinuqaña.<br />

De grande boca. Lakha awlla.<br />

De grande cabeza y pequeño cuerpo, como<br />

renacuajo. Uqhullu.<br />

De grande espanto y asombro. Mullawaraki,<br />

jaxsaraña, karkatiña.<br />

De hacia acá. Akatha, aka axatha.<br />

De hacia allá o acullá. Ukatha vel uka axatha.<br />

De grande pescuezo. Kunkaña.<br />

De fuerte conflexión. Kutuyixa vel muruch'i.<br />

De entre todos. Taqi manqhitha.<br />

De día y de noche. Aruma uru, arumawi urawi,<br />

arumani uruni. Y siempre se pone primero la<br />

noche.<br />

De día en día. Urutjama. + Diferir de día en día:<br />

urutjama jithäña.<br />

Dedo de la mano o del pie. Ampara vel kayu luk'ana.<br />

Vide: lu- no. 3. Donde se hallarán sus nombres en<br />

particular.<br />

¿De dónde bueno?. ¿Jichasti kawkitha?<br />

¿De dónde eres?. ¿Kawki markata, kawki markanita.<br />

De donde quiera. Kawkitsa.<br />

Defender a otro. Jakäña, jakaräña, qispäña, qispiyaña.<br />

Defender. Vide: librar.<br />

Defensor. Jakiyiri, qispiyiri, sariyiri. Vide: amparo.<br />

Defender la posesión de algo. Yaxasiña, chacht'aña.<br />

De fuera del pueblo. Pampatha.<br />

De fuera de casa. Anqatha.


Vocabulario de la Lengua Aymara 139<br />

Degollar. Kunka khariraña, kuchuraña, ch'unch'u<br />

ituraña, jalaräña, aymuraña.<br />

Degollado. Ch'unch'u iturata.<br />

Del o de la, cuando significa: "Motum de loco":<br />

ña.<br />

Delante de mí, de tí. Nayraqatajana, nayraqatamana.<br />

Vide: ante mí.<br />

Delante. -rana, interpuesto al verbo. Parecer delante<br />

del otro: sararanana. Poner delante del caballo una<br />

carga de hierba: qhachu caballoru marqaranaña.<br />

Delantera o haz del paño. Ajanu.<br />

Delantera de la casa. Utana ajanupa.<br />

Delantera llevar. Nayraqata saraña.<br />

De la otra parte. Khurituqi.<br />

Delegar, sustituir. Lantija jaytaña.<br />

Delegado. Lanti jaytata.<br />

De lejos. Jayatha.<br />

Deleitarse. Kusisiña, chiphiña, chipisiña, sin h. Vide:<br />

alegrarse.<br />

Deleitarse en ver, comer, &c. Ulljasina, manq'asina<br />

kusisiña.<br />

Deleite. Kusisiña.<br />

Deleitoso. Kusisiyiri.<br />

Demandar en juicio. Apuru petición: apakatasiña.<br />

De mano en mano. Vide: dar.<br />

Demasiado. Jila jiliskipa.<br />

Demasiadamente. Idem.<br />

Demasiado en hacer algo, como en peinarse.<br />

Sanusilla. + En pulirse y afeitarse: sulasilla,<br />

phiskusilla. + En escupir a menudo: jumchisilla. +<br />

En reír: larusilla. + En entonarse: pawisilla. + En<br />

enojarse: q'apisilla. Y así en otras cosas mudando<br />

en -silla la -ña del verbo.<br />

De más de esto. Ukatha, ukaxaru.<br />

Demonio. Supayu. Antiguamente decían: jawari que<br />

es fantasma. + Endemoniado: supayuna maluta vel<br />

alqumäta jaqi.<br />

Demoñuelos o diablillos de las danzas. Suxu,<br />

sankatilla, kulun kulun, saynata, llama llama,<br />

jächuku.<br />

Demostrar. Vide: mostrar.<br />

Demudarse el rostro. Mäwkiptana, mämukuña, pä<br />

ajanut'aña, mäwijaña, qillqakiptaña, ch'iwakiptaña.<br />

Demudado. Mawkiptata, &c. Vide: desfigurado.<br />

Denantes, poco ha. Nikhara, nikhira.<br />

Denegrido. Ch'arakiptata vel qhistikipata.<br />

Denostar. Vide: injuriar.<br />

Dentadura. Lakha, lakha ch'aka.<br />

Dentera. Chajayuña. + Dar dentera: chajayutu.<br />

Dentro. Manqhi, -na, -ru, -tha, según fuere el<br />

movimiento.<br />

Dentro de poco. Janirja jayaki.<br />

Denuesto. Tuqi aru.<br />

De nuevo, otra vez. Wasitha, wasitaraki, niyaraki mä<br />

kutiraki.<br />

De nuevo vestirse. Machaqa isit'asiña.<br />

Denunciar, acusar. Ch'ataña, atamaña, wallpaña.<br />

Denunciador. Ch'atiri, &c.<br />

De ocícos. Vide: caer.<br />

De oídas lo sé. Isapasinaki yatiña.<br />

De pasada. Vide: de camino.<br />

De parte mía. Arujatha, arujampi vel nä tuqitha.<br />

De parte tuya. Arumatha, &c.<br />

De parte de otro. Arupatha, &c.<br />

De paz venir. Alit'asa, arpat'asa jutaña.<br />

Depositar. Mujasiña.<br />

Depósito. Muja, mujasiwi.<br />

Depositarlo. Mujasiñakamana.<br />

Deponer la duda. Päwnaqawi jaytaña.<br />

Deponer el escrúpulo. Juchawa sawi jaytaña.<br />

Deponer a uno de la dignidad, oficio, &c.<br />

Apukankaña aparaña, apukankañatha jikharpäña.<br />

De presente. Jicha.<br />

De presto. Jank'aki. Vide: al momento.<br />

Depender de otro. Amparapankaña.<br />

Dependiente de otro. Amparapankiri jaqi. +<br />

Independiente: chuymapakama jaqi jani mayninsa<br />

kunas lurama saña jaqi.<br />

De prestado. Ilapuqataki.<br />

De prestado vivimos en este mundo. Aka uraqina<br />

sariri jaqi, jakhukitanwa, ikit'iri mayta jaqikitanwa.<br />

De pies nacer. Charatha yuriña.<br />

De pies parir. Charachaña.<br />

De pies nacido. Charaxa.<br />

De pies nacida. Kayuma.<br />

Deprender. Vide: aprender.<br />

De puro cansado se quedó atrás. Qarijataki<br />

ch'inawaqtana.<br />

De puro enojado. Q'apisisaki.<br />

De presto o con brevedad comer, beber, dormir,<br />

&c. Manq'at'aña, umat'aña, ikit'aña. Interponiendo<br />

-t'a en los verbos.<br />

Depravarse el que era virtuoso. Waxllisthaltaña,<br />

waxllithaltaña. Vide: dañarse.<br />

¿De cuándo acá?. ¿Qayqatha, qayqapa, kunapachaña<br />

uksa? Kamsatha vel qayqapachatha.<br />

De raíz arrancar. Sapatha, sapampitha,<br />

sapampipacha, tunumpitha, tunumpipacha<br />

jik'usuña.<br />

De raíz averiguar. Sapapatha arkutaña, tunupatha<br />

yatiña.<br />

De raíz saber. Sapapatha jamurpäña, yatiña.


140 Ludovico Bertonio<br />

Derecha cosa. Chiqa chiqapacha, lawrawa, lawraxü,<br />

ampara laxwiki.<br />

Derecha. Vide: mano.<br />

Derecho o ley según la cual viven. Sara, qillqa. +<br />

Tenerle para pedir: atamasiñaja, arusiñaja juki.<br />

Derramar agua, trigo, arena, &c. Waraña. Vide: wa-<br />

no. 32, &c. Donde hay otros modos de decir y qi-<br />

no. 3 y tu- no. 8.<br />

Derramar o escurrir el agua quedándose abajo lo<br />

bueno. Chanaraña.<br />

Derramar lágrimas. Jacha llullumiña.<br />

Derramar coca los hechiceros para adivinar. Kuka<br />

phawaña.<br />

Derramar cosas secas y menudas. Williña, waraña.<br />

Vide: wi- no. 7.<br />

Derramarse de suyo. Warakiptaña, willikiptaña,<br />

warususiña, warathusnuña vel willithusnuña.<br />

Derramarse la espuma de la olla. Jupuqumukuña,<br />

pusququmukuña.<br />

Derramarse lo que llevan cargado trigo, arena, &c.<br />

Willixtaña.<br />

Derrama de plata. Qullqi irjaña; y así de otras cosas.<br />

+ Echarla: qullqi irjaña.<br />

Derrengarse. Marmurutha, pakijasxaña, usuritxaña.<br />

Derretirse la cera, metales, &c. Umaptaña,<br />

umatataña, jawitataña, ch'uwatataña.<br />

Derretirse la nieve, granizo, &c. Chulluña, umaptaña<br />

ch'uwaqakixaña, chullutatxaña.<br />

Derretir. Umaptäña, &c. Añadiendo -ä, a los verbos<br />

precedentes.<br />

Derretir el metal con el aire. Wayräña. Y el vaso que<br />

tiene muchos agujeros se dice; wayra. Derretirse<br />

en lágrimas. Jacha tukuña.<br />

De repente. Thapatjama, ilatjama, jamk'atjama. Y a<br />

todos puede añadirse -tha o -thaki<br />

Derribar paredes. Chhichhirpäña qhuqhurpäña;<br />

samp'arpäña jararpäña, chhuxllurpäña, lluxirpäña,<br />

thijrarpäña, thaxmaña, thuxriña.<br />

Derribar a uno en el suelo. Tinkiyaña, tinkirpäña,<br />

nukhurpäña.<br />

Derribar haciendo zancadilla. Khitakipaña.<br />

Derribar a uno topetando con él. Pankurpäña.<br />

Derribar a muchos hombres, bolos, sembrados, &c.<br />

Chhuxllurpäña, samp'arpäña lluxirpäña.<br />

Derribar el caballo al que va en él. Jaqhutaña,<br />

jaqhurpäña vel tinkiyaña.<br />

Derrumbarse la mina, paredes y cosas semejantes.<br />

Thunaña, tinkiña, allinuqtaña, qhuqhusiña,<br />

chhichhisiña.<br />

Desabrida comida. Ch'apaqa, phaltu, ijuma, ija, tana.<br />

Desabrido en palabras. Jaru aruni, mita aruni.<br />

Desabrigada casa. Thä uta, markapampa, &c.<br />

Desabrigado lugar, expuesto al aire. Thä patxa.<br />

Desafiarse a matar. Jiwäsitana saña -mpi.<br />

Desafiarse a jugar. Anatatana saña vel anatasina<br />

llallisitana, thuwiqasitana, athisitana saña. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Desaguarse el agua reventando. Pallatataña,<br />

llumchitaña.<br />

Desaguar el agua a otra parte. Pallaqaña, irpaqaña.<br />

3 -qi vel pallarpäña.<br />

Desahuciar. Jiwapininiwa saña; y así de otras cosas<br />

futuras.<br />

Desahuciado. Jiwapininiwa sata.<br />

Desaliñado en su persona. Achathiwaña vel<br />

waxchatha jiwata.<br />

Desaliñada casa. Thawiwäsita thawinuqata uta.<br />

Desalmado, sin conciencia. Alma jani jaxsärasiri, jani<br />

almani.<br />

Desamorado. Jaqhaqata chuymani.<br />

Desamparar. Jaytaraña, jaqhumukuña, jaytamukuña.<br />

Desamparar hacienda. Kunajasa kawkijasa<br />

lluchumukuña. Idem: lluch'urpaña.<br />

Desamparar su pueblo. Marka pantaña, uyu uta<br />

pantaqaña.<br />

Desamparar la madre a su cordero.<br />

Phultuxmukutuwaña, phultuxtusnuwaña,<br />

phulchuxtusnuwaña.<br />

Desamparar Dios a alguno por su dureza.<br />

Qisachaña.<br />

Desamparada casa, pueblo o plaza. Tantata, chuñita,<br />

ch'intata.<br />

Desamparado. T'uxtumita, t'uxtumukutata,<br />

pachakuya, usuwäna. + Vivir así: t'uxtumiña,<br />

t'uxtumukutaña, tinkusu tinkintaskaña.<br />

Desanimado. Vide: cobarde.<br />

Desanimar. Llaxllat'aña, chhujtäña, qhiytaña,<br />

tunkit'aña. Activos.<br />

Desañudarse. Jaraxtäña.<br />

Desañudar. Jaraxtaña.<br />

Desaparecerse. Chhaqhutaña, ch'aqhutxaña,<br />

jayphutaña, jayphutxaña, ch'usaptxaña,<br />

japhallaptaña, jayast'aña, jilast'aña, kawkist'aña,<br />

ch'usaxaña, japhallaxaña, jalsuña.<br />

Desaparecer a otro echándole o siendo causa de<br />

ello. Chhaqhutäña, chhaqhutäxaña, interponiendo<br />

-ä, a todos los verbos precedentes, antes de -ña o<br />

-xaña.<br />

Desarraigar. Jik'usuña, tunutha sapatha jik'usuña.<br />

Desarraigar trasplantando. Kallusuña.<br />

Desarrapado. Q'uchalluwi, saxawalla. Vide:<br />

andrajoso.


Vocabulario de la Lengua Aymara 141<br />

Desasosegar. Ch'axmiña. Ch'axmisäña, q'aq'uña,<br />

q'aq'usäña, takuräña, takurasäña.<br />

Desasosegado andar. T'axwayu piñutäkiwa jaliri,<br />

thutu qhaqha jaliri + Andarlo: thutu qhaqha jalaña,<br />

&c.<br />

Desarrumar. Allirpäña, allinuqaña.<br />

Desastre. Chiji, talaqu. + Tener algún desastre. Chijiru<br />

talaquru puriña, jalantaña.<br />

Desastrado. Chijini, talaquni vel chijixtara.<br />

Destapar. Lluparaña, qhupiraña vel jist'araña.<br />

Desatar. Jaraña, jaraxaña.<br />

Desatarse de suyo. Jaraxtaña.<br />

Desatar carga. Jararaña.<br />

Desatándose caer. Jaranuqtaña, jarawaxtaña.<br />

Desatinar de cólera. Phulluxkiptaña, phulluxtusnuña<br />

vel wallaxkiptaña, wallaxtusnuña, uriptaña.<br />

Desatinar turbándose el juicio. Pantanaqaña,<br />

muspaña, chuyma chhaqhutäsiña.<br />

Desatinar así a otro. Chuyma chhaqhutäña.<br />

Desatino así. Chuyma chhaqasiña. + Hacer desatino:<br />

watina ulla luraña.<br />

Desatinadamente. Jach'a, antepuesto a los verbos.<br />

Desatrancar. Chakaraña, ajaraña.<br />

Desavenirse. Ch'axmisiña, ajasiña, jut'isiña,<br />

qurpasiña, ch'axmiña, ajana qamaña vel utkaña.<br />

Desbarbado. P'axlla, ñukhuwisa, q'uma tiranqayuni.<br />

Desbaratar ejército. Chukhurpaña, chukhujräña,<br />

t'uq'ixräña, ch'iqixräña, phat'ixräña, minuthaltäña,<br />

thüthaltäña.<br />

Desbaratarse. Vide: desconcertarse, deshacerse.<br />

Desbarrancarse. Vide: despenarse.<br />

Desbravar. Vide: reñir.<br />

Desbastar madera. Alax alaxaki llaxllarpäña,<br />

qhawarpäña.<br />

Descaecer de su buen ser o estado. Aynacharuchaña,<br />

qisrana, malaña.<br />

Descaecer las fuerzas. Ch'ama jawixti, qhiwaxi,<br />

qhimaxi, qarixi, piswaxi vel parpa t'aqhasxi.<br />

Descaecido así. Jawixtata, qarijata, piswajata,<br />

ch'amawisa.<br />

Descaecimiento. Jawixtaña.<br />

Descalabrarse. P'iq'iña pirqaru phank'at'asiña,<br />

nuwat'asiña.<br />

Descalabrar. P'iq'iña p'iyajaña, p'iyat'aña, jaqhut'aña.<br />

Descalabradura. P'iq'iña p'iyajatakankaña, &c. +<br />

Tenerlas: t'uxu t'uxu, lutu lutu, qina qina, p'iq'iñani,<br />

ch'unch'uni.<br />

Descansar. Samaña, samat'aña, samat'asiña.<br />

Descansar el que anduvo mucho. Kayu änuqaña.<br />

Descansar haciendo que otro trabaje en su lugar.<br />

Yanjräña.<br />

Descanso yo por que hago trabajar a Pedro en mi<br />

lugar. Pedro yanjräña.<br />

Descansar un poco. Samaraña, samat'aña, jakaraña.<br />

Descansado rico. Jakani, qamiri vel qhapaqa.<br />

Descansado sin ocupaciones. Qamawisa, puruma,<br />

jani kunansa wathaxtäta, walaxtäta, chaxmita.<br />

Descansada vida sin tristeza y con abundancia de<br />

todo. Jani kunatay sata utkaña, kunamanani<br />

jakaña, chuymakama utkaña.<br />

Descanso. Samaña, samasiña, &c. + Dar descanso:<br />

phaxsarasiña, samarasiña, axsarasiña churaña.<br />

Descalzarse los zapatos. Jiskususiña,<br />

jiskhullusnusiña.<br />

Descalzarse las medias. Apsusiña vel lluchususiña.<br />

Descaminado. Pantamukuri, saramukuri<br />

pallqamukuri. + Andarlo: pantamukuña, &c.<br />

Descargar o quitar el peso que otro lleva. Esto se<br />

dice con los verbos de llevar y la partícula -ra.<br />

Descargar a uno la piedra o adobe que lleva:<br />

ituraña.<br />

Descargar de una viga. Qhiwira äraña.<br />

Descargar el cesto o cosa que lleva a las espaldas.<br />

Saynaraña. Y así de otras cosas.<br />

Descargar en el suelo. Hácese con los mismos verbos<br />

de llevar y la partícula -nuqa, itunuqaña,<br />

apanuqaña, &c. 3 -qi.<br />

Descargar la bestia. Khumu jararaña.<br />

Descargada bestia. Jani khumuni, jani kunani.<br />

Descargar la cólera. Q'apisi malaña, tipu malaña vel<br />

malawaxaña. Este se entiende cuando estando<br />

colérico con uno, descarga en otro su enojo.<br />

Descargar muchos azotes sobre alguno. Kichuña,<br />

jachaña, ulljasinsa usuwäña azotiña. Idem:<br />

jawq'aña.<br />

Descargar a otro de su dignidad y oficio. Vide:<br />

deponer.<br />

Descargar poniendo la carga en otra bestia.<br />

Khumukipaña. En otro hombre: q'ipikipaña.<br />

Descargar a uno para cargarse así. Yanjräña.<br />

Descargarse así uno a otro ayudándose. Yanjräsiña.<br />

Descarnar alegrando la herida. Junuraña.<br />

Descarriado. Vide: descaminado.<br />

Descasar el juez. Jalaxtäña, jaraxaña 3 -xi.<br />

Desceñir. Jarajaña. 3 -ji.<br />

Descoger, desdoblar. Janatataña, iqatataña, jaratataña.<br />

Descolado. Wich'inkawisa. + La cola a medio cortar:<br />

withu.<br />

Descolorido. Qisrata, malata.<br />

Descolgar tapices y cosas así. Janaraña, iqaraña.<br />

Descolgar al ahorcado y otras cosas así.<br />

Wayuqxaña, ichuqxaña, jiskaqxaña.


142 Ludovico Bertonio<br />

Descolgarse bajando. Waytintasiña.<br />

Descomponer. Vide: descolgar.<br />

Descomponer cosas menudas, como libros que<br />

están bien puestos en sus lugares. Williwäsiña,<br />

alliwäsiña.<br />

Descomponer lo que se puede armar y desarmar.<br />

Jaraña.<br />

Descombrar las nubes el aire. Thärpäña, aparpäña,<br />

picharpäña, q'umarpäña.<br />

Descomulgar. Vide: anatematizar.<br />

Descomunión. Vide: anatema.<br />

Desconcertarse lo que está bien trazado. Waxllisiña.<br />

Desconcertarse el estómago. Puraka usutu vel<br />

chuyma.<br />

Desconcertarse, volver atrás de su palabra.<br />

Janichasxaña.<br />

Desconcertarse brazo o pierna. Ampara, kayu<br />

jithirtäsiña.<br />

Desconcertar generalmente. Waxlliña.<br />

Desconcertar a los que se hablan dado la palabra.<br />

Chijutaña.<br />

Desconformes. Yanqhakamani, ch'axmi utkiri.<br />

Desconfiar de otro. Jani nä khuyirikiti, yanapirikiti<br />

saña.<br />

Desconfiar del perdón. Janiwa juchanakaja<br />

pampachirikiti saña.<br />

Desconocer a uno. Ullamt'aña vel ullamit'aña,<br />

pantastäña mayni jaqi ullixña.<br />

Desconocido así andar. Pantastäña, ullamt'äki<br />

saranaqaña.<br />

Desconocido, ingrato. Jani khuytuwa siri, jiskichiripa<br />

jani yupaychiri.<br />

Desconocer la merced. Jani khuytuwa saña.<br />

Descontar diez pesos a Martín. Tunka sara<br />

Martinaru jithiräña.<br />

Descontarse unos a otros. Jithiräsiña.<br />

Descontarse, ir uno por otro. Sasxakiña. Vide: sa-<br />

no. 31.<br />

Descontentar. Jani chuymaparu purina, t'alaxtaña,<br />

añadiendo -ti.<br />

Descontentarse. Jani chuymajaru purituti, t'alaxtrtuti.<br />

Descontento. Vide: arrepentido y también triste.<br />

Descontento andar. Jaqha chuyma saranaqaña.<br />

Desconsolarse. Vide: afligirse, entristecerse.<br />

Desconsolar. Vide: afligir, entristecer.<br />

Descorazonado. Mat'ata, wañarata, taruja.<br />

Descortezar. Sillq'iraña, sillp'irana, t'illmiraña. Este<br />

último es con cuchillo.<br />

Descortés, mal criado. Qawäna, jaqhana jiliri,<br />

jaqhaqata, jani iwxata jaqi.<br />

Descocer. Ch'ukuraña, jararaña.<br />

Descostrarse lo enlucido. Qhajuthaltaña, ñiq'i<br />

lankhaqti, aphuthalti, phusuthalti.<br />

Descubrir lo secreto. Qhanachaña, qhanaru apsuña,<br />

samusuña vel phakusuña.<br />

Descubrir al que hizo alguna obra buena o mala.<br />

Sitikataña ullachäna.<br />

Descubrir lo que trataron en secreto. Arusiwi<br />

qhanaruchana, arusuña, phakusuña.<br />

Descubrir quitando ropa. Janaraña.<br />

Descubrirse así. Janarasiña.<br />

Descubrirse, aclararse lo que no se sabía.<br />

Qhanawaxaña, ullasxaña.<br />

Descubrirse el rostro. Ajanu churapuña.<br />

Descoyuntar los miembros. Jithirtäña, t'aqha<br />

t'aqharaña vel p'axtäña, p'axtaxtäña.<br />

Descoyuntarse de suyo. Jithirtaña, t'aqharäsiña,<br />

t'aqhaqtaña.<br />

Descuidado. Arma arma mat'ata.<br />

Descuidadamente hacer algo. Armamt'äki luraña.<br />

Vide: tawi entre las partículas.<br />

Descuido. Jani amajasini, jani amajasiña.<br />

Desde los días pasados. Masantatpacha.<br />

Desde pascua de resurrección. Resurreccionatpacha.<br />

Desde cuaresma. Cuaresmatha, cuaresmatatha,<br />

cuaresmat uksa.<br />

Desde la niñez. Wawatpacha, chaxllatpacha.<br />

Desde que me confesé. Kunphisasitajatpacha, &c.<br />

Desdentado. Lakhawisa, lakha q'uma vel q'ara, uma<br />

qullmuri.<br />

Desdeñarse de pedir limosna. Wiskasiña qhaxsisiña;<br />

y así de otras cosas.<br />

Desdeñarse. Vide: aborrecer.<br />

Desdecirse. Aru kutäsxaña.<br />

Desdecirse volviendo la honra a otro. Aru<br />

qhaxsisäsiña.<br />

Desdecir una cosa de otra. Jani tinkusiña, jani<br />

wakisiña, con -ti.<br />

Desdichado. Kusiwisa, qillpuwisa, watina, q'uya, uxu<br />

jaqi.<br />

Desdichado de él. Alä q'uya jaqi. -cha.<br />

Desdicha. Kusiwisakankaña.<br />

Desdichados de vosotros los Mayqus. Alä vel atax<br />

vel atä q'uya mayqunakacha.<br />

Desdoblar. Vide: descoger.<br />

Desechar a uno. Jikhaqasiña, jikharpäña, qarkuña.<br />

Desechar escogiendo. Qisuña, jaxllusuña.<br />

Desechar a uno, admitiendo a otro. Chakhuchaña,<br />

qisuña.<br />

Desechado, desestimado de todos. Taqina pisiru<br />

jakhuta, yanqharu katuta, pachakhuya.<br />

Desecho de la lana. Thuñi t'awra.


Vocabulario de la Lengua Aymara 143<br />

Desembarazar la casa. Uta q'umusuna, allisuña,<br />

jistusuña.<br />

Desembarazar de personas. Anusuna.<br />

Desembarazado estar el cielo de noche. Laqhampu<br />

warawari, llijuti: de día.<br />

Desenvainar la espada, cuchillo, &c. Qhawsuwaña,<br />

sukusuña, jiskhusuña, junusuña.<br />

Desenvolver la criatura. K'ilu jaraxaña. Idem: awayu<br />

janaraña.<br />

Desenvolver lo arrollado. Llawtataña, iqatataña,<br />

janatataña.<br />

Desenvolver la tela. Aytataña.<br />

Desenvolver, abrir las mercaderías o tienda.<br />

Yampatataña, allitataña, qhuchutataña.<br />

Desenvuelta, desvergonzada. Yawripara, chachanqu,<br />

jani wati vel jani -qhï.<br />

Desenvuelto así. Idem: El segundo solamente es<br />

proprio de mujer.<br />

Desempeñar. Apusxaña. Y según las cosas lo<br />

apropiarán los verbos con -su y -xa<br />

Desemperezar. Q'uliptxaña, q'apaptxaña.<br />

Desencasar. Vide: descoyuntar<br />

Desencasar lo ensamblado &c. Ch'akusuña.<br />

Desenfadarse recreandose. Phajsarasiña, thärasiña<br />

jajurasiña.<br />

Desenfado así. Phajsarasiña, &c.<br />

Desengañar. Chiqa aru, atamaña, iwxaña, chuyma<br />

chiqachaña.<br />

Desenmarañar. Laykusita, yarusita, jaraxaña.<br />

Desenredar. Idem.<br />

Desenrollar. Vide: desenvolver<br />

Desenojarse. Inawanuqaña, llamp'unuqaña,<br />

qhaq'aptaña, q'apaptaña. Vide: amansarse:<br />

Desenterrar: apsusxata; y todos los verbos de llevar,<br />

con la partícula -su y -xa.<br />

Desentrañar al muerto para que no se corrompa.<br />

Amayakipachaña, alliqaña, 3 -qi.<br />

Desentrañar animales. Sunquntaña, jiphilla alliqaña,<br />

jurapa apsuña.<br />

Desentrañarse para regalar. Tälläñataki, chuyma<br />

ulljäsiña.<br />

Desentronizar a otro. Vide: descomponer.<br />

De ser así, así es. Uksaka uksawa, jichamaka<br />

jichamawa.<br />

Desesperar de Dios. Jani Dios ullast'i, wanqit'i saña;<br />

Dios jiwurituwa, uñituwa saña. Vide: desconfiar.<br />

Desesperar del perdón de la salvación, &c. Jucha<br />

pampachasiñaja, alaxpacharu mañaja pasuqulluxi,<br />

tukusi saña.<br />

Desesperar, no querer venir. Wiskasa, phalasa,<br />

iqut'asrtaki saranaqaña; jaqinsa umansa jiwaja<br />

saña.<br />

Desestimar. Pisiru, phintaru jakhuña.<br />

Desestimado. Wajcha qisa, pacha khuya, jani jaknuki,<br />

phak'aki.<br />

Desfallecer por enfermedad. Tukuña.<br />

Desfavorecer. Armaña, uksakiphana saña; jani<br />

arukipaña, jalakipaña, aruxataña, con -ti.<br />

Desfavorecido. Arukipiriwisa, aruxatiriwisa vel<br />

arukipiriniwisa, aruxatiriniwisa.<br />

Desfigurarse. Mämukuña, mäwkiptaña. Vide:<br />

demudarse.<br />

Desfigurado. Tuxtumita, khuyaptata. Vide: demudado.<br />

Desfigurado andar de llorar mucho. Jachawisa,<br />

aqhuyaki saranaqaña.<br />

Desfogar la cólera. Jupuqumukuña.<br />

Desfogarla contra uno estando enojado contra<br />

otro. Q'apisi. Idem: tipu malaña, -ru.<br />

Desgañirse boceando. Mallqasa wikjasisaki<br />

arunaqaña.<br />

Desgracia; mal suceso. Chiji, talaqu, siña. + Tenerle:<br />

chijiru vel talaquru puriña.<br />

Desgraciado. Chijini siñani, &c. + Serlo en hijos o<br />

hacienda cuando se pierde: wawanakaja,<br />

haciendaja ajanuchitu; ch'unch'uja apanaqitu,<br />

ajanuja tumiyitu.<br />

Desganado. Jani kunasa ämawajachituti.<br />

Desgranar maíz y otras cosas granadas. Mucharaña,<br />

qaquraña, qaqurpäña, mucharpäña.<br />

Desgranar quinua. Jipichaña, qaquraña.<br />

Desgreñado. Ñaq'uta t'axalli, t'ampha, quli quli,<br />

phuni, t'antalli. + Ponerse así: t'axaptaña.<br />

Desgustarse. Vide: amohinarse<br />

Desgustar. Vide: amohinar.<br />

Deshacerse la nieve. Vide: derretirse.<br />

Deshacerse, acabarse la honra como el humo, &c.<br />

Qamasa jiwq'i apartasina chaqutasina jamachiwa.<br />

Deshacerse como la sal. Jayu chullusina phasa<br />

p'aywasina jamachiwa qamasa.<br />

Deshacerse lo que es tocado del fuego.<br />

Nakhanuqaña.<br />

Deshacerse el barro, cera y cosas semejantes.<br />

P'aywatataña, p'asatataña, chullutataña, Idem:<br />

lankanuqtaña.<br />

Deshacerse con las muchas penitencias. Idem.<br />

Deshacer volviendo en nada. Japhallaruchaña,<br />

ch'usaruchaña, japhallaru tukuwaña.<br />

Deshacer las cosas compuestas. Jaraña, jaraxaña.<br />

Deshacer amistad. Qurpasiña, phatasiña, jut'isiña.<br />

Deshacer con palabras el dicho de otro. Ayniña,<br />

kutipaña.<br />

Deshacer casas o paredes. Khajaraña, jaraña,


144 Ludovico Bertonio<br />

jaraxaña vel waxllixaña. Vide: derribar.<br />

Deshacer el concierto. Janichasxaña, kutiräsxaña.<br />

Desherbar. Quraña, ñuq'iña. Idem: thumiña.<br />

Deshilar. Isi k'ichiqaña, k'ichiraña, phiskuraña,<br />

sularaña, sikharaña.<br />

Deshilarse el vestido. Thathaxtaña, yayujaña,<br />

waranuqaña, palluqxaña.<br />

Deshollar. Lluch'uraña, ch'äraña, wik'araña, chäsuña,<br />

lluch'usuña.<br />

Deshollar el cuy por superstición. Wanq'u ch'äña.<br />

Deshollar, rasguñar un poco. Lluch'iraña,<br />

qhachuraña.<br />

Deshollarse así. Lluch'irasiña, &c.<br />

Deshollarse el rostro por el frío, las papas, &c.<br />

Ajanu vel nawna pajurti, qaqapti.<br />

Deshollarse alguna parte del cuerpo. Ch'inqarasiña,<br />

llawch'irpäsiña.<br />

Deshojar. Sich'iraña vel jich'iraña, jusq'uraña.<br />

Deshollejar. Vide: descuartizar.<br />

Deshollinar. Qimisa thalaña, thalaraña, jawq'araña,<br />

nuwaraña.<br />

Deshonestidad. Q'añu jucha.<br />

Deshonesto. Q'añu juchaki tuliri.<br />

Deshonesto que con todas anda. Markani urqu,<br />

jañachu, marmi qawaya, aniqawaya.<br />

Deshonesta. Vide: dar su cuerpo.<br />

Deshonestas palabras, cantares, &c. Q'añu arunaka,<br />

warurunaka, &c.<br />

Deshonrar. Vide: afrentar.<br />

Deshonrar doncella. Waxlliña.<br />

Deshonrada así. Waxllita.<br />

Deshonrado. Chupiwisa, qhaxsiwisa.<br />

Deshonra. Qhaxsiwisa vel chupiwisa kankaña.<br />

Deshonrarse unos a otros de palabra. Tuqisiña,<br />

sillpisiña. Vide supra: afrentarse.<br />

Desierto. Wasara uraqi, japhalla uraqi, suni, payi.<br />

Desigual. Pilla, ch'ulla.<br />

Desiguales cosas cuando son muchas, una más<br />

larga que otra. Jilusu jilantata, jithusu jithintata.<br />

Desigualmente dar. Chakhuki churaña.<br />

Desigualmente tratar. Sullkachaña, jilachaña.<br />

Deslavado, desvergonzudo. Yawripara, llakinawi,<br />

llakimana, jani wati. Vide: desvergonzado.<br />

Deslenguado. Lakhaña, chuchala, lakha warira, laka<br />

kalla vel chiji lakha.<br />

Desleir. Pituña, qaywiña.<br />

Desleir el ají. Q'apiña.<br />

Desleal. Jamqu, chari jaqi.<br />

Deslizarse. Lluch'uxtaña, thalaxtaña.<br />

Deslizar. Vide: resbalar.<br />

Deslizarse de las manos. Vide: escabullirse.<br />

Deslizadero. Llusta llusta vel jurma jurma uraqi.<br />

Deslumbrar la luz, la nieve, &c. Qhana. Idem: nina,<br />

khunu, surump'i.<br />

Deslumbrar con el candil. Ninanä surump'ätha.<br />

Deslustrarse el vestido. Qisraña, malaña, kutiña,<br />

churiptaña, märu jaxsuña.<br />

Deslustrado. Qisrata, malata, churi.<br />

Desmandarse en hablar impertinentemente.<br />

Aruwäsiña, qhanamanaña, aru chuchaña.<br />

Desmandarse en hablar contra alguno. Aru<br />

waxlliña, manqa.<br />

Desmandarse de la manada algún animal.<br />

Jawraqaña, jalaqaña. 3 -qi.<br />

Desmandarse así el hombre. Saraqaña.<br />

Desmandarse así corriendo. Jasaqaña, phatiqaña. 3<br />

-qi.<br />

Desmayar. Vide: acobardarse.<br />

Desmayar de enfermedad. Tukukipaña, t'ukukiptaña.<br />

Desmayar quedando sin sentido. Chuyma<br />

t'akhartitu, t'akukipitu.<br />

Desmayar de hambre. Manq'atha t'akukiptaña,<br />

khatikipaña, thäxtaña, t'apaxataña, t'apaña,<br />

säkiptaña, jiwakiptaña.<br />

Desmayo, parasismo. Takhartaña, jiwartaña,<br />

samkartaña.<br />

Desmazalado. Ixi, lip'ichi, amaya jiwata.<br />

Desmembrar. T'iwraña, t'iwranuqaña, kharinuqaña,<br />

muq'utha qhajasuña.<br />

Desmedrado, flaco. Tukaritata, phisuwata waywata,<br />

tukan saxi, parpa isilla.<br />

Desmentir. K'aristawa saña.<br />

Desmentido. K'aristawa saña.<br />

Desmentir, no ajustar. Jaqhasjasiña.<br />

Desmenuzar los terrones. Challmaña, challmaraña,<br />

q'upaña, q'uparaña.<br />

Desmenuzarse algo. Pakinuqtaña, p'ataxtaña,<br />

phallajraña t'unasiña.<br />

Desmenuzar en muchos pedazos. T'unanuqaña, jisk'a<br />

jisk'a jaläña.<br />

Desmochar. Vide: chapodar.<br />

Desmontar. Llujiña, nuwarpaña, t'ak'aña, phataraña,<br />

llujirpäña.<br />

Desmonte. Llujita, llujirpäta, &c.<br />

Desmoronado. Willk'i.<br />

Desnarigado. Nasa muru vel khariqata.<br />

Desnarigar. Nasa mururaña, &c.<br />

Desnudarse. Inq'illusnuña, isillusnuña. Estos son<br />

verbos generales.<br />

Desnudarse la camiseta. Qhawallasnuña.<br />

Desnudarse el vestido sacerdotal y cualquier otro<br />

disfraz. Jarasxaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 145<br />

Desnudarse o quitarse la manta. Llaqutusnuña.<br />

Desnudarse la saya o sotana, alba, &c.<br />

Urqullusnuña.<br />

Desnudarse el manto. Isllusnuña.<br />

Desnudar a otro. Esto se dice interponiendo -wa<br />

después de -nu, en los susodichos verbos:<br />

inq'illusnuwaña.<br />

Desnudo. Inq'illawisa, qhawawisa, &c. según fuere el<br />

vestido: ist'amä. Es general.<br />

Desobediente. Jach'a chuyma, ch'ayu, tarqaqa, tarma<br />

ch'unch'u, puti ch'unch'u, yawri ch'unch'u, watina.<br />

Desocupado sin oficio, ni otra obra a que deba<br />

acudir. Qamawisa, juru. + Estar desocupado sin<br />

hacer nada: inakakina, qasikakiña.<br />

Desocupado así. Inaki, kasiki.<br />

Desorejado. Jinchu muru vel k'uru.<br />

Desorejar. Jinchu mururaña, k'ururaña, khariraña.<br />

Despachar al que sale del pueblo. Jakirpäña,<br />

yamparpäña.<br />

Despachar las cargas. Khumurpäña.<br />

Despachar a muchos. Anarpäña, jawq'arpäña,<br />

iturpäña.<br />

Despachar los que pasan. Llalläña.<br />

Despachar al que va de mala gana con halagarle.<br />

Llullarpäña.<br />

Despachar mensajero. Khitaña vel khitarpana,<br />

iwirarpäña.<br />

Despachar cartas. Aparpäña.<br />

Despachar negocios. Lurañanaka tukuwaña jakiqaña.<br />

3 -qi.<br />

Despachar de un golpe. Mänchaña.<br />

Desaparecerse del pueblo. Chaqhaña, jalsuña,<br />

phat'usuña, marisuña, jasuwaxaña. 3 -xi<br />

Desaparecer. Activo. Chaqhäña, &c. Añadiendo -ä en<br />

los susodichos verbos.<br />

Desaparecerse lo que poco antes se veía como el sol,<br />

luna, estrellas, &c. Chaqhutaña, chaqhutxaña,<br />

jint'aña.<br />

Desparramarse la gente. Aywitataña, t'uqitataña,<br />

ch'iqitataña, chhukutataña, llumchitataña,<br />

kawsatataña, apatataña. Vide: esparcirse, tenderse.<br />

Desparramarse a diversos lugares. Aywijraña,<br />

t'uqijraña, &c. Poniendo -jra en los susodichos<br />

verbos en lugar de -tata.<br />

Desparramar. Activo. Añádese -ä, en los susodichos<br />

verbos, después de -tata o -jra. Vide: esparcir,<br />

tender.<br />

Despachurrarse. Phillmitataña.<br />

Despachurrarse cociendo. Qhirqhitataña.<br />

Despartir a los que riñen. Jalaxtäña, jakaräña,<br />

anjruwaña.<br />

Despabilar con tijeras. Kuchuraña.<br />

Despavilar con tos dedos. K'ichiraña, phit'uraña.<br />

Despavlladeras. Idem: quchuraña.<br />

Despearse el caballo, &c. Qariña.<br />

Despearse o cansarse mucho el hombre.<br />

Makhurijaña, qarijaña. 3 -ji con transición.<br />

Despedazar. Pakijaña. Vide: quebrar.<br />

Despedazarse. Pakisiña. Vide: quebrarse.<br />

Despedir al criado. Jikharpäña.<br />

Despedir a uno llorando, pesándole de que se vaya.<br />

Jacharpäña.<br />

Despedirse llorando de ambas partes. Jachjasisiña.<br />

Despedirse el criado. Tata jaytaxaña.<br />

Despedirse sin hablarse. Amupachaki jalaxtxaña.<br />

Despedir los malos pensamientos. Yanqha amajasiña<br />

jikhaqasiña, qarkuña, jikharpäña.<br />

Despegarse el barro do la pared. Lankhaqtaña,<br />

lankhawaqtaña, t'alaxwaqtaña.<br />

Despegarse las carnes como cuando atormentaban<br />

a los mártires. Janchi lankhawaqti.<br />

Despegarse una piedra del cetro o pared.<br />

Jalawaqtaña, tintiwaqtaña, phutuxwaqtaña.<br />

Despegarse lo engrudado. Jalaxtaña, jalaqtaña,<br />

ch'äxtaña.<br />

Despegarse dos paredes. Idem.<br />

Despegarse lo enlucido. Aphuthaltaña,<br />

k'ank'uthaltaña.<br />

Despegar. Activo. Añádese -ä, antes de -ña, a los<br />

susodichos verbos.<br />

Despegar con las uñas o dedos. K'ichiña, k'ichiraña.<br />

Despegar. Vide: raer.<br />

Despenarse, acabando de morir él que penaba<br />

mucho o vivía en muchos trabajos. Ajuqxaña. 3<br />

-xi.<br />

Despenar así. Activo. Ajuqäxaña.<br />

Despender la hacienda desperdiciándola. Tukuqäña,<br />

t'ümäña.<br />

Despeñarse. Jaqiru jalantaña.<br />

Despeñarse sin querer. Jaqiru thamantaña,<br />

thawijantaña.<br />

Despensar. Lakiña, liwaña. Vide: Infra repartir.<br />

Despensar a muchos. Lakijraña, liwajraña, aychjraña.<br />

Despensero de la comida. Awkichu vel<br />

manq'akamana.<br />

Despensa de la comida. Manq'a uta. De la carne:<br />

aycha uta, t'ant'a uta, &c.<br />

Desperdiciarse la hacienda, acabarse por malos<br />

sucesos o descuidos. Tutuqakiña t'ürmikiña,<br />

äwaxaña, qichimaña, t'uqiña, tukuña, tukusiña.<br />

Desperdiciar dando prodigamente. Uwawäsiña,<br />

churawäsiña, quchuwäsiña, qichimäña, &c.


146 Ludovico Bertonio<br />

Interponiendo -ä, antes de -ña, en los verbos<br />

precedentes. Vide: gastar.<br />

Desperezarse tendiendo los brazos o piernas.<br />

Much'atatasiña, tukirasiña, tukitatasiña.<br />

Despertar del sueno. Amajasiña, p'araxtaña,<br />

ullitataña, ullinaqaña.<br />

Despertar con asombro. Paraxtaña, jalutaña,<br />

wat'ixtaña.<br />

Despertar a otro. Amajasäña, &c. Añadiendo -ä, en<br />

los dichos verbos.<br />

Despierto estar. Amajasikiña, ullinaqakiña.<br />

Desplegar. Vide: desdoblar.<br />

Despoblarse la casa o pueblo. Wasaraxaña,<br />

t'antataxaña, ch'intataxaña; con detenimiento en la<br />

primera sílaba. Laqhäxaña.<br />

Despoblado. Wasara, t'antata, ch'intata, ch'uñita,<br />

chaqhata.<br />

Despojos. Awqanakana jark'awi.<br />

Despreciar. Pisiru, phintaru jakhüña Vide:<br />

menospreciar.<br />

Desproporcionado como si tuviese la cabeza<br />

grande, &c. Piq'iñaqatati, ch'unch'uqatati, &c.<br />

Después o tras de alguna cosa. Jikhani, jikhanituqi,<br />

ch'inatuqi. + Estar después o tras de la pared: pirqa<br />

jikhaninkaña, &c<br />

Después de mi. Jikhanija, -ma, -pa<br />

Después, cuando significa tiempo. Ch'ina, niya, tha.<br />

v.g.<br />

Después de comer murió. Niya manq'asina,<br />

manq'atatha, jiwana. + Llegó después de mí:<br />

ch'inaja purina. Vide: antes, donde se hallará el<br />

modo de estos adverbios.<br />

Después de esta vida. Niya jiwatatha vel aka jaka<br />

tukusipana.<br />

Después de esto. Akaxaru.<br />

Después de aquello. Ukaxaru.<br />

Después del lunes. Lunesaqatana vel -ru vel -tha,<br />

según fuere el verbo.<br />

Después de mucho tiempo. Jayatha.<br />

Después de tantos días, semanas, &c. Jukha urutha,<br />

maratha, &c.<br />

Después de muchos meses o años. Mayllaxa,<br />

akaxarutha.<br />

Después de uno, dos, tres días, años, &c. Paya,<br />

kimsa urukipatha, &c.<br />

Descuartizar por sus coyunturas. T'iwraña, t'iwiña,<br />

t'iwiraña, kuchuraña, tarutaru äjraña.<br />

Desquitarse el que pierde. Jarusxaña, kutäsxaña.<br />

Desquijarar. Tiranqaya kajaqaña, vel apaqaña. 3 -qi.<br />

Desear. Vide: codiciar.<br />

Desear morirse. Jiwañaru jiwakataña vel jiwañatha<br />

jalutaña, jiwakisna saña.<br />

Desear tener lo que uno ve. Nankaspana saña.<br />

Desear acto deshonesto. Jayatha wachaña, k'imiña.<br />

Desear de hurtar: luntatasna saña. Y así de otras<br />

cosas poniendo el verbo en optativo.<br />

Desollar. Vide: deshollar.<br />

Desearse la muerte. Ch'unch'u ullikatasiña.<br />

Desear matar a otro. Ch'unch'upa aymuraña<br />

ullkataña.<br />

De esta manera. Akajama, jichama.<br />

Destapar. Vide: abrir, destapar.<br />

Desterrar. Qarkuña, jikharpäña.<br />

Destierro lugar. Qarkuwi.<br />

Destierro, tiempo del. Qarkupacha.<br />

Desterronar. Q'uparaña, yawiraña, q'uparpäña,<br />

yawirpäña, chiphiraña, nuwaraña.<br />

Destetar. Wawa t'aqaraña vel t'aqhamukuña.<br />

Destetado. T'aqhata, t'aqhamukuta.<br />

Destilar. Neutro. Ch'uwaña, jawusuña, ch'üsuña.<br />

Destituido. Yanapiriniwisa, jani khitinsa amajasita.<br />

Destorcer. Kutikipäña kutikipxaña vel kutäña,<br />

jaraxaña.<br />

Destorcerse de suyo. Kutikiptaña, kutijalakiptxaña,<br />

jaratatxaña, kutixaña.<br />

Destrozar un ejército. Winina vel winuna<br />

samp'arpäña, chhuxllurpaña, lluxirpäña.<br />

Destrozar con artillería. Q'axchaña vel samp'arpäña,<br />

&c.<br />

Destruir, asolar. Laqäña, tukuwaña, waxlliña.<br />

Destruir una chácara. Lustuña wayuwäsiña,<br />

jik'iwasiña ñuqiwäsiña.<br />

Destruirla el hielo. Nüsu nuwantaña, laqhäña.<br />

Destruir la gente alguna pestilencia o diluvio.<br />

Sat'iña, samp'arpaña, q'uparpäña. Vide.: quebrar.<br />

Destrucción. Qulluña qulluwaña, laqhäña.<br />

Desvanecerse la cabeza. Chankapura apitu vel<br />

t'ukuña, uta tumarapitu, marka vel uraqi, &c.<br />

Desvanecimiento así. Vide: vaguido.<br />

Desvanecerse, engreírse. Jach'a ullutaña, jach'a<br />

jaxsutaña.<br />

Desvariar. Paqaqaniña muspaña.<br />

Desbastar. Llaxllaraña vel llaxllarpäña.<br />

Desvelarse por falta de sueño. Ikimäkiña, iki jani<br />

purituti, jani ikijachituti, jani iki katutti.<br />

Desvelado. Ikimä, jani iki katuta, jani ikijachata.<br />

Desvelar. Paqalläña, jani charmäña, jani ikiyaña.<br />

Desvelar engañando. Watiqaña, llullaña, watiqa<br />

arusiña.<br />

Desvergonzarse con palabras. Aru waxlliña vel<br />

pantaña, con -taki o -manqa.<br />

Desvergonzaras con obras. Sirachasiña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 147<br />

descendiendo a lo particular.<br />

Desvergonzado. Yawripara, ch'api ajanu, qhaxsinawi,<br />

phinq'awisa, qhaxsiwisa. Vide: deslavado.<br />

Desvergonzada. Chachanqu yawripara, &c. ut hic<br />

supra.<br />

Desvergonzadamente. Yawripara jamaki, jani<br />

qhaxsisisinaki.<br />

Desvergüenza. Qhaxsiwisa kankaña.<br />

Desventurado miserable: Q'uya waxcha, qisa<br />

t'aqhita, urita, kusiwisa jaqi.<br />

Desventura. Q'uya kankaña, &c.<br />

Desviarse: saraqaña, jithiqaña. Y los demás verbos de<br />

movimiento con la partícula -qa o con -waqta,<br />

sarawaqtaña, &c.<br />

Desviarse muchos de la manada. Ituwaqtaña.<br />

Desviarse del golpe. Pullqiña pullqit'aña, alit'aña,<br />

arpht'aña vel k'uñut'aña.<br />

Desviarse los que están juntos haciendo camino.<br />

Thakichasiña, kallichasiña, jithixtaña, aywijaña.<br />

Desviar, todos los verbos de movimiento con la<br />

partícula -qa. v.g.<br />

Desviar un niño o persona grande. Ichuqaña.<br />

Desviar un palo. Äqaña.<br />

Desviar la cabalgadura. Jiskaqaña. 3 -qi.<br />

Desviar con la punta de algo. Junuqaña.<br />

Desviar la ropa con los pies. Wat'aqaña,<br />

wat'arpäña.<br />

Desviar hacia nosotros: los mismos verbos y la<br />

partícula -kani.<br />

Detener, atajar. Jarkaña.<br />

Detener, hacer aguardar. Umawäña, juchawäña.<br />

Detener, coger a alguno. Katuña vel wayut'aña.<br />

Detener las bestias amenazándolas. Jark'at'aña.<br />

Detener el agua. Patt'aña, jark't'aña.<br />

Detenerse en el camino. Unaki saraña.<br />

Detenerse así en volver. Unaki jutxaña.<br />

Detenerse mucho en algo. Unaña, t'ut'uña. Vide: t'u-<br />

no. 5.<br />

Detenerse en decir misa. Ja yawa misaña.<br />

Detenerse en la comida. Jaya manq'aña.<br />

Detenerse de día en hacer algo. Jaya urukama. Y de<br />

noche: jaya arumakama.<br />

Detenerse. Jayapacha, juch'äpa -chaña, t'ut'uña.<br />

Detrás. Vide: después.<br />

De través. Parkitha, kichatha.<br />

Devanar madeja. Juñiña.<br />

Devanar ovillo. Khiwiña, kucha khiwiña. Idem:<br />

khiwsuña.<br />

Devanar en los dedos de la mano. Pawiña, kat'uña,<br />

kat'usuña.<br />

Devanaderas. Khiwiña.<br />

Deber. Manukaña.<br />

Deber parte de la deuda. Manu pisipaña, jakhachaña,<br />

jakha puña.<br />

Deber parte de la tasa. Tasa manu vel ch'ärakankaña.<br />

Deber cien pesos. Pataka sara manukaña,<br />

manukakiña.<br />

Deudor. Manu vel ch'ära.<br />

Deudor tuyo soy o te debo. Manumaña.<br />

Deudor mío eres o tú me debes a mí. Manujaña, &c.<br />

Deuda. Manu. + Tenerla: manuniña, ch'äraniña. +<br />

Pagarla: ajusuña japaqasiña, taqi churxaña.<br />

De una vez. Mäpitaki.<br />

De una a otra parte pasar o llevar. Esto se hace con<br />

los verbos de movimiento y de llevar compuestos<br />

con la partícula -kata o -kipa: sarakataña,<br />

apakataña, sarakipaña, apakipaña, &c.<br />

De veras que te mate. Llachajiwämama vel<br />

jiwäpinimama, chiqana jiwämama.<br />

De un tamaño. Chikapura.<br />

Devoto. Diosaru chuymani.<br />

De una mano, ojo, pie, &c. que le falta el otro.<br />

Ch'ulla amparani &c.<br />

Dejar. Vide sup: desamparar.<br />

Dejar, verbo general. Jaytaña. Vide: jay- no. 28;<br />

donde se verán muchos modos de dejar.<br />

Dejar que uno haga, diga, &c. Esto se hace con<br />

cualquier verbo y con la partícula, -ä, Idem: -ya.<br />

v.g.<br />

Dejar hacer. Luräña. Entrar: maluwaña, mantäña,<br />

&c.<br />

Dejar hecho algo, hácese con el verbo compuesto<br />

con -wa. v.g.<br />

Dejar mandado. Kamachiwaña.<br />

Dejar dicho. Sawaña.<br />

Dejar de hacer por estorbo. Qulluña, khunsxaña.<br />

Dejar de parir. Juqhawatxaña.<br />

Dejar que la mala hierba ahogue el sembrado.<br />

Qurana yapu jinq'äña, atipäña, alikipäña.<br />

Dejar crecer las uñas, el cabello, la barba, &c.<br />

Aliyaña.<br />

Dejar de seguir la caza o el que huye. Anjruña.<br />

Dejar de acudir la leche. Nuñu chhujuti, chakhuti.<br />

Dejar de acabar. Jakhachaña vel pisichaña.<br />

Dejar de acudir a tiempo. Jakhat'aña, -ru.<br />

Dejar de acertar. Jakht'äña vel jakhasjaña.<br />

Dejar pasar la ocasión de gozar algo, como de ir al<br />

cielo, &c. Alaxpacha kusisiña pasuña, jamaña;<br />

wanuña, wasuña. Vide: ja-, no. 46.<br />

Dejar sin nada a uno o como dicen a la luna de<br />

Payta. Q'umusuña, q'arusuña, q'anaqaña.<br />

Dejar de defender. Churapuña.


148 Ludovico Bertonio<br />

Dejar cerrado a uno. Jist'aqaña.<br />

Dejar de acudir a alguno extrañándole. Jiwuraña,<br />

jaxutaña.<br />

Dejar de dar gritos o de hablar. Amukt'xaña,<br />

t'arphuxaña; iratakakixaña; ch'ujutxaña.<br />

Dejar huir o escabullir a alguno.<br />

Lluch'uxtusnuwaña, phat'usu waña.<br />

Dejar que los pensamientos acudan y se<br />

representen. Yanqha amajasiñanakana mat'asiña.<br />

Dejar de parir la mujer. Sumutxaña, qumitxaña,<br />

jukhawatxaña.<br />

Dejar hecho testamento. Kunajasa qillqäsiwaxata,<br />

sutinchäsiwaxaña.<br />

Dejar en el camino la ropa de algún enfermo, para<br />

que se lleve la enfermedad el que se la llevare.<br />

Isi tapinita.<br />

Dejar en el camino. Vide: adelantarse.<br />

Dejar perder algo vendiéndolo barato.<br />

Quchuwäsiña.<br />

Dejar de acabar. Allqaña.<br />

Dejar de arar. Qhulli pasuña. Y así de otras cosas.<br />

Dejar de oír misa. Vide: faltar.<br />

Dejar de acudir a las obligaciones de trabajar o a<br />

otras cosas comunes. Iranaqasiñana jaqt'aña,<br />

jalawaqtaña, p'alaxwaqtaña.<br />

Dejar de alcanzar algo cuando hay muchos<br />

pretensores. Chijisiña.<br />

Dejar de recibir o comprar algo por no<br />

contentarse. Qisuña.<br />

Dejar de comer por estar mohino. Manq'a tipusina,<br />

tusuna. Vide tu-, no. 19.<br />

Dejar de quejarse el enfermo o de alterarse el que<br />

estaba alborotado. T'alaxtaña, t'arphuña vel<br />

chuyma t'alaxtitu, t'arphutu.<br />

Dejar Dios a alguno de su mano. Amparatha<br />

antutaña.<br />

Dejar algo e irse. Jaytawaxaña.<br />

Dejarse. Esto se dice con cualquier verbo activo,<br />

compuesto con -así vel -yasí, vg.:<br />

Dejarse engañar. Llulläsiña.<br />

Dejarse azotar, crucificar matar, &c. Azutäsiña,<br />

ch'aqukatäsiña, jiwäsiña.<br />

Dejarse vencer. Atäsiña, jaqichäsiña.<br />

Dejarse quebrar la leña. Pakäsiña.<br />

Dejarse abrazar. Qhumathapäsiña, phiskuthapäsiña,<br />

ichuthapäsiña.<br />

Dejarse retocar. Llamkt'äsiña, &c.<br />

Dejarse mirar. Ullch'ukäsiña.<br />

Decir. Saña. El uso de este vocablo es tan necesario de<br />

saberse, que sin él no podrá uno hablar cosa que se<br />

entienda, por ser el quicio de toda esta lengua, y es<br />

causa de que muchos modos de hablar<br />

forzosamente se hayan de decir muy<br />

diferentemente de lo que se puede saber por reglas<br />

generales de la gramática y así fue necesario<br />

inventar otras, para que él que no aprendió esta<br />

lengua desde niño pueda acertar a hablar<br />

congruamente. Estas reglas se hallarán en la<br />

segunda parte de nuestra gramática, c. 7. § 8.<br />

Decir algo en la cara a alguno. Ajanuchaña, ajanuru<br />

saña arusiña.<br />

Decir algo a alguno para que otro lo tome para sí.<br />

Qhät'a ay ranaña. Vide: a- no. 31.<br />

Decir puntualmente lo que hay. Aru takisnuqäña,<br />

sät'awiparu sät'äña, wakit'äña.<br />

Decir algo falsamente de otro. Jani arunsa aruchaña.<br />

Decir algo o contar. Atamaña ulaqaña.<br />

Decir algo a trochemoche sin saber lo que dice.<br />

Qhanamanaña, tawinaqaña.<br />

Decir la verdad. Aru chiqachaña.<br />

Decir hablar con doblez. Mäst'äña, jaqhast'äña,<br />

jamast'äña, jamacht'äña. Idem: mäst'ä arusiña.<br />

Decir lo que cada uno debe de tasa o gasto común.<br />

Ch'ära makhatäña.<br />

Decir la diferencia que hay entre algunas cosas.<br />

Jalaxtäña.<br />

Decir uno, para que otros respondan como en<br />

doctrina. Ira rapiña.<br />

Decir intimar. Isut'äña, phakutaña.<br />

Decir diferentemente de lo que iba a decir<br />

torciendo las palabras. Aruq'ink'utäña.<br />

Decir algo buscando ocasión de reñir. Nasa<br />

thaqhaña. 3 -qi. Idem: Kunarusa mantaja saña, aru<br />

thaqhaña.<br />

Decir una cosa por otra. Aru pantaña.<br />

Decir chufletas. Sawkakipaña.<br />

Decirse unos a otros lo que han de hacer. Siqisiña,<br />

iwxasiña vel iñasiña.<br />

Decir o mostrar quien hizo o dijo. Sitiqataña,<br />

ullachäña.<br />

Decir todo lo que tiene que decir. Taqichaña,<br />

tapachaña.<br />

Decir ahora uno, ahora otro, con perplejidad.<br />

Phaqankunakasa arusiña.<br />

Decirse palabras injuriosas. Aru t'akhasiña, aruna<br />

ätasiña vel tuqisiña.<br />

Decir siempre mal de alguno, traerle en la boca.<br />

Khistusiña.<br />

Decir de no. Janiwa saña.<br />

Decir de sí. Iyasaña, wä saña.<br />

Decidor. Arukamana, sanchakamana, arunkati,<br />

sawkarara. Vide: parlero.


Vocabulario de la Lengua Aymara 149<br />

Día. Uru.<br />

Día y noche. Arumani uruni, arumawi urawi, arumasa<br />

urusa. Poniendo primero la noche que el día,<br />

porque así lo usan ordinariamente.<br />

Día concertado para hacer algo. Arujasiwi,<br />

chimpusiwi, phat'asiwi uru.<br />

Día y sus partes. Vide: partes del tiempo, donde se<br />

hallarán los nombres de las horas, casi<br />

correspondientes a las nuestras.<br />

Día pardo. Jayphu lupi uru.<br />

Día claro. Lupi uru.<br />

Día de abstinencia o ayuno. Sasi uru.<br />

Diablillo o espantajo. Suxu, saynata, sankatilla, qupa<br />

jaqi, llama llama, kulun kulun.<br />

Día entero. Uru tukuya, t'ut'a uru, maya uru phuqa,<br />

maya urukamana.<br />

Diablo. Supayu. Vide: demonio.<br />

Diabólico que transtorna las voluntades. Jujini jaqi.<br />

Día de trabajo. Ina uru, irana qaña uru.<br />

Día de huelga o fiesta. Samaña.<br />

Día de comer carne. Aycha manq'aña uru.<br />

Día de difuntos. Amaya manq'aña uru. Así lo llaman<br />

ellos, pero es menester quitarles esta costumbre<br />

diciéndoles que le llamen. Purgatorionkiri<br />

animanakataki jamp'at'iña uru, o de otra manera<br />

que no huela a superstición.<br />

Día del juicio. Taripaña vel ch'ina uru.<br />

Dibujar. Qillqaña vel tullpa, inaki qillqaña.<br />

Diadema de plumas. Sipi.<br />

Diáfano. Qhispija qhispijama.<br />

Diamante. Janq'u qhispi qala.<br />

Dicha, ventura. Kusi, allina. Y para usar bien de este<br />

vocablo. Vide: a- no. 42 y también inki. Idem: no.<br />

59.<br />

Dichoso. Kusini, samini, allini, inkini, kutipani,<br />

kallata jaqi.<br />

Dichosísimo. Kusixtara, samixtara.<br />

Dictamen. Amajasiña. + Dictamen mío es: nana<br />

amajasiñaja akawa. Idem: nantha, chuymajantha<br />

akaki luraña vel saña, &c.<br />

Dictamen tengo que los devotos y buenos cristianos<br />

comul guen cada domingo. Domingo kuna<br />

Diosaru chuymaninakana comulgañapawa sasin<br />

jisña. Y así puede aplicarle a otras cosas.<br />

Diente. Lakha ch'akha. + Tenerlos: lakhani. + Salir o<br />

nacer: la khachasiña. + Doler: lakha ch'akha usutu.<br />

+ Tener los dobla dos unos delante de otros: lakha<br />

k'ituqitu. + Tenerlos desiguales: killuma; lakha<br />

pilla, k'awsu k'awsu; parqu parqu, lakha ullusu<br />

ullintata. + Tenerlos muy agudos: siwiqa lakhani,<br />

lakha siwiqa.<br />

Diestra mano. Kupi ampara.<br />

Diestro. Vide: hábil, habituado y también se dice con<br />

kamana y yapuni, como, v.g.<br />

Diestro ladrón. Luntäta yapuni.<br />

Diestro en cantar. Q'uchuka mana vel q'uchu yapuni.<br />

Y así de otras muchas cosas.<br />

Diestro de manos en hurtar o en trabajar, &c.<br />

Amparani.<br />

Dieta. Wakitaki manq'aña. + Tenerla: wakitaki<br />

manq'aña.<br />

Diez. Tunka.<br />

Diez y seis. Tunka chuxtani.<br />

Diez mil. Tunka jachu. Idem: junu.<br />

Diez veces. Tunka wasa.<br />

Diez veces tanto. Tunka aka jukha, mostrándolo y sin<br />

mostrarlo: tunka jukha.<br />

Diez años. Mä kumi.<br />

Diez brazas de tierra. Iqa. Y lo mismo dicen de<br />

cualquiera cosa que miden a brazas.<br />

Diferente hablando de perso nas. Mayniraki, y de<br />

otras cosas: mayaraki.<br />

Diferente es el oro del cobre. Chuqi maraki, yawri<br />

märaki.<br />

Diferente es este carrillo del otro, esta oreja de la<br />

otra, &c en el color. Chuqa nawna, chuqa jinchu,<br />

&c.<br />

Diferenciarse. Jalaqtaña. Idem: jalaxtaña.<br />

Diferenciar. Jalaxtäña.<br />

Diferencia. Mä jamukankaña, märakikankaña. +<br />

Darla: jalaxtäña. + Haberla: jalaxtaña.<br />

Diferir. Vide: dilatar.<br />

Difícil de decir, de hacer, &c. Jaritha arusiña, luraña,<br />

&c. Usando en todas las cosas del participio<br />

acabado en -ña, de los verbos activos o neutros.<br />

Dificultoso. Lo mismo que difícil.<br />

Dificultosamente. Jaritha, qanitha, ch'amatha.<br />

Dificultad de andar. Jaritha saraña. Y así de otras<br />

cosas. + Tenerla en entender, andar, &c. Jaritha<br />

jamurpäña, saraña, &c, vel saraña, luraña, &c. Jani<br />

jiskiwakisituti, yatisituti.<br />

Digno de honra: chupichaña. Y así se dirá de otras<br />

cosas, usando también de los participios en -ña,<br />

v.g.<br />

Digno de ser amado. Amawaña.<br />

Digno de ser aborrecido. Uniña.<br />

Digno de ir al cielo. Alaxpacharu mistuña.<br />

Digno de admiración. Añay saña.<br />

Digno de lástima. Jusuwäña.<br />

Digno de recibir el Santísimo Sacramento.<br />

Katuña waqi vel waqini o kamani. + No ser<br />

digno: jani waqitti waqinitti, kamanitti. Este


150 Ludovico Bertonio<br />

modo puede aplicarse a todas las cosas.<br />

Dignísimo de ser amado, castigado, &c.<br />

Amawañaxtara, mutuwañaxtara vel amawañana<br />

amawañapa, mutuwañana mutuwañapa.<br />

Digerir la comida. Purakana manq'a qhatikipäña vel<br />

purakaru manq'a thurixi, qhatikipxi.<br />

Dilatar de día en día. Uru jithäña, maya urutha maya<br />

ururu jithäña vel jilaxt'äña.<br />

Dilatar lo prometido. Jithärapiña. Como dilatome lo<br />

que me había prometido; churajasawipa jithärapitu.<br />

Dilatarse. Vide: alargarse.<br />

Dilatar o detener a otro. Jithäña. No me dilates Dios<br />

mío el tiempo para ir al cielo: Dios tatay<br />

alaxpacharu mañajataki jani ch'inaru ch'inaru<br />

jithiyittati.<br />

Dilación. Unaña. + Ponería una -ña. Mucha dilación<br />

puso en venir: jayapacha, jayawa, unawa jani jutiti.<br />

Diligente. Q'apa, qallu, nina. Vide supra: agudo.<br />

Diligencia. Q'apa kankaña, &c.<br />

Diligentemente. Q'apajamaki.<br />

Diligencia poner en algo o cuidado. Jiski amajasiña.<br />

Diluvio, avenida. Uma lluxlla.<br />

Diluvio universal. Pusi sü uraqiru uma jallu<br />

apakipaña. + Haberle: uma jallu apakipi<br />

llumchitati; khawsatati, jithitati, apatati. Vide:<br />

anegarse.<br />

Dinero moneda batida. Reala.<br />

Dinero moneda menuda. Wawanaka.<br />

Dinero moneda grande pata cones. Achachi; aunque<br />

usan llamarlos como nosotros.<br />

Dios. Diosa, tatsa, awkisa.<br />

Dios mío, tuyo, suyo, &c. Diosaja Diosapa, Diosama,<br />

&c. Añádese aquella a postrera porque a todos<br />

nuestros vocablos acabados en consonantes<br />

siempre añaden a vel i, por con formarse con su<br />

lengua, que cada vocablo de por si no sincopado<br />

acaba en vocal.<br />

Dios fue tenido de estos indios uno a quien<br />

llamaban Tunupa de quien cuentan infinitas<br />

cosas. De ellas muy indígenas no solo de Dios,<br />

sino de cualquier hombre de razón, otras que tiran<br />

algo a los misterios de nuestra santa fe. Mucho<br />

haría al caso declarar a los indios los embustes de<br />

Tunupa, para que todo lo que de él cuentan se vea<br />

claramente ser fábula y se desengañen. En otras<br />

tierras o provincias del Perú le llaman iqaqu.<br />

Vengamos ahora a algunos epítetos de nuestro<br />

verdadero Dios.<br />

Dios eterno. Wiñaya saykipa Diosa.<br />

Dios sin principio y sin fin. Jani qallarañani, jani<br />

tukuy chañani.<br />

Dios todo poderoso. Taqi atipiri.<br />

Dios Señor del universo. Jakha thaxsitha, jakha<br />

thaxsikama juch'a jaqini.<br />

Dios a quien todo obedece. Pachani uruni.<br />

Dios que da ser a todos los nombres. Jaqipha siri.<br />

Dios criador de todas las cosas. Kunamana<br />

kawkimana inuqiri luriri. Sunt'iyiri, qamiri.<br />

Dios de infinita gloria. Kusixtara, kunamanani,<br />

kawkimanani.<br />

Dios de infinita majestad. Jani arusiña jaxsarañani,<br />

apukankañai.<br />

Dios justísimo juez. Chiqa kuskachiri, chiqa phat'jiri,<br />

jani maynirusa wakiri.<br />

Dios de infinita misericordia. Jani arusiña<br />

khuyapiyiri, usuwiyiri, maywiri Diosa<br />

Disciplina. Siplina, jawq'at'asiña.<br />

Disciplinarse. Siplinasiña, asitusiña, jawq'asiña. Y<br />

más comúnmente lurasiña.<br />

Discordar en la música. Q'uchu panti vel waxllisi.<br />

Discordar cualquier cosa. Jani tinkusiña.<br />

Discordia. Yanqha qamaña. + Vivir o estar en<br />

discordia: ch'axmisiña, yanqha utkaña, qamaña;<br />

jaqhaxta chuymani jakaña vel mayni mayni jaqha<br />

chuymani puraña.<br />

Discordes o diferentes de parecer. Maynisa maya,<br />

mayniska maya amajasiña, sap'a vel chiqawa saña.<br />

Discípulos. Yatichawi, yatichata.<br />

Disculparse. Juchata sasäxaña, ajusuña, sasxaña,<br />

tinkuwasxaña.<br />

Discurrir entre sí. Amajasiña, k'aywisiña, p'ituwisiña.<br />

Discurrir de una parte a otra. Jalakipa jalaruruña,<br />

sarakipa sararuruña.<br />

Discurrir dando y tomando sobre alguna cosa.<br />

Amuta amanuqaña, k'aywita k'awinuqaña musa<br />

phalaña, musasiña.<br />

Discurrir por todas las vías, como podrá hacer su<br />

negocio. Jaya jakha amajasiña; tuqinuqaña.<br />

Discurso. Amajasiña, chuyma. + Tenerte:<br />

amajasiñani, chuymani.<br />

Difamar. Aruwaña, laqhawaña.<br />

Difamado. Aruwata, laqhawata, uywini, phichuni.<br />

Difamado de ladrón. Luntata aruwata, &c. Y así de<br />

otras cosas aun buenas.<br />

Disforme o monstruo. Juxsalla. Vide: monstruo y de<br />

gran cabeza, &c.<br />

Disfrazarse, enmascararse. Suxuchasiña,<br />

saynatachasiña.<br />

Disfrazarse tomando figura de Ángel, demonio,<br />

hombre, &c. Angelachasirapiña,<br />

supayuchasirapiña, &c. Añadiendo -chasirapiña o<br />

-chasiña y también dicen:


Vocabulario de la Lengua Aymara 151<br />

Disfrazarse el Demonio de Ángel de Luz. Supayutha<br />

Angela tukuña vel tukurapiña.<br />

Disfrazarse embozándose. Janakipasiña.<br />

Disfrazar, enmascarar. Suxuchaña saynatachaña.<br />

Disfrazar en hábito de mujer. Marmichaña y así<br />

mimillachaña, &c.<br />

Disfrace en hábito de Mujer. Marmichasiwi,<br />

mimillachasiwi, según fuere la cosa.<br />

Disgustarse. Vide: amohinarse.<br />

Disgustar. Vide: amohinar.<br />

Disminuirse las fuerzas. Ch'ama jukhawi vel<br />

jukhawitu, tukusitu, pisipitu, phintaptitu, parpa<br />

tukusitu.<br />

Disminuirse en número o cantidad. K'ataxaña<br />

pisixaña, &c. Tomando el nombre que significa<br />

poco y las partículas -xa, -ta, -pta, -kipta.<br />

Disparar arcabuz. Illapat'aña.<br />

Disparar artillería. Q'axchat'aña.<br />

Disparar huyéndose los que van juntos. Chukujraña,<br />

phat'ijraña.<br />

Disparata en hablar. Chuchaña. + Hablarlos:<br />

chuchaña, tawiña, chuchawimanqa chuchaña, &c.<br />

Disparar como frenético. Paqaqanaña vel muspaña.<br />

Disponer las cosas encomendándolas. Iwxaña,<br />

k'utisiña.<br />

Disponerlas acabándolas. Mirasiña.<br />

Disponer de su hacienda dejándola a otros.<br />

Jaytarapiña.<br />

Dispensar comida y otras cosas. Liwaña, liwajraña,<br />

churaña, churajraña.<br />

Dispensar dando licencia. Licencia churaña.<br />

Dispensación. Licencia churaña.<br />

Disponer. Vide: aparejarse.<br />

Disputar. Sasiña. Vide: debatir.<br />

Disputa. Sasiña.<br />

Disimular no reprehendiendo. Amuqarapiña.<br />

Disimular no mostrando sentimiento. Chuyma<br />

limintasiña vel amuki mutusiña vel mukusiña.<br />

Disimular fingiendo que no ve, ni oye, &c. Jani<br />

ulljirijaki, isapirijaki tukurapiña.<br />

Disipar hacienda. Vide: desperdiciar.<br />

Disipar lo ajeno. Kurijüraqaña, thuturaqaña,<br />

t'ümaraqaña, &c.<br />

Disoluto. Yawripara. Vide: desvergonzado, deslavado<br />

y usado.<br />

Disonar la música. Vide: discordar.<br />

Disonante voz. Jaxumallaki kunka.<br />

Disuadir. Chijit'aña, jani luramti saña o según lo que<br />

disuade.<br />

Disuadir y persuadir con engaño. Llullaña<br />

llullanuqaña.<br />

Distar cien leguas del Cuzco, &c. Aka markatha<br />

Kusquru pataka tupuwa, pataka yapuwa.<br />

Distancia de diez leguas. Idem.<br />

Destilar, manar. Ch'uwaña, ch'aqhaña, jawiña vel<br />

aywiña.<br />

Destilado. Ch'uwata, ch'uwiri, &c.<br />

Distinguirse. Vide: diferenciarse.<br />

Distinguirse echarse, deber. Ullasiña.<br />

Distribuir oficios. T'aqjaña, kamajaña, irajaña,<br />

k'utijaña.<br />

Distribuir así entre sí. T'aqhjasiña.<br />

Distribuir a muchos. Vide: repartir.<br />

Distrito, provincia. Mamani.<br />

Diverso. Vide: diferente.<br />

Diversidad de cosas. Kunamana, pichu pichu yänaka.<br />

Diversas veces. Jayakuti, &c.<br />

Dividir, partir. Ch'axtaña, ch'äña, jaläña.<br />

Dividir en pedazos menudos. Juch'a juch'aru, jisk'a<br />

jisk'aru, jaläña. Vide: partir, repartir.<br />

Dividir entre sí. Lakisiña, aychasiña.<br />

Dividir en manadas. Tama tamachaña.<br />

Dividir en porciones. Waqi waqi jaläña.<br />

Dividir en cuartos aún que sea de ave. Taru taru<br />

jaläña.<br />

Dividirse partiendo muchos del pueblo.<br />

Qhuchuwaqtaña, alliwaxaña, apawaxtaña.<br />

Dividirse la plata en muchas manos o partes. Qullqi<br />

iraxtawaxi, irawaxi.<br />

Dividirse el camino. Pallqaxtaña.<br />

Divieso o postema. T'iwka, ch'upu.<br />

Divinidad. Dioskankaña.<br />

Divino excelente. Qullana.<br />

Divisarse poco. Jayphu ullasiña.<br />

Divisar a boca de noche el que va andando. Liwil<br />

liwiltaña, ajul ajultaña. Vide: L- no. 7.<br />

División del camino. Thaki pallqa.<br />

Divorcio. Jalaxtaña. + Hacerle apartándose: jalaxtaña.<br />

+ Hacerle apartando: jalaxtäña.<br />

Divulgarse. Apatatäña, matataña, saratataña.<br />

Divulgar. Apatatäña, &c.<br />

Dijes o colgadijos que traen al cuello. Piña. +<br />

Ponérselos: piñat'asiña.<br />

Dicen que o dizque. -mna vel mana; y siempre se<br />

pospone, aunque a veces no es más que ornato.<br />

Doblar la ropa, &c. Patharpitaña, suk'aña,<br />

suk'athapiña.<br />

Doblar pasando a la vuelta. Makipaña, sarakipaña,<br />

&c. Usando de los verbos de movimiento, con la<br />

partícula -kipa.<br />

Doblar los ayunos de los años pasados. Mimara<br />

ayunaskaña, jicha paya jukha jilaxatäña vel


152 Ludovico Bertonio<br />

ayunaña vel mimara ayunasiwijaru jicha paya<br />

jukha apaxataña, jilaxatäña; y así puede aplicarse a<br />

otras cosas.<br />

Doblarse. Vide: doblegarse.<br />

Doblada persona. Vide: anchiqurtu.<br />

Doblado, que no se descubre a nadie. Jakhastä,<br />

mästä arusiri jaqi, pä chuyma jaqi.<br />

Dobladamente hablar. Jakhast'ä, mäst'ä, watiqa<br />

arusiña.<br />

Doblado que tiene dos, tres cuatro dobleces.<br />

Patharphi, kimsa, pusi tharphi vel suk'ata isi, &c.<br />

Dobleces de la ropa. Idem tharphi.<br />

Doblez en el trato. Jakhastäki, watiqaki luraña, &c.<br />

Doblegarse. Llawqil llawqilthaña, k'awsul<br />

k'awsultaña; y dícese de las cosas que fácilmente<br />

blandean como una bara, &c.<br />

Doblegarse torciéndose. K'awsuptaña, parquptaña,<br />

&c.<br />

Doblegarse las tijeras del tejado siendo muchas.<br />

Aparanttaña, parquranttaña, k'awsuranttaña,<br />

k'umuranttaña.<br />

Doblegar. Activo. Parquptäña, k'awsuptäña, &c. Vide:<br />

blandear y torcer.<br />

Doblegar el corazón o condición. Chuyma alit'äña,<br />

arpht'äña.<br />

Dolencia. Vide: dolor, enfermedad.<br />

Doler. Usuña vel usutu.<br />

Dolerse de sus pecados. Vide supra: arrepentirse.<br />

Doler las muelas. Lakha k'amitu vel usutu.<br />

Doler todo el cuerpo. Ch'ama ch'ama usutu.<br />

Dolerse. Kichusiña, llakisiña. Vide: afligirse.<br />

Doliente. Vide: enfermo.<br />

Dolorido. Usunkalla.<br />

Dolor. Usu.<br />

Dolor lento. Llamp'u, sap'a, wakita.<br />

Dolor de estómago. Chuyma usu.<br />

Dolor de corazón. Vide: mal de corazón.<br />

Dolor de costado. Jarapi vel wila jaqha usu. Dicen<br />

también como nosotros.<br />

Dolor continuo de manos o pies, tener. Ampara t'ax<br />

t'axtitu, chax chaxtitu.<br />

Domar o amansar las fieras. Llamp'uptäña,<br />

axaptäña.<br />

Domar las mulas y otros animales chucaros. Llamu<br />

yatichaña, sara. Idem: khumu yatichaña.<br />

Domador así. Mula yatichiri.<br />

Domar gente. Vide: sujetar.<br />

Domeñar. Vide supra: doblegar.<br />

Don o presente. Ulläsiña, churasiña. + Enviarle:<br />

ulläsiña, apäsiña. + Enviarse así unos a otros:<br />

apäsisiña, ulläsisiña.<br />

Donación graciosa. Inatha, kasitha churawiki.<br />

Donación en vida. Jakkirina churawipa.<br />

Donación onerosa con obligación de hacer algo.<br />

Aynisiña churawiki.<br />

Donaires de palabra. Sawkaki paña, &c. + Decirlos:<br />

llama llama sirakuna arusiña. Vide: chufletas.<br />

Doncella. Idem: vel k'ü, k'ümä chaxllatpacha tutiri<br />

marmi.<br />

Donde. Vide: a donde.<br />

Donde quiera. Vide: a donde quiera.<br />

¿Dónde hallaré yo plata, comida, &c?<br />

¿Kawkinchaja qullqi, manq'a, &c?<br />

¿Dónde iré yo ahora? ¿Kawkichaja.<br />

Doncella. Vide: hic. Doncella.<br />

Dorar. Chuqinchaña vel chuqina apaxataña.<br />

Dorado. Chuqinchata.<br />

Dorador. Chuqinchakamana.<br />

Dorar las palabras escusándose. Sumañaru arusiña.<br />

Vide: su- no. 16.<br />

Dormir. Ikiña. + No poder dormir: iki ch'ijma jani<br />

katuña.<br />

Dormir tendido. Ikitataña.<br />

Dormir con guarda. Chapani, ullasirini, musirini<br />

ikiña.<br />

Dormir profundamente. Jiwa ikiña, iki ñusaña.<br />

Dormir en algún lugar contra la voluntad de su dueño.<br />

Ikit'araqaña, arpht'araqaña.<br />

Dormitar, cabecear. Iki ch'awaña, k'aywiña,<br />

ikikipaña.<br />

Dormir, tener sueño ligero o muy poquito. Iki<br />

ch'armat'aña.<br />

Dormir con sobresalto. Jaqha jinchu, jaqha nayraki<br />

ikiña.<br />

Dormir toda la casa o pueblo al profundo de la<br />

noche. Iki ch'ujutaña.<br />

Dormir dos en una manta por falta de más ropa.<br />

May qallusiña.<br />

Dormir la criatura dentro de la saya de la mujer o<br />

el que tiene trato con ella. Phiqhirusita ikiña.<br />

Dormir el primer sueño o por poco tiempo. Ikiraña,<br />

maya ikiraki ikiña.<br />

Dormir boca arriba. Laqhampu jaxsutata ikiña.<br />

Dormir boca abajo. Alit'ata vel nasatha qhinst'ata<br />

ikiña.<br />

Dormir arrimado a la pared, &c. Pirqaru ikikataña.<br />

Vide: Idem: no. 15, &c.<br />

Dormir de lado. Jarapitha vél kichatha ikiña.<br />

Dormir dos abrazados. Qhumathapisitha ikiña. +<br />

Pecar así: marmimpi ikiña. Idem: anisiña.<br />

Dormir fingidamente. Ikich'ukiña, tullpaki ikiña.<br />

Dormilón. Ikiqimara, ikikamana.


Vocabulario de la Lengua Aymara 153<br />

Dormitorio. Ikiyawi, ikiña uta.<br />

Dormida de animales. Jipiña. Idem: kallanka.<br />

Dos personas. Pañi.<br />

Dos cosas. Paya vel pä.<br />

Dos niños de un parto. Pacha pachachata wawa; y al<br />

primero que nace llaman qhaxa, al segundo wisa y<br />

si son niñas a la primera awalla, a la segunda<br />

jispalla.<br />

Dos tanto. Paya jukha. Vide: cinco tanto o diez tanto.<br />

Dos cosas pareadas o compañeras como dos<br />

zapatos, dos vasos, &c. Yanani.<br />

Dos años después de este. Khuri naxsa.<br />

Dos caras tener el que dice uno aquí, otro acullá. Pä<br />

lakha jaqi.<br />

Doseles, colgaduras. Janaxatasiña, isixatasiña isi.<br />

Dosel o cielo de los altares o sitiales, &c. Ach'iwa. +<br />

Ponerle: ach'iwaxataña.<br />

Dote. Idem: tuti. T, en lugar de D. + Darle: apantasiña,<br />

tuti churaña.<br />

Doctrina, lugar donde la enseñan. Yatawi.<br />

Doctrina, las cosas que se enseñan. Yatichata,<br />

yatichawi.<br />

Doctrina o parroquia. Iklisya vel parukya.<br />

Doce. Tunka pañi. Y es para todas las cosas, personas<br />

y no personas.<br />

Doceno. Tunka manixaru vel tunka mani kipa.<br />

Docientos. Pä pataka.<br />

Dudar. Pawnaqaña. 3 -qi.<br />

Dudar si hará o no recelándose. Tumkit'aña,<br />

qhiyt'aña, jiwt'aña, llajllat'aña.<br />

Dudar. Vide: preguntar.<br />

Duda. Pawnaqaña, pawnaqawi. + Ir en duda por sí o<br />

por no: aru paki saraña, maña.<br />

Dudoso. Pawnaqiri. Vide: perplejo. + Andarlo:<br />

pawnaqaña vel pawnaqaskaña.<br />

Duelos. Thaxi sumi. + Tenerlos: thaxini, sumini. +<br />

Contarlos: atamaña.<br />

Dueño o señor de la casa: utani. Y así de otras cosas,<br />

añadiéndoles -ni.<br />

Dueño de este caballo. Aka caballoni.<br />

Dueño de aquello de que tratan o hablan. Ukani.<br />

Dueño de sí mismo, libre. Chuymakama vel puruma<br />

jaqi.<br />

Dueña matrona. Mamanaka.<br />

Dulce. Muxsa. + Volverse: muxsaxaña. + Echarle en<br />

la comida: muxsanchaña.<br />

Dulzura. Muxsa, muxsaña vel muxsakankaña.<br />

Dura tierra. Amaru, yaja, khama, ch'ullqichaykara,<br />

waña, sinti.<br />

Duro de corazón. Amaru chuymani vel ch'ayu,<br />

tarqaqa, tarma ch'unch'u, puti ch'unch'u, q'ullute<br />

jinchu, tuji, qala chuymani, jach'a chuyma, jani<br />

pakiya, jani phaxtä, jani chiqä, tataña, mita tataki.<br />

Duro como piedras, madera, &c. Amaru, yaja,<br />

ch'ullqi, sinti.<br />

Duro maíz. Muruchi tunqu.<br />

Duro como pellejos, &c. Khuru lawa. + Volverse<br />

duro de cualquiera cosa: amaruptaña, amaruxaña,<br />

&c. Añadiendo estas partículas a los nombres que<br />

fuere menester.<br />

Dureza. Amarukankaña, &c. Añadiendo -kankaña a<br />

los nombres que significan duro, de cualquier<br />

manera que sean.<br />

Durar el vestido mucho tiempo y otras cosas.<br />

Jaritha, jayatha mirq'isiña.<br />

Durar mucho una casa. Jayatha mirq'isiri. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Durar poco. Llaki, jamk'aki mirq'isiña.<br />

Durar mucho en el gobierno. Jayapacha apu, Papa,<br />

Obispo, Reya. Corregidora kankaña vel -ña vel<br />

Saranaqaña.<br />

Durar una temporada la vida, la honra, riqueza,<br />

&c. Jakaña qama, haciendani saranaqaña,<br />

chhanakiwa, mit'akiwa.<br />

Durar hablando de esta manera. Mientras dura la<br />

vida. Imansa jakkasina vel jakkijana. Mientras dura<br />

la cuaresma: imansa cuaresmakipana. Y este modo<br />

por gerundio o subjuntivo, sirve al tiempo pasado,<br />

presente y futuro.<br />

Durar para siempre. Wiñayatakiña vel kankaña.<br />

Durar poco. Llaki, jamk'aki tukusiña.<br />

Durar poco en el oficio o dignidad de obispo, &c.<br />

Llaki obispot'aña, papat'aña, reyat'aña, &c. Y así<br />

decimos también: Llaki fiscalat'aña,<br />

sacristanat'aña, &c.<br />

Duradero. Jayapacha. Esta vida no es duradera, no<br />

me agrada el vivir de esta manera: jani jayapacha<br />

akajama saranaqirikti.<br />

Durable. Jayapachataki. Ut Supra: "Laus Deo<br />

Virginique Matri Mariae sine ulla peccati macula<br />

conceptae."


154 Ludovico Bertonio<br />

E<br />

¡Ea! hermanos, dando prisa con suavidad y<br />

mansedumbre. Ilat'atana, jamk'at'atana<br />

chamayqunaka, jilanaka.<br />

¡Ea! Veamos. Qari ulljatana vel qari ulljaja.<br />

¡Ea pues! Vete con la bendición de Dios. Uka jalla<br />

Diosampi sarama.<br />

¡Ea pues acaba ya! Hablando con algún enfado.<br />

Jamk'achama jamk'achama.<br />

¡Ea pues! Sea así, concediendo. Iya iyaw, aja.<br />

¡Ea pues! Vamos: jina vel jinamatana.<br />

¡Ea pues! sin falta vendrá. Ukasa ukasa<br />

jutapininiwa.<br />

¡Ea pues! Hacedio ya que quereis hacerlo. Uki<br />

lurama uki. Y la última debe acentuarse.<br />

¡Ea pues! Riñamos. Ea jaychasitana.<br />

¡Ea pues! Dame lo que pido. Maysiwijakama churita.<br />

Eco. Qhax ch'axtaña. + Hacerle: ch'ax ch'axtaña.<br />

Eclipsarse el Sol. Inti jiwi.<br />

Eclipsarse la Luna. Phaxsi jiwi.<br />

Echar. Este verbo entra tantas veces en la lengua<br />

castellana, que si siempre se hubiera de repetir, no<br />

acabaramos tan presto. Para abreviar será buena la<br />

regla que también dimos tratando del verbo dar y<br />

es que queriendo buscar, vg. Echar olor,<br />

busquemos: olor echar. Y lo mismo se hará en otras<br />

ocasiones seme jantes. Aquí sólo pondremos lo que<br />

cómodamente no puede buscarse en otras letras.<br />

Echar agua en la quinua, trigo, &c. Para apartar las<br />

granzas: qhimaraña. + Para hacer sal: jayujuqhaña.<br />

3 -qhi.<br />

Echar de sí o de su casa. Jikharpäña vel sarakama<br />

saña.<br />

Echar arrojando por ahí cosas menudas.<br />

Wararpäña, willirpäña, aytirpäña. Donde es de<br />

notar que en estos verbos entra ordinariamente la<br />

partícula -rpä, en la susodicha significación.<br />

Echar la red al mar. Qäna qutaru jaqhuntaña,<br />

janatataña.<br />

Echar a coces. Takirpäña.<br />

Echar grillos. Kirilluru apantaña.<br />

Echar, despachar muchos hombres y animales.<br />

Anarpäña, qhuchurpäña, aywirpäña.<br />

Echar buen o mal olor. Jiski vel yanqa thujsaña,<br />

qumpiña.<br />

Echar a la rebatiña. Chankuwaña, waykasäña.<br />

Echar a huír. Phat'iwaxaña, mariwaxaña, jasawaxaña.<br />

Echar por ahí. Vide: arrojar.<br />

Echar coles en la olla y cualquier cosa que se come<br />

y da sabor como garbanzos, ajos, cebollas,<br />

tocino, &c. Colesa jillichasiña, anteponiendo la<br />

cosa.<br />

Echar a alguno punzándole con un palo, espada,<br />

&c. Junurpäña.<br />

Echar agua. Uma warantaña. Porque la partícula -nta<br />

significa ordinariamente echar o meter.<br />

Echar con los pies la ropa o persona cuando están<br />

echados. Wat'arpäña, wat'amukuña.<br />

Echar preso en la cárcel. Wata utaru chinut'aña,<br />

irpantaña.<br />

Echar ichu tendiéndolo. Yayuña, yayutataña.<br />

Willitataña.<br />

Echar orilla o ribete en la manta. Sillkuña. + En el<br />

manto: ipxaña.<br />

Echar derrama de plata u otras cosas. Qullqi irjaña.<br />

Echar mano a alguno. Jat'ithapiña, q'aphithapiña.<br />

Echar mano de alguno escogiéndole para algo.<br />

Jaxllaña, amawaña.<br />

Echar mano de alguno para Obispo, corregidor,<br />

&c. Obispochaña, apuchaña, &c.<br />

Echar carga a la bestia que nunca fue cargada.<br />

Llamuña vel llamuntaña.<br />

Echar espuma o babas de la boca. Thalta vel wijira<br />

liwisiña.<br />

Echar azúcar o miel. Azucaranchaña, misk'inchaña,<br />

componiendo la cosa con la partícula -nchaña.<br />

Echar lena, barro, &c. Lawanchaña, niq'inchaña,<br />

qalanchaña. Aunque el verbo general es apantaña.<br />

Echar algo en la manta o capa a otro para que lo<br />

lleve. Mujixaräña, ajuxaräña. Echar o arrojar en la<br />

mar, en el fuego: &c. qutaruchaña, ninaruchaña,<br />

&c. Componiendo el lugar con la partícula -rucha.<br />

Echar a rodar rempujando. Nukhurpäña.<br />

Echar a rodar. Qullumiña, qullumi qullumi jaläña.<br />

Echar algo en el seno la mujer. Phiqhiruchaña,<br />

phiqhiru imantaña.<br />

Echar algo entre faja. K'inchurusiña.<br />

Echar la criatura o cordero pariendo.<br />

Phultuxwaqtaña.<br />

Echar o limpiar soplando. Phusarpäña.<br />

Echar y meter los mocos. Qhitiqaña.<br />

Echar Dios al mundo los hombres. Sunt'äña.<br />

Echar a perder. Talaquraqaña.<br />

Echar tuertos los ramos. Turu aliña.<br />

Echar agua, vino, chicha, &c. en el vaso para luego<br />

beber. Umajasiña.<br />

Echar algo en la olla partiéndolo. Wikantasiña,<br />

ch'äntasiña.<br />

Echar en risa. Sawkaru jakhuña.<br />

Echar al pasto. Junäniña, juniñaru jikhaña y si son


Vocabulario de la Lengua Aymara 155<br />

muchos, anakiña.<br />

Echar a buena o mala parte. Jiskiru vel yanqaru<br />

katuña, jakhuña.<br />

Echar a perder. Waxlliña.<br />

Echar de ver. Ulljaña.<br />

Echar de ver entendiendo. Jamupäña, unanchaña.<br />

Echar en olvido. Armamukuña.<br />

Echar bendiciones. Dios waqaychajatpana,<br />

jakhäjatpana, hablando a segunda persona. A<br />

tercera persona diremos: Dios waqaychapha.<br />

Echar en remojo. Vide: remojar.<br />

Echar fuera. Jikhusuña, y si son muchos: anusuña.<br />

Echar de la boca lo mascado. Jaqhusuña.<br />

Echar así agua o saliva. Jumch'irpäña.<br />

Echar menos de alguno. Ch'usaru jakhuña.<br />

Echar Dios su bendición. Dios khuyi, jiskichi.<br />

Echar reptos o bravatas. Jani jakiyirija arusiña.<br />

Echar de cabeza en el cepo. Kunkatha ceporu<br />

apantaña. + Y de pies: kayutha apantaña.<br />

Echar plumas, cuernos, vello, barba, uñas, espigas<br />

y cualquiera cosa que nace. Ch'akhachasiña,<br />

waxrachasiña, phüchasiña, ñukhuchasiña,<br />

silluchasiña, pawrächasïña. &c. Componiendo las<br />

cosas con la partícula -chaña.<br />

Echar las pares. Ch'iwa jakiqaña. 3 -qi vel<br />

wawachaña. Y sino son mujeres, dicen: utapi<br />

yuqachaña vel wawachaña.<br />

Echarse a perder lo que se tiñe. Ch'ixchiña,<br />

waxllisiña.<br />

Echarse sobre la almohada. Ch'ijmaxataña,<br />

ch'imkaxataña.<br />

Echarse la carga al vientre las bestias. Khumu<br />

jaqhurantasiña.<br />

Echarse de ver claramente. Qhanaki ullasiña.<br />

Echarse poco de ver. Jayphuki ullasiña.<br />

Echarse el aire cesar. Thä jant'axti, t'akut'i, llamp'ut'i.<br />

Echarse el hombre y otros ani males encogiendo las<br />

manos y pies. Jiphixataña.<br />

Echarse la gallina sobre los huevos. Jiphijasiña.<br />

Echarse un cántaro de chicha a pechos. Mä waqulla<br />

umantaña vel mä waqullantaña.<br />

Echarse a dormir cabe alguno. Wat'aranaña.<br />

Echarse al vado. Iñantaña.<br />

Echarse a nadar. Tawuntaña.<br />

Echarse a dormir. Ikinuqaña.<br />

Echarse de espaldas o boca arriba. Jaxsutasa<br />

ikinuqaña.<br />

Echarse de lado. Jaraphitha kichatha ikinuqaña,<br />

winkuxataña.<br />

Echarse de barriga o de bruzas. Llawllixataña,<br />

llawllinuqaña.<br />

Echarse al agua. P'ultuxarantaña, thalaxrantaña.<br />

Echarse una y otra, de vino o chicha. Umusu<br />

umantaña.<br />

Echar maldiciones. Vide: jurar<br />

Echar a rodar como por juego. Q'illi q'illiña.<br />

Echar a rodar. Q'illintaña.<br />

Echado a la puerta. Punqu killkaru ichumukuta,<br />

wayumukuta, apamukuta, jaytamukuta.<br />

Edad. Mara. No sé tu edad. Yurawi marama jani<br />

yatitti. + Tener cuarenta años: pusi tunka mara<br />

jaqiña. + Ser de la misma edad que otro: jupa mita<br />

jaqikankaña vel ña vel jupa wiñayaña. Vide: wi- no.<br />

12.<br />

Edicto. Apuna kamachiwipa. + Publicarlo: arut'aña,<br />

isut'äña.<br />

Edificar casa. Uta pirqaña.<br />

Edificar dando buen ejemplo. Jiski lurawijampi<br />

yatichaña.<br />

Efectuar. Wakiqäña, wakit'äña, luraña.<br />

Efectuarse. Yatisiña, wakisiña.<br />

Efecto. Yatisiña, wakisiña. + Tenerle: yatisiña, &c.<br />

Vide: wa- no. 37. Donde se hallará el modo de usar<br />

de estos dos verbos. + Tener efecto la<br />

determinación de alguno. Amajasiwipa yatisi vel<br />

wakisi.<br />

Eficaz en obrar. Kunasa waki siyri, yatisiyri.<br />

Eficacia. Kunasa wakisäña. + Tenerla: wakisäña, &c.<br />

+ Tenerla en hablar: aruna phaxrachäña vel<br />

kallisäni kariqañi, aruna irt'aña.<br />

Ejemplar de buena vida. Ullirpäña.<br />

Ejemplar castigo. Taqina waniñapataki, ulljañataki<br />

jaxsarañataki, karkatiñataki mutuwaña.<br />

Ejemplo bueno o malo. Jiski vel yanqha luraña. +<br />

Darle: lurañampi yatichaña. + Contarle ejemplo.<br />

Idem: simpulu atamaña.<br />

Ejemplo para contar. Idem Idem: simpulu.<br />

Ejemplo comparación. Jakhastä aru, + Tomarle de la<br />

chácara del convite, de la semilla, &c. Yapu tuqitha<br />

jakhast'ä arusiña, &c.<br />

Ejercitarse para saber. Yatikipa yatiruruña, kutikipa<br />

kutiruruña.<br />

Ejercitarse en algo. Tuliña, ichiña.<br />

Ejercitado o diestro en algo como en escribrir<br />

cantar, bailar, &c. Qillqa q'uchu, kawa yatita vel<br />

yaka, quitando a los verbos la terminación -ña,<br />

Vide: diestro.<br />

Ejército de enemigos. Awqa sü<br />

Ejército o multitud junta. Tama.<br />

Él o ella. Jupa.<br />

Él que, antecedente y relativo, incluyese esto en todos<br />

los participios activos y pasivos, v.g.


156 Ludovico Bertonio<br />

Él que amaba a Dios: Dios amawiri.<br />

Él que es querido de Dios. Diosana amawatapa.<br />

Él que ha de ser castigado. Mutuwaña, castigaña. De<br />

esta manera de relativos, tratamos en la 3. p. de la<br />

gramática, cap. 10; donde se hallarán muchas cosas<br />

necesarias de saber.<br />

El más fuerte. Sintichapi. La cual partícula,<br />

ordinariamente se añade a todas las oraciones de<br />

partitivo; como son el más sabio, rico, hermoso,<br />

santo, &c.<br />

El más cercano. Akiyri.<br />

El lunes o martes haremos, &c. Lunes qatana,<br />

martes qatana luratana, &c.<br />

El año pasado. Mimara.<br />

El año que viene. Naxsa.<br />

El domingo que viene. Akaxaru domingo.<br />

El domingo pasado. Masawa domingo. Y así de otros<br />

días, meses y años; aunque no significa<br />

precisamente sólo el domingo antes de este<br />

inmediato, sino uno que no hace mucho que pasó.<br />

El primero que va delante. Nayrawiri.<br />

El primero en orden. Nayrachapi.<br />

El segundo. Nayraxaru vel nayrakipa.<br />

El tercero. Panixaru Idem: -kipa. Acerca de los cuales<br />

nombres que significan orden, véase la 2. p. de la<br />

gramática cap. II. § 2.<br />

El otro. Khuri. Cuando hay dos o más cosas, una más<br />

apartada que otra.<br />

Él que es tenido por muerto y como a tal le han<br />

hecho las exequias. Siña miraka, y por afrenta<br />

llaman así a los yanakunas y a los que siempre<br />

están ausentes de sus pueblos.<br />

Él que no acudió a las minas o trajines siendo<br />

nombrado para ello. Ch'ära jaqi.<br />

Él que tiene plata. Qullqini. Y así se dirá de todas las<br />

cosas añadiéndoles -ni.<br />

Él que tiene quien le favorezca. Jalaxatirini,<br />

arukipirini, yanapirini.<br />

Él que no tiene casa. Utawisa. Y lo mismo se hará en<br />

todas las cosas añadiéndole -wisa.<br />

El obligado a ir por su rueda a las cosas de<br />

comunidad. Mit'ani.<br />

Él que va solo con riesgo de la vida, por mandato<br />

de otros. Jaqi ch'unch'u miri.<br />

El tamaño de algo. Jukhanka. Vide: ju- no. 3.<br />

Él que tiene a cargo el aprestar para alguna<br />

jomada, obra o banquete. Wallpani, sitani.<br />

Él que tiene a cargo el despachar la gente para<br />

alguna jornada, camino, &c. Jakikani.<br />

El sí o el consentimiento que uno da. Iyasawi,<br />

wäsawi.<br />

Él que concede con todo, que nunca dice de no.<br />

Iyawanaqu.<br />

Él que solía tener criados. Yanani yatita.<br />

Él que es mujeril en sus cos tumbres, especialmente<br />

en hablar. Marmija.<br />

Elegantemente hablar. Aru ch'iwtakiña, k'ask'akiña.<br />

Elegante lenguaje. K'ask'a aru.<br />

Elegante en hablar. Aru k'ask'a.<br />

Elegir. Jajllaña.<br />

Elegir alcalde. Idem: vel irputaña, mantäña,<br />

amawaña. Idem: alcaldechasiña.<br />

Elección. Jajllaña.<br />

Elegido, escogido. Jajllata.<br />

Embadurnar. Phiskuña, sulaña, thijmiña.<br />

Embadurnarlo todo. Sulakipaña.<br />

Embadurnar algo con liga. Jamillunchaña.<br />

Embadurnar con sebo. Lik'ina qhusquchaña,<br />

qhusqut'äña.<br />

Embanastar sin apretar. Qutamaru irantathapiña. +<br />

Apretando: takintaña, limintaña.<br />

Embarazar la cosa con muchedumbre de cosas.<br />

Apatataña.<br />

Embarazarla con gente. Jaqi utana phuqhaña.<br />

Embarazada así. Apatatata vel phuqha.<br />

Embarcarse. Wampuru mantaña.<br />

Embarcar ropa, &c. Wampuru apantaña.<br />

Embargar. Jank'aña.<br />

Embarnizar. Vide: embadurnar.<br />

Embejecerse. Vide: Envejerecerse.<br />

Embelesarse. Khakhartaña.<br />

Embelesar. Khakhartäña.<br />

Embelesado. Khakhartata, khakhatatata, armamt'ä.<br />

Emberriñarse. P'usuxtaña.<br />

Embebecerse en jugar: anatarukiptaña. Y así de<br />

todas las cosas, interponiendo al verbo -rukipta.<br />

Embebecerse pensando en el pan, en la chácara. &c<br />

T'ant'arukiptaña, yapurukiptaña, &c. Componiendo<br />

el nombre con -rukipta.<br />

Embebecer a otro. Añádase una -a antes de -ña, a los<br />

verbos y nombres así compuestos.<br />

Embeberse. Vide: empaparse.<br />

Embeberse el agua en la tierra seca o arena.<br />

Tajrantaña.<br />

Embijarse. Jismasiña, samasiña.<br />

Embijar a otro. Jimat'aña, samataña jaxnut'aña.<br />

Embijarse todo. Jismakipasiña, jismana llujuntäsiña.<br />

Y así de otros colores.<br />

Emborracharse. Machaña, machjaña.<br />

Emborracharse hasta quedar como muerto.<br />

K'usana. Idem: vinona qaqaña; 3. -qi. Jiwaña.<br />

Emborracharse unos a otros. Machjäsiña, umjäsiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 157<br />

Emborracharse hasta perder el juicio. Chuyma<br />

chhaqhañakama machaña. Vide: umaña y beber.<br />

Emborrachar a otro. Machäña, machjäña, umjäña.<br />

Emborrachar a otro hasta que se vaya cayendo.<br />

Jamillujaña.<br />

Embravecerse el león. Qhultuña.<br />

Embravecerse el hombre. Q'apisi qhultuña,<br />

japllasiña, waruptaña, jalutaña, titipumaki<br />

qhultuña, uriptaña.<br />

Embravecerse muchos contra uno. Uxikataña,<br />

uxithapiña.<br />

Embravecerse la bestia. Uriptaña, waruptaña.<br />

Embotado o boto. Turu.<br />

Embotarse al filo. Turuptaña.<br />

Embotar. Turuchaña.<br />

Embudo. Wantaña, juluña.<br />

Embutir las cajas, &c. Phut'iru sak'intaña, tilantaña.<br />

Emendar. Vida: Enmendar.<br />

Emienda. Vide: Enmienda.<br />

Empacado carnero o persona que no quiere<br />

levantarse por mucho que le digan. Añachayu,<br />

jach'a chuyma.<br />

Empacarse así. Añaptaña, &c.<br />

Empadronar. Qillqantaña, jusq'uña, jusq'untaña.<br />

Empadronarse. Qillqantäsiña, jusq'uwasiña.<br />

Empadronado. Qillqata, jusq'uta.<br />

Empalar. Lawaru, sawuru jununtaña, sukuntaña,<br />

apantaña.<br />

Empalagar la comida. Vide: enfadar.<br />

Empanada. Idem: vel impanatu.<br />

Empapar un trapo en el agua para agotarla. Uma<br />

lankusuña.<br />

Empaparse el vestido de agua. Isi jallpichitu, isi<br />

jallpikiña, isiru uma ch'uwantitu.<br />

Empaparse la tierra cuando llueve. Jallutha uraqi<br />

asanaqti vel jinijnaqti.<br />

Empaparse o embeberse el agua en la arena, &c.<br />

T'axjrantaña.<br />

Emparedarse. Liqisiña, pirqat'asiña, atisiña.<br />

Emparedar. Pirqt'aña, liqit'aña.<br />

Emparejar. Vide: ajustar.<br />

Emparejar los manojos por las puntas golpeando.<br />

Thalat'aña, chuqut'aña, jusq'uthapiña, uywithapiña.<br />

Emparentado. Qullqa, qullqachata.<br />

Emparentarse, la mujer casandose. Jaysaña, -ru vel<br />

jaynuyasiña.<br />

Emparentarse al varón. Marmiyasiña, casarasiña, es<br />

común.<br />

Empezar. Vide: comenzar.<br />

Empezar a obscurecerse. Thamikipaña, laxakipaña,<br />

añublandose el tiempo o anocheciendo.<br />

Empedernido, obstinado. Qala, qalawijata, qala<br />

chuymani.<br />

Empedernido de frío. Chullunkä vel lalina.<br />

Empedrar. Qalana jant'akuña. + Y si es con guijarros:<br />

jayu jayuna sataña. + Con cascajo: ch'ixullana<br />

jarphit'aña, jant'akuña.<br />

Empeñar. Prenda churaña vel prendat'aña.<br />

Empeñada, cosa dada en prenda. Perenda katuta.<br />

Empeñado, adeudado. Manuxtara.<br />

Empeorar el enfermo. Yanqhachaña, yanqhakiptaña,<br />

maychxaña, mämpichaña, juk'ampichaña,<br />

junt'uchjaña. Idem: usu maycha apaxatti, puri, &c.<br />

Emperezar. Qillasiña, jayrasiña.<br />

Emperador. Idem: jach'a apu.<br />

Emperatriz. Jach'a t'alla.<br />

Empeine. Mat'a usu + Tenerlos: mat'a usuña + Lleno<br />

de ellos: mat'axtara.<br />

Empeine, parte superior del pie. Kayu mamani.<br />

Empinarse la bestia. Pä charana säkaña, säkxaña.<br />

Empinar, levantar en alto. Aläru sät'äña, ätuña.<br />

Empinarse en las puntas de los pies. Phapallina vel<br />

silluna säkaña. 3. -ki.<br />

Emplastarse de lodo. Niq'i chasiña.<br />

Emplastarse de sangre. Wilachasiña. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Emplastar. Niq'ichaña, &c.<br />

Emplasto. Qulla vel jampi. + Ponersele: qullana<br />

apaxatasiña.<br />

Emplasto para lamparones. Mak'aya.<br />

Emplasto de cardenillo. Q'upajiri.<br />

Emplastado de lodo. Ñiq'ixtara. Y así de otras cosas.<br />

Emplumarse como avestruz. Surichasiña.<br />

Emplumecer. Vide: Nacer, crecer.<br />

Empobrecer. Wajchamukuña, wajchaxaña,<br />

wawqixaña, pisiptxaña, phintaptxaña, &c.<br />

Empobrecer mucho. Pankunaqxaña, thäwijaña,<br />

wajchamukutaña.<br />

Empollarse. Vide: pollito.<br />

Empreñarse. Japhit'aña vel japhixaña, &c.<br />

Empreñar. Japhit'aña, &c.<br />

Emponzoñar. Qullana jiwäña vel usuchaña.<br />

Emprenderse el fuego. Nakhathapiña vel<br />

ninachasiña, -ru.<br />

Emprestar. Vide: prestar.<br />

Empréstito. Manuni, manutaki churawi.<br />

Empuñar la espada. Katujasiña.<br />

Empuñadura de la espada. Es para ch'unch'u vel<br />

katuña.<br />

Empujar. Vide: rempujar.<br />

Empujón. Vide: rempujón.<br />

Enajenar. Antutkataña, antutkatasxaña.


158 Ludovico Bertonio<br />

Enajenado así. Antutkatata.<br />

Enajenado de los sentidos. Chuyma chaqhata,<br />

khakhartata.<br />

En algún tiempo. Kunana kunapachasa, kawki<br />

pachaspalla.<br />

En todo. Kuna yänsa, yäxatsa jani yäxatsa.<br />

En cuatro pesos comprar. Pusi sarana alasiña. +<br />

Vender: pusi sararu alaxaña.<br />

En cuanto. Kayqana, qayqaru.<br />

En secretillos. Jamasatha vel manqhitha arusiña.<br />

En un momento. Kayuki, llaki, thusaki, kayuki.<br />

En balde. Kasiläki, inaläki vel wanuki.<br />

En donde quiera que hay ocasión, comer, dormir,<br />

&c. Manq'äwijamana manq'aña, ikiyawijamana<br />

ikiña. Y así de otras cosas.<br />

En ayunas. Jamanaki. + Estarlo: jamankaña vel<br />

manq'atha uksakiña.<br />

En cada pueblo. Markajamana vel markan kunana. Y<br />

así de todos los lugares, casas, cerros.<br />

En tal caso. Ukaka, ukapilla, ukaska.<br />

En aquel punto. Uka puqa.<br />

En competencia para que otros lo vean. Jaqi ulljäki.<br />

En breve. Jamk'aki, junt'uki.<br />

En tu mano estoy. Amparamankaña.<br />

En medio. Taypit'a. Como decimos. Alät'a, manqhit'a,<br />

&c. Que es diferente de Taypitha, &c. Taypit'aru,<br />

&c.<br />

En todo caso lo haré. Kamisasa lurapinija.<br />

En pasando el domingo. Domingo katatha. Y así de<br />

otros días.<br />

En que día, mes, año, &c. Kawki uruna, phaxsina,<br />

&c.<br />

En algún tiempo vendrás a mis manos. Qhara jurpi<br />

amparajaru jallt'itajata.<br />

Encima. -xana vel -xaru. + Estar encima de la mesa,<br />

&c. mesa xankaña. + Poner encima de la mesa:<br />

mesaxaru uchaña vel mesaxaru apanuqaña, &c.<br />

Encima o sobre: esto se dice con el verbo compuesto<br />

con -xata, especialmente con los de movimiento y<br />

de llevar. Andar encima: saraxataña. Poner encima:<br />

apaxataña, iraxataña, &c. Según la cosa fuere. Dar<br />

golpes encima: kumpaxataña, liq'ixataña, &c.<br />

En vano. Kasitha lutitha. En mi nombre. Nana<br />

arujampi.<br />

Encalar. Q'atawina lluch'iña.<br />

Encallar el barco. Wanpu q'ultaru achuthalti.<br />

Encaminar. Thaki ullachäña.<br />

Encandilar. Ninana surump'äña. Y lo mismo es con<br />

espejo y otras cosas tersas y resplandecientes.<br />

Encarcelar. Wata utar uchaña. Vide: echar en la<br />

cárcel.<br />

Encarcelado. Wata utaru chinuqata vel chinujasita.<br />

Tener encarcelado mucho tiempo: wata utaru<br />

chinujasiña.<br />

Encarecer, subir de precio las cosas. Jakhusäña,<br />

jakhusäxaña.<br />

Encarecer alabando. Aruna sumäña, chupichaña.<br />

Encarecer vituperando. Arusisiña yanqharu katäña.<br />

Encarecerse las cosas. Jilatakixaña, alluxatakixaña.<br />

Encargar. Iwxaña, iwixaña.<br />

Encargar entregando. Katäña.<br />

Encargar la conciencia. Juchama kankawiwa;<br />

almama jaxsarama saña.<br />

Encargado. Iwxawi. + Dejar en cargado.<br />

Iwxawaxaña.<br />

Encarnar Imagen. Jaqina aychapaja llimphiña,<br />

qhuskhuña.<br />

Encarnar hacerse hombre. Jaqi tukuña.<br />

Encarnación así. Jaqi tukuña. + Día de la<br />

encarnación de Cristo. Jesucristuna jaqi tukuwipa<br />

uru.<br />

Encarnar la herida, curándose. Aycha vel jarichi<br />

manqhitha alixi, puquxi.<br />

Encarnado color así. Qanqulla.<br />

Encasar ajustar. K'ask'isäña, jallpasäña.<br />

Encasar hueso o miembro. Jithixatäña, q'aq'untxaña,<br />

phisquntxaña.<br />

Encajar. Neutro. Jakithaptaña, k'ask'ithaptaña;<br />

t'alaxthaptaña.<br />

Encajar. Activo. Jakithaptäña, t'alaxthaptäña, &c.<br />

Encajado. K'ask'ithapitata, &c. + Encajados estar los<br />

granos del maíz en la mazorca: thuluru tunqu<br />

lip'ikatata, k'ask'ikatata.<br />

Encenagarse. Vide: enlodarse.<br />

Encenagarse cayendo en la ciénaga. Q'ultaru<br />

jalantaña, thalajrantaña.<br />

Encender el fuego. Nina phustataña.<br />

Encender candela. Nakthapäña.<br />

Encender fuego echando leña. Lawa phichaña;<br />

nakhutäña, nakhanuqäña.<br />

Encender una poca de lumbre. Nina, llijutäña,<br />

qhanutäña.<br />

Encenderse el fuego de suyo. Nina nakhuti.<br />

Encenderse y apagarse. Nakhuta, nakhanuqaña.<br />

Vide: na- no. 2 donde se hallarán otras cosas de<br />

estas.<br />

Encenderse en ira. Q'apiskiptaña, wallaxkiptaña.<br />

Encensar. Vide: incensar.<br />

Encerrar a alguno. Jist'antaña, llawintaña, athit'aña.<br />

Encerrar carne en escondrijo como éstos suelen.<br />

Atikipaña.<br />

Encerrar ganado. Uyuru atintaña, jist'antaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 159<br />

Encerrar en la troje chuño. Sixintaña, sixintasiña.<br />

Encerrar maíz o quinua. Piwrantaña, piwrantasiña.<br />

Encerrarse. Jist'antasiña, &c.<br />

Encerrarse a piedra y lodo. Utaru liq'isiña,<br />

liq'intasiña vel pirqantasiña.<br />

Encerrado. Jist'atata. + Dejar así encerrado:<br />

jist'aqaña. + Tener encerrado: jist'ajasiña.<br />

En cierne estar los frutos de los árboles como<br />

manzanas, duraznos, &c. Mak'unkarachasitha.<br />

Anteponiendo el fruto y lo mismo se dice de los<br />

sembrados, v.g. + Estar en cierne la quinua, el<br />

maíz, &c. jupachasiña, amkachasiña, tunquchasiña.<br />

Componiendo los nombres, con la partícula -chasi.<br />

+ Estar en cierne las uvas: uvasachasiña; aunque<br />

siempre se usarán en tercera persona.<br />

Enclavar. Vide: crucificar.<br />

Enclavar las bestias. Wawa janchiru ch'akuntaña.<br />

Enclocar la gallina, dejando de poner más huevos.<br />

Pikutaña, qumit'aña, sasiña.<br />

Encogerse el pie, mano, &c. por enfermedad.<br />

Q'unq'uptaña, q'unq'uthapiña, äthapiña;<br />

jiskathaptaña, jalthaptaña vel wayuthaptaña,<br />

q'unq'ullithapiña.<br />

Encoger el pie, mano, &c. Athapäña, q'unq'uthapäña,<br />

&c. Añadiendo una diéresis (ä), a los verbos<br />

precedentes.<br />

Encogerse de miedo. Vide: amedrentarse. + Encogido<br />

así: llajlla, -qhï.<br />

Encoger las piernas el que está echado.<br />

Wat'athapiña.<br />

Encoger o abrir la cortina. Sinkhathapiña,<br />

sip'uthapiña vel pullchuthapiña.<br />

Encogido para pedir. Qamasa. + Andarlo de miedo:<br />

khuya khuya ullinaqaña, khuyathaptaña.<br />

Encolar pegando. Colana lip'ikatäña, lip'äña.<br />

Encolerizarse. Q'apiskiptaña, jalutaña. Vide: qhi-.<br />

Encolerizarse unos con otros. Q'apisäsiña, jalutäsiña.<br />

Encomendar a la memoria. Chuymaru uchaña,<br />

chuymaru apantaña, irantaña vel amajasiña.<br />

Encomendar sus cosas. Jinchuxawaña,<br />

jinchut'awaña, iñawit'awaña, katäña. Vide supra:<br />

encargar.<br />

Encomendero de indios. Idem. vel jaqini. V.g.:<br />

encomendero de Tiahuanaco: Tiwanaku jaqini, &c.<br />

Enconarse la llaga. Chhuxrichawi janchi mathiptitu.<br />

Enconarse la postema. T'iwka mathiptitu.<br />

Enconamiento. Mathiptawi.<br />

Encontrar con alguno. Jakisiña, jakithapitaña, -mpi.<br />

Encontrar o salir al encuentro. Jakistaqaña. 3 -qi.<br />

Encontrar de repente: esto se dice con todos los<br />

verbos de movimiento y la partícula -staqa:<br />

sarastaqaña, phat'istaqaña, &c. 3 -qi.<br />

Encontrarse los que van y vie nen cuando son<br />

muchos. Ayitujapitaña, äthapitaña.<br />

Encontrarse los ejércitos para pelear.<br />

Punjxthapitaña, awqathapitaña, tinkusiña.<br />

Encontrarse riñiendo de palabra. Ajathaprtaña,<br />

jiwatisiña. Idem: thaxtisiña.<br />

Encontrarse corriendo. Jasathapitaña. Y todos los<br />

verbos de movimiento compuestos con la partícula<br />

-thapita o -thaphiña, significan lo propio<br />

encontrarse -mpi.<br />

Encontrarse topetando. Pankuthaphitaña.<br />

Encontrarse con mucho regocijo en el camino.<br />

Thuquthaphitaña.<br />

Encontrarse dos piedras con ruido. Tarthaphitaña.<br />

Encontrarse en los pareceres o dictámenes.<br />

Chijisiña.<br />

Encontrado con alguno. Urqu t'inini, urqu k'iwatini,<br />

-mpi. + Andarlo: p'usuxkiptatapuraki, urqu t'iñiniki<br />

saranaqaña. + Y sin hablarse: amuki llallijasiña,<br />

sarajasiña.<br />

Encontradizo hacerse. Sarastaqaña, -ru.<br />

Encorar la llaga saliendo el cuero. Janchichasxaña<br />

vel janchichasxitu, jusqachasxitu.<br />

Encordio. Phich'i ch'upu. + Tenerle: saritu,<br />

phich'ichasitu, &c.<br />

Encorvarse la pared, palos, &c. K'umukïptaña,<br />

k'awsukiptaña, &c.<br />

Encorvarse humillándose. Alit'aña, arphat'aña.<br />

Encorvado. Parqu, k'awsu, k'umu vel parqukiptata,<br />

&c. alit'ata.<br />

Encorvar. Parqukiptäña, k'umukiptäña, &c.<br />

Encresparse de suyo el cabello. K'usukiptaña, k'usu<br />

k'usuxaña.<br />

Encresparle. K'usukiptäña, k'usukiptäsiña, k'usu<br />

k'usutäxaña.<br />

Encrespar el cuello de la camisa. Cuello k'usu k'usu<br />

yatäña.<br />

Encresparse la mar. Uxi uxiña.<br />

Encrespada así. Uxixtara.<br />

Encrucijada del camino. Thaki pallqa.<br />

Encruelecerse. Vida: bravo y embravecerse.<br />

Encubrir. Imantaña.<br />

Encubrirse. Imasiña. + Andarse encubriendo:<br />

imasnaqaña.<br />

Encubrir la luz o rayos del sol, las nubes o<br />

cualquiera otra cosa. Lupi vel qhana jamast'äña,<br />

ch'amakast'äña.<br />

Encubrirse el sol con las nubes. Inti qinayaru jithinti,<br />

imasi.<br />

Encubierto estar. Imasiña.


160 Ludovico Bertonio<br />

Encubiertamente. Jamasatha.<br />

Encharcarse las calles cuando llueve. Calle calle<br />

umaki ch'allchi.<br />

Encharcar. Ch'allchaña.<br />

Encharcarse parando el agua. Qutawt'aña,<br />

takuthaltaña, q'ulltuthaltaña.<br />

Enchipar fruta carbón, &c. En jichu como suelen.<br />

Ch'ipaña, q'iukipaña.<br />

Endechar. Q'uchu jachaña.<br />

Endechar andando por las calles donde acudía el<br />

difunto. Uta uta tumasina jachaña.<br />

Endechas. Q'uchu jacha.<br />

Endechaderas. Jacha iriri<br />

Endemoniado. Supayuna maluta allqumäta,<br />

luqhiptiri.<br />

Enderezar un palo tuerto. Chiqaru mutaña.<br />

Enderezar camino. Chiqachaña, tuqipachaña.<br />

Enderezar levantando en pie cualquiera cosa.<br />

Sät'äña.<br />

Enderezarse así. Sät'äña.<br />

Endurecerse. Amaruptaña. Vide: duro donde hay que<br />

notar.<br />

Endurecer algo. Amaruptäña, &c. Vide: ib. Idem.<br />

Endurecerse las papas. Qala ch'uñuña.<br />

Endurecido en pecar. Jucharu yatita.<br />

Endurecido como piedra. Qa laptata.<br />

Enea. Tutura.<br />

Enemigo particular y público que hace guerra.<br />

Awqa.<br />

Enemigo particular. Idem: enemigo: t'iñi, urqu jiwati,<br />

urqu t'iñini. + Tenerle: awqani, t'iñini. Tengo por<br />

enemigo a Pedro: Pedro t'iñiniña vel Pedrompi<br />

t'iñiniña. + Serlo de alguno. Idem.<br />

Enemiga. Urqu jiwati, por que este término es más<br />

propio para mujeres.<br />

Enemigo de alguna comida. Awqa.<br />

Enemigo de la paz. Qarnawaxlli.<br />

Enemistad. T'iñinikankaña, &c.<br />

Enemistarse. T'iñichasiña, &c.<br />

Enemistado estar. Awqaniña, &c.<br />

Enemistados andar. Uñisiña, ch'ixnisiña, urqu t'iñini<br />

sarana qaña.<br />

Energía en el hablar. Aruna phaxrachäña. + Tenerla:<br />

qallisänijaqiña.<br />

Enero. Chinu phaxsi.<br />

Enfadarse de la comida. Manq'ana amijasiña vel<br />

manq'a amijitu, qhusmijitu, ch'ach'ajitu. Vide: a-<br />

no. 50, &c. "seq" vel manq'ana qaqaña, t'insijasiña,<br />

qhusmijasiña.<br />

Enfadarse de estar en casa. Utankasina thuthuña,<br />

amijasiña vel amijitu, &c.<br />

Enfadarse de escribir cada día. Urunkuna qillqasina<br />

amijasiña. Y así de otras cosas.<br />

Enfadarse de su maestro, &c. Yatichirija amijitu vel<br />

yatichirijampi phaltu uräña, thuthuña, amijasäsiña.<br />

Enfadar inquietando. Q'aq'uña, ch'axmiña.<br />

Enfado. Amisi, ancha amisiwa, mäki manq'aña.<br />

Enfadoso. Phaltu uru.<br />

Enfermar. Usuña vel usutu.<br />

Enfermar de la cabeza. P'iq'iña vel ch'unch'u, ch'ijna<br />

usutu. Y así se dirá de otras partes del cuerpo.<br />

Enfermar de calentura. Puti usutu. Y así se dirá de<br />

otras enfermedades particulares anteponiéndolas.<br />

Enfermar del mal que da en los andes. Jusqu vel<br />

t'uru usutu.<br />

Enfermar de bubas. Wanthi usutu.<br />

Enfermar de un mal que suele dar en Moquegua<br />

con temblor de todo el cuerpo. Kusupiña,<br />

chhujchuña, kusupi usuña.<br />

Enfermar de empeines. Mat'a usutu.<br />

Enfermar todos los de una casa o pueblo. Uta vel<br />

markapacha usu wañari usu uphu vel utu.<br />

Enfermar todos excepto uno de una casa o excepto<br />

un pueblo, de muchos. Utapacha, markapacha<br />

pukuchasi, usu chillqikipi.<br />

Enfermar muchas veces. Usunaqaña, usu usuña.<br />

Enfermar de muelas. Lakha k'amitu.<br />

Enfermo generalmente. Usuri.<br />

Enfermo de calentura. Puti usuri. Y así se dirá de las<br />

otras enfermedades anteponiéndolas, v.g.<br />

Enfermo de los ojos, manos, pies, &c. Nayra,<br />

ampara, kayu usuri vel lama jaqi.<br />

Enfermo de la orina. Yaqha t'akhuwa vel yaqha<br />

t'aqiri<br />

Enfermo de muelas. Lakha k'ami.<br />

Enfermo de dos, tres y cuatro años. Paya, kimsa<br />

mara usuri vel usumpi paya kimsa marakiri vel<br />

saranaqiri.<br />

Enfermo con mejoría. Ñañaki.<br />

Enfermo de los huesos. Parpa ch'ä usuri. + Estarlo:<br />

parpa ch'iytu.<br />

Enfermo tullido. Muruqu, no. 7.<br />

Enfermo después de haber es tado achacoso.<br />

Nuwanuqtata.<br />

Enfermo fingido. Tullpa vel chupiki usuri. + Fingirlo:<br />

usuch'ukiña, chupiki usuña.<br />

Enfermo de mucho tiempo. Usumpi q'aq'usiri<br />

ch'axmisiri. + Estarlo con mucha pesadumbre:<br />

maya uru vel maya aruma mararu usuri.<br />

Enfermo de cámaras. Wich'uri Y si son de sangre:<br />

wila wich'uri.<br />

Enfermo muy a menudo. Usunkalla, jiwankalla.


Vocabulario de la Lengua Aymara 161<br />

Enfermo continuamente. Usu. Idem: ayku tukutana<br />

saranaqiri.<br />

Enfermo lugar. Usuña, usuni vel usu.<br />

Enfermizo. Usunkalla. Ut Supra.<br />

Enfermo de lombrices. Q'uyk'ani, k'allisäni, q'uyk'a<br />

usuni.<br />

Enfermedad generalmente. Usu.<br />

Enfermedad de los Yungas con temblor de todo el<br />

cuerpo. Chhujchu vel kusupi usu. Y así se dirá de<br />

todas las enfermedades particulares,<br />

anteponiéndolas al nombre usu, cuyos vocablos se<br />

hallarán por sus letras.<br />

Enfermedad de los Andes que da en las narices.<br />

Jusku vel t'uru usu.<br />

Enfermedad con temblor de otra especie que la de<br />

arriba. Jala vel thala usu<br />

Enfermedad de pecas o pintas del rostro. Q'ara usu.<br />

+ Enfermar así con estas manchas: q'ara katuña.<br />

Enfermedad de orina como podre. Nuwat'a. +<br />

Tenerla: nuwat'aña.<br />

Enfermedad dar o cobrar. Usu katuña, usukiptaña,<br />

usu säkiptitu, säxatitu, sarakatitu. + Dar<br />

enfermedad en todo el cuerpo: usu t'uqitu,<br />

apaxattitu. Idem: purixattitu.<br />

Enfermedad de los dientes que da a los niños.<br />

Lakha suri. + Enfermar así: lakha suriña.<br />

Enflaquecer. Tukaritaña, piswaña. Vide: flaco; donde<br />

hay muchos sinónimos los cuales compuestos con<br />

la partícula -taña o -xaña o -ptaña significan<br />

enflaquecer como: tukarixaña, tukariptaña vel<br />

waywaña, llak'aptaña, &c.<br />

Enflaquecer o consumirse el enfermo que no puede<br />

comer. Chulluña, ch'akhataña, ch'amawisaptaña,<br />

p'aywaña; y lo mismo dicen de los viejos.<br />

Enflaquecer la mujer que cría a sus pechos.<br />

Ñuñuqaña. 3 -qi.<br />

Enfrente de la Iglesia. Iglesia thäna. Idem:<br />

nayraqatana. + Estar así enfrente dos casas. &c.<br />

Ullikatasiña, ullithapitaña vel ullithapitatapura<br />

kankaña.<br />

Enfrente. Vide: delante.<br />

Enfriarse. Thärata. Vide: resfriarse.<br />

Enfriado. Thäraña, thäwijata.<br />

Engalanarse. K'anchillachasiña, k'apchichasiña,<br />

yamparusiña.<br />

Engañar. Llullaña. Vide: llu- no. 7, donde se pone<br />

este, verbo con varias partículas y significaciones.<br />

Engañar con buenas palabras. Jujikipaña,<br />

llullukipaña, achikakipaña.<br />

Engañar trayendo al retortero. Llullakipa,<br />

llullaruruña.<br />

Engañar en daño de otro. Llullaraqaña. 3 -qi.<br />

Engañar a menudo. Llulla llullaña.<br />

Engaño. Llullaña.<br />

Engañoso. Llulla.<br />

Engañador. Llullakamana.<br />

Engañarse unos a otros. Llullathaphitaña.<br />

Engañarse teniendo una cosa por otra. Pantaña. +<br />

Engaño así: panta vel pantaña.<br />

Engastar en oro. Chuqina apantaña vel yatäña.<br />

Engastar estaño en los vasos y otras cosas así.<br />

K'awsina chäntaqaña.<br />

Engendrar. Jathasiña.<br />

Engendrar muchos hijos en una o en muchas. Jatha<br />

williña.<br />

Engendrador así. Jatha willi jaqi.<br />

Engendrar adulterando. Mayniru jatjaña. 3 -ji<br />

Engendrado así. Jathajata.<br />

Engendrado legítimamente. Jathasita.<br />

Engendro. Vide: monstruo<br />

Engolfarse. Chika. Y el taypi qutaqata wampusiña vel<br />

wampusiniña. Según fuere ir o venir. Engordar.<br />

Neutro. Lik'itaña vel puqutaña.<br />

Engordar así los puercos. Sasiña.<br />

Engordar. Activo. Puqut'äña, lik'it'äña, sasäña.<br />

Engordar mucho. Neutro. Lik'i muruquchaña,<br />

lik'ikamakixaña.<br />

Engreírse. Vide: desvanecerse.<br />

Engrosarse. Lankhuptaña.<br />

Engrosar. Lankhuptäña.<br />

Engrudo. Injrutu, lip'iña.<br />

Engrudar las plumas haciendo de ellas figuras.<br />

Ch'intaña vel jallpaña.<br />

Engullir. Mañaqäña, q'ustiqäña, mullt'iqäña vel<br />

mañajrantäña, mult'ijrantäña, maxmantaña,<br />

waxwantaña<br />

Enhechizar para matar consumiendo poco a poco.<br />

Qallaqaña. 3 -qi. Layqachaña, t'ikachaña.<br />

Enhechizado. Qallaqata, t'ikachata vel nakaya usuni.<br />

Enhechizar inclinando las voluntades con hechizos<br />

o persuasiones. Jujikipaña.<br />

Enhilar la aguja. Agujaru ch'anka t'isnuña vel<br />

t'isnusuña.<br />

En hora buena vengas. Allinaki jutama, kusiki<br />

purima.<br />

En hora buena te vea yo andar bueno y sano.<br />

Chillqinuqakixama.<br />

En breve volver. Junt'u jutxaña, kutinixaña.<br />

Enjugarse. Wañaraña, t'axsaräña, thixmiraña,<br />

phiskuraña, sularaña.<br />

Enjugar. Wañaräña, t'axsaräña. Vide: limpiar.<br />

Enjuto. Waña, t'ajsa.


162 Ludovico Bertonio<br />

Enlabiar. Vide: adular.<br />

Enladrillar. Ladrillona jant'akuña,<br />

Enlazar. Sipitaña.<br />

Enlazar por la garganta. Kunkanchä sipitaña.<br />

Enlodar. Ñiq'inchaña, ñiq'inchakipaña, ñiq'ina<br />

lankhakipaña, sulakipaña.<br />

Enlodado. Ñiq'ixtara.<br />

Enlodarse. Ñiq'iñchasiña, ñiq'ina sulakipasiña,<br />

phiskukipasiña.<br />

Enloquecer. Luqhiptaña.<br />

Enloquecer fingiéndose loco. Luqhichasiña,<br />

luqhichasirapiña.<br />

Enloquecido. Luqhiptata, luqhiptiri.<br />

Enlutarse. Jach'irtaña.<br />

Enlutado. Jach'ira vel jach'irtata.<br />

Enlucir. Lluch'iña, phiskuña, sulaña, llujutaña,<br />

llujutäña, ajanuchaña.<br />

Enlucir con yeso. Pachachinchaña.<br />

Enlucir a lo ancho de la pared. Lluch'iranaña, &c.<br />

Enlucido sin tolondrones. Llijutäta, q'uma, llumpaqa.<br />

Enmaderamiento. Q'iruna q'irunchata.<br />

Enmarañarse. Laykusiña, junisiña, laykuthaphitaña,<br />

llaychusiña, llaychuthaphitaña, thamphasiña,<br />

thamphathaphitaña, t'ajaptaña, t'ajathaphitaña.<br />

Enmarañado. Laykuta, laykunta t'aja, t'ampha, q'uli.<br />

Enmarañar. Laykuwaña. Añadiendo una -a, antes de<br />

-ña, a los verbos precedentes.<br />

Enmohecerse. Qurarit'aña vel quyrarit'aña,<br />

qurarixaña.<br />

Enmascararse. Vide: disfrazarse.<br />

Enmascarado. Vide: disfrazado y también sa- no. 8.<br />

Enmaderar. Q'irunchaña.<br />

Enmendarse. Waniña, thusaña.<br />

Enmendarse en beber demasiado. Umaña waniña.<br />

Idem: umañatha.<br />

Enmendar a otro corrigiéndole. Wanichaña, wanäña.<br />

Enmienda. Waniña.<br />

Enmendar lo escrito. Qillqa chiqachaña.<br />

Enmienda así. Qillqa chiqachaña.<br />

En mi lugar. Vide: por mí.<br />

Enmudecer. Amukaña, amukiña, amukt'aña.<br />

Enmudecer perdiendo el habla o turbándose.<br />

Amukt'xaña, iratakakixaña.<br />

Enmudecer el ladrón cogido en el hurto o en otro<br />

delito. Tunukakixaña, &c.<br />

Enmudecer a otro. Amukäña, amuktäña, aruna<br />

mänchakiña.<br />

En muchos pedazos quebrarse. Pakinuqasiña. Vide:<br />

quebrarse.<br />

Ennegrecerse. Ch'äraxaña. Vide: volverse o pararse<br />

negro.<br />

Enojarse, acelerarse. Q'apisiña, añakusiña,<br />

q'apiskiptaña vel chuyma q'apisitu, irusiña, irusitu,<br />

phullusiña, wallaxkiptaña, wallaxtusnuña,<br />

phulluxkiptaña, p'usuxkiptaña, &c.<br />

Enojarse el perro, ladrando. Wa wa saña.<br />

Enojar. Q'apisäña, &c. Añadiendo ä en los verbos<br />

susodichos.<br />

Enojadizo. Q'apisilla, ch'uwasilla, nasxaru,<br />

q'apisinqalla, jayintillani, jisk'a chuyma, jisk'a<br />

yuxch'a, mita jaqi anquyawa, jaluta, t'ukulli<br />

q'apisiri. Y todos los participios de aquellos verbos<br />

precedentes.<br />

Enojo. Q'apisi, tipu. + Quitarse: q'apisi malutu vel<br />

apartitu.<br />

Enorme pecado. Wati samka, tapiya jucha.<br />

Enramar las calles. Arku sät'äña.<br />

Enramarse de sangre los ojos. Nayra wilaki<br />

antaxtitu.<br />

Enredarse en pecado. Jucha laykusiña, k'anasiña.<br />

Enredarse en el pecado de la fornicación. Miqa<br />

laykuña.<br />

Enredar en pecado. Jucharu laykuwaña, puräña,<br />

juchachasäña.<br />

Enredar pájaros. Llikaqaña.<br />

Enredar poniendo red. Llika janatataña, ätataña.<br />

En retorno. Aynisisinaki. + Dar, hacer trabajar, &c.<br />

En retorno: aynisisinaki churaña.<br />

Enriquecerse. Qhapaqataña, &c. vel jaqiptäña.<br />

Enriquecer a otro. Qhapaqataña, jaqiptaña, &c.<br />

Enronquecen. Chhajutitu, kunka ch'ajtitu, turqutitu,<br />

jakit'itu, llupat'itu, wikaxtitu, tarqaqaptitu.<br />

Enronquecido. Chhajutata, amayatata, kunka<br />

ch'ajtata, &c.<br />

Enroscarse la culebra. Pawikiptaña, mult'ikiptaña,<br />

jawqakiptaña, miqaptaña, phiruruchasiña,<br />

phirurukiptaña.<br />

Enroscar. Pawikiptäña, &c.<br />

Enrubiar el cabello. Paq'uptäsiña, paq'uptäsiña.<br />

Ensamblar. Llimphiña qhuskhuña. Que también es<br />

pintar.<br />

Ensangrentar. Wila jururuchaña, wila pataranachaña.<br />

Ensangrentar manchando de sangre sin herir.<br />

Wilachaña.<br />

Ensangrentado. Wila patarana.<br />

Ensayarse. Vide: acostumbrarse y avezarse.<br />

Ensanchar. Jakhankhachaña.<br />

Ensartar. Vide: enhilar aguja.<br />

Ensartar rozarlos. Sult'uña vel t'isnuña.<br />

Ensartar rabiatando bestias o atando muchos<br />

hombres en hileras. Qhatathapiña, chinuthapiña.<br />

Ensebar. Lik'inchaña vel lik'ina phiskuña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 163<br />

Enseñar. Yatichaña.<br />

Enseñar malas mañas. Llaquta vel isallu jinchuna<br />

jawq'ataña vel samakipaña samat'aña.<br />

Enseñado en algo. Yatiri.<br />

Enseñado o doctrinado. Qurata vel yapuchata. Vide:<br />

acostumbrado, habituado.<br />

Ensoberbecerse. Apuskachaña, apuykachaña,<br />

apusnaqaña, achasnaqaña, jach'asnaqaña,<br />

jilasnaqaña.<br />

Ensordecer. Uqharaxaña.<br />

Ensordecer haciendo del sordo. Uqharachasiña,<br />

uqharachasirapiña.<br />

Ensortijado. Vide: encrespado.<br />

Ensuciar. Q'añuchaña, q'añukipäña.<br />

Ensuciar las moscas la carne y podrirse con<br />

gusanos. Muchuña vel laq'utaña.<br />

Ensuciarse proveerse. Wanuraña, jamaraña.<br />

Ensuciarse así el que está fuera de juicio. Jama<br />

phillmiraña vel phillmiña.<br />

Ensuciarse algo manchándose. Q'añukipaña,<br />

q'añuchasña, &c.<br />

Entallar. T'illmiña, t'illmiraña vel t'illmusuña.<br />

Entenado. Wilawisa yuqa vel pucha vel llulla wawa.<br />

+ Tenerle: llullani.<br />

Entender, oír. Isapaña.<br />

Entender con el entendimiento. Jamurpäña,<br />

unanchaña, tuqirpäña, jamut'aña, tuqinuqaña,<br />

isapaña. Vide: chuyma.<br />

Entender la condición de alguno. Chuyma<br />

warkut'aña, katut'aña vel llamkt'aña.<br />

Entender en algo. Tulithakamata, juchaña, jatuña,<br />

ichiña.<br />

Entender en algo embebeciéndole todo en aquello,<br />

como en jugar, comer, &c. Anatarukiptaña,<br />

manq'arukiptaña, &c. Componiendo los verbos con<br />

-rukipta.<br />

Entender sólo en el regalo del cuerpo.<br />

Janchirukiptaña, aycharukiptaña. Componiendo el<br />

nombre con la misma partícula y también dicen:<br />

janchiru tukuña.<br />

Entender sólo en holgarse. Tiranajamaki ikiña,<br />

thunkuña, chiphiña, k'usaña.<br />

Entendimiento o discurso. Amajasiña, jamut'aña,<br />

jamurpäña. Idem: chuyma. Tenerte: amajasiñani,<br />

chuymani, &c.<br />

Entender uno por otro. Jaqhaki isapaña, jamut'aña,<br />

&c.<br />

Entender bien. Tuqipa isapaña, jamut'aña, &c. A mi<br />

entender, a tu entender: nanña, jumanña, &c.<br />

Entendido. Chuymani ch'ikhirata, amawt'a, ari<br />

chuymani, tuqini, jamuni apinquya, ch'ikhi, t'it'u,<br />

k'ik'u.<br />

Enterar la tasa. Ajusuña, phuqusuña, phuqhaña,<br />

thapachaña, taqichaña, phuqhususiña,<br />

wayruruchaña.<br />

Enternecerse. Waynasiña, khuyasiña. Vide:<br />

compadecerse.<br />

Enternecerse con gana de llorar. Jacha jachitu,<br />

k'alajachitu.<br />

Enternecer a otro. Waynasäña jalutaskaña jachäña,<br />

jacha jachäña, &c. Vide: palabras tiernas.<br />

Entero. Taqi vel thapapacha. + Estarlo:<br />

taqipachakakiña, &c.<br />

Enterrar muertos. Amaya imaña.<br />

Enterrar la plata, &c. Imantaña.<br />

Enterrar una piedra toda o parte para memoria.<br />

Qala jusnuña.<br />

Enterrar, tener secreto algo. Jayp'ut'äña, chaqhutäña.<br />

Enterramiento al modo antiguo. Amaya uta.<br />

Enterramiento, el acto de enterrar. Amaya imaña. +<br />

Ir a él: amaya imiri maña. + Hacerle solemne:<br />

jach'a chupimpi, Idem: yämpi imaña.<br />

Entibiarse calentándose. Llaphiptaña, q'uñiptaña,<br />

juxsaptaña.<br />

Entibiarse resfriándose. Llaphikakixaña, &c.<br />

Entibiar. Llaphichaña, &c.<br />

Entibiar resfriando. Llaphäxaña, q'uñaxaña, &c.<br />

Entibiarse en la virtud. Jiski lurañataki, Dios<br />

serviñataki, thärasiña, thämukuña.<br />

Entoldar. Karpajaña.<br />

Entoldar calles. Karpachaña, karpaxataña,<br />

achiwaxataña.<br />

Entonar las voces. Taqi kunkanaka tinkusäña.<br />

Entonar comenzando. Irutarapiña.<br />

Entonado, sobervio. Ch'uwasilla, pawisilla,<br />

jumchisilla, ch'untiri, k'inchinaqiri, q'illinaqiri,<br />

qamasa, thuji.<br />

Entonamiento. Ch'uwasilla kankaña, &c. vel -tataña.<br />

Entonarse. Ch'uwata, ch'uwa nuqaña, q'illita<br />

q'illinuqaña, k'apchimpi saranaqaña, &c.<br />

Entonces. Ukapacha.<br />

Entortarse. Vide: torcerse, encorvarse, tuerto, torcido.<br />

Entortarse la pared. Sulakiptaña, k'umutaña, &c.<br />

Entortar. Vide: encorvar, torcer, tuerto, curvo, &c.<br />

Entrambos nosotros, vosotros, &c. Panija -ma, -pa,<br />

-sa, &c.<br />

Entrambos ojos, oídos, &c. Purapa nayra, purapa<br />

jinchu, &c. En las demás cosas así compañeras.<br />

Entrañas o tripas. Jiphilla.<br />

Entrañas o vientre. Puraka.<br />

Entrañas de amor. Chuyma.<br />

Entrar: maluña, mantaña. Y todos los verbos de


164 Ludovico Bertonio<br />

movimiento y otros muchos con la partícula -nta,<br />

significan entrar.<br />

Entrar en alguna casa. Kayu äntaña.<br />

Entrar la espina. Ch'apijaña, ch'apintaña, ch'api<br />

jusq'uranttitu, ch'apintitu.<br />

Entrar con triunfo. Jayllisaki vel jayllimpi mantaña.<br />

Entrar la noche. Arumakipaña, jayp'ukipaña,<br />

ch'amakakipaña.<br />

Entrar por espesura de cosas con dificultad.<br />

Jakiranttaña.<br />

Entrar muchos llorando. Jupintaña.<br />

Entrar en edad para casarse. Tayruptaña,<br />

warkiptaña.<br />

Entrar entre los que están durmiendo o echados.<br />

Wat'antaña<br />

Entrar o suceder en el oficio de otro. Lantiña.<br />

Entrar a servir. Yanapaxaña.<br />

Entrar rindiendo la fortaleza. Pukara makipaña.<br />

Entrar a servir en buena casa. Sap'a utaru purintaña.<br />

Entrar así casándose. Idem.<br />

Entrar grande golpe de viento en alguna casa. Thä<br />

nuwarantti.<br />

Entrar el aire colado. Phustiri thä puri, manti, änti.<br />

Entrar debajo del agua. Ñusk'untaña tawuntaña,<br />

k'uñuntaña.<br />

Entrar por yerro o rondón. Pantantaña thamantaña.<br />

Entrar repentinamente o con mucho regocijo.<br />

P'arajrantaña vel jalantaña.<br />

Entrar y salir muchas veces. Sarsu sarantaña, aywisu<br />

aywintaña, &c. Con todos casi los verbos de<br />

movimientos compuestos con las partículas -su y<br />

-nta, como se ve fácilmente en los dos verbos.<br />

Entrar y salir mucha gente en alguna casa. Vide:<br />

batería; bullicio.<br />

Entrar el día antes de salir el sol. Urukipaña.<br />

Entrar o meterse por la espesura de la gente.<br />

Kajaranttaña, limiranttaña, q'uparanttaña.<br />

Entrar o colarse por fuerza. Wikaranttaña.<br />

Entrarse por las puertas de alguno con disgusto del<br />

dueño o casarse la mujer con poca voluntad de<br />

aquellos con quien emparenta. Thukuntaña.<br />

Entrada, agujero o puerta para alguna parte.<br />

Maluña, mantaña. + Darla: maluwaña. + Darla a<br />

los pensamientos malos: yanqha amajasiñanaka<br />

chuymaru mat'äña.<br />

Entre dos luces. Ajanu thami. Idem: jayphu, sarphu<br />

suxsu. Idem: khitiña sapacha. Estos términos sirven<br />

al anochecer, aunque a veces también el amanecer.<br />

Entre cuero y carne. Wawa janchi.<br />

Entre delgado y vasto. Murmu.<br />

Entre mozo y viejo, así de va rones como de<br />

mujeres. Puqu ta jaqi.<br />

Entre cano. Qaqani p'uquni.<br />

Entre dos pueblos. Pä marka taypiña. Juli está entre<br />

Hilavi y Pomata: Jilawimpi Pomat'ampi taypinki<br />

Sulli marka. Y de este modo puede aplicarse a<br />

otras muchas cosas.<br />

Entre dos aguas estar o dudar. Phawnaqaña. 3 -qi.<br />

Entre nosotros, vosotros, &c. Jiwasapura,<br />

nanakapura, &c.<br />

Entre si, o unos con otros reñir, amarse, &c.<br />

Jaychasiña, amawasiña, &c. Interponiendo la<br />

partícula -si, en tos verbos.<br />

Entre ciego del todo y corto de vista. Siyapi, säpi,<br />

sarphu.<br />

Entre faja donde las mujeres guardan algo.<br />

K'inchu.<br />

Entregar. Katäña, churaña.<br />

Todos los verbos de llevar con la partícula -xarä, v.g.<br />

Entregar persona. Irpxaräña.<br />

Entregar dinero. Qullqi irxaräña.<br />

Entregarlo todo. Taqichaña, thapachaña, taqi ajusuña.<br />

Entregarse en las manos de alguno. Irpxaräsiña.<br />

Entregarse a los deleites, vicios, &c. Yanqha<br />

kusisiñaki, yanqha lurañaki tuliña, ichiña, yanqha<br />

kusisiñanakana paqumapa saranaqaña.<br />

Entremeter libros y cosas semejantes. Kajantaña,<br />

chillantaña, chillputaña.<br />

Entremeter. Vide: mezclar.<br />

Entremeterse en negocios, pleitos, &c. Jucharu<br />

jalantaña.<br />

Entremeterse en hablar. Arusintaña, jalantasiña.<br />

Entremetido. Taqiru jalantakamana.<br />

Entresacar escogiendo: jajllu suña, lakisuña. Y todos<br />

los verbos de llevar con la panícula -su.<br />

Entresacar arrancando la quinua, maíz, trigo<br />

maduro del que no es tal. Aykipaña.<br />

Entretener con Juego a otro aunque él no juegue.<br />

Anataxäña.<br />

Entretener el tiempo recreándose. Thärasiña,<br />

phajsarasiña ajurasiña v.g.<br />

Entretenerse jugando al alquerque.<br />

Kumisiñampi vel kumisisina thärasiña.<br />

Entretener de uno de un día para otro. Umawäña,<br />

juchawäña, jithäña.<br />

Entretenimiento. Phajsarasiña, thärasiña.<br />

Entretejer en el urdiembre. Jakhuthapiña.<br />

Entretejer en la trama. Qipantaña.<br />

Entretejer hilos de todo género como suelen los<br />

pobres. Ch'axchi apiskaña, liqi liqisa, puqu puqusa<br />

apiskaña.<br />

Entreverado. Vide: listado.


Vocabulario de la Lengua Aymara 165<br />

Entristecerse. Llakisiña, phutisiña, kichusiña, p'utu<br />

p'aywasiña, qapithapisiña.<br />

Entristecerse por haber perdido la ocasión.<br />

Wasuña, wanuña, pasuña.<br />

Entristecer a otro. Kichuwaña, llakiyaña. Añadiendo<br />

diéresis, ä en los verbos precedentes.<br />

Entumecerse. Saxsapiña, suxsupiña, q'unq'utaña,<br />

jaratanqhaña. Con transición: saxsapitu, &c.<br />

Entumecimiento. Saxsapi vel saxsapiña.<br />

Enturbiarse el vino, chicha, &c. con las heces o<br />

asiento que tiene. Qunchuptaña.<br />

Enturbiarse como quiera. Juriwaña, q'añuwaña,<br />

pituthaltaña, iruthaltaña.<br />

Enturbiar. Juriwäña, &c.<br />

Envararse la garganta u otros miembros. Sin<br />

poderse torcer. Kunka q'unq'uti, &c. con transición.<br />

Envarado así. Kunka q'unq'uta.<br />

Envainar. Sukuntaña, sukunt xaña, qhawantäña,<br />

qhawaparu apantaña, jununtaña.<br />

Envejecerse el vestido. Mirq'isiña, pallumukutaña,<br />

q'uchallumukutaña. Vide: ju- no. 5 y lli-. no. 1.<br />

Envejecerse el varón y el macho de todos los<br />

animales. Achachikiptaña, achachiptaña.<br />

Envejecerse la mujer y las hembras. Apachiptaña,<br />

apachikiptaña.<br />

Envejecerse hasta ser decrépito. Achachi vel apachi<br />

makatañakama, achachitaña, &c.<br />

Envejecerse los árboles, hortalizas, &c. Idem:<br />

achachitaña.<br />

Enviar. Khitaña. Vide: khi- no. 2, &c.<br />

Enviar presentes. Apäña vel apäsiña.<br />

Enviar carta. Qillqa apäña.<br />

Enviar a decir con Juan, Martín, &c. Juanaru<br />

iwiraniña vel aru apäña.<br />

Enviar a decir muchas veces. Aru siqirpäña,<br />

wachuchäña.<br />

Enviar respuesta. Aru apäxaña.<br />

Enviar muchos a diversas partes. Khitajraña.<br />

Enviar delante. Nayräña vel nayra khitaña.<br />

Enviar encomiendas. Tunka jamp'atxaja sasin<br />

khitaña.<br />

Enviar presentes o recaudos unos a otros. Apäsiña,<br />

apäsisiña, anteponiendo la cosa.<br />

Envidia. Jithiña, jithisiña. + Tenerla: jithiña jithisiña.<br />

+ Tenerla al que vende más: chijisiña, -mpi.<br />

Envidiar. Idem.<br />

Enviudar el varón. Chupaxaña.<br />

Enviudar la mujer. Jijmataña.<br />

Enviudar dos o tres veces. Pä masiña, kimsa masiña.<br />

Envolver con panos la criatura y otras cosas.<br />

Phint'ukipaña vel llawkipaña, ch'uykipaña.<br />

Envolverla con pañales. Awayuna llawkipaña, &c.<br />

Envolverla con una red, a uso de estas Indias.<br />

Q'ilukipaña.<br />

Envolver en un paño cosas menudas o hacer<br />

envoltorio de ellas. Q'iluthapiña, mik'ichthapiña,<br />

pichuthapiña.<br />

Envolverse. Phint'ukipasiña, llawkipasiña,<br />

ch'uykipasiña. Idem: phint'uthapisiña, &c.<br />

Envoltorio o carga que lleva la persona. Q'iphi. +<br />

Hacerla: q'ipichaña. + Cargársele: q'ipit'asiña,<br />

q'ipixarusiña. + Cargarle a otro: q'iphit'äña,<br />

q'ipixaräña.<br />

Envoltorio de fruta o carbón al modo que usan acá.<br />

Ch'ipa mayt'u. + Hacerle: ch'ipat'aña,<br />

ch'ipathapiña, mayt'uchaña, mayt'uthapiña, &c.<br />

Envoltorio o maleta de tasajos. Mat'a t'ixi.<br />

Envés del paño. Jikhani tuqipa.<br />

En una significación. Maya jamut'asina, maya<br />

jamut'añana.<br />

Enjuagar. Jariña, jarusuña, aytikipa aytiruruña. Este<br />

último es meneando o revolcando la vasija que<br />

enjuaga.<br />

Enjuagarse la boca. Jarisiña, jumch'isusiña.<br />

Enjalbegar. Vide: enlucir.<br />

Enjugar con paño. Phiskuña, thijmiña, sulaña. Vide:<br />

limpiar, limpiarse, &c.<br />

Enjuto de cuerpo. Anqu, yaxa, tukari, k'ayra.<br />

Enjundia. Lik'i.<br />

Enxugar. Vide: enjuagar<br />

Encías. Lakha chinu.<br />

Era de trillar. Jañira.<br />

Era tiempo. Pacha, mita.<br />

¿Eres demonio o qué eres, tienes seso?. ¿Kunakitati?<br />

¿Kawkikitati?<br />

Erizo.<br />

Erizarse los cabellos. Ñaq'uta thalutasi japupachaki.<br />

Erizarseme el cabello. Ñaq'uta thalutasitu.<br />

Erizarse para reñir. Jalutaña.<br />

Errar. Pantaña, jamqusnaqaña, juchachasiña.<br />

Errar o descomponerse en palabras. Aru pantaña,<br />

chhankaña.<br />

Errar la obra. Iranaqaña vel luraña pantaña,<br />

pantamukuña.<br />

Errar el camino. Thaki pantaña vel pantamukuña.<br />

Errar el tiro. Jaqhasjaña vel allqjaña.<br />

Errar la cuenta pasando algo. Jakhukipaña,<br />

pantakipaña.<br />

Errado andar. Pantaña.<br />

Errado mal hecho. Pantata.<br />

Equivaler una cosa a otra. Sasikiña, jukhapurakiña<br />

vel waqikiña.


166 Ludovico Bertonio<br />

Equívoco vocablo. Jamut'aña, tuqit'aña, wayki aru.<br />

Equinoccio. Arumampi urumpi chikasipacha. Aunque<br />

los indios no saben esto precisamente.<br />

Es. Tercera persona del verbo sustantivo, -wa vel -pi.<br />

Y también sirven terceras de plural.<br />

Escabullirse. P'ilixtusnuña, lluch'uxtusnuña,<br />

thalaxtusnuña, lluch'uxtaña sullt'ixtusnuña,<br />

llustïxtusnuña, tinkutusnuña, jaltusnuña, jaqha<br />

uiltäña. Vide: -tha , no. 9 t'i- no. 2.<br />

Escabullirse de entre muchos. Pallusuña, phatusuña.<br />

Escabullirse las bestias. Jawrusuña, walasuña.<br />

Escalera de palo con sus travesaños. Kallapu,<br />

chakaña. + Ponerla o arrimarla: äkataña. + Subirla:<br />

kallaputha lat'usuña. + Bajar por ella: kallaputha<br />

lat'antaña vel lat'araña.<br />

Escalentarse. Vida: calentarse.<br />

Escalera de gradas. Pata pata. + Subir por ella o<br />

bajarla: mistuña, mantaña.<br />

Escalón o grada. Mä pata.<br />

Escalón de la escalera de palo. Chaka, äja, kallapu.<br />

Escaldarse. Vide: escocerse.<br />

Escamas de pescados. Qiri<br />

Escamar. Q'aq'uraña, aparaña.<br />

Escampar. Phajsaña, phajsaraña.<br />

Escampar y luego llover así muchas veces.<br />

Phajsach'ukiña.<br />

Escampar para mucho tiempo. Phajsusuña.<br />

Escampar dejando de llover. Jallu apari vel thani.<br />

Escandalizar. Yanqha yatichaña vel jaqi arusäña.<br />

Escaño. Idem: vel utkana<br />

Escapar. Qhispiña, jakaña, phat'iña.<br />

Escapar de enfermedad. Usutha jakxaña, ullut'aña,<br />

usurasiña, miraqasiña.<br />

Escaparse torciendo el camino o con otra<br />

diligencia. Thalaxkiptaña, lluch'uxkiptaña vel<br />

pullqiña.<br />

Escapar del lazo. Sipitatha lluch'uña,<br />

lluch'uxtusnuña. Vide: escabullirse.<br />

Escarabajo. Pankatä. Vide: pa-, no. 17.<br />

Escaramuzar. Awqasi yanaqaña.<br />

Escaramuza. Awqasi yanaqaña.<br />

Escardar desherbando. Quraña.<br />

Escardar lana con las manos. Mitaña vel qhäña.<br />

Escardillo. Liwkhana.<br />

Escarmenar lana. Qhäña, qhätataña, waqhatataña,<br />

mitatataña.<br />

Escarmentar en cabeza ajena. Muturi ulljasina<br />

waniña.<br />

Escarmentado. Ch'uyma naqhuri vel chuyma jaqhuta.<br />

Escarcha. Juyphi.<br />

Escarchar. Juyphiña.<br />

Escarnecer. Anuqarachaña, sirachasiña, llama<br />

llamachasiña. Vide: menospreciar.<br />

Escarpia.<br />

Escarbar la gallina. Wichiña.<br />

Escarbar con las manos, barreta, &c. Jat'iña,<br />

jurqiña.<br />

Escarbar ahondando. Jat'intaña, jurqintaña.<br />

Escarbar alegrando al derredor. Junuraña.<br />

Escarbadientes. Vide: monda dientes.<br />

Escaso. Taqi, mich'a, ñaqaya qhuru, jiri, yunka, jani<br />

jakiqä, jani k'ichiqä, qhiwra vel qhuru jinchu.<br />

Escasear. Mich'asiña, t'aqisiña.<br />

Escasez. Mich'a kankaña, &c.<br />

Escaso, no cumplido. K'ata pisi. + Ser escaso el peso.<br />

K'ata pisi jiskutasi.<br />

Escasamente. Mich'asisinaki.<br />

Escatimar. Vide: escasear.<br />

Esclamar. Vide: exclamar.<br />

Esclarecer. Vide: abrir el día.<br />

Esclarecer las estrellas. Vide: relumbrar.<br />

Esclarecer. Vide: alumbrar.<br />

Esclarecido. Vide: famoso.<br />

Esclavina. Phuk'utirich'usi vel waywaylliri, q'uña<br />

t'awrani.<br />

Esclava. Supari.<br />

Esclavo. Paquma, sullquma. Y dícese de varones y<br />

mujeres.<br />

Esclavo comprado. Alata.<br />

Excluir a alguno. Pasuña.<br />

Excluir echar. Jikharpäña, karkuña, jakhusuña.<br />

Escoba. Pichaña.<br />

Escobajos de fregar platos, &c. Pichaña.<br />

Escocía. Idem.<br />

Escoger. Jaxllaña, manaña.<br />

Escoger para sí. Jaxllasiña, &c.<br />

Escoger desechando lo que no quiere. Qisuña,<br />

chakuchaña.<br />

Escombrar la casa. Utatha jistusuña, apsuña,<br />

allisuña, k'arusuña q'umusuña.<br />

Escombrarse la gente de algu na plaza. Q'araxtaña,<br />

apaxtaña.<br />

Escombrado así. Q'araxtata, llijutata, sulapampaki.<br />

Esconder. Imantaña.<br />

Esconder desapareciendo algo. Japhallachaña,<br />

ch'usachaña, chhaqhut'äña.<br />

Esconder las papas disimuladamente cuando las<br />

van sacando para hurtarlas después. Maxanaña.<br />

Esconder la cabeza. Ch'unch'u alit'aña, arpht'aña,<br />

ituntaña.<br />

Esconder en el seno algo la mujer. Phiqhirusiña; y el<br />

varón qhumantaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 167<br />

Esconder entra faja. K'inchurusiña.<br />

Esconderse. Imasiña + Andarse escondiendo:<br />

imasnaqasiña.<br />

Esconderse entrando. K'uñuntaña, khumpuntaña,<br />

alintaña, &c.<br />

Escondido estar. Vide: esconderse.<br />

Escondido andar. Ibidem.<br />

Escondrijo. Imasiña, imasiwi, phat'intaña,<br />

chhaqhutaña, imasnaqasiwi.<br />

Escondrijo de pájaros y otros animales. P'iya, jaqhi.<br />

Escondrijo de la carne al modo de indios. Aycha ati.<br />

Escondidamente. Jamasatha, jamasqata.<br />

Escopetina saliva. Jutunqä.<br />

Escoplo. Idem: vel chijchiqa.<br />

Escoplear. Chijchiqana t'illmusuña.<br />

Escoria. Jama sanqarä.<br />

Escorpión.<br />

Escote. Irathapisiwi, wakisiwi.<br />

Escocer el fuego y todo lo caliente aunque sea agua.<br />

Junt'ujaña.<br />

Escocer los azotes. Ch'istäña, ch'isch'istäña, 3 -iy.<br />

Escocer el cuerpo por causa de algún humor, &c.<br />

Ch'isitu.<br />

Escocimiento así. Chisiña. + Tener escocimiento o<br />

darme: ch'isitu.<br />

Escribir. Qillqaña. Vide: -qi no. 6, donde hay mucho<br />

de este verbo.<br />

Escribir empadronando. Qillqantaña.<br />

Escribirse así. Qillqantäsiña.<br />

Escribir enviando carta. Qillqaniña, qillqa apäña.<br />

Escribir a diversas partes. Qillqajraña.<br />

Escribir con presteza. Qillqarpäña.<br />

Escribir diversas razones, puntos o cosas en un<br />

mismo papel o libro. Qillqathapiña.<br />

Escribir libro nuevo. Machaqa libro apsuña.<br />

Escritor. Libro luriri.<br />

Escribano. Qillqakamana.<br />

Escribiente. Qillqiri. Escrito. Qillqa.<br />

Escrito cédula firmada. Ampara.<br />

Escritorio casa. Qillqawi.<br />

Escritorio caja. Libro juskusi.<br />

Escuchar. Isuxasiña, ch'ich'iña.<br />

Escucha. Isuxasiri, chapa vel mich'uyiri. + Ponerla:<br />

isuxäña, chapa irpxataña, irpanuqaña.<br />

Escudar, escudarse, escudo, &c. Vide: adargar.<br />

Escudilla. Ch'uwa, yuqa, yuru.<br />

Escudilla honda. Yuru, phujru.<br />

Escudillita para comer locros y regalitos. Phujru<br />

ch'uwa.<br />

Escudilla grande. T'alla ch'uwa.<br />

Escudilla de ichu. T'ika.<br />

Escudillar. Ch'uwaru apsuña.<br />

Escudriñar. Vide: buscar.<br />

Escuela. Yatawi, yatichawi.<br />

Escuela de música. Kantawi.<br />

Escuela de escribir. Qillqawi.<br />

Esculpir. T'illmiña, t'illmusuña.<br />

Escultor. T'illmiri, chixuri.<br />

Escupir. Thusaña, thusarpäña.<br />

Escupir arrancando los gargajos. Thususuña,<br />

uxusuña, tujatuja saña.<br />

Escupir cuajarones de sangre. Uxu wila parkaki<br />

jaqhaña.<br />

Escupir a alguno de sangre. Thusch'ukiña.<br />

Escupir lo que uno tiene en la boca. Jumch'isuña,<br />

jumch'imukuña.<br />

Escupir arriba. Thususuña.<br />

Escupitina. Jutunkä.<br />

Escurrir el agua como después de haber lavado<br />

algo. Ch'usuräña ch'ust'äña.<br />

Escurrir tapando el vaso con algo. Ch'anaräña.<br />

Escurrir esprimiendo o torciendo. Ch'iwraqaña. 3<br />

-qi vel ch'iwrusuña.<br />

Escurrirse de suyo o derramarse. Ch'uwat'aña,<br />

ch'umat'aña, ch'usuraña.<br />

Escurrir. Ch'uwat'äña, &c.<br />

Escusarse dorando sus cosas. Sumañajaru,<br />

qanqiñajaru arusiña.<br />

Escusarse con verdad dicien do que se lo<br />

mandaron. Mama sata maña, &c. Y así de otras<br />

cosas conforme a este modo.<br />

Escusarse de ordinario. Säkamana.<br />

Eslavón de hierro. Yawri chiyinqu.<br />

Eslavón o anillo de ichu. Suchi.<br />

¿Es esto verdad? ¿chiqatimna?<br />

Esforzarse. Vide: alentarse, animar, ch'amatataña,<br />

ichitataña, luqatataña.<br />

Esforzar. Chuyma katuwaña. Vide.: alentar, animar.<br />

Esforzado. Vide: fuerte.<br />

Esfuerzo, ánimo. Sinti chuyma.<br />

Esgrimir con las manos, espada o palo. Amparana,<br />

&c. Nuwanaqaña, äluqaña, änaqaña, 3. -qi.<br />

Esmaltar. Qhusqhuña, llimphiña.<br />

Esmeralda. Ch'uxña umiña vel ch'uxña qispi qala.<br />

Esmerarse en escribir, &c. Qillqasina ch'intaki<br />

ch'intaña, qumpiki qumpiña, &c. Con gerundio.<br />

Espaciarse. Phaxsarasiña, samarasiña.<br />

Espaciarse recreándose. Ajurasiña, thärasiña, &c.<br />

Espacio grande. Jaya<br />

Espacio pequeño. Jak'a.<br />

Espacio de diez leguas. Tunka tupu.<br />

Espaciar la vista tendiéndola. Ullitataña, ullunuqaña


168 Ludovico Bertonio<br />

Espaciosa tierra. Jach'a uraqi, &c.<br />

Espacioso en andar. Jiskiñakataki sariri, ch'ina waña<br />

jaqi, jithi jithi, wasija jaqi, llamkaja, quy pallalla.<br />

Espaciosamente. Jiskiñaqataki, jiski chuymaki,<br />

juk'atha juk'ataki.<br />

Espaciosamente comer, escribir, andar, &c.<br />

Unäpaki manq'aña, &c.<br />

Espaciosamente hablar. Jiskhanuqaki arusiña.<br />

Espacio de un día, dos y tres. Maya, paya, kimsa<br />

uru.<br />

Espadaña yerba.<br />

Espaldas. Jikhani.<br />

Espaldillas. Kupituqi ñuñuxa, ch'iqatuqi ñuñuxa.<br />

Espaldudo. Qara kallachini.<br />

Espaldas hacer. Jalaxataña. Arukipaña, jakaräña, jila<br />

sullkapajamaki, pukarapaki, qiynapaki säkaña.<br />

Espantarse. Waraküsiña, llaxsasiña, way way saña. Si<br />

es mujer ja saña; el varón chhujtaña.<br />

Espantarse las bestias. Uriptaña, yixaptaña.<br />

Espantar. Warakuña, chhujtäña, mullawarutaña,<br />

jäpuña.<br />

Espantar a la zorra o león, &c. para que deje la<br />

presa. Anjru waña.<br />

Espantar o tronar con el boato. Kunkampi q'axch<br />

q'axchjaña, arumpi illapujaña, q'axcha. Idem: illa<br />

aruniña.<br />

Espanto. Warakusiña, llaxsasiña, mullawara.<br />

Espantoso, espantable. Mullawara, warakusiña, &c.<br />

Jaxsaraña.<br />

Espantajo. Suxu, saynata, kulun kulun, sankatilla,<br />

qupa jaqi. Vide sa-, no. 9 y 20.<br />

Espanta niños. Qupa jaqi, sunqumalla, kulun kulun.<br />

Espantajo para pájaros. Jajayu jaqich'uki. + Ponerle<br />

o levantarle: sät'äña.<br />

Espantajo. Vide: phantasma.<br />

España. Castilla.<br />

Español. Wiraxucha, que significa sabio según los<br />

incas o fue nombre propio de uno de aquellos<br />

antiguos muy sabio. Llaman también al español<br />

por su traje. Purakasa chawlla jararanka Jaqi,<br />

qanjlli jaqi, puraka juch'usa vel maq'antata.<br />

Española. Señora. Y también la describen de la propia<br />

manera por el traje y modo de vestir.<br />

Esparto. Ichu. Aunque se diferencia mucho.<br />

Esparcirse las nubes. T'aqhax t'aqhartaña, ch'iqix<br />

ch'iqixtaña, aywix aywixtaña.<br />

Esparcirse los hombres y otros animales.<br />

Ch'iqijraña, t'uqjraña vel ch'iqitataña, t'uqitataña,<br />

aywijraña, chhukujraña. Con los verbos de andar y<br />

la partícula -jra o -tata.<br />

Esparcirse los de un pueblo a otras partes.<br />

Willuthaltaña, japuthaltaña, ch'ikuthaltaña, willix<br />

willirtaña.<br />

Espaciarse o tenderse el agua. Vide: anegar<br />

Esparcirse el ichu y cosas así. Yayukiptaña, ikiptaña,<br />

yayutataña, &c. Vide: tenderse.<br />

Esparcirse el trigo y cosas así. Willuthaltaña,<br />

willitattaña, willinaqtaña.<br />

Esparcir. Activo. Williña, willitataña, wichitataña,<br />

aywijräña, &c. Añadiendo diéresis en la ä a los<br />

verbos precedentes, que son neutros.<br />

Esparcirse alguna nueva. Aru apatati, matati,<br />

saratati.<br />

Esparcidos o mezclados. Yawrintata, phuqhantata.<br />

Especie. Phichu vel ali, v.g. Estos carneros, caballos,<br />

pájaros, &c. son todas de una especie: aka<br />

qawranaka maya phichuki, maya aliki.<br />

Especie de lana negra, blanca, &c. Sanni phichu,<br />

janq'u phichu t'awra.<br />

Especialmente. Qirimanta vel qirimanti vel qiritki. +<br />

Yo especialmente: na qirimanta, &c.<br />

Especias. Idem.<br />

Espejo. Lirpu.<br />

Espejarse. Lirputha vel umayukatha, ullaxatasiña.<br />

Espeluzarse los cabellos. Ñaq'uta aputhaltitu.<br />

Espeluzarse los cabellos. Ñaq'uta chiqa chiqa jalitu,<br />

sät'itu vel aphuthaltitu.<br />

Espelunca. Tiy, qaqallinka vel jaqi tiy qhü tiy.<br />

Esperate. Janirja, janirjaxarja, janirjarja.<br />

Esperar, confiar. Wanqiña vel ullasiña, -ru.<br />

Esperar, aguardar. Ullaskaña.<br />

Esperanza. Wanqiña, &c.<br />

Espeso. Allpi, juchha. Dícese de mazamorras, colores,<br />

&c.<br />

Espesar así. Allpichaña, &c.<br />

Espeso intricado, como es el cabello, un bosque,<br />

&c. T'ampha, t'aja, quli.<br />

Espeso muy junto, hablando del sembrado. T'int'i,<br />

parara, phatu.<br />

Espeso. Vide: tupido.<br />

Espesar. Vide: tejer tupido.<br />

Espetar. Kankañaru jununtaña.<br />

Espia. Chapa, qhamiyiri, mich'uyiri. + Tenerla para<br />

dormir velar, &c. Chapani ikiña, &c.<br />

Espiar. Qhamäña, mich'uwaña.<br />

Espiar disimuladamente. Isuxasiña.<br />

Espiga de trigo, cebada, ceba dilla, ichu, &c. Pawrä.<br />

Espiga de la quinua. Ajanu, luruk'a.<br />

Espiga de los pitos que traen las indias o de los<br />

clavos. Allu, wich'incha.<br />

Espigar el trigo, &c. Pawrachasiña.<br />

Espigar la quinua. Luruk'achasiña, ajanuchasiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 169<br />

Espigar el maíz. Q'illuchasiña.<br />

Espina. Ch'api, phichaqa, qhiyalla.<br />

Espinar a otro. Ch'apintaña.<br />

Espinarse. Ch'apintasiña. Idem: ch'apijasiña,<br />

q'awsusiña vel q'awantasiña.<br />

Espinazo de los animales y peces. Jikhani, k'ili.<br />

Espinar. Ch'api ch'api, qanjlla qanjlla.<br />

Espinas o cardos. Jachanqara, pulla pulla.<br />

Espinilla de las piernas. Kayu nasa vel kayu wich'u.<br />

Espinoso, hablando de la leña. Turu, ch'uju.<br />

Espirar. Jiwaña, t'aqhaña, thätaxaña.<br />

Espirar el oficio de alcalde, &c. Alcaldeña tukusi,<br />

&c.<br />

Espíritu. Idem: janchiwisa.<br />

Espíritua sin cuerpo. Janchiwisa.<br />

Espiritual devoto. Diosaki amajasiri, Dios yäki<br />

amutiri. + Traer vida espiritual: Diosana sarapaki<br />

saraña, alaxpacha jaqijaki saranaqaña. + Libro<br />

espiritual: Diosana yänakpaki arusiri libro, qillqa.<br />

Esponja. Ch'unkayu. + Chuparla: ch'amususiña.<br />

Esponjoso de muchos hoyos como es pan o piedra,<br />

&c. Lutu lutu, p'utu p'utu, &c. Vide: agujereado.<br />

Esportilla.<br />

Esposas de las manos. Ampara yaphiña. + Echarlas:<br />

apantaña.<br />

Esposa. Idem: vel desposa.<br />

Esposo. Idem: vel desposo.<br />

¿Es posible?. ¿Mitakiti? ¿sim pakiti? ¿simpatixa?<br />

¿simpa chaxa? ¿yatitixa? Pide optativo. Vide: si-<br />

no. 8.<br />

Espuerta.<br />

Espuesto. Vide: expuesto.<br />

Espulgar. Lap'a kukuraña, ullaña, lap'achaña,<br />

ch'iñichaña, ch'inqaña, ch'inqjasiña.<br />

Espulgarse. Lap'a kukurasiña, &c. Añadiendo -si, a<br />

los susodichos verbos.<br />

Espuma. Jupuqu. + Hacerla: jupuquchasiña. + Salir:<br />

jupuqukiptaña, jupuqu tanki, jupuqu muku, jupuqu<br />

thaltaña, jupuqusnuña, jupuqurpäña. + Echarla el<br />

caballo: thalta liwisiña. + Él que está agonizando:<br />

umthuña.<br />

Espumar. Lankaraña, chawuraña.<br />

Espumar con cuchara. Wisllana äraña. + Con la<br />

mano: phiskuraña, sularaña, picharaña, t'ijmiraña.<br />

Espumadera. P'iya p'iya, lutu lutu, p'utu p'utu wislla.<br />

Espumajos. Jupuqu. + Echarlos: umthuña.<br />

Esquillmo de carneros. Mira qawra. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Esquina. K'uchu.<br />

Esquinar. K'uchuchaña.<br />

Esquivar, extrañar. Jiwuraña.<br />

Esquivo que de todo hace asco. Jaxutakamana,<br />

tipusikamana.<br />

Esa, esa, eso. Uka.<br />

Es otro más cercano. Jakiri.<br />

Es otro más apartado. Khuri.<br />

Ese mismo. Uka kikhipa.<br />

Esta, este, esto. Aka.<br />

Esto otro. Mayniraki, märaki.<br />

Estable durable. Jaya pachataki.<br />

Estable firme. Thurita, sinti. Vide: firme<br />

Estabilidad. Thuritirikankaña.<br />

Establecer ley. Wiñayataki aru kamachiña.<br />

Establecer costumbre. Wiñayataki luraña thurit'äña.<br />

Establo. Caballo uta.<br />

Estaca de palo. Ch'akuru. + Hincarla: ch'akuntaña,<br />

liq'intaña.<br />

Estaca de telar. Sawu ch'akuru.<br />

Estado de personas en general o modo de vida.<br />

Jakaña, saraña.<br />

Estado de virgen. Chaxllatpacha tutirikankaña, tutiña.<br />

Estado de continencia. Tutiña.<br />

Estado de matrimonio. Kasaratakankaña, kasarasina.<br />

Estado de religioso. Religioso vel padre, fraile vel<br />

monjakankaña.<br />

Estado bajo. Ina jaqikankaña.<br />

Estado de nobleza. Mayqukan kaña vel saranaqaña.<br />

Estado mediano. Taypi jaqiki saranaqaña. + Dar<br />

estado de matrimonio a sus hijos: kasara siñataki<br />

yuqajataki, phuchajataki churasiña. Y así diremos<br />

padre, fraile o monjataki churasiña. + Tomarle de<br />

casado: kasarasiña, y la mujer jaysaña. + Tomarle<br />

de religioso: fraile vel monja, maluña.<br />

Estado o estatura de un hombre. Jaqi sä. + Crecer el<br />

trigo así: triqu jaqi sä ali.<br />

Estallido. Q'uq'ux q'uq'uxtaña vel q'apax q'apaxtaña. +<br />

Darle: q'uq'ux q'uq'uxraña. + Darle la madera:<br />

q'aq'ax q'aq'axtaña.<br />

Estampar. Moldiña.<br />

Estampa. Papela qillqa, imagen.<br />

Estampida dar. Aru ch'iqitati saratati, matati, apatati.<br />

Estancar o parar en la obra o ejercicio. Amutawija,<br />

amajasawi ja armaña, jaytaña.<br />

Estanco poner en vender. Mayniki alaxapa saña.<br />

Estancarse la sangre o cualquier licor que salía.<br />

Ch'amatxaña, wañataxaña.<br />

Estancarse la leche. Ñuñu chaqi wañataxi.<br />

Estancia o dormida del ganado. Jipiña. + Ponerla:<br />

uywaña qallaraña. + Comenzarla con algún<br />

número de ganado: jipiña vel uyu vel kachi<br />

katusiña.<br />

Estandarte, bandera. La bandera.


170 Ludovico Bertonio<br />

Estanque. Qutaña; taqapi.<br />

Estallo. K'awsi.<br />

Estañar. K'awsinchaña.<br />

Estar. Utkaña.<br />

Estar en casa, en el campo, en la iglesia, &c.<br />

Utankaña, pampankaña, iclisyankaña, &c.<br />

Componiendo el lugar con -nkaña.<br />

Estar crecida la criatura en el vientre.<br />

Phallakiptaña. Aunque el nominativo es la madre y<br />

no la criatura.<br />

Estar por ahí en el suelo papeles, dinero, trigo, &c.<br />

Iranaqtaña, jaqunaqtaña, allinaqtaña, &c. Usando<br />

de verbos que significan llevar o movimiento con<br />

la partícula -naqta<br />

Estar entremetida un color o entrar sobre el campo<br />

de otra. Qillqaranttaña.<br />

Estar apurado del hambre. Manq'atha lasut'aña,<br />

lasukiptaña, suwat'aña, suwakiptaña.<br />

Estar el cielo algo nublado. Qinänaqaña,<br />

llantuyanaqaña.<br />

Estarlo del todo. Laqhampuru qinaya lluch'ukipti,<br />

apakipti vel laqhampuna qinaya chukuta atitakiwa.<br />

Estar en cierne la uva, el trigo, quinua, maíz,<br />

papas, &c. Jupasachasiña, tiriquchasiña,<br />

tunquchasiña, amkacha siña, &c. Componiendo el<br />

nombre con la partícula -chasi.<br />

Estar en cierne los duraznos, manzanas,<br />

membrillos y otras frutas de árboles. Durazno,<br />

manzana, &c. mak'unkharachasi.<br />

Estar actualmente haciendo algo comiendo,<br />

escribiendo, &c. Manq'askaña, qillqaskaña, &c.<br />

Interponiendo -ska. Y en plural suelen dividirla<br />

diciendo: manq'asipiskakatana, qillqasipiskaki y en<br />

lugar de -ska, usan también de -ka. Manq'akaña,<br />

&c.<br />

Estar mucho tiempo de rodillas o haciendo otra<br />

cosa. Killpitarachaña, interponiendo -muku o<br />

-racha. Y así en to das las demás cosas.<br />

Estar en pie de puntillas. Sillutha sät'aña vel<br />

phaphallitha, sät'aña.<br />

Estar mucho al sol. Lupina sät'aña vel qhanutakiña.<br />

Estar un bullicio de gente. Tanqjasinawi,<br />

chhuchhujasinawiki utkaña.<br />

Estar en pie como una columna. Tikirapachaki<br />

sät'aña.<br />

Estar en mi mano, en tu mano, &c. Nathachixa,<br />

jumathachixa, &c. vel nanthawa, &c.<br />

Estar en casa de algún grande. Apu thänkaña.<br />

Estar cercano a la muerte. T'aqhirijakiña.<br />

Estar triste, alegre turbado, &c. Es lo mismo que<br />

entristecerse, alegrarse, &c. Y así estos modos y<br />

otros semejantes se buscarán por sus verbos.<br />

Estar a riesgo de morir. Jakañampi jiwañampi<br />

taypinkaña.<br />

Estar la tierra cuajada de gente o ganado. Uksa<br />

pampa, uksa qullu jaqinaka, qawranaka.<br />

Estar en su trece porfiar en querer o no querer.<br />

Ch'unch'utha sät'aña, thujiki arusiña.<br />

Estar inquieto congojado o con sobre salto de lo<br />

que sucederá. Thutu khakha vel thuka khakha<br />

jalaña.<br />

Estar enfermo. Usuna, usutu.<br />

Estar para llover. Jallurijawa vel uraqi jiwathapti,<br />

laqhampu jiwathapti vel qinaya ch'ära qisimaki,<br />

wayujasi.<br />

Estar a la mira. Ullasnaqaña, mich'uwaña qhamäña.<br />

Estar en continuo grito. Änqäña vel änqaña.<br />

Estar a pique o a punto o aprestado para algo.<br />

Qallaki, v.g.<br />

Estar a pique para partirse. Saraña qallakiña.<br />

Estar la comida aderezada para luego comerse.<br />

Manq'aña qallakiwa.<br />

Estar la casa con bullicio de mucha gente. Utana<br />

jaqi chhuchhuwa vel phuqha, jullch'uwa.<br />

Estar o vivir con alguno de mala gana. Jakhakaña<br />

chuymani utkaña, jakaña.<br />

Estar enfadado. Vide: enfadarse.<br />

Estar apretados en algún lugar. Chakjasiña,<br />

q'ullq'ujasiña, limijasiña.<br />

Estar con disgusto y deseo de irse. Chhujchuña,<br />

thuthuña.<br />

Estar fuera de si. Chuyma pantasiña, chuyma<br />

chaqhutitu.<br />

Estar pesado ya para andar o perezoso para ello.<br />

Ch'ama p'isujtitu vel ch'amasa laq'akiña.<br />

Estar infamado. Aruwañaru, laqhawañaru puriña.<br />

Estar metido con todo su pen samiento en jugar,<br />

beber, &c. Anatarukiptaña, umarukiptaña. Y así de<br />

todas las cosas componiendo tos verbos o nombres<br />

con -rukipaña.<br />

¿Estas bueno? ¿Jiskikitati? vel ¿sap'akitati?<br />

Estar en primer lugar. Nayran kaña.<br />

Estar en postrero lugar. Ch'inankaña.<br />

Estar ausente. Ch'usaña, japhallaña.<br />

Estar lejos. Jayankaña. + Cerca: jak'ankaña. +<br />

Dentro: manqhankaña, manqhinkaña.<br />

Estar hecho una piedra sin menearse. Qala tiräña.<br />

Estar medio cocidas o asadas las papas.<br />

Kallmuptaña vel kanlluptaña.<br />

Estar o descansar por poco tiempo en alguna parte.<br />

Qamaña.<br />

Estar por comer, por almorzar, por sembrar, &c.


Vocabulario de la Lengua Aymara 171<br />

Manq'amä vel manq'anawikiña. Y así de todas las<br />

cosas componiendo los verbos con -mä o -nawi.<br />

Estar pobre y desventurado el que estaba rico.<br />

Khüsqiña.<br />

Estar hecho un carambano de puro frío.<br />

Chullunkäptaña.<br />

Estar grasiento. Ch'allch'akiña, qhusqhukiña.<br />

Estar con encogimiento delante de alguno.<br />

Nayraqatpatha ch'ipiqakiña, ch'armaqakiña.<br />

Estar sudando. Jumayutatña, ch'isilitatña, phutitatña.<br />

Estar a la sombra o al sol. Ch'iwunkaña, lupinkaña,<br />

ch'iwuchapinkaña, lupichapinkaña.<br />

Estar callado. Ch'ujutaña. Idem: amukaña,<br />

amukakiña.<br />

Estar arrojado en el suelo. Uraqiru jakhusxaña,<br />

liwiskaña.<br />

Estar echadas las bestias juntando las manos y<br />

pies. Jiphiskaña vel jiphit'askaña.<br />

Estar en ayunas. Jamankaña. Idem: masuru manq'awi<br />

jamakiña.<br />

Estar muchas cosas desiguales. Jilusu jilantatha,<br />

jitusu jithintata, ullusu ullintatha.<br />

Estar como muerto de puro borracho. K'usana<br />

qaqaña.<br />

Estar metido en muchas ocupaciones. Qama vel<br />

jucha warira.<br />

Estar muchos parados: aywi nuqtaña,<br />

jump'uxnuqtaña, &c. Tomando los verbos que<br />

significan andar muchos juntos con la partícula<br />

-nuqta.<br />

Estar o ser de los tributarlos. Jusq'utaru qamaña.<br />

Estar a diente. Jutunqä manq'antaña.<br />

Estar calmado de calor. Jüraña, phutusuña,<br />

kankarpuña.<br />

Estar para caer lo que cuelga. Wayuwaqtaña,<br />

wayt'iwaqtaña.<br />

Estar por ahí como desamparado. Wayunaqtaña.<br />

Estar ladeada alguna cosa como para caer.<br />

Wayukiptaña.<br />

Estar colgada hacia abajo la uva y otras cosas.<br />

Wayuqtaña.<br />

Estar de partida: saraqaña, aywiqaña vel saraxaruña,<br />

aywixaruña. Añadiendo la partícula -qa vel -xaru,<br />

a los verbos andar.<br />

Estar el cielo estrellado. Warawaraña.<br />

Estar con pesadumbre deseando salir de algún<br />

lugar o que se acaben sus trabajos. Wat'a unaña.<br />

Estar echado o tender las piernas. Wat'aña.<br />

Estar enfermo de la orina. Yaqhat'aqhaña vel<br />

pichuña.<br />

Estar ocupado en aparejar lo necesario para<br />

alguna jornada, fiesta o banquete. Jach'a<br />

yamparu vel yäru puriña.<br />

Estar aquerenciado en alguna casa o estancia.<br />

Yatinuqaña, yatikataña.<br />

Estar desocupado. Inakiña vel kasikiña.<br />

Estar echado sin menearse. Ikinuqtaña.<br />

Estar inclinado para caerse. Idem.<br />

Estar inclinado para caer hacia algún lado. Mä<br />

manqa apaña<br />

Estar inclinado a hacer. Luraña manqa<br />

chuymanikiña, wayutatakiña, chillutatakiña.<br />

Estar dos o tres juntamente sentados. Irpanuqtaña.<br />

Estar a pique de morir. Niyat'aña vel ñañat'aña<br />

Estar para hacer o con propósito de ello: luraja<br />

saña, poniendo el verbo que fuere menester en<br />

primera de futuro, para todas las cosas que<br />

determina hacer o padecer.<br />

Estar para morir, para caer, para ir, &c. Jiwaja,<br />

tinkija, maja saña, &c. Y aun se aplica a cosas<br />

inanimadas.<br />

Estar pensativo. K'aywita k'aywinuqaña, amuta<br />

amanuqaña, p'ituy p'ituynuqaña.<br />

Estar enfermo de las muelas o dientes. Lakha<br />

k'amitu.<br />

Estar las cosas ajustadas. K'ask'ithaptaña,<br />

lip'ithaptaña. Idem: uqhathaptaña.<br />

Estar algo por acabar. Q'uqiña, tusuña<br />

Estar asoleado. Lupijitu.<br />

Estar el cielo escombrado. Laqhampullijuti, q'araxti.<br />

Estar a pared bien enlucida. Pirqa llujuti vel llijuti.<br />

Estar o vivir juntos. Mänkakiña.<br />

Estar sosegado por haber alcanzado algo.<br />

Manuqaña.<br />

Estar de gorja. K'apa k'apa, k'apchi k'apchi utkaña.<br />

Estar atento. Taqi chuymampi isapaña.<br />

Estar alerta. Jiski jamajasiña vel amajasiñampi<br />

saranaqaña.<br />

Estar absorto. Khakhartaña, iratakakiña, chuyma<br />

irusutakiña.<br />

Estar en paz. Muxsaki qamaña.<br />

Estar con modestia. Kasikakiña vel inakakiña<br />

Estar en todo atenido a otro. Amparapankaña.<br />

Estar enemistados. Uñisiña, t'iñisiña.<br />

Estar amigos. Amawasiña.<br />

Estar recostado. Q'imikataña, ikikataña.<br />

Estar en pie. Säkakiña.<br />

Estar lastimado. Chhuxrichatakakiña.<br />

Estar hinchado. Pusutataña, punkitataña.<br />

Estarse como de antes sin mudanza: pachpakiña,<br />

uksa kakiña vel jamakiña, v.g.: El edificio se está<br />

como estaba el año pasado: mimara


172 Ludovico Bertonio<br />

pirqawijamakiwa. Y así se hará en otras muchas<br />

cosas con el participio en -wi.<br />

Estarse muriendo. Jiskaskakiña, jiwiriyjaña,<br />

t'aqirijaña, niya jiwaja saña.<br />

Estatua de hombre. Qala, yawri vel k'ullu jaqi. De<br />

león: qala puma, &c.<br />

Estatura de hombre. Vide: estado.<br />

Extender la mano o el pie. Ätataña<br />

Extender, el pie uno que esta echado. Wat'atataña.<br />

Extender el cuello. Jiskatataña vel ätataña.<br />

Extender tirando de algo. Wayut'ataña, jiskat'ataña.<br />

Extender la vista. Ullunuqaña.<br />

Extendido estar. Ikitataña, -ru.<br />

Extender la mano alcanzando para otro, dándolo.<br />

Luqarpäña.<br />

Extenderse alargándose o en sanchándose. Vide:<br />

estirarse.<br />

Estera de ichu. Silu. + Coserla: t'iriña. + Hacerla:<br />

k'anaña.<br />

Estera de enea o caña. Qincha. + Hacerla: qincha<br />

ch'ukuña.<br />

Esterar el suelo. Siluna jant'akuña.<br />

Esterar la cubierta o techo de la casa, alcoba, &c.<br />

Janaxaña, achiwaxataña.<br />

Esterar la cama al derredor. Qinchakipaña,<br />

qinchaqasiña.<br />

Estercolar la chácara al tiempo de sembrar.<br />

Wanunchaña, wanut'aña, wanumpi sataña.<br />

Estercolarla después de sembrada. Yapu mujuña,<br />

mujusiña.<br />

Estercolarla el ganado, estan do o durmiendo en<br />

ella. Jamaxäña, jamäña, jamäsiña, q'ächäsiña.<br />

Estercoladero por donde todo los animales<br />

despiden los excrementos. Jamaña, ch'ina, jama<br />

p'iya.<br />

Estéril que no pare. Qumi. Este vocablo es general. +<br />

Mujer estéril: Sumu, yunka, wakhu. + Oveja<br />

estéril: lawsani qawra, uwisa, &c. + Árbol, maíz,<br />

&c. uraya, urawaya, sumu, jani achuri. + Campo:<br />

qumi, yanqha. + Año: mach'a mara. + Papas que<br />

sembradas no nacen: tunu juykhu, qata, paxu,<br />

sunura, qatarata, Idem: paxurata.<br />

Esterilidad. Qumikankaña, &c.<br />

Esterilidad del año. Mach'pacha.<br />

Esterillas de ichu con que hacen sus casitas por los<br />

campos. Jat'arana. + Hacerlas sobre sus palos:<br />

utachaña.<br />

Estese así. Uksakipha, ukispha.<br />

Estevado. Chara killqa, kapatatata, kapatarki.<br />

Estiércol. Jama.<br />

Estiércol menudo ovejuno, &c. Thaxa.<br />

Estiércol así hecho brasa. Thaxa phuru.<br />

Estiércol para fertilizar la tierra. Wanu.<br />

Estiércol aplastado que por las estancias y corrales.<br />

Q'ä.<br />

Estimar en mucho. Ancha jakhuña, ancha<br />

yupaychaña.<br />

Estimar en poco. Pisiru phintaru jakhuña.<br />

Estimar en menos la plata que la honra. Chupiña<br />

qullqi pisiru jakhuña.<br />

Estimarla en más. Mämpi jakhuña.<br />

Estimarse en mucho. Jakhusiña, anchasnaqaña,<br />

jilasnaqaña, apusnaqaña. Vide: ensoberbecerse.<br />

Estimarse en poco. Pisiru jakhusiña. Alit'asiña,<br />

arpht'asiña. Vide: humillarse.<br />

Estima. Jakhu. + De grande estima: ancha jakhu, +<br />

De poca: pisi jakhuki. + Ser de estima lo que no<br />

era: jakhuxaña.<br />

Estimación de sí. Anchasnaqaña, &c.<br />

Estimar por sabio, bueno, &c. Amawt'aru katuña,<br />

amawt'awa saña.<br />

Estimado por tal. Amawt'aru katuta, sawi.<br />

Estimar algo en cien pesos. Patakataki, patakan<br />

chanipawa saña.<br />

Estío. Lupipacha, awti pacha.<br />

Estirar. Wayutataña, jiskhatataña, much'atataña. Vide:<br />

tender.<br />

Estirar pellejos y cosas así. Yakiqaña, wayuqaña.<br />

Estirarse así de suyo, dar de sí. Yakisiña, jiskhasiña.<br />

Estirarse. Video: desperezarse, tenderse.<br />

Estocada. Jununtaña. + Darla: jununtaña. + Darse:<br />

jununtasiña.<br />

Estómago, receptáculo de la comida. Juykhu wawa.<br />

Estómago o ternilla que está en su derecho.<br />

Chuyma K'apa. + Doler: Chuyma janaxa, chuyma<br />

k'apa usutu. + Revolverse: chuyma khiwthaltitu vel<br />

khiwku thaltitu, llujuthaltitu, unkuthaltitu.<br />

Estornudar. Achuña.<br />

Estornudo. Achuña.<br />

Estorbar impedir. Quluwaña, khüskäña, jayrasäña.<br />

Estorbar desbaratando el intanto. Chijit'aña,<br />

chijijalantaña.<br />

Estorbar dando pesadumbre. Ch'axmiña, q'aq'uta.<br />

Estorbar de palabra para que no haga. Jani luramti,<br />

jani lurajatati saña; qhillana willit'aña.<br />

Estorbar para que no alcance poniendo tachas.<br />

Wanuña.<br />

Estrado para tender. Jant'aku.<br />

Estrecho. Vide: angosto.<br />

Estrechar. Vide: ensangostar.<br />

Estrechos estar. Vide: apretados.<br />

Estrella. Wara wara.


Vocabulario de la Lengua Aymara 173<br />

Estrellas. Wara waranaka. + Centellear: p'allchax<br />

p'allchaxtaña, lliju llijutaña, lliphix lliphixtaña,<br />

achusiña. + Tener estrella o fortuna como dicen en<br />

bien y en mal: inikini jaqi.<br />

Estrella nebulosa en la via láctea. Katachilla.<br />

Estrellas encendida. Yawri wara wara.<br />

Estrella que llaman cabrillas. Juch'u vel wich'u,<br />

much'u.<br />

Estrellado estar el cielo. Wara waraña.<br />

Estribar en algo. Q'imikataña.<br />

Estribo así. Q'imi. + Hacerle a la pared de la casa:<br />

utaru q'imikatäña, achukatäña, pirqakataña.<br />

Estribar bien con los pies en el suelo. Tuqhit'aña,<br />

tuxit'aña.<br />

Estribar en el amparo de alguno. Ullikataña.<br />

Estribo de la silla. Idem. + Alar garle. Vide: alargar,<br />

acortar.<br />

Estruendo del río que anda por pedregales. Vide:<br />

ruido donde se hallara el que hacen casi todas las<br />

cosas, en particular según sus modos.<br />

Estrujar naranjas, paños, &c. Ch'iwraña, q'apiña.<br />

Vide: escurrir.<br />

Estudiar leyendo libros. Libro ullakipaña.<br />

Estudiar como quiera de memoria o por libro.<br />

Yatikipa yatiruruña, kutikipa kutiruruña.<br />

Estudiar un poco. Yatit'aña.<br />

Eterno. Wiñaya saykipa, wiñaya, ukatukuta, saykipa.<br />

Eterna vida. Wiñaya jakaña.<br />

Eterno sin fin. Jani tukusiñani.<br />

Eterno sin principio. Jani qallarañani.<br />

Ética. Ñak'aya usu chulluña usu. + Estar ético:<br />

ñak'aya usuni, &c.<br />

Examinar testigos. Taripaña, jiskit'ana, jiskirpäña,<br />

yatirpäña.<br />

Examinar para juzgar. Idem. Vide: averiguar.<br />

Examinar la conciencia. Jucha amajasiña, amuta<br />

amunuqasiña, yatikipa yatirurusiña.<br />

Examinar discurriendo con el entendimiento.<br />

K'aywisiña, k'aywikipa k'aywirurusiña.<br />

Exceder. Llallina, t'axtaña, jilarpäña.<br />

Exceder en comer, beber, dar. Manq'asina<br />

jiliskipaña, llalliraña.<br />

Exceder hablando. Aru jilaxatäña.<br />

Excesivamente. Jiliskipaki, jilaki, jilampi,<br />

inanumpiki.<br />

Excelente. Qullana anchaki.<br />

Excelentemente. Qullanaki, &c.<br />

Excelentísimo. Qullanana qullanapa.<br />

Excelentísimo en hermosura. Sumana sumapa; y<br />

este modo se guardará en todas las demás cosas<br />

buenas o malas en superlativo grado.<br />

Excepto. Vide: salvo.<br />

Exhalación como estrella que corre. Jaliri warawara.<br />

Exclamar a Dios llamándola en su favor. Diosaru<br />

arut'aña, wayuta wayunuqaña.<br />

Experimentar. Vide: probar y tentar.<br />

Experimentado. Vide: ejercitado, diestro.<br />

Experiencia. Yatitakankaña.<br />

Experimentar dolores o enfermedades. Usu yatitaña<br />

vel kankaña.<br />

Expresar. Vide: declarar.<br />

Expresamente. Sutinchasinaki qhanaki. + Mandar<br />

expresamente que haga, diga, &c. Lurama, sama,<br />

sakitu, kamachitu, sutinchitu.<br />

Exprimir zumo u otra cosa. Ch'iwraña, ch'iwrat'aña.<br />

Exprimir agua, &c. Vide: escurrir.<br />

Exprimir entra dos tablas. Q'ulluna limithapisiña<br />

ch'iwraqaña.<br />

Exterior o interior hombre. Puede decirse:<br />

alaxankiri, maqhinkirikankañasa, &c.<br />

Exterior, hombre vano. Jaqi ullijä kunasa luriri.<br />

Exterior, hombre que no sabe de espíritu. Pampaki<br />

saranaqiri jaqi.<br />

Exteriores cosas que no tocan a espíritu. Inapampa<br />

yänaka.<br />

Exterior figura. Vide: semblante.<br />

Exteriores palabras. Vide: palabras de cumplimiento.<br />

Extranjero de mucho tiempo que vive en el pueblo.<br />

Maluri. Mit'ma, jaqha kawayakachi jaqi.<br />

Extranjero natural de tierra muy apartada. Thiya<br />

jaqi.<br />

Extranjero o pasajero. Sariri Jaqi.<br />

Extraña cosa admirable. Warakusiña.<br />

Extraña cosa no ordinaria. Mä jamu yä.<br />

Extraño, no pariente. Jaya jaqi.<br />

Extrañar. Vide: desconocer.<br />

Extremos del Rosario. Jalaja, jaljiri, chimpu<br />

unancha.<br />

Extremos o puntas de las cosas levantadas.<br />

Nayrat'a; para o alto; ch'inat'a: para lo bajo.<br />

Extremo de otras cosas. Kawaya.<br />

Extremos en lloros o tristrezas. Kayuma qunchuya,<br />

kayuma panqaya jachaña. + Hacerlos: p'iq'iñasa<br />

uraqiru nuwasiña, nuwjasiña, t'axwayu pinuña<br />

jalaña, waña muri juqhuña.<br />

Extremo de bueno o extremado. Jiskina jiskipa,<br />

qullanana qullanapa, &c. vel taqitha mämpi llalliri.


174 Ludovico Bertonio<br />

F<br />

Fábula o cuento. Amina, awari. + Contarla:<br />

aminasiña, awarisiña.<br />

Fabulosa cosa. Amina, awari.<br />

Fácil de hacer: lurañaki, luraña sap'aki. Y así en todas<br />

las demás cosas, tomando el participio en -ña y<br />

posponiéndole -ki vel sap'aki.<br />

Fácil en rendirse a pecar. Jasa chacha vel marmi.<br />

Facundo. Ancha aruni.<br />

Facundia. Ancha arunikankaña.<br />

Falda del sombrero. Sombrero pirari.<br />

Falda de la panta. Llint'a.<br />

Falda del vestido o cola que arrastra. Isi llump'awi,<br />

llumiwi, pichawi.<br />

Falda del cerro. Vide: halda.<br />

Fallas que uno hace en acudir o en continuar.<br />

P'alaxwaqtaña. + Hacerlas: p'alaxwaqtaña.<br />

Falsificar escritura firma o carta. Qillqa<br />

mawkiptäña jaqhukiptäña, jaqhukipa jaqhururtäña.<br />

Falsificar de palabra. Aru q'ink'ut'äña.<br />

Falsario. Qillqa vel aru mäwkiptiyiri, q'ink'ut'ïyiri.<br />

Falsísimo, mentiroso. K'arina k'aripa, llullana<br />

llullapa.<br />

Falsísimo, de ninguna manera ser verdad. Janina<br />

janipa.<br />

Falso. Tullpa, llulla. + Oro falso: tullpa chuqi vel<br />

chuqipantasä.<br />

Falso cristiano. Tullpa cristiano.<br />

Falso testigo. K'ari llulla tistiqu.<br />

Falso testimonio. Qastha lutitha tumpaña.<br />

Faltar a misa o a cualquiera obra común. Misaru<br />

jaqhaqtaña, jalaqtaña, jaqhawaqtaña,<br />

ch'inawaqtaña, jalawaqtaña vel misatha pillaqaña<br />

puchuqaña. 3 -qi vel misa perdiña.<br />

Faltar por acudir a la chácara o a otras cosas.<br />

Yapuru pillaqaña.<br />

Faltar o estar ausentes personas o cosas. Ch'usaña,<br />

japhallaña en 3, persona: ch'usawa japhallawa,<br />

porque son nombres.<br />

Faltar el huelgo. Samana jaqhutusnuña, jaritha<br />

samusuña, jawuntaña. + La persona a quién falta;<br />

samana jaqhutusnuta.<br />

Faltar poco a alguno para acabar. Niyat'aña<br />

llallat'aña.<br />

Faltó poco, que no me mató, cogió, &c. Niyat'itu,<br />

llallat'itu.<br />

Faltar las fuerzas. Parpa t'aqhasitu, ch'ama<br />

ch'usaxitu.<br />

Faltarme matalotaje. Ququtha pisipaña, jayrasiña.<br />

Faltar, no alcanzar a todos lo que se reparte.<br />

Pisiwat'aña, pisiwaña.<br />

Faltar de la medida o peso. Idem.<br />

Faltar la palabra no cumpliéndola. K'arisiña,<br />

janichasxaña, janiwa sasxaña.<br />

Falta, culpa. Jucha.<br />

Falta de comida. Manq'a nusaña. + Tenerla que no<br />

basta para todo el año o tiempo que es menester:<br />

manq'a pisiña. Y así de otras cosas.<br />

Faltó por no estar bien hecho o pintado. Jamqhu,<br />

yanqha. No está bien hecha la nariz: nasapaki<br />

jamqhu, &c.<br />

Falto de un ojo, pie, mano, &c. Nayra, kayu ampara<br />

pilla. Idem: pilla kayuni, nayrani, &c. Idem: jaqha<br />

nayrani, ch'ulla nayrani.<br />

Falto de seso. Chuymawisa, chuyma phusa, ch'usa,<br />

japhalla, luqhi vel tukuku. Vide: bobo.<br />

Fama. Aruwatakankaña. Y dícese en bien y en mal. +<br />

Tenerla de valiente , de rico, de ladrón, &c. Sinti<br />

qhapaqa, lunthata aruwata, laqhawata, jasajata,<br />

jinijata yatita, uywini phichuni sutini. Vide: phi-<br />

no. 6.<br />

Famoso. Idem: aruwata, &c. + Hacerle: aruwäña,<br />

laqhawäña, uywit'äña, phichut'äña, sutit'äña,<br />

uywinichaña, &c. Jasajäña, jinijäña, ulläña,<br />

yatiyaña.<br />

Fama echar, que quiere hacer, ir, &c. Luraja, maja<br />

saña, &c.<br />

Familia o casta de los Mendozas, &c. Mendozaxaña;<br />

y así de todas las demás familias.<br />

Familia todos los que viven juntos en una casa.<br />

Utakuña vel uta.<br />

Familia entera. Utapacha.<br />

Familiar que trata con alguno. Arusiri masi, utikiri<br />

masi.<br />

Familiaridad así. Muxsa arusiri, vel utkirikankaña.<br />

Familiar demonio. Kunasa qhanacharapiri supayu.<br />

Fanfarrón. Jallpa jallpa, aru q'anchilla, aru k'uskipa<br />

vel k'uchuchu, k'isa qawi aruni, pachakuti.<br />

Fantasma. Japhalla, ipi jaqi vel jawari jaqi vel jaqi<br />

mäsa.<br />

Fantasma como calavera, que según los indios<br />

anda de noche y habla. Qaqa. + Anda: qaqa jali.<br />

Fastidiar. Vide: enfadar.<br />

Fatigarse. Ch'axmisiña, q'aq'usiña, wat'unaña, phala<br />

wiska t'aqhaña. Vide: afligirse.<br />

Fatigarse el enfermo. Ñat'aña, qhurpaña, lat'a<br />

kumphuña, jat'iña, jurqhiña, ayquña, sullphaña.<br />

Fatigar a otro. Ch'axmiña. Idem: q'aq'uña. Vide:<br />

afligir.<br />

Fatigar llegándose mucha gente a uno.


Vocabulario de la Lengua Aymara 175<br />

Chhuchhukataña, tanqakataña, jump'uxkataña.<br />

Fatigar rogando importuna mente. Lat'äña,<br />

qhurpäña.<br />

Fatigar el cuerpo con trabajos. Wat'unäña, phala<br />

wiska t'aqhäña.<br />

Fatigado, cansado. Qarijata jawixtata.<br />

Favorecer de Palabra contra el que mal trata.<br />

Arukipaña, aruxataña. Vide: ayudar.<br />

Favorecer llegándose más al bando de uno. Wakiña,<br />

-ru.<br />

Favorecer socorriendo. Yanapaña, khuyaña,<br />

maywaña, llakipäña, usuwäña.<br />

Favorecer; cuando no lo esperaba. Nasachaña.<br />

Favorecerse uno a otro. Sapachasiña, yanapasiña.<br />

Favorecerse o valerse de alguno. Yanapäsiña, &c.<br />

Añadiendo -siña así a los precedentes: arukipäsiña,<br />

aruxatäsiña, &c. Según fuere.<br />

Favorecedor. Yanapiri, arukipiri, khuyiri, &c. Vide:<br />

amparo.<br />

Favorecido. Yanapirini, &c.<br />

Favorecido de todos. Taqi ya napirini.<br />

Fajas de las indias Lupakas. Wak'a.<br />

Faja angosta de los incas y chinchay suyos. Qallu<br />

wak'a<br />

Faja sobre que revuelven aquella delgada. Tayka<br />

wak'a.<br />

Fajarse. Wak'arusiña, wak'at'asiña, wak'arut'asiña.<br />

Fajar a otra. Wak'at'äña, wak'aräña, wak'arut'äña.<br />

Faja o venda. Yapit'aña, yaphikipaña.<br />

Fajar o vendar. Yaphit'aña.<br />

Fajarse así. Yaphit'asiña.<br />

Faja o cincha para cargarse la cuna. Taqapa.<br />

Facciones del rostro. Ullinaqa.<br />

Fecunda. Mira, ancha jakiyri. Dícese de las mujeres y<br />

hembras.<br />

Feo. Yanqha ullinaqani, jaxumalla, ajanuwisa,<br />

qawkiñä, paraxra, llut'ama.<br />

Feo ancho de rostro. Pultutu.<br />

Feísimo. Jaxumallana jaxumallapa, jaxutiyiri. + Hacer<br />

o poner feo a otro: jaxumallachaña.<br />

Febrero. Marka phaxsi vel marka qhulliwi phaxsi.<br />

Fe. Iyasaña, wäsaña. + Tenerla: fëniña, y el iyasaña. +<br />

Tenerla viva: fëmpi nakhutiri chuymaniña. +<br />

Tenerla muerta: thä chuymampi Diosaru iyasaña<br />

kamachitapa katuñataki.<br />

Fértil tierra. Ancha aliri vel achuri uraqi.<br />

Fértil año. Sap'a mara.<br />

Fértil año de papas, maíz, &c. Amka vel tunqu ali<br />

mara, jiski mara.<br />

Fertilidad. Jiski achurikankaña.<br />

Fertilizar echando estiércol. Vide: estercolar.<br />

Feria. Vide: día de hacer algo.<br />

Feria o mercado solemne. Podría decirse: jach'a<br />

allitataña, utt'äña, jach'a qhatuña.<br />

Fiador. Idem: vel fiadora. Lanti. + Salir: fiatura<br />

misturapiña. + Tomar: lantija katusiña.<br />

Fiador, cordón del sombrero o becoquín, &c.<br />

Sinkarpu.<br />

Fiar. Idem: fiyaña. Maynipachana churaja saña.<br />

Fiar. Vender al fiado: chariña.<br />

Fiado. Manu alasiña. + Pedirlo: manu mayisiña. +<br />

Darle: manu churaña. + Tomarlo: manu alasiña.<br />

Fiado o confiado de Dios. Dio sa ullikatata. Vide:<br />

confiar.<br />

Fiambre. Mak'a aycha. + Hacerle: mak'achaña.<br />

Fiarse de alguno. Kuna yäsa atamañataki,<br />

waqaychañataki, lurañataki, sap'awa saña.<br />

Fiel de confianza. Sullullu, uypayu, jani kunas<br />

lukutiri jaqi.<br />

Fiel bautizado. Sutini, cristiano.<br />

Fiel de la balanza. Warkuna unanchapa, chimpupa.<br />

Fielmente. Chiqaki, chiqa chuymanijamaki.<br />

Fiesta, día de huelga. Samaña uru pista vel fiesta. +<br />

Hacerla de algún santo: santotaki fiestaña. +<br />

Haberla: fiestaña. + Haberla de chirimías: chirimía<br />

q'usllu.<br />

Fiestas o juegos. Anataña. + Hacerlas: Anataña,<br />

kusisiña. + Prepararlas: fiestataki qamat'asiña,<br />

yampat'asiña.<br />

Fiestas, lugar donde se hacen. Anatawi, fiestawi.<br />

Fieros. Jiwämama saña; o según fueren. + Hacerlos:<br />

luqhimt'ata arusiña, jiwämama saña, &c.<br />

Figura. Ajanu, ullinaqa. + Tener la de ángel o de<br />

demonio: angelaja ullinaqani vel angelana<br />

ullinaqapa ullinaqani, &c. + Tomarla de ángel o de<br />

demonio: angelachasiña, supayuchasiña.<br />

Figura. Imagena.<br />

Figura de pincel. Imagen pintada.<br />

Figura de bulto. Imagen lurata vel mayt'u.<br />

Figurarse, imaginarse que uno es hombre alto,<br />

rico, &c. Jach'a jarma vel qhapaqakankipana<br />

jamachaña.<br />

Figurarse que uno estaba a pique de caer. Tinkiri<br />

vel tinkiri jaki vel tinkijasipana jamachaña. Acerca<br />

de este verbo tratamos largamente en la segunda<br />

parte capítulo 7.§.2. de nuestra gramática.<br />

Filos dar o sacar. Vide: afilar<br />

Filos tener o bríos de hacer algo. Ch'akhawaña,<br />

ch'akha ch'akha jalaña.<br />

Fin de las cosas. Tukusiña, nayrat'a.<br />

Fin del camino. Thakina nayrat'apa vel tukusiñapa;<br />

que es más propio.


176 Ludovico Bertonio<br />

Fin dar. Vide: acabar.<br />

Fin del pueblo. Marka kawä. Idem: marka thiya.<br />

Fin de la tierra. Uraqina thiyapa.<br />

Fin o intento de matar, &c. Jiwayaja saña. + Tenerle<br />

de dar su hacienda a los pobres: haciendaja<br />

wajchanakaru lakijraja saña. Y así de otras cosas<br />

usan do de futuro.<br />

Finiquito dar. Chinusiwitha ajususxaña,<br />

puqususxaña. + Dárselo uno a otro: chinusiwitha<br />

chiqawa säsxaña, ajususxaña.<br />

Fino color. Nakhaki.<br />

Fino azul. Larama nakhaki.<br />

Fino. Sapa, qullana. Es para todo.<br />

Fingir que duerme, &c. Ikich'ukiña, tullpaki ikiña. Y<br />

así de otras cosas.<br />

Fingirse sordo: uqharachasiña. Tomando el nombre<br />

compuesto con -chasirapi. Y es regla general.<br />

Fingiendo que iba a la iglesia fue a jugar. Iklisyaru<br />

majasirijamaki vel sasajamaki anatiri maña.<br />

Fingirse enfermo. Usurichasirapiña.<br />

Fingió que era Pedro. Pedrochasirapiña; quiere<br />

dativo vel tukurapiña.<br />

Fingidamente. Tullpaki, chupiki.<br />

Fingido, hipócrita, que finge que ayuna, reza, &c.<br />

Tullpaki, chupiki ayuniri, rezasiri, &c.<br />

Firme. Thuri.<br />

Firmar o fijar. Thurit'äña.<br />

Firmar la escritura. Suti qillqaxataña, ampara<br />

äxataña.<br />

Fiscal. Idem: fiscali, fiscalti, qhamiyiri, mich'uri.<br />

Fiscal del Rey. Idem: vel riyana säpiyiripa.<br />

Fisga o garrocha. Maxa, wachi.<br />

Fisgar. Maxataña, wachiña.<br />

Fijar con clavo o estaca. Ch'akukataña.<br />

Fijar metiendo algo debajo para que no se menee.<br />

Chillpu taña, chillutaña, lluphutaña.<br />

Flaco de rostro. Piswata, ajanu ch'aka, äxra yaxa<br />

chulluchi, anqu tukarimata saxi.<br />

Flaco de cuerpo generalmente. Tukari, suwata,<br />

kunkas jayrina liwiña, janchiwisa, chullchu,<br />

ch'illiwa, ch'uñuta, tukari jalu, parpajaru, tukari<br />

sawri, pinqullu.<br />

Flaco desmedrado. T'uxtumita püxa puxulli. Dicese<br />

de los niños desamparados.<br />

Flaco de piernas. T'usuwisa.<br />

Flaco de cabeza. Chankapura saranaqiri, chankapura<br />

apata.<br />

Flaco de fuerzas. Pisi ch'amani.<br />

Flauta. Pinqullu. + Tañerla: pinqulluña.<br />

Flauta de caña. Qina qina.<br />

Flautillas, como órganos. Siku. + Tañerlas: siku<br />

phusaña.<br />

Flautillas un poco mayores también atadas.<br />

Ayarichi. + Tañerlas: ayarichi phusaña, ayarichaña.<br />

Flautero que los tañe. Pinqullukamana, sikukamana,<br />

ayarichikamana.<br />

Flecha para tirar. Mich'i. + Tirar la: mich'iña. +<br />

Hincarla tirando: mich'intaña.<br />

Flechero. Mich'iri.<br />

Flema o tos. Uxu. + Arrancarla: uxusuña.<br />

Flema humor. Llujllu.<br />

Flema olla de los que están agonizando. Arasa. +<br />

Hervir: t'ax taxti. + Ahogar: jakit'i, jaychji.<br />

Flocadura. Vide: fleco. Flor. Thuthumpi.<br />

Flor blanca o colorada como rosa. Amankaya.<br />

Flor colorada larguilla. Qantuta.<br />

Flor como lirio. Maywa.<br />

Flor como manzanilla. Panti. Y es colorada.<br />

Flor colorada como cantuta. Chiwanawaya.<br />

Flor pequeña colorada. Chinchirkuma.<br />

Flor que tira a morada. Ch'imaxapanti.<br />

Flor de las ciénagas, blanca. Wayranqaysa.<br />

Flor como de altramuces. Q'ila.<br />

Flores de toda suerte. Inkillkuna.<br />

Flor cualquiera que se pone en el sombrero. Wayta<br />

panqara.<br />

Floresta. Wila aqarapi, janq'u aqarapi pampa.<br />

Florecer. Thuthumpiña, thutumpichasiña.<br />

Florecer la virtud. Jiskikankaña, jiski lurañanaka<br />

thutumpi, ali vel allinaqti, jakhusi.<br />

Florecer la hermosura. Thutumpiña, qallamphuña.<br />

Florida edad de mozos. Wayna kankaña.<br />

Florida edad de mozas. Tawaqu kankaña.<br />

Florido lleno de flores. Thutumpixtara.<br />

Flojo perezoso. Jiwata jikhalla, asaskara, samp'a,<br />

qimara, anullawlli, waq'a, ñaka, qilla, winkuqa,<br />

qamaqi. V: perezoso.<br />

Flojo no tieso. Iqa, p'isa.<br />

Flojamente tejido. Llaja. + Estarlo: llajanaqtaña,<br />

waranaqtaña.<br />

Fleco. Idem: vel warira warira, Idem: warampa,<br />

jurampaya.<br />

Flujo de sangre. Wila wich'u. + Tenerle: wila<br />

wich'uña.<br />

Fogón. Putu, qhiri.<br />

Fogoso. Vide: colérico, enojadizo.<br />

Foguear con hierro. Yawriparina, t'as t'ast'äña, äña.<br />

Fomentar riñas o ser causa de ellas. Aja laykuña,<br />

jaychasäña, Idem: ch'axmiña, qamäña.<br />

Fomentador así. Aja laykuri, &c.<br />

Fomentar la lumbre. Jisk'a lawana pakixataña,<br />

jichuna iraxataña, apaxataña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 177<br />

Fomento del fuego. Nina jaqayri vel aqhasäña.<br />

Fomento de las riñas. Jaychasi aqhasiyiri, aqïri,<br />

yurutiyiri.<br />

Fondo, la parte por donde se asientan los jarros y<br />

otros vasos, &c. Ch'ina vel utt'aña.<br />

Forzar, compeler a hacer, a hablar, ir, &c. Luräña,<br />

arusäña, saräña, ch'amakama. Componiendo los<br />

verbos con la partícula ä vel -ya.<br />

Forzar mujeres. Jaqhuraña, wararäña, kaparäna,<br />

wayunaqaña, anatäña, forzaña.<br />

Forzar a que uno dé consentimiento. Ch'amakama<br />

iyasäña. Idem: Iyasäsiña.<br />

Forcejar por no caer. Muruxkiptaña, thalaxkiptaña.<br />

Forcejar para escabullirse. Lluch'uxtusnuja,<br />

thalaxtusnuja saña. Vide: escabullirse.<br />

Forcejar como cuando tiran de algo o en otras<br />

cualesquiera cosas. Ch'amatataña, sintitaña,<br />

ch'akhatataña, yajatataña, tujitataña.<br />

Forcejar para parir. Miqitataña; y los que son<br />

estéticos del vientre.<br />

Forzosamente sin falta. Ch'amakamasa, jani<br />

pampapini.<br />

Forzoso es que haya pecados. Juchanaka jani<br />

ch'usaptirikiti, jani t'akhutirikiti.<br />

Forma del zapato. Sapatu q'ullu.<br />

Forma. Vide: figura.<br />

Forma, manera. Jamu, mit'a.<br />

Formar. Vide: criar Dios. Y los más de aquellos<br />

verbos con vienen también a los hombres que<br />

hacen las cosas.<br />

Formar vasos, cántaros, &c. Sañu luraña.<br />

Fornicar el varón. Marmimpi juchachasiña vel<br />

anisiña, marmi aniña.<br />

Fornicar la mujer. Chachampi juchachasiña vel<br />

anisiña, miqa laykuña.<br />

Fornicar los niños y niñas. Anich'ukisiña,<br />

ikich'ukisiña.<br />

Fornicar o adulterar a sabiendas de los que están<br />

cerca. Muchuchaña vel irqichaña.<br />

Fornicar dos o tres veces en una noche. Paya, kimsa<br />

kuti marmi vel marmimpi maputasiña.<br />

Fornicario. Añachu, waqalla, anisqutama, jayri kayu,<br />

chimpay waliri.<br />

Fornicaria ramera. Pampayruna, tanta karpa,<br />

anisqutama, waqalla, wajcha khuya, ikixtata,<br />

chachathaqiri, allu thaqiri.<br />

Fornicación. Wachuqa jucha, miqa jucha.<br />

Fornido gordo. Aychaxtara, janchilchapi, janchi<br />

chillata. Aychalchapi, janchixtara, lik'iña vel<br />

jumkur jumkura.<br />

Fortacho. Janchi chillata.<br />

Fortaleza, castillo. Pukara, qiyna. + Rendirla: pukara<br />

makipaña. + Desbaratarla: waxlliña.<br />

Fortaleza, virtud. Thurit'ata chuymani kankaña.<br />

Fortalecer con muro. Pirqakipaña.<br />

Fortalecerse. Vide: animarse, esforzarse.<br />

Fortuna, suerte. Inki, sami. Vide: dicha y desdicha.<br />

Franco. Vide: liberal, pródigo.<br />

Fragoso camino. Qala qala, amphuta aynacha thaki.<br />

Franqueza. Vide: liberalidad.<br />

Francoli. Khach'a khach'a.<br />

Franja. Vide: fleco<br />

Fraile de San Francisco. Ch'axch'i padre.<br />

Fraile de Santo Domingo. Janq'u padre.<br />

Fraile de la Merced. A la Merced padre vel janq'u<br />

padre.<br />

Fraile de San Agustín. Chära padre vel San Agustín<br />

padre. Y también a los demás llaman<br />

anteponiéndolo el nombre de su fundador.<br />

Frezada. Ch'usi. + Hacerla: sawuña.<br />

Frezada labrada con ojos por toda ella. Api ch'usi.<br />

Frezada de varias labores. Una que llaman k'ili,<br />

kulluni, p'atiqalla, tayka tayka.<br />

Fregar o limpiar. Qaquña, phiskuña, qaquraña,<br />

phiskuraña.<br />

Fregar con arena o con agua. Jariña, jariraña.<br />

Frenético. Luqhi walana.<br />

Frenesía. Luqhita vel thala usu.<br />

Frente. Para. + De grande frente: paraña, para qatati.<br />

+ De chica frente: parawisa, ch'uqata.<br />

Frente o haz. Ajanu. Vide: haz.<br />

Fresco. Thä, thärata. Dícese del agua y cosas frías. +<br />

Tierra fresca: q'uni, llaphi, juxsa. Pan fresco y otras<br />

cosas recien hechas: sü, junt'u, ari y dícese de la<br />

fruta también y otras cosas.<br />

Frenillo de la lengua. Qallu laxra.<br />

Freno de la cabalgadura. Idem: vel pirina.<br />

Frío. Thä. + Hacer frio: thäña. Idem: thä ali. +<br />

Tenerte: thäjitu. + parar se frio: thä<br />

ch'uch'ullikakixaña. + Tiempo frío: thäpacha.<br />

Frioliento. Karkatilla. + Andarlo: kuykunaqaña,<br />

p'uxp'unaqaña, thä ch'uch'ullikiña.<br />

Frío de calentura. Chhujchu. + Tenerle: chhujchuña.<br />

Friático muerto. Thä chuymani, jiwata, amaya.<br />

Frisado. Vide: listado.<br />

Frisar. Vide: parecerse.<br />

Frijoles. Purut'i.<br />

Frivolo. Jani yäja yä.<br />

Frivola razón o escusa. Jani yäja aru.<br />

Frontina. Para qhiqhara. Dícese de las mulas y otros<br />

animales.<br />

Fruta de árboles. Quqana achupa.


178 Ludovico Bertonio<br />

Fruta por madurar. Mak'unkhara, ch'uxña, ch'uqi,<br />

jani puquta.<br />

Fruta temprana o primeriza. Jila achuri. Y dícese de<br />

las papas y otras cosas.<br />

Fruta madura. Puquta puqut'äta.<br />

Fruta seca al sol o pasada. Khama, membrillo<br />

khama, durazno khama, jupasa khama; que son<br />

pasas vel chuchuqu membrillo, &c. vel<br />

ch'arkhichata, wañachata, qhuruchata.<br />

Fruta tardía. Ch'ina achuri.<br />

Frutero. Fruta unquña vel pañu.<br />

Frutificar. Achuña.<br />

Frutificar o nacer las sementeras con mucha<br />

lozanía. T'ampha vel llujlluthätät'aki aliña, qulluni,<br />

phujruniki, quqaki aliña.<br />

Frutifero. Vide: Fértil.<br />

Frutilla de Chile. Chilli fruta.<br />

Frutilla. Jisk'añaka achu. Cuyos nombres se pueden<br />

ver en la segunda parte (folio y fol y fol y fo. y fol.<br />

Y fol.)<br />

Fruncir la boca. Lakha achutaña.<br />

Frutuoso. Achuri.<br />

Fruto dar el árbol. Mak'unkhara chasiña. Cuando<br />

comienza a salir. + Darlo las papas primero que<br />

fueron sembradas postrero: sapampi mistuña.<br />

Fuego cuando arde. Nina.<br />

Fuego hecho brasa. Nina sansa. Vide: brasa +<br />

Encenderlo, apagarlo, cubrirlo, llevarlo, ponerlo,<br />

soplarlo, sacarlo, pegarlo, quemarlo, &c. Veáse en<br />

sus propios lugares. + Encenderse; nakhutaña. +<br />

Prender: nakhakataña Cundir o saltar con el aire:<br />

thanina jawq'arpiyi, jawq'akati. + Extenderse:<br />

nakhatataña. + p'ap'atataña. + Salir arriba:<br />

jawk'usuña, jallphusuña.<br />

Fuera. Anqana, anqaru anqatha.<br />

Fuelles. Thänukhuna, fuellesa.<br />

Fuera de casa. Uta anqana. + Fuera del pueblo:<br />

pampana.<br />

Fuera de uno o dos, todos los demás son pobres.<br />

Taqi waj chakamakiwa, mayni, payniki qhapaqa<br />

jani wajchati.<br />

Fuerzas. Ch'ama, parpa. + Tener las buenas: ch'amani,<br />

yixaña. + Estar enteras: alitu, pharaqitu, phatiqitu.<br />

+ Tomarlas los niños o engordar: p'uñuptaña,<br />

ch'ama katuña. + Debilitarse: T'akhasitu, tukusitu.<br />

+ Poner fuerza. Vide: forcejar. + Echarla para que<br />

no se rompa algún vestido: jurpijaña.<br />

Fuerte o castillo. Vide: fortaleza.<br />

Fuerte. Sinti ch'amani, muruch'i, urquña.<br />

Fuerte recio de complexión. Kutu, jani mirq'isiri jaqi.<br />

Idem: muruch'i<br />

Fuerte, animoso. Sinti chuymani chacha vel<br />

mamanaka chuymani; según fuere varón o mujer.<br />

Fuertemente con valor. Sintijaki.<br />

Fuertemente. Vide: recio.<br />

Fuente encañada. Phaxcha.<br />

Fuente que echa el agua en alto. Phulluxtusnuri,<br />

wallakusnuri, p'axallusnuri, phullulluri.<br />

Fuente, manantial. Phuju.<br />

Fuente para enviar presentes. Idem vel jach'a t'alla<br />

chuwa.<br />

Fugitivo. K'ita, waqura.<br />

Fundar. Thaxsiña, thaxsintaña, thaxsinuqaña.<br />

Fundador. Thaxsiri, &c.<br />

Fundamento. Thaxsi.<br />

Fundamental piedra. Thaxsi qala.<br />

Funda para meter algo. Qhawa. + Echar algo en ella:<br />

qhawat'aña.<br />

Fundir metal. Vide: derretir.<br />

Furioso. Vide: bravo, lunático, &c.<br />

Furiosamente. Luqhi jaqi.<br />

Futura cosa. Akatkhüru kankiriyä.


Vocabulario de la Lengua Aymara 179<br />

G<br />

Gazapo, conejo de los indios. Wank'u.<br />

Gafo de las manos o pies. Ampara k'unq'u, ampara<br />

k'uk'ara, kayu k'uk'ara, &c. + Volverse así:<br />

k'üq'uxaña, &c.<br />

Gajo de árbol o de uvas. Quqa Idem: jupasa pallqa.<br />

Idem: wayu, que significa racimo.<br />

Gala o vestido de fiesta. Yamparu. + Ponerselas:<br />

yamparusiña, k'anchillachasiña, k'apchichasiña,<br />

k'alichasiña, sillunkunaru, luk'anankunaru<br />

yamparusiña.<br />

Galano y galana. K'anchilla k'anchilla, k'apchi<br />

k'apchi, k'ali k'ali. + Ponerse galano: yamparusiña.<br />

Galano en demasía. Isisilla, yamparusilla.<br />

Galas de plumería y libreas. K'ichik'ichi. +<br />

Ponerselas: k'ichixat'asiña.<br />

Galan. Vide: amancebado.<br />

Galanamente. K'apchik'apchiki vel anchaki.<br />

Galancete, pulido, peinadillo. Sanusilla, phiskusilla.<br />

Galardón. Paylla, pakara.<br />

Galardonar. Payllana, khuyaña, churaña, pakaraña.<br />

Galardonador. Paylliri.<br />

Galera. Castilla wampu.<br />

Galga, piedra llana y redonda. Pallada qala,<br />

sintikipä qala.<br />

Galgo. Suni anuqara, anu.<br />

Galgo que coge la primera vez. Tayniri, yaxaniri<br />

anuqara.<br />

Gallina. Atawallpa.<br />

Gallina clueca. Sasiri, pikutiri.<br />

Gallina ponedera. Wawachiri.<br />

Gallinero. K'ak'ana.<br />

Gallinero que las cría. Atawallpakamana.<br />

Gallinazo.<br />

Gallipavo.<br />

Gallillo. Qallu laxra.<br />

Gallo. Urqu atawallpa.<br />

Gana tener de comer, beber, andar, &c.<br />

Manq'ajachitu, umajachitu, majach'itu.<br />

Componiendo los verbos con la partícula -jacha y<br />

usándolos con transición aún de primera a segunda,<br />

y de segunda a primera, cuando el verbo puede<br />

admitirla, v.g.<br />

Gana tengo de darte una vuelta. Jaycha<br />

jachasma.<br />

Gana tienes de hacerme merced. Khuyajachit'ta. Y<br />

así en todos los verbos.<br />

Gana tener de vomitar. Vide: estómago.<br />

Gana tener de hablar. Laxra jasitu, anatitu.<br />

Gana tener de ir. Kayu jasitu.<br />

Gana tener de reñir, de trabajar. Ampara jasitu.<br />

Gana tener de comer. T'ullu jasitu, manq'aña chuyma<br />

jasitu.<br />

Gana tener de irse por ahí de mohino o aburrido.<br />

Chuyma payptitu.<br />

Gana poca tener en lo que va haciendo. Pä chuyma<br />

luraña vel maña, &c. Según fuere.<br />

Gana. Vide: voluntad.<br />

Ganado de las indias. Qawra.<br />

Ganado vacuno, ovejuno, &c. Wakhanaka,<br />

ovejanaka, &c. Tomando el nombre en número<br />

plural de cualquiera especie de ganado. + Llevarle<br />

al pasto: juniru. Idem: juniñaru anakiña.<br />

Ganadero. Qawrakamana, wakhakamana,<br />

uwisakamana, &c.<br />

Ganar adquirir. Jakiña jakisiña, tuwanasiña,<br />

qhillinasiña vel qhïnasiña.<br />

Ganar jugando. Markaña, athiña.<br />

Ganar con su trabajo. Ch'amajasiña, jallisiña.<br />

Ganar de comer hilando, tejiendo, escribiendo, &c.<br />

Jaqina sawurapisina, qapusina, qillqa rapisina<br />

jakasiña.<br />

Ganar para otro. Jakirapiña vel jakinuqarapiña.<br />

Ganar el juego zapatero. Juykhunchaña.<br />

Ganar indulgencias. Jakinuqasiña.<br />

Ganar cien días de indulgencia. Purgatorio<br />

mutuñatha pataka uru pampachasiña.<br />

Ganar indulgencia plenaria. Purgatorio mutuñaja<br />

taqipacha pampachasiña.<br />

Ganar méritos. Vide: merecer.<br />

Ganar honra. Chupiniru jakhuthaltaña vel sumasiña.<br />

Ganar fama. Taqina aruwataxaña, sutinixaña,<br />

phichunixaña. Vide: famoso.<br />

Ganar amigos. Taqimpi jallpasiña,<br />

q'uchumasichasiña. Vide: amigo.<br />

Ganar algo a costa de mucho trabajo. Urkuraña,<br />

wasiruña, urkurasiña, &c.<br />

Ganar enemigos. Uñiyasiña, t'iñiyasiña, uñima<br />

tukuña. Vide: enemigo.<br />

Ganar por la mano. Vide: anticiparse.<br />

Ganar apostando. Markasiña. VI.: apostar y exceder.<br />

Ganar la voluntad a todos. Taqina amawäsiña,<br />

chuymapa luntataña, apaña, chuymaparu<br />

purit'äsiña.<br />

Ganancia. Jakisiwi, jakita, jakinuqasiwi, &c.<br />

Ganancia logro. Mira.<br />

Ganoso. Ancha amawiri, manq'aruri, q'amuri.<br />

Gangoso. Sank'atha arusiri.<br />

Ganguear. Sank'atha arusiña.<br />

Gañán. Yapukamana.


180 Ludovico Bertonio<br />

Gañir el perro aporreado y cualquier otro animal.<br />

Jachaña.<br />

Gañir el ratón. Chis chistaña.<br />

Gañir el que está ronco. Vide: ronco.<br />

Garañón. Añachu. + Echarle a las hembras: lasäña,<br />

antutkataña, japhutäña.<br />

Garabato de hierro. Yawri k'awsu. Garza.<br />

Gargajear tosiendo. Thuja thuja saña.<br />

Gargajo. Wijira, uxu T-. Escupirle: thusarpäña,<br />

thusaña. + Escupirle a otro: thusakataña vel<br />

thusch'ukiña.<br />

Garganta. Kunka, Kawlla, mallq'a.<br />

Garganta del pie. Mamani muq'u.<br />

Gargantear. Khikuña.<br />

Gargantilla. Aju, wallqa, mullu vel qupa. +<br />

Ponérsela: ajut'asiña, wallqat'asitña, mullut'asiña,<br />

&c. + Ponerla a otro: ajut'äña, &c.<br />

Gargantilla o colgadijo. Piña. + Ponérsela:<br />

piñat'asiña.<br />

Gargarizar. Jumch'ijasiña.<br />

Garguero. Tunquru.<br />

Garlito. Qullancha, saqaña.<br />

Garniel. Wallqipu.<br />

Garniel de lobo marino. Juru wallqipu.<br />

Garra. Sillu. + Echarla: ch'umithapiña.<br />

Garrafa redoma de cuello largo. Phurunq'u.<br />

Garraspera. Vide: ronquera.<br />

Garrocha. Wachi, maxa.<br />

Garrochear. Maxaña, &c.<br />

Garrotillo enfermedad. Jalat'a. Tenerla: jalat'itu.<br />

Garrote para sacudir. Nuwat'aña.<br />

Garúa. Phuphu. + Hacerla: phuphunaqaña; y si<br />

juntamente hace sol: lupikiritpi phuphunaqaña. 3<br />

-qi.<br />

Gaznate. Mallq'a.<br />

Gastar comprando. Kastaña -ru.<br />

Gastar plata en algo u otra cosa. Qullqi tukuntaña,<br />

tukuntasiña, kastasiña, qullqijami.<br />

Gastar diez pesos en comer sólo un día. Tunka sara<br />

t'ant'ana puraka phasaqäña.<br />

Gastar desperdiciando plata, comida, &c.<br />

Putamukuña, tukuña, tukuntaña, tutuqäña,<br />

wanqarantaña, qaqaña, Vide: desperdiciar.<br />

Gastar tiempo en hablar, lugar, &c. Arusmukuña,<br />

anatamukuña, manq'amukuña, &c.<br />

Gastar un año en andar, en escribir, &c. Sarasina<br />

maraña, &c.<br />

Gastarse el vestido. Mirq'isiña, wariraptaña,<br />

q'uchalluxaña. Vide: andrajoso, roto y todos<br />

aquellos nombres hacer los verbos con las<br />

partículas -xa, -pta y -ta.<br />

Gastarse la plata, irse en mu chas cosas. Qullqi<br />

irixti, t'uqi vel t'uqijri, ch'iqijri.<br />

Gato. Misi vel misitu.<br />

Gato montes. Titi.<br />

Gato o mercado. Qhatu.<br />

Gatear comprando y vendiendo. Qhatukipaña.<br />

Gatear, andar a gatas. Lat'aña, lat'anaqaña.<br />

Gavilán o halcón. Mamani.<br />

Gaviota pájaro de la laguna. Quta jamach'i.<br />

Gaznate. Mallq'a, tunquru.<br />

Gelosra o claraboya. Arapa.<br />

Geme, medida. Wikhu. + Medir con el: wikuña,<br />

wikut'aña.<br />

Gemir. Ch'isch'istaña.<br />

Gemir con la carga. Qhurpaña, jarqhiña.<br />

Gemir los carneros a los que lloran mucho. Q'äsaña.<br />

Gemir el carnero hambriento, desamparado o<br />

cuando pierde el cordero. Maychaña.<br />

Gente junta. Jaqinaka.<br />

Gente desparramada. Jaqi jaqi.<br />

Gente apeñuscada. K'ajtata.<br />

General o capitán. Atäni, sitani, wallpani.<br />

Géneros diversos de cosas. Phichu phichu,<br />

kunamana. Idem: ali<br />

Gentil, infiel. Sutiwisa, wak'anaka jamp'at'iri. Moro,<br />

Turco, Surio<br />

Gentilidad. Sutiwisa jaqinaka vel sutiwisa kankaña.<br />

Gentil, hombre bien agestado. Thupata.<br />

Gesto. Vide: cara, rostro. + Hacer gestos arrugando la<br />

nariz: nasa sinsut'aña, sinsikipa sinsiru ruña,<br />

sinsata sinsinuqaña. + Con torcer la boca: lakha<br />

tawsu tawsu jalärapiña.<br />

Giba. K'umu.<br />

Giboso. Idem, k'umu.<br />

Gigante. Jaqi mäsa. Idem: Imäsi.<br />

Giralda. Phiruru jaliri.<br />

Gloria del cielo. Alaxpacha kusisiña.<br />

Glorioso bienaventurado. Alaxpachankiri, wiñaya<br />

kusiqillpuni, kusini, samini, allini.<br />

Gloria vana. Vide: vanagloria.<br />

Gloria dar beatificando. Wiñaya kusisiña churaña,<br />

wiñayataki kusinichaña, saminichaña.<br />

Gloria o blasón. Phichu. Idem: chupi. Padecer por<br />

Dios gloria es muy grande de los Santos: Dios<br />

layku mutuña Santonakana phichupapi, chupipapi.<br />

Glorioso así. Phichuni.<br />

Glosar. Sapachankiwa saña.<br />

Glosador. Sapachankiwa siri.<br />

Glotón comedor. Maxmachu.<br />

Glotonear. Manq'aru tukuña. Idem: janchiru tukuña,<br />

purakarukiptaña, manq'arukiptaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 181<br />

purakakthaqhaña.<br />

Gozar, tener algún bien. Jiskiniña y así de otras<br />

cosas.<br />

Gozar de su hacienda triunfan do con ella.<br />

Haciendajampi t'isisiña, siyraq'ita, wawa siytüña,<br />

wawa qhanullaña.<br />

Golfo del mar. Jach'a vel ch'amaka quta. + Pasarle:<br />

makhataña.<br />

Golondrina. Siyllanqi.<br />

Golosinas. Muxsa muxsa manq'añanaka, malli malli,<br />

qawi qawi, misk'i manq'añanaka. + Juntarlas:<br />

laxuthapi, laxuruña.<br />

Goloso rancheador. Jillu khurkhu.<br />

Goloso de miel. Misk'i puraka. Vide: amigo de, &c.<br />

Golpear. Liq'iña, ch'akhuña, nuwaña, t'axlliña.<br />

Golpear dando muchos golpes. Liq'iwäsiña,<br />

ch'akhuwäsiña, &c.<br />

Golpear para partir algo con alguna gran piedra o<br />

almadena. Kumpat'aña, wanqat'aña, kumpantaña,<br />

wanqantaña.<br />

Golpear para ver si está bien cocida la loza. Tan<br />

tantäña.<br />

Golpear algo para acallar la criatura. Tan<br />

tantärapiña.<br />

Golpear a la puerta para que abran. Punqu vel llawi<br />

t'ux t'uxtäña.<br />

Golpe. Liq'iña, &c. + Dar a muchos a diestro y a<br />

siniestro: nuwaxnuwaruña, Vide: nu-, no. 1. +<br />

Darlo con la mano, con el pie, &c. Amparanchaña,<br />

kayunchaña. + Darlo con piedra sin soltarla: qalana<br />

jiskhakipa jiskharuruña. + Darlo en la nariz: nasa<br />

chapuntaña, chañantaña. + Dar uno que valga por<br />

diez: mäsa tunka liq'it'aña, &c.<br />

Golpe o su señal. Larama jusqullu, q'üta chhuxri.<br />

Goma de los árboles. Jurma.<br />

Goma de la hierba llamada Jisk'i. K'apa. + Salir:<br />

ch'uwaña, ch'aqhaña, jawiña.<br />

Gordo. Vide: fornido.<br />

Gordísimo. Jikhanisa pampa khirusa k'ullu, sasaña,<br />

lik'ixtara, janchixtara, &c.<br />

Gordito de dos barbas. Jinqisa pawllani.<br />

Gordito. P'axñu, p'ujsa.<br />

Gordo engordado. Lik'iptäta sasäta, puquwata.<br />

Gordura. Lik'i. + Echarla en la olla: jaqhut'asiña,<br />

t'aminasiña.<br />

Gordura del caldo. Llujllu, chunkilla juspa.<br />

Gordura de la espaldilla, junto al pecho. Sasa lik'i,<br />

thujtuka lik'i.<br />

Gorjear los pájaros o cantores. Ch'irix ch'irixtaña.<br />

Vide: gargantear.<br />

Gorjear, parlar o hablar a prisa. Muxmukipanani<br />

arusiña.<br />

Gorgojo. Thutha. + Dar: Thuthaxaña. 3 -xi.<br />

Gorrión. Ch'irijaña.<br />

Gorrón. Manq'iriru sart'akamana.<br />

Gota de agua, vino, sangre, &c. Ch'aqha. + Echarla<br />

dentro de algún vaso: ch'aqhantäña. + Echarla<br />

encima de algo: ch'aqhaxatäña. + Caer encima:<br />

ch'aqhaxataña: + Caer del tejado: p'alax p'alaxtaña.<br />

+ Echar gota a gota: ch'uwantäña, ch'aqhantäña<br />

Gota de sangre, &c. Wila ch'aqha.<br />

Gotear. Juluña, llullumiña vel ch'aqhaña. 3 -qi. vide:<br />

jik. Gota.<br />

Gotear poco a poco. P'alaña, ch'uwantaña, k'ataña,<br />

k'atatha, ch'aqhaña.<br />

Gota, enfermedad de las manos y pies. Ampara vel<br />

kayu usu.<br />

Gotoso así. Ampara vel kayu usuni.<br />

Goteras de la casa. Llullumi. + Tenerlas: uta ch'aqi,<br />

utatha uma llullumi.<br />

Gobernar. Thuxrisiña, kamachita, jaqit'askaña.<br />

Gobernador. Thuxrisiri, jaqitaskiri, kamachiri.<br />

Gobierno bueno o malo. Jiski vel yanqha thuxrisiña.<br />

+ Tenerle así: jiski vel yanqha thuxrisiña, &c.<br />

Gozarle. Vide: alegrarse.<br />

Gozoso. Vide: alegre.<br />

Gozo eterno. Vide: bienaventuranza y también gloria.<br />

Gracia de Dios. Diosana graciapa.<br />

Gracia hermosura. Sumaña.<br />

Gracia en hablar. Anchaki arusiña. + Tenerla así:<br />

anchaki arusiña. + Decir gracias: llama llama,<br />

sirakuna, laruña, sawkaruki arusiña. + Enviar las<br />

gracias. Vide: enviar encomiendas. + Darlas. Vide:<br />

agradecer.<br />

Gracioso en decir donaires. Llama llama jaqi, &c.<br />

Anteponiendo aquellos nombres que significan<br />

gracias.<br />

Grada. Pata. + Subirlas: Pata pata mistuña.<br />

Grados de parentesco. Dificultoso negocio es<br />

averiguar esto. Pero algunas veces dicen al primer<br />

grado: mayni awkini vel taykani. Para el segundo:<br />

mayni achachini vel apachini. Y así de los otros<br />

grados colaterales. En la gramática tratamos esto a<br />

la larga. 2 p. ca. 17. Poniendo los que tocan a los<br />

de consaguinidad y afinidad.<br />

Grama. Q'uymi.<br />

Grana paño. Chupika isi.<br />

Grana o algún pedazo de paño para abrigarse.<br />

Läsquña. + Ponersela: läsquñat'asiña.<br />

Granada de castilla. Idem.<br />

Granadilla de esta tierra. Apin quya.<br />

Granar la quinua, maíz, trigo, &c. Jupachasiña,


182 Ludovico Bertonio<br />

tunquchasiña, tiriquchasiña, &c. Componiendo los<br />

nombres con la partícula -chasi.<br />

Granado. Jupachasita, &c. Según fuere la semilla.<br />

Grande. Jach'a. + Hacerse: jach'aptaña jach'axana,<br />

&c.<br />

Grande sapo. P'ati.<br />

Grande de boca. Laka awlla, jakhankha lakhani,<br />

qhawtata lakhani.<br />

Grande. Mama, aunque no se dice sino del mar, sapo<br />

y papas.<br />

Grandes uñas. Qiwcha qiwcha sillu. + Él que las<br />

tiene así: qiwcha qiwcha silluni.<br />

Grande de cabeza, de barriga, de carrillos, &c.<br />

P'iqiña qatati vel p'iqiña wankara.<br />

Grande de cuerpo. Jarma wallaja.<br />

Grande pecador. Juchixtara.<br />

Grandazo y flojo. Ipi piwra jaqi.<br />

Grandaza. P'ati marmi.<br />

Grandes del reino. Apunaka.<br />

Grande en ancho o largo. Jakhankha.<br />

Grande en alto. Amphuta.<br />

Grande preguntando de lo ancho o largo. ¿Qayqa<br />

jukhankha? Trátase de esto en la gramática; parte<br />

segunda, cap. doce.<br />

Grande fuerza o cantidad de trigo, maíz, &c. Haber<br />

triqu, tunqu anchakiwa allinaqtaki, sawkakiwa.<br />

Grande ladrón. Mita vel ancha luntata.<br />

Gran parlero. Mita aruni.<br />

Gran comilón. Mita manq'iri vel maxmachu.<br />

Gran sabio. Tutu amawt'a, Idem: mita.<br />

Grandes cosas o misterios. Jach'a yänaka.<br />

Gran pecado. Wati samka, warakusiña, jani arusiña<br />

jucha.<br />

Gran daño vino a todos. Jach'a yanqaru puritana.<br />

Grande andador. Mita vel tutu sariri.<br />

Grandísimo. Jach'ana jach'apa.<br />

Grandísimo tonto. Jach'a luqhi.<br />

Grandísimo señor. Jach'a mayqu.<br />

Grandulazo y delgado. Sayt'u suq'ali<br />

Granero, troje. Trigo piwra qullqa.<br />

Granjear. Vide: ganar.<br />

Granjero. Tintaña, achuña jaqi.<br />

Granizar menudo. Chijchiña.<br />

Granizo así. Chijchi.<br />

Granizar gordo. Jaqhuña.<br />

Granizo así. Jaqhu.<br />

Granja o chácara. Yapu.<br />

Granja de coca. Killa yapu<br />

Granillos que salen en lugares húmedos y negros.<br />

Chunkuru vel murmunta. Vide: chu- no. 4.<br />

Granillos que salen al rostro. Muchha. + Salir<br />

muchhatitu.<br />

Granillos o sarpullimiento. Sisu. + Salir: sisutu. +<br />

Salir granillos así de otra manera: p'usu mistutu vel<br />

maphutitu vel purukipitu.<br />

Grano de quinua. Jupa vel jupa nayra. Un grano de<br />

ella: maya jupa. Y así se dirá del trigo y otras<br />

semillas.<br />

Grano o roncha. P'usu. + Salir: mistutu, maphutitu,<br />

&c.<br />

Grasa. Vide: gordura.<br />

Grasiento. Tasasa, qirari.<br />

Grave, que a nadie respeta. Ch'uwasilla, apusnaqiri,<br />

puwalla.<br />

Grave, persona de respeto. Taqina jaxsaraña,<br />

jaxsaraña kankañani.<br />

Graznar ave. Jachaña.<br />

Graznido. Jachaña, jacha.<br />

Greda, salsa de los indios. Phasa<br />

Greda para enlucir. Quntuya.<br />

Grietas de las manos o pies. Qasarki. + Tenerlas:<br />

qasarkitu.<br />

Grietas o abertura de otras cosas. Laxra, k'ank'a. +<br />

Hacerse: laxraptaña, k'ank'aptaña. + Tenerlas en la<br />

boca o en el rostro: k'ank'allitu, phak'uritu.<br />

Grillos, savandija. T'it'i t'it'i. + Saltan t'ijutaña.<br />

Grillos, prisión. Idem: carillo. + Echarlos: Karilluru<br />

apantaña vel karilluruchaña.<br />

Gritar levantando la voz o llorando. Jupiña,<br />

warariña, qapariña. Vide: ju- nu 23.<br />

Gritón. Wararikamana, &c.<br />

Grosura. Vide: gordura.<br />

Grueso. Vide: gordo.<br />

Grueso, no delgado. Lanqhu, thuru.<br />

Gruñir los puercos. Juju saña.<br />

Gruñir. Vide: reñir, amujinarse.<br />

Gruta o cueva. Tiy, qaqallinka.<br />

Guacas ídolos. Wak'anaka vel Tatanaka, cuyos<br />

nombres entre estos Lupakas son Anu Anu,<br />

Pachapaki, Qhapiya, Wana, Jatukachi, Phuxpu<br />

qullu. Estos son los más conocidos.<br />

Guarda, no hagas eso. Paxta lurasma. Vide: pa-, no.<br />

12. La construcción de esta partícula se sabrá en la<br />

dicción mira.<br />

Guarda de las heredades. Vide: cerca.<br />

Guarda de la casa, iglesia, &c. Ullasiri.<br />

Guardar en la caja o en otra parte. Waqaychaña,<br />

imaña, juskusiña.<br />

Guardar la ley de Dios. Diosana arupa, lakhapa<br />

katuña, waqaychaña.<br />

Guardar la plata. Arukama luraña.<br />

Guardar en su lugar. Imaxaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 183<br />

Guardar algo de noche. Musiña.<br />

Guardar a otro. Vide defender.<br />

Guardarse del golpe. Pullqitaña.<br />

Guardar algo a la vez que le cabe por su rueda.<br />

Mit'asiña.<br />

Guardar parte de algo. Puchuqäña, pillaqäña.<br />

Guardar en la troje. Piwrat'asiña, Sixit'asiña,<br />

qullkat'asiña.<br />

Guardar ganado, pastorear. Awatiña.<br />

Guardar la cara. Chupit'asiña.<br />

Guardar algo entre la faja. K'inchurusiña,<br />

kïnchuruchasiña.<br />

Guardar demasiado. Vide: es casear.<br />

Guardoso, que no desperdicia. Waqaychasiri,<br />

imasiri.<br />

Guardarropa. Isikamana.<br />

Guardar algo no mani festándolo. Apjasiña,<br />

imajasiña.<br />

Guardar secreto. Aru imantaña.<br />

Guardar carne, chuño, &c. entre piedras como<br />

estos suelen. Atikipaña.<br />

Guardar el vestido, poniéndose otro en su lugar.<br />

Yanjräsiña. Y así de otras cosas.<br />

Guardar para bastimento. Illachasiña waqaychasiña.<br />

Guarda. Vide: centinelas, espía.<br />

Guarda de soldados. Ch'amani ullasirinaka.<br />

Guardián. Idem: vel San Francisco padrenakana<br />

apupa.<br />

Guacanqui, que suelen traer los enamorados. Qupa<br />

chichi llanka.<br />

Guarecerse huyendo. Phat'ikataña, mitikataña,<br />

marikataña.<br />

Guarida así. Phat'ikataña, &c.<br />

Guayaba, fruta conocida. Sawintu.<br />

Guerra. Awqasiña.<br />

Guerra o campo. Awqasiwi.<br />

Guerrear. Awqasiña, awqapura tinkusiña.<br />

Guerrero, soldado Awqasiri.<br />

Guía del camino. Irpiri.<br />

Guía en los cantares. Suqu, susa.<br />

Guiar en los cantares. Jaylli irarapiña.<br />

Guiar en camino, irpaña.<br />

Guiar yendo delante. Nayrarapiña.<br />

Guiar al ciego. Jiskhaña.<br />

Guiarse por razón. Jamut'ampi kunasa luraña.<br />

Guiar los hombres al cielo. Alaxpacha tuqiru<br />

jaqinaka irpaña.<br />

Guiarse por antojo. Chuymajakama saranaqaña.<br />

Guiar la danza. Chillchirinaka irpaña, jila irpaña.<br />

Guía así. Danzirinakana jila irpiripa, yatichiripa vel<br />

jila irpapa.<br />

Guiñar con los ojos. Ch'armjaña.<br />

Guiñarse uno a otro. Ch'armjasiña.<br />

Guiñar así para otro. Ch'armjarapiña.<br />

Guirnalda de flores. Thutumpi pillu. Y así de otras<br />

cosas. + Hacerla: Thutumpi pilluchaña.<br />

Guisar de comer. Manq'a phäña, yatäña. Vide: dar<br />

punto.<br />

Guisar mal de comer. Tanaki phäña. Idem: phalt'u<br />

ch'apaqa.<br />

Guisado de carne. Phäta aycha. Y así de otras cosas.<br />

Gula, pecado en portier demasiadamente. Sisjasiña.<br />

+ Tener gula o saberle bien algo: Muxst'asiña,<br />

amawaña.<br />

Gusano. Laq'u. + Dar: laq'uña.<br />

Gusano. Vide: Gorgojo. + Hervir en alguna cosa. Chis<br />

chistaña con -na vel -tha. + Roer o comer algo los<br />

gusanos: t'uruña. + Nacer o salir en grande<br />

número: jump'uxtusnuña.<br />

Gusanera. Jurk'uyawi, jutawi.<br />

Gusanillo que roe las hojas o matas de las papas.<br />

Yä<br />

Gusanillo o escarabajo negro. K'aña sawri. Idem:<br />

ch'iqi ch'iqi.<br />

Gustar. Vida: gula.<br />

Gustar de andar parlar, &c. Saranaki, arustañaki<br />

muxsthapiña. Y así de otras cosas.<br />

Gustar probar. Malliña.<br />

Gusto. Uno de los cinco sentidos. Malliña, mallit'aña.<br />

+ Dar gusto al que pide: Chuymarukama vel<br />

maysitapakama churaña. + Dar gusto agradar:<br />

Chuymaru puriña, kusisäña.<br />

Gustoso. Vide: sabroso.


184 Ludovico Bertonio<br />

H<br />

Hábil ingenioso. Musani, musalla o arichuymani.<br />

Hábil para todas cosas. Chuymani o chuymaxtara.<br />

Habilidad. Chuymani kankaña o chuymani kankawi.<br />

Habilitar a uno para saber. Chuymanichaña o<br />

chuyma churaña.<br />

Habilitar al que tiene prohibición por la Ley.<br />

Licencianichaña o licencia churata. Y toman este<br />

vocablo de los españoles.<br />

Hábito o vestido. Isi.<br />

Hábito de indio. Jaqi isi.<br />

Hábito de religioso. Padre isi.<br />

Habituarse a hurtar. Lunthata vel lunthatiri yatiña.<br />

Habituarse a rezar. Dios jamp'atiri yatiña.<br />

Hábito, costumbre de ayunar. Ayuniri, yatiwija o<br />

-ma o -pa según cuya fuere la costumbre.<br />

Habituado al bien. Jiskiru yatita.<br />

Habituar acostumbrar a otro al bien o mal. Jiski<br />

vel yanqha yatichaña.<br />

Haber pestilencia. Jach'a usu juki.<br />

Haber remedio. Vide: remedio.<br />

Haberse bien. Vide: avenirse.<br />

Haber muestra de que quiere llover. Ch'ära<br />

qhisimaki jallusät'i.<br />

Haber mucha gente en algún cabo. Jaqi jump'usu,<br />

jump'ux jump'uxti, apanaqti, jullpusu.<br />

Haberse como hombre. Chacha chuymat'aña.<br />

Haberse como mujer varonil. Mamanaka<br />

chuymat'aña.<br />

Haber. Jukaña. Pan hay: t'ant'a jukiwa.<br />

Haber indicios o voz que uno está en alguna parte.<br />

Isapasiña.<br />

Haber muchas ocupaciones. Qama junisi, junithapti.<br />

Haber abundancia. Tusuña, jamaña, jallpaña,<br />

q'üqakiña. Vide sup: abundancia.<br />

Haber celajes. Laqhampuna kankarpu, antalupi,<br />

kankarputhalti. Vide supra: arréboles.<br />

Haber luz. Qhanaña, q'anchaña, qhanachaña,<br />

qhanatataña.<br />

Haber multitud grande de cosas. Ch'ära,<br />

qisimakiwa, kawkikiwa, sanawikiwa, jakhumä;<br />

jani arusiñawa, chuyma usuwa.<br />

Haber falta de comida, papel, &c. Manq'a<br />

mach'awa, papela ch'usawa.<br />

Haber menester comida, plata. &c. Manq'atha,<br />

qullqitha, t'aqisiña.<br />

Haber. Vide: tener.<br />

Haber ocasión o lugar para hacer algo o ser tiempo<br />

de ello. Yatisiña, wakisiña. Es tiempo de ir: maña<br />

wakisiwa.<br />

Haber obligación de restituir. Churaxaña,<br />

kutäxañawa vel wakisi, yatisiwa. Añadiendo al<br />

infinitivo -ja, -ma, -pa, -sa, según fuere la persona<br />

obligada.<br />

Haber causa para ir. Maña juki vel wakisi. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Haber dificultad de hacer, &c. Jaritha lurañawa.<br />

Haber facilidad o ser fácil de hacer. Lurañakiwa,<br />

añadiendo -ki al participio.<br />

Haber vergüenza. Vide: avergonzarse.<br />

Haber gana. Vide: tener gana.<br />

Haber hambre común. Mach'aña.<br />

Hablar. Arusiña. Vide: A- no. 83. donde hay mucho<br />

notado. Dicen también algunas veces: Ulaqaña.<br />

Hablar lo que hace al caso en un negocio donde hay<br />

muchas cosas. Aru apakipaña.<br />

Hablar sin tino o lo que viene a la boca. Chuchaña,<br />

tawiña, sanchalliña, taxwaña, pampaki arusiña,<br />

lawiña.<br />

Hablar en su abono. Aru phalaña, millk'uña,<br />

q'inq'ut'äña, sumirijaru arusiña.<br />

Hablar gastando el tiempo. Arusmukuña, aruwäsiña.<br />

Hablar por alguno. Atamarapiña.<br />

Hablar a uno que no se deja persuadir o no atiende<br />

al que habla. Qalaru vel q'ulluru qhawat'ätaru,<br />

q'ulluru urkut'ätaru, arusiña.<br />

Hablar muy recio como quién vence en las porfías<br />

o disputas. Qanqiña, sumaña.<br />

Hablar entre dientes o aprisa. Kullmukipamä,<br />

muxmukipamä, millk'ukipamä, khistukipamä<br />

arusiña.<br />

Hablar entre dientes, muy quedito. Philli philliña.<br />

Hablar a trochemoche, sin declararse bien.<br />

Qhanamanaña.<br />

Hablar enterneciendo al que oye. Khuyasiña,<br />

waynasiña, jalutaskaña, arusiña.<br />

Hablar tartamudeando. Jajllu tha arusiña.<br />

Hablar con doblez. Mästä vel jakhastä, jamast'ä,<br />

ch'amakast'ä, watiqast'ä arusiña vel mäst'äña, &c.<br />

Hablar al oído. Jinchuru arusiña<br />

Hablar a alguno reprehendiéndole. Jinchukataña,<br />

taxtiña.<br />

Hablar muchos a voces sin concierto. Jupiwäsiña.<br />

Hablar con distinción y claridad. Thiyani qurpani,<br />

puluni k'illpani vel muqutha muqutaki, t'iwithaki,<br />

kharithaki arusiña vel aru phat'ajaña, t'iwijaña.<br />

Hablar con mucha claridad, de suerte que se<br />

entienda muy bien. Chuymaru puriri arusiña vel<br />

tuminajamaki aru khariña.<br />

Hablar al corazón. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 185<br />

Hablar oscuramente o con equivocación. Wayki vel<br />

parki arusiña.<br />

Hablar palabras dulces. Muxsaki, qawiki, k'isaki<br />

arusiña.<br />

Hablar en secreto, uno con otro. Aru k'ichijasiña,<br />

llupjasiña.<br />

Hablar o tratar de ordinario con alguno.<br />

Lip'ikataña, -ru.<br />

Hablar cosas de espanto. Mullawara, warakusiña,<br />

jaxsaraña arusiña.<br />

Hablar mal de otro. Khistusiña, chamusiña,<br />

k'amusiña.<br />

Hablar chufletas. Sawkakipaña, sawkasiña, llama<br />

llama jächuku arusiña<br />

Hablar desdorando o desabo nando. Wanuña.<br />

Hablar más y más. Pacha kuti arusiña, mulla wara,<br />

jani wati, jani qhï jani tukusiri.<br />

Hablar a prisa, como tarabilla. Chiriririña,<br />

sankaraririña.<br />

Hablar como por yerro lo que no le está bien<br />

declarar. Pantusuña, phakusuña vel arusispä,<br />

pantusuña.<br />

Hablar o leer a prisa. Muxmuki panawi arusiña.<br />

Hablar con propiedad y elegancia. Aru k'ask'aña.<br />

Hablar jactándose. Vide: Jactarse.<br />

Hablar con aspereza. Jaru arumpi arusiña. )(<br />

Muxsaki.<br />

Hablar a veces. Maykhipaki arusiña.<br />

Hablar consideradamente. Amajasisaki,<br />

chuymampiki, chuymanijamaki arusiña.<br />

Hablar libre o desvergonzadamente. Jani wati, jani<br />

qhï.<br />

Hablar de Dios. Diosana yänakapatha, Dios tuqitha<br />

arusiña.<br />

Hablar familiarmente. Arust'asiña, arusnuqaña.<br />

Hablar bajito. Jakhasaki arusiña.<br />

Hablar recio. Junt'u qhanaki arusiña.<br />

Hablar quebrando la cabeza a otro. Ch'axwaña,<br />

ch'unch'u p'iq'iña pakiña.<br />

Hablar lo que viene a la boca. Kunaxa lakharu<br />

mat'ach'i, purichi ukaki arusiña.<br />

Hablar sin razón. Jani yäjatha arusiña.<br />

Hablar de su motivo. Chuymakama, jani khitinsa<br />

arusima sata arusiña.<br />

Hablar sonsacando para ver lo que tiene. Watiqaña<br />

watiqaki arusiña.<br />

Hablar palabras deshonestas. Q'añu aru arusiña.<br />

Hablador. Arukamana, arära chuchanqalla, pini pini,<br />

arunkati, sancha, sankarara. Vide: parlero.<br />

Hacha de cortar. Champi, llawchi. + Dar hachazo:<br />

champina nuwaña.<br />

Hachina, montón de mieses o de leña. Arku. Vide:<br />

amontonar.<br />

Hacha de cera. Idem. Hachones de ichu encendido,<br />

Jichu pichuta nakkiri. + Llevarlos: yiwaña.<br />

Halagar, acariciar con la mano. Sularaña,<br />

phiskuraña.<br />

Halagar. Vide: acallar, engañar.<br />

Halcón. Mamani.<br />

Halcón que ya está para volar. Tayka tuku mamani.<br />

Halda o raíz del cerro. Manqharana, kayurana,<br />

uraqtu.<br />

Halda del capirote de estas indias. Phant'a llint'a.<br />

Vide: falda.<br />

Halda para echar algo. Muji. + Pararla; mujichasiña.<br />

+ Echar algo en ella: mujixaräña. + Llevar algo en<br />

ella: Mujixaruña.<br />

Haldada de alga. Muji, &c.<br />

Alfombra o tapiz. Jant'akuña vel janaña.<br />

Hallar. Jakiña, jakisiña.<br />

Hallar lo perdido. Jakisxaña.<br />

Hallar lo que era dificultoso. Jakinuqaña.<br />

Hallarse cansado. Qarijitu vel ch'ama p'isujtitu.<br />

Hallarse presente. Jukaña, Idem: Akankata,<br />

ukankaña; según se hablare de este o de aquel<br />

lugar.<br />

Hallazgo. Nayrachaña. + Darle: nayrachaña. +<br />

Pedirle: nayrachita saña.<br />

Hambre. Awtiña, del awti. + Tenerla: awtitu, awtjitu.<br />

Hambre canina. Qhatikipiyri awtiña. + Tenerla:<br />

chuyma qhatikipiyri awtitu, manq'atha suwt'aña,<br />

lasut'aña. + Estar transido de hambre. Idem.<br />

Hambre, esterilidad. Mach'a.<br />

Hambriento. Awtijata. + Estarlo: manq'ajachitu,<br />

awtjitu vel manq'atha jallaxchiña.<br />

Hambriento de plata, de honra, &c. Qullqitha,<br />

chupitha jallaxchiri, amawiri manq'aruri.<br />

Andrajo. Q'uchallu.<br />

Andrajoso. Warira, q'uchallu, saxawalla, thantawalla,<br />

thanthalli, surpuma, q'uchalluwi, tumiri waylla,<br />

uru, pallu pallullawi. + Andarlo: surpunuqaña,<br />

sichana qaña vel q'uchallu, &c. Saranaqaña.<br />

Hanega de medir. Idem: vel wanqara. + Medir con<br />

ella: wanqaraña, wanqarana tupuña,<br />

Hanega de trigo, maíz, &c. Tiriqu mä wanqara vel<br />

mä wanqara tiriqu, tunqu, &c.<br />

Hanega colmada. Jullch'u jullp'u, ch'unch'uni<br />

tankani.<br />

Hanelito, aliento. Samana.<br />

Añicos. Jisk'a jisk'a. + Hacerlos: jisk'a jisk'aru jaläña.<br />

Haragán. Wak'a. + Andarlo o serlo : wak'anaqaña y<br />

holgazán.


186 Ludovico Bertonio<br />

Harina de maíz trigo, &c. Jak'u.<br />

Harina de quinua. Aqallpu y si es tostada dicen jak'u.<br />

+ Comerla: murmurasiña, jakhut'asiña. Jak'una<br />

lakha muxsaräña.<br />

Harina de quinua. Se llama también: waykaya jak'u.<br />

Harina cualquiera bien molida. Ñut'u, nakha. +<br />

Molerla con dos piedras o en el molino: Khunaña.<br />

Armonía de voces o instrumentos. Muxsa q'uchu.<br />

Harnero. Susuña.<br />

Harrear bestia con palo. Nuwat'aña. + Con aguijón:<br />

junut'aña. + Tirándoles con algo: jakhut'aña. +<br />

Dándoles grito: jaja saña.<br />

Hartarse. Sisaña.<br />

Hartarse demasiado. Sisjasiña, sisantaña, manq'aña,<br />

umana qaqaña, thurkhiña, thurkhitataña,<br />

jallaxchintaña, manq'a vel uma jiskichantaña vel<br />

manq'asjaña, manq'a jiliskipaña, jilist'äña.<br />

Hartar a otro. Sisäña, sisantäña.<br />

Hartazgo. Sisantasiña, &c. + Dársele: manq'awi<br />

umawi juthuraña sisantasiña, &c.<br />

Harto de comer o beber. Jiski manq'ata, umata,<br />

sisata.<br />

Hasta no más. Ukakama.<br />

Hasta. Kama vel kamaru.<br />

Hasta aquí. Akarukama.<br />

Hasta cuando. Qayqakama vel qayqa pacha.<br />

Hasta que tú quieras. Qayqa pacha kamaxa<br />

amawachijata.<br />

Hasta que yo lo diga. Sañajakama.<br />

Hasta que yo muera. Jiwañajakama. Y así se dirá en<br />

otras cosa semejantes.<br />

Hasta donde. Kawkikama.<br />

Hastío. Vide: Enfado.<br />

Hatear. Yampathapisiña.<br />

Hato. Q'iphi apa, khumu. Según quién lo ha de llevar.<br />

Componer el hato o cargas: q'iphichaña, khumu<br />

wakithapäña.<br />

Haz de las cosas. Ajanu, nayra tuqi )( Jikhani tuqi.<br />

Haz de leña hierba, &c. Luku. + Hacerle: lukuchaña.<br />

Hacer. Luraña que es verbo general casi para todas las<br />

cosas. Aquí pondremos otros verbos y modos<br />

particulares.<br />

Hacer casa: utachaña, componiendo el nombre con<br />

-cha, lo cual es también muy general como iremos<br />

mostrando v.g.<br />

Hacer vestido. Isichaña.<br />

Hacer que uno tenga vestido. Isinichata,<br />

qullqinichaña, &c.<br />

Hacer chácara. Yapuchaña.<br />

Hacer de aquesta o de aquella manera,<br />

mostrándolo. Ach'aña, uch'aña, aka jamachaña,<br />

uka jamachaña.<br />

Hacer que uno sea rico. Qhapaqachaña. + Que<br />

sea pobre: wajchachaña. + Que sea señor:<br />

apuchaña, mayquchaña. + Que ande el niño que<br />

no sabe: saririchaña. + Que casi se acabe algo:<br />

niyachaña, nañachaña. + Que uno sea como yo:<br />

najachaña, &c. Aunque siempre es mejor<br />

acomodarse al uso que en algunas cosas no<br />

hablara con estas composiciones aunque se<br />

entendiera.<br />

Hacer que uno ande, coma, &c: saräña, manq'äña<br />

vel sarayaña. Añadiendo a los verbos la diéresis vel<br />

ya; que también es regla generalísima.<br />

Hacer algo por amor o respeto de otro. Lurarapiña y<br />

todos los verbos con esta partícula -rapi-,<br />

significan lo propio.<br />

Hacer en su provecho. Lurasiña. Y todos los verbos<br />

con la partícula -si-.<br />

Hacer algo de noche o cuando otros se ocupan en<br />

otras cosas. Lurarachaña. Y todos los verbos<br />

compuestos con -racha.<br />

Hacer con brevedad. Lurawaxaña. Y todos los verbos<br />

compuestos con -waxa. Murió con brevedad:<br />

Jiwawaxi.<br />

Hacer alto en alguna parte los caminantes.<br />

Änuqtaña, aywinuqtaña, allinuqtaña, apanuqtaña,<br />

&c.<br />

Hacer muy del señor. Apusnaqaña, anchasnaqaña,<br />

jilasnaqaña, apuykachaña, mayqu mayqu thuxsaña.<br />

Hacer muy de la señora. T'allaki thujsaña,<br />

ch'uwanaqaña.<br />

Hacer del señor, del sabio, &c. Para con alguno.<br />

Apuchasirapiña, aputukurapiña vel thujsarapiña.<br />

Hacer algo a imitación de otro. Mayni jamut'aki<br />

luraña. Idem: Ullirpäña.<br />

Hacer que uno sea hombre de caudal o de estima.<br />

Jaqichaña.<br />

Hacer bien a otro. Jaqichaña, jiskichaña, khuyaña,<br />

juskuña.<br />

Hacer mal o daño. Yanqhachaña khuyantaña,<br />

jiskichantaña, en contrario sentido.<br />

Hacer de nada. Japhallaña vel ch'usatha luraña.<br />

Hacer volver las espaldas. Jakha ullut'äwaxana.<br />

Hacer que uno pierda el brío o el altivez. Jayutilla<br />

apsuña.<br />

Hacer poca obra. Jayrasiña, qillasiña.<br />

Hacer o aderezar algo. Yatäña, wakäña.<br />

Hacer a porfía. Llallisiña, markasiña thuwiqasiña.<br />

Hacer que uno se quede engañándole.<br />

Llullaqasiwaña.<br />

Hacer cualquiera cosa como hombre entendido.


Vocabulario de la Lengua Aymara 187<br />

Must'aña.<br />

Hacer callar con sus fuertes razones. Phaxrachäña,<br />

pakiña.<br />

Hacer dar brincos. Phararäña anatäña.<br />

Hacer que uno sea famoso. Lakhawäña, aruwäña.<br />

Hacer cosquillas. Qhichilläña.<br />

Hacer dos veces un camino o cualquiera cosa.<br />

Pächaña.<br />

Hacer del tonto. Vide: Fingirse.<br />

Hacer buen día, claro. Pacha llijuti, lupi,<br />

Hacer sol. Lupiña.<br />

Hacer luna. Phaxsiña.<br />

Hacer sol con uñas o día pardo. Jayphu lupiña.<br />

Hacerse bueno, malo, sabio, &c. Sap'axaña,<br />

yanqhaxaña, amawt'axaña vel sap'aptaña, sap'ataña<br />

sap'akiptaña. Añadiendo a los nombres sustantivos,<br />

aditivos o participios las partículas -xa, -pta, -ta,<br />

-kipta.<br />

Hacer que uno sea bueno, sabio, &c. Sap'axaña,<br />

sap'aptaña sap'atäña, sap'akiptäña. Añadiendo<br />

diéresis, en su lugar a los nombres compuestos con<br />

aquellas partículas, con las cuales de neutros se<br />

vuelven activos todos aquellos verbos. Vide:<br />

volverse.<br />

Hacerse temer, amar, aborrecer, &c. Jaxsaräsiña,<br />

amawäsiña, uñiyasiña, &c. Componiendo los<br />

verbos con la partícula -äsi vel -yasi.<br />

Hacerse del sordo. Isuraña, oír y callar.<br />

Hacerse temer. Dícenlo también por este verbo.<br />

T'urusirapiña, -taki.<br />

Hacerse a unas, adunarse. Mächasiña, mäwijaña 3<br />

-ji.<br />

Hacerse fuerza para no hablar. Aru mukhusiña.<br />

Hacerse obedecer o temer. P'axthaptäña.<br />

Hacerse lo que no era antes. Tukuña.<br />

Hacerse del bando de alguno. Wakiña.<br />

Hacerse del bando del Rey. Reyaru makhataña, Rey<br />

a manqa sät'aña, wakiña.<br />

Hacerse un año el trabajo de un día. Mararu<br />

uruyaña, jayp'uyaña.<br />

Hacesillo, manojo de trigo, quinua, &c. Chulla.<br />

Hacia aquella parte. Uka tuqi, uka manqa vel kata,<br />

yuraka, winkalla.<br />

Hacia acá vino. Aka manqa saranina. Componiendo<br />

los verbos de movimiento con -ni.<br />

Hacienda. Idem: aunque los indios solamente a los<br />

carneros suelen llamar hacienda.<br />

Hechicero diestro en sus embustes. Tutu, phü,<br />

supayuna allqumäta.<br />

Hebra de hilo. Mä ch'ankha.<br />

Hechicero. Layqa, tala, tata, tuqini jamuni, jamut'ani<br />

vel umu Comunes, a varón y mujer.<br />

Hechicero o adivino que suele contar un puñado de<br />

maíz o de estiércol. Jach'ini, tuqini.<br />

Hechicería. Layqasiña. + Hacerla; layqasiña. + En<br />

hechizar: layqaña 3 -qi layqat'aña.<br />

Hechizos. Layqasiña. + Darlos: kallaqaña. 3 -qi.<br />

layqachaña. + Hacerlos: wakäña. + Enhechizado:<br />

Layqachata, kallaqata.<br />

Hecho pedazos. Vide: andrajoso.<br />

Hecho pedazos o estar molido en todo el cuerpo.<br />

Ch'ama ch'ama t'unitu.<br />

Heder. Thujsaña. + Heder a chicha, vino, &c. K'üsaki,<br />

vinoki thujsaña.<br />

Heder el enfermo. Jiwq'iña.<br />

Hediondez. Thujsakankaña vel thujsa.<br />

Hedor. Idem: aychana thujsapa.<br />

Heme aquí, ofreciéndose. Akaña, amparamankaña,<br />

&c.<br />

Helarse las plantas sembrados, &c. Ch'iwiña.<br />

Helarse el agua volviéndose carámbano.<br />

Chullunkäña.<br />

Helarse unas partes del sembrado y otras no.<br />

Nuwsu nuwantaña.<br />

Helarse las papas para hacer chuño. Amka<br />

ch'uxuwa, qali vel iruti.<br />

Helar o hacer mucho frío de noche a su tiempo.<br />

Ch'uñuña.<br />

Helarse. Vide: cuajarse o cuajarse la manteca, leche,<br />

&c.<br />

Helarse los ladrillos, adobes, &c. Kusupiña,<br />

chullunkäña. 3 -kiyi.<br />

Helarse de frío las manos o pies.<br />

Ch'uch'ullikakixaña, thäqakixaña, 3 -xi.<br />

Lawaqakixaña, lo cual conviene también al<br />

difunto.<br />

Helado o chamuscado del hielo. Phukuparina asata.<br />

Dícese de las papas ya crecidas y con hojas.<br />

Helado de asombro. Lakhas, chuymas thä mata.<br />

Helecho. Hierba.<br />

Hele allí. Ukawa, ukasa.<br />

Hembra de todos los animales. Qhachu, perra, leona,<br />

gallina, &c. Qhachu anuqara, qhachu puma,<br />

qhachu atawallpa, &c. Poniendo después del<br />

nombre propio.<br />

Hembra que después de haber parido apetece al<br />

macho. Qhataru puriri qhachu.<br />

Hembra preñada, que no se junta al macho y le<br />

escupe el ichu que comió. Phusnumpi api.<br />

Hembra oveja de la tierra. Qawra qhachu. Porque<br />

puede también anteponerse el nombre propio.<br />

Hembra así, rasa. Wakä qhachu.


188 Ludovico Bertonio<br />

Hembra así lanuda. T'awrani.<br />

Hembra muy preñada. Tata phalla vel jach'a wallq'i,<br />

jach'a japi, ullchusa.<br />

Hemisferio. Los indios no saben que sea, ni usan<br />

decirlo.<br />

Henchir. Phuqaña, lluphutaña, Vide: phu- no. 3, &c.<br />

Henchir la gente alguna casa. Jaqinaka utana k'ajti<br />

vel k'ajtatawa.<br />

Henchir costal, hasta no más. Aymuraña, lakhakama<br />

phuqhaña.<br />

Henchir atestando. Sak'intaña, tilantaña, suk'antaña.<br />

Henchir la medida colmada. Tawqachaña,<br />

tawqawichaña.<br />

Henchirse. Phuqhasiña.<br />

Henchirse de piojos. Lap'axtarakakixaña.<br />

Henchirse de polvo. T'ürmikamakakixaña,<br />

t'urmixtarakakixaña. La cual composición puede<br />

también hacerse en otras cosas.<br />

Henchirse de basura la lana. Qurikipasiña.<br />

Henchirse así las madejas. Juñinaqtaña.<br />

Henchirse de sarna. Qharachana q'äkiptaña,<br />

qharachaxtarakakixaña.<br />

Henchir un cántaro de agua. Wakullaru umana<br />

phuqhaña.<br />

Henderse. Ch'äxtaña, laxraptaña, wikaxtaña,<br />

lanqhaxtaña, kumpaxtaña, pakixtaña, turuquptaña.<br />

Henderse la cabeza de dolor. P'iq'iña ch'äjtitu.<br />

Hender. Ch'äña, ch'äjaña, laxraptäña. Añadiendo<br />

diéresis en los verbos precedentes. Vide: abrir y<br />

horadar.<br />

Hendedura. Laxra, turuqu.<br />

Heno. Jichu. + Segarle: Jichuña, yawiña.<br />

Heredad, campo de sembrar. Yapu.<br />

Heredero. Awkipana lantipa vel jiwirina haciendapa<br />

katusiri.<br />

Heredar. Jiwirina haciendapa katusiña.<br />

Heredero. Jiwirina kunapsa jaytawi.<br />

Heredero de las costumbres de la madre. Qhillina.<br />

Heredero de las costumbres del padre. Idem,<br />

qhillina. Vide: qhi- no. 3.<br />

Heredar la hacienda. Hacienda purixi -ru.<br />

Heredar el nombre. Awkijana sutipa apxaña.<br />

Erial. Ch'api ch'api uraqi.<br />

Herida, golpe sin abertura. Chhuxri q'üta, larama.<br />

Herir así. Chhuxrichaña larama q'ütachaña, umullu<br />

uqulluchaña, larama jusqulluchaña.<br />

Herida abierta. P'iya.<br />

Herir así. P'iyajaña, jununtaña.<br />

Herir a cuchilladas. Kharintaña.<br />

Herir o dar golpe en el rostro. Ajanunchaña. Y de<br />

esta pro pia manera dicen: amparanchaña,<br />

kayunchaña, &c. Componiendo la parte herida con<br />

la partícula -ncha.<br />

Herir con el cuerno. Waxraña.<br />

Herir las papas con descuido al sacarlas.<br />

Ch'inqanuqaña.<br />

Herir o bañar al sol algún lugar. Lupixataña,<br />

lupikataña vel lupi puri -ru.<br />

Herir el sol la punta de los cerros o los altos de las<br />

casas, &c. Qullu qulluru, uta utaru inti k'achachasi.<br />

Herirse unos a otros. Jununtasiña, kharintasiña,<br />

chuxrichasiña, según fuere la herida.<br />

Herirse los pechos. Chuyma liq'intasiña, liq'it'asiña.<br />

Hermana mayor. Qullaka, apaqi vel waka.<br />

Hermana menor. Chinki.<br />

Hermana mayor y menor juntas. Qullakani<br />

chinkini.<br />

Hermano mayor. Jila. + Menor sullka.<br />

Hermano mayor y menor juntos. Jilani sullkani.<br />

Hermanar. Vide: hermanos.<br />

Hermano o hermana nacida inmediatamente<br />

después de mí. Apañawija.<br />

Hermano menor de la hermana. Alu vel kawina,<br />

umana. Estos dos son nombres de regalo.<br />

Hermano del Inca que hacía penitencia por él.<br />

Sasiri qhapaqa. Vide: sa- no. 26.<br />

Hermanos de un parto. Qhaxa el primero, wisa el<br />

segundo.<br />

Hermanas así. Awalla a la primera, jispalla a la<br />

segunda.<br />

Hermanablemente. Jilani, sullkanijamaki, qullakani<br />

chinkinijamaki, si son mujeres.<br />

Hermanos o pareados. Como dos zapatos, dos<br />

medias, dos vasos compañeros, &c. Yanani.<br />

Hermanos de leche. Maynina ñuñupa ñuñuri.<br />

Hermoso. Suma, qamquta, kachuta, sulata, wayruru,<br />

k'illi k'illija phalata, mullamulla, thupata llunkuta,<br />

lupiri, qanqiri, sumiri ch'armiri, nayra ch'armaki<br />

sap'a, jiski, &c. + Cabello hermoso como oro:<br />

chuqi pantasä ñaq'uta.<br />

Hermosísimo: sumana sumapa, &c. Repitiendo los<br />

demás nombres de la misma manera.<br />

Hermosura. Sumakankaña vel sumaña.<br />

Hermosear. Sumaychaña vel sap'achaña.<br />

Hermosear con varias labores, como hacen los<br />

plateros o pintores. Qillqusuña, vel sumiriparu<br />

qillqusuña.<br />

Herradura del caballo. Jiskhu.<br />

Herrar las bestias. Jiskhut'äña.<br />

Herrador así. Jiskhut'iyri.<br />

Herrar, marcar. Markt'aña, unanchaña, markusuña,<br />

unanchusuña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 189<br />

Herrero. Taqa taqa yawri kamana.<br />

Herramental. Jiskhut'äña.<br />

Herramienta de los oficiales. Iranaqañanaka.<br />

Herrería. Taqa taqa uta.<br />

Hervir la olla, &c. Qhirqhiña, t'impuña, wallaqiña.<br />

Hervir la olla del que está agonizando. Arasa<br />

t'axt'axti.<br />

Hervir a borbollones. Qhirqhitusnuña, wallaxtusnuña<br />

vel juxutaña, juxutusnuña.<br />

Hervir de gusanos. Laq'u ch'iy ch'iy, chis chisti,<br />

jump'ux jump'uxti.<br />

Hervir de gente o ganado. Jump'ux jump'uxtaña,<br />

chhuchhuña.<br />

Hervir de cólera. Wallaxtaña vel wallaxtusnuña,<br />

jupuxtusnuña.<br />

Hervor. Wallaqiña. + Darle a alguna cosa. Wallaqäña,<br />

qhirqhiräña, qhirqhiyaña.<br />

Hez o fondo. Quñchu.<br />

Hez, escoria. Jama sakarara.<br />

Hidalgo. Jiskikiri, jiski wila.<br />

Hidalguía. Jiskikiri kankaña.<br />

Hiel. Chillka.<br />

Hierro. Yawri, qillaya yawri.<br />

Hígado. K'iwcha.<br />

Hígado asado en las brasas. K'iwcha thaxa.<br />

Higos. Idem: jikusa.<br />

Hijo. Yuqa, wawa. Es indiferente.<br />

Hija. Pucha, vel wawa.<br />

Hijo habido en buena guerra. Jallima, jallisita,<br />

k'utusita wawa.<br />

Hijo nacido a la postre. Chana, pichu, pichuchata. +<br />

Haberle así; chanachasiña.<br />

Hijo bastardo. Jathjata jathjawi vel jathamukuña.<br />

Hijo mellizo. Pacha wawa vel pachachata. Vide: p- no.<br />

8.<br />

Hijo primogénito. Tayna, jila nayra wawa.<br />

Hijo menor. Sullkawawa.<br />

Hijo soy tuyo no quieras reñirme tanto que puedo<br />

faltar o irme por ahí para que no tomes<br />

pesadumbre. Qinaya wawamakiña urpu<br />

wawamakiña, jani ancha thaxtittati.<br />

Hijo, respeto de la madre que tiene particular<br />

cuidado de él. Qhillina.<br />

Hija, así respeto del padre. Idem<br />

Hijo del medio. Taypi wawa.<br />

Hijo del que tenía por oficio coger gatos monteses.<br />

Qupa; y las hijas: titi; limpio de piojos, Idem.<br />

Hijo único. Maynijta k'awna tunqujama mä p'utuxta.<br />

Hijo solo entre muchas hijas. K'awna, amaya. + La<br />

hija entre muchos hijos: urquma.<br />

Hijo adoptivo. Yuqa. Idem: puchataki katusiwi,<br />

katusita. Vide: adoptar.<br />

Hijo legítimo. Idem: Lisituma vel casaratana wawapa.<br />

Casi todo lo que se ha dicho del hijo, conviene a la<br />

hija también si no es cuando se deciende en<br />

particular.<br />

Hilar. Qapuña.<br />

Hilar con destreza. Qapukipaña, philukipaña.<br />

Hilar un huso, dos o tres, &c. Maya, paya, qimsa,<br />

aya qapuña.<br />

Hilar a prisa. Qapu chaxchaña.<br />

Hilar muy torcido. K'utaña, millk'uña, k'uta qapuña.<br />

Hilado así. K'uta qaputa.<br />

Hilar sin torcer mucho. Laykipaña, layita qapuña.<br />

Hilar grueso para sogas. Mismiña.<br />

Hilar delgado. Juch'usaki, uma ki ñañuki qapuña.<br />

Hilaza. Ch'anka.<br />

Hileras de hombres o ringleras que están sentados.<br />

Si son dos tas hileras dicen: patarpi utkaña; si tres:<br />

kimsa tarpi utkaña, &c.<br />

Hilo de lana y de otras cosas. Ch'ankha. Al de lino:<br />

hilo al de oro: ch'uqi ch'ankha.<br />

Hilos con que abren la tela. Sinkaña. + Hacerlos:<br />

sinkaña.<br />

Hilo torcido de tres. Murqhuta ch'ankha. Alluxa<br />

phalakipata.<br />

Hilo recio. Sinti yaxa ch'ankha.<br />

Hilo quebradizo o flojo. Jayra, t'aqasiri, p'ichixtiri<br />

ch'ankha. + Quebrarle: t'aqhaña + Revolverle en<br />

algo como en las cruces de los niños: mayt'uña. +<br />

Torcerle de dos en dos: patarpiña khiwit'aña,<br />

patarpit'aña. + Tramare tejiendo: qipat'aña.<br />

Hilvanar. Jurphijaña, achujäña.<br />

Hincar un palo u otra cosa en el suelo o pared.<br />

Sukuntaña, jununtaña, säntäña, chhuquntaña,<br />

sukut'aña, &c. Vide: Ju- no. 8. &c.<br />

Hincar bien el arado. Wachantaña, k'imintaña.<br />

Hincar la flecha. Mich'intaña.<br />

Hincar ambas rodillas. Purapa qunquru killpit'aña.<br />

Hincar una rodilla sola. Jaqha qunquru killpit'aña.<br />

Hincar clavo o estaca. Ch'akuntaña, liq'intaña,<br />

thajantaña.<br />

Hincar un alfiler, aguja, espina, &c. para fijar<br />

imágenes, &c. Sukukataña, junukataña,<br />

ch'akukataña.<br />

Hincar la aguja en el sombrero o alfileres o pluma<br />

en un papel, &c. T'irut'aña, sukut'aña, T'irijaña.<br />

Hincar la lanza. Chukintaña.<br />

Hincar la lanza, perseguir mucho. Kunkakama<br />

alisnaqaña. + No perseguir mucho: jaritaki<br />

alisnaqaña.<br />

Hincar el morro. Vide: porfiar.


190 Ludovico Bertonio<br />

Hincar, enclavar los ojos o la vista. Ulluch'ukiña,<br />

mita vel ancha ulluch'ukiña.<br />

Hincarse de rodillas. Vide: Hincar.<br />

Hincarse una espina. Ch'apintasiña, ch'apijasiña,<br />

ch'apijitu.<br />

Hincharse. P'usutataña, punkitataña, samut'aña.<br />

Hincharse, salir algún bulto en el cuerpo. Janchi<br />

p'ustusnu vel irutusnu, muqutusnu, uqhullukakixi.<br />

Hincharse o crecer el maíz, garvanzos, &c.<br />

Remojándose. P'asaña, qhaqhaña, 3 -ki.<br />

Hincharse la pared levantando costras. P'usuptaña,<br />

p'ustusnuña, muquptaña.<br />

Hinchar los carrillos de aire. Lakha jumq'utäña,<br />

jumq'uptäña.<br />

Hincharlos con agua. Uma jumq'uxaruña.<br />

Hincharse. Vide: ensoberbecerse.<br />

Hinchar las vejigas para jugar. Yaq'allachi<br />

phustataña.<br />

Hinchado. Uqulluchata, ullumachata p'ust'atata.<br />

Hinchado. Vide: soberbio.<br />

Hipo. Jik'i + Tenerle: Jik'iña.<br />

Hipócrita, cristiano fingido. Tullpa cristiano. Y de<br />

esta manera dicen: tullpa confesiri, kumulguiri.<br />

Cofradía, &c.<br />

Historia antigua. Nayra aru vel nayra yä.<br />

Historia moderna. Jicha aru.<br />

Historiador. Nayra vel jicha aru qillqiri<br />

Historia escrita. Nayra aru vel jicha aru qillqa vel<br />

libro.<br />

Historia o cuento. Idem: ut supra.<br />

Hocico de puerco. Khuchina lakhapa.<br />

Hocicudo. Chunta lakhani, phiqacha, wiskalla<br />

lakhani.<br />

Hocicado de los puercos. Khuchina tanqata, jat'ita.<br />

¡Hola! llamando al varón. Cha o kay, chay, jiliy<br />

mayquy, &c.<br />

¡Hola! llamando a la mujer. Chay millay vel millay<br />

solamente.<br />

Hola, llamado. Chay. Vide: llamar<br />

Hola, llamado a un indio. Cha uqay.<br />

Hola, llamado a una india. Cha millay.<br />

Hola, llamado el varón a otro o a la mujer, y<br />

viceversa. Qhuway. Pero nunca es de cortesía<br />

llamar así a las personas principales.<br />

Hogar. Vide: fogón.<br />

Hoja del árbol o plantas. Laphi, pirari, pirka. +<br />

Brotar, laphichasiña, pirarichasiña.<br />

Hoja del libro. Jana, laphi.<br />

Hojuela. Idem: vel lip'ichi phätaja.<br />

Holgarse. Kusisiña, chipisiña, chipiña, q'uchusiña.<br />

Holgarse del mal ajeno. Taläña, q'uchiyaña.<br />

Holgarse de andar bien vestido. Ch'iwusa<br />

ullixatasisa saraña Porque suele mirar a su sombra.<br />

Holgarse en ver las fiestas y juegos. Anatirinaka,<br />

ulljaña. La 3 -ji<br />

Holgar, dejar de trabajar o caminar un día o dos.<br />

Samat'asiña, maya paya uru inaki utkaña, qamaña.<br />

Holgar, tener asueto o tomar alguna recreación.<br />

Phajsarasiña, samarasiña, thärasiña.<br />

Holgazán. Wak'a, quiayu jikhalla, anullawlli, qimara.<br />

Vide: perezoso.<br />

Holgura, deleite. Kusisiña, q'uchusiña, qhit'isiña.<br />

Hollejo de la quinua o trigo. Jipi. + Quitarle o<br />

limpiarle: jipichaña.<br />

Hollejo de la uva. Jupasana lip'ichipa.<br />

Hollejo, cuero delgado. Lip'ichi.<br />

Hollejo, corteza delgada de las frutas. Sillpi lip'ichi.<br />

Hollín. Qisima.<br />

Hollín que se pega a las ollas, calderos, &c. Yana,<br />

phuku yana.<br />

Hombre. Jaqi y es común de ambos como "Homo".<br />

Hombre varón. Chacha.<br />

Hombre o mujer negra, tisnada, puerca. K'ä,<br />

jañak'ä pankatä.<br />

Hombre pacífico que no hace mal a nadie. Kasi<br />

jaqi.<br />

Hombre que no acude a las obligaciones comunes.<br />

Chakupana saranaqiri jaqi.<br />

Hombre de burla. Jaqich'uki.<br />

Hombre que siempre anda encontrado con otro.<br />

Urqu t'iñini, urqu jiwatini, Ch'axmikamani.<br />

Hombre doblado disimulado. Pä chuyma,<br />

manqhini.<br />

Hombre de dos caras. Puraparu wakiri jaqi )( qhana<br />

jaqi.<br />

Hombre fiel, ajustado en todo. Sullullu, uypayu.<br />

Hombre que no sabe comprar ni vender. Payi jaqi.<br />

Hombre dadivoso. Pampa, luxtatiri, luxtatata, jach'a<br />

ampara.<br />

Hombre que vive a poco más o menos. Pampa jaqi.<br />

Hombre que fácilmente da lo que le piden. Lakha<br />

usurina mayisiña, maya arusa jaqhachakiri.<br />

Hombre que no reconoce superior o que vive a su<br />

voluntad. Puruma.<br />

Hombre sencillo, claro, llano. Qhana, phaxi, q'apa,<br />

salla siki.<br />

Hombre de pocas fuerzas. Tawka lawaja,<br />

ch'amawisa.<br />

Hombre digno de lástima. Pachakhuya, usuwaña,<br />

khuyaña.<br />

Hombre sin honra. Qhaxsi vel phinq'a jaqi.<br />

Hombre medio cristiano y medio idólatra. Purapa


Vocabulario de la Lengua Aymara 191<br />

jamp'atiri jaqi.<br />

Hombre varonil. Chacha jaqi.<br />

Hombre machucho. Chacha urqu.<br />

Hombro. Kallachi, sama sama.<br />

Honda para tirar. Q'urawa + Tirarla: q'urawaña. +<br />

Voltearla para tirar: khiwiña.<br />

Honda tejida de blanco y negro. Pak'i q'urawa.<br />

Hondo de la tierra y agua. Manqhi, mik'ayu, chilli,<br />

waru, tuta larama ankasi, chuwa chuwa.<br />

Hondo de la tierra. Phutunqu phujru, yuru.<br />

Hondo diez brazas. Tunka luqa jukhawaru mik'ayu,<br />

&c.<br />

Hondo sin suelo. Larama ankasi, kawki manqhiki.<br />

Hondable. Wakita manqhiki.<br />

Hondo a cavar. Ali qhullintaña. )( alaxachiki<br />

qhulliraña.<br />

Honesto. Vide: onesto<br />

Honesto. Llumpaqa chuymani.<br />

Hongo grande. Jach'a kalla vel Phuq'a phuq'a.<br />

Hongo menor. Champi.<br />

Honra. Qamasa, chupi vel chupinikankaña: +<br />

Ganarla: sumaña, lup'iña, qanqiña. + Quitarla:<br />

aparaña. + Restituirla: kutäxaña.<br />

Honrado. Chupini, qamasani.<br />

Honradillo. Qamasa, q'aywasilla, ch'uwasilla,<br />

pawisilla.<br />

Honrar. Chupichaña, sumaychaña, chupiru aputaña,<br />

yupaychaña.<br />

Honradamente. Chupinijaki.<br />

Hora. Idem: Vel luk'i wayk'u. Los indios no cuentan<br />

las horas precisamente, sino las partes del día y de<br />

la noche por la orden, que aquí van puestas.<br />

1. Una hora antes de amanecer claramente: ancha<br />

q'alta.<br />

2. Hora o tiempo: qhantatapacha vel uraqi villij<br />

villirtipana vel jankaltipaña, inti jalsupacha.<br />

3. Inti amputtata, inti juxsanuqa vel inti<br />

juxsatatipana.<br />

4. Sunaqi, turku taypi uru vel chikauru, que es<br />

medio día.<br />

5. Inti jalakiptipana vel jaqhukiptipana vel<br />

jalkiptipana.<br />

6. Inti aynachalu, inti jalanta. Idem: jalantipana,<br />

inti phallphalli.<br />

Horas o partes de la noche.<br />

1. Thamikipa, ajanu jayphu, khitita sapacha, jani<br />

ullt'asiñapacha.<br />

2. Aruma ch'ijri, ch'amaka, laxa, chika vel taypi<br />

aruma manqa.<br />

3. Chika aruma, taypi aruma, chikawiña aruma.<br />

4. Arumanti manqa, q'alta tuqi arumanti tuqi, pacha<br />

jaqhukiptipana, jawira jaqhukiptipana.<br />

5. Jila atahuallpa aru, atahuallpa arupana, puku aru,<br />

liqi aru: Donde es de notar que una misma hora<br />

o parte del día y de la noche tiene diversos<br />

nombres.<br />

Hora sus yo me voy. Iya maja.<br />

Hora sus riñamos. Iya jaychasitana.<br />

Horadar. P'iyaña, p'iyjaña. Idem: lujriña. Vide:<br />

agujerear.<br />

Horadar pared con barreta. Jurk'uña.<br />

Horadar la tierra para sembrar mate o papas.<br />

Q'ajaña, junutaña, q'ajantaña.<br />

Horadar ataladrando. Phalajaña, kulajaña.<br />

Horadar tuerto. P'iyamukuña, phalamukuña,<br />

qulamukuña.<br />

Horadar en muchas partes. P'iyanuqaña,<br />

jununuqaña, &c.<br />

Horadar con cuchillo o escoplo. T'illmusuña.<br />

Horadarse la oreja. Jinchu waqutusiña.<br />

Horca de la justicia. Jaqi jaychjaña, warkuña,<br />

wayt'iña.<br />

Horacajadura.<br />

Hormiga. Kanjlli, sik'imari.<br />

Hormiga con alas. Chinu Chinu.<br />

Hormiguero. Sik'imari p'iya. Horno. Idem: juruna vel<br />

t'ant'a phäña.<br />

Horno de cal. Q'atawi wajaña, vel wajawi, juruna,<br />

phäña.<br />

Hornillos para asar papas, &c. Japu vel waja.<br />

Hortaliza, toda hierba de comer. Ch'iwa<br />

Hortaliza que se come cruda. Paqu. + Comerla:<br />

paquña.<br />

Hortaliza. Ch'iwa, yuyu.<br />

Hortaliza que puede comerse cruda como lechugas,<br />

&c. Paqu. + Comerla: paquña.<br />

Hortelano. Wirtakamana.<br />

Hortelano. Huerta. Idem: wirtaka mana.<br />

Hortiga con flor. Urqu itapallu. + Y su flor: wila wila.<br />

+ Escocer: junt'ujaña.<br />

Hortiga que no lleva flor. Qhachu itapallu, y no<br />

escuese mucho.<br />

Hospedar dando de comer. Qurpachaña.<br />

Hospedar para de noche, sin dar de comer. Utana<br />

ikiyaña.<br />

Hospedar, ir a posar. Utaru puriña.<br />

Hospedero. Qurpachakamana.<br />

Hospedería, donde comen. Qurpa uta.<br />

Hospital de enfermos. Idem: vel hospitala,<br />

corrompiendo el vocablo.<br />

Hospital de pobres. Waxcha qurpachawi uta.<br />

Hosarlo. Amaya ch'aka arku, tawqa vel qullu.


192 Ludovico Bertonio<br />

Hostigar. Q'apisäña. + Estar hostigado: q'apisita.<br />

Hoyo donde siembran las papas o maíz. Qhuya,<br />

p'iya.<br />

Hoyo o silo debajo de tierra para esconder algo.<br />

Tuqa, mik'ayu tuqa.<br />

Hoyos de la papa por donde da su fruto. Amka<br />

nayra.<br />

Hoyo en la tierra sin que tenga agua. Phutunqu<br />

phuxru. + Muchos de estos hoyos juntos:<br />

phutunqu, p'iya p'iya, jat'ita jat'ita. Idem: lutu lutu<br />

+ Hacerlos: phutunquchaña.<br />

Hoyo o estanque para amasar barro. Lakapi.<br />

Hoyo sepultura. Amaya imaña. + Hacerla: jat'usuña,<br />

jat'iña.<br />

Hoy. Jichuru.<br />

Hoy todo el día. Jichuru tuyuya vel jichuru aliqa.<br />

Hoy de mañana. Jichuru q'alta vel jichuru arumanti.<br />

Hoy a la tarde. Jichuru jayp'u vel jicha jayp'uru.<br />

Hoz para segar ichu. Jichuña.<br />

Hoz para todo. Yawiña.<br />

Hueco, vacío. Ch'usa, phusa, vel chuyma ch'usa,<br />

chuyma phusa.<br />

Hueco de alguna cosa. Phusa kankaña.<br />

Hueco o cóncavo de algo. Yurupa vel phutunqupa,<br />

phujrupa.<br />

Hueco de voz. Vide: voz gruesa.<br />

[Huelgate, ironice]. Muxst'ama, punkima, mutima,<br />

q'uchima.<br />

Huelgo aliento. Samana. + Faltar: khikhintaña,<br />

jayintaña + Echarle: samusuña. + Retenerse:<br />

mukhusiña.<br />

Huérfana sin padre. Wajcha, luru.<br />

Huérfano sin padre o madre. Iñu.<br />

Huérfano y huérfana. Liliq'üta.<br />

Huérfana, viuda, desamparada. Lixwa, lili, jijma.<br />

Huerfandad. Wajchakankaña, awkiwisa,<br />

taykawisakankaña.<br />

Huero. Phukuchata k'awna. + Salir así:<br />

phukuchaxaña.<br />

Huerta. Idem: vel wirta, muya vel muyaru.<br />

Huésped. Pasiwi, qurpa, juspita.<br />

Huésped. Actine, qurpachiri.<br />

Hueso. Ch'aka.<br />

Hueso o encaje del cuello, Tarku.<br />

Hueso o canilla del brazo o pierna. Ampara vel kayu<br />

wich'u.<br />

Hueso de la garganta. Kawchu.<br />

Hueso con alguna carne. Ankuni vel llixillixini.<br />

Hueso del durazno y otras frutas. Chuyma. + Roer<br />

los huesos: t'uruña, t'urukipa, t'ururuña, jankhikipa<br />

jankiruruña.<br />

Hueso con que Juegan los muchachos que es de las<br />

manos o pies del carnero. Luk'ana, + Jugar con<br />

él: luq'asiña, lut'isiña.<br />

Huevo de todas las aves y pescados. K'awna. +<br />

Ponele: wawachaña, común a todo. + Aserle al<br />

rescoldo: phurkaña. + Cocerle: phäña y freírle<br />

también. + Batirle: jayt'uña, pituña.<br />

Huevo fresco. Sü vel junt'u.<br />

Huevo fiambre. Maq'a.<br />

Humano tratable. Llamp'u chuymani, salla siki,<br />

inkilla, aykaya, axa, mayqu, wawa. Vide: blando.<br />

Humanarse. Q'apaptaña, phaq'iptaña, axaptaña.<br />

Humanidad, blandura. Axakankaña.<br />

Humanidad, ser del hombre. Jaqikankaña.<br />

Humillarse. Alit'aña, arphat'aña, kumphut'aña vel<br />

alit'asiña, &c.<br />

Humilde. Alit'iri chuymani, &c.<br />

Humilde, plebeyo. Ina jaqi.<br />

Humillar a otro. Alit'äña, &c.<br />

Humillado, no altivo. Alit'iri. + Andarlo: Vide. Supra:<br />

hombre digno de lástima. + Humildemente: alit'iri<br />

chuymampi.<br />

Humedad. Mik'ikankaña.<br />

Húmedo. Mik'i, mik'i muri; juqhu<br />

Humedecer. Mik'ichaña, murichaña, juqhuchaña.<br />

Humedecerse. Mik'iptaña, &c.<br />

Humo. Jiwq'i. + Salir: jiwq'usuña, jawq'usuña. +<br />

Subir: äsuña.<br />

Humear. Jiwq'iña.<br />

Humear las estrellas. Warawara phäsi. Y así llaman a<br />

las cometas que traen cola. Vide: vapores.<br />

Humazo. Jiwq'iña. + Darlo: jiwq'ijäña, jiwq'inchaña.<br />

Humor que sale del cuerpo tras el golpe. Isilla,<br />

isulla. + Salir. Chillusuña, jawsuña, ch'üsuña.<br />

Humor que sale de los ojos. Marq'a. + Salir: nayra<br />

marq'apti, marq'aptitu.<br />

Hundirse la casa: alliranttaña, aparanttaña,<br />

apanuqtaña, sukuranttaña, jalaranttaña,<br />

sat'iranttaña, jusuranttaña, jithiranttaña,<br />

tinkiranttaña, phapharanttaña, japaxranttaña; por<br />

que esta partícula. -ranttaña, hace que el verbo<br />

signifique sumirse, bajarse, hundirse, &c. y pide<br />

síncopa en su tercera persona como consta.<br />

Hundirse o sumirse de suyo un palo hincado.<br />

Junaranttaña. Idem: Sukuranttaña.<br />

Hundirse el trigo debajo de la tierra y otras cosas<br />

así amontonadas. Alliranttaña, waranttaña.<br />

Hundirse la leña amontonada. Marqaranttaña,<br />

jusuranttaña.<br />

Hundirse el techo que se va quemando.<br />

Nakharanttaña, phapharanttaña, &c. Ut supra: a los


Vocabulario de la Lengua Aymara 193<br />

cuales se añadirá. K'inaranttaña.<br />

Hundirse, sumirse la tierra. Phapharanttaña, &c. Ut<br />

Supra.<br />

Hundirse los ojos. Jalaranttaña. Idem:<br />

phutunqukixaña.<br />

Hundirse el barco o navio. Sat'iña.<br />

Hundirse en la ciénega. Phutuxranttaña, thäxranttaña<br />

vel jusuxranttaña.<br />

Hundirse, abollarse. Phapharanttaña, p'iyaranttaña.<br />

Hundirse el ichu del tejado. Yayuranttaña,<br />

allinuqtaña, sat'inuqtaña. Idem: williranttaña.<br />

Hundirse la tierra encharcada. Umaranttaña.<br />

Hundirse el pie en la nieve. P'usuxranttaña o en la<br />

ciénaga, arena, &c.<br />

Hundir. Activo. Aparanttäña, &c. Añadiendo diéresis<br />

en todos los verbos que significan hundirse.<br />

Hundir a voces. Uxiña. Idem: uxikataña.<br />

Hundido estar. Es lo mismo que hundirse.<br />

Hundido de ojos. Nayra phutunqu.<br />

Huracán. Thä tumasi.<br />

Hurgar el fuego. Khistuña.<br />

Hurgonero, atizador. Khistuña.<br />

Hurtar. Luntataña vel luntaraqaña. La cual partícula<br />

-raqa, puede añadirse a todos los verbos que<br />

significan hurtar 3 -qi.<br />

Hurtarlo todo. Q'umusuña, q'anaqaña, 3 -qi<br />

q'anusuña, q'arusuña, q'umaraña, q'umamukuña,<br />

jaya jak'a luqaña.<br />

Hurtar reales y otras cosas así menudas.<br />

Irutaraqaña, irsuña.<br />

Hurtar unas pocas de papas. Mujusiña,<br />

mujusiraqaña.<br />

Hurtarlas, escondiéndolas en la tierra. Maxanaña.<br />

Hurtar a menudo cosas. Suruqäña, suruqäraqaña.<br />

Hurtar disimuladamente, trabucando palabras y<br />

razones. T'injruña.<br />

Hurtar el cuerpo al golpe o a las personas por no<br />

ser visto. Pullqiña, pullqinaqaña.<br />

Hurtar el cuerpo al trabajo, al pecar y a otras<br />

cosas. Jani irnaqañataki, jani jucharu jalantañataki<br />

pullqiña.<br />

Hurto. Luntatawi.<br />

Huso con que hilan. Qapu lawa. + Huso con hilo:<br />

qapu aya + Hilarlo: Maya aya qapuña.<br />

Huso grande para torcer. K'anta. + Hacerle: qapu.<br />

Idem: K'anta luraña, qaputaki lawa qaquraña.<br />

Huir. Phat'ita, mitiqaña. 3 -ki. Mariña. Vide: pha- no.<br />

13 donde se hallarán muchos modos.<br />

Huir un caballo o carnero, &c. Jawraña,<br />

jawranaqaña.<br />

Huirse con miedo. K'uñumukuña, ñusk'umukuña,<br />

kumpumukuña.<br />

Huirse en compañía de alguno. Irphuthaltaña, sara<br />

taltaña.<br />

Huirse del pueblo. Jalsuña, chhaqhaña. 3 -qhi.<br />

Huirse. Vide: Escabullirse.<br />

Huir de mi alguno. Phat'irapitu. Interponiendo la<br />

partícula -rapi<br />

Huírseme de mi poder. Phat'iraqitu. Con la partícula<br />

-raqa.<br />

Huirse de aburrido. Aypanaña, kallawaña,<br />

aypanatusnuña, jakhutusnuña.


194 Ludovico Bertonio<br />

J<br />

Jabón. Sapona vel t'axsaña.<br />

Jara. Vide: flecha.<br />

Jactarse. Aruna sumäsiña vel chupichasiña, jallpa<br />

jallpaki, k'apchi k'apchiki, q'anchilla q'anchilla,<br />

thalaxtaki, k'uskipaki, sumirijaru arusiña; aru<br />

machaqachaña.<br />

Jactarse de hombre fuerte, rico, noble, &c.<br />

Ch'amaniki, qhapaqaki, mayquki arusiña. Idem:<br />

tuqisiña.<br />

Jactancioso. Aru q'anchilla, aru k'apchi, jallpa<br />

yawrima, aru yatita, jallpa q'usi jaqi.<br />

Jadear. Qharqhat'aña, samana jaqhutusnuña,<br />

qharqhatata saraña, samana qharqha saranaqaña,<br />

llawchijtasa jawijtasa saraña.<br />

Jáquima. Saquima.<br />

Jáquima de las bestias. Sakima.<br />

Jáquima barbiquejo de los carneros. Mak'uña<br />

sinqarpu. Echarla o ponerla: sakimat'äña,<br />

sinqarput'äña, mak'uñat'äña.<br />

Jáquima que echan al carnero horadándole las<br />

orejas. Chillaqa. + Echársela: chillaqat'äña. Y si<br />

juntamente atan con la jáquima una mano del<br />

carnero para que no travesee dicen: kumpullit'äña.<br />

+ Soga o jáquima así: kumpulli wiska.<br />

Jardín. Vide: huerta.<br />

Jardín de flores. Thutumpi uyu.<br />

Jarro. Idem: salu.<br />

Jarro de pico. Ñuñuk'ani salu.<br />

Jabalí.<br />

Jaula. Idem: sawla. Idem: p'iya p'iya ch'ukuta<br />

jamach'ina utkaña.<br />

Jerga. Ch'axch'i.<br />

Jeringa. Sirinka.<br />

Jeringar. Sirinkaña. Jiquima. Willu.<br />

Jiquima seca. Willu khama, sura.<br />

Jornada breve. Pisi saraña.<br />

Jornada larga. Jaya saraña.<br />

Jornada cuando no es más de una. Maya uru puriña.<br />

+ Si son dos, tres, cuatro, &c. maya, paya, kimsa<br />

ikisina puriña.<br />

Jornal. Paylla, paqara. + Darle: payllaña, paqaraña.<br />

Jornalero. Iñacha vel ijacha, iranaqarapiri, qullana.<br />

Joyas de oro o plata. Chuqi. Idem: Qullqi chuxchu. +<br />

Traerlas en mucha cantidad: chuqikamaki<br />

qullqikamaki thätaña.<br />

Joyas o piedras preciosas. Qhispi qala, lliphiri, llijuri<br />

qala.<br />

Joyel. Juskusi. Juez. Vide: juzgar.<br />

Jugo y jugoso. Vide: zumo.<br />

Juego. Anataña. + Jugar: anataña, hablando<br />

generalmente.<br />

Juego entero. Mä marka. + Ganar juego entero, mä<br />

markaña.<br />

Jugar plata u otra cosa. Qullqitha anataña. Idem:<br />

anatasiña, markasiña.<br />

Juego con que se sacuden en las piernas, con sogas<br />

de nervios. Chawasiña.<br />

Jugar así. Chawasiña.<br />

Juego de bolos. Sinqu vel sinqusiña. Y son unas<br />

píedrecitas larguillas que llaman, qala chunta o<br />

huesos de manos o pies de carneros que llaman:<br />

luk'ana.<br />

Jugarlos. Sinkusiña, jiskinasiña vel lut'isiña,<br />

chhuxllusiña.<br />

Juego que se parece algo al de las tablas y van<br />

adelantando las casas con estas palabras.<br />

Jalanqula. Y a su traza llaman awqa t'aqa. Y al<br />

dado de madera de que usan: piska. + Jugarle:<br />

piskasiña, chunkasiña, wayrusiña, junkusiña.<br />

Juego con unas piedrecitas u otras cosas<br />

equivalentes que arrojan con la palma de la<br />

mano en alto y las paran en la parte contraria.<br />

Ch'ulusiña.<br />

Jugarse. Ch'ulusiña.<br />

Juego de la taba. Qhanqhallu.<br />

Jugarle. Qhanqhallusiña.<br />

Juego de argolla. Qawisiña.<br />

Jugarle. Qawisiña.<br />

Juego de liwis. Qhawnusiña vel K'ayrusiña, liwisiña.<br />

Jugarle. Qhawñusiña, liwisiña, &c.<br />

Jugar a las muñecas. Wawach'ukiyasiña. Y son de<br />

trapos o lodo.<br />

Jugar al Rey. Reyach'ukiyasiña.<br />

Jugar con cáscaras de huevos o con ollitas de lodo.<br />

Phukuch'ukiyasiña.<br />

Jugar con una rueda de madera o de piedra.<br />

Sitikäsiña, kimanchasiña.<br />

Jugar los animales, corriendo o volteando.<br />

Walach'ukiña vel walanaqaña.<br />

Jugar los muchachos, dando vuelta con la cabeza.<br />

Q'illutha q'illunuqaña, k'aphuta k'aphanuqaña.<br />

Jugar llevándose unos a otros sobre el cuello. Kira<br />

apasiña.<br />

Juego como de pasa pasa, de que usan los<br />

enamorados para adivinar sus amores.<br />

Simpasiña.<br />

Jugarle. Simpasiña. Vide: si- no. 7.<br />

Jugar a saltar. Thuqunaqasiña, jusqunaqasiña,<br />

thunqusiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 195<br />

Jugar a los papirotes. T'inkat'asiña.<br />

Jugar a la pelota. Piqusiña.<br />

Jugar los muchachos asiendose unos a otros del<br />

vestido y corriendo a vuelta de culebra.<br />

Jankuraña vel jankuräña.<br />

Juegos vedados. Jani anataja tati sawi anatañanaka.<br />

Jugarlos. Jani anatajatati sawi anataña.<br />

Juegos lícitos. Sap'a anataña.<br />

Jugar o andarse las muelas y otras cosas que se<br />

menean. Anataña, wathaqiña, unuxtaña.<br />

Jugador. Anatakamana. Y según fuere el juego se<br />

tomará el verbo así compuesto.<br />

Juguetón. Anata waqura, anata q'uchu, anata sayraxa,<br />

sichamayu, apanawi, jawq'axa.<br />

Julio mes. K'acha chimu phaxsi.<br />

Junco. Totora.<br />

Juntarse en un lugar: tantasiña, qurisiña, ch'uwisiña,<br />

qhichasiña. Los verbos de movimiento con la<br />

partícula -thapi, como mathapiña, aywithapiña,<br />

&c.<br />

Juntarse, toparse o acompañarse con alguno.<br />

Jakisiña.<br />

Juntarse de tropel. Jump'uxthaptaña, ch'ukuthaptaña.<br />

Juntarse muchas ocupaciones. Luraña vel qama,<br />

iranaqaña, &c. junisi, junithapi, anchawa, jilat'i,<br />

thawithapti, llamch'ithapti.<br />

Juntarse o mezclarse diversas manadas de<br />

hombres o animales y de otras cosas diferentes.<br />

Yaruthaptaña, jarqathaptaña, k'anathaptaña,<br />

qhatathaptaña, qhichithaptaña. Vide: mezclarse.<br />

Juntarse la plata que estaba esparcida en muchas<br />

manos. Qullqi iranuqti. Y todo los verbos de llevar<br />

con la partícula -nuqta, significan lo mismo.<br />

Juntarse o llegar a un mismo pueblo o lugar.<br />

Aywinuqtaña. Y todos los verbos de movimiento<br />

con la partícula -nuqta.<br />

Juntarse mucha gente por sus parcialidades o<br />

compañías. Süchäsiña, tamachasiña.<br />

Juntarse a la borrachera como buitres a la carne<br />

muerta. Kunturi aycharu jiwq'i ätiri ulljasina mäki<br />

chhukuthaptkirikajama, umawiru chhukuthaptiriña,<br />

ch'uythaptiriña.<br />

Juntarse apeñuscarse una manada de gente o<br />

ganado. Mulluq'uthaptaña.<br />

Juntarse marido y mujer para el acto matrimonial.<br />

Jakisiña.<br />

Juntar. Activo. Tantaña, quriña. Y los verbos activos<br />

con la partícula -thapi, y especialmente los que<br />

significan llevar, v.g.<br />

Juntar dos personas. Irpathapiña.<br />

Juntar muchos hombres o animales. Anathapiña.<br />

Juntar libros, reales, &c. Apathapiña, apithapiña.<br />

Y todos los verbos que significan juntarse,<br />

como arriba dijimos, añadiéndoles una diéresis<br />

tantasäña, mathapäña, &c.<br />

Juntar trigo, arena, agua, derramándola junto a<br />

otra. Warathapiña vel waraxataña.<br />

Juntar toda la gente para alguna obra.<br />

Phat'ach'aña, phat'achthapiña.<br />

Juntar piedra, madera, ropa, amontonando.<br />

Suntuña, suntut'aña, suntut'apiña,<br />

qillinkathapiña. Vide: amontonar, contribuir.<br />

Juntar las cosas de muchas partes. Tantathapi<br />

tantaruña. Repitiendo el verbo de aquella<br />

manera, lo cual es común a otros muchos.<br />

Juntar su hacienda y otras co sas en un lugar.<br />

Maxaruchasiña.<br />

Juntamente ir, hablar, &c. Chikaki.<br />

Juntamente los dos, tú y yo, aquél y yo. Nampi<br />

jumampi. Idem: jupampi; y el verbo concuerda con<br />

la persona más principal.<br />

Juntamente en manada. Tantaki, tamapachaki,<br />

qutupachaki.<br />

Juntos los dos iremos, fuímos, vamos, &c. Chikasa<br />

vel chikaja. Y se añadirán -ma -pa, según fuere<br />

menester.<br />

Juntos estar en una casa o lu gar. Mänkakiña.<br />

Junta de gente. Mächasiña, mäwijaña, qurisiña,<br />

tantasiña, tama.<br />

Juntar las manos como para orar. Ampara chikaña,<br />

chikat'aña, chikthapäña, äthapäña.<br />

Junta de caminos. Jakisiri vel Jakisiri thaki.<br />

Junta de dos ríos. Jakisiri jakithaptiri, jawithaptiri<br />

jawira.<br />

Jurar. Suraña, surasiña.<br />

Jurar el nombre de Dios. Diosana sutipa aputaña,<br />

akapi Diosa saña.<br />

Jurar la cruz. Akapi kurusasa vel kurusa suraña.<br />

Jurar diciendo: "a fe de Dios". Aphiti Dios. Son<br />

vocablos corruptos.<br />

Jurar con verdad. Chiqa arusisiña suraña.<br />

Jurar con mentira o en vano. Kasitha inatha,<br />

jamutha, lutitha.<br />

Jurar echándose maldiciones, como decir: Si yo he<br />

hecho esto el diablo me lleve, mal fuego me<br />

queme, mal rayo me parta, la tierra me trague, &c.<br />

Aka lurachita, ukaka nä supayu jakiriki, nina<br />

nakhiriki, Illapu puririki, pachama ma jinq'iriki,<br />

kuna ususa puririki, jaqisa nä manqa jaliriki; donde<br />

es de notar que usan de subjuntivo y no de<br />

optativo.<br />

Jurisdicción poder y mando. Apukankaña. + Tenerla


196 Ludovico Bertonio<br />

sobre lodo el mundo: pusi süna apupakankaña vel<br />

apukankanaja pusi süru puri. + Tenerla sobre diez<br />

pueblos: tunka markana apupakankaña, &c. vel<br />

thuxrisiripakankaña.<br />

Justo sin culpa. Juchawisa. + Hacer cosas justas:<br />

kunasa chiqachasita purit'äsiña vel chiqaki<br />

kuskachaña.<br />

Justo Juez. Chiqa kuskachiri.<br />

Justo igual. Juska.<br />

Justar. Chukinipura tinkusiña.<br />

Justiciar. Vide: ahorcar, castigar.<br />

Justiciero. Mutuwakamana.<br />

Juzgar, sentenciar. Phat'iyaña, jakijaña. Vide:<br />

sentenciar.<br />

Juzgar, informarse de la verdad. Taripaña. + Juez<br />

así: Taripiri.<br />

Juez que decide pleitos: phat'jiri, jakijiri.<br />

Juzgar o tener por bueno, malo, sabio, &c. Jiskiru,<br />

yanqharu, amawt'aru, luntataru katuña.<br />

Juzgar temerariamente a uno por ladrón, &c. Jani<br />

yatisiña luntataru katuña, luntatawa saña, vel<br />

tumpaña.<br />

Juicio temerario. Qasitha tumpaña.<br />

Juicio universal. Taripaña pacha, taripaña uru.<br />

Juicio, entendimiento. Chuyma vel nanti. ¿Dónde<br />

está tu juicio? ¿Kawki chuymama, ñatima?<br />

Juez de Juegos. Samichiri.<br />

Juez de las cosas civiles. Haciendatuqi phat'jiri,<br />

jakijiri.<br />

Juez de lo criminal. Jucha tuqitha phat'jiri, &c.<br />

Juez árbitro componedor de pleitos. Jakijiri.<br />

I<br />

I. Vocal ante consonante.<br />

En la lengua romance, no se halla I vocal ante otra<br />

vocal en principio de dicción, sino la y griega,<br />

como veremos al final del vocabulario. Vamos<br />

pues a los vocablos que comienzan por I vocal ante<br />

consonante, donde siempre usaremos del I, aunque<br />

algunos por ventura en algunos vocablos usarían<br />

más de y pero esto se hace para que sepan donde<br />

han de buscar el vocablo y no para quitar a nadie<br />

su costumbre o parecer, que por ventura le tienen<br />

bien fundado y yo le siguiera también sí alguna<br />

firmeza hallara en ello, pero unos escriben de una<br />

manera y otros de otra. Pongamos pues por regla<br />

cierta, que siempre que fuere vocal en principio del<br />

vocablo se busque aquí y no en otra parte.<br />

Ichu. Idem: jichu.<br />

Ichu con que hacen petacas y otras cosas, muy liso<br />

y derecho. Ch'illiwa.<br />

Ichu espinoso. Iru jichu.<br />

Ichu algo espinoso. Sukuya jichu.<br />

Ichu de que hacen esteras. Phurqi.<br />

Ichu o paja que mezclan con el barro. Minu. +<br />

Echarle: minunchaña.<br />

Ichu mojado en el campo donde resbala. Sulla sulla.<br />

Ichu o paja comida y no acabada de digerir en el<br />

vientre de los animales. Phusnu.<br />

Iglesia material para los divinos oficios. Iklisya vel<br />

Iklisa vel Santa María.<br />

Iglesia, el pueblo Cristiano. Taqi cristianonakana<br />

tantasiñapa, mäwijañapa, tamapa.<br />

Igual, imaginar, ir, &c. Que por ventura algunas<br />

veces se escriben con Y griega, se hallarán con la<br />

letra I, pues es verdadera vocal y no yere a ninguna<br />

consonante: y aunque también el vocablo Yglesia,<br />

por la dicha razón pertenece a la I, pero púsose<br />

aquí porque no lo he hallado escrito de otra<br />

manera, como otros que suelen variarse verdad es<br />

que en medio dictionis he seguido la costumbre<br />

ordinaria poniendo la Y, cuando le precede vocal,<br />

aunque comienzan ya a poner I, por ser vocal.<br />

Ídolo cualquiera figura o cosa que adoraban los<br />

gentiles. Wak'a vel tata.<br />

Ignorante. Vide: Inurante.<br />

Igual. Juska vel kuska.<br />

Iguales en riqueza o dignidad. Chika pura.<br />

Iguales de cuerpo o de edad. Tansapura, chikapura,<br />

chika maranipura.<br />

Iguales compañeros. Yanani vel yana. Este zapato es


Vocabulario de la Lengua Aymara 197<br />

compañero o es igual de este otro: aka zapato<br />

akana yananipawa, Idem: yanapawa. + Serio en las<br />

fuerzas: ch'amapura tinkusiña. + Serlo de un<br />

mismo tamaño: t'alaxtusnuña, t'uruxtusnuña,<br />

chikatasiña.<br />

Igualar. Juskachaña, kuskachaña, chikachaña,<br />

chikt'aña, chikäña, t'imuraña. Vide: ajustar.<br />

Igualarse. Jakixtaña, chikasiña, chikaña. 3 -ki.<br />

Purisiña, -ru. Vide: ajustarse.<br />

Igualmente. Juskaki, chikaki.<br />

Ilícito. Jani luraña, &c. + Hacer cosa ilícita: jani<br />

luraña luraña.<br />

Ilícitamente comer, tomar, ma tar, &c. Jani<br />

manq'aña manq'aña, &c. vel manq'araqaña.<br />

Ilustre varón. Mayqu. Idem: Mayqunaka, aunque no<br />

sea más de uno.<br />

Ilustre nombrado. Uywini, sutini. Vide: famoso.<br />

Ilustrar o hacer que sea famoso. Aruwäña,<br />

lakhawäña.<br />

Iluminar imágenes. Khuskhuña, llimphiña.<br />

Imagen. Idem: imasena vel unancha. Vide: figura. +<br />

Sacar imagen de otra pintando o dibujando:<br />

qillqaraña.<br />

Imaginar. Amajasiña, amutaña.<br />

Imaginada cosa. Amajasita vel amutata.<br />

Imitar la buena vida de alguno. Kayupa arkaña,<br />

apiña, Idem: ullirpäña, yatirpäña, yatixäña.<br />

Imítame a mí, aquél, &c. Näjachasima,<br />

jupajachasima, &c. Componiendo los nombres o<br />

pronombres con las partículas -jachasi.<br />

Imitar la letra de otro. Qillqaxäña. Vide: remedar.<br />

Impaciente. Q'apisiri, jaluta vel jisk'a chuyma, jani<br />

amu chuyma mutusiri. Vide: airado.<br />

Impaciente. Q'apisirikankaña, &c.<br />

Impasible. Jani mutuña.<br />

Impasibilidad. Jani muturikankaña.<br />

Impedir. Qulluwaña. Vide: estorbar.<br />

Impedir la ejecución de la justicia informando<br />

diferentemente. Chijisiña.<br />

Impedido de la lengua. Khakha, laxra muruqu,<br />

ajllutha vel ajllu arusiri.<br />

Impedirse uno a otro. Q'aq'usiña, ch'axmisiña,<br />

chijisiña.<br />

Impedir mandando que no haga. Jani lurajatati saña,<br />

jani majatati saña, &c. Según fuere.<br />

Impedimento. Q'aq'usiña, &c.<br />

Impertinente. Jani yäja, jani yaru maluta; qasi, ina.<br />

Vide: inútil.<br />

Impertinencias. Ina yänaka, jani yäja yänaka.<br />

Imperfecto. Jamqu, jawa.<br />

Imponer tributo de plata, comida, &c. Qullqi irjaña.<br />

3 -ji.<br />

Imposición así. Irjaña.<br />

Importunar rogando. Achikaña.<br />

Importunar enviando a menudo. Wachuchäña,<br />

wachu khitaña, khita khitaña.<br />

Importunar llegándose muchos a uno.<br />

Jump'uxkataña, jump'äña, tanqjasiña, lampajasiña,<br />

chhujchujasiña, jump'uqjasiña.<br />

Importuno en pedir. Mayi sikamana.<br />

Importuno como quiera. Ch'axmiri, q'aq'uri.<br />

Importar poco. Pisi yäkiwa.<br />

Importar mucho. Ancha jakhuña.<br />

Importar nada. Jani jakhuña.<br />

Importante. Jakhu.<br />

Imposible de hacer: jani luraña. Tomando el<br />

participio en -ña, del verbo que fuere menester.<br />

Imposible de alcanzar. Jani jakijtä, jani jakijaña, &c.<br />

Impedido de manos o pies. Amparawisa, kayuwisa,<br />

jani iranaqañani, jani thuriñani, uwasi, kayu<br />

pallada, qitilla.<br />

Impotente "ad coeundum". Q'iwsa.<br />

Improvisamente. Vide: de repente.<br />

Imprudente. Pisi chuymani.<br />

Inhábil. Luqhi, turukara vel chuyma muruqu.<br />

Inaccesible de alto. Jani mistuña.<br />

Incesto. Qhacha jucha.<br />

Incestuar. Qhachasiña.<br />

Incestuoso. Qhacha.<br />

Incensar. Jiwq'äña, jiwq'ikatäña, jiwq'i chhukukatäña.<br />

Incienso. Idem.<br />

Incitar a que diga. Aru umkaña, sama sama vel<br />

sanisu saña.<br />

Incitar a vengarse. Puriqäsima saña, puriqäsiñataki<br />

aru churaña. Y así se dirá en otras cosas.<br />

Incierta nueva o razón. Qhatamana aru.<br />

Incierto negocio. Pawnaqaña, jani tuqipa yatiña.<br />

Inclinarse con el cuerpo. Alit'aña, arpht'aña,<br />

k'umut'aña, kumphut'aña. Vide: bajarse. Inclinar,<br />

bajar algo que está derecho. Alit'äña.<br />

Inclinarse a hacer a ir, &c. Luraña chuyma jut'itu,<br />

&c.<br />

Inclinar a otro persuadiéndole que haga, diga, &c.<br />

Vide: incitar.<br />

Inclinarse como para beber poniendo la boca o<br />

para otras cosas así. Lakha ansaxataña, alixataña,<br />

jankhixataña, qhinsxataña.<br />

Inclinarse los palos y cosas así levantadas.<br />

Junuxattaña, jununtattaña.<br />

Inclinar la cabeza a un lado y a otro. K'aywax<br />

k'aywaxtaña, ch'uwal ch'uwattaña.<br />

Inclinar los sembrados haciéndolos caer al suelo.


198 Ludovico Bertonio<br />

Samp'aña alit'äña, thumiña vel samp'anuqtäña, &c.<br />

Inclinar a otro al bien o al mal. Chuymanichaña,<br />

ch'akhawäña -ru.<br />

Inclinado. Chuymani, ñatini, con -ru.<br />

Inclinado estar o inclinarse naturalmente a algo<br />

bueno o malo. Ch'akhawäña vel ch'aykawaña vel<br />

wayutata kankaña jiwakataña, antikataña,<br />

jaxsukataña, kutikataña, ichutata, lip'itakankaña.<br />

Inclinación natural. Jutiri vel yuriri chuyma vel<br />

walaxtiri chuyma. + Cantar por natural inclinación:<br />

yuriri chuymajampi q'uchuriña.<br />

Incluir en la cuenta. Jakhuthapiña.<br />

Incomprensible con el entendimiento. Jani ukakama<br />

jamurpäña.<br />

Inconsiderado en sus cosas, arrebatado. Uri<br />

qhayqata.<br />

Inconsideradamente. Uritirijaki.<br />

Inconstante. Ilapuqa chuymaru siri, ilapuqaska jani<br />

chuymarusiri vel lluqurusiri.<br />

Inconstante en las promesas. Watiqa, kutäsxiri,<br />

janikäsxiri.<br />

Inconstante en el bien obrar. Jiski lurawipa vel luraja<br />

sawipa armiri, jayrasiri.<br />

Incrédulo. Jani kunasa chiqawa siri vel jani chiqaru<br />

katuri.<br />

Incorregible. Tarqaqa, puti ch'unch'u, wära, wanana,<br />

tarma ch'unch'u, tarmaja.<br />

Inculpado. Juchawisa, jani ch'illani, jani muquni.<br />

Indeterminado. Vide: perplejo. Paya amajasiri.<br />

Indigesto. Phusü. Dícese del ichu o paja por digerir<br />

vel khatisxata.<br />

Indigno de que le hagan bien. Jani khuyaña. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Indignísimo así. Chiqana jani khuyaña.<br />

Indio común a varón y mujer. Jaqi.<br />

Indio yunga de hacia a Moquegua. Q'uli jaqi.<br />

Indios de Laricaja. Itu jaqi, qhiwra, uma sü jaqi.<br />

Indias mujeres de hacia, Camata Mala y de<br />

Moquegua. Qani vel q'uli.<br />

India tierra de estos naturales. Jaqi sü.<br />

Indio de cédula. Tinta jaqi vel cetula jaqi con T y no<br />

con D.<br />

Indulgencia. Idem + Ganarla: jakinuqasiña,<br />

ch'amajasiña + Concederlas: churaña. + A las<br />

cuentas: cuentaru churarapiña. + A los que ayunan,<br />

rezan, &c. Ayunawitha rezasiwitha, &c. Churaña.<br />

Indulgencias de la bula, Bula indulgencia. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Indómito. Llamu, puruma, uri.<br />

Indocto. Vide: ignorante.<br />

Industrioso. K'itu vel ari chuymani.<br />

Industrioso vividor. K'utu jaqi.<br />

Inefable. Jani arusiña.<br />

Inexperto. Yaxana, llamu vel suwamari: Vide: al-. no.<br />

41.<br />

Infamar de ladrón, &c. Luntata aru wäña,<br />

lakhawäna, jasajäña.<br />

Infamado. Lakhawata, &c. vel uywini phichuni. Vide:<br />

fama.<br />

Infecunda mujer. Sumu, yunka.<br />

Infecunda hembra. Qumi.<br />

Inferior a todos. Taqltsa jisk'a vel sullka.<br />

Infernal hombre. Wati samka vel watitaki jaqi.<br />

Infeccionar pegando enfermedad. Usu makhatäña.<br />

Infiel. Sutiwisa, wak'a jamp'at'iri, jani Diosaru iyasiri.<br />

Infiel, desleal. K'ari chuymaru mantamentoni<br />

manqhini.<br />

Infierno. Idem: vel manqhipacha<br />

Infinito en número innumerable. Jakhumä,<br />

jakhunawi, sanawi, jani arusiña, junu junu, jachu<br />

jachu, waranqa waranqa, phirk'i phirk'i, laq'a laq'a,<br />

qhuri qhuri, kawkiki, jani tukuña, watina ulla,<br />

samkana ulla, watiki, sawkaki, sawkantira, qhajsi,<br />

q'üri, sallalla, sirantiri, yani jallpa, t'iwu, ch'alla.<br />

Infinito sin principio. Jani qallarañani.<br />

Infinito sin fin. Jani tukuychañani wiñaya saykipa.<br />

Infinito poder. Taqi atipiri kankaña.<br />

Infinito en fuerzas. Jani tukusiri ch'amani.<br />

Infinidad de hombres, pájaros, &c. Jakhumä jaqi,<br />

&c. Como poco antes dijimos.<br />

Infinidad. Jani tukusiri kankaña.<br />

Infinitas veces: waranqa waranqa kuti, mit'a, &c.<br />

Infinitamente bueno, sabio poderoso, &c. Jani<br />

arusiña jiski chuymani, amawt'añani, ch'amani.<br />

Inflexible. Jani pakiya, jani chiqä, ch'unch'utha sät'iri.<br />

Informar. Atamaña, atamasiña.<br />

Informar por otro. Atamarapiña vel sarapiña.<br />

Informarse preguntando. Yatiña, jiskit'aña, taripaña.<br />

Información. Taripaña, yatitña. + Tomarla de los<br />

testigos: testigonaka jiskit'aña taripaña.<br />

Infundir el alma en el cuerpo. Janchiru alma<br />

apantaña, mantäña, inuqaña, jusquña. Idem: janchi<br />

almanichaña. Difundir la gracia. Churaña.<br />

Infundir la luz. Qhanantaña.<br />

Infundir malas costumbres. Vide: pegar.<br />

Ingenioso. Musani, qallani, apinquya, musalla, musa<br />

katuta, qalla katuta, k'ik'u vel ch'iki chuymani vel<br />

chuymaxtara.<br />

Ingenio. Musani kankaña, &c. Ingle, muslo. Piquru,<br />

chara.<br />

Ignorante. Jani kunasa yatiri vel yatiñaniwisa.<br />

Ingrato. Khuyatasa jani khuyituwa siri, jiskichatasa


Vocabulario de la Lengua Aymara 199<br />

jani jiskichituwa siri vel jiskichiripa armiri. Y<br />

puede también descenderse a lo particular.<br />

Inhumano. Jani khuyapiyiri, awqa qala, awqa<br />

chuymani vel qala chuymani. Vide: cruel.<br />

Injuriar de palabra. Tuqiña, sillpiña, jani kunasa<br />

kunay saña, jani kawkisa kawkay saña, t'axwaña,<br />

tawña, lawña.<br />

Injuriarse uno a otro de palabra. Tuqisiña,<br />

sillpisiña, &c.<br />

Injuriar con obra. Yanqhachaña.<br />

Injuriador. Tuqiri vel yanqhachiri. Según fuere vel<br />

puriqïri.<br />

Inmenso sin igual. Jani chikani, jani paxtani.<br />

Inmenso infinito. Jani tukusiri, tupuwisa.<br />

Inmortal. Wiñaya jakiri, jani jiwiri.<br />

Inmortalidad. Wiñaya jakiri vel jani jiwirikankaña.<br />

Inmovible. Jani unuxtäña, jani wat'ixt'äña.<br />

Inmovible, que no se deja doblegar. Jani pakiya, jani<br />

jakikä.<br />

Inocente. Vide: inculpado.<br />

Inocente bobo. Tukuku.<br />

Inocente sin malicia en cosas deshonestas. Quqi.<br />

Inobediente. Jani aru katuri, ch'ayu, tuji. Vide:<br />

Incorregible.<br />

Innovar. Maya jamu luraxaña, mäwkiptäxaña.<br />

Inquietar. Ch'axmiña, q'aq'uña.<br />

Inquietar con ruidos. Ch'usiqachaña,<br />

ch'usllunqachaña.<br />

Inquietar los piojos, pulgas, &c. Tanqaña 3. -qi<br />

chhuchhuña, &c.<br />

Inquietarse uno a otro. Ch'axmisiña, q'aq'usiña,<br />

tanqasiña.<br />

Inquietarse o estar inquieto con deseos<br />

deshonestos. Jallq'aptaña, q'unchiptaña,<br />

q'apaptaña.<br />

Inquietarse, disgustarse. Q'aymasiña, q'aq'usiña.<br />

Inquietarse con los cuidados. Tuqu qhaqhajalaña,<br />

takurasiña, janantaña. Vide: afligirse y congojarse,<br />

donde hay muchos verbos y también dicen<br />

thujuqaña. 3 -qi. T'axwayu piñutaki jalaña.<br />

Inquieto, que no para. Jalanqaychu q'apa q'apa, qallu<br />

qallu, &c.<br />

Inquieto, travieso. Khurkhu, jillu, mujlli mujlli, &c.<br />

Inquietar. Vide: desvelar.<br />

Inquietud. Ch'axmi urkaña, &c.<br />

Insignias. Unancha.<br />

Insistir. Vide: instar.<br />

Inspirar Dios. Qhanachaña, amajasäña, qhanantaña.<br />

Inspiración así. Diosana qhanachañapa, amajasäñapa.<br />

Instante. Ila puqaki, ila kayuki. Vide: luego.<br />

Instantáneamente. Idem. Ilaki.<br />

Instar rogando. Achikaña vel intuña.<br />

Instable. Vide: inconstante.<br />

Instantemente, sin cesar. Uka tukuta, t'aqhanawi.<br />

Instantemente pedir. May maysiña ve! t'aqhanawi<br />

mayisiña.<br />

Instancia en pedir. T'aqhanawi, mayisiña, &c.<br />

Instinto. Vide: inclinación.<br />

Instrumento para revolver cal, mazamorra, &c.<br />

Jiruña, qaywiña, jayt'uña.<br />

Instrumento de ichu, como cántaro para pescar.<br />

Jutuya. Otros hay algo diferentes como son:<br />

saqaña, qullancha, &c.<br />

Instrumento para fundir plata con el aire. Wayra.<br />

Instrumento largo para beber chicha por<br />

pasatiempo. Phaxcha vel larqa.<br />

Instrumento de tañer. Tañiña, Idem: phusaña. Mejor<br />

es venir a lo particular: flauta, corneta, &c.<br />

Interceder por otro. Atamarapiña.<br />

Interés. Iñawija, -ma, -pa, -sa.<br />

Interior hombre o exterior. Manqhi jaqisa, alaxa<br />

jaqisa.<br />

Interior. Vide: intrínseco.<br />

Interior del corazón. Manqhi chuyma.<br />

Interiormente. Manqhi chuymana.<br />

Interior de la casa. Uta manqhi.<br />

Intentar. Yanaña, yanat'aña.<br />

Interpretar. Sapachankiwa saña, jichajama arusiñawa<br />

saña.<br />

Intérprete. Sapachanwa siri.<br />

Intérprete de los Indios. Aru atamiri, lengua.<br />

Intervenir. Jalantaña, jalat'aña.<br />

Intimar. Isut'äña, pakuswaña.<br />

Intimo amigo. Chuymaxaru q'uchumasi, mä tunqu<br />

achujasita masi.<br />

Intrépido. Llakinawi, llakimana, jani wati, jani qhï<br />

jaxsaranawi.<br />

Intrínseco amigo. Vide: íntimo.<br />

Intrínseco taimado. Manqhini, jimik'ara, amuli. )(<br />

Qhana jaqi.<br />

Intruso, cacique o señor. Qasilä mayqu.<br />

Intratable. Junkuku, yaxa, yawa, mita, thuji, tallami.<br />

Intestinos, tripas. Jiphilla.<br />

Inventar. Qallutäña, qallaraña vel irutaña.<br />

Inventor. Qallutiyiri, &c.<br />

Invención o traza. Musa, amajasawi.<br />

Invencionero. Qallutäkamana.<br />

Invención nueva. Machaqa qallarawi, machaqa<br />

misturi vel machaqa apsuta yä.<br />

Invierno, cuando acá llueve. Jallupacha.<br />

Invierno, cuando hace frío. Thä vel ch'iwipacha,<br />

juyphipacha.


200 Ludovico Bertonio<br />

Invernizo. Cosa que se come en Invierno.<br />

Ch'iwipacha manq'aña.<br />

Invisible. Jani ullasiri vel jani ulljaña yä.<br />

Invisiblemente. Jani ullasisinsa.<br />

Innumerable. Vide: infinito.<br />

Inundar. Vide: anegar.<br />

Invocar. Vide: llamar.<br />

Inútil. Jani kunatakisa jiski, jani kunatakisa chiqa.<br />

Ir. En esta lengua hay muchos vocablos que significan<br />

ir. Unos son propios para decir que es uno o dos los<br />

que van; otros cuando son muchos los que van<br />

juntos, conforme a la propiedad de cada uno.<br />

Iremos poniendo aquí los que se ofrecieren.<br />

Ir uno o dos. Mata saraña; y porque hay muchos<br />

modos de ir, arriba o abajo, dentro o fuera, &c. No<br />

puede saberse bien esto sin tener noticia de las<br />

partículas, que varían la significación. Véase en la<br />

3 parte de la gramática y en las anotaciones de éste<br />

vocabulario, para componer y variar no solamente<br />

éste vocablo, sino todos los demás que significan<br />

ir.<br />

Ir muchos juntos. Aywiña, llullumiña, äña. 3 -iy.<br />

Ir o pasar, dando vuelta al cerro punta, &c.<br />

Sarakipaña, aywikipaña, &c.<br />

Ir en seguimiento. Alisnaqaña, alismukuña, q'axraña,<br />

arkaña.<br />

Ir arrastrando el vestido. Isi llump'iña, lluchuña,<br />

qatatiña, sullaña, uraqi pichaña, llumiña, qhawsiña.<br />

Ir a ver. Ullaniña. Y es de saber que todos los verbos<br />

que no significan movimiento con la partícula -ni;<br />

tienen significación de ir a lo que el verbo<br />

significa, v.g.:<br />

Ir a dormir, a decir, a comer, a holgarse, &c.<br />

Ikiniña, saniña, manq'aniña, phajsarasiniña, &c.<br />

Los verbos de llevar compuestos con -kipa,<br />

-nuqa y otras partículas añadiéndoles -ni,<br />

significan ir, como ir a poner o a dejar algo:<br />

apanuqaniña. Ir a llevar a la otra parte:<br />

apakipaniña, &c. Y si fueran solamente<br />

compuestos con -ni, significarían traer y los<br />

verbos de movimiento, con, -ni, significarían<br />

venir.<br />

Ir a traer alguna persona. Irphutaniña.<br />

Ir a dar nueva. Jalat'aniña.<br />

Ir y volver muchas veces de una parte a otra.<br />

Sarakipa sararuruña. Y si son muchos: aywikipa<br />

aywiruruña.<br />

Ir diciendo aquí y allí, comiendo, cantando, &c.<br />

Saranaqaña, &c. Interponiendo la partícula -naqa,<br />

cuya tercera persona siempre es -qi.<br />

Ir a visitar a alguna persona. Sart'aniña,<br />

jakixataniña, jak'arapiniña, jak'arawaniña.<br />

Ir a muchas partes, unos a una, otros a otra.<br />

Aywijraña vel äjraña, &c.<br />

Ir a pagar la tasa o a trabajar a Potosí. Warkuri<br />

maña.<br />

Ir a cobrar la deuda. Manuru masiña.<br />

Ir derecho a algún cabo. Chiqachäña vel chiqachaña,<br />

-ru.<br />

Ir en seguimiento de alguno con grande vocería y<br />

estruendo. Jayllikataña, jump'uxkataña, uxikataña.<br />

Ir muchos a trabajar a las chácaras de los<br />

principales. Jaymaña.<br />

Ir disminuyéndose la gente, ganado o fuerzas.<br />

Jukhawaña, pisijäña, pisixaña.<br />

Ir muchos corriendo en segu miento de alguno.<br />

Jusarpäña, alisirpäña, chhukurpäña.<br />

Ir o andar la plata en manos de muchos. Qullqi<br />

iranaqti.<br />

¿Iremos o no? Jina chapa.<br />

Ir a prisa sin torcer el camino. Iraña.<br />

Ir de ordinario dos o tres juntos, sin apartarse.<br />

Irpanaqtaña, vel irwanaqtaña, apanaqtaña.<br />

Ir sin provisión algún camino. Q'uya maña.<br />

Ir a menudo. Mä maña vel sara saña, &c. Repitiendo<br />

el verbo, lo cual es común a todos.<br />

Ir delante. Nayraña, nayraraña, nayrawaña, llalliraña.<br />

Ir a la postre. Ch'inaki saraña.<br />

Ir muchos en pos de otro. Siqi pachaki saraña, wari<br />

ankutirijaki saraña vel thiyatha thiyathaki<br />

jak'asiniki saraña, aywiña äña.<br />

Ir de dos en dos. Yanani yananiki, pani panitha<br />

saraña, &c.<br />

Ir mezclados. Arqaki, minutaki, chhaxrutaki, aywiña.<br />

Ir a manadas. Tamatamaki.<br />

Ir muchos hombres todos cargados. Q'ipinixtaki<br />

saraña.<br />

Ir muchas bestias cargadas. Khumunixtaki,<br />

apanixtaki.<br />

Ir descargados. Jaqixtaki, qawraxtaki, mulaxtaki.<br />

Ir de tropel. Jump'ux jump'uxtaña, apal apaltaña.<br />

Ir corriendo uno. Jalaña.<br />

Ir corriendo muchos. Chhukutaña, tutuktaña, walaña.<br />

Ir despacio. Jiski chuymaki, jiskiñaqataki saraña, &c.<br />

Ir padre e hijo o hija. Awkini, yuq'ani vel puchani.<br />

Ir madre e hijo o hija. Taykani yuqani vel puchani<br />

vel wawani. Y así se dirá de otros correlativos.<br />

Ir a posar en casa de alguno. Utaparu puriña,<br />

purirapiña.<br />

Ir a algún cabo, sin hallar lo que buscaba. Thäru,<br />

ch'usaru maña.<br />

Ir de pueblo en pueblo, &c. Marka marka, uta uta,


Vocabulario de la Lengua Aymara 201<br />

calle calle tumaña.<br />

Ir alrededor de la plaza. Tumaña.<br />

Irse de aburrido. Kallawaña, aypanaña, kawkist'aña,<br />

kawkichaña, aypanamukuña, &c.<br />

Irse muchos de golpe o tropel. Ikuthaltaña,<br />

aputhaltaña.<br />

Irse la plata, repartirse en muchas manos. Quillqi<br />

irixtawaxi, apaxtawaxi.<br />

Irse la gente dejando el lugar todo esconbrado.<br />

Q'araxtaña.<br />

Irse juntando muchos. Alluxaptaña, jakhaptaña.<br />

Irse enojado. Q'illut'awaxaña, ch'üt'awaxaña.<br />

Irse, escaparse de las manos o poder de alguno,<br />

corriendo. Walaraqaña, chukuraqaña.<br />

Irse algo en polvo o mermar. Waywaña, pisiwaña,<br />

&c.<br />

Irse en vicio los sembrados. Saparaña, aliraña,<br />

chillkiraña.<br />

Irse de presto. Thuquwaxaña, jalsuwaxaña,<br />

tunkuwaxaña, thuquxaruña, jalaxaruña,<br />

tunkuxaruña, &c.<br />

Ira. Q'apisi, q'apisiña, tipu.<br />

Isanga para cargar botijas y otras cosas. Asanqa.<br />

Isla. Wat'a.<br />

Izquierda. Ch'iqa ampara.<br />

Izquierdo. Idem: ch'iqa. Él que siempre usa de<br />

aquella mano.<br />

Ítem otro sí. Ukatha.<br />

L<br />

Labio de la boca. Lakhajispi.<br />

Labio hendido. Sank'a, suxu, kayxa kansaya.<br />

Labios colorados o rosados. Lakha wayk'a ch'äjata.<br />

Labrar la tierra. Qhullina.<br />

Labrador así. Qhullikamana.<br />

Labranza así. Qhulliña.<br />

Labrar piedras. Qhixuña vel p'axmiña.<br />

Labrar plata batiéndola. Liq'iña. + Haciendo<br />

labores: qillqaña.<br />

Labrar paños con aguja. Sirana.<br />

Labrandera. Sirakamana.<br />

Labrar fogueando. Yawri parina aña vel junuña.<br />

Labrar beneficiar. Iranaqaña.<br />

Labrar madera. Llaxllaña.<br />

Labrar frazadas con diversas labores. Arapa<br />

sawuña.<br />

Labrar un pedazo de tierra haciéndole todos los<br />

demás beneficios. Tasasiña, yapuchasiña.<br />

Labrar engastando plomo o estaño, fundiéndolo en<br />

los encajes de los vasos, &c. Chäntaqaña. 3 -qi.<br />

Labrar con escoplo. Chixchiqaña, t'illmusuña.<br />

Labor de paños, pinturas y otras cosas así. Qillqa.<br />

Labor o beneficio. Iranaqaña.<br />

Lazada que se hace atando. Uqaña. + Daría: uqañani<br />

chinuqaña, uqañachaña.<br />

Lazo para coger pájaros. Sipita, apaycha qanta,<br />

t'ijulla. Son diferentes en el modo.<br />

Ladera del cerro. Qullu ajanu, parki, parkirana,<br />

iwraqa, irarana.<br />

Ladearse la carga. Q'illikiptaña, sat'ikiptaña,<br />

allikiptaña vel apakiptaña, sat'inuqtaña.<br />

Ladearse. Jaraphitha, kichatha jaqhukiptaña vel<br />

parkitha jalakiplaña.<br />

Lado derecho o Izquierdo. Kupi tuqi, ch'iqa tuqi vel<br />

äxa.<br />

Lado o canto del cuchillo, &c. Kicha vel jaraphi.<br />

Ladrar. Wawasaña.<br />

Ladrón. Luntata, wachuqa.<br />

Ladrón diestro. K'ichi iraqa.<br />

Ladrón que vela de noche. Nayra yawri vel churi<br />

luntata.<br />

Ladrón que tiene escondrijo para guardar. Tuqani.<br />

Ladrón famoso. Luntata uywini, phichuni, jaya<br />

qhana, &c.<br />

Ladron cursado. Luntata yatita vel luntata yatiri.<br />

Ladroncillo. Khurkhu, jillu, kulli vel mujlli.<br />

Lagañas. Jillq'i.<br />

Lagañoso. Jillq'ixtara, jillq'iña ch'apa qara,


202 Ludovico Bertonio<br />

wacharqachi, nayra warira, wachha phuku. Y a<br />

todos puede anteponerse nayra.<br />

Lagartija. Jararanka.<br />

Lágrimas. Jacha. + Derramarlas jacha llullumiña. Y si<br />

el cual y cual: jalaqäña. Vide: llorar<br />

Lagrimoso rostro. Jacha ajanu vel nayra mark'a,<br />

nayra uma.<br />

Laguna o lago. Quta.<br />

Lagunillas o charcos. Qutaña qutaña.<br />

Lago sin suelo. Ch'amaka, larama anqasi quta,<br />

chupika churku vel larama churku churku.<br />

Lagrimales en las mejillas. Aqhuya. + Andar con<br />

ellos: jachawisa jat'utaki, aqhuyaki saranaqaña. +<br />

Hacerse: aqhuyaptaña.<br />

Lamentarse llorar sus duelos. Tata mama aruña.<br />

Lamer. Jallpaña, jallpsuña, jallq'aña, jallq'usuña.<br />

Lamer y relamer. Jallpakipa jallparuruña, &c.<br />

Lamparones. Ch'upu, tuqu jalat'a. + Tenerlos:<br />

Ch'uputu, tuqutu jalat'itu.<br />

Lampiño que casi no tiene pelo de barba. Mä mä<br />

ñukhurri.<br />

Lampiño del todo. Tiranqaya ullumaki, q'umaki,<br />

p'axllaki.<br />

Lana o pelo. T'awra. + Nacer: aliña.<br />

Lana o cabello enmarañado. Quli, t'ampha, t'axa.<br />

Lana blanda de los corderos. Quña.<br />

Lana repartida para que hilen. Inka liwa. Porque el<br />

Inca solía hacerlo.<br />

Lana corta de los cameros rasos. Lutika.<br />

Lana buena, larga. Phalata supu.<br />

Lana blanda. Llamp'u, ñut'u.<br />

Lana áspera. T'uku, uywi.<br />

Lana colorada. Chupika.<br />

Lana negra. Llanqu, sani.<br />

Lana parda. Wapa, wapatiña vel sanitiña.<br />

Lanudo o velloso. T'awrani.<br />

Lanudo medianamente que tiene cual y cual pelo<br />

de lana. Suri suri.<br />

Lanudo de lana corta como el carnero que llaman<br />

raso. Q'arapulla.<br />

Lanza. Chuki.<br />

Lanza de plumas. Yawa chuki + Dar lanzada:<br />

chukintaña. + Dar muchas: chukiwäsiña.<br />

Lanzada que traspasa. Jaqhatha ullusuri chukintawi.<br />

Lanzadera de tejer. Jaxchaña vel qinchaña. +<br />

Echarla: jaxchaña.<br />

Lanceta de sangrar. Sirqaña.<br />

Langosta que vuela con mucha ligereza. T'isiranqa.<br />

Linterna. Nina wayuña.<br />

Lardear. Tocinona ch'aqxatäña, jawixatäña,<br />

jawikipäña.<br />

Largo y angosto. Wiskalla sayt'u juch'usa. Y dícese<br />

aún de la chácara.<br />

Largo en alto. Jach'a, ampuraru jach'a, jaya, chuki.<br />

Lari lari. Gente que vive en la puna sin cacique.<br />

Idem: chuqila. Largo de pescuezo. Kunkaña suq'ali.<br />

Largo, dadivoso. Qächilla, ätata ampara, luxtatiri,<br />

luxtata vel pampa jaqi.<br />

Largueza. Qächillakankaña, &c.<br />

La semana pasada. Masawa domingo vel semana.<br />

Lastimar herir sin abrir. Chhuxrichaña,<br />

chuxrichantaña, jaychantaña, nuwantaña,<br />

ukichantaña, talaquña, usuchaña. Vide: herir.<br />

Lastimar con alguna piedra. Qalana ch'äntaña,<br />

chhuxrichantaña, wik'antaña, jaqhuntaña.<br />

Lastimar con las manos o con algo el rostro.<br />

Janch'axtäña, janch'axtusnuña.<br />

Lastimar en las tripas. Jiphilla ch'itiqaña. 3 -qi.<br />

Lastimar azotando. Uchachaña, umachaña, laqhjaña.<br />

Lastimar o maltratar cosa ajena. Talaquraqaña,<br />

waxlliraqaña.<br />

Lastimarse los pies con callos deshollándose. Kayu<br />

kallkusutu, kallkitu.<br />

Lastimarse azotándose. Laqhjasiña, uchachasiña,<br />

umachasiña.<br />

Lastimarse, molerse con azotes. Lanqhanuqtaña,<br />

laqhanuqtaña vel llawch'inuqtaña. Son neutros.<br />

Lastimarse el sobaco los niños o en otras partes.<br />

Llillijaña.<br />

Lastimarse con barreta o con otro instrumento<br />

trabajando. Pankutasiña, phataqasiña.<br />

Lastimarse la cabeza cayendo. Phaphat'asiña,<br />

pakit'asiña vel p'iyt'asiña.<br />

Lastimarse con espinas u otras, cosas agudas.<br />

Ch'apintasiña, q'alluntasiña, q'awsusiña.<br />

Lastimarse uno a otro. Chhuxrichasiña, q'iwirasiña,<br />

jiskichasiña, muxst'äsiña. Y todos los verbos de<br />

lastimar con la partícula -si.<br />

Lástima que uno tiene de otro. Khuyaptaña,<br />

khuyapäña, llakiqaña kichuqaña, &c. + Tenerla:<br />

llakiqaña kichuqaña. 3 -qi khuyaptaña, khuyapäña,<br />

llakipäña.<br />

Lástima tuvo de mí. Llakiqitu.<br />

Lástima es ver lo que pasa. Aka ulljasiña kichuñawa,<br />

jachañawa, jachañajama jutañawa.<br />

Lástima ten de tí. Khuyaptama, jachama.<br />

Lastimoso, digno de lástima. Pacha khuya,<br />

khuyawäña, usuwäña ullasinsa khuyapäña.<br />

Lastimosas palabras. Jalutasqaña, waynasqaña,<br />

jachiyiri aru.<br />

Lastimoso canto. Jacha q'uchu.<br />

Latidos. T'ajt'ajtaña. + Tenerlos en el corazón o en


Vocabulario de la Lengua Aymara 203<br />

otra parte del cuerpo: chuyma t'aj t'ajtitu, t'iju<br />

t'ijutitu, chhax chhaxtítu, lliju llijutitu, jalaqitu,<br />

jalaskitu, wataqkitu, junuqkitu vel puruqkitu.<br />

Látigo o soga de cuero para atar algo. Yawirka.<br />

Lavar. Vide: fregar. El verbo general es: jariña,<br />

jariqaña.<br />

Lavar ropa. T'axsaña.<br />

Lavarse la cabeza. Qhupaqasiña, t'axsasiña,<br />

qhupususiña.<br />

Lavar metales. Susuña, aytiña vel k'aytiña. Vide: -ja<br />

no. 69.<br />

Lavarse el rostro. Jarpsusiña, jarpuqasiña, sularasiña.<br />

Lavarse las manos, pies, &c. Jariqasiña,<br />

mayllaqasiña.<br />

Lavarse la boca. Jarususiña, jumch'ususiña,<br />

aytususiña, k'ak'ususiña.<br />

Lavarse la mujer después del parto. Ch'iwrasiña.<br />

Lavarse o bañarse en el río. Tüsiña.<br />

Lazadas de la bolsa. Jiskhathapiña, jiskat'aña. +<br />

Correrlas abriendo: jiskhatataña. Cerrando:<br />

jiskhathapiña.<br />

Lacerado. Vide: escaso, escasear.<br />

Lacería. Vide: escaseza.<br />

Leal fiel. Sullullu, uypayu, chiqa chuymani jaqi,<br />

llumpaqa chuymani.<br />

Lealtad. Sullullukankaña, &c.<br />

Lebrillo para lavar, &c. Wirkhi.<br />

Lección. Liyiña. + Darla enseñando: liyi yatichaña. +<br />

Daría al maestro: yatirapiña lisyuña. + Tomarla:<br />

yatichäsiña.<br />

Leche. Ñuñu. + Darla. Vide: amamantar. + Sacarla<br />

ordeñando: q'uparaña, q'upusuña.<br />

Lechon. Quchi qallu.<br />

Lechuga. Idem: llachukasa.<br />

Lechuguillas de la camisa. Cuello llachu.<br />

Lechuza. Ch'usiqa.<br />

Leer. Qillqa ullaña, ullxataña vel liyiña.<br />

Leer para otro. Ullarapiña.<br />

Legítimo. Kasaratana wawapa lisituma.<br />

Legitimar. Lisitumachasiña.<br />

Legua del Inca, que es una y media de Castilla.<br />

Inkatupu.<br />

Legua ordinaria. Wiraxucha tupu. + ¿Cuántas leguas<br />

hay de aquí al Cuzco? ¿Qusquru qayqa tupu<br />

akatha?<br />

Lengua. Laxra.<br />

Lengua o lenguaje. Aru.<br />

Lengua aymara, lengua romance, &c. Aymara aru.<br />

Castilla aru.<br />

Lengua de los indios. Jaqi aru.<br />

Lengua aymara el que la sabe. Aymara aruni. Y así<br />

dicen: Castilla aruni, Kusqu aruni, Roma aruni.<br />

Lengua consumada. Aru k'ask'a.<br />

Lengua que todos entienden o general. Taqina<br />

isapawi aru. Idem: taqina jakitata.<br />

Lengua, intérprete. Lengua vel aru atamiri.<br />

Lengua natural de alguna tierra. Iñawi arupa.<br />

Lenguaje propio. Tuqipa aru.<br />

Lenguaje impropio. Jan tuqipa aru. + Hablarle: jani<br />

tuqipa arusiña, jani aru chiqachasiña.<br />

León. Puma. Leona: qhachu puma.<br />

Leonero. Pumakamana.<br />

Leonera. Puma uta.<br />

Leonado color así. Ch'umpi.<br />

Leña. Lawa.<br />

Leña espinosa. Añawaya lawa. El nombre general se<br />

pospone de ordinario al particular. + Hacerla para<br />

quemar: lawasiña. + Encenderla: pichaña,<br />

pichasiña. + Poner o echar leña al fuego: iraxataña.<br />

Leñatero. Lawakamana.<br />

Leña o palo. Q'iru, k'ullu.<br />

Lepra. Qaracha. Aunque no es propio.<br />

Leproso. Idem: qaracha, qarachaxtara.<br />

Letra. Qillqa.<br />

Letrado. Qillqa yatiri.<br />

Letrero. Qillqa. + Ponerle: apaxataña, ch'akuxataña<br />

vel qillqaxataña. Según fuere.<br />

Letrinas. Yaq'asiwi, jamawi.<br />

Levadura. P'usqu.<br />

Leudarse el pan. P'usqutaña vel t'amutaña.<br />

Levantar. Esto se dice con los verbos de llevar y con<br />

la partícula -uta, como por ejemplo:<br />

Levantar un libro, una pluma, &c. Aputaña, irutaña.<br />

Aplicando el verbo según las cosas pidieren.<br />

Levantar la cabeza o cuello. Kunka ätuña.<br />

Levantar hachas de cera o mechones de ichu.<br />

Yuputaña.<br />

Levantar a grande honra. Chupiru aputaña, apsuña,<br />

mistuwaña.<br />

Levantar mucho la voz. Kunka antutaña, jach'a<br />

arut'aña. Idem: jach'a warariña.<br />

Levantar caza. Jalutäña.<br />

Levantar antepuerta o topa. Janutaña, ikutaña,<br />

janutaña.<br />

Levantar de la mano. Jiskhutaña vel wayutaña.<br />

Levantar y poner muchas veces alguna cosa o<br />

persona: wayuta wayunuqaña. Y esta composición<br />

puede hacerse con todos los demás verbos de<br />

llevar.<br />

Levantar el pie o la mano. Ätuña.<br />

Levantar un poco la tierra para matar el gusano.<br />

Pankutaña, tankutaña.


204 Ludovico Bertonio<br />

Levantar costra la pared. Pirqa p'usutati, punkitati.<br />

Levantar en pie una columna, un palo, un bolo, &c.<br />

Sät'aña.<br />

Levantar una pared de piedras o terrones a secas.<br />

Saywat'aña, qillinkit'aña, qhiyllit'aña.<br />

Levantar testimonio diciendo que hurtó, mató, &c.<br />

Luntata tumpaña, jaqi jiwayiri tumpaña.<br />

Levantar cabeza en ganar. Jaqiptaña, jaqiptxaña.<br />

Levantar cabeza el enfermo. Ullutxaña, larutxaña,<br />

chillkutxaña, chankutxaña.<br />

Levantar los ojos. Ullutaña.<br />

Levantarse con dificultad. Kirputaña, kamputaña,<br />

chankutaña.<br />

Levantarse lo enlucido de la pared. K'ank'uthaltaña,<br />

lluch'uthaltaña.<br />

Levantarse con el dinero de otro: qullqipa<br />

qullqitxaña. Con los carneros: qawrapa<br />

qawratxaña. Con la chácara: yaputxaña. Y así de<br />

todas cosas componiendo los nombres con -txa o<br />

-t'xa.<br />

Levantarse corriendo. Jasutaña. Y lo mismo se hará<br />

en todos los verbos de movimiento.<br />

Levantarse la espuma. Jupuqusnuña, jupuqutusnuña.<br />

Levantarse en pie la multitud. Aphuthaltaña,<br />

jump'uxthaltaña.<br />

Levantarse en pie uno. Sarutaña vel sät'aña.<br />

Levantarse alborotado. Pharaxtaña, pharaxthaptaña,<br />

thuquthaptaña.<br />

Levantarse. Vide: revelarse.<br />

Levantarse para huír. Iruthaltaña.<br />

Levantarse el niño que comienza a andar. Sunutaña.<br />

Levantarse las faldas. Lint'ut'asiña.<br />

Levantarse la llama. Nakhutaña.<br />

Levantarse las olas. Uxi maputi.<br />

Levantarse muchos en hilera. Tiluthaltaña.<br />

Levantarse el aire. Thä puri, saruti.<br />

Levantarse el polvo. T'umiña vel t'ürimiña.<br />

Levantarse de puntillas en pie. Phaphallitha, sillutha<br />

sät'aña.<br />

Lejos. Jaya.<br />

Lejano. Jayäpaña. )( Jak'äpaña.<br />

Ley o costumbre de alguna nación. Sara vel jaka. +<br />

Tenerla: sarani.<br />

Ley de Dios. Diosana kamachita arupa.<br />

Leyenda de santos. Santonakana lurawipa qillqa vel<br />

libro.<br />

Liar. Vide: atar.<br />

Lías. Yaphi, yaphiña.<br />

Liberal. Vide: largo dadivoso.<br />

Liberalidad. Vide: largueza.<br />

Liberal en obrar. Vide: diligente.<br />

Librarse. Qhispiña, jakaña.<br />

Librarse de cuidado o trabajo. Samarxaña,<br />

jakarxaña.<br />

Librar. Qhispäña, jakäña, jakaraña.<br />

Librar por fuerza de las manos de otro. K'ak'usuña,<br />

qhajusuña, millk'usuña.<br />

Librar bien de algún trabajo, camino, &c.<br />

Kasithapaki, jiskiki mistuña.<br />

Librar mal. Yanqharu, chijiru, jucharu puriña,<br />

jalantaña.<br />

Libre de peligro. Kasithapaki.<br />

Libre, no sujeto. Chuymakama jaqi, jani paquma,<br />

jani jalata, puruma jaqi.<br />

Libre de cuidado. Jani kunakamani, jani chhuluni,<br />

jani waykani.<br />

Libre de sospecha. Jani tumpaña, jani ch'ipuqu, jani<br />

unaqu.<br />

Libre de pecado. Jani juchani, jani kamani, jani<br />

anani, jani chillani, jani muquni, wayruruki,<br />

llumpaqaki, &c.<br />

Libre de tentaciones y aflixiones. Jani watunqäta,<br />

jani ch'axmita, jani walaxtäta.<br />

Libre de purgatorio el que no va allá. Jani<br />

purkatuyru maluri.<br />

Libre del purgatorio, el que salió. Purkatuyrutha<br />

misturi.<br />

Libre alvedrío. Chuymakamakankaña.<br />

Libre, atrevido. Jani wati, jani qhï, jani llaki, jani<br />

watina apantasita, yawripara, qhaxsiwisa<br />

qhaxsinawi, mullawisa, llakimana, llakinawi,<br />

ch'ujinawi, yawri ajanu. Vide: desvergonzado.<br />

Libre de tributo. Tasawisa qamawisa, jani tasani<br />

jusq'uta juru.<br />

Libertad, atrevimiento. Jani watikankaña, jani<br />

qhïkankaña, &c.<br />

Libertad del hombre. Chuymakama kankaña. +<br />

Darla al esclavo: chuymakamama saña. Idem:<br />

chuymapathapha saña.<br />

Libro. Tika qillqa, tika libro.<br />

Libro en blanco. Qillqamä, qillqanawi libro.<br />

Licencia. Idem: vel aru, lakha, &c. Con tu licencia iré<br />

al campo: jumana arumatha, lakhamatha,<br />

licenciatha vel licenciamampi pamparu maja. +<br />

Darla: churaña mayna, iyasaña, wäsaña. + Pedirla<br />

de su padre: awkijana maysiña, awkijatha vel<br />

jawkijaru.<br />

Lícito ser algo. Wakisiña, yatisitha. Lícito es<br />

defenderse de sus enemigos: awqanakpatha,<br />

jaqaräsiña, wakisipi.<br />

Licor. Uma vel mark'a, jurma.<br />

Lidiar toros. Wakha anatäña vel wakhampi anataña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 205<br />

Liendre. Ch'iñi. + Lleno de ellos: ch'iñixtara. +<br />

Espulgarlos con peine: ch'inichaña, ch'iñichasiña.<br />

Ligar. Vide: atar.<br />

Ligar con hechizos. Layqachaña, umuchaña,<br />

qallaqaña. 3 -qi.<br />

Ligado así. Qallaqata.<br />

Liga para cazar. Jamillu. + Cazar con ella:<br />

jamillujaña.<br />

Liga gamba. Kayu yapijasiña, chinuqasiña,<br />

pichujasiña, ñachajasiña.<br />

Ligajo de papeles. Qillqa pichu.<br />

Lienzo. Idem: vel pañu susuña.<br />

Lienzo de narices. Susuña vel sinqa pañu.<br />

Ligero en andar, correr, &c. Anqari, qallu, k'apa,<br />

nina, uma, jalajala, wari jaqi, ninaruchita,<br />

umaruchita siri, ch'iju.<br />

Ligereza así. Anqarikankaña, qallukankaña.<br />

Ligero, de poco peso. Pisna, tawka, k'awayu, tupa.<br />

Ligereza así. Pisnakankaña, &c.<br />

Ligero, fácil de hacer. Lurañaki.<br />

Ligeramente, blandamente. Jakhasaki, jiskitaki.<br />

Limar. Qaquraña, qaqurpäña, limaraña, limarpäña,<br />

thuparaña.<br />

Lima. Idem: vel yawri qaquraña.<br />

Limaduras. Yawri t'una.<br />

Limar corregir. Chiqachaña vel sap'achaña.<br />

Límite. Vide: término.<br />

Limitar lo demasiado. Apaqxaña, jitiräña,<br />

juskachasaxaña.<br />

Limitarse. Vide: moderarse.<br />

Limosna. Idem: vel wiskaña. + Daría: viskaña,<br />

khuyaña, limosnaña. Pedirla: wiskasiña.<br />

Limosnero. Wajchakhuyiri.<br />

Limosnero de oficio. Limosnakamana.<br />

Limpiar generalmente. Pichaña, q'umachaña,<br />

llumpaqachaña.<br />

Limpiar lo que está pegado con alguna suciedad.<br />

Sulaqaña, sularaña, thijmiraña, thuwiraña.<br />

Limpiar soplando. Phusaraña, phusarpäña,<br />

phususuña.<br />

Limpiar con cuchillo. T'illmiraña.<br />

Limpiar con escobilla el montón de trigo.<br />

Mullmaraña, picharpäña.<br />

Limpiar los dientes. P'itusuña vel junujaña.<br />

Limpiar bruñiendo. Khituraña, t'illmiraña,<br />

llunkuraña.<br />

Limpiar quitando cáscaras. Sillphiraña.<br />

Limpiar algodón o lana. T'isaña, t'ikhiña, k'ichiña,<br />

k'ilaña vel k'inaña.<br />

Limpiar quinua, trigo, &c. Apiraña, iraraña,<br />

lakiraña, qukuraña.<br />

Limpiar, quitando piojos de los cabellos. Ichuqaña,<br />

ichuraña, apiraña.<br />

Limpiar de hierbas o de pie dras la tierra.<br />

Qhachurpäña, qaxurpäña.<br />

Limpiar lamiendo al plato o fregándole. Jallpusuña,<br />

q'umusuña.<br />

Limpia oídos. Jinchu lliwq'aña.<br />

Limpiarse lavándose. Jariqasiña.<br />

Limpio. Q'uma, llumpaqa, llusq'a vel llunkuta.<br />

Limpiamente. Q'umaki, lumpaqaki.<br />

Limpiarse los mocos, &c. Sulaqasiña, t'ixmiqasiña,<br />

t'ixmirasiña.<br />

Linaje. Jatha, ayllu.<br />

Linaje noble. Mayqujatha, yuqa.<br />

Lindo. Anchaki. Idem: qullana. + Ojos lindos:<br />

Ch'armiri nayra.<br />

Linea. Siq'i. + Hacerla: siq'ichaña vel siq'ijaña.<br />

Líquido. Uma, juri. Dícese de mazamorras y cosas<br />

semejantes.<br />

Líquido en demasía. Uma umaki.<br />

Liquidar la verdad. Vide: averiguar.<br />

Lirio. Idem: lirio, liria.<br />

Lirio, azucena. Jamankaya.<br />

Liso. Llunkuta, sulata, q'uma ulluma, llusq'a, jani<br />

qujuni, lumpaka.<br />

Lisiado. Vide: impedido.<br />

Lisonjear. Q'uchäña, taläña. Y también significan<br />

holgarse del mal.<br />

Lisonjero. Q'uchiyiri, taliyiri.<br />

Lisonjero, meloso en el hablar. Jallpa jallpa, k'isa<br />

aruni, qawi, muxsa, misk'i aruni.<br />

Listas a los lados de la manta. Jat'u. + Hacerlas<br />

tejiendo: jat'uchaña, jat'unichaña. + Manta listada<br />

así: jat'uni llaquta vel manaqani.<br />

Listas de los lados de la camiseta. Q'uli vel karuma y<br />

son teñidas de colorado azul, verde, & c. y si no<br />

son teñidas, sino con su color natural se dicen q'ura<br />

q'uli vel karuma. + Hacerlas: q'ulichaña,<br />

q'ulinichaña, karumachaña.<br />

Listar así. Jat'uchaña, q'ulichaña, & c. Ut Supra.<br />

Listar o varetear. Suq'uchaña, suq'u suq'u sawuña.<br />

Listado de varreteado. Suq'u suq'u, tayka tayka. +<br />

Frazada listada de diversos colores: qalluni ch'usi,<br />

p'atiqalla ch'usi.<br />

Listar así las frazadas. Qallunichaña, p'atiqallachaña.<br />

Litera. Kallaña, lampa, lampaña, wantu wantuña.<br />

Vide: andar.<br />

Liviano. Vide: ligero.<br />

Liviano de corazón. Chuymachusa.<br />

Livianos de bofes. Ñati, chuyma vel sunqu.<br />

Liurea. Idem: vel librea. Isi. + Ponersela: libreat'asiña.


206 Ludovico Bertonio<br />

Loa alabanza del que la merece. Sumaja, -ma, -pa +<br />

Darla: aruna sumäña.<br />

Loar así. Aruna sumäña vel sumaychaña.<br />

Loa, honra. Chupi, qamasa vel sumaña. Vide: honrar.<br />

Loablemente. Anchaki, añay sañaki, qullanaki,<br />

jiskiki.<br />

Loco. Luqhi, tukuku, chuymawisa. + Llamarle a otro<br />

por rodeo: qawra achachi, qawra apachi<br />

jaraqasima. Desatate bestia.<br />

Loco lunático. Vide: alunado.<br />

Loco desatinado. Japlla. Vide: bravo.<br />

Locura. Luqhi kankaña.<br />

Locamente. Luqhijamaki + Hacer locuras: luqhiptaña<br />

vel japllaptaña.<br />

Loza cocida y cualquiera cosa de barro. Sañu.<br />

Loza vidriada. P'allchiri, p'allchax p'allchaxtiri, &c.<br />

vel t'ixmita, llunkuta, sulata.<br />

Loza bien cocida. Chillisä, ch'ullqi.<br />

Lozano. Anchaki, qillampi, k'apchi k'apchi.<br />

Lozano, hablando del sembrado, chácaras, pastos,<br />

&c. Wakiqiri vel anchaki.<br />

Lodo. Ñiq'i. Vide: barro.<br />

Lodazal. Ch'arana, ch'aranaxtara, q'ulta.<br />

Logro. Mira. + Dar: mirani churaña. + Tomar: mirani<br />

charisiña, manusiña.<br />

Logrero. Mirani churiri.<br />

Lombriz del vientre. Q'uyq'a. + Tenerlos: q'uyq'ani<br />

usuña vel q'uyqani, k'allisäni.<br />

Lomos. Chawlla.<br />

Loor. Vide: Loa.<br />

Losa, piedra llana. Pallada qala. + Enlosar. Vide:<br />

empedrar.<br />

Lo que se debe creer, hacer, enseñar, saber, &c.<br />

Iyasaña, luraña, yatichaña, yatiña, & c.<br />

Lo que está hacia la cabecera. Ch'ijmawi,<br />

chïjmarana.<br />

Lo que está a los pies de la cama. Wat'aranawi,<br />

wat'awi, wat'atawi, wat'axatawi.<br />

Lo que está fuera del pueblo. Pampa.<br />

Lo bajo, respecto de lo alto. Pampa vel uraqi.<br />

Lo que está en medio de chácaras casas, personas,<br />

&c. Taypirana.<br />

Lo que está más cercano. Akiyri vel akiyrikata.<br />

Lo que está más lejos. Khuri vel khurikata.<br />

Lo que está cerca o lejos. Jaya vel jak'a. Este segundo<br />

es el que significa cerca.<br />

Lo que suele haber o acontecer. Kuniri kunakiri.<br />

Lo más delgado del espinazo. Juch'usa jikhani.<br />

Lo más fértil de la tierra. Marmuru, mayruru.<br />

Lo mejor de las comidas. Manq'ana pawräpa.<br />

Los días pasados. Masawa vel masaya.<br />

Los anos pasados. Masawa, mara.<br />

Los dos los tres. Pani, kimsa.<br />

Los dos de nosotros, de vosotros, & c. Panija,<br />

panisa, panima, &c. Y así se hará en otros<br />

números.<br />

Los más. Jila manka.<br />

Los menos. Sullka manka.<br />

Los mejores. Jiskinaka chapi. Y así de otras cosas<br />

añadiando al nombre chapi.<br />

Los otros. Jaqhapa, yaqhapa.<br />

Lucifer. Iem: lucifera.<br />

Luciérnaga. Nina nina.<br />

Luciérnagas, te haré que veas. Nina nina,<br />

chhukutatiyiriksma.<br />

Luchar. Q'iwisiña, wayutasiña.<br />

Lúcuma, fruta. Lujuma.<br />

Luego, según eso. Uka ipana, uka ipanka, ukchipana,<br />

& c.<br />

Luego, no has oído misa sino fuiste a la iglesia. Jani<br />

iclesiaru machita ukaka vel ukapilla jani misa<br />

isaptati.<br />

Luego. Llaki. Vide: al momento dicen también: janirja<br />

ukunkäsa wañaripanaki.<br />

Ludir una cosa con otra. Qakujasiña, t'ijmijasiña,<br />

jakijasiña.<br />

Lugar donde se come. Manq'awi, tomando el<br />

participio en -wi, en todas las cosas. v.g.<br />

Lugar donde uno muere, donde descansa, donde<br />

canta, donde duerme, &c. Jiwawi, samawi,<br />

ikiyawi, porque a veces se le añade una a y<br />

también la i, del verbo se vuelve en a.<br />

Lugar donde uno se esconde. Imasnaqasiwi vel<br />

imasnaqasawi.<br />

Lugar abrigado. Juxsa. )( Su contrario thä.<br />

Lugarteniente. Lanti.<br />

Lugar expuesto al sol. Lupikata.<br />

Lugar sombrío. Ch'iwukatha.<br />

Lugar patente. Qhanakata.<br />

Lugar escondido. Jamaskata. Idem: ch'amakakata.<br />

Lugar da abajo no dentro. Manqha.<br />

Lugar de arriba. Alä, alaxa.<br />

Lugar solo. Tanttata, tajata, ch'usa.<br />

Lugar expuesto al aire. Thäpatxa.<br />

Lugar o pueblo. Marka.<br />

Lugar o asiento. Utt'a, utkaña. + Dar lugar al<br />

demonio: supayuna mantäsiña. + Haber lugar para<br />

hacer algo: wakisiña, yatisiña, purisiña.<br />

Lugar hay para ir a misa. Misaru maña wakisiwa,<br />

&c.<br />

Lugar o parte. Tuqi, ruqi. + Darle para pasar:<br />

jithiqarapiña. Y si son muchos los que se desvían.


Vocabulario de la Lengua Aymara 207<br />

Jithixtarapiña. + Darle para entrar permitiéndolo:<br />

Maluña churaña.<br />

Lumbre o llama. Nina.<br />

Lumbre o brasa. Nina sansa. + Hacerla soplando:<br />

nina phusatataña. + sacarla con pedernal:<br />

chukutatäña, chukuswaña. + Sacarla con dos<br />

palillos secos: nina phalaña. + Él instrumento con<br />

que se saca, si es con piedra: nina phankaña. Si es<br />

de palo: phala vel phalaña, phalusuña. + Hacer<br />

lumbre quemando leña: nina phichaña. + Cuando<br />

es para calentarse: phichasiña.<br />

Luna. Phaxsi. vide: pa no. II. donde se hallará como<br />

diremos ponerse la luna. Eclipsarse y otras cosas<br />

tocantes a la luna.<br />

Luna nueva. Qhanawiri.<br />

Luna llana. Urut'a vel phaxsi urut'a vel jach'a.<br />

Luna menguante de un día. Wawa iki misturi phaxsi.<br />

Luna menguante de dos o tres días. Jach'a jaqi iki<br />

misturi.<br />

Luna menguante de más días. Maya iki, paya iki,<br />

kimsa iki misturi phaxsi. Y según las horas de la<br />

noche van diciendo. Chika jaqhukipta, jila<br />

atawallpa aru, arumanti manqa qhantata, intimpi<br />

misturi phaxsi.<br />

Luna creciente. Dícese de la propia manera<br />

poniendo. Jalantiri, en lugar de misturi.<br />

Luna pequeña, de poca luz. Umaki, jisk'aki.<br />

Lunar. Ana. + Tenerle: anani. + Tenerle en el carrillo:<br />

nawnaru anani. Y así en otras partes.<br />

Lustre de las sedas y otras ropas. Lliphix<br />

lliphixtaña. + Ropa de lustre así: chullunkä isi,<br />

lliphix lliphixtiri. + Tenerle: lliphix lliphixtaña,<br />

lliju llijutaña.<br />

Luto. Idem: rutu vel: jach'ira. + Ponérsele:<br />

jach'irt'asiña, siñachasiña. + Traerle: jach'ira<br />

sarnaqaña. + Dejarle: jach'ira vel siña miraña. +<br />

Andar con el cabello tresquilado por luto: jach'ira<br />

yawiqasiña saranaqaña.<br />

Lujuria pecada. Wachuqa jucha.<br />

Lujurioso. Vide: deshonesto.<br />

Luz. Qhana. + Darla: qhanachaña.<br />

Lucero. Ururi.<br />

Lúcido. Anchaki. + Vestido lúcido. Vide: lustre.<br />

Lucir, parecer bien el vestido. Isi jiskhuti. + Parecer<br />

mal: yanqharu, jamqhuru jakhu.<br />

Lucir la hacienda. Sumaña. + No lucir: kunawisa,<br />

kunawisaki saranaqaña.<br />

Lucir otras cosas. Vide: resplandecer, relumbrar.<br />

Lucio. Vide: gordo.<br />

LL<br />

Llaga con abertura, como la que se hace con la<br />

espada. P'iya p'iyajawi, jununtawi, &c.<br />

Llagas así. P'iya p'iya, lutu lutu.<br />

Llaga de enfermedad. Qiri vel janchi p'íyajata.<br />

Llagarse el cuerpo. Qirit'itu vel qirilu, lutu lututu.<br />

Llagarse las carnes que se llegan mucho entre si.<br />

Llillijitu.<br />

Llaga así. Llilli.<br />

Llagado en la boca, mano, &c. Lakha vel ampara<br />

qiri.<br />

Llagado mucho. Qirixtara, janq'akhama.<br />

Llama de fuego. Nina. + Arder o hacer llama: nakhi,<br />

jallpasi. + Salir: jawk'usuña, jallpsuña. + Andar<br />

pujante: nakhuthaltaña. + Subir y bajar: nakhusu<br />

nakhantaña, jallpsu jallpantaña, jawk'usu<br />

jawk'antaña. + Hacer ruido: q'ütaña, kütaña.<br />

Llamaradas. Nakhutaña, &c. + Haberlas: nakhutaña,<br />

nakhutaltaña, nakhusu nakhantaña, &c.<br />

Llamar a Pedro, Juan, &c. Pedroy, Juanay; chay<br />

Pedro, & c.<br />

Llamar, decir que venga. Jawisaña, jawisaniña.<br />

Llamar a voces. Arunaqaña vel arut'aña.<br />

Llamar a uno de ladrón, de hechicero, &c. Con<br />

falsedad. Luntata tumpaña, &c.<br />

Llamar a la puerta. Punqu t'uxt'uxtäña.<br />

Llamar a Dios en su ayuda. Diosa wayuta<br />

wayunuqaña, äta änuqaña, jiskhuta jiskhanuqaña.<br />

Llamar a Nuestra Señora en sus trabajos. María<br />

matay yanapakita, wajcha wawamati armitajata<br />

saña, wayuta, wayunuqaña.<br />

Llamar a parte. Jaqharu irpaña.<br />

Llamar con la mano. Amparana jawisaña.<br />

Llamarse Pedro o tener por nombre. Pedro sutiniña;<br />

nana sutija Pedrowa.<br />

Llano camino, tierra. Pampaki, sulataki, asnuqaki,<br />

juskaki, pampa thakiki, & c.<br />

Llana piedra. Pallalla.<br />

Llano hombre sencillo, sincero. Qhana jaqi, alaxa,<br />

jani manqhini, q'apa jaqi, qhana chuymani.<br />

Llaneza así. Qhana chuymaniña.<br />

Llano rendido. Aynacha alit'iri chuymani jaqi.<br />

Llano. Vide: fácil.<br />

Llanada grande, que parece no se ha de acabar.<br />

Payi pampa, anu t'ukuwa, jani jusä, jani jusasiri,<br />

jani akinuqä, jani jaqixta pampa.<br />

Llanamente sin doblez. Chiqa chuymaki, taqi<br />

chuymaki, jani jaqhalt'äki.<br />

Llanamente, claramente. Qhanaki.


208 Ludovico Bertonio<br />

Llantén. Saqharara.<br />

Llanto. Jacha. Vide: llorar.<br />

Llauto de los incas de diversos colores. Pillaqa<br />

llaytu.<br />

Llegar; verbo general. Puriña. Vide: volver.<br />

Llegar de otra parte a esta. Purixaña, puriniña.<br />

Llegar. Vide: ajustarse.<br />

Llegar a misa después del evangelio. Evangelio<br />

apakipataru vel makipataru puriña.<br />

Llegar a algún pueblo sin hacer noche en el<br />

camino. Purikataña. Vide: pu-. no. 9 donde se<br />

hallarán muchos modos tocantes a este verbo.<br />

Llegar a buena coyuntura o a buen tiempo. Muquru<br />

puriña.<br />

Llegar la mano tocando un poco. Llamkt'aña,<br />

inkt'aña, chankaña, chankt'aña.<br />

Llegar a los años de discreción. Amajasiña,<br />

chuymachasiña.<br />

Llegar a la vejez. Achachitaña, apachichaña,<br />

achachixaña.<br />

Llegar a punto de muerte. Niyat'aña, ñañat'aña.<br />

Llegarse. Todos los verbos de movimiento con la<br />

partícula -kata. Como sarakataña, makhataña,<br />

Idem: tikataña, &c.<br />

Llegar a su pueblo muy pobre. Jararankha<br />

mich'isaki, wiskasaki jutxaña.<br />

Llegar a la media edad. Warkhiriptaña, tayruptaña.<br />

Llegarse con humildad a alguno. Aliranaña,<br />

arpharanaña, kumpuranaña, tinkiranaña.<br />

Llegarse así como quiera. Sararanaña; y todos los<br />

verbos de movimiento con la partícula -rana.<br />

Llegarse a tocar a alguno. Katuranaña,<br />

llamkaranaña.<br />

Llegarse llorando. Jacharanaña.<br />

Llegarse la llama. Lawrikataña, jallpakataña,<br />

k'anchakataña.<br />

Llegarse muchos de tropel a alguno. Jump'uxkataña,<br />

chhukukataña, äkataña.<br />

Llegarse dando voces. Jupikataña.<br />

Llegarse con el pie hacia nosotros, estando<br />

echados. Wat'aniña.<br />

Llegarse a alguno viniendo de lejos con deseo de<br />

tratarle o hablarle de espacio. Waylluniña vel<br />

wat'aniña.<br />

Llegarse de ordinario a alguna persona. Sitikataña,<br />

chiqachakataña.<br />

Llegarse a alguno de presto. Thuqukataña,<br />

thuquskataña vel thuquxataña.<br />

Llegarse más a uno que a otro favoreciendo.<br />

Wakina -ru. Makhatxaña, yanapaxaña.<br />

Llenar. Vide: henchir y phu- no. 3.<br />

Llenarse. Phuqhasiña, phuqhusuña, phuqhaxaña.<br />

Llenarse de sarna. Qaracha q'achasi,<br />

khankhallphichasi, mullu usukiwa.<br />

Lleno. Phuqha, jullchu, jullpu vel chuchu.<br />

Lleno, atestado de plata: qullqixtara. De pecados:<br />

juchixtara. De piojos: lap'axtara. De bienes:<br />

jiskixtara; tomando los nombres compuestos con<br />

-xtara.<br />

Lleno de piojos. Lap'aña, lap'a pukara, lap'a qiwcha<br />

qiwcha.<br />

Lleno de rostro. Phatu ajanuni, llanqu ajanuni.<br />

Lleno, embutido. Qhäxtara, limit'aqa, t'axlli,<br />

takithapita, phuqhusuta, limithapita.<br />

Lleno de niguas. Sut'i pukara.<br />

Lleno de cuidados. Thuthuqaqa.<br />

Lleno el campo de gente o ganado. Uksa pampa,<br />

uksa qullu jaqinaka qawranaka, &c.<br />

Lleno. Vide: rebosar, colmo y también colmado.<br />

Llevar. Este verbo se dice en esta lengua por muchos<br />

vocablos según el modo de llevar las cosas. Y<br />

porque admiten muchas partículas y tienen entre sí<br />

muchas cosas comunes y es forzoso remitirnos a<br />

ellos muchas veces; parecióme sería acertado<br />

ponerlos todos juntos al principio de la primera o<br />

segunda parte del vocabulario y solamente poner<br />

aquí algunos que son más ordinarios.<br />

Llevar generalmente para todas cosas es. Apaña.<br />

Aunque es bien acomodarse a la mayor propiedad<br />

de cada cosa que según fuere ligera o pesada,<br />

rolliza o larga, &c. pide diversos verbos.<br />

Llevar cosas largas, como varas, lanzas, cañas, &c.<br />

Aña.<br />

Llevar gente o ganado o multitud de animales.<br />

Anakiña, qhiwiña, ituña, ch'uña, qutuña, thalaña.<br />

Llevar ropa. Iqaña.<br />

Llevar un puñado de algo. Jach'iña.<br />

Llevar en la manta ceñida al cuello. Ajuña, jarpiña,<br />

lak'uña.<br />

Llevar una haldada, en la camiseta los hombres o<br />

en el urku las mujeres. Jarphiña.<br />

Llevar por delante un carnero caballo, muta, &c.<br />

Jikhaña.<br />

Llevar de diestro o de la mano. Jiskhaña.<br />

Llevar algo en un paño o en otra cosa así. Unkuña.<br />

Llevar cosas de mucho bulto, como cajas, frazadas<br />

y otro semejante. Jastaña vel jistaña.<br />

Llevar por delante, derribando. Chhuxllurpäña,<br />

samp'arpäña, lluxirpäña.<br />

Llevar algo colgado de la mano. Wayuña.<br />

Llevar en litera en peso o en andas o en alguna<br />

manta. Kallaña, lampaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 209<br />

Llevar vuelta de mano. Ampara jakiqasiña,<br />

aykurasiña, aymurasiña, maysiña, apasiña.<br />

Llevar en brazos una criatura o enfermo o muerto<br />

o cualquier otro animal. Ichuña.<br />

Llevar ichu encendido. Yiwaña, yupaña -ru.<br />

Llevar una o dos personas. Irpaña.<br />

Llevar cosas pesadas, una piedra, botija, &c. Ituña.<br />

Llevar arrastrando sogas, paños, &c. Jiskhaña,<br />

sullaña, qatiña vel chaxraña.<br />

Llevar brasa en un tiesto. K'araña.<br />

Llevar en la boca. Achuña vel achuxaruña.<br />

Llevar animales cargados. Khumu anakiña, ituña.<br />

Llevar los corazones tras sí. Chuyma iraña, apaña,<br />

luntataña.<br />

Llevar papas, barro, &c. Lankaña vel lakhaña.<br />

Llevar a uno para guardar algo o para trabajar<br />

como por fuerza. Wayuxataña, chitixataña,<br />

ch'axataña.<br />

Llevar en triunfo los despojos. Jayllini saraña vel<br />

jutaña.<br />

Llevar cosas ligeras, como una carta, algunos<br />

reales, &c. Iraña.<br />

Llevar abarisco azotando, castigando,<br />

desterronando. Q'uparaña, q'uparpaña,<br />

laqharpäña.<br />

Llevar barro con las manos. Llawch'iña, lankaña.<br />

Llevar engañado. Llullaqaña. 3 -qi vel llullasuña.<br />

Llevar una brazada de leña, vara, candelas, &c.<br />

Marqaña, marqaxaruña.<br />

Llevar la comida o bebida a la mesa. Manq'a, k'usa,<br />

vino asaña.<br />

Llevar en la mama o capa un poco de algo. Mujiña,<br />

mujixaruña.<br />

Llevar linterna encendida. Nina wayuña.<br />

Llevar rodando piedras. Nukhuña.<br />

Llevar a todos por un rasero. Pampachaña,<br />

allinuqaña.<br />

Llevar a alguno huyéndose con él. Phat'äña, maräña,<br />

&c.<br />

Llevar dentro o meter en una casa abrazado a<br />

alguno. Ichuntaña, qumantaña, phiskuntaña.<br />

Llevar leña atada a cuestas. Puk'iña.<br />

Llevar a cuestas algo cargado. Q'ipiña, jitiña.<br />

Llevar algo muy pesado. P'uyruña.<br />

Llevar a cuestas la cruz o un madero grande.<br />

Qhiwiña.<br />

Llevar agua por acequia. Irpaña.<br />

Llevar a beber las bestias. Umäniña.<br />

Llevar recaudo de palabra. Iwira saraña, iwira<br />

apaña.<br />

Llevar de vencida. Atiparpäña vel atirpäña.<br />

Llevar con paciencia. Mutusiña, mutusikiña, chuyma<br />

limintasiña.<br />

Llevar pesadamente con impaciencia. Jani amu<br />

chuymampi mutusiña vel mutuñampi ust'aña,<br />

q'apisiña.<br />

Llevarse mal entre sí. Ch'axmi utkaña, ajana qamaña.<br />

Llevar ventaja Vide: exceder.<br />

Llevar vida trabajosa. Qanitha jakaña, qanichasiña.<br />

Llevar al cabo. Vide: acabar.<br />

Llevarse de las manos. Jiskhasiña.<br />

Llevar adelante. Vide: continuar.<br />

Llevar cuatro una viga o seis u ocho, &c. Pä<br />

kallapu, kimsa kallapu apaña. Y si son nones:<br />

ch'ullani apaña.<br />

Llevar la pena. Qullqi katuña.<br />

Llevar rabiatado. Wich'inkatha chinuqata jiskhaña,<br />

wayuña.<br />

Llevar fruto. Achuña.<br />

Llevar hierba, leña, ichu, &c. el campo. Pampana<br />

qhachu, lawa, jichu wakhiqi, wakhit'i vel ali.<br />

Llevadero. Vide: fácil.<br />

Llevado de su mala condición, no trata con nadie.<br />

Yanqha chuymapana, wayutata, jani khitimpisa<br />

jaqiwasiti.<br />

Llorar. Jachaña, q'asaña. Idem: jacha llullumiña. Vide:<br />

t'a-. d. 16<br />

Llorar arroyos de lágrimas. Kayuma qunchuya,<br />

kayuma pankaya jachaña vel itinasiña vel luqhita<br />

uritakakiña.<br />

Llorar hasta no más. Q'anq'allina vel qhanqhalluña.<br />

Llorar dando gritos. Warariña, qapariña, pinqulluña,<br />

jachatataña, qhanqhallutataña.<br />

Llorar siempre necesidades. Khuya khuya vel jacha<br />

ajusa jaqiña, jacha juquña.<br />

Llorar muchos Juntos dando voces. Jupiña,<br />

warariña, q'uslluña. Vide: ju- no. 23, &c.<br />

Llorar arrasándose los ojos sin vertir lágrimas.<br />

Nayra k'urk'iptitu.<br />

Llorar desesperadamente. Muriwaña, ansaña,<br />

jakhuña.<br />

Llorar arroyos de lágrimas. Nayratha jacha<br />

phuxukiwa warakiwa.<br />

Llorar lágrimas de sangre o muchísimo. Wilasa<br />

janq'usa jachaña.<br />

Llorar hilo a hilo. Jacha p'alax p'alaxti, ch'aq ch'aqti.<br />

Llorar teniendo presente al difunto. Amayaxatha<br />

jachaña, jachaxataña.<br />

Llorar así haciendo extremos. Amayaxatha jiskhata<br />

jiskhanuqaña, wayuta wayunuqaña.<br />

Llorón. Jachanqalla, jacha qawsilla, jacha kuchusa,<br />

jachakamana, jachanqati.


210 Ludovico Bertonio<br />

Lloroso. Nayra mark'a. + Estarlo: nayra mark'akiña.<br />

Llover. Jalluña. Es necesario pronunciarlo con -j, en la<br />

primera silaba, porque sin ella suena muy mal en<br />

esta lengua.<br />

Llover cual y cual gota. Phuphunaqaña,<br />

ch'ijrinaqaña, ch'ijch'inaqaña, uqhara jalluña<br />

phawanaqakiña.<br />

Llover piedra. Vide: granizar.<br />

Llover con mucho ruido. Jallu uxuti, phuxuti phaxpi,<br />

wari.<br />

Llover después de mucho tiempo. Jallu purinuqi,<br />

apanuqti.<br />

Llover con mucho aire. Suxariña.<br />

Llover muchos días, arreo. Jani ullitatatha jalluña,<br />

jallu ikijiwa, mä semana pä semana jukhapa jallu,<br />

t'akhanawiki.<br />

Lloverie la casa haber muchas goteras. Uta ch'aqi.<br />

Llover con sol. Lupinpitha jalluña, laq'a uru jalluña<br />

vel qanqarpuña, ch'usataki lupisa jalluña, qhanka<br />

warawarataki jalluña.<br />

Lloviznar. Phuphunaqaña, phawanaqaña, &c. Ut<br />

Supra.<br />

Llovido mojado estar. Jalluxatitu, waraxatitu,<br />

jawipachakiña, juqhupachakiña. Estar hecho una<br />

sopa de agua.<br />

Lluvia. Jallu. Y si se pronuncia sin -j, quiere decir<br />

"pudenda virorum".<br />

Lluvia menuda o gama. Suxari vel phuphu jallu.<br />

Lluvia con tempestad. Jayllisa jutiri, qhirqhisa,<br />

kunkani jutiri jallu. Llover así: jallu jayllisa juti,<br />

&c.<br />

Lluvioso tiempo. Jallupacha. + Volver en tiempo<br />

lluvioso a su pueblo o de aguas: jalluru purixaña<br />

vel manq'atha jalantapacha purixaña.<br />

M<br />

Macear trabajando para aprender. Kutipipa,<br />

kutiruruña.<br />

Macerar la carne. T'aqisäña, mutuwaña,<br />

juch'usachaña, ch'ama jaytäña. Vide: adelgazarse.<br />

Macizo. Phuqhata jaqi pacha, jani phusa. Si es de oro:<br />

chuqikama, qullqikama, titikama.<br />

Macho. Vida supra: maqu.<br />

Macho todos los animales del sexo masculino. Urqu.<br />

+ Hembra: qachu.<br />

Machorra. Qumi, warkhanka.<br />

Machucar, frangollar. Ch'axiña, chamqaña, liq'iña,<br />

mutäña. Vide: magullar.<br />

Madero. K'ullu nombre general.<br />

Madera, vigas, palos. &c. Q'iru.<br />

Madero que corre de un mojinete a otro. Pinqu<br />

q'iru.<br />

Madero enhiesto donde se sustenta el buyo<br />

redondo. Tutu.<br />

Maderos que atraviesan a lo largo el techo y se<br />

atan a las piedras del molinete. Chaxuwa q'iru.<br />

Madeja. Juñi. + Hacerla: juñiña.<br />

Madrastra. Wilawisa tayka.<br />

Madre verdadera. Tayka, yuqachiri vel wawachiri.<br />

Madre del río. Jawira qata vel umana Jawawi.<br />

Madre, donde las mujeres conciben. Wawana utkaña<br />

vel jakaña. + Estar enferma de ella: jakaña usutu.<br />

Madre o señora, nombre de honra. Matay mamatay.<br />

Usase cuando la llaman para hablar.<br />

Madre e hija. Taykani phuchani.<br />

Madre e hijo. Taykani yuqani.<br />

Madriguera de conejos, hormigas, &c. P'iya vel<br />

jat'isitapa.<br />

Madrugar. Aruma vel q'alta, japutaña. Vide:<br />

amanecer.<br />

Madrugar con las cargas. Walak'iña.<br />

Madrugada. Vide: mañana. + Darla: aruma q'alta<br />

japutäña.<br />

Madurarse la fruta. Puquña, achuña, t'araña,<br />

k'axaqaña. 3 qi.<br />

Madurar demasiado. Puqusjaña.<br />

Madurar. Activo. Puquwaña.<br />

Maduro. Puqu. Y dicese también de personas.<br />

Madurar del todo. Puquxaña.<br />

Maduro de Juicio. Chacha urqu vel mamanaka<br />

marmi. Y si la persona es de tierna edad: chacha<br />

urqu yuqalla mamanaka mimilla vel chuymani.<br />

Madurez. Puqukankaña.<br />

Madurez de Juicio. Chacha urqu kankaña, niya


Vocabulario de la Lengua Aymara 211<br />

chuymanikankaña.<br />

Maese de campo. Sitani, atani, wallpani, yampani,<br />

tuyñuni.<br />

Maestresala. Wallpani, yampani.<br />

Maestro. Yatichiri.<br />

Majestad. Jach'a apu kankaña.<br />

Maganto. Vide: flaco.<br />

Magnánimo. Sinti chuymani. Vide: fuerte.<br />

Magnánimo. Vide: dadivoso, liberal.<br />

Maguey. Tawka.<br />

Magullar. T'uxinuqaña.<br />

Mágico. Magia. Vide: hechicero.<br />

Majar. Ch'axiña, liq'iña.<br />

Majar yeso y otras cosas así al modo de las indias.<br />

Qhunaña. Vide: moler.<br />

Maja granzas o para poco. Pisi chuymani, phinta vel<br />

jayra chuymani.<br />

Mala cosa. Yanqha.<br />

Mala hierba o cizaña y cualquiera que suele<br />

desherbarse. Qura. Cuyos nombres más ordinarios<br />

son: amqarä, itapallu, k'uymi, layu, ch'unquya,<br />

ch'iji januk'ara, araqu, ch'ijmu, ch'illamatu, nina<br />

sanqu, chankuruma, sumuña, aqalla aqalla<br />

chhuxlla, sik'i<br />

Mal. Usu. Vide: enfermedad.<br />

Mal agüero. Wati, Jamqu, taparaqu.<br />

Mal acondicionado. Vide: bravo.<br />

Mala color del rostro. Ch'iwa. + Tenerla. Idem:<br />

ch'iwa ajanuni.<br />

Mala cara. Suxu sankatilla.<br />

Malamente. Yanqhakiwa vel jaxumallakiwa.<br />

Mal aconsejado. Samakipata, aru churata jaqi.<br />

Malaventurado. Vide: desdichado.<br />

Maldad. Yanqha kankaña.<br />

Maldecir dando al diablo. Supayu apapha, supayuna<br />

amparapana jiwapha, kunas kunapha, kawkis<br />

kawkipha, kawkinsa jiwapha, juqinsa umansa<br />

jiwapha -aña.<br />

Maldición. Churaxarusiña, supayuru katuwaña, &c.<br />

Maldecirle jurando. Vide: echarle maldiciones o<br />

jurar.<br />

Maldito hombre. Wati samka vel supayu jaqi, yanqha<br />

samka.<br />

Mal de narices. Que da en los yungas. Jusku usu.<br />

Mal de corazón. T'ukulli usu qhaqha. + Tenerle:<br />

t'ukuklpaña.<br />

Mal de corazón o aprieto diferente de esta. Chuyma<br />

k'aphi vel ñati usu. + Tenerle: chuyma k'aphit'itu,<br />

k'aphijitu, natujitu.<br />

Mal de ojos con enramamiento. Llami. + Tenerle:<br />

llamitu.<br />

Mal de orina. Yaqha t'aqha usu.<br />

Mal de riñones. Juch'usa jikhani usu. Vide:<br />

enfermedad.<br />

Mal enlucido. Chhapa pirqa.<br />

Malear, depravarse. Waxllisthaltaña vel chuyma<br />

waxllisthaltitu, waxllithaltitu, pituthaltitu.<br />

Mal guisado. Tana, ch'apa phaltu.<br />

Mal Infamado. Yanqharu, watiru katuta, yanqha<br />

isapasita, &c.<br />

Mal hecho, imperfecto. Jamqu jawa, jaxumalla<br />

yanqha.<br />

Malicia. Yanqha chuymaniña. )( Quqi jaqiña.<br />

Malicioso. Manqhini amuli, aka qala, aka qhula,<br />

k'umintakamana chuymaru mantamintuni.<br />

Maliciar. Kunasa yanqharu katuña, yanqharu<br />

amajasiña vel chuymat'aña.<br />

Mal Interior del estómago y otros semejantes.<br />

Chuyma usu, ñati usu.<br />

Mal mandado. Aruskatiri, aynikatiri, q'ullu jinchu,<br />

aruna qinskatiri, lawa qala, tuji jach'a ñatini. Vide:<br />

desobediente, donde hay más.<br />

Mala mujer. Pampay runa, pam ch'usi, &c. Vide:<br />

ramera, donde hay más.<br />

Mal logrado. Allqirijaqi.<br />

Mal partr. Sulluña, usuchasiña, sulluqaña. 3 -qi.<br />

Mal parido, abortivo. Sullu.<br />

Mal revuelto, no bien masado. Chawa chawa, Jiskha<br />

jiskha, kuju kuju, qulu qulu, p'ati p'ati.<br />

Mal suceso. Chiji, talaqu. + Tenerle: chijiru, talaquru,<br />

siñaru, jucharu puriña vel chijisiña talaqusiña.<br />

Mal quistarse. Uniyasiña, jiwuräsiña, uñimachasiña,<br />

ch'aximachasiña.<br />

Mal tratar. Yanqhachaña, muxst'aña, jiskichantaña,<br />

jakijaña, piquwäsiña, chunkawäsiña, anchakjaña.<br />

Mal tratar con azotes. Juchhacha umachaña, y todos<br />

los verbos, precedentes muxst'aña, &c.<br />

Anadiándole amparana, azotiña lawana, &c.<br />

Maltratar abajando. Q'apithapi, q'apinjruña,<br />

thuwithapi thuwiruruña.<br />

Maltratar el vestido. Thuwimukuña, llaychumukuña.<br />

Maltratar las papas al tiempo de sacarlas.<br />

Ch'inqanuqaña.<br />

Mal trato escrupuloso. Almataki jamqu, wawa<br />

luraña.<br />

Malsín. Vide: chismoso.<br />

Malvado. Vide: perverso, ruin, maldito.<br />

Mal vocablo. Impropio. Wayki vel Jamqu aru.<br />

Maltratado de lamparones. Ch'upuna lat'akipa,<br />

lat'aruruta.<br />

Maltratado. Vide: andrajoso.<br />

Maltratado con ayunos y penitencias. Ayunañampi


212 Ludovico Bertonio<br />

tukaritata, plswata. Vide: enflaquecerse y también<br />

flaco.<br />

Maltratarse así. Pisuwäsiña, tukaritäsiña, &c.<br />

Mal vergonzoso. Qhaxsiusu.<br />

Maleta que uno lleva. Q'ipi. + Cargársela o llevarla:<br />

q'ipixaruña, apxaruña, jítixaruña.<br />

Maleta pesada. Pita q'ipi vel alluxa, sanawi. +<br />

Cargarsele: p'uy-ruxaruña.<br />

Maleta de cocina metida dentro de un pellejo.<br />

Ch'arki t'ixi.<br />

Maleta o cañamazo de cartas o de otros papeles.<br />

Qillqat'ixi.<br />

Malvas. Amqarä.<br />

Mamar. Ñuñuña, ñuñuntaña.<br />

Mamar la primera vez después de nacido o después<br />

de haberlo dejado por enfermedad.<br />

Ñuñuthapiña, ñuñukataña vel ñuñukatxaña, ñuñu<br />

katuña.<br />

Mamar- de otra mujer. Ñuñukataña.<br />

Mamón. Ñuñukamaña, ñuñu thaqhakamana,<br />

ñuñutakisa, sikhiqallu, q'uchaqallu.<br />

Manada de ganado o personas. Tama vel mit'a. +<br />

Hacer manadas: tama tamachaña, tama<br />

tamajaqhuna, süchaña.<br />

Manada grande. Tata tama, urqurara; y entiéndese<br />

también de gente y ganado fuerte.<br />

Manada de mujeres. Marmilara.<br />

Manantial de agua. Uma phuju.<br />

Manantial de agua salada. Jayu phuju, jayu quta.<br />

Manar agua. Jawsuña, jawiqaña, phaxchaqaña, 3 -qi,<br />

p'axalliña, phullulluña, p'ullp'ulltaña, phaxwaqtaña,<br />

phallaqtaña.<br />

Manar o echar el agua hacia arriba, la fuente de<br />

caño. Phullullusnuña, phullchux phullchuxtusnuña,<br />

p'axallusnuña, &c.<br />

Manzana. Idem: mansana.<br />

Manzanilla, hierba. Idem.<br />

Manceba. Sipasi vel mansipa.<br />

Mancebía. Waqallanakana uta pa.<br />

Mancebo. Yaqana, wayna.<br />

Mancebo lozano, florido. Qillampi, thutumpi.<br />

Manco de las manos o pies, que del todo la falta.<br />

Ampara vel kayu turu vel muruqu mururata.<br />

Manco o gafo de las manos o pies. Ampara q'unq'u,<br />

q'uq'ara.<br />

Manco que no puede andar bien asentado aun el<br />

calcañar. Lama vel kayu pallalla, quy.<br />

Mancar a otro. Ampara turuchaña, q'uq'arachana,<br />

lamachaña, según fuere la manquera.<br />

Mancha. Q'anu.<br />

Mancarse por enfermidad. Ampara turuptaña,<br />

q'uq'araptaña.<br />

Mancharse con aceite o cebo. Lik'ina, aceitena<br />

qhusqhujasiña. Idem: q'ariukipasiña.<br />

Manchar así. Qhusqhujaña, q'añukipaña.<br />

Mancharse tiznándose. Yanachasiña.<br />

Manchar así. Yanachaña, q'añururuwaña.<br />

Manchado de colorado y blanco. Jururu. Dícese de<br />

animales.<br />

Manchado de sangre. Wilana jururuchata,<br />

ch'allakipata.<br />

Manchado da rostro. Turu q'ara.<br />

Manchas o pintas del cuerpo. Q'ara vel mitata. Vide:<br />

q'a- no. 20.<br />

Mandar. Kamachiña vel saña.<br />

Mandar que vaya, que coma, &c. Saraña, manq'äña,<br />

&c. Componiendo el verbo con la partícula ä Vel<br />

ya. Y es regla general Vel lurama saña, &c.<br />

Mandar en el testamento. Jaytaña.<br />

Manda así. Jaytani.<br />

Mandamiento. Kamachita, kamachiwi.<br />

Mandamientos do la ley do Dios. Diosana kamachita<br />

arupa.<br />

Mandamiento que dan por escrito los que<br />

gobiernen. Apuna qillqapa, mantamintupa. +<br />

Tenerle para hacer alguna cosa: mantamintuni. Y<br />

éste mismo vocablo significa taimado, disimulado,<br />

malicioso.<br />

Mandar, ordenando lo que cada uno ha de hacer.<br />

Irjaña, ayutaña, siqiña, kuxaña, iwaxaña.<br />

Mandón. Siqisnaqiri. Siqiwäsiña, iñasnaqiri.<br />

Mandón en segundo lugar del hilacata o cacique.<br />

Jilanqu.<br />

Mandón que tiene a cargo, hace que den recaudo al<br />

pueblo. Irasiri.<br />

Mandado de mi amo lo hice. Tatajana sata luraña. +<br />

Abraham por mandado de Dios quizo matar a su<br />

hijo Isaac: Abraham Diosana jiwayama sata Isaaca<br />

yuqpa jiwäña amawana- + De un camino hacer dos<br />

mandados como si yendo a misa visitase también<br />

de camino al enfermo: saraspäki usuri ullintaña.<br />

Manear bestias. Maniyaña, qhatalliña, qhatallijaña.<br />

Manera. Jamu. + De dos maneras: paya jamu, y así<br />

kimsa jamu, &c. vel paya jamuni, kimsa jamuni.<br />

Mangas. Idem: mankasa.<br />

Mani. Chuqupa.<br />

Manida. Vide: guarida.<br />

Manida, cama muerta de algunos días. Thätata,<br />

khart'ata aycha. + Manirla: thät'äña, khart'äña.<br />

Manifestar. Qhanachaña, sutinchaña, qhanaru apsuña,<br />

qhanawäña isüt'äña, phakusuña. Idem: arusuña,<br />

ullachäña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 213<br />

Manifestarse. Qhanachasiña, ullachäsiña,<br />

qhanawasiña akathawa, saña.<br />

Manjares diversos. Kunamana, taqimana pichupichu,<br />

sü sü, mit'a mit'a manq'anaka. Y así de otras cosas.<br />

Manicorto. Withu withu amparani.<br />

Manilargo. Llawq'a llawq'a amparani.<br />

Manilla. Chipana, chiñiju.<br />

Manilla de plata, &c. Chuqi chipana. + Ponérsela:<br />

chipanat'asiña.<br />

Maniroto. Vide: pródigo.<br />

Manejar plata. Qullqi alasikipa alasiruruña.<br />

Mano. Ampara. + Ambas manos: amparapura. +<br />

Extenderla: atataña, luqatataña. + Encogerla:<br />

äthapiña. + Dar mano o licencia para ir, comer, &c.<br />

Sarañataki, manq'añataki licencia churaña vel<br />

saräña, manq'äña, &c. Componiendo los verbos<br />

con la partícula & vel ya. + Traerla por el rostro<br />

acariciando: phiskuraña, sularaña. + Tenerla el que<br />

juega primero: jila amparaña.<br />

Mano derecha. Kupi ampara. Mano izquierda. Ch'iqa<br />

ampara.<br />

Manojo de cualquiera cosa. Luku.<br />

Manojo por atar. Chulla.<br />

Manojo atado. Pichu. Idem: pichuta. + Hacer<br />

manojo: lukuchaña, pichut'aña, lukuchaña.<br />

Manosear. Q'apithapiña. Vide: abajar.<br />

Manosear traer mucho en la mano. Q'apijasiña.<br />

Manotada que da el carnero. Thallmaña, jayt'uña. +<br />

Darla: thallmaña, Jayt'uña. + Darla de palabra:<br />

aruna jaychaña, k'utiña, thallmaña.<br />

Mañana o madrugada. Q'alta.<br />

Mañana de mañana. Maylluru q'alta vel aruma. +<br />

Tomarla. Vid supra: madrugar.<br />

Mañana a la noche. Mayllayp'u. Mañana o ese otro<br />

día. Maylluru jurpi, q'ara jurpi.<br />

Mañas. Vide: costumbre. + Tenerlas de hurtar, reñir,<br />

&c. Luntatakamanaña, jaychasikamanaña,<br />

uch'akamanaña. + Enseñarlas o pegarlas: llaquta<br />

jinchuna, isallu jinchuna jawq'at'aña vel<br />

samakipaña.<br />

Manso. Inkilla, mayqu, wawa wak'a, umasinsa<br />

aynacha jawiri, ustanawi. Vide: afable.<br />

Mansedumbre. Llamp'u chuymaniña, axakankaña<br />

añadiendo -kankaña, a todos los nombres que<br />

significan manso.<br />

Manta de indio. Llaquta. + Ponérsela: llaqutat'asiña.<br />

Manta listada de alto abajo en los dos lados. Jat'uni,<br />

manaqani.<br />

Manta tejida con hilo torcido, parte con la derecha<br />

parte con la izquierda. Suk'u llaquta.<br />

Manta tejida como el espinazo del pescado. Kili<br />

llaquta.<br />

Manta de las fiestas. Yamparu llaquta.<br />

Manta o mentada llena de papas o chuño. Mä lak'u<br />

amka, &c.<br />

Mamo de las indias. Isallu. + Ponérsele: isallut'asiña.<br />

+ Quitársele: iqarasiña. + Doblarle: Suk'aña tika<br />

pacha wakäña.<br />

Manto listado de azul en lo alto y bajo al revés de<br />

la manta. Laramani isallu.<br />

Manto de las fiestas con tres listas en cada de<br />

aquellos dos lados. Kunkani isallu.<br />

Manto y cualquiera ropa no teñida. Q'ura isallu,<br />

llaquta, &c.<br />

Mantellina o tocado de las indias. Unkuña. +<br />

Ponérsela: unkuñat'asiña, sunt'uxallusiña. +<br />

Quitársela: iqarasiña vel sunt'uxallu aparasiña.<br />

Mantellina listada. Qhatita unkuña.<br />

Manteca de carnero. Lik'i.<br />

Manteca de puerco. Idem: manteca. Idem: qhuchi<br />

lik'i. + Echarla en la olla: lik'ina vel mantecana<br />

jakhut'asiña.<br />

Manteles del altar. Altara mantelesa.<br />

Manteles de la mesa. Mantelesa.<br />

Mantener. Vide: sustentar.<br />

Mantenimiento. Vide: comida.<br />

Manual fácil de llevar. Apañaki.<br />

Mancilla. Vide: mancha y manchar. + Tener mancilla.<br />

Vide: lástima.<br />

Maquinar. Chuymat'aña.<br />

Mar grande. Mamaquta.<br />

Maravillarse. Warakusiña, lakhasphara maña,<br />

lakhasthä maña, llaxsasiña khakhartaña.<br />

Maravillar a otros. Warakusäña, llaxsasäña, &c.<br />

Maravilloso. Warakusiña, &c.<br />

Marcar señalar. Unanchat'aña, sanamphaña,<br />

markaña, markusuña, phut'uña, phut'uraña.<br />

Marcar por bueno, sabio, ladrón, &c. Jiski<br />

chuymaniru, amawut'aru katuña vel unanchaña.<br />

Marchitarse los sembrados. Suwaña, suwat'aña,<br />

lasuña, lasut'aña, lasuraña, malaraña vel malaña,<br />

&c.<br />

Marchitarse el sembrado poniéndose amarillo.<br />

Churiptaña, churikiptaña, q'illukiptaña.<br />

Marco de plata ocho onzas. Marqu vel pusi sara.<br />

Marco de las balanzar o romana. Achupalla. +<br />

Ponerle o echarle en ellas: apaxataña. Y así dé las<br />

demás pesas. + Sacarle más afuera en la romana:<br />

jithiräña. + Meterle más: jithikatäña.<br />

Marido. Jaynu. Idem: chacha y también significan<br />

varón que vive en mal estado con alguna mujer.<br />

Marido y mujer. Marmikuña.


214 Ludovico Bertonio<br />

Marina, playa del mar. Quta lakha vel quta irarana.<br />

Marinero que entiende en las cosas de la mar o<br />

laguna. Qutakamana.<br />

Marinero de los navíos o barcos. Wampukamana.<br />

Mariposa ordinaria. Kallampatu.<br />

Mariposa mayor cuyas alas son como de pellejo.<br />

Taparaqu.<br />

Mariposa que anda al derredor de las velas<br />

encendidas. Amayana khitapa.<br />

Maroma de ichu o cuero. Simpa.<br />

Martillo. Liq'iña.<br />

Martillar. Liq'iña.<br />

Martirio. Dios layku jiwätakankaña.<br />

Martirizar. Diosna arupa chiqawa sawitha jiwäña.<br />

Más, empero, conjunción. Mäska tullasantska, -ska<br />

pospuesta al nombre o verbo, &c.<br />

Más, cuando hay comparativo. Mämpi, maycha,<br />

juk'ampi, jilampi, llallimpi, ullusä, -sa; pospuesta<br />

al ablativo del comparativo.<br />

Más y más, sin cesar. Amanawiki, t'aqhanawiki vel<br />

amanawi amanawiki.<br />

Más de lo que es menester. Inanumpi, markampi. +<br />

Más vale: mämpi sap'a.<br />

Más que no lo haga que no se me da nada. Janis<br />

lurapa.<br />

Más cerca de lo que es menester. Q'ullq'uthapitataki,<br />

jak'achapiki. + Llegarse más cerca: akiyrijaru<br />

makhataña.<br />

Mascar. Khistuña, ch'amuña.<br />

Mascar coca. Jallchiña, jallpaña.<br />

Mascar para chicha. Muq'uña, jaqhaña, muxch'iña.<br />

Vide: mu-. no. 2, para saber la diferencia.<br />

Mascado así. Muq'uta, &c.<br />

Mascar sin dientes. Qullmuña.<br />

Mascar las palabras o hablar con oscuridad y<br />

demasiada velocidad. Aru qullmukipama,<br />

muxmukipamä, mullmakipamä arusiña.<br />

Máscara. Suxu: Vide: espantajo. + Ponérsela:<br />

suxut'asiña.<br />

Masa de pan. Idem: vel t'ant'a ñatu.<br />

Masa de maíz, para chicha. Piqa.<br />

Masar pan. Ñatuña. + Mal masado: chawa chawa.<br />

Mastín, perro grande. Pastu anuqara.<br />

Mastinazo. Tü tü anuqara vel jach'a anuqara.<br />

Mata de papas y de cualquier otra hierba o planta.<br />

Ali, jut'i.<br />

Mata como alfalfa. Chhijmu.<br />

Mata copada. Chuynu vel suynu.<br />

Mata de la coca. Chullqu sutu.<br />

Mata de una hierba espinosa. Ch'illka.<br />

Mata de unas flores blancas. Llit'ija.<br />

Mata de flor amarilla. Inkawisa.<br />

Mata de las papas, que llaman. Q'iya k'ipa.<br />

Mata como caña. Q'urk'uti.<br />

Mata de las papas, muy copada. Qillampi.<br />

Mata de algodón. Qhiya ali. Y así se dirá de otras<br />

matas anteponiéndoles el nombre propio.<br />

Mata que da espinas para agujas, de los indios.<br />

K'uri ali.<br />

Mata como palma. Urqu urqu.<br />

Mala siempre verde aun después de arrancada o<br />

cortada. Wiñaya wayna.<br />

Matalotaje del camino. Ququ. + Hacerle:<br />

ququchasiña. + comerle: ququt'asiña, ququsiña.<br />

Matar. Jiwäña, jiwayaña.<br />

Matar por venganza o justicia al que mató a otro.<br />

Antisäña.<br />

Matar sin que nadie escape. Jalanawi jiwäña.<br />

Matar gran número. Laqhaña, sat'iña, tukuwaña.<br />

Matar de un golpe. Mänchaña.<br />

Matar los gusanos que roen las chácaras. Pankiraña,<br />

apiraña.<br />

Matar pulgas y piojos con las unas. Ch'inqaña,<br />

ch'inqajaña.<br />

Matarlos con los dientes, como suelen estos indios.<br />

T'uruña.<br />

Matar a porrazos o a coces. Chuymanchaña,<br />

k'iwchanchaña.<br />

Matar con lazo o por castigo. Jakijaña.<br />

Matar la criatura en la cama durmiendo. Ikit'aña,<br />

ikixataña.<br />

Matar la lumbre. Nina phusajata jiwäña, jint'äña.<br />

Vide supra: apagar.<br />

Matarse. Jiwäsiña, jununtasiña.<br />

Matador. Jiwayiri, &c.<br />

Matadura. Qiri, mata.<br />

Matado. Idem: mata, qiri.<br />

Mate de calabaza. Mati.<br />

Mate grande como frasco. Pultutu.<br />

Materia podre. Jimq'i. + Criarla: jimq'itatitu. +<br />

Reventarla: phalläña. + Reventar de suyo:<br />

phallaña, jimq'ichaña.<br />

Materia para aprender a escribir. Qillqarawi.<br />

Maestrona qillqawi.<br />

Materiales cosas. Uraqi yänaka.<br />

Matrimonio. Idem: kasarasiña.<br />

Matronas. Mamanaka. + Llamarlas: matay, mamatay.<br />

Maíz. Tunqu. + Brotar: tunquchasiña. + Sembrarle:<br />

sataña. + Regarle: uqisiña, uqitaña. + Desgranarle:<br />

mucharaña. Vide: tu- no. 14, donde hay otras cosas.<br />

Maíz negro. Qulli tunqu. Jañak'ä.<br />

Maíz duro. Muruch'i, qhama.


Vocabulario de la Lengua Aymara 215<br />

Maíz que no da mazorca. Sumu.<br />

Maíz amarillo. Churi, chiwita.<br />

Maíz colorado y blanco. Misa, puqu.<br />

Maíz muy blanco. Paraqä.<br />

Maíz mezclado de diversas especies. K'ulik'uli.<br />

Maíz tostado. Jamp'i. + tostarle: jamp'ichaña,<br />

jamp'it'aña vel jap'ijaña.<br />

Maíz cocido. Mut'i. + Cocerle: mut'iña.<br />

Maíz cocido y seco al sol. Chuchuqa. Vide supra:<br />

mazorca.<br />

Mayor. Jila.<br />

Mayor que lo ordinario. Wallaja.<br />

Mayor de todos. Jach'a chapi.<br />

Mayordomo de las vacas, ovejas, carneros, &c.<br />

Wakhakamana, &c. Anteponiendo el nombre del<br />

ganado.<br />

Mayordomo que aparta el ganado. Phat'achiri,<br />

phat'iri.<br />

Mayordomo del convite o maestresala. Wallpani,<br />

yampani.<br />

Mayordomo de la cofradía. Idem.<br />

Maza o porra de piedra con la manga de palo para<br />

desterronar. Chawa. + Usar de ella: chawaña,<br />

chawanuqaña.<br />

Maza o porra de arma. Chawa. + Dar mazada:<br />

chawaña.<br />

Mazamorra de maíz o de quinua. Juchha y la muy<br />

líquida: qhuch'u. + La muy espesa: sankhu puqhi.<br />

Mazamorra con sangre de carneros. Wila juchha,<br />

ch'iwa, laqu juchha. + Hacerlas: juchhachaña,<br />

qhuch'uchaña, sankhuchaña, puqhichaña, &c.<br />

Según fuere líquida o espesa, &c.<br />

Mazo de batir. Liq'iña + Batir con él: liq'iña.<br />

Mazo de algo. Pichu, mayt'u. + Hacerle:<br />

phichuthapiña, &c.<br />

Mazorca de maíz, si es verde. Q'illu. Si es seco:<br />

chuxllu, pula. + Brotar: q'illuchasiña, &c.<br />

Mazorca o espiga de la quinua. Ajanu, luruk'a. +<br />

Comenzar al brotar: lluqujawq'i. + Granar:<br />

luruk'achasiña. + Cogerla: apaqaña. 3 -qi.<br />

Q'iwiqaña, pakiqaña, k'ichiqaña. Tostarla: t'uxiña,<br />

chaxchiña, phurkaña.<br />

Mazorca cuando está en leche. Uma q'illu vel wawa<br />

vel anuqarana lakhapa.<br />

Mazorca podrida. Jut'u.<br />

Mazorca de maíz cocido y seco al sol. Chuchuqa.<br />

Mear el hombre. Yaqhaña, yaqharaña. + La mujer:<br />

jisq'aña, jisq'araña.<br />

Meados. Yaqha vel jisq'a.<br />

Mecer el colchón. Jawq'araña, thalaraña. Vide: mullir.<br />

Mecha del arcabuz. Micha.<br />

Mecha de la lámpara. Qhiya.<br />

Mechón de cabellos. Ñaq'uta jut'i, chuynu, qutu,<br />

kucha, k'ani.<br />

Mechones así. Qutu qutu, k'ani k'ani, kucha kucha.<br />

&c. Vide: arrancar.<br />

Mechones de ichu encendido. Nakkiri jichu. +<br />

Llevarlos: nina yiwaña.<br />

Medianero. Atamarapiri.<br />

Medios. Taypi, chika.<br />

Medio día. Chika uru, turku. Vide: hora. Dicen<br />

también awtipacha, &c.<br />

Media noche. Chika, taypi, wiña.<br />

Mediante Dios. Diosipana.<br />

Mediante yo, tu, aquél. Nijana, jumimana, jupipana.<br />

Medio dormido. Ikimt'ä vel armamt'ä.<br />

Medio cocido. Kallmu, khawllu. Dícese de las papas,<br />

membrillos y otras frutas.<br />

Medio peso. Ch'axta.<br />

Media braza. Jaqha chuyma. + Braza y media: mä<br />

luqa, jaqha chuymani.<br />

Medio podrido. Acha acha. Dícese de papas,<br />

membrillos, &c.<br />

Medio borracho. Sink'a sink'a.<br />

Medio de la honda para poner la piedra. Kipa. + Lo<br />

que abraza la redecilla: paki.<br />

Mediano, no alto ni bajo. Taypi, wakita, purita.<br />

Medianamente. Taypiki, &c.<br />

Media carga o tercio. Mä khumuna, jaqha tuqipa,<br />

chikapa.<br />

Medio perdido. Ñaña chaqhata.<br />

Mediano. Malta. Dícese de los animales.<br />

Medicina o purga. Qulla, jampi. + Tomarla: umaña,<br />

umantaña, manq'antaña. Vide: emplasto.<br />

Medicina o hechizo, que hacía dormir para saber las<br />

cosas perdidas por embuste del demonio. Willka. +<br />

Tomarla: willkaña. Vide: wi- no. 7.<br />

Medico. Qullakamana, jampikamana.<br />

Medir. Tupuña, tupuraña, kamaña, kamaraña. Son<br />

verbos generales.<br />

Medir a palmos. Kapaña, chiyaña, kapat'aña,<br />

chiyat'aña.<br />

Medir una cosa con otra para ver si son iguales.<br />

Chikat'aña, chikasäña, phankasäña.<br />

Medir los pies que hay. Chillqirpäña, chillkutaña. Y<br />

es regla general que los nombres de medida<br />

compuestos con -ña -t'aña o -rpä, significan<br />

medir.<br />

Medirse en comer, beber, &c. Chimpuni, kamani,<br />

tupuni manq'aña, umaña, &c. vel purakaru qallaki.<br />

Medida. Tupu, tupuña, chimpu, kama, &c. + Tomarla<br />

del vestido y otras cosas así. Tupuraña, jamuraña,


216 Ludovico Bertonio<br />

kamaraña, chimpuraña, chimpusuña, &c. ut supra.<br />

Medida colmada. Ch'unch'uni, pilluni, tankani,<br />

jullpuni, suntura. + Colmarla: ch'unch'unichaña,<br />

pillunichaña, &c.<br />

Medida de almud. K'ullu.<br />

Medida tanto como una tinajita. Tankawich'i. Vide:<br />

ta no. 10.<br />

Medrar. Jilaña. Vide: crecer.<br />

Medrar cada día más en saber, en hacienda, &c.<br />

Urutama yatiñana, haciendana sap'aptaña,<br />

jiskiptaña, mämpiptaña, &c.<br />

Medroso. Llajlla, kapanq'u, jaxsarakamana, jallk'a,<br />

tunki, -qhï.<br />

Mejor. Mämpi sap'a, juk'ampi jiski.<br />

Mejorar el enfermo. Ullutxaña, qhanaptxaña,<br />

q'apaptxaña, ñañaptxaña. Idem: usut'uqixi, ch'iqixi.<br />

Mejorar a alguno, dejándole más hacienda que a<br />

otro. Jilachaña.<br />

Melancolía. Llakisiña usu.<br />

Melancólico. Llakisi tukutanaki saranaqiri.<br />

Melena. Naq'uta. Vide: Cabello.<br />

Melezina. Idem: vel sirinqa. + Echarla: sirinqaña.<br />

Melindroso. Sillup'ita.<br />

Mella. Willk'i. Tenerla: willk'ini.<br />

Mellarse. Willk'iptaña.<br />

Mellar. Willkïjaña, willkïrpäña, willk'iraña,<br />

willk'it'aña.<br />

Mellado. Willk'i.<br />

Mellado de los dientes. Lakha willk'i.<br />

Mellizo. Pacha wawa. Vide: pa- no. 8.<br />

Meloso en hablar. K'isa qawi k'acha, muxsa,<br />

k'ísanchata, qawinchata aruni vel aru q'uchuchu,<br />

aru muxsa.<br />

Memoria, potencia del alma. Chuyma vel amajasiña,<br />

amutaña. + Tenerla: chuymani, amajasiñani. +<br />

Faltar: chuyma chaqhutitu, jayphutitu, chaqitu. +<br />

Tenerla o acordarse de algo: chuymajanki.<br />

Memorable cosa. Amajasiñayä.<br />

Memorial escrito para acordarse. Amajasiña, qillqa.<br />

Memorial por nudos. Chinu. Estar en el: chinunkaña.<br />

Mención hacer de palabra o en carta. Aruna vel<br />

qillqana ataña, ätuña, aputaña.<br />

Mendigar. Wiskasiña.<br />

Mendigo. Wiskasiri. Vide: pobre.<br />

Menearse. Unuxtaña, unuqaña. Son neutros ambos.<br />

Menearse las hojas, estandartes, la tierra<br />

temblando, &c. Apal apaltaña, khiwil khiwiltaña,<br />

k'aywax k'aywaxtaña, k'aywal k'aywakaña. Vide:<br />

blandearse y también pharariña.<br />

Menearse la criatura en el vientre. Wat'ix<br />

wat'ixtaña, wäta wänuqaña, wiyata wiyanuqaña,<br />

yiwita yiwinuqaña. 3 -qi.<br />

Menearse lo que cuelga. Wayt'inaqtaña, liwinaqtaña,<br />

iqanaqtaña, khiwil khiwiltaña.<br />

Menearse el pulso, los ojos, &c. Isqal isqahaña,<br />

wat'ix wat'ixtaña, pharax pharaxtaña, anatanaqaña,<br />

jalanaqaña, t'ijnaqaña. 3 qi-<br />

Menearse los palos que están derechos y atados.<br />

Jununaqtaña.<br />

Menearse el agua. Q'aytil q'aytiltaña, aytil aytiltaña.<br />

Menearse o bullir el pájaro en el nido o el cuy<br />

cuando le hurgan. Muruxkiptaña. Phinkuta<br />

phiñutäña.<br />

Menear. Activo. Unuxtäña, &c. Añadiendo diéresis en<br />

los precedentes.<br />

Menear o revolver la mazamorra y cosas<br />

semejantes con cuchara o palo. Jiruña, jirutaña<br />

vel pituña.<br />

Menear una piedra grande desviéndola con las<br />

manos o con la barreta. Kumpaqaña, nukhuqaña<br />

vel wanqaqaña, wanqamukuña, &c.<br />

Menear los pies el que está echado. Wat'anaqaña.<br />

Vide: wa- no. 47.<br />

Menear o volver los ojos sin volver la cabeza.<br />

Thijruña.<br />

Menear la cabeza de un hombro a otro. Khiwiña,<br />

pawiña.<br />

Menearse o andarse lo que habla de estar fijo.<br />

Anataña, unuxtaña.<br />

Menester haber o tener necesidad de plata, pan,<br />

&c. Qullqitakiña vel kankaña. Idem: qullqitha<br />

t'aqhisiña, jalutaña.<br />

Menesteroso. T'aqhisiri, jalutiri.<br />

Menguar la mar y cosas así. Jithintaña, wañantaña,<br />

pharantaña. Vide: disminuirse.<br />

Menguar la luna. Pisiptaña, k'ataptaña, jisk'aptaña.<br />

Menguante de la luna o lleno. Urut'a phaxsi. Vide:<br />

luna.<br />

Menor respeto de alguna cosa. Sullka; y dícese de<br />

todas cosas.<br />

Menor, huérfano. Wajcha.<br />

Menor de edad. Chaxllaki vel wawaki.<br />

Menoría. Sullkakankaña.<br />

Menoscabarse. K'atakakixaña, pisikakixata. Vide:<br />

disminuirse.<br />

Menoscabar. K'ataptäña, qichimäña, &c.<br />

Menos. Pisi, k'ata, &c. Ablat. con -tha.<br />

Menospreciar. Pisiru jakhuña, q'añuchaña,<br />

sirachasiña.<br />

Mensaje, el que lleva recaudo a otro de palabra.<br />

Khita, iwira, kacha. + Enviarle; iwira khitaña,<br />

apxaräña, aru apaña. + Enviarle con Pedro a su


Vocabulario de la Lengua Aymara 217<br />

padre: Pedroru awkijataki iwiraña. + Llevarle:<br />

Iwira maña vel apaña. + Enviarle de ambas partes:<br />

Iwira. Idem: aru apäsiña.<br />

Mentar. Vida: mención.<br />

Mentir. K'arisiña, llullasiña, Idem: aru millk'uña.<br />

Mentir añadiendo. Aru jilaxatäña, iraxataña.<br />

Mentir quitando. Aru jithiräña.<br />

Mentira. K'ari aru, llulla aru.<br />

Mentira bien compuesta. Qillqata aru.<br />

Mentiroso así. Aru qillqakamana.<br />

Mentiroso generalmente. K'ari Hulla, pallqu jaqi, aru<br />

millk'u.<br />

Menudear bebiendo, comiendo, yendo a menudo:<br />

uma umaña, manq'a manq'aña, mä -maña.<br />

Repitiendo el verbo. Y es regla general en todos.<br />

Menudencias. Jisk'aki, chituki.<br />

Menudo. Idem: jisk'a chitu.<br />

Menudo del puerco, camero, &c. pies y manos.<br />

Ampara chuchulli, kayu chuchulli.<br />

Mercader a nuestro modo. Mirkaturi vel tintani.<br />

Mercader a modo de indios. Jawruku, alasiri.<br />

Mercadear. Alaskipa, alasiruruña, qhatuskipa<br />

qhatusiruruña, jawrukukipa jawrukururuña.<br />

Mercadear entre sí. Jawrukusiña, alasiña, qhalusiña.<br />

Mercado, lugar. Qhatu.<br />

Mercadurías. Alasiñanaka, tinta.<br />

Merdadurias de la plaza. Qhatusiña.<br />

Merecer. Wakisiña, yatisiña, purisiña, waqi vel<br />

waqinikankaña.<br />

No mereces la comida: manq'añasa jani wakistati<br />

vel jani manq'añatati. Usando de los participios<br />

en -ña v.g.<br />

Mereces que te ahorquen, que te honren, &c.<br />

Jaychjañatawa, chupichañatawa, &c.<br />

Merecer para otro. Wakisärapiña, yatisärapiña,<br />

purisarapiña, wakinuqarapiña, &c. vel<br />

iñawinichaña. Jesucristo Nuestro Señor nos ha<br />

merecido la bienaventuranza: wiñaya kusisiña<br />

wakisärapistu, &c.<br />

Merecedo: waqi, waqini, y los participios en -ña.<br />

Merecimiento. Waqi vel waqini kankaña vel iñawi,<br />

iwayu, apanka. + Tenerle: waqini, iñawini, &c. vel<br />

khikhini.<br />

Merendar. Qurinaña.<br />

Merienda. Qurina. Vide: qu- no. 16.<br />

Mermar secándose. Waywaña, waywaxtaña,<br />

jithintaña, piswaxaña, maluña, p'aywantaña.<br />

Mermar. Activo. Jithintana, waywäña, &c. Añadiendo<br />

una diéresis.<br />

Mea del ano. Phaxsi. + Cada mes: phaxsinkuna.<br />

Mea en que hacen fiesta por su cosecha y es aquí<br />

por Corpus Christi. Qasiwi phaxsi.<br />

Mes de mucha seca por octubre. Satawi vel lapaka<br />

phaxsi.<br />

Mes entero. Phaxsi tukuya, aliqa.<br />

Mes y medio. Phaxsi ch'axtani.<br />

Mes o costumbre de las mujeres. Q'añu. + Tenerle:<br />

q'añusiña, Idem: q'añupuritu.<br />

Mezclar. Jarqhaña, ch'axruña vel jarqhathapiña,<br />

ch'axruthapiña, la cual partícula -thapi es muy<br />

propio para todos los verbos de mezclar.<br />

Mezclar una manada de animales. Yaruthapiña,<br />

minuthapiña, yaruntaña, minuntaña, pituntaña, &c.<br />

Vide: mi-, no. 6.<br />

Mezclar una lana con otra. Mithathapiña, mithaña.<br />

Mezclarse de suyo las cosas: jarqhathapitaña,<br />

ch'axruthapitaña vel jarqhantasiña, &c. vel<br />

jarqaranttaña, &c. Porque cuando son neutros<br />

pueden componerse con las partículas, thapita,<br />

-ntasi y -rantta, así como jarqhasiña, llanch'isiña,<br />

thuwisiña.<br />

Mezclados. Jarqhaki, ch'axruki, minuki, yaruki, &c.<br />

Mezcladamente. Idem: jarqhaki, &c.<br />

Mezquino. Vide: escaso.<br />

Mesón. Qurpa uta, tampu.<br />

Mesonero. Qurpa utakamana.<br />

Mesurarse, componerse. Inakakiña, kasikakiña.<br />

Mesurado, modesto. Inakakiri vel kasikakiri.<br />

Metal en piedra. Mama. Cualquiera que sea.<br />

Metal de plata, oro, &c. Qullqi mama, chuqi mama.<br />

Vide: bronce.<br />

Meter: apantaña. Y todos los verbos de llevar y otros<br />

muchos con la partícula: -nta.<br />

Meter y sacar apsu apantaña. Y todos los verbos de<br />

llevar compuestos de la misma manera, y repetidos<br />

con: -su y -nta.<br />

Meter el pie en el estribo. Kayu estriboru takixataña,<br />

chillqixataña.<br />

Meter en el seno algo la mujer. Phiqhirusiña,<br />

chuyma urkuru apantasiña.<br />

Meter entre taja. K'inchurusiña.<br />

Meter su cucharada. Arusintaña, aruru jalantaña,<br />

aruntaña.<br />

Meter mano. Vide: desenvainar.<br />

Meter mucho el cuchillo o la espada.<br />

Qhapaxrantäña, q'alluntaña, kharintaña.<br />

Meter en la troje. Qullqaña, sixiña, piwraña vel<br />

qullqantaña, &c.<br />

Meterse al sobaco. Qhumantaña.<br />

Motor algo para tapar. Llupantaña, chillantaña.<br />

Meter los hilos de la teta que se salen. Chullapuña,<br />

chullapurpäña, qipantaña, qiparpäña.


218 Ludovico Bertonio<br />

Motor a uno dentro de casa. Ch'äntaña, wikantaña,<br />

wayuntaña.<br />

Meter los hilos para principio de la tela. Sawu<br />

puluchaña.<br />

Meter en la danza o culpar. Juchachaña, jucha<br />

irakataña, japakataña, makhatäña.<br />

Meter mucha parola, porfiando unos con otros.<br />

Jupiyasina, q'usllusiña, chuchasiña.<br />

Meter amontonando. Arkuntaña, suntuntaña;<br />

añadiendo, -nta a los verbos de amontonar.<br />

Meter en cuidado. Takurasäña vel thuthukäna. 3.<br />

-kiyi.<br />

Meter comida en la boca. Umkaña.<br />

Meterse. Vide: entrar.<br />

Meterse en el agua tocando con los pies en el suelo.<br />

Iñantaña.<br />

Meterse en medio de otros. Iranttana, saranttaña. Y<br />

todos los movimientos compuestos con la<br />

partícula, -nt'a.<br />

Meterse por agujeros. K'uñuntaña, lat'antaña.<br />

Llawllintaña vel mulit'intaña.<br />

Meterse los dedos en la boca. Lukususiña,<br />

llink'ususiña.<br />

Meterse por alguna ciénaga o nieve. Phuthujrantaña,<br />

thalajrantaña, Idem: thalajranttaña.<br />

Meterse en el agua nadando. Tüntaña, nusk'untaña.<br />

Vide: zambullirse.<br />

Meterse en rondón. Tinkiranttana, mantaranttaña,<br />

&c.<br />

Meterse así como a ciegas. Thamantaña.<br />

Metido estar en cuidados. Vide: hic supra,<br />

takurasiña.<br />

Metido estar con el pensamiento. Vide: embeberse.<br />

Mejillas. Nawna.<br />

Mesclar. Vide: mezclar.<br />

Mía, mío. -ja pronombre posesivo que se pospone a la<br />

cosa poseída. Utaja, yapuja, &c.<br />

Mi alma, cuando es requiebro. Iwayuy, apankay,<br />

chuyma qulla, chuyma sirka, ñiyati qullanati sirka,<br />

chuymaxaru, lluqu lluquxaru. Vide: chu-, no. 5<br />

donde hay más.<br />

Miedo. Jaxsaraña, ch'ujutaña llajllat'aña, jiwtaña. +<br />

Ponerle: jaxsaraña, &c. vel jaxsarathaptäña,<br />

p'axthaptäña, &c. Vide: tener.<br />

Miel. Misk'i. + Hacerla las abejas: wawachaña.<br />

Miembro genital del hombre. Allu vel yuqa y de la<br />

mujer chinqi. Jaqiwa, es común a ambos sexos y<br />

más honesto.<br />

Miembros del cuerpo. Ch'ama ch'ama.<br />

Mientras vivimos hagamos bien. Imansa jakkasiña<br />

vel imana jakkasinsa. Idem: jakkasinajamaki jiski,<br />

yänakaki tulitana. Por gerundio.<br />

Mientras vivimos, Dios no nos olvidará. Imansa<br />

jakkipana, Dios jani armistaniti. Por subjuntivo por<br />

que hay dos supuestos.<br />

Mies por coger o mieses. Jiwra.<br />

Migas, al modo de Indios. Puqi. + Hacerlas:<br />

puqichasña.<br />

Migajas de pan, &c. T'ant'a t'una.<br />

Mil. Jachu. + Millares: jachu jachu.<br />

Millares de millares. Junu vel jachu jachu.<br />

Millón. Pataka jachu.<br />

Milagro. Idem.<br />

Milano. Qhalli, mamani, k'illi k'illi. Hay alguna<br />

diferencia.<br />

Mimbres. Khupi lawa.<br />

Mina o veta de metal. Mama sirka.<br />

Mina o socavón. Qhuya. + Derrumbarse: thumisiña,<br />

thunisina, phaphasiña, thijrasiña, apanuqtaña,<br />

allinuqtaña, chhichhinuqtaña.<br />

Mina rica de oro, plata, &c. Chuqixtara, qullqixtara<br />

sirka.<br />

Mina pobre de oro. Ch'uqi pisi.<br />

Mínima parte, brizna de algo. Jisk'a, t'unanuqata,<br />

pakinuqata, ch'änuqata. Según la cosa fuere.<br />

Minimo de todos. Jisk'ana jisk'apa, chituna chitupa.<br />

Mira no. Paxta: casi. Vide: pa- 12, donde se hallará su<br />

construcción.<br />

Mirar. Ullijaña. Vide: guardar, y u- no. 1<br />

Mirar tanteando lo que pesa. Kamuta kamanuqaña,<br />

warkhuta, warkhunuqaña.<br />

Mirar de hito en hito. Ullch'ukiña.<br />

Mirar bien una cosa, considerándola. Jamuta<br />

jamanuqaña, wayuta, jaywinuqaña.<br />

Mirar por otro. Jaqichaña, amajasirapiña,<br />

kichurapiña vel waqaychaña.<br />

Mirar y remirar. Ullikipa, ulliruruña.<br />

Mirar con enojo o a soslayo. Yawritha vel q'isutha,<br />

ulltaña.<br />

Mirar si la losa está hendida o bien cocida,<br />

golpeando. Tantantaña.<br />

Mirar si está todo aparejado, cosas o gente que sea.<br />

Tumpaña, k'utiña, tumpasiña.<br />

Mirar lo de enfrente. Ullikataña.<br />

Mirar arriba. Ullutaña.<br />

Mirar abajo. Ullintaña.<br />

Mirar de paso. Saraspa ullijaña.<br />

Mirar a uno como ladrón, como hombre honrado,<br />

&e. Lunthata ullit'asiña vel amutasiña, jamut'asiña.<br />

Mirar al que come, con deseo que le dé algo.<br />

Ullch'ukiña, manq'aruña, k'amuraña, anaruña.<br />

Mirar por su provecho. Inawija amajasisiña, yäpaki


Vocabulario de la Lengua Aymara 219<br />

amajasisi.<br />

Mirar cada cosa de por si. Sapa sapatha, unu unuña<br />

ulljaña.<br />

Mirar, escuchar, buscar lo que dicen. Aru ch'ich'iña<br />

vel thaqhaña.<br />

Mirar en pocas cosas. Phich'uña, chuyma thaqhaña,<br />

warkhuñ.<br />

Mirar sin pestañear. Jani ch'amisthapisa, Jani<br />

ch'armathapisa, Jani ch'apaxtasa, Jani ch'iphixtasa<br />

ullch'ukiña. + Andar mirando: ullasnaqaña. +<br />

Andar mirando la multitud de ganado o gente lo<br />

que hace: tumaraña, tumaranaña.<br />

Mirarse cara a cara. Ullch'ukisiña.<br />

Mirarse en el espejo. Lirpuna vel lirputha<br />

ullaxatasiña.<br />

Mirarse en una escudilla de agua. Uma mä yukatha<br />

ullaxatasiña.<br />

Mirador. Uta patxa, ullataña, ullunuqaña.<br />

Mis trabajos son muchísimos. Thaxija thaja mä<br />

lurawa.<br />

Miserable. Vide: escaso.<br />

Miserear. Vide: escasear.<br />

Miserable. Q'uya, jan jakaskiri khuyawaña, usuwäña,<br />

pacha khuya, wajcha khuya vel wajcha qisa.<br />

Miseria así. Q'uyakankaña, &c.<br />

Misericordioso. Wajcha khuyiri, llakipiyri, &c.<br />

Misericordiosameme. Khuyapayirijamaki,<br />

khuyasinajamaki.<br />

Misericordia. Khuyapayirikankaña.<br />

Miseria pasar. Jaritha, qanitha, mamatha jakaña,<br />

qanichaña.<br />

Mismo, pospuesto a yo, tú, &c. Na kikija, juma<br />

kikima, Pedro kikipa, &c. Es lo mismo: uka<br />

kikipakiwa.<br />

Misterio. Idem: vel yä.<br />

Mitad de algo. Chika, ch'axta, phathami, phathama. +<br />

Partir por mitad: Ch'axtaña, chikaru, päru jaläña,<br />

jalaxtäña, q'allajaña.<br />

Mita del tambo. Mit'a, arka. + Hacerla: mit'asiña,<br />

arkaña, wiraxucha katuña, utxataña vel mit'asiña.<br />

Mitayo. Mit'ani, arkani.<br />

Mitigarse el dolor. Llamp'uptaña, llamp'unuqaña,<br />

t'arphuña, t'arphunuqaña.<br />

Mocetón. Chacha yaqana, warkhiri.<br />

Mocetona gorda, fornida. Tayka tawaqu.<br />

Mocedad. Wayna vel tawaqu kankaña.<br />

Mocos. Jurma. + Colgar, ch'aqhaña. + Limpiárselos:<br />

sulaqasiña, thijmiqasiña, pichaqasiña. +<br />

Sonárselos: qinlarpäña. + Volverlos a dentro:<br />

qinsantasiña, juchantasiña vel jiskhantasiña.<br />

Mocoso. Jurma ch'aqha, jurma uqullu, jurma qatati,<br />

q'üta.<br />

Mochila, talega. Wäqa.<br />

Modelo. Vide: modo. + Mostrarle: ullachäña,<br />

funapüña, akaja lurama, aka jamuru, yäru lurama<br />

sasina.<br />

Modesta mujer. Kasi t'allaki.<br />

Modesto. Kasi mayquki.<br />

Modestia. Kasikankaña, &c.<br />

Modestamente. Kasiki, inaki.<br />

Moderarse en sus acciones. Kunasa chimpuniki,<br />

phuqhataki luraskaña.<br />

Moderadamente. Wakitaki, puritaki, chimpuniki.<br />

Modo o manera. Jamu. + En dos modos: paya jamu.<br />

+ ¿De qué modo hiciste esto? ¿Kamisa jamupaki,<br />

kunaru jamut'ata lurata?<br />

Modo de vivir. Sara. + Tengo este modo de vivir aka<br />

saraniña, aka puri, aka jutakiña.<br />

Mofar de alguno. Sirachasiña.<br />

Mofar haciendo gestos con la nariz. Sinsiña,<br />

sinkikipaña, siqulärapiña.<br />

Mofador así. Sinsisilla.<br />

Mohino. Q'inaqiri, p'usuxtiri. + Estarlo: q'inaqaña,<br />

uqin quya maña, &c. Vide: o- no. 5. Dicen también:<br />

q'inaqaña, pallqawanaña, p'ulluxtaña. Vide: triste.<br />

Mohina. Tipu, q'apisi, q'inaqaña vel pallqaña. +<br />

Quitarse: tipu apartitu.<br />

Moho. Quran vel quyrari. + Tenerle: quyrari vel<br />

quyrarini.<br />

Mojar. Murichaña, juq'uchaña, jawichaña, jurichaña,<br />

allpichaña, mik'ichaña.<br />

Mojar poniéndole como una sopa de agua. Ñiq'iña,<br />

niq'ichaña, puqichaña, allpichaña, naq'achaña. +<br />

Ponerse así un aguacero: yuqachasiña,<br />

wawachasiña, niq'iña, &c.<br />

Mojado así. Ñak'a.<br />

Mojón levantado o raya para división de las<br />

tierras. Saywa chutha, qillinqa, achachi, qurpa.<br />

Mojonar. Saywaña, chutaña, qillinqaña, qiyllaña,<br />

achachi, särtäña, qurpaña.<br />

Moler quinua, trigo, maíz, &c. con dos piedras o en<br />

el molino. Qhunaña.<br />

Moler mal. Thuru qhunaña.<br />

Moler bien. Llamp'u nut'u qhunaña, ñak'achaña,<br />

llamp'uchaña, ñut'uchaña.<br />

Moler con mortero. Iyaña, liq'iña. Y lo mismo es<br />

sobre piedra golpeando. Vide: Idem: no. 1, donde<br />

hay muchas cosas.<br />

Moler a uno con golpes. Ch'äntaña, wikantaña,<br />

jaqhuntaña, chhuxrichantaña, t'unaña, t'uxiña,<br />

juch'achaña, umachaña. Vide: acardenalar.<br />

Moler así, lastimando. Larama jusqulluchaña.


220 Ludovico Bertonio<br />

Molerse con azotes. Laqhajasiña.<br />

Molido de los golpes. Lankaxatata, lankanuqtata,<br />

juchhanuqtata, allpinuqtata. + Estarlo: janchi<br />

lankaxtitu, &c.<br />

Molido de los trabajos. Parpachata, t'unanuqata,<br />

t'uxita. + Estarlo: parpachitu, uka jachiri jaquntitu,<br />

parpasa ch'akhasa iytu, ch'iytu, jawijtitu, thäxtitu,<br />

ch'ama ch'ama susutu, t'unanuqitu, t'uxitu.<br />

Molido muy bien, hablando del trigo, quinua, &c.<br />

Qanasa llamp'u, wayrusiña, chunkasiña, naxna,<br />

laxwi qhunata, iyata, khutata.<br />

Molestar. Yachana, ch'axmiña, q'aq'uña. Vide:<br />

importunar, inquietar, afligir.<br />

Molestia. Ch'axmi.<br />

Molino. Morina.<br />

Molledos. Pujsa p'ujsa vel muxsa muxsa.<br />

Mollera. Para phuju.<br />

Momento de tiempo. Ila puka, ila kayu.<br />

Monarca. Pusi sü jaqini.<br />

Monda dientes. Lakha p'itasiña.<br />

Mondar. Vide: descortezar. Moneda. Qullqi.<br />

Moneda recién batida. Junt'u vel sü qullqi.<br />

Monopolio. Jukha alañataki arusnuqasiña, wakijäsiña.<br />

+ Hacerle: wakijäsiña, &c.<br />

Montaña arcabuco. Quqa quqa. + Desbastarla:<br />

lluxiña, lluxirpäña, qhuqhurpäña.<br />

Montaraz, salvaje. Sach'a vel quqa jaqi.<br />

Monte, cerro. Qullu.<br />

Montes juntos. Qullu qullu.<br />

Monte bravo. Jani yanawi quqa.<br />

Montón de trigo, quinua, &c. Qullu.<br />

Montón de papa cubierto de ichu. Qäna vel phina.<br />

Montón de piedras como las que suele haber por<br />

las chácaras. Qala chaxwa, pünqu, qutu.<br />

Montón da piedras bien puestas o de adobes. Qala<br />

arku, tika arku.<br />

Montón de piedras que van echando los<br />

caminamos y la adoran y le piden buen viaje,<br />

&c. Apachita.<br />

Montones juntos de quinua, por pisar y de otras<br />

cosas. Sallada. Idem: umullu qullu, Vide:<br />

amontonar.<br />

Montoncito de cosas que venden en la plaza. Qhatu<br />

chala, maychata, pachata. Nota la composición:<br />

mukita.<br />

Morar, vivir. Utkaña. Vida: vivir.<br />

Morador, dueño de casa. Utani.<br />

Morador, que vive en alguna casa aunque no sea<br />

suya. Utkiri.<br />

Morador vecino del pueblo. Markani.<br />

Morador, vecino de fuera. Jaqi. Y dícese de todas las<br />

cosas como de pájaros, carneros, &c. Yunka jaqi:<br />

pájaro de los Yungas u otra cosa traída de allá,<br />

Quta jaqi: pájaro de la laguna. El caballo es animal<br />

de castilla: caballo castilla jaqiwa, &c. Manzana<br />

castilla jaqiwa y así de otras cosas.<br />

Morada. Uta, utkawi, utkaña.<br />

Morado color. Ch'imaxa. + Tirar a morado:<br />

ch'imaxaru jaxsuña.<br />

Morado o amoreteado. Q'üta, larama, jusqullu.<br />

Dícese de las papas asoleadas y de las partes<br />

acardenaladas con golpes.<br />

Mordaza. Idem: laxra achuthapiña, q'awrthapiña.<br />

Morder. Achujada, q'awijaña. 3 -ji.<br />

Morder sacando bocado. Achusuña vel achuqaña. 3.<br />

-qi. Vide: a- nu 15, &c.<br />

Morder para cortar. T'urujaña vel khistuqaña.<br />

Morder dando muchos bocados. Achunuqaña,<br />

q'awinuqaña.<br />

Morder o picar el avispa. Sirat'aña.<br />

Morder sin soltar. Achujasiña.<br />

Morder con palabras. Aniña achajaña, q'awijaña,<br />

siñijaña.<br />

Morder manzana. Q'awina, p'allchaña, qhapaña.<br />

Morderse con palabras. Achusiña, &c.<br />

Moreno color negro. Chara, yana.<br />

Moreno etiope. Yanaruna, negro.<br />

Morena esclava. Yanärimi, negra.<br />

Morir. Jiwaña.<br />

Morir mozo. Allqaña. 3 -qi. + Él que así muere:<br />

pasuni.<br />

Morir el que mató a otro en el mismo tiempo o<br />

poco después. Antisina, Pedro, Martinaru<br />

ansitawina.<br />

Morir en el lazo. Jakijaña -ru.<br />

Morir muchos en breve. Jiwaraña, tukuraña,<br />

laqharaña. Idem: jiwakipaña, tukukipaña.<br />

Morirseme mi padre, mi hijo o mujer, &c. Awkija<br />

jiwasiña vel jiwaraqitu.<br />

Morir, acabar. Ch'amisthapixaña, t'aqhxaña.<br />

Morir de rayo. Wapuña, k'achjaña.<br />

Morir abintestato. Kunapsa, uksaki jaytasina<br />

jiwawaxaña.<br />

Morir de ponzoña. Qullana jiwaña vel qullata.<br />

Morir muchos de peste. Usuna q'upasiña,<br />

q'upasiwaxaña.<br />

Morir de achaque. Pankuthakixaña, lankutakixaña<br />

vel laykutakixaña.<br />

Morir de repente. Urañana, jamphaña, tapathama,<br />

jak'atama, jamphathama, jiwawaxaña.<br />

Morirse por amor da otro como Christo. N.S.<br />

Jiwarapiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 221<br />

Morir por plata deseándola y por cualquiera otra<br />

cosa. Qullqiru, marmiru jiwaña, antiña, jiwakataña,<br />

antikataña.<br />

Morir o finarse de risa. T'ukuñakama luraña vel<br />

chuyma chaqhanakama vel larusina jakixtaña,<br />

chuyma chaqhäsiña, qarinawi vel pacha tuku<br />

laruña vel laruniña.<br />

Morocho, fuerte da complexión. Moroch'i, kutu,<br />

ch'ullqi, jani mirq'isiri, yawirkha janchini, ch'awara<br />

janchini, anqu jaqi.<br />

Mortal. Jiwiri, mira, chana, ch'iwu, urpu jaqi.<br />

Mortal, desahuciado. Jiwataru sata, jiwata pacha,<br />

jiwanaru jakhuta vel apata, jiwañaru aruqata<br />

jiwapininiwa sata. + Estarlo: Jiwirijaña,<br />

t'aqhirijaña.<br />

Mortal comida o bebida. Qullani vel qulla manq'a,<br />

uma, &c. + Pecado mortal: jiwa jucha.<br />

Mortaja. Amaya t'irithapiña. Idem: p'at'rkthapiña,<br />

llawthapiña, phint'ukipaña, mayt'ukipaña,<br />

ch'uythapiña.<br />

Mortero. Iyaña.<br />

Mortero de los indios. Mut'ka.<br />

Mortecino, desfigurado. Aqhuya, qhaqha, phara<br />

ajanuni. + Carne mortecina: jupapacha jiwirina<br />

aychapa.<br />

Mosca. Chichillanka, chichinkalla.<br />

Mosca verde que suelen traer los enamorados.<br />

Wakanki, qupa chichillanka. Juji.<br />

Mosca muerta, perezoso. Amaya jiwata.<br />

Moscador. Idem: chichillanka janarpäña, wak'arpäña,<br />

thalarpäña.<br />

Mosquito que pica. Jaju.<br />

Mosquitero. Jajuna markapa, pukarapa, yatisiwipa.<br />

Mostrar. Ullachäña, tuqichäna.<br />

Mostrar con el dedo. Küjä saña.<br />

Mostrar la diferencia de las cosas. Jalaxtäña.<br />

Mostrar los dientes hablando. T'urusinajamaki<br />

arusiña.<br />

Mostrar, enseñar. Yatichaña.<br />

Mostrar su saber, valor, &c. Amawt'añaja ulläsiña.<br />

Vide: campear.<br />

Mostrar. Algunas veces se dice con los verbos de<br />

llevar y con otros compuestos con -rana o con<br />

-stakha. Iraranaña, irparanaña, irastakhaña,<br />

irpastakhaña, &c.<br />

Mosto. Upi vino, upi k'usa, siqi k'usa, janira t'amata.<br />

Mostrenco, ganado sin dueño. K'ita, waqura, sallqa.<br />

Monstruo, hombre y cualquiera cosa que nace con<br />

alguna falta o redundancia. Juxsalla, llallawa,<br />

wak'a, phark'a.<br />

Monstruo en las papas de diversa figura que las de<br />

su especie. Llallawa. + Parir monstruo:<br />

juxsallachaña, wak'achaña, llallawachaña, &c.<br />

Monstruoso. Juxsalla, &c.<br />

Motivo sin. Supa, taki. + Tenerle en alguna cosa: aka<br />

supa, aka taki, aka chuymampi, aka chuymani<br />

luraña, jutaña, &c.<br />

Mover, mal parir. Usuchasiña, sulluqaña. 3 -qi.<br />

Moverse. Vide: menearse.<br />

Mover. Vide: menear.<br />

Mover plática. Aru ätuña, aru aputaña.<br />

Mover a otro para que haga, diga, &c. Luräña,<br />

arusäña, componiendo los verbos con diéresis vel<br />

-ya.<br />

Mover alderredor. Phiruräña, phiruru phiruru jaläña.<br />

Moverse las cosas que cuelgan y otros semejantes.<br />

Khiwil khiwiltaña, apal apartaña. Vide: khi- no. 6.<br />

Movimiento. Unuqaña, unuqiña.<br />

Mojico. Liq'irpäña, &c. + Darle: liq'irpäña,<br />

ch'akhurpäña, ch'allaxtarpäña. + Darle muy grande:<br />

liq'imukuña.<br />

Mojinete de la casa. Uta qawiña. + Hacerle:<br />

qawiñachaña, pirqaña.<br />

Moza. Tawaqu. Y dicese de todas las hembras<br />

también, yeguas, mutas, &c.<br />

Moza en la flor de su edad. Thutumpi, qillqampi<br />

tawaqu.<br />

Moza soltera. Kasarama, kasaranawi vel soltera<br />

tawaqu.<br />

Moza hermoza. Paqu jaxlla. Conviene también a<br />

todas las hembras.<br />

Moza hermosa en mayor grado. Janq'u jaxlla. + En<br />

supremo grado: wayruru. Vide: pa- no. 5; donde se<br />

hallará la razón.<br />

Moza por casar, mayor de edad. Tayru, warkhi,<br />

warkhiri.<br />

Moza de servicio. Supari.<br />

Mozo. Yaqana, wayna. Dícese también de los<br />

caballos, &c.<br />

Mozo florido. Thutumpi, &c.<br />

Mozo travieso, que anda en busca de mozuelas.<br />

Sulla kayu, juyphi kayu. Es también diligente.<br />

Mozo de servicio. Yana.<br />

Mozuela. Q'axu tawaqu, mimilla.<br />

Mozuelo. Maxta yaqana.<br />

Muchacha. Mimilla, mimilla imilla.<br />

Muchacha de catorce años. Q'axu tawaqu. Idem:<br />

q'axu mimilla.<br />

Muchacho de esta edad. Maxta yaqana, maxta<br />

yuqalla.<br />

Muchacho. Yuqalla, mucha.<br />

Muchacho o muchacha que no entiende sino en


222 Ludovico Bertonio<br />

jugar. Sayraxa, walana k'uwak'a surpuma, anana<br />

waqura, sichamayu, sachawalla, sichitu.<br />

Muchas veces. Alluxa kuti, wasa wachuña, &c. +<br />

Comer beber, ir, jugar muchas veces: manq'a<br />

manq'aña, uma umaña, sara saraña, anaña anataña.<br />

Y así en todas las cosas repitiendo el verbo y es<br />

regla general. + Beso las manos de vuestra merced<br />

muchas veces: tunka tunka jamp'at'imama.<br />

Muchas veces, a menudo. Ancha vel wachu.<br />

Muchísimas veces. Mira mit'a, wachu wachu,<br />

anchana anchapa.<br />

Muchísimos. Vide: infinidad y también se dice: jilaña<br />

jilapa, jila tupupa, anchana anchapa, iphina iphipa,<br />

sawkana sawkapa, mämpina mämpipa, &c.<br />

Mucho en cantidad o número. Alluxa ancha, jach'a,<br />

tuñawi.<br />

Mucho en número solamente. Jakha, jaya, sawka,<br />

Vide: la partícula -nuqa-y también -jra.<br />

Mucho tiempo: jayapacha; y también se dice con los<br />

verbos compuestos con la partícula -jasi-. Tener<br />

preso mucho tiempo: chinujasiña. Tener en su<br />

poder mucho tiempo personas o animales:<br />

anajasiña. Y si es una: irpajasiña. Conservar algo<br />

mucho tiempo: katujasiña. Tener plata en su poder<br />

mucho tiempo: apajasiña, &c.<br />

Muchos hombres hay en esta plaza. Aka palasana<br />

jaqi patharpi vel jaqi phatiqi.<br />

Mucho comes, bebes, duermes, rezas, &c. Manq'a,<br />

uma, iki, reza phatiqaña. Y así de todas cosas.<br />

Mucho o mucha obra he hecho arando,<br />

escribiendo, &c. Qhull jusachaña, qillqa<br />

jusachaña.<br />

Mucho. Se dice también con chiqana o yanqha.<br />

Mucho has escrito hoy: jichhüru chiqana<br />

qillqatawa, yanqha qillqatawa. También con la<br />

partícula. -kipa qillqakipaña qhullikipaña. Mucho<br />

espacio o trecho de tierra: jaya uraqi.<br />

Muchedumbre de gente. Jaqi kawkiki. Vide:<br />

infinidad. + A verla muy apretada en algún lugar:<br />

k'axtata limita, junuta, takita utkaña. O con otro<br />

verbo.<br />

Mudar algo de un lugar a otro: apakipaña, äkipañ.<br />

Tomando los verbos de llevar con -kipa.<br />

Mudar lo de dentro a afuera. Märu qükipaña,<br />

llint'akipaña llintusuña.<br />

Mudar el pellejo la culebra. Asiru qhawsusi,<br />

qhawtusnu.<br />

Mudar el color por enfermedad o por miedo.<br />

Ch'iwakakixaña laqhu kakixäja, qhatikakixaña,<br />

chuqi ch'iwa, ch'iwraqatakakixaña, Vide:<br />

demudarse y desfigurarse.<br />

Mudar los hilos del cairel para que haga labor.<br />

Sullqu apikipaña.<br />

Mudar los dientes. Lakhaja lantísitu, lakisitu.<br />

Mudar el pellejo. Wawa jarichi alixitu.<br />

Mudar afición. Chuyma mäwkiptitu, jaqhukiptitu,<br />

lakixtitu.<br />

Mudar condición. Idem.<br />

Mudar propósito de hacer, ir, &c. Maja luraja sasina<br />

kutixaña, kutitaxaña.<br />

Mudarse. Vide: alterarse.<br />

Mudarse de bueno en malo. Yanqhaxaña,<br />

jamq'uxaña vel waxllitaxaña. 3 -xi.<br />

Mudarse de malo en bueno. Sap'axaña, jískixaña,<br />

chuymanixaña, waniña. Vide Supra: volverse.<br />

Mudable Inconstante. Kuti Kuti vel kutita, kutinuqiri<br />

jaqi. + Cosas mudables: jaqhukipta jaqhururtiri,<br />

apakipta aparurtiri, kutikipta kutirurtiri, mit'a chana<br />

yänaka,<br />

Mudanza. Mä jamutukuña vel märu kutiña.<br />

Mudo. Amu, aruwisa laxrawisa, jani aruni, jani<br />

lakhani, laxra millk'uta, Jani aru jakikipiri.<br />

Muela de afilar. Mulaña qala.<br />

Muela de la boca. Aqhu lakha. + Las de arriba: alä<br />

aqhu. Las de abajo: manqha aqhu.<br />

Muerte. Jiwa vel j'iwaña. + Tenerla mala o terrible;<br />

yanqha. Idem: warakusiña, jiwañana jiwaña. +<br />

Tenerla buena: sap'a jiwañana vel kusiniki jiwaña.<br />

+ Morir muerte violenta: jaqina amparapana<br />

jiwaña. + Morir muerte repentina: urañana,<br />

jak'athamaki, jani amajasitatha, jani Jesus sasinaki<br />

jiwaña.<br />

Muerto, difunto. Amaya, jiwata.<br />

Muerto de otro. Jiwata jaqi.<br />

Muerto en pecado. Juchani jiwiri.<br />

Muerto de hambre. Manq'atha jiwata, qhatikipata,<br />

qhatijata vel lasut'ata, lasukipata. + Estarlo:<br />

manq'atha jiwaña, qhatijitu, &c.<br />

Muerto perezoso. Ixi. Lip'ichi jiwata, amaya,<br />

jiwachu.<br />

Mujer casada o por casar. Marmi.<br />

Mujer española. Señora.<br />

Mujer de los Yungas hacia Larecaja. Mala. + Y las<br />

de los Yungas hacia Moquegua: qani.<br />

Mujer de cacique. Talla.<br />

Mujer noble. T'alla, p'asña, qhapxumi.<br />

Mujer noble del Cuzco. Ñusta.<br />

Mujer de casta del Cuzco. Iñaqa.<br />

Mujer que enviuda moza. Waxlliri marmi.<br />

Mujer que nace en tiempo de bodas. Wampaña.<br />

Mujer atrevida. Chachanqu, k'arawaxu, warkhanka,<br />

k'acha.


Vocabulario de la Lengua Aymara 223<br />

Mujer nunca requestada. Jani yanata marmi.<br />

Mujer andariega. Marka tuma, tumayqu, sarayqu<br />

pinchajaña.<br />

Mujer que nació al hacer de la casa. Pirqajaña.<br />

Mujer que nació en camino. Thakijaña.<br />

Mujer grave de asiento. Tayka tuku.<br />

Mujer sin hijos. Sumu qhuxu.<br />

Mujer y cualquiera hembra muy cercana al parto.<br />

Tataphalla, jach'a wallq'i, ullchusa, umullu, uqullu,<br />

t'ini, t'iqi.<br />

Mujer, señora de vasallos. Marmi apu.<br />

Mujer fecunda. Mira marmi.<br />

Mujer encontrada con otra. Urqu jiwatini.<br />

Mujer trabajadora. K'utu vel jaka K'utu marmi vel<br />

chacha.<br />

Mujer enojadiza. Jisk'a yuch'a vel jaluta marmi.<br />

Mujer pública. Vide: ramera.<br />

Mujeril, que habla y trata como si fuera mujer.<br />

Kutita, ipa q'iwsa vel marmija chacha.<br />

Mugre. Q'añu, tasasa, qhusqhuri, ch'ulqu, qirari. +<br />

Quitarlo: pichaña, t'axsaña.<br />

Mugriento: Idem: tasasa, &c. Ropa o vestido<br />

mugriento: tasasa isi vel isi tasasa.<br />

Muladar. Tuna Jarphawi vel qhillawi.<br />

Mullir el colchón. Thijitataña, wakhatataña,<br />

mithatataña vel chawutataña.<br />

Multiplicarse los hombres, los animales, los<br />

pescados, &c. Miraña, miratataña, miratatxaña,<br />

aywitataña, saratataña, &c. vel Jamaqaña. 3 -qi.<br />

Multiplicar. Activo. Míräña, &c. Añadiendo diéresis,<br />

en los verbos precedentes.<br />

Multiplico, esquilmo. Mira vel phat'a.<br />

Multitud. Vide: muchedumbre.<br />

Mundo. Idem: vel aka pacha, aka uraqi, pusi sü.<br />

Mundano. Mundo yaki thaqiri, amawiri.<br />

Muña, orégano de esta tierra y es también<br />

medicinal. Waycha.<br />

Muñeca con que juegan las ninas. Wawach'uki,<br />

jaqich'uki. + Jugarlas: wawach'ukiyasiña.<br />

Muñir, sacar gente. Anusuña, thalusuña, k'utiña,<br />

tumpasiña.<br />

Muñidor así. K'utiri, tumpasiri.<br />

Murciélago. Chiñi.<br />

Murmurar interiormente. K'umiña, k'umintaña,<br />

ullintaña, sipsik'aña, sinsiqaña, k'ak'intaña,<br />

jakintaña khikhintaña.<br />

Murmurar de palabra. Arusxäsiña, aruxäsiña,<br />

jawarixäsiña, ulaxäsiña.<br />

Murmullar loo pájaros la gente, el agua, &c.<br />

Q'uslluña, jupiña, ch'iq ch'iqtaña.<br />

Murmullo. Jupi, q'usllu.<br />

Muros del pueblo. Markana tuma pirqapa.<br />

Música. Idem: canta. Q'uchu.<br />

Músico. Idem: cantora. Q'uchuri.<br />

Músico tañedor. Pinqulluri, &c. Según el<br />

instrumento.<br />

Muslo la carne de él. Chara p'ujsa. El hueso: piquru.<br />

Mustio. Llakisisaki saranaqiri.<br />

Mustio de ordinario. Llakisilla, &c.<br />

Mutilar. Mullqurarta, p'axmiraña, khallmuraña,<br />

mururaña, phusaraña,<br />

Muy fuerte, sabio, &c. Ancha, sinti, sintixtara,<br />

amawt'axtara, jiskixtara, amawañaxtara. Y así de<br />

otras muchas cosas.<br />

Muy sabio, bueno, santo, &c. Lo dicen también de<br />

esta manera: amawt'aña amawt'apa, jiskina jiskipa,<br />

santona santopa, &c. Como nosotros decimos<br />

"santus sanctorum", y también dicen chiqana<br />

amawt'a, chiqana jiski, &c.<br />

Muy de noche o de día. Jaya aruma, jaya uru.<br />

Muy querido. Iwayu, &c. Vide supra: mi alma.<br />

Muy pobre. Q'uma, jani kunas kunani, kunawisa,<br />

q'üta, &c. Idem: ullusä wajcha.<br />

Muy rico. Ullusä jikipa qamiri, tutu qhapaqa.<br />

Muy bravo. Ullusä jikipa tallami waru, &c. Tutu<br />

tallami.<br />

Muy vistoso. Anchaki.


224 Ludovico Bertonio<br />

N<br />

Nacer. Yuriña, paqariña. Vide: proceder, salir.<br />

Nacer, tener principio de uno. Jutuna, aywitataña,<br />

miratataña. Vide: ju-, no. 33.<br />

Nacer pecados de alguna cosa. Yuriña, miraña,<br />

p'axalliña, phallaña, paqariña, &c.<br />

Nacer para bien de otro. Yurirapiña, yurinirapiña,<br />

p'axallirapiña, &c.<br />

Nació en este momento. Ancha aka paqhaki sunt'iña.<br />

Porque usan de este verbo cuando a poco que<br />

nació.<br />

Nacer para ser pobre. Wajchataki sum'iña. Y así para<br />

ser rico, &c.<br />

Nacer los granos del maíz en la mozorca. Thulutha<br />

tunqu achu.<br />

Nacer el sembrado. Chillkusuña, alisuña,<br />

p'axallusüña.<br />

Nacer el sembrado muy verde. Ch'uxñachasiña,<br />

ch'uxñanuqaña, qupanuqaña.<br />

Nacer espeso y fértil. T'int'iki vel phiqacha jani<br />

maluri aliña.<br />

Nacer los dientes, las uñas, los cuernos y otras<br />

cosas así: aliña. Y también se dicen: lakhachasiña,<br />

silluchasiña, waxrachasiña, &c. Componiendo los<br />

nombres con la partícula -chasi.<br />

Nacer los tallos de las lechugas, coles y de otras<br />

cosas. K'apachasiña, chulluchasiña, porque k'apa y<br />

chullu significan tallo.<br />

Nacer el sol. Inti jalsu q'üsi<br />

Nacer la luna. Phaxsi jalsu.<br />

Nacido en partes remotas. Thíya vel jaya jaqi.<br />

Nacido o justo para mi. Nataki purita, qhapaxatata,<br />

juychutha.<br />

Nacido divieso. Ch'upu, nuwat'a. + Salir: mistutu,<br />

alitu, ch'upuchasitu, nuwat'achasitu, ch'uputu vel<br />

nuwat'itu + Tenerlos en diversas partes: ch'upu<br />

lat'akipa, lat'arurutu. + Reventar de euyu: phalíitu.<br />

+ Reventarte con algo: phalläña.<br />

Nacimiento, día en que uno nace. Yurawi uru.<br />

Nacimiento casa donde nace. Yurawl uta, marka, &c.<br />

Nacimiento, origen de donde nace. Juruwi,<br />

jutuwawi.<br />

Nada. Jani kunasa. + Volverse en nada: japhallaru,<br />

ch'usaru maña, tukuña, kutiña. + Hombre de no<br />

nada: jaqi ch'uki, jani yaja jaqi. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Nada tener. Jani kunaniña.<br />

Nada es o no es nada, respondiendo. Jani. ¿Que hay<br />

allá? ¿kunapi ukana? Responden jani: no es nada,<br />

no hay nada.<br />

Nadar. Tawña, tawsiña.<br />

Nadar por medio del agua. Tawtataña.<br />

Nadar tocando los pies en el suelo. Tüsiña, iñaña.<br />

Nadie. Jani khitisa. + Nadie o nada falta: taqikakiwa,<br />

jani khitisa, kunasa ch'usati.<br />

Nalgas. Ch'ina nawna. + Dar nalgada o caer: tinkiña<br />

ch'ina nawnatha.<br />

Nao. Vide: navio.<br />

Naranja. Laransa.<br />

Naranjado, que tira a amarillo. Pitu vel churi.<br />

Naranjado, afeite o color que se ponen las indias.<br />

Sisira yarita, wantura.<br />

Nariz. Nasa. + Desnarigado: nasawisa, nasa turu,<br />

khariqata, apaqata, ch'usa. Idem: turu nasani.<br />

Nariz aguileña. K'umu nasa vel nasa mamanijaki,<br />

k'illi k'illi nasa. Vide: na- no. 11. + Tenerla<br />

pequeña: nasawisa. + Chatas: pallada nasani, nasa<br />

parara. Idem: ch'apüntata, jallpantata.<br />

Nariz comida de sama o viruela. P'utup'utu laq'uta,<br />

thap'ata nasa.<br />

Nariz roma. Makura qullu nasa.<br />

Nariz torcida. Parqu.<br />

Nariz ahilada. Juch'usa, umaq'ä. + Tapársela:<br />

qupitasiña, qapit'asiña. + Sonarla: qinsarpäña.<br />

Narigudo. Nasaqatati, nasaña.<br />

Nasa de pescar. Kullancha, saqaña, jutuya.<br />

Natural condición. Chuyma. Esta es mi condición:<br />

nana chuymajapi aka vel aka chuymaniña näka. +<br />

Reprimirla: chuyma limintasiña.<br />

Natural cosa. Jupapachaki.<br />

Natural es al hombre amar a su amigo. Jupapachaki<br />

jaqi q'uchu masipa amawi.<br />

Natural cosa es llover. Jupakamaki jallu, &c.<br />

Natural del Cuzco, de Juli, de Roma, &c. Cuzco<br />

markani, Romana yuriri, &c. + ¿De dónde eres<br />

natural? ¿Kawki markata? vel ¿Kawki markanita?<br />

Naturaleza o ser del hombre. Jaqikankaña. Y así de<br />

todas las cosas, anteponiendo sus nombres o<br />

-kankaña<br />

Naturaleza divina. Dioskankaña.<br />

Naturaleza de la piedra. Qalakankaña.<br />

Naturaleza o natural del hombre o de la mujer.<br />

Vide: miembro.<br />

Navegar yendo o viniendo. Wampuña vel<br />

wampuniña, qutaxatha saraña vel saraniña.<br />

Navegación. Wampuña.<br />

Navio. Wampu. + Gobernarle: saräña. + Hundirse:<br />

sat'iña. + Encallar: achuthaltaña. + Trastomarse:<br />

jaqhukiptaña. + Arribar: kutikiptaniña.<br />

Navio de alto bordo. Jach'a vel marqa wampu.


Vocabulario de la Lengua Aymara 225<br />

Navio de dos, tres, cuatro cubiertas. Wampuxaruta,<br />

paya, kimsa, pusi wampuxaruta.<br />

Navio con sus velas. Karpani, achiwani wampu.<br />

Neblí. Vide: halcón.<br />

Neblina. Urpu. + Haberla: urpuña, urpukipaña. +<br />

Levantarse: aparti ch'iqixti, apaxti, ch'akhuti. +<br />

Estar mucho sobre alguna llanada o cerro:<br />

pamparu, qulluru urpujasi.<br />

Necesarias o privadas. Yaq'asiwi vel jamawi uta vel<br />

uyu.<br />

Necesario ser algo: taki. Necesario es el pan al<br />

caminante: sariri jaqi t'ant'atakiwa vel kanki. Y así<br />

se dirá en todas las demás cosas poniéndolas en<br />

dativo.<br />

Necesidad de alguna cosa. T'aqhiña pide -tha. +<br />

Pasarla siendo pobre: qanitha, jaritha jakaña vel<br />

qawichasiña. + Tenerla de comida, plata. &c.<br />

Manq'atakiña, qullqitakiña o kankaña vel<br />

manq'atha qullqitha t'aqhisiña vel paliña, maliña,<br />

kichusiña vel jalutaña. + Tenerla de ir, comer,<br />

dormir, &c. Manathawa, manq'añatwa, ikiñatwa<br />

vel kankaña. Tomando los participios en -na y el<br />

verbo substantivo.<br />

Necesidad. Vide: carestía.<br />

Necio, que no sabe. Jani yatiri, jani yatiñani.<br />

Necio, bobo. Chuyma wisa, chuyma phusa.<br />

Necesidad así. Chuyma wisa kankaña. + Decirlas:<br />

chuymawisa arusiña.<br />

Negar la verdad. Japhallaru jawk'ususiña vel jiwaña,<br />

k'arisiña.<br />

Negó Pedro a Cristo. Pedrowa Jesucristo awkisa<br />

japhallaru jawk'ususitawiña, khitikichixa jani<br />

ullt'akatti, jani tuñaputti, sasin satawina.<br />

Negar a su padre. Jani awkijati saña, jani awkijawa<br />

saña.<br />

Negar lo que se pide, diciendo que no lo hay.<br />

Ch'usawa saña.<br />

Negar, no queriendo darlo. Janiwa chuririksamti<br />

saña.<br />

Negar, diciendo que no dijo o que no fue verdad lo<br />

que dijo. Janichasxaña, k'aristhawa saña.<br />

Negligente. Vide: flojo, perezoso.<br />

Negocio. Jucha, qama, yä. + Tenerle: juchankaña,<br />

qamankaña, &c.<br />

Negociado andar. Parirasiña vel parijasña,<br />

takurasiñna.<br />

Negociar, entender en negocios. Juchana saranaqaña,<br />

jucha tuliña.<br />

Negociar acabando o saliendo con su pretensión.<br />

Jucha jakinuqaña, jakinuqtäña, jusachaña.<br />

Negra y negro. Vide: moreno.<br />

Negro contrario a blanco. Ch'ära vel yana.<br />

Negro naturalmente no teñido. Llanqu, larama<br />

llanqu; y conviene también a los negros y por<br />

afrenta se llaman así los indios unos a otros.<br />

Negro, medianamente. Sanni. Volverse negro.<br />

Ch'ärakiptaña, &c.<br />

Negrura. Ch'ärakankaña.<br />

Negrear. Ch'ära uqhaña.<br />

Negro y blanco entreverado. Ch'ärampi janq'umpi<br />

allqa.<br />

Negro de la una. Allqa sillu.<br />

Nervio. Anku. + Lleno de ellos: ankuxtara, ankusapa.<br />

Nevar. Aqharapiña, khunuña. + Quiere nevar:<br />

khunujasi vel khunurijawa, aqharapirajawa.<br />

Nevar encima. Khunuxataña, aqharapi, t'alaxati,<br />

lit'ixati.<br />

Nevar en una parte, dejando otra cercana.<br />

Khunukataña.<br />

Nevar todo un día. Khunutaña.<br />

Nevado. Khunukipata. + Todo el suelo estar nevado:<br />

uraqí qina lit'itawa.<br />

Nidal o nido. Tapa. + Hacerle: tapachaña,<br />

tapachasiña.<br />

Nido del demonio. Supayuna tapapa.<br />

Niebla. Urpu. + Haberla: urpuna. + Venir: urpu jithini.<br />

+ Cubrir algún lugar: urpu jithixati. Vide supra:<br />

neblina, donde hay algo más.<br />

Nieta o nieto. Allchhi.<br />

Nieve. Khunu, aqharapi. Vide: nevar.<br />

Nigromancia. Siñachasiña. + Ejercitarla: siñachasiña.<br />

Nigua. Sut'i. + Lleno de ellas: sut'ixtara, sut'i pukara,<br />

sut'i mulluq'u.<br />

Ninguna cosa. Vide: nada.<br />

Ninguno. Vide: nadie.<br />

Niña. Mimilla wawa. Y como por donaire: k'ayra<br />

jamp'atu, ranilla o sapo.<br />

Niña que aún no tiene discreción. Araqu, ipi, japa;<br />

estos dos, son comunes a niño y niña.<br />

Niña o niño que mama. Iñasu vel asu.<br />

Niña huérfana. Luru.<br />

Niño huérfano, iñu.<br />

Nina o niño que se cría estando su madre preñada<br />

de pocos meses. Irqi, muchu.<br />

Niña o niño que nace de pies. Kayuma, charama,<br />

charaxa.<br />

Niña ambos de un parto. La primera: awalla; la<br />

segunda: Jispalla.<br />

Niños ambos así. El primero: qaxa, el segundo: wisa.<br />

Niña o niño de tierna edad. Uma vel wila wawa; y si<br />

es algo mayor: chhaxlla.<br />

Niña o niño más entendido y discreto de los que


226 Ludovico Bertonio<br />

suelen. Tatapacha vel chuymani, chacha urqut'ata.<br />

Niña o niño desmedrado, por no haber quien le<br />

acuda. Puxulli püxa, t'uxt'umita.<br />

Niña o niño que ya tiene fuerzas para andar.<br />

P'ulluxtata vel ch'ama katuta wawa.<br />

Niño que sacaban a plaza con muchas<br />

supersticiones. Sukullu.<br />

Niña sacada así. Wampaña. Vide: su, no. 4 donde se<br />

dice lo que hacían.<br />

Niñerías. Wawaja luraña. + Hacerlas: wawajaki<br />

luraña, chuymat'aña.<br />

Niñeta de los ojos o niña de los ojos. Nayra mami.<br />

Niñez. Chhaxlla vel wawa kankaña.<br />

Nivel. Uypaychu.<br />

Nivelar. Uypaychuna jaläña.<br />

No, negando. Jani, janipini, janiwa, janikiwa.<br />

No, de ninguna manera, vehemente negación.<br />

Janina janipa.<br />

No comió, no bebió, no dijo, &c. Jani manq'iti, umiti<br />

siti. Añadiendo -ti, ordinariamente a los verbos o<br />

nombres, &c. Cuando precede, jani-, excepto<br />

algunas veces, como dijimos en el arte.<br />

No dejar decir. Aru allqäña.<br />

No poner en cuenta. Chinukipaña, jakhukipaña.<br />

No osar levantar los ojos. Ch'ipikakiña,<br />

ch'armakakiña, ch'üwkakiña. Estarse así sin hacer<br />

nada.<br />

No dormir del todo a sueño suelto. Jaqha nayraki<br />

ikiña.<br />

No de todo corazón. Jaqha chuymaki, pä chuymaki,<br />

&c.<br />

No tener tras que parar. Khüsqiña.<br />

No has oído por ventura. Janiti isapta.<br />

No hallar lo que iba a buscar. P'itusa ch'äsunawi<br />

thaqhawijamana jiwaña, jalutusnaña vel uxuki<br />

maña.<br />

No hay que tocarle; es "noli me tengere".<br />

Chuqikiwa, q'äkiwa.<br />

No parecer en mucho tiempo. Jaya chhaqhaña.<br />

No arrostrar a algo. Jaxutaña.<br />

No declarar bien lo que hay en algún negocio.<br />

Jamch'a jamch'aki arusiña, jani aruru puritaki<br />

arusiña.<br />

No esperar en Dios. Jani Dios wanqilti, ullastti.<br />

No estar la cosa donde estaba. Japhallaptaña,<br />

ch'usaptaña, &c.<br />

No andar el pulso. Sirka iratxakitu, t'akutxakitu.<br />

No haber comido, almorzado &c. Manq'anawi,<br />

jarusunawikiña vel manq'amäkiña.<br />

No hay plata. Qullqi jani jukiti.<br />

No hacer sino dar voces. Jupirukiptaña,<br />

wararirukiptaña. Y así de todas cosas y verbos.<br />

No ver la hora de alcanzar lo que desea o de salir<br />

de trabajo. Wat'a unaña, jariwräña vel jari<br />

jayp'uwaña.<br />

No cumplir lo prometido. K'arisiña.<br />

No atreverse. Llajllasiña, qhiytaña, qhimtaña.<br />

No tener remedio. Matapachankaña.<br />

No querer hablar de mohíno. P'usuxkiptaña,<br />

q'apiskiptaña.<br />

No hacer caso. Pisiru jakhuña.<br />

No tener sino cual y cual cabello. Ñaq'uta sipirata,<br />

jichiratatha.<br />

No hablarse con alguno, de puro mohíno.<br />

Uqinquyaki maña.<br />

No tener morada firme. Pä ch'ina.<br />

No tener empacho de andar roto. Pallu vel q'uchallu<br />

mat'aqisiña.<br />

No poder parir. Wawa jani jakiqaña. 3 -qi.<br />

No solamente castigar, sino matar. Jani mutuwakitti,<br />

mäska jiwäña, jiwäpiniña.<br />

No hagas eso. Jani uka luramti vel lurajatati.<br />

No acabar de explicarse. Phaqankunakasa arusiña.<br />

No poderse hacer, &c. Vide: poder.<br />

No sé cual. Kawkichapixa. Khiti chapixa, khitipirixa<br />

kawkijrixa, &c.<br />

No sé cuales. Kawki kawkichapixa &c. Repitiendo el<br />

nombre.<br />

No sé quién. Khitixa.<br />

No sé quiénes. Khiti khitixa.<br />

No sé qué. Kunaxa.<br />

No sé qué cosas. Kuna kunaxa.<br />

No sé dónde está. Kawkinkichixa, kawkinkakixa.<br />

No sé cuánto es. Qayqachixa.<br />

No sé cuánto hace. Qayqa pachaxa.<br />

No sé cuyo es. Khitinkichixa.<br />

No sé cómo. Kamisachixa.<br />

No sé por dónde. Kawkitxa.<br />

No sé porqué. Kuna laykuxa.<br />

No sé para qué. Kunatakixa.<br />

No sé qué desastre ha venido por mi. Athax, kunax<br />

tukukaja, kuna yanakaja, kunaxa tukuchitha.<br />

No sé qué será de mi. Kunaxa tukuja, yanaja vel<br />

kamachajacha, kamisarukajaxa.<br />

No sé cuánto vale. Qayqatakixa, qayqa chaninixa.<br />

No sé si vaya o no. Majatixa janichaxa, makhajati<br />

janicha.<br />

No sé dónde me vaya. Kawkiruxa machija.<br />

No sé qué hacerme. Kamachaja vel kamachajaxa.<br />

Todos estos modos de hablar se hacen con los<br />

nombres, pronombres, adverbios o verbos<br />

interrogativos de suyo y para que tengan la


Vocabulario de la Lengua Aymara 227<br />

significación que aquí tienen de ordinario, se<br />

componen con la partícula -xa- pospuesta a alguna<br />

de las dichas partes de la oración y si acaso hubiere<br />

algún verbo como muchas veces suele haber, al tal<br />

verbo se le interpone la partícula -chi,<br />

ordinariamente como, no sé donde irá. Kawkiruxa<br />

machini vel sarachini y puede concluirse toda la<br />

oración con decir, jani yatitti.<br />

Noble. Mayqu vel mayqunaka jiskikiri, jiski wila,<br />

mayqu wila. Y si es mujer; t'alla vel t'allanaka.<br />

Noche. Aruma.<br />

Noche oscura. Laxa, ch'ijri, tuta aruma vel wiña.<br />

Noche y día. Arumani uruni, arumawi uruwi. Pónese<br />

de ordinario primero la noche y para saber sus<br />

partes. Vide: hora.<br />

Noche clara con luna. Phaxsi jisk'a uruki.<br />

Noche entera. Paqari anima.<br />

Noche serena. Aruma q'uma vel q'ara laqhampu.<br />

Noche larga o corta. Jaya vel jisk'a aruma.<br />

Noche lluviosa. Aruma jallurija. Cuando parece que<br />

lloverá.<br />

Noche lluviosa, que en toda ella no cesa de llover.<br />

Paqari aruma, t'ut'u aruma jallu, &c.<br />

Nombrado. Vide: Famoso.<br />

Nombrar, poner nombre. Sutichaña.<br />

Nombrar para alguna obra; camino, tramo,<br />

trabajo, &c. Sutaña, sutit'äña, irajaña, qamajaña. 3<br />

-ji.<br />

Nombrar para obispo. Obispotaki sutaña. Y así de<br />

otras dignidades, cargos y oficios.<br />

Nombre. Suti.<br />

Nombre postizo. Sawkasuti.<br />

Nombre propio de alguna persona. Cristiano suti,<br />

wiraxucha suti.<br />

Nombre o apellido. Jaqi suti. + ¿Cómo es tu nombre?<br />

¿Kuna sutima? vel ¿Kuna sutinita?<br />

Nombrar o llamar a cada uno por su nombre.<br />

Sutipatkama arut'aña, arunaqaña.<br />

Nones: ch'ulla, que también significa sin compañero,<br />

como un zapato solo, un guante, &c.<br />

Nono o noveno. Kimsaqallquxaru, kimsaqallqukipa.<br />

Nosotros, inclusive. Jiwsa vel jiwsanaka. + Exclusive:<br />

nanaka.<br />

Nosotros dos. Panisa vel panija. Y así de otros<br />

números.<br />

Nosotros solos. Sapasaki, sapajaki, jiwsa kamasaki,<br />

nanakakamajaki.<br />

Nosotros, el uno al otro. Jiwsapura vel nanakapura.<br />

Notar a uno de soberbio. Apusnaqiriru katuña. Y así<br />

de otros vicios y virtudes.<br />

Notar a uno de codicioso de plata. Qullqi<br />

chuymaniru katuha. Y así de todas las cosas.<br />

Notar las faltas. Katuña v.g. Notado te he, tres faltas<br />

en hablar: kimsa kuti yanqha arusiwima katuta.<br />

Noticia tener de algo, por haberlo oído, visto, &c.<br />

Isapasina, Idem: ulljasinajamachaña, cuando no<br />

está del todo cierto.<br />

Notificar. Isut'äña.<br />

Notificar o pregonar la tasa que a cada uno cabe de<br />

pagar. Tasa arut'äña, arunaqaña, makhataña.<br />

Notorio. Vide: Cosa clara.<br />

No se puede decir este modo de hablar. Jani sañati<br />

aka aru.<br />

No saber lo que se dice. Tawikitawiña, chuchaki<br />

chuchaña vel tawaki manqaki tawiña.<br />

No querer ver al enfermo por que no quiso verle a<br />

él. Taläsirimpi taläsirakiña, q'uchasirimpi<br />

q'uchiyasirakiña.<br />

No querer la comida o vestido, &c. que le dan por<br />

estar mohíno. Manq'a, isi, &c. tipusiña, tusuña,<br />

sawriña, uksaña.<br />

No querer sujetarse a nadie. Thukisnaqaña vel<br />

tujisnaqaña, matusnaqaña, jach'asnaqaña,<br />

tatasnaqaña, jilasnaqaña.<br />

No ocupar lugar aunque está en él. Jani kunarusa<br />

phukusuña ukankasinsa.<br />

No sentir el trabajo, trabajar sin descanso. Ch'aqarä<br />

qamaña.<br />

No tener huelgo o resuello. Samanawisaña.<br />

No tener gusto en la comida aunque sea bien<br />

guisada. Tanaki ch'aphaqaki, qhup'aki, quqiki<br />

manq'aña.<br />

No tener en qué entender. Inaqakiña, kasi kakiña.<br />

Noveno. Vide: nono.<br />

Noventa. Llalla tunka tunka.<br />

Novato, chapetón. Yaxana.<br />

Novecientos. Llallatunka pataka.<br />

Novenas. Nawiya. + Tenerlas: nawiyankaña. +<br />

Hacerlas decir de misas: llalla tunka misa misäsiña.<br />

No viene a la memoria. Jani amajasisiti, jani<br />

amajasituti.<br />

Novicio. Idem: vel padre yaniri, monja yanirí.<br />

Noviembre. Lapaka phaxsi.<br />

Novilunio. Phaxsi qhanawaña. + Serlo: phaxsi<br />

qhanawi.<br />

Novio. Kasarasiri vel machaqa kasarasiri.<br />

Nube. Qinaya, llantuya. + Venir: jithiniña. + Ir:<br />

jithiña. + Quitarse: laqhampu q'araxti, q'ararti,<br />

k'umarti, lluch'urti, qanqa llapa llapaqakixi. +<br />

Cercar el cielo todo: laqhampuru qinaya<br />

lluch'ukipti, ch'ukutaki. + Andar o haber nubes en<br />

partes: qinayanaqaña, qinayaña 3 -niy. Llañtuyaña,


228 Ludovico Bertonio<br />

llantuyanaqaña. + Estar sobre algún cerro u otra<br />

parte sin moverse: qinayajasiña, qinaya<br />

wayujasiña. + Aventarlas al aire: jawq'arpäña,<br />

aparpäña, anarpäña, qarkurpaña.<br />

Nube lluviosa. Wayt'ijasiri qinaya.<br />

Nube arrebolada. Vide: arreboles.<br />

Nube de los ojos. Quyru, qhut'i vel mami. + Criarse:<br />

quyrutu vel nayra qhut'itu, mamitu. + Sacarla:<br />

Jayt'usuña, p'itusuña.<br />

Nublado. Vide: nube.<br />

Nublado estar el tiempo. Vide: nube.<br />

Nuera. Yuqch'a.<br />

Nuestro, -ja. Idem: -sa como nuestro padre: awkija,<br />

awkisa, según fuere exclusive o inclusive.<br />

Nuestra Señora la Virgen Marta. Tayksa Virgen<br />

María vel tayksa.<br />

Nueva. Aru. + Darla: jalat'äniña. + Recibirla: aru<br />

puritu vel apanitu, + Enviarla: apäña + Esparcirse:<br />

apatataña, p'asatataña.<br />

Nueva, alegre o triste. Kusisiña vel jiski aru; llakisiña<br />

vel yanqha aru.<br />

Nueva cosa, vestido o casa, &c. Machaqa, ari.<br />

Nuevamente. Jichaki.<br />

Nuevo chapetón. Yaxana, llamu. + Vestido de nuevo:<br />

machaqa isini. + Vestirse: machaqa isit'asiña. +<br />

Hacer algo de nuevo u otra vez: niyapiniraki,<br />

wasitaraki luraña vel wasinchaña. + Hacerse de lo<br />

nuevo: jani yatirijaqi ullinaqaña, jani<br />

yatisinajamachaña.<br />

Nueve. Llallatunka.<br />

Nuez de la garganta. Tunquru, tullu: es el caño.<br />

Número. Vide: cuenta.<br />

Número Incógnito. Qayqaxa jani yatiñawa vel<br />

phirk'iwa.<br />

Número Infinito o muy grande, sin cuenta. Junu<br />

junu, phirk'i phirk'i, laq'a laq'a, qhuri qhuri. Vide:<br />

infinidad.<br />

Nunca viene. Wiñaya jani jutiri. Y así de otras cosas.<br />

Nunca visto. Ullijama, ullanawi. Y así puede decirse<br />

de otras muchas cosas.<br />

Nunca afligido. Taqhisinawi, &c.<br />

Ñ<br />

Ñudo de las sogas, hilos, &c. Chinu vel muqu. +<br />

Darlo: chinuña, chinusiña. + Desatarle: jaraña,<br />

jarajaña, jaratataña.<br />

Ñudo que se hace suyo o retorcimiento en los hilos<br />

o sogas muy torcidas. Ch'illa. + Retorcerse o<br />

anudarse así: ch'illaptaña vel phalthaptaña.<br />

Ñudo de las cañas, palos, &c. Muqu vel quju. +<br />

Tenerle: muquni, qujuni.<br />

Ñudoso. Idem: muquni, &c. Muy ñudoso: muqu<br />

muqu, quju quju vel ch'awa ch'awa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 229<br />

O<br />

¡Oh!, Interjección para invocar a Dios y a los<br />

Santos. A dios tatay, a Santa María matay, &c.<br />

¡Oh!, válgame Dios cuan grande es la casa de<br />

Dios?. ¿A tatay piosana utapa kamisa jach'a?<br />

O, adverbio interrogativo. Cha v.g.: es indio o<br />

español, ¿Jaqiti wiraxuchacha? ¿Viene o no? ¿Jutiti<br />

janicha vel michqa janicha?<br />

O, conjunción disjuntiva. -chi. v.g. tú lo hurtaste o<br />

Juan lo hurtó: juma jani luntataraqachita, Juanaki<br />

luntataraqi vel juma luntataraqachita, michqa jani<br />

luntatimana Juana luntataraqi. La -chi se interpone<br />

y michqa, es ornato que puede dejarse de poner.<br />

¡Oh!, que lástima. Atax, ala.<br />

¡Oh!, si fuera mío. Ay nankaspana vel nankaspani.<br />

¡Oh!, si hiciera. Lurasni, &c.<br />

Obedecer. Iyasaña, aru katuña, aru isapaña.<br />

Obedecer sin réplica. Jani aynisinaki vel amukasaki.<br />

Obediencia. Aru katuña vel katuwi.<br />

Obediente. Aru katuri, &c.<br />

Obligar a dar, a ir, &c. Churäña, saräña,<br />

sobreponiendo diéresis en los verbos.<br />

Obligar a restituir. Churaxañamawa, Kutäxañamawa<br />

saña.<br />

Obligado a dar, a saber, a ir, &c. Churama, yatima,<br />

mama satakankaña. Y así de otras cosas.<br />

Obligado a trabajar para uno que trabajó para él.<br />

Ayni.<br />

Obligado a trabajar en las minas o ingenios. Celula<br />

jaqi vel tinta jaqi.<br />

Obligación a restituir. Kutäxama satakankaña. +<br />

Tenerla: kutäxama satakankaña vel kutäxañaja<br />

wakisi, yatisi, purisiwa. Y así de todas las demás<br />

cosas.<br />

Obligarse. Vide: prometer.<br />

Obligarse con voto. Vide: voto.<br />

Obra. Luraña, lurawi. + Hacer mucha obra:<br />

jusachaña.<br />

Obrero. Vide: trabajador.<br />

Obrero sobrestante. Iranaqïri.<br />

Obrero, jornalero. Iñacha vel qullana.<br />

Obrero que trabaja en recompensa. Ayni.<br />

Obstinado. Qala chuymani, jani paxtä, jani chiqä,<br />

ch'ayu, aña. Vide: desobediente.<br />

Obstinación. Jani pakiyakankaña, ch'ayukankaña, &c.<br />

Obstinadamente. Jani pakiya jaqi, &c.<br />

Oca. Apilla. + Su mata: qhiya.<br />

Ocasión tener para reñir, &c. Jaychasiñaja wakisi,<br />

purisi vel wakisirapitu. + Perderla para ganar plata,<br />

&c. Qullqi jakiña pasuña, jamaña, wanuña,<br />

wasuña, jaqhaqt'aña, ch'inaqt'äña, khüskaña,<br />

tusuña. + Serlo de bien o de mal: laykuña,<br />

chijutaña, puräña, jalut'äña. + Darla para pecar:<br />

juchachasäña. Y así para otras cosas añadiendo una<br />

diéresis en los verbos. + Tomarla o buscarla para<br />

disgustar a otro: nasa thaqhaña. + Tomarla de la<br />

misericordia divina para pecar: Dios awkisa<br />

llakipiyiri pilla, uka supakuna jucharusa nä purikija<br />

saña.<br />

Ocasionarse o recrecerse enfermedad de comer<br />

mucho, &c. Ancha manq'awitha iñawitu.<br />

Occidente. Inti jalanta.<br />

Ocho. Kimsaqallqu.<br />

Ocioso estar o desocupado. Inakiña, kasikiña<br />

uksakiña vel jipijasiña.<br />

Ocioso, holgazán. Waq'a waq'anaqiri, anu llawlli,<br />

sirsuwi, saqari, sillup'ita, t'axalli, qasawita, &c.<br />

Vide: perezoso.<br />

Ociosidad así. Waq'akankaña.<br />

Ociarse, espaciarse. Phajsarasiña.<br />

Ocicar la tierra, lo que hace el puerco. Tanqaña.<br />

Ocuparse. Tuliña, ichina, qamaña, jatuña, juchaña,<br />

luqanaqaña, iranaqaña. Todos piden acusativo sin<br />

preposición.<br />

Ocuparse todo un día. Urujáña.<br />

Ocuparse mucho tiempo en comer, en rezar, en<br />

jugar, &c. Manq'arachaña, lisarachaña,<br />

anatarachaña. Y así en todas las cosas<br />

interponiendo la partícula -racha- en los verbos.<br />

Ocupación. Jucha, qama. + Haber muchas: qama<br />

junisi, junithapti. + Tenerla: juchankaña,<br />

qamankaña. ¿En qué te ocupas, o qué es tu<br />

ocupación? Qamachaña. Respuesta: jani kunas<br />

qamachtti.<br />

Ocupación en aparejar algo. Yampa. + Tenerla:<br />

yampankaña.<br />

Ocupadísimo. Qamaxtara, qama warira, jucha warira,<br />

umaruchita, ninaruchita siri.<br />

Ocupar a otro. Ichäña, tuläña, qamäña, iranaqaña.<br />

Ocupar a otro, estorbándole en la obra que hacía.<br />

Jayrasäña.<br />

Ocupar todo el asiento. Utt'aña phuqasiña, uta<br />

phuqhasiña, &c.<br />

Ocupar lugar las cosas corporales. Phuqusuña. + No<br />

ocuparle como los espíritus: jani phuqhusuña, jani<br />

phuqusuriti. Los ángeles aunque estuviesen todos<br />

en una casa por ser espíritus no la ocuparían.<br />

Quedará tal vez a como si ningún ángel estuviera<br />

en ella: Angelanaka taqipacha maya utankaspansa<br />

espíritu kankawipatha, uka utaru jani


230 Ludovico Bertonio<br />

phuqhusurikiti, uka utasqa ch'usajakirikiwa.<br />

Ocupar poco lugar. Wakita phuqut'aña.<br />

Ofender. Juchachasiña, pantaña. Vide: injuriar,<br />

inquietar, dañar.<br />

Ofender a Dios, a su Rey, &c. Diosa manqa, reya<br />

manqa juchachasiña.<br />

Ofender, disgustar. Vide: molestar, escandalizar.<br />

Ofenderse. Vide: disgustarse, amohinarse.<br />

Ofensa. Jucha.<br />

Ofensa o daño. Yanqhachaña.<br />

Ofendículo o escándalo. Yanqha yatichaña, jucharu<br />

puräña.<br />

Oficial de sombreros, zapatos, de vasos, &c.<br />

Sombrero kamana, zapato kamana, qiru kamana,<br />

&c. Búsquese en sus propios lugares; albañil,<br />

sastre.<br />

Oficio. Idem: vel sombrero kamanakankaña, zapato<br />

kamana, &c. + Tenerle de sólo comer, cantar, jugar,<br />

&c: manq'a süni, q'uchu süni, anata süni. Y así en<br />

todas las cosas buenas y malas. + ¿Qué oficio<br />

tienes? ¿Kuna kamana? ¿Kuna süni? ¿Kuna<br />

wakhanita?.<br />

Ofrecer sacrificio a los ídolos. Tatanakaru,<br />

wak'anakaru churasiña, arphat'asiña, makhat'asiña.<br />

Ofrecer sacrificio a Dios. Diosaru churasiña.<br />

Ofrecer al demonio. Vide: mal decir.<br />

Ofrecer. Vide: presentar.<br />

Ofrecerse de hacer. Vide: prometer.<br />

Ofrenda. Idem: vel churasiña.<br />

Oír. Isapaña.<br />

Oír o ver sin reprehender. Amukarapiña vel amuki<br />

isapaña, amuki ullijaña.<br />

Oído. Vide: oreja.<br />

Oído, el sentido del oír. Isapaña. + Dar oído: isapaña.<br />

Oído sutil, que oye o que percibe muy bien por<br />

bajo que hablen. Jisk'a jinchu.<br />

¿Oyes? ¡Hola!. Chay.<br />

Oír con silencio. Ch'ujtataki vel amukasaki isapaña.<br />

Oír escuchando. Isujasiña.<br />

Oír de paso. Saraspä isapaña.<br />

Oírse o percebirse el que habla, canta, &c.<br />

Isapasiña.<br />

Oírse o saberse algo. Isapasiña.<br />

Oírse o saberse donde está alguno. Isapasiña.<br />

Oírse, envanecerse, juzgando que habla bien.<br />

Sap'awa arusña sirijamaki arusiña.<br />

Oírse ruido de granizo, ratones y otras cosas así.<br />

Chux chuxtaña.<br />

Ojeras. Vide: lagrimales.<br />

Ojeriza. Q'inawaña, pallqawaña, tipusiña q'apisiña. +<br />

Tener la contra alguno: q'inaqaña, ust'aña, dativo<br />

-taki vel kisuña yawritha, parkitha ullt'aña,<br />

ullch'ukiña. Vide: aborrecer.<br />

Ojos. Nayra. + Ambos ojos: purapa nayra. +<br />

Volverlos: thijraña, thijrutaña. + Abrirlos:<br />

jist'araña. + Cerrarlos; ch'amisthapiña. + Saltar:<br />

jaltusnuña. + Sacarlos: irusuña, jaltusnuwaña. +<br />

Bajarlos: ullixataña. + Levantarlos: ullutaña. +<br />

Volverlos a todas partes: ch'iqa kupi ullasnaqaña.<br />

Ojos pequeños. K'uyata.<br />

Ojos llorosos. Mark'a, uma nayra.<br />

Ojos colorados. Mullu nayra, que es hermosura entre<br />

indios.<br />

Ojos grandes. Amqa, qala nayra.<br />

Ojos lagañosos. Jillq'i, warira.<br />

Ojos enramados. Sillu.<br />

Ojos hundidos. Pata manqhi, t'uxu, paka ikiña, p'iya.<br />

Ojos que apenas se abran. Sisijata.<br />

Ojos con nube. Q'uyru, qhut'i, mami.<br />

Ojos viscos. Parqu nayra vel larama.<br />

Ojos zarcos. Qupa nayra.<br />

Ojos con lagrimales. Aqhuya.<br />

Ojos cegajosos. Säpi, sarphu.<br />

Es de advertir que siempre hemos puesto a la postre<br />

nayra, tras el adjetivo y añadiéndole -ni, significa<br />

el que tiene ojos de aquella manera, v.g.: k'uyata<br />

nayrani. Él que tiene los ojos pequeños. Y esto<br />

mismo significa: nayra k'uyata. Anteponiento el<br />

nombre nayra a su adjetivo y entonces no se pone<br />

-ni. Los cuales dos modos de hablar son comunes a<br />

todos los nombres que significan parte, v.g:<br />

Q'unq'u amparani vel ampara q'unq'u: el que tiene<br />

gafas las manos o el gafo de manos, que todo es<br />

una cosa. Lo cual es mucho de notar en esta<br />

lengua.<br />

Ojo de un lado. Ma aja nayra vel ch'ulla vel jaqha<br />

nayra.<br />

Ojos alerta. Pusi nayratha ullinaqaña.<br />

Ojo derecho. Kupi aja vel kupi tuqi nayra.<br />

Ojo izquierdo. Ch'iqa aja, ch'iqa tuqi nayra.<br />

Ojotas. Jiskhu.<br />

Ojotas al uso del Cuzco. Pillu jiskhu.<br />

Ola del mar o laguna, &c. Uxi. + Uxi maphuti,<br />

saruti. Levantarse y si son grandes: jach'awa<br />

maphuti vel jach'a uxi. Por que uxiña, significa<br />

levantarse olas. + Amansarse: t'arphunuqaña,<br />

llamp'unuqaña.<br />

Oler aplicando el olfato. Mukhiña, mukhitaña.<br />

Oler uno a otro. Mukhiyasiña.<br />

Oler bien o mal. Muxsa vel yanqha thujsaña vel jaru<br />

thujsaña.<br />

Oler a vino, a chicha el bebedor. Vino vinuki, k'usa


Vocabulario de la Lengua Aymara 231<br />

k'usaki thujsaña, jiwq'iña. Lo mismo se hace en<br />

otras cosas doblando el nombre de la cosa a que<br />

huele.<br />

Oler muy mal. Sira maq'ayaña.<br />

Oler mal la carne. Jimutaña vel ñusaña, ñust'aña.<br />

Oler mucho. Jach'a vel junt'u thujsaña.<br />

Olfato. Mukhiña, mukhit'aña.<br />

Oliscar. Jimutaña, ñusaña.<br />

Olor bueno o malo. Muxsa vel jaru thujsiri.<br />

Olvidarse. Armaña, armajaña. 3 -yi.<br />

Olvidarse de lo que había de decir. Aru jayphuwaña,<br />

chhaqutäña.<br />

Olvidar algo para siempre. Armamukuña.<br />

Olvidadizo. Arma arma, arma kamana.<br />

Olvidado, de quién nadie se acuerda. Armata,<br />

armamukuta. + Vivir olvidado o descuidado:<br />

armamt'ä, mat'ata, wajara, qawra miri saranaqaña.<br />

Olla. Phukhu.<br />

Olla muy grande. K'awch'i. + Ponerla: ituxataña. +<br />

Quitarla: ituqaña vel ituraña.<br />

Olla para tostar algo. Jiwk'i.<br />

Olla quebrada o agujereada. P'iya, k'iña.<br />

Olla sucia. Llink'ini phukhu.<br />

Olla de los que se están muriendo y tienen el pecho<br />

levantado. Arasa. + Hervir en el pecho: arasa<br />

jikit'i.<br />

Ollero. Qhupi, sañu kamana.<br />

Ollería. Qhupi uta, sañu uta.<br />

Ollita o puchero. Chamillq'u p'uska.<br />

Ollita menor. Jayq'u.<br />

Ollita donde echan el maíz mascado. Wich'i.<br />

Ombligo. Qururu.<br />

Omnipotencia. Taqi atipiri kankaña.<br />

Onza de oro, plata, &c. Sara, warkhu.<br />

Ondear el mar, laguna, río. Uxiña.<br />

Ondear o menearse algo la laguna, mar, &c. Q'aytil<br />

q'aytiltaña, aytil aytiltaña, apal apaltaña.<br />

Opinar. Chuymajana amajasiña vel jamut'aña, nantha<br />

akajamawa saña.<br />

Opinión buena o mala tener acerca de algo. Nantha<br />

jiskiwa, yanqhawa saña.<br />

Opinión tienen los indios que el sol cada día se<br />

hunde en el mar. Jaqinakana inti urunkuna quturu<br />

jalanti.<br />

Opinión. Vide: fama, nombre.<br />

Oposición de la luna. Phaxsi urut'i.<br />

Oprimir. Vide: Afligir, apretar, acosar.<br />

Oprimido. Vide: afligido.<br />

Oprimir la carga al que la lleva. Khumu vel q'ipi<br />

jathiji, jaychji, t'uniji, llamch'iji, llawsiji.<br />

Oprimido así. Khumuna jathijaña, &c.<br />

Orar. Jamp'at'iña, Dios jamp'atiskaña.<br />

Orar pidiendo a Dios o a los santos. Diosaru<br />

mayisiña, intuña.<br />

Orbe o todo el mundo. Pusi sü.<br />

Orden. Chimputakama saraña. + Haberla en alguna<br />

casa: aka utana kunasa chimputakama sari. Idem:<br />

saratakama, sarapakama sari. Su contrario es:<br />

pampaki sari.<br />

Orden de S. Francisco. S. Francisco padrenaka<br />

kankaña.<br />

Orden de S. Clara. S. Clara monjanaka kankaña.<br />

Orden sacramento. Idem.<br />

Ordenar de sacerdote. Ordenaña vel sacerdote<br />

unanchaña.<br />

Ordenarse de misa. Misataki vel sacerdotetaki<br />

ordenasiña.<br />

Ordenar. Vide: mandar.<br />

Ordenanza. Vide: Ley.<br />

Ordeñar. Ñuñu q'upusuña vel ch'iwrusuña.<br />

Ordinaria cosa. Ina yä.<br />

Ordinario hombre. Ina jaqi.<br />

Ordinario de las cartas. Chaski.<br />

Ordinario, lo que siempre suele haber. Uka tukuta,<br />

t'aqhanawi.<br />

Ordinariamente. Idem: uka tukuta.<br />

Orégano de estas tierras. Waycha.<br />

Oreja. Jinchu. + La del lado derecho o izquierdo: kupi<br />

vel ch'iqa jinchu.<br />

Orejear, decir de no. Ch'unch'u khiwiña, pawiña.<br />

Orejudo. Jinchu qatati.<br />

Oriente. Inti jalsu.<br />

Oriental. Inti jalsu tuqi vel iwraqa.<br />

Origen. Vide: principio.<br />

Original escrito. Idem: vel qillqarawi, qillqusuwi.<br />

Orilla del mar, laguna o río, &c. Lakha.<br />

Orilla de las mantas. Sullqu, sillqu.<br />

Orilla colorada. K'awu, llawu. + Hacerla: k'awuña,<br />

llawuña. + Hacerla de cualquier color que sea:<br />

sullkuña.<br />

Orilla que se va haciendo en los lados de la tela<br />

mientras tejen a lo largo de ambos lados. K'illpa.<br />

Orilla que se hace al principio y al fin de las telas y<br />

de todo lo que se teje. Pulu. + Hacerla: puluchaña.<br />

Orilla del pueblo. Marka kawä.<br />

Orín. Qurari, quyrari. + Tomarse de él: qurarikipaña,<br />

jamakipaña.<br />

Orina del varón y de todos los animales machos.<br />

Yaqha.<br />

Orina de la mujer y de todas las hembras de los<br />

animales. Jisq'a.<br />

Orinar. Yaqhaña, yaqharaña, jisq'aña, jisq'araña.


232 Ludovico Bertonio<br />

Según fuere macho o hembra.<br />

Orinar sangre. Wila yaqhaña.<br />

Orinal. Yaqhaña, yaqhasiña.<br />

Oro. Chuqi. + Mina de oro: chuqi qhuya.<br />

Oro en barra o tejuelo. Chuqi tika.<br />

Oro fino. Wila chuqi.<br />

Oro bajo. Janq'u chuqi.<br />

Oro en polvo. Ch'ich'i vel ch'alla chuqi. + Sacarle:<br />

ch'ich'iña.<br />

Oro derretido. Chuqi uma vel umaptäta chuqi.<br />

Osar hacer, decir, &c. Jani qhï, jani wati luraña,<br />

arusiña, &c. Y también puede anteponerse: jani<br />

llaki, jani tunki, &c. vel jani qhiytasa, jani<br />

jiwutasa, jani llakisa, jani jaxsarasa, &c.<br />

Osado. Jani wati, jani qhï, &c. vide: atrevido.<br />

Osadía. Jani watikankaña, &c.<br />

Osadamente. Jani watiki, &c.<br />

Osarlo. Amä ch'akha tawqata, arkuta.<br />

¡Oh! si fuera mío. Nankaspana.<br />

Oso animal. Jukumari.<br />

Oscurecerse el tiempo como cuando quiere llover.<br />

Uraqi vel laqhampu jiwakipti<br />

Oscurecerse faltando luz. Ch'amakakiptaña,<br />

laxakiptaña vel ch'amaktaña, laxtaña vel qhana<br />

wisaxaña.<br />

Oscurecerse el sol o la luna o eclipsarse. Inti<br />

ch'amakakipti, laxakipti, jiwi, jiwakipti.<br />

Oscurecerse, apenas echarse de ver. Jayphuxaña,<br />

jayphu ullasiña.<br />

Oscurecerse, asombrarse. Ch'iwukiptaña.<br />

Oscurecerse entrando la noche. Thami thamiña vel<br />

ajanu thami.<br />

Oscurecerse el Juicio con la enfermedad, turbación<br />

o embriaguez. Chuyma jayphurtitu, jayph'utitu vel<br />

chaqhutitu.<br />

Oscurecer. Activo. Ch'amakakiptäña, &c. Añadiendo<br />

diéresis los verbos susodichos.<br />

Oscurecer a otro con su fama. Qisiwaxaña, misiña,<br />

llalliña, chuyma ullijasiña.<br />

Oscurecerse así. Qisuxaña, jani jakhuxaña, Jani<br />

jakhutaxaña.<br />

Oscuridad. Ch'amaka, laxatuta ch'ijri.<br />

Oscuridad profunda de la noche. Wiña vel wiña<br />

aruma.<br />

Oscuramente hablar, oír, entender, &c. Jayphuki<br />

arusiña.<br />

Oscura palabra o razón. Jayphu.<br />

Oscuro. Ch'amaka, laxa. Dícese de las casas, tiempo,<br />

&c.<br />

Otear, mirar de alto. Ullinuqaña.<br />

Otero. Ullinuqaña qullu.<br />

Otra manera. Mä jamuraki.<br />

Otra vida. Mä jakaña.<br />

Otro. Mayniraki, maraki.<br />

Otros. Jaqhapa.<br />

Otro de vosotros. Maynimataki.<br />

Otro poco. K'ata mämpi.<br />

Otro tanto. Maya jukha.<br />

Otras cosas. Jaqhapa yänaka.<br />

Otra vez. Wasitha, niyaraki vel mä mit'a, mä kutiraki.<br />

+ Hacer algo otra vez: wasinchaña.<br />

Otras veces. Mä nakatha.<br />

Otros dos. Mä paniraki.<br />

Otros tres. Mä kimsaraki.<br />

Octubre. Satawi lapaka.<br />

Ovas de la laguna. Laqhu.<br />

Ovas de la laguna. Ch'unkayu. Son diferentes.<br />

Oveja de la tierra. Qawra qhachu.<br />

Oveja de castilla. Uwisa.<br />

Oveja fecunda. Mira qawra, &c.<br />

Ovillo. Ch'ankha tama, kucha vel qhat'u. + Devanarle:<br />

ch'ankha tamachaña vel khiwiña, khat'uña,<br />

khiwsuia, khat'usuña.<br />

Ojear pájaros, mosquitos, &c. Jawarpäña, thalarpäña<br />

vel qarkurpäña.<br />

Ojalá o si. Ay- ut supra.<br />

Ojear moscas, pájaros, &c. Jawq'arpäña, thalarpäña.<br />

Idem: janarpäña vel anarpäña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 233<br />

P<br />

Pacer el ganado. Juntiskaña vel qhachaskaña.<br />

Pacer en buenos pastos. Pawrä q'ichuña, manq'aña.<br />

Paciencia. Amu chuymampi, llamp'u chuymampi,<br />

ustanawi chuymampi mutusiña.<br />

Paciente. Ustanawi vel jani ustanawi. Con negación o<br />

sin ella, como: t'akhanawi vel jani t'akhanawi;<br />

continuadamente, el cual modo es de notar.<br />

Paciente en el pecado nefando. Q'iwsa, q'iwila,<br />

wawsa, ipa, putu. + Consentir que cometan con él<br />

este pecado: q'iwsäsiña, q'iwlläsiña, wawsüsiña,<br />

ipäsiña, putuwäsiña. Vide: agente.<br />

Pacientemente. Ustanawiki, ustanawi chuymaniki.<br />

Pacientisimo. Ustanawina ustanawipa, chiqana<br />

ustanawi.<br />

Pacífico. Ina, inantu, kasi, muxsa qamiri, muxsa<br />

jakañana jakiri jaqi.<br />

Pacificamente. Muxsaki, kasiki.<br />

Pacificar. Vide: apaciguar, aplacar.<br />

Pachón. Idem: vel maskiri anuqara.<br />

Padecer. Mutuña, mutusiña, ñakasiña, t'aqhisiña,<br />

k'alisiña, urisiña, q'uchisiña, wikusiña vel<br />

winkusiña.<br />

Padecer por bien de alguna persona o por<br />

conservar algo. Urquraña, wasiruña. Cristo Jesús<br />

Señor Nuestro padeció por salvarnos: Jesucristo<br />

awkisa urquristu, wasirustu.<br />

Padecer hambre o necesidad de otras cosas.<br />

Manq'atha t'aqhisiña, jiwaña, jalutaña.<br />

Padecer dolores. Usuña, usutu, t'ajitu, ch'ajitu,<br />

chaxitu.<br />

Padecer necesidad. Qanichasiña, qanitha jakaña,<br />

qanitha thuriña, jayp'uwaña, uruwaña.<br />

Padrastro. Wilawisa awki.<br />

Padre. Awki.<br />

Padre e hijo o hija. Awkini yuqani vel phuchani.<br />

Padre que acude a otra persona como si lo fuera.<br />

Qillinka, saywa, pukara, qiyna, qiylla.<br />

Padre o cura. Idem: Tata, tatsa.<br />

Pagano, gentil. Sutiwisa, wak'anaka jamp'atiri.<br />

Pagar a otro por su trabajo. Payllaña, churaña.<br />

Pagar el jornal. Idem: payllaña, &c.<br />

Pagar toda la deuda. Manu ajusuña, ajususxaña,<br />

japususxaña phukususiña, japaqaña, apaqasxaña,<br />

paqaraña.<br />

Pagar toda la tasa. Janq'uchaña vel wayruruchaña.<br />

Pagar lo que pierde al juego. Jaqhuña, lantiña.<br />

Pagar a uno para que atestigüe falso. K'arisirapita<br />

sasina jaqi iñachasiña, mink'asiña.<br />

Pagar el tributo o lo que generalmente se debe en el<br />

pueblo al Rey, &c. Suk'aña, apanuqaña.<br />

Pagar la buena obra. Aynisiña.<br />

Pagar en la misma moneda. Aynisiña.<br />

Pagar la pena. Juchatha ajusuña.<br />

Pagarse vengando la injuria. Puriqäsiña.<br />

Pagarse da lo que hace agradándose. Sap'a aka<br />

lurasitawa saña.<br />

Paja. Idem: pasa vel trigona siwarana, alipa, &c. vel<br />

chhallapa.<br />

Pajiza casa. Chhujlla uta.<br />

Pajar. Paja arku.<br />

Paja o cualquiera otra cosa que se echa en el barro.<br />

Minu. + Echarle: minunchaña.<br />

Paja del maíz. Chhalla.<br />

Paje. Apu arkanaqiri yuqalla.<br />

Pala de horno. Juruna pala t'ant'a apsuña pala.<br />

Palabra. Aru, arusiwi, sawi.<br />

Palabras injuriosas. Tuqi aru, sillpi, yanqha, jamqu<br />

aru. + Decirlas: tuqiña, sillpiña.<br />

Palabras desabridas. Jaru aru.<br />

Palabras dulces. Muxsa aru. Vide: a- no. 78 k'i- no.<br />

8.<br />

Palabras de requiebro. Iwayuy, apankay, chuqijay,<br />

chuyma apirijay, uyayay, munayay, chuymajamjay,<br />

ñatijarujay, chuyma sirkajay, &c Vide: mi alma. +<br />

Decirlas: iwayuy saña, &c.<br />

Palabras de compasión. Vide: lastimosas.<br />

Palabras tristes. Llakisiña aru.<br />

Palabras de trisca. Laruña, llama llama, sawka aru.<br />

Palabras tiernas. Khuyathapiña phutithapiña aru.<br />

Palabras tiernas. Waynaskaña, amutaskaña,<br />

jalutaskaña aru. + Enternecer con ellas:<br />

waynaskaña aruna jaqhuntaña, kajantaña.<br />

Palabras sentidas. Idem.<br />

Palabras ociosas o vanas. Ina aru.<br />

Palabras dobladas. Watiqa mäst'ä, jaqhast'ä aru.<br />

Palabras a propósito. Puritiri aru.<br />

Palabras fuera de propósito. Pampa aru, ina aru.<br />

Palabras de brío. Chachapacha aru vel chachaqati<br />

aru.<br />

Palabras espantosas. Warakusiña, mulla wara,<br />

jaxsaraña aru.<br />

Palabrero. Vide: fanfarrón.<br />

Palacio. Mayqu uta, jiskikiri uta, jach'a uta, qhapaqa<br />

uta.<br />

Palaciego. Vide: cortesano.<br />

Palazo. Sawuna k'apaxtäña vel k'apaña. + Darle:<br />

sawuna k'apaxtäña vel k'apaña.<br />

Paladar. Lakha nakha.<br />

Palma. Ramusa vel lamusa quqa.


234 Ludovico Bertonio<br />

Palma de la mano. Ampara quta quta.<br />

Palmada. T'axlliña, &c. + Darla: t'axlliña, t'axllit'aña,<br />

t'axllirpäña, phiskurpäña<br />

Palmo. Kapa, chiya. + Medir a palmos: kapaña,<br />

chiyaña.<br />

Palo. Vide: madera.<br />

Palo, garrote. K'aspi, lawa, sawu. + Dar con él:<br />

k'aspiña, k'aspina nuwaña, sak'aña.<br />

Palo de la cumbre de las casas que corre de un<br />

mojinete a otro. Pinqu lawa, pinqu q'iru.<br />

Palo delgado para acabar la tela. Juch'usa jak'asa,<br />

murma jak'asä. Vide: telar, donde se hallarán las<br />

diferencias de estos palos.<br />

Palo largo, percha larga. Luqina.<br />

Palo negro o espada de los indios con que juegan.<br />

Wini, winu.<br />

Palillo donde hacen fuerza con el pie cuando aran.<br />

Thijlla.<br />

Paloma. Idem: vel urpi.<br />

Paloma torcaz. Ququtuwa. + Gemir la paloma:<br />

ququtuña.<br />

Palomino. Urpi qallu.<br />

Palpar. Llamkaña, llamkt'aña, inkaña. Vide: Tocar.<br />

Palparse. Llamkat'asiña.<br />

Palparlo todo. Llamkakipaña.<br />

Palpar el duende o pesadilla. Jajapuña. + Tenerla:<br />

jajaputu.<br />

Palpitar. Wat'ix wat'ixtaña, unux unuxtaña, pharax<br />

pharaxtaña, walax walaxtaña. Vide: menearse.<br />

Palpitar el corazón. Chuyma purux puruxti, t'ax<br />

t'axti, jiskal jiskalti. Y también los verbos<br />

precedentes.<br />

Palpitar los ojos. Todos los sobredichos verbos y más<br />

ordinariamente: nayra jiskal jiskaltitu.<br />

Pampa cansada o llanada muy larga. Payi, vel anu<br />

t'ukuwa, jani jusä, jani jakikatä, jani jakixtä, jani<br />

jusasiri pampa.<br />

Pan de trigo o tortilla de quinua o de maíz. T'ant'a.<br />

Pan de sal. Jayu kay vel yatä.<br />

Pan o tortilla de quinua. Juchha thä.<br />

Pan dé magno. Maxnu parara.<br />

Pan reciente. Sü t'ant'a.<br />

Pan de oro y de otras cosas. T'ant'a.<br />

Panadero. T'ant'akamana.<br />

Panadería. T'ant'a uta.<br />

Panes o todas las semillas y cosas de comer que<br />

nacen en el campo. Jiwra.<br />

Panal. Pupa qallu, llachiwana vel pupa p'uñu p'uñu.<br />

Panza. Phatanka.<br />

Panzudo. Phatanka qatati vel puraka qatati.<br />

Panderetes. Pata pata. + Tresquilar así: patapata<br />

yawiraña vel quchuraña.<br />

Pantorrilla. Kayu t'usu. + De grandes pantorrillas:<br />

t'usu wanq'u wallq'i, t'usu qatati.<br />

Panales para envolver. Awayu, jama qura, susuña<br />

awayu.<br />

Pañetes o bragas. Wiqara. + Ponérselos:<br />

wiqarat'asiña. Wiqarallusnuña, jarajasiña,<br />

iqarasiña, aparasiña, &c. Quitárselos.<br />

Paños menores. Idem: wiqara.<br />

Paños o colgaduras. Janaña isi.<br />

Paño de Castilla. Pañu, Castilla isi.<br />

Paño de manos. Idem: vel ampara thijmirasiña.<br />

Paño o ropa vil de diversas lanas, como usan los<br />

pobres o los frailes Fransiscos. Ch'axch'i isi. Y<br />

por esto a los Franciscos llaman: ch'axch'i padre.<br />

Paño para llevar o coger algo. Junkuña. + Llevar en<br />

él: junkuña. + Coger en él: junkusuña.<br />

Paño o toca con que se cubren la cabeza las<br />

mujeres. Sunt'uxallu vel junkuña. + Cubrirse:<br />

sunt'uxallusiña, junkuñat'asiña.<br />

Paño de narices. Sinqa pañu, susuña.<br />

Papa, Vicario de Cristo. Idem. Idem: Santo Padre:<br />

taqi cristianuna pupa, awatiripa, Jesucristuna jach'a<br />

lantipa.<br />

Papa, comida ordinaria de los indios. Amka. Idem:<br />

ch'uqi. Algunas especies de ellas iremos poniendo.<br />

Papas las más conocidas y buenas en esta tierra<br />

son. Puma quyllu, amajä, awachucha, p'atiqalla,<br />

nayrap'uqu, ulla talla, allqa jamaqurani, allqa<br />

phiñu, k'usk'u, wila q'api, watuqa, apichu,<br />

khulluk'awna.<br />

Papas malas de su género. Paquxawa, jurama, chuqi<br />

jinchu, chuqi phitu, luk'i, ch'ära.<br />

Papas escogidas entre las buenas de cualquier<br />

especie. Chikilla vel qhini, t'umiri.<br />

Papas blancas y larguillas. Surimana.<br />

Papas aguanosas. Ch'iki.<br />

Papa silvestre. Apharu.<br />

Papa que degeneró de su bondad. Jank'a amka.<br />

Papa como batata, de que hacen qawi. Apilla.<br />

Papas tempranas. Qhuchi.<br />

Papas sarnosas. Chuqu chuqu, Idem: jank'a. Y así se<br />

llama el sarampión.<br />

Papas moradas por dentro y suelen hacer tinta de<br />

ellas. Ch'apina.<br />

Papas silvestres muy pequeñas. Ipi amka. Y porque<br />

nacen en gran número: ipina ipipa, significa mucho<br />

en número o muchísimo.<br />

Papas que nacen cuando las otras se siembran, por<br />

haberse quedado debajo de la tierra: Q'iya.<br />

Papas que quedaron muy pequeñas por causa del


Vocabulario de la Lengua Aymara 235<br />

hielo. Llullu vel phik'i.<br />

Papas que resisten mucho al hielo. Luk'i, jaxayari.<br />

Papas mezcladas de diversas especies y colores.<br />

Ch'alu, ch'axru.<br />

Papas curadas en el agua. Tunta. De que hacen<br />

mazamorra o las cuecen como chuno enteras.<br />

Papas curadas al sol y al hielo. Chuñu, que es<br />

comida ordinaria de estos indios.<br />

Papas cocidas. Qhati.<br />

Papas asadas al rescoldo. Sirqi.<br />

Papas asadas en hornillas con terrones que<br />

abrasan. Waja. Si es al coger: japu, al tiempo de<br />

sembrar.<br />

Papa asada y arrugada. Sunqu waja.<br />

Papas prolongadillas. Sukuya luk'i. + Sembrarla,<br />

desherbarlas, cogerlas a la cosecha, cocerlas, &c.<br />

Búsquese en sus lugares y aquí solamerrte diremos<br />

lo que particularmente conviene a ellas. + Sacarlas<br />

después de sembradas hurtandolas o por otras<br />

causas y pleitos: lantaña. + Sacarlas sin arrancar la<br />

mata: iñaqaña. + Coger parte de las papas antes de<br />

bien maduras: amkhachaña, amkhachasiña. +<br />

Contar una almorzada de ellas para saber si será el<br />

ano bueno o malo: piw irutaña. Es gran<br />

superstición.<br />

Papas monstruosas que nacen como una mano o<br />

balaustradas o como una cabeza, &c. Llallawa.<br />

Y hacen supersticiones con ellas.<br />

Papagayo. Uritu.<br />

Papel. Idem: papela.<br />

Papera. Tuqu usu, ch'uti usu. + Tenerlas: tuquptitu,<br />

ch'utiptitu.<br />

Papirote. Tinka. + Jugar a ellos: t'inkasiña.<br />

Papo de las aves. Inqi.<br />

Para mí hago trabajo, &c. Lurasiña itunaqasiña;<br />

interponiendo la partícula -si en los verbos.<br />

Para mi daño. Nataki qani. Esta dicción es nombre y<br />

no verbo.<br />

Para poco tiempo. Jank'apuqataki, ilapuqataki.<br />

Para poco, flojo. Jayra. Vide: perezoso, muerto, &c.<br />

Para mi bien o dicha. Allinajana y así allinamana,<br />

&c.<br />

¿Para cuántos días van o semanas, meses o años?<br />

¿Qayqa ururi, semaniri, phaxsiri, mariri majata?<br />

Para los dos, o quede esto aquí. Akawjataki. Idem:<br />

akataki aka aru chaqhaphana.<br />

Para mí, a mi ver. Nanña.<br />

Para o en comparación de Martín, Pedro no es<br />

nada. Martinaru chikäta, Pedro jani jakhusiri.<br />

Par o cerca de mi. Vide: cerca.<br />

Par de zapatos, &c. Mayajaqi.<br />

Par de bueyes, de indios que aran. Wakha mä masa,<br />

jaqi mä masa vel ma uma.<br />

Par y medio. Masa ch'ullani. + Dos pares: pä masa.<br />

Parábola. Idem. Y contando a menudo las del<br />

evangelio, entenderán lo que es: jaqhast'ä vel<br />

mäst'ä aru. Tira algo a ello.<br />

Paradero. Puriña.<br />

Paralítico. Jithiri, muruq'u.<br />

Páramo lugar frío. Thäña vel thäna markapa, thä<br />

uraqi vel sunijaki.<br />

Páramo frío que almadía. Chuyma pirjuthaltiyiri,<br />

llujuthaltiyri, kiwkuthaltiyiri, uraqi. Idem: suni.<br />

Pararse. Vide: volverse y volver.<br />

Pararse tamañito. Juch'akakixaña.<br />

Pararse todo negro: ch'ära uqhakiptaña. Y así de<br />

todos colores.<br />

Pararse como muerto sin fuerza de puro cansado.<br />

K'uskakixaña.<br />

Pararse como muerto el que está borracho de vino<br />

o chicha. Vinona, k'usana qaqaña.<br />

Parar, hacer alto muchos en algún cabo. Anuqtaña,<br />

aywinuqtaña, purinuqtaña.<br />

Pararse. Sät'aña, säkakiña.<br />

Parar. Vide: descansar.<br />

Parar mentes. Jamurpaña, ulljaña, unanchaña.<br />

Parar las manos. Phuxtuchaña. + La manta o capa:<br />

mujichaña. + El sombrero o plato: asutaña.<br />

Parar la obra, no hacerse más en ella. Qulluxaña,<br />

sawrixaña, tusuxaña, khüsxaña.<br />

¿Para qué? ¿Kunataki?<br />

¿Para qué más? ¿Kunampitaki?<br />

Parcial, que se allega más a uno que a otro.<br />

Mayniruki wakiri.<br />

Parcial, que ahora es de un bando, ahora de otro<br />

neutral. Puraparu sariri.<br />

Pardo. Wapa, wapatiña.<br />

Pardo claro frailesco. Uqi. Paroxismo. Jiwartaña. +<br />

Tenerle: jiwartaña, t'akhartaña, samkartaña.<br />

Paraíso. Idem vel alaxpacha.<br />

Parear las cosas desacompañadas, dar compañero<br />

al zapato que no le tiene, &c. Jaqichaña,<br />

yananichaña.<br />

Parear los que han de trabajar juntos, bueyes,<br />

hombres, &c. Masachaña, umachaña, pä<br />

masachaña, kimsa masachaña, &c. Anteponiendo<br />

el número.<br />

Parearse así pare trabajar, &c. Masachasiña,<br />

umachasiña.<br />

Parear. Vide: carear y comparar.<br />

Parecer, asomarse de dentro a fuera. Ullusuña,<br />

ullutusnuña.


236 Ludovico Bertonio<br />

Parecer ser visto. Ullasiña<br />

Parecer después de mucho tiempo el que estaba<br />

ausente. P'axalliña.<br />

Parecer o descubrirse lo que no se sabía.<br />

Qhanawaxaña, ullasxaña.<br />

Parecer delante de alguno: jak'aranaña. Y todos los<br />

verbos de movimiento con la partícula -rana.<br />

Parecer el resplandor del sol o luna sobre los cerros<br />

por la mañana o sobre las cumbres de las casas.<br />

Inti qulluru vel uta utaru k'achachasi.<br />

Parecer de otro color las puntas o extremidades de<br />

las cosas. Idem: k'achachasiña.<br />

Parecer los campos de diversos colores al madurar<br />

las mieses. Uraqi larama churku churku, chupika<br />

churku churku, janq'u churku churku, &c. vel uraqi<br />

qillqasi, qillqanuqti, lakisi.<br />

Parecer el arco del cielo. Kürimi sät'i, ullasi.<br />

Parecerme bien cualquier vestido que me pongo.<br />

Kuna isisa ancha jiskhutitu, wayutitu.<br />

Parecerse a piedra, a hierro, &c. Qalajaña,<br />

yawrijakiña, &c. Componiendo el nombre con la<br />

partícula -ja.<br />

Parecerse dos en el rostro, &c. Mätha q'allujataki,<br />

ukajapuraki, yananiki, mak'aki, qhaqhachapiki.<br />

Parecerse el fuego de lejos. Paqal paqaltaña, lliphij<br />

lliphijtaña, lliju llijutaña.<br />

Parecerse poco las estrellas o cualquiera otra cosa.<br />

Jayphuki ullasiña.<br />

Parecerse las papas mismas entre tierra o las<br />

carnes cuando el vestido está roto o el sol<br />

asomando en el horizonte al nacer. Amkha,<br />

jarichi, Inti q'üsi.<br />

Paréceme que sois doctos, pareceos que soy docto,<br />

paréceme que dí y otros modos semejantes de<br />

hablar, que en latín se hicieran con el verbo<br />

"Videor videris". Acá se hacen con jamachaña.<br />

Amawt'a kankimana jamachasma, amawt'a<br />

kankijana jamach'itta, churasina jamachaña, &c. Y<br />

porque hay mucho que decir acerca de la<br />

construcción de este verbo, el que quisiere saberla<br />

como cosa muy necesaria, mírela en la segunda<br />

parte de la Gramática, cap 7 § 2, donde se dan<br />

muchas reglas. También puede decirse por otro<br />

verbo mas fácil, aunque no tan general, v.g.:<br />

Parece que soy, eres, es docto: amawt'ajaki<br />

ullinaqaña, ullinaqata, ullinaqi.<br />

Parece que Pedro dará. Pedro churirijaki ullinaqi.<br />

Esta manera no se acomoda bien, sino al tiempo<br />

futuro como aquí:<br />

Parece que él hará, que irá, que morirá, que será<br />

buen año, mal año, &c. Ch'iwirijawa, mirïjawa,<br />

jiwirijawa, alli maririjawa, mach'a maririjawa.<br />

Quitando aquella partícula -wa, puede ponerse<br />

ullinaqi.<br />

Parece que ha de llover mucho. Chära qisimaki jallu<br />

juti.<br />

Pared. Pirqa. + Hacerla: pirqaña vel pirqa irutana. +<br />

Derrivarla: jaraña, chhichhiña, lluxiña,<br />

qhuqhurpäña. + Calzarla o ponerla estribo:<br />

q'imikataña. + Engrandecerla o levantarla más:<br />

pirqaxataña. + Acabarla: pawlliña.<br />

Pared combada. K'umu, jithitusnuta.<br />

Pared bien enlucida. Chillisä vel ch'ullqhi pirqa.<br />

Pared con muchos tolondrones. P'usu p'usu, muqhu<br />

muqhu, pünqu pünqu, quju quju.<br />

Pared bien hecha. Qichi pacha llujutäta sulata.<br />

Pared que tiene muchas salidas y entradas, tuerta o<br />

desigual. Wiqa wiqa, pumpu pumpu, waxi waxi,<br />

jithusu jithintata.<br />

Pared hendida. K'ank'a k'ank'a vel laxra, ch'äxtata.<br />

Pared para caer. Tinkirija.<br />

Pared derecha, levantada a plomo. Uypaychuna<br />

jaläta.<br />

Pared de cantería. Ch'ixuta, qalana pirqata.<br />

Pared bien trabada. K'ask'isäta vel k'anasäta.<br />

Pared alta. Jaya waru jach'a vel amputa. + Baja:<br />

jisk'a.<br />

Pared con cimiento. Thaxsini.<br />

Pared de piedra o de adobes. Qala vel tika pirqa.<br />

Paredones sin techo. Utawi.<br />

Parejo. Vide: igual.<br />

Parentesco de consanguinidad. Wila masikankaña,<br />

apañapurakankaña. + ¿Qué parentesco tienes con<br />

Pedro? ¿Kuna apañama Pedro? vel kunama vel<br />

Pedropi kamisa apananiña.<br />

Parentesco por afinidad. Marmijana apañanakpa vel<br />

chachajana apañanakpa. Los grados particulares de<br />

parentesco, se podrán saber por lo que tratamos en<br />

la Gramática p. 2 cap. 17.<br />

Pariente por consanguinidad. Apaña, wila masi.<br />

Pariente por afinidad. Yuwani.<br />

Pares de la mujer. Ch'iwa. De otras hembras: utapi. +<br />

Hecharlas: wawachaña, yuqachaña vel jakiqaña. 3<br />

-qi.<br />

Parida. Wawachasiri.<br />

Parida que echó dos en un parto. Pachachiri.<br />

Parir. Yuqachaña, wawachaña, yuqachasiña,<br />

wawachasiña, sunt'äña, phallaqaña. 3 -qi.<br />

Parir no de marido legitimo. Wawa jalliña.<br />

Parir un solo hijo o hija en toda la vida:<br />

K'awnachasiña.<br />

Parir la primera vez. Taynaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 237<br />

Parir dos de un parto. Pachachaña.<br />

Parir antes del noveno mes. Jisk'anchawaqaña.<br />

Paralitico. Chhujchhu. Vide: temblar.<br />

Parlar. Arusiwasiña, pampakitawiña, lawiña,<br />

chuchaña, chawuña pini, piniña. Vide: chacotear.<br />

Parlero. Ara ara, aru kamana, pini pini, arunkati,<br />

arunk'alla, laxra ch'akha, lakha jiskhuni, k'apu<br />

k'apu, chiñirä, chuchamalla, tawimalla, chucha<br />

machu, aru pitaya, aru wäqa, sancha, sancharara,<br />

chiririri, puku puku, liqi liqi. Y si es varón: aruru<br />

qhawat'äta; si es mujer: aruru urkut'äta, lakha<br />

chunta. Vide: tarawilla.<br />

Parola. Tawiña. + Meter mucha parola: tawawi manqa<br />

tawiña. Vide: parlar. + Meter mucha parola<br />

riñiendo: jupiyasiña, tawikipa tawiruruña.<br />

Párpado. Nayra lip'ichi.<br />

Parrillas. Lo mismo vel yawri chakjata, yawri llika<br />

llika, yawri t'irita vel ch'ukuta, yawri ikiña, yawri<br />

kawitu. Estos dos postreros son vocablos para las<br />

de San Lorenzo.<br />

Parte o mitad. Chika, phathami.<br />

Parte o porción. Waqi.<br />

Parte que a mi me cabe, a tí, aquel de carne o de<br />

otra cosa. Aychatha naru puriri waqi. + Darla:<br />

waqiña, waqinichaña.<br />

Parte en la planta del pie hacia los dedos. Phapalli.<br />

Parte dar de sus trabajos o contarlos a alguno.<br />

Thaxi, sumi, kichu atamaña.<br />

Parte que cabe a cada uno o le señalan para<br />

trabajar. Sü.<br />

Parte o división. T'aqha.<br />

Parte donde encaja el cuello en la extremidad de<br />

las costillas. Kawchu.<br />

Partes o talento tener para alguna cosa. Musani<br />

sumini, k'allani, wakhit'ata, purit'ata, con -taki.<br />

Parte del día ocupar en orar, parte en leer, parte en<br />

trabajar. Uru jukhapacharu. Diosaki jamp'at'iña,<br />

jukha pacharuska qillqa ullaña, jukha pacharuska<br />

iranaqaña. Y lo mismo se dirá de la noche.<br />

Partes del día y de la noche que casi corresponden<br />

a nuestras horas. Vide: hora.<br />

Partes del mundo. Pusi sü. Vide: Oriente, Occidente.<br />

No tienen para septentrión ni austro.<br />

Parte o reglón. Sü, mamani.<br />

Partesana o lanza. Yawa, que en lugar de hierro,<br />

tiene una flor del mismo nombre.<br />

Partesana de cobre, arma. Champí. + Dar con ella:<br />

champijaña.<br />

Participar de los méritos de Cristo. Jesucristo<br />

awkisana jakinuqawipata waqiniña vel waqi<br />

kalusiña.<br />

Partícula o partecita de la hostia o de otra cosa.<br />

Hostiyana jisk'apa.<br />

Particular persona. Vide: plebeyo.<br />

Particularmente. Chiqanska vel qirimanta. Todos te<br />

quieren bien, pero yo particularmente te quiero:<br />

taqiki amawatama; chiqanska na amawasma vel na<br />

qiriman ta, na qiritki amawasma, wayllusma.<br />

Particular cuidado, poner o tener. Qullanana<br />

amajasiña.<br />

Particular hombre que no se acompaña, ni trata<br />

con nadie. Qhiwra, yunka, q'uli. ,<br />

Partir por mitad. Ch'axtaña, ch'äjaña, phat'jaña,<br />

phathamiña, chikaru, päru jaläña, jalaxtäña,<br />

lakijaña, &c.<br />

Partir un poquito de pan o de otra cosa con las<br />

manos. Pacharaña. Idem: kajaraña, pakiraña.<br />

Partir en dos, tres y cuatro partes, &c. Päru,<br />

kimsaru jaläña.<br />

Partir leña con algún instrumento, hacha, &c.<br />

Nuwaña, qhuqhurpäña, llaxllarpäña, pakijaña.<br />

Partir un montón de trigo y vino y otras cosas así.<br />

Q'allaqaña vel lakiqaña, 3 -qi.<br />

Partir la hacienda entre sí. Lakisiña jalajtasiña,<br />

q'alluqasiña, chikaqasiña, apjasiña.<br />

Partir para otro. Lakiqarapiña, &c.<br />

Partir pan con las manos y otras cosas. Pachjaña. +<br />

Y si son muchos los pedazos: pachanuqaña.<br />

Partir, dividir. Vide: repartir.<br />

Partirse, dividirse de suyo la cosa. Ch'axtaña,<br />

pachaxtaña, pakixtaña, qanxataña, jalaxtaña,<br />

qhapaxtaña, &c.<br />

Partirse o arrancar de algún lugar. Saraqaña, aqaña,<br />

chhukuqaña, walaqaña, &c. Usando de los verbos<br />

de movimiento compuestos con -qa y la -qi.<br />

Partirse con enojo. Q'illutawaxaña, ch'ütawaxaña.<br />

Partirse del pueblo. Mistuña.<br />

Pasmo. Tirä usu.<br />

Pasmarse. Tirä usu usuña.<br />

Pasmarse. Vide: admirarse.<br />

Pascua. Idem: Pasquwa. + Tenerla: Pasquwaña.<br />

Pasar por Roma. Romatha vel Romaqata saraña.<br />

Pasar a la otra parte de un cerro o de otras cosas<br />

semejantes: makipaña, sarakipaña. Y todos los<br />

verbos de movimiento con la partícula -kipa.<br />

Pasar toda la noche hasta la mañana orando,<br />

jugando, &c. Diosaru jamp'atisiña, anatasiña,<br />

arumantaña, qhantatäña.<br />

Pasar la vida con trabajo. Qanichasiña,<br />

qanichaskaña, jaritha jakaña. Vide: padecer.<br />

Pasar por delante de alguno: sarakipaña. Y todos los<br />

verbos de movimiento con -kipa.


238 Ludovico Bertonio<br />

Pasar delante dejando atrás a su compañero.<br />

Jilarasiña, llallirasiña, jaytarasiña, )( sullkarasiña.<br />

Pasar o llevar una cosa de una parte a otra.<br />

Apakipaña. Y todos los verbos de movimiento con<br />

la partícula -kipa.<br />

Pasar por encima, salvando algo. Chillqikipaña,<br />

kapakipaña.<br />

Pasar algo sin contar. Jakhukipaña, chinukipaña.<br />

Pasar sin dar a alguno como da a los demás.<br />

Jaytakipaña, chillqikipaña, luqakipaña.<br />

Pasar hambre. Ch'illachasiña, manq'a jallaxchiña.<br />

Pasar llevando a otro a la parte contraria del río o<br />

del lugar donde está; irpakataña. Apakataña. Y<br />

todos los verbos de llevar con la partícula -kata.<br />

Pasar hambre el pueblo, con la mucha esterilidad.<br />

Mach'asiña, mach'a pachankaña.<br />

Pasar trabajos. Vide: padecer.<br />

Pasar de medio día. Inti thalaxkipti, jaqhukipti,<br />

jalakipti.<br />

Pasar el día en alguna ocupación. Jayp'uwäña. + La<br />

noche: uruwaña. Vide: anochecer.<br />

Pasada la media noche. Chika llallipaña.<br />

Pasar la vida con descanso. Jiskina qamaña,<br />

utt'awaña, sarawaña, qamawaña vel jiski qamañani,<br />

ikiñaniña.<br />

Pasaría con medianía. Wakitaki qamiriña,<br />

qamañaniña.<br />

Pasar el rio a vado o a pie. Iñakataña. + Con balsa:<br />

wampukataña. + De cualquiera manera:<br />

makhataña.<br />

Pasar de allá acá: makhataniña, &c. Añadiendo -ni.<br />

Pasar. Vide: traspasar.<br />

Pasar la comida o bebida tragándola. Manq'antaña,<br />

umantaña, manq'arpäña, &c.<br />

Pasar un mes o año de enfermedad. Ususiña mä<br />

phaxsi, mä mara makipaña.<br />

Pasar tiempo. Vide: desenfadarse.<br />

Pasarse a vivir a otra parte con su hato. Astasiña.<br />

Pasarse el día, mes, &c. Makipaña.<br />

Pasárseme de la memoria. Vide: olvidarse.<br />

Pasarse al bando contrario. Märu wakitaña.<br />

Pasarse el papel y rezumarse las vasijas.<br />

Ch'injrusuña vel ch'uwasuña.<br />

Pasarse la ocasión de haber algo o gozarlo. Vide:<br />

dejar.<br />

Pasearse. Pasiyaña vel pasiyasaki saranaqaña,<br />

pasiyanaqaña, 3 -qi.<br />

Pasar o secar al sol. Qamachaña, qhuruchaña vel<br />

wañat'äña, surachaña. + Pasado así: khama, sura,<br />

durazno khama, &c.<br />

Pasas. Pasasa.<br />

Pasito, quedíto. Jakhasaki.<br />

Paso. Chillqi. + Echarle: chillqiña. + Andar en malos<br />

pasos. Vida: vivir mal.<br />

Paso a paso, poco a poco. Jiskitaki, jukhataki,<br />

jiskiñakataki, jiski chuymaki.<br />

Paso malo de pasar. Saraña, sarkataña, makhataña,<br />

makipaña yanqhawa.<br />

Paso bueno. Sarañakiwa.<br />

Paso de las bestias. Sara. + Tenerle bueno o malo:<br />

jiski. Idem: yanqha saraniwa. + Tenerle de dos en<br />

dos: jaytarasiña. + Tenerle de andadura: suchuña<br />

vel suchu saraña.<br />

Pasto. Juniña, juni.<br />

Pastorear. Awatiña.<br />

Pastor. Awatiri.<br />

Pata de animal. Kayu. Vide: pisadas.<br />

Patacón. Sara.<br />

Patear de enojo. Mat'aqisiña, takiqasiña, mathusiña,<br />

thukiqasiña, thaylliqasiña.<br />

Patio. Uyu. Vide: cementerio.<br />

Patituerto. Lama.<br />

Pato grande. Wallata.<br />

Pato negro de la laguna. Suqa.<br />

Pato o añade. Uwasa, uwasi.<br />

Patrimonio. Naru puriri awkijana haciendapa, Idem:<br />

taykajana.<br />

Patrón. Vide: padre defensor, amparu. + Tomar por<br />

patrón al santo: awkijataki, jakayirijataki,<br />

atamarapirijataki, waqaychirijataki satusiña.<br />

Patudo. Kayupallalla vel jant'akhu, uwasi, pirari,<br />

jamp'atu, t'alaxtusnuwata, llaquta, jiskallu,<br />

takimt'alla. Todos los cuales nombres se han de<br />

posponer a: kayu.<br />

Pavesa del ichu quemado. Siwayu. + De las<br />

candelas. Qhiya.<br />

Pajarito que comienza a votar. Irpa phü.<br />

Pajarito de suyo siempre pequeño. Jisk'a jamach'i; y<br />

los más ordinarios son estos Ch'irijaña: pardo<br />

oscuro. Ch'ixta: pardo frailesco. Ch'isllunkä; negro<br />

y amarillo. Ch'iwta: azul o pardo claro. Liq'i<br />

yaqana: pardo frailesco. Luri: negro y la garganta<br />

verde o azul, por otro nombre, tuminillu. Nasa<br />

tunqu: frailesco. Pachaxiri: negro y amarillo.<br />

Phichunchä: Frailesco oscuro. Kamantira: azul.<br />

Kanasqiru: muy pintado. Puku puku: como perdiz<br />

pequeña. K'iwna: de plumas pardas.<br />

Pájaro no pequeño sino de buen tamaño. Jamach'i.<br />

Los ordinarios son estos: allqamari; entreverado de<br />

negro y blanco, y este mismo se llama suwamari<br />

cuando es pollito y por metáfora al que es aprendiz<br />

llaman suwa mari, y al que ya sabe allqamari. Vide:


Vocabulario de la Lengua Aymara 239<br />

A: no. (4) Donde se hallará el uso de esta metáfora.<br />

Qhaqha waychu: es ciniciento. Qaqi: negro, y la<br />

cabeza roja. Khurukutu: es como tórtorla.<br />

Chiwanqu: es negro. Juykhu ñuxtu. Idem:<br />

yarakaka: es de pico largo con que horada las<br />

paredes. Wallata: es como pato y vuela mucho.<br />

K'illi K'illi: como halcón muy hermoso. Líqi liqi:<br />

blanco y negro. P'asp'a: pardo y blanco que parece<br />

a boca de noche. Kiwya: pardo, mayor que perdiz y<br />

suele volar al derredor de alguna piedra. Tunki:<br />

como lechuza amarillo.<br />

Pájaros mayores. Kunturi es el buitre, kuriqinqi<br />

kunturi.<br />

Pájaros cazadores. Jamach'i katuri. Cuyos nombres<br />

son: matnani, qalli, k'illi k'illi, ch'ixi paka, kunturä<br />

paka.<br />

Pájaros de los yungas que vienen acá. Yunka jaqi.<br />

Pájaros de la laguna. Quta jamachi. Los ordinarios<br />

son: umkalla amarillo, qiwlla, chhuchhu chhuchhu,<br />

uwasi, qiñuqä, tiki parina es colorado, ajuya,<br />

lawayku, ch'uwakiri, qhanqhatä, suqa wallata,<br />

waq'ina.<br />

Pájaros de todo genero. Phichu phichu jamach'inaka.<br />

Paz. Muxsa qamaña, utkaña, jakaña. + Tenerla: muxsa<br />

qamaña, utkaña, jakaña, kasikakiña, inakakiña vel<br />

kasiskakiña. Y en plural: kasipiskaskakiña, porque<br />

a veces la partícula -ska en plural no se divide<br />

como es ordinario y lo apuntamos en el arte.<br />

Pecas. Mirka.<br />

Pecoso. Mirkani, mirka sapa.<br />

Pecado. Jucha, qama.<br />

Pecado mortal. Jiwa jucha.<br />

Pecado venial. Jisk'a jucha.<br />

Pecado original. Paqariwi vel yurawi jucha.<br />

Pecado de la carne. Wachuqa vel q'añu jucha.<br />

Pecado de incesto. Qhacha jucha.<br />

Pecado abominable. Watisamka vel wati jucha.<br />

Pecado nefando. Q'iwsa jucha.<br />

Pecadillo. K'acha, jisk'a, llullu jucha.<br />

Pecar. Juchachasiña.<br />

Pecar acaso no de pensado. Jamphanajamaki,<br />

jakhanjamaki, jakhatjamaki juchachasiña, jucharu<br />

thamantasiña. Vide: al improviso.<br />

Pecar por ocasión. Jucharu laykusiña.<br />

Pecar de recaída. Jucharu kutixaña, wasitha jucharu<br />

jalut'aña vel jalt'aña.<br />

Pecar por ignorancia. Pisi chuymanisina jani tuqipa<br />

jamurpäsina juchachasiña.<br />

Pecar a sabiendas. Amajasitataki, amutataki<br />

juchachasiña.<br />

Pecar con mujer. Marmimpi juchachasiña, ikiña,<br />

anisiña.<br />

Pecar varón con varón. Chachapura, yuqallapura<br />

juchachasiña vel pantasiña. Vide: adulterar,<br />

fornicar, &c.<br />

Pecar una mujer con otra. Marmipura, mimillapura<br />

qhachasiña.<br />

Pecar carnalmente o por incesto o de otra manera.<br />

Pantasiña.<br />

Pecadorazo. Jucha sapa, juchixtara, qamaxtara,<br />

qamasapa.<br />

Pecador. Juchani.<br />

Pez. Chawlla. Cuyos nombres particulares más<br />

ordinarios son estos: qisintü, umantü, que son<br />

bogas. Mawri es pequeñito. Suchí es del río o de<br />

lugares cenagosos. Qiri lleno de escamas. Lawrajü<br />

es pequeño. Sachalla, pequeño. Vide: pescado.<br />

Pezón de los pechos así de mujeres, como de todas<br />

las hembras. Ñuñu nayrat'a.<br />

Pezón de la fruta de que cuelga en el árbol.<br />

Wayuqtawi.<br />

Pecho. Thuxtuqa. + Tenerle levantando el que se está<br />

mullendo: punkiña, arasa jikit'i vel t'ax t'ax jiskaki.<br />

Pecho de mamar. Ñuñu. + Tomarle mamando:<br />

ñuñuña. + Darle. Ñuñuwaña. Vide: mamar<br />

amamantar.<br />

Pecho. Vide: brío, brioso.<br />

Pecho, tributo. Tasa.<br />

Pechero. Tasani.<br />

Pechuguera. Uxu. Vide: romadizo. + No poderla<br />

arrancar: uxu jani jakhusunaña. + No dejar<br />

respirar: uxu jakit'itu, jani samana jakhusuña<br />

jaqhutu.<br />

Pedazo de alguna cosa quebrada. Pakita, pirasu.<br />

Pedazo de pan, carne, &c. para dar porción. Waqi.<br />

Pedazo de chácara. Churu, chara.<br />

Pedazo de paño cortado. Kuchunuqata, waqi, pirasu.<br />

+ Hacer muchos pedazos de algo: waqi waqiru<br />

jaläña. Vide: quebrar, corlar.<br />

Pedazos muy menudos. Juch'a juch'a, jisk'a jisk'a. +<br />

Coser un pedazo de paño añadiéndolo: t'irikataña,<br />

ch'ukukataña. + Añadiéndolo encima remendando:<br />

t'irixataña, ch'ukuxataña.<br />

Pedernal negro para tresqullar. Chillisä qala; el<br />

blanco: llisa.<br />

Pedernal para sacar lumbre. Nina phank'aña qala.<br />

Pedigüeño. Mayisikamana.<br />

Pedigüeño, importuno en pedir que le paguen.<br />

Manuru jalajasiri, jasajasiri, ansiri, inturi khariyiri.<br />

Pedir. Mayiña, mayisiña.<br />

Pedir importunamente que le paguen. Manuru<br />

jasajasiña, ansaña, jayp'uwaña, qharäña.


240 Ludovico Bertonio<br />

Pedir más y más. Qalliwaña.<br />

Pedir limosna de puerta en puerta. Wiskasiña,<br />

juskasiña vel wajchasiña.<br />

Pedir que le traigan pan o le den cualquiera otra<br />

cosa. T'ant'a saña.<br />

Pedir mucho rogando. Achikaña.<br />

Pedir cuenta. Jakhurapita saña.<br />

Pedir prestado. Charisiña, manusiña.<br />

Pedir por justicia. Apuru atamasiña, mayisiña.<br />

Pedir los danos. Kasiki haciendaja chhaqäsiwitha<br />

churaxita saña.<br />

Pedir albricias. Kusikipita saña.<br />

Pedir hallazgo. Nayrach'ita saña.<br />

Pedir celos. Aru japhllaña vel aru japhllasiña, am<br />

mantäsiña.<br />

Pedir treguas. Awqasi t'arphuña vel qasikaña, inakaña<br />

mayiña.<br />

Pedir consejo a su confesor, &c. Confesiyirijampi<br />

amajasiyita vel confesiyirijaru amajasiyita,<br />

amutiyita saña.<br />

Pedo. Sira. Vide: peírse.<br />

Pedrada, tirar o dar. Qalana jaqhut'aña, irt'aña,<br />

wayurpäña.<br />

Pedregal. Qala qala.<br />

Pedregal, de piedras menudas. Ch'ixulla, chhajwa.<br />

Vide: cascajo.<br />

Pegarse. Lip'iña, lip'ikataña.<br />

Pegarse la sama o dar alguno. Qarachajaña,<br />

qarachajitu, qara cha makhatitu, jalitu.<br />

Pegarse cualquiera enfermedad. Usu makhatitu,<br />

lip'ikatitu.<br />

Pegarse dos cosas. Lip'ithaptaña.<br />

Pegarse a alguno tratándole de ordinario.<br />

Lip'tkataña, makhataña.<br />

Pegarse la mazamorra a la olla. Llink'ikataña,<br />

sijsikataña.<br />

Pegarse el fuego. Nakhakataña.<br />

Pegarse, emprenderse el fuego en la leña, candela,<br />

ichu, &c. Nakhathapiña, ninachasiña.<br />

Pegarse la harina, barro, cera. &c. Naxnakataña,<br />

jamillukataña.<br />

Pegarse en la liga. Vide: dar.<br />

Pegarse las malas mañas o buenas constumbres de<br />

alguno. Yanqha vel jiski samakipataña vel<br />

samat'aña. Idem: kankaña.<br />

Pegar. Vide: soldar y también dicen lip'iyaña,<br />

lip'ikatäña, &c. Añadiendo diéresis en los verbos<br />

que significan pegarse.<br />

Pegar fuego ai derredor de algo. Nina kawäña,<br />

marqachäña.<br />

Pegar malas mañas o buenas costumbres.<br />

Samakipaña, samat'aña.<br />

Pegar plumas, haciendo imágenes como en México.<br />

Ch'intaña, jallpaña.<br />

Pegar la coca mascada a la pared o peñas.<br />

Achukataña.<br />

Pegar o dar con liga poniéndola en algo para cazar<br />

pájaros. Jamillunchaña. Vide: untar.<br />

Pegar fuego. Nina vel ninana irkataña, japuchkataña.<br />

Pegar fuego con ichu. Yiwakataña.<br />

Pegar barro a la pared. Llawch'ikataña,<br />

lankhakataña, liq'ikataña, t'axllikataña,<br />

t'alaxkattäña.<br />

Pegar cosiendo. T'irikataña, ch'ukukataña,<br />

qhatkataña.<br />

Pegar o cerrar los ojos durmiendo o por su<br />

voluntad. Nayra ch'armaña, ch'arma thapitaña,<br />

ch'amisthapiña.<br />

Pegar sebo, coca, lana, &c. en las peñas por<br />

superstición. Lik'ina tankaña, kukana, t'awrana,<br />

&c. 3 -qi.<br />

Pegar enfermedad. Usu makhatäña, apakataña.<br />

Pegado. Vide: junto.<br />

Pegajosa, persona. Lip'ikamana.<br />

Pegajosos, vicios. Vide: vicios.<br />

Pelado. Q'ara. Y dicese de todo lo que es pelado como<br />

la cabeza, cerros, llanos, &c. Y si es piedra o peña:<br />

jankhara.<br />

Pelado sin cabello. Naq'uta q'ara vel p'axlla sipirata<br />

q'uma. + Sin pelo de barba. Idem: añadiendo<br />

tiranqayuni.<br />

Pelado solamente en el espinazo. Vide: camero.<br />

Pelar arrancando. Jik'iraña, llusiraña.<br />

Pelar con agua hirviendo. Llawch'iraña, lluch'iraña,<br />

llusiraña.<br />

Pelar a uno en el juego o hurtándole todo lo que<br />

tiene. Q'uma jaqhurpäwaxaña.<br />

Pelarse. Q'araxaña, &c. Q'umartaña, t'ururtaña,<br />

malartaña.<br />

Peladeras tenacillas. K'utuña. + Petarse con aiias:<br />

k'utusiña.<br />

Pelear. Awqasiña.<br />

Pelear con palos negros. Chuntasiña. Vide: reñir.<br />

Pelea. Awqasiña. Vide: riña.<br />

Peligro. Chiji. + Correrle: chijiru puriña, niyat'aña. +<br />

Tener o correr peligro de muerte: jakampi jiwampi<br />

taypinkaña vel niyat'aña, niyat'itu.<br />

Peligrar la hacienda, plata, carneros, &c. Chijiru<br />

puriña, &c.<br />

Peligroso, camino. Chijini thaki.<br />

Pella de nieve para tirar. Khunu mulluq'u. + La que<br />

hacen rodando la nieve acrecentándola: wallata. +


Vocabulario de la Lengua Aymara 241<br />

Hacerla: wallatachaña.<br />

Pella de manteca, manjar blanco y otras cosas así.<br />

Tika.<br />

Pellejo. Lip'ichi. + Quitarle: lluch'uruña, ch'äraña,<br />

sillq'iraña, kharsuña, ch'äsuña. + Llevarle: iqaña. +<br />

Volver a nacer: alixaña. Vide: aforrar.<br />

Pellejo o bolsa de corazón en los animales de que<br />

usan los indios para echar la hierba con que<br />

comen coca. Sunqu vel luq'a. Y aquella hierba se<br />

dice axana, que amarga.<br />

Pelliscar. K'ichijaña, k'ichiña.<br />

Pelliscar comiendo con dos deditos. K'ichijasiña.<br />

Pelliscar ligeramente. K'ichit'aña.<br />

Pelliscarse a si mismo o unos a otros. K'ichisiña,<br />

k'ichijasiña. Vide supra: arrancar.<br />

Pelo Generalmente. T'awra.<br />

Pelechar nacer pelo. T'awrachasiña, t'awranixaña vel<br />

t'awra ali, chillki.<br />

Pelo, vello blanco de los animales, pájaros y<br />

hombres. Phü phü, q'uña q'uña, phuñu. Vide: vello.<br />

Pelo de la barba. Ñukhu. + Limpiar pelo abajo el<br />

paño: pichantaña. + Pelo amiba: pichutaña.<br />

Pelón. Vide: mezquino.<br />

Pelota. Piqu. Papa, aunque es de hilo revuelto. +<br />

Jugarla: piqusiña vel piquwäsiña. + Botarla:<br />

jaqhutaña. + Resurtir arriba: jalutaña, thuqutaña.<br />

Pelotear a uno. Piquwäsiña.<br />

Peloso. T'awraña, t'awrani; el primero es en demasía.<br />

Peludo. T'awraña. + Paño peludo o ropa: phutuña.<br />

Pena, tristeza. Llaki, phuti, kichu. + Tenerla:<br />

llakinkaña, phutinkaña, llakisiña, &c. + Causarla o<br />

darla a otro: kichuna, phutina apantaña vel<br />

kichuwaña, &c.<br />

Pena impuesta. Pena. + Pagarla: churaña. + Ponerla,<br />

penarla, pena irjaña.<br />

Pena pecuniaria. Qullqi pena. + Llevarla: katuña,<br />

aparaña.<br />

Pena corporal. Mutuña, ampara khariqaña, jiwaña<br />

pena, &c.<br />

Pena arbitraria. Apuna chuymapakama pena.<br />

Penar. Vide hic supra: pena.<br />

Penado. Pena katuta jaqi.<br />

Penado, sentenciado. Pena irjata.<br />

Penado. Vide: triste.<br />

Penacho de pluma o flores. Wayta. + Ponérsele:<br />

waytat'asiña. + Ponerle a otro: waytat'äña.<br />

Penacho de plumas pegadas. Phara phara wayta.<br />

Pendón. Idem: vel lavandera. + Llevarle: äña. +<br />

Traerle: äniña.<br />

Penetrar. Jununtaña, chhuquntaña, kharintaña.<br />

Penetrar las palabras el corazón. Chillisäjamaki<br />

p'achitu. Idem: jununtitu.<br />

Penetrar la pared sin abrirla como hizo Cristo.<br />

Pirqa pampachaña, jani jaqhusäña.<br />

Penetrado del frío. Thajata, kuykuthapita vel thä<br />

kuykuthaptiyitu, alithaptiyitu, arphthaptiyitu.<br />

Penitencia, aspereza corporal. Janchisa t'aqhisäña<br />

ayunañampi, jawq'asiñampi, &c. + Hacerla:<br />

ayunañampi jarichi t'aqhisäsiña.<br />

Penitencia. Vide: arrepentimiento, contrición, atrición,<br />

&c.<br />

Penitente el que se confiesa. Confesasiri.<br />

Penitente que va en la procesión. Asitusiri,<br />

siplinasiri.<br />

Pensar. Amajasiña, amutaña, k'aywisiña, p'itasiña,<br />

p'itawisiña, amat'aña.<br />

Pensar de matar a alguno. Ch'unch'upa aymuraña,<br />

aymuruña, jiwäña ullikataña.<br />

Pensar de matarse. Ch'unch'uja ullikatasiña,<br />

itunuqasiña, jalakatäsiña, es con otro.<br />

Pensar, deliberar entre si. Amuta amanuqaña,<br />

k'aywisikipa k'aywisiruruña, k'aywisikipasita,<br />

k'aywisirurusiña, amuta amanuqasiña,<br />

chuymat'aña, musaña vel q'inaña.<br />

Pensar bien lo que ha de decir en bien y en mal.<br />

Aru pukuwakaña. 3 -ki. Yatinuqasiña,<br />

jamunuqasiña.<br />

Pensar en las cosas que ha de hacer o en las hechas<br />

ya, &c. Chuyma churasiña, -ni.<br />

Pensar en lo que ama, bueno o malo que sea.<br />

Paqaqanaña, samkaña, qullqiki, Diosaki, &c.<br />

Pensar de favorecer o dañar. Jiskichaña vel<br />

yanqhachaña ullikataña.<br />

Pensar de irse por ahí. Kawkichaja saña, chuymasa<br />

apasiña, jaqha vel pä chuyma saranaqaña.<br />

Pensar mal de otro. Mä jamu saranaqi, jamutati,<br />

ullitati saña akchiwa, ukchiwa chuymajana<br />

tumpaña.<br />

Pensamiento. Amajasiña. + Desecharle: jawq'arpäña,<br />

anarpäña, qarkurpäña, jikaqasiña, anaqasiña,<br />

jithiqäña. + Tenerle todo en la plata, comida, &c.<br />

Qullqirukiptaña, manq'arukiptaña, &c.<br />

Pensamiento ocioso. Ina amajasiña.<br />

Pensativo andar. Amuta amanuqaña, k'aywita<br />

k'aywinuqaña, p'it'ata p'itanuqaña. Idem:<br />

amutanaqaña, amajasinaqaña, &c.<br />

Pensativa así. Amuta amanuqiri, &c.<br />

Pensativo. Vide: absorto. Espantado, admirado, &c.<br />

Pendenciero. Qhawa ch'ä, jaychasikamana,<br />

ch'axisikamana, nuwasikamana. Vide: bravo.<br />

Peón grande, andador. Kayuna sarakamana,<br />

thakikamana, witikamana. Vide: jornalero,


242 Ludovico Bertonio<br />

alquilado.<br />

Peonza, trompo. Piñuthä. + Jugarla: pinuthäña. +<br />

Darle: jawq'at'aña. + Andar alderredor: phiruruña,<br />

phiruru jalaña.<br />

Peña grande. Jaqhi.<br />

Peñas Juntas. Jaqhi jaqhi. + Subirlas: jaqhi jaqhi<br />

lat'usuña.<br />

Peñas inaccesibles o dificultosas de subir. Wallu<br />

wallu.<br />

Peñasco. Jaqhi.<br />

Peñascos juntos. Jaqhi jaqhi.<br />

Pepino de castilla. Idem.<br />

Pepino de esta tierra. Qachuma.<br />

Pepinar. Qachuma yapu.<br />

Pepita de la manzana. Jupa jupa. El hueso: chuyma.<br />

Pequeño. Jisk'a.<br />

Pequeño de cuerpo. Jaqich'uki, t'at'a qara<br />

pankatätansa.<br />

Pequeñísimo. Jisk'ana jisk'apa.<br />

Pequiñito. Jisk'aki. + Hijuelo pequeñito: jama llullu<br />

wawa vel jisk'anaka si son muchos.<br />

Pequeñez. Jisk'akankaña.<br />

Percha. Luqina.<br />

Percibir, entender lo que antes no sabía. Chuyma<br />

amajas'itu. Idem: niya jamurpäña, unanchaña.<br />

Perderse. Chhaqhaña. 3 -qi. Umpiña. Son verbos<br />

generales.<br />

Perderse de vista volando en alto. Laqhampuru<br />

chhaqhaña. + Apartándose muy lejos: uraqi<br />

qurparu chhaqhaña. + Entrando muy en hondo:<br />

mik'ayuru chhaqhaña vel umpiña.<br />

Perderse la señal. Sanampa jalaqtxi.<br />

Perderse la hacienda, carneros, &c. Qawra, qullqi<br />

tutukaki, t'ürmiki äwaxi, apawaxi, q'añu vel t'umi<br />

apxi. Qullqi, es acusativo.<br />

Perdérseme algo. Chhaqhäsiña.<br />

Perderse un linaje, casa o pueblo. Qulluxaña,<br />

t'aqxata. 3 -xi.<br />

Perderse por otro amando. Jiwakataña, antikataña,<br />

jiwaña,<br />

Perderse. Vide: desaparecerse.<br />

Perderse así de repente. Chhaqhawaxaña,<br />

jalsuwaxaña.<br />

Perderse el juicio o tino. Chuyma chhaqhitu,<br />

pankutitu, chhaqhutitu, jayphurt'itu vel chuyma<br />

chhaqhutasiña, jayphurt'äsiña. Vide: enloquecer.<br />

Perder algo no cuidando de ello. Chhaqhäña,<br />

chhaqhutäña.<br />

Perder la habla. Amutt'aña.<br />

Perder al juego o en la porfía. Markäsiña. + A la<br />

tagua: chunkjäsiña.<br />

Perder la misa. Vide: faltar.<br />

Perder las fuerzas. Ch'amawisaxaña, ch'ama<br />

phintaxaña, pisixaña, ch'usaxaña, parpat'aqhasitu,<br />

ch'ama jawixtitu.<br />

Perder las cosas que se caen u olvidan. Jaläsiña,<br />

chhaqhäsiña, Idem: jaytasiña, jaytaxatawiña.<br />

Perder ocasión de ganar, de holgarse, &c. Qullqi<br />

jakiñajamaña, pasuña, wanuña, wasuña.<br />

Perder el color. Churiptaña.<br />

Perder, consumir. Putamukuña.<br />

Perder la vista. Juykhutaña, Idem: ch'amakhaxaña. +<br />

Y si no es del todo: sarphuxaña, säphitaña.<br />

Perder la afición. Amijaña, armajaña. 3 -ji. Jani<br />

chuymajaru purituti.<br />

Perder el sabor. Phaltuxaña, tanaxaña, ch'apaqaxaña,<br />

jixaxaña.<br />

Perder mucho de su prosperidad. Qisraña, malaña.<br />

Perder el huelgo. Samana jakhutusnutu, chuyma<br />

wayrusütu. + Él que le tiene perdido: samana<br />

jakhutusnuta.<br />

Perder la vergüenza. Qhaxsiwisaxaña,<br />

qhaxsinawixaña, chuyma apataxaña.<br />

Perder el respeto a alguno. Tujirapixaña,<br />

apurapixaña.<br />

Perder la esperanza de ir, de ganar, &c. Mañaja,<br />

qullqi jakiñaja chhaqi, jukhakixi vel chhaqxi, pasu.<br />

Vide: desesperar.<br />

Perder lo ganado al juego. Markäsxaña,<br />

markaräsxaña.<br />

Perder las malas mañas. Nayra chuymaja jaqhuña,<br />

jaytaña, armajaña vel armaxaña, waniña.<br />

Perder el ánimo. Vide: acobardar.<br />

Perded vos cuidado, que yo lo tomo al mío. Juma<br />

armama, jaytama, uksama sama, jani juma<br />

amajasimti; naki amajasija, p'utup'aywaja.<br />

Perdición, grande mal. Chiji. ¿Qué perdición o ruina<br />

es la que vino a este pueblo? ¿Athax kuna jach'a<br />

chijiru puri aka marka? ¿Kunax tuku, kunax yaní?<br />

Perdición eterna. Wiñaya mutuña, &c.<br />

Perdido, pobre no tener tras que parar. Küsqiña. +<br />

Andar muchos perdidos: qich'imaña vel ch'iqijraña,<br />

t'uqijraña.<br />

Perdido que todo lo juega, bebe, &c. Kunapsa<br />

t'ümintiri, tukuntiri, qích'imiyri, jach'a ampara vel<br />

purakparu jani jakit'iri. + Jugador perdido:<br />

chunkasiñaru, anatañaru kunasa tukuntiri, &c.<br />

Perdido por estudiar, por cantar, &c. Qillqaru,<br />

q'uchuru jiwata, waña chuyma jaqi.<br />

Perdiguero. P'isaqa thaqiri. Idem: maskiri anuqara.<br />

Perdiz grande. Wakä p'isaqa.<br />

Perdiz pequeño. Khullu. + Cazarlas al modo de


Vocabulario de la Lengua Aymara 243<br />

indios: chakuna. + Con halcón: mamanina<br />

katuwaña.<br />

Perdonar al culpado. Pampachaña.<br />

Perdonar la deuda. Manu pampachaña,<br />

antutarapixaña, jani churxitajati saña.<br />

Perdonar tres o cuatro ducados al que debe diez.<br />

Tunkatha pusi kimsa jithirärapixaña vel<br />

pampachaña.<br />

Perdonar la vida al condenado a muerte. Jakäña vel<br />

jakama saña.<br />

Perdonar al enemigo o la injuria. Dios yatipha,<br />

janiskunapha saña vel pampachaña.<br />

Perdón general. Taqipacha, thapapacha pampachaña.<br />

+ Alcanzar perdón de la culpa: jucha<br />

pampachasiña, pampachitu.<br />

Perdones. Vide: indulgencias.<br />

Perdurable. Wiñaya. Vide: eterno.<br />

Parecer, morir todos. Taqitukuña, wañaña, jiwt'aña.<br />

Perecer de hambre. Manq'aña. Idem: mallimpitha<br />

awtijata jiwaña.<br />

Perecer de sed. Umatha wañijata jiwaña. Vide:<br />

acabarse.<br />

Perecedera cosa. Jamk'aki tukusiri, ch'iwu urpuki,<br />

awti qinayaki, jiwq'i chaqhulasinajamaki chaqiri,<br />

tumawi wayraki, k'usa tumaki.<br />

Peregrinar. Jaya tumaña.<br />

Peregrino. Idem: vel marka marka tumiri,<br />

santonakana ch'akhapa jamp'atina layku vel<br />

indulgencia layku, &c.<br />

Peregrino forastero. Sariri Jaqi.<br />

Peregrino que hospeda en casa ajena. Qurpa. +<br />

Hospedarle: qurpachaña.<br />

Peregrina cosa. Jani ulljata yä.<br />

Peregrina cosa excelente. Anchaki, qullana yäki.<br />

Perezoso. Jayra, qilla, samp'a, qimara, thujsa, jiwq'ita,<br />

jiwata, jiqhalla, amaya, qamaqi anu llawlli,<br />

ikikamana, ixi, lip'ichi, qulayu, q'uya, asnsa,<br />

winkusqalla. Unos son más ordinarios que otros.<br />

Vide: flojo, donde se hallarán algunos otros<br />

sinónimos.<br />

Pereza: jayrakankaña, qillaka'nkaña, &c. Añadiendo<br />

-kankaña, a los nombres susodichos.<br />

Perezosamente. Jayrajaki, qillajaki, &c. Añadiendo<br />

-jaki, a los mismos nombres.<br />

Perfeccionar. Jiskipa kamaru puräña.<br />

Perfeccionarse cada día más en la virtud. Uruthama<br />

mämpi jiski chuymani tukuña, jiskikankañana<br />

jilaña.<br />

Perfecto. Jiskipacha, chiqana qullana pacha. Y pueden<br />

añadirse otros nombres particulares, según fuere la<br />

perfección.<br />

Perfección. Qullana pachakankaña<br />

Perfectísimamente. Ukakamaki vel qullana kamaki.<br />

Perfumar. Muxsa thujsäña, muxsa jiwq'aña,<br />

inciensona isturaqina, &c.<br />

Perfumar con mal olor. Yanqha vel jaru thujsäña, &c.<br />

Periquito, papagayo chico y verde. K'alla k'alla.<br />

Perjurarse. Falso suraña vel karisisina vel k'ari<br />

arumpi suraña.<br />

Perjuro. Falso suriri vel k'arisiñampi suriri.<br />

Perlesía. Chhujchu, kusupi. Vide: temblar.<br />

Permanecer virgen, bueno, cacique, &c. Virgen<br />

pachpakiña, jiski chuymani, pachpakiña.<br />

Permanente. Vide: duradero,<br />

Permitir que uno diga, haga, &c. Arusäña, luraña.<br />

Componiendo los verbos con la partícula -ä vel -ya<br />

o usando del imperativo: arusima saña, &c. Y<br />

ambas son reglas generales.<br />

Permitir. Vide: dejarse.<br />

Perni largo. Charaña, chara luqina, chara wiqara.<br />

Perni quebrado. Qhiwa chara.<br />

Perni quebrar. Chara vel kayu pakiña.<br />

Perplejo. Phaqankunaqiri. + Estarlo: phaqankuqaña,<br />

K'aywita k'aywinuqaña, k'aywikipasiña, amuta<br />

amanuqaña, k'aytin k'aytintaña, llakita llakinuqaña,<br />

kichuta kichunuqaña, phutita phutinuqaña, uqha<br />

vel pampaki amajasiña, khach'anaqaña, chimpala<br />

wayuña vel wayutu, chimpay walaña. Idem:<br />

chimpay walitu.<br />

Perplejidad. Phaqankunaqaña. + Hablar con ella.:<br />

phaqankunaqasa arusiña. + Tenerla. Vide: hic<br />

supra: estar perplejo.<br />

Perpetuar a uno en el oficio de alcalde, fiscal, &c.<br />

Wiñaya alcaldetaki kamachiña.<br />

Perpetuamente reñir, hablar, &c. Pacha tuku<br />

jaychasiña, arusiña, &c. Vide: siempre.<br />

Perro. Anu vel anuqara.<br />

Perro engendrado de padre que es de diferente<br />

casta, como bastardo. Chulu anuqara.<br />

Perro de orejas grandes, como el perdiquero y que<br />

le cuelgan mucho. Jinchuliwi vel liwi anuqara.<br />

Perro que todo lo busca y trastorna. Khurkhu<br />

anuqara.<br />

Perro grande o mastín. Pastu.<br />

Perro muy lanudo. Ch'usi anuqara. + Ladrar: waw<br />

waw saña.<br />

Perrillo. Ñañu vel umutu.<br />

Pero, conjunción -sqa. Mäsqa, tullasantsqa, tullansqa,<br />

&c.<br />

Perseguir. Alisiña, alisnaqaña, arkanaqaña.<br />

Perseverar. Vide: continuar.<br />

Perseverar hasta el fin en servir a Dios. Jiwa


244 Ludovico Bertonio<br />

qurpakama Dios serviña, amajasiña.<br />

Perseverante. T'aqhanawi luriri, Dios jampat'iri, &c.<br />

Persona, cuando significamos un hombre, dos<br />

hombres, &c. Jaqi.<br />

Persona pegajosa. Lip'ikamana.<br />

Persona existencia del hombre. Jaqikankaña.<br />

Persona divina del Padre. Dios awki persona. + Del<br />

hijo: Dios yuqa persona. + Del Espíritu Santo:<br />

Espíritu Santo persona. Y estos términos parecen<br />

más seguros para los indios que no perciben tantas<br />

distinciones y basta que lo crean.<br />

Persona sospechosa de poca fidelidad. Jamqu, chari<br />

jaqi.<br />

Personalmente. Nakikija, &c.<br />

Personilla. Vide: pequeño.<br />

Persuadir. Iyasäna, wasäña.<br />

Persuadir con buenas palabras a que vaya a alguna<br />

parte. Llullarpäña. Vide: llu-, no. 8. Donde se<br />

hallarán otras cosas.<br />

Persuadido estar en lo que alguno dice. Chuymaru<br />

malutu, Idem: puritu aka aru.<br />

Persuasiones. Aru.<br />

Pertenecer a mí, a tí, &c. Nanki, jumanki. Pide<br />

infinitivo.<br />

Perteneciente a mi o lo que me cabe. Naru puriri,<br />

naru jutiri.<br />

Pértiga. Luqina.<br />

Pertinaz. Vide: obstinado.<br />

Pertinacia. Vide: obstinación.<br />

Pertrecho para cazar vicuñas. Qayku. + Para zorras:<br />

thuxlla.<br />

Perturbarse. Vide: alborotarse.<br />

Perverso, malsín. Wati samka, watitaki, supayu,<br />

watina ulla jaqi.<br />

Pervertir a otro. Jaqina chuymapa waxlliña,<br />

yanqnaru jaqhukiptäña.<br />

Pervertir el buen orden. Yä waxlliña.<br />

Pesadumbre. Ch'axmi. + Tenerla: ch'axmisiña,<br />

q'aq'usiña vel qaxusiña. + Tenerla de estar en<br />

alguna parte: thuthusiña, chhuchhusiña,<br />

chimpalawayuña. + Darla a otro: ch'axmiña,<br />

q'aq'uña, chimpalawayäña. + Darla llegándose<br />

muchos a alguno: tanqjasiña vel chhuchhujasiña.<br />

Pesarme de algo. Vide: entristecerse.<br />

Pesarme del bien ajeno. Vide: envidia.<br />

Pesar con balanzas. Jiskhutaña, warkhuña,<br />

warkhutaña, jiskasiña, wayusiña.<br />

Pesar algo una onza, dos, tres, &c. Maya warkhuni<br />

jiskhutaña.<br />

Pesar, tener peso las cosas graves. Jathiña.<br />

Pesada cosa como es el plomo y otras cosas que<br />

pesan. Jathi + Ayudar a llevarle tomándole por un<br />

poco uno y otro poco otro: yanjräsiña, yanapasiña,<br />

apjäsiña.<br />

Pesar mucho a alguno lo que lleva. Q'ipi ancha<br />

jathijitu vel irt'itu. Vide: apesgar.<br />

Peso o una onza de algo. Warku.<br />

Pesas de las balanzas, las onzas, libras, &c.<br />

Achupalla.<br />

Pesas del reloj. Idem: vel reloj mallanaka, qalanaka,<br />

&c.<br />

Pesas o un patacón. Mä sara.<br />

Pesadilla. Jajapuña. + Tenerla: jajaputu.<br />

Pesado en palabras. Jaru aruni, jaru lakhani, qata<br />

aruni, aru qata.<br />

Pescado. Chawlla. Vide: Pece. + Nadar el pescado:<br />

lawrinaqaña, mullt'inaqaña, t'ijunaqala.<br />

Pescar. Chawllaña, chawlla katuña.<br />

Pescar con una manera de lazo. Silluwiña, sipit'aña.<br />

Pescar con red. Qänaña. + Con anzuelo y gusano que<br />

se dice sullq'u sullq'uña. Y según los instrumentos<br />

con que pescan, dicen jutuyaña, saqaña, &c.<br />

Pescador. Chawlla katuri, qäniri sillwiri, sullq'uri.<br />

Pescado escamoso. Qiri chawlla. + Escamarle:<br />

qaquraña, qaqurpäña, khachharaña.<br />

Pescadillos que aderezados con aji sirven de salsa.<br />

Ch'ich'i.<br />

Pescadería donde se coje el pescado. Chawlla<br />

katuwawi. + Donde se vende: chawlla qhatu,<br />

alasiwi.<br />

Pescozón. Atina vel khiruna t'axllit'aña, liq'it'aña, &c.<br />

+ Darle: atina t'axllintaña, ch'akutaña.<br />

Pescuezo. Kunka, kawlla.<br />

Pescozudo. Kunkaña, suq'ali vel lawayku, sakharara.<br />

Pesebre. Patajat'i.<br />

Pespuntar. T'iriña, ch'ukuña.<br />

Pesquisar. Vide: preguntar.<br />

Pestañas. Nayra phichu. + Ofrecerlas a los cerros<br />

adorándolos: nayra phichuna jamp'atiña, qullu<br />

qullu manqa nayra phichuna phust'aña.<br />

Pestañear. Ch'iphixtaña vel ch'armat'aña.<br />

Peste o pestilencia. Pampa usu, marka jint'ä usu, taqi<br />

q'uphiri usu, marka laqha, q'isana llawu usu. + Dar<br />

o venir: pampa usu puri, &c. + Asolar la tierra o<br />

pueblo: sat'iña, thijraña, q'uphaña, laqhäña, &c.<br />

Anteponiendo: marka, pacha, &c.<br />

Pestilencia que dá en los carneros. Uma usu. +<br />

Darles: uma usu puri, makhati, apkati vel<br />

qawranaka uma usu katu. + Pegarla a otros:<br />

makhatäña.<br />

Pestilencia o pestilente tiempo, año, &c. Pampa usu<br />

pacha, &c.


Vocabulario de la Lengua Aymara 245<br />

Pestilencial carne. Ana aycha.<br />

Pestilencial nombre. Vide: maldito, abominable,<br />

perverso.<br />

Petaca. Idem: phut'i, juskusi.<br />

Petaquilla. Kay vel muquti.<br />

Peine. Sanu.<br />

Peinar. Sanuña, sanunuqaña. 3 -qi.<br />

Peinarse. Sanusiña, sanuqasiña vel sanuntasiña.<br />

Peinarse el que tiene el cabello muy enmarañado.<br />

Ch'äntasiña, wikantasiña, wakhantasiña.<br />

Peinadito, curioso en pulirse. Sanusilla. )( Tantalli,<br />

t'axalli, t'ampha, q'uli ñaq'utani.<br />

Peirse. Siraña, sirakaña, sirakamana. Significa:<br />

pedorro.<br />

Piadoso. Khuyapiyri, llakipiyri waxcha khuyri,<br />

usuwiyri. Vide: limosnero.<br />

Piar los pajaritos. Chis chistaña jachaña, jupiña,<br />

q'uslluña.<br />

Piar por algo. Vide: desear.<br />

Piante los niños chiquitos, no dejo a vida plante, ni<br />

mamante. Wawanaka qurpani q'uphatawina,<br />

llipiyatiwina, chuñiyatawina.<br />

Pica con su hierro. Chuki, lanza.<br />

Picar o punzar. Junut'aña, jununtaña, qhapat'aña,<br />

qhapantaña.<br />

Picar las abejas, abispas, &c. Sirt'aña, mich'ijaña. 3<br />

-ji.<br />

Picar la carne con cuchillo, &c. Chamchuña,<br />

chamchutataña, chamkataña, p'arpatataña,<br />

liq'itataña, chamchunuqaña.<br />

Picadillo así. Chamchu aycha.<br />

Picar con palabras. Aruna junuña, khap'iña,<br />

p'uch'uña, chuymaru aruna junut'itu.<br />

Picón de palabras. Watiqa aru. + Darte: aruña<br />

watiqaña. 3 -qi vel k'arisiña, watiqitu k'arisitu.<br />

Picarse o punzarse por descuido. Ch'apintasiña,<br />

ch'apijasiña.<br />

Picarse de alguna palabra. Tuqita, sillpita<br />

jamachaña.<br />

Picado así. Aruna ch'isäta, siñata, kajata, junut'ata.<br />

Picarse en el juego. Sasipinija, jakijasipinija, kaykasa<br />

tukupinija, pirdipinija saña.<br />

Picar el ají. Ch'isiña, japuña, nakhaña, qatawa. Este<br />

es nombre.<br />

Picar la culebra ponzoñosa. Qullani asiru achuji. Y<br />

así se dirá de la arana, animales y sabandijas que<br />

muerden con la boca, porque achujaña, es verbo<br />

general.<br />

Picar molino y otras piedras. Ch'ixuraña,<br />

ch'ixurpäña.<br />

Picar el cilicio y vestido áspero. Ch'isäña, japuwaña.<br />

Picar o ludir en la carne. Qaqujaña, thixmijaña. 3 -ji.<br />

Picadura mordedura. Achujawi.<br />

Picadura de la espina y de todo lo que es agudo.<br />

Jununtawi.<br />

Pico del cantero. Idem.<br />

Pico del jarro. Lakha.<br />

Pico del pájaro. Nasa; y si es largo: nasa chunta,<br />

lakha chunta.<br />

Picudo. Lakha chunta. Y significa también parlero.<br />

Picón de palabra. Vide supra.<br />

Picota. Idem: vel rollo.<br />

Pie de cualquiera cosa. Kayu.<br />

Pie de los carneros y otros animales. Chhuchulli. Y<br />

porque también es indiferente para las manos<br />

dicen: kayu chhuchulli, ampara chhuchulli.<br />

Pies de la cama, lugar contrario a la cabecera. Ikiña<br />

wat'awi vel wat'arawi. )( ch'ijmawi, ch'ijmakatawi,<br />

ch'ijmanuqawi.<br />

Pie del cerro. Qullu kayurana vel manqharana, uraqtu,<br />

jakiqta vel jarphirana.<br />

Pieza de ropa entera o todo el vestido de indio:<br />

manta, camiseta y sombrero. Chacha isi sät'a.<br />

Pieza de ropa así de mujer: manto, saya y capirote.<br />

Marmi isi sät'a.<br />

Pieza de artillería. Q'axcha.<br />

Piedra. Qala. + Volverse piedra: qalaptaña,<br />

qalawijaña. 3 -ji- + Tirarla: qalana jaqhut'aña.<br />

Piedra imán. Akusa aputiri qala vel kisu qala. +<br />

Atraer el hierro: achuniña, achutaña, aputaña vel<br />

jiskhutaña.<br />

Piedra de molino. Murina qala.<br />

Piedra de moler maíz, quinua, &c. Al modo de<br />

indias. Khuna. La de arriba: lurawa; la de abajo:<br />

khuna tayka.<br />

Piedra para moler amasar la pasta de que hacen<br />

chicha y también muelen otras cosas. Piqaña. La<br />

de arriba que es como media luwa: urquña. La de<br />

abajo: parara vel piqaña.<br />

Piedras donde los maderos del techo, mojinete<br />

arriba. Chaxwa.<br />

Piedra de estas que está en lo más alto del<br />

mojinete. Pinqu qala. Porque atan en ella el<br />

madero que llaman: pinqu en lo más alto del techo.<br />

Piedra aguda para trasquilar el ganado. Chillisa,<br />

qilqa.<br />

Piedra azufre. Sirsuqina vel chuqi qisima.<br />

Piedra cuerna para contar lo que se debe. Ch'ära. +<br />

Para Jo que se ha pagado: janq'u. + Contar con<br />

ellas: iranuqaña, apanuqaña.<br />

Piedra para desterronar atada en un palo. Ch'awa.<br />

+ Desterronar con ella: ch'awanuqaña,


246 Ludovico Bertonio<br />

q'upanuqaña, nuwanuqaña.<br />

Piedra que sirve de yunque a los plateros. Pallalla<br />

vel parara. Y la que hace oficio de martillo:<br />

muruqu.<br />

Piedra de amolar. Siki qala. + Amolar con ella:<br />

t'axt'aña.<br />

Piedra con que los indios pesan lana o ropa. Q'iwi,<br />

luwa vel nuwa qala.<br />

Piedra cal. Q'atawi. + Cocerla: wajaña.<br />

Piedra de los livis. Wichi wichi.<br />

Piedra bazar. Jayntilla. La grande: illa, llanllaqasu.<br />

Piedra preciosa. Qispi qala, lliphilliphiri qala.<br />

Piedra o hueso de que hacen gargantillas como<br />

corales. Mullu.<br />

Piedra de buena haz. Ajanuni.<br />

Piedra fundamental. Thaxsi qala.<br />

Piedra para entremeter en los edificios y llenar sus<br />

huecos. Ch'äta, chillpa, k'ak'i qala. + Entremeterla:<br />

chillpantaña, chillputaña.<br />

Piedra esquinada. Q'uchuni qala.<br />

Piedra con que labran otras o con que pelean los<br />

indios. Wini.<br />

Piedra labrada. Ch'ijuta.<br />

Piedra buena para labrarse. Ch'iju.<br />

Piedrecitas del camino. Ch'ixulla. + Empedrar con<br />

ellas: ch'ixullana jant'akuña,<br />

Piedrecita o china. Jisk'a qala.<br />

Piedra granizo gordo. Jaqu. + Caer o granizar gordo:<br />

jaquña.<br />

Piedra del toque.<br />

Piel. Lip'ichi. + Aderezarla: qaxuña, phiskuña,<br />

thixmiña. + Zurrador de pieles: lip'ichi kamana,<br />

lip'ichi phiskuri.<br />

Piélago profundo. Mik'ayu, tuta vel manqhi.<br />

Pierna. Chara. + Encogerla: athapiña, wat'athapiña. +<br />

Extenderla: wat'atataña, atataña.<br />

Piernas tuertas. Jarapi chara.<br />

Pífano. Pinqullu. + Tañerle: pinqulluta pinqullusiña.<br />

Pihuelas. Khatallijarta.<br />

Pila. Phaxcha.<br />

Pileta. Jisk'a phaxcha.<br />

Pilar de piedra, de madera, de ladrillo, &c.<br />

Qalatikira, k'ullu tikira, ladrillo tikira.<br />

Piloto. Wampu sariyri.<br />

Piltrafa. Janaxa aycha.<br />

Pimiento de indias. Wayk'a.<br />

Pimpollo del colli, del durazno, del olivo del<br />

manzano, &c. Wawa qulli, &c. Posponiendo a<br />

wawa, el nombre del árbol o diciendo al revés:<br />

qulli ali, &c + Salir tos pimpollos: chillkutaña,<br />

maphutaña, jump'uxtaña.<br />

Piña fruta de indias. Achupalla.<br />

Piña de plata. Qullqi piña.<br />

Pinsas de los indios con que se arrancan la barba.<br />

Q'utuña. + Arrancar con ellas: q'utuña vel q'utusiña.<br />

Pintar. Pintaña, qillqaña, llimphiña, qhusqhuña.<br />

Pintado de diversos colores. Ch'axru arkata, puqu<br />

puqu arkata, ch'añu arkata.<br />

Pintor, pintora. Qillqiri qhusqhuri, llimphiri, &c.<br />

Pintar un color sobre el campo de diverso color.<br />

Qillqaranttaña.<br />

Pintado. Qillqata, &c. + Estar pintada la coronilla del<br />

cerro con el sol cuando sale o las puntas de las alas<br />

o ser cuarteados los pendones de diversos colores y<br />

otras cosas así: k'achachasiña. Y según los colores<br />

pueden decirse: q'illu, chupika, larama, janq'u, &c.<br />

k'achachasi.<br />

Pintas o manchas del rostro que es enfermedad de<br />

los yungas. K'ara. + Enfermedad de ellas: k'ara<br />

katuña, k'ara mistutu.<br />

Pintado o manchado así. T'uru k'ara, janq'u k'ara vel<br />

k'ara ajanuni.<br />

Pintarse. Vide afeitarse, embadurnarse, embijarse.<br />

Pio devoto. Dios waña. Idem: chuyma.<br />

Pío para con sus padres. Awkipa waña, taykapa<br />

waña.<br />

Pío de las aves. Jupi, q'usllu, chuchi. + Piar. Vide<br />

supra.<br />

Pío deseo de comida, de luego, &c. Manq'a, anata,<br />

sara, Diosaru jamp'ati jallaxchiña. + Tenerle:<br />

jallaxchiña.<br />

Piojo. Lap'a. + Comerse de ellos: lap'ampi<br />

ch'axmisiña, q'aq'usiña, lap'a ch'axmitu, q'aq'utu. +<br />

Espulgarlos: lap'achaña. + Con las uñas: ch'inqaña.<br />

+ Matarlos con la boca: t'uruña. Quitarlas con las<br />

manos: ichuqaña. + Espulgar a otros: lap'a<br />

uñarapiña. + Así mismo: lap'a ullasiña, ullarasiña.<br />

+ Limpio de ellos: titi, qupa.<br />

Piojoso. Lap'axtara, lap'a ch'añañaqi, lap'a mulluq'u.<br />

Pisar. Takiña, takixataña, takisnuqaña, takikipaña.<br />

Vide: ta-. no. 16 donde hay muchos modos.<br />

Pisar aplastando algo. Llamq'ijaña, llamq'ichasiña.<br />

Pisar, pateando el suelo. Thaylliña.<br />

Pisadas, señales de los píes. Kayu vel kayu<br />

takisnuqawi, takinuqawi. + Seguirlas: kayu arkaña<br />

vel kayu apiña, apikipaña.<br />

Pisón. T'axlliña. + Pisar con él: t'axlliña, t'axtaña.<br />

Pitar, contribuir. Wakhisiña vel wakhijasiña.<br />

Pitar cada cual una medida de algo. Tanqachasiña.<br />

Pito, pájaro de pico largo con que horada las<br />

paredes. Yaraqaqa vel juykhu ñujtu.<br />

Pito a topo con que prenden su saya las Indias en


Vocabulario de la Lengua Aymara 247<br />

las espaldas por delante. Phitu. + Ponér- sele:<br />

phitut'asiña, phiturusiña. + Quitársele: ärasiña,<br />

sukurasiña. + Ponerle a otra: phit'ut'äña vel<br />

phinturäña.<br />

Pito más pequeño para prender el manto. Phich'i. +<br />

Ponérsele prendiendo el manto: phich'it'asiña, &c.<br />

+ La espiga de ellos: wichinka vel allu.<br />

Pito o alfiler gordo también para el manto. P'ulu.<br />

Es de las indias charcas, poco usado acá.<br />

Plaza. Jawkipata, palasa. + Amigo de ella:<br />

palasakamana vel quya.<br />

Plaza mercado. Qhatu. + Amigo del qhatu: quya,<br />

qhatukamana.<br />

Placeta. Jisk'a palasa.<br />

Plana de albañil. Yawri pallalla vel q'ullu pallalla.<br />

Plana de la hoja o página. Jaqha tuqi qillqa.<br />

Plana que da escrita el muchacho. Palana vel qillqa.<br />

Planeta estrella. Jach'a warawara.<br />

Planta y plantel de árbol o cualquier hortaliza.<br />

Mallki.<br />

Planta del pie. Kayu tanama vel kayu tayu vel<br />

takinuqawi.<br />

Planta del pie junto a los dedos. Kayu phapalli.<br />

Plantar. Mallkintaña, satantaña, kallaña, kallanuqaña,<br />

&c.<br />

Plantar los pimpollos del árbol sin arrancarlos,<br />

sino inclinándolos. Mallkikataña, athikataña.<br />

Plasta de sangre. Wila ch'ali, wila patarana, ch'axru,<br />

ch'añu. + Poner a uno como una plasta de sangre.<br />

Wila pataranachaña, wila ch'axruchaña, &c.<br />

Plata. Qullqi. + Labrarla batiendo: liq'iña. + Haciendo<br />

labores: qillqaña, t'ilmusuña, qaxusuña. + Y<br />

relevando las labores: liq'usuña. Vide: fundir.<br />

Plata corriente. Qurintu, k'ä.<br />

Plata para rescatar. Taja qullqi vel qullqi taja.<br />

Plata, chafalonía. Katiputa.<br />

Plata fina. Ch'uwa qullqi.<br />

Plata baja. Jawa qullqi.<br />

Plata acuñada. Riyala, liyala, &c.<br />

Platear. Qullqinchaña.<br />

Platero. Palateru, qullqi kamana, qullqi liq'iri, taqa<br />

taqa.<br />

Platicar o predicar. Iwxaña, iwaxaña, sermonaña.<br />

Plática o sermón. Sermona.<br />

Platicar razonar muy concertadamente. Puluni,<br />

k'illpani arusina. Vide: hablar consultar.<br />

Platico. Ancha yaliri, jamurpiyiri.<br />

Plato, palatu.<br />

Plato de ichu. Mixa.<br />

Plato de madera. Mixa.<br />

Plato de barro. Sañu palatu.<br />

Plato de calabaza. Mati chuwa.<br />

Plato grande. Vide: fuente.<br />

Plato de diferente hechura o escudillas. Wampura,<br />

es llano y grande. T'alla: grande y hondo. T'ika es<br />

de ichu para el camino y es como escudilla. Yuka<br />

es escudilla llena de algo.<br />

Platos con diferente comida. Mä mit'a, kimsa mit'a<br />

yuka vel manq'a. + Llevarlos a la mesa: asaña,<br />

asaxataniña. + Quitarles: asaraña, asaxaña,<br />

apaqaña. 3 -qi.<br />

Playa de la mar, laguna, &c. Lakha.<br />

Placer, agradar. Chuymaru puriña, maluña, mantaña.<br />

Vide: agradar.<br />

Pláceme, quiero. Iyasaña.<br />

Placer, deleite. Kusisiña.<br />

Placeres eternos. Wiñaya kusisiña qhit'isiña.<br />

Placeres mundanos. Aka uraqi kusisiña, qhit'isiña. +<br />

Breves y momentáneos: Jamk'aki tukusiri ch'iwu<br />

urpu kusisiña, &c.<br />

Placentero. Kusisiyiri, chipiyiri.<br />

Placiendo a Dios. Diosa ipana.<br />

Plazo o término de días. Término vel chimpusiwi,<br />

arusiwi uni, mara, &c. + Llegar: chimpusiwi ururu.<br />

Idem: phat'asiwi ururu puriña. + Dar a conceder<br />

plazo de tres o cuatro días: paya uru, kimsa, pusi<br />

uru vel urutaki chimpurapiña, unancharapiña<br />

término churaña.<br />

Plebeyo. Ina jaqi, kasi jaqi.<br />

Plega a Dios que yo llegue con bien. Dios awkisa<br />

kasi qispiki puriñajataki amawarapitpha. Y de esta<br />

pueden sacarse otras maneras para todas tres<br />

personas.<br />

Plegar. Vide: doblar.<br />

Plenilunio. Phaxsi urut'i.<br />

Pleitear. Pilitusiña, jithäsiña winkuwasiña,<br />

amphutäsiña, aynachäsiña.<br />

Pleito. Jucha, pilitu. + Ponerle: jila atamasiña, jila<br />

qallaña.<br />

Pleitista. Pilitu kamana, pilituki juchiri vel tuliri,<br />

philuri vel philu jaqi.<br />

Pliego de papel. Papela piliku<br />

Pliego de cartas. Qillqanaka mä pliku vel<br />

suk'athapita, apithapita qillqanaka.<br />

Plomada de albañil. Uypaychu. + Ajustar algo con<br />

ella: jaläña. + Ajustarse: t'alaxtusnuña vel<br />

t'alalaxtaña, -ru.<br />

Plomo. Malla, k'awsi. + Estarlo: titi vel chäntaqa.<br />

Pluma de los pájaros, las de las alas. Llaqa. + Las<br />

otras pequeñas: phuyu. Y generalmente: wayta.<br />

Pluma de escribir. Puluma.<br />

Pluma de la cola de un pájaro llamado qaqi de dos


248 Ludovico Bertonio<br />

y tres palmos de ellas, coloradas de ellas azules<br />

y amarillas: lawrawa.<br />

Plumaje o flores. Wayta.<br />

Plumaje como diadema. Siphi. + Ponérsele:<br />

siphit'asiña vel siphiña jiskhakipasiña.<br />

Plumaje de muchas plumas puestas en el sombrero<br />

redondo como capacete. Asanqu; y a esta manera<br />

descríbenla así: taqi tuqitha waytanakana apatattata<br />

vel phuntulattata. Lleno de plumas o atestado de<br />

ellas.<br />

Plumaje que se menea mucho con el aire. Phara<br />

phara.<br />

Plumaje como el asanqu de plumas menores,<br />

coloradas o verdes. Phuru vel much'ulli.<br />

Plumaje de los incas o chinchaysuyos de dos<br />

plumas puestas en la delantera del sombrero o<br />

llawto como cuernos. K'awsu.<br />

Plumaje ponerse. Waytat'asiña siphit'asiña, &c.<br />

Componiendo el nombre con -t'asi. + Ponerle a<br />

otro: waytat'äña, siphit'äna, &c.<br />

Plumajero, que los hace. Waytakamana.<br />

Plumajero, amigo de traerlos. Waytanqalla,<br />

waytat'asikamana.<br />

Población. Marka.<br />

Poblaciones de muchos pueblos juntos. Marka<br />

marka.<br />

Poblado, tierra de muchos pueblos o casas. Marka<br />

markani, uta utani uraqi. + Vamos a poblado:<br />

markaru mantaña. + Estar poblado algún lugar<br />

donde no había gente: markawanuqtaña,<br />

markanuqtaña, jaqiwanuqtaña, marka waki, marka<br />

thuri. Y puede decirse: uraqi vel uraqina.<br />

Poblar. Markachaña vel markachasiña.<br />

Poblador. Markachiri.<br />

Pobre. Wajcha, willullu, willillu, q'uma, pupri. +<br />

Quedar pobre: khüsqiña vel wajchaxaña, &c.<br />

Pobrísimo. Wanqixi. Idem: chiqana wajcha vel<br />

wajchana wajchapa, &c. Ulluma jakawisa, q'uya,<br />

t'aqita.<br />

Pobre de plata, carneros, &c. Qullqi q'uma wajcha,<br />

&c. + Llamar de pobre a uno por menosprecio,<br />

varón o mujer que sea: q'üta, larama, layupita,<br />

ch'ijmupita, tumiri wayllu, jach'a utana jach'a<br />

chuwani, jisk'a utana jisk'a chuwani, &c. + A las<br />

mujeres particularmente dicen: phala wak'ani, tisi<br />

phituni, urqu jachuchinu.<br />

Pobre entonado. Ch'üta ma qala, ch'üta mäqama,<br />

qawra qama, ch'üta qamasa, chuwasilla.<br />

Pobre mendigo. Wiskasiri vel juskasiri, wajchasiri.<br />

Pobre. Vide: andrajoso y remendado. + Hacerse pobre<br />

voluntariamente por Dios: Dios layku wajcha<br />

tukuña. + Por acontecimiento: wajchamukutaña,<br />

q'umamukutaña, &c. + Fingirse:<br />

wajchachasirapiña, tullpaki wajcha ullasiña vel<br />

saranaqaña.<br />

Pobretón, desventurado. Wajchaqisi. El segundo<br />

nunca se usa sino precede wajcha.<br />

Pobremente. Wajchajaki. + Enterrar así: wajchajaki<br />

uraqi p'iyaru wayuntasxaña.<br />

Pocilga. Khuchi uta.<br />

Poco. K'ata, pisi phinta, wallqa, jisk'aki, chituki.<br />

Poquito. K'ataki, pisiki, &c.<br />

Poco. Algunas veces se dice con la partícula -t'a, vel<br />

uta, interpuesta al verbo. Comer un poco:<br />

manq'at'aña, mank'utaña. Castigar un poco:<br />

jaycht'aña vel jaychutaña, &c.<br />

Poco a poco. Jiskiñaqataki, jiski chuymaki, sap'ataki,<br />

juk'ataki, juk'atha juk'ataki, &c. + De aquí a poco.<br />

Vide: de + Venir a poco disminuirse: pisixaña,<br />

k'ataxaña. + Cortar un poco de algo: kuchuraña,<br />

kuchurpäña. Y así en otras muchas cosas<br />

componiendo los verbos con las partículas -ra,<br />

-rpä.<br />

Poco faltó que no muriese. Niyat'aña, ñañat'aña,<br />

niyarpäña, juk'at'akiña, &c. Los cuales verbos<br />

pueden aplicarse a otros modos de hablar<br />

semejantes.<br />

Poco faltó que le diese, que no llegase, que no le<br />

mordiese, &c Y "ex adinuctis" se entenderá lo<br />

que es.<br />

Poco antes de morir. Niya jiwañapacha, niya<br />

jiwañataki.<br />

Poco después. Jani jayatha, jani jayakamatha, jani<br />

jaya pachatha janitha jayaña.<br />

Pocos días, años, meses después. Jani jaya uruña,<br />

&c.<br />

Pocas veces. Kawkinjamaki, kawkipanaki,<br />

mänakataki.<br />

Poco más. K'ata jila, mämpi vel llallimpi.<br />

Poco menos. K'ata pisi.<br />

Poco más o menos. Inaxa k'ata jilachisa, inak'a k'ata<br />

pisichispalla.<br />

Poco crecido. Uraqi mata.<br />

Poco avisado. Phinta phinta vel pisi chuymani. +<br />

Tener en poco: pisiru jakhuña. + Tener poco ánimo<br />

o poco brío: qhiytaña, llaxllat'aña, qhimaña.<br />

Pozo. Ch'uwaña, phujru, phutunqu: aunque no tenga<br />

agua.<br />

Pozo con agua. Umani phujru vel qutaña.<br />

Pozo o poza para pisar barro. Taqapi qutaña.<br />

Podar. Llaxllarpäña, kallicharpäña, phat'arpäña.<br />

Podadera. Llaxllaña, jayriña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 249<br />

Poder hablar. Arusiña yatisäña, wakisäña, purisäña<br />

vel arusiñaja yatisi, wakhisi. Nótese el modo de<br />

hablar de que se trata a la larga en la Gramática<br />

parte segunda, capítulo 7. § 3. Vide: Wanu- no. 37,<br />

donde notamos también muchas cosas.<br />

Poderse hacer, andar, &c. Luraña, saraña, &c. Con el<br />

verbo kankaña.<br />

Poder levantar una piedra o hacer algo donde sea<br />

menester fuerza. Atipaña wäsäña.<br />

Poderoso. Ch'amani. + Todo poderoso: taqi atipiri.<br />

Poder o mano tener para matar o para ir, &c. Jaqi<br />

jiwäña, limaru maña amparajankipi vel jantanwa<br />

jiwäña, &c. Y de este modo se sacarán otros. + Dar<br />

poder para hacer, cobrar, &c. Lurarapitajata,<br />

apararapixitajata saña. Y así para otras cosas.<br />

Podre. Jimq'i. + Lleno de podre: jimq'ixtara,<br />

jimq'ikamaki, jimq'iña. + Criarse podre en la<br />

pierna: kayu jimq'itatitu vel kayuja jimq'itati vel<br />

p'usutati.<br />

Podrirse la carne, &c. Jimutaña, jimikipaña, ñusaña,<br />

thujsaña vel p'usuxaña, p'uxtaña vel ñusatataña,<br />

thujsatataña.<br />

Podrirse la madera del tejado y el ichu por el agua<br />

y sol. Pharawrtaña.<br />

Podrirse el agua, vino, guisados, &c. T'amutaña,<br />

t'ama kipaña, t'amaskipaña, p'usqutaña, Idem:<br />

p'uquptaña. + Comenzar a podrirse: ñusaja saña.<br />

Idem: ñusa saruti, Idem: ñusa apxatti.<br />

Podrirse lo que está debajo de la tierra o en el<br />

lugar húmedo. Jallpiptaña, quyrariptaña.<br />

Podrirse de tristeza. Llakikiptaña, kichukiptaña, &c.<br />

Q'inakiptaña, phullchixkiptata. Vide: amohinarse.<br />

Podrirse la carne donde acuden las moscas.<br />

Muchutaña.<br />

Poleo de esta tierra. Waycha, q'ä.<br />

Polilla que roe las cosas. Thutha. Idem: comerse de<br />

ella: thuthajaña.<br />

Pollo de la gallina. Chiwchi, qallu.<br />

Pollo de otros pájaros. Qallu, anteponiéndole el<br />

nombre propio.<br />

Polla. Ankuta atawallpa.<br />

Pollito y cualquier pájaro que comienza a volar.<br />

Irpa, q'islla.<br />

Pollito de un pájaro llamado allqamari. Suwamari.<br />

Vide supra: pájaro donde se hallará una buena<br />

metáfora tomada de este pollito, suwamari. +<br />

Empollarse el huevo: k'awna qalluchasi. + Sacar el<br />

pollo: k'awna sillq'iña.<br />

Polución. Vide: semilla.<br />

Polvo. T'ürmi vel t'ümi. + Hacerlo de suyo con el aire:<br />

t'ürmiña. + Hacerlo con los pies o sacudiendo algo:<br />

t'ürmäña. + Levantarse: aputhaltaña. Y cuando es<br />

como remolino: tutukaña, 3 -ki. + Lleno de él:<br />

t'ürmixtara.<br />

Polvos de azúcar. Lata azucara. + Echarlo sobre la<br />

comida: willixataña, phawaxataña.<br />

Ponzoña. Qulla. + Darla en la comida o en la bebida:<br />

manq'antäña vel umantäña.<br />

Ponzoñoso. Qullani. Y es para todas cosas.<br />

Poner encima: apaxataña. Y todos los verbos de<br />

llevar con la partícula -xata.<br />

Poner abajo: apanuqaña. Y todos los verbos de llevar<br />

con la patícula -nuqa.<br />

Poner arrimando: apakataña. Y todos los verbos de<br />

llevar con la partícula -kata.<br />

Poner o tener todo su pensamiento en jugar, en<br />

comer, en rezar, &c. Anatarukiptaña,<br />

manq'arukiptaña, risarukiptaña. Y así en todos los<br />

verbos interponiéndoles la partícula -rukipta.<br />

Poner todo su pensamiento en Dios en la plata, en<br />

las mujeres, &c. Diosarukiptaña, qullqirukiptaña,<br />

marmirukiptaña, &c. Componiendo todos los<br />

nombres con la misma partícula -rukipta; así<br />

compuestos, se vuelven verbos.<br />

Poner en duda o dudar si fue o si vendrá, si dio o<br />

dará, &c. Inaxa machina sarachina, inaxa<br />

jutachini, inaxa churachina vel machinxa,<br />

jutachinixa, &c. Posponiendo -xa a los verbos, en<br />

lugar de anteponerles inaxa. Y en presente de<br />

indicativo de tercera persona diremos: machixa,<br />

churachixa, jutachixa, &c.<br />

Poner algo en la mesa, en el suelo, en el rincón, &c.<br />

Misa ruchaña, uraqiruchaña, k'uch'uruchaña, &c.<br />

Componiendo los nombres de lugar con la<br />

partícula -rucha: y es regla general.<br />

Poner la camiseta, el sombrero los zapatos, &c. a<br />

alguno: qhawat'äña, tankat'äña, jiskhut'äña, &c.<br />

Componiendo el nombre de vestido y de cualquier<br />

cosa que uno trae consigo con la partícula -t'ä. Lo<br />

cual se extiende a las plumas o plumajes, a los<br />

topos de las mujeres, a la espada, al bordón, a la<br />

rienda, jaquima, silla, &c.<br />

Poner algo negro o blanco, dándole aquel color<br />

cualquiera que sea. Ch'arachaña, janq'uchaña, &c.<br />

Componiendo el nombre con la partícula -cha vel<br />

-ncha vel -kiptä o con -tä, -ptä, -axa. Porque<br />

también puede decirse: ch'äranchaña,<br />

ch'ärakiptäña, ch'äratäña, ch'äraptäña, ch'araxaña.<br />

Y así en todos los colores.<br />

Poner las manos en alguno. Ampara äkataña,<br />

luqakataña.<br />

Poner la boca como para chupar. Lakha ansakataña.


250 Ludovico Bertonio<br />

Poner lengua en alguno diciendo más de él.<br />

Aruxäña. 3 -xï.<br />

Poner el pie en el suelo. Kayu änuqaña,<br />

chillqinuqaña.<br />

Poner algo encima de la carga para que vaya todo<br />

junto. Paltaxataña, chhakxataña, chhakt'aña.<br />

Poner precio a las cosas de ocho, diez, &c. por cada<br />

hanega de chuño. Mä ch'unu wanqara tunka<br />

chanichaña vel tunkan chanipawa saña.<br />

Poner al sol las papas heladas para hacer chuño.<br />

Lupiru chulluyaña.<br />

Poner piedras en el suelo. Atinuqaña.<br />

Poner en rueda las piedras o los hombres, &c.<br />

Qupuchaña.<br />

Poner su corazón o pensamiento en alguna cosa.<br />

Chuyma churasiña.<br />

Poner a alguno de sangre, maltratándole. Wila<br />

jururuchaña, wila lawrawanichaña, wila lawrawani<br />

jaqhut'aña.<br />

Poner en ringlera piedras, hombres y otras cosas.<br />

Tilaña, siq'ichaña, chiqachaña.<br />

Poner en ringlera para cazar pájaros. Yatäña.<br />

Poner a uno en la cuenta de los que no pagaran o<br />

no fueron a donde le mandaron. Ch'ärachaña.<br />

Poner ahinco y fuerza an algo. Ch'amatataña,<br />

ch'amaptaña, tujiptaña, sintiptaña, yajaptaña,<br />

tukhit'aña.<br />

Poner ánimo y brío. Chacha chuymat'äña, sintiptäña,<br />

&c.<br />

Poner a la mano derecha o izquierda.<br />

Kuptuqiruchaña, ch'iqatuqiruchaña.<br />

Poner algo por cabecera. Ch'ijmasiña,<br />

anteponiéndole la cosa.<br />

Poner en riesgo de la vida a alguno. Ch'unch'ut'aña.<br />

Poner en riesgo la vida. Niya jiwañaru puriña.<br />

Poner en cuenta anudando al modo de indios.<br />

Chinusiña vel chinut'asiña. Al nuestro:<br />

Jakhuthapiña.<br />

Poner los manteles en la mesa o en los frontales.<br />

Jant'akuña.<br />

Poner amarga la boca. Jarujäña.<br />

Poner bien algo. Jiskichaña, wakäña. Vide: aderezar.<br />

Poner en tasa a alguno. Jusq'uña, jusq'untaña. Poner<br />

en el padrón.<br />

Poner a enjuagar o secar. Wañaräña, t'ajsaräña,<br />

wañachaña, lupiruchaña.<br />

Poner asco, darle o causarle. Chuyma llujuthaltäña,<br />

kiwkuthaltäña.<br />

Poner en alguna parte algo, como en una vasija, en<br />

un costal, &c. Inuqaña.<br />

Poner a uno pan que guarde algo. Irpanuqaña,<br />

irpaxataña.<br />

Poner la criatura en el suelo pan que se desenfade o<br />

alivie. K'usanuqäña, ikinuqäña.<br />

Poner una cosa o persona trocándola con otra.<br />

Lantikipaña vel lantusuña, turkusuña.<br />

Poner cubierta. Vide: aforrar o echar.<br />

Poner o gastar un año, mes día, &c. en algo. Mä<br />

maraña, mä phaxsiña, mä uruña.<br />

Poner manso a alguno o de negro, azul, &c. alguna<br />

cosa. Vide: pararle o volver, &c.<br />

Poner tendido. Vide: tender.<br />

Poner en cuidado. Kichuna apantaña, irantaña, &c.<br />

Poner derecha o en pie alguna cosa. Sät'äña.<br />

Poner a resfriar. Thäräña, Idem: thächaña.<br />

Poner manojos de ichu sobre las sogas para atar o<br />

cargar: Suk'aña, lukuchaña.<br />

Poner en cobro. Imaña, waqaychaña.<br />

Poner cerca o a mano. Jak'aruchaña. + A tras mano o<br />

lejos: jayaruchaña. + Aparte: jaqharuchaña.<br />

Poner bien fijo. Thurit'äña vel thurinuqäña.<br />

Poner, aderezar mal alguna cosa. Jaxumallaki,<br />

jiskichaña.<br />

Poner bien. Vide: reconciliar, amigos hacer, &c.<br />

Poner mal a uno con otro. Ajana vel ch'axmina<br />

apantaña.<br />

Poner a vender en la tienda, plaza o mercado.<br />

Utt'äña.<br />

Poner costumbre. Yatichaña, qallararapiña; wiñaya<br />

luranataki.<br />

Poner por obra el bueno o mal propósito.<br />

Amajasitajakama, luraja, sawijakama luraña.<br />

Poner la olla en el fogón. Ituxataña, asaxataña.<br />

Ponerse sobre algún lugar andando: saraxataña. Y<br />

todos los verbos de andar con la partícula -xata,<br />

según la propiedad de sus movimientos o de su<br />

andar.<br />

Ponerse delante o en la presencia de alguno:<br />

sararanaña. Y todos los verbos de andar con la<br />

partícula -rana.<br />

Ponerse algún vestido, zapatos, &c. Isit'asiña,<br />

jiskhut'asiña, &c. Componiendo los nombres con la<br />

partícula -t'asi. Y se extiende esto a todo lo que<br />

dijimos poner camiseta, &c.<br />

Ponerse blanco, negro, &c. Vide: volverse.<br />

Ponerse en ringlera, en rueda, &c. T'ilasiña,<br />

siq'ichasiña, qupuchasiña, &c. Añadiendo -si, a los<br />

verbos que significan poner de aquella manera.<br />

Ponerse delante de algo, quitándole la luz.<br />

Ch'amast'äña, ch'amasjasiña, jamast'äña;<br />

jithitataña, ch'amakt'äña, lupiritha jithit'äña.<br />

Ponerse a la mira. Qhamäña vel mich'uwaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 251<br />

ullasiña, ullasnaqaña.<br />

Ponerse de bruces o de barriga. Jiphixataña,<br />

llawllixataña, winkuxataña.<br />

Ponerse una piedra u otra cosa por cabecera. Qala<br />

ch'ijmachasiña, sawnañachasiña.<br />

Ponerse luto. Jach'irt'asiña.<br />

Ponerse negro a si mismo o de otro color.<br />

Yanachasiña, &c.<br />

Ponerse a cuestas. Vide: cargarse.<br />

Ponerse galano. K'anchillachasiña vel k'apchichasiña.<br />

Ponerse de cabeza en el suelo y los pies levantados.<br />

P'iqiña kayuni sät'aña.<br />

Ponerse muchos en alguna parte, como para<br />

trabajar. Jumpuxxattaña, aywixattaña,<br />

jump'uxthaptaña, &c.<br />

Ponerse el sol, la luna, &c. Jalantaña, mantaña,<br />

jithintaña, llujuntaña, p'utuxranttaña,<br />

thalaxranttaña, &c.<br />

Ponerse otro vestido en lugar del que traía. Isi<br />

lantikipasiña, Idem: lantirurusiña, turkakipasiña.<br />

Ponerse a comer con quien halla comiendo.<br />

Uquxataña: -mpi.<br />

Ponerse algo la mujer en el seno. Phiqhirusiña,<br />

phiqhiruchasiña, phiqhiru chillantaña, apantasiña.<br />

Ponerse algo en la faltriquera. Imasiñaru,<br />

faltriqueraru, juskusiru, irantasiña, wayuntasiña. +<br />

En la bolsa: bolsaru, wäqaru. Vide: bolsa.<br />

Ponerse el pájaro dejando de volar. T'akuña,<br />

jalanuqaña.<br />

Ponerse en orden los escuadrones cuando quieren<br />

pelear. Intusiña, waqhijäsiña, qallaqasiña.<br />

Poniente del sol o luna, &c. Inti jalanta. + Venir el<br />

aire de él o las nubes, &c. Inti jalantatha thiy vel<br />

qiniy de thäña y qinäña.<br />

Popa del navio. Wampuna ch'inapa. La proa: nasapa.<br />

Poquito. Vide: poco.<br />

Por amor mío. Nä layku, nä supa.<br />

Por amor o respeto de alguno hacer o decir, &c.<br />

Lurarapiña, arusirapiña, sarapiña &c. Añadiendo<br />

-rapi, a todos los verbos. Por aquí o por acá.<br />

Akaqata vel akatha. Y de esta manera se usarán<br />

todos los adverbios locales y nombres de lugar.<br />

Por haber tu ido, comido, dormido, &c.<br />

Mawimatha; manq'awimatha, ikiwimatha, &c.<br />

Usando del participio en -te o -wi, con los<br />

pronombres -ja, -ma, -pa, &c. Y la proposición<br />

-tha, a la postre.<br />

Por cumplimiento: chupiki, tullpaki o ch'uki,<br />

interpuesta a los verbos. Comer por cumplimiento:<br />

manq'ach'ukiña. Y así en todos los demás.<br />

Por delante. Nayratuqi. Idem: nayraqata. Añádanse<br />

las preposiciones -na, -ru, -ta, &c. Según la cosa<br />

pidiere.<br />

Por detrás. Ch'inatuqi, ch'ina qata vel jikhanituqi. +<br />

Corcobado por delante y por detrás: nayraru k'umu,<br />

jikhaniru k'umu.<br />

Por debajo. Manqhitha.<br />

Por donde quiera que pasares. Kawkiqatasa sarajata.<br />

Por este tiempo, de aquí a un año. Naxsa aka pacha.<br />

Por esta Cruz. Akachixa kurusasa, akapi chiqa<br />

kurusa.<br />

Por Dios. Akapi Diosasa, akawa Diosa, akachixa<br />

Diosasa.<br />

Por debajo se metió. Manqhiru mantana.<br />

Por demás es eso. Inaki, inayäki, kasiyäki.<br />

Por entonces. Ukapuqaki, uka ila puqaki; uka<br />

pachaki,<br />

Por donde? o ¿por cual camino? ¿Kawkiqata?<br />

Por embuste del demonio. Supayuna musapatha. Y<br />

siempre que significare causa, usaremos de -ña.<br />

Por fuerza. Ch'amakama. Vide: necesario.<br />

Por gana de andar, ir a algún cabo. Kayuna jasitaki<br />

saraña.<br />

Por gana de hablar, decir algo. Lakhana vel laxrana<br />

jasitaki arusiña.<br />

Por junto. Taqipacha.<br />

Por lo cual. Ukïpana, ukïpanka vel ukchipana.<br />

Por madurar está. Ch'uxñakirja.<br />

Por medio mío, tuyo, suyo, &c. Nijana, jumimana,<br />

jupipana.<br />

Por maravilla, raras veces. Kawkinjamaki,<br />

kawkipanaki.<br />

Por menudo o por extenso contar todo lo que hay.<br />

Sapa sapatha, mämätha taqi atamaña.<br />

Por más que andes, trabajes, &c. Ancha sarasinsa,<br />

iranaqasinsa, ch'amatatasinsa, &c.<br />

Por más que digas, no te creeré. Ancha arusimansa,<br />

jani chiqawa siriksmati. Hízosé por subjuntivo, por<br />

causa de dos supuestos.<br />

Por muchas cosas que sean. Qayqas qayqasjnsa,<br />

qaykirikisa.<br />

Por menudo vender. K'atatha k'ataki, jisk'atha<br />

jisk'ataki alaxana, almutu almututha, puchuyla<br />

puchuylatha, &c. + Vender por junto su trigo, maíz,<br />

&c. Trigoja mäki suntuxaña, mäki maycharaxaña<br />

vel qhatuxaña, alaxaña, &c.<br />

Por mi bien llegaste a este pueblo. Allinajanaki<br />

jutata.<br />

Por mi mal hiciera yo eso. Nataki qani uka luririktha.<br />

Por mi interés. Inawijatha.<br />

Por mi fue a Potosí. Na pachana phutuxchiru mana.<br />

Acomódese a otras cosas semejantes.


252 Ludovico Bertonio<br />

Por mí mismo sin ayuda de otro hice esto.<br />

Nakamaki, napachaki aka luratha.<br />

Por orden. Thiyatha thiyatha, saratakama,<br />

sarapakama.<br />

Por poco no le mato. Niya niya, llalla vel ñaña<br />

jiwäña, niyat'ana, llallat'ana, ñañat'ana.<br />

Por que causa o razón. Kunapiniki, kunatpiniki,<br />

kunayäxatha vel kamisa, kamisäña.<br />

¿Por qué razón o con qué conciencia? ¿Kuna<br />

chuymaniraki? vel ¿Kuna chuymampiraki?<br />

Por rincones o secretamente. Manqhitha, jamasatha.<br />

)( Qhanatha.<br />

Por sembrar, por arar, por casar, &c. Satamä,<br />

satanawi, qullimä, qhullinawi, kasaramä,<br />

kasaranawi, &c. Poniendo -mä o -nawi, en los<br />

verbos en lugar de -ña.<br />

Por sí. Vide: aparte.<br />

Por sí o por no. Arupäki, arutaki, inajaki, chuphijaki.<br />

Por sujetar, por atar. Purumaki.<br />

Por temor, por odio, por &c. Jaxsarasinaki,<br />

uñisinaki; axrasinaki lurana. Porque este gerundio<br />

y el subjuntivo -jana, -mana, -pana, tienen fuerza<br />

de causal.<br />

Por ventura o quizé. Inaxa, qiynaki. Vide: poner en<br />

duda; donde se hallará los modos de hablar que<br />

pertenecen a esto.<br />

¿Por ventura harás eso? Simpati. Idem: sumpati,<br />

simpatixa aka yä lurasma vel luririkta?<br />

Por vía de qué parentezco te entremetes acá?.<br />

¿Kunawaykama? ¿Kuna chhuluma akaru<br />

jalantaña? Y respondiendo, si tengo, dicen:<br />

waykaja, chhuluja jukapiniwa.<br />

Por un solo Dios. Diosa laykuki.<br />

Por un lado. Jakha jarapitha. Y dicese de todas las<br />

cosas.<br />

Porción o pedazo de carne, de pan y de otras cosas.<br />

Jawqi. + Dividir algo en porciones: waqi waqi<br />

jaläña. Y si es de carne dicen también: aycha t'iwi,<br />

aycha t'iwratata.<br />

Porfía. Sasiña jiwatisiña.<br />

Porfiar de palabra entre sí. Sasiña, kutipasiña,<br />

jiwatisiña, aruna jakijasiña, jinq'asiña, junisiña,<br />

nukhut'asiña.<br />

Porfiar en decir algo para su bono dorándolo todo.<br />

Tuqi. Idem: musa phalaña.<br />

Porfiar en querer o no querer hacer algo contra lo<br />

que le aconsejan o mandan. Ch'unch'utha sät'aña,<br />

thunuki, k'achaki, tujiki arusiña.<br />

Porfiar o poner todo su conato en hacer algo bueno<br />

o malo. Ch'akhawaña, ch'akha ch'akha jalaña, -ru<br />

vel jani jaytaña, jani armaña, jani lluch'uña.<br />

Porfiado en su parecer. Tuji, jani pakiya vel paka,<br />

jani phaxta, jani chikä. Vide: obstinado.<br />

Porfiado en hablar más y más. Uka tukuta aruni,<br />

pacha tuku. + En disputar: sasikamana, &c.<br />

Porra para pelear o desterronar. Ch'awa. +<br />

Desterronar o pelear con ella: ch'awarpäña,<br />

nuwarpaña.<br />

Porrazo. K'apaxtäña. + Darle k'apaxtaña.<br />

Portada. Qillqa, punqu. + De cantería: ch'ixuta. + De<br />

arco: kürimi. + De ladrillo: latrillu punqu.<br />

Portal o cueva de peñascos. Jaqhitiy.<br />

Portal de Belén. Belén jaqhitiyi.<br />

Portería, puerta principal. Jach'a punqu.<br />

Portero. Punqu kamana.<br />

Portillo, agujero de la pared. Pirqa p'iya.<br />

Posada donde uno mora. Uta.<br />

Posada donde alguno hospeda por algunos días.<br />

Puriwi.<br />

Posar, morar. Utkaña.<br />

Posar de camino o de paso. Puriña, maya paya uru<br />

qamaña.<br />

Posar o morar contra la voluntad del dueño.<br />

Utkaraqaña, arphat'araqaña, ikit'araqaña.<br />

Posponer no haciendo caso o dejándolo por otra<br />

cosa. Armaxaña, armt'xaña, lluch'umukxaña, pisiru<br />

jakhuxaña.<br />

Posponer. Vide: estimar menos.<br />

Poseer alguna casa, tierra, &c. Aka uta, yapu, &c.<br />

nanki. Pedro la posee o es de Pedro: Pedronki, &c.<br />

Componiendo el nombre del poseedor o su<br />

pronombre con -nkaña, concertando después el<br />

verbo así compuesto con la cosa poseída.<br />

Poseedor o dueño de la casa, chácara, &c. Utani,<br />

yapuni, &c. Añadiendo -ni, a la cosa poseída.<br />

Posible ser o posible cosa es hacer, aprender,<br />

alcanzar, &c. Luraña, yatiña, jakikatasiña, &c.<br />

Tomando el participio de cualquier verbo acabado<br />

en -ña, Vide: poder. + ¿Es posible? Interrogando.<br />

Vide: ¿Es posible?<br />

Posible es que haya ido, dicho, &c. Cuando hay duda<br />

en ello: inaxa lurachisa, arusichisa, &c. Vide: poner<br />

duda<br />

Poste. Vide: pilar.<br />

Postema. T'iwka, ch'upu. + Apostemarse: t'iwkitu,<br />

ch'uputu. + Apostemado: t'iwka Jaqi, ch'upu jaqi<br />

vel t'iwkani, ch'upuni.<br />

Postillas. Qiri. + Apostillarse: qiritu, qirít'itu<br />

Postrarse. Alit'äña, qinst'aña, arpht'aña, kumphut'aña.<br />

Postrado. Alit'ata, kumphut'ata, &c. + Estarlo:<br />

alit'askaña, kumphut'askaña, arpht'askaña, &c.<br />

Postrero. Ch'ina. + Andar postrero: ch'inaki saraña. +


Vocabulario de la Lengua Aymara 253<br />

Serlo de todos: ch'ina chapi.<br />

Postrero, último del pueblo, arrabal. Marka<br />

kawaya, uta kawaya.<br />

Postre de la comida. Ch'ina manq'a.<br />

Potaje o guisado de indios. Luxru. + Hacerle:<br />

luxruña, luxrusiña.<br />

Potestad. Vide sup: poder. Poyo ordinario.<br />

Pata. Poyo para dormir. Pata at'i, qawitu.<br />

Prado de buenas hierbas para pastos, &c.<br />

Muyapampa.<br />

Prado, floresta. Thutumpi pampa.<br />

Preciar. Jakhuña yupaychaña.<br />

Precio. Chani waqi. + Tenerle de un real, de cien<br />

pesos: mä reala chanini, pataka sara chanini, &c.<br />

vel mä realan chanipa, waqipa. + No tenerle, no<br />

valer nada jani kunan chanipa, jani kuna chanini. +<br />

De poco precio: pisin chanipa. + De mucho: juana<br />

vel jayan chanipa.<br />

Preciado. K'ä, jakhu. Vide: querido.<br />

Preciarse de ser pariente del Rey. Mayquna<br />

apanapajawa sasina chupichasiña. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Preciarse jactándose. Qanqhiña lupiña, k'anchaña,<br />

sumaña.<br />

Precipitada e inconsideradamente. Jani<br />

amajasitataki, uriptasajaki, q'apaptasajaki.<br />

Predicar. Sermonaña, iwxaña vel iwaxaña Diosana<br />

arupa atamaña.<br />

Predicador. Sermoniri, sermori iwixiri, iwxiri,<br />

atamiri.<br />

Pregonar. Pirkunaña, arunaqaña, arut'aña, sermoña.<br />

Pregonar la tasa publicando lo que cabe a cada<br />

uno. Tasa arut'axaña.<br />

Pregonar bienes o males. Idem.<br />

Pregonero. Pirkuniri, arut'iri.<br />

Preguntar. Jiskhiña, jiskhit'aña.<br />

Preguntar mucho. Jiskhich'ukiña.<br />

Preguntar sin dejar cosa. Nasani, nayrani, jiskhiña<br />

vel nasani parani jiskhisina aliqäña. 3 -qi.<br />

Preguntar si uno ha comido, a él mismo?<br />

¿Manq'atati? Añadiendo -ti al verbo o al nombre.<br />

Responderá, no he comido: jani manq'atti, por que<br />

en primera persona se hace sincopa por causa de la<br />

partícula -ti. + Eres Pedro ¿Pedrotati? Respuesta<br />

Pedrotwa.<br />

Preguntar por alguno. Tumpasiña. ¿Preguntó por mí<br />

o no? ¿Tumpasituti?<br />

Prelado, obispo, vicario, &c. Según fuere la<br />

dignidad, usando de nuestros nombres,<br />

posponiéndoles o anteponiéndoles. Apu, si<br />

quisiéremos.<br />

Prelado de los religiosos, priora, guardiana, &c.<br />

vel.: apu priora, Apu guardiana, Apu retora, Apu<br />

provinciala, &c.<br />

Premiar galardonar. Payllaña.<br />

Premiar al justo. Jiski lurawipatha payllaña, churaña<br />

khuyaña.<br />

Premiar demasiado. Jiliskipampi-<br />

Premio. Paylla, khuyawi, churawi. + Ponerle de una<br />

buena manta a quien corre más, &c. Jasawipatha<br />

mä jiski llaqutatha llallaña.<br />

Prenda que se quita para que pague o hasta tanto<br />

que haga, &c. Jark'awi.<br />

Prenda o señal que se dá en seguridad de toda la<br />

paga o por otras causas. Churt'awi: más claro es<br />

prenda. + Dar prenda así: pirinda jaytaña vel<br />

pirindat'aña.<br />

Prender echando en la cárcel. Wata utaruchaña,<br />

Idem: irpantaña. + Ser preso así: wata utankiri. +<br />

Darse por preso: iya wata utankawa saña.<br />

Prender el vestido con alfiler o con cuaquiera otra<br />

cosa las mujeres. T'irikataña. + Y si es<br />

arregazándose a su modo juntando la delantera y<br />

trasera de su úrku entre las piernas: t'impusjaña,<br />

t'impusjasiña.<br />

Prender echando raices las plantas. Sapatataña, sapa<br />

aytataña, tunu katuña vel sapachasiña.<br />

Prender el fuego en la lena. Nakkataña, nakthapiña<br />

-ni.<br />

Prenderse el manto con el topo o con otra cosa así.<br />

Phitut'asiña vel phichit'asiña, phiqachat'asiña, &c.<br />

Según fuere la cosa con que.<br />

Preñada. Japi. Este es propio de la mujer. + Las<br />

hembras de los animales: walq'i. + Empreñarse:<br />

japitaña, japiwaxataña, wallq'itataja. Son comunes.<br />

Preñada propiamente, de la hembra de los<br />

carneros de la tierra. Lasata vel lasi, thukata,<br />

p'uñu, p'ini.<br />

Preñada muy cargada y cercana al parto. Tata<br />

phalla, tata wallq'i, jullchusa, ñuñu ch'aqha. +<br />

Puraka wayucha: es estar preñada así.<br />

Preñada a seis meses, &c. Chuxta phaxsi japi.<br />

Preñada a menudo. Ilatha ilatha, jamk'atha jamk'atha<br />

japi vel japiwiri, wallqitiri.<br />

Preñez o preñado. Japikankaña, kankawi.<br />

Prensar apretando o poniendo la mano o algo<br />

encima. Limixataña, q'apixataña, llamch'ixataña,<br />

llawch'ixataña.<br />

Prensar libros con prensa o con otras cosas<br />

semejantes. Limithapiña, llamch'ithapiña,<br />

q'aphithapiña.<br />

Prensar sedas, &c. Qillqaña.


254 Ludovico Bertonio<br />

Prensado así. Qillqata.<br />

Prensa. Limithapiña, pirinsa.<br />

Presa lo que roban. Jark'awi.<br />

Presencia. Nayraqata, en mi presencia, nayraqatajana.<br />

+ Estar en presencia de alguno: nayraqatankaña.<br />

Vide: na- no. 8.<br />

Presentar poner en presencia de otro a alguno.<br />

Irparanaña, irpakataña. Componiendo los verbos de<br />

llevar con la partícula -rana vel -kara usando de<br />

ellos según la propiedad de las cosas y si es de<br />

repente diremos irpastaqhaña. Componiéndolos<br />

con -staqha.<br />

Presentarse delante de alguno: sararanaña.<br />

Componiendo los verbos de movimiento con la<br />

partícula -rana y si es de repente con -staqa.<br />

Presentarse con grande reverencia y humillación<br />

del cuerpo. Aliranaña, arpharanaña, k'umuranaña,<br />

kumpuranaña.<br />

Presente o don. Apäsiña, ulläsiña éste es dando, el<br />

otro enviado.<br />

Presentar dando en mano propia. Ulläsiña. +<br />

Enviando: apäsiña.<br />

Presentar testigos. Ullachäña.<br />

Presente estar. Jukaña, akankaña, ukankaña, &c. +<br />

Las cosas presentes: jicha yänaka. + Las venideras:<br />

akaxaru yänaka. + Las pasadas: näyra yänaka.<br />

Presencia corporal. Janchimpi akankaña. Cristo N.S.<br />

está con su presencia corporal en la hostia<br />

consagrada: Jesucristo awkisa kiki janchipampi<br />

justiy'anki.<br />

Presencia del pensamiento y atención. Chuymampi<br />

amajasiñampi akankaña, ukankaña, sermonankaña,<br />

&c.<br />

Preso en la cárcel. Wata utaru chinut'ata.<br />

Prestar. Chariña, manuña, mayña.<br />

Prestado. Chariwi manuwi. + Dar así prestado: lo<br />

mismo que prestar.<br />

Prestar paciencia. Amukimutusiña vel mukhusiña,<br />

chuyma limit'asiña.<br />

Presto. Q'apa, nina uma. Vide: diligente, agudo.<br />

Presto. Vide: al momento, luego.<br />

Presuntuoso. Vide: arrogante, arrogancia.<br />

Presumir. Vide: arrogante ser.<br />

Presuroso. Vide: apresurado.<br />

Pretal de silla. Idem: pretala.<br />

Pretal de cascabeles. Kaskawila pretala, kaskawila<br />

wallqa.<br />

Pretender algo. Amajasiña.<br />

Pretender casarse. Kasarasiña amajasiña.<br />

Pretil de puente o corredores. Chakana qinchapa.<br />

Pretina. Wak'asjasiña.<br />

Prevalecer con sus razones. Aruna atipaña,<br />

pakit''aña, phaxrachäña vel arujaki jakhusxi,<br />

yatisxi.<br />

Prevaricar, volverse malo. Yanqha tukuña, yanqharu<br />

q'axsuña vel yanqhaxaña, yanqhakipaña.<br />

Prevenir. Nayra amajasiña.<br />

Prevenir. Vide: aprestar, aparejar o apercebir.<br />

Priesa. Vide: andar. + Dársela para salir tutuksunuña,<br />

qhathamiña. + Dársela en negocio repentino:<br />

t'ulluru uma vel manq'a apantaña. + Hacer algo a<br />

priesa: ch'amanchaña, jananaña, jamk'achaña.<br />

Darla a otro: jamk'achäña. + Ir a priesa<br />

acogiéndose a algún lugar: jamk'achkataña.<br />

Prieto. Vide: negro, moreno, &c.<br />

Prima noche. Ajanu thami vel thami thami, ajanu<br />

sarphu vel kititha sapacha.<br />

Prima hermana. Qullaka chinki; según fuere mayor o<br />

menor.<br />

Primo hermano. Jila, sullka. Vide: sullka vel jila.<br />

Primo excelente. Qullana anchaki, jila qullanaki.<br />

Primogénito varón o mujer. Tayna, pichuriri.<br />

Primeriza. Tayniri. + Parir la primera vez: taynaña.<br />

Fruta temprana o primeriza. Jila achuri; y si son<br />

papas: qhuchi amka.<br />

Primera vez. Jichaki, aka mä kutiki, mä mit'aki, &c.<br />

Primeramente. Nayrarja, qullanarja, jilarja.<br />

Primer hombre. Adán nayra awkisa.<br />

Primera mujer. Eva nayra tayksa.<br />

Primero en alguna cosa. Jila, qullana, nayra,<br />

nayrawiri.<br />

Primicias. Primisasa. + Pagarlas: primisasa churaña.<br />

Primogenitura. Tayna kankaña.<br />

Primor de las cosas bien hechas. T'it'u qullana. +<br />

Estar pintado con mucho primor: t'it'u qillqata.<br />

Princesa. T'alla quya, qhapxumi.<br />

Principal de los indios después del cacique. Jilaqata,<br />

jilanqu.<br />

Principalía así. Jilaqataña.<br />

Principal. Vide: primo excelente.<br />

Principalmente. Qullana jila.<br />

Principe. Idem: vel Reyana jila yuqapa.<br />

Principlante. Vaxana, llamu.<br />

Principio. Qallaraña. Vide: comenzar.<br />

Principio del mundo. Qallarawi pacha.<br />

Pringue. Vide: gordura, sudor.<br />

Pringar. Lik'ina ch'aqaxatäña.<br />

Prisiones cadenas. Yawri wiska. + Echarlas: yawri<br />

wiskana yapijaña.<br />

Prioste. Idem: cofradía: Wallpani.<br />

Privadas. Jamawi. Vide: letrinas.<br />

Privado, querido de algún señor. Apuna


Vocabulario de la Lengua Aymara 255<br />

munajachatapa, utkasiri masipa, wiñayapa. Vide:<br />

bien kistu.<br />

Privar con alguno, alcanzar mucho de él. Kunasa,<br />

iyasäsiña.<br />

Privar de oficio de alcalde. Alcaldetha mistuwaña. Y<br />

así de otros oficios y dignidades.<br />

Privar. Vide: quitar.<br />

Proa del navio. Wampuna nasapa.<br />

Proceder como cuerdo. Chacha chuymat'aña. + Y la<br />

mujer: mamanaka chuymat'aña.<br />

Proceder como enemigo para con alguno. Awqaña,<br />

chuntaña.<br />

Proceder nacer. Miraña miratataña, aywitataña,<br />

saratataña maphutaña, jutaña, mistuña.<br />

Procesión. Procesiona, pursisana, aunque no es bien<br />

usar de estos vocablos cuando son tan corruptos<br />

como el segundo. + Ir tuerta.: q'inq'u q'inq'u, parqu<br />

parqu jithusu jithintata sullkarasita jilarasitha, asiru<br />

q'apisäta saraña, aywiña, äña. + Quebrarse:<br />

t'aqhaxtaña, apaxtaña, aywixtaña. + Ir confusa sin<br />

orden: minusitaki, ch'axrusitaki aywiña<br />

qhuchusiña, allisiña. + Ordenarla: tilaña,<br />

chiqachaña. + Hacerla: lurasiña, tumaña.<br />

Procurar el bien de otro. Amajasirapiña,<br />

p'utup'aywarapiña.<br />

Procurador así. Amajasirapiri,<br />

Procurador de oficio. Procuratura.<br />

Prodigo. Khurijü q'upanturu luxtatiri, pampa, jach'a<br />

ampara.<br />

Pródigamente dar. Churawasiña, aychawäsiña, &c.<br />

Añadiendo -wäsi, a los verbos de dar.<br />

Prohibir que no vaya, no dé, no lleve, &c. Jani<br />

saramti. Idem: sarajatati; y si no habla con la<br />

misma persona: jani sarphanti. Idem: saraniti saña.<br />

Usando de Imperativo o futuro de indicativo con el<br />

verbo saña.<br />

Prohibido. Sata. Que es participio añadiéndole antes<br />

todo los demás que precede al verbo saña.<br />

Profano en vestirle. K'anchilla, k'apchi, k'uskipa.<br />

Profano en las comidas. Mit'a mit'a manq'a jaqi,<br />

chupi manq'iri vel manq'awäsiri; y puede aplicarse<br />

a otras cosas.<br />

Profetizar que el hijo de Dios se haría hombre, &c.<br />

Jaqi tukuni saña.<br />

Protundo del agua. Mik'ayu, ch'uwach'uwa larama<br />

anqasi. Idem: winqasi, manqhi q'utayu.<br />

Profundo sueño. Jiwa jiki. + Tenerle: jiwa ikini.<br />

Profundidad. Miq'ayu, &c.<br />

Profundo, hombre intrínseco. Vide: intrínseco, &c.<br />

Prolijo. Vide: espacioso.<br />

Prolijo de hacer. Ancha una.<br />

Prolijo en decir lo que quiere. Atamasisina jani<br />

tukuri.<br />

Prolijo o largo. Jach'a.<br />

Prolongado. Wiskalla, saytu, chunta.<br />

Prolongadillo. Wiskalla. Y dicese también de algunas<br />

frutas y cosas menudas rollizas y algo largas.<br />

Prometer de dar, hacer, &c. Churaja luraja saña.<br />

Promesa así. Churaja sawi.<br />

Prometer sin gana de cumplir o de mala gana.<br />

Ayaki, chupiki inajaki, läjaki, jach'aki -pä<br />

chuymaki arusiña.<br />

Prometer a Dios obligándose con voto. Diosaru aru<br />

jathususiña.<br />

Prometer a los hombres obligándose a cumplirlo.<br />

Aru jathususiña.<br />

Prometer lo prometido a otro. Iyaskipaña.<br />

Pronosticar que lloverá o que habrá sequía de<br />

tiempo. Jalluniwa, wañamaraniwa sasina arujaña.<br />

Y de esta manera también pueden explicarse todos<br />

los dichos de los profetas.<br />

Pronosticar a uno o profetizarle que se casará, que<br />

reñirá, &c. Kasarasini, jaychasini sasina arujata. Y<br />

así de otras cosas. + Yo te lo profeticé o<br />

pronostiqué: arujasmawa, &c.<br />

Pronto para ir donde le mandan. Khitakama sariri,<br />

saraxaruri kallaki jaqi.<br />

Pronto para obedecer. Kuna lurama satasa llaki<br />

iyasiri.<br />

Pronunciar bien. Aru millk'ukipaña.<br />

Proponer de hacer, de ir, de ayunar, &c. Luraja,<br />

maja, ayunaja saña. Y así de todas cosas.<br />

Proporcionado. Punta, thupata.<br />

Propósito de hacer. Luraja sawi.<br />

Propio mío, tuyo, iñawija, iñawima, iñawipa, &c.<br />

Esta es mi propia casa; iñawi utajawa aka. Idem:<br />

khikhi utajawa aka.<br />

Propio vocablo de los Lupacas o lenguaje.<br />

Lupakana arupapi, Lupakana iñawi arupa.<br />

Propiamente hablando en romance. Romancetaki<br />

arusisina.<br />

Propiedad de la lengua castellana. Castilla aruna<br />

iñawipa. + Degenerar de ella el vocablo:<br />

waykikipaña.<br />

Proseguir. Vida: continuar.<br />

Próspero, dichoso. Samini, kusini, allini.<br />

Próspero, abundante. Apallachini, källachini.<br />

Prosperar Dios a uno, dándole todas las cosas a su<br />

contento, a la medida de su paladar. Ampara<br />

quta qutaru anatäña, kunasa wakhiktärapiña.<br />

Próspero ario de comida de papas, de maíz, &c.<br />

Amkha, tunqu jiski vel alli mara vel pacha.


256 Ludovico Bertonio<br />

Prósperamente vivir. Kasi, qispiki.<br />

Protector de oficio. Protectora.<br />

Protector de alguno. Vide: amparo.<br />

Probar la comida. Manq'araña, malliña, mallit'aña,<br />

manq'aki manq'aña, yanat'aña. + La bebida:<br />

umaraña, jucharaña.<br />

Probar las fuerzas con alguno. Ch'ama, Idem:<br />

ch'akha pura sasiña.<br />

Probar o hacer prueba de alguno. Watiqaña<br />

watunqäña.<br />

Probar con razones. Vide: convencer.<br />

Probar con testigos. Testigonakana chiqawa säña,<br />

phajrachäña.<br />

Probarse el vestido. Isi yanaqaña. 3 -qi.<br />

Probar por experiencia. Yant'apiniña, yant'asina<br />

yatiña.<br />

Provecho. Jiski, sap'a.<br />

Provechoso para mí. Nataki sap'awa jiskiwa. )(<br />

Yanqha.<br />

Provechoso es para mí beber agua solamente.<br />

Umatakikithawa. + Dañoso es para mí el vino: jani<br />

vinotakitti. Y así diremos: sarañatakithawa, jani<br />

sarañatakitti.<br />

Proveer la casa de comida para un año. Marataki<br />

manq'a imasiña vel waqaychasiña.<br />

Proveerla guardando parte del chuño, maíz, &c.<br />

Ch'uñu mä khumu illachasiña. Y puede también<br />

decirse de la lana y todas las cosas que se gastan en<br />

casa.<br />

Proveer así para otro. Illacharapiña, imarapiña, &c.<br />

Proveer, decretando. Kamachiña; aka aka lurama<br />

saña.<br />

Proveer a todo el mundo que es negocio propio de<br />

Dios. Pusisütaki amajasirapiña, p'utup'aywarapiña.<br />

Providencia así. Amajasirapiña, p'utup'aywäña, &c.<br />

Proveerse, echando los excrementos. Jamaraña,<br />

wanuraña. Y es común a hombres y animales.<br />

Proveerse así los que están fuera de juicio y los<br />

niños y bestias. Jama phillmiña, phallaña.<br />

Provincia de alguna nación. Mamani, sü, uraqi.<br />

Provincial. Provinciala.<br />

Provisión del Rey. Idem: vel mantamintu, kamachiwi,<br />

&c.<br />

Provisión para el camino. Ququ.<br />

Provisión para todo el ario de maíz y trigo, &c.<br />

Marataki tunqu tiriqu imasiwi.<br />

Provocar a pecar. Juchachasita nasaña, juchachasäña.<br />

Provocar a ira. Q'apisäña.<br />

Prójimo mío, tuyo, &c. Jaqi masija, jaqi masima, &c.<br />

+ Día o año próximo siguiente: jakhanturu,<br />

jakhanta mara. + Día o año próximo pasado:<br />

masuru, mimara o maymara.<br />

Prudente. Chuymani, amajasinani amawt'a,<br />

amawt'añani.<br />

Prudencia. Amawt'akankaña.<br />

Punta de las cosas. Nayrat'a. Vide: aguzar.<br />

Pública cosa. Taqina yatita. Idem: taqina isapata. +<br />

Estar en público: qhanankaña. + Andar en público:<br />

qhanana saranaqaña.<br />

Publicar. Taqiru atamaña, qhanachaña, isapäña,<br />

sermoña.<br />

Publicar echando fama. Aruwaña, lakhawaña. Vide:<br />

infamar.<br />

Publicador de malas nuevas. Yanqha arunaka<br />

säkamana.<br />

Públicamente decirse. Markapacha arusiña.<br />

Puchero. Jayk'u. + Hacer pucheros el niño:<br />

jachajachaña.<br />

Puches. Vide: mazamorra. "Pudenda virorum, &<br />

mullereum". Vide: miembro.<br />

Pueblo. Marka.<br />

Pueblos o juntos o cercanos. Marka marka.<br />

Pueblo desamparado. Ch'usa, apata, ch'ijita, laqha<br />

marka.<br />

Pueblo pequeño. Qutu vel jisk'a marka. + Todo el<br />

pueblo: markapacha vel juch'a. + En medio del<br />

pueblo: marka taypirana, marka taypina.<br />

Puente de madera. Sawu chaka.<br />

Puente de piedra. Qala chaka. + De crisneja: phala<br />

mulla, simpasusi chaka. + Hacerla: chakachana,<br />

anteponiendo las cosas de que está hecho el puente.<br />

Puerco. Khuchi.<br />

Puerco montes. K'ita khuchi.<br />

Puerco sucio. Q'añu, tasasa, yana ch'ullqhu, qirari,<br />

qhisti, t'ika, qhuru. Vide: sucio.<br />

Puerta o entrada. Punqu, killka.<br />

Puerta de madera con cerradura. Llave vel punqu.<br />

+ Cerrarla: llawitaña.<br />

Puerta principal. Jach'a punqu.<br />

Puerta falsa. Qawä punqu.<br />

Puerto de mar. Wampuru saraqataña.<br />

Puesta del sol. Phallphalli. + Llegar a esta hora:<br />

phallphalliña puriña. + Partirse: saraqaña.<br />

Puesta. Vide: apostar.<br />

Pujamiento de sangre con ronchas. Wlla p'üsu<br />

p'usu. + Tenerle: mistutu. Vide: criar mucha sangre.<br />

Pujame andar el fuego. Jach'a nakhaña,<br />

nakhuthaltaña.<br />

Pujar el precio en la almoneda o venta. Chaniparu<br />

apaqaña.<br />

Pulido, galano. K'anchilla, q'apchi, k'uwikipa. Vide:<br />

galano.


Vocabulario de la Lengua Aymara 257<br />

Pulirse. Vide: galano; aderezarse.<br />

Pulidete. Sulasilla, phiskusilla, thijmisilla.<br />

Pulido, bien tallado. Thupata, qanquta, sulata,<br />

wayruru.<br />

Pulido lenguaje. Q'asq'a, sap'a aru. + Hablar así: aru<br />

q'asq'aña, panq'aña, phat'aña.<br />

Pulir, acepillando. Llujuchaña, llusq'achaña. Thupaña<br />

Vide: bruñir, bruñido y liso.<br />

Pulga. K'uti. + Saltar: jalutaña.<br />

Pulla. Sawka aru. + Echárselas unos a otros:<br />

sawkakipasiña.<br />

Pulmón. Vide: bofes.<br />

Pulpa, carne sin hueso. Aychalchapi janchilchapi.<br />

Pulpejo, carne tierna. Lullu vel qallu aycha.<br />

Pulso. Sirka. + Andar o menearse: t'ij t'ijtaña. + Faltar<br />

o no tenerle: sirka t'akutu. + Andar o tenerle muy<br />

recio: junt'u jalaña vel junt'u jalitu.<br />

Pulso flaco. Jakhasa jaliri sirka.<br />

Pulso con intercadencias. T'akhar t'akhartiri. +<br />

Tenerle así: t'akhar t'akhartitu.<br />

Puna. Suni.<br />

Punzar. Junuña, p'utuña. Vide: -ju-. -nu, 18.<br />

Punzarse. Jununtasiña, ch'apintasiña, ch'apijasiña vel<br />

q'awantasiña.<br />

Punzar horadando la tierra como cuando sacan las<br />

papas. Q'axaña, q'axanuqaña.<br />

Punzar, hurgar o fisgar. Maxaña.<br />

Punzón. P'iyaña.<br />

Punta de las cosas. Nayrat'apa, Vide: aguzar.<br />

Punta de palo que atan al escardillo. Chunta.<br />

Punta o canto del paño. Jinchuqata.<br />

Punta de la nariz. Nasa qullu.<br />

Punta de los cabellos atados al modo de estas<br />

lupacas. Ñaq'uta phichu vel t'ikhi. + Atarlos así:<br />

pichut'aña, t'ikhit'aña.<br />

Punta de la lana que suele quitar antes de hilarla.<br />

Tama phichu.<br />

Punta del arado, al modo de los indios. Wiri, wana,<br />

yara.<br />

Punta pie. Takirpaña. + Darle: takirpäña, takit'aña.<br />

Punta de alguna cosa de diferente color que lo<br />

restante. K'acha. + Tener la' punta así:<br />

k'achachasiña. + Pintar así las coronillas y punta de<br />

los cerros y cumbre, de las casas, el sol cuando<br />

sale: inti qulluru k'achachasi.<br />

Puntadas de aguja e hilo que dan para medida o<br />

distinción de algo. T'isnusuña. + Darlas:<br />

t'isnusuña, chimpusuña, sanampusnuña,<br />

unanchusnuña.<br />

Puntas de oro o de plata que los indios solían poner<br />

en sus sombreros o tancas. Chhuxchu.<br />

Puntal. Vide: estribo de la pared.<br />

Puntillas de los pies. Phapalli. + Andar de puntillas:<br />

phapallitha saraña.<br />

Puntiagudo. Ari. + Cabeza puntiaguda: chunta p'iqiña<br />

vel sayt'u p'iqiña.<br />

Puntero. Jisk'a lawa vel yawri.<br />

Punto dar a la comida azándola o cociéndola.<br />

Qhatiyaña. + Dársele de sal, especias, &c. Yatäña<br />

yat'äña, puritäña, con -na. + Tenerle la tinta y otras<br />

cosas que le van tomando: t'amaña, t'amakipaña.<br />

Punta del sermón. Aru t'aqha.<br />

Punto primero. Nayra vel jila aru. + Segundo sullka.<br />

Idem: nayraxaru. + Tercero. Payaxaru vel kimsa<br />

aru.<br />

Punto o momento de tiempo. Ukapacha, ukapuqa vel<br />

akapacha. + En este punto: ancha akapachaki.<br />

Puñal. Puñaru vel taka.<br />

Puñalada dar. Puñaruna jununtaña.<br />

Puñado de algo. Jach'i. + Darlo: jach'ijaña<br />

jachixaräña. + Tomarle: jach'utaña.<br />

Puñados de coca. Ch'iwta, ch'iwra.<br />

Puñete. Liq'irpäña. Darle: liq'irpäña, ch'akhurpäña,<br />

chañarpäña. + Darse así unos a otros: liq'irpäsiña.<br />

Purga. Qulla vel purka.<br />

Purgarse. Purkasiña, qulla umaña, umantaña vel<br />

manq'antaña.<br />

Purga que daban para dormir y soñar usando de<br />

sus embustes los hechiceros. Willka. + Tomarla:<br />

willkasiña.<br />

Purgatorio. Idem. + La pena que en él se padece.<br />

Purgatorio: mutuña. Cumplirla: ajususiña. +<br />

Satisfacerla en esta vida: pampachasiña. + Almas<br />

de él: purgatorionkiri almanaka vel purgatoriona<br />

muturi almanaka.<br />

Purificar. Vide: limpiar, aclarar.<br />

Puro, no mezclado. -ki vel -kama -xta. + Es vino<br />

puro: wiriuki, winukamaki, winuxta vel winuxtaki.<br />

Puro, sin mancha. Vide: limpio.<br />

Purpura o grana. Chupika.<br />

Pusilánimo. Llajlla. Vide: cobarde.<br />

Pusilanimidad. Llajllakankaña.<br />

Puta. Vide: ramera.<br />

Puto. Vide: sometico.<br />

Pujo. Puraka waykuña, q'apiña millk'uña. + Tenerle:<br />

puraka millk'utu, waykutu.


258 Ludovico Bertonio<br />

Q<br />

¿Qué? ¿Kunapi? ¿Kunasa?<br />

Que diga; cuando uno se corrige en lo que no dijo<br />

bien. Achjaramanta.<br />

¿Qué hago? ¿Kamachaña? Y es verbo interrogativo<br />

que puede tener todas las transiciones. ¿Qué te<br />

hago yo? &c.<br />

¿Qué tienes? ¿Qué te duele?. ¿Kamachatama?<br />

¿Qué quieres? ¿Qué dices?. ¿Kamsta? vel ¿Kamista?<br />

¿Qué tan grande es?. Qayqa juch'a?<br />

¿Qué parentesco tienes con Pedro? o ¿Qué tienes<br />

que tratar con él?. ¿Kunama Pedro? vel<br />

¿Pedrompi kamisa apañanita?<br />

¿Qué tienes que entremeterte acá?. Kuna chhuluma,<br />

kuna waykama akaru jalantaña?<br />

¿Qué te duele? ¿Kunama usutama? ¿Kawkiwja<br />

usutama? ¿Kawkituqina ustama?<br />

¿Qué podemos hacer en esto? ¿ Akaxa<br />

kamachanisa?<br />

Que, conjunción de esta manera. Dios amó tanto al<br />

mundo, que nos dio a su unigénito hijo. Dios<br />

awkisa jaqinaka ancha amawasina maynijta, yuqpa<br />

qhispiyrisataki khitanistu. No hay otra cosa, que le<br />

corresponda. Y así usamos de gerundio o de otra<br />

cosa que signifique causa.<br />

Que, conjunción declarativa. Como: dije que Pedro<br />

se habla partido para Roma: Pedro Romaru misasin<br />

jisma vel miswa. De esto se trató a la larga en la<br />

Gramática parte 2. cap. 8 por ser cosa muy<br />

necesaria en esta lengua.<br />

Que, cuando es relativo. Esto se dice con la partícula<br />

-ka, interpuesta al verbo y también con los<br />

participios, como tratamos largamente en la<br />

Gramática, p. 2. cap.<br />

Quebrada de montes. Wayku, Idem: wiku.<br />

Quebrantar o machucar el chuño para comer.<br />

Chamqaña, ch'axiña.<br />

Quebrantar el orgullo. Chuyma pakit'aña vel ch'ama<br />

pakit'aña.<br />

Quebrantar la ley. Aru vel sara pampachaña.<br />

Quebrantar el ayuno. Ayuna pampachaña.<br />

Pantasjaña, waykisjaña. 3 -ji vel waxlliña.<br />

Quebrantar la palabra. Janichasjaña.<br />

Quebrantado estar. Ch'ama ch'ama chhaxitu, t'unitu.<br />

Idem: chamqanuqaña, parpa t'aqhasitu, parpasa<br />

umaña vel isullaña; ch'ama jiwaxtitu, qhïm'itu,<br />

qimaxtitu.<br />

Quebrar leña, piedra, &c. Pakiña, pakiqaña,<br />

pakit'aña. Estos son generales para todo. Iremos<br />

diciendo en particular de algunas cosas para mayor<br />

propiedad. Vide: pa- no. 21.<br />

Quebrar sogas, hilos, &c. T'aqhaña, t'aqjaña,<br />

phit'ujaña. 3 -ji. Vide: t'a- no. 1.<br />

Quebrar el mercader.<br />

Quebrar o desfogar la cólera en alguno. Tipu vel<br />

q'apisi malaña -ru.<br />

Quebrar terrones. Vide: desterronar.<br />

Quebrar en partes muy menudas. Jisk'a jisk'aru<br />

jaläña. Idem: Juch'a juch'aru jaquña.<br />

Quebrar con piedra o con almadena. Wanqaña<br />

kumpaña.<br />

Quebrar la punta de algo. K'apuraña, pakiraña.<br />

Quebrar una piedra con otra labrándola.<br />

Phanq'aña, phanq'aqaña.<br />

Quebrar la cabeza a otro con mucho hablar. P'iq'iña<br />

t'aqhaña vel aruna chuchaña, chuyma chaqhäña. 3<br />

-ïyi.<br />

Quebrar por descuido cosa ajena. Talaquraqaña. 3<br />

-qi.<br />

Quebrar un adobe o cosas semejantes<br />

desmenuzando. Thallmanuqaña, t'unanuqaña.<br />

Quebrarle algo. Pakisiña vel pakixtaña. Añadiendo a<br />

los verbos de quebrar la partícula -si vel -xta. Vide:<br />

pa. no. 22, &c.<br />

Quebrarse la procesión y las cosas que están<br />

puestas en ringlera. Tilawaqtaña, jiskawaqtaña.<br />

Quebrarse acequias o estanques donde está el agua<br />

detenida. Larqa phat'aji; pat'ti, phalli.<br />

Quebrarse el brazo. Ampara talaqusiña, pakisiña.<br />

Quebrarse la soga que estaba tirante. Wayuqtaña.<br />

Quebrarse el escardillo o el arado por la parte<br />

arqueada. K'axraña.<br />

Quebrarse un palo, cuchillo, loza, &c. K'apaxtaña,<br />

khakhaxtaña.<br />

Quebarse los ojos del que se está finando.<br />

Quyrakiptaña, irakiptaña.<br />

Quebrarse el hombre por alguna tuerza que hace.<br />

Janchi p'ixtitu vel p'iyachasitu vel jiphilla<br />

uqutusnutu, jiskhutusnutu mistutu.<br />

Quedar atrás. Ch'inaqtaña, ch'inamukuña, ch'ina<br />

jalaqtaña, jaytawaqtaña, liwiqtaña. -ru.<br />

Quedar afrentado. Qhaxsi tukuña.<br />

Quedar dormido el que va hablando o comiendo,<br />

&c. Aruskasinajamaki ikikipaña.<br />

Quedar uno o dos hombres o cosas de muchas que<br />

eran. Maynikakiña, mayakakiña, panikakiña,<br />

payakakiña. Y así de otros números.<br />

Quedar algo por hacer. Jalaqtaña, ch'usaña. Esto sólo<br />

queda por hacer: akaki ch'usa. No se acaba en i,<br />

porque es nombre.


Vocabulario de la Lengua Aymara 259<br />

Quedar sólo de toda su parentela.<br />

Näkipankunakasjaña tinkinakasjaña, jatha t'aqiri<br />

jaqiña, ch'usikaña, pinyaña.<br />

Quedar como muerto, de puro borracho. Qhaqhaña.<br />

3 -qi.<br />

Quedar atónito. Khakhartaña, llajsasiña, warakusiña,<br />

lakas chuymas phara maña.<br />

Quedar perdido el que era muy próspero.<br />

Khüsqiña.<br />

Quedar vencido en las porfías, juegos, desafíos, &c.<br />

Llalliyasiña, markäsiña.<br />

Quedar sin sentido o desmayado. Samkart'aña,<br />

jiwart'aña.<br />

Quedar muy poquitos en alguna tierra. Jaqinaka mä<br />

lüqakixaña vel mä phuxtuqakixaña. 3 -xi.<br />

Quedar por hacer, no continuarse. Qulluxaña,<br />

tusuxata, sawrixaña, uksaxaña.<br />

Quedar cansado sin fuerzas. Ch'amana jukhawaña,<br />

jukhachaña.<br />

Quedar sin compañero el zapato, el guante y otras<br />

cosas así que le tienen. Ch'ullaptaña,<br />

ch'ullachasiña.<br />

Quedar con hambre despues de haber comido.<br />

Manq'atha jaqhaskataña, jaqspitaña.<br />

Quedar cogido en la liga. Jamillujasiña. + En el lazo:<br />

sipitajasiña. + En la trampa: thuxlasiña. + En la<br />

ratonera: phak'ajasiña.<br />

Quedar molido el cuerpo. Janchija laqhanuqtitu,<br />

lankanuqtitu.<br />

Quedar desamparado, sin nadie que cuide de él.<br />

Maynijtamukutaña, ch'ullamukutaña,<br />

unujtamukutaña.<br />

Quedarse sin cazar o sin alcanzar lo que fue a<br />

buscar. Jaltusnuña.<br />

Quedarse por escribir en la lista escribiéndose<br />

otros. Qillqawaqtaña.<br />

Quedarse sin hacer o sin ir donde había<br />

comenzado. Qulluña.<br />

Quedarse como antes la cosa estaba. Pachpakiña.<br />

Quédese así. Uksakipha, ukajamakipha.<br />

Quedarse sin alcanzar la bienaventuranza y<br />

cualquiera cosa de contento. Pasuña, tusuña,<br />

jamaña, janq'ujusnüña.<br />

Quedito. Jakhasaki, jiskitaki, jukhataki. + Hablar<br />

quedito: manqhitaki, jakhasaki arusiña.<br />

Quedo estar, sin menearse. Kasikakiña, inakakiña.<br />

Quemarse. Nakhaña, junt'uña, junthujaña. 3 -ji. Vide:<br />

na- no. Idem.<br />

Quemarse todo hasta hacerse ceniza. Pasaña,<br />

pasaraña, pasarpäña, nakharaña, &c.<br />

Quemarse la comida. Nakhaña, nakhutaña;<br />

thujsutaña, jiwq'ikakixaña, japhukakixaña.<br />

Quemarse el rostro de frío. Pajurtaña, pajuptaña,<br />

pajukakixaña. + Y si se deshuella: sillkuthaltaña.<br />

Quemarse al sol. Lupijitu.<br />

Quemarse al sol o al fuego. Kankarputu. Punpitu,<br />

junt'ujitu.<br />

Quemarse lo que se tiñe. Ch'ixch'iña.<br />

Quemarse los campos. Wila aqharapi, janq'u<br />

aqharapi nakhaña vel iqhaña. 3. qi.<br />

Quemarse con el hielo. Qisuña.<br />

Quemar o arder el fuego. Nakhaña. 3 ki. Vide:<br />

abrasar.<br />

Quemar. Activo. Nakhaña. Y todos los susodichos<br />

verbos añadiéndoles la diéresis. Idem: -ya.<br />

Quemar pegando fuego. Nina irakataña, nina<br />

nakkatäña.<br />

Querellarse. Ch'atasiña, atamasiña. Quejarse<br />

Querencia, estar donde uno está de ordinario con<br />

gusto. Yatisiwi vel utkawi.<br />

Querido. Amawata, munata, munaya, uyaya, siythü,<br />

unumalla k'awna, ururi, uruya, chuqi, antimalla,<br />

jiwamalla. Vide supra: mi alma, donde hay<br />

muchos.<br />

¿Que tal es, bueno o malo?. Qayqa jukha jiski vel<br />

yanqha?<br />

¿Qué talle tiene?. ¿Kunaja vel kamisa o kunaja<br />

ullinaqani?<br />

¿Qué tamaño? Vide: ¿que tan grande?<br />

¡Qué tantos! Vide: ¿Cuantos?<br />

Quejarse de dolor. Ayquña, qhurpaña, nat'aña,<br />

sullphaña, anañay atatay saña.<br />

Quejarse o murmurar de palabra. Arusxäña.<br />

Quejarse o murmurar de alguno interiormente.<br />

K'umintasiña, ullintasiña, jithiña. Manqa.<br />

Quejarse a la justicia. Vide: acusar.<br />

Quejarse pesadamente de su padre o madre por<br />

verse desamparado o desfavorecido de ellos.<br />

T'aqhiña, ñakhaña 3 -khi.<br />

Queja dar. Vide: querellarse, quejarse.<br />

Quejarse el que se quema. Atatay, ututu.<br />

Quejidos dar. Vide: quejarse de dolor.<br />

Quejoso estar de alguno, mostrándolo con<br />

palabras. Arusiña.<br />

Quejarse del mucho cansancio o trabajo. Tata<br />

mama aruña.<br />

Quejarse a Dios amorosamente. Dios wayuta<br />

wayunuqaña. Idem: äta änuqaña.<br />

Quiza. Inaxa. Y se acompaña con la partícula -chi.<br />

v.g.:<br />

Quiza es Pedro. Pedrochixa, en lugar da inaxa<br />

Pedrochi,


260 Ludovico Bertonio<br />

Quiza Pedro irá. Inaxa Pedromachini. Idem:<br />

Pedromachinixa. Vide: poner en duda. Algunas<br />

veces: lläsa o qiyna; se juntan y anteponen a<br />

inaxa.<br />

Quicio. Punku llawina jalakiptañapa.<br />

¿Quién?. ¿Khiti?<br />

¿Quién soy yo para pelear contra tantos?. ¿Kuna<br />

khitti aka jukha jaqi manqa awqasiñataki? Y así de<br />

otras cosas.<br />

¿Quiénes son?. ¿Khiti? ¿Khitipi?<br />

Quienquiera. Khitisa, khitispalla.<br />

Quien quiera de nosotros dos. Khitisasa vel<br />

khitijasa. Y así se hará con los otros derivativos.<br />

-ma. -pa.<br />

Quien quiera que es. Khiti kankirisa, kh'itirisa.<br />

Quien quiera que esto hiciere. Khitixa aka lurachini<br />

vel lurani.<br />

Quiere decir o significa. Sapachanasi, sapachanki.<br />

Quietarse el que estaba alborotado. Inawanuqaña,<br />

chuymanuqaña, chuyma inawanuqitu,<br />

llamp'unuqitu, t'alaxtitu, utt'itu, vel manuqaña, 3<br />

-qi. Vide: ablandarse, amansarse.<br />

Quietar. Activo. Inawanuqäña. 3 -qï. Añadiendo<br />

diéresis, en los verbos precedentes.<br />

Quietamente. Kasiki, inaki.<br />

Quieto. Kasi jaqi vel llumpaqa, aykaya, axa, ina vel<br />

inanru jaqi.<br />

Quillotro o bordón de que usan hablando cuando<br />

no se acuerdan del vocablo propio. Inchi para<br />

nombres. Inchiña, para verbos.<br />

Quillotrear. Inchiña, inchiriña y tiene todas las<br />

transiciones -sma, -tama, -tta, -tu, -stu, &c.<br />

Quintar la plata señalándola. Vide: marcar.<br />

Quintarla tomando el quinto. Pisqatha maya katuña.<br />

Quinto en orden o lugar. Pusixaru, pusikipa vel<br />

pisqa.<br />

Quince. Tunka pisqani.<br />

Quinientos. Pisqa pataka.<br />

Quinua, semilla de esta tierra. Jupa.<br />

Quinua silvestre. Ära, iswalla, qä llap'i.<br />

Quinua mala de pisar. Q'ullmu. + La muy colorada o<br />

morada: qami. + La blanca: p'isqi. + La colorada:<br />

q'ana llapi, ch'ukuqata. + La muy amarilla:<br />

ch'usllunqa yü. + La que tira a amarilla: qhachu yü.<br />

+ La cocida con muy poca agua nach'aya. +<br />

Cocerla así: ñach'achaña. + La que comienza a<br />

nacer: pä lakha jupa.<br />

Quitar. Aparaña vel äpaqaña. Y todos los verbos de<br />

llevar, compuestos con la partícula -ra o -qa,<br />

usando del verbo propio.<br />

Quitar el sol a otro, poniéndose delante. Inti<br />

jamast'äña, ch'amast'äña, ch'amakt'äña, inti tuqi<br />

jithit'aña, sat'aña.<br />

Quitar el sombrero a otro o la capa o manta.<br />

Iqaraña, phaqaraña.<br />

Quitar el bonete o sombrero reverenciando al<br />

cacique, &c. Mayqulaki tanka iqarasiña asarasiña,<br />

&c.<br />

Quitar la honra. Chupi aparaña.<br />

Quitar el vestido al redopelo. Lluch'usuña,<br />

lluch'urpäña, ch'äsuña.<br />

Quitar el brío a alguno o el orgullo. Jayntilla apsuta.<br />

Lo cual significa también dar una muy buena<br />

vuelta hasta perder el huelgo.<br />

Quitar el intendimiento, oscurecerle. Chuyma<br />

jayphutäña, jayphurt'äña, chhaqutäña.<br />

Quitar o descolgar. Janaraña, iqaraña.<br />

Quitar la hacienda. Jark'aña vel jark'araña, &c.<br />

Quitar al derredor, alegrando para sacar algo.<br />

Junuranaña.<br />

Quitar algo del precio. Jithiraña.<br />

Quitar de las manos. K'ak'ususiña.<br />

Quitar pelillos, &c, con dos dedos. K'ichiraña,<br />

k'ichiqaña.<br />

Quitar la carne del hueso, para cecina.<br />

Ch'arkhisuña, larusuña.<br />

Quitar por fuerza cualquiera cosa. Mirmaña,<br />

t'injruña, t'it'uña phich'uña, takuraña.<br />

Quitar cosas menudas. Apiraña vel pankiraña.<br />

Quitar la lana mala de encima del vellón.<br />

Phichuraña, phichuqaña, phichurpaña.<br />

Quitar el barro y cualquiera cosa que se pega.<br />

Phiskuraña, phiskuqaña, sulaqaña, sularaña.<br />

Quitar todos los libros, piedras y cosas así, sin<br />

dejar nada. Q'umaki apsuña, p'axllaña vel<br />

q'umusuña.<br />

Quitar la presa de las uñas o boca del que la tiene.<br />

Anjruña, entiéndese ahuyentando.<br />

Quitar algo de lo escrito. Qillkusuña<br />

Quitar la primera hilada de las cosas que están en<br />

ringlera. Tilaraxaña.<br />

Quitar a su albedrio cualquiera cosa. Pampa llujiña.<br />

+ Él que quita así; pampa lluji.<br />

Quitasol. Achiwa, ch'iwuña, + Usar de él:<br />

ch'iwüxatäsiña, achiwaxatäsiña.<br />

Quitarse el dolor, la ira, la pesadumbre. Usu q'apisi,<br />

ch'axmi apartitu, jithit'i tu, anaritu, aparitu.<br />

Quitarse la habla por alguna enfermedad o<br />

golpe. &c. Amukt'aña.<br />

Quitarse las nubes. Qinaya chhukuxi, aywixi, jithixi,<br />

q'araxti.<br />

Quitarse de algún lugar. Jithiqaña, saraqaña. Y todos


Vocabulario de la Lengua Aymara 261<br />

los verbos de movimiento compuestos con la<br />

partícula -qa.<br />

Quitarse la camiseta: qhawsusiña, qhawallusnusiña,<br />

qhawallusnuña, qhawa aparasiña. Vel apsusiña<br />

jinq'illusnusiña. Componiendo los nombres de<br />

vestido con la partícula -susi, llusnu, llusnusi. Y<br />

extiéndese a todo o casi a todo lo que dijimos en el<br />

verbo poner y ponerse.<br />

Quitarse su saya la mujer o la túnica, sotana, alba,<br />

&c. Urkullusnuña, urkullusnususiña, urkususiña,<br />

urkullunusiña.<br />

Quitar la camiseta a alguno. Qhawallusnuwaña, &c.<br />

Anadiendo a, en los verbos precedentes compuesto<br />

de aquella manera.<br />

Quitarse de suyo el lodo o la mancha. Phiskurtaña,<br />

sulartaña, apartaña, thijmirtaña vel phiskunxaña,<br />

&c.<br />

Quijada. Tiranqayu, tiranqä.<br />

R<br />

Rabadilla de ave. Wich'inka.<br />

Rabear el animal. Wich'inka phararäña.<br />

Rabo, cola. Wich'inka.<br />

Rabón. Wich'inka wisa, withu.<br />

Rabi largo. Wich'inka wisqa.<br />

Racimo de uvas. Jupasa wayu.<br />

Racimo de plátanos. Platano wayu. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Raer la medida con algo. Sularaña phiskuraña,<br />

llunkuräña, t'axt'araña.<br />

Raer o raspar. Khachuraña, qajuraña, k'isuraña,<br />

khachurpäña k'isurpäña, &c.<br />

Raedera. Llunkuraña, sularaña.<br />

Raeduras. Llunkurawi, t'uña.<br />

Raerse de la memoria. Jani amajasisiti amutasiti.<br />

Rajar leña. Ch'ajaña, ch'axtaña.<br />

Raja de leña, piedra, &c. Ch'äjawi, ch'äta,<br />

ch'änuqata.<br />

Rallar. Qaxuña, qaxuraña.<br />

Rallo. Qaxuña.<br />

Rallo de concesionario. Yawri llika llika.<br />

Ralo. Llaja. )( Phathu, jithi.<br />

Rama o ramo de árbol. Pallqa.<br />

Rama delgada como las que suele haber en lo más<br />

alto del árbol. Ch'illpa. + Chapodarlas:<br />

ch'illparaña. + Desgajarlas: jik'iqaña, ch'äqaña,<br />

pakiqaña.<br />

Ramada cubierta de ichu. Waylla uta.<br />

Ramada de esteras. Qinchata uta.<br />

Ramada de esterillas que arman en las chácaras.<br />

Jat'arana vel lupaka uta.<br />

Ramada donde venden los mercaderes por estos<br />

pueblos. Tinta uta.<br />

Ramal de azote o disciplina. Azote vel disciplina<br />

pallqa.<br />

Ramera. Pampayruna, kallawichi anisqutama,<br />

anisikamana, waqalla, tawta karpa, ch'ach'i karpa,<br />

waxchakuya, puta. Algunos de estos nombres son<br />

más feos que otros.<br />

Ramillete de flores. Thutumpi pichuta. + Hacerle:<br />

pichuthapiña.<br />

Rana. K'ayra.<br />

Rancheador. Jillu, khurkhu vel mujlli.<br />

Ranchear. Jilluña, jilluraqaña khalliña, kalliraqaña,<br />

khurkhunaqaña, mujllinaqaña.<br />

Rancioso. T'imuta, quyrari. + Ponerse así:<br />

quyraritaña, &c.<br />

Rapar. Khiturpäña, p'axllarpäña, q'umarpäña.


262 Ludovico Bertonio<br />

Raposa zorra. Qamaqi.<br />

Raposilla de mal olor. Añuthä.<br />

Raras veces. Mänakatha, Kawkinjama, kawkipana.<br />

Rarísimas veces. Kawkinjamaki.<br />

Rasar. Vide: Raer.<br />

Rascar. Jat'iraña, qhaquraña.<br />

Rascarse. Jat'isiña qhaqusiña vel qhaxusiña<br />

lliwq'asiña.<br />

Rasgar papel, lienzos, &c. Ch'äjaña, ch'änuqaña,<br />

wikjaña, wikanuqaña, phixunuqaña.<br />

Rasgar en muchos pedazos. Ch'änuqaña; y los otros<br />

con -nuqa.<br />

Rasgarse de suyo. Ch'äsiña, vel ch'äxtaña.<br />

Rasgarse la mano o el cuerpo deshollándose.<br />

Lluch'irasiña, khachurasiña.<br />

Rasguñar, rasguñarse. Vide: rasgarse o deshollarse.<br />

Rasguñar dibujando. Qillqaña.<br />

Raso, escombrado. Q'uma, phusata, p'axlla. + Estarlo<br />

el cielo: pacha llijuti, laqhampu q'arakakiwa. +<br />

Campo raso: sula pampa.<br />

Rasarse, escombrarse. Q'arartaña, q'araxtaña,<br />

p'allaxtaña.<br />

Raso, seda. Idem: raso.<br />

Raspar. Vide: rascar.<br />

Rastrear o buscar por el rastro de los pies. Kayu<br />

apiña.<br />

Rastrear por la sangre. Wila arkaña. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Rastrillar despajar golpeando. Chamchuña, liq'iña.<br />

Rastro, huellas. Kayu takinuqawi.<br />

Ratón. Achaqu.<br />

Ratonera. Phak'á. + Coger con ella: phak'ajaña,<br />

pak'aña.<br />

Ratonado. Achaquna t'uruta.<br />

Rato ha. Nikhara, nikhira.<br />

Rato ha que estoy aquí. Nikhirantatha akankaña.<br />

Rabiar de enojo. P'ulluxkiptaña, wallaxkiptaña vel<br />

chuyma laqharu jakhathaltítu.<br />

Rabia así. Wallaxkiptaña.<br />

Rebanar pan. O'allunuqaña vel t'illminuqaña.<br />

Raya. Siq'i.<br />

Rayar. Siq'iña, jichiña.<br />

Rayar a lo ancho. Siq'ijaña.<br />

Rayar de arriba abajo. Siq'intaña.<br />

Rayar hacia arriba. Sik'usuña.<br />

Raído, sin pelo. Q'ara.<br />

Raíz. Sapa. + Echarla: sapatataña, sapa ätataña.<br />

Raigón, o cepa de donde salen las raíces. Tunu. +<br />

Salir de él: tunulha sapatatana, tunu katuña.<br />

Raíces varias y sus nombres específicos. Kapasu;<br />

blanda y de comer: khawri. De la totora: kusu,<br />

qimillu, layu, jaxchu, con que se aderezan el<br />

cabello. Jisru delgada; y de comer: jiskalla, sak'a,<br />

lakjuta.<br />

Raíz o cepa seca. Jurut'uma.<br />

Raíz o pie del cerro, paredes y otras cosas así.<br />

Manqharana.<br />

Rayo del cielo. Illapu. + Caer: illapuña, illaput'aña. +<br />

Caer en muchas parles: illapunaqaña. + Ser herido<br />

de él: illapuña, qaxchana vel illapu puri y con<br />

transición illaputu, illapu puritu, &c.<br />

Rayo del sol o su resplandor. Lupi + Echarle: inti<br />

lupi, lupitati. + Salir: qanqarpusnuna vel qanqarpu<br />

vel lupi mistu.<br />

Razón. Aru. + Hablar con ella: katuña Idem: tuqipa<br />

arusiña. )( Wayki. Idem: jamqu arusifia. + Tener<br />

razón en lo que dice o justicia: chiqaki arüsiña.<br />

Razón es esto. Chiqa yärakiwa. + Dictarlo la razón<br />

natural: taqina chiqawa sarta.<br />

Razonable medianamente. Wakitaki.<br />

Razonar, platicar. Arusiña vel iwaxaña.<br />

Razonar con mucho concierto. Puluni, k'illpani<br />

arusiña.<br />

Real casa. Qhapaqa uta vel mayqu uta. Y así puede<br />

decirse de otras cosas excelentes y grandes.<br />

Real hacienda. Reyana haciendapa.<br />

Real batido con las armas del rey. Idem: reala vel<br />

tumina.<br />

Reatar, dando vueltas con la soga. Yaphixana,<br />

wasitha yaphiña.<br />

Reatar, añudando otra vez. Chinuqxaña, wasitha<br />

chinut'aña.<br />

Rebanar. Khariña, q'alluña.<br />

Rebatiña. Waykasiña. + Echar a la rebatiña:<br />

waykasäña vel chankuwaña.<br />

Rebato. Awqa manqa takurasiña. + Tañer a rebato:<br />

awqa manqa kampanansa, wankaransa amajasäña,<br />

amutaña.<br />

Rebajar la tasa o el número. Tasa jithintäña,<br />

jithiräña.<br />

Rebelarse contra el Rey. Reyitaki khiwthaltaña,<br />

thukithattaña, thuk'uysnakaña, awqa tukuña. Vide:<br />

amotinarse.<br />

Rebelarse allegándose al bando contrario. Awqaru<br />

chuymakataña, awqaru wakhikataña.<br />

Rebelde. Awqa chuymakatiri. Awqa kayllu, &c.<br />

Rebelde inobediente. Awqa tuji. Vide: obstinado,<br />

duro.<br />

Rebelión. Aputaki khiwithaltaña, thukhithaltaña.<br />

Reventar de suyo la sangre, podre, &c. Phallaña,<br />

jutuña.<br />

Reventar por muchas partes. Phallanuqtaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 263<br />

phallajraña.<br />

Reventar los callos de las manos. Ampara<br />

luq'akakixaña vel luq'akakixitu.<br />

Reventar las acequias. Pataqtaña, phallaqtaña,<br />

phaxchaqtaña vel phallaqaña 3 -qi.<br />

Reventar la acequia por muchas partes. Phallakipa<br />

phallaruruña vel jawiqtaña.<br />

Reventar activo, hacer que reviente. Phalläña, &c.<br />

añadiendo diéresis, en los verbos que dijimos.<br />

Reventar la postema abriéndola. P'it'ijaña junujaña.<br />

Revivir volviendo en sí. Jakatatxaña, jakxaña,<br />

amajasisxaña, amutasxaña.<br />

Revolcarse. Sunt'isiña qhaqhaptaña qaqusiña ala<br />

alat'aña. + Dejar que se revuelque: sunt'isäña<br />

qaqusäña.<br />

Revolcarse o revolverse. Jaqukipta jaqururtaña,<br />

jalakipta jalarurtaña, pint'ukipta phint'ururutaña vel<br />

phint'ukipti phint'ururtaña. Nótese la i, del<br />

phint'ukipti, y isí dicen también, phirurukipti,<br />

phirururtaña.<br />

Revolotear el pajarito cuando le provocan a volar.<br />

Jalut'a yatiña. + Enseñarle o ayudarle la madre para<br />

ello: jala yatichaña.<br />

Revolver. Vide: mezclar.<br />

Revolver cal, mazamorra, y otras cosas así.<br />

Kaywiña, pituña, jirut'aña, jayt'uña wixuña.<br />

Revolver enjuagando la olla o cosas semejantes.<br />

Aytiña.<br />

Revolver la cabeza con algún paño por el sol o por<br />

otra cosa. Añapakut'aña, ch'uqasiña.<br />

Revolver hilo o soga en algo para que no se<br />

destuerza. Yakhithapiña, yakhusuña, khiwit'aña,<br />

mayt'uña.<br />

Revolver en ichu, fruta, carbón y otras cosas<br />

semejantes. Ch'iphakipaña, p'atikkipaña.<br />

Revolver en ropa. Qïpicht'aña. Vide: ch'ipha vel q'ipi,<br />

significa envoltorio así.<br />

Revolver nieve con harina para comer.<br />

Chiripukuña.<br />

Revolver trastornando. Khurkhunaqaña,<br />

mujllinaqaña; como traveseando.<br />

Revolver buscando. Thaqhakipa thaqharuruña,<br />

thawinaqaña, pampanaqaña, thaxmanaqaña.<br />

Revolver la tela en el palo y otras cosas así.<br />

Llawthapiña, aphithapiña vel llawt'aña.<br />

Revolver trigo y otras cosas así menudas. Alliña,<br />

allinaqaña.<br />

Revolver inquietar. Philuña, ch'ich'iña, qhamäña,<br />

phithuña, phich'uña, ch'axrnäña.<br />

Revolvedor del pueblo. Marka pitu, marka mujlli.<br />

Revolvedor de otros. Phiki, jaqi pituri, t'ümiri.<br />

Revolvedor de negocios. Jucha ch'axmí, jucha pitu.<br />

Revoltoso. Philu &c. vel taparaqu, watisamka, kulli<br />

jaqi.<br />

Revolverse las entrañas o estómago. Chuyma<br />

llujuthaltitu, pithuthaltitu, jakhathaltitu,<br />

khiwkuthaltitu vel kiwkuthaltitu.<br />

Revolverse en las frazadas o ropa. Ch'uythapisiña,<br />

llawthapisiña, phint'uthapisiña, mayt'ukipasiña.<br />

Acusativo.<br />

Revolverse la sobrepelliz en el brazo y otras cosas<br />

así. Yaphit'asiña, yaphikipasiña.<br />

Revolverse. Vide: mezclarse.<br />

Rebosar lo que hierve. Qhirkusuña.<br />

Rebosar el río, la mar, &c. Llumch'itataña,<br />

kawsatataña, qarpatataña, llump'itataña.<br />

Rebozarse la manta. Vide: rebrujarse.<br />

Rebrujar un paño revolviéndole. Iqathapiña,<br />

janathapiña, mulluq'uthapiña.<br />

Rebrujarse la manta o manto así como quiera.<br />

Kuthapit'asiña, khuthapisiña, llawthapisiña.<br />

Rebrujar a otro así. Khuthapit'äña, Khuthapäña.<br />

Rebuscar la chacra de papas escarbando. Tallmaña.<br />

+ La de quinua, trigo, &c. Kutuña. + La viña o<br />

árboles: chhaxmaña, chhaxmaraxaña.<br />

Rebusco así. Tallmasiña, &c. Según fuere el rebusco.<br />

Recabar de alguno persuadiéndole. Iyasäsiña,<br />

wasäsiña.<br />

Recabar con ruegos. Achikakipasiña, jakikipasiña vel<br />

jakikatasiña.<br />

Recaer el enfermo. Usu kutikiptitu, jaqhukiptitu.<br />

Recalcarse el pie o la mano. Ampara vel kayu<br />

chamch'utatitu phat'axatitu , phak'atitu.<br />

Recalcar embutiendo. Limiña, junuña, limintaña,<br />

sak'intaña.<br />

Recatarse en hablar mirándolo con cordura.<br />

Jamut'asisaki arusiña vel chuymampiki arusiña.<br />

Recatado en hablar callado y malicioso. Amuli,<br />

manqhini, püxa.<br />

Recaudo haber para hacer algo. Kunasa juki vel<br />

jukapiniwa lurañataki, &c.<br />

Recaudo dar de cal, arena, madera, &c. Ayudando<br />

con trabajar en la obra. Q'atawi apxäña y todos los<br />

verbos de llevar y otros con la partícula -xä.<br />

Recaudo dar con mucha presteza. Parirasirapiña.<br />

Recaudo dar bastantemente de todas las cosas que<br />

son menester para la obra. Jakit'aña.<br />

Recaudo echar en la olla de todas las cosas. Taqi<br />

waru, taqi mira apantaña.<br />

Recaudo dar a los del tambo. Mit'asiña, utxataña<br />

acusativo. + Darle uno solo a todos: urqutataña vel<br />

urqusiña. + Enviarle de palabra: aru iwiraña vel


264 Ludovico Bertonio<br />

apaña. Envíe a decirte con Pedro: Pedroru aru<br />

iwirasma.<br />

Recaudo o provisión del Rey, &c. Apuna Riyina<br />

qilkqapa. + Tenerte: qillqaniña vel nataki<br />

qillqajuki. + Darle: apxaräña, irxaräña.<br />

Recibir. Katuña, katusiña.<br />

Recibir la paga primero que todos. Paylla<br />

nayrat'aña.<br />

Recelarse. Qhiytaña, qhinartaña, jaxsaraña, jinuraña.<br />

Receloso. Qhï, llajlla, qhima.<br />

Recelo. Llajllat'aña, &c.<br />

Rechazar la pelota. Ch'ankutaña vel kutäña.<br />

Rechazar con razones. Aru kutäxaña, kutit'äxaña.<br />

Rechinar el carro, la puerta, &c. K'ärk'art'aña<br />

k'ak'ax k'ak'axtaña, jachaña. Vide: crujir.<br />

Reciente. Sü juntu. Dicese del pan, carne y plata.<br />

Reciente, nuevamente hecho o sacado. Ari.<br />

Pertenece al vestido, plata y otras cosas.<br />

Recio, de fuerte complexión. Muruch'i, kutu, yaxa<br />

jani mirq'isiri, sinti, yawirka janchini. + Hablar así<br />

recio: junt'u, jach'a sinti arusiña.<br />

Recio de condición. Yaxa vel mita jaqi. Vide: bravo.<br />

Reclamar. Janiwa saña, arustaqhaña, aruskataña,<br />

aynikataña.<br />

Reclamar a las aves con la boca para cogerlas.<br />

Qisqisaña.<br />

Reclamo así. Qisqisaña.<br />

Reclinarse. Alixataña vel arphxataña.<br />

Reclinar la cabeza sobre la mano. Amparata<br />

q'imikataña, arphkataña, alikataña.<br />

Recobrar lo perdido al juego. Jarususiña,<br />

jarususxaña.<br />

Recobrar lo que estaba en poder de otro.<br />

Apsusxaña, katusxaña.<br />

Recobrar la virtud perdida. Nayrajama jiski<br />

chuymanixaña.<br />

Recoger. Vide: coger.<br />

Recoger en las manos. Ampararu chankuña. + En la<br />

manta: mujiru katuña.<br />

Recoger el ganado o la multitud de gente<br />

desparramada. Anathapiña, tantathapiña,<br />

aywithapäña, qhuchuthapitäña. Vide: juntar.<br />

Recoger en casa a los pobres. Qurpachaña vel<br />

qurpaña.<br />

Recoger la vista. Nayra arpht'äña.<br />

Recoger la ropa levantándola. Iqutaña, aputaña.<br />

Recoger las cortinas cerrándolas. Lluchuqaña,<br />

lluchuthapiña, sip'uthapiña, jiskhathapiña<br />

sip'uthapitaña.<br />

Recoger el corazón distraído. K'itasmukuri<br />

chuymaja jark'aña, mayaru utt'äña.<br />

Recoger las papas o quinua derramada.<br />

Q'ututhapiña, pallathapiña, mathapäña, märu<br />

jaquthapiña, chakuthapiña.<br />

Recoger los brazos o piernas. Ampara, kayu<br />

äthapiña.<br />

Recoger el vestido ancho redoblándole adentro.<br />

Pankintaña vel llawuntaña.<br />

Recoger o encrespar los cuellos de las camisas, las<br />

cortinas y otras cosas. Sinkhathapiña,<br />

pullchuthapiña. Vide: paulo supra.<br />

Recogerse el lienzo, pellejos, &c. que estaban<br />

tirantes. Iqathaptaña, qhuchuthaptaña. Vide<br />

encogerse y juntarse.<br />

Recogerse a su casa. Maqhaña vel maqhasxaña.<br />

Recogerse el corazón en Dios. Diosaki amajasiña,<br />

paqaqanaña.<br />

Recogerse a vida honesta. Sap'a chuymanixaña,<br />

amajasisxaña, jiski chuymaninakana kayupa<br />

apisxaña.<br />

Recogerse a casa de buenos. Jiski chuymariinakana,<br />

Diosaki thaqirinakana utpankaxaña.<br />

Recogido. Vide: modesto. + Traer vida recogida:<br />

janikuna qhiyki saranaqaña, Dios jaxsarasaki<br />

saranaqaña. 3 -qi. + Casa recogida: sap'a uta, jiski<br />

chuymaninakana utapa.<br />

Recompensar. Vide: pagar.<br />

Rezongar. Aruskataña, arustaqhaña, ayniña, aru<br />

thalarasiña, jallparasiña, jawq'arasña.<br />

Rezongando irse. Aywiwaxaña, arustaqhawaxaña.<br />

Rezongón. Arunqati, arunk'alla.<br />

Reconciliarse hablándose. Arurapisxaña, arust'axaña<br />

vel arusthapitxaña.<br />

Reconciliarse dejando el odio. Amawasxaña,<br />

Amawathapitxaña, muxsthapisxaña.<br />

Reconciliar los desavenidos. Amikusäxaña,<br />

muxsthapisäxaña, phiskuthapisäxaña,<br />

kumpañasäxaña, jamp'atisäxaña. Vide: amigos.<br />

Reconcentrado. Manqhini.<br />

Reconocer lo que se habla desaparecido, olvidado o<br />

perdído. Ullt'asxaña, Jakisxaña.<br />

Reconocerse por parientes. Apaña pura ullt'asxaña<br />

vel phankhasxaña. Y podemos descender en<br />

particular diciendo: jilani sullkani, &c.<br />

Reconocer su falta. Juchaja sapiniña.<br />

Reconocer la merced recibida. Khuyituwa saña, naru<br />

khuyawipa amutaña.<br />

Recopilar en breves palabras o escrito. Pisi vel k'ata<br />

arunaki atamaña, qillqaña, qillqathapiña,<br />

k'arathapiña.<br />

Recordar al dormido. Amajasäña, japhutäña. Activo.<br />

Recordar con espanto. P'araxtaña, jalutaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 265<br />

Recorrer la memoria. Thiyatha, thiyatha amajasiña.<br />

Recoser. Ch'ukuxaña.<br />

Recostarse. Arphkataña, alikataña.<br />

Recostarse sobre la almohada. Ch'ijmakataña,<br />

ch'ijmanaru ikikataña.<br />

Recostar a otro. Arphkatäña, &c. Añadiendo diéresis<br />

en los verbos sobredichos.<br />

Recobrar salud o recuperar. K'umaraptaña,<br />

k'umaraptaxaña, k'umaraxaña, jakxaña.<br />

Recrearse. Phajsarasiña, thärasiña, jajurasiña.<br />

Recrear a otro. Phajsaräña, thäräña, jajuraña.<br />

Recrearse en mirar. Ullch'ukisa, ulljasa jajurasiña.<br />

Vide: descansar, desenfadarse, &c.<br />

Recreación. Phajsarasiña, &c.<br />

Recrecerse enfermedad por demasiado comer.<br />

Ancha manq'awitha usu iñawitu vel iñawitawitu,<br />

puritatitu, apaxattitu, mistutu. Y pueden aplicarse a<br />

otras cosas y causas.<br />

Recrecerse ocupaciones. Lurañanaka apaxatti.<br />

Recto juez. Chiqaki kuskachiri apu, jani ch'illani, jani<br />

muquni.<br />

Recocer un hierro. Junt'u axaña. Y así de otras cosas.<br />

Recusar al juez o a otra persona o desechar<br />

escogiendo cosas. Qisuña.<br />

Rezumarse. Ch'injrusuña vel ch'üsuña, jawsuña,<br />

jawisuña, ch'uyrusuña, ch'ullch'utaña,<br />

ch'ullch'usuña, ch'isllusuña.<br />

Recuperar el tiempo perdido. Niya jayrasiwitha<br />

chuyma katuxaña, jiski yäki tuliña.<br />

Recuperar cualquiera cosa que estaba, en poder<br />

ajeno o perdida. Katuxaña, jakixaña.<br />

Red para pescar de cáñamo o de algodón. Qäña,<br />

qullancha, jiskhaña. +- Remendada: ch'ukuxaña,<br />

t'irixaraña, wataxaña vel sap'achaxaña. + Echarla<br />

en la mar: janatataña, wayutataña, jiskhatataña. +<br />

Sacarla: Jiskhusuña, wayusuña.<br />

Red con que estas indias envuelven sus criaturas.<br />

K'ilu. + Envolver en ella: k'ilukipaña.<br />

Red para coger pájaros. Llika + Cazar con ella:<br />

llikaña.<br />

Red para coger viscachas o conejos. Uuku. + Cazar<br />

con ella: llukuña.<br />

Redaño. Llixi llixi. + Cubrir el corazón y lo demás:<br />

llixikipaña, Janakipaña, iqakipaña. + El corazón así<br />

cubierto: llixikipata, iqakipata.<br />

Redimir cautivos. Alasxaña.<br />

Redimir de las manos del demonio. Qhispiyaña,<br />

k'ak'usuña, kansuña, urquraña, wasiruña.<br />

Redentor. Qhispiyiri.<br />

Redoblar el vestido y cosas semejantes hacia arriba<br />

o afuera. Llint'ut'asiña. + Hacia adentro:<br />

llint'antasiña.<br />

Redoma o como limeta de barro al modo de indios.<br />

Wayuwayu, pulupulu vel p'uñu, diferenciarse en<br />

algo.<br />

Redondillo como peón de ajedrez con que juegan<br />

los muchachos haciéndole andar alderredor con<br />

los dedos. Sanq'äña, t'üt'ü. + Jugar con él:<br />

sanq'äña, t'üt'üña vel sanq'asiña, &c.<br />

Redondillo hincado con el huso para hilar bien.<br />

Phiruru.<br />

Redondillo de plata que algunos incas principales<br />

suelen ponerse en la frente. Kaniphu. +<br />

Ponérsele: Kaniphut'asiña vel kaniphu apaxatasiña.<br />

Redondo como bola. Mulluq'u.<br />

Redondear. Mulluq'uchaña.<br />

Redondo de piedra llana o tabla como fondo de<br />

cajeta. Sitiqa.<br />

Redondear algo así. Sitiqächaña. + Jugar con él:<br />

sitiqäsiña.<br />

Redondez de la tierra. Muyupacha uraqi.<br />

Reducirse los alzados. Jaqiwanuqxaña makhatxaña,<br />

jaqichasxaña, süchasxaña, jiwrachasxaña,<br />

jaqiwanuqtxaña.<br />

Reducir los alzados. Jaq'iwanuqäsxaña, jaqichäsxaña.<br />

Reducir con razones. Aruna iyasäsxaña, wasäsxaña.<br />

Reducir a otro a buena vida. Chuyma katäxaña,<br />

amajasäxaña.<br />

Reducirse a Dios. Diosaru jaxsuña, kutikiptaña vel<br />

jaqukiptaña.<br />

Reducir las almas a Dios. Diosaru jaxsuwaña,<br />

kutikiptäña, &c.<br />

Rehenes. Arumpi katuyawi. El Rey dió en rehenes a<br />

su hijo en manos de sus enemigos: Rey<br />

awqanakparu kiki yuqpa arupampi katuyana. +<br />

Tomar en rehenes: arujampi katusiña.<br />

Referir o contar lo que pasó. Atamaña, arusiña.<br />

Referir por afrenta todo el mal que uno hizo desde<br />

que nació. Jarwawi vel walawi ätaña.<br />

Refectorio. Manq'awi uta o manq'awi solamente.<br />

Reformarse el flaco. Puquptxaña, lik'iptxaña.<br />

Reformarse en su vida. Sap'akixaña, sap'aqakixaña,<br />

&c.<br />

Reformar así a otro. Sap'aqakixaña, &c.<br />

Refregar. Qaquraña, qaxuraña vel phiskuraña.<br />

Refregarse. Qaqurasiña, &c.<br />

Refrenarse, irse a la mano. Inakakiña, kasikakiña.<br />

Refrenar a otro. Kasichata inakichaña, inakäña.<br />

Refrenar la ira. Chuyma limintasiña, limit'asiña,<br />

limijasiña.<br />

Refrenarse en hablar, en comer, &c. Jani ancha<br />

arusiña, jani ancha manq'aña. &c. Posponiendo la


266 Ludovico Bertonio<br />

partícula -ti.<br />

Refrenar de esta manera a otro. Jani ancha arusäña,<br />

&c. vel jani ancha arusiñapataki iwaxaña,<br />

waniwanuqäña.<br />

Refrenarse en hablar. Aru mukhusiña,<br />

manq'antasiña, limintasiña.<br />

Refrescar al aire. Thäraña.<br />

Refrescarse el que está caluroso. Thärasiña,<br />

phajsarasiña.<br />

Refrescarse el tiempo, entrando el frío. Thä qallari,<br />

lupit'arphunuqi, inawanuqi, llamp'unuqi.<br />

Refrigerio, consuelo. Jajurasiña, phajsarasiña.<br />

Regazar un poco la ropa, saya o sotana, &c. Isi<br />

iqutaña.<br />

Regazarse. Isi lluch'ukatasiña. Idem: lluch'ut'asiña.<br />

Regazar a otro. Lluch'ukataña vel lluch'utaña.<br />

Regazo, jarphi. + Poner el niño o cualquiera persona<br />

grande en el regazo: jarphiru ichuxatasiña,<br />

wayuxatasiña. + Poner en el regazo de otro:<br />

ichuxataña, wayuxataña. + Tomar en él algo:<br />

jarphixaruña. + Tener algo en él sin dejarlo:<br />

jarphijasiña.<br />

Regadío. Qarpaña. + Tierra de regadío: qarpaña,<br />

llumpiña uraqi vel llumch'iña.<br />

Regalado. Vide: delicado, querido.<br />

Regalado, bienaventurado. Siytü.<br />

Regalado pan, vino, temple. Ancha muxsa, &c.<br />

Anchaki<br />

Regalar, bien tratar. Chuqichaña, q'ächaña,<br />

munajachaña, ururichaña, siytuwaña, tüsu näña,<br />

tälläña, anatäña. + Ser así regalado: siytüña vel<br />

tüsumraña.<br />

Regalarse en comer. Malli malli manq'aña, q'awi<br />

q'awi manq'aña, pawräki manq'aña, siytüwäsiña,<br />

suxsisiña, t'isisiña vel manq'aru anataña.<br />

Regalar la criatura que llora. Anatäña, wawachaña.<br />

Regalarse o derretirse al Sol o al fuego la manteca,<br />

cera, gordura, &c. Qhusquqaña. 3 -qi.<br />

Ch'allch'akiña, ch'ullch'uña. + Regalado así:<br />

qhusqhuki, ch'islliki, ch'ullch'uki.<br />

Regalarse la nieve, el carámbano barro, el difunto,<br />

&c. Chulluña chullutatxataña, p'aywaña,<br />

p'aywatatxaña, chulluntaña, p'aywantaña.<br />

Regañar el perro o el que está enojado. Qhultuña.<br />

Regar el campo llevando el agua por diversas<br />

partes. Qarpäña, llunch'äña, qhasäña, qarpakipaña,<br />

llumch'ikipaña.<br />

Regar derramando el agua con algún mate,<br />

escudilla, &c. Juqhaña, juqharpäña, qallaña,<br />

qhallarpäña, ch'axch'uña.<br />

Regar con la mano o con hisopo. Ch'allaña, waraña,<br />

ch'axch'uña.<br />

Regar así de presto. Ch'axch'usuña, ch'allusuña.<br />

Regatón.<br />

Regidor. Markakamana. Lesitora<br />

Regir. Vide: gobernar.<br />

Regla. Chiqachaña, siq'iña vel tupuña, regla.<br />

Reglar, enderezar. Chiqachaña.<br />

Regla. Costumbre de la mujer: q'anu. + Tenerla:<br />

q'añusiña.<br />

Regocijo. Kusisiña, qhit'isiña, thunqusiña, chipisiña.<br />

Regocijarse. Vide: alegrarse.<br />

Regocijado. Vide: alegre.<br />

Regodearse con su hacienda. T'isisiña, siytaq'aña.<br />

Regoldar. Khätaña, khasaña.<br />

Regoldar de ahito. Thujsa qhasaña.<br />

Reguera. Larqa, irpa.<br />

Rehacer el daño. Yanqha chawitha, churaxaña,<br />

kutäxaña.<br />

Rehacer el daño que hacen las bestias en las<br />

chácaras. Yapuru qawra vel mula, &c.<br />

Lasaraqawitha, t'unaraqawitha churaxaña.<br />

Rehecho. Phathu janchini, lanqhu janchini, p'at'i p'at'i<br />

janchini. Vide: anchicorto.<br />

Rehenchir. Phuqhaxaña.<br />

Rehusar de miedo. Llajllat'aña, jiwut'aña, qhiyt'aña,<br />

jaxsaraña, sujipt'aña.<br />

Rehusar, no querer. Janiwa saña.<br />

Rehusar el golpe. Pullqiña.<br />

Rehuir el golpe. Idem.<br />

Rehusar la carga las bestias. Jani khumut'äsiña.<br />

Rejo, piedra con que juegan. Sitiqä. + Jugarte:<br />

sitiqäsiña.<br />

Reja del confesionario. Vide: red.<br />

Reja de las capillas. Reja.<br />

Rejalgar. Jiwayiri qulla.<br />

Relación. Atamaña.<br />

Relamerse. Mach'iqasiña.<br />

Relampaguear. Llijutaña, laphaxtaña, antaxtaña,<br />

lliphij lliphijtaña, p'allchax p'allchaxtaña, phaqal<br />

phaqaltaña vel phaqhataña vel qallisä jallpasi.<br />

Relámpago: Qallisä. + Venir: qallisä puri vel llijuti,<br />

&c.<br />

Relampaguear los ojos de los beodos. Nayra quyru<br />

quyru, churqu churqu, khusi khusi ullinaqi vel<br />

qhusi qhusi jaläña.<br />

Relatar. Atamaña.<br />

Relator. Idem: vel atamiri.<br />

Relavar metales. Aytiña.<br />

Relaves. Aytiwi.<br />

Relieves de comida. Manq'a puchu, allqa, alsa.<br />

Relinchar el caballo o carnero. Jayntaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 267<br />

Religión, modo de vivir de los religiosos. Idem: vel<br />

sü, sara.<br />

Rellenar. Chillantaña. Vide: embutir.<br />

Relleno. Chillantaña, chillat'aña.<br />

Relumbrar. Lliphij lliphijtaña, p'allchax p'allchaxtaña<br />

vel p'allchaqaña. 3 -qi.<br />

Relucir. Lliphij lliphijtaña.<br />

Remachar clavos. &c. Tantallitäña.<br />

Remangarse. Lluch'ukatasiña vel llint'akatasiña,<br />

chäkatasiña.<br />

Remanso. Uma llamp'u.<br />

Remar. Jayt'uña, jayt'usiña.<br />

Remero. Jayt'uña.<br />

Rematar la tela. P'itaña.<br />

Remate así. P'ita.<br />

Remate o almena. Amäta.<br />

Remate encima de otras cosas. Alaxapa.<br />

Remedar para aprender. Yatiqaña.<br />

Remedar para reír: yatixäña. Y todos los verbos<br />

compuestos con la partícula -xä v.g.<br />

Remedar al que come. Manq'axäña.<br />

Remediar al necesitado. Yanapaña, jakäña,<br />

qhispiyaña.<br />

Remedio así. Yanapaña. + ¿Qué remedio?:<br />

¿Kamachanisu?. ¿Qué remedio o que haremos en<br />

esto?: ¿Kamachatana? + Darlo con decir que puede<br />

hacer esto o lo otro: amajasäña, amutäña.<br />

Remedio para enfermedad. Qulla jampi, qullasiña<br />

jampisiña.<br />

Remedio para no pecar. Luraña. + Ser remedio:<br />

yanapaña. + No tenerle uno para dejar de morir:<br />

mata pachankaña.<br />

Remedio hay para salvarnos. Qhispiñasa wakisikiwa<br />

vel yatisikiwa. Y puede servir a otras cosas.<br />

Remendar el zapato agujereado. Lluphat'aña.<br />

Remendar así el vestido. Kallat'aña, llupht'aña.<br />

Remendarle con entremeter hilos al modo de<br />

indios. Wataña, thap'aña, qhap'aña, t'iriña, tawtaña,<br />

siq'uña. Idem: watantaña, thap'amaña, &c.<br />

Remendado así. Watata, &c. vel arapachata.<br />

Remiendo. Kallatawi, thap'at'ani, &c. según fuere.<br />

Remendón. Llupht'akamana, &c.<br />

Remirarse en hacer. Ullikipa, ulliruruña.<br />

Remitirse al parecer de su confesor:<br />

confesiyrijañathawa. Añadiendo -ntha, al nombre<br />

y al pronombre, y después las terminaciones del<br />

verbo -kankaña.<br />

Remitome al parecer de quien lo entiende. Aka ya<br />

yatirinthathawa. Idem: aka yä yatiri<br />

kamischitanixa, uka aru katuja.<br />

Remitir a uno de hoy en mañana. Aru<br />

khachanaqaña, juchawäña, umawäña, uru jithäña,<br />

päsnaqaña.<br />

Remozarse el viejo: Waynaptxaña, waynakakixaña,<br />

yaqanakakixaña.<br />

Remojar pellejos y otras cosas como también<br />

garvanzos y todo lo que se echa en remojo.<br />

Chulluch'iña, chulläña, chullutatäña, p'asatataña.<br />

Remolino de aire cuando es poco. Waywa. + Andar:<br />

saranaqaña.<br />

Remolino grande. Tutuka. + Levantarse: maputaña,<br />

sarutaña. + Cubrir todo el aire de polvo: wila<br />

tutuka, jarq'u tutuka sari;<br />

Remolino del rio. Uma mulluq'u. + Dar en él andando<br />

por el rio: uma mulluq'umpi jakisiña. + Haber en el<br />

rio o tener muchos remolinos: jawiri tuma tumasa<br />

jali, phiruru phiruru jali.<br />

Rempujar. Chunkt'aña, qhithit'aña, phankut'aña,<br />

chunkarpäña, qhitirpäña, q'imirpäña, nukhurpäña,<br />

mukharpäña. + Con al pie: tinkirpäña vel tinkit'äña.<br />

Rempujar de burla. Qhitich'ukiña, &c. Añadiendo<br />

-ch'uki en los verbos susodichos.<br />

Rempujarse unos a otros. Chunkt'asiña, &c.<br />

Añadiendo la partícula -si, a los mismos verbos.<br />

Remudar poniendo uno en lugar de otro, casa o<br />

persona. Lantikipaña, turkakipaña.<br />

Remudarse. Lantikipasiña, mit'arasiña.<br />

Remudar para que descanse la persona o cosa.<br />

Yanjräña.<br />

Remudarse así. Yanjräsiña.<br />

Remudarse el vestido para ahorrar a otro. Isi<br />

yanjräsiña. + Cosa remudada así: yanjräsiña,<br />

yanjräsiwi; y comúnmente lantikipasiña, &c.<br />

Remunerar. Payllaña, churaña.<br />

Remunerar dando más a uno que no a otro.<br />

Chakhuki payllaña vel churaña.<br />

Renacuajo. Uqullu.<br />

Rencor. Usutaña, ch'ixniña, uniña. + Tenerle: usutaña<br />

q'inaqaña. + Echarle de sí: armaña.<br />

Rendirse al enemigo. Awqaru makhatxaña,<br />

alikatxaña, amparamankathawa saña.<br />

Rendir su juicio a otro. Aru katuña, arupa jakhusäña.<br />

Rendir. Vide: vencer.<br />

Rendir gracias por la merced. Vide: agradecer.<br />

Renegar apostatando. Dios pantaña.<br />

Renegar diciendo malas palabras contra Dios. Dios<br />

t'aqhaña, ñanqhaña, Dios manqa arusiña, tuqiña.<br />

Renegador así. Dios manqa aru wajllita vel wajlliri.<br />

Renglón. Siq'i.<br />

Renombro o blasón. Phichu, uywi. + Tenerte:<br />

phichuni, uywini: anteponiéndole lo particular.<br />

Renombre tener de padre y amparo. Qillinka,


268 Ludovico Bertonio<br />

saywa, pukara, qiyni, qiyllakankaña.<br />

Renta de cada año. Marankuna katusiwi.<br />

Rentar la chacra. Achurapiña vel yaputha<br />

misturapilu.<br />

Renovar. Machaqachaña, machaqachxaña.<br />

Renovarse algo. Machaqatxaña, arixaña, ariptxaña.<br />

Renovar las llagas. Chhuxri aríña, machaqachaña.<br />

Reñir o reprender. Thaxtiña, jiwatiña, urqutaña.<br />

Reñir ásperamente. Jaru arumpi arusuña, jayña, saña,<br />

arunchaña, siñijaña.<br />

Reñir de manos. Jaychasiña, liq'it'asiña, ch'axisiña.<br />

Reñir de palabra. Aruna jaychaña. Vide: ja- no. 21.<br />

ju- no. 25.<br />

Reñir a menudo a alguno de que es mal<br />

acondicionado de palabra o de mano. Nuwata<br />

nuwanuqaña.<br />

Reparar, aderezar. Jiskichixaña, sap'achxaña.<br />

Reparar en algo si es bueno o malo. Jamut'aña.<br />

Reparar el golpe. Pullqit'aña.<br />

Repartir hacienda a sus hijos. Lakirapiña, phat'a<br />

phat'a jalärapiña, &c.<br />

Repartir a muchos. Lakijraña, Iiwajraña, aychajraña.<br />

Repartir entre sí. Lakisiña, jalajtäsiña.<br />

Repartir o dar parte. Waqiña.<br />

Repartir cargos y ocupaciones. Irjaña, 3 -ji.<br />

Repartirlas entre si. Irjasiña, t'aqhasiña, kamajasiña,<br />

k'atisiña, purijäsiña, purit'äsiña, süjasiña, süsiña,<br />

süqatasiña, kamachisiña. Vide: su- no. 7.<br />

Repetir la lección muchas veces. Kutikipaña.<br />

Repetir o hacer de nuevo alguna cosa: wasinchaña.<br />

Y todos los verbos con la partícula -xa. Vide:<br />

volver.<br />

Repentino. Uraña.<br />

Repentinamente. Uraña, thaphatha, jamphatha vel<br />

thaphatama, jamphathama ilathama, jak'athama.<br />

Vide: ta- no. 12.<br />

Replicar respondiendo. Sarakiña. Vide: debatir,<br />

disputar.<br />

Replicar. Vide: rezongar.<br />

Reposar. Vide: descansar.<br />

Reposo. Vide: descanso.<br />

Reposado o reportado que no se enoja fácilmente.<br />

Ustanawi, aykaya. Vide: manso.<br />

Reprehender. Thaxtiña, jiwatiña. Vide: amonestar.<br />

Represarse la orina. Yaqha t'aqitu.<br />

Represarse el agua. Chakt'asiña vel pathat'asiña.<br />

Represaria. Chakt'aña, pathat'aña.<br />

Represa. Uma chakt'awi, pathawi.<br />

Representar comedias. Parsaña.<br />

Representación así. Parsa.<br />

Representarse al pensamiento. Chuymaru mat'aña,<br />

tüt'aña.<br />

Representar, traer al pensamiento. Mat'äña vel<br />

amajasiña, apaniña vel amajasiñaru.<br />

Reprimir la ira. Chuyma limintasiña, q'apisi<br />

manq'antasiña.<br />

Reprimir la gana de hablar la risa, &c. Aru. Idem:<br />

larumukhusiña, t'aqharaña, allqaraña.<br />

Reprimir o refrenar la vista. Nayra alit'aña,<br />

arpht'aña, imathapiña.<br />

Reprobar diciendo que no es bueno. Jani sap'ati vel<br />

jani sap'awa saña.<br />

Retar o desafiar haciendo ademanes. Ampara<br />

mullmaqasiña vel t'axlliqasiña.<br />

Repulgar. Iphaxaña.<br />

Requebrar. Chuymaxaruchasiña, chuymarusiña,<br />

iwayusiña vel iwayu saña, &c.<br />

Requiebros que suelen decir a los que mucho<br />

quieren. Iwayuy, apankay. Vide: mi alma querido,<br />

cro- no. 5; que- no. 10; qui- no. 8; sa- no. 9.<br />

Requestar de amores. Amawasitana saña,<br />

amuwasma, amutasmawa, kituma uywakisna,<br />

utama killkana jalliskasna, chuyma sirkamasna.<br />

Resabido. Philu, urqi jaqi.<br />

Resbalar. Sullt'ixtaña, llust'ixt'aña, janchaxnuqtaña,<br />

thalaxtaña vel t'alaxtaña, thalaxwaqtaña.<br />

Resbaladero. Sullt'a sullt'a vel llust'a llust'a, jurma<br />

jurma, janchi janchi uraqi.<br />

Resbalar en pecado. Jucharu thamantaña,<br />

thamaxataña.<br />

Rescatar una cosa con otra, no con plata.<br />

Chaqhasiña.<br />

Rescatar con plata o con otras cosas. Jawruk'usiña.<br />

Rescatador o mercader. Jawruk'u.<br />

Rescatador muy diestro. Qillaya phichuriri, qhatu,<br />

ancha alasiri, qhatuni jaqi.<br />

Rescate con que se rescata las cosas o compra. Taja.<br />

Rescoldo, brasa. Nina sansa. + Asar algo en él:<br />

nup'untaña, sirqintana, phurkantaña, nina sansaru,<br />

sururumaru apantana vel chillantana, allintaña.<br />

Reservar algo para sí. Apjasiña, waqaychasiña,<br />

imaqasiña. Vide: de guardar.<br />

Resfriarse. Thä malutu, thä mulla mantitu.<br />

Resfriado así. Thäna maluta.<br />

Resfriarse lo callente. Thärasiña, thäwijaña,<br />

thämukutaña.<br />

Resfriarlo. Activo. Thäräña vel thamukutäna.<br />

Resfriarse en bien obrar. Qillasiña, aynacharuchaña.<br />

Resina de la puna. Timillu, yarita. + Salir:<br />

jurmachasiña. Y a la parte de la tierra o césped de<br />

donde nace llaman qhut'a.<br />

Resistir, contradecir. Ayniña, ayniskataña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 269<br />

Resistir, no dejarse vencer. Wayut'asiña, tinkut'aña,<br />

tukit'aña, ch'akt'aña.<br />

Resollar. Samusuña, samana khasusuña, jakhusuña.<br />

Resollar con pana. Samana qharqhaña.<br />

Resolverse, tornarse en algo. Tukuna.<br />

Resolverse en lágrimas. Jacha tukuña. + En nada:<br />

japhallaru, ch'usaru maña, tukuña.<br />

Resolverse de hacer, de ir, &c. Luraja, saraja saña,<br />

sapiniña.<br />

Resonar. Vide: retumbar.<br />

Respirar. Vide: resollar.<br />

Respirar. Vide: descansar.<br />

Respiradero. Samusuña.<br />

Respiración. Samusuña.<br />

Respetar. Jaxsaraña, jakhuña.<br />

Respetado. Jaxsarawi, jakhuta, vel qallisäni jaqi.<br />

Resplandecer el sol. Lupiña qanqiña.<br />

Resplandecer la luna. Phaxsiña.<br />

Resplandecer las estrellas y otras cosas: Llijuña,<br />

p'allchax p'allchaxtaña, lapax lapaxtaña, llipix<br />

llipixtaña, antax antaxtaña, paqal paqaltaña,<br />

k'aliña. Vide: relumbrar. Y todos los verbos<br />

repetidos como éstos tienen también su<br />

significación, aunque no se repitan, pero no es tan<br />

propia porque esta lengua usa mucho de esta<br />

manera de repetición en otros muchos verbos,<br />

aunque como digo no es necesario.<br />

Resplandecer o reverberar mucho las estrellas.<br />

Achusiña. Y éste no es para otras cosas.<br />

Resplandecer extendiéndose mucho la luz.<br />

P'allchatataña, qhanatataña, qanqitataña.<br />

Resplandeciente. Llijuri, p'allchiri, qhaniri, k'aliri.<br />

Resplandeciente como vidrio o como cristal. Qhispi.<br />

Resplandor del sol. Lupi, qhana.<br />

Responder a la razón que otro dice. Sarakiña.<br />

Responder por mensaje. Aru apaxaña, iräxaña.<br />

Responder repitiendo el que dice la doctrina, &c.<br />

Irxäña, yatixäña, arkaxäña.<br />

Responder. Vide: rezongar.<br />

Responder cuando es llamado y dando señal que<br />

oyó. Jaysaña.<br />

Resquicio de las puertas, &c. K'ark'a, laxra, k'ä.<br />

Restañarse la sangre. Wañat'xaña, pharat'xaña.<br />

Restituir. Churaxaña vel kutäxaña.<br />

Resuello. Vide: aliento, huelgo.<br />

Resumir en pocas palabras. Aru pallathapiña,<br />

takathapiña. Idem: k'arathapiña.<br />

Resucitar el muerto. Jakatatxaña, jakaxaña.<br />

Resucitar a otro como hacia N. Señor Jesucristo y<br />

los Santos por virtud de Dios. Jakatatäxaña.<br />

Resucitar, escapando de peligro. Jakaña, qhispiña.<br />

Resurrección. Jakatataña vel jakatatxaña.<br />

Resurtir o que se arroja a la pared. Kutinixaña. +<br />

Lo que se arroja en el suelo: jalutaña vel thuqutaña.<br />

Resurtir la voz haciendo eco. Ch'ax ch'axtaña,<br />

arkxäsiña.<br />

Resurtir o saltar el trigo, arena y agua, &c. Cuando<br />

la derraman. Jaluthaltaña, ch'alluthaltaña.<br />

Retazo de chácaras o piezas de paño. Ch'uru, pilla,<br />

phut'u, puchu.<br />

Retener lo ajeno. Katujasiña, apjasiña, jani antutaña.<br />

Retención de orina. Yaqha t'aqhaña. + Tenerla: yaqha<br />

t'aqitu.<br />

Retirarse. Kutixaña.<br />

Retirado. Jaqhaqata, qawakachi.<br />

Retozar. Llamkt'aña, khichilläña, anatäña, katut'aña,<br />

inkawäsiña, q'apich'ukiña, q'aphiwäsiña.<br />

Retozar las bestias jugando en el campo. Sink'usiña,<br />

k'usk'isiña.<br />

Retoñecer o reverdecer los árboles sembrados, &c.<br />

Alitatxaña, chillkitatxaña.<br />

Retorcimiento de los hilos y otras cosas así. Ch'illa.<br />

Retorcerse así o como añudarse por ser demasiado<br />

torcido. Ch'illaptaña.<br />

Retorcerse las tripas. Jiphilla millk'ut'asi, millk'ut'itu.<br />

Retorcido o amortado o corvo. K'awsu, q'inq'u,<br />

parqu, tawsi.<br />

Retorcerse así. K'awsuptaña, &c.<br />

Retorcer así. K'awsuptaña, &c.<br />

Retortero, v.g. Trájome al retortero engañándome:<br />

llullakipa, llullarurutu, llullawäsitu. + Traer al<br />

retortero no dejando descansar: jiskhakipa<br />

jiskharuruña.<br />

Retraer a otro de mal o da bien. Wanichaña,<br />

wanäña.<br />

Retraer a uno para que no oiga misa como solía.<br />

Misa isapaña, wanichaña, wanäña.<br />

Retraerse huyendo. Phatintaña, phat'ikataña,<br />

marintaña, &c.<br />

Retrato, figura. Ajanu, ullinaqa.<br />

Retrato vino de Pedro, &c. Pedro maq'aki, janaki,<br />

kikpaki.<br />

Retrato del demonio en la figura o en el trato.<br />

Supayujaki, maq'aki vel kikipaki, &c.<br />

Retumbar, resonar. Jiniqaña. 3 -qi, asajaña,<br />

kharkhatiña.<br />

Revelar. Qhanachaña. Vide: declarar<br />

Revender. Alajaxaña.<br />

Revenirse. Mik'iptaña, muk'iptaña.<br />

Revenido. Mik'i vel muk'i.<br />

Reverberar. Vide: resplandecer.<br />

Reverdecer. Vide: retoñecer.


270 Ludovico Bertonio<br />

Reverenciar. Jamp'atiña, alit'arapiña, arpht'arapiña.<br />

Reverencia. Jamp'at'iña.<br />

Reverberar el calor. Qanqarphujitu.<br />

Reverberar la nieve, lumbre, &c. Surump'ijitu.<br />

Revisitarse. Sart'asiña, sarasiña.<br />

Revisaras. Vide: trocarse.<br />

Rey. Riya, arka, mayqu. + Tomar por su rey:<br />

riyachasiña. + Hacerse: nyaxaña, mayquxaña.<br />

Reynado. Reyaña, mayquña.<br />

Reyna. Sapa quya, qhapxumi. Jach'a t'alla.<br />

Reír. Laruña.<br />

Reír muchos juntos. Laru qütaña, jux juxutaña,<br />

jupiña.<br />

Reírse unos con otros. Larusiña.<br />

Retrae actualmente. Larut'askaña.<br />

Reírse de otro por escarnio. Laruwäsiña, larukipaña.<br />

Reírse en todas partes. Larusnaqaña, laruwäsiña.<br />

Reír el alba. Vide: amanecer.<br />

Rezar. Lisaña, lisasiña.<br />

Recién nacido. Jicha Jicha wawachata. Vide: recién y<br />

reciente.<br />

Recia. Vide: recio.<br />

Ribera, playa del mar o laguna. Quta lakha vel<br />

lakhaxa.<br />

Ribera del río. Jawiri lakhaxa.<br />

Ribete o cairel de la manta. Sillqu vel sullqu. +<br />

Hacerte: sillqusiña.<br />

Ribete algo difereme como repulgo. Llawu, k'awu. +<br />

Hacerle: llawuña, k'awuña, llawusiña, &c.<br />

Ricazo. Tutu qhapaqa, qamiri vel jikipa qhapaqa,<br />

ullusa qapaqa vel qamiri vel pacha tuku qhapaqa.<br />

Rico. Qhapaqa, qamiri, jiskikiri, jariqu.<br />

Rico de bienes muebles. Qällachini, apallachini.<br />

Riqueza. Qhapaqa vel qamiri kankaña.<br />

Riesgo de perder la hacienda: hacienda niyat'aña,<br />

ñañat'aña. + Correr riesgo de perderla: haciendaja<br />

niyafana, ñañat'aña. + Ponerse a riesgo de pecar, de<br />

emborracharse, de reñir, &c: näpacha<br />

juchachasiñaru, machañaru, jaychasiñaru<br />

laykusiña. + Correr riesgo de morir: jakañampi,<br />

jiwañampi taypinkaña. Idem: taypiru maña.<br />

Rincón de la casa. Uta k'uchu.<br />

Rincón o punta de la chácara. Jinchu.<br />

Ringlera. Tila. + Poner en ringlera: tilana. Vide: ti- no.<br />

2.<br />

Riña da palabras. Jiwatisiña, ajasina, jaychasiña.<br />

Riñon. Mayruru, marmuru.<br />

Río. Jawiri, jawira.<br />

Río abajo. Jawiri aynacha.<br />

Río arriba. Jawiri amputa.<br />

Río peligroso de pasar. Makhataña yanqha. + Fácil:<br />

makhataña sap'a.<br />

Rio de mucho raudal o bravo. Ancha jalantiri vel<br />

jaliri.<br />

Río somero. Jak'awaru jawiri. + Muy hondo: mik'ayu<br />

Jawiri.<br />

Río que suela sacarse. Wañiri.<br />

Risa. Laru. + Soltarla: laru antutaña. + Reprimirla<br />

después de soltada: laru allqaraña, t'aqharaña. +<br />

Finarse de risa: t'ukuñakama, jiwañakama laruña.<br />

Risada. Laru. + Darla: junt'u laruña vel laru jakijtaña.<br />

Riscos. Jaqhijaqhi<br />

Risueño que ríe a menudo. Laru kamana, q'arawaxu.<br />

Risueño, alegre que de ordinario muestra la cara<br />

de risa. Laru laru ullinaqiri.<br />

Robar salteando. Jarq'aña.<br />

Robador así. Jaqhuriri, jaqik'asä vel q'asiyiri, ansiyiri,<br />

wañamuri Jakhuri.<br />

Robar los corazones. Chuyma apaña, iraña,<br />

luntataña.<br />

Robador así. Chuyma apiri, iriri.<br />

Robador. Luntata, t'it'u.<br />

Robar todo el caudal que uno tiene. Q'umusuña,<br />

mirutaraqaña vel q'umaki jaqhurpäwaxaña.<br />

Robos. Jark'awinaka.<br />

Rocas. Vide: peñas.<br />

Rozar tierras. Kallcharpäña, lluxirpäña, samp'arpaña,<br />

surn p'irpäña.<br />

Rociar con la boca. Lakana uma phawaña, thusaña.<br />

Rociar a muchos. Ch'allanuqaña<br />

Rozarle la soga y otras cosas. Mirq'isiña,<br />

q'uchalluchasiña.<br />

Rozarte la ropa. Qhaxtusnuña vel juchhatusnuña.<br />

Rociar o asperjar. Ch'allaña vel ch'allat'aña.<br />

Rocio, escarcha. Juyphi, sulla. + Caer del cielo:<br />

juyphiña, sullaña.<br />

Rodar la piedra o el hombre. Qullumiña,<br />

qulluminiña, &c. vel qullumi qullumi jalaña,<br />

jalaniña.<br />

Rodar cuesta abajo. Aynacharu vel Wäwaru q'illi<br />

q'illiña, kümpi kümpi jalaña. + Echar a rodar:<br />

qullumirpäña, qumparpäña, wankarpäña vel<br />

wakurpäña, nukhurpaña.<br />

Rodar de lado. Kichatha kichatha qullumiña.<br />

Rodear. Vide: cercar.<br />

Rodear el ganado recogiéndole. Chakuña, arkaña.<br />

Rodeo así. Chaku. Vide: tu- no. 12.<br />

Rodear los cameros con una soga por los cuellos<br />

para que no se huyan. Warpuña, qhataña.<br />

Rodear las vicuñas con una soga de muchos<br />

colgadijos para cogerlas. Tumantaña, lipiña; y la<br />

soga se dice: lipi.


Vocabulario de la Lengua Aymara 271<br />

Rodear camino no andando via derecha. Q'inq'u<br />

saraña, ch'illiwa paki saraña.<br />

Rodeo del camino. Q'iq'u thaki vel asiru q'apisäña<br />

thaki.<br />

Rodezno del molino. Molinona phirurupa.<br />

Rodezno para hilar. Phiruru.<br />

Rodilla de la pierna. Qunquru. + Hincarla: killphiña,<br />

killphit'aña, tillpinuqaña vel qunqurutha killphiña.<br />

Rodilla, trapo pare fregar, &c. Q'uchallu,<br />

murqupañu.<br />

Roer. T'uniña, achuraña, k'ajuraña, jankhiraña.<br />

Roer solamente lo que está cocido de la papa,<br />

manzana, &c. Khallmuraña.<br />

Roer algo, el que no tiene dientes. Qullmuña,<br />

qullmuraña, qullmukipa, qullmururuña.<br />

Roer huesos, etc. Sipiraña, t'ururaña, t'urukipa,<br />

t'urururuña, jankhikipa, jankhiruruña.<br />

Rogar al que no gusta de darlo que se le pide.<br />

Achikaña, jithi winkuña.<br />

Rogar a Dios. Jamp'at'iña, mayisiña.<br />

Rogar por otro. Jamp'atirapiña.<br />

Rollete de ichu donde asientan las tinajas. Tiyapu.<br />

Rollizo y prolongado. Wiskalla.<br />

Rollizo como balaustre en partes delgado y en<br />

partes gordo. Waq'allä. + Hacerle: waq'alláchaña.<br />

Rollo de piedra. Qala piquta.<br />

Romaza hierba. Llankha llankha.<br />

Romadizo. Umchi. + Tenerte, umchitu.<br />

Romadizo soco, de que padecen los niños. T'isi. +<br />

Tenerle: t'isitu.<br />

Romadizarse. Umchitu.<br />

Romadizado. Umchi, umchikatuta.<br />

Romper. Vide: quebrar, rasgar.<br />

Romper abriendo mucho. Wikatataña.<br />

Romperse. Vide: quebrarse, deshilarse, rasgarse.<br />

Roncar. Qhultuña, qimsaña.<br />

Ronco. Kunka qixayu, amaya saxa, amayana anita,<br />

ch'aja, tarqaqa vel turquqa kunkani.<br />

Ronquecer. Kunka qixayut'itu, amayat'itu, ch'ajt'itu,<br />

jikt'itu, turqut'itu.<br />

Ronquera. Qixayu kankaña.<br />

Ronchas o granos. P'usu p'usu, quxu quxu. + Salir:<br />

p'usut'itu, samut'itu, quxu quxu mistutu.<br />

Roña. Qaracha. + Tenerla: qarachitu. + Pegarla:<br />

makhatäña.<br />

Ropa. Isi. + Ponérsela: isit'asiña. + Ponerla a otro:<br />

isit'äña.<br />

Ropa vareteada o labrada de diversos colores<br />

naturales. Charqa charqa, q'alla q'alla, sü sü.<br />

Ropa de lustre. Llipiri isi.<br />

Ropa de lana muy negra. Isi larama lanqhu.<br />

Ropa media vieja. Murqu isi.<br />

Ropa como felpa. Phuñu, llusq'a.<br />

Ropa de apestados. Tapita isi. + Dejarla en el camino<br />

para que el que la cogiere se lleve la enfermedad o<br />

peste: tapiniña.<br />

Rostro. Ajanu, ullinaqa.<br />

Rostro lagrimoso. Jacha ajanuni.<br />

Rostro hinchado. Uqullu, umullu. + Hacer rostro al<br />

enemigo: awqa manqa ayniña.<br />

Rostro quemado del frio. Paju, k'ank'a k'ank'a,<br />

qhacha, t'ukurt'äta, pajurt'äta.<br />

Rostro quemado al sol. Qhatirata.<br />

Rostri tuerto. Parkitha, kichatha, q'isutha ullat'iri.<br />

Roto. Vide: andrajoso.<br />

Rostro, agujereado. Lutu lutu, p'utu p'utu, llika llika<br />

isi. Vide: gastado, viejo. + Andar con el vestido tan<br />

roto que se parezcan las carnes: isitha janchi q'üsi,<br />

uqusi.<br />

Rojo, bermejo. Phaq'u. + Uno que tiene el cabello<br />

así: phaq'u vel chuqi pantasä ñaq'utani.<br />

Rubí, piedra preciosa. Wila qispi qala.<br />

Rubio. Vide: rojo.<br />

Rudo de ingenio. Araqu chuymani, pisi vel luqhi<br />

chuymani, suwamari. Vide: ch'a- no. 1.<br />

Rueca de hilar. Acá no se usa.<br />

Rueda de gente. Vide: corrillo.<br />

Rueda de molino o piedra. Kuna.<br />

Rueda de carretoncillo. Sitiqä.<br />

Ruego. Achikawi, jamp'atiwi.<br />

Rugas del rostro, paño, &c. Pullchu pullchu, llawu<br />

llawu, sip'u sip'u. + Tenerlas en el rostro: pullchu<br />

pullchu ajanuni. Vide: arrugarse.<br />

Rumiar. Q'anasiña, chamusiña, khistusiña.<br />

Rumiar. Vide: considerar.<br />

Rústico. Quqa jaqi, sach'a jaqi, wanaqu, taruja.<br />

Ruido. Los nombres o verbos que se significan, casi<br />

todos son onomatopeyas, que con la pronunciación<br />

del vocablo imitan al sonido o ruido que hacen,<br />

v.g.:<br />

Ruido de la llama que abrasa grande cantidad<br />

de leña. Nina kujuti vel quxuta quxuti.<br />

Ruido muy desabrido al cortar o refregar palo<br />

con piedra y cosas semejantes. Jajapurachaña,<br />

jinchuru chanjrantaña.<br />

Ruido que hace el que se está muriendo cuando<br />

la hierve la olla o la candela de mala cera o<br />

sebo. T'ax t'axtaña, p'ax p'axtaña.<br />

Ruido que hace el agua al caer de la fuente o<br />

caño. Ch'axchaña vel phaxchaña.<br />

Ruido del que le hace con el zapato o con el<br />

vestido, &c. Churuxtaña, churux churuxtaña,


272 Ludovico Bertonio<br />

putux putuxtaña, tuqul tuqultaña.<br />

Ruido que hacen con el vestido, arrastrando o<br />

ludiendo. Jisp'ux jisp'uxtaña, llump'ix<br />

llump'ixtaña.<br />

Ruido o murmullo de la gente, pájaro, &c.<br />

Q'uslluña, jupiña vel chuchaña y también de<br />

chirimías.<br />

Ruido de las puertas al abrirlas. K'ark'artaña,<br />

jachaña.<br />

Ruido que hacen, mascando y relamiéndose con<br />

mucho gusto. Mach'iqasiña, ch'amaqasiña vel<br />

mallkiqasiña.<br />

Ruido del rio. Jux juxutaña.<br />

Ruido de la lluvia. Jallu phaxti vel chhaxti.<br />

Ruido al tostar del maíz y otras cosas así. T'uqux<br />

t'uquxtaña, p'atax p'ataxtaña.<br />

Ruido de alguno al dar batacazo o la pared al<br />

caer. P'ünuqtaña, p'allch'axnuqtaña,<br />

p'utuxnuqtaña.<br />

Ruido de los pájaros al menear o batir sus alas y<br />

los pendones con el aire, &c. Apax apaxtaña,<br />

apal apaltaña.<br />

Ruido del pito y otras cosas así de metal al caer<br />

o golpear con ellas. Tantantaña.<br />

Ruido del aire al arrojar de las cosas. Tarrrtaña,<br />

warrrtaña, waaantaña. Las letras triplicadas en<br />

estos vocablos piden detenimiento al<br />

pronunciarlos.<br />

Ruido que hacen al llamar en la puerta. Tux<br />

tuxtaña.<br />

Ruido de los platos y otras cosas el menearlas.<br />

Turux turuxtaña, tultux tultuxtaña vel turuqaña.<br />

3 -qi.<br />

Ruido del aire cuando sopla recio. Thä kujuti,<br />

jawq'asi.<br />

Ruido de las tripas cuando hay hambre. Jiphilla<br />

q'aw q'aw situ, vel q'uy q'uytitu.<br />

Ruido del granizo y otras cosas. T'uq t'uqtaña,<br />

t'uqux t'uquxtaña.<br />

Todos estos verbos son neutros y significan hacer<br />

ruido y para significar o decir el mismo ruido se<br />

tomará el infinitivo de estos mismos verbos. Y ser<br />

causa que las cosas hagan aquel mido se dirá con<br />

añadir la diéresis vel -ya, en los mismos verbos,<br />

v.g.: Tux tuxtaña, es hacer ruido la<br />

S<br />

Salar. Jayunchaña.<br />

Salar demasiado. Jayusjaña, jayuna k'arasjaña.<br />

Salado demasiadamente. Jayuk'ara.<br />

Salado moderadamente. Jayuna purit'äta, wakita<br />

jayuniki.<br />

Saladísimo. Jayuk'ara, jayujama k'ara.<br />

Salario. Paqara, paylla.<br />

Salero. Jayu inuqaña.<br />

Salina. Jayu yapu, jayu sirka.<br />

Salinero. Jayu kamana.<br />

Salir. Mistuña. Y todos los verbos de movimiento con<br />

la partícula -su y otros también compuestos con la<br />

misma partícula -su o con -tusnu o -thalta, aunque<br />

estas dos postreras no entran en todos los verbos,<br />

como decimos: sarsuña, sarutusnuña, saruthaltaña,<br />

phat'usuña, marusuña, &c. Aywisuña, äsuña.<br />

Iremos poniendo otros vocablos o modos de hablar<br />

que no se comprenden tan claramente en esta regla<br />

general.<br />

Salir los sembrados. Alisuña, chíllkusuña.<br />

Salir o campear sobre otros uno que es alto de<br />

cuerpo. Ätusnuña, jilutusnuña, chukutusnuña.<br />

Salir canas, barba, uñas, dientes, cuernos. Aliñna,<br />

alitu.<br />

Salir de enfermedad. Yanjraraña, ñañaptaña,<br />

sap'aptaña, usurasiña, miraqasiña.<br />

Salir de bobo. Allqamarikiptaña, qhatikiptaña,<br />

jakikiptaña.<br />

Salir, nacer las semillas. Maphutaña, p'ap'utaña.<br />

Salir el botón de las flores. Amuchasiña.<br />

Salir de trabajo o pena. Jaqaqasxaña.<br />

Salir con su pretensión. Jakakiña.<br />

Salir al encuentro: jakistaqhaña y otros muchos<br />

verbos así de movimiento como otros con la<br />

partícula -staqha, sarastaqhaña, phat'istaqhaña,<br />

manq'astaqhaña.<br />

Salir de alcalde o de corregídor, &c. Alcaldetha,<br />

corregidoratha mistuña.<br />

Salir a luz o parecer lo que estaba encubierto.<br />

Qhanawaxaña, ullasxaña.<br />

Salir diviesos, sarna, &c. Ch'uputu, qarachitu.<br />

Tomando el nombre de la enfermedad compuesto<br />

con -ña y es regla general.<br />

Salir el humor o la aguaza de las papas con el calor<br />

del sol. Amkha ch'usu. + Sacarle el sol: lupi<br />

ch'usuy.<br />

Salir de entre mucha gente con dificultad.<br />

Jaqhutusnuña, qaxtusnuña, t'aqtusnuña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 273<br />

q'uptusnuña.<br />

Salir a priesa. Jalsuña, thuqutusnuña.<br />

Salir con el pleito. Jucha vel pilitu jakintaña.<br />

Salir la llama del horno, fogón o ventana, &c. Nina<br />

jawq'usu, jallpusu.<br />

Salir la multitud de gente, ganado, hormigas, &c.<br />

Jump'uxtusnuña.<br />

Salir la espuma de la olla. Jupuqutusnuña, jupuqaña.<br />

3 -qi.<br />

Salir acompañando con lágrimas o con voces.<br />

Jacharpäña. Idem: jupirpäña.<br />

Salir muchos de alguna parte. Jutuña, aywisuña, &c.<br />

Salir vapores de la tierra húmeda con el calor del<br />

sol o fuego. Jürutaña, jürsunuña, jürmukuña, &c.<br />

Phuthutuña, phututusnuña, &c.<br />

Salir de niño o niña. Yaqanakiptaña, tawaqukiptaña.<br />

Salir el sol, luna, lucero y cualquiera estrella o<br />

señal que está en el cielo. Jalsuña.<br />

Salir dos o tres en compañía de entre muchos.<br />

Irptusnuña.<br />

Salir lágrimas. Jacha llullumi vel p'ali, chhaxchi vel<br />

p'alax p'alaxti, jawiqi.<br />

Salir la llama del fuego muy grande. Nakhuthaltaña<br />

vel nakhutaña.<br />

Salir centellas o chispas. Nina wara wara chhukusu.<br />

Salir el viento muy recio de alguna parte. Thä<br />

nütusnu vel thä nuwaqti.<br />

Salir el que se habla zambullido en el agua.<br />

Ñusk'usuña, k'unusuña.<br />

Salir muchos con estruendo. Uxutusnuña,<br />

t'ümusnuña.<br />

Salir un madero, clavo, estaca, &c, sin sacar.<br />

Ullutusnuña, junutusnuña, chhukutusnuña.<br />

Salir el agua por algún caño, como en las fuentes.<br />

Phaxchaqaña vel jawiqaña. 3 -qi.<br />

Salir de madre la mar, laguna o río. Vide: anegar.<br />

Salir la criatura o los corderos del vientre<br />

naciendo. Phulltuxtusnuna, phulltuxwaqtaña.<br />

Salir fuera de sí el que está enojado. Phulluxkiptaña,<br />

wallaxkiptaña, q'apiskiptaña.<br />

Salir de la ciénega. Q'ultatha jiskhutusnuña,<br />

wayutusnuña. Idem: lanqhtusnuña.<br />

Salir bien de la pendencia, disputa o porfía.<br />

Säkasiña.<br />

Salir muchos de alguna iglesia, juntamente o de<br />

otro lugar. T'ümusnuña, tutukusnuña.<br />

Salir arriba el agua de algún caño. Wijutusnuña,<br />

phulluxtusnuña, phullchuxtusnuña.<br />

Salir cual y cual viruela. Jank'a t'akhusutu,<br />

t'aqhanuqitu vel maya maya mistutu.<br />

Salir a la mar un cabo de tierra, llano o cerro que<br />

sea. Qullu vel uraqi qutaru jiskharantti, wit'urantti,<br />

wat'arantti.<br />

Salir con algo después de mucha pretensión<br />

alcanzando todo lo que intentaba. Athiña,<br />

atipaña.<br />

Salirse de suyo lo que estaba entremetido con otras<br />

cosas: aputusnuña, chillutusnuña, jallusnuña.<br />

Componiendo los verbos especialmente de llevar<br />

con la partícula -tusnu.<br />

Salirse o escurrirse el agua de suyo poco a poco no<br />

rezumándose. Ch'umat'aña, ch'uwat'aña.<br />

Salirse el agua poco o mucho. Jawsuña, jawimukuña.<br />

Salirse el pie o la mano de la criatura que nace.<br />

Kayu wat'atusnuña, ampara lukutusnuña.<br />

Salirse sin ser sentido. Llamkusuña.<br />

Salirse un clavo, estaca, &c. Junutusnuña,<br />

jithitusnuña, jaltusnuña.<br />

Salirse el cabo de una soga y andar colgando o de<br />

una sincha, &c. Wayt'itusnuña.<br />

Salirse del montón el ichu y cosas así. Yayutusnuña,<br />

yayuthaltaña, markuthaltaña.<br />

Salirse huyendo. Phatusuña, marusuña.<br />

Salirse a fuera del concierto. Janichasxaña,<br />

kutäsxaña.<br />

Salirse a fuera el que se había empadronado.<br />

Qillkutusnuña.<br />

Salirse como una bestia espantada. Pharaxtusnuña.<br />

Salida. Mistuña. + Darla: churaña.<br />

Salida, hembra que apetece el ayuntamiento del<br />

macho. Q'añusiri.<br />

Salitre. Qullpa.<br />

Salitral. Qullpa qullpa.<br />

Salitre que sirve para teñir. Millu.<br />

Saliva. Jutunqä. + Venir a la boca oyendo hablar de<br />

comida: jutunqä lakharu chijuthaptitu,<br />

chijutusnutu, phuxtusnutu, phaxthaptitu.<br />

Salmuera. Idem: vel t'amata uma, jayuna jarqata uma.<br />

Salpicar. Ch'allanuqaña vel ch'allarpaña.<br />

Salpicarse. Ch'allanqusiña.<br />

Salsa. Jallpaña wakäta.<br />

Salsa de unos pescaditos adobados con ají. Ch'ich'i,<br />

sachalli.<br />

Salsero. Mut'ka.<br />

Saltar. Thukutaña, jalaña. Vide: thu-, no. 1.: donde se<br />

hallarán muchos modos de saltar.<br />

Saltar el agua hacia arriba resurtiendo por causa<br />

de algún golpe. Ch'allax ch'allaxtaña vel<br />

ch'allankuña.<br />

Saltar desde su asiento o uno que tiene atados los<br />

pies. Jinqitaña vel jinkutaña.<br />

Saltar o salir arriba lo que se muele. Iwthaltaña.


274 Ludovico Bertonio<br />

Saltar y brincar los corderos, muchachos, &c.<br />

Sink'usiña, q'usk'isiña.<br />

Saltar las bardas. Uyu qurä thuqukipaña, jalakipaña.<br />

Saltar los granos de maíz cuando le tuestan y otras<br />

cosas así. P'ataxtusnuña, thuqutusnuña.<br />

Saltar con un solo pie, teniendo al otro levantado.<br />

Anata thunkuña, anata thuquña.<br />

Saltar polvo en los ojos. Qhuri nayraru t'ijutusnutu.<br />

Saltar el fuego o cundir con el aire. Thä nina<br />

jawq'arpiy, jawq'akati vel nina jallpakati.<br />

Saltar el grillo. T'ijutaña.<br />

Saltar la sangre. Willa t'ujutusnutu.<br />

Saltar los ojos. Nayra jaltusnutu.<br />

Saltos, latidos o brincos. T'iju t'ijutaña. + Darlos; t'iju<br />

t'ijutaña, t'ax t'axtaña. Idem: t'ax t'axtitu, unuqkitu,<br />

puruqkitu; poniendo primero la parte que los da. +<br />

Darlos el que es azotado: pharara anataña.<br />

Saltear. Jaqhuraña.<br />

Salteador. Jaqhuriri, warka, t'iwrari, t'iwriri.<br />

Salvar. Qispiyaña, jakäña.<br />

Salvación. Qispiña, qispiyaña.<br />

Salvador. Qispiyiri.<br />

Salvados afrechos. Jamch'a.<br />

Salvaje. Musi, anti, taruja, wanaqu, sallqa. Vide:<br />

rústico.<br />

Salud. K'umaraña. + Darla: K'umaräña, k'umaraptäña.<br />

+ Tenerla: sap'akiña, k'umarakiña, jiskikiña.<br />

Saludar. Arurapiña, jamp'at'i mama saña.<br />

Saludarse. Arurapisiña.<br />

Salud del alma. Almana jiskipa.<br />

Saludes. Vide: besamanos.<br />

Salvia hierba. Sumuña.<br />

Salvo, excepto. Mayniki, mayaki. v.g.<br />

Salvo Pedro, todos son ignorantes. Taqi jani<br />

yatirikamakiwa. Pedro mayniki ancha yatiri.<br />

Salvo la Virgen María, Madre de Dios, todos los<br />

hombres y mujeres somos concebidos en<br />

pecado: jaqinaka qayqachixa juchanikama<br />

jakhutatatanwa. Wiñaya virgen María Diosana<br />

taykapa mayni sapakiwa juchawisaki<br />

jakhutatakankana.<br />

Salutación. Arurapiwi.<br />

Sana cosa, buena para la salud. Sap'a, jiski,<br />

maysana.<br />

Sanamente, con sencillez. Chiqa chuymampi.<br />

Sano y salvo sin desastre. Kasithapaki.<br />

Sano, libre de enfermedad. K'umaraki, sap'aki,<br />

ñañaki, &c.<br />

Sanar. Neutro. Jakxaña, sap'axaña, k'umaraxaña.<br />

Idem: usu apartitu, aparitu, usuraña.<br />

Sanar. Activo. Jakäxaña, sap'äxaña, k'umaraxaña, &c.<br />

Sanar el ciego, sordo, mudo, &c. Ullitatäña, isapäña,<br />

arusäña vel arustatäxaña.<br />

Sangre. Wila. + Gotear: ch'aqhaña.<br />

Sangre corrompida. T'amata wila.<br />

Sangre real. Qhapaqa wila.<br />

Sangre cocida para comer. Wila parka. + Cocerla<br />

así: parkaña.<br />

Sangrar. Sirkaña. 3 -ki.<br />

Sangrar al modo antiguo de los indios o hechiceros.<br />

Tikhat'aña.<br />

Sangrar ríos. Jawiri pallarpäña, patjaña, pataqaña y<br />

encaminandole a otra parte: irpamukuña.<br />

Sangría. Sirkaña.<br />

Sangriento. Wilaxtara. Vide: ensangrentado.<br />

Santo. Idem vel Diosaru chuymani, Diosaki antikatiri,<br />

&c.<br />

Santo del cielo. Alaxpacha Santo.<br />

Santidad. Santo kankaña.<br />

Santificar. Santochaña, santo luraña.<br />

Santiguarse. Santa kurusäsiña.<br />

Santiguarse de otro. Jaqi ulljasina vel jaqitaki santa<br />

kurusäsiña, way saña vel supayu ulljasina<br />

jamachaña.<br />

Sapo ordinario. Jamp'atu.<br />

Sapo grande. P'ati vel mama wallaja jamp'atu.<br />

Sapillo. Ch'ich'ikaña.<br />

Sapillo, que suelen llamar a las niñas por donaire.<br />

Jamp'atu, k'ayra.<br />

Sarampión. Idem: sarampiya, qhirqhi usu, jank'a usu.<br />

+ Tenerle: jank'a usuña. Idem: usutu.<br />

Sarao o baile de caciques y de gente principal con<br />

mucha mesura. Suxa, ayma. + Hacerle: aymaña,<br />

aymat'aña, suxaña, suxat'aña.<br />

Saquear. Jark'aña.<br />

Saquillo, talega. Wäqa.<br />

Sardina. Idem.<br />

Sarna. Qaracha. + Tenerla: qarachitu, qarachatitu,<br />

qaracha q'äkipitu. + Estar lleno de ella: qaracha<br />

khankha vel k'ank'a vel k'á. + Pegarla: makhatäña.<br />

Sarnoso. Qarachaxtara, chullchu. + Carnero sarnoso:<br />

qaracha khankha.<br />

Sarpullimiento. Sisu. + Tenerle: sisutu, sisu mistutu.<br />

Sarpullido. Sisuna tukuta, t'uruta.<br />

Sarpullirse los niños o deshollarse el sobaco o entre<br />

las piernecitas. Llillijaña vel llillijitu.<br />

Sarpullimiento así. Llilli.<br />

Sarta, gargantilla. Wallqa, aju.<br />

Satanás. Idem satanasa, supayu.<br />

Satisfacerse, vengarse. Puriqäsiña.<br />

Satisfacerse cobrando. Katusxaña.<br />

Satisfacer, pagar la pena que debe. Phuqhaña,


Vocabulario de la Lengua Aymara 275<br />

phuqhasiña, ajusuña.<br />

Satisfacer por otro. Phuqharapiña, &c.<br />

Sábana. Susuña, awayu susuña.<br />

Sabandija. Ch'ich'ikaña.<br />

Sabañones. Ch'iwirka, q'asarkha. + Tenerlos:<br />

ch'iwirkhitu, q'asarkhitu.<br />

Saúco. Qhüla.<br />

Saya de india. Urku. + Ponersela: urkut'asiña. +<br />

Ponerla o vestirla a otra: urkut'äña.<br />

Saya pequeñita que antiguamente, por superstición<br />

ponían a las niñas. Sukullu urku.<br />

Sayagües rústico. Juru. Vide: rústico.<br />

Sauce árbol.<br />

Sazonar la comida, echándole lo que requiere.<br />

Purit'äña, wakhitäña. + Cociéndola o asándola:<br />

qhatäña.<br />

Sazonado así. Qhati. Acabado de cocer o de asar.<br />

Sazonar. Vide: madurar la fruta.<br />

Seas bienvenido. Allinaki purima, jayatha ullijsma,<br />

&c.<br />

Sea quien fuere. Khitis khitipha.<br />

Secarse. Wañat'aña, pharat'aña, tunthiña, wañusuña,<br />

pharusuña. Son casi generales para todo.<br />

Secarse la leche a las mujeres. Ñuñu wañkatitu,<br />

pharakatitu vel wañtitu.<br />

Secarse lo mojado, ropa y cualquiera otra cosa.<br />

Wañaraña, thäraña, t'ajsaraña, Vide: wa- no. 35.<br />

Secarse el estiércol que está en los corrales de las<br />

vacas, cabras, &c. K'ä k'ank'allichasi.<br />

Secarse el manantial o fuente. Sakaka phujuru<br />

jalanti.<br />

Secarse la pared recien hecha y otras cosas de<br />

barro. Thasuña, thätana, t'ajsutaña t'ajsaraña.<br />

Secarse de sed. K'ajataña vel wañajaña, tuntijaña.<br />

Seco así de sed. K'aji, waña, tunt'i.<br />

Secar. Activo. Wañat'äña, &c. Añadiendo la partícula<br />

-a- vel cha, en los verbos precedentes. Wañachaña,<br />

&c. qhuruchaña, qhamachaña, surachaña. Estos<br />

tres últimos son para secar frutas al sol.<br />

Secar la tierra al sol. Japuchaña.<br />

Seco. Waña, phara, qhuru, tunt'i. + Madera seca;<br />

qhaqha uruta lawa. + Fruta seca o pasada al sol:<br />

qhama, durazno qhama, manzana qhama, &c. +<br />

Pared bien seca: chillisä pirqa.<br />

Seco, chupado. Qharatata wañat'aña.<br />

Secrestar bienes. Jark'aña.<br />

Secreto. Jamasa, jani isapata. + Descubrirlo: arusuña,<br />

phakusuña. + Tenerlo entre tres o cuatro: aru<br />

limijasiña, lluphjasiña, k'ichijasiña.<br />

Secretamente. Jamasaki, manqhitaki, jamaskataki.<br />

Sed. Wañjaña. + Tenerla: wañjitu. + Muerto de sed:<br />

waña, phara.<br />

Sediento. Idem: waña, wañjata.<br />

Seda. Idem: sita.<br />

Seda hilo. Sita ch'ankha.<br />

Seda floja. Sita t'awra. Vide: tela.<br />

Sedazo. Susuña,<br />

Segar. Yawiña, kuchuña.<br />

Seguir. Arkaña, k'ajraña, alisiña. Vide: A-, no. 38 y no.<br />

75.<br />

Seguir las pisadas o rastro. Kayu apiña, arkaña.<br />

Seguir al que quiere desaparecerse. Arkakipaña,<br />

aliskipaña, laskutäña, laskakipaña.<br />

Seguir al que llora llorando con él. Jachaxäña. 3 -xi.<br />

+ Y si son muchos, jupixäña.<br />

Seguir o imitar a otro. Ullirpäña.<br />

Seguir la fortuna a alguno. Inkisarti, arkuti. +<br />

Hombre a quien sigue la fortuna: inkini jaqi.<br />

Segundar, hacer otra vez lo que había hecho:<br />

wasinchaña. Y también se dice con los verbos<br />

compuestos con -xa. v.g.<br />

Segundar el ir. Saraxaña. El comer: manq'axaña,<br />

&c.<br />

Segundo en orden o lugar. Maynixaru, mayaxaru.<br />

Segundo punto del sermón. Sullka aru.<br />

Seguro estar. Manuqasiña. Idem: thurit'äsiña,<br />

yatinuqaña. 3 -qi.<br />

Sello. Unancha, marka, sanampa.<br />

Sellar. Unanchaña, markaña, sanampaña, unanchsuña,<br />

&c.<br />

Semblante. Ajano, ullinaqa. + Mudarle: pä ajanut'aña,<br />

mäwkiptaña, mämukutaña. + Tenerle de loco.:<br />

tukuku tukuku ullinaqaña vel tukuku ullinaqaniña.<br />

Sembrar quinua, trigo y otras semillas<br />

derramando. Phawaña vel thap'iña.<br />

Sembrar papas o maíz y todo lo que se va poniendo<br />

a mano aunque sean piedras. Sataña, satantaña,<br />

yawrintaña. Vide: sa- no. 31.<br />

Sembrar maíz, se dice también. Uqiña, ayruña.<br />

Sembrar espeso con demaseada semilla. Phathu,<br />

t'int'i phawaña, sataña, t'int'isjaña, phathusjaña.<br />

Sembrado así. Jararankha jaychjiri, piqacha jani<br />

maluri yapu.<br />

Semejante. Jama vel -ja, pospuesto a las cosas, v.g.:<br />

Semejante a Pedro: Pedroja, Idem: -jama. + Al oro:<br />

chuqija, &c. puede también decirse, Pedrona<br />

ullinaqapa ullinaqani vel Pedro es semejante o muy<br />

parecido a Pablo: Pedrompi, Pablompi mä amkana<br />

q'allujata, kharijata vel Pedro Pablo mak'akiwa<br />

pantasäk'iwa.<br />

Semejanza. -jama vel -ja kankaña.<br />

Semejanza del oro. Chuqija kankaña.


276 Ludovico Bertonio<br />

Semejarse o parecerse entre sí. Ukajapurakiña,<br />

maynijapurakiña.<br />

Semejante hacer a Pedro, &c. Pedrojachaña,<br />

Pedrojamachaña.<br />

Semilla de todas cosas, aún de los animales y<br />

hombres. Jatha.<br />

Semilla de los hombres y animales. Jathasiña, jatha,<br />

sapaqa. + Derramarla provocándose a polución:<br />

sapaqaja vel jathasiñaja; y si es mujer: llawsa<br />

llawsaja mistuwasiña. + Derramarla o tener<br />

polución en sueños: samkana sapaqa mistutu.<br />

Semilla de las hembras y mujeres. Llawsa llawsa vel<br />

janq'u.<br />

Semilla de quinua, trigo, &c. que degenera algo de<br />

su especie. Isuwalla. Y aún llaman de este nombre<br />

a los bastardos y a los que no son legítimos.<br />

Semilla o pepita de algodón y ají. Chira vel chila.<br />

Semilla o pepita de las manzanas, uvas, &c. Jupa<br />

jupa.<br />

Senda. Juch'usa thaki, pallqa vel jayphu thaki.<br />

Seno de las mujeres donde ponen algo. Phiqhi. +<br />

Poner algo en él: phiqhi ruchasiña, phiqhirusiña.<br />

Seno de los indios que traen camiseta. Chuyma<br />

qhawa.<br />

Sentarse. Utt'aña, utkaña.<br />

Sentarse todos, sin que nadie esté en pie.<br />

Jant'axtaña, Idem: jant'axnuqtaña.<br />

Sentarse en ringlera. Tilanuqtaña, siqi siqi utt'aña.<br />

Sentarse y levantarse de rabia o enojo. Thuquta<br />

thuqunuqaña.<br />

Sentarse sobre algo. Utxataña.<br />

Sentarse arrimándose. Utkataña.<br />

Sentar o asentar a otro en alguna parte. Utt'äña,<br />

utkäña.<br />

Sentarse en cuclillas. Kayu äkipasisa utkaña.<br />

Sentado estar. Utkaskaña.<br />

Sentenciar, decidir. Jakijaña, phat'jaña, jakhirpäña.<br />

Sentencia. Jakhijawi, phat'jawi.<br />

Sentido, hendido. Turququ laxra vel saxa. + Mirar si<br />

está sentido: tan tantaña, golpeando.<br />

Sentida palabra. Waynaskaña, jalutaskaña aru. +<br />

Decirlas uno que está enojado: waynaskaña aruna<br />

jaqhuntaña, irantaña.<br />

Sentido de la vista. Ulljaña. + Del oído: isapaña. +<br />

Del olfato: mukhit'aña. + Del gusto: malliña. + Del<br />

tacto: llamkt'aña. + De la imaginativa: amajasiña.<br />

No hay vocablo genérico que signifique estos<br />

sentidos.<br />

Sentir, barruntar. Jamurpäña.<br />

Sentir, entristecerse. Phut'isiña, kichusiña. Vide:<br />

amohinarse.<br />

Señal. Unancha, marka, sanampa, puyllu.<br />

Señalar. Unanchaña, markaña, puylluña, sanampaña.<br />

Señal de la herida que queda en la carne. T'iri,<br />

qullqi.<br />

Señal para mojonar las tierras o para otras cosas.<br />

Jusnu, sanampa.<br />

Señalar así. Jusnunuqaña.<br />

Señalar con hilo de lana o con algún fleco los<br />

carneros, &c. Quylluña, puylluña o cortando algo<br />

la oreja.<br />

Señal así. Quyllu, puyllu.<br />

Señal. Vide: mojón.<br />

Señales haber de hielo. Ch'iwirijawa.<br />

Señales de haber lluvia. Jallurijawa.<br />

Señafes haber de buen alto. Allimaririjawa. Y este<br />

modo puede aplicarse a muchas cosas.<br />

Señales dar o muestra de querer reñir.<br />

Jaychasirijawa. Diste muestra o señales de reñir:<br />

jaychasirijatawa.<br />

Señales del golpe que queda en la carne. Larama<br />

jusq'ullu. Vide: cardenal y acardenalar.<br />

Señalar oficios. Kamajaña, irjaña. Vide: repartir,<br />

distribuir.<br />

Señalar la parte que a cada uno cabe de trabajar.<br />

Süjaña. 3 -ji<br />

Señas hacer con los ojos. Nayra q'isuptäña,<br />

thijrutaña.<br />

Señas torpes hacer de lejos. Jayatha wachaña,<br />

k'imiña, wachach'ukiña, k'imich'ukiña.<br />

Señor. Apu, mayqu, mallqu, tata. Hacer del señor: apu<br />

apu tujsaña. + ¿Eres por ventura señor del<br />

universo? ¿Mayqutatl, inkatacha?<br />

Señor propio. Pachpa markani mayqu vel apu.<br />

Señor de vasallos. Jaqini.<br />

Señor de criados. Yanani.<br />

Señora mujer principal. T'alla. Vide: mujer noble.<br />

Señora, nombre de comedimiento. Matay, mamatay.<br />

Usanse hablando solamente con ella. Porque no<br />

diremos Mata doña María jiwi. Por decir S. Doña<br />

María murió. Sino diremos: T'alla Doña María<br />

jiwi.<br />

Señora de vasallos. Marmi apu vel marmi mayqu.<br />

Sencillo, no doblado. Maytharphi.<br />

Sencillo, no malicioso. Chiqa chuymani, uypayu,<br />

sullullu.<br />

Sepultar. Imaña.<br />

Sepultar con grande pompa. Jach'a chupimpi imaña.<br />

Sepultura debajo de la tierra, cavada no más.<br />

Imawi. Sepultura como casa sobre la tierra. Amaya<br />

uta.<br />

Sepultura como una caja de muchas piedras para


Vocabulario de la Lengua Aymara 277<br />

enterrar la gente principal debajo de la tierra.<br />

Kallka. + Kallkachaña: es hacerla vel<br />

kallkacharapiña.<br />

Sepultura o serón como isanga donde ponían el<br />

difunto. Chullpa vel asanqu.<br />

Sepulcro de Cristo Nuestro Señor. Qala phut'i.<br />

Sepultado. Imata.<br />

Ser. Kankaña vel -tha, -ta, -wa, o las terminaciones de<br />

todos sus tiempos y modos.<br />

Ser o escencla. Kankaña.<br />

Ser causa de que uno caiga. Tinkiyaña vel tinkäña. Y<br />

así en todos los verbos componiéndolos con la<br />

diéresis vel -ya.<br />

Ser causa de que uno se vaya por los malos<br />

tratamientos. Aypanäña, qallawaña.<br />

Ser principio y autor. Qallaraña vel qallararapiña.<br />

Ser iguales en dignidad, riqueza, &c. con otro.<br />

Chikapura saraña.<br />

Ser de un mismo parecer o de un mismo querer con<br />

Pedro, &c. Pedrona chuymaparu chikaña.<br />

Ser diez en número. Tunka jakhut'asiña,<br />

jakhuthapitaña, jakhusiña. Y así de otros números.<br />

Ser de valor o precio. Jakhusiña.<br />

Ser espacioso o tardarse. Jayapachaña, t'ut'uña,<br />

unaña.<br />

Ser agradecido. Jayatha jamp'at'iña vel killphiña.<br />

Ser arrogame, altivo. Anchasnaqaña, jilasnaqaña.<br />

Ser dos ya, no siendo ames más de uno. Payaptaña,<br />

payawatatxaña. Y así de otros números.<br />

Ser muchas las ocupaciones. Lurañanaka junisi vel<br />

ancha.<br />

Ser estéril la mujer. Wakhutaña.<br />

Ser tiempo de arar, sembrar, &c. Qhulliña vel sataña<br />

wakisi, yatisi. Y así de todas cosas.<br />

Ser tocado del rayo o morir de él. Illapuña,<br />

q'axchaña, illaput'aña, q'axch'ataña.<br />

Ser temido del demonio el hombre justo. Juchawisa<br />

Jaqi supayutaki t'urusirapi.<br />

Ser de día claro, de noche. Urukipaña, arumakipaña,<br />

&c.<br />

Serenarse. Vide: aserenarse.<br />

Sereno que hace daño a boca de noche. Ajanu thami<br />

usu. No es muy usado. + Poner al sereno. Vide:<br />

enfriar.<br />

Sereno estar el cielo. Pacha llijuti, q'ara laqhampuwa.<br />

Sermón. Sermo, sermona, iwxawi.<br />

Serpiente. Vide: culebra.<br />

Serranía tierra fría. Thä uraqi.<br />

Serrano. Thä uraqinkiri. Idem: suni jaqi.<br />

Servir. Idem: sirwiña.<br />

Servir al tambo. Arkaña, mit'asiña.<br />

Servicio así. Arka, mit'a.<br />

Servir a la mesa. Manq'a asarapiña, mesaxaru asaña<br />

vel manq'a liwaña.<br />

Servir al enfermo. Usuwasiña vel ayquwasiña.<br />

Servicio o plato que se come en la mesa. Mä mit'a,<br />

pä mit'a manq'a, &c.<br />

Servicio para proveerse. Vide: bacín.<br />

Servicial que gusta de acudir a todos. Allqiwiri jaqi.<br />

Sesos. Laxwi, p'iq'iña laxwi.<br />

Seso, juicio. Chuyma amajasiña. + Tenerle: chuymani<br />

amajasiñani. + Cobrarte: chuymachasiña vel<br />

chuymawanuqaña.<br />

Septiembre. Idem: qasu lapaka.<br />

Sebo. Lik'i. + Echarle en la olla como estos suelen:<br />

lik'ina jaqhutaña.<br />

Seis. Chhuxta. + Cumplir el número de seis:<br />

chhuxtachaña.<br />

Si acaso llegares. Qiyna purisina.<br />

Sí, afirmando. Aj, chiqawa, amphi uksawa.<br />

Sí tengo que entremeterme, afirmando y<br />

respondiendo. Waykaja, chhuluja jukapiniwa.<br />

Sí consintiendo. Iya, wä.<br />

Si cuando es condicional. Chi. v.g.: ¿Si eres rico<br />

porqué no das limosna?. ¿Qhapaqachiña, kuna<br />

supa jani wajchanakharu khuyaña? Pero esta<br />

partícula -chi no es necesario interponerla, sino en<br />

el presente y pretérito de indicativo, por que en el<br />

futuro y en ios tiempos de los demás modos<br />

ordinariamente no suele ponerse; y con todo eso la<br />

oración se entiende ser condicional por la partícula<br />

-ukaka vel -ukaska o -ukapilla, que se antepone al<br />

segundo miembro de la oración, v.g.<br />

Si murieres o murieras o muriendo en pecado, iras<br />

o irías al infierno, diremos así. Juchani jiwajata,<br />

jiwasma vel jiwirikta o jiwasina, ukapilla ukaka vel<br />

ukaska infiernoru miriktawa. Y lo mismo se<br />

entiende cuando hay dos supuestos como es facil<br />

de ver.<br />

Siendo esto así. Ukiypana vel uch'ipana vel uka<br />

ipanka. Siempre. Wiñaya, saykipa, uka tukuta,<br />

t'aqhanawi, pacha tuku.<br />

Siempre que como, bebo, duermo, veo &c.<br />

Manq'ankunana, ikinkunana, ulljankunana vel<br />

ulljanjamana.<br />

Siempre viva, es una hierba o planta. Wiñaya<br />

wayna. Y aunque la corten siempre es verde.<br />

Sienes. Illpa.<br />

Sieso, enfermedad de niños. Uti. + Tenerla: utiña vel<br />

utitu.<br />

Siervo. Yana.<br />

Sierva. Yana, supari, china. Criada.


278 Ludovico Bertonio<br />

Siete. Paqallqu.<br />

Siete mesino. Jisk'anchawaqata, jisk'amukuta, jisk'ata,<br />

chanachata.<br />

Siglo. Wiñaya, mä wiñaya, pä wiñaya, &c. + De mi<br />

siglo o de mi edad, tu edad, &c: nä wiñaya, &c.<br />

Significar, querer decir. Sa pachana saña.<br />

Significar su intento. Chuyma atamaja, amajasawi<br />

qhanachaña.<br />

Significar, dar a entender. Unanchäña, jamutäña,<br />

jamurpäyaña.<br />

Significación. Jamut'aña. En una significación: mä<br />

jamut'añana.<br />

Siguiente. Ukaxaru arkiri.<br />

Silencio. Amuktaña, ch'ujulaña, Vide: callar.<br />

Silencio de la noche. Ch'inti aruma.<br />

Silo. Vide: troje.<br />

Silo de ladrones. Tuqa.<br />

Silbar. Wiswisiña, phusarasiña.<br />

Silbar poniendo la mano en la boca. Khürasiña.<br />

Silbo. Wiswisiña, khürasiña.<br />

Silla. Idem: vel utkana.<br />

Sillería. Ch'ixuta qalanaka. + Labrarla: qala ch'ixuña.<br />

Simiente. Vide: semilla.<br />

Simple bobo. Luqhi tukuku q'uq'a.<br />

Simple cosa no doblada. Maytharphiki, mäxtaki.<br />

Sin casa, ni cama donde recostarse. Alikatañawisa,<br />

arphakatañawisa.<br />

Sin advertir o sin acordarse hacer, comer, dormir,<br />

dar, &c. Luratawiña, manq'atawiña, ikitawiña,<br />

churatawiña. Usando de los verbos compuestos<br />

con la partícula -tawi- o diciendo. Armamt'äki<br />

luraña, manq'aña, &c.<br />

Sin apercibimiento ponerse en camino, &c.<br />

Amupachaki saraña.<br />

Sin apretar o ralo. Llaja, taphaki.<br />

Sin bullicio. Tankjasinawi.<br />

Sin cuenta o número. Vide: infinidad.<br />

Sin cuidado, hombre descuidado. Llakimana jaqi.<br />

Sin comer. Manq'amä, manq'anawi.<br />

Sin cesar. T'aqhanawiki vel Jani t'aqhanawi. Con<br />

negación y sin ella vel amanawiki, uka tukuta.<br />

Sin dejar nada. Thiyani qurpani.<br />

Sin dientes. Lakha ulluma.<br />

Sindico, acusador. Ch'ata ch'ata.<br />

Sin estorbo a contento. Malaxä.<br />

Sin falta, sin duda. Jani pampa, amusaña. Sin falta<br />

vendrá: ukasa ukasa jutapinini.<br />

Sin filo. Turu.<br />

Singular, único. Maynixta, sapaxta, mäxta.<br />

Sin entendimiento. Chuymawisa, llacha qawraki,<br />

ch'iqi ch'iqi, chuyma aphalla, chuyma phusa.<br />

Sin hueso, sola carne. Aychallchapi vel janchillchapi.<br />

Sin hombre viviente, casa vacia. Tajata, tantata,<br />

ch'intata.<br />

Sin igual. Jani phaxtani, jani chikani.<br />

Sin miedo. Jani qhï. Jani tunki vel wati. + Sacudir sin<br />

miedo a muchos: nuwatataña.<br />

Sin mudanza. Pachpaki.<br />

Sin malicia. Japhallathamaki.<br />

Sin mezcla de otro color. Uqa vel phichu. Todo<br />

colorado, azul, &c. Sin mezcla: chupika uqaki,<br />

chupika phichuki, larama uqaki, &c.<br />

Sin ningún achaque. Chuqitpiniki.<br />

Sin para qué. Ina läki, kasiki. + Comprar algo sin<br />

para qué: alasich'ukiña. Y de esta manera se<br />

pueden decir muchas cosas, componiendo los<br />

verbos con -ch'uki, y si las cosas son muchas con<br />

la partícula -wäsi.<br />

Sin provecho. Kasiläki, inaki.<br />

Sin por qué, sin razón. Chuqitpiniki, jani yäxatha.<br />

Sinónimo, vocablo de una misma significación que<br />

otro. Aruna yanapa, ch'illapa. + Hablar con<br />

muchos sinónimos: yanani yanani vel yanani<br />

ch'illani arusiña.<br />

Sin razón. Vide: sin por qué.<br />

Sin resistencia. Iyasasinaki.<br />

Sin sombrero. Tankawisa vel tankallawisa vel<br />

tankallawsa. Añadiendo -wisa y algunas veces usa<br />

a las cosas, como qullqiwisa, utawisa, manq'awisa,<br />

&c. Uno que no tiene o sin esas cosas.<br />

Sin salida. Uqha. Dícese de calles y otras cosas<br />

cerradas.<br />

Sin sentido, como fuera de sí o medio muerto por<br />

algún golpe, &c. Samkhart'ata, jiwart'ata.<br />

Sin tardar. Thusaki. Vide: luego.<br />

Sin tiempo. Nayraja, ch'inaja.<br />

Sin vergüenza. Ch'ujinawi, jani wati, jani llaki.<br />

Sin un cabello, sin un pelo de barba. P'axlla<br />

p'iq'iñani, p'axlla tiranqayuni.<br />

Sin vigor, sin fuerza. Iwachu, ch'amawisa, ch'ama<br />

ch'usa. Idem: ch'ama thä vel t'awra laq'a.<br />

Sin vado, sin suelo. Mik'ayu vel manqhi, &c. Vide:<br />

profundo.<br />

Siquima, fruta de indias. Willu.<br />

Siquima seca. Willu khama vel willu sura; como<br />

también dicen durasno khama vel sura.<br />

Sirguerito. Ch'iyña, ch'uyña vel chuqi ch'iyña.<br />

Sitio o suelo de la casa antes de hecha. Utataki uraqi.<br />

Sobaco vel sol sobaco. Chiqanqara, llilli. + Meter<br />

algo en él encubierto: qhumantaña, qhumajasiña. +<br />

Llevar algo en él: qhumaña, chiqanqara manqhiru<br />

apaña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 279<br />

Sobar pan, barro, &c. Q'apiña, lliwq'aña.<br />

Sobar. Vide: fregar, estregar.<br />

Soberano excelente. Qullana.<br />

Sobervia. Apusnaqaña, tujiña, anchasnaqaña, tataña.<br />

Sobervio. Apusnaqiri, jilasnaqiri, ch'uwasilla,<br />

puwalla, tataña vel tataña chuymani, mita tataki:<br />

tata pacha, jach'a chuyma, tuji, tunu. Vide:<br />

obstinado, mal mandado.<br />

Soberviamente. Apusnaqirijaki, tatañajaki, &c.<br />

Sobornar al juez, &c. Chillutaña vel paqariña.<br />

Sobras de comida. Manq'a puchu, allqa, pilla, ami,<br />

pilliri, t'insjiri vel alsa.<br />

Sobras de otras cosas. Puchu, pilla, &c.<br />

Sobrar. Puchuqaña. 3 -qi. Allqaña. 3 -qi. Pillaxaña,<br />

pillaqaña &c. + Hacer sobrar: puchuqaña, &c.<br />

Sobrado de la casa. Utaxaruta.<br />

Sobre. Vide: arriba, cima, &c.<br />

Sobre o acerca de este negocio. Aka yätha vel<br />

juchatha.<br />

Sobre escrito de la carta. Alaxaru qillqata vel<br />

qillqawi.<br />

Sobresalto del corazón. Chuymana t'ij t'ijtapa. +<br />

Tenerte: chuyma t'ij t'ijtitu, t'iju t'ijutitu, amax<br />

amaxtirtu, chhuj chhujtitu, jaynta jayntitu.<br />

Sobrestante, como mayordomo. Atäni, wallpani,<br />

sitani.<br />

Sobrenombre, apellido. Jaqi suüti.<br />

Sobrepujar. Vide: exceder.<br />

Sobrino del varón, hijo o hija de su hermano. Yuqa,<br />

pucha.<br />

Sobrino del varón hijo o hija de su hermana. Jakiri.<br />

Sobrino de la mujer hijo o hija de hermano. Ipasari.<br />

Sobrino de la mujer, hijo o hija de su hermana.<br />

Yuqa vel pucha.<br />

Socolor o con achaque. Tullpaki vel sirijamaki. v.g.<br />

Socolor de ir a misa vas a Jugar. Misaru maja<br />

sirijamaki anatirimata.<br />

Socorrer. Yanapaña.<br />

Socorro en peligro. Jasakataña, chijiru puriri<br />

yanapaña.<br />

Socorrido, acudido. Activo. Yanapiri.<br />

Socorro. Yanapaña.<br />

Sodomía. Qhacha jucha.<br />

Sofrenada. Ferenaña wayutaña. + Darla: ferenatha<br />

wayutaña.<br />

Soga de lana. Wiska. Y si es corta: wiskalla. +<br />

Hacerla: k'anaña.<br />

Soga de ichu. Phala. + Hacerla: phalaña, phalakipaña.<br />

Soga de nervios. Warik'ara.<br />

Soga de corteza de maguey. Ch'awara.<br />

Soga muy fuerte de ichu. Mullä.<br />

Soga de que cuelgan otras soguillas para cazar<br />

vicuñas. Urquña.<br />

Soga para rodear el ganado. Lipi.<br />

Soga de tres ramales. Kimsa tharphi wiska. +<br />

Hacerla: kimsat'aña. Y así pusit'aña, &c.<br />

Soga para subir ichu con una argolla de hierro o de<br />

ichu. Suchi<br />

Soga gruesa como maroma. Simpa: la de ichu. Qara:<br />

la de cuero.<br />

Sol. Inti; o según los antiguos. Willka. + Hacer sol:<br />

lupiña. Vide: lu- no. 4. donde hay muchos modos<br />

tocantes a este vocablo. + Nacer: jalsuña. +<br />

Ponerse: jalantaña. + Dar en los altos de los cerros:<br />

qullu qulluru k'achachasíña. + Hacer mucho sol o<br />

bochorno: lupi t'ajti.<br />

Sol con uñas. Ch'iwunaqaña. + Con bochorno:<br />

qanqarpusiña. + Pasarte con bochorno:<br />

qanqanpujitu. + Estar sobre la cabeza y en el medio<br />

día: sunaqinkaña. + Bajar de medio día: inti<br />

jalakipti vel jaqhukipti.<br />

Solamente. -ki. La cual partícula se pospone a los<br />

nombres y a las otras partes de la oración y se<br />

interpone a los verbos, v.g.<br />

Solamente es hombre rico, pero, &c. Qhapaqaki<br />

qhapaqa, mäsqa.<br />

Solamente entiendes en comer. Manq'akiña,<br />

manq'aki manq'ata, manq'aki tuliña, &c. + No<br />

solamente le afrento, pero le mato: jani<br />

qhaxsichakinti, mäsqa jiwäpinina.<br />

Na: solamente te aborreceré, pero tendré gana de<br />

matarte: jani uñikimamati, mäsqa jiwäña<br />

ullikatamama.<br />

Solamente se ocupa en hurtar. Luntata mayaki<br />

luntatiri.<br />

Solapar, encubrir una cosa que saben entre tres o<br />

cuatro. Aru limijasiña, llupjasiña.<br />

Solapado. Aru lluphjasiri, manq'ajasiri.<br />

Solar de la casa, antes de hacerla. Utachaña. +<br />

Tomarle: chapasiña, katusiña, qamasiña.<br />

Solar suelo de ladrillos. Ladrillona jant'akuña. + Con<br />

piedras menudas: jayu juyuna sataña.<br />

Soldar como hacen los plateros. Qasaña vel<br />

qasat'aña. Vide: ajustar.<br />

Soldado de la guerra. Soldaru.<br />

Solicito. Q'apa. + Andarlo: parirasiña, parax<br />

paraxnaqtaña, nina umaki jalaña. Vide: diligente.<br />

Solicitar dando prisa. Jamk'achäña, jamk'äña,<br />

jananäña.<br />

Solicitar de amores. Kallaña vel watunqäña.<br />

Solicitar a los deudores para que le paguen.<br />

Manunaka ansaña.


280 Ludovico Bertonio<br />

Solo, único. Maynijta, mäjta vel sapajta.<br />

Solo sin compañía. Sapaki.<br />

Solo uno de dos o tres, &c. Maynipa.<br />

Solo sin gente. Tantataki vel ch'intata, ch'ijita, chuñita,<br />

q'araxtata, wasara, suruwaña.<br />

Solitario que gusta de andar siempre solo. Jaqhaxta<br />

jaqi, sapaxtaki saranaqiri.<br />

Solitario, ermitaño. Sapaxta utkiri.<br />

Sollozar. Jayintaña, khikhintaña.<br />

Sollozar muy recio. Q'anq'alliña.<br />

Solsticio de diciembre. Willka kuti.<br />

Soltar, dejar. Antutaña, jarajaña.<br />

Soltar la voz. Kunka antutaña vel antutxaña.<br />

Soltar la risa sin querer. Laru antutkataña,<br />

phakusuña, larusuña, larutataña.<br />

Soltar el agua represada. Patarpäña.<br />

Soltar la ira. Q'apisi phakususiña vel phullusiña.<br />

Soltar al esclavo dándole libertad. Paqumatha<br />

antutaña vel chuyma ma kamama saña vel chuypa<br />

qamapha saña.<br />

Soltarse la mula maneada. Thu kullusnuña,<br />

ätusnuña, p'ilixtusnuña yarutusnuña.<br />

Soltarse lo que está atado. Jaraxtaña, jaraxnuqtaña.<br />

Soltarse el agua. Patawaqtaña.<br />

Soltarse la sangra después de la sangría. Wila<br />

phalli, paqtawaqti, &c.<br />

Soltar la deuda. Manu pampachaña vel uksakipa<br />

saña.<br />

Soltarse rompiéndose o quebrándose algo.<br />

T'akhutusnuña.<br />

Soltarse en hablar el que va aprendiendo. Aru<br />

jakikipaña, yatikipaña.<br />

Soltera. Marmijta, casaramä, casaranawi, siruki<br />

marmi.<br />

Soltero ya de días. Wasa, wasa kunani, chacha siruki.<br />

Soltero no casado. Chachajta, casaramä, casaranawi.<br />

Sombra. Ch'iwu. + Hacerla: ch'iwuxataña,<br />

ch'iwukipaña. + Hacerla con algo causándola:<br />

ch'iwuxatäña, chiwukipäña. + Hacerla por mucho<br />

tiempo: ch'iwujasiña, + Hacerla en partes y en<br />

otras no: ch'iwunaqaña. + Hacerse sombra así<br />

mismo con algo: ch'iwujäsiña, ch'iwuxat'äsiña.<br />

Sombrero. Tanka. Somprero.<br />

Sombrero de grande falda. Jarp'a vel kallara tanka.<br />

Somero. Alaxachi, alaxa. + Arar así: alaxachiki<br />

qulliña. )( Aliki qulliña<br />

Someramente. Alaxachiki.<br />

Sometico. Qhacha, qhachasiri, ipa wawsa, q'iwsa. Es<br />

propiamente el paciente en este gravísimo pecado.<br />

Sonar la voz, la campana, los instrumentos<br />

músicos, &c. Aruña arusuña, isapasiña, jilusuña.<br />

Sonar el vestido de seda. Isi chhux chhuxti,<br />

chhuxu chhuxu.<br />

Sonar el viento. Thä jisq'i.<br />

Sonar la campana. Jachaña.<br />

Sonar la campanilla o esquilón. Chilin chilintaña,<br />

chin chintaña.<br />

Sonarse las narices. Jurma qinsarpäña, qinsusuña.<br />

Sonsacar. Vide: engañar.<br />

Soñar. Samkana. 3 -ki<br />

Soñar sueño que dicen es señal que conviene dejar<br />

la ida. Qullu samkaña. Es superstición.<br />

Soñar que cayó en el agua, que mató, que pecó, &c.<br />

Samkana umaru jalantaña, jiwayaña, &c.<br />

Soñar malo o buen sueño. Yanqhataki, jiskitaki<br />

samkaña. No hay que hacer caso de ello.<br />

Soñada cosa. Samka yaki.<br />

Sopa. Idem: allpi t'ant'a. + Hacerla: t'ant'a allpichaña<br />

vel allpitatäña.<br />

Soplar el viento. Thäña vel tha wayri, de -aña.<br />

Soplar todo un día. Thälaña.<br />

Soplar con la boca. Phusaña.<br />

Soplar para encender. Phustataña.<br />

Soplar o matar la candela. Phusjaña jiwäña, jint'äña.<br />

Soplar los fuelles. Thä nukhuña, fuelles aputaña.<br />

Soplar el polvo. Phusarpäña.<br />

Soplarle sacándolo. Phususuña.<br />

Soplar al oído, aconsejar mal. Samakipaña, aru<br />

churaña.<br />

Sorber. Juchhaña. Juchhusuña.<br />

Sorberlo todo. Juchhusuña.<br />

Sorber un poco. Juchharaña.<br />

Sordo. Uqhara. + Hacer del sordo: uqharachasiña. Y<br />

si es para con otro: uqharachasirapiña.<br />

Sordo pero no del todo. Jakha, Idem: jakhata, wakita<br />

uqharaki.<br />

Sordera. Uqhara kankaña.<br />

Sosegarse el corazón. Chuyma t'alaxti, t'arphuti,<br />

t'arphunuqi vel manuqi.<br />

Sosegar a otro. Chuyma t'alaxtäña.<br />

Sosegado estar. Llamp'unuqaña, manuqaña,<br />

inawanuqaña. 3 -qi.<br />

Sosegado estar todo, haber mucho silencio.<br />

Ch'ujtataki, ch'intataki.<br />

Sosobra para el que come. Llip'u llip'uru manq'aña.<br />

+ Tenerla: llip'u llip'uru, ati atiru manq'aña. +<br />

Darla: manq'aña.<br />

Sospechar que uno hurtó, pecó, &c. Inaxa<br />

luntatachi, juchachasichi sana vel nantha luntati,<br />

juchachasi vel luntata, wachuchuqa tumpaña.<br />

Sospecha. Chuymana tumpaña. + Darla de sí:<br />

tumpäsiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 281<br />

Sospechoso que juzga mal de otros. Amuli,<br />

manqhini.<br />

Sospechoso de quien todos sospechan. Ch'ipuqu,<br />

jamqu, chari jaqi.<br />

Suspirar. Vide: suspirar.<br />

Sustentarse con su trabajo, vivir de hilar, tejer, &c.<br />

Qapusina, sawusina jakasiña.<br />

Soterrar. Uraqi jat'itaru imantaña vel uraqi manqhiru.<br />

Soy, eres, es. Kankaña, kankaña kanki, Idem: -ña, -ta,<br />

-wa. Y en plural: piskatana piskana, piskata piski.<br />

Porque las terminaciones del verbo solamente en<br />

todos los tiempos de los modos muy elegantemente<br />

suplen las veces del mismo verbo sustantivo, que<br />

en esta lengua es, kankaña. De cuyas<br />

significaciones y como sirve para hacer el verbo<br />

pasivo y de la manera de sincoparse tratamos en la<br />

grámatica, p.1.c.4 y p.2.c.2 y p.3: c.5. y en otras<br />

partes.<br />

Suave. Muxsa. K'isa, qawi, malli misk'i vel muxsa<br />

muxsa, &c.<br />

Suavemente. Muxsaki, &c.<br />

Suavidad. Muxsa kankaña.<br />

Subdito de Pedro o vasallo. Pedrona jaqipa, Pedro<br />

mayquni.<br />

Subdito mío, tuyo, &c. Jaqija.<br />

Subir: mistuña. Y todos los verbos de andar o de<br />

movimiento compuestos con la partícula -su.<br />

Sarsuña, aywisuña, äsuña.<br />

Subir a gatas. Lat'usuña.<br />

Subir cuesta arriba. Amputaruchaña. + Su contrario:<br />

aynacharuchaña.<br />

Subir a caballo. Lat'axataña vel kapaxataña. Vide:<br />

meter el pie en el estribo.<br />

Subir a las ancas. Caballoru ankasiña.<br />

Subir el estribo. Estribo jithsuwaña. )( jiskhaqaña, 3<br />

-qi.<br />

Subir el precio o pedir mucho. Phaqasäña, jilataki<br />

säña.<br />

Subir gradas o escaleras. Chillkusuña, lat'usuña.<br />

Subirsele la colera o mostaza. Q'apiskiptaña,<br />

phulluxkiptaña. + La persona colérica: nasxaru vel<br />

jayntillani jaqi.<br />

Subir con presteza. Jank'usuña.<br />

Subir o sacar. Apsuña. Y todos los verbos de llevar<br />

con la partícula -su.<br />

Subir a ser cacique, corregídor, &c. Mayquxaña,<br />

apuxaña.<br />

Subir con ligereza la flecha, pájaros y otras cosas<br />

que se arrojan. Wijtusnuña, pharaxtusnuña.<br />

Subir así el agua. Wixtusnuña.<br />

Subirse a mayores, hacer del señor o de la señora.<br />

Mayquchasiña vel t'allachasiña.<br />

Súbitamente. Vide: repentinamente o de improviso.<br />

Suceder a alguno. Lantiña vel lantixaña.<br />

Suceder la vez que le cabe. Mit'arasiña, turkasiña.<br />

-mpi.<br />

Sucederme alguna desgracia. Chijiru vel talaquru<br />

puriña. Vide: acontecer.<br />

Sucesor. Lanti, lantisiri.<br />

Suchi, pescado. Such'i. + Pescarle o sacarle:<br />

jiskusuña, &c.<br />

Sucio. Q'añu, tasasa, qirari, khacha, ch'ayqara, yana,<br />

yawirka vel qhisti, uru.<br />

Suclésimo. Q'añuxtara, &c.<br />

Sudar. Jumayuña, jump'iña, ch'islliña, jumayu<br />

ch'allch'itu, ch'allch'atatitu, qhusqhutatitu. Vide:<br />

-ju. no. 10.<br />

Sudar las papas puestas al sol. Ch'usuña.<br />

Sudor. Jumayu, jump'i, wijila.<br />

Sudor, cuando significa trabajo. Ch'ama. + Comer<br />

del sudor ajeno: jaqina ch'amapa manq'aña vel<br />

iranaqatapa.<br />

Sudado. Jumayutata, &c.<br />

Sudar de suerte que corra el sudor. Jumayu<br />

ch'aqhayaña.<br />

Suegra del yerno. Yuwani. + De la nuera: taykch'i.<br />

Suegra y yerno. Yuwanini tullqani.<br />

Suegra y nuera. Taykch'ini yuqch'ani.<br />

Suegro del yerno. Yuwani. + De la nuera: awkich'i.<br />

Suegro y yerno. Yuwanini tullqani.<br />

Suegro y nuera. Awkich'ini yuqch'ani.<br />

Suelo o tierra. Uraqi.<br />

Suelo de la casa entre pared y pared. Uta taypi,<br />

pampa taypi.<br />

Suelo o tierra cubierta de nieve. Qinalit'ita,<br />

khunukipata<br />

Suelo, asiento del vino, chicha y otras cosas.<br />

Qunchu. Hacerle: qunchukipaña, q'añukipaña.<br />

Suelto, ligero. Ankari, nina nina.<br />

Sueltamente. Nina umaki.<br />

Sueltas o pihuelas. Qhatalli. + Hecharlas: qhatalliña,<br />

qhatallit'aña.<br />

Sueño, obra del dormido. Iki.<br />

Sueño soñado. Samka. + Creer en ellos: samka<br />

jakhuña. Si es para bien o mal: jiskitaki,<br />

yanqhataki samkaña.<br />

Sueño malo. Wati samka. I Vano: qasi, lä, qullu.<br />

Sueño, el rato de tiempo que pasa hasta despertar.<br />

Maya ikira.<br />

Sueño tener o cabecear de sueño. Ikiki ch'awaña,<br />

k'aywaña, nuwaxtaña, nuwakiptaña.<br />

Sueño tener o soñar con pesadilla. Samkana


282 Ludovico Bertonio<br />

jajaputu.<br />

Suerte. Sami, kusi. + Tenerla: samini, kusini. Vide:<br />

dicha, dichoso. + Quedarse sin suerte: pasuña.<br />

Suertes. Vide: adivinar, apostar.<br />

Sufrir. Mutusiña, mutusikiña vel mutut'asiña.<br />

Sufrir malas palabras. Aru mutusiña.<br />

Sufrido. Ustanawi, amuki vel amu chuymaki mutusiri.<br />

Sugerir o decir que diga. Aru chillutaña,<br />

chilluxaräña, umkaña.<br />

Sujetar. Atipaña. Vide: vencer, conquistar.<br />

Sujetar hombre. Jaqichxaña.<br />

Sujetar hombres. Jaqichaña vel jaqichxaña.<br />

Sujeto que tiene señor. Mayquni vel apuni. (Puruma<br />

jaqi).<br />

Sujeto al aire. Thä, uta, uraqi, &c.<br />

Sumar las partidas. K'arathapiña, jakhuthapiña,<br />

qillqathapiña.<br />

Sumirse algo la tierra. Jithiranttaña, aparanttaña,<br />

jalaranttaña.<br />

Sumirse la arena y otras cosas menudas.<br />

Alliranttaña, wararanttaña.<br />

Sumirse los ojos. Nayra phutunqu kakixi. Vide:<br />

hundirse.<br />

Sumir algo. T'alajrantäña.<br />

Suncho, hierba de una flor amarilla y alta. Pinawa.<br />

Superficie del agua o de la tierra. Umana vel uraqina<br />

pawräpa vel alax alaxapa.<br />

Superstición. Layqasiña.<br />

Suplir lo que falta. Phuqhaña.<br />

Suplir por otro yendo a algún cabo. Mayni lanti<br />

saraña. Y puede aplicarse a otras cosas.<br />

Suspenderse. Vide: admirarse.<br />

Suspenso atónito. Khakhart'ata vel khakhatatata.<br />

Vide: perplejo, dudoso.<br />

Suspirar, gemir debajo de la carga. Nat'aña,<br />

qhurpaña, q'asaña, kharkhaña. 3 -qi vel ät'aña.<br />

Sustentarse con su trabajo. Iranaqasisina jakasiña.<br />

Sustentar algo con la mano. Katujasiña.<br />

Sustentar de lo necesario. Manq'asa, isisa, kunasa<br />

kichurapiña, amajasirapiña, p'ut'up'aywasirapiña.<br />

Sustituir, suceder a otro. Lantiña vel lantiraña.<br />

Sustituir poniendo otro. Lantäña, lantiräña.<br />

Suyo. -pa, pospuesto a la cosa poseída: sukapa, utapa.<br />

Sucio. Vide: sucio.<br />

T<br />

Tabaco, hierba. Sayri. + Tomarle en humo o en<br />

polvo: laqhaña mukhiña, sinqhat'aña. + Amigo de<br />

él: sayri kamana.<br />

Tabaquero, donde se guarda o el matecillo. Jisk'a<br />

mat'i, lluqhu.<br />

Tabique. Taypi pirqa vel taypirana, jalajiri pirqa. +<br />

Hacerlos dividiendo los aposentos: pirqana<br />

jalajaña, Idem: qinchana, &c.<br />

Tabla. Idem vel k'ullu tabla, k'ullu pallalla. + Hacerla:<br />

pallallachaña.<br />

Tablero de ajedrez, molinillo, alquerque, &c.<br />

Kumisiña tabla.<br />

Tachar algo. Jamquwa, yanqhawa saña. + Y si es muy<br />

grande la tacha: jaxumallawa, jaxutiyiriwa saña.<br />

Tacto. Llamkhaña, llamkht'aña.<br />

Tajar plumas. Tasaña, tasaraña, tasarpäña.<br />

Tajada de melón o de pan, &c. Q'allujata q'allujawi,<br />

kharita, &c.<br />

Taladrar. Phalaña, phalajaña.<br />

Talega. Wäqa, juskusi.<br />

Talega garniel o zurrón de lobo marino. Juru<br />

wallqipu.<br />

Talegón. Suywa wäqa.<br />

Taleguilla o bolsilla. Waynacha vel susk'i wäqa.<br />

Talle tener de hombre de bien. Jiski jaqijaki<br />

ullinaqaña. + Tenerle de hermoso hombre de buen<br />

talle: Kamquta suma, tupata, sulata. Vide: hermoso.<br />

Tallos de coles, lechugas, &c. K'apa. + Echarlos:<br />

k'apachasiña.<br />

Tal cual. Kamisasa, kamisaspalla.<br />

Talento para cualquier cosa o habilidad. Chuyma.<br />

Idem: amawt'aña.<br />

Talón, calcañar. Kayu wintu.<br />

Taba de hueso. Qhanqalla. + Jugarla: qhanqhallusiña.<br />

Tamaño. Juch'a, tansa. Es de mi cuerpo o tamaño: nä<br />

tansa.<br />

Tamaño de grueso y de ancho. Jukhankha. ¿De qué<br />

tamaña es? ¿Qayqa juch'a? vel tansa vel jukhankha.<br />

Tambo. Qurpa uta.<br />

Tan o tanto. Jukha.<br />

Tanto no más. Jukhakiwa.<br />

Tan bueno, que no se puede explicar. Jani arusiña<br />

jiskiwa. Y así de otras cosas. Vide: -qi.<br />

Tan bueno, sabio, fuerte que no puede ser más.<br />

Jiskina jiskipa, amawt'ana amawt'apa.<br />

Tanto o tan grande como un hombre. Jaqi tansa vel<br />

sä.<br />

Tanto en número. Jukha. + ¿Qué tantos son? ¿Qayqa


Vocabulario de la Lengua Aymara 283<br />

jukha?<br />

Tantos y más. Jukha llallini.<br />

Tantos menos. Jukha pisi.<br />

Tanto es uno como otro. Ukas ukasa ukakiwa vel<br />

ukas ukakiwa.<br />

Tantos como el hollín, como hormigas, como arena,<br />

como la tierra, como las estrellas. Ch'ära<br />

qisimaki, chinu chinuki, ch'alla jukha, laq'a jukha,<br />

wara wara jukha, &c. Vide: infinidad.<br />

Tanto de hondo. Jukha waru. Idem: jukhurukiwa.<br />

Tan grande mostrándolo. Juch'awa.<br />

Tantos de Juego. Jaqi. ¿Cuantos tenemos? ¿Qayqa<br />

jaqinitana?<br />

Tan poco. Janiraki.<br />

Tan presto. Ilatha.<br />

Tan solamente uno. Uno mayaki, uno mayniki.<br />

Tantear el peso, mirando si podrá llevarlo. Qamuta<br />

qamanuqaña, aputa apanuqaña, yanata yananuqaña,<br />

qarmuta qarmanuqaña.<br />

Tantear buscando. Jat'inaqaña, vel luqanaqaña.<br />

Tañer flautas: pinqulluña. Añadiendo al instrumento<br />

que se tañe, las terminaciones del verbo y también<br />

puede decirse; pinqullusiña. Y así decimos:<br />

Chirimiyasiña, urkanusiña, ayarichiña, cornetaña,<br />

trompetaña, &c. Y el instrumento que se tañe con<br />

soplo puede decirse: chirimiya phusaña, &c. Vel<br />

chirimiya tañiña, &c.<br />

Tapar con tapadera. Qhuphiña, qhuphit'aña vel<br />

qhapit'aña, q'umphit'aña, kirpaña.<br />

Tapar agujeros del tejado con ichu. Chillutaña,<br />

chillakpaña.<br />

Tapar con cera o con trapo, &c. Lluphat'aña. Vide:<br />

encubrir, cerrar.<br />

Tapar con cera propiamente. Maphat'aña,<br />

mañut'aña.<br />

Taparse las narices o la boca. Nasa qhumphit'asiña,<br />

qhaphit'asiña.<br />

Taparse de suyo los ojos con lagañas. Jillq'ina<br />

ch'ukhuthapisiña, jist'at'asiña.<br />

Tapadera. Qhuphitaña, kirpaña, q'umphitasiña.<br />

Tapiz o colgadura. Janaña vel janakataña, janakipaña<br />

isi.<br />

Tardarse mucho. Jaya pachaña, juch'awa pachaña.<br />

Tardarse en la misa. Jaya misaña, misasina t'ut'uña,<br />

unaña.<br />

Tardarse un día, dos días, &c. Maya uruña, paya<br />

uruña, &c.<br />

Tardar un año. Maraña, kimsa maraña, pä maraña,<br />

&c.<br />

Tardarse no haciendo de mañana lo que había de<br />

hacer. Urukipaña. + Ser causa de ello: urukipäña.<br />

Añadiendo la diéresis ( ¨ ) y también puede<br />

añadirse en los precedentes.<br />

Tarde, muy de día. Jaya uruwa )( ancha q'alta.<br />

Tarde muy de noche. Jaya anima. + Hacerse tarde:<br />

jaya arumaxaña vel arumat'aña.<br />

Tarde hacia la puesta del sol. Jayp'u. + Hacerse tarde<br />

así: jayp'ut'aña, jayp'uxaña.<br />

Tarabilla, parlero, tan mala. Anjchiriririri,<br />

sanqarara, chuchamalla, sanqarariri, chiriranqa.<br />

Tarea da un día, dos, &c. Maya, paya uru iranaqaña.<br />

+ Darla: iranaqaña chimpurapiña vel churaña,<br />

tupurapiña, unancharapiña.<br />

Tartamudo. Kalala, jaxllu, khakha.<br />

Tartamudear. Jaxllutha arusiña vel kalalatha,<br />

khakhatha arusiña vel khaxa khaxaña.<br />

Tarugo estaca. Ch'akhura vel ch'akhuru. + Hincarle:<br />

ch'akuntaña. + Sacarle: ch'akusuña.<br />

Tasajo, cecina de carne, pescado, &c. Aycha charki,<br />

chawlla charki. + Hacerle: charkisiña, charkichaña.<br />

Tasa, tributo. Idem. + Ser indio de tasa: tasaniña. +<br />

Ponerla: Irajaña. + Cobrar más: tasa jilaxataña,<br />

jilist'äña, jiliskipäña. + Rebajarla: jithintäña,<br />

aparaña. + Pagarla: suk'aña vel apanuqaña.<br />

Tabaco hierba. Vide: Tabaco.<br />

Taberna, tinta, pulpería. K'usa alaña uta, o según las<br />

cosas que se venden.<br />

Taimado. Imik'ara, amuli vel manqhini. )( qhana jaqi.<br />

Techar con tejas. Uta tejanchaña, tejana utachaña.<br />

Techar con ichu. Jichuna utachaña vel chiphiña.<br />

Techo de tejas. Sañu uta.<br />

Techo de ichu. Jichu uta.<br />

Techo lleno de agujeros. Wara wara uta.<br />

Teja. Vide: teja y tejar.<br />

Tejuelo de oro o plata. Chuqi vel qullqi tika vel K'ä.<br />

Tela o redaño. Llika llika. La menor se dice: axarana.<br />

Telaraña. Kusi kusina llikapa.<br />

Tela de oro y seda. Chuqimpi sitampi maykipa isi.<br />

Tela generalmente. Sawu sawuta.<br />

Tela rala. Llaja sawuta )( phatu. Vide: sawu.<br />

Telar. Sawu lawanaka. Cuyos nombres o palos son<br />

estos. + Alä apjasi: el palo donde está revuelto el<br />

urdiembre. + Manqha apjasi: donde revuelven lo<br />

tejido. + Axa: que sirve para poner bien la tela. +<br />

Jak'asä: para apretar la trama. + Jaxch'aña:<br />

lanzadera, que es también palo largo y delgado. +<br />

Wich'ukata: hueso con que aprietan la trama. +<br />

Ch'akura: las estacas donde afijan el telar que es<br />

bien diferente del nuestro.<br />

Telilla de los sesos. Laxwina llikapa.<br />

Tema que uno tiene con otro. Ullutusnuña. +<br />

Tenerla: ullutusnuña.


284 Ludovico Bertonio<br />

Temático. Ullutusna kamana.<br />

Temoso. Idem.<br />

Temblar de frío o de miedo, &c. Kharkhatiña,<br />

sanchalliña, sanchallutaña, phurux phuruxtaña,<br />

llallaqiña, puruqiña, suchuña, laqhaqaña, 3 -qi.<br />

Laqhaqiña, laqha laqhaña.<br />

Temblar la tierra y otras cosas. Apal apaltaña, unux<br />

unuxtaña, asal asaltaña, jiniqaña vel asäña.<br />

Temblar lo que no está fijo. Anatanaqaña, unux<br />

unuxtaña vel anataña, unuqaña, 3 -qi.<br />

Temblar los ojos, palpitar las carnes, &c. Jiskhal<br />

jiskhaltaña, watixwatixtaña.<br />

Temblar de miedo. Chhujtaña p'ajtaña, taqi ch'ama<br />

ch'ama chhujtitu, p'ajtitu.<br />

Temblar como azogado. Chhujchuña, kusupiña,<br />

kusupi jalaña, kharkhati juchuña.<br />

Temblor así o como de paralítico. Chhujchu, kusupi,<br />

kharkhati.<br />

Temer. Jaxsaraña. + Encogerse de miedo:<br />

jaxsarathapiña, chuj chujtaña.<br />

Temer sin osar levantar los ojos. Ch'ipixtaña,<br />

ch'armat'aña laqhaqiña.<br />

Temeroso, perplejo, dudoso. Llajlla, qhï, tunki.<br />

Idem: Llajlla chuymani, &c.<br />

Temer así con perplejidad. Qhiyt'aña, llajllataña,<br />

jiwut'aña vel tunkit'aña.<br />

Temido que pone miedo. T'urusirapiña. Dativo: -taki.<br />

Temor. Jaxsaraña, llajllat'aña.<br />

Tempestad. Jaylli jaylliña. + Hacerla: jaylli jaylliña.<br />

Vide: trueno, viento, aire, remolino, relámpago.<br />

Tempestuoso día. Jaylli jaylli uru.<br />

Templada tierra. Juxsa uraqi vel qhiwra.<br />

Templadamente. Wakitaki, puritaki. + Comer así o<br />

beber: puraka qallaki manq'aña, umaña.<br />

Templado así. Puritaki, puraka qallaki manq'iri,<br />

umiri.<br />

Templado así por melindre. Samillu.<br />

Templanza así. Wakitaki manq'aña, umaña, &c.<br />

Temple de alguna tierra apacible. Juxsa uraqi. +<br />

Jump'i: si es muy caliente.<br />

Temple frío. Thä uraqi.<br />

Temporada. Chanaki, mit'aki. La honra dura<br />

solamente una temporada: qama chanakiwa.<br />

Temprana fruta. Jila jachuri. + Papas tempranas o<br />

maíz: qhuchi.<br />

Temprano de mañana. Q'altaki vel arumaki.<br />

Temprano, ames de anochecer. Allijaki.<br />

Temprano morir. Yaqanaki allqaña, tawaquki<br />

allqaña.<br />

Temprano tener uso de razón. Jank'aki<br />

chuymachasiña.<br />

Tenazas. Idem: tinasa.<br />

Tenazuelas con que los indios se arrancan los pelos<br />

de la barba. K'utuña. + Arrancar con ellas:<br />

k'utusiña.<br />

Tender paños y otras cosas así: janatataña.<br />

Interponiendo en los verbos la partícula -tata,<br />

especialmente en los de llevar.<br />

Tender el telar para tejer. Sawu ätataña vel<br />

ayatataña.<br />

Tender las piernas el que está echado. Kayu<br />

wat'atataña, ätataña.<br />

Tender la red y cualquiera cosa de ropa. Iqatataña,<br />

ätataña, jant'akutataña.<br />

Tender planchas, martillando. Jiskhatataña.<br />

Tender clavos, &c. Jach'atatäña.<br />

Tender la vista por alguna llanada. Ullitataña,<br />

ullinuqaña, ulliranaña.<br />

Tender ichu en el suelo y otras cosas así.<br />

Yayutataña, ullitataña vel phathu jant'akuña.<br />

Tender piedras o papas por sus hileras adobes, &c.<br />

Tilanuqaña, yawrirpäña, tilarpäña.<br />

Tender espeso, no muy esparcido. Tilathapiña.<br />

Tender o esparcir maíz, trigo, cebada, arena, &c.<br />

Allitataña, waratataña. Y si es delante de las bestias<br />

para que coman: wararanaña, alliranaña.<br />

Tender mercaderías o lo que viene en los fardos.<br />

Yampatataña, allitataña.<br />

Tender una brazada de algo. Marqatataña, &c.<br />

Tender al sol. Lupiru ätataña.<br />

Tenderse en el suelo. Ikitataña vel ikinuqaña. + De<br />

barriga: llawllitataña.<br />

Tendedero de panos, soga o cosa semejante.<br />

Waytawi, wayt'iña. + Y el suelo donde se tiende:<br />

janatatawi.<br />

Tenebrosa noche. Vide: oscura.<br />

Tener o poseer algo, -ni añadiendo a la cosa<br />

poseída. Qawrani, qullqini, utani, yapuni, &c.<br />

dícese también con: -jukaña, v.g.<br />

Tener plata. Qullqija juki.<br />

Tener agujeros el techo. Warawara uta vel uta p'iyasi,<br />

p'iyaxti vel p'iyajasi, &c.<br />

Tener. Es tan frecuente el uso de este verbo en la<br />

lengua castellana que poniendo aquí todos los<br />

modos de hablar en que entra, sería necesario<br />

repetirle muchas veces; y así por abreviar será<br />

buena regla mirar el vocablo que se le sigue o la<br />

cosa que uno tiene, v.g. + Tener cuidado, búsquese<br />

cuidado tener. + Tener enfermedad, mírese<br />

enfermedad tener; y así de otras muchas cosas que<br />

con este aviso no será menester ponerlas.<br />

Tener pensado, dado, repartido. Búsquese pensar,


Vocabulario de la Lengua Aymara 285<br />

dar, repartir que es casi lo mismo.<br />

Tener a alguno mucho tiempo atado: chinujasiña. Y<br />

tener otras cosas así mucho tiempo se dice con el<br />

verbo compuesto con -jasi.<br />

Tener a alguno mucho tiempo en su poder.<br />

Irpajasiña. + La plata y otras cosas así: apjasiña. +<br />

Un caballo de diestro: jiskhajasiña. + Una hacha o<br />

cirio: äjasiña, &c. + Tomando los verbos de llevar<br />

u otros según pide la propiedad.<br />

Tener pena por alguna persona. Khuyasiña,<br />

khuyaptaña, -tha.<br />

Tener por verdad, por bueno, por ruín, &c. Chiqaru<br />

katuña, yanqharu, jiskiru katuña, &c.<br />

Tener la espada vuelta de punta al suelo. Espada<br />

thujrut'asiña. Y puede este modo aplicarse a otros.<br />

Tener: amistad, abrazado, ayudador, almorranas,<br />

amargor, calambre, comezón, cólico, carneros,<br />

desastre, dentera, envidia, cargo, cuidado, deseo,<br />

desmayo, flujo, fuerzas, frío, gana de algo, grietas,<br />

asco, huéspedes, mal asqueroso, mejoría, materia,<br />

mal sueno, odio, oficio, ojeriza, pesadumbre,<br />

pesadilla, por abula, &c. Pulso, parajismo, peso,<br />

preso, papera, pensamiento, respeto, regla, rostro,<br />

seso, sabañones, sueno secreto, suceso, temblor,<br />

temor, vaguido, vómitos, &c. Otras muchas cosas<br />

se hallarán tocantes a tener, pero quise expresar<br />

aquí estas por el orden de sus letras para que más<br />

facilmente puedan hallarlas en sus lugares.<br />

Tener algún vestido el que antes andaba todo roto.<br />

Lluch'untatakakixaña.<br />

Tener en poco. Pisiru jakhuña.<br />

Tener de diestro. Jiskhajasiña.<br />

Tener en brazos. Ichut'asiña vel ichuxaruña. + A<br />

cuestas: wayuxaruña.<br />

Tener mano o poder. Ch'amaniña, taki vel<br />

amparajanki.<br />

Tener misericordia. Khuyapäña vel usuwäña.<br />

Tener necesidad de ropa. Isitakiña vel<br />

isitakikankaña. Idem: isitha t'aqisiña, jalutaña,<br />

jiwaña. Y así de otras cosas.<br />

Tener pereza. Vide: emperezar.<br />

Tenerse por valiente, sabio, &c. Sinti amawt'a<br />

tuqisiña, jakhusiña.<br />

Tenerse en el número de los que deben o tienen<br />

alguna obligación de ir. Ch'ärachasiña.<br />

Tenerse en pie. Sät'aña.<br />

Tenido. Sata vel sawi.<br />

Teniente. Tininti, apuna lantipa.<br />

Teniente de oídos. Jaqhata vel jaqha.<br />

Tener animado algo mucho tiempo a alguna cosa:<br />

äjasiña. Tomando los verbos de levar compuestos<br />

con la partícula -jasi.<br />

Él que tiene bordón, espada, &c. Thujru äxaruta,<br />

&c. vel thujru ät'asita. Y así de otras cosas usando<br />

del participio en -ta, que viene de verbos que<br />

significan llevar compuestos con la partícula -xaru<br />

vel t'asi. + Él que tiene el niño en los brazos: wawa<br />

ichuxaruta vel ichut'asita. + Él que tiene una<br />

piedra, un adobe, &c. qala itut'asita vel ituxaruta,<br />

&c.<br />

Tentar. Watiqaña. 3 -qi, vel watunqäña.<br />

Tentación. Watiqaña, watunqäña. + Tenerla:<br />

watiqatakankaña vel watiqañampiña.<br />

Tentar con las manos. Llamkaña, llamkt'aña,<br />

llamkakipa llamkaruruña, luqakipa luqaruruña.<br />

Teñir. Waykuña, qhatiyaña vel phutiña. Vide: wa- no.<br />

11, &c.<br />

Teñido. Waykuta, qhatita, &c.<br />

Tercero en número. Panixaru vel payaxaru.<br />

Tercero que entreviene en los negocios. Arusirapiri,<br />

wakisiyiri, amajasiyiri, iyasiyiri.<br />

Terciopelo. Llusq'a isi vel phuñu phujtiri isi.<br />

Tercio o carga de una parte. Jaqhatuqi khumu vel<br />

ch'ulla.<br />

Terco, duro en obedecer. Vide: obstinado, duro<br />

desobediente.<br />

Término de las chácaras, &c. Vide: mojón.<br />

Términos o confines del mundo o región y tierra<br />

muy apartada. Thaxsi, thiya, chilli, uraqina<br />

chillipa vet jikhanipa, thaxsipa, &c.<br />

Término. Vide: plazo.<br />

Ternilla de las narices, orejas, &c. Jinchu k'apa, nasa<br />

k'apa. Y todo lo demás que hay de ternillas en el<br />

cuerpo.<br />

Ternísimo. Ancha waynasiri, khuyasiri, &c.<br />

Ternura de amor. Waynasiña.<br />

Terremoto. Uraqina kharkhatiñapa, apal apaltañapa,<br />

asan asantañapa.<br />

Terrero para tirar. Unancha.<br />

Terrero aporreado ordinariamente de alguno.<br />

Ch'aximapa, uñimapa.<br />

Terrible. Vide: espantoso.<br />

Tesoro de plata, oro, &c. Qullqi illa, chuqi illa. Y así<br />

de todas cosas. + Atesorar: illachasiña.<br />

Tesorero. Idem: vel waqaychir awkichu.<br />

Testamento. Iwaxasawi aru vel qillqäsiwi aru. +<br />

Hacerle: iwaxasiwaxaña, qillqäsiña vel testamento<br />

lurasiña.<br />

Testículos. Amqa, maqhu, maqhura, q'uruta. Vide:<br />

capar.<br />

Testigo. Tistiku. + Serlo: tistiku, maluña.<br />

Testigo falso. Palsu tistiku.


286 Ludovico Bertonio<br />

Testimonio. Inatha tumpaña. + Levantarle: inatha vel<br />

lutitha qasitha tumpaña.<br />

Teta o pecho de todas las hembras y mujeres. Ñuñu.<br />

Tetilla. Sirk'i ñuñu.<br />

Teja. Idem: Tisa.<br />

Tejar. Vide: techar.<br />

Tejar donde las hacen. Qallu uta.<br />

Tejer. Sawuña. Vide: sa- no. 35. Donde hay muchas<br />

cosas tocantes a esto.<br />

Tejer media vuelta. Ajanuqaña.<br />

Tejer vuelta entera. Llawuchaña.<br />

Tejer mal. Ayraña, churut'aña.<br />

Tejer ropa vasta y mezclada de muchas lanas.<br />

Ch'axch'iña.<br />

Tejer entreverado de blanco y negro. Paki k'anaña.<br />

Tejer una camiseta listada do alto abajo. Pitaña,<br />

apiña.<br />

Tejer caireles de diversos colores. Sullqu apikipaña.<br />

Tejer esteras. K'anaña.<br />

Tejer sin apretar mucho. Llaja vel tapha sawuña.<br />

Tejer tupido. Phathuchaña.<br />

Tejedor. Sawuri.<br />

Tejedora diestra. Isi qhupi.<br />

Tez de viejo. Phichu phara.<br />

Tez como la de los indios, ni blancos, ni negros.<br />

Khupi.<br />

Tía, hermana de padre. Ipa.<br />

Tía, hermana de madre. Tayka.<br />

Tibio. Llaphi, q'uñi, juxsa. + Entibiar: llaphichaña,<br />

q'uñichaña.<br />

Tibio en servir a Dios. Jayra thä chuymani, qilla.<br />

Tibieza así. Jayrakankaña.<br />

Tiempo. Pacha. + De arar: qhulliwi. + De sembrar:<br />

satawi. + De guerra: pacha kuti vel awqa pacha. Y<br />

así de otras cosas, dicen también.<br />

Tiempo se hace ya de sembrar, &c. Sataña wakisi,<br />

purisi.<br />

Tiempo antiguo. Nayra pacha, walu, mikha.<br />

Tiempo oscuro. Ch'ixri, laxa.<br />

Tiempo de grande hielo. Wari q'asa, thä urutati<br />

pacha.<br />

Tiempo de gran sequía. Waña. + Después de la<br />

sementera: lapaka. + De conjunción de la luna:<br />

jayri. + De esterilidad: mach'a. + De muchas<br />

aguas: thijrasi pacha vel uma chucha, jallu. + )(<br />

Waña chucha. + De cosecha: llamayu. Y es para<br />

todo lo que se coge, trigo, papas, peras, manzanas,<br />

pescado, &c.<br />

Tiempo bueno o buena coyuntura. Muqu. + Llegar a<br />

buen tiempo: muquru puriña, phat'iru puriña.<br />

Tiempo o temporada. Chhana mit'a.<br />

Tierno. Sü, junt'u, phututu, muri. Algunos son para<br />

carne y pan; otros para plata y otras cosas.<br />

Tierno de corazón. Waynasiri, khuyasiri vel<br />

waynasiri chuymani.<br />

Tierra o suelo por donde andan los vivientes. Aka<br />

pacha uraqi.<br />

Tierra material como un puñado de ella, &c. Laq'a.<br />

Tierra de sembrar. Yapu. + La que no ha descansado<br />

todo el tiempo que conviene: qallpa + Con que<br />

enlucen: quntaya. + Labrada a pedazos: challka<br />

challka. + Llena de espinas: kanjlla kanjlla, ch'api<br />

ch'api. + De la mejor para sembrar: janq'u yapu. +<br />

Para baño: ch'aqhu ch'aqhu. + Fofa: Jipi laq'a. +<br />

Templada: taypi yunka. Idem: qhiwra. + Muy<br />

caliente; yunka, junt'u uraqi, likhina. + Buena para<br />

arar sin camellones: muta; y con camellones: suka.<br />

+ Mala para sembrar: paraxra. + Nunca o raras<br />

veces sembrada: puruma. + De pan llevar:<br />

pachamama, suyrumama, t'umiri jiski anqa laq'a. +<br />

Blanda de arar: sulña, jasa. + De muchos hoyos:<br />

t'uxu t'uxu, p'iya p'iya, lutu lutu. + De muchas<br />

grietas: laxra laxra k'ank'a. + Muy fragosa:<br />

amphuta aynacha. + De temporal: k'ink'u. + De<br />

regadío: k'ayi. + Abundante de todo: uyaya. + Dura<br />

de labrar: ch'aykara, ch'ullqi, amaru. + Seca o<br />

asoleada: japu laq'a. + Que sirve de salsa a los<br />

indios: phasa. + Pelada sin hierba ni árboles: p'axra<br />

vel q'ara, p'axra p'axra.<br />

Tierra. Vide: jardín, huerta.<br />

Tierra colorada medicinal. Taku. Y la que es buena<br />

para cimientos. P'arp'a ñiq'i.<br />

Tierra o patria. Marka, yurawi.<br />

Tierra o provincia. Mamani sü vel uraqi.<br />

Tieso. Lawa, yixa.<br />

Tiesto de cosas quebradas. Jiwk'illala.<br />

Tigre. Uturunqa, uturunqu.<br />

Tímido. Jaxsarakamana, llajlla. Vide: medroso,<br />

cobarde.<br />

Tínaja de grande boca y poco cuello. Maxma,<br />

wirkhi.<br />

Tinajilla. Laki.<br />

Tinieblas. Ch'amaka, laxa.<br />

Tinta de escribir. Idem: ch'apina.<br />

Tinta con que tiñen. Waykuña.<br />

Tinta azul. Larama waykuña. Anteponiendo el<br />

nombre particular.<br />

Tintorero. Waykuri.<br />

Tío, hermano de padre. Awki. Y de madre: lari. Y<br />

para decir mayor o menor le anteponen jila o<br />

sullka. Como también dijimos de los hermanos y<br />

conviene a todos los parentescos, donde puede


Vocabulario de la Lengua Aymara 287<br />

haber mayor o menor.<br />

Tirano. Awqa mayqu.<br />

Tiranizar. Jaqinaka jaqilaxaña.<br />

Tirante. Tartata, wayut'ata. + Estarlo: tartata<br />

kakiqaña, wayut'atakakiña. )( Iqa, pisna.<br />

Tirar con piedra o con otra cosa. Qalana jaqhut'aña,<br />

jaqhuchukiña. Idem: ch'iphijaña, q'achjaña,<br />

chhañjaña, junujaña.<br />

Tirar acertando. Irt'aña, purit'äña.<br />

Tirar errando. Jaqhasjaña.<br />

Tirar o extender una soga, pellejo, lienzo &c.<br />

Wayut'aña, tartäña.<br />

Tirar de uno sacándole. Jiskhusuña, wayusuña.<br />

Tirar de uno a diversas partes. Wikatataña,<br />

ch'ätataña.<br />

Tirar a morado, a colorado y otros colores.<br />

Ch'imaxaru jaxsuña, chupikaru, &c.<br />

Tirar arcabuz. Illaphuña, illaphut'aña. + Artillería:<br />

q'achjaña vel q'acht'aña.<br />

Tirar flecha. Mich'ijaña vel mich'it'aña.<br />

Tirar con honda. Q'urawaña. Idem: q'urawat'aña.<br />

Tirar el liwi como usan los indios: liwiña, liwit'aña,<br />

liwijaña. Y ordinariamente hablando puede decirse<br />

con cualquier instrumento añadiéndole, -ña, -t'aña<br />

o -a como se ve en los dichos verbos.<br />

Tirarse unos a otros como paca cogerse<br />

forcejeando. Wayunaqasiña.<br />

Tísica. Ñakhaya usu.<br />

Tísico. Ñakaya usuri.<br />

Tijeras de cortar. Tisira.<br />

Tijeras del tejado. Q'irunaka.<br />

Tiznar. Yanachaña, qistichaña, qistikipäña,<br />

qisimachaña. Este es con hollín.<br />

Tiznarse. Yanachasiña, qistikjpasiña, qisimanchasiña.<br />

Tizón. Nakkiri lawa.<br />

Toca, cualquiera cosa que las mujeres se ponen en<br />

la cabeza para cubrirla, excepto sombreros.<br />

Sunt'uxallu, ñañaqi, unkuña. + Ponérsela:<br />

sunt'uxallusiña vel sunt'uxallut'asiña,<br />

unkuñat'asiña, &c.<br />

Tocado. Lo mismo que toca.<br />

Tocarse. Vide: hic supra: toca.<br />

Tocado. Kutita, Dícese del vino, chicha y otras cosas<br />

así.<br />

Tocado de cierta pestilencia. Aña. De cuya<br />

significación. Vide: A- no. 64.<br />

Tocado de cualquiera pestilencia. Jach'a usu katuta.<br />

Tocar instrumento. Vide: tañer.<br />

Tocar a tambor, campana y otros instrumentos<br />

golpeando. Nuwaña.<br />

Tocar con las manos. Llamkaña, inkaña. 3 -ki.<br />

Katuña. Idem: llamkt'aña, inkt'aña, katut'aña.<br />

Tocar, llamar a la puerta. Tux tuxtäña, thax thaxtäña.<br />

Tocar o golpear la loza cocida para ver si es buena.<br />

Tan tantäña, tin tintäña.<br />

Tocar o hacer ruido con el topo o con otra cosa de<br />

plata o cobre para acallar la criatura. Tan<br />

tantärapiña, con -taki.<br />

Tocar, metiendo y sacando la mano. Llamkusuña.<br />

Tocar. Vide: caber.<br />

Tocar platica. Arusintaña, arujalantäña vel ätuña.<br />

Tocarse. Llamktäsiña, katut'asiña.<br />

Tocar manoseando, ajar. Q'apithaphiña,<br />

llamkathapiña.<br />

Tocino. Idem: qhuchi aycha.<br />

Todo. Taqi, thapa, juch'a. + Darlo: taqichasiña. +<br />

Ocuparse todo un día en estar sentado sin hacer<br />

nada: t'ut'usisiña, qamususiña.<br />

Todo género de flores. Alinkuna, inkillkuna.<br />

Todos son varonas, mujeres o fuertes o pobres, &c.<br />

-kama vel -xta, pospuesto a los nombres:<br />

chachakama, marmikama, sintikama &c. Vel<br />

chachaxta, &c.<br />

Todo el día en peso. Kamaña uru vel uru tukuya, uru<br />

aliqa, t'ut'u uru, paqari uru.<br />

Toda la noche. Paqari aruma. Idem: aruma tukuya,<br />

t'ut'u anima.<br />

Todo pulpa. Aychallchapi, janchillchapi.<br />

Todo, sin dejar nada. Thiyani qurpani. Dícese de las<br />

chácaras de la multitud, &c.<br />

Todo entero: taqipacha, juch'apacha. + Comerlo,<br />

Deberlo, ararlo todo, &c. Manq'usuña,<br />

manq'arpäña, umusuña, umarpäña, qhullusuña,<br />

qhullirpäña. Y así en todos los verbos<br />

interponiéndoles la partícula -su, vel -rpä.<br />

Todo el pueblo. Markapacha. Idem: marka juch'a.<br />

Todos los miembros. Ch'ama ch'ama.<br />

Todo de un color. Uqa, chupika uqa, larama uqa, &c.<br />

Y si la ropa es de su color natural, no teñida,<br />

aunque sea entreverada de diferentes lanas o<br />

colores: q'ura isi.<br />

Todo el universo, mundo. Pusi sü.<br />

Todo el suelo cubierto de nieve. Khunu qina lit'ita<br />

pampa. Y si es de papas en hierba: amka lit'ita<br />

pampa.<br />

Todo está aquí, nada falta. Taqikakiwa,<br />

thaphakakiwa.<br />

Todo es una cosa. Ukas ukakiwa.<br />

Toda la tierra o campo está lleno de ganado, de<br />

gente, &c. Uksa pampa, uksa qulluwa qawranaka<br />

jaqinaka.<br />

Todas las veces que miro, oigo, riño, bebo, como,


288 Ludovico Bertonio<br />

&c. Ullajankunana, isapankunana,<br />

jaychasinkunana, &c. Quitando la -ña de todos los<br />

verbos y poniendo en su lugar -nkunana.<br />

Todo género de caballos, de cameros, de flores, de<br />

personas, &c. Kunamana, kawkimana,<br />

kawallunaka, qawranaka, jaqinaka, &c. Y así de<br />

todas las cosas que se diferencian en algo escencial<br />

o accidentalmente.<br />

Todos los días o cada día, mes y año: urunkuna,<br />

phaxsinkuna, marankuna, &c. + En todos los<br />

pueblos, en todos los cerros, en todos los rincones,<br />

&c. Markankunana, qullunkunana, &c. A todos los<br />

pueblos: markankunaru. Idem: markajamaru.<br />

Porque podemos también decir: markajamana<br />

cuando no hay movimiento.<br />

Todo poderoso. Taqi atipiri.<br />

Todos los dias juntos. Taqipacha uru.<br />

Toldo de lana o lienzo, &c. Karpa. + Armarle:<br />

karpaña, karpat'aña. + Desarmarle: jaraña, jararaña,<br />

jaraxaña. + Cogerle: suk'at'aña, llawthapixaña, &c.<br />

+ Estar armado: karpatakakiwa.<br />

Tolondrones. Muqu muqu, ch'awa ch'awa, qulu qulu,<br />

qunqura qunqura, pünqu pünqu, p'usu p'usu, quxu<br />

quxu, p'ati p'ati.<br />

Tomar. Katuña. Y también todos los verbos de llevar<br />

con la partícula -xaru acomodandose a la<br />

propiedad de las cosas, v.g.<br />

Tomar un bordón. Thujru äxaruña. + Un papel<br />

reales, &c. Iraxaruña. + Una piedra, adobe, &c.<br />

Ituxaruña. Y lo mismo puede decirse con la<br />

partícula -t'asi. Thujru ät'asiña, &c.<br />

Tomar bien de memoria. Aru jakikipaña, jakintaña,<br />

jallchuraña, jallparaña.<br />

Tomar por padre, por madre, &c. Awkichasiña,<br />

taykachasíña, awkijataki katusiña. + Por su criado<br />

o criada: yanachasiña.<br />

Tomar solar. Utataki uraqi katusiña, chapasiña,<br />

qamasiña.<br />

Tomar la medida del vestido, &c. Jamuraña,<br />

tupuraña.<br />

Tomar prestado. Charisiña, manusiña.<br />

Tomar un puñado de maíz, trigo, arana, &c.<br />

Jach'ut'aña.<br />

Tomar por mujer. Marmäsiña. + Por marido:<br />

jaynuwasiña.<br />

Tomar de improviso. Jamphanchaña.<br />

Tomar amistad. Jaqichasiña, amikuchasiña, amiku<br />

lurasiña, q'uchu masichasiña, wawqichasiña. Vide:<br />

amigo.<br />

Tomar por hijo. Wawajataki, yuqaja puchajataki<br />

katusiña.<br />

Tomar en la halda. Jarphixaruña, jarphutaña.<br />

Tomar en la manta, manto, capa, &c. Mujixaruña.<br />

Tomar una almorzada de algo. Puxtuxaruña,<br />

tuxtuxaruña.<br />

Tomar de la mano o de diestro para llevar.<br />

Jiskhaxaruña.<br />

Tomar el nombre de su padre. Awkijana sutipa<br />

aparaxaña.<br />

Tomar a uno del cabello. Ñaq'utatha waylluthapiña,<br />

ñuq'ithapiña.<br />

Tomar el cargo o la ocupación de otro. Lantiraña.<br />

Tomar primero que otros. Nayrat'aña, jilat'aña.<br />

Tomar el pecho, mamar. Ñuñuthapiña.<br />

Tomarle de la que no es su madre. Ñuñukataña.<br />

Tomar recreación o fresco. Ajurasiña, phajsarasiña,<br />

thärasiña.<br />

Tómatelo, pues lo hurtaste. Jakintama.<br />

Toma. qa- vel ka-, katuma.<br />

Tomar a su cargo. Amajasiña.<br />

Tomar enojo, pena, &c. Vide: enojarse, entristecerse.<br />

Tomar vuelo. Jalutawaxaña.<br />

Tomar de las narices. Nasatha katuthapiña.<br />

Tomar en brazos. Ichuxaruña.<br />

Tomar a pechos. Jani phastä, jani lluch'ut'ä<br />

amajasiña.<br />

Tomar bien o mal. Jiskiru, yanqharu katuña.<br />

Tomar a cuestas. Apxaruña, &c.<br />

Tomar un bocadito. Malliña.<br />

Tomar estado de matrimonio. Kasarasiña.<br />

Tomar estado de religioso. Padre vel munja maluña.<br />

Tomarse con alguno. Jiwatisiña, &c. Vide: reñir.<br />

Tomarse con uno. Jalakataña.<br />

Tomarse de orín. Jamakipaña, vel quyrarikipaña.<br />

Tomar tema unos con otros. Ullutusnusiña.<br />

Tomar buenas o malas costumbres o martas. Jiski<br />

luriri vel yanqha luriri, ullirpäña.<br />

Toma del agua. Urna pataqawi.<br />

Tominejo, pajarito. Luri.<br />

Tomín o real. Tumina, liyala.<br />

Topar o toparse. Jakisiña vel jakithapitaña, -mpi.<br />

Topar con algo el ciego. Thamaxataña.<br />

Topetar el toro. Waxraña.<br />

Topetar dando encontrón. Pankuxataña, pankurpäña,<br />

qhithithaptaña, chunqhäthaptaña, pankuña,<br />

pankuthaptaña.<br />

Topo de las indias con que prenden su saya por las<br />

espaldas. Phitu. + Ponérsele: phitut'asiña,<br />

phitumsiña.<br />

Topo pequeñito para prender el manto por delante.<br />

Phich'i. + Ponérsele: phich'it'asiña.<br />

Toquilla de sombrero. Idem: vel cordona. +


Vocabulario de la Lengua Aymara 289<br />

Ponérsela: toquillat'asiña, cordonat'asiña.<br />

Torcer hilo con huso. K'antaña.<br />

Torcer con las palmas de las manos. Phalaña,<br />

phalakipaña.<br />

Torcer las palabras de otro. Aru q'inq'ut'äña,<br />

millk'uña, phalaña.<br />

Torcer. Vide: entortar, tuerto, corvo.<br />

Torcer brazo, pierna, &c. Q'iwit'aña, millk'ut'aña.<br />

Torcer los brazos atrás a las espaldas. Äkipaña,<br />

qhaqhakipaña, millk'ukipaña, pakikipaña.<br />

Torcer hilos de tres. Kimsat'aña, murqhut'aña. + De<br />

dos, tres, cuatro y cinco: Patarphit'aña, patarphi,<br />

q'iwt'aña, &c.<br />

Torcer una soga de ichu, de tres ramales. Mulläña.<br />

Torcer el camino. Pallqaña. 3 -qi.<br />

Torcer rapa mojada. Ch'iwraña.<br />

Torcerse. Vide: tuerto, corvo.<br />

Torcido. Ibidem.<br />

Tordo, pájaro. Chiwaqu.<br />

Tormento que se da a los indiciados de algo.<br />

Tormento. + Darle: tormentot'aña, wayukataña. +<br />

Pasarle sin confesar: mutuña atipaña.<br />

Tormentos del infierno. Infierno mutuñanaka,<br />

kunamana phichu phichu mutuñanaka.<br />

Tormento de fuego. Ninana junt'ujasiña.<br />

Tomar. Vide: volver.<br />

Tomar a hacer algo segundando. Wasinchaña,<br />

wasitha luraña.<br />

Tornasol, ropa o seda que tiene visos. Watiqa isi,<br />

paya samiri isi.<br />

Torniscón. T'axllirpäña, pukarpäña. + Darle:<br />

taxllirpäña, &c.<br />

Torpe, deshonesto. Q'añu. + Palabras o cantares así:<br />

Q'añu aru. Idem: q'añu waruru vel wararu.<br />

Torre de las campanas. Turi.<br />

Torre fortaleza. Pukara.<br />

Torta de papas cocidas y puestas al sereno. Qhati<br />

thä.<br />

Torta de quinua puesta al sereno. Akhu vel juchha<br />

thä. + Hacerla: thächaña. + Comerla: t'uruña.<br />

Torta así de maíz. Jak'u thä.<br />

Tortillas de hierba con que tiñen de colorado.<br />

Maxnu.<br />

Tortillas de quinua como bonete de clérigos. Mutu.<br />

Y ese nombre también tienen puesto al bonete.<br />

Tortilla de otras cosas. Pallada. Anteponiéndole, lik'i,<br />

ñiq'i, &c. según la cosa de que fuere.<br />

Tortilla o bollo de maíz. Tunqu t'ant'a.<br />

Tórtola. Kitu, kullkutä, qhurukuta; diterencianse algo.<br />

Tortuga de esta tierra. Kirkichu. + Levantarle<br />

cuando hurtan algo: kirkichu sät'äña; es<br />

superstición de indios.<br />

Torbellino grande del aire. Vide: remolino.<br />

Tos del pecho. Uju. + Tenerla: ujutaña. + Arrancarla:<br />

ujusuña, uju jaqhusuña, ujurpaña. + Escupirla:<br />

thuwa, thuwa saña.<br />

Toser. Ujuña. Si son muchos juntos: uju upuña. +<br />

Muchas veces: uju ujuña.<br />

Tosco. Ch'awa ch'awa. Vide: tolondrones.<br />

Tostón, medio peso. Ch'ixta. Idem: ch'axta. Porque la<br />

a, antes x suele muchas veces volverse en i como<br />

juchixtara, &c.<br />

Tostar maíz o quinua en algún tiesto. Jamp'iña,<br />

jawriña. + Maíz así tostado o quinua: jamp'i.<br />

Tostar choclos de maíz. Phurkasiña, thuxisiña,<br />

chaxchisiña.<br />

Tostar como castañas en sartén. Pump'äña.<br />

Tostar el rescoldo. Phurkantaña, sirqintaña.<br />

Tostar rebanadas de pan. Phurkaxataña.<br />

Tostadas de pan. Phurkata t'ant'a.<br />

Tostado, endurecido al sol. Qhuruptata.<br />

Tostarse al sol. Lupitha qhatikipaña, waykukipaña,<br />

ch'arakipaña, mäwkiptaña.<br />

Toba de tos dientes. Lakhana q'añupa.<br />

Tobaja, parlo de manos. Idem.<br />

Tobillo. Kayu muqu.<br />

Trabajar. Iranaqaña. 3 -qi vel iranaqasiña.<br />

Trabajar en dos chácaras en un mismo día. Ayraña.<br />

Trabajar en la chácara sin alzar cabeza. Yapu<br />

alixat'aña, jallaxchaña, ch'iqa qarija, kupi qarija,<br />

ch'aqarä jani pali, jani sarasa, jani samat'asa<br />

qamaña, iranaqaña.<br />

Trabajar mucho. Anankuña, añankunuqaña,<br />

luqanaqaña, jathuña, ñuq'iña.<br />

Trabajar con ahinco. Ch'amatataña, tulitataña,<br />

miqitataña, phutitataña.<br />

Trabajar echando el bofe. Thalña, arasa liwisiña.<br />

Trabajar con la lanzadera. Jaxchat'aña, qiwchat'aña.<br />

Trabajar con los que acuden a las obras de<br />

comunidad. Yanasiña.<br />

Trabajar con diligencia como buen trabajador.<br />

K'ichisiña.<br />

Trabajar como tuerte, sin sentir el cansancio.<br />

Pharaqinaqaña, jalanaqaña.<br />

Trabajar mucho en andar o en moler quinua.<br />

Thaylliña.<br />

Trabajar todo el día entero. Urujaña, maya, paya,<br />

kimsa, pusi urujäña.<br />

Trabajador muy grande. Añankuri, k'utu, k'ichisiri,<br />

jani pali.<br />

Trabajo labor. Iranaqaña, luqanaqaña.<br />

Trabajo que pasa el jornalero. Ch'ama.


290 Ludovico Bertonio<br />

Trabajo aflicción. Taqisiña, mutuña, thaxi, sumi,<br />

qani, wayu. + Darle a otro pidiéndole<br />

importunamente: qanichäña.<br />

Trabajosamente. Qanitha, jaritha, mamatha,<br />

ch'amatha.<br />

Trabajosa cosa o persona llena de trabajos.<br />

Taqisiñaxtara, kichusiñaxtara jaqi vel jakaña, uta<br />

vel marka, &c.<br />

Trabajado estar. Vida: afligido.<br />

Trabucar a uno de su propósito. Chuyma<br />

juqhukiptäña.<br />

Traza o maña. Musa. + Darla: musa phalaña. + Él<br />

que sabe darla: apinquya, musani, amawt'a, qallani.<br />

Traza inútil. Qasi la amajasiña.<br />

Trazar. Qallaqaña. 3 -qi. Chuymat'aña, amutaña,<br />

musa phalaña.<br />

Trazar, para hablar en su abono. Tuqi vel musa<br />

phalaña.<br />

Trazador. Musani qallani, qallu, amawt'a jaqi.<br />

Tracalada, grande manada de carneros o mujeres.<br />

Urqulara, marmilara, qhachulara.<br />

Tratar mal de palabra. Arunchaña, lakhanchaña,<br />

aruna muxst'äña, irt'aña, jaqhut'aña.<br />

Tratar con la plata. Qullqi miräña.<br />

Tratante así. Qullqi miräkamana.<br />

Tratar al mayor como menor. Sullkachaña. )(<br />

Jilachaña.<br />

Tratar decir. Atamaña, arusiña.<br />

Tratarse familiarmente. Susisiña, aywisiña,<br />

jaqiwäsiña, k'usk'isiña, jaqiwaña.<br />

Tratarse como señor, por arrogancia. Apusnaqaña,<br />

jilasnaqaña, anchasnaqaña, q'illinaqaña,<br />

jach'awanaqaña.<br />

Tratarse la mujer como señora. Q'illinaqaña,<br />

ch'uwanaqaña.<br />

Tratarse como enemigos. Ch'untasiña, awqasiña.<br />

Vide: tratar, &c.<br />

Traer: apaniña. Y todos los verbos de llevar<br />

compuestos con la partícula -ni. Irpaniña, iraniña,<br />

&c. Tomando el verbo que cada cosa pidiere.<br />

Traer luto. Jach'ira saranaqaña, siñachasiña,<br />

jach'irt'asiña.<br />

Traer afligido a alguno por no castigarle presto.<br />

Jiskhasäña.<br />

Traer agua o comida en la boca sin echarla.<br />

Jumq'ujasiña, jumch'ijasiña, jumq'unaqaña.<br />

Traer perplejo o inquieto a alguno. Q'aymasäña.<br />

Traer alderredoral que azotan. Phiruräña,<br />

phararäña, anatäña, piñutäjaki jaläña.<br />

Traer el vestido angosto o corto por necesidad o<br />

por juego o disfrace. K'ichixatasiña.<br />

Traer al retortero con engaños. Llullakipa<br />

llullaruruña.<br />

Traer a casa comida, carne, personas, &c. Puräña.<br />

Traer la rueda. Khiwiña.<br />

Traer los brazos o piernas fregándolos. Khakhuña,<br />

phiskuña, thijmiña.<br />

Traer a la memoria. Amajasisxaña, amutasxaña.<br />

Traer en la memoria. Chuymana apanaqasiña,<br />

waqaychasiña.<br />

Traerse bien tratado. Yamparusita saranaqaña. Vide:<br />

galano.<br />

Traer con alagos. Achikaña. Tráfago. Chhuch'ujasiña,<br />

tanqajasiña.<br />

Tragar comida. Manq'antaña. + Bebida: umantaña.<br />

Tragar como bestia fiera. Jinq'antaña, qhultuntaña.<br />

Tragar sorbiendo. Juchhantaña.<br />

Tragar mucha chicha, vino, &c. Sin hartarse.<br />

Pultintaña, sajuntaña, k'atantaña.<br />

Tragar a prisa. Q'usixtäña, q'usijrantäña,<br />

manq'arpäña.<br />

Tragar sin mascar. Khistukipa mä manq'antaña.<br />

Trago de algo que se bebe. Jumch'i.<br />

Tragón. Q'usijrantä kamana.<br />

Tramar. Qipanchaña, qipantaña. + Sacar un hilo de la<br />

trama, qipa jiskhusuña.<br />

Tramar embustes. Llullañataki, k'anasiña,<br />

mukhusiña, amajasiña.<br />

Trampantojo. Musa. + Hacerle: musanchaña, musana<br />

katuña.<br />

Trampa de coger ratones. Phaq'a.<br />

Trampa de coger vicuñas. Saraya vel kuru.<br />

Tramposo. Aruna jikiriri.<br />

Tranco. Luqawaña. + Darle: luqawa luqawaña, jach'a<br />

jach'a chillqiwaña.<br />

Tranzadera ancha de un dedo para atar. Llimphi.<br />

Transfigurarse. Mäkiptaña vel mä mukutaña,<br />

mawkiptaña, pä ajanut'aña. Vide: demudarse.<br />

Transfigurarse el demonio en ángel de luz.<br />

Supayutha ansila tukuña vel ansilachasiña. Vide:<br />

disfrazarse.<br />

Transformarse. Idem ut hic supra.<br />

Transido de hambre. Vide: muerto.<br />

Trapo. Q'uchallu.<br />

Tras la Iglesia, &c. Iglesia ch'inaqata, iglesia jikhani,<br />

ch'inatuqi, jikhanituqi.<br />

Tras mí, tras tí, &c. Ch'inaja, chinama, -pa, -sa, &c.<br />

+ Llegó tras mí o después: ch'inaja puri. + Ir tras<br />

alguno o en seguimiento: alisiña.<br />

Trascordado, descuidado. Arma, arma arma,<br />

armamt'ä, armat'akamana.<br />

Trascordado estar. Vide: olvidarse.


Vocabulario de la Lengua Aymara 291<br />

Trasegar cosas menudas: allikipaña, quchukipaña.<br />

Entiéndese mudando las de un cabo a otro.<br />

Trasegar cosas líquidas de una vasija en otra.<br />

Warakipaña. Y todos los verbos de llevar<br />

compuestos con la partícula -kipa, según la<br />

propiedad de las cosas.<br />

Trasegar buscando. Thaqhakipa, thaqharuruña,<br />

thawikipa, thawiruruña, thaxmakipa,<br />

thaxmaruruña.<br />

Trasegar chicha de una tinaja a otra con algún<br />

mate. Wisikipaña, wisiraña, qichikipaña.<br />

Trasladar. Qillqaraña, qiliqakipaña.<br />

Traslucirse, echarse de ver. Ullasiña, ulljasiña.<br />

Traslucirse por muchos agujeros que la cosa tiene.<br />

P'iya p'iya, llika llika.<br />

Traslucirse como vidrio.<br />

Trasnochar. Paqalliña, paqalli ikitaña, aruma<br />

uruchaña.<br />

Traspasar con la espada, &c. Junusuña, Vide:<br />

penetrar vel p'iyajasina ullusäña, jakhatha jakharu<br />

mistuyaña.<br />

Traspie. Vide: zancadilla.<br />

Trasponerse huyendo. Jalsuña vel chhaqhaña. 3 -qi.<br />

Trasponerse pasando a la vuelta de algún cerro,<br />

&c. Makipaña, sarakipaña. Y todos los verbos de<br />

andar con kipa, según sus propiedades.<br />

Trasportar el sueño a uno. Ikikipaña, ikiki ch'awaña,<br />

iki k'aywaña, liwin liwintaña, ch'armat'aña. El<br />

sueño es acusativo. Vide: cabecear.<br />

Trastornarse, el que cae de una silla o pared, &c.<br />

Äjakiptaña, tinkikiptaña, tinkuthaltaña. Vide: ti-.<br />

no. 3, &c.<br />

Trastornarse el barco. Sat'ikiptaña, jaqhukiptaña.<br />

Trastornar un jarro boca abajo y otras cosas.<br />

Alit'äña.<br />

Trastornar un plato. Qhapixataña, qhapinuqaña.<br />

Trastornar traveseando. Khurkhunaqaña,<br />

mujllinaqaña. Vide: trasegar.<br />

Trastornar terrones. Phinch'aña, phinch'akipaña. Es<br />

propio de mujeres cuando aran.<br />

Trastornar voluntades. Jujikipaña.<br />

Trastavillarse hablando. Aru pantaña, aru waxlliña.<br />

Trastrocar la palabra. Maya aruskxaña.<br />

Trastrocar, poner uno quitando de otro.<br />

Lantikipaña.<br />

Tratar. Vide: tratar y tratarse<br />

Tratarse bien. Vide: regalarse.<br />

Tratar bien a otro. Jiskichaña vel waqaychaña.<br />

Tratar bien de palabra. Muxsa arurapiña.<br />

Tratar negocios. Tuliña, ichiña.<br />

Tratar vendiendo y comprando. Alasikipa<br />

alasiruruña.<br />

Tratar así con engaños y malos tratos. Alasina<br />

llullakipaña.<br />

Trato de cuerda. Antutakataña. + Darte: wayt'ususina<br />

antutkataña.<br />

Trabarse, asirse. Achut'aña.<br />

Trabarse así de ambas partes: Achuthaptaña.<br />

Trabarse con las piernas: Charasiña.<br />

Trabarse bien las paredes unas con otras.<br />

K'anasiña, k'anathapitaña, laykusiña,<br />

laykuthapitaña, achut'asiña, achuthapitaña.<br />

Trabarse la batalla o los que pelean. Junithaptaña,<br />

achuthaptaña, jinq'athaptaña.<br />

Trabarse enmarañarse el cabello, las papas y<br />

cualquiera matas, yerbas, ramas, &c.<br />

T'amphaña, qulitaña, t'ajataña Vel<br />

t'amphathapitaña, laykuthapitaña, &c.<br />

Trabar. Activo. Laykuthapitäña, achuthapitäña, &c.<br />

Añadiendo la diéresis vel -ya, en semejantes<br />

verbos.<br />

Travesear como hacen los traviesos o bulliciosos.<br />

Khurkhunaqaña, mujllinaqaña, philunaqaña.<br />

Travieso así. Khurkhu, mujlli, philu, taparaqu, jillu<br />

jaqi.<br />

Travesía del cerro. Parkirana, Irarana, iwraqa.<br />

Trébol. Layu.<br />

Trecho muy grande de camino. Jaya saraña.<br />

Trecho o espacio de tierra muy grande. Jaya uraqi.<br />

+ Pequeño: pisiki, k'ata uraqiki.<br />

Trecho grande o lejos. Jaya. + Poco o cerca: jak'a.<br />

Trefe. Manqhini, amuli.<br />

Treguas entre enemigos públicos. Awqasi t'arphuña<br />

vel qasikañataki wakijäsiña. + Hacerlas:<br />

wakijäsiña. Vide: pedir.<br />

Trenzar el cabello menudito. Supullullu k'anasiña,<br />

qalluchasiña.<br />

Trenzarlo groseramente. Pächjasiña. + Hacia atrás:<br />

k'ik'uña, k'ik'ukipaña. + Y las niñas: wayuchasiña.<br />

Trenzas así. Supullullu, qallu, wayucha, &c. Según<br />

las susodichas diferencias.<br />

Trenzado. K'anata.<br />

Trenza del sombrero. Vide: toquilla.<br />

Trenza del sombrero. Pillu.<br />

Trepar por una soga. Wayllususiña. + Paredes:<br />

lat'usuña.<br />

Tres. Kimsa.<br />

Tresdoblar. Kimsa tharphit'aña, kimsat'aña,<br />

urquñachaña.<br />

Tresdoblado. Kimsa tharpit'ata. + Y si es hilo:<br />

urquñach'anka.<br />

Trescar. Llama llama arusiña, jächuqu arusiña,


292 Ludovico Bertonio<br />

sawkasiña.<br />

Trescador. Llama llama, jächuqu sirakuna jaqi.<br />

Trasquilar. Yawiraña. Vide: mutilar y también afeitar.<br />

Trasquilar, cameros cortando un poco. Pathuraña.<br />

Trasquilar sacando la mejor lana. Siwaqaña,<br />

siwusuña.<br />

Trasquilado. Ñaq'uta muru, yawirata.<br />

Tribulación. Vide: aflicción, pena, trabajo.<br />

Tribunal. Taripaña, apu utt'aña.<br />

Tributo. Tasa. + Pagarle: apanuqaña, suk'aña.<br />

Tributario. Tasani.<br />

Trinchar. Q'allujaña, q'allunuqaña, q'alluwäsiña.<br />

Trinchea. Uyu, qincha, tuma. + Hacerla: uyukipaña<br />

vel qinchakipaña.<br />

Tripa de los hombres y animales. Jiphilla, kipa.<br />

Tripa de los pájaros donde cuecen la comida. Qaqa.<br />

Tripilla sin estiércol. Ch'illa jiphilla.<br />

Tripicallo de comer. Jiphilla.<br />

Tripón. Puraka qatati.<br />

Triste. Khuy khuya, pacha khuya. + Estarlo:<br />

khuyasiña, maywasiña, phutisiña, llakisiña, pacha<br />

khuya saranaqaña.<br />

Tristísimo. Llakisiñana llakisiñapa, llakisiri, ancha<br />

llakisiri.<br />

Tristemente. Llakisisinaki.<br />

Tristeza. Llakisiña, kichusiña.<br />

Triunfar los vencedores. Jaylliña.<br />

Triunfar con su hacienda. Haciendajampi,<br />

qullqijampi t'isisiña, siyraq'iña.<br />

Triunfar trayendo los despojos. Awqanakana<br />

jark'awi wayuxarusita jaylliña, jayllimpi mantaña,<br />

saraña. &c.<br />

Triunfador. Jaylliri.<br />

Trocar. Lantiña, lantisiña, lantikipasiña, turkasiña.<br />

Troqué mi libro con Alonzo: Alonzompi libroja<br />

lantikipaña.<br />

Trocarse con otro, revezarse. Lantirasiña,<br />

mit'arasiña.<br />

Trocar las palabras. Aru pantaña.<br />

Trocar el orden. Nayraruchaña ch'inaruchaña,<br />

ch'inaruchaña nayraruchaña.<br />

Trocar. Vide: trastornar.<br />

Trocarse los tiempos. Pacha jaqhukipasi, mäwkipti,<br />

kutikipti.<br />

Trompeta. Qhipa. + Tañerla: qhipaña, trompeta<br />

phusaña.<br />

Trompeta de caracol. Chulu phusaña. + De calabaza:<br />

mat'i phusaña.<br />

Trompetero. Qhipakamana.<br />

Trompicar. Vide: caer.<br />

Trompo. Piñutä, jiñuk'ä. + Jugar con él: piñutäña,<br />

jiñuk'äña, piñutä jawq'aña.<br />

Tronar. Qütaña, kumsaraña, q'äxtaña, q'ixutaña,<br />

q'üxtaña, p'utuxtaña, qüxtaña, kumsaña. Idem:<br />

pacha kuyu.<br />

Tronchado. Muru, k'uru.<br />

Tronchar. Mururaña, k'ururaña.<br />

Tronco del árbol. Tunu vel quqana lanqhupa, thurupa,<br />

&c.<br />

Trozo de madera. K'ullu tunu.<br />

Trono. Utt'aña, silla: trono.<br />

Tropezar. Lanqhaña, lanqhat'aña, llust'ixtaña.<br />

Tropezadero. Lanqhat'aña. + Mujer mala, tropezadero<br />

de pecado: jucharu lankat'iyiri, tinkiyiri marmi.<br />

Tropel de gente o tropa. Jaqi t'ürmi. + Entrar de<br />

tropel: quchuranttaña. + Venir de tropel:<br />

quchurananiña, jump'urananina, &c.<br />

Trotar la bestia. Yaxa yaxa, aywarilla aywarilla<br />

saraña vel thuqul thuqultaña, k'apul k'apultaña,<br />

walax walaxtaña q'illuta q'illinuqaña.<br />

Trotón: Thuqui thuquitiri, &c.<br />

Troje para guardar comida. Qullqa.<br />

Trojes juntas del inka. Qullqa qullqa.<br />

Troje para quinua o maíz. Piwra.<br />

Troje para chuño. Sixi. Y es de cañas o esteras. +<br />

Meter en la troje: qullqat'asiña, piwrat'asiña,<br />

sixit'asiña; según sus nombres.<br />

Truhan. Apanawi, llallama llama sirakuna, sira jaqi.<br />

Vide: trescador.<br />

Trueno. Pusiqaxa. Y todos los infinitivos de los<br />

verbos de tronar; qütaña, q'äxtaña.<br />

Tú. Pronombre primitivo de segunda persona. Juma.<br />

Tú mismo. Juma kikima.<br />

Tú ruín hombre, me la pagarás. Janirjaxara jumaka,<br />

jaxumallaqa.<br />

Tu, pronombre posesivo. Vide: tuyo.<br />

Tuerto de un ojo. Ch'ulla, pilla, jaqha, q'isu nayrani<br />

vel jaqha nayra, juykhu, nayra ch'ulla, &c.<br />

Tuerto, no derecho. Parqu, q'inq'u, q'awsu, tawsu. +<br />

Torcerse o entortarse algo: parquptaña,<br />

q'inq'uptäña, &c. + Torcer o entortar: parquptäña,<br />

qïnq'uptäña q'awsuptäña. + Y si es palo es verde:<br />

mut'aña.<br />

Tuétano. Parpa, + Chuparte: jalipsuña, juchusuña.<br />

Tullido de las manos o pies o de todo el cuerpo.<br />

Ampara vel kayu muruqu. Y sí es de todo: muruqu<br />

q'unq'u, ch'uñuta, ch'äjata, jithiri. Vide: gafo.<br />

Tullirse. Muruqutxaña, ch'uñutxaña.<br />

Túnica para disciplinarse. Idem: Idem: susuña urqu,<br />

asutisiña urqu.<br />

Tupido. Phathu, lurawa, jithi ch'añaqi. + Jejer tupido:<br />

phathuchaña, phathu sawuña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 293<br />

Turba del pueblo, gente plebeya. Ina jaqinaka. + Ir o<br />

caminar con mucha tropa o turba de gente: jaqi<br />

t'urmimpi saraña.<br />

Turbarse. Jaxsarathapitaña, llajllathapitaña.<br />

Turbarse el cielo. Laqhampu takurasi. Vide: tronar.<br />

Turbio. Q'añu q'uri.<br />

Turbio, no asentado. Q'unchuki.<br />

Turmas de los animales y hombres. Vide: testículos.<br />

Tutor. Wawana waqaychiripa vel amajasrripa.<br />

Tuyo. ma-; pospuesto a la cosa poseída. Casa tuya o<br />

tu casa: utama.<br />

U<br />

Último, postrero. Ch'ina.<br />

Último del pueblo, arrabal. Marka kawaya, thiya,<br />

jak'a.<br />

Último del mundo, confines de la tierra. Uraqi<br />

thiya, qurpa.<br />

Último de todos en andar. Ch'inaki sariri; y así de<br />

otras cosas.<br />

Última voluntad del testador. Ch'ina testamento vel<br />

iwxasawi.<br />

Últimamente. Ancha ch'ina manqa. Vide: finalmente.<br />

Ultrajar. Vide: afrentar de palabra.<br />

Ultraje. Vide: afrenta.<br />

Ultrajador. Tuqi kamana.<br />

Umbral de la puerta. Killka.<br />

Una sola vez. Mä wasaki vel uno wasaki.<br />

Una y otra vez. Mä wasaraki, mä wasaraki;<br />

repitiendo.<br />

Unánimes. Maya chuymaniki, ñatiniki, amawañaniki.<br />

Ungir. Vide: untar, untarle.<br />

Ungüento. Phiskusiña, thixmisiña, sulasiña.<br />

Único hijo o hija. Sapaxta vel maynixta yuqa vel<br />

pucha vel wawa. Y así de otras cosas.<br />

Único muy querido. Amaya, uru, jaqha nayra,<br />

awraxta, &c.<br />

Unigénito. K'awna, unulla, unumalla tunqu mä<br />

phutuxta.<br />

Unión. Mächasiña, mäwijaña, tantasiña.<br />

Unirse los ánimos. Mächasiña.<br />

Unirse en un ayllu. Jathachasiña aylluchasiña.<br />

Unirse o casarse la mujer con varón de otro ayllu.<br />

v.g. Del ayllu champilla dicen: champillaxatha; de<br />

los muchos: muchuxatha de los wanqullos:<br />

wanqulluxatha; de los jayankas: jankaxatha, &c.<br />

Universal Señor. Taqina mayqupa vel juch'a jaqini<br />

mayqu. Y así puede aplicarse a otras cosas.<br />

Universalmente hablando. Taqiña arusisina vel<br />

arusipana.<br />

Universo mundo. Pusi sü.<br />

Uno. Mayni: de Dios, ángeles y hombres. + Maya: de<br />

otras cosas.<br />

Uno no más. Unuki; y es vocablo propio de esta<br />

lengua, aunque parece español vel mayaki o<br />

mayniki, como dijimos.<br />

Uno sí y otro no. Maykipaki.<br />

Uno que gusta de andar de noche o velar mucho en<br />

bien y en mal. Aruma nayra.<br />

Uno que anda de puntillas brincando o muy ligero.<br />

Jala jala, t'iju t'iju, jalanqachu.


294 Ludovico Bertonio<br />

Uno de buenas fuerzas. Janchini ch'amani.<br />

Uno que de ordinario es dado a alguna cosa o la<br />

hace de ordinario como andar, comer, beber,<br />

reñir, &c: sarakamana, mank'akamana,<br />

umakamana, jaychasikamana, &c. Mudando la<br />

-ña, del verbo en -kamana Y si fuere nombre se le<br />

ahade: winukamana, k'usakamana, qullqikamana;<br />

dado al vino, a la chicha, a la plata que de ordinario<br />

se bebe o busca.<br />

Uno que de ordinario habla con doblez. Watiqa,<br />

jakhast'ä, Idem: mäst'ä aruni.<br />

Uno que siempre dice de sí a todos. Iya wanaqu,<br />

iyasakamana.<br />

Uno que en nada se entremete. Kasijaqi vel ina jaqi.<br />

Uno que tiene estrella o dicha en todo. Inkini. Pide<br />

gerundio en -taki.<br />

Uno que no usa parecer y que se va escondiendo.<br />

K'uñu k'uñu vel qurpa jaqi.<br />

Uno que ya comió, bebió, recibió, &c. Manq'ata,<br />

umata, katuta, &c. Los cuales son nombres y si se<br />

juntaren con -kankaña, mudan la significación, por<br />

que manq'atakankaña, &c. quiere decir fue comido.<br />

Venid acá los que habeis comido o id a trabajar:<br />

Manq'atanaka akaru jutama, iranaqiri mama, &c. Y<br />

no es tan poco general este modo.<br />

Uno de cabello desgreñado. Ñaq'uta t'ampha vel<br />

t'ampha ñaq'utani; si se pospone el sustantivo o la<br />

cosa que significa parte, como ojos, manos, pies;<br />

&c. o cabello, como aquí, debe añadírsele ni- y si<br />

el sustantivo se antepone, no se le añade, lo cual es<br />

aviso y regla para muchas cosas muy ordinarias.<br />

Uno que no sabe comprar ni vender por ignorar el<br />

precio. Payi jaqi.<br />

Uno que siempre trabaja. Pali jaqi.<br />

Uno que muere mozo. Pasuni.<br />

Uno a quién de ordinario echan la culpa de los<br />

hurtos y otras cosas por alguna nota que dió.<br />

Ch'ipuqu vel puyaqu.<br />

Uno de cabeza ahusada. Sukuya vel sayt'u p'iq'iñani.<br />

Uno que le tiembla la cabeza. Kharkhatilla vel sujsu<br />

jaqi.<br />

Unos con otros: jupapura. Vide: entre sí.<br />

Unos a otros herirse, regalarse, ayudarse, &c.<br />

Chhuxrichasiña, chuqichasiña, yanapasiña.<br />

Interponiendo la partícula -si.<br />

Un camino y dos mandados. -spä. Haced un camino<br />

y dos mandados. Id a misa y visitad al enfermo:<br />

misaru maspäki usurullintajata.<br />

Un zapato, un guante, una media, un ojo, un oído,<br />

sin compañero. Ch'ulla zapato, ch'ulla guante.<br />

Un lienzo o la mitad de la manta o manto o sábana,<br />

&c. Que siempre se hace de dos. Mayqallu. V:<br />

may.<br />

Un par de zapatos, de medias, de cubiletes o vasos<br />

compañeros, &c. Maya jaqi zapato, &c.<br />

Un día. Mü uru, en lugar de mä.<br />

Untar. Phiskuña, thijmiña, sulaña, phiskukipaña, &c.<br />

Untarlo todo. Phiskukipaña.<br />

Untar o dar de sebo con cera, &c. Lik'inchaña,<br />

siranchaña.<br />

Uñas. Sillu. + De grandes uñas: qiwcha qiwcha<br />

silluni. + Rascarse con ellas: lliwq'asiña,<br />

jat'iqasiña. + Meter dentro las uñas: lliwq'antaña,<br />

ch'umintaña. + Agarrar con ellas como el león o<br />

gato: ch'umithapiña.<br />

Uraño. Sapaxtaki jakiri vel saranaqiri, jani khitimpisa<br />

jaqiwiri, jaqiwasiri.<br />

Urdimbre. Asi.<br />

Urdir la tela. Asi jaqhuña, tilaña, sawu tilaña.<br />

Urdirla de diversos colores. Asi vel sawu suq'uña.<br />

Urón. Animalejo que coge vizcachas. Siki. + Cazar<br />

con él: sikina jisk'acha katäña.<br />

Usar de algún vestido: Isit'asiña.<br />

Usar de algún libro. Librona yatit'asiña, ullajasiña.<br />

Usar del matrimonio. Kasaratajampi, Idem:<br />

marmijampi ikiña.<br />

Usar del matrimonio o tornicar cuando puede ser<br />

sentido de los que están cerca. Muchuchaña,<br />

irqichaña, que es tratar como a niños a los que<br />

están cerca.<br />

Usufructo de la chácara. Aka yapu jani nankiti,<br />

yapuki yapuchasiña. Y así de otras cosas.<br />

Usura. Mira. + Dar a usura: mirani chariña, manuña.<br />

Usurero. Mirani charikamana.<br />

Usurpar. Katusiraqaña vel lukutasiraqaña.<br />

Util cosa. Jiski, sap'a. Vide supra: provechoso.<br />

Utilísimo. Jiskina jiskipa.<br />

Utilidad. Jiskikankaña.<br />

Uvas. Upasa, Idem: jupasa. + Hacer vino de ellas:<br />

upasana winu ch'iwraña, q'upaña, takiña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 295<br />

V<br />

Vacar alguna dignidad, oficio, &c. Esto se dice con<br />

las partícuals -wisa y -xa de esta manera.<br />

Vacado ha el Obispo del Cuzco. Kusqu marka<br />

uwispu wisaxi vel Kusqu markana, uwispu jani<br />

jukakixi, uwispuwisaxi, jiwaxi.<br />

Vacante de Chuquisaca. Chuquisacana uwispuwisa<br />

kankañapa. Cinco años hace que está vacante el<br />

Obispado de Chuquisaca: Chuquisacana<br />

uwispuwisaxatpatha akaru pisqa marawa vel<br />

Chuquisaca uwispu jani jukakika ukatha akaru<br />

pisqa marawa, &c.<br />

Vadear el río a pie o lagunas, &c. Kayuna iñaña,<br />

iñakataña.<br />

Vadearle a caballo: caballona makhataña.<br />

Vado. Iñakataña, makhataña.<br />

Vagamundo. Marka marka tumiri, sarayqu, tumayqu,<br />

lari lari.<br />

Vagamundo, que siempre anda de casa en casa,<br />

aunque tiene la suya conocida. Tumayqu, satika<br />

sayraxa.<br />

Vagar. Inakakiña, qasikakiña.<br />

Vaguido de cabeza. Chanka pura apakipaña. +<br />

Tenerle: chankapura apakipitu, chuyma<br />

wayk'ukipitu, umajama q'aytiltitu vel tuma tuma<br />

jaluña.<br />

Valer diez pesos. Tunka sarana chanipaña vel tunka<br />

saratakiña.<br />

Vale por diez. Tunkasa mästuñawiwa.<br />

Valer o ser de estima. Jakhusiña. + No valer cuando<br />

hay abundancia: tusuña sawriña.<br />

Valor, precio. Chani, waqi. + ¿Cuanto vale? ¿Qayqa<br />

chanini, waqini? vel ¿Qayqan chanipa, waqipa,<br />

qayqapi? No vale un alfiler: jani maya phiqachan<br />

chanipasa.<br />

Valor, esfuerzo. Vide: brío, fuerza, &c.<br />

Valeroso, valiente. Sinti, ch'amani.<br />

Valerse de alguno, estrivar en él. Thujrujasiña,<br />

q'imikatasiña.<br />

Valedor. Yanapiri, pukara, qiyna, saywa. Vide:<br />

amparo, padre.<br />

Valentía. Sintikankaña, ch'amaniña.<br />

Valle. Umakata.<br />

Valles cercanos uno de otro. Uma uma.<br />

Valle de lágrimas. Jachaña pacha.<br />

Vamonos. Jina matana.<br />

Vanagloria. Chupi. + Hacer por vanagloria: jaqi<br />

chupiki, jaqi ullijaki luraña, risaña, &c.<br />

Vanagloriarse. Vide: jactarse.<br />

Vano. Ch'uwasilla.<br />

Vapor o baho que sale de las cosas húmedas<br />

cuando se calientan. Jujura. + Echarle:<br />

jujurusunuña, jujurutusnuña vel jujura äsu, ätusnu.<br />

Vara de alcalde. Alcaldena warapa, lawa, juch'usa<br />

lawa.<br />

Varas con que cubren el techo. Kira vel chaxilla.<br />

Varas de árbol con sus hojas. Ch'illpa.<br />

Vara para sacudir la quinua o la cañagua. Suq'i.<br />

Varas del telar. Vide: telar.<br />

Vara de medir. Tupuña, kamaña.<br />

Varias cosas. Kunamana, kawkimana, taqimana,<br />

phichu phichu, kunamana ullinaqani yänaka.<br />

Variable persona. Llapuqaki, maya amawiri,<br />

ilapuqaska mayaraki, kutikuti jaqi. Vide: mudable.<br />

Variedad de cosas. Vide: varias cosas.<br />

Varón. Chacha. + Soltero: chachaxta. + Casado:<br />

kasarata chacha vel marmini. + Anciano: chacha<br />

urqu vel yasqha, chari. Estos dos significan uno<br />

que pasa de sesenta. + Sin hijos: sumu.<br />

Varonil. Chacha chuymat'iri. + Y la mujer: mamanaka<br />

chuymat'iri. Chachanqu, es en mala parte.<br />

Vasallo mío, tuyo, &c. Jaqija.<br />

Vasallo del Rey. Riyana jaqipa.<br />

Vaso natural de la mujer. Chinqi vel jaqiwa, que es<br />

común a ambos sexos, y es vocablo más honesto.<br />

Vaso para beber. Qiru, umaña; y si es de plata: akilla.<br />

Vaina de la espada, cuchillo; y a forro de otras<br />

cosas o tunda. Qhawa.<br />

Vaina o corteza de legumbres. Lip'ichi.<br />

Vaciar. Waraña, warusuña.<br />

Vaciar de una vasija o de un costal en otro.<br />

Warakipana, tallikipaña. Vide: derramar y también<br />

wa- no. 41.<br />

Vaciar cosas secas trigo, &c. de una cosa en otra.<br />

Inuqakipaña vel thalakipaña.<br />

Vacíos. Ch'usa, japhalla. + Casa o caja, &c. P'axlla<br />

q'ara, q'uma.<br />

Veamos qué es. Kawki, ullachiyta vel kunajamna,<br />

kawkija ulljatana.<br />

Vedar o prohibir que no haga, no diga, no vaya,<br />

&c. Jani lurajatati, säjatati, majatati saña. Poniendo<br />

la cosa vedada en futuro de indicativo o en<br />

imperativo, v.g.<br />

Vedome que no hablase. Jani arusimti vel jani<br />

arusijatati situ. Y si fue en mi ausencia el<br />

vedármelo, diremos: jani arusiniti vel jani<br />

arusiphanti situ. A cerca del verbo sana,<br />

tratamos en la gramática, P. 2. cap. 8.<br />

Vedar que no vaya la obra adelante o que no haga<br />

más cualquiera cosa que sea. Uksama vel


296 Ludovico Bertonio<br />

uksakipha sama saña.<br />

Vedado. Jani sata. + Fruto del árbol vedado: quqana<br />

jani jink'ajatati sawi jachupa. Y así se dirá de otras<br />

muchas cosas.<br />

Veedor de edificios y de otras cosas. Pirqawi<br />

amajasiri, perqawita tumpasiri, &c.<br />

Vega. Jichu pampa.<br />

Vejez del varón y de todo el sexo masculino.<br />

Achachikankaña. + De las mujeres:<br />

apachikankaña. + Acercarse a la vejez:<br />

achachitañaru jak'akataña, niya niya<br />

achachikankaña jak'axatitu, Idem: niya niya<br />

achachitaña, apachitaña.<br />

Vejiga del hombre y de todos los animales machos.<br />

Yaqhallachi. + De la mujer y hembras: jisq'allachi.<br />

Vejiga de la orina en el hombre y otros animales<br />

machos es. Yaqhallachi. En las mujeres y hembras:<br />

jisq'allachi.<br />

Vejiga en las manos o en los pies. Vide: ampolla.<br />

Vela de navio. Wampu karpa.<br />

Vela o candela. Idem: kantila. + Encenderla:<br />

nakthapäña. Apagarla: jintäña, jiwäña. Llevarla:<br />

äña, äxaruña. Otras cosas véanse en sus lugares.<br />

Vela. Vide: atalaya, centinela, espía.<br />

Velar. Paqalliña, lijriña. Y si es toda la noche:<br />

paqarijaña vel paqari aruma paqalliña.<br />

Velo. Vide: toca.<br />

Velo del altar o retablo. Janakataña.<br />

Veloz. Vide: Ligero.<br />

Velozmente. Nina umaki.<br />

Vellaco. Yanqha jaqi, wati.<br />

Vello del cuerpo. Quña quña, ñukhu ñukhu, phü phü.<br />

+ Del pescuezo: lliphu lliphu, athi athi, iki qimara.<br />

Velloso. T'awraxtara, &c.<br />

Vellón de lana o de otra cosa. Jawi. + Hacerte:<br />

jawichaña.<br />

Vena del cuerpo. Sirka. + Sangrar de ella: sirkaña. 3<br />

-ki.<br />

Vena de los metales o beta. Sirka. + Socabón: qhuya.<br />

Ven acá. Jawi.<br />

Venado. Taruja.<br />

Vencer. Atiña, atipaña. Vide: exceder.<br />

Vencer a muchos en ejército. Laqhäña, atiña, lasaña.<br />

Ambos verbos juntos.<br />

Vencer en el juego. Vide: ganar.<br />

Vencer en los desafíos. Llalliña, vel thuwikaña. 3 -ki.<br />

Vencido. Atita. + Quedarlo: atäsiña, atipäsiña.<br />

Venda de lienzo. Susuña, yaphiña.<br />

Vendar los ojos con ella. Susuñana vel pañuna<br />

juykhuchaña.<br />

Vendar así. Ch'uqaña, llimphi.<br />

Venda o trenzadera para atar la cabeza. Ch'uqaña,<br />

llimphi.<br />

Vendar con ella. Ch'uqaña, ch'uqat'aña, yaphit'aña,<br />

llimpiña.<br />

Vender. Alajaña. Vide: A- no. 36<br />

Vender por justo precio. Puritaki, wakitaki,<br />

chanapakamaki, waqipaki alajaña. + Al precio<br />

subido o más caro: jilataki. + Barato: pisitaki,<br />

wallqataki, k'atataki alajaña.<br />

Vender en el mercado. Qhatuña vel qhatusiña.<br />

Veneno. Quila vel jiwayiri qulla. + Tenerle: qullani,<br />

natural que sea o artificial.<br />

Vengarse de palabra. Aruna puriqäña vel puriqäsiña,<br />

kutäxaña vel kutäsxaña.<br />

Vengarse con la obra haciendo lo mismo contra su<br />

enemigo. Yanqhachata, yanqhacharakiña, nuwata<br />

nuwarakiña, tinkiyarakiña, qhaxsicharakiña, &c.<br />

Interponiendo a los verbos la partícula, -raki o -xa;<br />

Yanqhachaxaña.<br />

Vengarse de la muerte de su padre. Awkija<br />

jiwäwitha puriqäsiña kutäsxaña.<br />

Vengador. Puriqäsiri.<br />

Venidero. Janira jutiri, janirja puriri.<br />

Venimos.<br />

Venir: jutaña. Y todos los verbos de movimiento<br />

compuestos con la partícula -ni, según la propiedad<br />

de la cosa: saraniña, aywiniña.<br />

Venir a las manos. Jalthapisiña, wayuthapisiña,<br />

awqasthaltaña, tinkusiña, sasiña.<br />

Venir a ver a alguno por el amor que le tiene o para<br />

comunicar algo con él. Waylluniña.<br />

Venir a manos de alguno. Amparara jalt'aña.<br />

Venir a ser rico, pobre, sabio, &c. Qhapaqa<br />

jakhuthaltaña, qhapaqakiptaña, qhapaqaxaña.<br />

Venir o acudir para el día señalado. Chimputaru<br />

jutaña.<br />

Venir en disminución. K'ataxaña, pisixaña,<br />

lüqakixaña.<br />

Venir bien o al justo. Wakiña, wakit'aña, purit'aña,<br />

qhapasiña, qhapaxtaña. Muy bien te viene este<br />

zapato: jumalaki puritawa, &c. Vide: ajustarse.<br />

Venir al pensamiento o representarse. Mat'aña,<br />

tüt'aña, puriña makhataña.<br />

Venir de repente o parecer el ausente. Phakut'aña.<br />

Venir abajo o caer paredes, minas, &c. Chhichisiña,<br />

khakhusiña, thumisiña, thuminuqtaña.<br />

Venirse la saliva a la boca cuando hablan de<br />

comidas o por otras causas. Juthunqä, ch'ijutitu<br />

vel ch'ijutusnutu.<br />

Venirse con las manos vacías. Jani kunani jutaña.<br />

Venta o tambo. Qurpa uta.


Vocabulario de la Lengua Aymara 297<br />

Venta. Alajaña.<br />

Ventaja. Llalliña, t'axtaña vel t'aqi pampachaña.<br />

Ventana para luz. T'uxu k'anchira vel ventana.<br />

Ventana, alacena. T'uxu.<br />

Ventana de las narices. Nasa t'uxu.<br />

Ventana con celosía. Arapa t'uxu.<br />

Ventado. Vide: moscador.<br />

Ventar el trigo, quinua, &c. Khüña, khüraña,<br />

khütäña.<br />

Ventar, hacer aire. Thäña.<br />

Ventero. Qurpa utakamana.<br />

Ventilar. Vide: disputar.<br />

Ventosear. Siraña.<br />

Ventosidad así. Sira.<br />

Ventura. Vide: fortuna, estrella.<br />

Venturoso. Samini, kusini, kutipani.<br />

Ver. Ullaña, ullajaña, ulljaña. 3 -ji. Los pacases:<br />

uñaña, &c.<br />

Ver algo como entre dos luces. Thaminjamaki,<br />

sarphunjamaki, ulljaña. Vide: u-; donde hay<br />

muchos modos tocantes a ver.<br />

Verse. Vide: parecerse.<br />

Verano. Lupipacha.<br />

Verdad. Chiqa. Idem: tuqipa + Hombre de verdad:<br />

chiqa jaqi, tuqipa jaqi, uypayu, sullullu. + ¿Es<br />

verdad? ¿Chiqatimna?<br />

Verdadero. Chiqa.<br />

Verdaderamente. Chiqana vel Hacha. Vide: Lla. no. 2<br />

Verde. Ch'uxña. + Yerbas y otras plantas y hojas muy<br />

verdes: k'intu.<br />

Verde por madurar. Muri, llullu vel ch'uxña.<br />

Vereda. Vide: senda.<br />

Verdolaga.<br />

Verdugo. Jaqi jaychjakamana, jaqi jiwäkamana,<br />

wirtuku.<br />

Vergas o varas. Kira. + Techar con ellas: kiranchaña.<br />

Vergel. Muya. Vide: jardín;<br />

Vergonzoso. Qhaxsi vel qhaxsini, chupini, qhaxsisiri<br />

jaqi.<br />

Vergüenza, empacho. Qhaxsi.<br />

Vergüenza. Vide: Miembro, vaso.<br />

Verídico. Vide: Verdadero.<br />

Verruga. Sirk'i. Idem. Salir: sirk'itu.<br />

Verrugoso. Sirk'ixtara, sirk'iña.<br />

Veta de los metales y de otras cosas así. Mama sirka.<br />

Veta de plata, de cobre, de piedra, de arena, &c.<br />

Qullqi, yawri, qala, ch'alla sirka, ira.<br />

Vestido, ropa. Isi.<br />

Vestir a otro. Isit'äña.<br />

Vestirse. Isit'asiña.<br />

Vestirse camiseta. Qhawat'asiña.<br />

Y todo nombre de vestido compuesto con la partícula<br />

-t'asi, significa vestírsele y con la partícula -t'ä y<br />

vestirle a otro. Vide: poner y ponerse.<br />

Vestirse cosa angosta. Lluch'untasiña, t'ixintasiña.<br />

Vestirla a otro. Lluch'untäña.<br />

Vestirse de mujer. Marmichasiña. + De varón:<br />

chachachasiña. + De mal cara: suxuchasiña, & c.<br />

Vestirla a otro así. Marmichaña, & c. Vide:<br />

disfrazarse.<br />

Vestirse como espantajo. Kulun kulunchasiña. Y así<br />

de todas las cosas componiendo sus nombres con<br />

-chasi o con -cha, cuando es vestir a otros; y es<br />

regla general.<br />

Vestirse de fiesta. Yamparusiña, yamparut'asiña.<br />

Vestido o ropa de fiesta. Yamparu.<br />

Vestirse algo al revés. Jaqhukipata isit'asiña.<br />

Vestirse galano. K'apchichasiña, k'anchillachasiña.<br />

Vestido con camiseta: qhawani. Y así puede decirse<br />

de cualquiera cosa que uno se pone.<br />

Vestido colorado o carmesi. Wila patarana isi, puka<br />

isi, &c.<br />

Vestirse así. Wila patarana mistuña.<br />

Vestido rico. Tuqapu qhapaqa isi. + Que no abriga:<br />

thä. + Que' arrastra: llumpi, qaychu. + Grosero de<br />

diversas lanas: charkacharka, sú, sü, ch'axch'i. +<br />

Teñida de diversos colores: kumpita. + De tela o<br />

brocado: lliphi lliphi. + Para tener debajo y<br />

abrigarse: läsquña isi.<br />

Vestido de varón. Chacha isi. + De mujer marmi isi.<br />

Vestido entero de varón o mujer, camiseta, manta y<br />

sombrero y saya manto y panta. Säta vel chacha<br />

sata isi, marmi säta isi.<br />

Verruga. Sirk'i. + Salir sirk'itu.<br />

Verrugoso. Sirk'ixtara, sirk'iña.<br />

Veta de los metales y de otras cosas así. Mama sirka.<br />

Veta da plata, de cobre, de piedra, de arena, &c.<br />

Qullqi yawri, pala, ch'alla sirka, ira.<br />

Vez. Mit'a, kuti, chuta, wachuta. Wasa. + Algunas<br />

veces: manakatha, jaqhapantha. + Una vez sí y otra<br />

no: maykipanaki.<br />

Vecino de casa. Uta jak'a. + Mi vecino, tuyo, &c: uta<br />

jak'aja, jak'ama, &c.<br />

Vecino de un mismo pueblo. Marka masija. + De<br />

cerca o vecino a mi pueblo: marka jak'aja, &c.<br />

Via, camino. Thaki. Vide: senda. + Por esta vía no<br />

ganarás nada: akajama jani kunasa jakirrktati.<br />

Via láctea o camino de Santiago que llaman.<br />

Laqhampu jawira.<br />

Vianda. Manq'a.<br />

Vianda de todo género. Kunamana, phichu phichu<br />

manq'anaka.


298 Ludovico Bertonio<br />

Vianda. Manq'a vel manq'aña.<br />

Viandante. Sariri.<br />

Víbora grande da cascabel. Palli vel katari.<br />

Víbora de tras y cuatro brazas. Yawirka.<br />

Víbora pequeñita. Yawri phiqacha. Otras se llaman:<br />

wila k'isk'u, piysana, t'akusu.<br />

Vicio. Yanqha kankaña, yanqha chuyma. )( Jiski<br />

kankaña.<br />

Vicios pegajosos. Lip'i lip'iri, makhata makhatiri<br />

yanqhaña.<br />

Vicioso. Yanqha chuymani.<br />

Vida. Jakaña vel jaka.<br />

Vida breve. Ila puqa jakaña.<br />

Vida larga Jaya pacha. + Mortal, perecedera: ch'iwu<br />

urpu. + Eterna: wiñaya jakaña. + Trabajosa:<br />

qawiña janiña jakaña. + De casados: Kasarata<br />

kankaña. + De continentes: casaranawi jakaña vel<br />

kankaña. De vírgenes: chaxllatpacha tutiña. + Dar<br />

vida: jakäña. Darla buena o mala a alguno: jiski vel<br />

yanqha qamäna.<br />

Vidriero. Qispi kiriri lurakamana.<br />

Vidrioso. Qispijama jani inkat'aña.<br />

Vidro o vidrio. Qispi.<br />

Viejo. Achachi.<br />

Vieja. Apachi.<br />

Vieja ropa, gastada. Mirq'i, llikallika, Vide: roto.<br />

Viejísimo. Uma qullmuri achachi vel maq'a, laq'a,<br />

saxa achachi vel apachi.<br />

Viejo mozo en sus costumbres. Q'ara waxu achachi,<br />

apachi.<br />

Viejo anciano. Yasqa achachi vel yasqa apachi.<br />

Viejo o maduro de edad. Puqu.<br />

Vicuña. Wari sayraxa, sälla.<br />

Viento. Thä.<br />

Viento recio. Jisq'i wayra.<br />

Viento colado. Phust'iri thä. + Moderado: suqi. + Con<br />

lluvia: suxari. + Levantarse: sarutaña vel puriña.<br />

Vientre. Puraka. + De los pájaros: kutiri wanka.<br />

Viga. Q'iru, wika.<br />

Vil cosa, ina vel jaxumalla, jani yäja yä, jani jakhu yä.<br />

Villano. Vide: rústico.<br />

Villacaparo. Idem: vel chiwita, churi tunqu.<br />

Vinagre. Idem. Idem: k'ark'u vino. Idem: chiwaqu,<br />

kutita, jaru, vino.<br />

Vinagre o vinagrillo, enojadizo. Nasxaru, jisk'a<br />

chuyma, ilaki wallaxtani, q'apisiñani, jaluta<br />

chuymani.<br />

Vino. Idem.<br />

Violar doncella. Pakiña, waxlliña, k'üña, p'iyaña.<br />

Violentamente. Ch'amatha.<br />

Violentado. Ch'amakama.<br />

Virgen. Chaxllatpacha tutiri, quqi, llumpaqa<br />

chuymani. Son comunes a varón y mujer. + Jani<br />

chachana inakt'ata, k'ü k'ümä: son propios de<br />

mujer. + Jani marmi llamkt'iri, jani marmi ulltiri,<br />

&c. son propios de varón.<br />

Virginidad. Chaxllatpacha tutiña, k'ükankaña, &c.<br />

Tomando los vocablos propios o comunes según<br />

fuere necesario.<br />

Virote. Viritu.<br />

Virtud. Jiski chuymaniña.<br />

Virtud sólida. Jiski chuymani thurit'ata kantaña.<br />

Virtuoso. Jiski chuymani.<br />

Virtuosamente. Jiski chuymani jaki.<br />

Viruelas. Chuqu usu vel Jank'a usu. + Dar jank'a usu<br />

katutu, purixatitu.<br />

Virrey. Viyriya, Reyana lantipa.<br />

Virreina. Viyrina, jach'a señora.<br />

Visco, tuerto. Q'isu, parqu nayrani, wijsu nayrani. +<br />

Mirar tuerto o visco; q'isutha ulljaña.<br />

Visible. Qhana ulljaña, Idem: ulljaña.<br />

Visiblemente. Qhanaki.<br />

Visitar yendo a casa de alguno. Ullintaña, sart'aña,<br />

ulljaniña.<br />

Vista. Ulljaña. + Tenerla buena: qhana ulljañani, jiski<br />

nayrani. + Tenerla corta: säpi, sarphu.<br />

Viuda. Jijma, waxlliri, chacha jiwiyri.<br />

Viudo. Chupa, marmi jiwiyiri.<br />

Viuda. Jijma, waxlliri vel jachira.<br />

Viudo. Chupa waxlliri, jachïra.<br />

Viudez del varón. Chupakankaña.<br />

Viudez de la mujer. Jijmakankaña.<br />

Vividor granjero. Jaka kutu, tintaña, achuña.<br />

Vivo. Vide supra. Agudo: qallu, q'apa, quli jaqi.<br />

Vivienda, morada. Uta, utkana.<br />

Vivir. Jakaña. 3 -ki.<br />

Vivir en paz. Muxsaki jakaña, qamaña, utkaña.<br />

Vivir en discordia. Ch'axmiki jakaña, qamaña, aja vel<br />

jaychasi tukutanaki, qamaña vel kututusiña,<br />

jurusiña.<br />

Vivir bien o mal. Jiski vel yanqha samaqaña. 3 -qi.<br />

Vivir a gusto. Muxsaki, sap'aki jakaña, qamaña,<br />

utkaña.<br />

Vivir en su trabajo. Qaniña jakaña, qanichasiña<br />

jakaña vel intuña.<br />

Vivir aparte. Jaqhana jakaña, yunitäsiña, yurichasiña,<br />

yurinuqtaña. Él que vive así aparte: jisk'a jaka.<br />

Vivir inquieto. Ch'axmi utkaña.<br />

Vivir en la flor de su edad. Qillampikiña,<br />

thuthumpikiña. )( Su contrario es allqaña.<br />

Vituperar. Vide: afrentar de palabra.<br />

Viveza. Nina nina, tuji tuji jalaña. Vide: presteza,


Vocabulario de la Lengua Aymara 299<br />

dilegencia.<br />

Vivir. Jakaña. Actualmente: jakkakiña.<br />

Vivir sin mancilla de pecado. Jani ch'illani, jani<br />

anani, jani muquni jakanñ, saranaqaña.<br />

Vivir con sobervia y arrogancia. Pachasa mirq'i<br />

phalana qatatinaqaña. Idem: pachasa apanaqxaña.<br />

Vide: ensobervecerse.<br />

Vivir a su albedrío. Chuymajakama saranaqaña,<br />

tukisnaqaña.<br />

Vivir del trabajo ajeno. Jaqina ch'amapa, manq'aña.<br />

Vive sano o Dios te de mil años de vida. K'illpani<br />

puluni jakama.<br />

Vivir en paz. Muxsaki qamaña, muxsaki utkaskaña.<br />

Vivir con alguno sin gusto, sin avenirse bien.<br />

Jaqhakata chuymani jakaña.<br />

Vivir castamente. Tutiskaña vel sawriskaña.<br />

Vivir o morar cabe a la casa de alguno. Utpa<br />

thänkaña.<br />

Vivir muriendo cada dia. Jiwampi chika saranaqaña.<br />

Vivir. Vide: Vivir; donde se hallarán otros vocablos.<br />

Vivo. Jakiri jakkiri.<br />

Vivo retrato del demonio. Supayu mak'aki vel jani<br />

mak'aki, con negación o sin ella todo es una cosa,<br />

lo cual es de notar en algunos vocablos o modos de<br />

hablar en esta lengua y este puede aplicarse a<br />

muchas cosas.<br />

Vivo. Vide: diligente.<br />

Vocablo. Aru.<br />

Vocablo impropio. Wayki. Idem: Jamqu aru.<br />

Vocablo propio de la lengua Aymara. Aymara<br />

arupini vel Aymara inawi arupini. + Degenerar de<br />

su propiedad: aru waykikipi, jamqukipi.<br />

Vocabulario. Idem vel aru yatiña libro, aru yatiña<br />

qillqa.<br />

Vocear. Arunaqaña, arut'aña.<br />

Vocear desatinadamente. Jach'a warariña, jach'a<br />

arunaqaña.<br />

Vocear muchos juntos. Jupitataña, waritataña,<br />

jupiwäsiña. Vide: ju- no. 34, &c. [Siqiri]<br />

Volar el ave. Jalaña, jalanaqaña.<br />

Volar, andar o correr a prisa. Jalaña.<br />

Volar hacia abajo. Jalaqaña vel jalaqaniña.<br />

Volar arriba. Jalutaña.<br />

Volar de dentro afuera. Jalsuña.<br />

Volar la fama buena o mala. Saratataña. Vuela su<br />

fama de limosnero: wajcharu khuyirikankawipa<br />

saratati, luntata kankawipa saratati. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Volcarse el navio, plato, &c. Thijrakiptaña,<br />

jaqhukiptaña.<br />

Volcarse los adobes o ladrillos que estaban por sus<br />

hileras. Tilakiptaña.<br />

Volcar. Thijrakipataña, tilakiptäña, jalakiptäña<br />

jaqukiptäña.<br />

Volcar los terrones al barbechar. Pinchaña.<br />

Volcar adobes, &c. Tilakipaña.<br />

Volver por alguno con la obra cuando quiere<br />

maltratarle. Jakaräña.<br />

Volverse al derredor. Vide: andar.<br />

Volver por sí cuando le levantan testimonio. Luti<br />

tumpitta saña, qasiläkiwa sitta saña, tumpirija<br />

atipaña, k'utiña.<br />

Volver al derredor una rueda y otras cosas así.<br />

Khiwiña, phiruräña, tumäña.<br />

Volver a cobrar las fuerzas. Ch'ama jawijatxitu,<br />

sap'aptxitu ñañaptxitu vel ch'amaja jawijatxi.<br />

Volver a los pecados pasados. Nayra jucharu<br />

kutixaña. 3 -xi.<br />

Volver por la verdad. Chiqa aru sät'äña. Idem: k'ari<br />

yanqha arusirinaka, manqa chiqa aniña phat'ijaña,<br />

aynikataña.<br />

Volver atrás en le virtud o descaecer en riquezas y<br />

prosperidad. Aynacharuchaña, manqharuchaña,<br />

alit'aña.<br />

Volver la enfermedad, recaer enfermo. Usu<br />

kutikiptitu.<br />

Volver en sí en enfermo. Vide supra: volver a cobrar<br />

las fuerzas.<br />

Volverse de lado. Jarapitha vel kichatha jaqukiptaña.<br />

Volverse a la querencia. Yatisiwiparu maqi, kutixi,<br />

yatisinixi.<br />

Volverse en nada. Vide: aniquilarse.<br />

Volver en nada. Vide: aniquilar.<br />

Volar. Jalaña.<br />

Volar andando a prisa. Jalaña, waywa jalaña,<br />

llujutaña.<br />

Volar el ichu por el aire. Yayuthataña; y otras cosas<br />

así,<br />

Volar viniedo. Jalaniña.<br />

Volar hacia abajo o dentro. Jalantaña. Y si es hacia<br />

nosotros también jalantaniña.<br />

Voltear los muchachos poniéndose de cabeza en el<br />

suelo. Kümpikipaña, q'illikipaña, tinkikipaña.<br />

Voltear con soga. Jalakipa jalaruruña.<br />

Voltear. Vide: menear alderredor y volcar.<br />

Voltear trastornándose. Phirurukiptaña,<br />

jaqhukiptaña.<br />

Volver al lugar de donde vino. Kutixaña, maqhaña,<br />

kutiña.<br />

Volver del lugar a donde fue. Kutiniña, kutinixaña,<br />

jutxaña 3 -xi.<br />

Volver sin tardar. Jamk'aniña, llakiniña.


300 Ludovico Bertonio<br />

Volverse a algún lugar. Todos los verbos de<br />

movimiento con la partícula -xa. v.g. Saraxaña,<br />

aywixaña, phat'i-xaña, &c. Tomando el verbo<br />

propio de aquel movimiento que fuere menester. 3<br />

-xi.<br />

Volver a llevar las cosas que trajo. Esto también se<br />

dice con los verbos de llevar y partícula -xa;<br />

apaxaña, äxaña, &c. Según las cosas que se llevan<br />

y por este causa los verbos de movimiento y de<br />

llevar todos juntos se pusieron al principio de esta<br />

primera parte en la anotación 5 para que se tomen<br />

con más facilidad y cuando se componen con -xa<br />

hacen la 3. en -xi.<br />

Volver de otro lugar a este. Los mismos verbos de<br />

movimientos y de llevar con las partículas -ni y<br />

-xa, ambas juntas; V.g.: saranixaña, apanixaña. 3<br />

-xi.<br />

Volver a hacer la acción de cualquier verbo,<br />

aunque no sea de movimiento, ni de llevar se<br />

hace con la partícula -xa o -tatxa, interpuesta;<br />

v.g.: manq'axaña, umaxaña vel manq'atatxaña.<br />

Volverse, o tornarse duro blando, viejo, mozo, rico,<br />

&c. Tómense los nombres que fueren menester<br />

componiéndolos con la partícula -ptaña vel -tata<br />

vel -xaña vel -kiptaña, con que se vuelven verbos,<br />

v.g.: qalaptaña vel qalataña vel qalaxaña, es<br />

volverse piedra, o qalakiptaña. Axaptaña, axtaña,<br />

axakiptaña volverse piedra.<br />

Volver o tornar o convertir algo en piedra. Volver<br />

manso a otro, &c. Qalatäña, axaptäña, &c.<br />

Añadiendo una diéresis, a los verbos compuestos<br />

con aquellas partículas.<br />

Volver a acordarse. Amajasxaña, amajasxitu.<br />

Volver por las mismas pisadas o camino. Kayu<br />

apikipasxaña, vel apisxaña.<br />

Volver la hacienda hurtada o prestada. Kutäxaña,<br />

churaxaña. 3 -xi.<br />

Volverse a hablar los que se habían quitado el<br />

habla. Arurapisxaña.<br />

Voluntad. Munaña.<br />

Voluntad, amor. Amawaña. + Tenerla a alguno. Vide:<br />

amar.<br />

Volver el hijo al que le engendró para que cuide de<br />

él. Wawana laktaña.<br />

Volverse amigos. Amikusxaña amiku lurasxaña,<br />

compañasxaña, amikusthaptxaña, arusthaptaxaña.<br />

3 -xi. Vide: A. no. 50.<br />

Volver a la amistad o enemistad de antes. Amikuni<br />

vel inimikuni, kutisxaña. 3 -xi.<br />

Volverse hacia alguna parte. Jaxsuña.<br />

Volverse a Dios. Diosaru jaxsuña, jaxsukiptaña,<br />

kutikiptaña, jaqhukiptaña.<br />

Volverse en nada. Japhallaru, ch'usaru tukuña vel<br />

maña.<br />

Volverse boca, arriba. Laqhampu jaxsutaña.<br />

Volverse al revés. Vide: al revés.<br />

Volverse muchos a gritos contra alguno. Uxithapiña<br />

vel chuwanjama, t'ikanjama p'axchaña, qhapiña.<br />

Volverse alrededor. Vide Andar.<br />

Volver la cabeza a un lado y otro, contoneándose.<br />

Chuwanaqaña, k'inchinaqaña, q'illinaqaña. 3 -qi.<br />

Volver atrás de su palabra o concierto.<br />

Janichasxaña.<br />

Volverse a la parte contraria de como está. Jaqha<br />

manqha jaxsutaña, jaqhukiptaña.<br />

Volver los verbos neutros que significan volverse,<br />

anadiándoles una diéresis, significa volver.<br />

Jaxsuwaña, jaqhukiptäña, &c.<br />

Volver la hoja del libro. Mayajana, payajana, &c.<br />

Janakipaña.<br />

Volverse al pueblo muy pobre. Jararanka mich'isaki<br />

pankunixaña, kutinixaña. 3 -xi.<br />

Volver dentro los mocos que salen de las narices<br />

como los niños. Jurma juchaña, kutintäña vel<br />

qhultuntk'aña, qhinsantxaña.<br />

Volverse los párpados hacia arriba. Nayra llintakipti<br />

vel llint'akiptitu, con transición.<br />

Volver a uno de malo bueno. Jiski chuymaniru<br />

jaxsuwaña.<br />

Volver de bueno malo. Waxlliyaña, waxllisthaltäña,<br />

yanqharu jaxsuwaña.<br />

Volver a hacer la quinta. Wach'irpäsiña, jakhuxaña. 3<br />

-xi.<br />

Volver los ojos a un lado y otro o en blanco sin<br />

menear la cabeza. Nayra thijraña, thijrutaña.<br />

Volver a su pueblo sin tener con qué sustentarse en<br />

el camino. Payptanixaña, aypanutanixaña.<br />

Volver de lejos muchos con salud. Thuqunuqtxaña,<br />

thuqunukxaña.<br />

Volver el rostro para mirar a alguna parte.<br />

Ullunuqaña.<br />

Volver el rostro mirando atrás. Ullukiptaña,<br />

jaqhukiptaña.<br />

Volver por alguno de palabra. Arukipaña, jaljaña. 3<br />

-ji.<br />

Vomitar. Jaxruña, jaxrusuña. + Tener gana de ello:<br />

jaxrujachitu, chuyma khiwkuthaltitu, pituthaltitu,<br />

llujuthaltitu.<br />

Vomitar la comida o bebida. Manq'a kutusuwaña,<br />

uma kutusuwaña.<br />

Vómito. Jaxruwi, jaxrusuwi.<br />

Vosotros dos, tres, cuatro, &c. Panima, Kimsama,


Vocabulario de la Lengua Aymara 301<br />

pusima, &c.<br />

Votar prometiendo algo a Dios. Diosaru aru<br />

churasiña, aru jat'ususiña; con gerundio en -taki.<br />

Votar. Vide: maldecir.<br />

Voto que se hace a Dios. Vide: voto y votar.<br />

Voto así. Diosaru aru churasiña Diosaru vel Diosampi<br />

aru jat'ususiña.<br />

Voz. Kunka. Vide: Boz.<br />

Voz. Kunka. Vide: ronco. + Soltarla: kunkaptaña,<br />

kunka antutaña.<br />

Voz delgada. K'acha, salla, juch'usa.<br />

Voz gruesa. Lankhu q'axcha.<br />

Voz desabrida. Waxllita. Voz buena, suave. Sap'a,<br />

muxsa.<br />

Voces dar. Warariña, arunaqaña, qapariña, qapari<br />

anataña. + Darlas muchas a una: jayllisiña, jupiña,<br />

jaylliña.<br />

Voz mala. Jaxumalla, qankiñä.<br />

Vuelcos del corazón. Vide: alterarse o brincar. + Dar<br />

vuelcos el enfermo: jaqhukipta, jaqhururtaña, lat'a<br />

kumpuña, ñat'aña, qurpaña. + Dar vuelcos las<br />

mulas y otros animales: sunt'isiña, wat'ix<br />

wat'ixtaña, jaqhukipta jaqhururtaña.<br />

Vuelo. Jalutaña.<br />

Vuelta o envés del paño. Jikhani vel manqituqipa.<br />

Vuelta de azotes. Asutiwäsiña, jaychawasiña,<br />

misk'it'äña, muxstäña, jiskichantaña.<br />

Vuelta de podenco. Idem.<br />

Vuelta de la tela que van envolviendo en el telar.<br />

Llawu. + Tejerla: mä llawu sawuña.<br />

Vuelta del río y otras cosas. Q'inq'u q'inq'u, parqu<br />

parqu, k'awsu k'awsu. + Darlas el río. Q'inq'u<br />

q'inq'u jalaña. + Dar vuelta pasando a la otra parte<br />

del cerro y otras cosas así. Makipacha, sarakipaña.<br />

Y todos los verbos de andar con la partícula -kipa o<br />

-kipta y si la vuelta es hacía nosotros se pone<br />

-kiptani, como sarakiptaniña.<br />

Vuelta de cabellos. Ñaq'uta mithawäsiña, jik'iwäsiña,<br />

ñuqiwäsiña. + Dar vuelta de cabellos: mitawäsiña,<br />

&c.<br />

Vuelta que da el pájaro alderredor. Kiwyaña.<br />

Porque se llama kiwya el tal pájaro. Kiwyaña; es<br />

dar vuelta de azotes.<br />

Vueltas que da el volante del reloj. Phirurukipta<br />

phirurutaña, jalakípta jalarurutaña. Y éste puede<br />

aplicarse a otras cosas.<br />

Vuelta que dan a uno tomándole cuatro en el aire.<br />

Wayra jaqhuta.<br />

Y<br />

Esta letra que llaman y griega, casi siempre en la<br />

lengua Española sirve de consonante, pues yere alguna<br />

vocal, cuando se pronuncia leyendo, como es fácil de<br />

ver aún en algunas palabras que actualmente vamos<br />

escribiendo. Por esta causa no se podrán si no los<br />

vocablos que comienzan por Y, cuando tiene fuerza de<br />

consonante, al modo que dijimos, sacando algún<br />

vocablo, que todos universalmente acostumbran<br />

escribir con Y, como se fuera vocal: los demás podrán<br />

buscarse en los que se escriben con I, vocal.<br />

Y. Conjunción copulativa. -sa, y sirve de juntar<br />

dicciones. -ska, de juntar oraciones.<br />

Ya. Niya. V.g. Ya comimos: niya manq'atana.<br />

Yacer enterrado. Imatakiña, imatakakiña.<br />

Yema de huevos. Yü.<br />

Yema del árbol. Amu. Vide: botón.<br />

Yerno. Tullqa. + Tomar por yerno: tullqachasiña.<br />

Yerro, falta. Panta, pantata. Idem: pantawi. + Hacerle:<br />

pantaña.<br />

Yerto. Lawapacha. + Ponerse yerto: lawakakixaña,<br />

lawaptaña, ch'akhaptaña.<br />

Yerba para las bestias. Qhach'u. + Darla a las<br />

bestias: qhach'u liwaña vel churaña.<br />

Yerbas de varios géneros. Quranaka, alirinaka.<br />

Muchos nombres de las cuales se hallarán arriba en<br />

los vocablos de la M donde dice malas yerbas que<br />

se suelen desherbar en las chácaras.<br />

Yerba que nace en los pantanos. Chuwa chuwa.<br />

Yerba que rodea los árboles como la yedra y es<br />

medicinal contra el frío. Waji.<br />

Yerba medicinal también contra el frío. Sanu sanu<br />

phinqu phinqu.<br />

Yerba como granillos negros a la orilla de la<br />

laguna. Murmunta.<br />

Yerba que sirve de teñir azul. Qisña.<br />

Yerbazal. Qhach'u qhach'u, qura qura.<br />

Yerbas de comer cocidas. Ch'iwa yuyu.<br />

Yerbas que se comen crudas generalmente se<br />

llaman. Paqu, aunque tienen sus nombres<br />

particulares. + Comerlas: paquña.<br />

Yeso. Pachachi. + Calera o cantera de él: pachachi ira.<br />

Yeso, espejuelo. Lliphi lliphi pachachi.<br />

Yo, pronombre. Na, nä, naya.<br />

Yo mismo. Nakikija. + En plural dicen: nanaka,<br />

kikinakaja vel nanaka, kikija vel na kikinakaja.<br />

Nosotros mismos, exclusive. + Jiwsakikisa vel<br />

jiwsanaka kikisa vel jiwsanaka kikinakasa;<br />

hablando inclusive.


302 Ludovico Bertonio<br />

Z<br />

Zabullirse. Ñusk'untaña, k'uñuntaña.<br />

Zabullir. Ñusk'untäña, k'uñuntäña, phultuxrantäña.<br />

Zafo de gente o sin cosa que ocupe el lugar. Q'ara,<br />

q'araxtata.<br />

Zafar así. Q'araxtäña, q'aräxaña, q'arachaña.<br />

Zafio. Uru.<br />

Zaherir lo malo y también lo bueno. Ät'aña,<br />

äkataña, chuymaru ch'illat'aña. Ablat. -na de la<br />

cosa.<br />

Zahúrda. Quchina utapa.<br />

Zancadilla. Kayuna äkipaña, kitakipaña,<br />

millk'ukipaña. + Dar o echar zancadilla: kayuna<br />

äkipaña, &c.<br />

Zancajoso. Yanqha kayuni.<br />

Zapallo. Thamuña.<br />

Zapato de indios. Jiskhu. + Ponérsele: jiskhut'aña,<br />

jiskhot'asiña.<br />

Zapato a nuestro modo. Idem. + Calzársele:<br />

zapatut'asiña. + Quitársele: jiskhususiña,<br />

jiskhullusnuña, wiskhu apsusiña, ch'äsusiña.<br />

Zarcos ojos. Qupa nayra.<br />

Zarcillos de oro. Chuqi jinchu. + Ponérselos: chuqi<br />

jinchuna t'isnukatasiña.<br />

Zarcos ojos o pardos. Quychi nayra.<br />

Zarpas. Ñiq'ixtara, chullqu isi.<br />

Zarposo. Ñiq'ixtara isini.<br />

Zaino. Ipa pupa.<br />

Zenith. Sunaqi. + Estar el sol en él: Inti sunaqinki vel<br />

inti sunaqi. + Llegar el sol al zenith: Inti sunaqiru<br />

puri.<br />

Zorrilla de mal olor. Añuthä.<br />

Zorrilla contradictor. Kutipakamana vel sasikamana.<br />

Zorra. Qamaqi, laranu, pampa anu, suni anu.<br />

Zorra gran ladrona. K'ichi qamaqi.<br />

Zozobrar la nave, barco, &c. Wampu apakipti,<br />

sat'ikipti, jalakipti.<br />

Zumbar el oído. Jinchu ch'usuritu vel ch'ustitu.<br />

Zumbar las abejas. Pupa püti.<br />

Zumbido. Ch'usuraña, putaña. Según fuere de oído o<br />

abejas.<br />

Zumo. Uma, mark'a. + Exprimirle: ch'iwrusuña. +<br />

Tenerle: umani mark'ani.<br />

Zurrar. Lip'ichi phiskuña, qaquña.<br />

Zurrador. Lip'ichi phiskuri, &c.<br />

Zurrón. Lip'ichi wäqa, juru.


Vocabulario de la Lengua Aymara 303<br />

Para que no te halles dudoso (amigo lector) cuando hallares los números o cotas que se ven por toda esta primera<br />

parte del vocabulario, digo que se habían puesto para hallar otros sinónimos o modos de hablar que están en la<br />

segunda parte, cuyas letras se habían dividido con aquellos números para más brevedad; pero para que se<br />

alcanzase este interno era necesario imprimir primero aquélla que ésta; y por no haber advertido en ello, no<br />

servirán aquellas cotas tan puntualmente como deseábamos. Con todo esto para que haya algún tino en esto para<br />

los curiosos, será bien saber que todos los vocablos pertenecientes a la letra A, se habían dividido en 90,<br />

números dando a cada columna el suyo: y de la propia manera se habían dividido las demás letras, con que<br />

comienzan los vocablos por su orden de ABECEDARIO, pero por la causa que hemos dicho se han dejado de<br />

poner. Y así los números o cotas que hay en la primera parte, responderán a la columnas de aquella letra con que<br />

se acota remitiéndola a la segunda parte; aunque tampoco con la puntualidad que se requiere, sino a poco más o<br />

menos.<br />

Muchas veces también van acotados en esta primera parte los capítulos y parágrafos de la Gramática donde<br />

aquello se trata, y entiéndese de la Gramática de esta misma lengua aymara impresa en Roma el ano 1603.<br />

Las erratas que se hallaren en todo este Vocabulario irán notadas al fin de la segunda parte, que no sera dañosa,<br />

sino de algún provecho a los que con cuidado se diere al estudio desta lengua.<br />

Vale<br />

FIN DE LA PRIMERA PARTE DE éste vocabulario, a Gloria de Nuestro Señor Jesucristo y de su Santísima<br />

Madre siempre Virgen, y siempre inmaculada María señora. Nuestra, &.<br />

IMPRESA EN LA CASA DE LA COMPAÑÍA DE JESUS, del pueblo de Juli, que está en la provincia<br />

Chucuyto, en la imprenta de Francisco del Canto.<br />

Año de M. DC. XII.


304 Ludovico Bertonio<br />

SEGUNDA PARTE DEL VOCABULARIO<br />

Donde se ponen en primer lugar los vocablos de la lengua Aymara para hallar los que le corresponden en<br />

la Española<br />

Antes de dar principio a esta segunda parte, es necesario saber, que la Lengua Aymara carece de algunas letras<br />

que tiene la española y usa de otras que la española no tiene. Por esta causa adoptamos las letras o fonemas<br />

oficialmente aprobadas en Bolivia con el titulo de "Alfabeto único". El orden de las letras y silabas con que se<br />

ponen los vocablos para que con más facilidad puedan hallarse es la siguiente.<br />

A, Cha, Chi, Chu, Chha, Chhi, Chhu, Ch'a, Ch'i, Ch'u, I, Ja, Ji, Ju, Ka, Ki, Ku, Kha, Khi, Khu, K'a, K'i, K'u, La,<br />

Li, Lu, Lla, Lli, Llu, Ma, Mi, Mu, Na, Ni, Nu, Ña, Ñi, Ñu, Pa, Pi, Pu, Pha, Phi, Phu, P'a, P'i, P'u, Qa, Qi, Qu,<br />

Qha, Qhi, Qhu, Q'a, Q'i, Q'u, R, Sa, Si, Su, Ta, Ti, Tu, Tha, Thi, Thu, T'a, T'i, T'u, U, Wa, Wi, Wu, X, Ya, Yi, Yu.<br />

En el diccionario original de L. Bertonio se utiliza la duplicación de vocales aa, ii, uu; para el alargamiento<br />

vocálico. En la presente edición, para tal efecto, utilizamos la diéresis (¨), de acuerdo al uso del Alfabeto<br />

Unificado, como demostramos en los siguientes ejemplos:<br />

chaaca = chäka<br />

suuchaña = süchaña<br />

queenaña = qïnaña<br />

maa = mä<br />

Muy necesario también es volver a recordar que los vocablos que acaban como: q'apisiña, jaychasiña, &c, que<br />

son innumerables; hablan de ponerse sincopados diciendo: q'apisña, jaychasña, &c. Porque así acostumbraban<br />

decir los indios cuando hablan. Pero porque los principiantes quizá no acertarán a formar la tercera de indicativo,<br />

ni los demás modos que de ella dependen; pareciome ponerlos sin sincopa, con este aviso que hablando nunca<br />

digan q'apisiña, sino q'apisña y de esta manera todos tos demás que se acabaren en -siña en el presente y<br />

pretérito de indicativo, en primera y segunda persona y hablando por otros tiempos; de todos los modos siempre<br />

tomen a tomar la i, que quitaron en presente y pretérito de indicativo y lo mismo sucede en los que se acaban en<br />

-saña. Porque los dos dichos tiempos se ha de quitar la a, antes de ña, como sisña, en lugar de sisaña: hartarse, y<br />

-sña, en lugar de -saña, aunque estos son muy pocos.<br />

P, PH, P'. Cada una de estas letras en esta lengua se pronuncian de diferente manera como dijimos al principio de<br />

la primera parte. Y para que fácilmente se sepa dónde se han de buscar los vocablos que comienzan por ella,<br />

seguiremos este orden, que los distinguiremos en 3 parte. Primero: pa, pi, pu; segundo: pha, phi, phu: tercero:<br />

p'a, p'i, p'u. Y el modo como se han de pronunciar se sabrá como dijimos en la susodicha anotación primera y<br />

oyendo de la boca del indio, advertiendo que cuando se escriben con una sola p, se pronuncian como<br />

pronunciamos en nuestra lengua española.<br />

T, TH, T'. En 3 párrafos distinguiremos los vocablos pertenecientes a esta letra, en el primero comienzan por: ta,<br />

ti, tu; en el segundo: tha, thi, thu; y en el tercero: t'a, t'i, t'u. Advertiendo que cuando no tienen más que una sola<br />

t, s in h, se pronuncian como en romance, cuando es acompañada con h se pronuncian soplando y cuando está<br />

acompañado con un apostrofe se pronuncian como explotando.<br />

CH, CHH, CH'. 3 maneras tienen los indios de pronunciar esta letra, la una ordinaria como nosotros; como este<br />

vocablo chacha - varón. La segunda con más aspiración chhaxraña - arrastrar. La tercera es como ch'alla = arena.<br />

Para buscar está ordenada de la siguiente manera. Primero: cha, chi, chu; segundo: chha, chhi, chhu; y tercero:<br />

ch'a, ch'i, ch'u.<br />

K, KH, K'. en el vocabulario de L. Bertonio, estas letras están entremezcladas con las postvelares y<br />

desordenadamente. En la transcripción hemos tomado encuenta el contexto del habla actual, el buen gusto y más<br />

que todo algunos condicionamientos junto a las vocabies o, e. Y para hallar fácilmente están ordenadas de la<br />

siguiente manera. Primero: ka, ki ku; segundo: kha, khi, khu; y tercero: k'a, k'i, k'u.<br />

Q, Qh, Q'. Estas letras cada cual se pronuncia de diferente manera y con más fuerza. En el vocabulario de L.<br />

Bertonio igual que las letras velares están confundidas y en desorden. En la transcripción hemos tomado en


Vocabulario de la Lengua Aymara 305<br />

cuenta los mismos aspectos que para la letra anterior. El orden es de la manera siguiente. Primero: qa, qi, qu;<br />

segundo: qha, qhi, qhu; y tercero: q'a, q'i, q'u.<br />

X. Ningún vocablo hay, que comience por xa, xi, xu. Pero se usa mucho en el medió y fin de la dicción y si<br />

alguno en el principio que comienza a estudiar este nuestro vocabulario no acertare a leerla (que cierto es la más<br />

dificultosa letra de todas para leer), haga cuenta que es ja, ji, ju. Y después podrá preguntar al indio ladino, cómo<br />

se pronuncia el vocablo escrito con aquella letra xa, &c.


306 Ludovico Bertonio<br />

X<br />

No hay vocablo que comience con xa, xi, xu. Sólo ocurre en posición medial y final de la palabra.<br />

Este fonema representa un sonido muy propio de la lengua aymara. Es postvelar porque su pronunciación sale<br />

detrás del velo del paladar y es fricativo porque al pronunciarlo el aire sale del pulmón como raspando y<br />

haciendo vibrar las cuerdas bucales.<br />

No es oclusivo porque en su pronunciación se puede alargar. Además al igual que los sonidos /q/, /qh/, y /q'/,<br />

condiciona a las vocales /i/ y /u/ haciendo que éstas se pronuncien como si fueran e, o.


Vocabulario de la Lengua Aymara 307<br />

A<br />

A. Significa ¡Oh! interjección de uno que llama a Dios<br />

con afecto de amor o a otras personas que nos<br />

pueden valer, como: "A Jesucristo qhispiyirijay<br />

qhispiyakita": "¡oh! Salvador mío Jesucristo,<br />

salvadme". Al pronunciarla es menester detenerse<br />

en ella.<br />

Äja. El palo atravesado.<br />

Äjaña. 3 äji. Atravesar un palo o atrancar.<br />

Äjasiña. Tener arrimado algo mucho tiempo a alguna<br />

cosa. Martiranakana janchiparu yawriparina<br />

äjasiritawina: arrimaban hierro ardiente a las carnes<br />

de los mártires. Kantila äjasirapimama: yo te tendré<br />

la candela, te alumbraré.<br />

Äjususiña, uñisiña, mistuwasiña. Andar encontrados.<br />

Äkataña. Poner las manos en alguno. Ampara äkatitu.<br />

Äkataña. Arrimarlas.<br />

Äkipaniña. Venir muchos dando la vuelta de algún<br />

cerro o punta de tierra, &c. Y las mismas partículas<br />

entran en el verbo aywiña, con todas las otras que<br />

convienen a los verbos de movimiento.<br />

Äluqaña. 3 -qi. Andar o esgrimir con las manos como<br />

uno que desvaría y también es diestro en hurtar.<br />

Änkaña. 3 -kiy vel ñakaya usuña. Estar enfermo largo<br />

tiempo o en un grito y dolor.<br />

Änuqaña. Tercera persona änuqi. Hacer alto o parar<br />

muchos en algún cabo o casa.<br />

Änuqtaña, allinuqtaña vel apanuqtaña. Idem: hacer<br />

alto, llegar o parar muchos.<br />

Äña. En tercera persona iyi vel ayi; ir muchos juntos,<br />

lo mismo que aywiña. Y por ser verbos de<br />

movimiento, se componen con muchas partículas,<br />

como se puede ver en el verbo saraña, donde están<br />

todas y también en algunos otros. Aquí no<br />

pondremos sino algunos pocos.<br />

Äña. 3 iyi vel ayi. Llevar cosas largas, como varas,<br />

palos, &c. algunos de sus compuestos son los que<br />

se siguen.<br />

Äqaña. 3 äqi. Desviar o apartar esas cosas largas.<br />

Äqaña. 3 äqi. Cortar cosa larga, un palo, una mano,<br />

&c.<br />

Ära vel Isnalla a vocali. Quinua bastarda, silvestre.<br />

Ära jaqi. Uno que presto envejece.<br />

Äraña. Quitar esas cosas largas al que las lleva o de<br />

algún montón.<br />

Ärpäña. Darlas. Chuki ärpiyita: dame la lanza,<br />

alcánzamela; cuando está desviada.<br />

Ätataña. Neutro. Esparcirse la multitud; cuando es<br />

activo tendercosas largas.<br />

Ätu änuqaña. 3 -qi. Llamar a Dios en sus trabajos o a<br />

sus padres, dando sus quejas amorosas.<br />

Äthapitaña. Encontrarse de ambas partes la gente o<br />

multitud para pelear o para otra cosa. Viene de aña,<br />

que es neutro.<br />

Äthapi äruña. Neutro. Juntarse de muchas partes; y<br />

cuando es activo, juntar.<br />

Äthapiña. Encoger el pie o la mano.<br />

Äthusnuña. Neutro. Salir fuera de la pared un palo o<br />

cosa semejante, campear uno sobre muchos.<br />

Ät'aña. Zaherir, decir en la cara las malas obras que<br />

uno hizo. Kunatha urujamapiniki juchanakajana<br />

ät'itta: ¿Por qué causa cada día me das en rostro<br />

con las culpas que he cometido?<br />

Äwaqasa. Nombre de un cerro o guaca que se<br />

concertó de soplar viento, cuatro días con sus<br />

noches contra Tunupa, según las fábulas de los<br />

indios.<br />

Äwaxaña. 3 -xi. Qichimaña, tusukakiña.<br />

Desperdiciarse la hacienda.<br />

Äxataña. Poner la mano o cosa larga sobre algo. Aka<br />

aru jani chiqachi, amparaja ninaru äxatirikta: si<br />

esto no es verdad, pondré mi mano sobre el fuego.<br />

Äxaruña. Tomar en la mano o levar cosa larga.<br />

Äxaruta. Participio o nombre, el que lleva. Thujru<br />

äxaruta sari: anda con bordón en la mano.<br />

Äxaruwaña vel äxaräña. Dar cosas para que lleve o<br />

tenga.<br />

Äxraña. Descuartizar. Taru taru äxrama: descuartizad,<br />

haced cuartos.<br />

Äxthusnuña. Neutro vel tinkikipaña. Caer de su<br />

estado hacia atrás o de lado. )( Su contrario es<br />

killit'aña, nasatha vel nayratha tinkiña: caer de<br />

hocicos.<br />

Achachi. Viejo.<br />

Achachiptaña, achachikiptaña, achachikipaña,<br />

achachixaña, achachitaña. Envejecerse y dícese<br />

de todos los animales y plantas.<br />

Achachi. Abuelo. + Chacha achachi: abuelo de parte<br />

de padre. + Marmi achachi: abuelo de parte de<br />

madre.<br />

Achachi. La cepa de una casa o familia.<br />

Achachi. Término o mojón de las tierras. Achachi<br />

sät'äña: ponerle.<br />

Achaqu. Ratón. Luntata achaqu: gran ladrón.<br />

Achanqara. Una flor de varios colores.<br />

Achanqara qhawa. Camiseta listada de alto a bajo de<br />

varios colores.<br />

Achikaña. 3 -ki. Rogar ahincadamente.<br />

Achikakataña. Insistir rogando más y más.<br />

Achikakipaña, jallpakipaña. Sacar con muchos


308 Ludovico Bertonio<br />

ruegos y palabras melosas lo que pide.<br />

Achikanuqaña. Amansar con ruegos.<br />

Achiwa. Quitasol. Y también el cielo de tos dóseles.<br />

Achit'aña. Burlar a uno, no cumpliendo lo prometido.<br />

Achuña. Dar fruto.<br />

Achurapiña. Rentar, dar tanto de fruto.<br />

Achukipaña, puqukipaña. Madurar los frutos de los<br />

árboles y plantas. Es verbo neutro.<br />

Achu. Fruto de todas las cosas.<br />

Achuniña. Tener ya fruto el árbol o planta.<br />

Achuña. Llevar con la boca algo. Aru achuña:<br />

chismear.<br />

Achuxäña. Llevar regalos para sus hijos.<br />

Achuraña, t'ururaña. Roer algo.<br />

Achuxaruta. Participio, el que lleva con la boca.<br />

Achuqaña. 3 -qi. Sacar bocado mordiendo.<br />

Achujaña. 3 -ji. Morder, sin sacar bocado.<br />

Achusiña. Morderse, "ad invicem" vel achujasiña. + Y<br />

también significa tenerse odio y centellear las<br />

estrellas.<br />

Achusu achusuña. Morder en diversas partes y sacar<br />

bocados con garfios.<br />

Achut'asiña. Morderse el labio en señal de cólera.<br />

Achutataña, sapatataña. Echar raices las plantas.<br />

Achut'aña. Asirse o trabarse de algo. -ru.<br />

Achuthapäña. Activo. Encorchetar o trabar una cosa<br />

con otra.<br />

Achuthapisiña. Trabarse dos o tres cosas.<br />

Achu ch'ukiña. Atenacear sin cesar; y también hablar<br />

mal muy a menudo de alguno.<br />

Achuch'ukisiña. Morderse, decirse malas palabras.<br />

Achuniña. Atraer. Kisuqala yawri achuniriwa vel<br />

achutiriwa: la piedra imán atrae el hierro a sí<br />

Achusäña, katusäña, k'anasaña. Activos. Trabar<br />

algo, como paredes, &c.<br />

Achujäña. Hilvanar o pegar algo para deshacerlo.<br />

Achunuqaña. Morder en muchas partes.<br />

Achurpäña, alisirpaña, jikharpäña. Ahuyentar con<br />

malas palabras.<br />

Achjara. Interjección de uno que se despide; adiós<br />

que me voy.<br />

Achjaramanta, achjara. Interjección de uno que se<br />

acuerda de algo<br />

Achuqalla. Comadreja.<br />

Achulla. Ratón grande.<br />

Achuma. Cardo grande. Y un bebedizo que hace<br />

perder el juicio por un rato.<br />

Achupalla. Cardo blanco y también el marco de pesar<br />

con balanzas o romana.<br />

Achhuña. Estornudar.<br />

Achhujachaña. Tener gana de estornudar.<br />

Achhu achuña. Estornudar a menudo.<br />

Achithapiña. Componer los discordes o pleiteantes.<br />

Ajanu. El rostro de los hombres y todos los animales.<br />

Ajanu. La haz de todas las cosas. )( Manqi vel jikhani.<br />

El envés.<br />

Ajanu churapusiña, ulljäsiña. Descubrirse el rostro o<br />

desembozarse.<br />

Ajanu thami. Entre dos luces.<br />

Ajanu jayphu. Idem.<br />

Ajanu sarphu. Idem.<br />

Ajanu ch'aka, phiswata. Flaco de rostro.<br />

Ajanuni. Hermoso de rostro o grande de rostro.<br />

Ajanuwisa. Feo de rostro o pequeño de rostro.<br />

Ajanuru jiwaña. Andar muerto por la hermosura de<br />

alguna persona.<br />

Ajanunchaña. Dar golpe en el rostro y decir en la<br />

cara.<br />

Ajanuru saña. Decir en la cara por afrenta.<br />

Ajanu. Media vuelta de lo que uno teje. )( Llawu.<br />

Vuelta entera de la tela.<br />

Ajanuchaña, ajanuki sawuña. Tejer media vuelta.<br />

Ajanuchaña. Ser desgraciado en hijos o haciendas<br />

cuando se pierden. Usase con transición.<br />

Wawanakaja ajanuchitu: todos mis hijos se me<br />

mueren o salen aviesos.<br />

Ajanu. La espiga de la quinua. Cogerle o quebrarle:<br />

k'ichiqaña -rjaña. Reñir de palabra a alguno.<br />

Ajasiña. Reñir, "ad invicem".<br />

Ajasi. La riña o discordia.<br />

Ajasi tukutana qamaña. Vivir en perpetua discordia.<br />

Aja laykuri, aja layku. Él que es principio de la riña<br />

o atizador de ella.<br />

Aja laykuña. Comenzar o atizar la riña.<br />

Ajasthaltaña. Comenzar o trabar la riña.<br />

Ajathapitaña. Idem.<br />

Ajasthapitaña. Idem.<br />

Aju. Gargantilla, collar, soga.<br />

Ajut'aña. Ponérsela.<br />

Ajut'asiña. Idem.<br />

Ajut'äña, ajuntäña. Ponerte a otro. Y entiendese<br />

también de la soga, y otra cualquiera cosa que uno<br />

se echa al cuello.<br />

Ajuqaña. 3 -qi. Acabar de morir o despenarse el<br />

enfermo de mucho tiempo.<br />

Ajuqxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Ajuqäña. 3 -qï. Despenar al que está agonizando o<br />

matar al público malhechor.<br />

Ajustaña. Bostezar. Lakha ajustaña: ponerse boca<br />

arriba.<br />

Ajusuña, ajusuxaña. 3 -xi. Acabar de pagar la deuda,<br />

la pena corporal que uno debía y cualquiera otra


Vocabulario de la Lengua Aymara 309<br />

cosa que entrega.<br />

Aka. Pronombre demostrativo, "hic, hac, hoc" de<br />

todos tres géneros, como también lo son todos los<br />

demás pronombres y adjetivos.<br />

Akana. En este lugar.<br />

Akaru. A este lugar.<br />

Akatha. Por aquí o de aquí.<br />

Akaqata. Por aquí.<br />

Akakipa. De esta parte, a la vuelta de algo, hacia acá.<br />

Qullu akakipa: a esta parte del cerro.<br />

Akatuqi. Idem.<br />

Akäxa. Idem: de esta parte.<br />

Aka qala, aka qhula, k'umintakamana. Uno que<br />

interiormente te juzga y murmura.<br />

Akapï Diosasa, akapï crusasa. Por Dios, por esta<br />

cruz.<br />

Akchaña. Hacer de esta manera, mostrándolo o ir<br />

hacia esta parte, señalándola.<br />

Akchama, ukchama situ. Mándame sin tiempo que<br />

haga esto o lo otro.<br />

Akajamachaña vel akajachaña. Mostrar a otro como<br />

ha de hacer alguna cosa.<br />

Akar uchaña. Poner algo aquí, mostrando el lugar.<br />

Akilla. Vaso de plata para beber, que también llaman<br />

qiru y, si es a manera de taza wich'i.<br />

Akilla akilla uyu. Cerca que tiene la pared muy alta.<br />

Akiyri. Lo más cercano y dícese de todas cosas. )(<br />

khuri.<br />

Akiyrijaru. Más cerca.<br />

Akuñä. Tortilla de quinua tostada al hielo.<br />

Alä, athax. Interjección de uno que se duele o<br />

compadece.<br />

Achistay: es más propio de mujeres y viejos.<br />

Alä. Arriba. Preposición encima o sobre. Y pospónese<br />

a los nombres.<br />

Alät'a, ch'utu vel patxa. La coronilla o lo alto o<br />

cumbre.<br />

Alaxa. Someramente.<br />

Alaxa chuyma. Fingidamente.<br />

Alaxa jaqi. Hombre claro que nada finge, no doblado.<br />

Alaxarana vel Alärana. La parte cercana a la cumbre.<br />

Alaxarana ñaq'uta. El cabello cercano a la coronilla<br />

de la cabeza.<br />

Alaxpacha. El cielo, morada de los santos,<br />

Alaxachi. Someramente.<br />

Alaña. Comprar y vender, según fuere la<br />

construcción, con -ru es vender, con -na es<br />

comprar.<br />

Alajaña. Vender propiamente -ru, del precio y<br />

persona.<br />

Alasiña. Comprar propiamente con la preposición -na,<br />

de precio y persona.<br />

Alakipa, alaruruña. Mercadear, tratar para ganar.<br />

Alasxaña. Volver a comprar lo vendido. 3 -xi.<br />

Alakamana. Mercader o él que vende en el mercado.<br />

Alata. Esclavo comprado.<br />

Aliqa, tukuya. Tiempo continuado. Mä paxsi aliqa: un<br />

mes arreo, continuo.<br />

Aliqaki sarasiña. Venir sin pesadumbre de nadie.<br />

Alchi. Nieto o nieta.<br />

Alalay. Es interjección de uno que padece frío.<br />

Alalaw. Idem.<br />

Alalaw k'achaki. Interjección del que se huelga de<br />

ver una cosa pequeña graciosa.<br />

Alasä. Una parcialidad de los indios; cuyo contrario es<br />

mäsä. Y suele haberlas en todos los pueblos.<br />

Alixataña. Trabajar sin levantar o alzar cabeza.<br />

Aliña. Nacer o crecer los sembrados y plantas.<br />

Ali vel jut'i. Planta o mata de alguna cosa.<br />

Aläsiña. Dejarse crecer las uñas, cabello, &c.<br />

Alikipaña. Crecer demasiado.<br />

Alikipata. Crecido demasiadamente. Ñaq'uta alikipata<br />

saranaqaña: andar con el cabello muy crecido.<br />

Alinkuna. Todo género de flores o verduras.<br />

Aliki qhulliña. Ahondar arando.<br />

Alisiña vel arkaña. Seguir o acompañar.<br />

Alisnaqaña. 3 -qi. Perseguir.<br />

Alismukuña. Echar de sí.<br />

Alisirantaña. Seguir al que entra en alguna casa.<br />

Alisintaña. Idem.<br />

Alispäña. Echar de si.<br />

Alisisnuña vel arkusuña. Ir en seguimiento del que<br />

sale de alguna casa o pueblo.<br />

Alisipiniña. Seguir sin parar.<br />

Alistaqaña. 3 -qi. Siguiendo a uno encontrar con otro.<br />

Alinuqaña. 3 -qi. Estar crecido los sembrados, viene<br />

del verbo aliña.<br />

Alisuña, chillkusuña. Idem.<br />

Alit'aña, arphat'aña. Humillarse, inclinarse.<br />

Alit'iri chuymani. Humilde.<br />

Alixataña. Reclinarse sobre algo.<br />

Alithapiña, kichuthapiña. Estar triste por algún<br />

desastre.<br />

Aliranaña; arpharanaña. Llegarse con humildad<br />

inclinándose.<br />

Alintasiña. Esconder el rostro. Alu. Hermano menor<br />

de alguna mujer.<br />

Aluni, qullakani. Hermano con hermana.<br />

Aluni, chinkini. Idem.<br />

Partícula general: -ä vel -ya<br />

Alläña vel alliyaña. Mandar menear o allanar el<br />

montón de estas cosas, permitir o hacer que le


310 Ludovico Bertonio<br />

meneen.<br />

Partícula general: -asi vel -yasi<br />

Alläsiña. Hacer que otro le revuelva algo, permitir o<br />

dejar. Uka jaqina ch'uñuma alläsima: deja o haz<br />

que aquel indio menee o tienda un poco tu chuño.<br />

Allqaña. 3 -qi. Dejar por acabar.<br />

Allqäña. Ser causa o hacer que uno deje de acabar<br />

algo.<br />

Allqasiña. Dejar de acudir a la obra que debía, faltar a<br />

ella.<br />

Allqasiña, puchuqasiña. Apartar algo para guardarlo.<br />

Allqawaxaña, jaytawaxaña. Dejar algunas cosas de<br />

muchas que lleva.<br />

Allqaña. Neutro. Morir mozo. Waynaki allqi cha: oh<br />

qué lástima que murió mozo.<br />

Allqa. Sobra de la comida y de otras cosas que<br />

quedan.<br />

Allqa. Entreverado de diverso color.<br />

Allqa sillu. Lo negro de la uña que suele haber por<br />

alguna inmundicia entre ella y la carne.<br />

Allqa sillu vel k'ata. Poquito.<br />

Allqamari. Pájaro blanco y negro y cuando es pollito<br />

se llama suwamari.<br />

Allqamarikiptaña. Salir de pollito ya este pájaro.<br />

Allqamarikiptaña. De bobo hacerse prudente, de<br />

ignorante sabio, de andrajoso bien vestido.<br />

Alli. Temprano de parte de tarde. Allijaki jutajata.<br />

Alli mara. Año fértil.<br />

Allinaki puriña. Llegar a buena coyuntura para su<br />

bien o de otros, y añádesele -ja, -ma, -pa, -sa;<br />

según fuere la persona.<br />

Allinajanaki maqhaña. Para mi dicha o bien me<br />

volví a mi casa o pueblo. Y así pueden ponerse<br />

otros verbos.<br />

Allinaki purixama. Seas bien venido.<br />

Allini, samini. Dichoso.<br />

Alliña. Menear cosas menudas como trigo, arena,<br />

chuño y su ropa amontonada, como allanando o<br />

revolviendo el montón de estas cosas y quiero<br />

componer este verbo con todas las partículas, para<br />

que se vea la significación de ellas; atento que<br />

muchos quizá no podrán haber a las manos el arte<br />

donde tratamos de propósito lo que toca a estas<br />

partículas. La G. significa partícula general.<br />

Partícula general: -ka Relativo<br />

Allikaña 3 -ki. Aquel maíz que revolví, todo estaba<br />

apolillado; alliqthata, uka tunqu thuthatakama<br />

tawma: quítase la a, de la qa por ser presente de<br />

indicativo, y en plural se pone después de -piska:<br />

allipiska qatana; aunque también se debe sincopar.<br />

Lo demás que hay a cerca de los relativos véase en<br />

el arte cap. 10.§.2.<br />

Partícula general: -ka Actuación.<br />

Allikaña. Menear actualmente estar meneando y en<br />

plural entra la -ka después de -piska, como la<br />

precedente.<br />

Allikakiña: Idem: estar meneando o revolviendo.<br />

-qa Apartamiento.<br />

Alliqaña. 3 -qi. Apartar del montón, desviar.<br />

Alliqaniña. Apartar hacia nosotros esas cosas<br />

menudas.<br />

-kata. Allegamiento.<br />

Allikataña. Allegar esas cosas como a la pared,<br />

montón, &c.<br />

Partícula general: -chi: Duda.<br />

Allichiña. Dudar o sospechar que alguno revolvió.<br />

Jumaxa q'ipichata isi allichita: sospecho que tú has<br />

revuelto el envoltorio de ropa o fardo y precede la<br />

-xa pospuesta a algún nombre o parte de la oración<br />

Partícula general: -ch'uki: Frecuentación.<br />

Allich'ukiña. Manejar a menudo esas cosas o<br />

fingidamente.<br />

Partícula general: -kucha: Temor<br />

Allikuchaña. Solamente se usa en optativo de<br />

ordinario. Allikuchasma: mira no manejes.<br />

Partícula general: -jacha: Gana.<br />

Allijachaña. Tener gana de revolver y se usa con<br />

transición. Tengo gana de revolver: allijachitu. Y si<br />

la acción del verbo puede pasar a primera y<br />

segunda persona, también admite sus partículas.<br />

Tengo gana de aporrearte: Jaychajachasina. Tienes<br />

gana de aporrearme: jaychajachitta; y así<br />

jaychajachatama, jaychajachitu.<br />

Partícula general: -wa: Antes.<br />

Alliwaña. Revolver antes que haga otra cosa o de<br />

presto.<br />

-waqta: Caida.<br />

Alliwaqtaña. Neutro. Caerse o derrumbarse las dichas<br />

cosas.<br />

Partícula general: -wäsi: Demasía.<br />

Alliwäsiña. Manejar demasiadamente o sin para qué.<br />

-ja. Ayuda.<br />

Allijaña. 3 -ji. Ayudar a revolver; otras veces no añade<br />

nada a la significación del verbo.<br />

Partícula general: -xa: Reiteración.<br />

Allixaña. 3 -xi. Tornar a revolverlas; y en plural, entra<br />

después de -piska.<br />

Partícula general: -xä: Dar.<br />

Allixäña. 3 -xi. Dar recaudo a otro o ripio para que las<br />

lleve.<br />

-xaru: Tomar.<br />

Allixaruña. Tomarlas de donde están.


Vocabulario de la Lengua Aymara 311<br />

-jra. A diversas partes.<br />

Allijraña. Allegar esas cosas a todas partes.<br />

-xata: Encima.<br />

Allixataña. Echar encima.<br />

-xta: Apartamiento.<br />

Allixtaña. Neutro, Apartarse del montón esas cosas.<br />

-muku: Apartamiento.<br />

Allimukuña. Apartar esas cosas por ahí a algún cabo.<br />

-naqa: De acá para allá.<br />

Allinaqaña. 3 -qi. Llevar de acá para allá esas cosas<br />

manejándolas.<br />

-naqta: Abundancia.<br />

Allinaqtaña. Haber mucho de esas cosas por ahí. Dice<br />

también; aka markana misanaka allinaqti; hay<br />

muchas misas.<br />

Partícula general: -ni: Hacia acá o hacia allá.<br />

Alliniña. Traer allegándolas con la mano; y con los<br />

verbos de quietud significa hacia allá, como<br />

ullaniña: ir a ver.<br />

-nuqa: Abajo.<br />

Allinuqaña. 3 -qi. Tender esas cosas. En otros verbos<br />

significa poner en el suelo, como waranuqaña:<br />

derramar en el suelo o abajo.<br />

-nuqta: Caída.<br />

Allinuqtaña. Venirse abajo, derrumbarse el montón.<br />

Partícula general: -pini: Total acción.<br />

Allipiniña. Revolver esas cosas totalmente hasta el<br />

cabo. Entra después de -piska.<br />

Partícula general: -ki: Solamente.<br />

Allikiña. Estar solamente ocupado en manejar esas<br />

cosas. Entra después de -piska.<br />

-kipa: Vuelta.<br />

Allikipaña. Revolverlas de arriba abajo o mucho.<br />

-kipta: Vuelta.<br />

Allikiptaña. Neutro. Caerse hacia allá o a la otra parte<br />

contraria donde nosotros estamos.<br />

-ra: En poca cantidad.<br />

Alliraña. Quitar algo de lo de encima del montón.<br />

Partícula general: -ra: Contra voluntad.<br />

Alliraqaña. 3 -qi. Revolverlas contra el gusto o<br />

voluntad de otro.<br />

-racha: Fuera de tiempo.<br />

Allirachaña. Idem: allilachaña. Ocuparse mucho en<br />

revolverlas cuando hay otras cosas que hacer.<br />

-rana: Mostrar<br />

Alliranaña. Allegarlas para que otro las vea.<br />

Alliranaña. Allegarlas al montón por todas partes al<br />

pie de él.<br />

-rantata: Hundirse.<br />

Allirantataña. Neutro. Hundirse sumiéndose la tierra.<br />

Sincópase ja a, de la -ta primera.<br />

Partícula general: rapi: Para otro.<br />

Allirapiña. Revolverlas por amor, causa o respecto de<br />

otro y se usa con transición como también su<br />

contraria -raqa.<br />

Partícula general: -raki: También.<br />

Allirakiña. Revolverlas también, habiéndoles hecho<br />

algún otro beneficio. Entra después de -piska, en<br />

plural.<br />

Partícula general: -rpä: Significa varias cosas.<br />

Allirpäña. 3 -yi. Echarlas por ahí o darlas de mano en<br />

mano.<br />

Allirpäwaña. Allegarlas a otro que no puede<br />

alcanzarlas con sus manos.<br />

Partícula general: -rukipta: Embebecerse.<br />

Allirukiptaña. Embebecerse en revolverlas.<br />

-ruru: Trasegar.<br />

Allikipa alliruruña. Trasegar llevándolas con las<br />

manos a una parte y otra. Y le precede siempre<br />

-kipa, al modo que aquí se echa de ver.<br />

Partícula general: -si: En su provecho.<br />

Allisiña. Revolver esas cosas para su provecho. En<br />

primera y segunda persona de singular, en el<br />

presente de indicativo todos los verbos acabados en<br />

-siña, se sincopan y acaban en -sña, perdiéndose la<br />

-i, la cual se toma a tomar en todas las otras<br />

personas y tiempos. Y aunque otros verbos también<br />

admiten sincopa en las susodichas dos personas, no<br />

se echa de ver tan claramente, como en estos que<br />

acaban en -siña o -saña; aunque, por no dar<br />

ocasión de errar en el vocabulario, todos los verbos<br />

ponemos sin síncopa.<br />

-ska: Actuación.<br />

Alliskaña. Estar revolviendo o aliñando esas cosas.<br />

Compónese de -si y de -ka y en plural se queda si<br />

antes de -piska. Y -qa después. Allisipiskaqatana.<br />

-staqa: Delante.<br />

Allistaqaña. 3 -qi. Ponerlas delante de otro<br />

allegándolas para que las vea.<br />

-su: Afuera. )( -nta.<br />

Allisuña. Sacarlas atuera o arriba. Su contraria es<br />

-nta, que se me olvidó ponerla en su lugar después<br />

de -nuqta.<br />

Allintaña. Ponerlas dentro, allegándolas.<br />

Allisu allintaña. Sacarlas y meterlas muchas veces. El<br />

segundo se varia por sus personas, modos y<br />

tiempos; el primero queda invariable.<br />

-thapi: Unión.<br />

Allithapiña. Juntarlas.<br />

-thapita: Unión.<br />

Allithapitaña. Neutro. Juntarse de suyo.<br />

-thapi. -ru.


312 Ludovico Bertonio<br />

Allithapi alliruña. Juntarlas de diversas partes.<br />

Siempre que el verbo se repite, sólo el segundo se<br />

conjuga.<br />

-thalta: Levantarse.<br />

Alluthaltaña. Levantarse o resurtir arriba, por algún<br />

golpe u otro movimiento. Es neutro y la vocal<br />

precedente a -thalta, se vuelve en u.<br />

-tata: Tenderlas.<br />

Allitataña. Tenderlas.<br />

-tatxa: Volver.<br />

Allitatxaña. Volver a tenderlas, compónese de dos<br />

partículas. 3 -xi. Y en plural la -xa, entra después<br />

de -piska:<br />

-t'a: Brevedad.<br />

Allit'aña. Revolver con brevedad por alguna ocasión.<br />

Partícula general: -tawi. Descuido.<br />

Allitataniña. Revolverlas por descuido o decirlo al<br />

que no lo sabe. En plural entra después de piska.<br />

-thusnu: Salirse.<br />

Allithusnuña. Salirse o levantarse esas cosas de<br />

donde están hacia arriba.<br />

-uta: Levantar.<br />

Allutaña. Levantarlas con las manos sin meterlas y<br />

otra cosa, piérdese totalmente la vocal inmediata a<br />

-uta o por mejor decir se convierte en-u.<br />

Alluta allinuqaña. 3. -qi. Levantarlas y ponerlas<br />

muchas veces. Sólo el segundo se conjuga.<br />

-uthalta: Levantarse.<br />

Alluthaltaña. Levantarse o resurtir en alto; lo mismo<br />

que dijimos en -thalta. Frecuentación.<br />

Alli alliña. Revolverlas frecuentemente. El segundo<br />

solo se conjuga las partículas generales, que por<br />

serlo tienen a su lado una G en todos los verbos<br />

significan lo mismo. Las otras, algunas veces<br />

varían según los verbos con que se componen y por<br />

eso es menester advertido, cuando se van mirando<br />

ios compuestos, que están en el vocabulario y<br />

cuando oímos hablar a los indios.<br />

Alluxa, jakha. Mucho y muchos.<br />

Alluxaptaña. Crecer o multiplicarse.<br />

Alluxaptaña. Acrecentar.<br />

Allpaqa. Camero, que por otro nombre llaman paqu.<br />

Allpaqa jaqi vel aykaya, manso, afable.<br />

Allpaqa jaqi. Pequeño de cuerpo. )( Wakhaya jaqi,<br />

alto.<br />

Allpaqa p'isaqa. Perdiz pequeña y dícese de otros<br />

animales.<br />

Allpi. Espeso. )( Uma uma: liquido, hecho agua.<br />

Allpichaña. Espesar. )( Umachaña, ablandar.<br />

Allpiña, muriña. Mojar<br />

Allqiri jaqi. Mal logrado.<br />

Allqiwiri jaqi. Servicial.<br />

Allu. "Pudenda virorum".<br />

Amajasiña. Acordarse, quiere acusativo.<br />

Amajasisiña; amutasiña. Acordarse, y discurrir;<br />

puede escribirse con -xa.<br />

Amajasiña. Memoria.<br />

Amajasiñani. De mucha memoria.<br />

Amajasäña. Despertar a otro, recordarle.<br />

Amajaslña, p'araxtaña. Despertar, recordar. Neutros.<br />

Amajasiña. Pensamiento.<br />

Amajasiñaru puriña. Tener pensamiento de pecado.<br />

Amajasiña mat'itu vel puritu. Acudir pensamiento.<br />

Amajasiña jikharpäña. Desechar pensamiento.<br />

Amajasisxaña. Acordarse de lo olvidado. Acusativo.<br />

Amajasxaña. Idem.<br />

Amajasirapiña. Cuidar de lo que otro ha menester.<br />

Amajasirapita. La persona de quien uno cuida.<br />

Amajasxaña. Volver algo a la memoria. Juchaja jani<br />

jicha amajasxiti vel Jani amajasxituti: no me ocurre<br />

a la memoria mi pecado.<br />

Amajasisiña, chuymachasiña. Llegar a los años de<br />

discreción.<br />

Amajasäsiña. Aconsejarse.<br />

Amat'aña. Acordarse; más usado es amajasiña.<br />

Amaya. Cuerpo muerto.<br />

Amaya uta. Sepultura.<br />

Amaya t'irithapiña. Amortajar.<br />

Amaya t'irithapiña. Mortaja.<br />

Amaya kallaña. Andas.<br />

Amayana khitapa. Mariposa que anda al derredor de<br />

la candela.<br />

Amaya. Hombre flaco, consumido.<br />

Amaya. Hijo muy querido.<br />

Amaya. Almena.<br />

Amayata. Idem.<br />

Amayata sät'äña. Ponerla.<br />

Amayata. Caballete de tres maderos para el tejado.<br />

Amaya. Perezoso, muerto.<br />

Amaya kunka. Voz ronca.<br />

Amayataña. Enronquecerse. Kunka amayatitu: tengo<br />

la voz ronca.<br />

Amayana anita. Ronco.<br />

Amanawi, t'aqhanawi. Sin cesar más y más o<br />

frecuentemente.<br />

Amaru. Duro.<br />

Amarutaña. Endurecerse.<br />

Amaruxaña. 3 -xi. Idem<br />

Amaruptaña. Idem.<br />

Amankaya. Flor blanca o colorada como lirio o<br />

azucena.<br />

Amawt'a, chuymaxtara. Muy sabio, prudente.


Vocabulario de la Lengua Aymara 313<br />

Amawt'aña. Sabiduría.<br />

Amawt'a chuymaña. Idem.<br />

Amawaña. Amar y querer.<br />

Amawasiña. Amarse uno a otro.<br />

Amawasiña. Tener gana de algo. Manq'a jani<br />

amawasituti: no tengo gana de comer.<br />

Amawaña. Amor, voluntad.<br />

Amawaña. Amable.<br />

Amawañaxtara. Amabilísima, dignísimo de amor.<br />

Amawanaña, amawañapa. Amabilísimo.<br />

Amañaqiña. Salir seca en la ijada o dar como<br />

calambre de cansancio. Amañaqitu.<br />

Amka vel chuqi. Papa, comida ordinaria de estos<br />

indios.<br />

Amkachaña. Coger un surco o dos de papas de las<br />

primerisas.<br />

Amka llamayu. Cosecha de ellas.<br />

Amkachasiña. Estar en cierne las papas.<br />

Amkara. Malvas.<br />

Amka amka. Unas como cebollitas con cuyo zumo se<br />

aderezan el cabello las indias.<br />

Amka amkana phiskusiña. Aderezarse el cabello así.<br />

Amiquchasiña. Trabar amistad, -mpi amikusiña.<br />

Idem.<br />

Amiqu lurasiña. Idem.<br />

Amiquni pura. Amigos entre sí.<br />

Amiqusäña. Hacer que traben amistad.<br />

Amiqu säxaña. 3 -xi. Hacer las amistades,<br />

reconciliarlas.<br />

Amiqusxaña. Volverse amigos.<br />

Amiqusthapitaña. Idem.<br />

Amiqustapixaña. 3 -xi vel arusthapixaña. Idem.<br />

Aminaña, jawariña. Contar fábulas.<br />

Amina, jawari. Fábula.<br />

Aminaru katuña. Tener por fábula.<br />

Aminasiña. Contar fábulas uno a otro.<br />

Aminarapiña. Contar fábulas a otro por pasatiempo.<br />

Amijaña. 3 -ji. Enfadar. Manq'a amijitu: enfádame la<br />

comida.<br />

Akankasina amijitu: enfádame el estar tanto aquí.<br />

Amijasiña. Enfadarse. Aychana vel aychampi<br />

amajasiña: enfádome de comer carne.<br />

Amijasäña. Causar enfado.<br />

Amijaña. 3 -ji. Dar pesadumbre o molestia.<br />

Amijäsiña. Estar enfadado de alguna persona. Yuqaja<br />

amijäsitu: mi hijo está enfadado de mí<br />

Amijäsiña. Estar enfadado uno de otro. Marmijampi<br />

amijäsiña: estoy enfadado con mi mujer y ella<br />

conmigo.<br />

Ami nombre. Las sobras que por enfado se dejan de<br />

comer.<br />

Amiräsiña. Gomar de muchas comidas hasta hartarse.<br />

Ampara. Mano, brazo.<br />

Amparani. Fuerte, valiente.<br />

Amparanchaña. Dar con la mano o en la mano.<br />

Ampara äthapiña. Encoger el brazo o la mano.<br />

Ampara äqasiña. Bajarse.<br />

Ampara mullmaña. Hacer ademanes para reñir.<br />

Ampara jakiqasiña. Llevar vueltas de manos.<br />

Ampara aykurasiña. Idem.<br />

Ampara ätataña. Tenderlas.<br />

Ampara jasitu vel jiskasitu. Tener gana de hurtar.<br />

Ampararu jalt'aña. Venir a las manos de alguno.<br />

Ampara q'unq'u. Tullido del brazo.<br />

Ampara k'uk'ara. Tullido de la mano.<br />

Ampara mururata. Desmochado, que no tiene mano<br />

o brazo.<br />

Ampara patxaru ichuxarusiña. Tomar en brazo.<br />

Amparapura alasiña. Comprar de contado.<br />

Ampara quta quta. Palma de la mano.<br />

Ampi. Así es, verdad es.<br />

Ampuqi. Postema o divieso.<br />

Ampuqitu. Ampostemarse; úsase con transición.<br />

Amputa. Cuesta arriba. )( Aynacha: Cuesta abajo.<br />

Amputaruchaña. Subir cuesta y salir de miseria. )(<br />

Aynacharuchaña: bajar cuesta y descaecer de su<br />

prosperidad.<br />

Amu. Mudo. Laxra k'anata.<br />

Amuptaña. Enmudecer.<br />

Amu arustäxaña vel arusäña. Hacer hablar al mudo.<br />

Amukaña, amukakiña. Idem: amukaskaña. Estar<br />

callado.<br />

Amuktxaña. Dejar de hablar o cesar el ruido.<br />

Amukaña. Hacer callar.<br />

Amukt'äña. Idem.<br />

Amuki ch'ipixtaña. Callar de encogido o de miedo.<br />

Amutt'aña. Perder el habla.<br />

Amuchasirapiña. Fingirse mudo.<br />

Amukarapiña. Oír callando.<br />

Amu. Botón de la flor.<br />

Amuchasiña. Salir el botón.<br />

Amu ansatati, ullitati. Abrirse.<br />

Amuli. Callado, malicioso.<br />

Amuja jaqi, manqhini. Idem.<br />

Amuxa. Pescado, camarón.<br />

Amusaña. Sin falta ninguna.<br />

Amusatha jiwata pachanktawa. Sin falta morirás.<br />

Amutaña, amajasiña. Acordarse.<br />

Amutäña. Acordar.<br />

Amutaña, amanuqaña. Deliberar o discurrir entre si,<br />

si hará o no alguna cosa.<br />

A na na na na na. Interjección de uno que se levanta


314 Ludovico Bertonio<br />

con grande pesadumbre.<br />

Ana nay. Interjección de uno que siente mucho dolor.<br />

Ananay atatay. Idem.<br />

Ana. Lunar. Ajanaru ananiña: tenerle en el rostro.<br />

Anakita. Llevar por delante muchedumbre; aunque<br />

sea basura, pero particularmente se dice de<br />

personas y animales cuando se compone con las<br />

partículas muchas veces pierde aquella sílaba -ki,<br />

que tiene antes de -ña y por ser verbo de llevarse,<br />

compone casi con todas las partículas, como<br />

iremos diciendo con una breve declaración de cada<br />

una. Aunque más larga se hallará en el verbo alliña,<br />

con algunas anotaciones muy necesarias y más<br />

cumplidamente se hallarán en el arte P. 3. cap. 3.<br />

Anakiyaña vel anakäña. Hacer llevar, mandar o<br />

permitir que lleven. La -ki se vuelve en -ka, como<br />

notamos en el arte hablando de esta partícula -ä vel<br />

-ya, la 3 persona -qi.<br />

Anakikña. Yo que llevo o lo que yo llevo, es relativo.<br />

3 -ki.<br />

Anakikaña. 3 -ki. Llevar actualmente animales.<br />

Anaqaña. 3 -qi. Desviarlos.<br />

Anakataña. Allegarlos a alguna parte o juntarlos a<br />

otra manada.<br />

Anakichiña. Dudar si los llevo; y le ha de preceder<br />

-xa, como dijimos en alliña.<br />

Anakich'ukiña. Llevarlos por cumplimiento.<br />

Anakikuchaña. Cosa que los lleve; úsase en optativo.<br />

Anakijachaña. Tener gana de llevarlos. Usase con<br />

transición de cualquiera de las cuatro, si el verbo lo<br />

puede admitir.<br />

Anakiwata. Llevarlos, primero que haga otra cosa que<br />

va a hacer.<br />

Anakiwaxaña. Llevarlos de presto. 3 -xi.<br />

Anakiwaqtaña. Neutro. Apartarse algunos de los<br />

otros.<br />

Anakiwäsiña. Llevarlos muchas veces sin por qué.<br />

Anajaña. 3 -ji. Ayudar a llevar.<br />

Anajasiña. Tenerlos en su poder mucho tiempo.<br />

Anakixaña. 3 -xi. Volverlos a llevar.<br />

Anakixäña. 3 -xi. Ayudar a llevar.<br />

Anaxaruña. Estar a pique para llevarlos.<br />

Anaxaruta. Participio o nombre. Él que los lleva.<br />

Anat'asita. Idem.<br />

Anajraña. Llevarlos a diversas partes.<br />

Anaxataña. Llevarlos sobre algún puesto.<br />

Anaxtaña. Neutro. Desviarse unos de otros cuando<br />

están amontonados. Abrirse.<br />

Anamukuña. Llevarlos por ahí o esconderlos.<br />

Ananaqaña. 3 -qi. Llevarlos de acá para allá.<br />

Ananaqiri. El trujamente de muchos.<br />

Ananaqtaña. Andar muchos juntos a doquiera que<br />

fueren.<br />

Anakiniña. Traerlos.<br />

Ananuqaña. 3 -qi. Dejarlos en alguna parte.<br />

Ananuqtaña. Neutro. Para hacer alto en algún cabo.<br />

Anantaña. Meterlos dentro.<br />

Anakipiniña. Llevarlos hasta el último puesto o<br />

afirmar que los llevó.<br />

Anakikiña. No hacer más que llevarlos.<br />

Anakipaña. Llevarlos a la otra parte, como de un<br />

cerro, &c.<br />

Anakipa anaruruña. Llevarlos y traerlos muchas<br />

veces.<br />

Anakiptaña. Neutra. Doblar alguna punta para pasar a<br />

la otra parte.<br />

Anakiptaniña. Dar la vuelta hacia acá.<br />

Anaraña. Quitarlos de donde están o quien los tiene.<br />

Anakiraqaña. 3 -qi. Llevarlos contra la voluntad de<br />

su dueño; úsase con transición.<br />

Anakirachaña. Llevarlos cuando hay otras cosas que<br />

hacer.<br />

Anaranaña. Llevarlos delante de alguno para que los<br />

vea.<br />

Anarantataña. 3 anarantti. Neutro. Entrar muchos<br />

juntos o bajar todos.<br />

Anakirapiña. Llevarlos por amor de alguno. Usase<br />

con transición.<br />

Anakirakiña. Llevarlos también.<br />

Anarpäña. Despacharlos saliendo un poco con ellos.<br />

Anakisiña. Llevarlos para su provecho o por tocarte.<br />

Anakiskaña. Llevarlos actualmente.<br />

Anastaqaña. 3 -qi. Ir al encuentro de alguno con ellos<br />

para dejárselos.<br />

Ansuña. Sacarlos afuera.<br />

Ansu anantaña. Sacarlos y meterlos muchas veces.<br />

Anathapiña. Juntarlos.<br />

Anathapi anaruña. Juntarlos de muchas partes.<br />

Anathapitaña. Neutro. Juntarse de ambas partes,<br />

como dos manadas o ejércitos.<br />

Anatataña. Neutro. Esparcirse o tenderse en un<br />

campo, &c. O meterse entre muchos.<br />

Anatataña. Activo. Esparcirlos.<br />

Anatatxaña. Tomar a esparcirlos.<br />

Anakitawiña. Llevarlos por descuido o decir que los<br />

llevó a quien no lo sabe.<br />

Anutaña. Levantarlos de donde estaban.<br />

Anuta ananuqaña. 3 -qi. Levantarlos y asentarlos<br />

muchas veces.<br />

Anutaraqaña. 3 -qi. Hurtarlo.<br />

Anuthaltaña. Neutro. Levantarse muchos en pie.<br />

Anuthusnuña. Neutro. Irse muchos saliendo de otros.


Vocabulario de la Lengua Aymara 315<br />

Anut'aña. Levantarlos de presto.<br />

Anut'asiña. Llevarlos a cargo.<br />

Anut'asita. Participio. Él que los lleva a su cargo.<br />

Anaki anakiña. Llevarlos a menudo. La repetición<br />

del verbo de esta manera, siempre significa<br />

frecuentación.<br />

Anakirukiptaña. Estar embebecido en llevarlos.<br />

Olvídeseme de poner este compuesto arriba<br />

después de anarpaña.<br />

Anataña. Jugar, -na<br />

Anatasiña. Jugar muchos.<br />

Anatäña. Hacer que juegue.<br />

Anatäña. Retozar jugando.<br />

Anataña. Neutro. Menearse lo que había de estar fijo.<br />

Anatäña. Menear.<br />

Anatarachaña. Jugar, cuando hay otras cosas que<br />

hacer.<br />

Anathaltaña. Salirse de donde trabajan para jugar o a<br />

medio trabajar comenzar a jugar muchos.<br />

Anatantaña. Meterse en juego con los demás.<br />

Anataña, pospuesto a pharara. Dar brincos o saltos.<br />

Pharara anatäña: hacer dar brincos de dolor, afligir.<br />

Anatakamana. Jugador.<br />

Anata waqura. Niño juguetón.<br />

Anaqachu. Papas que degeneraron de bondad, ni son<br />

de comer.<br />

Anqari. Ligero, suelto en andar.<br />

Ankuta vel p'uxi. Cualquier animal que sale ya de<br />

cordero.<br />

Ankuta yuqalla vel mimilla. Niño o ñiña ya<br />

grandecita.<br />

Ankutaña. Jugar los niños, fo 31.<br />

Ancha, alluxa. Mucho.<br />

Anchaki. Muy lindo; muy bien.<br />

Anchachjaña. Aflijir a otro.<br />

Anchasnaqaña. 3 -qi. Ensoberbecerse, hacer muy de<br />

él señor.<br />

Anquwat'aña. Estar algo mejor el enfermo, con<br />

alguna esperanza de vivir.<br />

Anqu yawa, sinti. Fuerte.<br />

Anqu. Niño tierno o uno de pocas fuerzas.<br />

Anjru qawra. Carnero que daban al Cacique por<br />

reconocimiento.<br />

Anjruña. Dejar de seguir al que huye.<br />

Anjruwaña. Despartir a los que riñen o hacer que deje<br />

la presa, amenazando.<br />

Aniña. Fornica. Acusativo.<br />

Anisiña. Fornicar con alguna.<br />

Anich'ukiña. Hacer ademanes como quien peca.<br />

Aniskipaña. Adulterar. Si le precede marmi, el varón<br />

es el adúltero. Si le precede chacha o wayna, la<br />

mujer es la adúltera.<br />

Anikawayu. Deshonesto, que con todas anda.<br />

Anisqutama. Ramera.<br />

Anu. Perro.<br />

Anu llawlli. Holgazán, perezoso.<br />

Anuqara vel anu. Perro. 3<br />

Anuqarachaña. Hacer burla.<br />

Anuqarana lakapa. Mazorca de maíz cuando está en<br />

leche.<br />

Ansaña. Pedir al deudor que le pague la deuda.<br />

Ansanuqtaña, laxranuqtaña. Abrirse la tierra o<br />

pared.<br />

Ansatataña. Abrirse. Neutro.<br />

Ansatataña. Activo Abrir la boca.<br />

Ansanaqaña. 3 -qi. Andar abriendo la boca.<br />

Ansuta ansanuqaña. Bostezar a menudo.<br />

Ansaxataña. Poner la boca sobre algo inclinándose.<br />

Ansakataña. Poner la boca como para chupar.<br />

Ansax ansaxtaña. Boquear como el que está<br />

agonizando.<br />

Ansathapiña. Cerrar la boca.<br />

Ansathapitaña. Cerrarse la tierra que estaba abierta o<br />

besarse dos en la boca.<br />

Antax antaxtaña. Tener los ojos enramados. Nayraja<br />

antaxti vel antaxtitu.<br />

Antalupi. Celajes de la tarde, amarillos y colorados.<br />

Antalupiña. Haberlos. Laqampu anatalupi.<br />

Anthiña. Amar mucho, -ru.<br />

Antikataña, jiwakataña. Amar mucho, -ru.<br />

Antikatasiña. Amarse uno a otro mucho.<br />

Anthita chuymani. Él que ama mucho, -ni.<br />

Anthisiña. Neutro. Morir uno que mató a otro, por<br />

justicia o por algún caso.<br />

Anthisäña. Activo. Matar al matador de otro. -ru.<br />

Wawaparu antisäsma: mira no seas causa que<br />

muera tras su hijo.<br />

Anti mallay, jiwa mallay. ¡Oh! querido y amado mío.<br />

Antutaña. Soltar de la mano<br />

Antutkataña. Dejar que cuelgue<br />

Aña. Cabezudo, obstinado.<br />

Añay. Interjección. "Admirantis".<br />

Añay saña. Digno de admiración.<br />

Añay saña sermonaña. Predicar admirablemente.<br />

Aña aycha. Carne apestada por haberlo sido el<br />

carnero que tuvo la enfermedad así llamada.<br />

Aña llayta. Una hierba apestada de la propia manera.<br />

Aña qawra, pisaqa, &c. Carnero, perdiz, &c. tocados<br />

de la dicha enfermedad, la cual dicen,<br />

fabulosamente, que resulta del arco del cielo.<br />

Añawat'aña. Ser obstinado.<br />

Añakusiña. Enojarse mucho.


316 Ludovico Bertonio<br />

Añapakutasiña. Revolverse la mantellina o manto en<br />

la cabeza por el sol.<br />

Añapakuni marmi. La que tiene revuelta así la<br />

cabeza.<br />

Añapanku. La flor del sancayo.<br />

Añawaya lawa. Mata espinosa.<br />

Añankuña. Trabajar mucho, lo que apenas pudieran<br />

dos.<br />

Añankunuqaña. Idem.<br />

Añankuña, tuliña. Ocuparse mucho en algo.<br />

Acusativo.<br />

Añuthä. Zorrilla de mal olor derramando la orina con<br />

la cola.<br />

Apaña. Llevar. Y es verbo que sirve a todas cosas, si<br />

no es para cosas vivas que llevándolas andan por<br />

sus pies. Quiero componerle con todas las<br />

partículas para que se vea cuando por causa de la<br />

partícula se hace síncopa en la sílaba -pa, quitando<br />

la a porque con unas se quita y con otras no y<br />

escribiré con letra mayúscula la primera de cada<br />

partícula para que más facilmente se eche de ver,<br />

aunque sea en medio del verbo. Las demás<br />

anotaciones tocantes a las partículas, mírense en el<br />

verbo alliña que pusimos arriba y especialmente<br />

para saber cuando entran después de PISKA y<br />

como hacen en la 3 persona de indicativo. Porque<br />

lo que allí se nota sirve para todos los compuestos<br />

de cualquier verbo.<br />

Apaña vel apayaña. Hacer que otro lleve, permitir o<br />

mandar llevar. Jumataki t'anta Pedroru apäsma:<br />

envíete pan con Pedro.<br />

Apäsiña. Dejar llevar por descuido cosa suya. Uta<br />

apäsiña: hurtado me han la casa.<br />

Apaqthaqa. Yo que lleve o lo que yo lleve. Verbo<br />

relativo.<br />

Apaqaña. Llevar actualmente.<br />

Apaqaña. Desviar, apartar.<br />

Apaqaniña. Bajar algo.<br />

Apkataña. Arrimar.<br />

Apachiña. Dudar si lo llevó.<br />

Apch'ukiña. Llevar por cumplimiento, sin gana.<br />

Apakuchaña. Sólo casi se usa en optativo.<br />

Apakuchaspa: mira no llevé.<br />

Apjraña. Llevar a diversas partes.<br />

Apajachaña. Tener gana de llevar.<br />

Apawaña. Llevar antes que haga otra cosa o de<br />

presto.<br />

Apawaxaña. Llevar de presto.<br />

Apawaqtaña. Neutro. Caerse algo, como<br />

despegándose.<br />

Apawäsiña. Llevar sin medida ni tiento,<br />

demasiadamente.<br />

Apjaña. Ayudar a llevar.<br />

Apxä. Tornar a llevar.<br />

Apxäña. Dar ripio a la mano o recaudo de algo.<br />

Apxaruña. Tomar para llevar.<br />

Apxataña. Poner encima.<br />

Apaxtaña. Desusarse unos de otros, los que están<br />

apeñuscados.<br />

Apamukuña. Llevar por ahí, aparte donde no se sepa.<br />

Apanaqaña. Llevar de acá para allá.<br />

Apanaqtaña. Andar muchos juntos.<br />

Apaniña. Traer.<br />

Apanuqaña. Poner abajo.<br />

Apantaña. Meter dentro.<br />

Apapiniña. Llevar hasta donde era menester o<br />

afirmarlo.<br />

Apakiña. Llevar solamente.<br />

Apakipaña. Llevar a la vuelta de alguna cosa.<br />

Apakipa aparuruña. Llevar y traer muchas veces.<br />

Apakiptaña. Neutro. Pasar a la otra parte.<br />

Aparaña. Quitar.<br />

Aparaqaña. Llevar contra la voluntad de otro.<br />

Aparachaña Llevar mucho tiempo, cuando hay otras<br />

cosas que hacer.<br />

Aparanaña. Llevar para mostrar.<br />

Aparantataña. Neutro Hundirse.<br />

Aparapiña. Llevar para otro.<br />

Aparakiña. Llevar también.<br />

Aparpäña. Dar de mano en mano o despachar.<br />

Aparukiptaña. Estar embebecido en llevar.<br />

Apaskaña. Llevar actualmente.<br />

Apasiña. Llevar para su provecho o cosa que le toca.<br />

Apstaqaña. Llevar saliendo al encuentro a alguno.<br />

Apsuña. Sacar o llevar arriba.<br />

Apsu apantaña. Sacar y meter muchas veces.<br />

Apthapiña. Juntar cosas.<br />

Apthapiña. Neutro. Juntarse, recogerse de suyo.<br />

Apthapiyaparuña. Recoger o juntar de muchas<br />

partes.<br />

Apatataña. Tenderlas.<br />

Apatatxañä. Volver a tenderlas.<br />

Apt'aña. Llevar de presto por alguna ocasión.<br />

Apätawiña. Llevar por descuidado o decirlo a otro<br />

que no lo sabía.<br />

Apthusnuña. Salirse.<br />

Aputaña. Levantar.<br />

Aputa apanuqaña. Levantar y poner.<br />

Aputhaltaña. Neutro. Levantarse muchos o todos.<br />

Apa apaña. Llevar frecuentemente o a menudo. Estas<br />

son casi todas las partículas con que se componen<br />

este verbo y los demás que significan llevar, con


Vocabulario de la Lengua Aymara 317<br />

sus significaciones ordinarias, aunque tienen otras,<br />

como puede saberse por el arte y cuando en el<br />

verbo entran dos o más, el tal verbo alcanzará<br />

también nueva significación, como en muchas<br />

partes de este vocabulario puede notarse.<br />

Apt'asiña. Añadir más.<br />

Apaqaña. 3 -qi. Añadir.<br />

Apaqa. Añadidura.<br />

Apxattaña. Caer sobre o venir sobre algo o crecer<br />

más la enfermedad, &c.<br />

Apasäsiña. Dejarse cautivar el corazón: chuyma<br />

apasäsiña. -na.<br />

Apawi manqa apaña. Llevar más y más sin<br />

discreción.<br />

Apasäsiña. Enviarse uno a otro presentes o regalos.<br />

Apäsiña. Enviar presentes uno solo a otro.<br />

Apäsiña. El don o presente.<br />

Apa. La carga vel khumu.<br />

Apaña. Pariente por consanguinidad.<br />

Apañani vel apañanipura. Un pariente con otro.<br />

Apañawi. Hermano o hermana menor que nace<br />

inmediatamente después, aunque no de un parto.<br />

Apañata. Idem.<br />

Apañasiri. Idem.<br />

Apachi. Vieja. Y dícese de todas las hembras también.<br />

Apachi. Abuela. Chacha apachi: de parte de padre.<br />

Marmi apachi: de parle de madre.<br />

Apachixaña. Ser ya vieja.<br />

Apachiptaña, apachitxaña, apachikiptaña,<br />

apachitaña. Ser vieja o envejecer.<br />

Apachita. Montón de piedras, que por superstición<br />

van haciendo los caminantes y los adoran.<br />

Apaycha. Piedra del lazo con que cogen pájaros.<br />

Apal apaltaña. Bailar muchos pisando el suelo y<br />

temblar los ramos y otras cosas y también la tierra<br />

por terremotos.<br />

Apal apaltäña. Hacer temblar.<br />

Apharu. Papas silvestres, amargas.<br />

Apanquraya. Cangrejo.<br />

Apanawi. Juguetón o truhán.<br />

Apanawi chuymani. Idem.<br />

Apallachi, qällachi. Bienes muebles.<br />

Apallachini qällachini. Rico de bienes muebles,<br />

abastado.<br />

Apanqa, iwayu. Querido, dícese de cosas y personas.<br />

Aparaña. Activo. Quitar.<br />

Aparaña. Neutro. Quitarse la lluvia, cesar de llover.<br />

Apartaña. Neutro. Quitarse la tristeza, enfermedad,<br />

&c.<br />

Apjasiña. Retener algo por mucho tiempo.<br />

Apiña. Recoger de una en una las cosas derramadas.<br />

Api chusi. Frezada labrada a manera de ojos.<br />

Phatanka api chusi: comilón.<br />

Apilla. Papas como batatas de que hacen el qawi.<br />

Apinquya. Fruta que llaman granadilla.<br />

Apinquya jaqi. Ingenioso.<br />

Apikipaña. Hablar aprisa.<br />

Apiraña. Coger como el que limpia el trigo, &c.<br />

Apisxaña. Volver por el mismo camino a algún lugar.<br />

Apikipasxaña. Idem.<br />

Apiña. Seguir las pisadas.<br />

Aphithapiña. Juntar lo que se va recogiendo.<br />

Apisiña. Tener ropa de varias lanas groseras.<br />

Apu. Señor corregidor, príncipe.<br />

Apu kankaña. Señorío.<br />

Apuskachaña. Ensoberbecerse.<br />

Apuykachaña. Idem.<br />

Apuchasiña. Dar pródigamente.<br />

Apuchasiraqaña. 3 -qi. Dar pródigamente lo ajeno.<br />

Aphutata. Levantar del suelo.<br />

Aqina aqina. Muy agujereado.<br />

Aqhallpu. Harina de quinua por tostar.<br />

Aqhallpuchaña. Hacerla.<br />

Aqhathama, thapathama, llathama.<br />

Repentinamente, de improviso.<br />

Aqharapiña. Nevar copos de nieve muy grandes.<br />

Aqharapi. Los copos mismos.<br />

Aqharapi t'ali, puri. Nieve.<br />

Aqhaña. Crecer más la llama del luego, extenderse<br />

más cuando va abrasando. 3 -qi. Dicen también,<br />

usu aqitu, chiji aqitu. Acrecentarse más la<br />

enfermedad, las desgracias, una tras otra.<br />

Aqhu laka. Las muelas.<br />

Aqhu qala, jasa vel phasa qala. Piedra blanda,<br />

Aqhuya vel qaqa uruta. Amortiguado, desflaquecido.<br />

Jachani aqhuyaki saranaqaña: tener los lagrimales<br />

o el rostro desfigurado por el mucho llorar.<br />

Araqu. Niña que aún no tiene entendimiento.<br />

Araqu vel tukuku. Sin seso.<br />

Aray vel alä vel astacha. Interjección del que se<br />

enfada.<br />

Arapi chusi. Frezada labrada como reja encrucijada.<br />

Arapa t'awra. Una carga de lana atada a cruces.<br />

Arapachata isi. Vestido remendado con muchos hilos.<br />

Arara. Parlero.<br />

Arasa. Flema u olla del que se está muriendo.<br />

Arasa jakit'itu. Ahogar ya la olla que hierve en el<br />

pecho del que se está muriendo.<br />

Arasa t'aj t'ajti. Hervir la olla en el pecho.<br />

Arkaña alisiña. 3 -qi. Seguir.<br />

Arkantaña. Seguir al que entra en alguna casa o<br />

lugar.


318 Ludovico Bertonio<br />

Arkanaqaña. Seguir doquiera que vaya.<br />

Arkawaña. Seguir por poco tiempo, negocio breve.<br />

Arkarpäña, jakirpäña. Salir acompañando al que se<br />

pone en camino.<br />

Arkaniña. Venir con alguno.<br />

Arkakipaña. Seguir al que va, para esconderse.<br />

Arkaña. 3 -ki. Servir al tambo.<br />

Arka. La obra de servir al tambo.<br />

Arkani. Mitayo del tambo.<br />

Arkxäña. Hacer o decir lo que otro dice o hace.<br />

Arkuña. Amontonar ichu, adobes y cosas así.<br />

Arku. Montón de estas cosas.<br />

Arkusiña. Caer muchos unos sobre otros<br />

amontonándose.<br />

Ari. Agudo, afilado.<br />

Arichaña. Afilar.<br />

Arichasiña. Afilarse de suyo.<br />

Arichuymani. Agudo, entendido.<br />

Ari. Nuevo, por estrenar.<br />

Ari qullqi. Moneda recién batida.<br />

Ariña. Estrenar algo.<br />

Ari vel yana. Criado, más afecto a su amo que todos.<br />

Armaña. Activo. Olvidarse.<br />

Armajaña. 3 -ji. Idem.<br />

Armäña. Dejar, olvidar.<br />

Arma arma. Olvidadizo.<br />

Armamt'ä. Trascordado.<br />

Aru. Palabra, mandamiento, licencia.<br />

Aru. Lengua. Aymara aru.<br />

Aru kamana. Parlero.<br />

Arunkati. Idem.<br />

Aru k'uchuchu. Meloso en hablar.<br />

Aru k'uskipa. Idem.<br />

Aru jallpa jallpa. Lisonjero.<br />

Aru k'anchilla. Fanfarrón.<br />

Aru wäqa. Hablador.<br />

Aru pitaya. Idem.<br />

Arunchaña. Reñir a otro.<br />

Aru taniña vel chuchaña. Hablar lo que viene a la<br />

boca. Las frases de este vocablo se hallarán en su<br />

lugar aparte.<br />

Aruña. Cantar el pájaro, sonar la campana,<br />

cascabeles, instrumento musical, &c.<br />

Arusuña. Campear la voz.<br />

Arut'aña. Llamar a voces.<br />

Arunaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Aruch'ukiña. Idem.<br />

Arut'aña. Pregonar o amonestar a los que se casan.<br />

Aruwaña. Hablar todo el pueblo de alguna cosa.<br />

Aruwañaru puriña. Estar difamado en todo el<br />

pueblo.<br />

Aruwañaru puräña. Ser causa de que ande en la boca<br />

de todo el pueblo.<br />

Aruwata. Famoso en bien y en mal.<br />

Aruwata kankaña. La fama.<br />

Aruxäña. 3 -xi. Decir.<br />

Arusxäña. Murmurar.<br />

Arusxäsiña. Hablar con otro,<br />

Arujasiña. Concertarse de ir a alguna parte.<br />

Arujasiwaña. Despedirse el que va a otro pueblo de<br />

sus parientes, -mpi.<br />

Aruxäna. Idem: arusxäna. Tener conversación a otro<br />

para desenfadarle.<br />

Aruchaña. Levantar a otro que dijo algo. Jani aruwa<br />

aruchitu: levantome que dije.<br />

Aruxataña. Volver por otro.<br />

Arukipaña. Idem.<br />

Arukipirini. Él que tiene quien vuelva por él.<br />

Aruxatirini. Idem.<br />

Aruxatirini wisa. Él que no tiene quien vuelva por él.<br />

Arurapiña. Saludar a otro.<br />

Arurapisiña. Saludarse.<br />

Arurapisxaña. Volverse a saludar o hablar los que<br />

estaban enemistados.<br />

Arurukiptaña. Embebecerse todo en hablar.<br />

Arurpäña. Encomendar algo al que salió para otra<br />

parte.<br />

Arumanti. De mañana.<br />

Arumantäña. Pasar toda la noche haciendo algo.<br />

Aruma. La noche.<br />

Arumani uruni. Noche y día.<br />

Arumawi urawi. Idem. Y de ordinario poner primero<br />

la noche.<br />

Arumaxaña. 3 -xi. Anochecer.<br />

Arumaxitu. Anochecióme.<br />

Arumakipaña. Idem.<br />

Arumat'aña. Idem.<br />

Arumat'äña. Pasar todo el día haciendo algo.<br />

Arpht'aña allt'aña. Humillarse.<br />

Arpht'äña. Inclinar, humillar.<br />

Arpht'arapiña. Humillarse a otro.<br />

Arpharanaña. Llegarse a otro con humildad.<br />

Arpht'araqaña. 3 -qi. Dormir en casa ajena sin<br />

beneplácito de su dueño.<br />

Arphkataña. Arrimarse.<br />

Arpkatañawisa. Uno sin casa.<br />

Arpht'aña. Sacrificar, na-.<br />

Arusiña. Hablar.<br />

Arusäña. Hacer hablar.<br />

Arust'asiña. Hablar familiarmente o deliberar uno<br />

con otro.<br />

Arusxäña. Decir.


Vocabulario de la Lengua Aymara 319<br />

Arusxäsiña. Murmurar<br />

Aruxäsiña. Idem.<br />

Aruskataña. Rezongar.<br />

Arustaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Arusiwaxaña. Hablar con alguno al despedirse o<br />

encomendarle algo.<br />

Aruskxaña. Tomar a hablar el que había perdido el<br />

habla o con quien no se hablaba.<br />

Arusnuqaña. 3 -qi. Consultar entre sí.<br />

Arusintaña. Entremeterse a hablar, meter su<br />

cucharada.<br />

Aruntaña. Idem.<br />

Arurapirapiña. Hablar a uno saludándole solo por<br />

respecto de otro.<br />

Arusthaptaña. Hablarse los que tenían enemistad.<br />

Arusthapxaña. Idem.<br />

Arusthaptxaña. Idem.<br />

Arusmukuña. Gastar mucho tiempo en hablar.<br />

Arusnaqaña. 3 -qi. Hablar aquí y allá, en todas partes.<br />

Arusirapiña, atamarapiña. Hablar por otro. Hay<br />

muchas frases tocantes a este verbo; véanse en el<br />

verbo arusiña, al fin de esta segunda parte.<br />

Asanqa. Aparejo para cargar botijas. Isanqa.<br />

Asanqu. Plumaje como escudilla.<br />

Asanqut'asiña. Ponérsele.<br />

Asaña. Llevar platos o jarros y otras cosas así. Puede<br />

componerse como apaña y tendrá las<br />

significaciones de aquellas partículas.<br />

Asiru. Culebra. Qullani asiru: culebra punzoñosa.<br />

Asnuqa. Muy llano.<br />

Asnuqa quta. Mar en leche<br />

Aski. Bueno. Vide: jiski que es propio de estos<br />

Lupacas.<br />

Asta cha. Interjección del que se enfada de otro. ¡Vete<br />

de ahí!.<br />

Asu. Criatura recién nacida.<br />

Asal asaltaña. Temblar la tierra o los dientes que no<br />

están fijos.<br />

Asajäta. Famoso. Laqhawata, jinijata. Idem. Vide:<br />

laqhawata.<br />

Atani. Maese de campo o proveedor de cualquiera<br />

cosa como banquetes, &c.<br />

Ataqu. Bledos, hierba de comer.<br />

Atawallpa. Gallina. Urqu atawallpa: gallo.<br />

Atax, alä. Interjección. "Dolentis vel miserentis".<br />

Atamaña. Decir, referir.<br />

Atamarapiña. Hablar por alguno, abogar.<br />

Atamarapiri. Abogado.<br />

Atamasiña. Informar o dar querella.<br />

Atamaniña. Ir a decir.<br />

Atatay ananay. Interjección de uno que se quema o<br />

tiene algún dolor.<br />

Atata tata. Interjección de uno que está enojado o<br />

sentido.<br />

Athiña. Vencer.<br />

Athiyasiña vel athäsiña. Dejarse vencer.<br />

Atiña. Cerrar la puerta o algún agujero con piedras.<br />

Atisiña. Cerrarse dentro.<br />

Atit'aña. Cerrar a otro.<br />

Atixataña. Poner una piedra sobre otra.<br />

Atinuqaña. 3 -qi. Poner piedras en el suelo.<br />

Atiraña. Abrir quitando piedras.<br />

Atirpaña. Idem.<br />

Atiqaña. 3 -qi. Poner tierra y piedra sobre los<br />

pimpollos de algún árbol para que salga otro. En<br />

latin; "propagare".<br />

Atiqasiña. Cogerse la mano entre piedras u otras<br />

cosas.<br />

Ati. Nombre. Una cerca para coger vicuñas o esconder<br />

carne.<br />

Atikipaña. Encerrar vicuñas o carne al modo dicho.<br />

Ati vel alluxa. Muchos.<br />

Ati. Cerviguillo, cogote.<br />

Ati ñaquta. Clines.<br />

Ati atiru manq'aña. Comer con mohina por la<br />

importunidad que alguno da o por otra causa.<br />

Ati tiña. Hueso del cogote.<br />

Ati maña. Idem.<br />

Atipaña. Poder, vencer.<br />

Atipiri. Pospuesto a taqi. Significa todo poderoso.<br />

Atipaña. Poder levantar algo.<br />

Atipaña. Ahogar la sementera las malas hierbas.<br />

Atipäsiña. Dejarse vencer o quedarse vencido.<br />

Atu susiña. Prometer de dar -ru.<br />

Awaqaña. 3 -qi. Apretar la trama cuando tejen con<br />

hueso.<br />

Awalla. La niña primera de dos que nacen de un parto;<br />

y a la segunda llaman jlspalla.<br />

Awatiña. Apacentar cualquier ganado y mirar por los<br />

que uno tiene a cargo.<br />

Awatiri. Pastor.<br />

Awatiwi. El pasto, lugar.<br />

Awantiri. Esta dicción se pospone a jikhani. v.g.:<br />

jikhaniru ch'amanitati, awantiriru ch'amanitacha,<br />

t'ut'u uru apiri. ¿Tienes fuerzas tu en las espaldas o<br />

en dónde las tienes? ¿Qué no haces sino llevar<br />

carga todo el día? De modo que, awantiri no<br />

significa cosa particular.<br />

Awata chuymani. Hombre manso afable, tratable.<br />

Awayu. Pañales.<br />

Awayuna llawukipaña. Idem: phint'ukipaña.<br />

Envolver con pañales.


320 Ludovico Bertonio<br />

Awayu juthapit'aña. Ponérselos como por manto de<br />

la manera que suelen a las criaturas.<br />

Awqa. Enemigo.<br />

Awqaniña. Tener enemigo. Pedrompi vel Pedro<br />

awqaniña.<br />

Awqasiña. Pelear o reñir.<br />

Awqasiña. Arma para pelear.<br />

Awqasiwi. Lugar de la pelea, campo.<br />

Awqasiwi t'arpuna. Treguas.<br />

Awqa vel awqasiri anuthaña. Llevar soldados para<br />

pelear.<br />

Awqasthaltaña. Comenzar a pelear o reñir.<br />

Awqa maphuti. Marchar los soldados.<br />

Awila. Grande. Dicese de la puerta, boca, agujero, &c.<br />

Laka awila: de grande boca.<br />

Awki. Padre o señor.<br />

Awkini yuqani. Padre e hijo.<br />

Awkichasiña. Tomar por padre.<br />

Awkich'i. Suegro de ella. Yuwani: suegro del varón.<br />

Awkichu. Criado sirviente.<br />

Awsixtaña, jawixtaña. Cansarse o debilitarse.<br />

Awtiña. Tener hambre, úsase con transición.<br />

Awtitu. Awtijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Awtijäña. Hacerla tener.<br />

Awtipacha. Tiempo de hambre.<br />

Awti. Mes de agosto o cerca, cuando no suele llover.<br />

Jach'a awti: por Corpus Cristi hasta como dos<br />

meses después. Jisk'a awti: desde septiembre hasta<br />

la semana tercera que no es tiempo tan seco.<br />

Axa, aykaya. Manso<br />

Axa. Hacia, preposición. Vide supra: aka axa.<br />

Axarana. Tela delgada entre el hígado y los bofes de<br />

los animales.<br />

Axana. Yerba amarga, buena para arrancar la tos y<br />

suelen mascarla con coca.<br />

¡Ay! Interjección de uno que se queja o duele.<br />

¡Ay!. Interjección, también del que indica algo.<br />

¡Ay nankaspa! ¡Oh, si fuera mío!<br />

¡Ay! saña. Cortar a otros que se quejó o deseó-<br />

Aya arusiña. Hablar al aire o por cumplimiento.<br />

Aya utkaña. Estar en balde, sin hablar ni hacer nada.<br />

Aya. Un huso de hilo lo que comunmente hilan de una<br />

vez en un huso o husada.<br />

Ayachaña. Hilar un huso. Paya ayachaña: hilar dos,<br />

&c.<br />

Ayaxra, tukari. Flaco.<br />

Ayarichi. Instrumento como organillos, que hacen<br />

armonía.<br />

Ayarichi, phusaña. Tañerle. Siku: es instrumento más<br />

pequeño.<br />

Aykaya, axa. Manso, afable.<br />

Aykuña. Quejarse el doliente.<br />

Aykuxäña. 3 -xi. Remedar al que se queja.<br />

Aykuyaña. Estar con el enfermo.<br />

Aykuyaña. Hacer que se queje.<br />

Aycha. Carne.<br />

Aychallchapi. Pulpa sin hueso.<br />

Aychaña liwaña. Repartir.<br />

Aychakataña. Dar a cada uno.<br />

Aychjraña. Repartir a muchos.<br />

Aychawasiña. Dar sin tiento.<br />

Aychanuqaña. Dar a muchos o poner en el suelo por<br />

orden lo que se ha de repartir.<br />

Ayllu. Parcialidad de indios; más propio es jatha.<br />

Ayllusiña. Estar aguardando con pesadumbre, afligirse<br />

de algo.<br />

Ayllut'asiña. Idem.<br />

Ayllulachaña. Idem.<br />

Ayllusäña. Ser causa de que otro guarde con mohina.<br />

Aymaña. Bailar al modo antiguo, especialmente<br />

cuando van a las chácaras de sus principales.<br />

Aymarpañä. Acabar el baile.<br />

Aymuraña. Henchir el costal hasta la boca y es una<br />

hanega.<br />

Aymuraña. Pensar de quitar la vida a alguno<br />

cortándole la cabeza, de suerte quede como costal<br />

lleno por atar. Ch'unch'u aymuraña.<br />

Aymura. Un costal lleno.<br />

Aynacha. Cuesta abajo.<br />

Aynacha jaqi. Humilde.<br />

Aynacharuchaña. Bajar cuesta.<br />

Aynacharuchaña. Descaecer de su prosperidad,<br />

virtud, &c.<br />

Aynachantaña. Bajar cuesta o descender<br />

Aynachäsiña amphutäsiña, aynisiña. Pleitear<br />

perseguirse.<br />

Ayniña. Rezongar.<br />

Aynikataña. Idem. Y defender.<br />

Aynikatiri. Defensor.<br />

Aynisiña. Contradecir o debatir entre si.<br />

Aynisiña. Trabajar por uno, para que después trabaje<br />

por él.<br />

Ayni. El obligado a trabajar por otro, que trabajó por<br />

él.<br />

Ayni ajususxaña. Cumplir con la obligación al modo<br />

dicho.<br />

Aypanaña. Irse a vivir a otra parte por algún<br />

maltratamiento o deshacer el concierto.<br />

Aypanäña. Ser causa de que uno se vaya de aburrido.<br />

Aykipa. Cosa tejida con labores, a manera de ojos o<br />

torcidas o como otros dicen a cruces.<br />

Aykipasäña. Crusar los palos del techo o


Vocabulario de la Lengua Aymara 321<br />

amontonarlos.<br />

Aykipaña. Entresacar la quinua más madura en la<br />

chácara.<br />

Ayraña. Trabajar en dos chácaras o en dos obras en un<br />

mismo dia.<br />

Ayraniña. Venir de trabajar en una parte, para trabajar<br />

en otra.<br />

Ayraña. Errar tejiendo, pasando los hilos del<br />

urdiembre sin cogerlos con la trama.<br />

Ayrakipaña. Idem.<br />

Ayrakipaña vel jaytakipaña. Dar a uno si y a otro no,<br />

cuando hay muchos.<br />

Ayranaña. Reñir a uno o hablar para que otro lo tome<br />

para si, anteponiéndole -khät'a Decir a la nuera<br />

para que lo entienda la suegra.<br />

Ayruntaña. Plantar o sembrar papas; úsase en los<br />

Yungas más que en los Lupacas.<br />

Aytataña. Arraigar bien o prender lo que se planta.<br />

Aytataña. Tender el telar para proseguir la tela.<br />

Aytil aytiltaña. Menearse el agua del mar, laguna, &c.<br />

Y andar perplejo.<br />

Aytiña. Revolver algo con agua como para lavar<br />

metales.<br />

Aytikipaña. Enjuagar vasija.<br />

Aytirpäña. Echar el agua.<br />

Aytiraña. Enjuagar platos, carne y otras cosas así.<br />

Aytusuña. Echar el agua después de enjuagado.<br />

Aywiña. Ir muchos juntos. Y por ser verbo de<br />

movimiento se compone casi con todas partículas,<br />

como iremos diciendo.<br />

Aywiyaña vel aywäña. Hacer que muchos anden.<br />

Aywikaña. 3 -ki. Los que fuimos, o el lugar a que<br />

fuimos hablando exclusive.<br />

Aywikaña. Ir marchando.<br />

Aywiqaña. 3 -qi. Desviarse.<br />

Aywiqaniña. Bajar o venir muchos hacia nosotros.<br />

Aywikataña. Llegar muchos.<br />

Aywichiña. No saber o dudar si fueron.<br />

Aywich'ukiña. Ir por cumplimiento.<br />

Aywijraña. Ir derramados a muchas partes.<br />

Aywi jachaña. Gana tener de ir.<br />

Aywiwaña. Irse de presto o ir antes y después hacer<br />

algo.<br />

Aywiwaqtaña. Arrancar de donde están.<br />

Aywiwasiña. Andar a su albedrío o sin para qué.<br />

Aywijaña. Dividirse, 3 -ji.<br />

Aywixaña. 3 -xi. Volverse.<br />

Aywixaña. 3 -xï. Acompañar en el camino.<br />

Aywixaruña. Comenzar a marchar o estar a pique de<br />

ello.<br />

Aywixataña. Llegar o ponerse sobre algún lugar<br />

andando.<br />

Aywijtaña. Dividirse o abrirse cuando van<br />

apeñuscados.<br />

Aywimukuña. Irse por ahí.<br />

Aywimukutaña. Idem.<br />

Aywinaqaña. 3 -qi. Andar de acá para allá.<br />

Aywinaqtaña. Andar a su albedrío<br />

Aywiniña. Venir hacia acá.<br />

Aywini aywixaña. Venir y volverse muchas veces.<br />

Aywinuqaña. 3 -qi. Hacer alto.<br />

Aywinuqtaña. Idem.<br />

Aywintaña. Bajar o entrar muchos.<br />

Aywipiniña. Irse sin que haya en ello duda.<br />

Aywikiña. Andar sin hacer otra cosa.<br />

Aywikipa aywiruruña. Ir y volver muchas veces.<br />

Aywikiptaña. Dar vuelta pasando hasta desaparecerse.<br />

Aywikiptaniña. Dar vuelta hacia acá.<br />

Aywikipaniña. Idem<br />

Aywiraña. Desviarse un poco de donde están.<br />

Aywiraqaña. 3 -qi. Ir contra la voluntad del capitán o<br />

pastor.<br />

Aywirachaña. Andar muy despacio, habiendo otras<br />

cosas que hacer.<br />

Aywiranaña. Ir delante de alguno, ponerse a vista.<br />

Aywiranttaña. Entrar o hundirse.<br />

Aywirapiña. Ir por amor de alguno.<br />

Aywirakiña. Ir también.<br />

Aywirpäña. Acompañar hasta que entre en camino.<br />

Aywirukiptaña. Estar embebecidos todos en la ida.<br />

Aywiskaña. Ir actualmente.<br />

Aywisiña. Ir a cosa suya, como a sus chácaras, &c.<br />

Aywisiña. Visitarse los unos a los otros.<br />

Aywistaqaña. 3 -qi. Encontrarse con alguno.<br />

Aywisuña. Subir o salir.<br />

Aywisu aywintaña. Subir y bajar o salir y entrar<br />

muchas veces.<br />

Aywithapiña. Juntarse.<br />

Aywthaptaña. Encontrarse muchos de ambas partes.<br />

Aywithapi aywiruña. Juntarse de diversas partes.<br />

Aywitataña. Esparcirse.<br />

Aywixataña. Volver a esparcirse los que estaban<br />

juntos.<br />

Aywithaltaña. Levantarse.<br />

Aywitawiña. Decir que fueron a uno que no lo vio.<br />

Aywithusnuña. Levantarse.<br />

Aywit'aña. Llegarse todos a alguno como de repente o<br />

con brevedad.<br />

Aywutaña. Levantarse todos.<br />

Aywuta aywinuqaña. 3 -qi. Levantarse y sentarse<br />

muchas veces.<br />

Aywuthaltaña. Levantarse. Todas estas partículas con


322 Ludovico Bertonio<br />

sus significaciones pueden componerse con el<br />

verbo äña, el cual es sinónimo de aywiña. Y esta<br />

regla es común a todos ios verbos que son<br />

propiamente sinónimos. Es a saber que las<br />

partículas que convienen a uno, convienen también<br />

ordinariamente a los otros verbos que significan lo<br />

mismo.<br />

CH<br />

Chacha. Varón o marido.<br />

Chacha urqu. Varón de madura edad, anciano,<br />

prudente.<br />

Chachaxta. Soltero.<br />

Chachanqu marmi. Desenvuelta como hombre libre.<br />

Chacha. Varonil.<br />

Chacha chuymani. De ánimo varonil.<br />

Chacha chuymat'aña. A verse como hombre varonil.<br />

Chachakati. Brioso, de pecho.<br />

Chajayuña. Tener dentera. Usase con transición.<br />

Chajayutu. "Patres comederunt uvam acerbam &<br />

dentes filiorum obslupescunt". Awkinaka ch'uxña<br />

pasa manq'apiskana, ch'amapiskana,<br />

wawanakpaska chajayu.<br />

Chajayüña. Causar dentera.<br />

Chäka. Caña de la quinua.<br />

Chäkaptaña. Pararse recto.<br />

Chäntaqa. Estaño,<br />

Chäntaqaña. Engañar el estaño en los mates o vasos<br />

para hermosearlos como suelen los indios.<br />

Chaka. Puente para pasar.<br />

Chakaña. 3 -kk. Hacer puente.<br />

Chakaña. 3 -ki. Atrancar la puerta, -ru.<br />

Chakt'aña. -ru. Idem.<br />

Chakt'aña. Añadir sobre la carga alguna cosa.<br />

Chakxataña, paltxataña. Idem.<br />

Chaka, palta. Lo que se añade.<br />

Chakjasiña. Tener atravesado algo en la garganta.<br />

Chawllana ch'akpana chakjasiña: tengo atravesada<br />

una espina de pescado. Wawana chakjasiña: tener<br />

atravesada la criatura.<br />

Chakjaña. 3 -ji. Atravesar algo como tranco. &c.<br />

Äjaña. Idem.<br />

Chakkataña -ru. Idem.<br />

Chakthaltaña, achuthaltaña. Atorarse lo que no<br />

puede entrar ni salir.<br />

Chakt'aña. Neutro. Idem: manq'a t'ulluru chakt'itu,<br />

chakthaltitu: atravesado se mezcla la comida en la<br />

garganta. Wawa chakt'itu: atravesarse la criatura.<br />

Chakthaltäña, chakt'äña. Activos. Hacer que se<br />

atraviese o se atore algo; ser causa de ello.<br />

Chakaña, kallapu. Escalera de palos atravesados.<br />

Chakaña. El palo o travesaño de la escalera.<br />

Chakañatha lat'usuña. Subir por la escalera.<br />

Lat'antaña: bajar.<br />

Chaku. Rodeo que se hace del ganado y aun de la<br />

gente para juntarla.<br />

Chakuña. Hacer rodeo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 323<br />

Chaku jaqi. Cimarrón o uno que no acude a las<br />

obligaciones universales como otros.<br />

Chakuna chakupa. Muy cimarrón o uno que de<br />

ninguna manera quiere acudir a lo que otros<br />

acuden.<br />

Chakhuthapiña. Juntar la gente o ganado esparcido.<br />

Chakhuchaña. Desechar una cosa y tomar otra de<br />

muchas que hay. Dar a unos y a otros no.<br />

Chakhu churaña. Dar a unos y a otros no.<br />

Chakhu katuña. Recibir unos más y otros menos,<br />

coger de sus chácaras unos más y otros menos.<br />

Challka challka. Tierra labrada a pedazos no<br />

continuados.<br />

Challkaki qhulliña. Labrar así.<br />

Challaqaña. 3 -qi. Temblar de frío o tener calentura<br />

con frío.<br />

Challaqi. Frío así con temblor.<br />

Chamqaña, ch'axiña. Quebrantar el chuño para<br />

cocerle.<br />

Chamqa. Chuño cocido después de quebrantado.<br />

Chamqachasiña. Cocer el chuño para comer.<br />

Chamchutasiña, liq'it'asiña. Darse golpes en los<br />

pechos con piedra, como hacia S. Gerónimo.<br />

Chamchuña. Desmenuzar algo con machete o con<br />

piedra.<br />

Chamchunuqaña. Idem. Más propio.<br />

Champi, Jach'a kalla. Hongo grande.<br />

Champi champi, chunta chunta. Lugar de muchos<br />

hongos.<br />

Chamara, k'usk'ipa. Fanfarrón. Aru machaqa. Idem.<br />

Champi, llawchi. Partesana, hacha.<br />

Chamuña, khistuña. Mascar.<br />

Chamillk'u. Olla de guisar locro.<br />

Chana. El hijo nacido a la postre. La hija así nacida:<br />

pichu.<br />

Chanachasiña. Tener un hijo a la postre o a la vejez.<br />

Chanaraña, ch'usuräña. Escurrir el agua sucia,<br />

poniendo algo para que no salga la cosa que se<br />

lavó.<br />

Chanaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Chanat'aña. Idem.<br />

Chankuña. Rechazar como hacen los que juegan a la<br />

pelota.<br />

Chankuwaña. Echar a la rebatiña.<br />

Chankapura apaña, apakipaña. Tener baguido de<br />

cabeza; con transición, chankapura apitu vel<br />

apakipitu.<br />

Chankutaña, kirphutaña. Levantarse con dificultad,<br />

como los enfermos o niños.<br />

Chanjraña. Tener desabrimiento en los oídos, como<br />

cuando asierran algo o friegan una piedra con<br />

corcho.<br />

Chanjarantaña. Idem.<br />

Chanjräña vel chanjrantäña. Causar desabrimiento<br />

así en los oídos.<br />

Chankanaqaña, kirpiñaqaña. 3 -qi. Andar<br />

bambaleando.<br />

Chankanaqaña. 3 -qi. Pantanaqaña: errar hablando.<br />

Aru chankanaqi: habla a poco más o menos, no es<br />

sólido lo que dice.<br />

Chani. Precio, valor. ¿Aka isi qayqa chanini vel<br />

qayqan chanipa? ¿Cuánto vale este vestido? Jaya<br />

vel alluxa chanini vel jayana chanipa: vale mucho.<br />

Mä saran chanipa: vale un peso.<br />

Chanichaña, chanichasiña. Poner precio. Pusi sara<br />

ch'uñuru chanichatana: pongamos precio de cuatro<br />

pesos al chuño.<br />

Chañat'aña, liq'it'aña. Dar de puñetes o mojicones.<br />

Chapa. Centinela, escucha.<br />

Chapa maña. Ir por espía.<br />

Chapalliña. Echar tierra o céspedes sobre los<br />

camellones cuando aran; es propio de mujeres.<br />

Chapani ikiña, juchachasiña, luntataña, &c. Tener<br />

centinela cuando duerme, peca, hurta, &c. para no<br />

ser cogido.<br />

Chapaqa vel sapaqa. Semen virile y la raíz de los<br />

árboles.<br />

Chapasiña. Tomar solar o tierra para sembrar o hacer<br />

casa.<br />

Chaparapiña. Tomar para otro.<br />

Chapaña, jalajaña, jark'aña. Atajar el agua para que<br />

vaya a otra parte.<br />

Chapu chapu, sarphu sarphu. Entre dos luces, a<br />

boca de noche.<br />

Chapuña. Apagar el luego echándole algo.<br />

Chapujaña. 3 -ji. Idem.<br />

Chapukipaña. Idem.<br />

Chapukipaña. Echar ají en el plato de chuño para<br />

comer o en la olla que han de comer.<br />

Chaqasiña. Rescatar una cosa con otra, con plata.<br />

Aychana manq'a chaqasitama: rescatemos comida<br />

con carne.<br />

Chapuntaña. Dar en las narices.<br />

Chara vel kayu. Toda la pierna.<br />

Chara p'ujsa, pinqura. Muslo.<br />

Charaxa. Uno que nace de pies.<br />

Charama. La que nace de pies.<br />

Charasiña. Trabarse con las piernas.<br />

Charaña. Perni largo.<br />

Chara luqina, chara qatati. Idem.<br />

Chara vel kayu wich'u. Espinilla.<br />

Charantäña. Trabar lo que se va edificando.


324 Ludovico Bertonio<br />

K'anasäña. Idem.<br />

Charantasäña. Idem: chara k'alla. Animal que tiene<br />

las piernas entreveradas.<br />

Chara suka. Un pedazo de tierra labrada apartada de<br />

la demás, también labrada.<br />

Charka charka isi. Vestido de diversas lanas, ropa<br />

mala.<br />

Chariña, manuña. Prestar.<br />

Charisiña. Tomar prestado.<br />

Chari chari aputasiña. Cargarse de deudas.<br />

Charixtara. Cargado de deudas.<br />

Chaski vel chaski uta. Casita de piedras donde<br />

aguardaban las postas a cada cuarto de legua.<br />

Chawsuña. Sacar algo debajo del agua, como<br />

pescado, barro, &c. Y aun sopas de la escudilla<br />

como hace quien come con toda la mano<br />

mazamorras y chuño.<br />

Chawlla vel challwa. Pescado.<br />

Chawllaña. Pescar.<br />

Chawllaniña. Ir a pescar.<br />

Chawlla sipitaña. Pescar con instrumento que llaman<br />

qullancha.<br />

Chawllachasiña. Pescar.<br />

Chawllachaña. Pararse las manos ásperas como<br />

desholladas.<br />

Chawraña, lankaraña. Espumar la olla.<br />

Chawaña. Sacudir con soga, látigo y otras cosas así.<br />

Chawasiña. Sacudirse unos a otros.<br />

Chawasiña. Un juego bárbaro, que se sacuden unos a<br />

otros los mozos divididos en bandos y se lastiman<br />

muy bien y en cada pueblo tienen día señalado para<br />

esto.<br />

Chawasiña. La soga de nervios con que se sacuden.<br />

Chawasthaptaña. Juntarse los que se sacuden a este<br />

juego.<br />

Chay. Ola. Interjección "vocantis", o para captar<br />

atención.<br />

Chaynara. Fruta como aceituna.<br />

Chaysi, nasa pallalla. Chato de nariz.<br />

Chayña waruruña. Cantar como los indios.<br />

Chichillaqi. Chismoso.<br />

Chichillaqiña. Chismear.<br />

Chika. Mitad o medio.<br />

Chika t'ant'aki churaña. Dar la mitad o medio pan.<br />

Chika. Igual. Aka paya law chikakiwa: estos dos palos<br />

son iguales.<br />

Chika tansapura. De un tamaño.<br />

Chika tansa chapipura. Idem.<br />

Chikapura saraña. Ser de una misma o igual<br />

dignidad, riqueza, prosperidad, &c.<br />

Chika maranipura. De una misma edad.<br />

Chikaru jaläña. Partir por medio.<br />

Chikachaña, juskachaña. Igualar las cosas.<br />

Chikt'äña, chikäña. Idem.<br />

Chikt'äña. Comparar. Aka jucha jani kuna<br />

yanqhampisa chikt'äñati: este pecado no puede<br />

compararse a ningún mal, a ningún daño.<br />

Chikaña. Idem.<br />

Chikaña. Neutro. 3 -ki. Igualarse<br />

Chikachasiña. Idem. Ambos piden -na y -ru.<br />

Yatirikankañana jani Pedroru chikiriktati: no<br />

puedes llegar a Pedro en sabiduría.<br />

Chikaña, chikt'aña, tupuña. Medir. Activos. Mirar si<br />

son iguales, -mpi.<br />

Chikaña. Casar; dar por mujer y marido. Diosaki<br />

chikistu: Dios nos ha juntado.<br />

Chikkataña, t'isnukataña. Atar o colgar alguna<br />

imagen o cruz del rosario. + Ir dos en compañía +<br />

Acompañar las cosas iguales. + Dar o repartir<br />

igualmente.<br />

Chikthapiña. Idem.<br />

Chikt'aña. Atar una cosa a otra -ru. Imagen rosarioru<br />

chikt'ama: ata o pon esta imagen en el rosario.<br />

Chikhutasiña. Porfiar, debatir sobre algo.<br />

Chika. Juntamente.<br />

Chikaki maña. Ir juntamente. Pañi chikaja, chikama,<br />

chikpa, chiksa: nosotros dos, vosotros dos, aquellos<br />

dos. Añadiéndole los posesivos. Y así se dirá<br />

también cuando le precediera algún otro nombre<br />

numeral como kimsa chikaja: nosotros tres, &c.<br />

Chijuthapitaña. Venir la saliva a la boca cuando se<br />

habla de cosas sabrosas o viéndolas o por otras<br />

ocasiones semejantes; úsase con transición.<br />

Chijuthaptitu.<br />

Chijutaña. Idem. Con transición.<br />

Chijutusnuña. Idem.<br />

Chillata. Gordo fornido. Janchi chillata, umutu.<br />

Chillka. Hiel o cólera.<br />

Chillka qurisitu. Estar lleno de humor colérico.<br />

Chillka usuni. Uno que de ordinario vomita cólera.<br />

Chillchiña. Danzar.<br />

Chillchiri. Danzante.<br />

Chillchi. Danza.<br />

Chilli. Lo más hondo del suelo.<br />

Chilli, thaxsi. Los confines del mundo. Jakha chillitha<br />

jakha chillikama jaqinaka ancha q'uyatanwa: desde<br />

un término del mundo a otro, todos los hombres<br />

somos miserables.<br />

Chillisä. Piedra que corta como navaja; con que<br />

tresquilan.<br />

Chillisä pirqa. Pared fuerte.<br />

Chillisä phuku. Olla bien cocida y toda losa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 325<br />

Chillpaña. Afirmar metiendo por debajo alguna<br />

piedra u otra cosa.<br />

Chillphutaña. Idem.<br />

Chullpa qala. Piedrecitas para henchir los edificios<br />

cuando los van haciendo.<br />

Chillqiña. Echar el paso andando.<br />

Chillqi. Paso con que miden. ¿Akatha ukaru qayqa<br />

chillqi?<br />

Chillqit'aña, chillkutaña. Medir a pasos.<br />

Chillqirpäña. Idem.<br />

Chillqinuqaña. 3 -qi. Andar poner el pie en el suelo.<br />

Chillqinuqawi, vel kayu. Pisadas.<br />

Chillkusuña. Subir arriba las gradas o cuesta.<br />

Chillqintaña. Bajar.<br />

Chillkutaña. Andar despacio.<br />

Chillkutan kunana tinkiña. Caer a cada paso.<br />

Chillqinuqxakima. En hora buena te vea yo andar;<br />

dicen así dando la hora buena al enfermo que<br />

comienza a andar.<br />

Chillkiña. Brotar, nacer el sembrado y cualquiera<br />

planta.<br />

Chillkinuqaña, alinuqaña. Brotar todo junto el<br />

sembrado.<br />

Chillkitataña, alitataña. Idem.<br />

Chillaqa. La soga que meten por la oreja del carnero<br />

para llevarle de diestro.<br />

Chillami. Orinal como bacinilla o mate.<br />

Chillaña. Tapar los agujeros del techo o de otras cosas<br />

con ichu.<br />

Chillantaña. Idem. + Y también entremeter libros<br />

como los que hay en los estantes.<br />

Chillusu chillantaña. Meter y sacar muchas veces.<br />

Chillusuña. Sacar cosas de entre otras como libros,<br />

&c.<br />

Chilluta chillanuqaña. Meter y sacar.<br />

Chillutusnuña. Salirse de suyo las cosas entremetidas<br />

o el hombre de en medio de otros.<br />

Chillakipata. Tapar agujeros en muchas partes de la<br />

casa.<br />

Chillutaña. Tapar con brevedad así los agujeros con<br />

algo. + Y también cohechar, -ru. + Y estar diciendo<br />

al que riñe que diga o haga: aru chillutaña. + Y<br />

meter algo debajo de la puerta o de otra cosa para<br />

afirmarla, &c.<br />

Chimpay walaña. Estar inquieto o lleno de cuidados.<br />

Chimpay walitu.<br />

Chimpu vel llawtu. Cordón de hilos torcidos que los<br />

Chinchaysuyos y otros indios traen en la cabeza.<br />

Chimput'asiña. Ponérsele.<br />

Chimput'äña. Ponerle a otro.<br />

Chimpu, sanampa. Señal de la medida que ha de<br />

tener algo.<br />

Chimpuña. Señalar la medida con algún hilo o con<br />

otra cosa.<br />

Chimpurapiña. Señalarla para otro así.<br />

Chimpusiña. Señalar el tiempo o lugar en que harán<br />

algo, -ru. Pedrona utparu chimpusitawina:<br />

concertáronse de ir a casa de Pedro.<br />

Chimpusita uru vel phat'asita. El día concertado,<br />

señalado.<br />

Chimputaru jutaña. Venir al día o lugar señalado.<br />

Chimpujasiña. Señalar día. Inti chimpujasiña vel<br />

chimpusiña: señalar la hora. Inti chimpu vel inti<br />

chimpuña: reloj del sol.<br />

Chimpusuña, t'isnusuña. Señalar con hilo y aguja.<br />

Chimpuni manq'aña, umaña, anataña, saraña.<br />

Comer, beber, jugar, andar con moderación o<br />

medida. )( Jani chimpuni.<br />

Chintaña. Entregar a otro, alguna persona como en<br />

guarda, para que no se huiga.<br />

Chintxataña. Idem.<br />

Chintkataña. Idem.<br />

Chinchilla. Animalejo como la viscacha.<br />

China. Criada de casa.<br />

Chinki. Hermana menor.<br />

Chinkini qullakani. Ambas hermanas, mayor y<br />

menor.<br />

Chinkini jilani. Ambos: hermana menor y su hermano<br />

mayor vel chinkini aluni: Hermana y hermano.<br />

Chinu vel muqu. Nudo de hilo, cordel o soga.<br />

Chinu. La cuenta que señalan por nudos de lo que se<br />

da o recibe.<br />

Chinukamana. Uno que tiene cuenta de lo que se<br />

debe, contador.<br />

Chinuña. Poner en la cuenta.<br />

Chinukiptaña. Pasar algo sin contar.<br />

Chinuña. Añudar<br />

Chinutaña. Idem.<br />

Chinuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Chinujasiña. Atarse la manta o paño de cualquier<br />

manera.<br />

Chinujasiña. Añudarse de suyo un hilo, soga, &c.<br />

Chinujasiña. Tener preso muerto tiempo a alguno.<br />

Chinujasisiña. Idem.<br />

Chinchi wayk'a. Ají menudo.<br />

Chinchirkhuma. Flor amarillo o naranjada.<br />

Chinu chinu. Hormiga con alas que nace del estiércol<br />

de carneros o caballos.<br />

Chinu chinujamaki jaqinaka jump'ux jump'uxti<br />

aka markana. Andan en este pueblo tantos<br />

hombres como hormigas.<br />

Chhuchhu tanki. Idem.


326 Ludovico Bertonio<br />

Chinqi. "Pudenda mulierum". Más honesto vocablo es<br />

jaqiwa y conviene a ambos sexos.<br />

Chinqitha manq'aña. Sustentarse con vivir<br />

deshonestamente.<br />

Chiñi. Murciélago.<br />

Chinijo. Manilla.<br />

Chipana. Manilla de oro o plata o cobre; gala de<br />

barones.<br />

Chiñiju. Idem.<br />

Chipanat'asiña. Ponérsela.<br />

Chipanat'äña. Ponerla a otro.<br />

Chipanallusnuña. Quitársela.<br />

Chipanallusiwaña. Quitarla a otro.<br />

Chiphiraña. Desterronar o matar muchas vicuñas.<br />

Chiphiña liq'iña. Dar con piedra a manteniente.<br />

Chiphijaña. Idem.<br />

Chiphit'aña liq'it'aña. Idem.<br />

Chiphiraña. Dar así a muchos, quitar hierbas, &c. con<br />

piedra.<br />

Chiphiri usu. Pestilencia.<br />

Chiphit'asiña, liq'it'asiña. Apuñetearse unos a otros.<br />

Chiphiña, chiphisiña, kusisiña. Holgarse. Neutro.<br />

Chipiyaña vel chipäña. Alegrar.<br />

Chipiyaña. Idem: alegrar a otro.<br />

Chikilla vel qhini. Papas escogidas de las mejores de<br />

que hacen presentes.<br />

Chiqa. Verdad.<br />

Chiqaki atamita. Dime la verdad.<br />

Chiqa chawu. Respuesta de uno que obedece de mala<br />

gana.<br />

Chiqa jaqi. Verdadero, hombre de verdad.<br />

Chiqa. Derecho. )( Parqu.<br />

Chiqachaña. Enderezar palos, caminos y cualquier<br />

cosa.<br />

Chiqachaña. Decir la verdad.<br />

Chiqachaña. Ir derecho, sin torcer a otra parte.<br />

Chiqachasiña. Ponerse en ringlera derechos. Tilasiña.<br />

Idem.<br />

Chiqachasiña. Hacer verdadera su palabra, cumplir lo<br />

prometido, aru chiqachasiña y hacer bien<br />

cualquiera cosa.<br />

Chiqa kuskachiri. Justo juez.<br />

Chlqaru katuña. Tener por verdad alguna cosa.<br />

Chiqachusnuña. Atreverse a subir.<br />

¿Chiqatimna? ¿Es verdad que?<br />

Chiqana. Verdaderamente.<br />

Chiqanska. Especialmente. Kuna kawki manq'asa<br />

muxst'atawa.<br />

Chiqanska mut'i muxst'atawa. Cualquiera comida<br />

me sabe bien, pero especialmente me sabe bien el<br />

maíz cocido.<br />

Chiripukuña. Revolver la harina con nieve haciendo<br />

tortilla para comerla.<br />

Chiriri, sanqarariri. Parlero.<br />

Chis chistaña. Gemir el ratón. + Piar el pajarito recién<br />

nacido. + Bullir con ruido los gusanos sobre la<br />

carne podrida o sobre los muertos: amaya<br />

janchimaxatha laqunaka chis chistani.<br />

Chiwaqu, k'ark'u. Agrio, ácido.<br />

Chiwaqutaña. Volverse agrio, avinagrarse.<br />

Chiwaquxaña. Idem.<br />

Chiwaquptaña. Idem.<br />

Chiwaqu. Pájaro negro mediano.<br />

Chiwanawaya. Florecita colorada.<br />

Chiwari. Flojo o flaco sin fuerzas.<br />

Chiwchi. Pollito de la gallina.<br />

Chiwita tunqu vel willkaparu. Maíz amarillo con<br />

que hacen chicha muy fuerte. Churi tunqu es lo<br />

mismo.<br />

Chiyinqu. Anillo o eslabón para atar algo. + Y<br />

también agujero por donde desagua.<br />

Chiy chiy. Baile de los urus.<br />

Chiy Chiyña. Bailar así teniendo en las manos la<br />

chuspa o wallqipu.<br />

Chiya vel kapa. Palmo, medida.<br />

Chiyat'aña. Medir a palmo.<br />

Chucha. Pospuesto a waña, es el mes de noviembre;<br />

que es tiempo seco, waña chucha. )( Uma chucha,<br />

es tiempo de agua, como Diciembre o Enero.<br />

Chuchaña, tawiña. Hablar sin saber lo que se dice,<br />

como los borrachos o locos.<br />

Chuchawi manka chuchaña. Idem. Hablar a<br />

trochemoche, más y más. Ut Supra.<br />

Chuchathaltaña. Comenzar a hablar así todos juntos.<br />

Chuchatataña. Hablar así en medio de mucha gente.<br />

Chuchanqalla. Parlero así.<br />

Chuchamalla. Idem.<br />

Chuchi. Color que tira a negro.<br />

Chuchi t'awra vel wapa. Lana baladí de mal color.<br />

Chuchi isi. Ropa así, deslustrada.<br />

Chuchiptaña. Deslustrarse perder el color bueno que<br />

tenía.<br />

Chuchuqa. Maíz cocido y después seco al sol.<br />

Chuchu, jullchu jullpa, tanka. Lleno, colmado.<br />

Chuchu churaña. Dar la medida colmada.<br />

Chuchasuña, phukusuña. Neutros. Llenarse o estar<br />

lleno.<br />

Chuchalli. Las manos o pies de los carneros o<br />

puercos, &c. que aderezan para comer.<br />

Chuka. Carnero que tiene el rostro de diferentes<br />

colores, entreverado y otros animales también.<br />

Chuka jinchuni, nawnani, nayrani. Animal que


Vocabulario de la Lengua Aymara 327<br />

tiene entreverada la oreja, el carrillo, el ojo o<br />

diferente el uno del otro.<br />

Chuki. Lanza.<br />

Chukintaña. Hincarla, meterla.<br />

Chukisuna. Arrojarla arriba.<br />

Chukullijaña. Embarrarse o tener calambre, con<br />

transición.<br />

Chulu. Piña de comer, que nace en los yungas, fruto<br />

de la que llaman: achupalla.<br />

Chulla vel qutu. Manojillo de quinua o trigo.<br />

Chullachaña, qutuchaña. Hacer manojos de estas<br />

cosas.<br />

Chullapuña. Aderezar la tela metiendo los hilos que<br />

estaban salidos, con aguja o picacha.<br />

Chullapuntaña. Idem.<br />

Chullqu. Mata del apilla.<br />

Chullpa. Entierro o serón donde metían sus difuntos.<br />

Chullu. Lo blanco de la totora, junto a la raíz; bueno<br />

de comer y cogollo de las hierbas, &c.<br />

Chullunkhä. Carambano.<br />

Chullunkhäña. 3 -khiyi. Helarse el agua, hacerse<br />

carambano.<br />

Chullunkhäptaña. Idem.<br />

Chullunkhäptitu. Estar frío como un carambano.<br />

Chulluña. Derretirse la nieve, relajarse el adobe,<br />

consumirse el cuerpo muerto, &c y también<br />

enflaquecerse por enfermedad o vejez.<br />

Chulluwaña vel chullüña. ActivaHacer o ser causa<br />

que se derrita, enflaquezca, &c.<br />

Chulluña. Salir el humor o aguaza de las papas<br />

puestas al sol.<br />

Chulluwaña. Poner al sol las papas para que salga el<br />

humor cuando las curan para chuño.<br />

Chulluchita. Echar en remojo pellejos, garbanzos y<br />

cosas duras.<br />

Chumpa. Bacín o servicio.<br />

Chunka. Tagua de madera para jugar.<br />

Chunkasiña, piskasiña. Jugar a la tagua, que acá es<br />

de madera.<br />

Chunkäsiña, markhäsiña. Perder a este juego.<br />

Chunkajasiña. Vencer.<br />

Chunkasiña, llampu. Bien molido con piedra.<br />

Chunkasiñachaña. Moler así.<br />

Chunkasiña qhunaña. Idem.<br />

Chunkaña, qhithiña. Dar de codo.<br />

Chunkt'aña, qhithut'aña. Idem.<br />

Chunkarpäña. Dar así con fuerza.<br />

Chunkantaña. Rempujar así con fuerza o dentro.<br />

Chunkawäsiña. Dar rempujones a muchas partes o<br />

muchos rempujones a uno.<br />

Chunkkataña. Rempujar para allegar a alguna pared,<br />

&c.<br />

Chunkilla, juspa. Las gotas de la manteca o aceite<br />

que suben sobre el caldo; la gordura.<br />

Chunkilla chunkilla. Toda la multitud de estas gotas.<br />

Chunkillawisa mark'a. Caldo sin gordura.<br />

Chunta. La punta de palo duro que atan al escardillo.<br />

Chunta p'iq'iñani. Uno de cabeza ahusada vel p'iq'iña<br />

chunta, p'iq'iña sayt'u.<br />

Chunqura, murmunta. Unos granillos negros que<br />

nacen en lugares húmedos.<br />

Chunqura nayrana. Idem: uma chunqura nayrana<br />

ullch' ukiña. Mirar con ojitos; es apodo.<br />

Chuñixaña. 3 -xi. Acabarse algo, como un pueblo,<br />

familia, &c. Viñas, campos que se hielan.<br />

Chuñiyaña. Activo. Acabarlo todo.<br />

Chupa. El varón viudo.<br />

Chupaxaña. 3 -xi. Enviudar.<br />

Chupataña. Idem.<br />

Chupaptaña. Idem.<br />

Chupi qamasa. Honra, estima.<br />

Chupini, qamasani. Honrado, hombre de estima y<br />

honra.<br />

Chupiwisa. Hombre sin honra.<br />

Chupinikankaña. El ser de estima.<br />

Chupiwisakankaña. Su contrario.<br />

Chupichaña. Honrar.<br />

Chupichasiña. Honrarse uno a otro.<br />

Chupichasiña. Jactarse. + Santonaka chupichasiña:<br />

alabar, celebrar los santos y sus fiestas.<br />

Chuphit'asiña. Tener respeto, no osar mandar,<br />

guardar la cara.<br />

Chupiru aphutaña. Honrar<br />

Chupi aparaña. Deshonrar.<br />

Chupi kutäxaña. Restituir, volver la honra.<br />

Chupinichaña. Hacer que tenga honra.<br />

Chupiwisachaña. Que no la tenga.<br />

Chupika, wila. Colorado.<br />

Chupika isi. Vestido de púrpura.<br />

Chupika. Lana colorada, hilada o por hilar, teñida así.<br />

Chupikaru jaxsuña. Tirar a colorado.<br />

Chuqi. Oro, el más rico metal.<br />

Chuqinchaña. Engastar en oro y dorar.<br />

Chuqina qhusqhuña. Idem.<br />

Chuqi uma. Oro derretido.<br />

Chuqi pantasä. Semejante al oro.<br />

Chuqi pantasä ñaq'utani. Uno que tiene el cabello<br />

hermoso como hebras de oro.<br />

Chuqi jinchu. Zarcillos de oro.<br />

Chuqi susuña vel aytiña. Lavar el metal molido de<br />

oro.<br />

Chuqijay, apankay, jiwayuy. Querido mío, amado


328 Ludovico Bertonio<br />

mío.<br />

Chuqi wawa. Hijo querido.<br />

Chuqichaña, Q'ächaña. Regalar con obras o<br />

palabras.<br />

Chuqikiptaña, q'illukiptaña. Pararse amarillo por<br />

enfermedad o miedo.<br />

Chuqi, q'ä. Cosa de estima.<br />

Chuqi janchi. Idem: aycha. Cuerpo regalado que no<br />

se ha de tocar, querido.<br />

Chuqi qisima. Piedra azufre. Sirsuqina. Idem.<br />

Chuqila vel larilari. Gente cimarrona que vive en la<br />

puna sustentándose con la caza.<br />

Chuqu uma, ch'uwa uma. Agua clara; y así de otros<br />

licores.<br />

Chuquraña. Aclararse el agua la mar y otras cosas.<br />

Chuqutaña, chuquptaña. Idem.<br />

Chuqu chuqu. Carambano, como los que cuelgan del<br />

techo, &c.<br />

Chuqu chuqu jichuru thäti. Hacerse carambano en<br />

el ichu.<br />

Chuqu chuquptaña. Idem.<br />

Chuqullu, umut'u, t'injri, tixi, t'iqi. Enano.<br />

Chuqu chuqu amka. Papa sarnosa.<br />

Chuqu usu. Mal de viruelas. Jank'a usu. Idem.<br />

Churaña. Dar algo.<br />

Churarapiña. Dar por amor de otro a alguno.<br />

Churantaña, liwantaña. Dar algo a muchos.<br />

Liwakataña. Idem.<br />

Churakataña. Llegarse a dar a muchos que aguardan.<br />

Churawäsiña. Dar a diestro y siniestro a muchos o<br />

muchas veces.<br />

Churaxaña, kutäxaña. Restituir, volver lo hurtado o<br />

prestado.<br />

Churamukuña. Dar mucho.<br />

Churasiña. Darse unos a otros.<br />

Churasiña. Sacrificar, ofrecer.<br />

Churasiña. Dar su hija, casar. Y chuyma churasiña:<br />

poner su pensamiento o afición.<br />

Churapuña. Dejar que ofendan a su amigo en las<br />

pendencias.<br />

Churqu churqu. Laguna o mar sin suelo, profundo.<br />

Chupika vel larama churqu churqu.<br />

Churi. Pospuesto a nayra. Ladrón que no duerme de<br />

noche. Nayra churi vel yawri.<br />

Churi. Amarillo deslustrado.<br />

Churiptaña. Deslustrarse, pararse blanquecino o<br />

amarillo.<br />

Churu vel phutu suka. Camellones más pequeños.<br />

Churut'aña. Tejer flojo por una parte y tupido por<br />

otra. + Y comenzar camellones grandes y acabar<br />

con pequeños. + Y comenzar anchos y apartados<br />

los renglones y acabarlos muy juntos y espesos.<br />

Churu. Pedazo o retazo de tierra y otras cosas como<br />

paño.<br />

Chusi. Frezada de indios. + Apichusi: labrada a<br />

manera de ojos. + Qalluni: listada o entreverada de<br />

diverso color. + P'atiqalla: también entreverado de<br />

diversos colores, algo diferente que la pasada. +<br />

Tayka tayka: de listas más anchas que la que<br />

llaman qalluni.<br />

Chusina janaxatasiña, chuysiña. Cubrirse con la<br />

frezada.<br />

Chusi khuthapit'aña vel khuthapit'asiña. Ponerse<br />

una frezada como se pone el indio la manta; para<br />

andar o estar sentado.<br />

Chusi khuthapit'äñä. Ponerla así a otro.<br />

Chuta vel mit'a, wachuña, kuti, wasa. Vez. Mä<br />

chuña, &c.<br />

Chuta, saywa. Término en cada cien brazas de tierra<br />

en cuadro. + Y señal de las leguas.<br />

Chutaña, saywaña. Ponerle y señalar las leguas de<br />

camino, como hacían en tiempo del inca.<br />

Chuwa. Escudilla de comer.<br />

Chuwatha vel chuwana manq'aña. Comer en<br />

escudilla.<br />

¿Chuwatati, t'allatati?. ¿Eres señora que como<br />

escudilla estás siempre asentada sin hacer nada? +<br />

T'allachuwa: escudilla grande. + Phujru chuwa: la<br />

ordinaria. + Chamqha chuwa: es como plato. + Jilli<br />

chuwa: como platillo. + Wampura chuwa: es como<br />

una taza grande con sus asas.<br />

Chuwa chuwa. Hierbecita que nace en las ciénagas y<br />

pantanos.<br />

Chuwaña phujru. Pozo con agua o sin ella.<br />

Chuwita marka vel tantata. Idem: Wasara marka.<br />

Pueblo sin gente. Y dícese de todos lugares, casas,<br />

&c.<br />

Chuyma. Los votes propiamente; aunque se aplica al<br />

corazón y al estómago y a casi todo lo interior del<br />

cuerpo.<br />

Chuyma. Todo lo perteneciente al estado interior del<br />

ánimo, bueno o malo, virtud o vicio, según lo que<br />

le precediere. Y para que se entienda pondremos<br />

algunos ejemplos tocantes al cuerpo y al ánimo.<br />

Chuyma. Fin. Aka chuymampi jutaña: a este fin<br />

vengo.<br />

Chuyma k'aphit'itu. Tener mal o aprieto de corazón,<br />

con que a veces desmaya el enfermo.<br />

Chuyma k'apijitu. Idem.<br />

Chuyma ñathujitu. Idem.<br />

Chuymaruchaña. Encomendar a la memoria.<br />

Chuymachasiña. Comenzar a tener entendimiento o


Vocabulario de la Lengua Aymara 329<br />

discreción.<br />

Chuymani. Uno que tiene discreción.<br />

Chuymawisa. Tonto, sin juicio.<br />

Chuyma aphalla. Tonto sin seso.<br />

Chuymaxtara. Sabio, entendido.<br />

Chuyma k'apa. Pecho o parte que está en derecho del<br />

corazón.<br />

Chuyma llujuthaltitu khiwkuthaltitu, pituthaltitu.<br />

Tener gana de vomitar, revolverse el estómago o<br />

entrañas.<br />

Chuymat'aña. Maquinar, trazar en su pensamiento.<br />

Luntataki chuymat'i: no está maquinando sino en<br />

hurtar.<br />

Chuymaxaruchasiña. Amar mucho alguna cosa.<br />

Chuyma chhaqhasiña. Perder el juicio, no acordarse.<br />

Chuyma chhaqitu. Idem.<br />

Chuyma chhaqhutitu. Idem.<br />

Chuyma jayphut'itu. Idem.<br />

Chuyma jayphurtitu. Idem.<br />

Chuyma pantasitu. Idem.<br />

Chuyma amajasitu. Acordarse.<br />

Chuymakataña. Pensar cómo se hará del bando de<br />

alguno. Otros muchos modos se hallarán entre las<br />

frases en este vocablo o dicción chuyma.<br />

Chuyma. El corazón de los árboles y de otras cosas. +<br />

Las pepitas de las frutas. + El hueso de los<br />

duraznos y otras frutas que le tienen.<br />

Chuynu. Estiércol de los carnero, ovejas, &c. que es<br />

como grano, pero junto como racimo. Él que es<br />

cada grano de por sí, se dice thaxa.<br />

Chuynu chuynu aliña. Crecer las matas de papas y de<br />

otras cosas muy copadas y viciosas, cuando el año<br />

es fértil.<br />

CHH<br />

Chhala. Montoncito que dan como por medida las<br />

vendedoras en su mercado.<br />

Chhalla. La caña del maíz después de desgranado y<br />

suelen darla a las bestias.<br />

Chhallmaña, q'upaña. Desmenuzar, allanando la<br />

tierra.<br />

Chhallmasiña, nuwasiña. Darse de calabazadas.<br />

Chhana, mit'a. Una temporada en que suele haber<br />

algo. Chanajana: en mi tiempo. + Kunakamanasa<br />

chhana mit'akiwa, nana tukusimä juchawa: todo<br />

negocio y obligación de trabajo tiene tiempo<br />

limitado; pero el que yo tengo nunca se acaba. +<br />

Kuna kamakisa kuna mutukisa chhanakiwa<br />

mit'akiwa: todo mando y oficio honroso y todo<br />

trabajo también dura sólo una temporada. +<br />

Infiernona t'aqhisiña jani mit'akiti, chhanakiti,<br />

mäska t'aqhanawikiwa.<br />

Chhankhaña vel chuchaña. Hablar sin tino, al aire.<br />

Chhankt'aña, llamkt'aña. Tocar.<br />

Chhapa pirqa. Pared mal enlucida, Janqhara. Idem.<br />

Chhaqhaña. 3 -qi. Perderse desaparecerse, irse por<br />

ahí.<br />

Chhaqhutaña. Desaparecerse en un momento.<br />

Chhaqhutarapiña. Desaparecerse al que le estaba<br />

mirando. Usase con transición. Chaqhutarapitu:<br />

desaparecérseme.<br />

Chhaqhäsiña. Perdérseme algo. Mä libro<br />

chhaqhäsiña: perdido se me ha un libro. Chuyma<br />

chhaqhäsiña: perder el juicio.<br />

Chhaqhäsiña. El perder o pérdida. Jani chuyma<br />

chhaqhäsiñakama umamti: no bebas hasta perder el<br />

juicio.<br />

Chhakhaxataña, paltaxataña. Poner algo sobre la<br />

carga para que lleve.<br />

Chhaxinaña. Ir al rebusco de la viña, árboles, papas,<br />

maíz, &c. después de la cosecha.<br />

Chhaxmaraña. Idem.<br />

Chhaxraña, sullaña. Arrastrar.<br />

Chhaxranaqaña. Andar arrastrando de acá para allá.<br />

Chhaxrantaña. Meter arrastrando.<br />

Chhaxranttaña. Deslizarse la soga con mucho ruido<br />

llevada de algún peso.<br />

Chhaxrusuña. Sacar arrastrando.<br />

Chhaxramukuña. Arrastrar por ahí, llevándolo<br />

escondidamente.<br />

Chhaxchaña, phaxchaña. Hacer ruido el río o agua<br />

que sale por algún caño. + Qapu chaxchaña vel<br />

jawiqaña: hilar a priesa con ruido.


330 Ludovico Bertonio<br />

Chhaxlla. De tierna edad.<br />

Chhaxllatpacha. Desde niño.<br />

Chhaxllatajatpacha, jilatajatpacha. Desde mi niñez.<br />

Chhaxlla, kira. Varas con que cubren las casas.<br />

Chhaxllanchaña. Ponerlas.<br />

Chhaxwa. Piedras del camino o como las que<br />

amontonan limpiando las chácaras.<br />

Chhaxwa. La piedra hincada en la pared para atar en<br />

ella los palos del techo; palos atados a las piedras<br />

del mojinete.<br />

Chhaxwa pinqu. La piedra donde atan al palo que<br />

está en lo más alto del mojinete.<br />

Chhaxchisiña, t'uxisiña. Asar las mazorcas de maíz.<br />

Chhichhillanka. Mosca. Umataki chhichhillankaña:<br />

ser muy dado al beber. Qupa chhichhillanka vel<br />

juji: mosca verde que llaman wakanki y suelen<br />

traerla para ganar la voluntad de las mujeres; es<br />

gran superstición.<br />

Chhichhinkalla. Mosca lo mismo que la pasada.<br />

Chhichhinkalla jupa. Quinua que comienza a brotar.<br />

Chhichhiña, qhuqhuña. Derribar paredes y otras<br />

cosas.<br />

Chhichhisiña, qhuqhusiña. Caerse de suyo.<br />

Chhichhirpäña. Derribar algo como para pasar.<br />

Chhichhinuqaña, qhuqhunuqaña. Deshacer pared y<br />

otras cosas semejantes.<br />

Chhichhixataña, qhuqhuxataña. Derribar de suerte<br />

que caiga encima de algo.<br />

Chhijchi. Granizo menudo. Jaqu: es la piedra. Jaquña:<br />

caer piedra, granizar.<br />

Chhijchhiña. Granizar menudo.<br />

Chhijchinaqaña. Granizar aquí y allá.<br />

Chhiji, talaqu. Desastre o mal suceso.<br />

Chhijiru puriña. Tenerle.<br />

Chhijini jaqi. Desastrado.<br />

Chhijixtara. Muy desastrado.<br />

Chhiji Jaqi. Uno que persuade a otro lo que no<br />

conviene.<br />

Chhiji laka jaqi. Malsín que estorba el hacer lo que<br />

conviene.<br />

Chhijit'aña. Estorbar así. Dios manqa jaxsujasiri,<br />

jumakinä chhijit'itta: queriéndome volver a Dios, tu<br />

me lo has estorbado.<br />

Chhiji jalantaña. Idem.<br />

Chhijisiña. Ser malsín unos con otros, buscar ocasión<br />

para malos sucesos.<br />

Chhijisäña. Ser causa que algunos no estén bien entre<br />

sí, que riñan y se lleven mal.<br />

Chhijchiqa. Escoplo o formón o cincel de carpinteros<br />

o canteros.<br />

Chhijchiqaña. Escoplear, &c.<br />

Chhijmu. La mata de la raíz que llaman layu y es de<br />

comer.<br />

Chhijmupita, layupita. Él que se sustenta con esta<br />

comida, como pobre.<br />

Chhijura. Raíz de comer.<br />

Chhijna ch'unch'u. La cabeza del hombre.<br />

Chhijna t'aqhasiña. Quebrarse la cabeza hablando.<br />

Chhijutaña. Desbaratar los intentos de alguno, lo<br />

mismo que chhiji jalantaña.<br />

Chhiphiña, k'uk'uña. Cubrir la casa con ichu las<br />

puntas adentro y raices afuera.<br />

Chhipita uta. Casa así cubierta.<br />

Chhiqa. El ala de los pájaros.<br />

Chhiqanqara. El sobaco.<br />

Chhixniña, uñita. Tener odio.<br />

Chhixnisiña. Tener odio uno a otro.<br />

Chhuchhuña, thuthuña. Tener prisa de irse, estar con<br />

inquietud y deseo de salirse.<br />

Chhuchhusiña, thuthusiña. Idem. Y más propio.<br />

Chuchhuña, jump'uqiña. Bullir mucha gente,<br />

hormigas o gusanos en algún lugar.<br />

Chhuchhukataña, jump'ukataña. Llegarse de tropel.<br />

Chhujchu vel kusupi usu. Temblor de todo el cuerpo,<br />

enfermedad que da en los yungas.<br />

Chhujchuña. Tener este mal.<br />

Chhujchujalaña. Idem.<br />

Chhujchhujtaña. Temer mucho y temblar.<br />

Chhujtaña. Idem.<br />

Chhujchutaña, sanchallutaña, kharkhatutaña.<br />

Temblar de frío, miedo o enfermedad.<br />

Chhuxthapitaña, jaxsaraña, pitaña. Temer o tener<br />

algún sobresalto, encogerse de miedo.<br />

Chhuxtäsiña. Dejar de tener leche la mujer por algún<br />

sobresalto o miedo repentino, ñuñu chhuxtäsña.<br />

Chhujlla uta. Casita, chozuela.<br />

Chhulu. Mestizo, aunque ya casi no usan de este<br />

vocablo para esto.<br />

Chhulu anuqara. Perro mestizo, hijo de un mestinazo<br />

y perrilla.<br />

Chhulu vel wayki. Parentesco. ¿Kuna chhuluma<br />

akaru jalantaña? ¿Qué parentesco tienes con este<br />

que riñe o pleitea o qué causa hay para que te<br />

entrometas?<br />

Chhujchu vel chhuxchu. Puntas de oro o plata que<br />

solían ponerse por gala en los sombreros.<br />

Chhukuña, jusaña. Correr muchos juntos. Y por ser<br />

verbo de movimiento admite todas las partículas<br />

que el verbo saraña.<br />

Chhukukataña. Llegarse corriendo.<br />

Chhukhuntaña, jusantaña. Entrar corriendo muchos.<br />

Chhukhusuña, jususuña. Salir corriendo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 331<br />

Chhukusu, chhukuntaña. No hacer sino salir y<br />

entrar.<br />

Chhukhuranttaña, jusuranttaña. Sumirse o entrarse<br />

dentro corriendo.<br />

Chhukhutusnuña. Salir sobre otros el que es mayor<br />

de cuerpo.<br />

Chhullchu, tukari. Flaco, sarnoso.<br />

Chhullchunaqaña. Andar con dificultad el que está<br />

flaco.<br />

Chhuruxtaña. Neutro. Oírse el ruido del que anda y<br />

de otras cosas.<br />

Chhurux churuxtaña. Idem: más propio.<br />

Chhurux chhuruxtäña. Activo. Hacer o causar ruido<br />

andando o meneando algo.<br />

Chhuchuqa. Maíz seco al sol, después de cocido.<br />

Chhuxchu. Unas puntas de oro con que solían adornar<br />

el sombrero.<br />

Chhuxlla. Yerba, cebadilla.<br />

Chhuxllu. Mazorca del maíz.<br />

Chhuxlluchasiña. Granar la mazorca del maíz.<br />

Chhuxlluptaña. Idem.<br />

Chhuxlluña. Derribar hombres bolos, &c. siendo<br />

muchos.<br />

Chhuxllurpäña. Idem. Y más propio.<br />

Chhuxlluntaña. Derribar abajo.<br />

Chhuxllusuña. Esparcir hacia arriba.<br />

Chhuxlluthaptaña. Encontrarse unos a otros y<br />

rempujarse como peleando.<br />

Chhuxri. Herida, golpe, cardenal.<br />

Chhuxri. Es también la persona herida o lastimada.<br />

Urunkuna chuxrimakithawa: cada día soy terreno<br />

de tus manos.<br />

Chhuxri chhuxri. Multitud de golpes, cardenales y<br />

heridas.<br />

Chhuxrichaña. Lastimar a alguno.<br />

Chhuxrichantaña. Lastimar mucho, poner de vuelta y<br />

media.<br />

Chhuxta. Seis, número.<br />

Chhuxtachaña. Cumplir hasta el número de seis.<br />

Chhuxtaña. Neutro. Haber ruido.<br />

Chhux chhuxtaña. Idem. Y más propio, entiéndese<br />

como el que hacen ratones y cosas que se menean.<br />

Chhuxchhuxtäña. Activo. Hacer o causar ruido.<br />

Chhuxtiri isi. Ropa o vestido delgado que por serlo<br />

suena como la seda.<br />

Chhuqutaña, thalat'aña. Sacudir el suelo con algún<br />

palo como para emparejar, un manojo de algo, &c.<br />

CH'<br />

Ch'äjtaña, laxrajtaña. Abrirse la madera, pared, &c.<br />

Ch'äsiña. Rasgarse de suyo. Isi ch'äsitu: rasgado se<br />

me ha la ropa. Isi wikasitu. Idem.<br />

Ch'äjaña, wikjaña. Tirar de una cosa o personas a<br />

partes contrarias.<br />

Ch'ätataña, wikatataña. Idem.<br />

Ch'äntaña. Meter por fuerza dentro de alguna casa a<br />

alguno.<br />

Ch'äntaña. Lastimar mucho con algo. Qalana<br />

ch'äntitu.<br />

Ch'äña. Ir derecho a alguna parte. Iglesia chiqaki<br />

ch'äma id.: derecho a la iglesia.<br />

Ch'äniña. Venir derechamente.<br />

Ch'äta chuymani. Furioso, bravo.<br />

Ch'akarä qamaña. Trabajar sin descanso o<br />

continuadamente, anteponiéndo: Jani.<br />

Ch'akha. Hueso de los animales.<br />

Ch'akhaxaña, tukarixaña. Enflaquecer, ponerse en<br />

los huesos.<br />

Ch'akhaptaña. Idem.<br />

Ch'akhataña. Idem.<br />

Ch'akha ch'akha, anqu anqu jalaña. Poner todo su<br />

conato y esfuerzo en hacer algo.<br />

Ch'akhawaña. Idem. Diosana arupa waqaychañaruki<br />

ch'akhawama, jani jucharu ch'akhawamti: pon todo<br />

tu esfuerzo en guardar la Ley de Dios y no en<br />

pecar.<br />

Ch'akhaqaña. Idem.<br />

Ch'akha vel lakha ch'akha. Dientes.<br />

Ch'aqhaña, 3 -qhi, juluña. Gotear, caer gotas. Uta<br />

ch'aqhi: la casa tiene goteras. + Awkisana<br />

amparapatha wila ch'aqhatawina: corría sangre de<br />

las manos de Cristo N. S.<br />

Ch'aqxataña. Caer gotas sobre alguna cosa.<br />

Chaqhayaña. Hacer gotear o que haya goteras. Jani<br />

tejaru takixatatati jallu ch'aqhayasma: no andes<br />

sobre las tejas; mira, no seas causa que haya<br />

goteras.<br />

Ch'aqhantäña. Echar una gota o poquito de algo en<br />

alguna cosa. Lázaro khitanikita, ampara<br />

luk'anapana nayrat'pana urna mä ch'aqhaki<br />

lakhajaru ch'aqhantiytani: "Mitte lazarumut intinga<br />

extremu digiti sui in aquam & refrigeret linguam<br />

meam".<br />

Ch'aqha. Gota de algún licor.<br />

Ch'akhuña, liq'iña. Dar mojicón o con piedra sin<br />

soltarla.<br />

Ch'akhuwäsiña, liq'iwäsiña. Dar muchos mojicones


332 Ludovico Bertonio<br />

a diestro y siniestro.<br />

Ch'akhuña. Martillar o dar golpes como para hincar.<br />

Ch'akhuntaña. Meter golpeando con piedra, martillo,<br />

&c.<br />

Ch'akhusuña, liq'usuña. Sacar golpeando.<br />

Ch'akhukataña. Fijar una cosa a otra clavando.<br />

Ch'akhukataña. Crucificar.<br />

Ch'akhuna. Estaca o clavo. Yawri ch'akhura: clavo de<br />

hierro.<br />

Ch'akhuru. Idem: estaca o clavo.<br />

Ch'akhunta. Cuña para fijar.<br />

Ch'akhurpäña. Sacudir un puñete o dos muy recio.<br />

Ch'akhumukuña. Idem.<br />

Ch'akhut'aña. Idem.<br />

Ch'aqhu. Tierra de que hacen ladrillos y algunas<br />

mujeres suelen comer.<br />

Ch'aqhu sirä. Hielo muy grande por febrero que<br />

suele asolar las chácaras.<br />

Ch'ach'ajaña, amijaña. Enfadarse. 3 -ji.<br />

Ch'ach'ajaña. Activo. Enfadar; constrúyese como<br />

amijaña, que pusimos arriba en la letra A.<br />

Ch'awa. Porra para desterronar la chácara; es una<br />

piedra atada a un palo.<br />

Ch'awaña. Desterronar con ella.<br />

Ch'awanuqaña. Idem.<br />

Ch'awaña. Cabecear de sueño. Ikiki ch'awaña,<br />

q'aywaña.<br />

Ch'awa ch'awa, muqu muqu. De muchos nudos o<br />

tolondrones, no liso.<br />

Ch'awara. Una mata de que hacen sogas curándola.<br />

Ch'awarawiska. Soga de esta mata o árbolcito:<br />

cabuya.<br />

Ch'ax ch'axtaña. Hacer eco. Qullutha ch'ax ch'axti:<br />

El cerro hace eco.<br />

Ch'aj ch'ajtaña. Ganguear o enronquecer o cosa<br />

semejante. Kunka ch'ajtitu: ronco estoy.<br />

Ch'axchi, ch'añu. Paño de diversos colores, baladi<br />

como la jerga y también cualquier cosa que tiene<br />

mezcla de otros.<br />

Ch'axch'i padre. Fraile de S. Francisco que viste de<br />

jerga. + Janq'u padre: mercenario o dominico. +<br />

Ch'ära padre: clérigo o Agustino, llamándolos<br />

según el color de que se visten.<br />

Ch'axch'iña. Tejer ropa de esta mezcla de lanas<br />

groseras.<br />

Ch'axch'uta waraña. Regar la casa o suelo, &c.<br />

Ch'axch'usuña. Regarlo todo.<br />

Ch'ajayu. Ronco.<br />

Ch'ajayut'aña, amayat'aña, turqutaña.<br />

Enronquecer, usándole con transición:<br />

ch'axayut'itu.<br />

Ch'axiña. Aporrear.<br />

Ch'axisiña. Aporrearse.<br />

Ch'axima nombre. Uno que es aporreado muy de<br />

ordinario de alguna persona.<br />

Ch'axmita, q'aq'uña. Activo. Dar pesadumbre,<br />

estorbar, inquietar, &c.<br />

Ch'axmisiña. Inquietarse, sentir pesadumbre, enfado,<br />

&c.<br />

Ch'axmi. Molestia, pesadumbre.<br />

Ch'axmi apartitu. Quitarse la pena o desasosiego.<br />

Ch'axminkaña. Venir con inquietud y con pena.<br />

Ch'axruña, jarqhaña, minuña. Mezclar.<br />

Ch'axruki, jarqhaki, minuki. Adverbios.<br />

Mezcladamente o mezclados. Jicha yanqhanaka<br />

jiskinakampi ch'axruki sari: los malos ahora viven<br />

mezclados con los buenos.<br />

Ch'axruthapiña. Mezclar.<br />

Ch'axruntaña. Mezclar metiendo dentro algo.<br />

Ch'alu. Cosa mezclada de varias diferencias. Aka jupa<br />

ch'alukiwa: esta quinua está mezclada de varias<br />

especies. Dícese de paños, &c.<br />

Ch'aluptaña. Mezclarse.<br />

Ch'aluchaña. Mezclar.<br />

Ch'aluchthapiña. Idem.<br />

Ch'allaña. Rociar, asperjar.<br />

Ch'allt'aña. Rociar poquito.<br />

Ch'allaxataña. Rociar encima.<br />

Ch'allanquña. Hacer faltar el agua dando golpes.<br />

Ch'allanqusiña. Salpicarse así mismo como recíproco<br />

o salpicarse unos a otros.<br />

Ch'allasiña. Idem.<br />

Ch'allakipaña. Asperjar al rededor o todo aquel lugar.<br />

Ch'allaxmukutäña, liq'irpäña. Dar un gran mojicón.<br />

Ch'allaxtarpäña. Idem.<br />

Ch'allchaña. Neutro. Estar grasiento o como untado.<br />

Qhusqhuña, es lo mismo, kalli kalli umaki<br />

ch'allchi: todas las calles están encharcadas o<br />

manando agua. Jumayu ch'allchitu: estar todo<br />

sudado.<br />

Ch'allchiri, qhusqhuri kunka. Grasiento de<br />

pescuezo mugriento.<br />

Ch'alla. Arena. Quta lakhana ch'alla qayqachixa<br />

jukhawa juchanakaja: mis pecados son tantos como<br />

hay arena en la playa del mar.<br />

Ch'allanchaña. Echar arena en la cal o en otra cosa.<br />

Ch'allana willixataña. Echarla sobre carta u otra<br />

cosa.<br />

Ch'ama. Fuerza.<br />

Ch'amani, sinti. Hombre fuerte y cualquiera otra<br />

cosa.<br />

Ch'amawisa. Flaco, sin fuerzas.


Vocabulario de la Lengua Aymara 333<br />

Ch'amanchaña, jamk'aña, jamk'anchaña. Darse<br />

prisa.<br />

Ch'amanchaña, jamk'äña, jamk'anchäña. Dar<br />

prisa.<br />

Ch'amatataña. Poner fuerza haciendo algo o darle<br />

prisa.<br />

Ch'amaptaña. Idem.<br />

Ch'amanixaña. 3 -xi. Ch'amaniptaña: cobrar fuerzas,<br />

engordar.<br />

Ch'amawisaxaña. Perderlas y enflaquecer el que era<br />

gordo.<br />

Ch'amanchikawijamana, añankukuwijamana,<br />

qamaña uruña. Trabajar sin dejar un punto de la<br />

obra.<br />

Ch'amachasiña. Poner fuerza.<br />

Ch'amanichaña. Hacer hombre a alguno para que<br />

pueda valerse por su pico.<br />

Ch'amana jukhawata. Cansado.<br />

Ch'amaja jukhawitu. Cansado estoy, no me hallo<br />

con fuerzas.<br />

Ch'ama Jukhawäña, qharäña. Cansar a otro.<br />

Ch'amapura sasiña vel chikutasiña. Probar las<br />

fuerzas trabajando o riñiendo.<br />

Ch'ama ñañaptxitu. Cobrar fuerzas.<br />

Ch'amasxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Ch'amani, sinti, atäni. Capitán.<br />

Ch'amaniki tuqisiña. Jactarse de muy fuerte más que<br />

todos.<br />

Ch'amaniki arusiña. Idem. Pedro jupa ch'amaniki<br />

arusi vel tuqisi. Jáctase o tiénese por más fuerte que<br />

todos.<br />

Ch'amaña. Por fuerza.<br />

Ch'amakama. Idem.<br />

Ch'ama ch'ama. Todo el cuerpo.<br />

Ch'ama ch'ama usutu. Duéleme todo el cuerpo,<br />

todos los miembros.<br />

Ch'ama phatiqitu, aliqitu. Tener ya fuerzas de<br />

hombre.<br />

Ch'ama wakiqitu. Idem.<br />

Ch'ama p'isujtitu, qarijitu. Hallarse sin fuerzas.<br />

Ch'ama tukusitu. Idem.<br />

Ch'ama t'aqhasitu. Idem.<br />

Ch'ama. El trabajo. Ch'amajatha payllita: págame por<br />

mi trabajo.<br />

Ch'ama manq'aña. Vivir del trabajo ajeno lícita o<br />

ilícitamente.<br />

Ch'amaka, tuta, laxa. Oscuro u oscuridad.<br />

Ch'amakakipaña, laxakipaña. Oscurecerse.<br />

Ch'amakakiptaña. Idem.<br />

Ch'amakakiptaña, juykukiptaña. Cegar el que veía.<br />

Ch'amakakipaña, arumakipaña. Anochecer. Marka<br />

qawäna ch'amakakipitu: anocheciome a la entrada<br />

del pueblo.<br />

Ch'amaka. Corto de vista.<br />

Ch'amakt'äña. Quitar la luz poniéndose delante, &c<br />

Ch'amakt'äña. Idem.<br />

Ch'amasxäña. Idem.<br />

Ch'amajasiña. Ganar de comer por su trabajo. Qullqi<br />

ch'amajasiña: ganar plata así, &c.<br />

Ch'ampa. Terrón, césped con su yerba.<br />

Ch'ampa qhulliña. Sacarle.<br />

Ch'ampakipaña. Hacer pared con céspedes o llegarle<br />

a las matas del sembrado.<br />

Ch'amuña. Chupar como la caña dulce, uvas, &c.<br />

Ch'amusuña. Idem.<br />

Ch'amat'aña. Idem.<br />

Ch'amat'äña. Dar a chupar como; ch'unqhayu<br />

vinagrero chillutata kañasawna nayra qhaparu<br />

yaphikipasina, awkisana lakhaparu äkatasina aka<br />

ch'amusuma sapiskatawina "spongiam aceto<br />

plenam jisopo circomponentes obtulerunt ori eins".<br />

Ch'amakasiña. Saborearse o chuparse los dedos el<br />

que come.<br />

Ch'amusukamana. Chupador, gran bebedor de<br />

chicha, vino, &c.<br />

Ch'amistapiña. Cerrar los ojos.<br />

Ch'amisthapxaña. Neutro. Morir cerrando los ojos.<br />

Ch'amisthapäña. Hacer cerrar los ojos. Awkija<br />

amparajatha ch'amisthapäña: mi padre murió en<br />

mis manos.<br />

Ch'ankha. Hilo de lana, &c.<br />

Ch'ankha qapuña. Hilar.<br />

Ch'ankha k'antaña. Torcer.<br />

Ch'ankha jaqhuña. Urdir la tela.<br />

Ch'ankha t'aqhaña. Romper hilo.<br />

Ch'ankha t'aqasi. Romperse de suyo.<br />

Ch'ankha p'ataxti. Idem.<br />

Ch'ankha t'uruqaña. 3 -qi. Cortar hilo con tos<br />

dientes.<br />

Ch'ankha akujaru t'isnuña, Idem: t'isnusuña.<br />

Enhilar la aguja.<br />

Ch'añañaqi. Agallas o cosa semejante como bultillos<br />

que también salen en otras partes del cuerpo.<br />

Chañañaqiña. Dar este mal.<br />

Ch'añañaqi sawña. Tejer muy tupido.<br />

Ch'añaqasiña. Lastimarse la mano por descuido con<br />

piedra.<br />

Ch'añu jarqhathapita. Mezclado.<br />

Ch'añu. Plasta de sangre. Wila patarana vel ch'anu y<br />

también vestidos descolorado cuando son muchos<br />

los así vestidos.<br />

Ch'apaqara, jillq'iña. Lagañoso.


334 Ludovico Bertonio<br />

Ch'apaqaraxtara. Muy lagañoso.<br />

Ch'apaxtaña vel ch'iphixtaña. Pestañear.<br />

Ch'apax ch'apaxtaña. Pestañear mucho. Mejor es<br />

ch'iphix ch'iphixtaña.<br />

Ch'api. Espina, abrojo.<br />

Ch'api lawa. Leña espinosa.<br />

Ch'api ajanu. Desvergonzado.<br />

Ch'api uraqi. Tierra espinosa, llena de abrojos.<br />

Ch'apintasiña. Espinarse aunque no sea con espina.<br />

Ch'apijasiña. Idem.<br />

Ch'apijaña. 3 -ji. Entrar la espina.<br />

Ch'apintaña. Idem.<br />

Ch'api ch'api uraqi. Tierra llena de espinas. )(<br />

Llampu uraqi.<br />

Ch'apina. Papa morada por dentro.<br />

Ch'apaqa manq'a. Comida, guisado o asado<br />

desabrido.<br />

Ch'armiri, suma, qamquta. Hermoso.<br />

Ch'armiri ajanuni. Idem<br />

Ch'armt'aña. Comenzar a dormir y luego despertar,<br />

no hacer más que cerrar los ojos.<br />

Ch'armjaña. 3 -ji. Guiñar, hacer del ojo, hacer señal<br />

para que no haga o no diga.<br />

Ch'armikirijamaki qhantatataña. Estar desvelado<br />

toda la noche.<br />

Ch'armiri nayrani. Hermoso.<br />

Ch'arana, q'ulta. Lodazal.<br />

Ch'aranaxtara. Lleno de cieno.<br />

Ch'ari yasqa. Hombre anciano.<br />

Ch'ataña. Acusar, dar queja.<br />

Ch'atasiña. Acusarse uno a otro o quejarse de alguno<br />

ante el que puede castigar o remediar.<br />

Ch'äqana, suwamari. Pollito del pájaro, allqamari.<br />

Ch'äqanatha allqamarikiptaña. Salir de pollito este<br />

pájaro y también cobrar ciencia o experiencia los<br />

hombres.<br />

Ch'äqara, k'achaqara. Bazo.<br />

Ch'äqarasiña. Remangarse.<br />

Ch'äthaltaña. Saltar lo enlucido.<br />

Ch'äjaña. 3 -ji vel t'ajt'ajtaña. Tener latidos con dolor.<br />

Ampara ch'äjitu.<br />

Ch'ära vel ch'iyara. Negro.<br />

Ch'ärachaña. Poner o dar de negro.<br />

Ch'äraptaña. Volverse negro.<br />

Ch'ärakiptaña. Idem.<br />

Ch'äraxaña. Idem.<br />

Ch'ärataña. Idem.<br />

Ch'ära. Piedrecita de contar lo que se debe de la tasa<br />

y otras cosas.<br />

Ch'ära jaqi. Él que dejó de ir a Potosí o a otra parte<br />

siendo nombre o cabiendole ir.<br />

Ch'arä jaqi maña. Ir a cumplir su obligación por<br />

haber dejado de ir a su tiempo.<br />

Ch'ära. Lo que se debe de la tasa.<br />

Ch'ära phuqhaña. 3 -qi. Pagarlo.<br />

Ch'ära makhataña. Caber de tasa, con transición;<br />

ch'ära makhatitu: cábeme de tasa.<br />

Ch'ära makhatäña. Repartir lo que a cada uno cabe<br />

de tasa decirlo o pregonarlo.<br />

Ch'ärachaña. Idem. Y también poner por deudor o<br />

entre los que no fueron a algún beneficio o trajín,<br />

siendo nombrados.<br />

Ch'ärani. Él que debe la tasa. + Tunka sara ch'ärani:<br />

uno que debe diez pesos de tasa.<br />

Ch'ära qisima. Muchísimos, tantos como hollín.<br />

Ch'ära qisimaki qinaya wayujasi. Haber muchas<br />

nubes negras, estar para llover.<br />

Ch'ära qisimaki alätha jallu juti. Parece que quiere<br />

llover de la banda del sur, cuando vienen de allá las<br />

nubes negras.<br />

Ch'äraru waykuña. Teñir de negro.<br />

Ch'ära Padre. Augustino o clérigo que viste de negro.<br />

Ch'äña. Rasgar paños, partir leña y cosas semejantes.<br />

Ch'äjaña. Idem.<br />

Ch'äqaña. 3 -qi. Razgar un poco de alguna cosa.<br />

Ch'änuqaña. Razgar en muchos pedazos.<br />

Wikanuqaña. Idem.<br />

Ch'äraña, wikaraña. Deshollar o despegar.<br />

Ch'ärpäña, wikarpäña. Idem.<br />

Ch'äsuña, wikusuña. Idem. Y también quitar la<br />

camiseta a un indio como para azotarle.<br />

Ch'äsuña, lluch'usuña, kharsuña. Deshollar.<br />

Ch'äsuña, wayusuña. Sacar a uno por fuerza de<br />

donde está.<br />

Ch'äxataña, wayuxataña. Llevar a uno por fuerza<br />

para que trabaje o guarde algo.<br />

Ch'atakamana. Acusador.<br />

Ch'ata ch'ata. Idem: chismoso.<br />

Ch'ayqara, amaru. Duro.<br />

Ch'ayqara chuymani, jani juxsatatiri. Duro de<br />

corazón.<br />

Ch'ayqawaña. Es lo mismo que ch'aqhawaña. Poner<br />

todo su esfuerzo en salir con algo.<br />

Ch'ayña vel ch'iyña. Gilguerito.<br />

Ch'ayu, aña. Duro en obedecer.<br />

Ch'ayuptaña. Hacerse obstinado, duro de cabeza.<br />

Ch'ich'iqaña. Sapillo que suele haber en tiempo de<br />

aguas.<br />

Ch'ich'i. Pescadillo que suele molerse con ají y sirve<br />

de salsa.<br />

Ch'ich'i jaqi. Chismoso.<br />

Ch'ich'iña. Chismear, escuchar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 335<br />

Ch'ich'i. Oro fino, pepitas de él.<br />

Ch'ich'ita. Sacar oro.<br />

Ch'ijita marka. Pueblo desierto, sin moradores.<br />

Ch'ijintata marka. Idem.<br />

Ch'ijintataxaña. Despoblarse.<br />

Ch'iwa. Hierbas de comer cocidas; las crudas, paqu.<br />

Ch'iwaqakixaña. Mudar el color del rostro.<br />

Ch'ijukiptaña. Idem, demudarse.<br />

Ch'iwa. Las pares de la mujer.<br />

Ch'iwa jakiqaña. 3 -qi. Echar las pares.<br />

Ch'iwa yuqachaña. Idem.<br />

Ch'ijch'iña. Echarse a perder lo que se tiñe, cocerse<br />

demasiado.<br />

Ch'ijichiyaña, ch'ijch'äña. Echar a perder así lo que<br />

se tiñe dejándolo quemar.<br />

Ch'iji. Hierba silvestre así llamada.<br />

Ch'iji churu. Pedazo de tierra que no produce otra<br />

cosa que esta hierba.<br />

Ch'iji churu vel ñukhuña. Hombre barbado hasta los<br />

ojos.<br />

Ch'iji. Oscuridad de la noche; lo mismo que ch'ijri.<br />

Ch'iji ñaq'uta. Cabello áspero, no blando.<br />

Ch'ijma vel sawna. Almohada.<br />

Ch'ijmachasiña. Hacer almohada de algo, ponerse<br />

algo por cabecera. Jilay jila näki ch'ijmachasiña:<br />

déjame morir primero a mí, para que me pongas<br />

para tu almohada.<br />

Ch'ijmasiña. Idem: aka k'ullu ch'ijmasima: ponte este<br />

palo por cabecera.<br />

Ch'ijmacharapiña. Poner a otro algo por almohada.<br />

Ch'ijmakataña. Arrimarse sobre la almohada.<br />

Ch'ijmakataña. Recostarse sobre la almohada. San<br />

Juan awkisana jarphipaxaru ch'ijmatatawina.<br />

"Recubuit super pectus eius".<br />

Ch'ijma katuña. Dormir. Jani ch'ijma katutti jicha<br />

aruma: esta noche no he dormido, sueño.<br />

Ch'ijmaraña. Todo el lugar de la cama hacia la<br />

cabecera. )( Wat'arana, su contrario.<br />

Ch'ijri vel ch'iji, laxa. Oscuro u oscuridad.<br />

Ch'ijrinaqaña, phuphunaqaña. 3 -qi. Llover cual o<br />

cual gota o llover como garba.<br />

Ch'ixta, ch'iwta. Pájaro pardo.<br />

Ch'illa. Nudo que suele hacerse cuando el hilo es muy<br />

torcido. Jani ch'illani, jani muquni jaqi: hombre<br />

inculpado, sin dolamas.<br />

Ch'illani yanani arusiña. Hablar con sinónimos.<br />

Ch'illaptaña. Anudarse si hilo por estar muy torcido.<br />

Ch'illa jiphilla. Una tripilla sin estiércol, a lo que<br />

dicen.<br />

Ch'illachasiña. Aderezarla para comer<br />

Ch'illachasiña. Pasar hambre.<br />

Ch'illa matu. Hierba como chicoria de comer.<br />

Ch'illka. Una mata espinosa.<br />

Ch'illiwa. Ichu gordo y liso, de que hacen petacas,<br />

&c.<br />

Ch'illiwaptaña, tukariptaña. Enflaquecer.<br />

Ch'illiwakakixaña. 3 -xi. Lo mismo, enflaquecer.<br />

Ch'illpha. Ramo delgado del árbol como vara.<br />

Ch'illpharaña. Chapodar el árbol quitando estos<br />

ramitos.<br />

Ch'imaxa. Color morado.<br />

Ch'imaxa panti. Color que tira a encamado y también<br />

una flor de este color como encarnada.<br />

Ch'imaxaru jaxsuña. Tirar a morado.<br />

Ch'imkha vel ch'ijma. Almohada. Ut Supra.<br />

Ch'imkhachasiña. Ponerse por almohada alguna<br />

cosa.<br />

Ch'imkhakataña. Animarse a la almohada o<br />

cabecera.<br />

Ch'imkarana vel ch'unchurana. Lugar de la<br />

cabecera.<br />

Ch'ina. Ultimo, postrero. )( Nayra.<br />

Ch'ina. Trasero de todos los animales.<br />

Ch'ina nawna. Asentaderas.<br />

Ch'ina utt'aña. Fondo o parte, por donde asientan un<br />

jarro.<br />

Ch'ina saraña. Ir el postrero.<br />

Ch'inawiri. Él que va postrero. )( Nayrawiri: que va<br />

primero.<br />

Ch'inankaña. Estar el postrero.<br />

Ch'inaqtaña. Quedarse a la postre de todos.<br />

Ch'inawaqtaña. Idem.<br />

Ch'inawaqtäña. Hacer que se quede a la postre.<br />

Ch'inamukutaña. Hacer después de todos, algo que<br />

se habla de hacer con los demás, como sembrar,<br />

mucho después que otros comer, &c. Sata ch'ina<br />

mukutathawa, &c.<br />

Ch'ina. Después. Preposición y adverbio. Pirqa<br />

chinana: después o tras de la pared.<br />

Ch'inaja. Después o tras de mí.<br />

Ch'inama. Después o tras de tí.<br />

Ch'inapa. Después o tras de él.<br />

Ch'inasa. Después de nosotros, y todas estas maneras<br />

de hablar significan tiempo y lugar.<br />

Ch'ina manqa. Ultimamente.<br />

Ch'inajaki. Sin tiempo después de lo que convenía.<br />

Ch'inat'a. Ultimo extremo. )( Nayrat'a: principio de<br />

las cosas.<br />

Ch'inqharasiña, lluch'irasiña, q'allurasiña.<br />

Deshollarse por algún golpe tropezón, &c.<br />

Ch'inqhaña. Maltratar las papas y como herirlas al<br />

sacar debajo de la tierra con el liwkana.


336 Ludovico Bertonio<br />

Ch'inqhata amka. Papa maltratada y como partida o<br />

deshollada.<br />

Ch'inqjaña. Matar pulgas o piojos con las uñas.<br />

Ch'injruntaña. Rezumarse el agua de las vasijas y<br />

otras cosas.<br />

Ch'injrusiña. Idem. + Y también pasarse el papel y<br />

cosas así.<br />

Ch'injruña. Idem. + Dicen también usu ch'injrutu:<br />

entrarse la enfermedad hasta los tuétanos.<br />

Ch'injrujaña. 3 -ji. Idem.<br />

Ch'intaña. Bordar o labrar paños de corte o los que<br />

acá llamamos cumbi. + Hacer imágenes de<br />

plumería. + Hacer cabelleras para disimular que es<br />

tresquilado y ponérsela.<br />

Ch'intasiña. Ponerse cabellera así.<br />

Ch'intata marka. Pueblo desierto.<br />

Ch'intatakakixaña. 3 -xi. Despoblarse una casa,<br />

tierra o pueblo. Y aquél puntillo significa<br />

detenimiento al pronunciar.<br />

Ch'inti aruma. Silencio de la noche.<br />

Ch'iñi qiwcha qiwcha. Lleno de liendres.<br />

Ch'iñi. Liendres.<br />

Ch'iñichaña. Quitarlas con peine.<br />

Ch'iñichäsiña. Hacérselas espulgar peinando.<br />

Ch'iphixtaña, ch'armt'aña. Pestañear. Paka qallu<br />

jani ch'iphixtasaki inti ullch'ukiri: el aguilucho sin<br />

pestañear mira al sol de ito en ito.<br />

Ch'iphix ch'iphixtaña, ch'armax ch'armaxtaña,<br />

ch'aphax ch'aphaxtaña. Pestañear mucho.<br />

Ch'iphiqakiña. Estar pestañeando como quien no osa<br />

alzar los ojos.<br />

Ch'ipa. Envoltorio de ichu, embutido de algo, como<br />

es fruta y otras cosas que se llevan. K'illima ch'ipa:<br />

carga de carbón.<br />

Ch'iphaña. Envolver, enchipar así la fruta y otras<br />

cosas.<br />

Ch'ipuqu. Cejas de los ojos.<br />

Ch'ipuqu. Terreno a quien todos de ordinario echan la<br />

culpa. Janis luntatiriktawa, luntatawa<br />

sapiniriktamawa, ch'ipuqutawa: aunque no hurtes<br />

te llamarán ladrón. Ya estás infamado de ello.<br />

Ch'ikhi k'ask'a. Ingenioso, hábil, inventivo.<br />

Ch'ikhi chuymani. Idem.<br />

Ch'ira vel ch'ila. Pepitas del ají.<br />

Ch'irijaña. Pajarillo pardo.<br />

Ch'irijaña, aru achu. Chismoso.<br />

Ch'irijaña. 3 -ji. Chismear.<br />

Ch'isiña. Neutro. Escocer alguna parte del cuero.<br />

Usase con transición ch'isitu.<br />

Ch'isäña vel ch'isiña. Escocer causando<br />

escocimiento. Jani itapallu lamkt'amt'i<br />

ch'isiyajaspana: no toques la ortiga, mira no te<br />

escueza.<br />

Ch'islliña, jumayuña. Sudar.<br />

Ch'isllitatña, jumayutatña. Estar todo sudado.<br />

Ch'isllunka vel ch'usllunka. Pajarito negro y<br />

amarillo de estos que cantan.<br />

Ch'isllusuña. Rezumarse el agua u otro licor.<br />

Ch'itiqaña. 3 -qi. Lastimar a uno en el vientre o<br />

estómago.<br />

Ch'iwraña. Sacar agua o zumo, exprimiendo.<br />

Ch'iwrasiña. Lavarse la mujer después del parto.<br />

Ch'iwra. Puñado de coca.<br />

Ch'iwra ch'iwra. Muchos puñados.<br />

Ch'iwña. Un pajarillo frailesco.<br />

Ch'iwiña. Helarse los sembrados.<br />

Ch'iwirijawa, Ina ch'iwirijawa. Parece que ha de<br />

helar.<br />

Ch'iwirikhaña, q'asarkiña. Tener savañones o<br />

manera de sarpullimiento por trabajar o andar en<br />

lugar húmedo. Ampara ch'iwirkitu.<br />

Ch'iqa ampara. Mano izquierda.<br />

Ch'iqa. Izquierdo. )( Kupi.<br />

Ch'iqa nayra, kayu, &c. El ojo izquierdo, pie, &c.<br />

Ch'iqatuqi. Lado izquierdo.<br />

Ch'iqaxa. Idem.<br />

Ch'iqatuqinkaña, axankaña. Estar al lado izquierdo.<br />

Ch'iqatuqiruchaña. Poner algo al lado izquierdo.<br />

Uwisanaka kupituqiru lakini, kapri qallunakaska<br />

ch'iqatuqirucharakini. "Statuet oves quidem a<br />

dixtris, haectos autem a sinistris".<br />

Ch'ich'iqtaña, chhuchhuña. Murmullar, hacer ruido<br />

la gente hablando o bullendo en algún lugar,<br />

andando los gusanos comiendo.<br />

Ch'ixuña. Labrar piedra.<br />

Ch'ixusuña. Cavar labrando. + Darse prisa en labrar.<br />

+ Acabarla toda de labrar. + ¿Qalanti jaqi<br />

ch'ixusuja? ¿Quieres que de piedra haga yo los<br />

indios que me pides? No los hay.<br />

Ch'ixuraña, p'axmiraña. Desbastar la piedra<br />

labrándola por encima.<br />

Ch'ixulla. Cascajo o piedrecitas como las que hay por<br />

los caminos.<br />

Ch'iqi ch'iqi. Escarabajillo.<br />

Ch'iqi ch'iqi jump'uqiña. Bullir mucha gente en<br />

algún lugar.<br />

Ch'iqi ch'iqijaqi. Hombre sin entendimiento.<br />

Ch'iqi ch'iqijaki aywinaqaña. 3 -qi. Vivir como<br />

gente sin discurso.<br />

Ch'iqiña, t'uqiña. Esparcirse la gente, ganado, agua,<br />

&c.<br />

Ch'iqitataña. Idem. Más propio.


Vocabulario de la Lengua Aymara 337<br />

Ch'iqijraña, t'uqijraña. Esparcirse a todas partes.<br />

Ch'iwu. Sombra de las cosas.<br />

Ch'iwukipaña. Hacer sombra a todo un lugar.<br />

Acusativo.<br />

Ch'iwukipäña. Hacer sombra con el quitasol u otra<br />

cosa.<br />

Ch'iwujäsiña. Estar a la sombra.<br />

Ch'iwujäsiña. Dejar que le hagan sombra o hacerle<br />

sombra con algo.<br />

Ch'iwuxataña. Hacer sombra poniendo algo entre el<br />

sol y la cosa.<br />

Ch'iwuxäña. Hacer sombra poniéndose delante de<br />

otro.<br />

Ch'iwujasikiña. Idem.<br />

Ch'iwuña. Hacer día pardo.<br />

Ch'iwunaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Ch'iwulaña. Hacer día pardo, desde la mañana a la<br />

noche.<br />

Ch'iwuña, ach'iwa. Quitasol.<br />

Ch'iyña vel ch'ayña vel chuqi ch'iyña. Jilguerito.<br />

Ch'iy ch'iy. Escarabajito.<br />

Ch'uch'ulli, thä. Muy trio, casi siempre se pospone.<br />

Thä ch'uch'ullikithawa: tengo mucho frío, estoy<br />

muy frio.<br />

Ch'uch'ullikakixaña. Pararse muy frío. Dícese de<br />

todo.<br />

Ch'uxinawi, jani wati. Atrevido, desvergonzado.<br />

Ch'uxiraña, q'asparaña, wiyaraña. Chamuscar<br />

alguna cosa.<br />

Ch'ujutaña, amukaña. Callar, no hacer ruido.<br />

Ch'ujutata vel ch'ujutasaki isapaña. Oir con<br />

silencio.<br />

Ch'ulu. Caracol.<br />

Ch'ulu ch'ulu. Cáscaras vacías de caracoles.<br />

Ch'ulu phusaña, qhipaña. Trompeta o bocina de<br />

caracol.<br />

Ch'ulu. Piedrecitas o chinitas con que juegan,<br />

tomándolas en el puño y echándolas en el empeine<br />

de la mano.<br />

Ch'ulusiña. Jugar así.<br />

Ch'ulla. Lo que esta' sin su compañero que había de<br />

tener.<br />

Ch'ulla zapato. Sin compañero.<br />

Ch'ulla nayra. Ojo sin compañero.<br />

Ch'ulla nayrani. Falto de un ojo.<br />

Ch'ulla khumu. Un tercio de la carga, sin el otro.<br />

Ch'ullaptaña. Quedar desacompañado.<br />

Ch'ulla sawuña. Tener una parte de la manta larga y<br />

otra corta.<br />

Ch'ulla luraña. Hacer desiguales las cosas que habían<br />

de ser parejas.<br />

Ch'ullamukutaña, maynixtamukutaña. Quedar sólo<br />

sin mujer, sin hijos, marido, &c.<br />

Ch'ullaraña. Arar someramente.<br />

Ch'ullaraña. Coger hierbas así someramente, sin<br />

arrancarlas.<br />

Ch'ullqi, amaru. Duro.<br />

Ch'ullqi chuymani. Duro en dejarse enojar, que no se<br />

enoja fácilmente.<br />

Ch'ullqi chuymani. Duro en compadecerse, que no se<br />

apiada.<br />

Ch'ullqu q'añu. Mugriento.<br />

Ch'ullch'usuña, ch'isllusuña. Rezumarse el agua,<br />

ch'ullch'utaña. Idem.<br />

Ch'umat'aña, ch'uwaña. Rezumarse el agua u otro<br />

licor.<br />

Ch'umithapiña. Echar las garras, asir con las uñas.<br />

Ch'umijaña. Idem.<br />

Ch'unch'u, chhijna. Cabeza.<br />

Ch'unch'u ituraña, jalaräña. Degollar, cortar<br />

cabeza.<br />

Ch'unch'uni. Matador de algún hombre. Jaqi<br />

ch'unch'uni, jaqi ch'unch'u maña: ir a algún cabo<br />

con riesgo de la vida.<br />

Ch'unch'ut'aña. Poner a otro en riesgo de morir.<br />

Ch'unch'uña. De cabeza grande.<br />

Ch'unch'uqatati. Idem.<br />

Ch'unch'uni, jullp'u. Colmado.<br />

Ch'unqhayu. Una manera de esponja o cosa parecida<br />

a ella.<br />

Ch'unqhayu, ch'amusuña. Chupar o beber con la<br />

esponja.<br />

Ch'unta, awqa. Uno que procede como enemigo o<br />

extraño.<br />

Ch'untasiña, awqasiña. Tratarse entre sí como<br />

enemigos.<br />

Ch'uñuña. Chupar algo.<br />

Ch'uñusuña. Idem. Y más propio. Usu ch'uñusuña.<br />

Chupar el mal que uno tiene, es embuste de<br />

hechiceras.<br />

Ch'uñuta jaqi. Flaco, chupado de algún miembro.<br />

Ch'uñuña. Hacer mucho frío de noche con hielo;<br />

helar.<br />

Ch'uñu. Papas curadas al hielo de noche y de día al<br />

sol, para que salga el aguaza que tiene y la sacan<br />

pisándolas.<br />

Ch'uñujaña. 3 -ji. Helarse las papas así de noche y<br />

otras cosas.<br />

Ch'uñuxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Ch'uñusiña. Curar las papas al hielo y sol: hacer<br />

chuñu.<br />

Ch'uñuchasiña. Idem.


338 Ludovico Bertonio<br />

Ch'uñujitu. Idem: chullunkhiytu. Estar hecho un<br />

carámbano de frío, todo traspasado.<br />

Ch'upu. Lámparo o divieso o encordio porque es mal<br />

que da en diferentes partes del cuerpo.<br />

Ch'upuña. Idem: ch'uput'aña. Dar esta enfermedad<br />

con transición.<br />

Ch'upuchasiña. Idem.<br />

Ch'uputataña. Idem.<br />

Ch'upu usu lat'akipa lat'aruru. Cundir este mal a<br />

una parte y otra del cuerpo.<br />

Ch'upu usuna lat'akipa lat'aruruta jaqi. Uno que<br />

tiene este mal en diversas partes.<br />

Ch'upu usutha pich'i saritu. Tener estos males<br />

incurables que sanando en una parte luego salen en<br />

otra.<br />

Ch'uqaña. 3 -qi. Vendar o atar la cabeza con una<br />

trenzadera o por enfermedad o porque ahusándose<br />

la cabeza de los niños y niñas, encajen mejor el<br />

sombrero o capirote.<br />

Ch'uqaña. La trenzadera así.<br />

Ch'uqakipaña. Idem: vendar.<br />

Ch'uqata p'iqiñani. De cabeza ahusada.<br />

Ch'uxña vel qupa. Verde como la hierba o paño de<br />

este color.<br />

Ch'uxñaptaña, qupaptaña. Hacerse o volverse<br />

verde.<br />

Ch'uxña. Fruta o comida por madurar, verde.<br />

Ch'uxñakirja manzananaka janirja puquti. Las<br />

manzanas aún no están maduras, todavía están<br />

verdes.<br />

Ch'uqi. Crudo, no cocido y dícese de todas cosas.<br />

Ch'uqi. No borracho.<br />

Ch'uqi chuymampiki situ. Dijomelo sin estar<br />

borracho.<br />

Ch'uqitpiniki. Sin causa.<br />

Ch'uqitpiniki jaychaña jiwaña, &c. Aporrear sin por<br />

qué, morir sin achaque.<br />

Ch'uqi. Papas, comida ordinaria de los indios; es<br />

vocablo de los Pacases.<br />

Ch'usiqachaña. Inquietar con hablar o hacer ruido.<br />

Ch'usiqathawa, pinyathawa. Yo solo quedo, de todo<br />

mi linaje.<br />

Ch'usllunqa. Pajarillo pardo y amarillo de los que<br />

cantan.<br />

Ch'usllunqa jupa. Quinua amarilla,<br />

Ch'ust'aña vel ch'ustaniña. No hallar lo que buscaba<br />

en el lugar donde pensaba hallarlo.<br />

Ch'ust'äña. Echar agua en la olla cuando está seca.<br />

Uma vel umana.<br />

Ch'usunt'äña. Idem.<br />

Ch'usuña. Retumbar, retiñir el oído: purapa jinchu<br />

ch'usuni. "Ambae aures tinnient".<br />

Ch'usuraña. Idem. Jinchujana ch'usurata yanqha aru<br />

isapachija siriña: decir que cuando le zumba el<br />

oído es señal que ha de oír alguna cosa de<br />

pesadumbre. Es superstición de los hechiceros y de<br />

los que los creen.<br />

Ch'usuwaña vel ch'usut'äña. Hacer zumbar el oído.<br />

Ch'usuña. Salir el humor de las papas hasta el hollejo<br />

o fuera de él cuando están puestas al sol.<br />

Ch'usuwaña. Sacar el dicho humor o aguaza de las<br />

papas y es acción del sol. Lupi ch'uñu ch'usuy: el<br />

sol saca o atrae el humor del chuño o papas<br />

heladas.<br />

Ch'usuräña vel ch'ust'äña. Escurrir el agua de la olla<br />

o de algún vaso tapándola para que no salga la<br />

carne, &c.<br />

Ch'usa, japhalla. Vacío y ausente.<br />

Ch'usa uta. Casa vacía.<br />

Ch'usaña. Ausente o estarlo.<br />

Ch'usaptaña, japallaptaña. Ausentarse,<br />

desaparecerse.<br />

Ch'usaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Ch'usachaña. Hacer que alguno se ausente o no<br />

parezca y así de otras cosas. Por estas maneras con<br />

que se componen estos dos verbos se ve claramente<br />

que se componen de nombres como otros muchos.<br />

Y así también en la tercera de indicativo no es<br />

contra regla que hagan ch'usa y japhalla, porque<br />

cuando son nombres y se juntan con las<br />

terminaciones de kankaña, en la tercera la a, no se<br />

muda en i, sino para formar el subjuntivo; y los<br />

demás modos que se forman de la tercera de<br />

indicativo.<br />

Manq'a ch'usaña: estar falto de comida y así de<br />

otras cosas, y aquí también se construye como<br />

los demás nombres adjetivos.<br />

Ch'usaptäña, japhallaptäña. Hacer faltar o ausentar.<br />

Ch'usaptarapiña. Faltar a otro para lo que ha<br />

menester.<br />

Ch'usaptaraqaña. 3 -qi. Idem: por que ambos verbos<br />

son en daño.<br />

Ch'usiqa. Lechuza y de la propia manera llaman a los<br />

viejos y viejas por que no duermen de noche y a<br />

otros que andan de noche.<br />

Ch'uti usu, tuqu usu. Enfermedad de papera.<br />

Ch'utiña vel ch'utitu. Tenerla.<br />

Ch'utu vel patxa. La cumbre del cerro o coronilla de<br />

la cabeza.<br />

Ch'uwa. Claro. Dícese del agua y de otros licores.<br />

Ch'uwa umanchaña. Echar agua clara en alguna<br />

cosa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 339<br />

Ch'uwaqaña. 3 -qi. Aclararse.<br />

Ch'uwaxaña. Idem.<br />

Ch'uwaraña. Idem.<br />

Ch'uwa ch'uwa. Lo más profundo del agua o alto del<br />

cielo.<br />

Ch'uwaña, jawiña. Rezumarse o correr poco a poco<br />

el agua y otros licores.<br />

Ch'uwantaña. Entrar gota a gota.<br />

Ch'uwantäña. Echar gota a gota.<br />

Ch'uwaña, umaptaña. Derretirse el metal y otras<br />

cosas.<br />

Ch'uwäña. Activo. Derretir.<br />

Ch'uwäña. Crisol o tiesto para derretir metal.<br />

Ch'uwanaqaña, jach'asnaqaña, jilasnaqaña. 3 -qi.<br />

Vivir, proceder con arrogancia, sin hacer caso de<br />

nadie, hacer del grave o del señor.<br />

Ch'uwata ch'uwanuqaña. Idem.<br />

Ch'uwakira. Pajarillo que mirado por una parte<br />

parece colorado y por otro azul.<br />

Ch'uwasilla. Entonado, uno que hace del grave,<br />

soberbio.<br />

Ch'uwal ch'uwalthaña, k'aywax k'aywaxtaña. Dar<br />

vaivenes con la cabeza a un lado y otro.<br />

Ch'ukhuña. Coser, oficio de zapateros, sastres, &c.<br />

Ch'ukhut'aña. Idem.<br />

Ch'ukhuthapiña. Coser una cosa con otra juntando.<br />

Lakha ch'ukhuthapiña: callar la boca.<br />

Ch'ukhunuqaña. 3 -qi. Coser la boca de muchos<br />

costales y otras cosas semejantes.<br />

Ch'ukhuraña. Descoser lo cosido.<br />

Ch'ukhu. La costura.<br />

Ch'uwkakiña, inakakiña. Estar ocioso, baldío.<br />

Ch'uwjakiña. Idem.<br />

Ch'uwsuña. Escurrirse el agua, o licor por no estar<br />

bien tapada la vasija.<br />

Ch'uwta mätawa, mita qamasatawa. Entonadillo<br />

eres, ya no te dignas a nadie.<br />

Ch'uwta mä qalatawa. Idem.<br />

Ch'uwta ch'uwanuqaña, q'illita q'illinuqaña.<br />

Contonearse, ensoberbecerse. 3 -qi.<br />

Ch'uwsuña. Resumarse el agua u otro licor de alguna<br />

vasija.<br />

Ch'uyrusuña. Idem.<br />

Ch'uyña, llawuña. Envolver.<br />

Ch'uythapiña, llawthapiña. Lo mismo y más propio,<br />

cubrir.<br />

Ch'uykipaña. Idem.<br />

Ch'uythapiña, iqhathapiña. Recoger un paño como<br />

para llevar debajo del brazo. + También amontonar<br />

o juntar ropa en algún lugar.<br />

Ch'uysiña, tantasiña. Juntarse muchos en algún<br />

lugar.<br />

Ch'uyithaptaña. Idem.<br />

Ch'uyithapisiña, llawthapisiña vel ch'uykipasiña.<br />

Cobijarse bien con la ropa, revolviéndose con ella<br />

como para calentarse en la cama o fuera de ella.


340 Ludovico Bertonio<br />

I<br />

Ichinaqaña. Andar ocupado,<br />

Ichiña, tuliña. Ocuparse de ordinario en alguna cosa o<br />

darse prisa. Acusativo.<br />

Ichujasiña. Llevar en brazo así mucho tiempo sin<br />

dejar.<br />

Ichukatasiña, qhumakatasiña. Apretar lo que lleva a<br />

su pecho.<br />

Ichuña, yaqhaña. 3 -qi. Confesarse al hechicero.<br />

Ichusiña, yaqhasiña. Idem.<br />

Ichuña. Llevar en brazos un niño, un perrillo, un<br />

pájaro y cosas que suelen llevarse así. + Y también<br />

personas grandes vivas o muertas. Compónese con<br />

todas las partículas que entran en el verbo apaña.<br />

Aquí no pondremos sino algunos compuestos.<br />

Ichuwaña, yaqhäña. Confesar.<br />

Ichuri, yaqiri. Él que se confiesa con el hechicero.<br />

Ichusiri, yaqhasiri, williqasiri, layqaru confesiri.<br />

Idem.<br />

Ichuyri, yaqïri. El confesor hechicero.<br />

Ichuthapiña. Abrazar.<br />

Ichuthapisiña. Abrazarse.<br />

Ichut'asiña. Tomar en brazos.<br />

Ichut'asita. La persona que tiene en los brazos.<br />

Ichuxaruta. Idem.<br />

Ichuxaräña. Dar en brazos.<br />

Ichuxaruña. Tomar en brazos.<br />

Ichuxatasiña. Ponerlo en el regazo o echárselo a<br />

cuestas.<br />

Ichutaraqaña. 3 -qi. Tomar en los brazos cosa como<br />

sin beneplácito de otro.<br />

Ikikipa, ikiruruña. Dormir a un lado y otro, como<br />

uno que le rempujan y vuelve a dormir.<br />

Ikithaptaña. Dormir amontonados como los puercos.<br />

Ikiraqaña. 3 -qi. Dormir en casa ajena sin<br />

consentimiento del dueño.<br />

Ikirachaña. Dormir todo el día.<br />

Ikiranaña. Llegarse para dormir cabe alguno.<br />

Ikixaruña. Llevar a alguno para dormir en su<br />

compañía.<br />

Ikithattaña. Levantarse de entre los que duermen.<br />

Ikiranttaña. Hundirse el techo.<br />

Ikich'ukiña. Fingir que duerme.<br />

Ikiña. Dormir o fornicar.<br />

Ikikipaña. Dormir trasportado del sueño<br />

repentinamente.<br />

Ikikiptaña. Trastornarse o caerse uno que duerme.<br />

Ikinuqaña. 3 -qi. Echarse a dormir.<br />

Ikinuqaña. Hacer que se eche.<br />

Ikinkaña. Estar una, dos, tres, cuatro jornadas de<br />

aquí, según el número que le precede.<br />

Ikinuqtaña. Estar echados muchos como para dormir<br />

o descansar. + Y también caerse muchos palos que<br />

estaban levantados enhiesto.<br />

Ikitataña. Tenderse de largo.<br />

Ikit'aña. Dormir cosa poca y también matar la<br />

criatura que tiene en la cama por descuido; y si es<br />

con malicia: ikxataña.<br />

Iki. Idem. Y también significa una jornada o dormida<br />

de camino. + Markaja akatha maya, paya, kimsa,<br />

ikinki: mi pueblo está de aquí a una, dos, tres<br />

jornadas vel markajaru maya ikikiwa.<br />

Ikira. Un sueño, todo aquel tiempo en que duerme sin<br />

despertar. Maya ikiratha japutana: levantóse<br />

después del primer sueño.<br />

Ikiraña. Dormir un sueño.<br />

Ikimt'ä. Medio dormido.<br />

Iki qimara. Dormilón.<br />

Iki qimara vel qhuña qhuña. Vello blando del<br />

pescuezo.<br />

Ikisina puriñakiwa. Idem. Según también el número<br />

precedente. + Y parece entenderse sin el día en que<br />

llegan porque si puede llegarse en un día aunque<br />

sea a primera noche no se dirá por iki, sino sarasina<br />

puriñakiwa.<br />

Ikiskipaña, aniskipaña. Adulterar. + Se dicen<br />

marmija ikiskipaña: el adúltero será el marido. Si<br />

dicen chachaja vel jaynuja ikiskipaña: la mujer será<br />

la adúltera.<br />

Ikikataña. Dormir reclinando la cabeza o<br />

arrimándola.<br />

Ikixataña. Dormir sobre algo.<br />

Ila vel llaki, kayuki, janirja jutunkäsa<br />

wañarakipana, &c. Luego, al momento, antes de<br />

secarse esta saliva que aquí escupo.<br />

Ila puqaki. Idem.<br />

Ila kayuki. Idem.<br />

Ilakiña, jamk'achaña. Darse prisa,<br />

Ilaña. Idem.<br />

Iläña, jamk'achäña. Dar prisa a otro.<br />

Ilaniña. Darse en venir.<br />

Ilakiniña. Idem.<br />

Ilantaña. Entrar a prisa o meter algo a prisa.<br />

Ilusuña. Salir o subir a prisa o sacar algo a prisa. Y<br />

cuando significa andar, puede componerse como<br />

los otros verbos de movimiento.<br />

Illa. Cualquiera cosa que uno guarda para provisión de<br />

su casa, como chuño, maíz, plata, ropa y aún las<br />

joyas, &c.<br />

Illa manq'a. Provisión de comida o comida guardada


Vocabulario de la Lengua Aymara 341<br />

para ello.<br />

Illa isi. Ropa guardada así.<br />

Illa qullqi. Plata o dinero así.<br />

Illa tanka. Sombrero guardado así, de sus<br />

antepasados, &c.<br />

Illachasiña. Guardar así.<br />

Illachantasiña. Idem.<br />

Illa. Piedra bazaar grande que se halla dentro de las<br />

vicuñas o carneros.<br />

Illawa. Los hilos con que prenden el urdiembre y le<br />

levantan y bajan tejiendo.<br />

Illawaña. Hacer o poner estos hilos al principio de la<br />

tela para tejer.<br />

Illawantaña. Idem.<br />

Illapu. Rayo o trueno.<br />

Illapuña. Caer rayo.<br />

Illapunaqaña, qhax qhaxtaña. Caer en muchas<br />

partes.<br />

Illapujaña vel illapuña. Herir o dar el rayo en alguna<br />

parte, persona, &c. Jichuru Pedro illaputawina: hoy<br />

dió el rayo a Pedro. La persona o cosa se pone en<br />

nominativo.<br />

Illaput'aña. Idem.<br />

Illapuwaña. En 3 -yu vel -uy. Enviar el rayo del cielo,<br />

hacerle caer es propio de Dios.<br />

Illapa q'axcha. Arcabuz o artillería.<br />

Illapaña, q'axchaña. Disparar.<br />

Illapat'aña, q'axcht'aña. Idem.<br />

Illpa. Las sienes.<br />

Illpanchaña. Dar en ellas.<br />

Imaña. Guardar, esconder y también sepultar.<br />

Imaxaña. 3 -xi. Volver a guardar o guardar porque<br />

ésta partícula algunas veces no añade más<br />

significación a los verbos.<br />

Imaqaña. 3 -qi. Apartar algo para guardar.<br />

Imantaña. Tener secreto.<br />

Imaxasiña. Idem.<br />

Imasiña. Esconderse.<br />

Imaswaqasiña. Irse escondiendo.<br />

Imanaqasiña. Idem.<br />

Imanaqaña. 3 -qi. Irse escondiendo.<br />

Imasiwi. Lugar donde se esconde o escondrijo para<br />

encubrirse.<br />

Imasnaqasiwi. Idem.<br />

Imasirapiña, pullqirapiña. Esconderse de alguno.<br />

Taki.<br />

Imana. Mientras.<br />

Imansa. Idem.<br />

Imana jakkasina wanima. Enmiéndate mientras<br />

vives.<br />

Imansa qhapaqaqasina waxchanukaru khuyama.<br />

Mientras vives haz bien a los pobres.<br />

Imansa. Aunque.<br />

Imansa jiwatita jani wanitati. Aunque o por mucho<br />

que te riñan o eres reñido no te enmiendas.<br />

Ina. Cosa ordinaria o común.<br />

Ina jaqi. Hombre plebeyo que no tiene oficio, ni cosa<br />

que saiga de lo común y ordinario<br />

Ina jaqi, kasi jaqi. Hombre pacífico modesto, manso.<br />

Ina. Desocupado. Inakiwa apu: desocupado está el<br />

corregidor, obispo, príncipe, &c.<br />

Inaña, inakiña, ayakiña, wañaratakiña vel inaki<br />

utkaña. Estar desocupado.<br />

Inawanuqaña. 3 -qi. Amansarse el colérico, la mar,<br />

&c.<br />

Inaki kasiki. En valde, sin razón.<br />

Ina läki. Idem.<br />

Inatha, kasitha. Idem.<br />

Ina aru. Palabra ociosa.<br />

Ina aru. Razón de ninguna fuerza, de que no hay que<br />

hacer caso.<br />

Inaxa. Por ventura, quizá.<br />

Inanu vel marqa. Algo más de la medida.<br />

Inanumpi alasiña. Comprar más de lo que es<br />

menester.<br />

Inanumpi apanuqäña. Hacer pagar más de lo que se<br />

debe.<br />

Inanumpi maya wara alasiña churaña, &c.<br />

Comprar, dar, &c. una vara y algo más.<br />

Inantu jaqi vel llamp'u. Un hombre pacífico que en<br />

nada se entremete.<br />

Inkawisa. Una mata que da una flor amarilla.<br />

Inkaña, llamkaña. 3 -ki. Ajar manosear, tocar.<br />

Inkat'aña, llamkt'aña. Idem.<br />

Inkawäsiña, llamkawäsiña. Retocar, palpar.<br />

Inkat'araqaña. Tocar o llegar a algo contra la<br />

voluntad del dueño.<br />

Inkutaña. Tocar de presto.<br />

Inkat'awaña. Idem.<br />

Inkata. Tocado. + Jani inkata yapu: chacra por<br />

beneficiar. + Jani chachana inkata marmi: mujer<br />

intacta, no conocida de varón.<br />

Inkäsiña. Dejarse tocar. + Jani chachana inkäsimti: no<br />

permitas que el varón se te llegue.<br />

Inchi. Quillotro, bordón, cuando se olvidan del<br />

nombre de alguna cosa o persona.<br />

Inchiña. Quillotrear, cuando va decir lo que hizo y no<br />

se acuerda del verbo con que se dice. Aka carta<br />

inchima, por decir aka carta jist'at'ama: cierra esta<br />

carta. Aquel inchima, está en lugar de jist'at'ama,<br />

que no le vino a la memoria.<br />

Inuqaña. 3 -qi. Poner algo en alguna cosa. + Waqulla


342 Ludovico Bertonio<br />

pakitaru inuqama: pon o echa esto en aquel cántaro<br />

quebrado. Y así de otras cosas.<br />

Inuqaña. El vaso, el paño y otras cosas para echar<br />

algo en ellas.<br />

Inuqaña. Contar con piedras. Qalaru inuqama.<br />

Inuqakipaña. Poner o pasar algo de un vaso a otro, de<br />

un costal al otro. Y así de otras cosas.<br />

Inuqantaña. Meter en la caja o en otras cosas.<br />

Inuqt'aña vel inuqaña. Cesar el movimiento del mar,<br />

del pulso, del reloj parándose, &c.<br />

Inuqaña luraña, sunt'äña. Idem: yatäña. Criar. Obra<br />

de Díos.<br />

Inki. Dicha o desdicha, ventura o desventura, fortuna<br />

buena o mala. Nana inkija: mi fortuna.<br />

Inki sartitu. Venido ha por mí la fortuna; usan de este<br />

modo cuando son muchos los sucesos buenos o<br />

malos y especialmente malos.<br />

Inkini. Él que como dicen tiene estrella para que de<br />

ordinario le suceda bien o mal algo.<br />

Inkinitawa awqanaka atiñataki vel atäsiñataki.<br />

Estrella tienes para vencer o ser vencido de los<br />

enemigos. La verdadera estrella es la ordenación de<br />

Dios.<br />

Inkillkuna. Las cosas mejores en cualquier género.<br />

Inkillkuna isi. Ropa de las mejores y más bien<br />

labradas.<br />

Inkillkuna thutumpi. Flor o flores de las mejores.<br />

Inkillkuna manq'a. Comida de las mejores que hay.<br />

Inkilla jaqi, axa, aykaya jaqi. Hombre pacífico,<br />

bueno.<br />

Inqi. Buche de los pájaros.<br />

Inti vel willka. Sol. Aunque ahora no usan sino de<br />

inti.<br />

Inti jalsutuqi. Oriente.<br />

Inti jalanta. Poniente.<br />

Intina ñukhupa. Rayos del sol o barba, como los<br />

indios dicen cuando sale por el horizonte.<br />

Inti ñukhu äsu. Sale el sol, saca sus barbas. Mucho<br />

de lo tocante al sol se hallará en la primera parte y<br />

entre las frases.<br />

Intina ñukhupa. Una hierba de púas blancas, que no<br />

punzan y de color pardo y es medicinal.<br />

Intuña, achikaña. Pedir con ahínco.<br />

Intusiña. Idem.<br />

Intusiña. Comenzar la pendencia con palabras de<br />

enojo de ambas partes.<br />

Intuña. Marchar para pelear o andar para reñir.<br />

Intukataña. Llegarse para ello.<br />

Intukatasiña. Llegarse así de ambas partes los bandos<br />

contrarios.<br />

Inu vel masi. Ají bravo que quema mucho aunque es<br />

menudo.<br />

Inu wayk'a aruni vel jaru aruni. Desabrido en<br />

palabras que amargan.<br />

Iñaqa vel palla. Mujer que viene de casta noble de los<br />

incas.<br />

Iñaqachasiña. Vestirse al modo de estas mujeres. + Y<br />

hacer muy de la señora.<br />

Iñaqaña. Sacar algunas papas de una mata debajo de<br />

tierra.<br />

Iñaqaraqaña. 3 -qi. Sacarlas contra la voluntad del<br />

dueño.<br />

Iñachaña. Alquilar para que trabaje. + O pagar para<br />

que atestigüe falso: k'ari testigo iñachaña.<br />

Iñachasiña. Idem.<br />

Iñachäsiña. Dejarse alquilar.<br />

Iñacharapiña. Para otro.<br />

Iñacha jakhukiña. Ser como alquilado que trabaja<br />

por fuerza.<br />

Iñasu vel asu wawa. Niño o niña que mama.<br />

Iñaña. Pasar a vado el río o charco sin caballo a pie.<br />

Compónese con las partículas que otros verbos de<br />

movimiento.<br />

Iñakataña. Pasar de una ribera a otra.<br />

Iñantaña. Entrar vadeando.<br />

Iñusuña. Salir a vado.<br />

Iñaxataña. Comenzar a vadear.<br />

Iñaranaña. Vadear cabe a la ribera no metiéndose<br />

adentro.<br />

Iñatataña. Vadear por medio.<br />

Iñawi. Cosa propia. Iñawi yapuja: mi propia chácara.<br />

Iñawijatha mutuña. Padecer por lo que es propio<br />

delito mío o por la parte que me cabe.<br />

Iñawini. Tener mérito o demérito para algo.<br />

Alaxpacharu mañataki iñawiniwa juchawisanaka:<br />

los justos merecen ir al cielo. Juchatha jani<br />

waniriska infiernuru mañataki iñawiniwa: y los<br />

pecadores que no se enmiendan merecen ir al<br />

infierno.<br />

Iñawinichaña. Hacer que merezca premio o castigo.<br />

Jesucristo tatasa Diosana wawapakankañasataki<br />

iñawinichistu: mereciónos el ser hijos de Dios.<br />

Iñawijaña. 3 -ji. Encargar a otro algo, para que lo<br />

tome como cosa propia.<br />

Iñawit'äña. Idem. Y también hacer que lo tome a su<br />

cargo.<br />

Iñawitu. Con transición. De pequeño mal venir a<br />

mucho. K'ata lankatawitha iñawitu: de un pequeño<br />

tropezón me ha venido este mal. Jisk'a juchatha<br />

jach'a jucharu iñawitu: de pequeña culpa me ha<br />

resultado esta grande.<br />

Iñu. Huérfano sin padre ni madre. A la huérfana


Vocabulario de la Lengua Aymara 343<br />

llaman Luru.<br />

Ipa. Tía de parte de padre. Y si son muchas, a la<br />

mayor dicen jila ipa, a la menor sullka ipa.<br />

Ipasari. Sobrino o sobrina, hijos de hermano, pero lo<br />

son respecto de la hermana, porque los hijos de dos<br />

hermanos son también sobrinos, pero se llaman,<br />

yuqa o phucha como sus propios hijos. Mírese la<br />

Segunda Parte de la Gramática, cap. 17 § 4, donde<br />

tratamos de los grados entre parientes.<br />

Ipa pupa. Abejón, una de las mayores abejas de la<br />

colmena.<br />

Ipa. Él que es paciente en el pecado nefando.<br />

Ipxa. Repulgo en el vestido de mujeres, del manto y<br />

saya.<br />

Ipxaña. Repulgar cualquiera cosa.<br />

Ipxantaña. Acabar el repulgo entremetiendo el hilo<br />

para que no salga.<br />

Ipi. Papas pequeñas silvestres y nacen muchas de una<br />

mata.<br />

Ipina ipipa. Muchísimo en cantidad o en número,<br />

tomando este modo de las dichas papas.<br />

Ipi wawa. Niño o niña. El postrero de dos que nacen<br />

en un parto. Japhallaña wawa; es lo mismo.<br />

Ipi vel pisi chuymani. De poco seso.<br />

Ipi jaqi. Fantasma.<br />

Iphiña. Aparecer el fantasma o soñar que ve algo.<br />

Iphitaña. Idem. + Jicha aruma<br />

Iphitu vel iphititu. Esta noche he visto un fantasma o<br />

soñado mala visión.<br />

Iphina wila, samkana ulla. Muchísimo en número o<br />

cantidad.<br />

Iqa. Flojo, no tirante. Dícese de sogas, lienzos, &c. )(<br />

Tarrtata.<br />

Iqaptaña. Aflojarse.<br />

Iqaptäña. Activo. Aflojar: )( Tartäña.<br />

Iqanaqtaña. Estar flojo.<br />

Iqanuqtaña, pullchu pullchuptaña. Aflojarse la tela<br />

en el telar o en algún lienzo que estaba tirante, &c.<br />

Iqanuqtaña. Estar muy arrugado o avejentado, sin<br />

brío, ni fuerzas.<br />

Iqaqu. Idem: thunüpa. Nombre de uno de quien los<br />

indios antiguos cuentan muchas fábulas y muchos<br />

aun en este tiempo las tienen por verdaderas. Y así<br />

sería bien procurar deshacer esta persuación que<br />

tienen, por embuste del demonio.<br />

Iqaqu. Hombre ingenioso que tiene muchas trazas.<br />

Iqaña. Llevar ropa, lienzos, sogas, pellejos y otras<br />

cosas así. Y por ser verbo de llevar admite muchas<br />

partículas.<br />

Iqantaña. Meter dentro, la ropa y otras cosas.<br />

Iqusuña. Sacarlas fuera.<br />

Iqaraña. Quitarlas.<br />

Iqatataña. Tenderlas o desdoblarlas.<br />

Iqaqataña. Colgarlas en la pared o arrimarlas.<br />

Iqaqaña. 3 -qi. Desviarlas.<br />

Iqaqasiña. Idem. Como: lakhata llaquta iqaqasima:<br />

quítate la manta de la boca, cuando se tapa con<br />

ella.<br />

Iqanuqaña. Ponerlas en el suelo o abajo.<br />

Iqutaña. Levantarlas.<br />

Iqanaqtaña. Estar por ahí esas cosas como olvidadas.<br />

Iqanuqtaña. Idem.<br />

Iqaranttaña. Caerse abajo.<br />

Iqarpäña. Darlas a alguno.<br />

Iqaxataniña. Ir dejarlas en alguna parte.<br />

Iqaniña. Traerlas.<br />

Iqasxaña. Volver a cobrar las que le habían tomado o<br />

había dejado olvidadas por ahí, &c.<br />

Iqarasxaña. Quitarlas de poder de otro.<br />

Iqathapiña. Recoger las que estaban tendidas o<br />

desdobladas.<br />

Iquthaltaña. Levantarse de suyo estas cosas cuando<br />

son movidas del aire. + Y también irse muchos o<br />

levantarse de tropel: carneros, pájaros, hombres,<br />

&c.<br />

Iquthaltäña. Hacer que se levanten o se vayan.<br />

Iqxaruña. Tomarlas para llevar a otra parte.<br />

Iqxaräña. Darlas para llevar.<br />

Iqha. Diez brazas de tierra en ancho y ciento de largo.<br />

Iqhaña. Idem: Iqhataña, tuphuña vel tuphut'aña. Medir<br />

las diez brazas.<br />

Iqhat'arapiña, tuphut'arapiña. Medir así para otro.<br />

Iqhankaña, tuphunkaña. Tener diez brazas de tierra.<br />

Maya, paya, kimsa iqhankaña: tener uno, dos, tres<br />

topos de tierra de diez brazas cada uno o de otras<br />

cosas también.<br />

Iqha. Una vara de diez brazas con que miden.<br />

Iqhaña. 3 -qhi. Florecer. Pampa wila aqarapi, janq'u<br />

aqarapi iqhi: todo el campo está florido.<br />

Ira. Mina o cantera de donde sacan algo. + Qullqi ira:<br />

mina de plata. + Qala ira: cantera. + Ch'alla ira:<br />

mina de arena. + Phasa ira: mina de tierra o greda<br />

así llamada.<br />

Iraña. Llevar cosas pequeñas en la mano, como un<br />

real, una carta, &c. Compónese con las partículas<br />

que el verbo apaña.<br />

Irajaña vel irjaña. Dar esas cosas a alguno para<br />

llevarlas.<br />

Irarpäña. Dar de mano en mano a uno o a muchos.<br />

Irakataña. Dar a muchos la parte que le cabe. + Y<br />

también pegar fuego anteponiendo nina vel ninana.<br />

Irajraña. Dar a muchos.


344 Ludovico Bertonio<br />

Iranaqtañä. Idem. Estar repartida la plata. &c. en<br />

muchas partes.<br />

Irantaña. Meterlas dentro.<br />

Iranuqtaña. Juntarse el dinero que estaba así<br />

repartido.<br />

Iranuqtitu vel iranuqtarapituwa qullqija. &c.<br />

Juntado se me haya mi dinero que estaba esparcido.<br />

Iranuqaña. 3 -qi. Poner en el suelo o abajo.<br />

Iraxtaña vel irixtaña. Que es más usado. Repartirse<br />

el dinero, la comida, la provisión de piedras,<br />

ladrillos, el ganado y todas las cosas que uno tenía<br />

en muchas manos.<br />

Irixtawäxaña. 3 -xi. Idem. + Y es de notar que la a se<br />

vuelve en I, lo cual sucede casi siempre que<br />

después de a, se sigue x como en lugar de<br />

juchaxtara dicen: juchixtara y watixtara; y<br />

wat'ixtaña en lugar de wat'axtaña.<br />

Iraniña. Traerlas.<br />

Iraña. Decir uno la doctrina para que otros repitan<br />

como se suele.<br />

Irarapiña. Idem.<br />

Irxäña. Responder lo mismo vel arkxäña.<br />

Irxäsiña, arkxäsiña. Idem.<br />

Iruthaltaña, q'uchuthaltaña. Comenzar todos juntos<br />

a cantar.<br />

Irjaña. 3 -ji vel sutäña. Distribuir oficios y nombrar<br />

para que hagan o vayan, condenar a alguna pena,<br />

echar, derramar, &c.<br />

Irjasiña. Distribuir entre sí oficios consultando entre<br />

sí, &c. Y echarse derrama de plata, comida y otras<br />

cosas.<br />

Irasiña. Idem.<br />

Irasiri. Él que tiene oficio de decir a cada uno lo que<br />

ha de hacer.<br />

Iraña, jalaña. Ir a prisa a alguna parte, sin detenerse<br />

ni torcer el camino.<br />

Iratxaña. Cesar de su veloz movimiento. Dejar de<br />

andar el pulso. Enmudecer el que hablaba mucho y<br />

otras cosas.<br />

Iratakixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Irataki maña. Callar.<br />

Irataru maña. Enmudecer.<br />

Irataki mäña. 3 -iy. Hacer enmudecer como a un<br />

muerto.<br />

Iraña. Barretear para sacar metal o la tierra para barro<br />

o desbastar una piedra con cincel o escoplo.<br />

Irarpäña. Idem. Y también sacar la piedra menuda,<br />

&c.<br />

Irt'aña. Acertar tirando. Davida sikantana paraparu<br />

qalana irt'atawina: David tiró con un piedra al<br />

gigante y le acertó en la trente.<br />

Irararama. Idem: Iwraqa. La travesía del cerro o<br />

ladera. Nawna irarama: lo que hay de la nariz a la<br />

oreja. Nasa irarama: de un carrillo a otro. Jinchu<br />

irarama vel nasa irarama yawita: trasquilado hasta<br />

el carillo o en derecho de la nariz.<br />

Irarana. Idem.<br />

Irpaña. Llevar o acompañar a una o dos personas. Y<br />

si son muchas usan del verbo anakiña. Compónese<br />

con muchas partículas por ser verbo de llevar; aquí<br />

se pondrán casi todas.<br />

Irpäsiña. Dejarse llevar.<br />

Irpakaña. 3 -ki vel irpakakiña. Llevar actualmente.<br />

Irpch'ukiña. Llevar sin causa o sin provecho.<br />

Irpjraña. Llevar a diversas partes muchas personas o<br />

el agua.<br />

Irpawaña. Llevar antes que otro venga o haber poco<br />

que llevo.<br />

Irpaqaña. Llevar alguna persona a otro como<br />

apadrinándola o para que la conozca, &c.<br />

Irpaqaña. 3 -qi. Quitar una persona para que no vaya<br />

o no esté con otra. Y sangrar el río desviando parte<br />

del agua o toda, para que vaya por otro camino.<br />

Irpawäsiña. Llevar a uno muchos o muchos a uno,<br />

según quieren con demasía o el agua a muchas<br />

partes.<br />

Irpawaqtaña. Apartarse uno de otros muchos o el<br />

agua de su ordinaria corriente.<br />

Irpjaña. 3 -ji. Llevar uno a una parte y otro a otra o<br />

hacer que el río corra por otra parte.<br />

Irpxaña. Volver a llevar.<br />

Irpasxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Irpxataña. Llevar a uno para que guarde algo o<br />

trabaje.<br />

Irpanuqaña. Dejar a uno en alguna parte para guardar<br />

algo.<br />

Irpxasiña. Tener alguna persona siempre consigo o<br />

para guardarla o para otras causas.<br />

Irpxäña. Llevar alguna persona o a otras muchas<br />

veces para que le acuda o sirva.<br />

Irpxaruña. Llevar para compañía del camino.<br />

Irpaxtaña. Apartarse los que solían andar juntos.<br />

Irpamukuña. Llevar por ahí fuera de su habitación<br />

ordinaria.<br />

Irpanaqaña. De acá para allá.<br />

Irpanaqtaña. Andar juntos de ordinario.<br />

Irpanaqasiña. Idem.<br />

Irpaniña. Traer persona o el agua del río o acequia.<br />

Irpanuqtaña. Estar dos o tres asentados que habían<br />

venido juntos al lugar donde están.<br />

Irpantaña. Meter dentro de casa o cárcel a alguna<br />

persona o agua del río dentro de la chácara o


Vocabulario de la Lengua Aymara 345<br />

acequia.<br />

Irpakipa irparuruña. Llevar de un cabo a otro agua o<br />

persona, muchas veces.<br />

Irpakipaña. Llevar agua o persona pasándola de una<br />

parte a otra.<br />

Irparaña. Quitar alguna persona del poder de otro. Y<br />

desviar a otra parte el agua, sangrando el rio.<br />

Irparaqaña. 3 -qi. Quitar alguna persona que estaba<br />

con otro contra voluntad del compañero. Y también<br />

el agua que corría a la chácara de otro.<br />

Irparachaña. Llevar a alguno todo un día, teniendo<br />

que hacer. Y ocuparse en llevar el agua y no acertar<br />

y perder tiempo en ello.<br />

Irparawaña. Llevar a otro en presencia del corregidor<br />

o superior para que le vea.<br />

Irparanttaña. Entrar dos en compañía en alguna casa,<br />

&c. + Y sumirse el agua que va corriendo.<br />

Irparapiña. Llevar uno a otro por habérselo pedido<br />

que se le traiga o por darle gusto.<br />

Irparpäña. Acompañar a uno hasta ponerle en camino<br />

y desviar el río de su corriente.<br />

Irpasiña. Ir dos en compañía. Y llevar agua a su<br />

chácara.<br />

Irpstaqaña. 3 -qi. Llevar uno a otro como de paso<br />

para que la vea.<br />

Irpsuña. Sacar a fuera persona, o el agua de su<br />

corriente.<br />

Irpt'aña. Llevar de presto.<br />

Irpthapiña. Juntar a dos o carearlos o casarlos o<br />

juntar dos ríos en uno.<br />

Irpthaptaña. Juntarse dos encontrándose o dos<br />

arroyos.<br />

Irpthapi irparuña. Juntarlos y después apartarlos o<br />

juntarlos de muchas partes, arroyos o personas.<br />

Irphuthaltaña. Salir dos para alguna parte o camino.<br />

Irpatataña. Llevar o esparcir los que estaban juntos o<br />

el agua a muchas partes.<br />

Irpatatxaña. Idem.<br />

Irpthusnuña. Salir acompañados.<br />

Irphutaña. Levantar a otro o hacer que corra el agua.<br />

Irphuta irpanuqaña. 3 -qi. Hacer que se levante y<br />

asiente muchas veces.<br />

Irpa irpaña. Llevar a menudo.<br />

Irpiri. Él que lleva o la guía.<br />

Irpata. La persona llevada. + Haber llevado.<br />

Irpawi. Idem. + Y también el lugar de donde llevó.<br />

Irpaña. Lo que se ha de llevar. + O haber de llevar.<br />

Irpa. Pájaro que comienza ya a volar.<br />

Irpa. Acequia.<br />

Irpasi. Compañero que nunca se aparta de otro.<br />

Iru. Ichu espinoso.<br />

Irusuña. Sacarlas.<br />

Iranttaña. Hundirse, bajarse.<br />

Iruthusnuña. Salir algo. + Y también alguna persona<br />

entre muchas. + y levantarse la carne por algún<br />

golpe y otras cosas así.<br />

Iruthaltaña. Levantarse en pie muchos para irse.<br />

Irutaraqaña. 3 -qi. Tomar esas cosas contra la<br />

voluntad del dueño.<br />

Irusuraqaña. Sacarlas así.<br />

Irqi, muchu. Niño o niña de un año o dos, que aún no<br />

tiene discreción.<br />

Irqichaña, muchuchaña. Tratar a otros como niños<br />

sin entendimiento; especialmente dicen esto<br />

cuando alguno se atreve a usar del matrimonio o<br />

pecar deshonestamente, con saber que hay quien<br />

puede echarlo de ver y sentir sin hacer caso de<br />

ellos como quien los tiene por niños y puede<br />

aplicarse a otras cosas.<br />

Irqichistuwa. Tratado nos ha como criaturas, sin<br />

mirar que podíamos entender su trato torpe o su<br />

hurto.<br />

Isa yawri vel janq'u jawri. Bronce o cobre muy duro.<br />

Isallu. Manto de indias.<br />

Isallut'aña. Ponérsele.<br />

Isallut'asiña. Idem.<br />

Isallut'äña. Ponerle a otro.<br />

Isallut'asäña. Hacer ponérsele,<br />

Isallusnuña. Quitársele.<br />

Isallunusiña. Idem.<br />

Isallusnuwaña. Quitarle.<br />

Isallusnusäña. Hacer, quitársele.<br />

Isalluchasiña. Hacerle para sí.<br />

Isallucharapiña. Hacerle para otra.<br />

Isalluni. Una que tiene manto. + O que tiene buen<br />

manto,<br />

Isallunichaña. Hacer que le tenga o dársele.<br />

Isaña. Oca o apilla que de suyo amarga, si la comen<br />

cruda.<br />

Isapaña. Oir, entender, obedecer.<br />

Isapasiña. Oírse las palabras, el ruido, &c. + Y<br />

saberse ya donde está el que se había desaparecido.<br />

Isapach'ukiña. Oir sin atención o fingir que oye.<br />

Isapamukuña. Entender uno por otro o no entenderlo<br />

puntualmente. + O ir a saber algo y no volver con<br />

la respuesta.<br />

Isaparpäña. Escucharlo todo muy bien y enterarse en<br />

ello.<br />

Isapaniña. Ir a oír o saber.<br />

Isapäsiña. Dejar que le oigan o mandar alguno que<br />

oiga si dicen algo de él.<br />

Isapakaña. 3 -ki. Estar oyendo.


346 Ludovico Bertonio<br />

Isapaskaña. Idem.<br />

Isapkataña. Escuchar bien.<br />

Isapawaña. Oír de presto.<br />

Isapawäsiña. Oír sin atención, no mirando lo que oye.<br />

Isapjasiña. Escuchar mucho tiempo.<br />

Isapxaña. 3 -xi. Percibir bien.<br />

Isapxäña. Oír juntamente con otro lo que hablan.<br />

Isapxataña. Comenzar a escuchar.<br />

Isapanaqaña. Oír en todas partes.<br />

Isapanuqata. 3 -qi. Percibir bien todo lo que oye.<br />

Isapantaña. Tomar en la memoria todo lo que dicen o<br />

enseñan.<br />

Isapakipa isaparuruña. Andar muy curioso para oír.<br />

Isaparaqaña. 3 -qi. Oír algo contra la voluntad del<br />

que habla.<br />

Isaparachaña. Perder tiempo en oír cosas.<br />

Isaparanaña. Ir a escuchar.<br />

Isaparapiña. Oír para otro.<br />

Isaparukiptaña. Embebecerse todo en oír.<br />

Isapastaqaña. 3 -qi. Escuchar.<br />

Isapt'aña. Oír por un poco.<br />

Isapthapiña. Juntar lo que oye de uno y de otro.<br />

Isapthapi isaparuña. Idem.<br />

Isaptatxaña. 3 -xi. Volver a oír el que había<br />

ensordecido.<br />

Isapata isapanuqaña. 3 -qi. Oír mucho sin percibir<br />

nada.<br />

Isapa isapaña. Oir a menudo.<br />

Iskayu vel Unkuña. Toca o mantellina. Es vocablo de<br />

los Pacases.<br />

Iskayut'aña vel iskayut'asiña. Ponérsela.<br />

Iskayut'äña. Ponerla a otra.<br />

Isi. Vestido y cualquiera tela.<br />

Isichaña. Tejer, hacer ropa.<br />

Isichasiña. Hacerla para sí.<br />

Isicharapiña. Para otro.<br />

Isi sawña. Tejerla.<br />

Isini. Vestido. + Y bien vestido.<br />

Isiwisa. Desnudo.<br />

Isiwisakankaña. Desnudez.<br />

Isilla. Humor que sale como agua después de la sangre<br />

de alguna parte lastimada.<br />

Isilla ch'isllusu. Salir este humor.<br />

Isilla vel jayra. Perezoso.<br />

Isuraña. Divertirse para no oír, no atender a lo que<br />

otro dice.<br />

Isillusnuña. Desnudársela.<br />

Isillusnusiña. Idem.<br />

Isillusnuwaña. Desnudarla a otro.<br />

Ist'asxaña. 3 -xi. Volverse a vestir, la que se había<br />

quitado.<br />

Ist'äxaña. Hacer que se vuelva a vestir.<br />

Isillusnusxaña. Volverse a desnudar.<br />

Isillusnusäxaña. Hacer que se torne a desnudar.<br />

Ist'a mä isi. Vestido nuevo que nadie se le ha puesto<br />

Ist'anawi isi. Idem.<br />

Ist'amä vel ist' anawi. Desnudo.<br />

Ist'aña. Vestírsela.<br />

Ist'asiña. Idem.<br />

Ist'äña. Vestirla a otro.<br />

Ist'asäña. Hacer que se la vista.<br />

Isut'aña vel isapaña. Oír.<br />

Isut'äña. Hacer que oiga. + O intimar algo a otro.<br />

Isujasiña. Estar escuchando a otros o poner el oído<br />

para saber que ruido hay, &c.<br />

Iswalla. Hijo adulterino.<br />

Iswalla jupa. Quinua silvestre de la que llaman<br />

qañawa.<br />

Ituña, apaña. Llevar una piedra grande, una botija y<br />

otras cosas así que se llevan como abrazando y<br />

compórtese como el mismo apaña.<br />

Ituña vel aywiña. Ir muchos juntos, personas o<br />

animales y compórtese como el mismo aywiña.<br />

Ituwaqtaña. Caerse las cosas. + Y partirse los<br />

animales, arrancar.<br />

Ituqaña. 3 -qi. Idem,<br />

Ituxtaña. Apartarse.<br />

Itunaqtaña. Estarse por ahí las cosas dichas. + Y<br />

andar muchos juntos.<br />

Itunuqtaña. Estar como amontonadas esas cosas. + Y<br />

hacer alto en alguna parte muchos parando en un<br />

lugar.<br />

Itapallu. Ortiga. + La que tiene flor llámase: urqu<br />

itapallu y la que no echa flor que también es blanda<br />

y no escuece, se llama wawa itapallu.<br />

Itinasiña. Llorar mucho.<br />

Itu. Cuando cabe en una mano vuelta hacia arriba.<br />

Iwachu, chiwari. Flojo o debilitado, sin fuerzas.<br />

Iwachuptaña. Volverse flojo.<br />

Iwata iwanuqaña. Menearse la criatura en el vientre<br />

de su madre.<br />

Iwayu, apanqa. Querido.<br />

Iwayuy saña. Requebrar.<br />

Iwayuni. Él que tiene alguna persona o cosa que<br />

quiere mucho, buena o mala que sea.<br />

Iwayu vel iñawi lurawija. Hecho mío propio o<br />

merecimiento.<br />

Iwalyuni, iñanini. Él que tiene mérito o tiene<br />

merecido. Jaychjañataki iwayunitawa: merecido<br />

tienes que te ahorquen.<br />

Iwthaltaña. Saltar lo que muelen,<br />

Iwthaltäña. Hacer saltar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 347<br />

Iwthusnuña. Saltar así.<br />

Iwthusnuwaña. Hacer saltar -ja vel -jama. Como<br />

sicut. Aka yawri chuqijakiwa: este latón o cobre es<br />

como oro. Esta partícula siempre se pospone a los<br />

nombres o pronombres o participios.<br />

Iwxaña vel iwaxaña. 3 -xi. Predicar, encomendar,<br />

amonestar, encargar, &c.<br />

Iwxasiña. Encomendar, encargar cosa que le toca -ru.<br />

Khitiru iwxasita: a quién me dejas encomendado.<br />

Iwxawaña. Dejar encomendado algo antes de irse.<br />

Taykamaru iwxaniña: deja el cargo de mi a tu<br />

madre, antes que tú mueras o vayas.<br />

Iwxawaxaña. 3 -xi. Idem. Jesucristo tatsa alaxpacharu<br />

mistuja sasina, San Pedroru iwxawaxistu:<br />

queriendo subir o antes de subir al cielo nos dejó<br />

encargados a San Pedro, iwxasiwaxaña. 3 -xi.<br />

Dejar encomendado algo suyo en el testamento.<br />

Iwxasawi aru. Testamento o encomienda.<br />

Iwxarapiña. Encomendar algo por amor de otro o<br />

amonestar para que cuide de otro.<br />

Iwxawi. Sermón o plática. ¿Janiti padrena iwxawipa<br />

isapta? ¿No has oído por ventura el sermón del<br />

predicador? Aunque mucho usan ya decir sermo o<br />

sermona.<br />

Ixi, lip'ichi, jayra. Flojo, desmacelado o de pocas<br />

fuerzas.<br />

Ixichu. Idem.<br />

Ixiptaña. Hacerse perezoso flojo sin fuerzas.<br />

Iya vel Ea. Hora sus, ea pués interjección para<br />

acometer algo. Ea maja, hora sus, ea pués, yo me<br />

voy.<br />

Iyaña. 3 -iy. Moler algo en el mortero o en piedra,<br />

como los colores.<br />

Iyaxataña. Comenzar a moler.<br />

Iyawäsiña. Molerlo todo o a poco más o menos sin<br />

cuidado,<br />

Iyaxäña. Ayudar a moler.<br />

Iyajraña. Derramar moliendo o molerlo todo.<br />

Iyanuqaña. Molerlo todo o moler mucho junto.<br />

Iyantaña. Mezclar algo con lo que muele, molerlo con<br />

otra cosa.<br />

Iyakipaña. Molerlo todo,<br />

Iyarpäña. Idem.<br />

Iyathapiña. Moler juntándolo todo, sin que quede<br />

nada.<br />

Iyasnaqaña. 3 -qi. Andar diciendo que si a todos, dar<br />

el sí como por cumplimiento,<br />

Iyaskipaña. Prometer a uno lo que había prometido a<br />

otro.<br />

Iyaskamana. El no saber decir a nadie de no.<br />

Iyawanaqu. Idem, ¡Iya! ¡wa! En hora buena. Es<br />

interjección de uno que viene en lo que se le pide,<br />

aconseja o manda.<br />

Iyasaña. Consentir en algo aprobándolo. + Creer,<br />

decir que si o dar su ascenso o beneplácito.<br />

Iyasaña. La fe, creyendo ser verdaderas las cosas que<br />

nos propone la Iglesia o el sí que uno da.<br />

Iyasawi. El acto de creer pasado o el haber creído.<br />

Yanqha chuymaniru iyasawimatha chijiru punta:<br />

por haber creído a un mal hombre, te vino esa<br />

desgracia,<br />

Iyasäña. Hacer que uno crea o de su ascenso o<br />

beneplácito,<br />

Iyasäsiña. Recabar con otro que venga en lo que le<br />

pide,<br />

Iyasch'ukiña. Dar el sí o el ascenso por<br />

cumplimiento,<br />

Iyasajraña. Conceder muchos o dar el sí a quién<br />

quiere,<br />

Iyasamukuña. Idem. Aunque estos dos compuestos<br />

no son muy usados.<br />

Iyasiwi paxsi. Mes en que hacen fiesta por la cosecha<br />

y aquí suele ser por junio.


348 Ludovico Bertonio<br />

J<br />

¡Ja!. Interjección de uno que lleva o arrea animales,<br />

para que anden o vuelvan al camino.<br />

Ja saña. Decir que amenazó a las bestias, una o más,<br />

para que anduviesen, &c.<br />

Jacha. Lágrimas.<br />

Jacha ajanuni. Lloroso que siempre llora.<br />

Jacha llullumiña. Derramarlas vel jacha llullumitu:<br />

saltárseme las lágrimas.<br />

Jachaña. Llorar.<br />

Jachajachaña. Tener gana de llorar. Jachajachitu; con<br />

transición y hablando con la segunda persona.<br />

Jachajachatama: no tiene sino dos transiciones por<br />

ser neutro. Pero los verbos activos, si son<br />

acomodados para ello las admiten todas cuatro,<br />

como dijimos en el verbo alliña, componiéndole<br />

con la partícula -jacha.<br />

Jachatataña, jupitataña. Llorar todos o a voces.<br />

Jachäña. Hacer llorar.<br />

Jachiyri aru. Palabra lastimera.<br />

Jachkataña. Llegarse llorando, + O quejarse así de<br />

otro.<br />

Jachxataña. Llorar sobre la sepultura o sobre el<br />

mismo muerto que tiene presente.<br />

Jachxäña. 3 -xï. Llorar en compañía de otro. -ru.<br />

Jachantaña. Meterse a llorar con otros que lloran.<br />

Jachakipaña. Llegarse llorado.<br />

Jachathaltaña. Comenzar a llorar todos juntos.<br />

Jachakamana. Llorón.<br />

Jachanqalla. Idem.<br />

Jacha qawsilla. Idem.<br />

Jacha ajusa. Idem.<br />

Jacha vel jacharu tukuña. Resolverse en lágrimas.<br />

Jacharukiptaña. Ocuparse todo en llorar sin hacer<br />

otra cosa.<br />

Jacharanaña. Llegarse llorando.<br />

Jacha jayintaña, itinasiña. Llorar sollozando.<br />

Jacha jupiña. Llorar a gritos vel warariña.<br />

Jachawi. Lagrimales.<br />

Jachawisa jat'utaki, aqhuyaki saranaqaña. Andar<br />

con el rostro desfigurado por las lágrimas que se<br />

han secado en él.<br />

Jachusuña. Verter lágrimas.<br />

Jachakana. Una mata espinosa y redonda como erizo,<br />

cuya frutilla que es agria llaman sank'ayu.<br />

Jachu. Mil, nombre numeral.<br />

Jachu jachu. Muchos millares.<br />

Jach'a. Grande o largo o alto.<br />

Jach'a. Muchedumbre junta de algunas cosas.<br />

Jach'a qala. Piedra grande y multitud de ellas.<br />

Jach'a jaqi. Hombre alto y también hombres de tasa,<br />

que son la multitud del pueblo.<br />

Jach'ana jach'apa. Grandísimo.<br />

Jach'aptaña. Engrandecerse, crecer.<br />

Jach'axaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jach'awat'aña. Idem.<br />

Jach'achaña. Engrandecer.<br />

Jach'a. Fuertemente, recio.<br />

Jach'a arut'aña. Gritar muy recio, clamar.<br />

Jach'a nakhaña. 3 -khi. Quemar muy fuertemente.<br />

Jach'a aru. Cosa que todos suelen decir o muy<br />

notoria.<br />

Jach'a yä. Grande misterio, grande negocio.<br />

Jach'a jamu yä. Cosa de asombro o admiración,<br />

buena o mala que sea, como visiones, &c.<br />

Jach'a luqhi. Tontísimo.<br />

Jach'ana umat'asiña. Brindarse con mates grandes.<br />

Jach'a chuyma. Soberbio, que a nadie da su brazo a<br />

doblar, duro, obstinado.<br />

Jach'a chuymaptaña. Volverse cabezudo, soberbio.<br />

Jach'awanaqaña, vel jach'a unaqaña. 3 -qi. Hacer<br />

del señor o hermano mayor.<br />

Jach'awanaqäña. Dar avilantez, ser causa que no<br />

haga caso de nadie.<br />

Jach'asnaqaña, jilasnaqaña, apusnaqaña. Idem.<br />

Jach'a kalla, phuk'a phuk'a. Hongo mayor que los<br />

ordinarios.<br />

Jach'i. Un puñado de algo, cuanto cabe en el puño<br />

cerrado o en la mano abierta.<br />

Jach'iña. Llevar un puñado de algo así.<br />

Jach'ijaña. Llevar algo así, sin soltarlo o mucho<br />

tiempo.<br />

Jach'utaña. Tomar un puñado de algo.<br />

Jach'utarapiña. Tomarlo para otro y especialmente<br />

usan de este término los hechiceros cuando toman<br />

un puñado de maíz o estiércol menudo de carneros<br />

y cuentan los granos para adivinar algo. Es<br />

embuste y superstición grande.<br />

Jach'ini, tuqini. El hechicero que hace este embuste y<br />

trae consigo el maíz o estiércol para ello.<br />

Jach'ijaña. Dar un puñado de algo a alguno.<br />

Jach'ixaruña. Tomarlo.<br />

Jach'ixaräña. Darlo.<br />

Jach'intaña. Meter o echar dentro un puñado de algo.<br />

Jach'isuña. Sacarlo.<br />

Jach'ixataña. Ponerlo encima de algo.<br />

Jach'ithapiña. Juntar puñados de alguna cosa.<br />

Jach'ira. Él que trae luto por muerte de alguno y el<br />

mismo luto.<br />

Jach'ira aparasjaña. Quitárselo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 349<br />

Jach'ira saranaqaña. 3 -qi. Andar vestido de luto.<br />

Jach'irt'aña. Ponérsele.<br />

Jach'irt'asiña. Idem. Y las viudas se ponen el manto<br />

como si fuera llaquta de varón y en la cabeza una<br />

toca negra a su modo. Y los viudos no hacen más<br />

que cubrirse la cabeza con su manta por muerte de<br />

sus mujeres y de otros parientes; las mujeres por<br />

muerte de sus padres, &c. Se ponen el manto al<br />

revés como se ha dicho y bajan la faldilla del<br />

capirote, como también los varones se quitan el<br />

cordon del sombrero.<br />

Jach'u. La coca mascada que echan de la boca.<br />

Jach'ukataña. Traer coca en la boca y mascarla.<br />

Jach'ukataña. Pegar coca mascada con las manos en<br />

las apachetas y mochaderos. Es grandísima<br />

superstición.<br />

Jach'usuña. Sacar coca de la boca con la mano.<br />

Jajllaña, manaña. Escoger.<br />

Jajllasiña, manasiña. Idem.<br />

Jajllaraña, manaraña. Idem<br />

Jajllusuña. Entrelazar, escogiendo lo que le parece.<br />

Jajllu, laxra millk'uta. Tartamudo.<br />

Jajllu vel jajllutha arusiña. Tartamudear o hablar<br />

incongruamente.<br />

Jajaphuña. Dar pesadilla, con transición, jajaphutu<br />

vel amaya jajaphutu.<br />

Jajapuña. Activo. Asombrar a alguno de repente.<br />

Jajaphurachaña, vel chanjräña o chanjrantäña.<br />

Hacer ruido muy desabrido a los oídos como<br />

cuando friegan una piedra con corcho y cosas así.<br />

Jajayu. La sombra de todas las cosas.<br />

Jaju. Mosquito que pica.<br />

Jajuraña. Consolar a otro.<br />

Jajurasiña. Consolarse uno a otro.<br />

Jajurasiniña. Ir a desenfadarse.<br />

Jajurasiña, pajsarasiña vel samarasiña. Consuelo,<br />

alivio, &c.<br />

Jaka. La vida o la hacienda.<br />

Jakani jaqi. Rico.<br />

Jakampi jiwampi taypinkaña. Estar en riezgo de<br />

morir.<br />

Jakawisa jaqi. Hombre pobre.<br />

Jakakutipa arusiña. Adorar las guacas, para que les<br />

den bienes prosperidad. Pecado gravísimo de<br />

idolatría.<br />

Jakaña. 3 -ki. Vivir.<br />

Jakxaña. 3 -xi. Sanar, cobrar salud el enfermo.<br />

Jakatatxaña. Resucitar. Neutro.<br />

Jakatatäxaña. Activo. Resucitar a otro; propio de<br />

Dios. 3 -xi.<br />

Jakatataña. Neutro. Resucitar.<br />

Jakatatäña. Activo. Resucitar a otro.<br />

Jakakaña, 3 -ki. Vivir actualmente.<br />

Jakaskaña. 3 -ki. Idem.<br />

Jakäña. 3 -iy. Hacer vivir. + O dar salud. + Librar de<br />

trabajo.<br />

Jakaraña. Cobrar salud.<br />

Jakaraxaña. 3 -xi. Idem: también descansar del<br />

trabajo, andando camino.<br />

Jakaräña. Idem: jakaraxaña. 3 -xi. Activos. Librar de<br />

las manos de alguno o de trabajo.<br />

Jakasiña. Vivir en compañía de otro. -mpi.<br />

Jakasiña. Ganar de comer con su trabajo. Sawusinaki<br />

jakasiña: ganar de comer tejiendo.<br />

Jakäsiña. Hacerse librar.<br />

Jakaräsiña. Idem: niya. Infiernonkasina ¿khitina<br />

jakaräsijata? vel ¿jakäsitata? ¿Estando en el<br />

infierno de quien te harás librar o quien harás que<br />

te libre?<br />

Jakt'aña. Librarse, escabullirse.<br />

Jakt'äña. Librar de las manos de alguno, de la cárcel,<br />

&c.<br />

Jakakiptaña, usuraña. Sanar de enfermedad.<br />

Jaktusnuña. Idem.<br />

Jakaptaña. Idem.<br />

Jakartaña, samartaña. Descansar, tomar aliento.<br />

Jakaña, qanichaskaña, wikuskaña. 3 -ki. Pasar la<br />

vida con pobreza o trabajo<br />

Jakaña. La vida o vivir.<br />

Jakaña vel wawa jakaña. La madre de las mujeres<br />

donde conciben. Jakaña usutu: estar con mal de<br />

madre.<br />

Jakhiraña. Idem: libro vel yapu jakirasiña. Salir con<br />

la compra del libro y con el pleito de la chácara.<br />

Jakhintaña. Acabar de tomar de memoria lo que<br />

estudiaba y también meter peticiones, &c.<br />

Jakhikipaña. Idem.<br />

Jakhiqäki. Idem: jakiqañaki. Fácil de alcanzar.<br />

Jani jakiqä jaqi. Mezquino, escaso.<br />

Jakhiranttaña. Entrar por alguna espesura de gente,<br />

árboles, &c.<br />

Jakhikiptaña. Salir de alguna espesura.<br />

Jakhit'aña. Dar muy bastantemente de comer a la<br />

gente de casa o a los trabajadores. + Y dar muy<br />

bastante recaudo a las obras de edificios, &c.<br />

Jakhiruña, wiskaruña. Coger algún animal arrojando<br />

soga o lazo.<br />

Jakhiqta, uraqtu. La falda del cerro o cabo del que<br />

sale a la tierra o mar.<br />

Jaqi apxa. Colgadijo de cobre que las indias de<br />

algunas naciones suelen atar a la punta del cabello.<br />

Jakiri. Hijo de hermana o tía.


350 Ludovico Bertonio<br />

Jakisxaña. 3 -xi. Volverse a juntar o hallar lo que<br />

había perdido.<br />

Jakisiña. Ganar trabajando.<br />

Jakijaña, jiwayaña. Matar con espada, con lazo &c.<br />

Jakhiña. Hallar.<br />

Jakhisiña. Encontrarse con alguna persona o hallarse<br />

algo.<br />

Jakhisiña. Verse o encontrarse con alguna persona.<br />

Jichat khuru jani sipasimampi jakisijatati: de hoy<br />

en adelante no te juntes más con tu manceba.<br />

Jakhisxaña. 3 -xi. Volverse a ver juntar o tratar.<br />

Jakhisäña. Hacer que se juntan las cosas o personas.<br />

Jakhithapitaña. Encontrarse los que vienen con los<br />

que van en el camino.<br />

Jakhijaña, jakirpäña, phat'ijaña. 3 -ji. Decidir o<br />

sentenciar pleitos. Jiwañaru jakijitu: sentenciome a<br />

muerte.<br />

Jakhikataña, jakhusuña. Acabar la obra comenzada.<br />

Jakhikatasiña. Alcanzar algo.<br />

Jakhiqaña. 3 -qi. Idem: jakiqasiña. Despachar a los<br />

que se han de ir.<br />

Jakhiqani jilaqaña. Él que tiene a su cargo el<br />

despacho.<br />

Jakhirpäña. Despachar saliendo un poco con los que<br />

se van.<br />

Jakhiqaña. 3 -qi. Acabar de parir la que está de parto.<br />

Jakhixataña. Alcanzar al que va delante.<br />

Jakhinuqaña. Hallar lo que está dificultoso de topar<br />

con ello.<br />

Jakhixataniña. Ir a visitar al que vá o vuelve; o tiene<br />

algún trabajo o necesidad.<br />

Jakhistaqaña. 3 -qi. Salir al encuentro al que viene.<br />

Jakhiqäsiña. Alcanzar lo que se pretende con<br />

instancia.<br />

Jakhiraña. Salir con la compra, cuando había<br />

competidor o pleito.<br />

Jakhumä. Inumerable o cosa no contada, cuya cuenta<br />

no está tomada, estarse así por contar.<br />

Jakhunawi. Idem.<br />

Jakhusäña. Hacer que se encarezca el precio de las<br />

cosas.<br />

Jakhutaña. Concebir la mujer. Santa Ana Señora,<br />

Santa María wawapa, jani paqariwi juchampi<br />

jakhutaña: concebió a su hija sin pecado original. +<br />

Jesucristo Awkisa jani chachana jakhutata<br />

kankanti: no fue concebido por obra de varón. +<br />

Este verbo pide genitivo, Pedrona jakhutatha:<br />

concebir de Pedro.<br />

Jakhutaraqaña. Concebir de ilegítimo matrimonio,<br />

-na.<br />

Jakhusuña. Acabar la tela, el edificio y cualquiera<br />

obra.<br />

Jakhusuña, ch'axmiñ, uñiña. Dar trabajo.<br />

Wawanakaja jakhusutu.<br />

Jakhuña. Contar, numerar.<br />

Jakhukataña. Contar con lo demás, meter en cuenta o<br />

añadirle algo.<br />

Jakhuxataña. Idem.<br />

Jakhuthapiña. Sumar las partidas, resumirlo todo.<br />

Jakhut'axaña. Idem.<br />

Jakhusuña, q'arusuña. Idem.<br />

Jakhut'asiña. Resumirse o sumarse tantos en número.<br />

Qullqija qayqachixa patakaki jakhut'asi: toda mi<br />

plata viene a resumirse en cien pesos o suma toda<br />

cien pesos.<br />

Jakhutaña. Activo. Ablandar la tierra, es efecto de la<br />

lluvia. Uraqi jallu jakhuti.<br />

Jakhuña: Estimar, preciar, hacer caso. Uraqi<br />

kusisiñanaka jani aka jichurusa jakhujatati: no<br />

hagas más caso que de una paja, de todos los<br />

placeres de la tierra.<br />

Jakhu. Cosa de estima o valor. Maya jucha<br />

imantawimatha confesasiwima jani jakhuti: por<br />

haber encubierto un pecado no es válida tu<br />

confesión.<br />

Jakhuña sumäña. Cantar alabanzas o himnos a los<br />

santos como hacían antiguamente a los ídolos. + Y<br />

también cantando decir requiebros a sus<br />

enamorados.<br />

Jakhunuqaña. Idem.<br />

Jakhusiña. Estimarse unos a otros, respectarse.<br />

Jakhusäña. Hacer caso de algo. Awkimana arupa<br />

jakhusäma: haz caso de lo que dice tu padre.<br />

Jakhusäsiña. Idem.<br />

Jakhusiña. Neutro. Pasivo ser estimado o valer. Aka<br />

uraqina qullqi jani jakhusiti vel ancha jakhusi: en<br />

esta tierra no es estimada la plata o es de mucha<br />

estima.<br />

Jakhusiña. Hacerse estimar.<br />

Jakhusiña. Parecer con los demás para que vean que<br />

no ha faltado a la obra.<br />

Jakhusiniña, jakhusiri maña. Ir para que no le echen<br />

menos donde los demás acuden.<br />

Jak'a. Cercano o cerca. Utaja jak'akiwa: mi casa está<br />

cercana, no lejos.<br />

Jak'ankaña. Estar cercano.<br />

Jak'akataña. Acercarse.<br />

Jak'arapiña. Llegarse a alguno.<br />

Jak'aranaña. Idem.<br />

Jak'asiña. Acercarse uno a otro.<br />

Jak'athapitaña. Idem.<br />

Jak'achäña. 3 -iyi. Acercarse, faltarle poco para


Vocabulario de la Lengua Aymara 351<br />

llegar. Penitencia luririnaka alaxpacharu<br />

jak'achäpisqi.<br />

Jak'aptaña. Idem: markaru jak'aptataña vel marka<br />

jak'aptistu: estamos cerca de pueblo o el pueblo<br />

esta cerca dr nosotros.<br />

Jak'axaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jak'a. [Prope,] cuando es preposición, pide -na, -ru,<br />

-tha, según el verbo fuere de quietud o<br />

movimiento. Uta jak'ana jiwi, uta jak'aru juti, uta<br />

jak'atha sari.<br />

Jak'ajana, jak'ajaru, jak'ajatha. Cerca de mí y así<br />

de los demás posesivos.<br />

Jak'aja. Mi vecino. Uta vel marka jak'aja: vecino de<br />

mi casa o pueblo. Y así también de los demás<br />

posesivos.<br />

Jak'asä. Palillo delgado para acabar la tela.<br />

Jak'asäña. Ir acabando la tela.<br />

Jak'atjama, jilatjama. De repente o a deshora.<br />

Jalanqula. Los agujeros o huecos de un juego así<br />

llamado que algo se parece al de las tablas.<br />

Jalanqulasiña vel Jalanqulaña. Jugar a este juego.<br />

Jalaña. Volar y también correr el agua por los ríos y<br />

los hombres.<br />

Jalantaña. Abalanzarse. Chijiru jalantaña: tener algún<br />

desastre. + Jucharu jalantaña: caer en pecado.<br />

Usuru, &c.<br />

Jalantaña. Entremeterse en negocio ajeno. Jani<br />

jalantittati: no te entremetas en mis cosas.<br />

Jaläña. Dividir, partir -ru.<br />

Jalaqtaña. Quedarse atrás. Misaru jalaqtaña: faltar a<br />

misa.<br />

Jalawaqtaña. Idem.<br />

Jalaxtaña. Apartarse los que están juntos. Päru<br />

jalaxtama: apartaos en dos bandos. + Marmimpi<br />

jalaxtama: apartate de la manceba.<br />

Jalaxtaña, laxraptaña. Henderse, abrirse la pared,<br />

&c.<br />

Jalaxtäña. Apartar.<br />

Jalaqaña. 3 -qi. Caerse algo.<br />

Jalaqaniña. Caerse hacia nosotros, volar o<br />

derrumbarse algo.<br />

Jalaqtaña. Caerse. Jalaqtaniña: hacia nosotros.<br />

Jalaxataña. Caer encima.<br />

Jalaxataña, aruxataña. Ayudar, favorecer.<br />

Jalaxatirini. Uno que tiene quien le favorezca.<br />

Jalaxatiriniwisa. Que no le tiene.<br />

Jalaxatiriwisa. Idem.<br />

Jalakipaña. Idem: favorecer.<br />

Jalakipiri. Favorecedor.<br />

Jalaxaruña. Idem.<br />

Jalaräña, t'ijuräña. Cortar la cabeza, degollar.<br />

Jalakataña. Arremeter contra otro para sacudirle o<br />

para defender a otro.<br />

Jalakatirini. Él que tiene defensor.<br />

Jalat'äña. Ir a dar nueva.<br />

Jalat'äniña. Idem.<br />

Jalathapitaña, wayuthapisiña. Venir a las manos<br />

riñendo o peleando, + O encontrarse en el camino.<br />

+ Encogerse el brazo o la pierna.<br />

Jalathaptäña. Hacer que vengan a las manos, se<br />

encuentren, se encoja el brazo, &c.<br />

Jalaña. Palpitar el corazón, los ojos, el pulso, &c.<br />

Jalakipa jalaruruña. Ir y volver corriendo o volando.<br />

+ Y también dar vueltas el volante del reloj, &c.<br />

Jalthusnuña. Salirse un clavo o una persona de entre<br />

muchos, desamparar el pueblo, &c.<br />

Jalsuña. Idem.<br />

Jalajtaña. Diferenciarse. Q'illumpi chupikampi jalajti,<br />

pumampiña caballo jalajti: diferenciarse lo amarillo<br />

del colorado, el caballo del león, &c.<br />

Jalajtaña. Decir la diferencia que hay entre las cosas.<br />

Jalajtäsiña, lakisiña. Repartir algo entre sí.<br />

Jalakipta jalarurtaña, phirurukipta<br />

phirurururt'aña. Dar vueltas alderredor o<br />

discurrir de un cabo a otro.<br />

Jalat'aña. Dar o venir a las manos de alguno.<br />

Jalat'aña, jark'aña. Atajar, de tener al que va<br />

huyendo.<br />

Jalaranttaña, aparantt'aña, allranttaña. Hundirse la<br />

casa, el tejado, hombres, &c.<br />

Jalutaña. Levantarse volando.<br />

Jalutäña. Levantar caza.<br />

Jaluthaltaña. Levantarse todos.<br />

Jalutaña. Desear mucho alguna cosa de que tiene<br />

necesidad. Manq'atha jalutaña.<br />

Jalutaña. Encolerizarse.<br />

Jaluta chuymani. Colérico.<br />

Jalanawi jiwäña. Matar sin dejar a nadie con vida.<br />

Jalajala jaqi. Diligente. + O que anda de puntilla.<br />

Phapallitha sariri. Idem.<br />

Jalankachu, qallu qallu. Idem.<br />

Jala usu, thala usu. Temblor de todo el cuerpo,<br />

enfermedad que da en los Yungas hacia Larecaja.<br />

Jalla, ampi. Así es, bueno está. Interjección de uno<br />

que aprueba algo o concede que sí.<br />

Jalla jalla. Bueno está, bueno está.<br />

Jalla jalla ulläña. Dar las gracias al bienhechor. + O<br />

el para bien al que hizo algo digno de loa.<br />

Jallaxchiña. Tener hambre. Manq'a jallaxchiña vel<br />

manq'atha: tener todo su deseo y pío en algo.<br />

Jucharu jallaxchiña, Diosaru jamp'atiñaki<br />

jallaxchiña: en servir a Dios y así de todas las


352 Ludovico Bertonio<br />

cosas.<br />

Jallaxchäña. Hacer tener hambre o deseo.<br />

¿Kunalayku ñuñutha wawa jallaxchäña?¿Por qué<br />

no das el pecho a tu hijo que tanta hambre tiene de<br />

mamar?<br />

Jallaxchintaña, sisantaña. Darse un hartazgo de<br />

comer o de otras cosas buenas o malas. Manq'a<br />

jallaxchintasma, uma jallaxchintasma: "Nolite<br />

gravare corpora vestra crápula, &c. ebrietate".<br />

Jallchita, jallpaña. Mascar coca.<br />

Jallchikataña, jallpakataña. Idem.<br />

Jallchisiña, jallpasiña. Idem.<br />

Jallchuraña, jallparaña. Tomar presto de memoria.<br />

Jallchuraña. Hacer tomar presto de memoria o ayudar<br />

a ello.<br />

Jalliña vel jallisiña. Buscar de comer, rescatando,<br />

trabajando, &c. Jallisiniña: ir a buscarla.<br />

Jalliña vel Jallisiña. Parir hijo o hija habida en buena<br />

guerra. Pedrona wawa jallisitawina: revolvióse con<br />

Pedro y tuvo un hijo de él.<br />

Jallisita vel k'utusita wawa. Hijo habido así.<br />

Jalliña vel jallisiña. Comer los pájaros lo que hallan<br />

por los campos y en otras partes.<br />

Jallinaqasiña. Andar buscando la comida en todas<br />

partes.<br />

Jallisuña. Sacar la comida escarbando como los<br />

pájaros.<br />

Jallijraña. Esparcirse a muchas partes para buscarla.<br />

Jallk'a, Llajlla. Medroso, cobarde.<br />

Jallk'asiña. Acobardarse, desmayar en acometer o<br />

proseguir.<br />

Jallk'aptaña, q'unchiptaña. A brazarse con deseos<br />

torpes. + Dicen también janchija jallk'aptitu,<br />

q'ünchiptitu: estar alterado con esos deseos.<br />

Jallq'aña, jallpaña. Lamer.<br />

Jallq'usuña. Lamerlo todo.<br />

Jallpaña. Lamer como jallq'aña. + Y también comer<br />

tomando la comida con los dedos, tenedor o<br />

cuchara. Y así dicen: kuka jallpaña, tomándolo con<br />

los dedos; y jallpaña, con la lengua o con los labios<br />

solamente.<br />

Jallpasiña. Lamer o comer así.<br />

Jallpsuña, q'umusuña. Comerlo todo, limpiar el<br />

plato.<br />

Jallparaña. Lamer con el dedo.<br />

Jallparaña, jallchuraña. Tomar presto de memoria.<br />

Jallpasiña, k'ask'isiña. Estar bien ajustadas las<br />

piedras del edificio o las tablas, &c.<br />

Jallpasäña. Ajustarlas bien.<br />

Jallpasiña. Relampaguear. Qallisä jallpasi. + Asiru<br />

laxra jallpasi, jawq'usu jawq'anti: embravecerse la<br />

culebra sacando y metiendo la lengua. + Nina<br />

jallpasi, jawq'usu jawq'anti: arder mucho el fuergo<br />

echando muy grande llama.<br />

Jallpakataña. Llegarse la llama del fuego a alguna<br />

parte.<br />

Jallpakipa, jallparuruña. Lamer y relamer con los<br />

dedos o lengua.<br />

Jallpa q'usi jaqi. Jactancioso , que dice que tiene esto<br />

y lo otro, no siendo verdad, fanfarrón también.<br />

Jallpa yawrima. Idem.<br />

Jallpa Jallpa. Idem: fanfarrón que promete de hacer y<br />

decir y no hace después nada.<br />

Jallu. La lluvia, sin j significa "pudenda virorum".<br />

Jalluña. Llover.<br />

Jalluyaña. Hacer llover, es propio de Dios y a quien<br />

su majestad lo concediere.<br />

Jallunaqaña. 3 -qi. Llover, acá y allá en muchas<br />

partes.<br />

Jalluña. Llover sin cesar.<br />

Jallukipaña. Llover mucho.<br />

Jallurukiptaña. No hacer otra cosa sino llover todo el<br />

día.<br />

Jalluptaña. Estar el tiempo metido en agua.<br />

Jalluthaltaña. Llover mucho.<br />

Jalluxataña. Llover sobre algo.<br />

Jalluraña. Dejar de llover.<br />

Jalluwaxaña, jalluwawaxaña. 3 -xi. Haber dejado de<br />

llover, escampar ya.<br />

Jallumukuña. Idem.<br />

Jalluwäwaxaña. Idem.<br />

Jallurpäña. Idem.<br />

Jallurapiña. Llover por nosotros.<br />

Jalluntaña. Llover dentro de casa.<br />

Jallurantaña. Llover dentro de alguna casa, &c.<br />

Jalluthapiña. Juntarse la lluvia de todas partes.<br />

Jallukataña. Llover dando el aguacero en alguna<br />

pared.<br />

Jalluranaña. En laderas de cerros o al pie de paredes,<br />

&c.<br />

Jalluña uraqi. Tierra donde llueve bien a sus tiempos.<br />

Jalluwisa uraqi. Donde no llueve.<br />

Jallutatxaña. Volver a llover.<br />

Jallutataña. Extenderse mucho la lluvia.<br />

Jallusiña. Llover mucho.<br />

Jalluch'ukiña. Llover como por cumplimiento, poca<br />

cosa.<br />

Jallunaqtaña. Haber abundancia de lluvia, no faltar<br />

agua en todos sus tiempos.<br />

Jallukakiña. Estar lloviendo.<br />

Jallukipa, jallururuña. Llover y rellover mucho.<br />

Jama. Así. Kamisa nä lurathajamaki lurama: como


Vocabulario de la Lengua Aymara 353<br />

hice yo así haz tú.<br />

Jamakipha. Estése así.<br />

Jama. Manera. Akajama lurama: haz de esta manera.<br />

Jamachaña. Idem. O como: akajamachama,<br />

ukajamachama, khujamachama.<br />

Pedrojamachama, &c. Haced de ésta, de aquella<br />

manera, como yo, como Pedro, &c. Anteponiendo<br />

el pronombre o nombre que fuere necesario. Janirja<br />

juchakichusitatha comulgirinaka. Judasa<br />

comulgasina jamachapisqi: los que comulgan, sin<br />

arrepentirse primero de sus pecados, comulgan<br />

como Judas.<br />

Jamachaña. Paréceme que. Churasinajamachaña:<br />

paréceme que di, por que hay sólo un supuesto.<br />

Pedro churipanajamachaña: paréceme que Pedro<br />

dio. Churasinajamachasma: paréceme que te dí.<br />

Churasinajamachathama: parécele que te dio.<br />

Churasinajamachitta: parécete que me diste.<br />

Churasinajamachitu: parécele que me dió. Usamos<br />

de gerundio cuando hay un mismo supuesto en<br />

ambos verbos y cuando hay dos supuestos usamos<br />

de subjuntivo. Churatamajamachasma: paréceme<br />

que tú me diste. Churatamajamachatama: parécele<br />

que tú le diste. Churatajajamachitta: parécete que<br />

yo te di. Churatajajamachitu: parécele que yo le dí.<br />

Churatapajamachaña, -jamachata, -jamachi:<br />

paréceme, parécete, parécele que aquel me dió, te<br />

dió, le dió. Esto es la suma de lo que dijimos en la<br />

gramática. 2. p. 7. C. § 2. acerca de este verbo<br />

jamachaña, cuya construcción es algo dificultosa.<br />

Jama. Cada. Urujama: cada día. Idem: urunjama vel<br />

urunkuna. Y así se hará posponiendo a los demás<br />

nombres que significan tiempo como son: aruma,<br />

paxsi, mara, &c. + Matkanjama, iglesianjama: en<br />

cada pueblo, en cada iglesia. Y así se dirá también<br />

posponiendo a cualquier otro nombre de lugar. +<br />

También se pospone a los nombres verbales de esta<br />

manera. Jaychasinjama: cada vez que riño.<br />

Manq'anjama: todas las veces que como.<br />

Ullijanjama: todas las veces que miro. Y el verbo<br />

que se le siguiere mostrará si se habla de primera,<br />

segunda o tercera persona.<br />

Jamaki. No más que o solamente y no más después<br />

acá. Masuru manq'awi vel manq'atajamakitawa:<br />

comí solamente ayer y no más después acá.<br />

Mimara confesasiwi vel confesata jamakithawa:<br />

confóseme el año pasado y no otra vez después<br />

acá. Jicha arumanti ulljawijamakiwa usuri: vieron<br />

esta mañana al enfermo y después acá no le han<br />

visto más.<br />

Jamana, -jamaru, -jamatha. Mientras yo, tú, aquél<br />

estaba haciendo algo. Säkaskawijamana<br />

jiwatawina: murió estando o mientras estaba en<br />

pie. Idem: säkkirijamaki. + Manq'awijamaruki<br />

puritu vel manq'akiriru: llegó mientras yo estaba<br />

comiendo. + Manq'awijamatha mistuna. Idem:<br />

manq'asinajamaki mistuna: salió mientras estaba o<br />

de donde estaba comiendo. En todas las susodichas<br />

oraciones podemos usar con mucha elegancia del<br />

gerundio o cuando hay un mismo supuesto y<br />

cuando hay dos de subjuntivo. Nä<br />

manq'akipanajamaki mistuna vel jiwana, purina,<br />

&c. Mientras yo estaba comiendo salió, murió,<br />

llegó, &c.<br />

Jama. Estiércol excremento de la comida. + Y<br />

también escoria de los metales y otras cosas.<br />

Jamaña vel jamaraña. Proveerse, echar los<br />

excrementos.<br />

Jamakipaña. Tomarse de orín el hierro y otras cosas.<br />

Enmohecerse.<br />

Jamakipaña, quyrarikiptaña. Idem: tomarse de orín,<br />

enmohecerse.<br />

Jamäña. Hacer que el ganado estercole el campo,<br />

Jamakipaña. Estercolar el ganado toda la chácara o<br />

ensuciar todo el lugar donde uno está.<br />

Jamaxataña. Estercolar encima de algo o ensuciarse.<br />

Jama pillmiña. Proveerse las bestias o personas fuera<br />

de juicio que no miran por la limpieza como son<br />

los niños, borrachos.<br />

Jamanqaña. Estar en ayunas desde ayer acá.<br />

Jamani sankararani qullqi. Plata de mucha escoria.<br />

Jamaru tukuña. Irse en escoria la plata o metales.<br />

Jamaña. Idem: ch'ina. La vía por donde los animales<br />

estercolan.<br />

Jamaña, ch'ina. Palabras sucias que estos indios<br />

dicen a las personas con quien se amohinan,<br />

aunque sean sus madres.<br />

Jamaña. Servicio para proveerse.<br />

Jamaña, wanuña, pasuña. Dejar pasar la ocasión de<br />

gozar o haber algo de contento. Alaxpacha kusisiña<br />

jamaña pasuña, janq'u usnuña: dejar pasar la<br />

ocasión de alcanzar la bienaventuranza.<br />

Jamaqura. Una mantellina que suelen ponerse las<br />

incas, mucho menor que el manto y mayor de la<br />

que llaman unkuña. + Y también sirve de pañales<br />

de los niños.<br />

Jamaqurat'äña. Poner esta mantellina o pañales.<br />

Jamaqaña, miraqaña. 3 -qi. Multiplicarse así la plata<br />

dándola a logro.<br />

Jamaqäña. Dar a logro, o multiplicar la plata así.<br />

Jama llulluwawa. Hijo pequenito.<br />

Jamasaki. Escondídamente o a escondidas. Awkipa


354 Ludovico Bertonio<br />

jamasaki maqawina: fuese a escondidas de su<br />

padre.<br />

Jamaskata. Idem.<br />

Jamast'ä, ch'amakast'a, jaqhastt'äki arusiña.<br />

Hablar dobladamente, dando a entender una cosa y<br />

sintiendo otra y hablar por parábola o enigmas.<br />

Jamast'äña, ch'amakast'äña. Quitar la luz o la vista<br />

poniéndose delante.<br />

Jamach'i. Pájaro. Jamach'ikisna: o quien tuviera alas<br />

para ir en un vuelo allá.<br />

Jamch'a. Afrechos o granzas y cosas así que quedan<br />

después de cernidas.<br />

Jamch'a jamch'aki arusiña. No darse a entender<br />

bien en lo que dice.<br />

Jamk'a vel jank'aki, llaki, kayki, thusaki. Luego al<br />

momento, presto.<br />

Jamk'aña, jananaña. Darse prisa. Qhulli jamk'ama:<br />

date prisa en arar; ilaña. Idem.<br />

Jamk'anchaña, ch'amanchaña. Idem.<br />

Jamk'achaña. Idem.<br />

Jamk'achkataña. Darse prisa en llegar a alguna parte.<br />

Jamk'aniña. Prisa en venir.<br />

Jamk'achaniña, ilaniña. Idem.<br />

Jamk'äña. Dar prisa a otro.<br />

Jamk'achäña. Idem.<br />

Jamk'arpäña. Despachar a otro enviándole con<br />

brevedad.<br />

Jamk'antaña. Entrar presto.<br />

Jamk'usuña. Subir con presteza.<br />

Jamk'astakiña. Andar o acabar algo en un tris.<br />

Jamk'akipaña, jananakipaña. Pasar adelante sin<br />

parar, acabar de prisa, &c.<br />

Jamqhu vel jamu. Manera. Maya jamqhu arusi: habla<br />

de otra manera diferente, no tan buena.<br />

Jamqhu. Cosa sin primor, mal hecha.<br />

Jamqhu isi. Ropa mal tejida.<br />

Jamqhu aru. Vocablo impropio o palabra injuriosa.<br />

Jamqhu aycha. Carne hedionda o mal guisada, &c.<br />

Jamqhu jaqi, chari jaqi. De poca confianza, poco<br />

saber, poco obediente, &c.<br />

Jamqhusnaqaña, pantasnaqaña. Errar, hacer las<br />

cosas imperfectas y con muchas faltas.<br />

Jamillu. Liga de coger pájaros.<br />

Jamilluña. Coger con ella algo.<br />

Jamillunchaña. Dar con liga o pegarla a alguna cosa.<br />

Jamillujasiña. Quedar enligado.<br />

Jamillukipasiña. Idem, jamillukipaña. Ponerla en<br />

muchas partes.<br />

Jamillujaña, machäña. Emborrachar a otro, cogerle<br />

con la liga de la chicha o vino.<br />

Jamillujata jaqi. Borracho que anda trabados los pies<br />

como con liga.<br />

Jamphana, jak'atjama, llatjama. De improviso,<br />

repentinamente, a deshora.<br />

Jamphanjama. Idem.<br />

Jampanchaña. Coger de repente, llegar o venir de<br />

improviso, &c.<br />

Jamp'at'iña. Adorar, reverenciar, rogar y besar, &c.<br />

Jamp'at'ijamama vel jamp'at'ijäma. Beso las<br />

manos de Ud. merced. Poniéndole en futuro, con<br />

transición.<br />

Jamp'at'isiña. Besarse uno a otro y volverse amigos.<br />

Jamp'at'isxaña. Volverse amigos.<br />

Jamp'at'ikaña. 3 -ki. Estar haciendo oración o<br />

rogando a Dios.<br />

Jamp'at'irapiña. Rogar por otro.<br />

Jamp'at'ikamana. Dando mucho a la oración,<br />

anteponiendo a Dios.<br />

Jamp'at'u. Sapo. P'ati. Idem.<br />

Jampi, qulla. Medicina o emplasto para curar.<br />

Jamphiña. Curar el enfermo aunque son vocablos del<br />

quechua.<br />

Jamp'i. Maíz o quinua tostado.<br />

Jamp'iña vel jamp'isiña. Tostar así en alguna olla,<br />

&c.<br />

Jamp'ixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jamp'ichaña, jamp'ichasiña. Idem.<br />

Jamu. Manera. Maya, paya, kimsa jamu: de una, dos,<br />

tres maneras.<br />

Jamuchaña. Hacer de una manera, anteponiendo los<br />

numerales; maya jamuchaña, paya jamuchaña, &c.<br />

Jamukipaña. Mudarse, transformarse de una manera,<br />

dos tres; según el número precedente.<br />

Jamuña vel jamut'aña. Entender, percibir con el<br />

entendimiento, pensar, imaginar. Inaki jamuña:<br />

tener algo por de poco momento y de ordinario le<br />

precede ina o inaki.<br />

Jamurpäña, tuqirpäña, unanchaña. Idem. Y más<br />

ordinario.<br />

Jamurpäsiña. Idem.<br />

Jamuta jamanuqaña. 3 -qi. Dar y tomar<br />

discurriendo.<br />

Jamurpäña vel jamurpäsiña. El entendimiento,<br />

potencia del alma.<br />

Jamuraña. Dibujar o trasladar sacando el dibujo de<br />

otra cosa.<br />

Jamuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Jamut'aru luraña. Hacer algo a imitación de alguno,<br />

Jesucristo jamutaru aka luratana.<br />

Jamuru luraña. Hacer conforme al modelo.<br />

Janana, jamk'a. A prisa, presto.<br />

Jananaña. Darse prisa en andar o hacer, &c.


Vocabulario de la Lengua Aymara 355<br />

Jananäña. Dar prisa a otro o a la obra que hacen.<br />

Jananutäña. Idem.<br />

Janaña. Cubrir con ropa, &c.<br />

Janaxataña. Cubrir por encima.<br />

Janaxatasiña. Cubrirse, cobijarse.<br />

Janaxatasiña. Ropa para cubrirse.<br />

Janakipaña. Cubrirlo todo.<br />

Janaqaña. 3 -qi. Desviar algo la ropa o antepuerta.<br />

Janaraña. Quitar la ropa, descubrir la ropa que cubre<br />

algo.<br />

Janaraxaña, iqaraxaña. Quitar las colgaduras, &c.<br />

Janathapiña. Recoger la ropa rebrujándola así, no<br />

doblándola.<br />

Janatataña. Tender o desdoblar.<br />

Janaña isi. Cobija o colgadura.<br />

Janakataña isi. Idem.<br />

Janakataña. Colgarla en la pared como los paños de<br />

corte, dóseles, &c.<br />

Januraña. Levantar antepuerta o cosa semajante.<br />

Jana. Hoja de papel; libro o de cebolla y cosas así.<br />

Jana janakipaña. Volver la hoja.<br />

Jana. Cubierta del libro, &c.<br />

Janani. Libro que tiene cubierta.<br />

Janakipaña. Echársela. Pergaminona janakipaña, &c.<br />

Janat'aña. Cubrir de presto.<br />

Janañawisa. Libro sin cubierta.<br />

Janaxa. Un pedazo de carne junto al corazón.<br />

Janqaltaña, apaxtaña. Quitarse las nubes, serenarse<br />

el dia.<br />

Jankhara qala. Piedra áspera.<br />

Jankhara ajanuni. Que tiene costras en el rostro.<br />

Jankhara pirqa. Pared mal enlucida.<br />

Janch'axnuqtaña. Dar batacazo.<br />

Janch'axtusnuña. Idem.<br />

Janch'axrantaña. Caer de alto.<br />

Janch'axkattäña. Abarrajar a la pared.<br />

Janch'axtäña, liq'irpäña. Dar un grande mojicón.<br />

Janchi vel aycha. Cuerpo de todos los animales.<br />

Janchini. Animal que tiene cuerpo y no de otras<br />

cosas.<br />

Janchini animani. Que tiene cuerpo y alma o alma<br />

con el cuerpo.<br />

Janchini ch'amani. De buen cuerpo o de buenas<br />

tuerzas.<br />

Janchi susuña, phiswata. Flaco, arrugado sin fuerzas.<br />

Janchixtara aychaxtara. Gordo de muchas carnes,<br />

fuerte.<br />

Janchillchapi, aychallchapi. Idem. Y también todo<br />

pulpa, carne sin hueso.<br />

Jani. No. Janiwa. Idem.<br />

Janina janipa. De ninguna manera.<br />

Jani pampa. Sin duda, sin falta.<br />

Jani ullasiña. Desesperar.<br />

Jani Dios ullastti. Desesperar de Dios.<br />

Jani Dios wanqtti. Idem: Jani Dios nä yanaparikti<br />

saña.<br />

Janichasxaña. 3 -xi. No estar firme en su palabra o<br />

concierto, volver atrás de lo que dijo.<br />

Janichasäxaña. 3 -xi. Hacer o ser causa de que uno<br />

quiebre su palabra.<br />

Janirja. Aún no es tiempo, espera un poco.<br />

Janirja jayaki. En breve, dentro de poco tiempo.<br />

Janimana. Dicen que no.<br />

Jani chhuluni, jani waykani. Estar ocioso, sin oficio;<br />

&c.<br />

Jank'a amka. Papa sarnosa.<br />

Jank'a usu vel chuqu usu. Sarampión o viruelas.<br />

Jank'a puri. Comenzar este mal.<br />

Janq'u paqaqaya. Blanco.<br />

Janq'uña. Blancura.<br />

Janq'uchaña. Blanquear.<br />

Janq'uxaña. Volverse blanco.<br />

Janq'uptaña. Idem.<br />

Janq'u yapu. Tierra fértil.<br />

Janq'u asnuña, pasuña. Dejar de alcanzar algo de su<br />

contento, bueno o malo.<br />

Janq'usnuwatiya. Ser causa de que no alcance.<br />

Janq'u, qila, qiwa. Cojo.<br />

Janq'unaqaña. Andar cojeando.<br />

Janq'uxaña. 3 -xi. Volverse cojo.<br />

Jant'akuña. Tender algo en el suelo, pared o mesa.<br />

Ikiña jant'akuña: Hacer la cama. Frontal jant'akuña:<br />

poner frontal.<br />

Jant'akuxaña. Tender algo encima de lo que está<br />

puesto.<br />

Jant'akhu. Estrado o alfombra que sirve de estrado o<br />

colgadura. + Y también almohada. Qala jant'akuni<br />

ikiña: dormir sobre piedra, Ch'api ch'api jant'akuni:<br />

sobre espinas.<br />

Jant'akuña. Enladrillar, empedrar, &c. Latrilluna,<br />

qalana, jayu jayuna jant'akuña.<br />

Jankhiña, jankhiraña. Roer.<br />

Jankhikipa jankhiruruña. Roer algo volviendo y<br />

revolviéndolo.<br />

Jankixataña. Bajarse para beber o para otra cosa. + Y<br />

Trabajar sin alzar cabeza.<br />

Jant'axtaña, t'akut'aña, llamp'uptaña. Echarse el<br />

aire y sentarse todos.<br />

Jañachu. Garañón. + Y también uno muy deshonesto<br />

y lujurioso.<br />

Jañak'ä tunqu. Maíz negro.<br />

Jañak'ä jaqi. Negro o sucio.


356 Ludovico Bertonio<br />

Janaki, mak'aki, kikpaki. Retrato vivo, muy<br />

parecido.<br />

Jañira. Era para pisar quinua.<br />

Japa. Niño que no tiene discreción.<br />

Japa chuymani. Sin entendimiento.<br />

Japaña. Pagar toda la deuda.<br />

Japaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Japjaña. 3 -ji. Idem.<br />

Japaqasxaña. 3 -xi. Idem. Y entiéndese también de<br />

pena y cualquiera otra obligación. Mutu, jaqimaña<br />

japaqasxathawa: he pagado la pena, he dado los<br />

indios, he cumplido mi obligación.<br />

Japakataña. Meter en la danza a alguno diciendo que<br />

el también está culpado. Pedro vel Pedroru<br />

japakatama: mete también en la danza a Pedro.<br />

Japi. Mujer preñada; y wallq'i, compete a las hembras<br />

de todos los brutos.<br />

Japixaña. 3 -xi. Concebir.<br />

Japitaña. Idem.<br />

Japiwaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Japitäña. Empreñar. Activo.<br />

Japiwäña. Idem.<br />

Japiyaña vel japäña. Idem.<br />

Japäxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Japu laq'a. Tierra muy seca como ceniza, como la<br />

que suele haber encima de la ciénaga ya seca.<br />

Japu tunqu. Maíz fácil de roer blando.<br />

Japuptaña. Secarse así la tierra y el cabello revuelto,<br />

&c.<br />

Japuchaña. Secar o quemar así la tierra, la hierba y<br />

otras cosas, el sol o el fuego. Ninana japuchaña:<br />

pegar fuego.<br />

Japu, waja. Papas o corderos, cuyes, pájaros y cosas<br />

semejantes asadas con terrones calientes que están<br />

abrasando.<br />

Japu manq'aña. Comerlo así asado.<br />

Japuchaña, wajaña. Asar así y también cocer cal o<br />

yeso en pequeña cantidad o en hornillos.<br />

Japu, t'axalli ñaq'uta. Cabello revuelto, erizado.<br />

Japutaña. Estar así la cabeza o el cabello<br />

enmarañado.<br />

Japhlla. Bravo, arrebatado.<br />

Japhlla chuymani. Idem.<br />

Japhllasiña. Embravecerse, salir de si de pura cólera<br />

y braveza.<br />

Japhalla vel ch'usa. Nombres. Ausente, vacío, nada,<br />

"nihil". Dios awkisa kunamana kawkimana<br />

japhallaña lurana: hizo de nada todas las cosas o de<br />

lo que no era o no había.<br />

Japhallawa Pedro. Está ausente Pedro.<br />

Japhallawa, ch'usawa aka uta. Vacía está esta casa.<br />

Japhallaptaña. Ausentarse.<br />

Japhallaxaña. 3 -xi. Idem. Y también no tener nada,<br />

teniendo antes algo.<br />

Japhallaru maña. Resolverse en nada.<br />

Japhallaru tukuña. Idem.<br />

Japallachaña. Hacer o ser causa de que se<br />

desaparezca.<br />

Japhalläña. Idem. Por todas estas maneras de<br />

compuestos se ve que estos dos vocablos, japhalla<br />

y ch'usa, son nombres y por eso no son anómalos o<br />

irregulares; si hacen en -a, en la tercera de<br />

indicativo, pues también todos los nombres<br />

acabados en -a, cuando se componen con las<br />

terminaciones de -kankaña, se acaban en -a, como<br />

qhapaqawa: es rico. Lo cual queda notado también<br />

arriba cuando se trató de su compañero ch'usa que<br />

también probamos ser nombre.<br />

Jaqi. Varón o mujer, nombre común de dos.<br />

Jaqikankaña. El ser o la naturaleza humana.<br />

Jaqichaña. Hacer que uno sea hombre y le valga por<br />

su pico.<br />

Jaqichasiña. Tener alma ya la criatura, estar ya<br />

concebida. Janirja wawa jaqichasipana sullutawina:<br />

movió antes de ser animada la criatura.<br />

Jaqichasiña. Arribar el que estaba muy enfermo.<br />

Jaqichasxaña. Idem.<br />

Jaqiptaña. Idem. Y también volver en sí el que estaba<br />

pobre siendo antes rico.<br />

Jaqiwasiña susisiña. Tratarse, hablarse<br />

familiarmente, -mpi.<br />

Jaqiwasixaña. 3 -xi. Susisxaña arusisxaña. Volverse a<br />

hablar los enemistados.<br />

Jaqiwathaptaña, jallphathaptaña. Cobrar amistad<br />

con quien antes no la había.<br />

Jaqichasiña. Idem.<br />

Jaqichaña. Sujetar, avasallar.<br />

Jaqit'askaña. 3 -ki. Gobernar el pueblo.<br />

Jaqit'xaña. Alzarse con los vasallos de algún señor.<br />

Pedrowa Martinana jaqinakpa jaqit'xatawina:<br />

alzóse con los vasallos de Martín.<br />

Jaqiwanuqtaña. Juntarse los hombres en algún lugar<br />

como de paso o para poblarlo.<br />

Jaqimäsa. Fantasma o gigante de alta estatura.<br />

Jaqich'uki. Hombrecillo pequeño o de poca estatura.<br />

Jaqi. Un par de cosas compañeras. Maya jaqi sapatu:<br />

un par de ellos. Paya, kimsa, pusi jaqi: dos, tres,<br />

cuatro pares.<br />

Jaqi. Los tantos del juego.<br />

¿Jaqima qayqapi?. ¿Cuántos tienes de juego? Tunka<br />

jaqinitha: tengo diez.<br />

Jaqiwa. "Pudenda virorum, &c. mulierum" y es


Vocabulario de la Lengua Aymara 357<br />

vocablo más honesto que allu y chinqi.<br />

Jaqi vel jaqhi. Peñasco.<br />

Jaqhi jaqhi. Muchas peñas juntas o cordillera.<br />

Jaqhi tiy qaqallinka. Cueva o concavidad en las<br />

peñas.<br />

Jakha, alluxa. Mucho o muchos en cantidad o<br />

número.<br />

Jaqha. Cosa aparte de por sí, que no entra con las<br />

demás.<br />

Jaqharu irpaña. Llevar o tomar aparte como para<br />

hablar.<br />

Jaqha isapaña. Entender al revés o diferentemente.<br />

Jaqhaki luraña. Hacer al revés o al contrario de lo<br />

que convenía o debía.<br />

Jaqha nayrani, ch'ulla nayrani. Tuerto de un ojo y<br />

así se dirá de otras cosas.<br />

Jaqha nayra ikiña. Dormir fingidamente o con sobre<br />

salto de si le ha de suceder algo.<br />

Jaqha chuyma aka jistha, jaqhachuymanska aka<br />

sarakiña. Por una parte imagino esto y por otra ese<br />

otro.<br />

Jaqha chuyma. Media braza de algo. Luqa jaqha<br />

chuymani: braza y media.<br />

Jaqhtatña. No llegar a tiempo. Misaru jaqht'aña: no<br />

llegué a misa con tiempo, -ru.<br />

Jaqhxatatña. Idem.<br />

Jaqhasjaña. 3 -ji. No acertar el tiro, errarlo. Jamach'i<br />

jakhutaja sasina jaqhsjaña: queriendo tirar a un<br />

pájaro, errarlo, no acertó el tiro.<br />

Jaqha mankustaña. Volver la cara a la parte contraria<br />

de donde la tiene vuelta.<br />

Jaqha manka jakhukiptaña vel jaxsukiptaña. Idem.<br />

Jaqha chuyma amawaña. Tener poco amor o no<br />

amar de veras.<br />

Jaqhakaña. 3 -ki. Amar poco o apartarse del amor de<br />

alguno. Diosana khuyata, Dios amawirita jani<br />

khuyataska, jaqhakiritawa: recibiendo merced de<br />

Dios le amas y si no eres favorecido de ét te apartas<br />

de su amor o no estás bien con él vel chuymama<br />

jaqhakiwa. Idem: jaqhakatamawa.<br />

Jaqhakata chuymani utkaña. Vivir con alguno con<br />

poco gusto o voluntad de estar con él.<br />

Jaqhakata chuymani. Uno que no vive con gusto en<br />

su pueblo que se va por los arabales, y hace como<br />

ayllu aparte, ni acude a lo que los demás.<br />

Jaqhaxta chuymani jakaña. Vivir con poca<br />

conformidad.<br />

Jaqhachaña qalana. Amenazar con una piedra,<br />

tirándola sin que le llegue para espantar.<br />

Jaqha. Algo sordo, teniendo del uno o ambos oídos.<br />

Jaqhachäña. Ser causa que uno se aparte del amor de<br />

otro o que quite la voluntad de hacerle bien. Pedro<br />

jiskichajasitu, jumaska jaqhachiyttawa: Pedro<br />

quería hacerme bien y tú le has apartado de esta<br />

voluntad.<br />

Jaqhachäsiña. Ser causa de que no le ame el que<br />

antes le amaba y quería. Pedrona jaqhachästa; en<br />

genitivo.<br />

Jaqha nayra, amaya, uru. Muy querido, muy<br />

regalado.<br />

Jaqha ullutäña. Descuidar a alguno para escabullirse<br />

o hacer algo sin ser visto.<br />

Jaqhachasiña vel jaqhachaña. Dejar de hacer algo a<br />

su tiempo. Qhulli jaqhachasiña: dejar de arar.<br />

Jaqhsjaña. Idem.<br />

Jaqht'äña. Idem.<br />

Jaqhskataña. Dejar de comer lo que su estómago<br />

pedía, quedar con hambre.<br />

Jaqhspitaña. Idem.<br />

Jaqhanqha. Ancho, dícese de casas caminos, costales,<br />

&c.<br />

Jaqhanqhachaña. Ensanchar. )( su contrario:<br />

k'ullq'uchaña: enangostar.<br />

Jaqhanta uru. Un día después.<br />

Jaqhanta aruma. La noche siguiente. Jaqhanta mara,<br />

&c.<br />

Jaqhanta. Después, inmediatamente.<br />

Jaqhapha. Alguno o algunos.<br />

Jaqhaphaja. Algunos de nosotros.<br />

Jaqhaphama. De vosotros.<br />

Jaqhaphapa. De aquellos.<br />

Jaqhaphasa. De nosotros inclusive.<br />

Jaqhasaki. De despacio.<br />

Jaqhasaki mutuwaña. Castigar blandamente.<br />

Jaqhasaki arusiña. Hablar pasito o quedito, no recio.<br />

+ O despacio: wakitataki. Idem.<br />

Jaqhstäki. Dobladamente, no con llaneza. Mästäki<br />

vel watiqaki: con doblez.<br />

Jaqhstäki arusiña. Hablar con doblez y también por<br />

parábolas y enigmas.<br />

Jaqhstä aru. Parábola, enigma, aunque mejor sería<br />

introducir el vocablo parábola tratando del<br />

evangelio y declarando lo que significa este<br />

término.<br />

Jaqhstäña, mästäña. Hablar dobladamente, dando a<br />

entender una cosa, queriendo otra.<br />

Jaqhaña. 3 -qhi. Echar de la boca lo que mascan para<br />

chicha.<br />

Jaqhantaña, jumch'intaña. Echar en la olla lo<br />

mascado.<br />

Jaqhanuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Jaqharaña. Echar así poquito.


358 Ludovico Bertonio<br />

Jaqhaña. 3 -qhi Es también escupir sangre. Wila<br />

jaqhaña.<br />

Jaqharpäña. Echar cuajarones de sangre u otra cosa<br />

por la boca.<br />

Jaqhamukuña. Echar la comida o la leche los niños<br />

cuando no pueden retenerla.<br />

Jaqhawäsiña. Idem.<br />

Jaqhu. Piedra, granizo gordo.<br />

Jaqhuña. Apedrearse las chácaras o los sembrados.<br />

Jaqhuña. Arrojar algo.<br />

Jaqhurpäña. Idem. Y también arrojar para dar. Uka<br />

qala jaqhurpiyta: dame acá esa piedra.<br />

Jaqhumukuña. Arrojar por ahí.<br />

Jaqhuntaña. Arrojar dentro o de alto a bajo.<br />

Jaqhusuña. Arrojar en alto o arrojar sacando. Yanqha<br />

chuymama jaqhusuma: deja el violo o mal<br />

propósito.<br />

Jaqhuch'ukiña. Apedrear.<br />

Jaqhumukuña. Desamparar; ¿Kuna layku<br />

jaqinakama jaqhumukutha? ¿Por qué desamparas a<br />

tus vasallos?<br />

Jaqhuxaräña. Dar para que tome.<br />

Jaqhukataña. Arrojar como a la pared y también<br />

enojándose dar el hijo a su padre para que allá se lo<br />

haya o a la madre, &c.<br />

Jaqhuxatatakakixaña. 3 -xi. Liwisxaña. Estar<br />

tendido o arrojado por ahí. Uraqimpi chikasi. Idem.<br />

Jaqhukipaña. Volver algo al revés de como estaba.<br />

Ukaqutama jaqhukipama. Y así de todas las cosas<br />

piedras, reales.<br />

Jaqhukipata, llaqutat'asiña, mantiwt'asiña,<br />

isallut'asiña, &c. Ponerse la manta al revés,<br />

manteo, manta, &c.<br />

Jaqhukipa jaqhururuña. Volver al revés y al derecho<br />

algo muchas veces.<br />

Jaqhukipta jaqururtaña. Volverse y revolverse, dar<br />

vuelcos.<br />

Jaqhukipta juqururtäña. Volver y revolver, hacer<br />

dar vuelcos.<br />

Jaqhuraña. Saltear o forzar alguna mujer.<br />

Jaqhuriri, luntata. Salteador.<br />

Jaqhurantasiña. Ceñirse la manta que tome en un<br />

hombro y por debajo del brazo contrario, como<br />

suelen andando camino.<br />

Jaqhut'asiña. Echar en la olla alguna gordura o cosa<br />

que dé sabor a la comida<br />

Jaqhut'asiña. Lo que se echa así como carne,<br />

pescado, gordura, &c. y un hueso y cosas<br />

semejantes.<br />

Jaqhutusnuña, mistuña. Salir con dificultad de<br />

alguna angostura así la persona como otras cosas y<br />

también salirse del pueblo por no pasar trabajo.<br />

Jaqhuthusnuwaña. Sacar o ser causa de que se salga<br />

lo que está hincado o la persona del pueblo.<br />

Jaqhuta jaqhunuqaña. 3 -qi. Corcovear la bestia con<br />

la carga o persona que va en ella.<br />

Jararankha. Lagartija.<br />

Jararanka mich'isaki jutxaña. Volver pobre a su<br />

pueblo después de largo camino o ausencia.<br />

Jararankhaña. 3 -khi, saxsapiña. Entumecerse el pie.<br />

Jararankhitu.<br />

Jaraphi. Costillas. Kupituqi jaraphi: del lado derecho.<br />

Ch'iqa tuqi jaraphi: del izquierdo.<br />

Jaraña. Desatar, descomponer.<br />

Jarajnuqtaña. Desatarse.<br />

Jarawaqtaña. Idem.<br />

Jarasiña. Idem.<br />

Jarasiña. Quitarse los vestidos sacerdotales y<br />

cualquiera disfraz.<br />

Jararaña. Desatar la carga.<br />

Jaraqaña. 3 -qi. Soltar los carneros atados o<br />

descargar, &c.<br />

Jararpäña. Deshacer pared o descargar muchas<br />

cargas.<br />

Jarusuña. Desatar para que salga.<br />

Jarususxaña, kutäsxaña. Desquitarse al juego.<br />

Jarususiña. Idem.<br />

Jarawi. Cantar o canción.<br />

Jarawiña, waruruña. Cantarlas.<br />

Jarqhaña, ch'axruña. Mezclar.<br />

Jarqhathapiña. Idem.<br />

Jarqhaki saraña. Ir mezclados.<br />

Jarqhaña. Echar muchos garañones en una manada<br />

de ovejas.<br />

Jari. Idem: jaritha. Dificultosamente.<br />

Jariki, qaniki jakaña. Vivir con trabajo, pasar<br />

pobreza.<br />

Jaritha saraña. Andar despacio.<br />

Jariña. Lavar o enjuagar.<br />

Jarisiña, jariqasiña. Lavarse.<br />

Jariraña qaqhuraña. Fregar con arena o lavando con<br />

agua.<br />

Jarusuña. Lavar ollas y otras vasijas hondas poco o<br />

mucho.<br />

Jarusuña vel jariña. Almorzar. Lakha jarsuma:<br />

almuerza.<br />

Jarusuwawi. Él que está en ayunas sin haber<br />

almorzado ni comido.<br />

Jarusumä. Son nombres. Idem.<br />

Jarisxaña, k'umaraptxaña. Tener mejoría el<br />

enfermo.<br />

Jarpsusiña. Lavarse el rostro.


Vocabulario de la Lengua Aymara 359<br />

Jarpusäña. Lavarle a otro.<br />

Jariqu, qhapaqa. Rico, sospecho que es vocablo<br />

nuestro corrupto.<br />

Jark'aña. Quitar o embargar la hacienda a alguno.<br />

Jark'aña. Atajar al que huye.<br />

Jark'antaña. Meter dentro al que sigue cuando va<br />

huyendo.<br />

Jarma. Cosa de alta estatura.<br />

Jarma vel jaynu. Marido.<br />

Jarp'a vel kallaratanka. Sombrero de grande falda.<br />

Jarphi. Regazo. + Y también la falda de la camiseta o<br />

saya de la mujer, en que toman para llevar una<br />

haldada de algo.<br />

Jarphiña. Llevar así en la falda.<br />

Jarphixaruña. Tomar en falda.<br />

Jarphixaräña. Dar para que lleve en la falda.<br />

Jarphintaña. Meter faldadas.<br />

Jarphisuña. Sacar faldadas.<br />

Jarphinuqaña. Ponerlas abajo.<br />

Jarphithapiña. Juntarlas.<br />

Jarphutaña. Tomar faldadas y como jarphiña<br />

significa llevar, admite todas las partículas del<br />

verbo apaña.<br />

Jarphiru ichuxatasiña. Poner en el regazo.<br />

Jarphirana, manqharana. La falda del cerro.<br />

Jarphuta qhawa. Camiseta azul hasta las rodillas y<br />

de allí abajo colorada; traje es de incas.<br />

Jaru. Amargo, amargar o fuerte como ají.<br />

Jaruña. Amargar,<br />

Jarutu. Jarujaña. 3 -ji. Idem: jarujitu.<br />

Jaruta, jarujata. Él que tiene la boca amarga.<br />

Lakhajanajaruta viernesana aycha manq'atha:<br />

amargándome la boca comí carne en viernes.<br />

Jaruna apantaña. Echar en la comida o bebida algo<br />

que amargue.<br />

Jarujaña. 3 -yi. Hacer que amargue alguna cosa.<br />

Jarujäsiña. Tener amargor o amargarme algo. Qulla<br />

umasina jarujäsña: con la purga tengo la boca<br />

amarga.<br />

Jaru vel qawitu. Cama de palos.<br />

Jaru thujsaña. Oler mal. )( Muxsa thujsaña: oler<br />

bien.<br />

Jasaña. Correr. Por ser verbo de movimiento admite<br />

todas las partículas de saraña, aquí se pondrán<br />

solamente los compuestos más ordinarios.<br />

Jasaqaña. Arrancar corriendo.<br />

Jasaqataña. Allegarse a alguna parte corriendo.<br />

Jasawaxaña. Desaparecerse.<br />

Jasawäsiña. Correr y más correr, sin por qué ni para<br />

qué.<br />

Jasaniña. Venir corriendo.<br />

Jasutaña. Levantarse para ello.<br />

Jasusuña. Subir corriendo o salir.<br />

Jasaranaña. Acogerse a alguno.<br />

Jasathapitaña. Encontrarse.<br />

Jasathapiña. Rebrujarse con algo y echar a correr.<br />

Jasatataña. Correr por medio de la gente o chácaras,<br />

&c.<br />

Jasutäña. Hacer que huigan.<br />

Jasastaqaña. Encontrarse de repente con alguno<br />

corriendo.<br />

Jasa, sullt'a uraqi. Tierra blanda.<br />

Jasa marmi. Mujer flaca en pecar, consentiendo<br />

fácilmente en ello.<br />

Jastasiña. Pasarse a vivir a otra parte con todo su ato.<br />

Jasiña. Tener comezón o escocimiento. Nayra jasitu.<br />

Jasita. La persona que tiene comezón. Kayuna jasita<br />

akaru juti: por gana de andar viene.<br />

Jatha. Semilla de las plantas, los hombres y todos los<br />

animales,<br />

Jathasiña. Engendrar.<br />

Jathajaña. Engendrar no de su legítima mujer.<br />

Jathajata. Adulterino, bastardo.<br />

Jathasiña vel sapaqa. Semen.<br />

Jatha. Casta, familia, ayllu. Mayqu jatha: casta de<br />

Reyes. ¿Khiti vel kawki jathata? ¿De qué casta o<br />

ayllu eres?<br />

Jatitatay. Oyeme o padre mío. Es interjección de uno<br />

que pide o ruega con humildad.<br />

Jat'arana. Estera de ichu gordo, con que arman las<br />

chozuelas para estar en el campo mientras<br />

benefician su chácara.<br />

Jat'iña. Cavar o hacer hoyo.<br />

Jat'isiña. Rascarse o arañarse.<br />

Jat'isuña. Cavar, sacando tierra. Jat'inaqaña: cavar<br />

aquí y allí y tantear buscando algo.<br />

Jat'iwäsiña. Escarbar mucho o en muchas partes sin<br />

tiento o rascarse.<br />

Jat'usuña, japhallaru jawk'usuña. Negar a pie<br />

juntillos.<br />

Jat'iña, qhurpaña. Fatigarse mucho el enfermo o dar<br />

vuelcos.<br />

Jathi. Pesado, grave. )( Pisna.<br />

Jathiña. Pesar, ser grave.<br />

Jathuña, tuliña. Ocuparse, entender en algo.<br />

Juchakituliña jatuña, yapuki, &c. Entender solo en<br />

pecar, &c. o trabajar en alguna obra.<br />

Jat'u. Lo listado de las mantas, de alto abajo.<br />

Jat'uña, jat'usiña. Listar.<br />

Jat'uni llaquta. Manta listada.<br />

Jawch'a, tallami. Cruel, bravo.<br />

Jawq'axa waq'a. Holgazán.


360 Ludovico Bertonio<br />

Jawq'aña. 3 -qi. Azotar con vara o soga.<br />

Jawq'asiña. Azotarse a sí mismo o unos a otros.<br />

Jawq'araña, thalaraña. Sacudir la ropa u otras cosas<br />

dando con ellas o meneándolas.<br />

Jawa vel jamqu. Cosa mal labrada, mal tejida, &c.<br />

Jawaki. Imperfectamente o sin ningún primor.<br />

Jawari, amaya. El muerto o como sombra de él.<br />

Jawariña, aminaña. Contar fábulas, como para<br />

entretenimiento.<br />

Jawarixäña. 3 -xï. Contarlas al enfermo para aliviarle.<br />

Jawarisiña. Contarías uno a otro.<br />

Jawari. Fábula, cuento, patraña.<br />

Jawarim katuña. Tener algo por fábula o patraña.<br />

Jawarita vel aminatajamachaña. Pensar que le<br />

cuentan fábulas cuando le dicen o ensenan la<br />

verdad.<br />

Jawq'antaña. Dar vuelta de podenco.<br />

Jawq'usuña, pichusuña. Barrer, sacando fuera la<br />

basura.<br />

Jawq'usuña, jallpsuña. Salir la llama como de algún<br />

agujero o ventana con ruido y estruendo. Nina<br />

jawq'usu, amputaru jawq'i.<br />

Jawq'arpäña, anarpäña. Echar la gente o ganado<br />

azotando, &c.<br />

Jawq'amukuña. Idem.<br />

Jawkipaña. Plaza grande.<br />

Jawraña. Huirse, especialmente cuando son muchos<br />

los carneros, &c.<br />

Jawranaqaña. 3 -qi. Andar huyendo así los carneros,<br />

caballos, &c. Y por ser verbo de movimiento se<br />

compone con otras muchas partículas.<br />

Jawriña, jamp'iña. Tostar maíz o quinua en algún<br />

tiesto.<br />

Jawrutaña, kankhutaña. Tostar así, un poco.<br />

Jawruku. Él que va a rescatar comida a otros pueblos.<br />

Jawrukuña, jawrukuniña. Ir a rescatar comida.<br />

Jawrukusiña, jawrukusiniña. Idem.<br />

Jawruku, jawrukuri maña. Idem.<br />

Jawi. ¡Hola! ven acá; interjección.<br />

Jawi saña. Llamar, decir que venga.<br />

Jawisaniña. Ir a llamar. Son compuestos de jawi y<br />

saña, que significa decir.<br />

Jawisma vel jawisasma. Yo te llamo. Jawisitta: tú me<br />

llamas.<br />

Jawi. Vellón de lana.<br />

Jawichaña. Hacer vellón<br />

Jawichasiña. Idem.<br />

Jawichaña, murichaña. Mojar como: jallu jawichitu.<br />

Jawiña. Correr el agua y todas las cosas líquidas.<br />

Jawiri vel jawira. Río.<br />

Jawira. La vía láctea o camino de Santiago que<br />

llaman en el cielo.<br />

Jawitataña, llumchitataña. Esparcirse el agua o<br />

anegar la tierra.<br />

Jawimukuña. Salir de madre.<br />

Jawintaña. Entrar o bajar el agua o cualquier licor.<br />

Jawisuña. Salir o subir.<br />

Jawisuwaña. Hacer que salga arriba el agua u otro<br />

licor.<br />

Jawiyaña vel jawäña. Hacer salir como quiera. Wila<br />

jawiyitu: sacome sangre.<br />

Jawixtaña, qarijaña. Estar cansado. Ch'ama<br />

jawixtitu: acabado o cansado se me van las fuerzas<br />

o todo el cuerpo.<br />

Jaxsaranaqaña. 3 -qi. Temer doquiera que vaya o<br />

este.<br />

Jaxsarakamana. Medroso.<br />

Jaxsaraña. El temor.<br />

Jaxsarañani Apu. Señor de grande majestad.<br />

Jaxsaraña yä. Cosa de asombro.<br />

Jaxsuña. Volverse al contrario. Diosaru jaxsuma:<br />

convertirse a Dios.<br />

Jaxsukiptaña. Idem.<br />

Jaxsuniña. Volverse acá.<br />

Jaxsuyaña. Hacer volver.<br />

Jaxsuyaniña. Hacer volver hacia acá.<br />

Jaxsutaña. Volverse boca arriba. Amputaru jaxsuña.<br />

Idem: Laqhamp jaxsuña. Idem: laqha ajustaña.<br />

Idem.<br />

Jaxsuña. Tirar a algún color, a viejo; a mozo, &c. Irse<br />

haciendo aquello que el nombre significa. Ch'äraru<br />

jaxsuña, q'illuru, achachiru, yaqanaru, chuymaniru,<br />

&c. Tirar a negro, a amarillo, irse haciendo viejo,<br />

mozo, discreto, &c.<br />

Jaxuwaña, phank'uña. Cocer carne en la olla.<br />

Jaxuñawi, jaxutiyri. Asqueroso, abominable.<br />

Jaxuñawi jucha. Pecado abominable.<br />

Jaxchaña, qhinchaña. Lanzadera con que van<br />

tramando.<br />

Jaxchaña, qhinchaña. Trabajar con la lanzadera,<br />

tramar.<br />

Jaxchu. Unas como cebollitas con que las indias<br />

curan su cabellos para que no se enmarañen.<br />

Jaxchuntasiña. Enjabonarse el cabello con aquellas<br />

cebollitas blancas.<br />

Jaxchuna sanusiña. Idem.<br />

Jaxumalla. Feo, mal hecha.<br />

Jaxumalla ullinaqani. Idem.<br />

Jaxumalla arusiña. Hablar mal lenguaje, malas<br />

palabras, torpes o que no llevan camino.<br />

Jaxumallaptaña. Volverse feo, abominable.<br />

Jaxutaña. Tener asco, abominar de algo. Activo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 361<br />

Jaxutäña. Causar asco.<br />

Jaxutiyri jaqi. Asqueroso, que pone asco.<br />

Jaxruña. Vomitar.<br />

Jaxrusuña. Idem.<br />

Jaxrusu jaxruntaña. Vomitar a menudo o tener<br />

arcadas y revolución de estómago.<br />

Jaxsakataña. Ahogarse con la comida, en ríos, &c.<br />

Jaxsakatäña. Ahogar así.<br />

Jaxsaraña. Temer Aka yätha, vel yä jaxsaraña.<br />

Jaxsaraña. Respetar.<br />

Jaxsaräña. Hacer temer.<br />

Jaxsaräsiña. Hacerse temer.<br />

Jaxsarathapitaña. Encogerse de miedo, de respeto o<br />

sobre salto.<br />

Jaya. Lejos o lejano. )( Jak'a.<br />

Jaya jaqi. Persona extraña, que no toca en parentesco.<br />

Jaya apaña. Pariente lejano.<br />

Jaya jak'a amajasiña. Discurrir por todas las vías y<br />

caminos que una cosa pueda ser o se pueda hacer.<br />

Jayani jak'ani. Todas partes, lo que está lejos y cerca.<br />

Jaya vel Jakha. Mucho, muchos.<br />

Jaya qhana. Cosa muy clara y manifiesta.<br />

Jaya qhana luntata. Ladrón muy manifiesto, ladrón<br />

muy a las claras.<br />

Jayankaña. Estar lejos.<br />

Jayast'aña. Alejarse.<br />

Jayatha, jayapatha. Después de mucho tiempo.<br />

Jaya chhaqhaña. 3 -qi. Ausentarse mucho o largo<br />

tiempo.<br />

Jayapachaña. Tardar mucho.<br />

Jayapacha jaqi. Anciano, viejo.<br />

Jaya aruma vel uru. Muy de noche o de día.<br />

Jaya uraqi. Mucho camino.<br />

Jaya manqhi. Muy hondo.<br />

Jaya waru. Muy hondo o alto.<br />

Jayaru. Idem.<br />

Jayatha vel jayataki jamp'at'iña. Ser agradecido y<br />

acordarse mucho de su bienhechor; acordarse con<br />

amor de alguno.<br />

Jayatha vel jayataki ullijisma. Dar la bienvenida a<br />

uno, cuando no pudo verle luego en llegando: sea<br />

vuestra merced bienvenido; y perdóneme de que no<br />

he venido a besarte sus manos antes de ahora por<br />

no haber podido.<br />

Jaya jak'a luqaña. Buscarlo o arrebañarlo todo.<br />

Jay. Interjección de uno que da señal de que oye,<br />

siendo llamado.<br />

Jaysaña. Decir que oyó, siendo llamado.<br />

Jaysaña. Dar el sí, la mujer cuando le tratan de<br />

casamiento. Pedroru jaysama: Dad el sí a Pedro<br />

para casaros con él.<br />

Jaychaña. Reñir de manos o palabras.<br />

Jaychasiña. Reñir así uno a otro.<br />

Jaychasäña. Hacer que riñan.<br />

Jaychäsiña. Dejarse reñir o dejarse dar y aporrear.<br />

Jaychawäsiña. Dar vuelta de podenco, dar<br />

cruelmente.<br />

Jaychantaña, ch'axintaña. Idem.<br />

Jaychutaña. Reñir o castigar blandamente con amor.<br />

Jaycharaña. Llevar abarrisco todos, azotando.<br />

Jaychalaña. Idem.<br />

Jaychjaña. Ahogar, ahorcando o entrando algo en la<br />

garganta. Lap'a jaychjaña: matar los piojos<br />

atándolos con un cabello para que se ponga presto<br />

el sol. Abusión de niñas.<br />

Jayk'u. Ollita, puchero pequeño.<br />

Jaylliña. Cantar cuando aran o danzan o llevan<br />

muchos una viga, &c. diciendo uno y respondiendo<br />

otros.<br />

Jaylliña. Entrar con triunfo en el pueblo, alcanzada<br />

que sea la victoria.<br />

Jayllisiña, jupiña. Levantar alarido en alguna grande<br />

pendencia o cuando ven maltratar a su señor, &c.<br />

Jayllikataña, jupikataña. Llegarse con grande<br />

vocería.<br />

Jayllimpi malu. Entrar como triunfando muchos en el<br />

pueblo.<br />

Jaylli maluña. Idem.<br />

Jayllisa maluña. Idem.<br />

Jayllisa jutaña. Venir con grande estruendo. Jallu<br />

jayllisa juti: venir un aguacero con grande ruido,<br />

hacer grande tempestad.<br />

Jaymaña. Ir a trabajar en las chacras que se hacen de<br />

comunidad, como son las del cacique, fiscal o de<br />

los pobres, &c.<br />

Jaymiri maña. Idem,<br />

Jayma yapu. Chácara así de comunidad.<br />

Jaynu vel chacha. Marido legítimo y también<br />

amancebado,<br />

Jaynuwasiña. Tomar por marido.<br />

Jaynuni. Mujer casada o amancebada.<br />

Jayntaña. Relinchar el caballo, carnero, &c.<br />

Jayntaña. Sollozar o faltar el huelgo de puro sollozar.<br />

Jayntaña. Tener sobresalto, chuyma jayintitu, Tij<br />

tijtitu.<br />

Jayntillani, nasxaru. Enojadizo, que luego se<br />

amostaza.<br />

Jayntilla. Piedra bazaar menuda que se halla en la<br />

panza de la vicuñas o carneros; la mayor se dice<br />

illa.<br />

Jayntilla apsuña. Quitar el brío a alguno,<br />

castigándole hasta que pierda el huelgo.


362 Ludovico Bertonio<br />

Jayphu. Oscuramente, si es no es.<br />

Jayphuki ullasiña. Parecerse oscuramente, con<br />

dificultad, algo a penas divisarse )( qhanaki.<br />

Jayphukiptaña. Oscurecerse alguna cosa, echarse<br />

poco de ver.<br />

Jayphukipaña. Neutro. Idem.<br />

Jayphurt'aña. Idem.<br />

Jayphukipäña, jayphurt'äña, &c. Activos.<br />

Oscurecer. Aru jayphutäña: olvidarse de lo que uno<br />

había de decir.<br />

Jayphuki lupiña. Hacer de día pardo u oscuro.<br />

Jayphu paxsiña. Parecer poco la luna, por causa de<br />

las nubes o por ser principio de creciente.<br />

Jayphutltu chuymaja. Oscurecerse el corazón,<br />

entendimiento o memoria por enfermedad,<br />

embriaguez, &c. Nayra jayphutitu: tener poca vista.<br />

Jayp'u. Al anochecer + Aunque también significa<br />

después de medio día a la tarde.<br />

Jayp'ut'aña. Anochecer o entrar mucho la tarde.<br />

Jayp'ukipaña. Idem.<br />

Jayp'ukiptaña. Idem.<br />

Jayp'uwaña. Llegar hasta la noche haciendo algo,<br />

anochecer. Anatasinaki jayp'uwaña: anochecer<br />

jugando.<br />

Jayra, qilla. Perezoso.<br />

Jayraxaña. 3 -xi. Volverse perezoso, flojo, hombre<br />

para poco.<br />

Jayraptaña. Idem.<br />

Jayrasiña. Empezar, hacer poca obra.<br />

Jayri. Tiempo de conjunción, cuando no parece la<br />

luna.<br />

Jayriphaxsi. Idem.<br />

Jayriña. Ser conjunción. Maya urutha jayrini: de aquí<br />

a un día será conjunción.<br />

Jayriña, llaxllaña. Podadera.<br />

Jayña. Cavar la tierra las zorras con la boca, que los<br />

indios tienen por mal agüero.<br />

Jayña siñaña. Reprender ásperamente.<br />

Jaytaña. Dejar.<br />

Jaytaraña. Desamparar.<br />

Jaytaniña. Ir a dejar.<br />

Jaytaxataniña. Idem.<br />

Jaytakipaña, nayraskipaña. Dejar atrás en el<br />

camino, pasar adelante a alguno.<br />

Jaytakipaña, luqakipaña. Pasar a alguno sin darle lo<br />

que da a los demás.<br />

Jaytataña, ch'inataña. Quedarse atrás en el camino.<br />

Jaytawaqtaña, ch'inawaqtaña. Idem. Jesucristo tatsa<br />

Santísimo Sacramenturu ch'inawaqatarapistu:<br />

dejósenos en el Santísimo Sacramento.<br />

Jaytaqaña. 3 -qi Dejar algo a alguno para que cuide<br />

de ello o por no llevarlo consigo.<br />

Jaytamukuña. Dejar desamparado.<br />

Jaytaqaniña. Dejar algo y venirse.<br />

Jaytarpäña. Idem.<br />

Jaytusuña. Dejar y salirse.<br />

Jaytusuwaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jaytawaxaña. Dejar de presto.<br />

Jayt'uña, iruña. Revolver algo.<br />

Jayt'uwaña. Revolverlo todo como es cal, arena,<br />

mazamorra.<br />

Jayt'uwäsiña. Revolver sin tiento, a diestro y<br />

siniestro.<br />

Jayt'uña. Remar. Wamphu q'apima jayt'uma.<br />

Jayt'ukataña. Pasar a otro en balsa, a la otra parte de<br />

la ribera o playa.<br />

Jayt'uña. El remo.<br />

Jayt'ukamana. Remero.<br />

Jayt'usuña. Sacar con cuchara la mazamorra, chuño,<br />

&c.<br />

Jayt'uña. Mecer con cuchara la olla para que no se<br />

queme.<br />

Jayu. Sal.<br />

Jayu qay vel yatä. Pan de sal.<br />

Jayu yapu. Salina, aunque sea de manantiales como<br />

las de acá.<br />

Jayu phuju. Manantial de agua salada.<br />

Jayu puma. León de sal que hacen con sus moldes<br />

como también hacen pajaritos y otras varias<br />

figuras.<br />

Jayunchaña. Salar algo.<br />

Jayusjaña. 3 -ji. Salar demasiado.<br />

Jayuk'ara. Comida muy salada.<br />

Jayuna k'arasjaña. Salar demasiado.<br />

Jayuna purit'äña. Dar el punto de sal que es<br />

menester.<br />

Jicha mara. El año en que estamos<br />

Jichajama. De esta manera, mostrándolo.<br />

Jicha jichaki. Ahora en este momento vel ancha<br />

jichaki.<br />

Jichu. Hierba como esparto cuyas especies es bien<br />

saberlas que son estas:<br />

Urqu sukuya: es ichu el mayor de todos<br />

Qachu sukuya: ichu blando. T'isña: ichu con que<br />

hacen las piwras mezclándole con barro.<br />

Waylla: ichu aún mayor que el que llaman urqu<br />

sukuya, con que cubren las casas.<br />

Ch'illiwa: ichu gordo y liso como la caña del trigo,<br />

de que hacen petacas y otras muchas cosas.<br />

Phurqi: ichu de que hacen esteras, sogas, &c.<br />

Iru: ichu espinozo que punza mucho con sus púas.<br />

Jijma. Mujer viuda,


Vocabulario de la Lengua Aymara 363<br />

Jijmataña. Enviudar.<br />

Jijmaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jijmaptaña. Idem.<br />

Jijmatxaña. 3 -xi. Idem. Paya, kimsa, pusi, jijmataña:<br />

enviudar una, dos tres cuatro veces, según el<br />

número que le precediere.<br />

Jikhaña. 3 -khi. Llevar por delante un carnero,<br />

caballo u otra bestia y como es verbo de llevar,<br />

admite las partículas con que están compuestos los<br />

que salen de anakiña, que se hallarán arriba; aquí<br />

bastará poner algunos pocos.<br />

Jiskhaqaña. 3 -qi. Desviar la bestia.<br />

Jikhantaña. Meterla dentro.<br />

Jikhusuña. Sacarla.<br />

Jikhaniña. Traerla.<br />

Jikharpäña. Ahuyentarla, echarla de donde está. + Y<br />

también desterrar hombres o echarlos.<br />

Jikhaña. Mecer la cuna.<br />

Jikhaskaña, winkuskaña. Estarse ocioso o<br />

repantigado.<br />

Jikipa qhapaqa. Ricazo.<br />

Jikipa qamiri. Idem.<br />

Jikhaqasiña. Echar de sí, a alguna persona o los<br />

malos pensamientos, &c.<br />

Jikhusuña, por jakhusuña. Acabar la obra. Donde es<br />

de notar que algunas veces los indios en lugar de<br />

-ja, dicen -ji, como por jakisña, jikisña y así hay<br />

otros muchos.<br />

Jikhalla, qimara. Holgazán, flojo, perezoso.<br />

Jikhani. El espinazo donde están encajadas las<br />

costillas o espinas del pescado.<br />

Jikhanisa pampawa aka caballo. Muy gordo está<br />

este caballo, no se le parece el espinazo.<br />

Jikhaqaña. Desviar la bestia que lleva de diestro<br />

Jikhäwäsiña. Llevar de aquí para allí de la mano<br />

alguna persona, mula o caballo, &c.<br />

Jikusa. Higos, vocablo corrupto y tomado de la<br />

lengua española.<br />

Jicha. Ahora, adverbio.<br />

Jichuru. Hoy, día de hoy, compuesto de jicha y uru.<br />

Jik'iña, ñuq'iña. Arrancar.<br />

Jik'iraña, ñuq'iraña. Idem.<br />

Jik'usuña, ñuq'isuña. Idem.<br />

Jik'ithapiña. Arrancar a manojos.<br />

Jik'irasiña. Arrancarse el cabello a sí mismo o unos a<br />

otros.<br />

Jik'iqaña. 3 -qi. Desgajar los ramos de los árboles,<br />

&c.<br />

Jik'iwäsiña. Arrancar a diestro y siniestro, sin tiento.<br />

Jik'iña. Tener hipo.<br />

Jila. Hermano mayor.<br />

Jila awki. Tío hermano mayor del Padre.<br />

Jila Tayka. Hermana mayor de la madre.<br />

Jila kullaka. Hermana mayor de dos o muchas que<br />

tiene mayores.<br />

Jila sullkaja. Primo hermano, hijo de la hermana de<br />

su madre y así hay otros modos de parentesco por<br />

este vocablo.<br />

Jila vel nayra. Primero.<br />

Jilankaña. Estar en primer lugar. Qullanankaña. Idem.<br />

Jila saraña. Ir en primer lugar.<br />

Jila. Demasiado, excesivo, mucho.<br />

Jila churaña. Dar demasiado.<br />

Jilaskipaña. Exceder en hacer o decir. + Manq'asina<br />

jilaskipaña: exceder en la comida o comer<br />

demasiado, mentir, &c.<br />

Jilaskipäña. Idem.<br />

Jilaxatäña. Idem.<br />

Jilaña. Crecer, hacerse mayor.<br />

Jiläña. Criar como las madres.<br />

Jilachaña vel jilachiña. Idem.<br />

Jilarasiña. Ser mayor que otro y también adelantarse<br />

uno que fue en ringlera con otros. )( Sullkarusiña:<br />

quedarse atrás.<br />

Jilasnaqaña, anchasnaqaña. Ensoberbecerse,<br />

ensancharse.<br />

Jilaña nayraña. Primeramente.<br />

Jilusuña. Crecer más que otros de su edad o campear<br />

más.<br />

Jilusu jilantaña. Ser desiguales las cosas entre sí,<br />

unas mayores, otras menores.<br />

Jilaxataña jiliskipaña. Ser más que otro.<br />

Jilaxattaña. Idem.<br />

Jilampi, mämpi. Más. Pedrotha jilampi yatiña: se más<br />

que Pedro.<br />

Jilana jilapa. Muchísimo o en grande manera.<br />

Jilana jila tuphutpa. Idem.<br />

Jila. Más fuerte, sabio, rico, &c. conforme a lo que se<br />

va tratando. ¿Natsa jilatati juma? ¿Eres por ventura<br />

más que yo?<br />

Jilaqata. Principal de ayllu.<br />

Jilanqu. Idem.<br />

Jila achuri. Fruta temprana.<br />

Jiluña. Palillo con que siembran las papas o maíz,<br />

sacando tierra.<br />

Jiluña. Trabajar con este instrumento.<br />

Jilli. Todo lo que se echa en la olla para dar sabor y<br />

aún la misma carne, sin otra cosa.<br />

Jillini manq'aña. Comer chuño papas u otras cosas<br />

con carne dicen también. T'ant'a, queso jillini<br />

manq'ata: pan con queso.<br />

Jillichasiña. Echar así algo en la olla o comer algo


364 Ludovico Bertonio<br />

con pan como por regalo.<br />

Jillq'i. Lagañas.<br />

Jillq'iña. Lagañoso.<br />

Jillq'ixtara. Idem.<br />

Jillq'iña. Criarse lagañas en los ojos. Jilq'itu, con<br />

transición.<br />

Jillq'itaña. Idem. Jilq'ititu.<br />

Jillq'itataña. Idem. Jilq'itatitu.<br />

Jillu, khurkhu. Rancheador, travieso, goloso.<br />

Jilluña. Ranchear, &c.<br />

Jilluraqaña. Ranchearlo todo.<br />

Jillusnaqaña. Andar rancheando.<br />

Jilluntaraqaña. Idem.<br />

Jimik'ara, t'aqi. Escaso. + Y taymado.<br />

Jimutaña. Podrirse la carne, las manzanas, &c.<br />

Jimutata aycha. Carne podrida hedionda y así de<br />

otras coss.<br />

Jimq'i. Podre, materia.<br />

Jimq'i phallitu. Reventarse, jimq'itataña Podrirse,<br />

criarse materia. Kayu jimq'itatitu: tengo el pie lleno<br />

de podre.<br />

Jinchu. La oreja. Kupi vel ch'iqa jinchu: oreja del lado<br />

derecho e izquierdo.<br />

Jinchu muru vel mururata. Desorejado.<br />

Jinchu kharirata. Idem.<br />

Jinchu k'apa vel laphi. Ternilla. Qupa vel mullu<br />

jinchu: zarcillos, Qupa vel mullu jinchut'asiña:<br />

ponerse zarcillos.<br />

Jinchuqata. Lugar o raíz de la oreja.<br />

Jinchu mamani. Idem.<br />

Jinchuqatanchaña. Dar mojicón o golpe en aquella<br />

parte.<br />

Jinchuqata yapu. Rincón o punta de la chácara. Pañu<br />

jinchuqata: la punta de un corte de paño.<br />

Jinchuqatatha arusiña. Hablar al oído secretamente.<br />

Jinchut'aña. Amonestar, avisar.<br />

Jinchuxataña. Idem.<br />

Jinchuxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jinchuxawaña. Idem.<br />

Jinchut'awaña. Idem.<br />

Jinchu maña. Ir a caza de vicuñas muchos indios en<br />

dos hileras que se van ensangostando hasta que las<br />

tengan juntas para matarlas.<br />

Jinchu lluparaña. Destapar, abrir el oído, estar<br />

atento.<br />

Jinchu qatati. Orejudo.<br />

Jinchuxtara. Idem.<br />

Jinchuña. Idem.<br />

Jinchu liwi qawra. Carnero de grandes orejas, que se<br />

le redoblan.<br />

Jinchu q'iwi. Idem. Y dícese también del perro.<br />

Jinq'aña. Comer a bocados carne especialmente y<br />

también manzanas, raíces, &c.<br />

Jinq'antaña. Tragar o comer en mucha cantidad algo.<br />

Jinq'awäsiña. Dar muchos bocados o morder mucho.<br />

Jinq'usuña. Comerlo todo.<br />

Jinq'athapitaña. Travarse unos a otros comenzando a<br />

reñir.<br />

Jinq'illawisa. Desnudo.<br />

Jinq'illawsa. Idem.<br />

Jinq'illusnusiña. Desnudarse.<br />

Jinq'illusnuña. Idem.<br />

Jinq'illusnuwaña. Desnudar a otro.<br />

Jinq'illawisachaña. Idem.<br />

Jinq'itaña. Saltar el que está sentado o atados los<br />

pies.<br />

Jinchuma qawra. Carnero que dan a los niños cuando<br />

los trasquilan dos o tres años después de nacidos.<br />

Parece superstición.<br />

Jina. Vamos. Interjección de uno que convida a irse<br />

juntos.<br />

Jina jupampi chika jiwanitana "Eamus & Moriamur<br />

cum eo".<br />

¿Jina chapa?. ¿Iremos o no?<br />

Jiniqaña. 3 -qi Asajaña. Temblar la tierra, casa o<br />

pueblo por algún grande ruido, alarido, &c.<br />

Hundirse el mundo como cuando viene algún gran<br />

señor con la salva de artillería, &c.<br />

Jinixatäña, asajäña. Hacer que retumbe todo el lugar<br />

al modo dicho.<br />

Jint'aña. Apagarse el fuego. + Menguar el agua del<br />

río o mar. + Ponerse el sol o la luna. + Amarizar el<br />

aire. + Desaparecerse la luz y otras cosas<br />

semejantes.<br />

Jint'aña. 3 -xi. Idem.<br />

Jint'äña vel jintäxaña. Apagar el fuego o llama. +<br />

Hacer menguar el agua, &c.<br />

Jipiña. Echarse el carnero en cuclilla y otros animales<br />

de barriga.<br />

Jipiskaña. Estar así sentado.<br />

Jipit'aña. Echarse así de barriga.<br />

Jipikakiña. Estar así echado.<br />

Jiphixataña. Echarse así de bruces.<br />

Jipixaña. 3 -xi. Echarse la gallina sobre sus huevos y<br />

otras aves también.<br />

Jipikaña. 3 -ki. Estarse uno todo el día ocioso.<br />

Jipäña, jipixatäña, jipitäña, jipiyaskaña, &c. Hacer<br />

que se eche así el carnero y otros animales.<br />

Jipi. Hollejo de la quinua, trigo, &c.<br />

Jipichaña. Quitarle, refregando.<br />

Jipi laq'a. Tierra fofa, mala para ladrillos y adobes.<br />

Jipi piwra jaqi. Grande y floja


Vocabulario de la Lengua Aymara 365<br />

Jipilla. Tripas del animal.<br />

Jipilla ch'itiqaña vel alliqaña. 3 -qi. Sacarlas. Qasi<br />

umutu jiphilla ch'itiqiriksma: mira hombrecillo no<br />

te menees que te echaré las tripas fuera.<br />

Jiruña vel jirut'aña, qhaywiña, pituña. Revolver o<br />

menear con algo la cal, mazamorra.<br />

Jiruña. Cuchara o palo para menear.<br />

Jiruña vel jiluña. Palillo para meter bien las papas o<br />

maíz al tiempo que van sembrando.<br />

Jiskhaña. Llevar de la mano o de diestro. Y por ser<br />

verbo de llevar admite las partículas y<br />

composiciones que apaña, anakiña que se hallarán<br />

arriba, aquí pondremos algunos pocos.<br />

Jiskhaxaruña. Tomar para llevar.<br />

Jiskhaxaräña. Dar o entregar.<br />

Jiskhajasiña. Tenerla sin soltar de la mano o cabestro.<br />

Jiskhantaña. Meterla.<br />

Jiskhusuña. Sacarla.<br />

Jiskhaniña. Traerla.<br />

Jiskharpäña. Llevarla a otro lugar.<br />

Jiskhutaña. Levantarla.<br />

Jiskhakataña. Allegarla.<br />

Jiskhaña. Significa también llevar arrastrando con<br />

soga, piedras, pellejos, &c.<br />

Jiskhatataña, wayutataña. Alargar la soga, extender<br />

lienzos, pellejos, &c. Abrir las lazadas de la bolsa.<br />

Jiskhaqaña. Idem: jiskhantaña. Alargar el estribo y<br />

cosas así.<br />

Jiskhusuña, jiskhutaña. Acortar.<br />

Jiskhatatäña. Tender planchas de plata, hierro, &c.<br />

Jiskhasiña. Llevarse uno a otro de la mano.<br />

Jiskhanaqasiña. Llevarse así de acá para allá o<br />

forcejear.<br />

Jiskhasiña. Estar agonizando. + Y afligirse el que<br />

aguarda a ser castigado u otro mal suceso, como<br />

quien dice. Acábenme de despenar.<br />

Jiskhasäña. Traer afligido así.<br />

Jiskhaña, qäna. Red para pescar.<br />

Jiskhantaña. Meter la red.<br />

Jiskhusuña. Sacarla.<br />

Jiskhatataña. Alargarla o desenvolverla, tenderla.<br />

Jiskhathapiña. Encogerla.<br />

Jiskharpäña. Alargarla, &c.<br />

Jiskhasiña. Pesar una onza, libra, quintal, &c. Tener<br />

de peso o medida una barra, dos brazas, un palmo,<br />

&c. -ru.<br />

Jiskhutasiña. Idem.<br />

Jiskhutaña. Idem. Neutro y también es activo. Pesar,<br />

mirar cuánto pesa o cuántas varas tiene.<br />

Jiskhutarapiña. Pesar o medir a petición de otro.<br />

Jiskharanttaña, wayuranttaña. Pesar o ir hacia<br />

abajo la balanza que pesa más.<br />

Jiskhuthusnuña. Ir para arriba. Chikaki jiskhasiña:<br />

estar iguales o en fiel.<br />

Jisqal jisqaltaña, wat'ix wat'ixtaña. Temblar o<br />

palpitar los ojos u otras partes del cuerpo. Usase<br />

con transición. Nayra jisqal jisqaltitu.<br />

Jiskhalla kapasu. Raíz como rábano de diferente<br />

sabor.<br />

Jiskhu. Zapatos, zuecos, chapines, herraduras y<br />

cualquier calzado para solo el pie; como también<br />

las optas de indios.<br />

Jiskhutaña vel jiskhut'asiña. Ponérselos.<br />

Jiskhut'äña. Calzar o herrar.<br />

Jiskhusuña vel jiskhususiña. Descalzárselos<br />

quitárselos.<br />

Jiskhullusnuña. Idem.<br />

Jiskhusuwaña. Descalzar a otro los zapatos o<br />

desherrar.<br />

Jiskhullusnuwaña. Idem<br />

Jisq'a. La orina de las mujeres y de todas las hembras.<br />

Jisq'araña. Orinar las hembras.<br />

Jisq'allachi. Vejiga de las mujeres y hembras.<br />

Jisk'a. Pequeño menudo.<br />

Jisk'añaka. Cosas pequeñas.<br />

Jisk'anaka vel k'acha jucha. Pecado venial.<br />

Jisk'a chuyma, ila k'uwallaxtañani, ila q'apisiñani.<br />

Vinagrillo, hombre enojadizo.<br />

Jisk'aptaña. Volverse chico.<br />

Jisk'aptäña. Achicar o disminuir. Jucha jisk'aptäña:<br />

disminuir el pecado en la confesión no diciendo<br />

todas las circunstancias que hubo.<br />

Jisk 'axaña. Achicarse.<br />

Jisk'äxaña. Achicar.<br />

Jisk'ataña. Achicarse.<br />

Jisk'atäña. Achicar.<br />

Jisk'akiptaña. Achicarse.<br />

Jisk'akiptäña. Achicar.<br />

Jisk'akiptxaña. Achicarse.<br />

Jisk'akiptäxaña. Achicar.<br />

Jisk'achaña. Achicar.<br />

Jisk'anchaña. Poner cosas pequeñas, piedrecitas, &c.<br />

en alguna obra o remiendos pequeños.<br />

Jisk'aruchaña. Poner algo en cosa pequeña o achicar<br />

algo.<br />

Jisk'awat'aña. Ser pequeño o no bastar para lo que es<br />

menester.<br />

Jisk'awaña. Idem.<br />

Jisk'atusnuña. Salir alguna cosa pequeña, no bastar<br />

esta sola entre las demás.<br />

Jisk'amukuña. Achicarse.<br />

Jisk'achasiña. Achicarse.


366 Ludovico Bertonio<br />

Jisk'achasxaña. Achicarse.<br />

Jisk'anuqaña. Poner en el suelo pedacitos de lo que<br />

va partiendo. Por las composiciones de este<br />

nombre se verá la manera que debe tenerse en<br />

componer otros, acudiendo a las partículas con que<br />

se componen los nombres quedándose nombres o<br />

volviéndose verbos por medio de aquellas<br />

partículas que es más ordinario como en este se<br />

echa de ver.<br />

Jisq'i. Viento recio y de mucho estruendo.<br />

Jisq'iña. Soplar este viento.<br />

Jismaña. Embijar de colorado.<br />

Jismasiña. Embijarse.<br />

Jispi chawlla. Pescadillos de la mar que suele traer.<br />

Jispi. Labios.<br />

Jispiña tukuña. Gastarse las fuerzas. Ch'ama jisp'utu.<br />

Jisp'usuña, tukusiña. Idem.<br />

Jisp'ux jisp'uxtaña. Ludir la ropa o vestido con ruido<br />

y lo mismo es llimp'ix, llimp'ixtaña.<br />

Jisp'ux jisp'uxtäña, llimp'ix llimp'ixtäña. Hacer que<br />

haga ruido la ropa, ludiéndola o sacudiéndola,<br />

Jisp'uraña, thalaraña. Sacudir la ropa o frazadas.<br />

Jiski. Idem: aski. Bueno o bien.<br />

Jiskixaña. Volverse bueno.<br />

Jiskiptaña. Mejorarse el enfermo.<br />

Jiskitaña. Idem.<br />

Jiskikiptaña. Idem.<br />

Jiskiptxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jiskichaña. Aderezar o hacer bien a alguna persona.<br />

Jiskichasiña. Idem.<br />

Jiskichantaña. Guardar bien.<br />

Jiskichantaña. Dar una muy buena vuelta o castigar.<br />

Jiskichantaña. Darse hartazgo.<br />

Jiskichantasiña, khuyantasiña. Abrigarse del frío<br />

con ropa.<br />

Jiskichxaña. Aderezar o remediar algo.<br />

Jiskixtara. Lleno de bienes.<br />

Jikina jiskipa. Bonísimo.<br />

Jiskikiri. Rico o noble caballero.<br />

Jiskitha. Poco a Poco.<br />

Jiskitaki. Idem.<br />

Jiskitaki arusiña. Hablar de espacio y así de otras<br />

cosas,<br />

Jiskinaqaña. Idem,<br />

Jiskichuymaki. Idem.<br />

Jiskitarja. De aquí a poco.<br />

Jiskitajarja. Idem,<br />

Jiskinasiña. Jugar una manera de bolillos de hueso o<br />

piedrecitas. Sinqusiña. Idem.<br />

Jiskiwasiña, sinqusiña. Juego así.<br />

Jiskhiña, jiskhit'aña. Preguntar.<br />

Jiskhich'ukiña. Preguntar importunamente o muchas<br />

cosas.<br />

Jiskhiwäsiña. Preguntar muchas impertinencias.<br />

Jiskhit'arapiña. Preguntar a ruego de otro.<br />

Jiskhikipa jiskhiruruña. Preguntar y repreguntar<br />

diversas cosas.<br />

Jisru. Raíz de comer.<br />

Jisña. Decir. Viene de saña, que cuando es sincopado,<br />

eufonía causa pide aspiración en la primera sílaba.<br />

Jiskama. Di tú. Imperativo, en lugar de decir sakama<br />

y es muy frecuente esta adición en este verbo.<br />

Jist'aña. Cerrar.<br />

Jist'at'aña. Idem.<br />

Jist'araña. Abrir,<br />

Jist'antaña. Bajar la antepuerta o cerrar dentro a<br />

alguna persona o cosa.<br />

Jist'aqaña. 3 -qi. Encerrar o dejar cerrado a alguno.<br />

Jist'ajasiña. Tener encerrado.<br />

Jist'antasiña. Encerrarse así.<br />

Jist'at'asiña. Cerrarse de suyo.<br />

Jist'arasiña. Abrirse.<br />

Jist'ixaña. Cerrar.<br />

Jist'aña. Llevar todo el ato o trastes, &c. que hubiere.<br />

Admite todas las partículas de aparta.<br />

Jitinasiña. Llorar mucho.<br />

Jitinasäña. Hacer llorar mucho.<br />

Jitiña, q'ipiña. Llevar carga muy pesada.<br />

Jitu. Cerco o arco que algunas veces parece alderredor<br />

del sol.<br />

Jituña. Andar el sol rodeado así.<br />

Jithiña. Andar arrastrando.<br />

Jithintaña. Entrar o bajar así.<br />

Jithusuña. Salir así o subir.<br />

Jithintäña. Hacer que baje arastrando. + Quitar o<br />

cortar algo cuando es demasiado de alto y así de<br />

otras muchas cosas.<br />

Jithikataña. Llegarse arrastrando.<br />

Jithikataniña. Llegarse arrastrando hacia nosotros.<br />

Jithixtaña. Desviarse como para que otro pase, hacer<br />

lugar y abrirse los que están apeñuscados.<br />

Jithiqaña. Desviarse.<br />

Jithiraña. Idem.<br />

Jithintaña. Bajar o menguar el agua, los ríos, la mar,<br />

&c.<br />

Jithintäña. Hacer menguar el agua. + Bajar la manta,<br />

como el que la desvía de la boca. + alargar el<br />

estribo, &c.<br />

Jithusuwaña. Acortar el estribo y subir cosas así,<br />

hacia arriba.<br />

Jithiranttaña. Hundirse algo.<br />

Jithiräña, jithäña. Quitar algo de precio que pide,


Vocabulario de la Lengua Aymara 367<br />

&c.<br />

Jithirtaña. Descoyuntarse. + O apartarse lo que<br />

estaba trabado.<br />

Jithirtäña. Descoyuntar.<br />

Jithitäsiña. Descoyuntarseme, un brazo, &c.<br />

Jithithapiña. Acercarse o apeñuscarse.<br />

Jithithapitaña. Idem,<br />

Jithithapäña. Juntar, acercar, personas o cosas, como<br />

la prensa de los libros, juntándola; acortar de la<br />

medida, &c.<br />

Jithitataña. Abrirse los que andan muy amontonados.<br />

Jithit'aña. Cubrir o ponerse delante. + Qinaya intiru<br />

jithit'i: la nube cubre o se pone delante del sol. +<br />

Jani jithit'ati: no te me pongas delante.<br />

Jithiri. El tullido que arrastra. Otros muchos<br />

compuestos hay de este verbo por significar<br />

movimiento.<br />

Jithiña. Tener envidia. Pedro manka jithana: tuvo<br />

envidia de él.<br />

Jithisiña. Tenerse envidia uno a otro, como quién<br />

quiere oscurecer.<br />

Jithäña. 3 -iyi. Umawäña. Dilatar de día en día. Jani<br />

urunkuna jithiytati: no me dilates de día en día.<br />

Jani uma wiyttati. Idem.<br />

Jithäña, winkuwaña. Importunar, dar prisa.<br />

Jithäsiña, winkuwasiña. Pleitear, debatir unos con<br />

otros. Amphutäsiña, aynachäsiña. Idem.<br />

Jithi vel jathi, phathu isi. Ropa rala, no tupida.<br />

Jit'ixa. Una mata de flores blancas.<br />

Jiwa qulla. Comida o bebida que mata, ponzoñosa.<br />

Jiwa jucha. Pecado mortal.<br />

Jiwata, jayra. Perezoso, hombre muerto, para poco,<br />

atado. Por las varias composiciones de este verbo y<br />

nombres verbales que salen de él fácilmente se<br />

hecha de ver lo que se puede y debe hacer en otros.<br />

Y para hacerlo es necesario acudir a la tabla de las<br />

partículas e interponer cada una de ellas al verbo<br />

que quisieremos, averiguando con indios ladinos la<br />

significación que viene a tener así compuesto con<br />

aquella partícula; y aunque muchas veces no será<br />

tan usados aquel compuesto porque aquello mismo<br />

podrá quizá, aún mejor decirse por otro modo o<br />

frase más claro y elegante; pero no deja de tener<br />

aquella significación que la añade la partícula y<br />

cuando uno no supiese aquella frase más elegante<br />

podría usar del compuesto con la partícula que le<br />

viene ha propósito: y en esto hay de bueno que por<br />

la noticia de las partículas tendremos más a la<br />

mano el vocablo compuesto que no aquel modo<br />

más elegante con que podría decirce en lugar del<br />

compuesto: lo cual quede dicho también para otros<br />

verbos compuestos ya en esto que hemos escrito<br />

hasta aquí del vocabulario, y para otros que se irán<br />

componiendo para que sean como modelo de otros<br />

que no se hallaran aquí compuestos por ser negocio<br />

larguísimo mostrar con cuantas partículas se<br />

compone cada verbo; si uno quisiere más, acuda a<br />

la tabla dicha donde se hallarán casi todas al<br />

principio de la primera parte anota 2, o a la<br />

gramática donde se trata más largamente de la<br />

significación de cada partícula.<br />

Jiwatiña, thaxtiña. Reñir a otro, reprehender.<br />

Jiwatisiña. Debatir sobre algo uno con otro o disputar.<br />

Jiwanaqaña. 3 -qi. Morir muchos en todas partes.<br />

Jiwanaqtaña. Estar muchos enfermos, caídos para<br />

morir.<br />

Jiwaniña. Ir a morir a alguna parte.<br />

Jiwanuqaña. 3 -qi. Morir muchos o estar para ello.<br />

Jiwanuqtaña. Idem.<br />

Jiwakipa jiwaruruña. Morir muchos y cesar la<br />

enfermedad y volver otra vez la mortandad a veces.<br />

Jiwaraqaña. 3 -qi. Morírseme cosa que me toca.<br />

Awkija jiwaraqitu.<br />

Jiwarachaña. Morir como sin tiempo, no habiendo<br />

precedido mucha enfermedad.<br />

Jiwaranaña. Llegarse con amor.<br />

Jiwaranttaña. Consumirse todos los moradores de un<br />

pueblo en poco tiempo.<br />

Jiwarapiña. Morir de veras por alguno como Cristo<br />

Nuestro Señor o fingirse muerto para los presentes.<br />

Jiwarpäña. Morirse muchos.<br />

Jiwarukiptaña. Desear mucho morir o pensar mucho<br />

en ello.<br />

Jiwastaqaña. 3 -qi. Amar mucho a alguno, no querer<br />

apartarse de su trato y conversación.<br />

Jiwat'aña. Morir de presto.<br />

Jiwathapiña. Morir como a montones tos hombres y<br />

otros animales.<br />

Jiwathaptaña. Idem.<br />

Jiwathapi jiwaruña. Idem.<br />

Jiwathaltaña. Comenzar la pestilencia en muchos.<br />

Jiwatataña. Extenderse mucho la pestilencia<br />

Jiwatatxaña. Idem.<br />

Jiwatusnuña. Morirse uno entre muchos enfermos.<br />

Jiwutaña. Comenzar a morir o andar o pegarse la<br />

pestilencia.<br />

Jiwuta jiwanuqaña. Enfermar y luego estar bueno. Y<br />

así muchas veces.<br />

Jiwa jiwaña. Morir a menudo, gente o animales.<br />

Jiwart'aña, samkart'aña. Desmayar, tener<br />

parasismos.<br />

Jiwäkamana. Verdugo.


368 Ludovico Bertonio<br />

Jiwaña vel jiwa. Muerte.<br />

Jiwäña. Matanza.<br />

Jiwiri. Mortal.<br />

Jiwiyiri. Matador.<br />

Jiwawi. La muerte en tiempo pasado o haber muerto.<br />

Jiwawipa yatiña. Supe su muerte o que murió.<br />

Jiwatapa. Idem.<br />

Jiwaña. Muerte en tiempo venidero o haber de morir.<br />

Jiwañama yatiña. Sé tu muerte o que has de morir.<br />

Jiwaña. Necesidad de morir. Janirja alaxpacharu<br />

masina jiwañatawa: antes que vayas al cielo tienes<br />

necesidad de morir.<br />

Jiwañani, jiwäñani asiru. Culebra ponzoñosa.<br />

Jiwachu, jayra. Perezoso.<br />

Jiwaña. Morir.<br />

Jiwäña. 3 -iyi vel -ayi Matar.<br />

Jiwayaña. Idem. Y aquí será bien acordar que donde<br />

estos Lupacas usan de ä para hacer el verso activo<br />

o tactivo. Los Pacases y otras naciones usan de -ya<br />

y así cada uno se acomodará a la provincia donde<br />

se hallare. Aquí nos acomodamos a los Lupacas en<br />

todo el vocabulario.<br />

Jiwaraña. Morirse muchos como en tiempo de peste.<br />

Jiwakipaña. Idem.<br />

Jiwakiptaña. Idem.<br />

Jiwawaxaña. 3 -xi. Morir de presto sin penar mucho.<br />

Jiwawaqtaña. Morir pero usan de este verbo cuando<br />

muere alguno con recelo que comenzará por alguna<br />

pestilencia, como quien dice: éste se fue, otros irán.<br />

Jiwaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Jiwakataña. Idem. Y también significa amar, -ru.<br />

Jiwach'ukiña. Fingir que está muerto.<br />

Jiwajraña. Morirse muchos en diversas partes.<br />

Jiwajachaña. Tener gana de morirse.<br />

Jiwawaña. Morir en manos o en presencia de alguno.<br />

Jiwäsiña. Matarse a sí mismo. Porque la partícula -si,<br />

muchas veces significa reciprocación.<br />

Jiwäsiña. Morirseme algún hijo, padre o pariente.<br />

Jiwawäsiña. Morir muchos como en tiempo de<br />

pestilencia.<br />

Jiwaxaña. 3 -xi. Lo mismo que jiwaña. Porque esta<br />

partícula -xa, algunas veces no se añade.<br />

Jiwajasiña. Amar largo tiempo.<br />

Jiwaxäña. Estar o acompañar al que se está muriendo.<br />

Jiwaxtaña. Estar a punto de muerte o cansarse mucho.<br />

Jiwaxataña. Morir uno tras otro.<br />

Jiwamukuña. Morirse por ahí.<br />

Jiwq'i. Humo del fuego y el que como humo parece<br />

en los cerros.<br />

Jiwq'iña. Humear.<br />

Jiwq'usuña. Salir humo.<br />

Jiwq'ikipaña. Ahumar mucho el fuego alguna cosa.<br />

Jiwq'äña. Hacer humear encienso. Jiwq'aña:<br />

encensar.<br />

Jiwq'ikatäña. Encensar o hacer que el humo se<br />

llegue.<br />

Jiwq'ita, qimara jaqi. Ocioso.<br />

Jiwq'iña. Oler mal.<br />

Jiwq'iri usu. Mal hediondo.<br />

Jiwq'ita usuri. Enfermo hediondo.<br />

Jiwk'illat'a. Tiesto.<br />

Jiwrachasxaña, jaqiwanuqtxaña. Reducirse los<br />

alzados o rebeldes. Neutros.<br />

Jiwrachaña, jaqiwanuqtaña. Activos. Reducirlos.<br />

Jiwra. Quinua. Y también todo lo que se siembra en el<br />

campo para comer.<br />

Jiwiri. Mortal. Jani jiwiri: inmortal. De jiwaña.<br />

Jiwi ikiña. Dormir profundamente.<br />

Jiwi ikini. Él que tiene sueño.<br />

Juwutaña, jaxsaraña. Temer.<br />

Jiwutiri jaqi. Cobarde.<br />

Jiwuraña. Extrañar, tener poco amor; y dícese de<br />

hombres y todos los otros animales.<br />

Jucha. Pecado. + Negocio. + Pleito.<br />

Juchani, qamani. Pecador; y uno que tiene muchos<br />

negocios o pleitos.<br />

Juchawarira, qamawarira. Una de muchas<br />

ocupaciones.<br />

Juchaxtara vel juchixtara. Gran pecador, atestado de<br />

culpas.<br />

Juchawisa. Justo, sin pecado.<br />

Juchawisachaña. Quitar o perdonar pecados o dar por<br />

justo. + Juchawisa juchanichaña, juchaniska<br />

juchawisachaña: dar al justo por pecador y al<br />

pecador por justo.<br />

Juchanichaña. Hacer que uno peque o dar por<br />

pecador.<br />

Juchachaña. Culpar a uno, meterle en la danza.<br />

Juchachasiña. Pecar, cometer cualquier pecado y<br />

particularmente pecado deshonesto. Dios manqa,<br />

awkija manqa, &c. Juchachasña: pequé contra<br />

Dios, contra mi padre, &c.<br />

Juchachasiña, pantaña. Decir uno por otro, errando.<br />

Juchha. Mazamorra.<br />

Juchhachaña. Hacerla.<br />

Juchhacha umachaña. Moler a uno con golpes.<br />

Jesucristo tatsa umacha, juchhachatakankana.<br />

Nuestro Señor fue molido a azotes.<br />

Juchhaptaña, allpiptaña. Espesarse como<br />

mazamorra.<br />

Juchha thä. Tortilla de quinua o maíz seca al hielo.<br />

Juchhaxtaña, llikaxtaña. Romperse el vestido como


Vocabulario de la Lengua Aymara 369<br />

red.<br />

Juchhaña. Chupar o sorber.<br />

Juchharaña. Sorber un poco.<br />

Juchhusuña. Sorberlo todo.<br />

Juchhtaña. Probar sorbiendo.<br />

Juchhantaña. Tragar sorbiendo.<br />

Juchharaña, lankaraña. Chupar la sangre, que es<br />

embuste de los hechiceros escondiendo el algodón<br />

empapado en sangre y fingiendo que chupando se<br />

la sacó al enfermo mostrándosela, diciendo que le<br />

quitó el mal.<br />

Juchhuña, kharkatiña. Temblar de frío o calentura o<br />

miedo.<br />

Juchhu vel sisa kirkiña. Bailar como los Urus de esta<br />

provincia.<br />

Juch'a. Tanto o tamaño, mostrándolo.<br />

Juch'akiwa yuqaja. Tamaño es mi hijo, mostrándolo.<br />

Juch'a. Todo o todos.<br />

Juch'a markawa. [mi] Todo el pueblo fue.<br />

¿Juch'apacha kamachantha? ¿Qué has hecho tanto<br />

tiempo?<br />

Juch'a juch'akakixaña. Pararse muchos tamañitos.<br />

Juch'a juch'aru jaläña vel jisk'a jisk'aru jaläña.<br />

Desmenuzar en muchos pedacitos.<br />

Juch'apacha. Todo entero.<br />

Juch'axaña. 3 -xi. Crecer de este tamaño,<br />

mostrándolo mucho o poco que sea.<br />

Juch'u. Las estrellas que llaman cabrillos o como<br />

ellas.<br />

Juch'u. Sangriento o como un pedazo de hígado. Wila<br />

juch'uxaña vel wila juch'ukakixaña. 3 -xi: Pararse<br />

sangriento de maltratado, de cólera, &c.<br />

Juch'usa, ñañu. Delgado; y dícese de todo.<br />

Juch'usa jikani. La punta del espinazo junto a los<br />

ríñones.<br />

Juch'usaptaña. Pararse delgado.<br />

Juch'usaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Juch'usakiptaña. Adelgazarse.<br />

Juch'usachaña. Adelgazar. Juk'a, k'ata, wallka. Poco.<br />

Juk'a jaqiki. Pocos hombres. Posponiendo -ki al<br />

nombre<br />

Juk'atha. De aquí a poco. Juk'arja. Idem.<br />

Juk'ampirja, jit'impirja. Idem.<br />

Juji vel waqanki. Tienen entendido los indios que es<br />

una mosca verde y que sale de unas piedras<br />

raspándolas y que atraen mujeres con ellas. Es<br />

grande superstición.<br />

Jujikipaña. En hechizar o engañar y también con<br />

buenas razones persuadir o disuadir totalmente de<br />

lo que antes uno tenía determinado.<br />

Jujini jaqi. Uno que tiene talento en trastornar<br />

voluntades con su persuasiva.<br />

Juk'aki, k'ataki. Poco o pocos.<br />

Juk'atha, juk'atha. Poco a poco o despacio.<br />

Juk'at'aña, niyat'aña. Faltarle poco para morir, para<br />

acertar el tiro y otras cosas así.<br />

Jukaña. 3 -ki. Haber o estar. + Qullqija jani jukiti; no<br />

hay plata mía o no tengo plata. + Pedro misana<br />

jukampi: Pedro estuvo en la misa.<br />

Jukakiña. Idem: jukirja. Hay todavía.<br />

Jukarakiña. Idem.<br />

Jukarapixaña. Parecer lo que se me había ausentado<br />

o perdido.<br />

Jukha. Tanto, señalando la cantidad.<br />

Jukhaki. Tanto no más + Juchanakaja jukhakiwa: no<br />

tengo más pecados que decir, éstos son y no más.<br />

Jukhakiti. Hay más<br />

Jukhakiwa. No hay más<br />

Jukhakirja apatana. Llevemos esto no más.<br />

Jukhawaña. Acabarse ya la obra. + Pirqa jukhawiwa:<br />

Está casi acabada la pared. + Ch'ama jukhawitu:<br />

acabado se me han ya las fuerzas.<br />

Jukhawata. Participio. Él que tiene acabadas las<br />

fuerzas. + Ch'amajana jukhawata iranaqañaja jani<br />

wakisiti: por estar sin fuerzas no puedo trabajar.<br />

Jukhawaxaña. Idem: acabarse ya.<br />

Jukhawäxaña. Activo. Acabar ya. Niyawäxaña. Idem.<br />

Jukhatha. Después de tanto tiempo. + Tunka uru<br />

jukhatha akankxajatha: después de diez días<br />

volverás acá.<br />

Jukhankha. El tamaño de alguna cosa. ¿Utama qayqa<br />

jukhankhapi? ¿Qué tan grande o de qué tamaño es<br />

tu casa? Iwraqaru tunka pisqani, luqa, jukhankhapi:<br />

es quince brazas de ancho.<br />

Juku. Búho, pájaro que anda de noche como la<br />

lechuza. + Jinchuni juku: uno que no duerme. + Y<br />

también: maldiciente.<br />

Jukumari. Oso<br />

Juluña llullumiña. Gotear.<br />

Juluxataña. Gotear encima.<br />

Juluntaña. Gotear dentro.<br />

Julu juluña. Gotear más y más.<br />

Julch'u, jullpu. Lleno.<br />

Jullch'uptaña. Llenarse.<br />

Jullchuxaña. Idem.<br />

Jullch'uchaña. Llenar.<br />

Jullp'u, phuqha. Lleno.<br />

Jullp'uxaña. 3 -xi. Llenarse.<br />

Jullp'uptaña. Idem.<br />

Jullp'utaña. Idem.<br />

Jullp'uchaña. Llenar.<br />

Jullp'ut'aña. Idem.


370 Ludovico Bertonio<br />

Jullp'uña, phuqhaña. Idem.<br />

Juma. Tú, pronombre.<br />

Jumatha. En tu mano está, como tú quisieras.<br />

"Paeneste".<br />

Jumat chixa. Idem.<br />

Jumatatwa nä. A tu mandado estoy, haz lo que<br />

quisieres.<br />

Jumantha. A tu juicio, parecer, voluntad o arbitrio.<br />

Jumimana. Con tu ayuda.<br />

Jumani. Contigo.<br />

Jumawisa. Sin tí.<br />

Jumajaptaña. Hacerse uno como tú eres.<br />

Jumajachaña. Hacer a uno como tú eres.<br />

Jumajachasiña. Idem.<br />

Jumayu. Sudor.<br />

Jumayuña. Sudar.<br />

Jumayu apakipitu. Idem.<br />

Jumayu apakiptitu. Idem.<br />

Jumayu qhusqhukiptitu. Idem.<br />

Jumayukiptaña. Idem.<br />

Jumayuwaña. Hacer sudar.<br />

Jumayutataña. Bañarse todo en sudor, estar todo<br />

sudado.<br />

Jumkura. Gordo, fornido.<br />

Jumch'iña. Traer agua o vino en la boca sin echarlo.<br />

Jumch'ijasiña. Tener algo así en la boca mucho<br />

tiempo.<br />

Jumch'ixaruña. Traer en la boca.<br />

Jumch'ixarusiña. Idem.<br />

Jumch'inuqaña. 3 -qi. Echarlo.<br />

Jumch'irpäña. Echarlo fuera.<br />

Jumch'intaña. Echar dentro de algo lo que así trae.<br />

Jumch'usuña. Escupirlo.<br />

Jumch'ususiña, jarususiña, qakususiña. Enjuagarse<br />

la boca.<br />

Jumch'i. Un trago de algo. Maya umch'iki umusuma:<br />

toma sólo un trago.<br />

Jumq'uña. Jumch'iña. Tener o traer agua en la boca.<br />

Y compónese este verbo como el pasado que<br />

significa lo mismo.<br />

Jumiwa. Cántaro pequeño.<br />

Jumiwaña. Echarle agua.<br />

Jumiwantaña. Idem.<br />

Jumiwakipaña. Pasar lo que está en uno, en otro tal.<br />

Jump'iña, jumayuña. Sudar.<br />

Jump'ikipaña, phutikipaña. Sudar mucho.<br />

Jump'itaña. Idem.<br />

Jumayujasiña, phutijasiña vel jumayujasña. Idem.<br />

Jümi. Vaho o vapor que sale de la tierra y otras cosas<br />

calientes.<br />

Jümiraña Salir el vaho. + Sudar, hacer bochorno. +<br />

Haber bullicio y estruendo como en las fiestas de<br />

mucha gente.<br />

Jümikipaña. Andar el estruendo o bullicio de la<br />

gente, chirimías, &c.<br />

Jump'äña. Hacer sudar.<br />

Jump'ijäña. Idem.<br />

Jump'i uta. Casa muy caliente donde dan sudores.<br />

Jump'uqaña. 3 -qi. Bullir mucha gente, ganado,<br />

gusanos, hormigas, pájaros, pescados, en la mar,<br />

&c.<br />

Jump'uqiña. Idem. Y por ser verbo de andar admite<br />

todas las partículas del verbo aywiña, que se<br />

hallarán arriba en su lugar. Bastará aquí poner<br />

algunos pocos.<br />

Jump'ux jump'uxtaña. Bullir mucha gente, andar en<br />

alguna chácara, obra, edificio, &c.<br />

Jump'uxranttaña. Entrar así mucha gente y también<br />

bajarse la espuma.<br />

Jump'uxthaptaña. Juntarse toda la tropa.<br />

Jump'ukipaña. Cercar la multitud alguna casa.<br />

Jump'usuña. Salir o henchir alguna casa la tropa. Es<br />

de notar que cuando este verbo se compone con<br />

alguna partícula se le quitará la -qa o -qi, haciendo<br />

cuenta que es jump'uña y no jump'uqaña; como<br />

puede verse en estos compuestos mismos que aquí<br />

ponemos:<br />

Jump'uxtäña vel jump'uyaña. Hacer que ande la<br />

tropa.<br />

Junkhu tallami. Pariente cruel que extraña a los<br />

suyos. Apaña junkuku, posponiendo.<br />

Junkusiña. Jugar como a la tagua, con un dado<br />

grande de madera, adelantando unas piedrecitas en<br />

sus casas u hoyos, lo mismo que jalanqulaña.<br />

Junqusiña. Juego de esta manera.<br />

Junkuña. Llevar algo en un paño o toca. Admite todas<br />

las composiciones del verbo apaña como son:<br />

Junkuniña. Traer<br />

Junkusuña. Sacar,<br />

Junkuntaña. Meter,<br />

Junkuranaña. Ir a presentar algo en un paño o<br />

frutero,<br />

Junkustaqaña. 3 -qi. Salir al encuentro con algún<br />

paño así.<br />

Junkutusnuña. Salir algo de lo que lleva en el paño o<br />

algún palo, raíz, &c. que estaba hincado.<br />

Junkutaltaña. Idem. Y también levantarse la gente<br />

alborotada.<br />

Junkuwaqtaña. Caerse algo del paño. + O apartarse<br />

alguno de la manada. + O caerse alguna piedra que<br />

se despegó de la pared.<br />

Junkuña. El paño dónde llevan algo o la mantellina


Vocabulario de la Lengua Aymara 371<br />

que traen las indias en la cabeza que también suele<br />

servir de llevar.<br />

Juni vel juniña. Pasto.<br />

Juniña. Pacer como los animales las hierbas del<br />

campo.<br />

Juniskaña. Estar paciendo.<br />

Juniru jikhaña. Llevar una bestia al campo. Anakiña,<br />

si son muchas.<br />

Juniru anarpäña. Echarlas al pasto.<br />

Junitha anakiniña. Traerlas.<br />

Junithaptaña. Juntarse para pacer. + Y también<br />

trabarse muchos para reñir. + Juntarse muchas<br />

ocupaciones, &c.<br />

Junisiña. Idem. Con todas las significaciones dichas.<br />

Junt'u, juxsa. Caliente.<br />

Junt'uxaña. Calentarse.<br />

Junt'uptaña. Idem.<br />

Junt'utaña. Idem.<br />

Junt'ujaña. Estarse quemando.<br />

Junt'ujasiña. Idem.<br />

Junt'uwaña. Activo. Hacer quemar.<br />

Junt'uchaña. Calentar o quemar.<br />

Junt'u. Recio. Junt'u nuwama arusima: dale recio,<br />

habla recio, &c.<br />

Junt'u yaphiña. Atar fuertemente.<br />

Junt'u. En breve. Junt'u jutxana: volvió en breve.<br />

Junt'u, sü. Nuevamene o recién hecho. Junt'u qullqi:<br />

moneda recién batida o plata así sacada.<br />

Junt'u vel sü aycha. Carne recién muerta.<br />

Junt'u amaya. Recién muerto.<br />

Junt'u amayana misarapiña. Hacer decir misa para<br />

el que murió poco tiempo ha.<br />

Junuña. Punzar, horadar, hacer algo con la punta del<br />

cuchillo, punzón, &c.<br />

Junuwaña. Hacer punzar o picar.<br />

Junuyaña. Mandarlo, &c.<br />

Junuwasiña. Hacerse punzar o permitir que le piquen.<br />

Junuqaña. 3 -qi. Apartar algo con la punta.<br />

Junukataña. Clavar algo en la pared o cosa<br />

semejante.<br />

Junuch'ukiña. Dar muchas punzadas.<br />

Junujraña. Esparcir algo con la punta, como hacen a<br />

las papas con el escardillo.<br />

Junuwaña. Darse prisa en ello o hacer eso antes que<br />

vaya a otra cosa; dejarlo hecho primero.<br />

Junuwaqtaña. Salir sin caer un palo, de como antes<br />

estaba.<br />

Junuwäsiña. Horadar o punzar a diestro y a siniestro.<br />

Junujaña. 3 -ji. Hincar algo como una aguja, en el<br />

sombrero.<br />

Junujasiña. Idem.<br />

Junuxaña. 3 -xi. Volver a punzar.<br />

Junuxäña. 3 -xi. Horadar, como otro lo hace.<br />

Junuxaruña. Comenzar así.<br />

Junuxataña. Idem.<br />

Junuxtaña. Pasar la punta de banda en banda.<br />

Junumukuña. Horadar tuerto.<br />

Junumukutaña. Salir tuerto.<br />

Jununaqaña. Aquí y acullá.<br />

Jununaqtaña. Estar muchos palos o cosas hincadas<br />

en varias partes.<br />

Jununiña. Ir a horadar.<br />

Jununuqaña. En muchas partes.<br />

Jununuqtaña. Haber muchas agujeros o cosas<br />

hincadas en alguna parte.<br />

Jununtaña. Meter la punta, dar estocada.<br />

Jununtasiña. Darse a sí mismo.<br />

Junukipa junururuña. Horadar a menudo o hincar<br />

palos una y otra vez.<br />

Junukipaña. Pasar algo de banda a banda. Activo.<br />

Junukiptaña. Salir a la otra banda o pasar.<br />

Junuraña. Sacar lo hincado.<br />

Junuraqaña. 3 -qi. Hurtar las papas sacándolas del<br />

campo u horadar algo con daño de otro.<br />

Junurachaña. Horadar fuera de tiempo ocupándose<br />

mientras había de entender en otra cosa.<br />

Junuranaña. Alegrar alderredor de lo que se ha de<br />

sacar.<br />

Junuranttaña. Hundirse o bajar más lo que estaba<br />

hincado o un animal que está encenagado.<br />

Junurpäña. Sacarlo todo horadando o lo que está<br />

hincado.<br />

Junuskaña. Estar horadando.<br />

Junusiña. Sacar cosa suya horadando como la chácara<br />

de papas o punzarse a sí mismo. Porque esta<br />

partícula, -si muchas veces significa reciprocación.<br />

Jununtasxaña, sukuntasxaña. Tomar a meter la<br />

espada o a envainar.<br />

Junusuña. Sacar lo hincado.<br />

Junusu jununtaña. Sacar y volver a hincar muchas<br />

veces.<br />

Junut'aña. Hincar de presto como una aguja en el<br />

sombrero o en un paño, &c.<br />

Junuthapiña. Sacar, juntando lo que se saca.<br />

Junuthaptaña. Encontrarse lo que se hinca de ambas<br />

partes.<br />

Junuthaltaña. Estar para salir los palos hincados.<br />

Junuthapi junuruña. Acabar de sacar todas las papas<br />

que hay en una chácara.<br />

Junutataña. Comenzar a hacer la cosecha todos<br />

juntos.<br />

Junutatxaña. Volver a la cosecha después de haberla


372 Ludovico Bertonio<br />

dejado con alguna ocasión.<br />

Junutusnuña, ullusuña. Salir afuera, de una parte a<br />

otra, como lo que se va hincando,<br />

Junutusnuwaña. Hacer que pase de la otra banda<br />

lo que se hinca.<br />

Junuta jununuqaña. Meter y sacar.<br />

Junu junuña. Punzar, horadar más y más muchas<br />

veces, por que la repetición significa frecuentación.<br />

Por no alargar más los compuestos de este verbo<br />

dejé de poner algunas partículas, y también<br />

concedo que otras, con que se han compuesto no<br />

son muy usadas: porque más ordinariamente entran<br />

en los verbos de llevar y de andar que en otros; con<br />

todo eso pueden pasar y cuando no se entendiese<br />

claramente sería mejor usar de circunloquio; pues<br />

la mayor claridad es lo que se pretende.<br />

Junu. Diez mil, nombre numeral.<br />

Junu junu. Millares de millares, número infinito<br />

como jachu jachu, waranqa waranqa, laq'a laq'a.<br />

Juñi. Madeja de hilado.<br />

Juñichaña. Hacer madeja.<br />

Juñixtaña, mirq'ixtaña, llikaxtaña. Romperse,<br />

gastarse el vestido.<br />

Juñisiña, laykusiña. Enmarañarse la madeja.<br />

Juñinaqtaña. Andar desmandados los hilos de la<br />

madeja, no por su orden.<br />

Juñina qhachurapa. Cuenda.<br />

Juñiru qhachurachaña. Echar cuenda a la madeja.<br />

Jupuqu. Espuma de la olla, laguna, &c.<br />

Jupuquchasiña. Hacer espuma.<br />

Jupuqiña. Idem.<br />

Jupuqukipaña. Idem.<br />

Jupuquptaña. Idem.<br />

Jupuquthusnuña. Subir la espuma y también airarse.<br />

Jupuqusnuña. Idem.<br />

Jupuquntxaña. Bajarse.<br />

Jupuqurpäña. Derramarse.<br />

Jupuqumukuña. Idem. Y también desfogar la ira.<br />

Jupuqu lankaraña. Espumar.<br />

Jupuqu chawuraña. Idem.<br />

Jupuqu äraña. Espumar con cuchara.<br />

Jupa. Él, "Ipse" pronombre.<br />

Jupajachaña. Hacer que a él se parezca o sea como él<br />

es.<br />

Jupajachasi. Hacer que a sí propio se parezca o sea<br />

como él.<br />

Juphantha. A su parecer o juicio.<br />

Jupa jiwra. Quinua o mijo.<br />

Jupa ajanu. Espiga de quinua.<br />

Jupa nayra. Un grano de ella.<br />

Jupa chäka. Idem: Lawa. Caña de ella.<br />

Jupa t'ant'a. Pan de quinua.<br />

Jupa juchhachaña. Hacer mazamora de quinua.<br />

Jupa juchhaña. Comerla.<br />

Jupa thapiña vel phawaña. Sembrar quinua.<br />

Jupa q'ichujaña. 3 -ji Quebrar la espiga de la quinua.<br />

Jupiña, warariña, q'uslluña. Hacer ruido hablando<br />

muchos, jugando, &c.<br />

Jupiwäsiña. Hacer mucho ruido en todas partes.<br />

Jupikataña. Llegarse con mucho llanto o vocería.<br />

Jupixataña. Comenzar a dar voces muchos.<br />

Jupixäña. 3 -xi. Ayudar a dar voces y alaridos.<br />

Jupixaruña. Seguir al que se parte de casa, llorando<br />

con él.<br />

Jupimukuña. Ahuyentar a gritos.<br />

Jupinuqtaña. Juntarse llorando.<br />

Jupintaña. Entrar llorando.<br />

Jupikipaña. Pasar de largo llorando o dando voces.<br />

Jupikiptaña. Idem.<br />

Jupiranaña. Acogerse a alguno así llorando.<br />

Jupirpäña. Acompañar, salir un poco así con alguno.<br />

Jupiranttaña. Entrar llorando.<br />

Jupirukiptaña. No hacer otra cosa que llorar así.<br />

Jupiyasiña. Meterlo todo a voces cuando disputan o<br />

contienden.<br />

Jupistaqaña. Salir al encuentro todos gritando,<br />

llorando o voceando.<br />

Jupisuña. Salir llorando así.<br />

Jupit'aña. Llorar así por aquel momento que se ofrece<br />

ocasión.<br />

Jupithapiña. Juntarse en un lugar los que lloran.<br />

Jupithaptaña. Idem. Y también reñir todos juntos a<br />

uno.<br />

Jupithapi jupiruña. Juntarse de todas partes<br />

voceando contra el ladrón, zorra, lobo, &c.<br />

Jupithaltaña. Comenzar todos juntos a vocear.<br />

Jupitataña. Idem.<br />

Jupitatxaña. Volver a llorar los que habían callado.<br />

Jupithusnuña. Salir llorando.<br />

Jupita jupinuqaña. 3 -qi. Llorar después callar y<br />

tornar otra vez a llorar.<br />

Jupi jupiña. Dar gritos frecuentemente. Unas veces<br />

hemos dicho que significa llorar, otras dar voces,<br />

otras hacer ruido. No porque un compuesto<br />

significa uno y otro, sino por no alargar no se han<br />

puesto siempre todos, pero siempre tiene todas<br />

aquellas significaciones.<br />

Jupi. Murmullo, llanto, vocería.<br />

Juqhu juqhu, q'ullta. Agua cenagosa.<br />

Juqhuña, allpiña, murïña. Mojarse cayendo en el<br />

agua o lloviendo.<br />

Juqhuchaña, allpichaña. Mojar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 373<br />

Juqhuña. Estar todo mojado en lágrimas. Jacha<br />

juqhuña: este vocablo es nombre y verbo;<br />

derramarlas.<br />

Jukhusuña. Sacar derramando como cuando hacen<br />

sal.<br />

Jurajaña. 3 -ji. T'urujaña. Cortar con los diente.<br />

Juraña. Idem.<br />

Jurakipaña, khistukipaña. Roer o cortar así.<br />

Jurakipa, juraruruña. Idem.<br />

Jurantaña. Royendo tragar.<br />

Jüra, phututu. El vaho, humo o vapor de la tierra o<br />

de otras cosas calientes.<br />

Jüraña, phututuña. Salir el vaho o vapor; o estar<br />

sudado y caluroso.<br />

Jürakipaña, phututukipaña. Idem. + Y también estar<br />

calmado de calor, con transición: Jürakipitu,<br />

phututukipitu.<br />

Jürusuña, phututusuña. Idem.<br />

Jürusunuña. Idem.<br />

Jüra. El ímpetu del golpe de la espada, piedra, palo,<br />

&c. Espadaña jürapaki apatawina: el ímpetu solo<br />

de la espada le hizo caer o dar en el suelo.<br />

Juri vel juqhu. Cieno o ciénega.<br />

Juri uma. Agua turbia.<br />

Juriwaña. 3 -wi. Enturbiarse.<br />

Jurichaña, umachaña. Mojar o regar mucho.<br />

Jurpi. De aquí a dos días.<br />

Jurpi, qhara jurpi. Mañana o es otro día. Tiempo<br />

indeterminado.<br />

Jurpijaña. 3 -ji. Hilvanar o dar puntadas largas.<br />

Jurphithapiña. Idem.<br />

Jurqiña, jat'iña. Escarbar la tierra. + Y arañar.<br />

Jurqintaña. Escarbar mucho o ahondar o arañar.<br />

Jurusuña. Comerlo todo así.<br />

Juri. Agua turbia o cualquier licor.<br />

Juriwaña. Enturbiarse.<br />

Juriwäña. Enturbiar.<br />

Juriwaxaña. Enturbiarse.<br />

Juriwäxaña. Enturbiar.<br />

Jurk'uña, p'iyaña. Horadar.<br />

Juruk'untaña. Idem.<br />

Juruk'usuña. Idem.<br />

Jurk'ukipaña. Idem.<br />

Jurk'unuqaña. Horadar en muchas partes algo.<br />

Jurma. Mocos de la nariz.<br />

Jurmaña. Mocoso.<br />

Jurmaxtara. Idem.<br />

Jurmani. Idem.<br />

Jurmat'aña. Echar los mocos.<br />

Jurma qhinsusuña. Sonarlos.<br />

Jurma qhinsarpäña. Idem.<br />

Jurma juchhantaña. Volverlos adentro.<br />

Jurma qhultuntaña. Idem.<br />

Jurma sulaqasiña, phiskuqasiña. Limpiárselos.<br />

Jurma. Goma que sale del árbol.<br />

Jurma uraqi. Deslizadero.<br />

Jurma jurma uraqi. Idem<br />

Jurkusuña. Sacar escarbando.<br />

Jurqiwäsiña. Escarbar o arañar a todas partes.<br />

Jurqinuqasiña, jat'inuqasiña. Arañarse uno a otro.<br />

Jurqinuqtata. Estar arañando todo muy lastimado.<br />

Participio.<br />

Jurqikipa jurqiruruña. Arañar más y más, de arriba<br />

abajo y de abajo arriba.<br />

Jurqiranaña. Escarbar a raiz de la pared o alrededor y<br />

también junto al pescuezo.<br />

Jurqhirpäña. Arañar con mucha fuerza o todo.<br />

Jurqiyasiña. Dejarse arañar.<br />

Jurqithaptaña. Acometerse para arañarse uno a otro.<br />

Juru qamawisa. Uno que no tiene oficio en algún<br />

pueblo, como son los advenedizos, que no acuden a<br />

ningún servicio personal.<br />

Juru wallqipu. Garniel o bolsa de lobo marino.<br />

Jururu. Entreverado de blanco y pardo; dícese<br />

solamente de caballos, carneros, perros, &c.<br />

Jururuchaña. Poner a uno todo de sangre. Wilana<br />

jururuchitu, wila jururuki ullasiña: parecer o estar<br />

todo ensangrentado.<br />

Jurujuru. Pueblo así llamado y nuevamente poblado<br />

junto a las sepulturas donde en este tiempo hay<br />

grandes minas de plata.<br />

Jurut'uma. Leña seca o raíces que se hallan por esas<br />

punas, &c.<br />

Jusaña, chhukuña. Andar muchos corriendo. Admite<br />

las partículas del verbo aywiña y así no será<br />

necesario poner aquí sus compuestos.<br />

Juska vel kuska. Igual.<br />

Juskachaña, pampachaña. Igualar el suelo y otras<br />

cosas.<br />

Juskasiña, wiskasiña. Pedir limosna.<br />

Juskaña, wiskaña. Dar limosna.<br />

Juskathapisiña. Juntar mucha.<br />

Juskajraña, wiskajraña. Dar limosna a muchos.<br />

Jusqullu. Señal o cardenal que deja el golpe. +<br />

Larama jusqullu. Idem.<br />

Jusqulluchaña vel larama jusqulluchaña.<br />

Acardenalar.<br />

Jusqhuña. Saltar estando sentado.<br />

Jusqhunuqaña. 3 -qi. Andar así saltando.<br />

Jusqhunuqasiña. Jugar así.<br />

Juskuña, khuyaña, qamaña. Dar a mano llena o a<br />

contento del que recibe.


374 Ludovico Bertonio<br />

Dios, juskutu: Dios me hace mil regalos y<br />

mercedes en todo.<br />

Juskuri. Bien hechor.<br />

Juskurija, yuqanija. Son vocablos antiguos con que<br />

significaban el dador de la vida y bienes que eran<br />

sus ídolos.<br />

Juskuña, imaña. Guardar.<br />

Jüstiq'ina. Cólico o retorcimiento de tripas.<br />

Jüstiq'ina usuña. Enfermar así.<br />

Jüstiq'inaptaña. Idem.<br />

Jüstiq'inani. Él que tiene esta mal.<br />

Juskusi. Despensa.<br />

Juskusi phuti. Joyel o petaca.<br />

Juskusi waqa. Talega y cualquiera cosa donde se<br />

guarda algo tiene este nombre.<br />

Jusku usu. Cáncer o enfermedad semejante que da en<br />

las narices y en el rostro.<br />

Jusku usu mistutu. Tenerle, salirle.<br />

Jusuku usuna t'uruta vel tukusuta. Comido de<br />

cáncer.<br />

Jusq'uña. Poner en la tasa o en el padrón de los que la<br />

pagan y también sacar del padrón a los que<br />

reservan poniendo en otro padrón o quipu de los<br />

reservados.<br />

Jusq'untaña. Idem.<br />

Jusq'utaru qamaña. Ser de tasa.<br />

Jusq'uta. Sacado o puesto en ella.<br />

Jusq'uraña, sich'iraña. Deshojar los ramos.<br />

Jusq'untasiña, ch'apintasiña. Lastimarse la mano<br />

con alguna astilla que entra aderezando o labrando<br />

algún palo.<br />

Jusq'usuña. Sacar algunas espigas del manojo,<br />

algunos pelos de la barba, cabellos de la cabellera y<br />

cosas semejantes,<br />

Jusq'uranttaña. Entrarse una astilla así al modo<br />

dicho.<br />

Jusq'untaña. Idem.<br />

Jusq'uthapiña. Emparejar el manojo de ichu, &c.<br />

sacudiéndolo para que salga lo que es más corto.<br />

Jutaña. Venir. Y aunque es verbo de movimiento no<br />

se compone en todas las partículas como otros, sino<br />

con muy pocas.<br />

Jutiri chuyma. Inclinación natural. Jutiri<br />

chuymapakamaki saranaqi: vivir según su<br />

inclinación.<br />

Jutxäña. Volver.<br />

Jutaniña. Venir hacía donde nosotros estamos como<br />

jutaña.<br />

Jut'i. Mata de hierbas, papas, &c. y también árbol<br />

grande: qulli. Idem: manzana maya jut'i: un qulli,<br />

un manzano, &c. Y también ñaq'uta maya jut'i: un<br />

mechón de cabellos.<br />

Jut'iña, qurpaña. Apartar o poner en discordia los<br />

amigos.<br />

Jutïxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Jutïsiña, qurpasiña. Apartarse, desavenirse los<br />

amigos y dividir entre si las tierras<br />

Jutijasiña. Idem.<br />

Jutunqä. Saliva.<br />

Jutunqä thusamukuña, jumch'imukuña. Escupir.<br />

Jutunqä thusarpäña, jumch'irpäña. Idem.<br />

Jutunqä manq'antaña. Estar a diente comiendo los<br />

otros, sin convidarle ni darle nada.<br />

Jut'uraña. Darse un hartazgo. Manq'awi, k'usawi<br />

jut'uraña: dado me he una hartazgo de comer y<br />

beber todo lo que había.<br />

Jut'urasiña. Comer o crápula.<br />

Juthuña. Salir, originarse, nacer como de su principio.<br />

Jut'urasinatha jucha ancha jucha: Muchos pecados<br />

nacen de la crápula. + Jaqinaka Adanatha<br />

juthutanwa: todos los hombres nacemos o tenemos<br />

principio de Adán.<br />

Juthurapiña. Nacerme, venirme algo. ¿Kawkitha aka<br />

qullqi juthurapitama? ¿De dónde le viene esta plata<br />

o dinero?<br />

Juthuwi. Origen y principio, madriguera de donde<br />

salen las cosas. Jaqina juthuwipa Adanawa: Adán<br />

es principio de los hombres. Entiéndese después de<br />

Dios.<br />

Juthu. Idem.<br />

Juthuwawi. Idem.<br />

Juthawi. Idem.<br />

Juthawi, walawi ät'aña. Dar a cara a alguno con las<br />

cosas que hizo desde principio o antiguamente.<br />

Juthuwaña, apsuña. Sacar muchas o todas las cosas<br />

que hay en alguna troje, almacén o casa. Nina taqi<br />

juthütu: el fuego me hizo sacarlo todo vel juthutu.<br />

Jut'u. Desecho del maíz.<br />

Jutuya. Instrumento de ichu a manera de olla para<br />

coger pescado.<br />

Jutuyaña. Pescar con él.<br />

Juxsalla. Monstruo o cosa que tiene más o menos de<br />

lo que naturaleza suele dar, así a los hombres como<br />

a los animales. Llallawa: es más propio de papas<br />

monstruosas.<br />

Juxsa, junt'u. Caliente.<br />

Juxsa uma. Agua caliente.<br />

Juxsa uraqi. Tierra templada.<br />

Juxsaptaña. Calentarse.<br />

Juxsaptäña. Calentar.<br />

Juxsäña. Idem.<br />

Juxsachaña. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 375<br />

Juxsachäña. Hacer calentar.<br />

Juxsa ikiña. Dormir abrigado.<br />

Juxsanaki qamaña. Vivir en tierra templada.<br />

Juxsaki saraña. Caminar abrigado, sin frío.<br />

Juxsatataña. Calentarse al sol o a la lumbre, tomar<br />

calor. + Wiñaya iwxatasa jani juxsatatiritati:<br />

aunque siempre prediquen no te mueves, no entras<br />

en calor.<br />

Juykhu. Ciego de uno o de ambos ojos. Jakha nayra<br />

juykhu: tuerto faldo de un ojo.<br />

Juykhuxaña. 3 -xi. Cegarse.<br />

Juykhuptaña. Idem.<br />

Juykhutaña. Idem.<br />

Juykhukiptaña. Idem.<br />

Juykhukipaña. Idem.<br />

Juykhuchaña. Cegar a otro.<br />

Juykhuptäña. &c. Idem.<br />

Juykhuchaña. Vendar los ojos para que no vea.<br />

Juykhuchasiña. Vendarselos así.<br />

Juykhunchaña. Ganar el juego zapatero, sin que gane<br />

nada el otro.<br />

Juykhuwawa. Una tripa grande de los animales, quizá<br />

es el estómago.<br />

Juykhuñuxtu, yarakaka. Pájaro que llamamos pito,<br />

de pico muy largo y gritón.<br />

Juyphi. Escarcha.<br />

Juyphijaña. 3 -ji. Caer la escarcha o rocío.<br />

Juyphixataña. Caer encima.<br />

Juyphintaña. Entrar la escarcha.<br />

Juyu vel juxsa. Caliente o abrigado.<br />

Juyuchaña. Calentar, abrigar.<br />

K<br />

Ka. Interjección de uno que da algo, como quien dice:<br />

toma.<br />

Kä. Qawi o chuño de ocas.<br />

Kächilla. Dadivoso.<br />

Käwari. Desnudo, muy roto.<br />

Källachi, apallichi. Bienes muebles.<br />

Källachini, apallachini. Rico de bienes muebles.<br />

Kacha. Mensajero.<br />

Kacha maña. Ir por mensajero.<br />

Kachuma. Pepino de las indias.<br />

Kachurachaña vel mallkhaña. Comer sin acordarse<br />

de sus compañeros, no convidarlos.<br />

Kachura. Él que come a solas.<br />

Kallaña. Llevar dos o tres una cosa en peso o en<br />

andas, &c. Y por ser verbo de llevar, se compone<br />

con muchas partículas como el verbo apaña.<br />

Kallaña. Llevar a uno el tropel de la gente.<br />

Kallaña. Plantar cualquier cosa.<br />

Kallantaña. Meter bien la raíz.<br />

Kallusuña. Sacar las plantas.<br />

Kallaña vel khuyaña. Dar. Dios qawra kallitu.<br />

Kallasiña. Dar la comida necesaria.<br />

Kallaqaña. 3 -qi, sapach'aña. Aderezar, poner bien.<br />

Kallaqasiña, yatäsiña. Armarse.<br />

Kallaqaña. 3 -qi, layqachaña. Enhechizar.<br />

Kallaqaña. 3 -qi. Trazar algo.<br />

Kallata jaqi. Dichoso.<br />

Kallat'aña. Idem: wat'aña. Remendar con un pedazo<br />

de paño.<br />

Kallanka vel kachi. Coral. Ut Supra.<br />

Kallachi, sama sama. Hombro.<br />

Kallachiru qhiwiña. Llevar.<br />

Kallachiru qhiwixaruña. Idem: llevar al hombro.<br />

Kallaki. A punto. Apiqi saraña, kallaki yampanaqi:<br />

Aprestándose está para partirse al punto. Manq'aña<br />

kallaki utki: está a punto para comer. Aka isi<br />

ist'asiña kallakiwa: este vestido está para luego<br />

ponerse.<br />

Kallaki. Templadamente. Purakaru kallaki manq'aña.<br />

Kallata. Al justo. Aka sapatu jumataki kallatakiwa:<br />

este zapato te viene muy justo.<br />

Kalla ampatu. Mariposa.<br />

Kallawaña, aypanaña. Irse de su pueblo o casa de<br />

aburrido.<br />

Kallawäña. Hacer que se vaya.<br />

Kallara tanka. Sombrero de grande falda.<br />

Kallapu. Escalera para arrimar a las paredes, con<br />

travesaños.


376 Ludovico Bertonio<br />

Kallapu lat'usuña. Subirla. + Lat'antaña: bajarla,<br />

Kallka. Sepultura de piedras debajo de tierra, para los<br />

principales.<br />

Kallkaña. 3 -ki. Hacerla.<br />

Kallkachaña. Idem. Y también hacer encañado de<br />

piedras para que sirva de puente.<br />

Kallkaña. 3 -ki. Hacerse callos en los pies por el<br />

mucho andar; úsase con transición, kayu kallkitu.<br />

Kallchaña. Coger el maíz, cortándolo.<br />

Kallcharpäña. Podar.<br />

Kallchthapiña. Coger y juntarle.<br />

Kallisä. Relámpago.<br />

Kallisä lliphij lliphijti vel lliju llijuti vel jallpasi.<br />

Relampaguear.<br />

Kallisäni jaqi. Uno que habla recio o que tiene mucha<br />

energía en sus palabras.<br />

Kallmu vel khawllu. Papas a medio asar o cocer.<br />

Kamaña. Medir con vara o fanega, azumbre, soga,<br />

&c.<br />

Kamat'aña, tuphut'aña. Idem.<br />

Kamaña, tupuña. Medida.<br />

Kamaña, khuyaña. Hacer bien.<br />

Kamaräña. Aparejar todo lo que es menester.<br />

Kamaräsiña. Aparejarse.<br />

Kamachiña. Mandar.<br />

Kamachita aru. Mandamiento.<br />

Kamachiwaña. Dejar mandado.<br />

¿Kamachaña? Verbo interrogativo. ¿Qué hago? Y si<br />

la precede la negación es negativo o prohibitivo y<br />

no interrogativo. Jani kamachajatati: no hagas<br />

nada.<br />

¿Kamachiri?. ¿Para qué?<br />

¿Kamachipana? Idem.<br />

Kamantira. Un pajarito azul.<br />

Kamana vel kamani. Pospuesto a los nombres,<br />

significa tener por oficio o costumbre lo que el<br />

nombre dice. Qillqakamana: escribiente.<br />

Anatakamana: jugador. Véase la gramática P. 3<br />

cap. 2.§.1.<br />

Kamani. Digno. Jani aka utankaña kamanitti: no soy<br />

digno de vivir en esta casa.<br />

Kamaña, luraña. Crear.<br />

Kamiri. Criador, propio de Dios.<br />

Kama. Preposición: hasta.<br />

Kama. Todos los de una especie o género de cualquier<br />

cosa. Chachakama, marmikama, &c. Todos los<br />

varones, todas las mujeres.<br />

Kamquta vel suma. Hermoso.<br />

¿Kamichaña?. ¿Qué hago? Vide supra:<br />

¿Kamachaña?.<br />

¿Kamichiri? ¿Para qué?<br />

¿Kamisa?. ¿Cómo? "Adverbium similitudinis".<br />

¿Kamisa?. ¿Cómo? "Adverbium interrogando.<br />

Kamisasa. De cualquier suerte o manera.<br />

¿Kamisña?. ¿ Qué quieres? Compuesto de kamisa y<br />

saña.<br />

¿Kamista?. ¿Cómo estás? Bueno o malo de kamisa y<br />

-tha<br />

Kami jupa. Quinua, entre colorada y negra.<br />

Kanaskiru. Pajarito pintado de varias plumas.<br />

Kankaña. Ser y acontecer. Verbo sum. Es fui.<br />

Kankaña: el ser o esencia, con este nombre pospuesto<br />

a los concretos, se hacen los abstractos. Janq'u:<br />

blanco. Janq'u kankaña, vel janq'uña: blancura; y<br />

así de todos los demás.<br />

Kankäña. Hacer que sea.<br />

Kankañani. Cosa que tiene ser. Dios kankañani: que<br />

tiene el ser de Dios. Jaqi kankañani: de hombre.<br />

Kankawi vel kankata. El ser. Cuando se haya de usar<br />

de éste o de kankaña, el uso lo enseñará.<br />

Kankawi: ordinariamente sirve cuando decimos<br />

por ser yo, tú, aquél, &c.<br />

Kankawijata, kankawimatha, kankawipatha. Por<br />

ser fuerte todos te temen: sinti kankawimatha,<br />

Idem: kankatamatha, taqi jaxsaratama.<br />

Kankaña. Asar con asador o en cazuela, &c.<br />

Kankasiña. Asarse de suyo, sin que nadie intervenga.<br />

Kanka. El asado. P'isaqa kanka, cabrito kanka, &c.<br />

Asado de perdiz, de cabrito, &c.<br />

Kankaña. Asador.<br />

Kanka. Vide: laqhampu.<br />

Kankarpuña. Neutro. Abrasar mucho el sol o fuego.<br />

Inti vel lupi kankarputu.<br />

Kankarpuña. Haber celajes en el cielo: laqhampuru<br />

kankarpu.<br />

Kankawa. Campanilla que atan al cuello del carnero.<br />

+ Sonar: chilin chilintaña.<br />

Kankawa. Piedrecita o china.<br />

Kanjlla. Leña espinosa.<br />

Kanqulla. Color encamado.<br />

Kankalli, sillpi. Delgado. Jayu kankalli: costras de<br />

sal.<br />

Kani. Trabajosamente.<br />

Kani jakaña, saraña. &c. Vivir, andar con trabajo.<br />

Kanichasiña. Vivir con trabajo, con mucha pobreza.<br />

Kanichäña. Importunar para que le dé algo.<br />

Kani. Mujer de los yungas hacia al sur. Mala: es mujer<br />

hacia al norte respecto de esta provincia Lupaca.<br />

Kanisa apujaki arusiña. Hablar como si ya fuera<br />

señor.<br />

Kaniphu. Una plancha de plata que los incas suelen<br />

ponerse en la frente.


Vocabulario de la Lengua Aymara 377<br />

Kaniphut'asiña. Ponérsele.<br />

Kapa vel chiya. El palma.<br />

Kapaña. Medir a palmos.<br />

Kapanqu. Cobarde, medroso.<br />

Kapaña. Andar despacio como el enfermo o que tiene<br />

grillos o mula que tienen sueltas o trabas.<br />

Kapaxataña vel lat'axataña. Subir a caballo o cosa<br />

semejante.<br />

Karpa. Toldo y también vela del navío.<br />

Karpaña vel karpasiña. Hacer toldo.<br />

Karpa. Pospuesto a tanta, como tantakarpa: ramera.<br />

Kasaraña. Casar, dar estado de matrimonio.<br />

Kasarasiña. Casarse.<br />

Kasawita, jayra. Perezoso, y también falso,<br />

desmedrado.<br />

Kasi jaqi. Hombre pacífico.<br />

Kasi jaqi. Plebeyo, ordinario.<br />

Kasi läki. En balde.<br />

Kasi thapaki. Sin daño, sano y salvo. Sin averías.<br />

Kasi jaychiriksampi vel jaychasma. Estate quedo;<br />

mira no te dé una vuelta.<br />

Katiputa. Plata, chafalonía.<br />

Katuña. Tomar y tocar.<br />

Katut'aña. Tocar o retozar.<br />

Katuthapiña. Tomar del vestido.<br />

Katujasiña. Tener sin dejar.<br />

Katujasiña. Conservar.<br />

Katusxaña. Cobrar cosa suya.<br />

Katuña. Infeccionarse. Qarachi. Idem: wanthi katuña:<br />

infeccionarse de sarna, bubas, &c.<br />

Katuxaruña. Tomar en brazos.<br />

Katuxaruta. Él que tiene en brazos.<br />

Katuranaña. Llegarse para tocar o buscarle lo que<br />

tiene.<br />

Katunuqaña. 3 -qi. Tomar muchas cosas o mucho.<br />

Katut'äsiña. Dejarse retozar.<br />

Kawallusiña. Subir a caballo.<br />

Kawallut'asiña. Idem.<br />

Kawallut'asita saraña. Andar en caballo.<br />

Kawallunaqaña. Idem.<br />

Kawallutha lat'araña. Bajar.<br />

Kawalluru lat'axataña. Subir.<br />

Kawalluru ankasiña. Subir a las ancas o tomar a las<br />

ancas.<br />

Kawaña. Bailar una rueda de gente tomándose de las<br />

manos.<br />

Kawantaña. Bailar así mucho tiempo.<br />

Kawiri mantaña. Entrar en baile.<br />

Kawarukiptaña. Embebecerse en bailar.<br />

¿Kawki?. ¿Dónde o a dónde? Según la preposición<br />

que le sigue.<br />

¿Kawkina?. ¿En qué lugar? ¿Dónde?<br />

¿Kawkiru?. ¿ A dónde?<br />

¿Kawkiwja?. ¿En dónde?<br />

¿Kawkitha?. ¿Por dónde?<br />

¿Kawkiqata?. ¿Por dónde?<br />

¿Kawkichapi?. ¿ Cuál de estos?<br />

¿Kawkipiri? Idem.<br />

Kawkipanaki. Algunas veces.<br />

¿Kawkipacha? ¿kamsa? vel ¿kunapacha?.<br />

¿ Cuándo?<br />

¿Kawkipi yanatha? ¿kunapi tukutha?. ¿A qué he<br />

venido yo?<br />

¿Kawkinkaña?. Preguntar ¿Dónde está?<br />

Kawkist'aña, chhaqhaña. 3 -qi. Ausentarse.<br />

Kawkichaña. Idem.<br />

Kawkist'atawina, mutütaspa sasina. Por miedo del<br />

castigo se ausentó. Estos dos verbos no son aquí<br />

interrogativos.<br />

Kawkiñä yanqha. Feo.<br />

¿Kawkinchaña?. Preguntar dónde hallará o sacará<br />

algo.<br />

¿Kawkiruchaña?. Preguntar dónde puso alguna cosa.<br />

Kay. Pan de sal. Jayu kay.<br />

Kay. Petaca pequeña.<br />

Kayku. Pertrecho de paredes para cazar vicuñas.<br />

Kaykuña. Cazar así vicuñas.<br />

Kaychuña. Arrastrar la ropa.<br />

Kayllaki, llaki. Luego.<br />

Kayra. Dañado. Dícese del vino o chicha.<br />

Kayraxaña, kayraptaña, kayrakiptaña. Dañarse.<br />

Kaywiña, jiruña. Revolver la mazamorra cal, &c.<br />

Kayüta, kaywinuqaña. 3 -qi. Revolver muchas veces.<br />

Kayu. El pie solo y también toda la pierna.<br />

Kayu tayu vel tanama. Planta del pie.<br />

Kayu mamani. El empeine del pie.<br />

Kayu nasa. Espinilla del pie.<br />

Kayu t'usu. Pantorrilla.<br />

Kayu wintu. Calcañar.<br />

Kayu muqu. Tobillo.<br />

Kayu qunquru. La rodilla.<br />

Kayu änuqaña. 3 -qi. Dejar de andar, descansar.<br />

Kayu takimtalla. Patudo.<br />

Kayu jant'aku. Idem.<br />

Kayu tukuwa pampa, jani usasiri pampa. Llamada<br />

muy grande.<br />

Kayu. Las pisadas.<br />

Kayu äsuta jaqi. Cimarrón.<br />

Kayu äntaña. Entrar.<br />

Kayu apiña. Seguir las pisadas y también imitar.<br />

Kayuma. La que nace de pies.<br />

Kayuma, qunchuya jachaña. Llorar arroyos de


378 Ludovico Bertonio<br />

lágrimas.<br />

Kichatha saraña. Andar de lado o rodar de lado.<br />

Kichaña. De lado.<br />

Kichaña vel parkitha ullat'aña. Mirar de lado,<br />

rostrituerto, como enojado.<br />

Kichuña, llakiña, phutiña, p'aywaña. Estar triste,<br />

cuidadoso o arrepentido.<br />

Kichusña, llakisña. Entristecerse, acongojarse,<br />

arrepentirse.<br />

Kichupayaña, llakipayaña, phutipayaña.<br />

Compadecerse de otro.<br />

Kichurapiña. Cuidar de la necesidad de otro para<br />

proveerla<br />

Kichuna vel phutina apantaña. Poner en cuidado a<br />

otro o causarle pena.<br />

Kichuykxaña. Acresentar el dolor a otro.<br />

Kichusxataña, llakisxataña, phutisxataña.<br />

Comenzar a entristecerse.<br />

Kiki. Es pronombre al cual en latín corresponde la<br />

partícula "met", que algunas veces se pospone a los<br />

pronombres primitivos. "Ego met, tu met, ipse<br />

met".<br />

Kikija. "Ego met", yo mismo. Na kikija, kikima.<br />

Idem: juma kikima, kikipa vel jupa kikipa, kikisa<br />

vel jiwasa kikisa, kikipa Pedro vel Pedro kikipa;<br />

que todo esto quiere decir: yo mismo, tú mismo, él<br />

mismo, nosotros mismos, Pedro mismo. Y puede<br />

ponerse de la misma manera en plural,<br />

nakikinakaja, &c.<br />

Kikuña. Cantar garganteando o tañer flauta cuando<br />

bailan el baile que llaman maqisiña, hablando uno<br />

o contrapunteando el otro y a este llaman kikuri.<br />

Kikuña. Es también cantar las mujeres, cuando todas<br />

juntas muelen la quinua o cuando vuelven muchas<br />

de la chácara que han sembrado o cogido.<br />

Killa, kuka yapu. Chácara de coca.<br />

Killani yunca. El dueño de la chácara de coca.<br />

Killka. Vide: punqu. La puerta.<br />

Killit'aña, nasatha tinkt'aña. Idem: qhinstaña. Caer<br />

de hocicos o hacia adelante.<br />

Killintaña, qhinsantaña. Caer hacia abajo de<br />

hocicos.<br />

Killuta killinuqaña vel q'apchimpi saranaqaña.<br />

Andar entonado, levantando y bajando la cabeza.<br />

Ch'uwta ch'uwanuqaña; q'inchuta q'inchunuqaña,<br />

jaxsuta juxsunuqaña. Idem, contonearse.<br />

Killpiña. Hincarse de rodillas.<br />

Killpit'aña. Idem. Ch'ulla vel maya qunquruna<br />

killphit'aña: hincar una sola rodilla. Purapa vel<br />

paya qunquruna killphit'aña: hincar ambas rodillas.<br />

Killphita killphinuqaña. Ponerse de rodillas y<br />

levantarse muchas veces.<br />

Killphitarachaña. Estar mucho tiempo de rodillas.<br />

Killphinaqaña. 3 -qi. Andar o caminar de rodillas.<br />

Killuma vel lakhapilla vel q'awsu q'awsu vel parqu<br />

parqu vel k'itu k'itu. Uno que tiene los dientes<br />

desiguales, unos más largos que otros.<br />

Kimsa. Número tres.<br />

Kimsaxaru vel -kipa vel -qata. El cuarto en orden.<br />

Kimsa jamu vel jamuni. De tres o en tres maneras.<br />

Véase el Cap. 1 de la gramática, donde enseñamos<br />

el uso de estos nombres numerales.<br />

Kimsat'aña, pusit'aña, &c. Hacer soga da tres o<br />

cuatro ramales.<br />

Kimsaqallqu. Número ocho.<br />

Kipa vel jipilla. Las tripas.<br />

Kipana awtijata. Hambriento.<br />

Kipa. Es también el medio de la honda o la redecilla<br />

donde se pone la piedra para tirar.<br />

Kiparu qala iraxataña. Poner la piedra en la honda<br />

Kipachaña vel jiphilla alliqaña. Sacar las tripas a los<br />

muertos para que durasen algunos días sin podrirse.<br />

Kipa. Preposición. A la vuelta o a la otra parte. +<br />

Qullukipa: a la vuelta del cerro.<br />

Kipatha. Adverbio de tiempo. Paya urukipatha:<br />

después de dos días.<br />

Kirpaña vel qhuphiña q'umpitaña. Tapar ollas<br />

tinajas, &c.<br />

Kirpt'aña. Idem: qhuphit'aña, q'umphit'aña. La<br />

tapadera.<br />

Kirpakipaña, qhuphikipaña, q'umpikipaña. Tapar.<br />

Kirkichu. Animal como tortuga, aunque prolongadillo<br />

y los indios tienen creído que colgándole a la<br />

puerta de su casa el ladrón volverá todo lo que<br />

hubiese hurtado, por temor de que si no lo vuelve<br />

se le apostillará el rostro como la concha de<br />

quirquincho.<br />

Kirkichu ajanuni. Uno que tiene el rostro como lleno<br />

de sarampión.<br />

Kirkiña vel takiña. Bailar, brincar pisando con<br />

velocidad el suelo como usan los Urus y también<br />

los que danzan con cascabeles.<br />

Kirkit'äña. Hacer bailar a otro, como cuando la<br />

madre tiene su niño sobre las rodillas y se le hace<br />

dar brincos por holgarse.<br />

Kirkinaqaña. 3 -qi. Danzar discurriendo de una a otra<br />

parte.<br />

Kira vel chhaxlla. Las varas con que cruzan las tijeras<br />

del techo.<br />

Kiraña vel kiranchaña. Poner estas varas en el techo.<br />

Kira äxataña. Idem.<br />

Kiräpasña. Jugar los muchachos llevándose unos a


Vocabulario de la Lengua Aymara 379<br />

otros, sentándose sobre el cuello y colgando los<br />

pies, los pechos abajo del otro.<br />

Kiraña. Cerrar las calles como cuando juegan toros.<br />

Kiru. El mercader de la coca que va muchas veces a<br />

los yungas.<br />

Kirukamana. Idem: coquero.<br />

Kiruyki. Él que ha enriquecido con el trato de la coca.<br />

Kisu vel kisunayra. Anteojos.<br />

Kisuni vel kisunayrani. Él que trae anteojos.<br />

Kisutha, yawritha ullt'aña. Mirar con ira o enojo a<br />

alguno y murmurar interiormente de él.<br />

Kisu qala. La piedra entre la cual está el metal o la<br />

caja del mismo metal que está en la mina.<br />

Kisu qalajama ancha ch'ulqi, ancha ch'amani.<br />

Hombre fuerte, recio para trabajar.<br />

Kisu qala. Es también la piedra imán o calamita.<br />

Kisuqala yawri wayuti. Idem: jiskuti vel achuti vel<br />

aputi. La piedra imán atrae el hierro.<br />

Kitakipaña. Hacer zancadilla a otro para derribarle.<br />

Kitu. Tórtola, kullkutä vel qhurukuta. Idem: aunque se<br />

diferencian algo en las plumas.<br />

Kituma uywakisna, utama killkana jallikasna,<br />

chuyma sirka masna. Son requiebros de mozos y<br />

mozas que muestran el deseo que tienen de ser<br />

amados de sus enamoradas. + Urpi uywakisna,<br />

uyuma killkana jalliskasna. Idem.<br />

Kiwkuthaltaña vel unkuthaltaña. Revolverse el<br />

estómago, entrenas. + Chuyma kiwkuthaltitu vel<br />

pituthaltitu: tengo revuelto el estómago o tengo<br />

gana de vomitar.<br />

Kiwkisña. Idem. Y se usa también con transición.<br />

Kiwkisäña vel unkuthaltäña. Dar asco, hacer que se<br />

le revuelva el estómago o entrañas.<br />

Kiwya. Un pájaro mayor que perdíz; y algunas veces<br />

suele volar alrededor de alguna piedra o ichu, hasta<br />

cansarse.<br />

Kiwkiwña. Dar vueltas así el pájaro.<br />

Kiwyajama tumaña. Andar alrededor como este<br />

pájaro.<br />

Kiwu. El colmillo.<br />

Kucha vel paxta. Mira no. Interpónese a los verbos en<br />

el optativo. Pakichuchasma: mira no lo quiebres.<br />

Kucha vel -ki, qirimantaki, qiritaki. Sólo,<br />

solamente. Jumakucha luntatatawa: tú solo y no<br />

otro eres el ladrón. Näkuchawa qhapaqatqa: yo y<br />

no otro soy el rico. Nä qiritki. Idem.<br />

Kuchuña. Cortar.<br />

Kuchuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Kuchuraña. Cercenar.<br />

Kuchukipaña. Idem.<br />

Kuchusuña. Cortar sacando el pedazo.<br />

Kuchunuqaña. Cortar en pedazos.<br />

Kuchuntaña. Cortar mucho.<br />

Kuchurpäña. Cortar con fuerza, de suerte que salta lo<br />

cortado.<br />

Kuka. Hoja de un árbol así llamado que los indios<br />

mascan.<br />

Kuka jallphaña, jallchiña. Mascar o comer coca.<br />

Kuka phawaña. Ofrecerla a las guacas derramándola.<br />

Kukana ulljaña. Adivinar mirándola<br />

Kulaña, p'iyaña. Taladrar.<br />

Kulajaña. 3 -ji. Idem.<br />

Kulanuqaña, phalanuqaña. 3 -qi. Taladrar, barrenar<br />

en muchas partes de la cosa.<br />

Kullkutä. Tórtola.<br />

Kulli, philu khurkhu. Travieso, revoltoso, inquieto.<br />

Kulliña, philuña. Travesear.<br />

Kullinaqaña. Andar revolviendo o inquietando,<br />

traveseando.<br />

Kumi. Diez años. Mä kumi, pä kumi, &c.<br />

Kumisiña. Jugar a un juego como al que llamamos<br />

oca, aunque en muchas cosas difieren.<br />

Kumisiña. Juego así.<br />

Kumpaña, ipxaña. Repulgar o hacer orilla.<br />

Kumpa. Repulgo, orilla así.<br />

Kumpa. Almadena, piedra grande y redonda para<br />

quebrar.<br />

Kumpaña. Quebrar o dar golpe con ella.<br />

Kumpaña qalana. Dar con piedra sin soltarla.<br />

Kumpaña, wanqaña, phank'aña, phat'jaña. Partir,<br />

quebrar con almadena.<br />

Kumpukipaña, q'illikipaña. Voltear los muchachos<br />

poniendo la cabeza en el suelo y los pies al aire.<br />

Kumphisaña vel kumphisasiña. Verbo castellano,<br />

confesarse.<br />

Kumphisäña. Confesar.<br />

Kumphisiyiri. Confesor.<br />

Kumphisawi. Confesionario.<br />

Kumphisawi. La confesión hecha.<br />

Kumphisasiwi. Idem.<br />

¿Kumphisasiwimatha akaru qayqapi? ¿Cuánto hace<br />

desde tu confesión acá?<br />

Kumphut'aña, allt'aña. Inclinarse las personas u<br />

otras cosas.<br />

Kumphuranaña. Llegarse con humildad interior o<br />

exterior, inclinación del cuerpo.<br />

Kumphuntaña. Entrar inclinándose.<br />

Kumphutaña. Levantarse para esconderse.<br />

K'uñutaña. Idem.<br />

Kumphumukuña. Idem: esconderse por ahí, de<br />

miedo.<br />

Kumphutawaxaña. Esconderse así, levantándose


380 Ludovico Bertonio<br />

cabizbajo, con presteza.<br />

Kumphuki saraña. Andar así inclinado cabizbajo.<br />

Kumphutataki saraña. Idem.<br />

Kumphullit'äña. Atar la mano del carnero al cuello o<br />

para que no levante la cabeza o ande poco.<br />

¿Kuna? ¿ Qué cosa? Preguntando.<br />

¿Kuna kuna? ¿ Qué cosas?<br />

Kunasa. Cualquiera cosa.<br />

Kunasa, kawkisa. Idem.<br />

Kuna mana, kawki mana. Idem.<br />

Kunawi, kawkawi. Idem.<br />

Kuniri vel kunakiri. Lo que suele haber o acontecer.<br />

Akapachana kuniri atamamama.<br />

¿Kunapiniki? Idem: ¿Kunathapiniki? ¿ Por qué causa<br />

o razón?<br />

Kunaja wajchasa, kamisa wajchasa. Por pobre que<br />

sea.<br />

¿Kunama uka? ¿ Cómo es tu pariente?<br />

¿Kunajamna ulljatana? ¿Veamos qué es eso?<br />

Kunaja mayquna qullqipa jark'i. Hurta esté la plata<br />

de cualquiera cacique.<br />

¿Kunakitati, kawkitati? ¿Quién piensas que eres?<br />

Usase siempre interrogando: ¿Eres Rey?<br />

¿Kunakitti, Kawkikitti juma ayniri? ¿Quién soy yo<br />

para contradecirte o para que te contradiga?<br />

¿Kunakiti, kawkikiti juma ayniri? ¿Es por ventura<br />

él algo que se atreve a contradecirte? Otros modos<br />

de hablar por este vocablo kuna, se hallarán entre<br />

las frases del verbo kuna.<br />

Kunka. Garganta, cuello, voz.<br />

Kunkaña. De grande cuello.<br />

Kunkaptaña. Soltar la voz cantando o hablando.<br />

Kunka antutaña. Idem.<br />

Kunkani. Uno de buena voz.<br />

Kunka ch'añañaqi. Garganta de [bodoquillos]; es<br />

apodo.<br />

Kunka jiskhataña. Extender el cuello y levantar la<br />

voz.<br />

Kunka ätuña. Tender el cuello o la cabeza hacia<br />

arriba.<br />

Kunka jalaräña, kariqaña vel khariraña. Cortar la<br />

cabeza, degollar.<br />

Kunka ch'axt'itu, jakit'itu, amayt'itu. Enronquecer.<br />

Kunka turkhut'itu. Idem.<br />

Kunkanchä sipitaña. Armar lazo para coger de la<br />

garganta.<br />

Kunka äña. Andar desenfadadamente.<br />

Kunkani isallu. Manto de las siestas, listado de<br />

colorado.<br />

Kunkasa jayrina liwiña saranaqaña. Andar flaco<br />

con un pescuezo muy largo.<br />

Kupaqaña. 3 -qi vel usuwäña Ayudar<br />

compadeciéndose.<br />

Kupi ampara, kayu, &c. Mano o pie derecho, &c. A<br />

mano derecha.<br />

Kupituqi. Lado derecho.<br />

Kupituqinkaña. Estar al lado derecho. )( Ch'iqa<br />

tuqinkaña.<br />

Kurä. Barda de la pared.<br />

Kuräña. -ru. Hacerla.<br />

Kurä jalakipaña. Saltar las bardas vel uyu qurpa.<br />

Kurijü, q'upanturu. Pródigo.<br />

Kurijüraqaña, thutharaqaña. Disipar lo ajeno.<br />

Kurusa. Cruz, palabra mal pronunciada de los indios.<br />

Kurusaruchaña. Crucificar.<br />

Kurusaru chaqhukataña. Idem.<br />

Kurusatha apaqaña, ichuqaña. Quitar o bajar de la<br />

cruz.<br />

Kuri kanqi. Aguila frailesca.<br />

Kusata, Suwata. Ahilado, consumido.<br />

Kusthaptaña. Consumirse.<br />

Kuska vel juska. Igual<br />

Kuskachaña. Igualar.<br />

Kusikusi. Araña. Ch'anka jamiri: que hace la tela.<br />

Kusisiña, chipisiña. Alegrarse.<br />

Kusisiña. Alegría, deleite.<br />

Kusisiña pasuña. Perder la ocasión de holgarse, no<br />

gozar del deleite. Juchani jaqi wiñaya kusisiña<br />

pasuni: no gozará de la bienaventuranza.<br />

Kusikipita saña. Pedir albricias.<br />

Kusikipaña jusquña. Dar cumplido contento a pedir<br />

de boca.<br />

Kusi kusi marka. Pueblo de holganza.<br />

Kusiki purima. Vengas en buena hora. Qillpuki<br />

purima. Idem.<br />

Kusi. Dicha, ventura.<br />

Kusini. Dichoso. )( Kusiwisa.<br />

Kusixtara. Dichosísimo.<br />

Kusiqillpu Kusiqillpuni. Idem.<br />

Kusiqillpuxtara. Idem.<br />

Kusi sapa. Idem<br />

Kusinichaña. Hacer dichoso.<br />

Kusiwisachaña. Hacer desdichado.<br />

Kusi qillpu jakaña. Bienaventuranza.<br />

Kusupi. Enfermedad que hace temblar, calentura con<br />

frío.<br />

Kusupiña. Enfermar de este mal.<br />

Kusupi jaqi. Enfermo así.<br />

Kusupi jaltaña. Temblar así.<br />

Kutiña. Neutro. Volverse.<br />

Kutixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Kutiyaña vel kutäña. Mandar o hacer volver.


Vocabulario de la Lengua Aymara 381<br />

Kutäña vel kutäxaña. Restituir lo quitado, hurtado o<br />

prestado. Uka qullqi, qawra, isi, &c. Ukaniru<br />

kutäxama: restituye aquella plata a su dueño.<br />

Kutiniña vel kutinixaña 3 -xi. Volver hacia donde<br />

nosotros estamos.<br />

Kutintaña. Idem: kutintxaña. Volverse dentro.<br />

Kutusuña. Volverse saliendo.<br />

Kutusu kutintaña vel kutintxaña. Salir y entrar<br />

muchas veces.<br />

Kutusuña vel jaxrusuña. Vomitar.<br />

Kutirasxaña. Quitar o cobrar lo vendido, dado, &c.<br />

Kutiräña. Quitar algo del precio.<br />

Kutiquipäña, kutikipäxaña. Destorcer lo torcido.<br />

Kutipaña, ayniña. Contradecir lo que otro dice.<br />

Kutipasiña, aynisiña. Porliar uno con otro. Debatir<br />

entre sí.<br />

Kutpakamana. Uno que siempre contradice.<br />

Kutiqaña. 3 -qi. Retirarse.<br />

Kutikataña. Volverse a llegar.<br />

Kutisxaña. Volverse a hablar los que se habían<br />

quitado el habla.<br />

Kuti kuti saranaqaña. 3 -qi. Volver muchas veces<br />

como los que hacen muchos caminos llevando.<br />

Kutita k'usa. Chicha dañada tocada o bien cocida dos<br />

o tres veces, que la tienen por mejor.<br />

Kutita isi. Ropa que perdió el color.<br />

Kutita chacha. Hombre que habla con voz mujeril.<br />

Kutipa, sami. Dicha, ventura o buena mano en todo.<br />

Kutipani, samini. Venturoso que todo le sucede bien.<br />

Kuti vel mit'a. Vez. Mä, pä, kimsakuti: una, dos, tres<br />

veces.<br />

Kuti wasa. Ambos juntos. Idem.<br />

Kutiri wanka. El vientre de los pájaros. Kasi umutu,<br />

kutiri wankasa alliqiriksma: calla hombrecillo,<br />

mira no te saque las tripas.<br />

Kutu jaqi, jani mirq'isiri. De recia y fuerte<br />

complexión.<br />

Kututuña. Gruñir el cuy o los hombres.<br />

Kuykuña. Andar cabizbajo, como quien teme o tiene<br />

frío.<br />

Kuykunaqaña, kumphunaqaña. Andar siempre así.<br />

Kuykuntaña. Entrar cabizbajo.<br />

Kuykuptaña. Andar o estar encogido de frío.<br />

Kuykuthaptaña. Idem.<br />

Kuykuthaptäña. Hacer que esté encogido. Thä<br />

kuykuthaptiyitu vel kuykuptiyitu.<br />

Kuypa. Alazán.<br />

KH<br />

Khaka. Lleno de cuidados, congojado.<br />

Khakha. Impedido de la lengua, que casi habla<br />

sollozando.<br />

Khakhaptaña. Hacerse impedido así por algún<br />

suceso.<br />

Khakhaptaña. Levantarse con mucha dificultad.<br />

Khakhaptaña. Lastimarse el rostro con el frío.<br />

Khakhaña, llupthapiña. Casar a su hija o hijo. No es<br />

vocablo muy ordinario.<br />

Khakha. Fantasma que anda de noche según dicen y<br />

toman este nombre del ruido que hace como<br />

tartamudeando.<br />

Khakha jali. Andar el fantasma.<br />

Khakhartaña. Estar atónico y como fuera de sí<br />

embelesado.<br />

Khakha chapiki, yananiki. Semejante, parecido a<br />

otro.<br />

Khachura. Cuenda de la madeja.<br />

Khachurachaña. Hacerla.<br />

Khachaña, juniña. Pacer, comer el ganado.<br />

Khacharaña, qaxuraña. Escamar el pescado o fregar<br />

algo.<br />

Khachanaqaña, päsnaqaña. Dilatar de día en día.<br />

Khacha ajanuni. Uno que tiene costras en el rostro,<br />

por el frío o por el estar sucio, &c. o como<br />

sarpullido.<br />

Khajatattaña. Ocupar mucho lugar estando sentado o<br />

desviarse unos de otros.<br />

Khanjjasiña, k'ullk'ujasiña. Estar muy apretados,<br />

apeñuscados.<br />

Khallmu khawllu. Papas a medio cocer<br />

Khallmuraña. Roer lo cocido de la papa.<br />

Khama. Seco duro. Dícese de la tierra y otras cosas.<br />

Khama. Pasado. Jikusa khama: higos pasados.<br />

Membrillo khama: membrillos pasados o secos. Y<br />

así de otras frutas.<br />

Khamachaña. Secar frutas y otras cosas.<br />

Khätaña, khäsaña. Regoldar.<br />

Kharat'ata aycha. Carne seca.<br />

Kharu, thutha. Polilla.<br />

Kharuxaña. 3 -xi. Apolillarse.<br />

Kharuyaña. Dejar apolillar.<br />

Khasaña. Regoldar.<br />

Khatallita. Echar grillos, sueltas o maneas.<br />

Khatamana. Incierto dudoso.<br />

Khataru puriña. Dícese de la oveja que después de<br />

haber parido, está otra vez para juntarse al macho.<br />

Khataña. Atar los palos del techo.


382 Ludovico Bertonio<br />

Khät'aña. Reñir a la nuera para que lo oiga la suegra.<br />

Khät'a ayranaña. Idem. Vide: ayranaña.<br />

Khakhutusnuña. Rozarse, gastarse.<br />

Khätu vel khiyatu. Cuñada, hermana del marido.<br />

Khichilläña. Hacer cosquillas a otro para que se ría.<br />

Khikhikakixata, jayintkakixaña. Idem: más propio.<br />

Khikhiña vel jayintaña. Sollozar el que llora.<br />

Khiñi apaña. Vocablo antiguo; abstenerse del uso del<br />

matrimonio desde la sementera hasta la cosecha.<br />

Era penitencia que daban o aconsejaban los<br />

hechiceros para que fuesen buenas las chácaras que<br />

comenzaban a labrar los recien casados.<br />

Khiru vel ati. Pescuezo o cerviguillo o el nervio del<br />

mismo pescuezo.<br />

Khirukhiruru vel ati atiru. Idem: llipullipuru vel<br />

llipa illparu manq'aña. Comer con disgusto o<br />

inquietud por alguna mohina que le sucedió,<br />

Khiruña vel yapiña. Atar con algún nervio o soga<br />

alguna cosa, como dos maderos o ambas las manos<br />

de alguno, &c.<br />

Khistuña vel ch'amuña. Mascar la comida.<br />

Khistusña, ch'amusña. Hablar mal de otros. +<br />

¿Kunalayku khistusirita? ¿Jayumätti,<br />

wayk'amathcha? ¿Soy yo tu sal o ají, que siempre<br />

me traes en la boca y dices mal de mí?<br />

Khistukipaña. Idem.<br />

Khistukipamä manq'antaña. Tragar sin mascar.<br />

Khitaña vel iwiraña. Enviar. Aunque iwiraña es<br />

enviar a decir o enviar recaudo de palabra.<br />

Khitaqaña. Enviar para que se vaya luego.<br />

Khitawäsña vel khitajraña. Enviar a muchos a<br />

diversas partes o sin por qué ni para que.<br />

Khitxaña vel antutxaña. Soltar a alguno o tomar a<br />

enviarle.<br />

Khitxaruña. Decir que envió por la persona que llega<br />

antes que el mensajero vuelva.<br />

Khitxataña. Enviar a otro de nuevo fuera del que<br />

había enviado antes.<br />

Khitanaqaña vel khitasnaqaña. Enviar a uno a<br />

muchos mandados o negocios.<br />

Khitarpäña. Despachar con brevedad a alguno<br />

enviándole.<br />

Khitakipa khitarurusña. Enviarle, "ad invicem"<br />

muchos mensajes.<br />

Khitaskaña. Enviar actualmente.<br />

Khitusuña. Enviar fuera de casa o celda, al que está<br />

dentro.<br />

Khitusumña. Enviar al que estaba dentro de la casa<br />

para que vaya a alguna parte.<br />

Khitutaña. Enviar para cosa breve o negocio de<br />

presto.<br />

¿Khiti? ¿Quién? Interrogativo para las cosas<br />

racionales. + Kuna: es para las demás cosas.<br />

Khisti. Idem. Aunque es propio de los Pacases.<br />

Khitisa. Quien quiera, por que aquella partícula -sa, le<br />

quita la fuerza e interrogación ordinariamente,<br />

aunque no siempre.<br />

¿Khitisa küsti? ¿ Quién es aquél?<br />

¿Khitisa atamatama? ¿Quién te lo dijo? En estos dos<br />

ejemplos se ve claramente que aun con la partícula<br />

-sa, es interrogativo este vocablo.<br />

Khitis khitipa. Sea quien quisiere, que no se me da<br />

nada.<br />

Khitisa kawkisa. Cualquiera que hubiere.<br />

Khitija. Quien quiera que; y cuando precede la<br />

corresponde en el verbo la partícula -chi<br />

interpuesta, como notamos en la segunda parte de<br />

la Gramática tratando de los relativos.<br />

¿Khitijaña? ¿ A quién me parezco?<br />

¿Khitijata? ¿ A quién te pareces.<br />

¿Khitija? ¿ A quién se parece? Y de esta manera se<br />

conjugará como cualquier otro verbo.<br />

Khituraña vel llunkuraña. Bruñir, limpiar o rapar.<br />

Khiturpäña. Idem.<br />

Khiwil khiwiltaña. Menearse como las cosas que<br />

están colgadas en el aire y sopla el viento o como<br />

el volante de un reloj o bambalear el que es cojo o<br />

tiene pocas fuerzas.<br />

Khiwin khiwintaña. Idem.<br />

Khiwin khiwintasa vel khiwil khiwiltasa saraña.<br />

Andar así como una galera sin lastre.<br />

Khiwiña vel pawiña. Menear la cabeza de hombro a<br />

otro. + Judionaka ch'unch'u khiwisa khiwisaki<br />

pawisaki awkisa taläpiskana: los judíos meneando<br />

sus cabezas injuriaban a Cristo Nuestro Señor,<br />

holgándose de verle padecer. Significa también<br />

decir de no meneando la cabeza.<br />

Khiwiña. Traer o hacer andar la rueda de amolar<br />

cuchillos o la honda, &c.<br />

Khiwiña. Hacer ovillos de hilos, como suelen las<br />

mujeres.<br />

Khiwsuña. Idem: devanar haciendo ovillo.<br />

Khiwtaña vel jaytuthaña. Enjuagar un jarro o tinaja<br />

y cosas semejantes, dando vueltas a la vasija.<br />

Khiyatu. Vide supra; khätu.<br />

Khukata. Hacia la parte contraria de donde estamos.<br />

Khukatankaña. Estar en la parte así contraria: -na,<br />

-ru, -ta, según los verbos.<br />

Khukatkaña. Idem.<br />

Khukatkatankaña. Idem.<br />

Khukipa. A la vuelta de algún cerro, casa, &c.<br />

Khukipankaña. Estar a la otra parte del cerro.


Vocabulario de la Lengua Aymara 383<br />

Khukiparu maña. Ir a la otra parte y así se le<br />

acomodarán las preposiciones -na, -ni, -tha, según<br />

los verbos pidieren.<br />

Khukhuña, phat'ajaña. Cortar leña de cualquiera<br />

suerte.<br />

Khukhurpäña. Idem. Y más propio.<br />

Khukunuqaña. Cortar en muchos pedazos.<br />

Khukhuraña. Vide: qhuqhuraña. Derribar pared o<br />

montón de piedras.<br />

Khukhusiña. Vide: qhuqhusiña. Derrumbarse de suyo.<br />

Khullu. Perdiz pequeña.<br />

Khumu. Una carga de algo. Amka mä khumu vel mä<br />

khumu amka: una carga de papas.<br />

Khumu khumu. Muchas cargas.<br />

Khumu khumu churaña. Dar a cargas algo.<br />

Khumut'aña vel khumuña. Cargar. Qawraru, &c.<br />

Khumukataña. -ru. Idem.<br />

Khumuxaruña. Llevar los animales cargados o cargar<br />

de presto.<br />

Khumukipaña, jaqhukipaña. Pasar la carga de una<br />

bestia a otra.<br />

Khumuqaña. 3 -qi. Arrancar, partir con las cargas.<br />

Khumurpäña, jakirpäña. Despachar, acompañar un<br />

poco al que va con las cargas.<br />

Khumuxataña. Llegar con las cargas a algún puesto,<br />

dejarlas o alcanzar con las cargas, al que camina.<br />

Khumusiña. Cargar cosa suya.<br />

Khunu. Nieve caída en el suelo. Aqharapi: la que<br />

viene cayendo los copos y así dicen. Aqharapiwa<br />

t'ali: está nevando.<br />

Khunu qinalit'aña. Cubrir la nieve todo el suelo.<br />

Qullu qullu vel pampa pampa khunu qinalit'iwa: la<br />

nieve ha cubierto todos los cerros y llanos.<br />

Khunu qinalit'itawa. El lugar cubierto de nieve todo.<br />

Khunukipaña. Cubrirlo todo la nieve.<br />

Khunukataña. Arrimarse la nieve, estar arrimada al<br />

cerro o pared.<br />

Khununaqaña. Andar nevando<br />

Khunukakiña. Estar nevando.<br />

Khunulaña. Nevar todo el día.<br />

Khunulachaña. Idem.<br />

Khunuwa ch'ullu vel paxti vel umaru tuku.<br />

Derretirse la nieve.<br />

Khunu janakipi. Cubrirlo todo la nieve.<br />

Khunu qullawi, pampawi, jankipatawina. La nieve<br />

ha cubierto toda la tierra, cerros y llanos.<br />

Khunu surump'iyi. La nieve deslumbra, daña a la<br />

vista.<br />

Khupi. Mata con que hacen mimbres. Khupi lawa.<br />

Khupi. Tez del rostro como la de estos indios, ni<br />

negros, ni del todo blancos.<br />

Khü. Aquél, aquello, mostrándolo.<br />

Khürasiña. Chiflar, silbar con el soplo y mano como<br />

suelen los indios.<br />

Khüraña. Ventar trigo, quinua, &c.<br />

Khüña. Idem.<br />

Khuri. De dos o tres cosas la que está más apartada de<br />

nosotros. )( Akiri: su contrario.<br />

Khuri waluru. Ante anteayer.<br />

Khuri naxsa. Dos años después de éste en que<br />

estamos.<br />

Khuri mimara. Dos años antes de éste en que<br />

estamos.<br />

Khurina. En la otra parte.<br />

Khuriru. A la otra parte.<br />

Khuritha. De la otra parte.<br />

Khurkhu, philu, mujlli. Travieso, que todo lo<br />

trastorna, inquieto, bachiller, &c. Rancheador.<br />

Khurkhusiña. Apañar, ranchear, turbar, inquietar.<br />

Khurkhusnaqaña. Idem.<br />

Khurukutu. Pájaro como tórtola.<br />

Khuruña. Comer sin hartarse por mucho que coma,<br />

ser tragón. Manq'ana jani khuruti.<br />

Khüsjaña, qulluña. Dejar de hacer lo que tenía<br />

determinado por algún estorbo. Yapuru maja sasina<br />

khusujaña.<br />

Khüsjaña. Acabárseme la prosperidad o buen ser y<br />

estado que antes tenía.<br />

Khüsjäña, qulluwaña. Ser causa de que alguno deje<br />

algo de hacer o se le acabe su prosperidad, virtud,<br />

&c.<br />

Khuskuña, llimphiña. Pintar, iluminar con colores.<br />

Qillqaña: pintar loza o hacer rayas y no otra cosa.<br />

Khutapit'ña. Rebrujarse alguna ropa, manta o manto,<br />

&c. o ponérsele bien.<br />

Khutapiña. Idem.<br />

Khutapit'asiña, khutapisiña. Idem.<br />

Khutapit'aña. La ropa para ponérsela así.<br />

Khuyaña. Hacer bien a otro dándole algo,<br />

compadecerse.<br />

Khuyapäña, usuwäña. Compadecerse de alguno.<br />

Acusativo.<br />

Khuyapiyiri. Compasivo, misericordioso, tierno.<br />

Khuyapiyirikankaña. Misericordia.<br />

Khuyasita. Congojarse por lo que sucedió así a otro.<br />

Jumatha ancha khuyasiña: mucha pena tengo por<br />

vuestra causa, &c. o mucho me enternezco.<br />

Khuyantaña, juskuntaña. Hacer bien a alguno<br />

dándole todo el contento posible.<br />

Khuyawäña. Compadecerse o enternecerse.<br />

Acusativo.<br />

Khuyawäsiña. Idem.


384 Ludovico Bertonio<br />

Khuyach'ukiña. Hacer bien a otro por cumplimiento.<br />

Khuyarachaña. Idem. Y hacer bien a uno sin haber<br />

mucha razón para ello.<br />

Khuya khuya ullaniqaña. 3 -qi. Parecer que está<br />

triste, mostrarse afligido, andar encogido.<br />

Khuyathaptaña. Idem.<br />

Khuya khuyaki arusiña. Hablar como hombre<br />

afligido.<br />

Khuya khuyawa maña. Enternecerse partiéndose<br />

para alguna parte o dejar enternecidos<br />

Khuyaptasawa maña. Idem<br />

Khuya khuya jacha ajusa. Uno que siempre<br />

representa sus duelos y necesidades y llora.<br />

Khuyaptaña. Entristecerse, enternecerse.<br />

Khuyaptäña. Hacer enternecer o entristecer.<br />

K'<br />

K'acha. Entreverado en la punta o extremidad de<br />

diverso color. Chiqa janq'u k'achan: pájaro que<br />

tiene blancas las puntas de las alas y así dicen en<br />

ch'ära k'achani; que las tiene negras.<br />

K'achachasiña. Tener la extremidad de diverso color.<br />

Inti qullu qulluru k'achachasi: parecer el sol en las<br />

coronillas de los cerros.<br />

K'ajiptaña. Secarse.<br />

K'ak'iña, k'umintaña. Murmurar interiormente.<br />

K'ak'i qala. Piedrecitas como las que sirven para<br />

entremeter haciendo paredes.<br />

K'ak'ax k'ak'axtaña. Rechinar la madera del techo o<br />

de otra parte, dar estallido.<br />

K'ak'usuña. Quitar de las manos.<br />

K'ak'ana. Gallinero.<br />

K'awayu, pisna. Ligero.<br />

K'awantasiña. Lastimarse el pie o la mano con<br />

alguna espina o cosas semejantes.<br />

K'awantasäña. Ser causa de que uno se lastime.<br />

K'axraña, irpaña. Llevar persona o animal<br />

arrastrando.<br />

K'axraniña. Traer.<br />

K'axaña. 3 -xi. Horadar la tierra para sembrar o para<br />

sacar las papas.<br />

K'axi, waña. Seco, sin agua.<br />

K'axrathapiña, qhumathapiña. Abrazar.<br />

K'axrathapisiña. Abrazarse.<br />

K'axraña, alisiña. Ir en seguimiento de algo. Admite<br />

las partículas que los otros verbos de movimiento.<br />

K'axtaña, phukusuña. Estar la gente con mucha<br />

apretura en alguna parte.<br />

K'axtata. La gente apiñuscada.<br />

K'axti. Innumerable; muchísimos.<br />

K'axaqaña. 3 -qi. Madurar las papas y otras frutas,<br />

cuando están ya para comerse.<br />

K'amiña. Doler los dientes o muelas. Lakha k'amitu.<br />

K'amuraña, manq'aruña. Desear que le den de lo<br />

que comen.<br />

K'amusiña, khistusiña. Hablar mal de otro.<br />

K'anaña. Trenzar el cabello, esteras, caireles, &c.<br />

K'anathapiña. Idem.<br />

K'anasiña. Estar bien trabada la pared y otras cosas.<br />

Kanasäña. Activo. Trabar.<br />

K'anaqaña. 3 -qi, q'umaña. Hurtarlo todo sin dejar<br />

nada.<br />

K'anallapi. Quinua colorada.<br />

K'ank'antaña, ansuta ansanuqaña. Boquear<br />

agonizando.


Vocabulario de la Lengua Aymara 385<br />

K'anchilla, k'apchi. Galano bien aderezado.<br />

K'anchillachasiña. Aderezarse.<br />

K'anchilla arusiña. Jactarse de que tiene mucho,<br />

fanfarronear, &c.<br />

K'anchira. Chimenea y ventana cerrada como: t'uxu.<br />

K'anchaña, qhanaña. Haber luz en alguna parte.<br />

K'anchäña. Alumbrar.<br />

K'anchakataña. Llegarse la llama o luz.<br />

K'anchatataña. Venir luz a todas partes.<br />

K'ana. Mechón de cabello.<br />

K'ank'a. Cubierto de sarna. Qaracha k'ank'a.<br />

K'ank'a. Lleno de grietas o aberturas.<br />

K'ank'aptaña. Abrirse, hacer grietas; dícese de todo.<br />

K'ank'alliña. Hacerse grietas en los pies.<br />

K'ank'alliña. Sollozar mucho. Jacha k'ank'alliña.<br />

K'ank'alli. Grieta o costra.<br />

K'anthaña. Torcer lo hilado.<br />

K'anña. El huso con que tuercen.<br />

K'anusuña, q'umusuña. Hurtarlo todo.<br />

K'añasawri, ch'iqi ch'iqi. Un gusanito negro.<br />

K'apha. Ternilla de la nariz, orejas y de otras partes<br />

del cuerpo.<br />

K'apha. El cogollo y tallo de las plantas y también es<br />

una especie de goma que sale de una raíz llamada<br />

jiski.<br />

K'aphaña. Dar con un palo o con la mano.<br />

K'aphaqxaña. Idem.<br />

K'aphanuqaña. Dar mucho así.<br />

K'aphaxtaña. Quebrarse.<br />

K'aphaxtäña. Quebrar.<br />

K'aphax k'aphaxtaña. Dar estallido lo que quiere,<br />

quebrarse y las coyunturas, &c.<br />

K'aphaxtusnuña, t'alaxtusnuña. Caer con todo el<br />

cuerpo.<br />

K'aphaxtäña. Hacer dar porrazo que retumbe.<br />

P'iq'iñaja k'aphaxtäña: dar calabazadas.<br />

K'aphaxnuqtaña. Caer así, dar batacazo.<br />

K'aphuta, k'aphanuqaña. Dar vuelta con la cabeza<br />

jugando los muchachos.<br />

K'apchi, k'anchilla. Bien aderezado, lúcido.<br />

K'apichichasiña. Aderezarse.<br />

K'apchi arusiña. Jactarse con mentira, fanfarronear.<br />

K'apu k'apu. Sapo gritón.<br />

K'apu k'apu jaqi. Hablador o gritón.<br />

K'apuraña, pakiraña. Quebrar la punta de algo.<br />

K'apurt'aña. Quebrarse la punta.<br />

K'apuña, k'apujaña. Quebrar.<br />

K'apuxtaña. Quebrarse.<br />

K'apunuqaña. Quebrar en muchos pedazos.<br />

K'ara k'ara. La cresta.<br />

K'ara k'ara jaqi. La cumbre de las peñas.<br />

K'ark'artaña. Hacer ruido la puerta al cerrarse o<br />

abrirse.<br />

K'ark'artaña. Cacarear.<br />

K'araña. Llevar ascuas.<br />

K'araniña. Traerlas y puede componerse como los<br />

otros verbos de llevar.<br />

K'arathapiña. Sumar o juntar las partidas.<br />

K'ara. De un solo color. Janq'u k'ara, wila k'ara:<br />

blanco o colorado, sin mezcla.<br />

K'ara. Pintas del rostro blancas o negras o según el<br />

color que precediere y es enfermedad.<br />

K'ara ajanuni. Pintado así.<br />

K'ara katuña. Cobrar esta enfermedad de los yungas.<br />

K'ara mistutu. Idem.<br />

K'ara waxu. Alegre, risueño.<br />

K'ara waxu achachi vel apachi. Viejo, mozo en sus<br />

costumbres o burlón.<br />

K'ara khalli. Pájaro grande y de color pardo.<br />

K'ara wäsi. Pájaro grande gallinazo.<br />

K'ari. Mentiroso.<br />

K'ari k'ari. Acostumbrado a mentir.<br />

K'ariña. Mentir.<br />

K'arisiña. Mentir o no cumplir lo prometido.<br />

K'arintaña. Chismear.<br />

K'arisirapiña. Mentir por amor de otro.<br />

K'ararjaña. Salar demasiado.<br />

K'ark'a vel laxra. Grieta, abertura.<br />

K'ark'u, chiwaqu. Agrio, acedo.<br />

K'ark'u vino. Vinagre.<br />

K'ark'uptaña. Avinagrarse.<br />

K'ask'iña, limiña. Atestar apretando.<br />

K'ask'ijasiña. Estar atestado. Phut'iru libronaka<br />

k'ask'ijasi, utaru jaqi k'ask'ijasi.<br />

K'ask'isisiña, lip'isiña. Ajustarse bien dos cosas.<br />

K'ask'isäña. Ajustar, encasar, soldar, pegar bien.<br />

K'ask'ithaptaña. Ajustarse de ambas partes.<br />

K'ata pisi. Poco o pocos.<br />

K'atäxaña. 3 -xi. Disminuirse.<br />

K'atäxaña. Disminuir.<br />

K'atantaña, pultintaña. Beber, tragar sin hartarse.<br />

K'aw. Orilla de las mantas o mantos de hilo colorado.<br />

K'awña. Hacer orilla colorada.<br />

K'awna. Huevo.<br />

K'awna wawa. Hijo único.<br />

K'awnachasiña. Parir sola una vez, hijo o hija.<br />

K'awna sillp'i. Cascara del huevo.<br />

K'awna iraqa. Ladrón diestro.<br />

K'awchi. Olla grande.<br />

K'awña. Caña así como la de castilla.<br />

K'awña sawu. Idem.<br />

K'awsi. Estaño.


386 Ludovico Bertonio<br />

K'awsu, parqu. Tuerto o torcido como el cuerno.<br />

K'awsukiptaña. Entortarse.<br />

K'awsukiptäña. Torcer.<br />

K'awsu yawri. Garabato.<br />

K'awsu paxsi. Luna nueva de dos o tres días con<br />

cuernos.<br />

K'awsut k'awsultaña, khiwil khiwiltaña. Blandear,<br />

doblegarse fácilmente como una vara, &c.<br />

K'awsu. Plumaje de los incas, de dos plumas, en la<br />

delantera del sombrero o llawtu.<br />

K'awsut'asiña. Ponérsele.<br />

K'aywäña. Activo. Blandear la vara o cosas<br />

semejantes.<br />

K'aywäsa saraña. Andar meneando la cabeza a un<br />

lado y otro.<br />

K'aywantaña. Cabecear de sueño, flaqueza, &c.<br />

K'aywan k'awantaña. Idem.<br />

K'aywasilla, ch'uwasilla. Entonado.<br />

K'aymasiña. Andar perplejo sin hacer nada.<br />

K'aymasäña. Traer perplejo a otro o ser causa que no<br />

persista en una cosa, que ahora haga uno, de ahí a<br />

poco otro, &c.<br />

K'ayra. Rana.<br />

K'ayra wañata. Flaco, chupado.<br />

K'aywiña, amajasiña. Pensar.<br />

K'aywisiña. Idem.<br />

K'aywisikipa k'aywisiruruña. Pensar y repensar.<br />

K'aywuña k'aywinuqaña. Idem.<br />

K'aywikipasiña. Idem.<br />

K'aytuma, wak'a. Holgazán.<br />

K'aywaxtaña. Dar vaivenes con la cabeza, blandear o<br />

menearse la cima de los árboles.<br />

K'aywax k'aywaxtaña. Lo mismo y más propio.<br />

K'ichi qamaqi. Zorra grandísima ladrona, que hurta<br />

todo cuanto puede sin perdonar.<br />

K'ichi. Gran ladrón vel k'ichi iraqa; diestro en hurtar.<br />

K'ichiraña. Despabilar con los dedos la vela y<br />

cualquiera acción que se hace quitando algo o<br />

despegando con los dedos, se dice por este verbo.<br />

K'ichiña vel k'ichijaña. Pellizcar a otro.<br />

K'ichisña vel k'ichijastha. Recíproco; pellizcarse a sí<br />

mismo.<br />

K'ichut'aña. Pellizcar de paso.<br />

K'ichijasña. Concertarse todos para tener secreta<br />

alguna cosa o hablar en secreto entre sí y los que<br />

los bendicen. + K'ichijasi ukanaka: aquellos hablan<br />

en secreto entre sí vel aru chillutasipiski ukanaka.<br />

K'ichiña vel k'ichinuqaña. Desmenuzar con los<br />

dedos o uñas. + Deshilar lienzos o paños, &c.<br />

K'ichit'aña. Coger o quitar un poquito de algo, como<br />

el que va pelando unas yerbecitas, &c.<br />

K'ichusuña. Coger sacando así.<br />

K'ichixatasña. Traer el vestido corto o más angosto<br />

de lo que pide su estatura y persona o por<br />

necesidad o por disfrace.<br />

K'ichik'ichi. Galas de plumajes con que se aderezan<br />

para hacer fiesta o salir al encuentro.<br />

K'ichixatasña. Ponerse estas galas y aderezos.<br />

K'ik'u, ch'iki, amawt'a. Sabio, de mucho saber y<br />

entendimiento.<br />

K'ik'u vel ch'iki chuymani. Idem: sabio ingenioso.<br />

K'inchinaqaña vel k'illinaqaña. 3 -qi. Andar muy<br />

entonado, andar de puntillas.<br />

K'ik'uña. Trenzar el cabello hacia atrás, como las<br />

indias del Cuzco.<br />

K'ichisiña. Ser la mujer o el hombe muy trabajador en<br />

tejer o hilar, hacer sogas y cosas semejantes de<br />

lana.<br />

K'ichisiri vel q'utu marmi. Una mujer muy<br />

trabajadora en las cosas susodichas.<br />

K'ilaña vel k'ilaxaña. Coger flores o frutas como son<br />

manzanas, duraznos &c.<br />

K'ili. El espinazo del pescado y de todos los animales.<br />

K'ili llaquta. Una manta labrada como espinazo del<br />

pescado.<br />

K'illi k'illi. Un pájaro poco menor que el halcón, muy<br />

hermoso.<br />

K'illi k'illija mayqu. Mayco hermoso bien agestado.<br />

K'illi k'illi nasani. De nariz aguileña.<br />

K'illimi. Carbón sin fuego apagado vel k'illima.<br />

K'illimichaña. Idem: k'illimi luraña Hacer carbón.<br />

K'illimixaña. Volverse carbón.<br />

K'imimi. Lo más delgado del espinazo de cualquier<br />

animal; por otro nombre phuskanka: cadera.<br />

K'illpa. La orilla de la manta que corre por los lados y<br />

polo es la que está en lo alto y bajo de la misma<br />

manta.<br />

K'illpuni puluni arusiña. Hablar concertadamente,<br />

como hombre que está en lo que habla. + Thiyani<br />

qurpani arusña. Idem.<br />

K'illpani puluni jakama. Vive sano o Dios te dé<br />

salud.<br />

K'intu. Hierbas o árboles muy verdes o cosa muy<br />

verde como esas.<br />

K'inchu. Entre faja.<br />

K'inchurusiña. Meter algo las indias entre la faja que<br />

traen ceñida.<br />

K'inchuru apantaña vel imaña. Guardar algo en la<br />

faja que sirve casi de faltriquera.<br />

K'iña waqura vel sallqa. Cimarrón, mostrenco,<br />

dícese de los hombres y animales.<br />

K'iña. Olla o cántaro y cualquier vasija agujereada. +


Vocabulario de la Lengua Aymara 387<br />

K'iña phuku vel waqulla, &c. Olla o cántaro<br />

agujereado.<br />

K'iñajaña. 3 -ji. Agujerear alguna vasija.<br />

K'iñachaña. Idem.<br />

K'iñaxaña, k'iñaptaña, k'iñataña. Agujerearse de<br />

suyo.<br />

K'ipa. La mata de las papas que llaman q'iya como<br />

dijimos arriba y también la toman por la misma<br />

papa.<br />

K'isa, qawi. Apillas pasadas al sol.<br />

K'isachaña vel qawichaña. Hacer qawi de apillas<br />

pasado al sol.<br />

K'isanchata, qawinchata aru. Palabras dulces,<br />

regaladas.<br />

K'isa, qawiki arusiña. Hablar palabras dulces.<br />

K'isu vel q'isu. Visco uno que no mira derecho.<br />

K'isuni. Uno que trae anteojos y es más propio kisuni<br />

sin k'<br />

K'isutha, parqutha, yawritha, ulltaña. Mirar a<br />

alguno a soslayo o rostrituerto como enojado o<br />

mohino, mejor es sin k'.<br />

K'isuña vel llunkuña. Bruñir el barro por cocer, como<br />

hace el ollero, &c.<br />

K'isuraña, llunkuraña. Idem.<br />

K'isu. El instrumento de hueso o hierro con que<br />

bruñen.<br />

K'istuña vel k'istuqaña. Atizar el fuego.<br />

K'isturaña. Apartar lo que está encendido.<br />

K'istuña. El instrumento de atizar.<br />

K'iski vel k'aski. Apretados. Iglesiana jaqinaka k'isk'i<br />

vel k'isk'itawa, khaxtatawa. En la iglesia está la<br />

gente muy apretada, ni hay quien pueda entrar.<br />

K'isk'ijasña. Idem: q'ullq'ujasña. Apretarse la gente<br />

"ad invicem".<br />

K'isk'iki utkaña. Idem: estar apretados en algún<br />

lugar.<br />

K'ithasña. Andar cimarrón.<br />

K'itu. Antepónese a lakha, como lakha<br />

K'itu, k'ituqitu. Uno que tiene los dientes desiguales,<br />

unos más largos que otros o enfermo de ellos.<br />

K'iwcha. El hígado.<br />

K'iwchanchaña, chuymanchaña. Matar a porrazos o<br />

a coces.<br />

K'iwchaqatati. De grande hígado, apodo de Puquinas.<br />

K'iwna. Un pájaro pequeñito de plumas pardas.<br />

K'uch'uchu. Una raicilla o granillo dulce al gusto,<br />

que nace debajo de lugares húmedos.<br />

K'uchuch'u aruni. Idem: aru k'uchuch'u. Hombre<br />

afable de muy dulces palabras y lisonjero.<br />

K'uchuch'u aruni vel k'anchilla aruni. Fanfarrón<br />

que promete montes de oro.<br />

K'uk'ara k'unuta. Gafo de las manos.<br />

K'uk'ara amparani vel ampara k'uk'ara. Gafo de<br />

las manos.<br />

K'ak'araxaña. Pararse gafo.<br />

K'uk'ara vel llallawa ampara. Mano pequeña o<br />

monstruosa que le falta la punta de los dedos o<br />

cosa semejante.<br />

K'uk'unaqaña. 3 -qi Andar entonado sin dignarse a<br />

nadie.<br />

K'uk'u uta. Casa cubierta de ichu las puntas hacia<br />

dentro.<br />

K'uk'uña, chhiphiña. Cubrir así.<br />

K'uli k'uli tunqu. Cantidad de maíz mezclado de<br />

diversas especies.<br />

K'ullu. Madera como tablas, palos, trozos, &c.<br />

K'ullu jinchu tarqaqa. Cabezudo, duro en obedecer.<br />

K'ullu vel tunu. Tronco de árboles con sus raíces.<br />

K'ullu vel tupuña. Medida de madera para medir<br />

trigo, maíz, &c.<br />

K'umara. Sano, no enfermo.<br />

K'umaraptxaña. Sanar.<br />

K'umaraptäxaña. Activo. Sanar a otro.<br />

K'umiña, k'ak'iña. Murmurar interiormente.<br />

Acusativo.<br />

K'umikakiña. Murmurar actualmente, estar<br />

murmurando.<br />

K'umintaña, k'ak'intaña. Idem: murmurar; y más<br />

propio.<br />

K'umphixataña vel qhaphixataña. Cubrir o abajar. Y<br />

también poner un plato sobre otro, así como quiera.<br />

K'umu. Corcobado y aunque no lo sea, el que anda<br />

inclinado.<br />

K'umu nasani vel nasa k'umu. Uno de nariz<br />

aguileña.<br />

K'umu tuqipachaña. Enderezar la corba, dar de<br />

palos.<br />

K'umuptaña. Encorvarse. Dícese de paredes y otras<br />

cosas.<br />

K'umukiptaña. Idem.<br />

K'umuranaña, aliranaña. Llegarse a alguno con<br />

humildad o inclinación del cuerpo.<br />

K'umat'aña, alit'aña. Inclinarse, abajarse con el<br />

cuerpo.<br />

K'umut'äña. Activo. Inclinar.<br />

K'umuchjasiña, jaqhurantasiña. Cargarse, ciñiendo<br />

la carga al hombro y sobre el sobaco del brazo<br />

izquierdo o derecho.<br />

K'unk'uthapiña. Encogerse el brazo o el pie. Ampara<br />

K'unk'uthapitu.<br />

K'unuña vel k'uk'ara. Tullido del brazo.<br />

K'unuthaptaña. Tullirse del brazo.


388 Ludovico Bertonio<br />

K'uñuña. Estar cabizbajo de miedo o vergüenza.<br />

K'uñunaqaña, puytunaqaña. Andar cabizbajo o<br />

andarse escondiendo.<br />

K'uñuntaña. Meterse por algún agujero o escondrijo.<br />

K'uñuthaptaña, alithaptaña. Encogerse de miedo,<br />

no osar levantar la cabeza.<br />

K'uñu k'uñu. Escondrijos.<br />

K'uñukipaña. Idem.<br />

K'uñu k'uñu jaqi. Uno que no osa parecer, que se va<br />

escondiendo, cimarrón.<br />

K'urk'iptaña. Tener gana de llorar, caerse casi las<br />

lágrimas. Nayra k'urk'iptitu vel jacha k'urk'iptitu.<br />

K'urk'iptasa arusiña. Enternecerse hablando, estar<br />

para llorar.<br />

K'uru. Carnero desorejado.<br />

K'ururaña. Desorejar carnero.<br />

K'usa. Chicha, bebida de indios.<br />

K'usaña. Hacerla.<br />

K'usa k'usa thujsiri. Uno que siempre huele a chicha.<br />

K'usa puraka. Amigo de chicha. Cuyos nombres son<br />

estos: Qami k'usa vel wila k'usa vel wila kapi k'usa:<br />

chicha colorada. + Yü: la amarilla o roja + P'isqi: la<br />

blanca. + Kullku: encarnada. + Churi: amarilla<br />

también. + Quytu: frailesca. + Qala wawa vel<br />

villamente o villamento, villamonte: una manera de<br />

chicha fuerte que enseñó a hacer, según dicen un<br />

mestizo llamado Villamonte o por mejor decir el<br />

demonio, pues tanto daño ha hecho y hace a las<br />

almas y cuerpos de estos indios. + Upi k'usa: la que<br />

no tiene aún su punto o mosto de chicha.<br />

K'usana qaqaña. 3 -qi. Pararse como muerto de puro<br />

borracho.<br />

K'usanuqaña. Ponerse, echarse en el suelo la criatura<br />

no fajada.<br />

K'usanuqäña. Ponerla así para que se desenfade y<br />

saque sus bracecitos.<br />

K'usq'isiña, sink'usiña. Retozar, jugar las bestias o<br />

los mozos.<br />

K'usk'akixaña. 3 -xi. Jiwart'aña. Pararse sin sentido.<br />

K'usk'ipa aruni, k'anchilla aruni. Fanfarrón,<br />

palabrero.<br />

K'usk'ipa arusiña. Fanfarronear.<br />

K'usu ñiq'uta. Cabello crespo.<br />

K'usu ñiq'utani vel ñiq'uta k'usu. Uno que tiene<br />

crespo el cabello.<br />

K'usu k'usu. Muy crespo.<br />

K'usu k'usu t'awrani qawra. Carnero fuerte.<br />

K'uta ch'ankha. Muy torcido. )( Murkhuta: poco<br />

torcido vel layita.<br />

K'utaki qapuña. Hilar muy torcido. )( Murkhuta<br />

qapuña vel layita.<br />

K'utakipaña. Idem: su contrario: layikipaña.<br />

K'utusiña. Arrancarse los pelos de la barba con unas<br />

pinzas.<br />

K'utusiña. Las pinzas.<br />

K'utiña, tumpaña. Mirar si faltó algo de lo que es<br />

menester, aparejar para llevar o entregar.<br />

K'utiri. Veedor que mira esto.<br />

K'utisiña, t'aqasiña. Repartir entre sí los oficios,<br />

cuidados y cosas que se han de hacer.<br />

K'utijaña, t'aqjaña. Dar el cuidado a otros, repartir<br />

oficios.<br />

K'uti. Pulga. + Saltar: jaluti, thuquti.<br />

K'utu jaqi. Gran trabajador, dícese de varón y mujer.<br />

K'ü marmi. Doncella.<br />

K'ümä marmi. Idem.<br />

K'uyata nayrani, sisijata nayrani. Uno que tiene los<br />

ojos pequeños o que apenas se abren.


Vocabulario de la Lengua Aymara 389<br />

L<br />

Lä, qasi, ina. Cosa vana, cosa ordinaria, de poca<br />

estima aunque lä, nunca va solo sino que se<br />

pospone. Qasi lä, ina lä y es muy ordinario, aunque<br />

también se entenderá solo.<br />

Lä mayqu. Cacique intruso o uno que no es<br />

propietario.<br />

Lä samka. Sueño vano cuando no sucede lo que<br />

soñaron.<br />

Läki, qasiki. En vano, sin provecho, sin razón, &c.<br />

Läsquña. Ropilla y cualquiera cosa que uno trae<br />

debajo para abrigarse, como allmilla, un pedazo de<br />

grana.<br />

Läsquñat'aña. Ponérsela.<br />

Läsquñat'asiña. Idem.<br />

Läsquñat'äña. Ponerla a otro.<br />

Läsquñat'asäña. Hacer ponérsela.<br />

Laka vel lakha. Boca.<br />

Laka. Orilla del mar, río, &c. anteponiéndole, quta,<br />

jawiri, &c.<br />

Laka chuma. Pájaro de pico largo. + Y también<br />

hombre parlero.<br />

Lakha jispi. Labios.<br />

Lakha juspi. Idem. O labio de arriba.<br />

Lakha llint'a. La jeta.<br />

Lakha sank'a. Uno que tiene los labios partidos.<br />

Lakha q'allujata. Idem.<br />

Lakha ch'akha. Los dientes.<br />

Lakha q'ara. Desdentado.<br />

Lakha uyru. De boca chica. Y dícese de personas y<br />

vasijas.<br />

Lakha willk'i. Mellado, falto de uno o dos dientes.<br />

Lakha chinu. Encías.<br />

Lakha jari. Almuerzo.<br />

Lakha jarisiña. Almorzar.<br />

Lakha chikaña. Cerrar la boca.<br />

Lakha chikthapiña. Idem.<br />

Lakha Jumq'uthapiña. Idem.<br />

Lakhatha sayri mukhiña. Tomar tabaco en humo.<br />

Lakhas wañamaña. Admirarse quedar abonado,<br />

atónito.<br />

Lakhas pharamaña. Idem.<br />

Lakhas thämaña. Idem.<br />

Lakhawaña, aruwaña, asajaña. Publicar a uno por<br />

bueno o malo. Hacer que tenga fama de tal. +<br />

Ancha khuyiri lakhawitu: publicado me tiene por<br />

hombre dadivoso. + Luntata lakhawitu: infamado<br />

me tiene de ladrón.<br />

Lakhawata, aruwata, asajata. Participios. Famoso<br />

en buena y en mala parte. + Sinti Lakhawata:<br />

valiente, famoso. + Llamp'u chuymani lakhawata<br />

vel sutini, phichuni, uywini: afamado de manso,<br />

apasible.<br />

Lakha chuki. Una como partesana que tiene plumas<br />

en lugar de hierro.<br />

Laqhaqaña. 3 -qi. Llallaqaña, puruqiña, kharkhatiña.<br />

Temblar de frío o de miedo.<br />

Laqhaqäña. 3 -qi. Hacer temblar.<br />

Laqhayaña, tukuyaña, atiña. Asolar, acabar, vencer,<br />

destruir.<br />

Laqhaña. Destrucción. + Juchanakana laqhäñapa<br />

confesasiñawa: la confesión es destrucción de los<br />

pecados.<br />

Laqhaya uta, marka, &c. Casa desierta, despoblada.<br />

Laqhajaña. 3 -ji. Lastimar mucho o maltratar<br />

azotando.<br />

Laqhajasiña. Lastimarse a sí mismo.<br />

Laqhaqtaña. Quedar descostrado el cuerpo que tiene<br />

llagas o sarna. + Janchi laqhaqtitu: tengo el cuerpo<br />

molido o deshollado. + Y también descostrarse la<br />

pared, &c.<br />

Laqhaña. Llevar un costal de papas hasta cargarle al<br />

carnero.<br />

Laqhaxataña. Cargarle.<br />

Laqhutaña. Levantarle.<br />

Laqhuta laqhanuqaña. Levantarle y tornarle a poner<br />

como quien tal lea la carga. + Y también luchar<br />

probando las fuerzas. + Ch'ama chikataña. Idem:<br />

luchar.<br />

Laqhaxaruña. Cargársele.<br />

Laqhaniña. Traerle.<br />

Laqhusuña. Sacarle.<br />

Laqhantaña. Meterle.<br />

Laqhathapiña. Juntarle con otros. + Y también se<br />

aplica a llevar bario; así el simple como sus<br />

compuestos.<br />

Laqhampu. El cielo, desde las nubes hasta las<br />

estrellas inclusive y también por donde vuelan los<br />

pájaros. + Utana laqhampupa: cubierta de las casas<br />

redondas y del horno, &c.<br />

Laqhampu llapa llapaqakixi. Arrasarse, serenarse el<br />

cielo.<br />

Laqhampu khankha uruqakixi, q'umaqakixi. Idem.<br />

Laqhampu khanka llapa llapaqakixi. Idem.<br />

Laqhampjaxsutaña. Volverse boca arriba.<br />

Laqhampjaxsutata ikiña. Dormir boca arriba.<br />

Laqhampu jawira. La vía láctea o el que llaman<br />

camino de Santiago.<br />

Laqhaqiña kharkatiña. Temblar de miedo. +<br />

Juchaninaka taripaña pachana laqhaqini: los


390 Ludovico Bertonio<br />

pecadores temblarán el día del juicio.<br />

Laqhu t'awra. Lana blanda, aunque de ordinario se le<br />

antepone llamp'u.<br />

Laqhu isi. Ropa blanda.<br />

Laqht'aña, jaqhut'aña. Volver el hijo a cuyo es de<br />

enojo. Wawana laqht'aña. + Mimillana laqht'itu:<br />

mal para todos que nos ha parido hija. Dícenlo<br />

cuando están tristes por la muerte de alguno y nace<br />

hija, que lo tienen por mal agüero de que se han de<br />

morir.<br />

Lawa. Leña para quemar. + Y sus nombres<br />

particulares son: Supu, que es muy buena. + Tula:<br />

de que hay grandes llanadas. + Supu t'ula. + Q'ila:<br />

que es algo gruesa. + Wayraq'ila. + Q'illu q'illu. +<br />

Qiwña: que es muy gruesa. + Jisk'achu: que comen<br />

las vizcachas. + Kanjlla: es leña espinosa. + Tuqu<br />

kanjlla. + Añawä: también espinosa. + Pinawa: de<br />

una flor amarilla. + Mutu: que da como alcaparras.<br />

+ Turu: que es buena para hornos. + Qulli challpha:<br />

ramas del qulli o kiswara. + Siwiqa q'ullu: que<br />

brota de la hierba cortadera después de quemada. +<br />

Inkawisa: de una flor amarilla. + Waycha: que es el<br />

orégano de esta tierra. + Phusa q'ila: que es hueca<br />

por dentro. + Q'illu q'ila: de una flor amarilla. Casi<br />

todas son matas y no árboles grandes, y a todas<br />

llaman lawa y especificándolas ponen primero el<br />

nombre particular como: mutu lawa, supu lawa,<br />

&c. Aunque esto no es en todo rigor.<br />

Lawaptaña. Pararse tieso algún miembro del cuerpo,<br />

las manos, los pies, &c. Kayu lawaptitu: tengo, una<br />

pierna que no la puedo doblar.<br />

Lawataña. Idem.<br />

Lawaxaña. 3 -xi. Idem. + Y especialmente se dice de<br />

los cuerpos muertos.<br />

Lawawaxaña. Idem.<br />

Lawa, qala, jach'a chuyma. Terco, duro en obedecer.<br />

Lawakiptaña. Idem.<br />

Lawasiña. Ir por leña, cortarla.<br />

Lawachasiña. Idem.<br />

Lawat'asiña. Idem.<br />

Lawanchaña. Echar leña en el fuego.<br />

Lawaruchaña. Llevar a alguno donde hay mucha leña<br />

para cortar.<br />

Lawayqu, kunkaña. De largo cuello o pescuezo.<br />

Laq'a. La tierra menuda que está en el suelo o la que<br />

se saca de él. Uraqi, es el suelo.<br />

Laq'a laq'a. Muchísimos en número, tantos como<br />

tierra. + Juchanakaja laq'a laq'awa: mis pecados<br />

son tantos como tierra.<br />

Laq'a qhuri. Idem.<br />

Laq'axaña. Volverse tierra.<br />

Laq'aptaña. Idem.<br />

Laq'akiptaña. Idem.<br />

Laq'awijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Laq'awaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Laq'achaña. Tener a uno por muerto, reservándole de<br />

los trabajos y obligaciones como a viejo o enfermo.<br />

Laq'achjaña. 3 -ji. Idem.<br />

Laq'achxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Laq'aki, ch'amawisa. Sin fuerzas, que no puede<br />

tenerse en pie.<br />

Laq'a uru jalluña. Llover o hacer garúa como cuando<br />

llueve con sol. &c.<br />

Laq'u. Gusano, cuyos nombres específicos son<br />

muchos. + Sullq'u: que suelen poner en el anzuelo<br />

para pescar. + Aychalaq'u: que se cría en la carne. +<br />

Qupa: que echa lumbre como luciérnaga, y llaman<br />

también ninanina. + Laqhatu: que es comida del<br />

pájaro liqiliqi y de otros. + Thutha: la polilla de la<br />

ropa, madera, &c. Tikunipa: que roe las papas y su<br />

mata. + Chhalli chhalli: que también roe las papas<br />

y quinua.<br />

Laq'uña. Comerse de gusano las papas y otras cosas.<br />

Laq'uxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Laq'uni. Tener gusano y si se pusiere el nombre<br />

específico de él, también se le añadirá -ni.<br />

Tikunipani, chhalli chhallini, thuthani, &c.<br />

Laq'unixaña. Tener gusano lo que poco antes no lo<br />

tenía. + Y así tikunipanixaña, thuthanixaña, &c. 3<br />

-xi.<br />

Laq'uchasiña. Criarse el gusano polilla, &c. en<br />

alguna cosa. + Y así también se dirá con los otros<br />

nombres particulares. Tikunipachasiña, &c.<br />

Laq'uta. Comido de gusano.<br />

Lak'uña. Llevar a las espaldas una manta de papas,<br />

maíz, &c.<br />

Lak'uxaruña. Cargarse así.<br />

Lak'uniña. Traer.<br />

Lak'usuña. Sacar.<br />

Lak'untaña. Meter.<br />

Lak'uthapiña. Juntar.<br />

Lak'urpäña. Dar así a otro para que lleve o echarlo<br />

por ahí.<br />

Lak'uxataña. Echar encima.<br />

Lak'umukuña. Echar por ahí.<br />

Lak'uranaña. Echarlo al pie de la pared a lo largo.<br />

Lak'u. Una mamada así. Amka mä lak'u churitha:<br />

dame una mantada de papas, &c.<br />

Laqhu. Ovas de laguna o hierba verde como estopa o<br />

lana y suelen comerla en locros.<br />

Laqhu luxrusiña. Guisar locro de esta hierba.<br />

Laxa ch'amakha, tuta. Oscuro u obscuridad.


Vocabulario de la Lengua Aymara 391<br />

Laxaxaña. 3 -xi. Oscurecerse o ser ya noche.<br />

Laxaptaña. Idem.<br />

Laxakiptaña. Idem.<br />

Laxtaña. Idem.<br />

Laxawijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Laxaptäña. Hacer oscurecer. Y así se hará con los<br />

otros añadiéndoles -ä, vel -ya, para que sean<br />

activos.<br />

Laxamaki manq'aña. Comer mal aderezada la<br />

comida, sin sal, &c.<br />

Laxmaña, thaqhaña, lap'aña. Buscar muy bien.<br />

Laxmakipa laxmaruruña. Buscar y rebuscar.<br />

Lajra. Hendedura, grieta, abertura de cualquiera cosa.<br />

+ Y también la del pie de las vacas ovejas,<br />

carneros, puercos, &c.<br />

Lajraptaña. Abrirse, henderse y también se compone<br />

con -kipta; -ta, -xa, -xta, -wija.<br />

Lajraptäña. Ser causa que alguna cosa se abra o<br />

hienda.<br />

Laxra. Lengua.<br />

Laxra äsuña. Sacarla. + äntxaña; meterla. + Äsu<br />

äntaña: meterla y sacarla muchas veces. + Anatäña:<br />

hablar a prisa.<br />

Laxra ch'akha vel lakha jiskhuni jaqi. Parlero que<br />

tiene la lengua de hueso o calzada de hierro.<br />

Laxra ari, arukamana. Idem.<br />

Laxra vel laxrana jasitha arusiña. Hablar sin<br />

necesidad, sólo por gana de ello.<br />

Laxra jasitu vel anatitu. Idem.<br />

Laxwi. Seso de la cabeza.<br />

Laxwina llikallikapa. Telilla de los sesos.<br />

Laxwi vel janq'u. Blanco.<br />

Laxwi janchini. De cuerpo blanco.<br />

Laxwi vel llamp'u. Blando. Dícese de la lana, harina,<br />

&c.<br />

Lajuña, jallpaña. Lamer con la lengua.<br />

Lajusuña. Lamerlo todo.<br />

Lajukipa lajururuña. Lamer y relamer con la lengua.<br />

Lajuthapi lajuruña. Lamer en muchos platos.<br />

Lama. Carnero y cualquiera animal, y aun hombre<br />

lisiado de los pies y por esto anda mal y con<br />

trabajo.<br />

Lama kayu jant'aku. Idem. + Y uno que presto se<br />

cansa y anda como arrastrando los pies.<br />

Lampaña, kallaña. Llevar en litera o a ese modo.<br />

Lampiniña. Traer en litera.<br />

Lampantaña. Meter en litera.<br />

Lampsuña. Sacar en litera.<br />

Lampaxaruña. Cargársela. Y por ser verbo de llevar<br />

se compone también con otras partículas.<br />

Lampa. Litera. La de los caciques antiguos era como<br />

una grande fanega, de mimbres o ramos delgados,<br />

con sus palos para llevarla.<br />

Lampaña. Idem.<br />

Lampaña saraña. Andar en ella.<br />

Lamparu lat'axaña. Subir.<br />

Lampatha lat'araña. Bajar de ella.<br />

Lampjasiña, jump'uqiña vel jump'uxkataña.<br />

Importunar.<br />

Lamrana. Árbol de asilo.<br />

Lanqha phant'a, jijma phant'a. Capirote chico de<br />

viudas.<br />

Lanqhaña, llust'ixtaña. Tropezar o deslizar.<br />

Lanqht'aña. Idem.<br />

Lanqhat'uruxtäña vel irarpäña. Lastimarse<br />

tropezando.<br />

Lanqhaña. Llevar barro en las manos y cosas<br />

semejantes.<br />

Lanqhaniña. Traerle.<br />

Lanqhantaña. Meterle.<br />

Lanqhsuña. Sacarle.<br />

Lanqhakataña. Arrojarle a la pared o a lo alto del<br />

techo.<br />

Lanqhawaqtaña. Despegarse.<br />

Lanqhanuqtaña. Aplastarse como tortilla el barro que<br />

cae. + Y también quedar molido el cuerpo por los<br />

azotes o mucho trabajo.<br />

Lanqhanuqaña. 3 -qi. Poner barro en el suelo. +<br />

Puede componerse también con otras partículas,<br />

como apaña, v.g.<br />

Lanqharpäña. Dar barro a la mano del que<br />

trabaja.<br />

Lanqhathapiña. Juntarlo con otras masas de él.<br />

Lanqhatataña. Tenderle. Y así se pueden componer<br />

otros.<br />

Lanqha. Cuánto uno puede llenar de barro, un camino<br />

de él.<br />

Lanqhu. Grueso. Y dícese de todas cosas grandes y<br />

pequeñas. )( Juch'usa.<br />

Lanqhu. El grueso de alguna cosa. Pirqana lanqhupa,<br />

&c. )( Juch'usapa.<br />

Lanqhuchaña. Engrosar, hacer que sea grueso. )(<br />

Juch'usachaña.<br />

Lanqhu vel aychixtara jaqi. Hombre grueso de<br />

muchas carnes.<br />

Lanqhu. El tronco de los árboles.<br />

Lanqhu lamrama. Tronco del aliso. Y así se dirá de<br />

otros árboles, anteponiendo o posponiendo el<br />

nombre específico del árbol.<br />

Lansa. Lo mismo que lanza.<br />

Lantaña. Sacar las papas de la chácara después de<br />

sembradas. Suelen hacerlo cuando hay pleito.


392 Ludovico Bertonio<br />

Lantaraqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Lantusuña. Idem.<br />

Lanti. El sucesor o lugarteniente en cualquiera<br />

dignidad, oficio y ocupación o lugar de otro así.<br />

Lantiña. Entrar, suceder en lugar de otro que tenía la<br />

dignidad, oficio, &c.<br />

Lantiri. Sucesor o lugarteniente.<br />

Lantixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Lantijaxaña. Sucederme a mi, entrar en mi lugar.<br />

Lantimaxaña. En tu lugar.<br />

Lantipaxaña. En lugar de él.<br />

Lantisaxaña. En nuestro lugar.<br />

Lantiraña. Trocarse con otro. + Y trocar uno con otro<br />

mandándolo.<br />

Lantisiña. Trocarse, -mpi.<br />

Lantikipasiña. Trocar entre sí una cosa con otra.<br />

Sombrero lantikipasitana: troquemos sombrero, yo<br />

te daré el mío y dame tú el tuyo. + Y también<br />

trocarse un vestido poniéndose otro. + Y si el<br />

trueque es de cosas diversas diremos, Pedro libropa<br />

Martinaru lantikipasitawina espadaparu: Pedro<br />

trocó su libro con la espada de Martín. Idem:<br />

Martinana espadapampi.<br />

Lantirpäña. Poner a uno echando a otro.<br />

Lantikipaña. Poner una cosa donde la otra estaba,<br />

trocándolas.<br />

Lantikipa lantiruruña. Trocar y destrocar las cosas o<br />

personas.<br />

Lapaka. Tiempo de mucha sequía por el mes de<br />

noviembre.<br />

Lapaka paxsi. Idem.<br />

Laphachaña vel laphachäña lakhäña. Destruir el<br />

hielo las chácaras y destruir otras cosas los<br />

hombres, &c. Arrasar, poner por el suelo.<br />

Lapha vel llamp'u. Blando.<br />

Laphaptaña. Ablandarse.<br />

Laphaptäña. Ablandar. Dícese de pellejos y de la<br />

tierra.<br />

Laphax laphaxtaña, lliphix lliphixtaña, lliju<br />

llijutaña. Relampaguear, reverberar resplandecer,<br />

venir una grande luz de repente.<br />

Laphax laphaxranttaña vel lliphix lliphixranttaña,<br />

llixu llixuranttaña. Entrar o bajar una grande luz.<br />

Laphaqiña, p'allchaqiña. Idem. Y reverberar como el<br />

agua o cosas tersas y bien acicaladas, heridas del<br />

sol.<br />

Laphi, pirari. Hojas de todas las plantas y de los<br />

libros.<br />

Laphichasiña. Echar la hoja.<br />

Laphi k'ichiqaña, pirqaqaña. 3 -qi. Coger la hoja,<br />

despegarla.<br />

Laphiqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Lap'a. Piojo.<br />

Lap'achaña. Espulgarlos.<br />

Lap'achasiña. Espulgárselos.<br />

Lap'a ulljaña. Espulgar a otro. + Ullaraña. Idem. +<br />

Ulljasiña ullarasiña: a sí mismo espulgarse. +<br />

Ichuqaña: quitarle con las manos. + Sanuqasiña:<br />

con el peine. + Ch'inqhaña. 3 -qi: matarle con las<br />

uñas. + T'uruña: con los dientes, como hacen los<br />

indios. + Aychjaña. 3 -ji: ahorcarle con un cabello<br />

para que anochesca presto. Es superstición de niñas<br />

o niños para volverse presto a su casa a descansar o<br />

comer.<br />

Lap'ampi ch'axmisiña, q'aq'usiña. Ser molestado,<br />

estar inquieto por los piojos que le comen.<br />

Lap'a ch'axmitu, q'aq'utu. Idem.<br />

Lap'axtara. Lleno de ellos.<br />

Lap'aña. Idem: piojoso.<br />

Lap'aña vel nakhaña. Abrasarse.<br />

Lap'äña. Abrasar.<br />

Lap'aña. Buscarlo todo.<br />

Lakiña. Repartir algo a otro.<br />

Lakijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Lakijraña. Repartir a muchos.<br />

Lakisiña. Repartir entre sí.<br />

Lakiqaña. Apartar. 3 -qi.<br />

Lakusuña. Escoger.<br />

Lakixtaña. Apartarse los que estaban juntos, abrirse.<br />

Lakiqataña. Arrimar lo que reparten o apartan o<br />

juntarlo con otro.<br />

Lakiwaqtaña, t'aqhawaqtaña. Apartarse de muchos.<br />

Lakixaruña. Irse con lo que le cupo o tiene de suyo.<br />

Lakixataña. Repartir a muchos o comenzar.<br />

Lakimukuña. Poner aparte lo que se divide o reparte,<br />

dejando lo demás en su lugar o dejándolo ir.<br />

Lakiniña. Ir a repartir.<br />

Lakinaqtaña. Estar o andar las cosas divididas por<br />

ahí.<br />

Lakinuqaña. 3 -qi. Hacer muchas partes.<br />

Lakinuqtaña. Juntarse de suyo las cosas divididas,<br />

cada parte en su lugar.<br />

Lakintaña. Meter una parte dentro y dejar otra fuera.<br />

Lakikipaña. Pasar a otra parte las cosas repartidas. +<br />

Y también los hombres y otros animales.<br />

Lakikipa, lakiruruña. Apartar, dividir más y más.<br />

Lakikiptaña. Apartarse una manada de suyo e irse a<br />

otra parte.<br />

Lakiraña, jaxllaraña. Apartar, escoger lo mejor.<br />

Lakiraqaña. 3 -qi. Escoger sin voluntad del dueño.<br />

Lakirachaña. Ocuparse todo un día en apartar o<br />

escoger.


Vocabulario de la Lengua Aymara 393<br />

Lakiranaña. Mostrar lo que apartó o escogió.<br />

Lakiranttaña. Entrar apartándose de otros.<br />

Lakirapiña. Apartar para otro.<br />

Lakirpäña. Apartar echando lo malo por ahí o apartar<br />

y darlo a otro.<br />

Lakirukiptaña. Estar todo embebecido en escoger.<br />

Lakiskaña. Estar apartando.<br />

Lakistaqaña. 3 -qi. Apartar y llevarlo a mostrar a<br />

alguno.<br />

Lakit'aña. Apartar con brevedad.<br />

Lakithapiña. Apartar juntando.<br />

Lakithaptaña. Apartarse y juntarse a un lugar lo que<br />

se aparta.<br />

Lakithapi lakiruña. Juntar de muchas partes.<br />

Lakithaltaña. Apartarse de otros e irse.<br />

Lakitataña. Apartar y tender.<br />

Lakitatxaña. 3 -xi. Volver a dividir y tender.<br />

Lakthusüña. Salir de la manada.<br />

Lakutaña. Escoger lo mejor.<br />

Lakuta lakinuqaña. Apartar y tornar a apartar<br />

muchas veces, como hace el mal contentadizo.<br />

Laki lakiña. Repartir, apartar o escoger<br />

frecuentemente.<br />

Laki. Lo apartado de una vez o una parte de muchas o<br />

según el número que precede.<br />

Lakiqa lakiña. De apartar aparte, &c.<br />

Lakiña. El apartar.<br />

Lakiri. Él que aparta.<br />

Lakita. Lo apartado o haber apartado.<br />

Lakiwi. Idem.<br />

Lakiña. Lo que se ha de apartar o haber de apartar.<br />

Lakixaña. Una mujer que nace en repartición de<br />

hacienda.<br />

Laki. Una tinajilla que hace un cuarto de fanega.<br />

Larama. Azul.<br />

Laramakiptaña. Volverse azul o como acardenalado.<br />

Compónese con -xa, -pta, -ta, -waja, -waxa,<br />

-mukuña.<br />

Laramaru jaxsuña. Tirar a azul.<br />

Laramachaña. Teñir de azul.<br />

Larama anqasi. Lo más profundo del mar, laguna o<br />

río muy hondo. + Y lo más alto del aire o cielo.<br />

Larama jusq'ullu. Cardenal que deja algún golpe.<br />

Larama q'üta. Idem.<br />

Larama jusq'ulluchaña, q'ütachaña. Acardenalar.<br />

Laraña, ch'arkhiña. Hacer cecina o tasajos de carne.<br />

Larusuña, ch'arkusuña. Idem.<br />

Larqa, irpa, pincha. Acequia.<br />

Larqachaña, &c. Hacerla.<br />

Larqa vel phaxcha. Un canal de madera delgada, con<br />

que beben chicha por pasatiempo.<br />

Laranja. Lo mismo que naranja.<br />

Lari. Tío hermano de la madre y casi a todos los<br />

varones parientes de parte de madre llaman lari.<br />

Kimsaqallqu lari. Todos los varones parientes de la<br />

mujer son llamados así, del marido e hijos de ella.<br />

Larilari. Gente de la puna que no reconoce cacique,<br />

cimarrones.<br />

Larilarixaña. Volverse cimarrón, vivir a su voluntad<br />

como estos.<br />

Lari uru, k'ita. Idem.<br />

Laruña. Reir.<br />

Larut'askaña. Estar riendo.<br />

Larukipaña. Activo. Reírse de alguno. Jani Pedro<br />

larukipamti: no te rías de Pedro.<br />

Laruch'ukiña. Reir a menudo o fingidamente.<br />

Laruwäsiña. Idem.<br />

Larusa jiwaña. Finarse de risa. Chuyma chaqhakama<br />

laruña. Idem.<br />

Laruqu o qütaña. Reir muchos juntos.<br />

Larujux juxutaña. Idem.<br />

Lasaña. Vencer. Pospónese casi de ordinario a atiña.<br />

Lasaraqaña. 3 -qi. Dejar o soltar alguna bestia en<br />

daño de la chácara, &c.<br />

Lasäña, japäña, japutäña. Echar el garañón a la<br />

hembra, para saber si está preñada; que entonces no<br />

deja que el macho se le llegue.<br />

Lasäta, thukata, wallq'i. Hembra de la tierra preñada<br />

y no se dice de otras.<br />

Laskaña. Ir en seguimiento.<br />

Laskutaña. Idem.<br />

Laskutäña. Hacer seguir.<br />

Lasu. Idem: t'asu. Carne no bien seca.<br />

Lasukiptaña. Estar casi seca.<br />

Lasutaña. Idem. Yapu lasuri Idem: lasukipti, &c.<br />

Marchitarse los sembrados. + Manq'atha la sutaña:<br />

estar transido de hambre.<br />

Lat'aña. Andar a gatas.<br />

Lat'aqaña. Bajar a gatas.<br />

Lat'aqaniña. Bajar hacia acá<br />

Lat'axataña. Subir a gatas o a caballo, &c. o ponerse<br />

encima.<br />

Lat'araña. Bajar del caballo o de alguna escalera, &c.<br />

Lat'usuña. Subir a gatas.<br />

Lat'athapiña. Levantarse ayudándose de los pies y<br />

manos.<br />

Lat'uraña. Idem.<br />

Lat'a mullt'iña. Andar a gatas.<br />

Lat'a kumphuña. Dar vuelcos en la cama el enfermo,<br />

no sosegar y también rogar con ahinco.<br />

Lat'a qhurphaña. Idem: en ambas significaciones.<br />

Lat'äqhurpäña. Acosar mucho.


394 Ludovico Bertonio<br />

Lawrawa. Pluma del pájaro qaqi, de ellas coloradas,<br />

de ellas azules y otras amarillas muy largas.<br />

Lawrawat'asiña. Ponérsela.<br />

Lawrawapachaqi. Muy derecho.<br />

Lawräjü. Pescado de un jeme. + Chiqa lawrajüpacha<br />

vel chiqa amparapacha: derecho como una lanza o<br />

pica.<br />

Lawriña. Andar los peces y los hombres que andan a<br />

prisa.<br />

Lawrikataña. Llegarse el pescado o la llama del<br />

fuego.<br />

Lawrinaqaña. Andar o discurrir de una parte a otra<br />

como el pescado.<br />

Lawiña, tawiña. Hablar a trochemoche, sin saber lo<br />

que dice.<br />

Lawña. Idem. Y también injuriar de palabra, como<br />

tuqita.<br />

Layqa. Hechicero o hechicera. Utkani layqa:<br />

hechicero de oficio, catedrático en el arte.<br />

Layqasiña. Ejercitar este oficio adivinando,<br />

sacrificando y haciendo otros embustes,<br />

Layqachaña, qallaqaña. 3 -qi. Enhechizar con<br />

bebedizos y con otras vellaquerías.<br />

Layqasirapiña. Hacer esas ruindades a ruego de otro.<br />

Layqaru ichusiña. Confesarse con el hechicero.<br />

Layqaru yaqhasiña. Idem.<br />

Layku vel supa. Por amor, por causa. Nä layku: por<br />

mí o por mi amor o causa.<br />

Laykutha. Idem. Son dos preposiciones juntas<br />

sinónimas.<br />

Laykuña. Enmarañar. + Y también meter en pelaza o<br />

trabajo. Jumaki yuqama jaychajañaru laykuta: tú y<br />

no otro has sido causa que ahorquen a tu hijo. +<br />

Jucharu laykuña: enredar a otro en pecado o ser<br />

ocasión de que peque.<br />

Laykusiña. Enmarañarse. + Y también meterse en<br />

ocasión de mal.<br />

Laykuntasiña. Idem.<br />

Laykuraqaña. 3 -qi. Enmarañar. + O meter en la<br />

danza a uno en daño y agravio de otro.<br />

Laykutaptaña, laychuthaptaña. Enmarañarse,<br />

enredarse.<br />

Laykusäña. Enmarañar, ser ocasión de mal o pecado.<br />

Layita qapuña. Hilar sin torcer bien el hilo. )( K'uta<br />

es su contrario.<br />

Laytaña. Hilar sin torcer bien. )( K'utaña: muy<br />

torcido.<br />

Laykipaña. Idem.<br />

Laytasiña. Idem.<br />

Layu. Racilla de comer, cuya hoja se llama chhijmu.<br />

Layu chunquya. Todo la mata.<br />

Layupita jaqi. Pobre que se sustenta de esta hierba o<br />

raíz.<br />

Liq'i yakana. Pajarillo frailesco.<br />

Liq'iña. Batir, golpear, herir.<br />

Liq'iri. Herrero o platero, &c.<br />

Liq'iwäsiña. Dar muchos golpes o muchos puñetes.<br />

Liq'intaña. Dar un mojicón o puñete que duela.<br />

Liq'isiña. Herirse a sí mismo con golpes. Chuyma<br />

liq'isiña: herirse los pechos. + Y también aporrearse<br />

uno a otro.<br />

Liq'it'aña. Dar un puñete o golpe.<br />

Liq'it'awaña. 3 -wi. Dar un golpe o dos de paso, cosa<br />

breve.<br />

Liq'isiña, atisiña. Emparedarse, cerrando la puerta a<br />

piedra y lodo.<br />

Liq'itaña atiña. Cerrar así la casa.<br />

Liq'iraña, atiraña. Abrirla.<br />

Liq'usuña. Cerrar la casa y dar un puñete en los ojos.<br />

Liq'irpäña, chhallaxtarpäña. Dar de mojicones o<br />

puñetes.<br />

Liq'ithapiña, liq'iwäsiña. Dar vuelta de mojicones.<br />

Liq'ikipa liq'iruruña. Idem.<br />

Liq'ikataña. Fijar o clavar.<br />

Liq'iña. Martillo.<br />

Lixuña. Vide: lixuña.<br />

Liqiliqi. Un pájaro blanco y negro grande como un<br />

halcón.<br />

Liwaña. Dar o repartir como chácara, lana, comida,<br />

&c.<br />

Liwaña. Dar de comer.<br />

Liwakataña. Dar la parte que cabe a cada uno.<br />

Liwawäsiña. Repartir sin miramiento.<br />

Liwaxäña. 3 -xï. Ayudar a repartir.<br />

Liwaxataña. Comenzar a dar.<br />

Liwamukuña. Dar mucho.<br />

Liwajraña. Dar muchos.<br />

Liwaniña. Ir a dar.<br />

Liwanuqaña. Dar a muchos.<br />

Liwantaña. Dar a todos.<br />

Liwakipaña. Idem. + Y dar a uno si y otro no.<br />

Liwaranaña. Dar por su orden, sin pasar a nadie a<br />

toda una hilera.<br />

Liwakipa liwaruruña. Dar más y más a unos y otros.<br />

Liwasiña. Darse unos a otros.<br />

Liwatataña. Dar a todos.<br />

Liwa. Lana que reparten para hacer ropa de la tasa o la<br />

que mandan los hilacatas. + Inka liwa: la que daba<br />

el inca para hilar.<br />

Lik'i. Sebo, gordura, &c.<br />

Lik'ina jaqhut'asiña. Echar gordura en la olla.<br />

Lik'inchaña. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 395<br />

Lik'i jaqi vel puquta. Gordo.<br />

Lik'iña. Muy gordo.<br />

Lik'ixtara. Idem<br />

Lik'iptaña. Engordarse: -xa, -ta, -kipta, -wa, -waxa,<br />

-mukuta. Pueden componerse con él.<br />

Lik'iptäña, lik'iyaxaña, &c. Engordar puercos,<br />

gallinas, &c.<br />

Lijwa, wajcha. Huérfano sin padre ni madre o viuda.<br />

Lijwaxaña. Venir a ser huérfano, o a ser viuda.<br />

Lijriña, ullinaqkakiña. Estar despierto o velar.<br />

Lijuña, p'alichaña vel lijuña. Resplandecer o<br />

reverberar como las estrellas, el agua con el sol, las<br />

armas acicaladas y otras cosas semejantes, arder.<br />

Lijutäña, qhanutäña. Encender un poco de lumbre.<br />

Liju lijutaña, p'allchax p'allchaxtaña. Idem. Más<br />

propio; muchos en lugar de estos dos verbos dicen<br />

lixuña y no lijuña.<br />

Limiña. Apretar con las manos.<br />

Limintaña. Idem.<br />

Limintasiña. Apretarse a sí mismo como una mujer<br />

para abortar. + Y también significa reprimirse el<br />

airado, no dejándose llevar de la ira o mohina que<br />

tiene.<br />

Limintasiña. Abollarse una taza o un cáliz, &c.<br />

Phapharanttaña, es lo mismo.<br />

Limikataña. Apretar o arrimar bien algo a la pared,<br />

&c.<br />

Limixataña. Apretar hacia abajo con la mano o con<br />

todo el cuerpo.<br />

Limithapiña. Apretar juntando las cosas para que no<br />

se derramen. + O las ascuas para que no se<br />

apaguen.<br />

Limithapisiña. Apretarse con las manos o a sus cosas.<br />

Limijaña. 3 -ji. Apretar mucho a otro.<br />

Limijasiña, k'ullq'ujasiña, qhithijasiña. Apretarse<br />

cuando son muchos, estar apeñuscados.<br />

Lipi. Soga con que rodean al ganado o las vicuñas<br />

para que no huyan por miedo de unos flecos de<br />

lana que cuelgan de la soga y se menean con el<br />

aire.<br />

Lipiña. Rodear con esta soga.<br />

Lipikipaña. Idem, más propio.<br />

Lip'iña. Neutro. Pegarse.<br />

Lip'ikataña. Pegarse y es más propio.<br />

Lip'ithapiña. Idem.<br />

Lip'ithaptaña. Idem. + Y también todos estos cuatro<br />

verbos significan pegarse con amor, trato y<br />

conversación.<br />

Lip'irtxaña. 3 -xi. Despegarse.<br />

Lip'isiña. Pegarse.<br />

Lip'ixataña. Pegarse encima.<br />

Lip'iyaña vel lip'äña. Activo. Pegar y con añadir -ä<br />

en los verbos precedentes antes de -ña, o -xaña, se<br />

hacen activos en aquella misma significación.<br />

Lip'ikatäxaña. 3 -xi. Tornar a pegar lo despegado.<br />

Lip'ithapäña. Casar, dar en matrimonio por marido o<br />

mujer. ¿Näti amawasma? Padreki lip'ithapiyistu:<br />

¿Quísete yo por ventura? El padre fue el que nos<br />

casó a los dos.<br />

Lip'ichi. Pellejo o corteza.<br />

Lip'ichi lluch'uraña. Desollar. + Ch'äsuña. Idem. +<br />

Lakha lip'ichiki arusiña: hablar de cumplimiento<br />

con la boca chica.<br />

Lip'ichi sillq'iraña. Quitar la corteza.<br />

Likhina. Tierra caliente como yungas.<br />

Liri vel lili q'üta. Huérfano sin padre ni madre, sin<br />

hacienda.<br />

Lirpu. Espejo.<br />

Lirpuna ullixatasiña. Mirarse en el espejo.<br />

Lirputha ullixatasiña. Idem.<br />

Lit'iña. Nevar mucho, cubrir toda la tierra.<br />

Lit'ixataña. Idem.<br />

Lit'ita, lit'ixatata. Todo nevado o cubierto de nieve. +<br />

Qina lit'ita Idem. + Pampana amka qina lit'ita: estar<br />

todo el campo cubierto de papas que van naciendo.<br />

Liwkhana. Escardillo para beneficiar las chácaras,<br />

desherbar.<br />

Liwkanana iranaqaña. 3 -qi Trabajar con el<br />

desherbando, &c.<br />

Liwi. Cordel de tres ramales con unas bolillas al cabo.<br />

+ Yawri liwi: para matar pájaros. Ch'akha vel qala<br />

liwi: con que juegan los muchachos. + T'ixita liwi:<br />

es de cuero y los extremos de piedra.<br />

Liwiña. Tirar con este instrumento.<br />

Liwi khiwiña. Voltear para tirarle.<br />

Liwina k'ayrusiña. Jugar tirándole en alto para<br />

cogerle con otro que tiran tras el primero.<br />

Liwijasiña. Cazar con él, tirando.<br />

Liwit'asiña. Idem. Y también jugar. Ut Supra.<br />

Liwintaña. Matar o lastimar la caza.<br />

Liwithapitaña. Jugar. Ut Supra.<br />

Liwawi manqa liwiña. Tirarse a todas partes.<br />

Liwiwäsiña. Idem.<br />

Liwiqtaña jaytaqtaña. Quedarse atrás en el camino.<br />

Liwiwaqtaña, ch'inawaqtaña, jaytawaqtaña. Idem.<br />

Liwli liwiltaña, jajul jajultaña, janq'ul janq'ultaña.<br />

Divisarse poco como a boca de noche.<br />

Liwiskaña, jaqhuskaña. Estar las cosas o las<br />

personas por ahí desamparadas.<br />

Liwisjaña jaqhusjaña. Idem.<br />

Liwiwaña, k'aywajaña, ch'awaña. Cabecear de<br />

sueño, anteponiendo iki.


396 Ludovico Bertonio<br />

Liwil liwiltaña. &c. Idem.<br />

Liwisiña. Echar babas o espuma de cansancio, &c.<br />

Luqa. Una braza, medida.<br />

Luqaña. Medir a brazas.<br />

Luqtaña. Idem.<br />

Luqasiña. Idem.<br />

Luqantaña. Meter la mano o el brazo.<br />

Luqusu. Abertura de la camiseta para sacar las manos.<br />

Luqakataña, jalakataña. Arremeter o poner las<br />

manos.<br />

Luqaraqaña. 3 -qi. Hurtar.<br />

Luqarpäña. Alcanzar, dar cosas a otro, "porrigere".<br />

Luqarpäsiña. Alcanzarse unos a otros las cosas de<br />

mano en mano.<br />

Luqususiña. Meter los dedos en la boca para vomitar<br />

o sacar algo.<br />

Luqanaqaña. 3 -qi. Extender las manos a muchas<br />

partes o trabajar.<br />

Luqakipa luqaruruña. Andar con las manos<br />

esgrimiendo, buscando, retozando, &c.<br />

Luqawaña. Dar trancos, alargar el paso. Sara<br />

luqawaña.<br />

Luq'a sunqu. Una como bolsilla en la asadura del<br />

carnero y sírvense después para guardar la hierba<br />

con que comen coca.<br />

Luq'a. Callo que se hace en las manos con el trabajo<br />

lleno de aguaza.<br />

Luq'ataña. Hacerse callo así.<br />

Luq'atataña. Idem. Usanse ambos con transición.<br />

Luq'akakixaña. Idem.<br />

Luq'a phallusuwaña. Reventarle.<br />

Luq'asi. Amiga compañera de otra mujer y a veces lo<br />

dicen también de hombres.<br />

Luqasichasiña. Tomarse amistad las mujeres unas con<br />

otras.<br />

Luqhi, tukuku. Tonto, loco frenético.<br />

Luqu. Idem.<br />

Luqhiptaña. Enloquecer y dar en frenesí.<br />

Luqhikiptaña. Idem.<br />

Luqhichasiña. Fingirse loco.<br />

Luqhichasirapiña. Fingirse loco para con alguno. +<br />

Luqhichasirapitu: fingióseme loco.<br />

Luqhita usu. Locura, frenesía.<br />

Luku. Manojo, hacecillo o carga.<br />

Lukuchaña. Hacerle.<br />

Lukuma. Fruta de los yungas.<br />

Luk'ana. Dedo. + Ampara luk'ana: es de las manos. +<br />

Kayu luk'ana: de los pies. + Jila. Idem: tayka<br />

luk'ana: dedo pulgar. + Taypi luk'ana: del medio. +<br />

Sullka luk'ana: dedo meñique. + Siwit'aña luk'ana:<br />

el que está entre el medio y mínimo. + Jilaxaru<br />

luk'ana: el dedo índice.<br />

Luk'ana. Hueso de las manos o pies de los carneros,<br />

con que juegan a manera de bolillos. + Jugarlos:<br />

lut'isiña vel urqusiña vel luk'asiña.<br />

Luk'i. Papas algo amargas, pero buenas para chuño.<br />

Luk'i wayku. Una hora, porque tanto tardan en<br />

cocerse.<br />

Luk'i wayku amurtaña. Tener un Paraxismo de hora.<br />

Luxriña, jat'iña. Cavar la tierra.<br />

Luxrusuña, jat'usuña. Idem.<br />

Luxura. Raíz de comer.<br />

Luqina. Palo largo. Vide: Luqina.<br />

Lupi. Rayo del sol o resplandor.<br />

Lupiña. Hacer sol o luna "Ex adiunctis" se entenderá.<br />

Lupikipaña. Hacer sol en toda la tierra.<br />

Lupitataña. Idem.<br />

Lupikataña. Herir el sol en las paredes o cerros.<br />

Lupikata. Lugar expuesto al sol. + Arumanti vel<br />

jayp'u lupikata: lugar donde hiere el sol al salir o<br />

ponerse.<br />

Lupixataña. Bañar el sol, herir encima. + Infierno<br />

wiñaya jani lupixatatati: nunca es bañado del sol.<br />

Lupijaña. Asolearse. + Lupijituwa: asoleado estoy.<br />

Lupijata. Participio: asoleado.<br />

Lupirapiña. Alumbrar para otro el sol o la luna.<br />

Lupiruchaña. Poner al sol.<br />

Lupichapinkaña. Estar al sol.<br />

Lupituqinkaña. Idem.<br />

Lupi pacha. Tiempo que ordinariamente hace sol,<br />

como el estío.<br />

Lupiru utt'aña. Sentarse al sol. )( Ch'iwiru utt'aña.<br />

Luqina. Que es más propio. Percha o palo largo. +<br />

Chara luqina: hombre largo y delgado [Longolio].<br />

Luraña. Hacer.<br />

Lurasiña. Hacer para sí. + Hacer disciplina por<br />

devoción. + Diosana arupatha inti lurasitawina: el<br />

sol fue hecho por mandado de Dios. + Amiku<br />

lurasiña: reconciliarse los enemistados o trabar<br />

amistad los que no la tenían entre sí.<br />

Lurarapiña. Hacer para otro.<br />

Lurach'ukiña. Hacer por cumplimiento o de burla.<br />

Lura. Un costal lleno de algo.<br />

Lurawa. La piedra de encima con que muelen. Tayka:<br />

la de abajo.<br />

Lurawa isi. Ropa tupida.<br />

Luri. Pájaro tominillo o semejante, casi negro y la<br />

garganta verde.<br />

Luru, wajcha. Niña huérfana.<br />

Luruk'a. La espiga de la quinua que todavía está en<br />

cierne.<br />

Luruk'achasiña. Echar la espiga o estar en cierne la


Vocabulario de la Lengua Aymara 397<br />

quinua.<br />

Lustuña, jik'iña, añanq'uña. Arrancar toda una<br />

chácara. + T'awrasa lustutawa qawraja: no tiene<br />

pelos de lana en los muslos mi carnero, de sarna o<br />

motila.<br />

Lusina, khurkhu. Travieso, rancheador.<br />

Lutika t'awra. Lana corta de camero raso, mala de<br />

hilar.<br />

Luti, qasi. En balde.<br />

Luti tumpaña vel saña. Levantar testimonio.<br />

Lutitha vel lutiki. Idem.<br />

Lut'isiña, luk'asiña. Jugar con huesos de cameros<br />

sacado de las manos o pies.<br />

Lutu lutu, p'iya p'iya. Lleno de agujeros, dícese de<br />

todas cosas.<br />

Lutu lutuchaña. Hacer muchos agujeros.<br />

Lü, phuxtu, thuxtu. Una almorzada grande de algo.<br />

Lüqakixaña. 3 -xi. Disminuirse, venir a poco.<br />

Lüchaña. Medir una almorzada.<br />

Lüjaña. 3 -ji. Dar una almorzada.<br />

Lüjraña. Dar a muchos así.<br />

Lü lüchaña. Medir o partir algo por almorzadas.<br />

Lüt'asiña. Tomar una almorzada.<br />

Lüxatataja. Poner una almorzada encima de algo.<br />

Lüqaña. 3 -qi. Sisar una almorzada de algo.<br />

LL<br />

Lläsa, inaxa. Quizá por ventura. Y casi siempre van<br />

así juntos estos dos adverbios o se usa de inaxa<br />

sólo.<br />

Llä. Una especie de papas pequeñitas.<br />

Llaqa. Pluma delgada que hay en las alas del buitre y<br />

otros pájaros.<br />

Llaqa vel laqa chuki. Bandera de plumas al modo<br />

antiguo.<br />

Llaquta. Manta de Indio. + Jat'uni, vel manaqani<br />

llaquta: listada de ambos lados de alto abajo, con<br />

listas a veces coloradas, a veces azules o de otro<br />

color. + K'ili: la que tiene la mitad colorada y la<br />

mitad azul, con tres listas de varios colores, a las<br />

cuales llaman k'ili. + Q'ichu llaquta. Idem. Y es<br />

vocablo de los Pacases. + Qumpita llaquta: es la<br />

que está teñida toda o de colorado o de azul. +<br />

Yamparu llaquta: manta de las fiestas.<br />

Llaqutt'aña. Ponerse la manta.<br />

Llaqutt'asiña. Idem.<br />

Llaqutt'äña. Ponerla a otro.<br />

Llaqutsnuña. Quitársela.<br />

Llaqutsnusiña. Idem.<br />

Llaqutsnuwaña. Quitarla a otro, mantear o capear.<br />

Llaquta jinchuna jawq'ataña. Idem: Samakipaña.<br />

Pegar uno a otro las malas costumbres. + Isallu<br />

jinchuna jawq'ataña: pegarlas una mujer a otra. +<br />

Significa propiamente dar o sacudir a uno con el<br />

canto de la manta o manto.<br />

Llachha. Verdaderamente. Wawama llachha<br />

qawrakiwa: verdaderamente que tu hijo es una<br />

bestia.<br />

Llachha jucharu purijata. Verdaderamente que le ha<br />

de suceder alguna desgracia.<br />

Llachha jiwayaja. Cierto que le quite la vida.<br />

Llachiwana, pupa kallu. Panal de miel. Es vocablo<br />

del Cuzco.<br />

Llaja. Ralo. )( Phathu, tupido.<br />

Lläki sawuña. Tejer ralo.<br />

Llajaspäki sawuña. Idem.<br />

Llajaxtaña. Abrirse el vestido que se va gastando.<br />

Llajanuqtaña. Idem.<br />

Llakiña, khichuña, phuthiña. Entristecerse mucho<br />

por algo, -tha<br />

Llakikiptaña. Podrirse de tristeza.<br />

Llakisiña, khichusiña. Idem.<br />

Llakiqaña, khichuqaña. 3 -qi. Compadecerse de otro<br />

interiormente, sin darle otra ayuda.<br />

Llakipäña, khuyapäña. 3 -iy. Compadecerse,


398 Ludovico Bertonio<br />

favoreciendo o ayudando a salir de trabajo o<br />

miseria.<br />

Llakipayiri vel llakipiyiri. Piadoso, misericordioso.<br />

Llakirapiña, khichurapiña. Tener cuidado de acudir<br />

a otro, dándole lo que hace menester. Manq'asa<br />

isisa llakirapitu: acúdeme con la comida y vestido.<br />

Llakimana, jani wati. Atrevido, uno que no hace caso<br />

de nada.<br />

Llakinawi. Idem.<br />

Llak'a, tukari. Flaco, sin carnes.<br />

Llak'aptaña. Enflaquecerse.<br />

Llajlla. Cobarde, tímido, flojo.<br />

Llajllaña. Acobardarse.<br />

Llajllaptaña. Idem.<br />

Llajllataña. Idem.<br />

Llajllasiña, qhiytaña. Temer desmayar, asombrar.<br />

Llajlläsiña. Temer de no lastimarse. + Janchima<br />

llajllasisina jani siplinastati: por temor de no<br />

lastimarte no te has disciplinado.<br />

Llajlla janchini. Temeroso de azotes, trabajos o<br />

enfermedad.<br />

Llajlläña, jaxsaräña. Acobardar, atemorizar a otro.<br />

Llajlla chuymanichaña. Idem.<br />

Llajllaña. Desbastar con azuela o acepillar.<br />

Llaxllarpäña. Idem.<br />

Llaxllusuña, phat'usuña. Cortar árboles del bosque o<br />

ramos de los árboles.<br />

Llaxllaña. Azuela o cepillo.<br />

Llajsasiña, warakusiña. Admirarse, asombrarse.<br />

Llajsasäña. Asombrar.<br />

Llajsasiña. Cosa de asombro.<br />

Llalla. Idem: ñaña, niya. Casi o poco menos.<br />

Llalla tunka. Nueve.<br />

Llallat'aña. Faltar poco para morir o matar ; acertar<br />

tirando o acabar casi algo, &c. según la cosa de que<br />

se va hablando. Es verbo neutro y activo.<br />

¿Llalla juma nä atiriqtati? ¿De veras que me<br />

vencieras?<br />

Llallawa. Papa o animal monstruoso, como dos papas<br />

pegadas o como una mano, un animal de cinco o<br />

seis pies, &c.<br />

Llallawa jakhuriña. Tener por agüero el topar con las<br />

tales papas al tiempo de la cosecha y solían<br />

comerlas o guardarlas como cosa divina y las<br />

llaman tuminqu.<br />

Llallawa amka, qawra, &c. Papas o carnero<br />

monstruoso.<br />

Llallaqiña, laqhaqiña, kharkatiña. Temblar de frío o<br />

miedo.<br />

Llalliña. Exceder, sobrepujar.<br />

Llallisiña, markasiña. Hacer algo o porfía.<br />

Iranaqasisina llallisitana: hagamos a quien trabaja<br />

más.<br />

Llalliyäsiña. Idem: llalläsiña. Idem.<br />

Llallisäña, markasäña. Poner premio en los<br />

certámenes, desafíos o porfías, a quién lo hace<br />

mejor.<br />

Llallirpäña, markarpäña. Vencer en el desatió o<br />

apuesta.<br />

Llalliña. Pasar adelante, no parar dónde suelen.<br />

Llalläña. Despachar a los caminantes, dándoles<br />

recaudo para pasar.<br />

Llallikipaña, jaytakipaña. Pasar adelante sin entrar o<br />

sin detenerse.<br />

Llalliraña, jaytaraña. Dejar atrás a otro en el camino.<br />

Llalli, mämpi, juk'ampi. Magismas. Dios awkisa<br />

taqitha llalli amawañawa. Más debe ser amado.<br />

Dios que todo lo demás. + Infierno mutuña taqi<br />

mutuñatha llalliwa: la pena del infierno es más que<br />

todas las penas, excede a todo los tormentos.<br />

Llallirja. "Sed potius", antes. Juma jani granosa,<br />

mediosa churittati, nanska llallirja kunajasa<br />

kawkijasa aparaqitta. Tu no me has dado un grano,<br />

ni medio, antes me has quitado toda mi hacienda.<br />

Llama llama, sirakuna. Cosa de risa.<br />

Llamallama arusiña. Decir donaires, chistes, cosas<br />

de risa.<br />

Llamallama, jächuqu. Máscara o diablillo que sale<br />

en las danzas.<br />

¿Llamallamamatti, jächuqumatxa? Sirachasiña.<br />

¿Soy por ventura alguna máscara matachin o<br />

truhán, para que hagas burla de mí?<br />

Llamallama jaqi. Truhán, triscón.<br />

Llamallamachasiña, sirachasiña. Burlarse unos, con<br />

otros, de palabra o de manos.<br />

Llamayu. Cosecha de cualquier cosa que se coge en<br />

alguna temporada del año, como son papas, maíz y<br />

aún pescado, sal, &c.<br />

Llamayusiña. Coger los tales frutos o cosas, hacer la<br />

cosecha.<br />

Llamayupacha. Tiempo de cosecha.<br />

Llamkaña. Tocar, tantear, atentar.<br />

Llamkat'aña. Tocar de presto.<br />

Llamkanaqaña. 3 -qi. Andar tocando o atentando. +<br />

Y también lo mismo que luqanaqaña vel iranaqaña:<br />

trabajar.<br />

Llamkusuña. Tocar metiendo y sacando la mano. + Y<br />

salirse bonitamente de algún lugar.<br />

Llamkaña. Andar quedito, pasito.<br />

Llamkantaña. Meterse quedito entre la gente,<br />

carneros, &c.<br />

Llamka llamka saraña. Andar espaciosamente.


Vocabulario de la Lengua Aymara 399<br />

Llamch'iña, jarqhaña, minuña, thuwiña ch'axruña.<br />

Mezclar cualquiera cosa, aunque sean personas o<br />

ganado.<br />

Llamch'ixataña. Idem.<br />

Llamch'isiña, jarqhasiña, &c. Mezclarse las cosas,<br />

personas.<br />

Llamch'ithaptaña, &c. Idem.<br />

Llami. Mal de ojos, cuando se ponen sangrientos o<br />

enramadas o hinchados.<br />

Llamiña. Tener este mal. Usase con transición:<br />

llamitu.<br />

Llamp'u. Blando. Dícese de la ropa y de cosas<br />

molidas.<br />

Llamp'u chuymani, aykaya, axa. Apacible, manso.<br />

Llamp'uptaña. Ablandarse o amansarse el que estaba<br />

airado.<br />

Llamp'unuqaña, axawanuqaña inawanuqaña,<br />

t'arphunuqaña. 3 -qi. Amansarse, desenojarse.<br />

Llamp'unuqäña. &c. 3 -qi. Amansar.<br />

Llamp'u uraqi vel qhuchi. Tierra templada y fértil.<br />

Llamp'uchaña. Ablandar lo duro.<br />

Llamp'uyaña. Idem.<br />

Llamq'iña, lluchiña. Aplastar.<br />

Llamq'itataña, lluchitataña. Idem. Hacer tortilla una<br />

cosa.<br />

Llamu qawra. Carnero chúcaro que no ha comenzado<br />

a llevar carga.<br />

Llamu caballo, mula, waka, &c. Caballo o mula<br />

chúcara, novillo que no ha comenzado a arar.<br />

Llamuña. Comenzar a echar carga, estrenar algún<br />

animal para lo que ha de servir.<br />

Llanqallanqa. La hierba romaza.<br />

Llanqu. Muy negro. Idem: Larama llanqu: no teñido,<br />

sino naturalmente.<br />

Llanqu jaqi. Negro como éstos que vienen de Africa.<br />

Y llámanse así los indios por afrenta uno a otro.<br />

Llaphi. Tibio, ni caliente ni frío. Dicese del agua y<br />

aún de piedras y otras cosas. + Juxsa, q'uñi. Idem.<br />

Llaphichaña q'uñichaña. Calentar medianamente.<br />

Llaphiptaña, juxsaptaña. Entibiarse lo que estaba<br />

muy caliente o muy frío.<br />

Llaphiki yaphiña. Atar flojamente, no muy recio.<br />

Llaqi. Estaos quedo. Es interjección de una que se<br />

enfada o amohina cuando le dan pesadumbre.<br />

Llaqi jila. Idem: de varón a varón.<br />

Llaqi qullakay. De mujer a mujer. +¿Jati llaqi<br />

kamachatana? ¿Qué haremos hermano?<br />

Llawu vel k'ana. Una manera de orilla o repulgo en<br />

las mantas o mantos.<br />

Llawuña, llawusiña. Hacerle.<br />

Llawu. Una vuelta entera de lo que se va tejiendo y<br />

revolviendo en el palo.<br />

Llawu sawuña. Tejer vuelta entera.<br />

Llawuña. Arrollar las piezas del paño, esteras y otras<br />

cosas así.<br />

Llawukipaña. Idem.<br />

Llawuthapiña. Idem.<br />

Llawutataña, janatataña, iqatataña. Desenrollar,<br />

desenvolver.<br />

Llawunuqaña, ch'uwinuqaña. 3 -qi. Cobijar, abrigar,<br />

arropar.<br />

Llawunuqasiña. Abrigarse.<br />

Llawuntaña, ch'uwintaña. Meter una ropa debajo de<br />

otra.<br />

Llawuntasiña. Meterse alguna ropa debajo de la que<br />

tiene puesta, estando vestido o en la cama.<br />

Llawthapisiña. Idem.<br />

Llawuqaña, ch'uwiqaña. 3 -qi. Recoger la ropa, para<br />

que no esté tendida.<br />

Llawuthapiña, ch'uwithapiña. Idem.<br />

Llawkataña. Colgar paredes con doseles, paños de<br />

corte, &c.<br />

Llaw llaw, pullchu pullchu. Arrugas del paño o del<br />

rostro.<br />

Llawchi, qiraqi. Hacha de cobre. No son vocablos de<br />

aquí.<br />

Llawllaqasu vel khuchiqaña. Es una piedrecita como<br />

carnero, muy estimada de los hechiceros.<br />

Llawchiña lankhaña. Llevar barro con las manos.<br />

Llawchikataña. Pegarlo a la pared.<br />

Llawchusuña. Sacar barro, pescado y mazamorra con<br />

las manos. + Y hacer imagen u otra cosa de presto,<br />

sin primor alguno.<br />

Llawch'intaña. Echar barro dentro o comer con toda<br />

la mano mazamorras y otras cosas así.<br />

Llawch'irpäña. Dar barro a la mano o arrojarle por<br />

ahí.<br />

Llawch'iraña, sularaña. Limpiar el barro fresco que<br />

está sobre algo.<br />

Llawch'ikipaña. Embarrarlo todo.<br />

Llawch'ixtasa saraña. Andar jadeando o cayéndose,<br />

el que estaba muy fatigado.<br />

Llawch'inuqtaña, lankhanuqtaña. Lastimarse,<br />

azotándose o molerse.<br />

Llawch'ixataña. Prensar o apretar.<br />

Llawq'a amparani, jach'a amparani. Dadivoso.<br />

Llawqix llawqixtaña. Doblegarse con la vara y otras<br />

cosas así.<br />

Llawqil llawqiltaña. Idem.<br />

Llawlliña, winkhuña. Echarse de barriga.<br />

Llawllisiña. Idem.<br />

Llawllixataña. Echarse de barriga sobre algo.


400 Ludovico Bertonio<br />

Llawlliskaña. Estar echado así. Llawllitataña,<br />

winkhutataña. Tenderse de barriga.<br />

Llawllinuqaña. 3 -qi. Echarse así.<br />

Llawllinaqaña. Andar como la culebra.<br />

Llawllintaña, mullt'intaña. Entrar como la culebra.<br />

Llawllusuña. Salir como culebra.<br />

Llawlli, anu llawlli, asusa qimara. Flojo, que se está<br />

repantigado.<br />

Llawiña vel llawit'aña. Cerrar juntar la puerta sin<br />

llave o con ella.<br />

Llawiraña. Abrir la puerta de par en par o abrir con<br />

llave o destapar algo.<br />

Llawit'asiña. Cerrar para sí o cerrarse de suyo.<br />

Llawintaña. Cerrar algo dentro.<br />

Llawintasiña. Encerrarse a sí mismo.<br />

Llawixasiña. Tener encerrado.<br />

Llawsa, thalña, wijira. Baba. + Y también "semen<br />

mulieris".<br />

Llawsaña. Padecer "flujum seminis", las mujeres o las<br />

hembras.<br />

Llawsani vel qumi qawra. Hembra estéril.<br />

Llawsa llawsa mistuyasiña. Cometer pecado de<br />

molicie la mujer. Sapaqa mistuyasiña: el hombre.<br />

Llawsa vel arasa. La olla del que se está muriendo,<br />

que le ahoga.<br />

Llawsa jakhit'itu. La olla me ahoga el pecho.<br />

Llaychuña, laykuña. Enmarañar.<br />

Llaychuthapiña. Idem: más propio.<br />

Llaychuthaptaña. Enmarañarse.<br />

Llaychusiña. Idem.<br />

Llaychumukuña. Maltratar el vestido.<br />

Llayta. Una hierba negra de comer, su frutilla se llama<br />

chunquru o murmunta.<br />

Llixi llixini. Carne medianamente gorda, ni mucho ni<br />

poco.<br />

Llixi llixi. Redaño.<br />

Llixi llixikipaña. Cubrir el asadura.<br />

Llixi llixikipaña chuyma. Corazón cubierto con el<br />

redaño.<br />

Llika. Red para cazar.<br />

Llikaña. Cazar pájaros y otros animales y pescadillos.<br />

Llika ätataña, iqatataña. Tenderla. + Äkataña:<br />

arrimarla con sus palos a la pared o árbol. +<br />

Äxataña: ponerla sobre el suelo, &c.<br />

Llikathapiña. Enredar.<br />

Llikakipaña. Tender red o redes sobre todo un lugar o<br />

trecho.<br />

Llika vel mirq'i isi. Vestido roto.<br />

Llika llika isi. Idem.<br />

Llika llika uta. Casa toda agujereada en el techo. +<br />

Wara wara uta. Idem.<br />

Llika llika. Telaraña.<br />

Llijutaña, p'allchajtaña. Idem. Llipijtaña.<br />

Relampaguear.<br />

Lliju llijuña. Idem. Más propio.<br />

Lliju llijutäña. Hacer relampaguear: es obra del<br />

Altísimo.<br />

Llijutaña, q'araxtaña. Escombrarse el cielo o la<br />

plaza yéndose la gente.<br />

Llilli. Enfermedad que da, especialmente a los niños<br />

de faja debajo de los brazos, en las corvas, junto al<br />

vientre y muslo o entre las partes del cuerpo que se<br />

llegan mucho unas a otras.<br />

Llillijaña. 3 -ji. Dar esta enfermedad. Usase con<br />

transición: llillijitu.<br />

Llimphi. Ceñidor o banda o tranzadera para atar la<br />

cabeza o el brazo para sangrar.<br />

Llimphiña. Atar así.<br />

Llimphiña, qhusqhuña. Iluminar o matizar con<br />

varios colores. + Y también adornar los vasos,<br />

derritiendo estaño en los huecos que hacen para<br />

ello.<br />

Llimphita, qhusqhuta utkaña. Silla labrada así con<br />

muchas estrellas y otras labores.<br />

Llink'i ñiq'i, juchha, &c. Barro o mazamorra muy<br />

líquida.<br />

Llink'ikataña, lip'ikataña. Pegarse el barro, la<br />

mazamorra y otras cosas así, al suelo, a la olla, a la<br />

boca, &c.<br />

Llink'ini phukhu vel phukhu llink'i. Olla sucia por<br />

lo que se le pega de la mazamorra y otras cosas.<br />

Llint'a. La falda del capirote que éstas indias Lupacas<br />

suelen redoblar hacia arriba y cualquiera cosa que<br />

se redobla.<br />

Llint'antaña. Bajar la falda que estaba redoblada<br />

hacia arriba.<br />

Llint'antasiña. Bajársela.<br />

Llint'utasiña. Levantarse la falda del capirote o de la<br />

saya, &c. para andar sin embarazo.<br />

Llint'akipaña, jaqhukipaña. Volver un costal de<br />

dentro afuera, unas medias, camiseta, bolsa, &c.<br />

Llint'akiptaña, jaqhukiptaña. Neutros. Volverse de<br />

suyo estas cosas de dentro a fuera o los párpados<br />

de los ojos.<br />

Lliphijtaña, llijutaña, p'allchaxtaña. Relampaguear.<br />

Lliphij lliphijtaña, &c. Alcanzarse un relámpago a<br />

otro, relampaguear a menudo.<br />

Lliphiphiña, p'allchaqaña. Reverbear las cosas lisas,<br />

las armas acicaladas, el agua, las estrellas cuando<br />

centellean, &c.<br />

Lliphiri qala vel qhispi qala. Piedra o gema preciosa.<br />

Lliphi lliphi. Yeso espejuelo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 401<br />

Lliphi lliphi isi, chullunqa isi. Ropa de seda, raso o<br />

lana muy delgada, como la de los caciques.<br />

Lliphiri isi. Idem.<br />

Llipu. Vello blando del pescuezo. + Qhuña qhuña: el<br />

de las manos y de otras partes del cuerpo.<br />

Llipu llipu. Idem.<br />

Llipu llipuru, ati atiru manq'aña. Comer con<br />

disgusto, por el que le dan al tiempo de comer con<br />

alguna importunidad u otra mohina que sucede.<br />

Llisa. Pedernal negro. + Chillisä. El blanco o<br />

colorado.<br />

Llisatha nina phankhusuña. Idem: apsuña. Sacar<br />

fuego del pedernal.<br />

Llisana t'awra yawiña. Trasquilar con pedernal a los<br />

cameros.<br />

Lliwq'aña, q'apita. Amasar o sobar con las manos el<br />

pan o barro.<br />

Lliwq'anuqaña. Amasar cantidad de panes o de barro<br />

para loza.<br />

Lliwq'anuqaña. 3 -qi. vel jat'inuqaña Arañar como<br />

gato.<br />

Lliwq'aña jat'iqaña. 3 -qi. Rasgar con uñas el<br />

cuerpo.<br />

Lliwq'antaña, ch'umintaña. Aferrar, agarrar<br />

metiendo dentro las uñas.<br />

Lliwk'usuña. Sacar algo con los dedos, como los<br />

ojos, barro, &c.<br />

Lliwk'at'aña. Meter los dedos en algo, especialmente<br />

en partes vergonzosas de las mujeres.<br />

Lluqulluqu. Corazón propiamente, porque chuyma,<br />

significa los bofes.<br />

Lluqulluqu wawa. Hijo muy querido y así de otras<br />

cosas.<br />

Lluqu lluqu qawra. Carnero muy querido.<br />

Lluqu vel mathi vel ch'umi. Calabaza con que beben.<br />

+ Para lluqu, para mathi: uno de grande frente.<br />

Lluqu Jawq'aña. Comenzar a espigar la quinua o<br />

estar en flor.<br />

Lluxi. Concha del mejillón.<br />

Lluxi ch'ulu. Carne del mejillón.<br />

Luxi piña. La concha del mejillón que cuelgan a los<br />

niños, como nosotros colgamos una cruz o medalla.<br />

Lluxi piñat'asiña. Colgársela.<br />

Lluq'ita ch'ankha. Cordel de dos hilos de diferente<br />

color.<br />

Lluq'iña. Hacer un torzal así.<br />

Lluxiña, chhichhiña. Derribar montones de piedra.<br />

Lluxirpäña, chhichhirpäña, qhuqhurpäña. Idem.<br />

Lluxinuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Lluxlla. Avenida o diluvio.<br />

Lluxlla wat'aña. Encharcarse con avenida o diluvio la<br />

tierra. + Uma lluxlla jithi jawirina: estar el río de<br />

avenida.<br />

Lluxllakipaña. Llumchikipaña. Anegarse la tierra<br />

Luxllatataña, llumchitataña. Extenderse el agua,<br />

anegar.<br />

Lluxllu. Aceite que sale encima de la chicha.<br />

Chunkilla. Idem. + Y la gordura de la olla. + O cola<br />

de cueros.<br />

Lluxllu chunkillaki manq'aña vel umaña. Comer y<br />

beber muy regaladamente, como los ricos.<br />

Lluku. Red para coger vizcachas, o cuyes.<br />

Llukuña. Cazar con ella.<br />

Llukukipaña. Ponerla.<br />

Lluch'iña. Enlucir o barnizar.<br />

Lluchiraña, qhach'uraña. Deshollar el pellejo o<br />

rasguñar.<br />

Lluch'irasiña, khachurasiña. Deshollarse,<br />

rasguñarse el pellejo.<br />

Lluch'irpäña, jik'irpäña. Arrancar el cabello, el ichu,<br />

&c. + Sillqirpäña, ñuqirpäña.<br />

Lluch'uña. Deshollar, mas propio es lluch'uraña.<br />

Lluch'uraña. Deshollar, quitar el vestido, las medias,<br />

&c.<br />

Lluch'usuña. Idem: sacando hacia arriba.<br />

Lluch'uqtaña. Vestir o poner a otro una camiseta, una<br />

alba, sotana y otras cosas así.<br />

Lluch'untasiña. Vestírsela.<br />

Lluch'uqasiña, lluch'urasiña. Remangarse o quitarse<br />

algo, como para llevar azotes.<br />

Lluch'ut'asiña. Alzar las faldas de la saya o camiseta.<br />

Lluch'ukipaña, t'ixikipaña. Aforrar una petaca,<br />

breviario, baúl, &c. envolviéndolo o cubriendo.<br />

Lluch'ukiptaña. Idem. Qinaya laqhampu lluch'ukipti:<br />

las nubes cubren el cielo.<br />

Lluch'ukipasiña. Abrigarse con algo como un pobre.<br />

Lluch'untasiña. Idem.<br />

Lluch'untatakakixaña. 3 -xi. Tener algún vestido el<br />

que de muy pobre no tenía nada encima.<br />

Lluch'uxtaña, thalaxtaña. Escabullirse de las manos.<br />

Lluch'uxthusnuña, thalaxthusnuña, p'illxthusnuña.<br />

Idem: escabullirse así.<br />

Lluch'uwaña, antutaña. Dejar huír o no poder coger.<br />

Lluch'uxtäña. Idem.<br />

Lluchuña, jaytaña. Dejar<br />

Lluch'urpäña. Idem.<br />

Lluch'umukuña. Dejar la obra que tiene entre manos.<br />

Qillqa, qhulli lluch'umukuña: dejar de escribir, de<br />

arar, &c. + Hacienda lluch'umukuña: dejarla, no<br />

hacer caso de ella.<br />

Lluchusu qawra. Carnero blanco.<br />

Lluchus qallu. Cordero blanco que solían sacrificar


402 Ludovico Bertonio<br />

quemándole.<br />

Lluchuña. Es lo mismo que aywiña, ir muchos juntos.<br />

Lluchuniña. Venir muchos juntos. Y como es verbo<br />

de movimiento, admite otras muchas partículas,<br />

como otras veces dijimos.<br />

Lluchu lluchu saraña vel t'aqat'aqa, tama tama<br />

saraña aywiña. Andar a manadas en nuera o<br />

ringlera continuada.<br />

Lluchu qacha ch'uñu. El chuño recién hecho.<br />

Llujutaña, jaxutaña. Tener asco de alguna cosa.<br />

Activo,<br />

Llujuthaltaña, khiwthaltaña. Revolverse el<br />

estómago. Y se usa con transición: chuyma<br />

llujuthaltitu. Idem: khiwkuthaltitu.<br />

Llujuthattäña, khiwkuthaltäña. Poner asco.<br />

Llujasiña, jaxrujachaña. Tener gana de vomitar;<br />

úsase con transición, llujasitu.<br />

Llujlla uta. Casa cubierta con poco ichu, como las de<br />

Potosí.<br />

Llujllaptaña, pisiptaña. Tener falta del<br />

mantenimiento necesario.<br />

Llujllu. Flema, humor.<br />

Llujlluki. En grande copia.<br />

Llujlluki plazana jaqi thät'i. La plaza está cuajada<br />

de gente.<br />

Llujlluki uma jithi. Es un diluvio de agua la que<br />

corre.<br />

Llujlluki aliña. Andar muy pujantes las chácaras;<br />

crecer con mucho vicio, estar viciosas.<br />

Llujlluki manq'aña, juniña, anataña, awqasiña,<br />

&c. Comer, pacer, jugar, pelear un campo lleno de<br />

gente o ganado.<br />

Llujta. Ceniza que hacen de la caña de la quinua y<br />

amasándola después la comen con coca.<br />

Llujtachaña. Amasarla.<br />

Llujta t'uruña. Roerla.<br />

Llujuta. Bien enlucido.<br />

Llujutäña. Enlucir bien.<br />

Llujuña. Volar o correr como una jara, volar un navio,<br />

&c.<br />

Llujukataña. Llegarse volando a alguna parte.<br />

Llujuki llujuña. Ir volando.<br />

Llujujrantaña. Bajarse volando. Puede componerse<br />

con otras partículas que entran en los verbos de<br />

movimiento.<br />

Llullaña. Engañar.<br />

Llullasiña. Mentir.<br />

Llullaqaña. 3 -qi Apartar, desviar a alguno con<br />

engaño de la casa o compañía de otro.<br />

Llullakataña. Hacer que uno se llegue a alguna<br />

persona o lugar, engañándole.<br />

Llullawaña. Engañar de presto.<br />

Llullawaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Llulläsiña. Dejarse engañar. Jani Pedrona llulläsimti.<br />

Llullaxaruña. Llevar con engaño o buenas palabras.<br />

Llullaxataña. Llevar con engaño a alguna parte.<br />

Llullajraña. Enviar a muchos engañosamente a<br />

diversas partes.<br />

Llullamukuña. Llevar a alguno con engaño por ahí o<br />

desampararle dejándole por ahí.<br />

Llullanuqaña. 3 -qi. Idem. + Y también amansar con<br />

buenas palabras.<br />

Llullantaña. Meter con engaño.<br />

Llullakipaña, achichakipaña. Engañar o recabar con<br />

ruegos.<br />

Llullaraqaña. 3 -qi. Engañar en daño de otro a<br />

alguno.<br />

Llullaranaña. Llevar delante de alguno con engaño.<br />

Llullarapiña. Engañar para otro.<br />

Llullarpäña. Despachar persuadiendo a otro a que<br />

vaya con buenas palabras o con engaño.<br />

Llullarukiptaña. No estar pensando sino en engañar.<br />

Llullakipa llullaruruña. Traer al retortero a uno con<br />

engaños para que haga y deshaga, &c.<br />

Llullawäsiña. Idem.<br />

Llullaskaña. Estar mintiendo.<br />

Llullastaqaña. 3. -qi. Llevar de delante de otro con<br />

engaño.<br />

Llullusuña. Sacar a otro engañándole.<br />

Llullat'aña. Engañar de presto.<br />

Llullathapiña. Juntar a otros con engaño para que<br />

hagan algo bueno o malo.<br />

Llullathapi llullaruña. Juntar a muchos de diversas<br />

partes engañosamente.<br />

Llullatataña. Esparcir la gente a diversas partes, con<br />

engaño.<br />

Llullatatxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Llullutaña. Engañar de presto.<br />

Llullata llullanuqaña. Persuadir y disuadir trayendo<br />

al retortero a alguno.<br />

Llullaniña. Ir a engañar.<br />

Llullanixaña. 3 -xi. Reducir a su casa o pueblo con<br />

buenas palabras al que se fue de él.<br />

Llullaqasiwaña. Dejar a otro con engaño en alguna<br />

parte prometiéndole que volvería.<br />

Llullaña. Cebo para coger algo.<br />

Llulla wawa. Entenado.<br />

Llullani. El varón o mujer que tiene entenado. + Y es<br />

de saber que el padre o la madre del mismo<br />

entenado dice a su hijo: llulla wawaja o llullaja, al<br />

contrario de nosotros, porque el padrastro llama<br />

entenado al hijo de su mujer.


Vocabulario de la Lengua Aymara 403<br />

Llullachasiña. Engendrar de otra mujer o parir de otro<br />

varón.<br />

Llullu amka. Papa pequenita que aún no ha crecido. +<br />

Jama llullu wawa jaytaña. Dejar hijitos pequeños al<br />

que se muere o va lejos.<br />

Lullu tunqu. Maíz pequeñito, que no llega a su<br />

crecimiento y se queda así.<br />

Llullumiña. Andar muchos tomándose de la manta, el<br />

segundo al primero, el tercero al segundo cuando<br />

van camino, como por entretenimiento. + Y<br />

también lo hacen aunque no vayan camino solo por<br />

holgura.<br />

Llulluminiña. Venir así.<br />

Llullumiña. Caer gota a gota el agua del tejado o las<br />

lágrimas de los ojos. Pedrona nayrapatha jacha<br />

llullumi, jalaqi.<br />

Llullumiwaqaña. 3 -qi. Phaxwaqtaña. Idem.<br />

Llumchiña, kawsaña, aywiña. Ir muchos juntos, + Y<br />

anegar el agua a la tierra cuando sale de madre o<br />

llueve.<br />

Llumchikipaña, kawsakipaña. Anegar o andar así.<br />

Llumchitataña, kawsatataña. Extenderse la multitud<br />

o el agua. Compónese como los otros verbos de<br />

movimiento.<br />

Llumiña. Arrastrar el vestido.<br />

Llumpaqa, q'uma. Limpio, liso, enlucido.<br />

Llumpaqachaña, q'umachaña. Limpiar, pulir,<br />

enlucir.<br />

Llumpaqachasiña, jariqasiña. Pulirse, limpiarse.<br />

Llumpaqaki saranaqaña. Vivir castamente o sin dar<br />

nota como hombre justo.<br />

Llumpaqachasiña. Purificación.<br />

Llump'itataña. Rebosar el río.<br />

Llump'iña, kaychuña. Arrastrar el vestido.<br />

Llump'inaqaña. 3 -qi. Idem. Es propio de personas<br />

graves como las tallas, &c.<br />

Llunkuña, k'isuña. Pulir, acepillar, bruñir.<br />

Llunkuraña, k'isuraña. Idem.<br />

Llunkuña. Bruñidor, cepillo, &c.<br />

Llupaña. Tapar con trapo, lana, &c. o calafatear.<br />

Lluparaña. Destapar.<br />

Llupasiña, llupt'asiña. Taparse de suyo algo.<br />

Lluparasiña. Destaparse.<br />

Llupantaña. Meter muy bien el tapador.<br />

Lluphutaña, chillphutaña. Meter algo de bajo para<br />

que no se menee.<br />

Lluphutaña, chillutaña. Cohechar con algo, qullqi<br />

lluphutaña, cohechar con plata.<br />

Llupthaptaña, limithaptaña. Estar la gente muy<br />

apretada.<br />

Llupjasiña, limijasiña. Tener secreta alguna cosa<br />

entre cuatro o cinco.<br />

Llupthapiña, irpthapiña. Casar a alguno con alguna<br />

sin que estén bien conformes en casarse. Padreki<br />

llupthapistu: el Padre nos casó, que yo no quería.<br />

Llupanuqaña, chillanuqaña. 3 -qi. Tapar, calafatear<br />

muchos agujeros.<br />

Llusijaña. 3 -ji. Matar un gusano haciéndole tortilla.<br />

Llusiraña, jik'iraña. Pelar o arrancar.<br />

Llusirpäña. Idem.<br />

Llusq'a. Liso, pulido, bruñido.<br />

Llusq'achaña, llijuchaña. Pulir, bruñir.<br />

Llust'a llust'a, sullta sullta. Resbaladero.<br />

Llust'aña, sulltaña. Resbalar.<br />

Llust'ixtaña, sulltixtaña. Idem: resbalar.<br />

Llust'ixtäña. Hacer resbalar.<br />

Llut'ama jaxumalla. Feo.<br />

Llut'amachaña. Hacer feo.<br />

Llut'aña, liq'itaña. Cerrar a piedra y lodo.<br />

Llut'araña liq'iraña. Abrir.<br />

Llut'apu vel yanuya k'usa. Chicha bien hecha.<br />

Lluychu. Venado pequeño.<br />

Lluychuchaña. Parir un hijo o hija pequeñita. Y<br />

dícese de todos los animales.


404 Ludovico Bertonio<br />

M<br />

Mä vel maya. Uno cuando se habla de otras cosas que<br />

no son hombres, ni ángeles, ni Dios, porque<br />

entonces usamos de mayni.<br />

Mäxaru. El segundo en orden.<br />

Mäkipa. Idem.<br />

Mäxarunkaña vel mäkipankaña. Estar en segundo<br />

lugar y de este después del primero.<br />

Mäkipankaña. Estar de la otra parte de algún cerro,<br />

&c.<br />

Mänkakiña. Estar o vivir juntos en un lugar o casa.<br />

Mäjankaña. Idem.<br />

Mäxta. Una cosa sola.<br />

Mäxtaja ulljasiniña. Ir a ver un solo carnero o dos o<br />

tres que tiene.<br />

Mäxña. Simple no doblado. Dícese del paño y otras<br />

cosas.<br />

Mämpi, juk'ampi, illampi. Más, lo mismo que<br />

magis.<br />

Mäna. En un lugar. Y puede añadírsele otras<br />

preposiciones -ru, -ña, -manka, &c. según el verbo<br />

pidiere.<br />

Märaki. Cosa diferente, Pedro maya arusi, Pabloska<br />

märaki: Pedro dice uno y Pablo otro diferente.<br />

Mächasiña, tantasiña, qurisiña. Juntarse en un lugar.<br />

Mächasiña. Junta de muchas.<br />

Mänakatha. Algunas veces.<br />

Mämpichaña, juntuchxaña, yanqhachkiptaña.<br />

Empeorar.<br />

Mächasiña. Unión de muchos.<br />

Mächasiña. Unirse.<br />

Mäwijaña. 3 -ji. Juntarse o unirse.<br />

Mänchaña. Matar de un golpe.<br />

Mämukutaña. Demudarse.<br />

Mäwakiptaña. Idem: mäwkiptaña. Idem.<br />

Mäkata churaña. Dar uno a cada uno.<br />

Mäpitaki. De una vez.<br />

Mäst'ä, jaqhast'ä. Doblada, fingidamente.<br />

Mäst'äña. Hablar con doblez o con reflejas.<br />

Makaya. Maldiciente o injuriador de palabra; y usan<br />

decir así. Arusa makäkitawa juma: eres de mala<br />

lengua, maldiciente.<br />

Maqhaña. 3 -qhi. Saraxaña. Volver a su casa o<br />

morada.<br />

Maqhasxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Maqhu, q'uruta, amqa. Testículo.<br />

Maqhura. Idem.<br />

Maqhu irsuña, jik'usuña vel wasusuña. Capar.<br />

Maqhu manq'ama, allu jink'ama. Son palabras que<br />

se dicen con enojo.<br />

Maqhurijaña. Lastimarse o rozarse los pies o manos<br />

con el trabajo. Ampara maqhurijitu.<br />

Machaqa. Nuevo. )( Mirq'i.<br />

Machaqaxaña. 3 -xi. Volverse nuevo, renovarse.<br />

Machaqaptaña. Idem.<br />

Machaqakiptaña. Idem.<br />

Machaqakiptxaña. Idem.<br />

Machaqanchaña. Remendar con pedazo de cosa<br />

nueva.<br />

Machaqachaña. Hacer nuevo.<br />

Machaqachxaña. Renovar.<br />

Machaña. Emborracharse.<br />

Machjaña. Idem.<br />

Machäña. 3 -iy. Emborrachar a otro vel machjäña.<br />

Machakamana. Borracho de costumbre, aunque no lo<br />

esté actualmente.<br />

Macha jiwaña. Borracho perdido, sin juicio.<br />

Machatajaki saranaqaña. Andar sin fuerzas uno que<br />

comienza a estar enfermo.<br />

Mach'a. Tiempo estéril, cuando no se coge lo que<br />

otros años de cualquiera cosa que sea, trigo, vino,<br />

papas, pescado, sal, &c.<br />

Mach'a pacha. Idem.<br />

Mach'a mara. Año de hambre.<br />

Mach'asiña. Pasar hambre o falta de algo, por no<br />

haberse cogido aquel año.<br />

Mach'aña. Idem: Jicha mara amka mach'ataña. Este<br />

año tenemos carestía de papas.<br />

Mach'iqasiña, mallqiqasiña. Comer saboreándose<br />

con ruido de la boca. + Lakha mach'iqasiña,<br />

Mach'intaña, mallkintaña. Idem: saborearse en la<br />

comida.<br />

Mach'i manq'a. Comida sabrosa.<br />

Mach'iña. Adobo de la carne, pescado, &c.<br />

Mach'it'añaru apantaña. Echar en adobo.<br />

Mach'ichaña. Adobar así.<br />

Mach'ichasiña. Idem.<br />

Mak'ichasiña. Atarse la manta al pescuezo por el trío.<br />

Mak'a. Muy semejante. Pedro Martina mak'akiwa:<br />

Pedro es muy semejante a Martín. + Supayu<br />

mak'aki: un vivo retrato del demonio.<br />

Maq'a aycha. Carne fiambre. Y así de otras comidas<br />

resfriadas.<br />

Maq'a achachi vel apachi. Muy viejo o vieja,<br />

viejísimo.<br />

Maq'acha. Cántaro muy grande. + Y también hombre<br />

bebedor y barrigudo.<br />

Maq'achaña. Remojar o podrir el barro para labrar<br />

loza.<br />

Maq'ayañiq'i. Barro así podrido.


Vocabulario de la Lengua Aymara 405<br />

Maq'aya. Un emplasto muy hediondo para<br />

lamparones. + Sira maq'aya: uno que echa<br />

ventosidades de muy mal olor.<br />

Maq'iña, kawaña. Bailar tomándose de las manos en<br />

rueda, hombres solos o con mujeres, cantando.<br />

Maq'isiña, kawasiña. Idem.<br />

Maq'i vel maq'isiña. Baile así.<br />

Maq'u. Redondo, gordo, fornido.<br />

Mak'unkara. Una bolilla que echan las matas de las<br />

papas después de acabarse la flor. Y aún puede<br />

decirse de las manzanas, duraznos, &c.<br />

Mak'unkarachasiña. Echar la fruta los árboles o<br />

aquellas bolillas las papas.<br />

Mak'uña. Jäquima del carnero.<br />

Mak'uñt'aña. Ponerla.<br />

Maxaña, wachiña. Fisgar el pescado en el agua.<br />

Maxaña. La fisga un palo con punta de hierro o de<br />

hueso.<br />

Maxanaña. Esconder las papas cuando van a coger la<br />

chácara del cacique.<br />

Maxanasiña. Idem.<br />

Maxma. Tinaja grande de poco cuello. + Y también<br />

gran bebedor. Umatakisa maxmakitawa: eres un<br />

gran borracho, un gran tinajón.<br />

Maxmachu. Gran comilón, glotón.<br />

Maxnu. Tortilla de hierba con que tiñen lanas de<br />

colorado.<br />

Maxnu. Una como frutilla que también hacen tinta<br />

morada.<br />

Maxt'a. Un muchacho de diez a quince años poco más<br />

o menos.<br />

Maxtaña. Levantarse de presto para ir a alguna parte.<br />

Malaxä manq'aña ikiña, ranaqaña. Comer, dormir o<br />

trabajar a su contento, sin estorbo.<br />

Malaxäña. Hacer algo a su contento.<br />

Manq'a, iki, uma, &c. Que sirve de acusativo.<br />

Malana. Humor que sale de la que está cercana al<br />

parto.<br />

Malana puritu. Tener ese humor.<br />

Malaña, qhisraña. Deslustrarse, marchitarse,<br />

envejecerse. Diosaki jani maliri: Dios solo no se<br />

envejece ni marchita.<br />

Mala. India natural de los yungas de Larecaja,<br />

entiendo por que tienen la color marchitada.<br />

Malaña. Desfogar o quebrar la cólera con el primero<br />

que topa. Pedroru q'apisi vel tipu malatawina:<br />

deslogo la cólera contra Pedro, habiendo dado otro<br />

la causa de aquella cólera.<br />

Malartaña, apartaña. Quitarse la cólera, enfermedad,<br />

tristeza, riqueza, &c. Q'apisi malartitu: quitado se<br />

me ha el enojo.<br />

Malta. Mediano, ni grande ni chico. Dícese de todo.<br />

Maluña. Entrar en alguna casa o en el infierno o cielo.<br />

+ Manq'a jani malututi: no tener gana de comer o<br />

no haber comido. + Chuymaru jani malututi: no me<br />

agrada.<br />

Maluri vel mithama. Advenidizo no natural del<br />

pueblo.<br />

Mallqu vel mayqu. Cacique o señor de vasallos.<br />

Mallquxaña. 3 -xi. Venir a ser señor o cacique.<br />

Malliña. Probar la comida o bebida. + Jani jach'a<br />

qullqisa malliwjatha luntatha tumpitu: sin haber<br />

tomado un grano de plata dicen que soy ladrón.<br />

Malli malli manq'a. Comida sabrosa.<br />

Malli malli manq'aña. Comer comidas regaladas,<br />

sabrosas.<br />

Mallq'a. Garganta por donde pasa la comida. +<br />

Tunquru: por donde respira. + T'ullu: la nuez.<br />

Mallq'a wikjasiña. Desgañirse.<br />

Mallq'asa wikjasisaki jachaña. Desgañirse llorando.<br />

Mallq'aña. Bocinglero.<br />

Mallq'aña, manq'askipaña. Comer a solas lo que<br />

había de comer en compañia.<br />

Mallq'asmawa, jiliy. No te he aguardado a comer<br />

hermano.<br />

Mallkiqasiña, mach'iqasiña. Saborearse en comer.<br />

Mallkiña. Plantar.<br />

Mallkintaña. Idem.<br />

Mullkinuqaña. 3 -qi. Plantar muchas plantas.<br />

Mallki. Planta para trasplantar.<br />

Mama. Metal en piedra. Qullqi vel chuqi mama.:<br />

metal de plata o de oro en piedra, no fundido.<br />

Mama jamp'atu. Sapo grande.<br />

Mama quta. Mar o laguna grande.<br />

Mama amka. Papa grande.<br />

Mamatay vel matay. Madre o señora, nombre de<br />

reverencia.<br />

Mamay. Idem. Es quechua.<br />

Mamani. Halcón.<br />

Mamami kunturi mayqu. Halcón como rey de los<br />

pájaros. + Y también un señor de muchos vasallos<br />

y especialmente llaman así cuando cantan sus<br />

endechas.<br />

Mamani. Empeine o parte superior del pie.<br />

Mamani. Provincia o distrito. Egipto mamani. Qusqu<br />

mamani, Lupaka mamani: provincia de Egipto, del<br />

Cuzco, de los Lupacas, &c.<br />

Mamatha jaritha. Trabajosamente, con dificultad.<br />

Mamäña, tatäña. Hacer pasar trabajo. Aunque<br />

ordinariamente se antepone tatäña; y úsanse así<br />

juntos.<br />

Mamata. La comida que nos sustenta, atribúyanle


406 Ludovico Bertonio<br />

como poder divino o cosas semejante. + Manq'a<br />

jani williña, mamatas api: no es bien echar la<br />

comida por ahí, que es la que nos sustenta.<br />

Mami. Niñita de los ojos. + Nayra mamija jist'atitu<br />

janat'itu: oscurecido se me han los ojos.<br />

Mana vel mä. Dizque o dicen que. Es partícula que<br />

siempre se pospone a alguna parte de la oración.<br />

Pedrowa jutani: dicen que Pedro vendrá.<br />

Kunamana Pedro luri ulljanima: ve y mira lo que<br />

Pedro hace.<br />

Manakani, jat'uni llaquta. Manta listada por los<br />

lados.<br />

Manqa, Hacia. Phuxtuchi manqa majasi: quiere ir<br />

hacia Potosí. + Y también significa contra o para.<br />

Dios manqa juchachasiña: pecar contra Dios. Dios<br />

manqa jaxsuja jisñä: quiero volverme a Dios o para<br />

Dios.<br />

Manqha. Abajo.<br />

Manqha pata uta. Casa que está más abajo que otra.<br />

Manqhankaña. Estar o morar en parte más abajo,<br />

como al pie de la cuesta u otro lugar bajo.<br />

Manqhapacha. Infierno: los de aquí dicen,<br />

manqhipacha.<br />

Manqharana, kayurana. Uraqtu. Falda o raíz del<br />

cerro o de otras cosas. + Qullu Manqharana: pie del<br />

cerro.<br />

Manqhuqasiña. Hacer ademán con las manos para<br />

reñir. + T'axlliqasiña: hiriendo el muslo. +<br />

Takiqasiña: con los pies pateando. + Mat'aqisiña:<br />

también pateando.<br />

Manchka. O, conjunción disjuntiva. Jumati majata,<br />

manchka nacha maja: irás tú o yo. En su lugar es<br />

más ordinario michka.<br />

Manq'aña. Comer, es verbo general para todo lo<br />

comestible y hay otros verbos más propios para<br />

comidas particulares que se hallarán en la primera<br />

parte en el verbo comer.<br />

Manq'äña. 3 -ayi vel ï. Hacer que otro coma o dar de<br />

comer.<br />

Manq'äsiña. Hacer banquete o convite.<br />

Manq'akaña. 3 -ki. Estar comiendo.<br />

Manq'akiña. Idem.<br />

Manq'askaña. Idem.<br />

Manq'ach'ukiña. Fingir que come; comer por<br />

cumplimiento,<br />

Manq'ajachaña. Tener gana de comer; con transición.<br />

Manq'awäsiña. Comer a todas horas sin tener<br />

necesidad.<br />

Manq'awaxaña. Comer de presto. 3 -xi.<br />

Manq'awaña. Comer primero, y después ir o hacer<br />

algo.<br />

Manq'axäña. Comer para que otro coma, hacerle<br />

compañía.<br />

Manq'axataña. Comenzar a comer o comer sobre lo<br />

comido.<br />

Manq'amukuña. Detenerse en comer mucho tiempo.<br />

Manq'anuqaña. Comer muchos en buena paz.<br />

Manq'antaña. Tragar.<br />

Manq'akipaña. Comer sin aguardar al compañero, lo<br />

mismo que mallqhaña.<br />

Manq'akipa, manq'aruruña. Comer y recomer<br />

muchas veces.<br />

Manq'akiptaña vel manq'asjaña. Comer demasiado.<br />

Manq'araña. Comer un poco de algo, lo mismo que<br />

manq't'aña.<br />

Manq'araqaña. 3. -qi. Comer lo ajeno contra la<br />

voluntad del dueño. Usase con transición.<br />

Manq'arachaña. Comer todo el día mientras era<br />

tiempo de entender en algo.<br />

Manq'aranaña. Llegarse a otro comiendo o comer<br />

poco.<br />

Manq'arapiña. Comer por dar contento a otro.<br />

Manq'arpäña. Escupir la comida o comerla toda.<br />

Manq'arukiptaña. Embebecerce todo en comer.<br />

Manq'asjaña. 3 -ji. Comer demasiado, hartarse.<br />

Manq'askipaña. Idem. + Y también comer sin<br />

aguardar al companero.<br />

Manq'aruña, anaruña. Estar a diente mirando al que<br />

come.<br />

Manq'aruña. Codiciar y dícese de todas cosas.<br />

Manq'suña. Comer sin dejar nada.<br />

Manq'su manantaq'ña. Idem. + Y también no<br />

declarar todo lo que hay en algún negocio,<br />

malcujar las palabras o razones.<br />

Manq'astaqaña. 3 -qi. Salir al encuentro o<br />

encontrarse con alguno comiendo o con el bocado<br />

en la boca.<br />

Manq'at'aña, mallit'aña. Comer un poco de algo o<br />

de presto.<br />

Manq'at'asiña. Saber a algo. T'ant'aki manq't'asi aka<br />

amkanaka: estas papas saben a pan.<br />

Manq'thapi. Comer juntos.<br />

Manq'thapi manq'aruña. Comer en todas partes,<br />

como perrillo de todas bodas.<br />

Manq'thapitaña. Comer juntando cada uno o<br />

poniendo su parte.<br />

Manq'thaltaña. Comenzar a comer muchos a una.<br />

Manq'thusnuña. Comer sin quedar satistecho. +<br />

Manq'atha jaksjataña. Idem.<br />

Manq'utaña. Comer por cumplimiento o lo que está<br />

por ahí derramado.<br />

Manq'a manq'aña. Frecuentativo comer a menudo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 407<br />

Manq'amä. La persona o cosa que está por comer.<br />

Manq'anawi. Idem.<br />

Manq'akamana. Comilón.<br />

Manq'ata. Él que comió ya. Manq'ataki mistuxi: salió<br />

estando harto o habiendo ya comido.<br />

Manq'awi. El lugar donde comen, como es el<br />

refectorio.<br />

Manq'awijamana manq'aña. Comer en donde quiera<br />

que halla ocasión.<br />

Manq'a. La comida, cualquiera que sea.<br />

Manq'a liwaña, asarpäña. Dar de comer, servir a la<br />

mesa.<br />

Manq'atha jamankaña. Estar en ayunas.<br />

Manq'atha uksakiña. Idem.<br />

Manq'atha thäjtaña, t'ap'aña, t'ap'axtaña,<br />

t'aqhaxtaña, jiwaña. Estar hambriento, desmayar<br />

de hambre.<br />

Manq'a purit'äña, wakhit'äña, yat'äña. Dar su<br />

punto a la comida.<br />

Manq'atha awtijaña. 3 -ji. Tener hambre. Usase con<br />

transición, manq'atha awtjitu.<br />

Manuqaña. 3 -qi. Sosegarse, amansarse; quta, q'apisi,<br />

jacha, &c. Manuqi: el mar, la ira, las lágrimas.<br />

Amansarse la mar, la ira, cesar las lágrimas.<br />

Manuqäsiña, thurit'äsiña. Estar quieto por la<br />

posesión de algo. Yuqaja uta vel yapu manuqäsi: mi<br />

hijo está contento y quieto con la posesión que<br />

tiene de la casa, campo, &c. Santonaka wiñaya<br />

posesión del cielo.<br />

Manqhi vel mik'ayu. Profundidad o profundo del<br />

agua, tierra y otras cosas. Jawirina manqhipa: la<br />

profundidad del río.<br />

Manqhi, q'utayu, tuqa. Cueva o profundidad para<br />

esconder.<br />

Manqhipacha. El infierno.<br />

Manqhini jaqi. Hombre profundo, intrínseco que no<br />

se declara con nadie y que todo lo juzga, como<br />

amuli jaqi.<br />

Manqhi uta. Casa que está más abajo que otra o a las<br />

espaldas de otra, &c.<br />

Manqhi chuyma. Lo interior del corazón o<br />

pensamiento.<br />

Manqhitaki. Secretamente o a escondidas.<br />

Manqhi qataki. Idem.<br />

Manqhitaki arusiña. Hablar bajo. )( Qhana arusiña.<br />

Manqhit'a. La parte más baja de alguna pared, &c.<br />

Manqhinkaña. Estar dentro o abajo.<br />

Manuña. Dar prestado. Y es general para todo.<br />

Manuchaña. Idem.<br />

Manuchasiña. Idem.<br />

Manusiña, charisiña. Tomar prestado algo.<br />

Manu. El deudor. + Pataka sara manujatawa: deudor<br />

eres mío de cien pesos.<br />

Manuqakiña. Deber todavía, ser deudor de algo.<br />

Manu. La deuda. Manutha tunka sara churaxitha:<br />

vuelveme diez pesos de deuda que me debes.<br />

Manu phukusuña, japusuña, ajusuña. Pagar toda la<br />

deuda.<br />

Manu japaqaña. 3 -qi. Idem: vel japaqasiña.<br />

Manu pisipaña, jakhachaña, jakhapuña. Deber<br />

parte de ella.<br />

Maña manq'aña. Comer con desasosiego, como<br />

cuando dan prisa o mohína. + Llipuru manq'aña.<br />

Idem.<br />

Maña maña vel llipu llipuru manq'aña. Idem.<br />

Mañaqäña, q'usiqäña. Idem: mullt'iqäña. 3 -qi.<br />

Comer o engullir a prisa.<br />

Manq'arantaña, &c. Idem.<br />

Mañasu. Pueblo así llamado en el Collao.<br />

Mañasu. Carnicero, porque lo son los de aquel pueblo<br />

que compran ganado para vender en la carnicería.<br />

Mañu. Una manera de brea buena para tapar vasijas.<br />

Mañuna lluphat'aña. Tapar.<br />

Mapha. Cera de abejas.<br />

Mapt'aña. Tapar con cera.<br />

Maphutaña. Salir muchos juntos o levantarse. Dícese<br />

de muchas cosas como awqa, uxi, jupa, ch'upu,<br />

chuqu maphuti. Salir los enemigos, las olas, la<br />

quinua, los lamparones, las viruelas, &c. Amka<br />

tunka khumutha Kimsa khumu maphuti ch'uñu:<br />

salir tres cargas de chuño, de diez de papas.<br />

Maphutäsiña vel katusiña. Coger. Tunka khumu<br />

amkatha kimsa maphutäsiña.<br />

Maphuña vel aniña. Fornicar, pide acusativo.<br />

Makipaña. Pasar a la otra paite o dar vuelta.<br />

Evangelio makipataru puriña: llegar después de<br />

pasado el Evangelio o el libro a la otra parte.<br />

Mara. Año. + Ch'axta mara: medio año.<br />

Mara ch'axtani. Año y medio.<br />

Maraña. Poner o gastar o pasar un año en algo.<br />

Ususina pusitunka maratawa: he pasado cuarenta<br />

años de enfermedad:<br />

Mararu uruwaña vel jayp'uwaña. Un día me parece<br />

un año.<br />

Mararu uruwaña. Una noche parecerme un año,<br />

como al enfermo.<br />

Mararu jicha aruma arumäña. Pasar la noche con<br />

tanto trabajo como si fuera un año.<br />

Mararu jichuru uräña. Un día parecer un año de<br />

trabajo.<br />

Marka. Pueblo. Suli, Chuqiytu, Pumata, Axura, Jilawi<br />

marka: Pueblo de Juli, Chucuto, Pomata, Acora,


408 Ludovico Bertonio<br />

Hilavi, &c.<br />

Markani. Morador del pueblo o natural. Suli markani:<br />

natural de Juli.<br />

Marka masi. Coterráneo. Suli marka masija: es<br />

natural de Juli como yo. + Marka masima: tu<br />

coterráneo.<br />

Marka juch'a. Todo el pueblo.<br />

Markapacha. Idem.<br />

Marka jamana. En cada pueblo.<br />

Marka jamara. A cada pueblo.<br />

Marka jamatha. De cada pueblo.<br />

Markankunana, -ru, -tha. Idem.<br />

Marka q'axcha. Artillería que destruye todo un<br />

pueblo.<br />

Marka pantaña. Dejar su pueblo.<br />

Markachaña vel markachasiña. Poblar o hacer<br />

pueblo.<br />

Marka. Idem: Inanu. Más de la medida o de lo que es<br />

menester. Paya luk'ana markani churitu: dióme dos<br />

dedos más de la medida.<br />

Markaña. 3 -ji. Ganar al juego o en las porfías.<br />

Markhantaña. Idem.<br />

Marka. Un juego de algo. + Maya paya markaki<br />

anataña: jugar un juego o dos.<br />

Markhasiña. Jugar a algún juego.<br />

Markaña. [Simplicie] 3 -ki. Señalar o marcar algo.<br />

Unanchaña. Idem.<br />

Markt'aña, unanchaña. Idem.<br />

Marksuña, unanchsuña. Idem.<br />

Markäña. Mandar sellar.<br />

Marka. Señal, marca, sello.<br />

Marqaña. 3 -qi. Llevar una brazada de leña, candelas,<br />

&c. + Compónese como otros verbos de llevar,<br />

algunos de los cuales son los que le siguen.<br />

Marqxäña. Dar recaudo de algo, a brazadas llevando.<br />

Marqanuqaña. Poner brazadas de algo en el suelo,<br />

una o muchas.<br />

Marqarpäña. Dar algo a brazadas a otro.<br />

Marqaskipaña. Llevar una gran brazada de algo.<br />

Marqaranaña. Llevar delante de otro una brazada de<br />

algo.<br />

Marqa. Una brazada de leña, &c. + Kuka marqa: una<br />

almorzada de coca cuanto cabe en dos manos<br />

juntas.<br />

Marqaña. Medir una carga de leña y otras cosas para<br />

vender.<br />

Mariña, phatiña. Huir Compónese como otros verbos<br />

de movimiento, saraña, &c.<br />

Marisuña. Salir huyendo.<br />

Marintaña. Entrar huyendo.<br />

Marikataña. Acogerse huyendo a algún lugar, como<br />

guareciéndose.<br />

Marixaruña. Echar a huir.<br />

Maristaqaña. 3 -qi. Encontrarse de repente cuando<br />

van huyendo.<br />

Maruthaltaña. Levantarse uno o muchos para huir;<br />

fácil será componerle con otras partículas.<br />

Mark'a. Caldo de la olla, zumo de las limas y otras<br />

cosas.<br />

Mark'a ch'iwraqaña. 3 -qi vel ch'iwraraña. Exprimir<br />

el zumo. + Nayra mark'a saranaqaña. 3 -qi. Andar<br />

con los ojos arrasados de lágrimas o salirle humor<br />

de los ojos.<br />

Marmi. Mujer casada o por casar.<br />

Marmikuña. Marido y mujer.<br />

Marminkuña. Idem.<br />

Marmikuña muxsaki jakaskaña. Vivir en paz<br />

marido y mujer.<br />

Marmäsiña. Casarse el varón. + Jaynuwasiña: casarse<br />

la mujer.<br />

Marmichasiña. Casarse o amancebarse, porque<br />

marmi significa ambas cosas, mujer legítima y<br />

también manceba.<br />

Marmichaña. Disfrazar a uno en hábito de mujer.<br />

Marmi mayqu, t'allanaka. Mujer noble de casta real.<br />

Marmi apu. Idem. + Y también la que hace muy de la<br />

señora o que es señora de vasallos o abadesa.<br />

Marmija. Mujeril, en la habla o su modo de proceder.<br />

Marmikawayu. Deshonesto, amigo de mujeres.<br />

Marmuru. Riñon de los animales.<br />

Masa vel uma. Un par de indios o de bueyes que aran.<br />

Jaqi vel wakha mä masa.<br />

Masachasiña. Juntarse dos a arar en compañía.<br />

Masachasäña. Juntarlos así, indios o bueyes que sean.<br />

Masä. Tiempo pasado.<br />

Masä semana, domingo, paxsi, mara, &c. La<br />

semana, mes y año pasado.<br />

Masawa. Idem.<br />

Masuru. Ayer.<br />

Mata usu. Empeine, enfermedad.<br />

Mata usuña. Enfermar así.<br />

Mathiptaña. Idem.<br />

Mathaxtara. Lleno de empeines.<br />

Mata vel Qiri. Matadura.<br />

Matachaña, qirichaña. Matar la bestia yendo a<br />

caballo o cargándola mal o demasiado.<br />

Mathusnaqaña. 3 -qi. Jach'asnaqaña. Ensoberbecerse,<br />

no reconocer a nadie.<br />

Maña. Ir. Compónese con muchas partículas, por ser<br />

verbo de movimiento, aunque no las admite todas.<br />

Mä maña. Ir muchas veces; y es de advertir que se le<br />

añade una ä, como también al siguiente.


Vocabulario de la Lengua Aymara 409<br />

Märpäña, sararpäña. Ir en seguimiento o tras de<br />

alguno.<br />

Maqhaña. Volverse a su casa.<br />

Mantaña. Descender o bajar, entrar.<br />

Makhataña. Llegarse.<br />

Makhataniña. Llegarse hacia acá.<br />

Marapiña. Ir por amor de otro.<br />

Masiña. Ir a cosa suya.<br />

Masiña. Enviudar. Anteponiéndole algún nombre<br />

numeral. Paya, kimsa, pusi masitawina: enviudado<br />

a dos, tres, cuatro veces.<br />

Mathapiña. Juntarse, adunarse.<br />

Mathapäña. Hacer que se junten.<br />

Matataña. Esparcirse la gente o la fama.<br />

Mata. Uno que ya se fue y especialmente viéndolo por<br />

algún rastro.<br />

Mata pachankaña. No tener ya remedio para vivir el<br />

que está ya condenado o desahuciado, &c.<br />

Diosaru jani iyasiri jaqi manqhipacharu<br />

matapachankiwa: el que no cree en Dios está<br />

condenado sin remedio. "Quiñon credit iam<br />

ivdicatus est".<br />

Mänkunana. Todas las veces que voy, vas, va.<br />

Mat'ata jaqi, wajara wañarata jaqi. Atontado,<br />

descorazonado.<br />

Mat'aña. Acudir, representarse al pensamiento. Misa<br />

isapkiriru lurañanakajaki mat'itu: oyendo misa se<br />

me representan las cosas que tengo de hacer. +<br />

Jumakiwa mat'itta: tú solo me vienes al<br />

pensamiento, y así también mat'asma, mat'atama,<br />

mat'itu, &c.<br />

Mat'äsiña. Dejar que acuda al pensamiento.<br />

Mat'a. Cecina menuda, charqui cortado a pedazos. +<br />

Uraqi mat'a jaqi, uraqi mat'a qawra, jupa, jichu,<br />

amka, &c. Hombre o carnero enano, quinua, ichu,<br />

papas pequeñas.<br />

Mataqiña. 3 -qi. Dar coces el carnero, caballo, mula,<br />

&c.<br />

Mataqisiña. Patear o hacer ademanes para reñir.<br />

Matay vel mamatay. Señora. Así llaman a sus madres<br />

y a las otras mujeres ancianas, tratándolas con<br />

respeto.<br />

Mawri. Pescado de un palmo así llamado.<br />

Maya. Lo mismo que mä. Uno como se dijo arriba.<br />

Mayaki vel mäki. Solamente. Uma mayaki tusi:<br />

entiende solamente en beber.<br />

Maya kimsa. Otros tres reales, &c. de cosas<br />

inanimadas<br />

Maya pusi. Otros cuatro, &c.<br />

Maya jukha. Otro tanto.<br />

Mayanaki apaqxataña. Dar uno más.<br />

Maya jamu. De una manera o de una especie.<br />

Maya jamuraki. De diferente manera o especie.<br />

Mayakakiña. Quedar uno no más.<br />

Mayajakiña. Ser muy semejante. Pedro qawrampi<br />

mayajakiwa: Pedro es como un camero.<br />

May qallu. Un lienzo de la manta o manto y de otras<br />

cosas. Y lo usan en lugar de maya, también en otras<br />

cosas.<br />

May taru. Un cuarto de carne.<br />

May chhara kuka, aycha, &c. Un poco de coca, un<br />

pedazo de carne.<br />

Maychharaxaña. 3 -xi. Vender coca o carne, &c. por<br />

menudo.<br />

May qallusiña. Dormir dos en una manta. + Y<br />

también concertarse dos en decir misma cosa.<br />

Maychaña vel waqiña. Dar un poco de algo.<br />

Maychasiña. Darse unos a otros así.<br />

Maycha. Idem: mämpi. Magis más.<br />

Maychxaña, juk'ampichxaña. Empeorar.<br />

Maycha maycha. Idem.<br />

Maychampi maychampi. Idem.<br />

Maychaña. Gemir el carnero.<br />

Maylluru. Mañana vel qhara.<br />

Mayllayp'u. Mañana a la noche, waylla arumanta.<br />

Mañana de mañana.<br />

Maylla. Después de muchos meses o años.<br />

Mayllaña mayllapa. Después de muchísimo tiempo.<br />

Mayqu. Señor de vasallos. En otros pueblos dicen<br />

mallqu.<br />

Mayquxaña. 3 -xi. Venir a ser mayqu el que no lo era.<br />

Mayquchaña. Hacer que lo sea o elegirle y<br />

nombrarle.<br />

Mayquwaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Mayquña vel mayqukankaña. El señorío, mando,<br />

reinado.<br />

Maywa. Flor larguilla colorada.<br />

Maywaña, khuyaña. Hacer bien, acudir a la<br />

necesidad ajena.<br />

Maywasiña, kichusiña. Estar afligido, estar triste.<br />

Mayllaña. Lavar platos y otras cosas, lo mismo que<br />

jariña.<br />

Mayllasiña. Lavarse.<br />

Mayni. Uno de cosas racionales como un hombre,<br />

Ángel, Dios, &c. Y maya, de las demás cosas.<br />

Mayniraki. Otro diferente.<br />

Maynixta. Solo, único.<br />

Maynixtamukuña. Ir solo, sin compañero a algún<br />

cabo o dejar solo a alguno.<br />

Maynixtamukutaña. Quedar solo sin nadie que le<br />

favorezca.<br />

Mayni mayni saraña. Ir de uno en uno y así de otras


410 Ludovico Bertonio<br />

acciones.<br />

Mayni muynitha saraña. Idem.<br />

Maykipa. Unas veces sí, otras no.<br />

Maykipana. Idem.<br />

Mayruru vel marmuru. Riñón. + Y también lo mejor<br />

de la lana y i de la tierra.<br />

Maysana, jiski, sap'a. Bueno.<br />

Mayña. Dar y prestar cualquiera cosa que sea.<br />

Maysiña. Pedir dado o prestado.<br />

Mayt'uña, yaphit'aña. Revolver hilo en un palo o<br />

piedra.<br />

Mayt'u. Imagen de bulto. No es muy ordinario.<br />

Miqa jucha vel miqa, sulu. Solo simple fornicación o<br />

adulterio. 34<br />

Miqani chacha vel marmi. Uno o una que cometió<br />

ese pecado.<br />

Miqa laykuña. Caer en este pecado por ocasión no<br />

pensada.<br />

Miqa laykuwaña. Ser causa para que otro caiga en<br />

este pecado.<br />

Miqa wayuña. Cometer ese pecado buscando modo y<br />

tiempo para ello.<br />

Miqaxtara. Uno que cometió muchas veces ese<br />

pecado.<br />

Mixa. Plato de ichu enroscado de muchas vueltas.<br />

Mixaru asaña. Llevar la comida en ese plato,<br />

sirviendo.<br />

Mixa ch'ukuña. Hacer esta manera de platos.<br />

Mixaptaña. Enroscarse la culebra, víbora, &c.<br />

Miqiña, ch'amatataña. Forcejar para parir o para<br />

proveerse o para menear algo con fuerza.<br />

Mikha, walu, nayrapacha. Antiguamente o en<br />

tiempo antiguo.<br />

Mich'a t'aqi. Mezquino, escaso.<br />

Mich'asiña. Miserear, escatimar.<br />

Mich'akankana. Escasez, mezquindad, avaricia.<br />

Michka. O, conjunción disjuntiva, que de ordinario se<br />

antepone a la partícula -cha. ¿Wiraxuchati, michka<br />

jaqicha? ¿Es español o indio?<br />

Mich. Idem. Aunque no es tan ordinaria,<br />

¿Jaychasijastati mich? ¿ Quieres reñir o qué?<br />

Mich'iña. Tirar con el arco.<br />

Mich'intaña. Hincar la flecha, tirando con el arco.<br />

Mich'i ät'asita jaqi. Él que lleva el arco y la flecha.<br />

Mich'iyaña vel mich'uwaña, qhamäña. Espiar,<br />

acechar.<br />

Mich'uyri, qhamiyri. Espía.<br />

Mik'ayu, q'utayu, manqhi. Profundidad de agua o<br />

tierra.<br />

34 En el original: Meca hocha, vel Meca, solo. Sulu simple<br />

fornicación o adulterio.<br />

Mik'ayu, larama, anqasi. Idem.<br />

Mik'i, muri. Húmedo.<br />

Mik'ikankaña. Humedad.<br />

Mik'ichaña. Humedecer.<br />

Mik'ichthapiña, k'iluthapiña, pichuthapiña.<br />

Envolver cosas menudas en un paño como maíz,<br />

confites, &c. O hacer vellón de lana, &c.<br />

Mik'i mik'i. Frutilla de un árbol de que pueden<br />

hacerse rosarios.<br />

Mik'i mik'i rusayru. Rosario de esta frutilla.<br />

Mik'ulla. Legumbre como frijoles. Vide: purut'i.<br />

Millk'uña, phalaña. Torcer.<br />

Millk'uña. Pronunciar bien o mal las palabras.<br />

Millk'utha, jajllutha arusiña. Pronunciar mal o no<br />

explicarse con la claridad que conviene.<br />

Millk'u. Pospuesto a aru. Mentiroso, chismoso. + Aru<br />

millK'u. Idem: aru achu, aru apa jaqi.<br />

Millk'ukipaña, yatikipaña. Comenzar a hablar bien,<br />

como los niños u otros que aprenden.<br />

Millk'ukipaña, kitakipaña. Echar zancadilla para<br />

que caiga.<br />

Millk'uta millk'unuqaña, iwata iwanuqaña. 3 -qi.<br />

Menearse la criatura en el vientre de su madre o<br />

como el que tiene algún gran dolor. Q'aphita<br />

q'aphinuqaña. Idem.<br />

Millay. Interjección para llamar a cualquiera mujer.<br />

Millu. Un género de salitre bueno para teñir colorado,<br />

azul o de otros colores según la que precede.<br />

Chupika millu, &c.<br />

Mimara vel maymara. El año pasado o inmediato<br />

antes que este.<br />

Mimilla. Muchacha de diez o doce años. Si es mayor,<br />

tawaqu.<br />

Mimilläña. Disfrazar a uno en hábito de muchacha,<br />

como suelen en danzas o máscaras.<br />

Mimillachaña. Idem.<br />

Mimillaptaña. Ser ya muchacha mayorcita. + Y<br />

también vestirse de hábito de muchacha, como<br />

cuando danzan los muchachos.<br />

Mimillachaña. Disfrazar así.<br />

Mink'aña, iñachaña. Alquilar o servirse de<br />

cualquiera persona, pagándola por su trabajo o por<br />

lo que le manda hacer.<br />

Mink'asiña. Alquilar para sí. + Ch'amani, aruni,<br />

layqa, falso testigo, phuxtuchiru miri mink'asiña:<br />

pagar o alquilar a uno para que le favorezca con<br />

sus fuerzas, a uno que hable por él, ayude con su<br />

lengua; al hechicero, al falso testigo, a uno que<br />

vaya a Potosí, &c.<br />

Minu. Paja o ichu y cualquiera cosa que se echa en el<br />

barro para que tenga fuerza.


Vocabulario de la Lengua Aymara 411<br />

Minunchaña. Echársela.<br />

Minuntaña. Idem.<br />

Minuthapiña, jarqhathapiña. Mezclar o confundir<br />

una cosa con otra aunque sean animales.<br />

Minusiña, thuwisiña, jarqhasiña. Mezclarse de<br />

suyo.<br />

Minutaña. Mezclar revolviendo.<br />

Miraqaña. 3 -qi. Tukuwaña, tukuychaña. Acabar la<br />

obra.<br />

Mirusuña. Acabarla del todo o de presto.<br />

Mirutaraqaña. 3 -qi. Robar toda la hacienda o caudal<br />

de alguno.<br />

Miraraña, tukuraña. Acabar las obras cuando son<br />

muchas.<br />

Miraqasiña, usurasiña. Salir de alguna enfermedad.<br />

Miraña, chhaxiña. Aporrear.<br />

Miraraña, chhaxiraña. Aporrear a muchos o a uno<br />

solo.<br />

Miraña. Multiplicarse, crecer.<br />

Miratataña, aywitataña. Multiplicarse mucho o<br />

crecer. Taqi jaqinaka Adanatha Miratattanwa: todos<br />

los hombres nacemos o multiplicamos de Adán.<br />

Mira. Multiplico y también logro.<br />

Mirani manuña. Dar a logro.<br />

Miriri, miratatiri. Lo que nace o procede. +<br />

Machañatha alluxa jucha miririwa: de la<br />

embriaguez proceden muchos pecados.<br />

Mira marmi. Mujer fecunda, jakiyri marmi. Idem: y<br />

dícese de todas las hembras que sacan a luz sus<br />

hijos sin que se les mueran.<br />

Mirka. Pecas del rostro negras como lunares.<br />

Mirkani jaqi. Pecoso.<br />

Mirk'a wayñusiña. Bailar una rueda de gente,<br />

mezclados una rueda de hombres y mujeres<br />

alternando.<br />

Mirk'aki. A veces, alternando.<br />

Mirmaña, t'injruña. Quitar por fuerza cualquiera<br />

cosa. + Aru mirmaña: quitar a otro la palabra de la<br />

boca.<br />

Mirq'i, warira, saxawalla. Viejo, roto, gastado.<br />

Misma, llalliña. Exceder a otro en nombre y fama,<br />

oscurecerle.<br />

Mismiña. Hilar gordo, como para sogas o chusis.<br />

Misk'i, muxsa, k'isa, qawi. Dulce.<br />

Misk'inchaña, &c. Poner dulce.<br />

Misk'it'äña. Dar vuelta de amigo, castigando bien a<br />

alguno.<br />

Misa tunqu. Maíz blanco y colorado.<br />

Mistuña. Salir fuera o subir. Alcaldetha mistuña: salir<br />

de alcalde.<br />

Mistuniña, sarsuniña. Salir fuera hacia nosotros.<br />

Mistuwasiña, uñisiña. Aborrecerse uno a otro<br />

ahuyentándose.<br />

Misuk'a. Flor amarilla, como la de manzanilla.<br />

Misukiptaña. Mudar el color del rostro, volverse<br />

blanquecino.<br />

Mita jaqi, jaluta vel yanqha jaqi. Bravo, mal<br />

acondicionado.<br />

Mita anqari. Ligero en correr.<br />

Mita luntata. Gran ladrón.<br />

Mitasa, niyasa. Adverbios. Como sí. + Mitasa apuki<br />

jani jaqi jaxsaririti: no respeta a nadie como si ya<br />

fuera señor.<br />

Mita. Tiempo. + Inka mita jaqi: indio del tiempo del<br />

inca.<br />

¿Mitakiti? ¿simpakiti?. ¿Es posible? + ¿Mitakiti<br />

wanispana? ¿Es posible que se enmiende?<br />

Mithaña, khätataña, wakhatataña, mithutaña.<br />

Escarmenar la lana.<br />

Mithawäsiña, jik'iwäsiña. Dar vuelta de cabello.<br />

Mitata q'ara. Uno que tiene manchado el rostro o<br />

cuerpo.<br />

Mitiqaña, phat'iña. Huir.<br />

Mitiqaqataña. Acogerse a alguna parte vel<br />

phat'iqataña.<br />

Mitiqataña, phat'iqataña. La guarida o acogida.<br />

Mitiqaxaruña. Estar a punto para huirse o comenzar a<br />

huir. Por ser verbo de movimiento admite muchas<br />

partículas.<br />

Mithma vel maluri. Advenedizo, morador y no<br />

natural de algún pueblo.<br />

Mit'a, kuti, wasa. Una vez se le precede. Maya, paya<br />

mit'a: dos veces, &c.<br />

Mit'asiña. Hacer o guardar algo la vez que le cabe.<br />

Wiraxucha. Mayqu, iglesia mitasiña: servir al<br />

español, cacique o iglesia la vez que le cabe.<br />

Mit'arasiña. Revezarse, trocándose por sus veces para<br />

servir o guardar algo, &c. Acusativo.<br />

Mit'a vel chhana. Lo que dura por una temporada no<br />

más. Qama mit'akiwa: la prosperidad es<br />

momentánea.<br />

Mit'akitanwa jaqinaka. Los hombres mortales somos<br />

que no duramos más que una temporada.<br />

Mit'ani. El indio o india y cualquiera que hace o<br />

guarda algo por el tiempo y vez que le cabe.<br />

Mit'a vel tama. Una manada que pasa cuando son<br />

muchas, una tras otra. + Y también los platos que<br />

se dan en una misma comida cuando son diversos.<br />

Phisqa mit'a manq'a manq'iri: el que come cinco<br />

platos diversos.<br />

Muqu. Coyuntura de los huesos o nudos de las cañas<br />

y palos. + Y también significa tiempo a propósito


412 Ludovico Bertonio<br />

para hacer algo.<br />

Muquru puriña. Llegar a buen tiempo o coyuntura.<br />

Muquña, p'iq'ina mulluq'u. Cabeza redonda.<br />

Muquthusnuña. Hincharse las carnes o la costra de<br />

las paredes y cosas semejantes.<br />

Muquti. Petaquilla.<br />

Muju vel thuxtu. Almorzada de algo.<br />

Mujut'aña. Medir a almorzadas.<br />

Mujujaña. Dar una almorzada.<br />

Muja. Depósito de algo, como ropa, plata, carneros,<br />

&c.<br />

Mujasiña. Depositar para que guarde las dichas cosas.<br />

Muxch'iña, jakhaña. Mascar el maíz para hacer<br />

chicha y humedecer en la boca otras cosas y<br />

echándolas.<br />

Muxch'i. Maíz mascado.<br />

Muxmu k'usa. Chicha que aún no tiene su punto.<br />

Muxmukipaña. Comenzar a sazonarse la chicha.<br />

Muxmukipa mä, millk'ukipa mä arusiña. Hablar a<br />

prisa como un colérico.<br />

Muq'uña. Mascar el maíz para chicha, echándole<br />

espeso y no como aguaza.<br />

Muxsa muxsa. Molledos del cuerpo o la pulpa.<br />

Muxsa, k'isa, qawi. Dulce y dulcemente; cuando es<br />

adverbio.<br />

Muxsa q'uchuña. Cantar suavemente.<br />

Muxsa qamaña. La paz.<br />

Muxsa chuymaniña. La mansedumbre, afabilidad,<br />

blandura.<br />

Muxsatha arusiña. Hablar con blandura. )( Jaruña, es<br />

su contrarío, ásperamente.<br />

Muxsa aruni. Afable. + Aru k'uchuchu. Idem.<br />

Muxsa thujsaña. Oler bien.<br />

Muxsa thujsäña. Hacer que huela bien, echar olores.<br />

)( Jaru thujsäña, es su contrario.<br />

Muxsanchaña. Echar dulce en la comida. + Y dar<br />

golpe que duela muy bien.<br />

Muxsaräña. Dar sabor a la comida o bebida,<br />

echándole algo. + Lakha muxsaräña: comer algún<br />

bocadito dulce.<br />

Muxsawanuqaña, qhanaptaña. Amansarse el airado.<br />

Muxst'aña. Gustar de comer o beber algo. + T'ant'a<br />

muxst'achita qullqina alasima: si gustas de comer<br />

pan, cómpralo.<br />

Muxst'ama. Saboréate en eso que padeces o en ese<br />

mal suceso. Dicen esto cuando se huelgan del mal<br />

que otro padece.<br />

Muxst'äña, jiskichaña. Castigar muy bien con golpes<br />

o con palabras.<br />

Muxsthapiña. Gustar de hacer algo. + Saraña,<br />

qillqaña, jaychasiña, t'aqisiña muxsthapiña: gustar<br />

de andar, escribir, reñir, padecer, &c. Abrazar los<br />

trabajos.<br />

Muxsthapisiña. Vivir en paz.<br />

Muxsthapixaña. 3 -xi. Reconciliar los desavenidos.<br />

Muxsthapisxaña. Idem. Y constrúyense así. Pedro<br />

awkipa vel awkipampi muxsthapisxi: Pedro se hizo<br />

amigo con su padre, reconciliose con él.<br />

Muxsaki qamaña. Vivir en paz entre sí.<br />

Muxsthapäxaña, muxsa qamäxaña. Reconciliar los<br />

enemistados.<br />

Mpi. Es preposición de instrumento o compañía. +<br />

Espadampi jiwayana, jilapampi sarana. +<br />

Qullqimpina, muxsa arumpina iyasäña: persuadiole<br />

con dinero y buenas palabras.<br />

Mulluq'u. Redondo como una bola o tabla o paño<br />

revuelto.<br />

Mulluq'uthapiña, qututhapiña. Juntar una rueda de<br />

gente.<br />

Mulluq'uthaptaña, aywithaptaña. Juntarse de suyo.<br />

Mulluq'uthapita vel tantaki saraña. Ir muchos<br />

juntos como en manada.<br />

Mulluq'uchasiña. Apiñuscarse.<br />

Mulluq'u. Remolino de los ríos. Uma mulluq'umpi<br />

jakisiña: dar en el remolino del río. + Jawiri<br />

mulluq'u tuma tumata jali: tener muchos remolinos.<br />

Muqintaña, phurkhantaña. Azar algo cubriéndolo<br />

con brasa o con otra cosa.<br />

Mura. La corteza de un árbol, buena para hacer sogas.<br />

Murqu isi. Ropa no muy nueva, ni muy vieja traída ya<br />

algún tiempo.<br />

Murqhuta ch'ankha. Hilo torcido de tres.<br />

Murqhut'aña, kimst'aña. Torcer hilo de tres.<br />

Muri, juqu. Mojado o verde.<br />

Muri, jathi kurusa. Cruz pesada por ser verde.<br />

Murichaña. Mojar, humedecer.<br />

Muruqu. Piedra que servía de martillo a los plateros y<br />

también de machucar el chuño.<br />

Muruqu. Enfermo, tullido. + Ampara, kayu muruqu:<br />

tullido de las manos o pies. Laxra muruqu: mudo.<br />

Murux muruxkiptaña. Bullir o menearse el pájaro<br />

cuando llegan en el nido.<br />

Mut'i. Maíz cocido.<br />

Mut'iña. Cocerle<br />

Muqhaña. Dar con el puño o codo. Chhañaña. Idem.<br />

Muqht'aña, chhañt'aña. Idem.<br />

Muqhasiña, ch'akusiña. Apuñetearse unos a otros.<br />

Muqhawäsiña, ch'akhuwäsiña. Aporrearse muy<br />

bien.<br />

Muqharpäña. Con brío y fuerza.<br />

Mucha vel muchachi. Vocablo corrupto, niño o<br />

muchacho.


Vocabulario de la Lengua Aymara 413<br />

Muchha. Granillos o barros del rostro, blancos, con<br />

algún humor.<br />

Muchharaña. Desgranar el maíz o granadas de<br />

castilla, &c.<br />

Much'u, irqi. Niño o niña que aún no tiene<br />

discreción.<br />

Muchuchaña. Tratar el casado con su mujer o el<br />

amancebado sin recelarse de los que están cerca,<br />

tratándolos como a niños que no advierten.<br />

Much'atataña, jiskatataña. Estirar sogas, paños, &c.<br />

Much'atatasiña, tukitatasiña. Desperezarse,<br />

tendiendo las manos o los pies.<br />

Much'u vel wich'u. Estrellas que llaman cabrillas. +<br />

Jump'ux jump'uxti, laphax laphaxti: resplandecer<br />

mucho o centellear las cabrillas.<br />

Much'ulli vel phuru. Plumaje de plumas pequeñitas,<br />

coloradas o verdes.<br />

Muchhuña. Dejar su inmundicia las moscas o<br />

gusanos en la carne que comen.<br />

Mukhusiña. Reprimir la gana de hablar, no tener<br />

salida el humo, no acabar de correr el aire por su<br />

contrario que sopla.<br />

Muk'i, muri. Húmedo, mojado.<br />

Muk'uña. Vide: muq'uña.<br />

Muji. Aquella falda o parte de la manta que aparan<br />

cuando le echan algo.<br />

Mujichasiña. Parar así la manta.<br />

Mujisiña. Llevar en la manta.<br />

Mujixaruña. Idem.<br />

Mujixaräña. Dar en la manta.<br />

Mujlli. Codo del brazo.<br />

Mujllina muqhaña. Dar con el codo.<br />

Mujlli, khurkhu. Travieso que todo lo busca o<br />

trastorna, rancheador.<br />

Mujllinaqaña, khurkhunaqaña. 3 -qi. Travesear,<br />

ranchear, &c.<br />

Mujllinaqiri anuqara. Perro muy travieso, que todo<br />

lo busca.<br />

Muxllutaña, thakhutaña. Buscar vidas ajenas. +<br />

¿Kuna layku muxllutitta?. ¿Por qué buscas mi<br />

vida?<br />

Mulla. Asombro, espanto, miedo.<br />

Mulla apitu. Tener grande asombro o quedar como<br />

fuera de sí o como mudo sin atinar a lo que debe<br />

responder.<br />

Mulla phallitu. Idem.<br />

Mulla apäña, phalläña. Poner o causar asombro.<br />

Mullankaña. Quedar asombrado o confuso y<br />

avergonzado.<br />

Mulla wara. Cosa de grande admiración o asombro. +<br />

Jaqinaka mulla wara ullasi: Parecen tantos hombres<br />

que es un asombro.<br />

Mulla wara arusiña. Hablar cosas de admiración y<br />

asombro.<br />

Mullaya. Soga de ichu hecha de tres ramales, muy<br />

fuerte.<br />

Mullayaña vel mulläña. Hacer sogas así fuerte.<br />

Mullqu vel mullqu, muru, khallmu, p'axmirata,<br />

yawirata. Trasquilado, mutilado.<br />

Mullqhuraña, p'axmiraña. Trasquilar, mutilar.<br />

Mullmaña, picharaña. Limpiar con escoba el montón<br />

de quinua o trigo.<br />

Mullmaraña. Idem: más propio.<br />

Mullmaqasiña, thijmiqasiña. Refregarse las manos<br />

el que está enojado y quiere reñir.<br />

Mullu. Piedra o hueso colorado como coral con que<br />

hacen gargantillas. + Y también usan de él los<br />

hechiceros.<br />

Mullu aju. Gargantilla de estos corales vel mullu<br />

wallqa.<br />

Mullu nayrani vel nayra mullu. Uno que tiene los<br />

ojos colorados como coral, es hermosura.<br />

Mullu usu, sarna. Vide supra: llenarse.<br />

Mullt'iña, llujuña. Andar la culebra, el barco, balsa,<br />

&c. Y andar a prisa el hombre.<br />

Mullt'intaña. Colarse por algún agujero como<br />

culebra, hombres o pájaros que sean.<br />

Mulltiqäña, mañaqäña. 3 -qï. Engullir sin mascar.<br />

Mullutuma. Una especie de culebras grandes, negras<br />

y coloradas. Y también es el cordel con que las<br />

indias atan su faja, hecho de diversos colores.<br />

Munaña, amawaña. Querer y también amar o tener<br />

amor.<br />

Munaña. La voluntad.<br />

Munapayaña. 3 -iyi. Codiciar.<br />

Munajachaña. Tener amor o voluntad a otro, quererle<br />

mucho.<br />

Munajachasma. Yo te quiero.<br />

Munajachitta. Tú me quieres o regalas mucho.<br />

Munaya, q'ä, chuqi, ururi, uyaya. Persona o cosa<br />

muy querida, preciada o regalada de alguno.<br />

Mukhiña, mukhitaña. Oler con el olfato. Thujsaña:<br />

es oler o echar olor.<br />

Mukhiyaña, mukhit'äña. Dar a oler, hacer que uno<br />

huela.<br />

Mukhisiña. Olerse como los perros.<br />

Muri, waña ansaña. Llorar desesperadamente<br />

buscando algo o por otros sucesos.<br />

Murk'a. La tripa por donde todos los animales<br />

despiden los excrementos.<br />

Murmuraña. Acepillar, bruñir.<br />

Murmurasiña, akhutasiña. Comer harina de quinua


414 Ludovico Bertonio<br />

tostada.<br />

Murmunta, chunkuru. Hierba de las ciénagas como<br />

granillos negros.<br />

Murmu. Liso, igual y también ni muy delgado ni muy<br />

grueso.<br />

Murmu isi. Ropa ni muy delgada, ni muy basta.<br />

Muru. Cortado, desmochado. + Ampara kayu muru:<br />

manco de pies y manos.<br />

Mururaña, khariraña. Cortar, tronchar, desmochar,<br />

trasquilar.<br />

Muru ñaq'uta jaqi. Trasquilado.<br />

Muruchi tunqu, amaru, qhama. Maíz muy duro.<br />

Muruch'i jaqi, qawra, &c. Hombre fuerte rehecho,<br />

carnero de fuerzas.<br />

Musa. Maña, invención, traza.<br />

Musana katuña. Coger con maña.<br />

Musa phalaña. Urdir alguna patraña o mentira.<br />

Musasiña. Lo mismo. + Y también pensar alguna<br />

traza.<br />

Musani jaqi. Astuto, zorra vieja, mañoso, hábil.<br />

Musalla jaqi. Ingenioso para dar cualquier traza.<br />

Musa katuta jaqi. Idem.<br />

Musi vel janti jaqi. Hombre salvaje, rústico, como los<br />

que hay en los yungas según dicen y así también se<br />

llama yunka.<br />

¿Musitati, antitati, yunkatacha?. ¿Eres salvaje o qué<br />

eres que no hablas?<br />

Musiña. Guardar algo de noche.<br />

Muspaña. Estar atónito, abobado o como uno que<br />

desvaría.<br />

Muspäña. Tener abobado, atónito y como fuera de sí a<br />

alguno.<br />

Must'aña. Hacer o hablar cualquiera cosa como<br />

conviene, acertar muy bien.<br />

Muta. Tierra que no hace menester ararse con<br />

camellones.<br />

Muta qulliña. Arar sin camellones.<br />

Mutaña. Idem.<br />

Mutaña. Enderezar o torcer un palo verde, como uno<br />

quiere.<br />

Mutaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Mutataña. Idem.<br />

Mut'qa. Salsera o mortero de madera para desleír el<br />

ají molido y su mano se dice qulluta o iyaña.<br />

Muthu vel muru. Tronchado. Vide supra: muru.<br />

Mutu. Buñuelos o tortillas de quinua a semejanza de<br />

un bonete de clérigo.<br />

Mutu tanka. Bonete de clérigo.<br />

Muthu tanka. Becoquín redondo y éste tiene<br />

aspiración.<br />

Mutu. Arborcillo de alcaparras de esta tierra.<br />

Mutu jala. Almorrana.<br />

Mutu jala usuña. Tenerlas.<br />

Mutuña. Padecer.<br />

Mut'usiña, t'aqisiña. Idem.<br />

Mutusikiña. Sufrir pacientemente.<br />

Mutuyaña, t'aqisäña. Castigar o atormentar.<br />

Mujuña. Echar estiércol a la chácara después de<br />

sembrada. + Wanunchaña: al sembrar.<br />

Mükipaña, thujsaña, jimutaña. Podrirse.<br />

Mütasiña. Idem. Poco usado.<br />

Muju, tuxtu. Una almorzada.<br />

Mujusiña. Tomar una almorzada.<br />

Mujujaña. Darla.<br />

Mujutaña. Alzarla. Vide supra: donde dice muju.<br />

Muru. En lugar de decir, maya uru: un día solo.<br />

Muya. Jardín o huerta o pedazo de tierra y no tocaban<br />

a las cosas que había en ella para ser aplicadas para<br />

el inca.<br />

Muyara. Tierra de buen pasto. + Y huerta de muchas<br />

frutas.<br />

Muyu. Tabla o piedra redonda, pero llana como tabla.<br />

Muyukipaña. Rayar un círculo.<br />

Muyukipaña, kupukipaña. Poner cerco a alguna<br />

casa, &c. Y también cercar con pared.


Vocabulario de la Lengua Aymara 415<br />

N<br />

Na vel nä. Yo, pronombre de primera persona.<br />

Nana ukaru juti. Vino a mi casa o a mi chácara.<br />

Naja. Como yo.<br />

Najachata. Hacer que sepa o haga como yo mismo.<br />

Nakha. El paladar de la boca.<br />

Nakhaña. 3 -khi. Arder o quemarse. Mimara utpa<br />

nakhatawina: el año pasado se le quemó la casa. Y<br />

si se pone el fuego diremos, utpa nina nakhätawina:<br />

el fuego le quemó la casa o sin diéresis<br />

nakhatawina. Nina kunajasa kawkijasa<br />

nakharaqitana: el fuego me quemó todo cuanto<br />

tenía. Nina jacha nakhi: el fuego arde mucho. De<br />

modo que no habiendo acusativo significa arder y<br />

habiéndole, significa quemar o abrasar.<br />

Nakhäña. Abrasar o quemar, pegando fuego.<br />

Nakhäsiña. Quemárseme algo. Uta nakhäsisma: mira<br />

no se te queme la casa.<br />

Nakkaña. Ardiendo estar.<br />

Nakkiri. Candela encendida que arde actualmente.<br />

Nakkataña. Pegarse el fuego de una parte en otra.<br />

Nakkatäña. Pegar fuego así.<br />

Nakjaña. 3 -ji. Quemarse o escocerse. Ampara<br />

nakjitu.<br />

Nakxaña, pasxaña. 3 -xi. Quemarse todo, volverse<br />

ceniza.<br />

Nakhanuqaña. 3 -qi. Cortarse o rasgarse lo que es<br />

tocado del fuego.<br />

Nakhantaña. Quemarse todo.<br />

Nakhakipa nakharuruña. Discurrir el fuego a todas<br />

partes.<br />

Nakhakipaña. Pasar o saltar la llama a la otra parte.<br />

Nakharaña. Quemarse o chamuscarse lo de encima<br />

de algo.<br />

Nakharachaña. Quemarse algo cuando están<br />

descuidados.<br />

Nakharaqaña. 3 -qi. Quemárseme algo. + Uta<br />

nakharaqitu: quemoseme la casa, lo mismo que uta<br />

nakasiña. Pero en la primera oración, uta es<br />

nominativo, en la segunda acusativo.<br />

Nakharanttaña. Bajar el fuego y quemar.<br />

Nakharpäña. Quemarse toda una llanada o cerro.<br />

Nakharpayaña. Quemarlo todo.<br />

Nakhaskaña. Estarse quemando.<br />

Nakhusuña. Salir fuera la llama.<br />

Nakhusu nakhantaña. Salir la llama o volver a entrar<br />

así muchas veces.<br />

Nakt'aña. Quemarse un poquito.<br />

Nakthapiña. Pegarse o encenderse el fuego, como de<br />

una vela en otra.<br />

Nakthapäña. Encender así la candela de una en otra o<br />

la leña, &c. + Nina phustataña; encender el fuego<br />

soplando.<br />

Nakthaptaña. Pegarse fuego.<br />

Nakhuthaltaña. Echar grande llama, andar pujante el<br />

fuego.<br />

Nakhatataña. Extenderse la llama como en las<br />

llanadas.<br />

Nakhatatxaña. 3 -xi. Tornarse a encender.<br />

Nakhutusnuña. Salir la llama de dentro o fuera por<br />

algún agujero o chimenea.<br />

Nakhutaña. Salir o levantarse la llama en<br />

encendiéndose.<br />

Nakhuta nakhanuqaña. 3 -qi. Encenderse y apagarse<br />

así muchas veces.<br />

Nakhawaxaña. 3 -xi. Quemarse de presto algo.<br />

Nakha nakhaña. Quemarse algo muy a menudo<br />

Nakhariri aruni. Desabrido en hablar, entonando la<br />

voz.<br />

Nakhaki. Fino, dícese de colores.<br />

Naxna, ñak'a, llamp'u qanasa. Bien molido, sin<br />

tolondrones.<br />

Naxnakataña, lip'ikataña, amillukataña. Pegarse<br />

barro, cera, &c. a alguna cosa.<br />

Naxnakatäña. &c. Pegar con engrudo, cola o con otra<br />

cosa.<br />

Naxsa vel akaxaru mara. El año que viene.<br />

Naxsa akapacha. Por este tiempo de aquí a un año.<br />

Nasa. Nariz y también el pico de los pájaros.<br />

Nasa k'apa. Ternilla de la nariz.<br />

Nasa challa vel challu. Narigudo como carnero o<br />

vaca y también es la ternilla de la nariz de estos<br />

animales.<br />

Nasa pallalla. Chato de narices.<br />

Nasa llamq'itatata. Idem.<br />

Nasa laq'uta. Carcomido de narices.<br />

Nasa qullu. La punta de la nariz.<br />

Nasa p'iya. Ventana de la nariz.<br />

Nasa k'illi k'illi. De nariz bien formada o aguileña.<br />

Nasa mamani jaqi. Idem.<br />

Nasa ch'apuntata, jallpantasita, llamq'itatata.<br />

Chato de nariz.<br />

Nasxaru, jaluta, q'apiskamana, jiska chuyma.<br />

Enojadizo que luego se amostaza.<br />

Nasxaru chuymani. Idem.<br />

Nasana tinkutaña. Hacer gestos con la nariz,<br />

arrugándola.<br />

Nasa qhupitasita phatiña. Huir tapándose las narices<br />

por el mal olor o de asombro.<br />

Nasa qhuphit'asiña. Tapárselas.


416 Ludovico Bertonio<br />

Nasachaña. Favorecer cuando no lo esperaba.<br />

Nasawisaru nasachxitta, chuymawisaru<br />

chuymanichitta. Favorecido me has, cuando no lo<br />

esperaba.<br />

Nasa tunqu. Pajarillo frailesco.<br />

Nawna. El carrillo del rostro. + Maja vel jaqha nawna:<br />

carrillo de un lado. + Purapa nawna: ambos<br />

carrillos.<br />

Nawna qatati. Carrilludo.<br />

Nawna qullu. Lo más alto o punta del carrillo.<br />

Näwisa. Sin mí, es poco usado.<br />

Naya. Yo, no se usa en esta provincia de los Lupacas.<br />

Nayra. Primero o primeramente.<br />

Nayrapacha, miqha vel walu pacha. Antiguamente.<br />

Nayraja. Sin tiempo o antes de tiempo.<br />

Nayra -ja, -ma, -pa, -sa. Delante de mí, de tí, de él, de<br />

nosotros.<br />

Nayraja sarama. Vé delante de mí.<br />

Nayrajana. En mi presencia. Y así se hará con los<br />

otros posesivos.<br />

Nayrarja. Ante todas cosas o primeramente.<br />

Nayraña. Ir delante o en primer lugar.<br />

Nayraraña. Idem.<br />

Nayrat'aña. Adelantarse en hacer algo, ganar por la<br />

mano.<br />

Nayrachaña. Dar hallazgo.<br />

Nayrawiri. El primero en cualquiera cosa. Jilawiri.<br />

Nayraxaru. Lo que está después del primero esto es el<br />

segundo.<br />

Nayraqata. Idem.<br />

Nayrakipa. Idem.<br />

Nayrankaña. Estar en primer lugar.<br />

Nayraxarunkaña. Estar en segundo lugar. Idem:<br />

nayrakipankaña.<br />

Nayraruchaña. Poner en primer lugar. )(<br />

Ch'inaruchaña.<br />

Nayrasuña. Adelantarse dejando a los otros.<br />

Nayrasmukuña. Adelantarse sin topar a los que<br />

buscaba.<br />

Nayratuqi saraña. Llevar la delantera.<br />

Nayraqata saraña. Idem. Más propio.<br />

Nayratuqi. Por delante o enfrente de algo o la haz de<br />

algo. Pañuna nayratuqipa: la haz del paño. )(<br />

Jikhanituqipa.<br />

Nayra tuqinkaña. Estar enfrente de alguna cosa o<br />

acatamiento.<br />

Nayraqatankaña. Idem.<br />

Nayrajana. En mí presencia.<br />

Nayraqatajana. Idem. Y se le pondrán los otros<br />

pronombres -ma, -pa, -sa, cuando fuere menester.<br />

Nayrajankaña. Idem.<br />

Nayrat'a. La punta o principio de alguna cosa aunque<br />

sea de sogas y otras cosas así.<br />

Nayra. Ojo u ojos de la cara. + Mäja nayra vel jaqha o<br />

ch'ulla nayra: el un ojo. + Purapa nayra: ambos<br />

ojos. + Kupituqi. Idem: kupi äja: ojo derecho. +<br />

Ch'iqatuqi vel äja nayra: el ojo izquierdo. + Jaqha<br />

vel ch'ulla nayrani: tuerto de un ojo. + Parqu vel<br />

pilla nayrani: de ojos desiguales, uno más grande o<br />

más alto que el otro.<br />

Nayra pichu. Pestañas.<br />

Nayra chipuqu. Cejas.<br />

Nayra mami. Niñeta.<br />

Nayra yawri. Ladrón que no duerme de noche como<br />

si sus ojos fueran de bronce.<br />

Nayra p'iya vel t'uxu vel phutunqu. De ojos<br />

hundidos.<br />

Nayra jillq'i, ch'apa, warira. Lagañoso.<br />

Nayra qupa. De ojos acardenalados o lastimados o<br />

verdes.<br />

Nayra mullu. De ojos colorados, que es hermosura<br />

entre indios.<br />

Nayra kuti. De ojos pequeños.<br />

Nayra amka vel qala. De grandes ojos.<br />

Nayra mark'a vel uma. Ojos que quieren llorar o<br />

llorosos<br />

Nayra mark'aptitu, umaptitu. Quiérenseme saltar<br />

las lágrimas.<br />

Nayra sillu. De ojos enfermos.<br />

Nayra sillutu vel silluqitu. Estar enfermo de los ojos,<br />

que echan de sí mucho humor o están sangrientos.<br />

Nayra manqa tinkiña. Caer de rostro.<br />

Nayratha tinkiña. Idem.<br />

Nayraru k'umu. Corcobado por delante. )( Ch'inaru<br />

k'umu vel jikhaniru k'umu.<br />

Nayra thijraña vel thijrat'aña. Menear los ojos.<br />

Nayra thijrutaña. Volverlos en blanco hacia arriba. +<br />

Ch'amisthapiña: cenarlos. + Jist'araña: abrirlos. +<br />

Arpht'äña: bajarlos. + Jalthusnutu: salirseme.<br />

Nayra ch'armal ch'armaltaña. Estar soñoliento.<br />

Nayra charmaki. Hermoso, bien agestado.<br />

Nayra chunkurptitu, k'urk'iptitu, umaptitu.<br />

Saltárseme las lágrimas o no ver bien por algún<br />

humor que está en los ojos.<br />

Nayranchaña. Dar golpe en los ojos.<br />

Nayra jalarantitu. Hundirseme los ojos.<br />

Nayra. Un grano de alguna semilla. Tunqu vel jupa<br />

nayra: un grano de maíz, quinua, &c.<br />

Ni: pospuesta a los nombres significa tener lo que el<br />

nombre dice: qullqini, caballoni, awkini, &c. Uno<br />

que tiene plata, caballo, padre, &c. + Algunas<br />

veces significa ser estimado o valer por lo que


Vocabulario de la Lengua Aymara 417<br />

tiene. Ajanuni: de buen rostro. Isini: de buen<br />

vestido, Amparani, aruni: que tiene buenas manos<br />

o lengua para reñir, &c. )( Wisa, qullqiwisa.<br />

Nikhara vel nikhira. Donantes o poco hace.<br />

Nikharantatha vel nikhirantatha. Rato hace.<br />

Nikharantaña o nikhirantaña niyachaña. Tener rato<br />

hace acabado algo.<br />

Nina. La llama del fuego o lumbre encendida<br />

propiamente.<br />

Ninachaña. Hacer lumbre.<br />

Nina phustataña. Idem.<br />

Nina phichasiña. Calentarse o estar a la lumbre.<br />

Nina phichasiña. Brasero o algo con que hacen<br />

lumbre.<br />

Nina jallpaskaki. Arder la llama actualmente. +<br />

Aqhasiki: crecer más y más. + Kujuti: hacer ruido<br />

cuando es mucha. + Jawk'usu, jallpsu, nakhusu:<br />

salir por alguna ventana o chimenea o agujero. +<br />

Mich'i: echar chispas.<br />

Nina wayuta. Llevar colgando como en linterna, &c.<br />

Nina wayuña. Linterna. + K'araña vel apata: llevarla<br />

en algún tiesto. + Llevarla encendida en ichu.<br />

Ninachasiña. Pegarse en algo o emprenderse -ru.<br />

Nina phuru. Estiércol quemado de carneros o vacas.<br />

Nina wara wara. Centellas o chispas. + Chhukusu:<br />

salir chispas. + Chhukusuwaña: despedirlas.<br />

Nina sansa. Brasa. + Qullantaña vel qullakipaña:<br />

cubrirla con ceniza. Algunos modos de hablar por<br />

este nombre se hallarán entre las frases.<br />

Niya. Después, quiere gerundio o subjuntivo o<br />

participio con -tha, niya misa isapasina vel<br />

isapimana vel isapatatha jutajata: vendrá después<br />

de misa.<br />

Niya vel llalla o ñaña. Casi; es adverbio. Niya tinki:<br />

casi cayó.<br />

Niyama. Idem.<br />

Niyachaña. Tener casi acabada la obra, viaje, &c.<br />

Niyawaxaña. Casi acabarse.<br />

Niyawäxaña. Casi acabar.<br />

Niya jiwaña pacha. Poco antes de la muerte.<br />

Niya jiwañataki. Idem.<br />

Niyaki. Casi o por poco.<br />

Niyaki irt'aña. Por poco le acerté tirando.<br />

Niyaki chhaqhaja sasinka, chhaqkama. Ya que<br />

quieres acogerte, acógete.<br />

Niyat'aña, ñañat'aña, llallat'aña. Faltar poco para<br />

morir o correr riesgo, &c. Según lo que se va<br />

hablando.<br />

Niya. Ya; niya yatiña: ya sé.<br />

Nuwaña, liq'iña. Dar o golpear con algo o herir con<br />

espada u otra cosa.<br />

Nuwaqaña. 3 -qi. Idem. + Y también sacudir el polvo<br />

dando golpes en paredes con algo.<br />

Nuwach'ukiña. Aporrear sacudir a menudo a alguno.<br />

Nuwajachaña. Tener gana de dar a alguno.<br />

Nuwawaña. Sacudir de presto e irse.<br />

Nuwat'awaña. Idem.<br />

Nuwawaqtaña, liwiwaqtaña. Dar consigo en el<br />

suelo.<br />

Nuwaqtaña. Caerse uno en el suelo o la fruta del<br />

árbol. + Ikinuwaqtaña: cabecear de sueño.<br />

Nuwajraña. Hacer pedazos, arrojando. + O arrojar<br />

cosas a diversas partes, aunque sean perrillos,<br />

niños, &c.<br />

Nuwanaqtaña, thawinaqtaña. Andarse cayendo<br />

como borracho.<br />

Nuwanuqtaña, usunuqtaña. Caer enfermo en la<br />

cama.<br />

Nuwanuqaña, como, usu nuwanuqitu. La<br />

enfermedad me ha vencido, que me hace hacer<br />

cama.<br />

Nuwaranttaña. Entrar gran golpe de viento en alguna<br />

casa.<br />

Nuwakataña. Batir el aire en alguna pared, &c.<br />

Anteponiendo -ñä.<br />

Nuwarpäña. Echar sacudiendo.<br />

Nuwamukuña. Idem.<br />

Nuwax nuwaruña. Sacudir a diestro y siniestro a<br />

muchos.<br />

Nuwasuña. Destruir el hielo una chácara, sin tocar a<br />

las otras que están alderredor.<br />

Nuwasu nuwantaña. Helarse unas partes de la<br />

chácara y otras no; anteponiedo siempre ch'iwi.<br />

Nuwathusnuña. Salir el viento de algún cabo con<br />

fuerza.<br />

Nuwataña, jaychutaña. Sacudir con blandura.<br />

Nuwamalla, chhaximalla. Aporreado a menudo de su<br />

padre o de su marido.<br />

Nuwasilla. Amigo de aporrearse con otros.<br />

Nuwat'a. Nacido o apostema. Ampararu nuwat'a<br />

mistutu. + Otros dicen también que es enfermedad<br />

de la orina como podre o de las mujeres paridas o<br />

cercanas al parto.<br />

Nuwat'aña. Salir algún nacido.<br />

Nukhuña. Llevar rodando o rempujar alguna persona.<br />

Nukhuraña. Desviar rempujando. + Casi todas las<br />

partículas con que se componen los verbos de<br />

llevar, pueden componerse con este.<br />

Nukhut'asiña. Porfiar entre sí sobre quién hará algo,<br />

cada cual echándolo al otro.


418 Ludovico Bertonio<br />

Ñ<br />

Ña. Es terminación del verbo porque suple a "sum es<br />

fue" como dijimos en la gramática.<br />

Ñaqaña. 3 -qi vel t'aqiña. Activos. Maldecir a alguno<br />

que no le acude, quejarse muy pesadamente de él.<br />

Ñaqasiña vel t'aqisña. Padecer, pasar trabajo.<br />

Ñaqarisña. Idem.<br />

Ñaqaya vel t'aqi vel mich'a vel jani k'ichiqä vel jani<br />

khariqä. Escaso, mezquino. + Qhuru vel jani<br />

jakiqä. Idem.<br />

Ñaqaya usuni vel kallaqata vel layqachata. Uno que<br />

se va consumiendo como hechizo o enhechizado.<br />

Ñaq'aptaña vel tukariptaña. Idem: piswaxaña.<br />

Enflaquecer el que era gordo.<br />

Ñaqä jayra, sampa, qimara, jikalla, anullawlli,<br />

wak'a. Perezoso, flojo y por circunloquio dicen:<br />

payllaqisu vel waycha qillaya.<br />

Ñach'aya. La quinua cocida, casi sin caldo, seca.<br />

Ñach'ayachaña. Cocer la quinua con muy poca agua.<br />

Ñach'aña. Atar fuertemente a algún hombre o animal<br />

de las manos o pies. + Puraka ñach'ata: español. Y<br />

llamanle así por estar ceñido, no ciñiéndose los<br />

indios.<br />

Ñak'a. Mojado.<br />

Ñaq'a, llampu. Vide: naxna.<br />

Ñaq'uta. El cabello. Ati ñaq'uta: el cabello, que cae<br />

hacia las espaldas y las crines de los caballos. Pata<br />

ñaq'uta: el cabello que está, cabe la frente.<br />

Ñaq'uta t'axa vel t'axalli. El desgreñado.<br />

Ñaq'uta quliquli. Él que no está peinado, como la<br />

lana de las ovejas.<br />

Ñaq'uta phuru phuru. Él que tiene el cabello como<br />

los negros.<br />

Ñaq'uta k'usu k'usu. Él que tiene el cabello crespo,<br />

pero largo.<br />

Ñaq'uta ch'ullqu. Él que tiene el cabello sucio.<br />

Ñaq'uta t'ampa. Idem. Y es de advertir que<br />

anteponiéndose, ñaq'uta, al aditivo significa: el<br />

hombre de cabello, de aquella manera que aquí está<br />

puesto, según el aditivo significa; y si el aditivo se<br />

antepusiere, siempre se le añadirá la partícula -ni y<br />

significará, uno que tiene el cabello según significa<br />

el aditivo que le precede, como, ñaq'uta sipirtata<br />

vel sipirtata ñaq'utani: el que es de poco cabello,<br />

aunque parece que es todo una casa, pero es<br />

diferente a la construcción.<br />

Ñaq'uta sipirtata. Uno a quién se le ha caído el<br />

cabello por enfermedad; que no tiene sino cual o<br />

cual.<br />

Ñaq'uta sanuña vel sanuntaña. Peinar el cabello.<br />

Ñaq'uta sanusña vel sanuntasña. Peinarse.<br />

Ñaña, llalla, niya. Adverbios. Significa casi.<br />

Ñañachaña vel niyachaña. Activos. Tener casi<br />

acabada la obra o el viaje, &c.<br />

Ñaña. El enfermo que está mejor.<br />

Ñañaptaña, ñañaxaña, sap'aptaña, sap'axaña. Estar<br />

mejor el enfermo.<br />

Ñañaptäña. Activo. Curar al enfermo, de suerte que<br />

esté mejor.<br />

Ñañu juch'usa, uma. Hilo delgado o ropa delgada<br />

como tafetán y sedas.<br />

Ñañu anuqara. Perrillo pequeño, perrillo de falda.<br />

Ñat'aña vel qhurpaña vel ayquña. Afligirse el<br />

enfermo, no poderse sosegar.<br />

Ñati. De ordinario se pospone a chuyma, como aka<br />

chuyma, aka ñati vel chuyma ñatay: hombre o<br />

mejor sin juicio, que no tome el consejo de mis<br />

padres o predicadores, &c.<br />

Ñatuña vel q'apiña. Amasar pan u otra cosa.<br />

Ñawki, nayraqata, nayra. Preposiciones. Lo mismo<br />

que "coram" vel ante. Y de ordinario se componen<br />

con otras preposiciones simples y a veces también<br />

con los posesivos, -ja, -ma, -pa, -sa. Na ñawkina<br />

vel ñawkijama "coram me".<br />

Ñiq'i. Barro.<br />

Ñiq'ichaña. Hacer barro.<br />

Ñiq'inchaña. Echar barro cuando es menester en las<br />

obras que hacen o tirar con barro a alguno.<br />

Ñiq'i takiña. Pisar barro.<br />

Ñiq'ina lluch'iña. Enlucir con barro.<br />

Ñiq'i chuwa. Escudilla de barro.<br />

Ñiq'ixtara. Enlodado.<br />

Ñuq'iña vel jik'iña. Arrancar el ichu o la hierba.<br />

Ñuq'ithapiña vel jik'ithapiña. Arrancar tomando<br />

muchos cabellos o mucho ichu.<br />

Ñuq'ithapi ñuq'iruña. Arrancar de muchas partes y<br />

juntar.<br />

Ñuq'iraña vel jik'iraña. Arrancar muchas matas de<br />

hierba o muchos cabellos.<br />

Ñuq'isña vel ñuq'irasña. Arrancarse el cabello, "ad<br />

invicem".<br />

Ñuq'iwimanka ñuq'iña. Desherbar la chácara cuando<br />

son muchos y ellas es muy grande y así trabajan<br />

con todas sus fuerzas y también cuando muchos<br />

procuran con mucha fuerza arrancar el cabello de<br />

alguno<br />

Ñuq'iña, jatuña. Trabajar con todas sus fuerzas<br />

desherbando. Maltratar de cualquiera suerte,<br />

aunque no sea arrancándole el cabello. No hallo<br />

tampoco otros vocablos que comiencen por ñu,


Vocabulario de la Lengua Aymara 419<br />

sino éste y sus compuestos; ni estos son todos.<br />

Ñukhu. La barba, esto es los pelos, porque la barba<br />

sin ellos se dice tiranqayu.<br />

Ñukhuchasña. Comenzar a nacer la barba.<br />

Ñukhu ñukhu vel quña quña. El vello de la manos y<br />

de cualquiera otra parte del cuerpo.<br />

Ñukhuña vel t'awraña. Barbudo, que es fealdad.<br />

Ñujñuña. Andar pasito sin hacer ruido.<br />

Ñujñuthapiña. Encoger el pie.<br />

Ñujñunaqaña vel kuykunaqaña. Andar pasito de<br />

aquí para allá por no ser sentido y como es verbo<br />

de movimiento se junta con otras muchas<br />

partículas.<br />

Ñuñuña. Mamar.<br />

Ñuñuntaña. Mamar mucho.<br />

Ñuñuwaña. Dar de mamar un poquito, como para<br />

acallar.<br />

Ñuñuthapiña. Tomar el pecho la criatura que nace o<br />

después de haber estado enferma.<br />

Ñuñuthapäña. Dar de mamar aunque no quiera el<br />

niño.<br />

Ñuñukataña. Mamar de otra mujer o hembra, aunque<br />

no sea su propia madre.<br />

Ñuñukataña. Dar el niño ajeno a una mujer para que<br />

le amamante.<br />

Ñuñu. El pecho y también la leche que de él sale. +<br />

Sirk'i ñuñu: la tetilla de los hombres y de todos los<br />

machos.<br />

Ñuñumiya. Una frutilla colorada jugosa, con que las<br />

mujeres suelen pintarse el rostro.<br />

Ñuñu nayrat'a. El pezón de los pechos de las<br />

mujeres.<br />

Ñuñuchaña. 3 -qi. Enflaquecerse la mujer que cría.<br />

Ñuñuja. Espaldillas.<br />

Ñup'untaña vel sirqintaña. Idem: phurkantaña. Asar<br />

papas u otras cosas al rescoldo metiéndolas debajo.<br />

Ñukiña. Andar poco a poco el que está cansado o es<br />

flaco de fuerzas. + Puede componerse con muchas<br />

partículas.<br />

Ñusaña vel jimuña vel thujsataña. Podrirse la carne,<br />

oler mal, oliscar.<br />

Ñusäña. Hacer que se pudra o dejar podrir la carne o<br />

fruta o madera, &c.<br />

Ñusata vel thujsa uma. Agua hedionda.<br />

Ñusaña. Dormir profundamente: iki jiwaña vel<br />

ñusaña.<br />

Ñusk'uña. Arraigar las plantas.<br />

Ñusk'untaña, k'uñuntaña. Zambullirse debajo del<br />

agua o entrar por algún agujero.<br />

Ñusk'usuña vel k'uñusuña. Salir fuera, el que se<br />

había zambullido.<br />

Ñut'u vel ñak'a vel llampu. Harina o lana blanda sin<br />

tolondrones: ñut'u jak'u, &c.<br />

Ñut'uchaña. Moler muy bien la harina<br />

Ñuxtu vel luykhu ñuxtu. Yara kaka. Un pájaro que<br />

llaman pitu, de pico largo, gran vocinglero y hace<br />

su nido agujereando la pared.


420 Ludovico Bertonio<br />

P<br />

Pa. Pronombre posesivo. Su, sus, como tratamos al<br />

principio de la Gramática, en el cap. de los<br />

pronombres, donde enseñamos el uso de ellos.<br />

Pä vel paya. Nombre numeral dos. Y dícese de todas<br />

las cosas, sino es de hombres y ángeles y Dios<br />

porque para estos decimos pani.<br />

Päxaru, päkipa, päqata. Tercero en orden, esto es,<br />

después del segundo como, päxaru ikiña; la tercera<br />

cama.<br />

-xaru; encima. Mesaxaru: encima de la mesa.<br />

Päxarunkaña. Estar en tercero lugar. Y siempre se<br />

entiende de cosas irracionales.<br />

Pächaña. Hacer una cosa dos veces, aunque no en<br />

todas cosas. Qusqu pächatha: dos veces he ido al<br />

Cuzco. + Qala pächaña: poner dos piedras en la<br />

cuenta, cuando no hay más de una.<br />

Päru jaläña. Partir una cosa en dos.<br />

Pälaka jaqi. Hombre de dos caras, que aquí dice uno<br />

y acullá otro, como chismoso.<br />

Pä Ch'ina. Uno que no tiene casa de asiento, sino que<br />

algunos días vive en una casa y otros algunos en<br />

otra.<br />

Pä mara puruma. Dícese del carnero de dos años,<br />

que aún no le han comenzado a cargar. + Y también<br />

de la tierra que ya dos años que descansa sin ser<br />

labrada.<br />

Pä laka jupa, pä laka qura, &c. La quinua y otras<br />

hierbas que comienzan a nacer y abrir, que tienen<br />

ya como dos dientes.<br />

Pä waxra. Una fanega llena de cualquiera cosa. + Pä<br />

waxra ch'uño alasiña: comprar una fanega llena de<br />

chuño.<br />

Päptaña vel päwatataña vel päxaña. Ser ya dos,<br />

cuando no había más de uno. + Qawraja päwatati:<br />

mis carneros son ya dos.<br />

Päsnaqaña. Diferir, remitir de día en día alguna cosa.<br />

Pä pä saña. Balar la oveja.<br />

Pächjasiña. Trenzarse el cabello así groseramente.<br />

Pä chuyma. Es como adverbio, con poca gana o<br />

atención; no de todo corazón, de mala gana.<br />

Pä chuyma jaqi. Hombre fingidor doblado. + Y<br />

también uno que ni bien cree en Dios, ni bien en<br />

los ídolos.<br />

Paka. Un pájaro grande como águila y una especie de<br />

estas se llama ququtäpaka, que es muy grande poco<br />

menor que buitre. Otra se llama kuriqinqi, de cola<br />

blanca; otra se llama yana chukupaka que es toda<br />

negra; ch'ixi paka: es entreverada de negro y pardo.<br />

Qunturä paka: es la misma que ququtä paka. Llulla<br />

paka: es el aguilucho que ponen para que acudan<br />

las águilas grandes y den en el lazo que les está<br />

armado allí cerca.<br />

Pacha. Tiempo. + Mikhapacha vel nayra o walupacha:<br />

tiempo antiguo. Jukhapacha jutaña; vendrá a tal<br />

tiempo, a tal hora, señalando el sol. + Dios<br />

pachankaña: vivir en tiempo que se conoce el<br />

verdadero Dios.<br />

Pacha. Si se pospone a alax o a aka o a manqha:<br />

significa el cielo y la tierra y el infierno, según le<br />

procede.<br />

Pach'ana lakhapa. Boca, abertura de la tierra, pozo o<br />

sima.<br />

Pachakuti. Tiempo de guerra. + Y también ahora lo<br />

toman para significar el juicio final.<br />

Pachakuti jaqi vel k'anchilla aruni jaqi. Fanfarrón<br />

que dice que hará y dirá maravillas y después no<br />

hace nada.<br />

Pacha llijuti. Estar muy raso el cielo.<br />

Pacha k'ajta. Al amanecer.<br />

Pacha k'ajti vel qhantati, de k'ajtaña y qhantataña.<br />

Amanecer. + Uraqi willijti. Idem.<br />

Pachamama, suyrumama. La tierra de pan llenar y a<br />

cerca de los antiguos era nombre de reverencia, por<br />

ver que la tierra les daba de comer. Y así decían.<br />

Pachamama wawamaja: ¡oh! tierra, yo seré tu hijo<br />

o tómame o tenme por hijo. Hablaban como el<br />

demonio les enseñaban.<br />

Pacha khuya jaqi. Hombre miserable, desamparado.<br />

Pachakhuya maynina usuwäña saranaqaña. Vivir<br />

desamparado de todos, humillado.<br />

Pacha. Pospuesto significa Todo o todos. +<br />

Markapacha: todo el pueblo. + Taqipacha jaqi;<br />

todos los hombres o personas. + Dios awki, Dios<br />

Yuqa, Dios Espíritu Santo, aka kimsa personapacha<br />

mayni Diosakiwa: estas tres personas juntas son un<br />

solo Dios. Aka kimsa persona chika, es lo mismo<br />

que kimsa personapacha y este parece término<br />

propio y claro para explicar la Trinidad y unidad de<br />

Dios.<br />

Pacha. Adverbio, significa de suyo. Jupapachaki<br />

atamitu. Y así decimos; ñäpachaki, jumapachaki,<br />

jiwaspachaki: de mío, de tuyo, de nuestra buena<br />

boya; &c.<br />

Pacha vel pachpa. Adverbio, significa sin mudanza o<br />

así como se estaba la cosa. + Virgenpachakï<br />

yuqachana: parió virgen así como estaba. +<br />

Amupacha jiwana; murió sin decir palabra, &c.<br />

Pachpana jiwaña. Morir sin menearse de donde<br />

estaba.


Vocabulario de la Lengua Aymara 421<br />

Pacha. En lugar. Nä pachana: en mi lugar o por mí.<br />

Pachpankaña. Estarse la persona o cosa, como le<br />

estaba.<br />

Pachpa markani mayqu. Señor propio y natural del<br />

pueblo.<br />

Pachachaña vel pachachiña vel pani yuqachaña.<br />

Parir dos de un parto.<br />

Pachaqariña. Idem.<br />

Pachawawa qariña. Idem.<br />

Pachachiri vel Pachaqariri. La mujer que parió así<br />

dos.<br />

Pachachata wawa. El hijo mellizo, que de un parto<br />

salió a luz en compañía de otro.<br />

Pachawawa. Idem. Y es de advertir que al primero de<br />

los dos niños que sale llaman wisa y al segundo<br />

qhaxa: y a la niña que sale primero llaman awalla,<br />

y a la segunda jispalla. Y también es de notar, que<br />

los indios tenían por mal agüero cuando la mujer<br />

paría dos de un parto y para remedio de ello tenía<br />

muchas supersticiones.<br />

Pachachi. Piedra de yeso cocida o por cocer. + Y para<br />

mayor claridad dicen ch'uqi pachachi, cuando no es<br />

cocida. + Wajata pachachi: cuando es cocida.<br />

Pachachinchaña: enlucir, con yeso.<br />

Pachaxiri. Un pajarillo pardo y de pescuezo amarillo.<br />

Pachjaña. Partir pan o papas cocidas, la hostia, &c.<br />

Pachanuqaña. 3 -qi. Partir en muchos pedazos.<br />

Pachjata. Participio. Un pedazo partido de algo. +<br />

Hostiana jakhatuqi pachjatapa: un pedazo de la<br />

hostia partida.<br />

Pachpaña. Haber abundancia de comida u otra<br />

cualquiera cosa nunca faltar. + Qullqi pachpawa<br />

phuxtuchina: siempre hay mucha plata en Potosí,<br />

nunca hay falta de ella. + Alaxpachana kusisiña<br />

pachpakiniwa: siempre habrá regocijo en el cielo,<br />

nunca faltará.<br />

Pacha tuku qamiri jaqi. Uno que siempre ha sido<br />

rico.<br />

Pacha tuku aychasiña. Reñir perpetuamente, sin<br />

cesar.<br />

Pacha tuku jakiri. Uno que nunca envejece.<br />

Paqaqä vel janq'u. Cosa blanca.<br />

Pakaya. Es una fruta que dentro de su vaina tiene<br />

unos granos grandes cubiertos como de algodón,<br />

que es lo que se come y dase en árbol muy grande.<br />

Paqaqanaña. Hablar con desvarío, como uno que<br />

tiene calentura. + Y también pensar siempre en la<br />

cosa que ama o aborrece mucho. Diosaki, qullqiki,<br />

&c. paqaqanaña: pensar siempre en Dios o en el<br />

dinero.<br />

Paqal paqaltaña, lliphij, lliphijtaña, lliju llijutaña.<br />

Úsanse en tercera persona. Relampaguear o<br />

parecerse de lejos el fue.<br />

Paqalliña, lijriña paqarijaña. Velar toda la noche sin<br />

dormir lo cual acostumbran cuando hacen alguna<br />

grande hechicería.<br />

Paqalli lijriña. Idem.<br />

Paqallqu. Siete, nombre numeral.<br />

Pakaraña. Idem: payllaña. Pagar, es vocablo corrupto.<br />

Paqari aruma. Toda la noche.<br />

Paqari uru. Todo el día entero.<br />

Paqari uru jani samat'ata iranaqaña. Trabajar todo<br />

el día sin descansar.<br />

Paqari aruma ikimä jakhutusnuña. Pasar toda la<br />

noche sin dormir.<br />

Paqari aruma jallu. Llover toda la noche en peso. +<br />

T'ut'u uru jallu: llover todo el día en peso sin cesar.<br />

Paqarijaña. Velar. Vide: paqhalliña: en esta misma<br />

plana.<br />

Paqariña vel yuriña. Nacer, yuriña es más usado.<br />

Paqariwi vel yurawi. El lugar donde uno nació.<br />

Paqariwi jucha. Pecado original. Nuestra Señora<br />

Santa María jani paqariwi juchampi jakhutata<br />

kankanti: Nuestra Señora la Virgen María fue<br />

concebida sin pecado original.<br />

Paqu jaxlla. Moza hermosa en positivo grado. +<br />

Janq'u jaxlla: hermosa en mayor grado. + Wayruru:<br />

moza hermosa en sumo grado. Y las más de estos<br />

tres géneros estaban guardadas por mandato del<br />

inca. + Jawa tawaqu: eran las de más mozas que no<br />

se contaban por hermosas y que tenían alguna falta<br />

que las afeaba.<br />

Paqu. El varón que nace en tiempo que su padre o<br />

madre están en algún trabajo.<br />

Paqu paqu. Color alazano.<br />

Paquma. La mujer que nace en tiempo de trabajo,<br />

como acabamos de decir.<br />

Paquma vel sullquma. Cautivo, esclavo tomado en<br />

guerra. + Y también uno que no tiene libertad para<br />

salir cuando quiere, ni vivir como quiere, por<br />

alguna demasiada ocupación.<br />

Paqumachaña vel sullqumachaña. Hacer esclavo,<br />

cautivar o quitarle la libertad.<br />

Paquña vel manq'aña. Comer algunas hierbas crudas,<br />

como: lechugas, berros, coles, cerrajas y otras<br />

semejantes.<br />

Paqu. Las hierbas que se comen así crudas.<br />

Paqupaqa. Sin h. Color alazano o castaño.<br />

Paqtaña. Relampaguear.<br />

Paqtaña. Parecer el carnero que se había perdido.<br />

Payi. Desierto donde no nace, ni hay cosa alguna, ni<br />

aun para beber.


422 Ludovico Bertonio<br />

Payi pampa. Idem: anu t'ukuwa janijusä, janijakiqatä<br />

jani jusasiri pampa. Una llanada que por ser muy<br />

grande parece que nunca se acaba.<br />

Payi jaqi. Uno que no sabe comprar ni vender, por<br />

ignorar el precio de las cosas.<br />

Payptaña. Tener gana de irse de puro mohino y enojo,<br />

chuyma payptitu, con transición.<br />

Payptanijaña. 3 -xi. Volverse al pueblo con prisa y<br />

mohina sin tomar el avío necesario para el camino.<br />

Paya. Vide supra: pä. Que significa dos solamente,<br />

añado aquí que paya, es de los Pacases y pä de los<br />

Lupacas.<br />

Payäja jaraphi usutu. Duelenme ambos lados o<br />

costados.<br />

Payllaña. Dar algo en pago del trabajo, galardonar.<br />

Paylla. La paga o galardón.<br />

Paxpaña vel Waraña. Llover a cántaros o bajar<br />

mucha agua. Jallu paxpi.<br />

Paxpusuña. Subir un caño de agua hacia arriba.<br />

Paxtaña. Hacer ruido el agua cuando llueve mucho o<br />

corre por muchas piedras.<br />

Paxsi. La luna y el mismo tiempo en que crece y<br />

mengua.<br />

Paxsintaña. Entrar la claridad de la Luna por alguna<br />

ventana o puerta, &c.<br />

Paxsi k'achachasi. Alumbrar la luna cuando sale las<br />

coronillas de los cerros o cumbres de las casas.<br />

Paxsirapiña. Alumbrar la luna a los hombres.<br />

Paxsitataña. Alumbrar la luna a todas partes.<br />

Paxsinuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Paxsi jalsu. Salir la luna. + Jalanti: ponerse. +<br />

Jaqhukipti: declinar la luna hacia el poniente +<br />

Qhani: alumbrar la luna. + Qhananuqi: estar alta. +<br />

Jayri: Ser tiempo de conjunción. Jicha aruma paxsi<br />

jayriniwa: esta noche será la conjunción. +<br />

Qhanawi: ser novilunio el primer día que parece la<br />

luna después de la conjunción. Urut'i: ser oposición<br />

de la luna, viene de urut'aña. + Jiwi: ser eclipse. +<br />

Arumanti paxsi: cuando sale poco antes del sol. +<br />

Paqari aruma paxsi: cuando toda la noche alumbra.<br />

Paxsi tukutana saraña. Caminar con luna todo el<br />

camino.<br />

Paxta vel chika. Igual. Pedrompi paxtaki vel<br />

Paxtatakitwa: Pedro y yo somos iguales, de cuerpo<br />

o de edad. + Maya yurikitwa: nacidos en un mismo<br />

tiempo. + Jani phaxtani jani chikani: sin igual.<br />

Epíteto de Dios.<br />

Paxtä, chik'ä, pakiya. Pospuesto a la negación. Jani:<br />

significa hombre inflexible, duro de cabeza. + Jani<br />

paxtä jaqi vel Jani chikä jaqi vel thunu jaqi.<br />

Paxtasäña vel Chika säña. Igualar o medir, mirando<br />

si están iguales entre sí.<br />

Paxta. Conjunción que sirve al optativo y subjuntivo.<br />

Paxta jaychajaspana: mira no te dé una vuelta lo<br />

mismo que "cavene vapules". + Cuando se le sigue<br />

subjuntivo parece más interjección que conjunción.<br />

Paxta jaychiriksma, porque paxta, está de por sí y<br />

el jaychiriksma también y quiere decir, guarda no<br />

hagas tal o no me enojes, que me la pagarás muy<br />

bién. De modo que aquí es conjunción, pero<br />

tácitamente se entiende el optativo. + O si no es<br />

interjección de uno que habla con enojo, como<br />

también qasi jaychiriksma en lugar de decir,<br />

qasikakima. No te menees o no hables que me la<br />

pagarás muy bién. + Algunas veces dicen paxta<br />

mutuyajatpana, cuando hablan con enojo; pero el<br />

ordinario es decir, mutuyajaspana, por optativo y<br />

no por indicativo. + Y muchas veces el mismo<br />

optativo encierra en si el paxta. [procavene]<br />

Tinkisma, es lo mismo que paxta tinkisma. Véase<br />

el cap. 20 de la Gramática en la 2 P.<br />

Paxu. Abierto y quemado de frío. + Paxu amka: papa<br />

deshollada del frío, antes de sacarla.<br />

Paxurata. Idem: cuando las papas son muchas<br />

desholladas. + Dícese también del rostro cuando<br />

está deshollado del frío. + Wawama ajanu paxu.<br />

Idem: paxuratawa: tu hijo tiene el rostro<br />

deshollado, quemado de frío.<br />

Paxuptaña vel qaqaptaña. Quemarse o deshollarse<br />

así. Ajanuja thätha paxuptitu: tengo el rostro<br />

quemado, deshollado del frío.<br />

Pali. Continuadamente. Jichuru paliki qamaña: hoy<br />

todo el día he trabajado sin descansar.<br />

Paliña. Tener falta de alguna cosa. Manq'atha, isitha,<br />

qullqitha palikiña: no tengo comida, ni vestido, ni<br />

plata.<br />

Pallalla. Cosa llana, como una tabla, aplastada o<br />

chata.<br />

Pallalla qala. Piedra llana.<br />

Pallalla chuwa. Un plato llano, no hondo ni hueco.<br />

Pallalla nasani vel nasa pallalla. Uno de narices<br />

chatas. + Nasa llanqitatata vel takitatata: chato de<br />

narices.<br />

Pallallachata. Hacer llana una tabla, una piedra, &c.<br />

Pallalla, tortilla ñiq'i, t'anta, lik'i pallalla. Una torta<br />

de barro, de pan, de sebo, &c. + K'ullu pallalla: una<br />

tabla. + Kayu pallalla: una de patas grandes o<br />

patudo.<br />

Palli. Culebra grande o víbora pintada, ponzoñosa.<br />

Pallaña. Escabullirse de entre mucha gente que le<br />

cerca y dícese también de las vicuñas cuando se<br />

escabullen y del agua que revienta.


Vocabulario de la Lengua Aymara 423<br />

Pallusuña. Idem: uma pallusu, vel pallaqi vel palli:<br />

reventar la laguna o represa del agua.<br />

Pallaña. Recoger poco a poco, como recogiendo lo<br />

mejor.<br />

Pallqu k'ari. Mentiroso.<br />

Pallqu chuymani. Idem.<br />

Pallqaña. Torcer el camino.<br />

Pallqa. La encrucijada del camino o la rama del árbol.<br />

Thaki vel quqa pallqa. + Asuti pallqa: un ramal de<br />

la disciplina o del azote. + Jawiri pallqa: un brazo<br />

del río. + Ampara pallqa: la división que hace cada<br />

dedo.<br />

Pallqawaña, q'inawaña. Uno que está o anda<br />

mohíno; son términos de los hechiceros.<br />

Pallqa wañatawa, juma, &c. Tu andas mohíno o<br />

triste.<br />

Pallpalli. A puesta de sol, inti pallpallinki: estar por<br />

ponerse el sol.<br />

Pallpalliña. Cantar sembrando las papas, Jawiwata.<br />

Idem.<br />

Pallu, q'uchallu, jillu, surpuma, warira, saxawalla.<br />

Roto, andrajoso.<br />

Pallullawi q'uchallwi. Idem.<br />

Pallumuktaña, q'uchallumuktaña, mirq'isiña.<br />

Envejecerse la ropa; isija phullumuktitu, &c.<br />

Pallu mat'akisiña. No tener empacho de andar<br />

andrajoso.<br />

Paltaña chaqaña. 3 -qi. Poner algo sobre la carga<br />

para que se lleve juntamente.<br />

Paltaxataña, chakaxataña. Lo mismo y más propio.<br />

Palta. Lo que se añade así sobre la carga.<br />

Paltani paltani khumuña. Cargar toda la recua con<br />

algo, añadiendo sobre la carga.<br />

Pampa. El campo o todo lo que está fuera del pueblo,<br />

ahora sea cuesta, ahora llano. + Todo lo bajo<br />

respecto de la mesa o poyo, la tierra llana.<br />

Pampachaña kuskachaña. Allanar el suelo.<br />

Pampachaña, llalliña t'axtaña. Exceder en algo a los<br />

otros. + Llevar a todos por un rasero, sin<br />

aceptación de personas como hará Cristo Nuestro<br />

Señor el día del juicio.<br />

Pampa jaqi, luxtatiri, jach'a ampara, ampara<br />

luxtatataki. Dadivoso, liberal o pródigo que no<br />

repara en dar.<br />

Pampa jaqi. Uno que vive a poco más o menos, sin<br />

consejo, ni prudencia.<br />

Pampa jaqi vel puruma jaqi vel atimä jaqi. Uno que<br />

no está sujeto a nadie, que vive a su albedrío.<br />

Pampa jaqi vel laka usurina maysiña. Uno que dá<br />

todo que le piden aunque no hagan más que<br />

significárselo.<br />

Pampa arusiña. Hablar sin tino, sin mirar lo que dice.<br />

Pampachaña. Quebrantar el mandamiento de otro.<br />

Pampachaña. Perdonar al culpado.<br />

Pampacharapiña. Idem.<br />

Pampachasiña. Alcanzar perdón de sus culpas.<br />

Pampachusi vel pampayruna. Ramera, mala mujer.<br />

Pampa. Pospuesto a la negación jani, significa sin<br />

falta, sin duda. Jani pampa jutaja: sin falta ninguna<br />

vendré.<br />

Panqaya. Posponese a kayuma, quieren decir<br />

muchísimo. + Kayuma panqaya jachaña: llorarse<br />

muchísimo. + Lo mismo es kayuma qunchuya: y<br />

no se juntan con otro verbo sino con jachaña.<br />

Panqara vel Wayta. Flor o pluma o cualquiera otra<br />

cosa que sirve de plumaje en el sombrero.<br />

Panqarat'asiña. Ponerse el penacho y es vocablo de<br />

los Charcas.<br />

Pankatä. Escarabajo y son de tres maneras. Ch'ära<br />

pankatä: que suele hacer pelotas de estiercól.<br />

Chucha pankatä: de color buriel que suele parecer<br />

al tiempo que siembran las papas. + Uqi pankatä:<br />

que es de color buriel de cabeza colorada y suele<br />

parecer al principio de las aguas. + Aka jallpaqa<br />

pankatäkiwa: esta allpaca es un escarabajo por ser<br />

negra como él.<br />

Pankuña, pankutaña. Topetar con alguno. + Caballo<br />

Pablo pankuna vel Pabloru.<br />

Pankurpäña. Topetando derribar en el suelo a alguno.<br />

Pankuthapitaña. Topetarse dos de ambas partes.<br />

Pankutasiña. Lastimarse con el instrumento con que<br />

uno trabaja con la barreta, cuchillo, &c.<br />

Pankuniña. Volver de alguna parte sin el avío y<br />

matalotaje que era menester. + Jaritha pankunisma:<br />

con trabajo he vuelto a tu casa, por no haber<br />

tomado nada para el camino.<br />

Pankutakixaña. Morir de algún achaque el que estaba<br />

enfermo de ordinario; y la cosa que le es achaque<br />

de muerte se pone nominativo. + Lupiru mistuwija<br />

pankutakixitu: el salir al sol me ha sido achaque de<br />

muerte.<br />

Pankunaqxaña. 3 -xi. Empobrecer. Yanqhawa<br />

pankunaqxi Pedro: mucho ha empobrecido.<br />

Pani. Nombre numeral para cosas racionales y<br />

significa dos como pä o paya para todas las demás<br />

cosas irracionales vivientes o no vivientes. Vide: pä<br />

tunka panini o pani. Doce hombres o ángeles, &c.<br />

Y para cosas irracionales dicen tunka pani, vel<br />

payani solamente.<br />

Panija. Panima, panipa, panisa. Nosotros dos,<br />

vosotros dos, ellos dos o los dos inclusive.<br />

Pankiña, pankintaña, llawuntaña. Recoger la ropa o


424 Ludovico Bertonio<br />

vestido cuando es muy ancho y dícese también de<br />

esteras y otras cosas aunque más claro es decir<br />

pankintaña o llawuntaña.<br />

Pankiraña vel apiraña. Quitar los gusanos de la<br />

papas cuando destruyen la chácara, matarlos y<br />

otras cosas así.<br />

Pankutaña. Levantar un poco la tierra para matar el<br />

gusano.<br />

Pantaña. Errar, hacer o decir una cosa por otra. + Aru<br />

paritaria, aru waxlliña: decir uno por otro, hablar<br />

mal. + Marka mayqu, Dios pantaña: dejar de tener<br />

por su pueblo, su señor por su Dios, al que<br />

verdaderamente lo es, no querer los desampararlos.<br />

Aycha pantaña: comer carne en días prohibidos.<br />

Pantasiña. Pecar carnalmente o por simple<br />

fornicación o adulterio o incesto o estrupo, o<br />

sodomía. Yuqaja wawamampi pantasi kasaratana:<br />

ya mi hijo ha pecado con tu hija, casémoslos.<br />

Pantasäña, pantastäña. Desconocer algo.<br />

Pantasä, chuqi pantasä ñaq'uta. Cabello de otro, tan<br />

lindo que lo parece.<br />

Pantäsiña. Ser desconocido de alguno.<br />

Pantantaña. Entrar en alguna casa por yerro,<br />

pensando que era otra.<br />

Pantamukuña. Errar el camino.<br />

Panti. Una flor como manzanilla blancas, coloradas o<br />

moradas. Janq'u vel wila vel ch'imaxa panti: flores<br />

de aquellos colores, pero todas de hojas como<br />

manzanilla.<br />

Panti llaquta vel qhawa. Manta o camiseta colorada<br />

o morada.<br />

Paña. Idem: pañasa. Aunque, conjunción que sirve al<br />

subjuntivo y gerundio.<br />

Paña waranqa kutisa confesasirita, jucha<br />

imantimana. Dios jan pampachiriktamti: aunque<br />

mil veces te confieses, si encubres algún pecado,<br />

en ninguna manera Dios te perdonará.<br />

Paña wilasa, janq'usa jachirikichixa. Infiernuna jani<br />

khitisa usuwiyrikiti. Aunque uno llore lágrimas de<br />

sangre en el infierno, nadie se compadecerá de él.<br />

Estas oraciones se hicieron así porque hay dos<br />

supuestos.<br />

Paña saraja sasina. Idem: paña saraja sasinsa, jani<br />

saririktati. Aunque quieras irte no te podrás ir; esta<br />

oración se hizo por gerundio porque hay un solo<br />

supuesto y es de notar, la partícula -sa puede<br />

ponerse en la conjunción paña o en el gerundio o<br />

en el subjuntivo.<br />

Papa awki vel piqu. Pelota con que ordinariamente<br />

juegan los indios o los españoles, aunque la de los<br />

indios es de lana revuelta con mucho hilo.<br />

Papallinaki vel papallitaki saraña. Andar de<br />

puntillas sin asentar el calcañar en el suelo el que<br />

anda mucho.<br />

Papalli. La parte baja del pie hacía los dedos.<br />

Pakiña. Quebrar.<br />

Pakinuqaña. 3 -qi. Quebrar en muchos pedazos.<br />

Pakisiña. Quebrarse de suyo.<br />

Pakithapiña. Quebrar leña u otra cosa y juntarla. + Y<br />

también doblar el papel sin partirle.<br />

Pakijaña. 3 -ji. Quebrar de presto.<br />

Pakusuña. Quebrar como una vara que está derecha<br />

entre otras muchas.<br />

Pakintaña. Quebrar, metiendo dentro alguna cosa, por<br />

no caber entera.<br />

Pakixtäña. Henderse un plato, cántaro, &c.<br />

Pakiwaqtaña. Quebrarse algo y caer un pedazo abajo.<br />

Pakinuqtaña. Desmenuzarse algo, haciéndose<br />

pedazos.<br />

Pakiqaña. 3 -qi Quebrar un pedazo y apartarlo.<br />

Pakixataña. Quebrar la leña y echarla en el fuego.<br />

Pakixäña. Quebrar algo para ayudar a otro, como<br />

cuando hacen alguna casa, &c.<br />

Pakijraña vel pakinuqaña. Quebrar muchos pedazos.<br />

Pakimukuña. Quebar para igualar con las demás.<br />

Pakinaqtaña. Estar por ahí en el suelo, la leña<br />

quebrada, &c.<br />

Pakinuqtaña. Quebrarse de suyo en muchos pedazos.<br />

Pakikipaña vel muthakipaña. Torcer o entortar algún<br />

palo verde u otra cosa.<br />

Pakikipa pakiruruña. Entortar muchos palos, unos<br />

hacia una parte, otros hacia otra y también quebrar<br />

mucha leña.<br />

Pakikiptaña. Doblarse algo de suyo.<br />

Pakiraña. Hacer leña en el campo quebrándola de<br />

donde nace.<br />

Pakirachaña. Ocuparse mucho tiempo en quebrar.<br />

Pakiranttaña. Quebrarse un madero del techo y<br />

hundirse algo hacia dentro.<br />

Pakirpäña. Quebrar algo y arrojar por ahí algún<br />

pedazo.<br />

Pakiyasiña. Idem: pakäsiña. Dejarse quebrar y doblar<br />

de su propósito.<br />

Pakusu pakintaña. Quebrar unos ramos de algún<br />

árbol y de otras cosas.<br />

Pakususiña. Dejarse arrancar facílmente.<br />

Pakit'aña. Quebrar algo sin despegar los pedazos. + Y<br />

doblar a otro con sus razones.<br />

Pakithapi pakiruña. Quebrar y juntar de muchas<br />

partes.<br />

Pakitataña. Quebrar y tender por el suelo.<br />

Pakixataña. Quebrar algo andando por encima, como


Vocabulario de la Lengua Aymara 425<br />

cuando andan por los tejados que quiebran las tejas<br />

o palos.<br />

Pakutusnuña. Salir un madero quebrado fuera del<br />

tejado o de otra parte.<br />

Pakutaña. Quebrar un poco de algo.<br />

Pakita pakiniqaña. Hacer callar a otros con sus<br />

razones.<br />

Paki pakiña. Frecuentativo; quebrar muchas veces.<br />

Pakirtaña. Idem: k'apurtaña. Quebrarse la punta de un<br />

clavo o palo.<br />

Paki q'urawa. Honda tejida de blanco y negro.<br />

Paki k'anaña. Tejer así.<br />

Para. La frente. + Yawri para: desvergonzado,<br />

atrevido.<br />

Paraña vel para jaqi. Uno de grande frente.<br />

Para p'axlla, para ach'iwa. Uno que tiene la frente<br />

caída hacia adelante.<br />

Para qunquru. Idem: aunque es redonda como una<br />

rodilla.<br />

Para phuju. Mollera.<br />

Parakä tunqu. Maíz muy blanco.<br />

Paraxra. La tierra, que ni es llana, ni tampoco muy<br />

montuosa.<br />

Paraxra, llut'ama. Feo de rostro.<br />

Parara. Pan de magno o de chapina y otras cosas<br />

semejantes.<br />

Parara. La piedra, sobre la cual muelen el maíz y<br />

otras cosas + Y la piedra del molino que está<br />

debajo de la rueda. + Tayka parara. Idem. + Y<br />

también la piedra donde baten los plateros como en<br />

yunque. + Nasa parara vel pallalla: de narices<br />

chatas.<br />

Parara. Espeso, dícese del sembrado.<br />

Parkaña. Cocer la sangre para comer.<br />

Phäña. Idem.<br />

Parkaki wichuña. Tener cámaras de sangre. Uju wila<br />

parkaki jakhaña: escupir cuajarones de sangre.<br />

Parqu. Cosa tuerta, como una vara, una tabla, &c.<br />

Parqu nayrani vel nayraparqu. Tuerto. + Q'isu<br />

nayrani vel q'isu nayra. Idem.<br />

Parqu kunkani vel kunka parqu. Cuellituerto.<br />

Kallachi manqa parqu p'iqiñani. Idem.<br />

Parqu parqu, q'inq'u q'inq'u, jithisu jithintata<br />

procesiona sari aywi. Ir tuerta la procesión.<br />

Parquptaña. Torcerse, entortarse.<br />

Parquptäña. Torcer, entortar. + Mutakipaña. Idem.<br />

Parirasiña. Andar solicito en hacer o aparejar algo.<br />

Parirasirapiña. Idem: andar con solicitud, aparejar lo<br />

necesario, para cualquiera obra, edificio, chácara,<br />

&c.<br />

Parijä vel Jani ch'aqarä iranaqaña. 3 -qi. Trabajar<br />

todo el día sin descansar.<br />

Pariña. Caldear el hierro o calentar piedras y se<br />

pospone, como, qala vel yawri parina asata: las<br />

papas que están algo chamuscadas del hielo.<br />

Parisiña. Cocer algo con piedras calientes que echan<br />

después en agua fría donde estan las comidas que<br />

quieren cocer de esta manera, las cuales así cocidas<br />

se llaman qalapurka.<br />

Parpa. Tuétano.<br />

Parpa. Las fuerzas. Parpa t'aqasitu vel ch'usaxitu:<br />

faltarle las fuerzas.<br />

Parpa ch'iytu. Estar enfermo, dolerle los huesos y<br />

tuétanos.<br />

Parpa juchhaña. Hacer que uno trabaje hasta<br />

cansarse o que eche los tuétanos.<br />

Parpachaña. Estar molido. Jichuru parpachituwa.<br />

Parpa juchusuña vel jallpsuña. Chupar los tuétanos.<br />

Parpa. Nombre muy ordinario de las indias.<br />

Parpa isilla. Flaco. Vide: flaco.<br />

Parpa jaru vel tukari. Flaco, que no puede<br />

arrastrarse. + Parpa entera.<br />

Pakixtäña. Henderse un plato, cántaro, &c.<br />

Pakiwaqtaña. Quebrarse algo y caer un pedazo abajo.<br />

Pakinuqtaña. Desmenuzarse algo, haciéndose<br />

pedazos.<br />

Pakiqaña. 3 -qi. Quebrar un pedazo y apartarlo.<br />

Pakixataña. Quebrar la leña y echarla en el fuego.<br />

Pakixäña. Quebrar algo para ayudar a otro, como<br />

cuando hacen alguna casa, &c.<br />

Pakijraña vel pakinuqaña. Quebrar muchos pedazos.<br />

Pakimukuña. Quebar para Igualar con las demás.<br />

Pakinaqtaña. Estar por ahí en el suelo, la leña<br />

quebrada, &c<br />

Pakinuqtaña. Quebrarse de suyo en muchos pedazos.<br />

Pakikipaña vel muthakipaña. Torcer o entortar algún<br />

palo verde u otra cosa.<br />

Pakikipa pakiruruña. Entortar muchos palos, unos<br />

hacia una parte, otros hacia otra y también quebrar<br />

mucha leña.<br />

Pakikiptaña. Doblarse algo de suyo.<br />

Pakiraña. Hacer leña en el campo quebrándola de<br />

donde nace.<br />

Pakirachaña. Ocuparse mucho tiempo en quebrar.<br />

Pakiranttaña. Quebrarse un madero del techo y<br />

hundirse algo hacia dentro.<br />

Pakirpäña. Quebrar algo y arrojar por ahí algún<br />

pedazo.<br />

Pakiyasiña. Idem: pakäsiña. Dejarse quebrar y doblar<br />

de su proposito.<br />

Pakusu pakintaña. Quebrar unos ramos de algún<br />

árbol y de otras cosas.


426 Ludovico Bertonio<br />

Pakususiña. Dejarse arrancar facílmente.<br />

Pakit'aña. Quebrar algo sin despegar los pedazos. + Y<br />

doblar a otro con sus razones.<br />

Pakithapi pakiruña. Quebrar y juntar de muchas<br />

partes.<br />

Pakitataña. Quebrar y tender por el suelo.<br />

Pakixataña. Quebrar algo andando por encima, como<br />

cuando andan por los tejados que quiebran las tejas<br />

o palos.<br />

Pakutusnuña. Salir un madero quebrado fuera del<br />

tejado o de otra parte.<br />

Pakutaña. Quebrar un poco de algo.<br />

Pakita pakinuqaña. Hacer callar a otros con sus<br />

razones.<br />

Paki pakiña. Frecuentativo; quebrar muchas veces.<br />

Pakirtaña. Idem: k'apurtaña. Quebrarse la punta de un<br />

clavo o palo.<br />

Paki q'urawa. Honda tejida de blanco y negro.<br />

Paki k'anaña. Tejer así.<br />

Para. La frente. + Yawri para: desvergonzado,<br />

atrevido.<br />

Paraña vel para jaqi. Uno de grande frente.<br />

Para p'axlla, para ach'iwa. Uno que tiene la frente<br />

calda hacia adelante.<br />

Para qunquru. Idem: aunque es redonda como una<br />

rodilla.<br />

Para phuju. Mollera.<br />

Parakä tunqu. Maíz muy blanco.<br />

Paraxra. La tierra, que ni es llana, ni tampoco muy<br />

montuosa.<br />

Paraxra, llut'ama. Feo de rostro.<br />

Parara. Pan de magno o de chapina y otras cosas<br />

semejantes.<br />

Parara. La piedra, sobre la cual muelen el maíz y<br />

otras cosas + Y la piedra del molino que está<br />

debajo de la rueda. + Tayka parara. Idem. + Y<br />

también la piedra donde baten los plateros como en<br />

yunque. + Nasa parara vel pallada: de narices<br />

chatas.<br />

Parara. Espeso, dícese del sembrado.<br />

Parkaña. Cocer la sangre para comer.<br />

Phäña. Idem.<br />

Parkaki wichuña. Tener cámaras de sangre. Uju wila<br />

parkaki jakhaña: escupir cuajaronos de sangre.<br />

Parqu. Cosa tuerta, como una vara, una tabla, &c.<br />

Parqu nayrani vel nayraparqu. Tuerto. + Q'isu<br />

nayrani vel q'isu nayra. Idem.<br />

Parqu kunkani vel kunka parqu. Cuellituerto.<br />

Kallachi manqa parqu p'iqiñani. Idem.<br />

Parqu parqu, q'inq'u q'inq'u, jithisu jithintata<br />

procesiona sari aywi. Ir tuerta la procesión.<br />

Parquptaña. Torcerse, entortarse.<br />

Parquptäña. Torcer, entortar. + Mutakipaña. Idem.<br />

Parirasiña. Andar solicito en hacer o aparejar algo.<br />

Parirasirapiña. Idem: andar con solicitud, aparejar lo<br />

necesario, para cualquiera obra, edificio, chácara,<br />

&c<br />

Parijä vel jani ch'aqarä iranaqaña. 3 -qi. Trabajar<br />

todo el día sin descansar.<br />

Pariña. Caldear el hierro o calentar piedras y se<br />

pospone, como, qala vel yawri parina asata: las<br />

papas que están algo chamuscadas del hielo.<br />

Parisiña. Cocer algo con piedras calientes que echan<br />

después en agua fría donde estan las comidas que<br />

quieren cocer de esta manera, las cuales así cocidas<br />

se llaman qalapurka.<br />

Parpa. Tuétano.<br />

Parpa. Las fuerzas. Parpa t'aqasitu vel ch'usaxitu:<br />

faltarle las fuerzas.<br />

Parpa ch'iytu. Estar enfermo, dolerle los huesos y<br />

tuétanos.<br />

Parpa juchhaña. Hacer que uno trabaje hasta<br />

cansarse o que eche los tuétanos.<br />

Parpachaña. Estar molido. Jichuru parpachituwa.<br />

Parpa juchusuña vel jallpsuña. Chupar los tuétanos.<br />

Parpa. Nombre muy ordinario de las indias.<br />

Parpa isilla. Flaco. Vide: flaco.<br />

Parpa jaru vel tukari. Flaco, que no puede<br />

arrastrarse. + Parpa jaruchithxa, jiwa jani<br />

amawituti: la muerte no me quiere por que estoy<br />

flaco.<br />

Parki. Ladera de cerro y de otras cosas. Esta es<br />

aquella parte que está poco antes de la vuelta,<br />

porque a la parte en frente de nuestros ojos llaman<br />

ajanu. + Qullu parki, uta parki, &c. + Akaparki:<br />

este lado del cuerpo.<br />

Parkinkaña. Estar a la vuelta de algún cerro, &c. +<br />

Inti parkinki: ser cerca de medio día. + Inti parkiki<br />

sari: andar el sol cerca del trópico más desviado de<br />

nuestro Zenith, que es cancro el más apartado de<br />

nosotros que estamos cerca de Capricornio.<br />

Parkirana. Lo mismo que parki.<br />

Parki arusiña. No darse bien a entender, hablar<br />

perplejamente.<br />

Parina. Pájaro grande colorado, que se cría en la<br />

laguna.<br />

Pasaña. Quemarse toda una casa, leña, ichu, &c. hasta<br />

que no queda sino sola brasa.<br />

Pasaraña. Idem.<br />

Pasaña. Quemarlo todo.<br />

Pasaräña. Idem.<br />

Paskuwaña. Hacer o celebrar la Pascua. + Ya este


Vocabulario de la Lengua Aymara 427<br />

modo toman otros, como misaña: decir misa. +<br />

Salwiña: decir la salve en canto. + Responsaña:<br />

decir o cantar el responso. + Fieliña vel pieliña: ir<br />

por las calles encomendando las ánimas a boca de<br />

noche, porque suelen decir: fieles Cristianos.<br />

Pasuña, jakhaqtaña, jamaña, wasuña. Perder la<br />

ocasión de alcanzar lo que le está bien. + janqu<br />

usnuña. Idem: vide supra: jamaña.<br />

Pasuni jaqi. Uno que muere mozo. + Y también el<br />

que no alcanza la dicha que otros.<br />

Pasusiña. Idem: no llegar a tiempo perder la buena<br />

coyuntura. + Misa, qulli, anata, &c. Perder la misa:<br />

dejar de arar, jugar, &c.<br />

Pasuña vel jamaña. Idem: Perder la coyuntura el que<br />

no acude a tiempo. + Chacha vel marmipasuña:<br />

dejar de casarse, por no haberlo hecho a su tiempo.<br />

Pata. Poyo o grada.<br />

Patapata. Muchas gradas.<br />

Patapata yawiraña. Trasquilar a panderetes. +<br />

Nayrapata manqhi, nayra, t'uxu, nayrapaqa ikiña,<br />

nayra p'iya: uno de ojos hundidos.<br />

Patarana. Andenes de los cerros naturales o<br />

artificiales, aquellos como poyos.<br />

Patarana. Pospuesto a wila; significa el vestido todo<br />

colorado. + Wila patarana mistuña: salir vestido<br />

todo de colorado. + Wila patarana saranaqaña:<br />

andar todo ensangrentado. + Wila pataranachaña:<br />

poner a uno todo de sangre.<br />

Patät'i. Poyo grande para dormir o para comer las<br />

bestia, pesebre, + cama hecha con mucho ichu,<br />

aunque no sea poyo de adobes o piedras.<br />

Patät'i jant'akusiña. Hacer la cama sobre el poyo.<br />

Patharpitaña, suk'aña, suk'athapiña. Doblar la ropa<br />

y cosas semejantes.<br />

Pataraña. Idem.<br />

Patharpiña. Torcer el hilo de dos en dos.<br />

Patharpi khiwtaña. Idem.<br />

Patharpi qhawat'asiña. Vestirse dos camisetas juntas<br />

por el frío.<br />

Patharpi utkaña vel patharpi saraña. Estar sentados<br />

o andar caminando los hombres en dos hileras.<br />

Patharpi. Pospuesto. Jaqipatharpiña: ser muchos los<br />

de un ayllu.<br />

Pata. Pospuesto. Manqhapaña: lugar de abajo.<br />

Aläpaña: lugar de arriba.<br />

Patxa. La cumbre de las casas o cerros. Uta vel qullu<br />

patxa.<br />

Patxa. Preposición: super vel supra. Mesa patxankaña:<br />

estar sobre o encima de la mesa. + Mesa patxaru<br />

mistuña: subir encima de la mesa. + Mesaxaru.<br />

Idem: p'iqiña patxa: la coronilla de la cabeza , quqa<br />

patxa: la cima del árbol, &c.<br />

Pataka. Ciento. Acerca de este y de todos los demás<br />

nombres numerales, véase el Cap. II de la 2. P. de<br />

nuestra Gramática.<br />

Pataña. Detener el agua atajándola para que no corra<br />

como en los molinos, &c.<br />

Pataktaña. Idem.<br />

Patt'aña. Idem.<br />

Patawi vel patat'awi. La toma o represa del agua.<br />

Patarpäña. Soltar el agua.<br />

Patat'asiña. Detenerse el agua de suyo.<br />

Patawaqtaña. Soltarse el agua.<br />

Pawqallani manq'a. Chuño cocido y muy bueno de<br />

comer.<br />

Pawnaqaña. 3 -qi. Dudar.<br />

Pawnaqawi. La duda.<br />

Pawnaqawi jayt'äña. Sacar a uno de duda.<br />

Pawnaqawi jaytaxaña. Deponer la duda.<br />

Pawllaña vel tukuwaña. Acabar la pared o de cubrir<br />

la casa y no es general para todas las cosas. +<br />

Kama pawllaña: acabar la mita del tambo, y de<br />

otras obligaciones que van por mita.<br />

Pawllaräña vel t'axtaräña. Acabar algo que quedaba.<br />

Pawräña. Espigar el maíz, el trigo, el ichu, la cebada,<br />

&c.<br />

Pawrächasiña. Comenzar a espigar.<br />

Pawrä. La espiga. + Aruna pawräpa arusiña: hablar<br />

bien, lo mejor y más aprobado de todos.<br />

Pawrä manq'aña. Comer lo mejor de las comidas.<br />

Pawrä umaña. Beber regaladamente.<br />

Pawrä q'ichuña. Pacer el ganado buenos pastos y<br />

hierbas.<br />

Pawtaña vel ch'üt'aña. Contonearse el hombre vano.<br />

Pawisnaqaña. Idem.<br />

Pawisilla. El hombre o mujer que se va contoneando.<br />

Pawiña. Devanar hilo revolviéndolo en la mano o de<br />

la mano al brazo. Khiwiña: haciendo ovillo.<br />

Pawikipaña. Enroscarse la culebra en algo. Asiru<br />

kayuja vel kayujaru pawikipitu: la culebra me<br />

enroscó una pierna.<br />

Pawikipasiña. Enroscarse, revolviéndose en sí<br />

mismo.<br />

Pawsu pawintaña. Devanar del huso a los dedos y de<br />

los dedos al huso.<br />

Pawit'asiña, yaphit'asiña. Revolverse la sobrepelliz<br />

en el brazo y cualquiera otra cosa. + Sombreroru<br />

tukilla pawit'asima: echa una toquilla a tu<br />

sombrero.<br />

Pi. Es una partícula de ornato, lo mismo que wa y<br />

algunas veces suple al verbo substantivo en la<br />

tercera persona del presente de indicativo (est vel


428 Ludovico Bertonio<br />

sunt) como dijimos más largamente en la 3. parte<br />

de la gramática, C. 4. § 1. Donde se enseña el uso<br />

de esta partícula.<br />

Piqixä, usunkalla. Achacoso, enfermizo.<br />

Piqaña khutaña. Moler el maíz en grano o el muqu<br />

mascado y otras cosas también. + Moler la quinua<br />

es khunaña.<br />

Piqaña. Es todo el instrumento con que muelen que<br />

son dos piedras. + La de arriba es como media luna<br />

y se dice: urquña. + La de abajo que está firme se<br />

dice: parara o tayka parara.<br />

Piqu vel papa awki. La pelota de jugar hecha de lana<br />

revuelta fuertemente, con mucho hilo.<br />

Piqusiña. Jugara la pelota.<br />

Piquwäsiña. Jugar muchos a la pelota y también<br />

pelotear a uno dándole y rempujándole.<br />

Liwiwasiña. Idem: maltratar.<br />

Piqa. La masa de maíz molido para hacer chicha.<br />

Piqacha, pichaqa. Aguja grande de una espina o de<br />

cobre o de hierro.<br />

Piquru vel piqura. El muslo de los hombres y<br />

animales, el hueso solo. Chara p'ujsa; es la carne<br />

sola.<br />

Pichaña. Limpiar y barrer, plato, uta pichama, &c.<br />

Aunque para muchas cosas hay vocablos propios.<br />

Pichantaña. Barrer, echando la basura dentro de algo.<br />

Pichusuña. Barrer, sacando la basura fuera.<br />

Picharaña. Raer la medida. + Y también limpiar la<br />

ropa, el tejado, paredes, &c.<br />

Pichathapiña. Barrer, juntando la basura.<br />

Picharpäña. Barrer y llevar la basura lejos.<br />

Picharpäña. Por metáfora significa echar a uno de su<br />

casa. Utkawi t'unampi picharpiyitu: echóme de mi<br />

casa con todo mi ajuar.<br />

Pichaña, llumiña, qaychuña. Barrer el suelo con la<br />

saya o manta arrastrándola como hacen las t'allas o<br />

mayqus y las señoras.<br />

Pichanaqaña, lluminaqaña, qaychunaqaña. Andar<br />

así arrastrando el vestido largo.<br />

Pichuña vel pichut'aña. Atar la boca del costal,<br />

bolsas, &c.<br />

Pichu wawa. El hijo o hija que nace a la postre, con<br />

que cesa la mujer de parir.<br />

Pichutaña, pichutxaña. Dejar de engendrar o parir<br />

hijos; úsase con transición pichutitu.<br />

Pichuraña. El primero a nacer de alguna mujer y no<br />

se dice de otros animales.<br />

Pichuriri. El primogénito así.<br />

Pichut'aña. Atar la extremidad de los cabellos como<br />

suelen las indias.<br />

Pichu. Un manojo de ichu, cebada, trigo o hierba. +<br />

Trigo pichu cuando el manojo es pequeño. + Si es<br />

grande dicen luku. + Chawlla pichu: pescados<br />

pequeños envueltos o metidos dentro un manojito<br />

de totora. + Ñaq'uta pichu: la punta de los cabellos<br />

atados como poco ha dijimos.<br />

Pilla. Partícula de hornato y algunas veces significa<br />

"enim" o por qué. De esta tratamos en la 3. parte de<br />

la Gramática Cap. 4. § 3.<br />

Pilla. Nombre desigual que no llega a ser tan grande<br />

como otra cosa, como los dedos que están a los<br />

lados del medio y también lo que es mayor; se dice<br />

pilla respecto del menor.<br />

Pilla pilla. Muchas cosas juntas desiguales entre sí<br />

como los dedos de la mano o los órganos.<br />

Pilla. La sobra de la comida que los indios llaman<br />

alsa. + Y también la sobra del paño después de<br />

cortado el vestido. Lo que sobra de la tasa después<br />

de enterrada, &c.<br />

Pilliri. Significa lo mismo. Tasa pilliri, manq'a pilliri,<br />

&c.<br />

Pillaña puchuwaña. Guardar algo, hacer que sobre de<br />

alguna cosa. + Manq'a pillärapiña vel pilliyiña.<br />

Pillaqäña, puchuqäña. Idem.<br />

Pillaqaña. Dejar de acudir con los demás a misa o a<br />

otras obligaciones cuando acuden todos. Misata<br />

pillaqña, yapuru pillaqña, 3 -qi. Faltar por ir a la<br />

chácara. Jakhaqt'aña. Idem: misaru jakhaqt'aña vel<br />

pillaqaña. Aunque es más general para esto<br />

jakhaqtaña que pillaqaña. Y aun de este usan<br />

cuando faltan por ir lejos del pueblo.<br />

Pilla ñaq'utani vel kayuni. Uno que tiene el cabello<br />

desigual, los pies y así de otras cosas.<br />

Pillaqa llaytu. Llawtu de los incas, tejido de diversos<br />

colorea.<br />

Pillu. Corona o cordón que usan algunas naciones de<br />

indios ponerse en la cabeza para apretar el cabello,<br />

diferente del que llaman llawtu y cualquiera corona<br />

de flores o de oro, &c. para la cabeza, se llama<br />

pillu. Ch'api pillu: corona de espinas como la de<br />

Cristo Nuestro Señor.<br />

Pillut'aña. Coronarse, ponerse la corona o cordón que<br />

dijimos.<br />

Pillut'asiña. Idem: más propio.<br />

Pillut'äña. Coronar, poner la corona o cordón a otro.<br />

Pillukipaña vel kupukipaña. Cercar, poner cerco a<br />

una casa o pueblo para que no salgan o no entren<br />

como se suele.<br />

Pillu. Es también la corona de las casas, desde donde<br />

el ichu o las tejas salen un poco fuera de las<br />

paredes por causa de las goteras. Wak'a<br />

kanchipillu: una mujer que trae su faja muy


Vocabulario de la Lengua Aymara 429<br />

deshilada.<br />

Pillu jisku. Ojotas de cordón como felpa, a uso de los<br />

indios del cuzco.<br />

Pinawa. Una mata de hierba que llaman suncho, que<br />

echa una flor amarilla.<br />

Pincha. Acequia para que corra el agua.<br />

Pinchachaña. Hacer acequia.<br />

Pinchatha umaphalli. Reventar la acequia.<br />

Pincha pakisi. Idem.<br />

Pincha uma jawikipi vel llunchikipi. Anegar el agua<br />

a la acequia.<br />

Pinchajaña, markatuma. Mujer andariega, que va<br />

siempre de casa en casa.<br />

Pinqu. El madero largo que corre por toda la cumbre<br />

de mojinete a mojinete, donde se juntan las tijeras<br />

del tejado.<br />

Pinqu qala. La piedra en lo más alto del mojinete,<br />

donde se ata el madero que llaman pinqu; a las<br />

piedras que están a los lados del mojinete de<br />

cabeza redonda donde atan los atravesaños llaman<br />

ch'axwa.<br />

Pinqullu. Flauta de hueso de que usan los indios y<br />

también eso tras que traen de Castilla.<br />

Pinqulluña. Tañer la flauta.<br />

Pinqulluri. Músico, porque de ordinario tañe también<br />

flauta. + Ch'aka pinqullu: flauta de hueso. + Kina<br />

kina pinqulla: flauta de caña. + Tupa pinqullu.<br />

Idem.<br />

Pini. Es partícula o adverbio de afirmación. Jumapini<br />

jiwayata: sin duda ninguna tú te mataste. + Muchas<br />

veces se interpone al verbo y le dá muy buenas<br />

significaciones, como se trató en la tercera parte de<br />

la gramática. Cap. 3. § 26.<br />

Pini piniña. Hablar mucho, parlar a todo tiempo.<br />

Pinipini, arunkati, arukamana. Parlero, hablador.<br />

Piña. Cualquiera cosa que cuelgan de sus topos las<br />

mujeres, como corales, caracoles, &c.<br />

Piñat'asiña. Colgarse esas cosas de los topos o de la<br />

garganta.<br />

Piñat'äña. Colgarlas a otra.<br />

Piña wawa. La criatura que no quiere apartarse de su<br />

madre.<br />

Piñasi. Pospuesto a paquma, significa uno que va a los<br />

mandados de su amo sin parar. Paquma piñasi.<br />

Piñutä. El trompo de piedra, barro o palo, que le<br />

hacen andar con el azote y correa.<br />

Piñutä jawq'aña. Dar el trompo.<br />

Piñutä vel jiñuq'ä. Trompo como aquél con que<br />

juegan los niños con correa y azote.<br />

Piñutäña, jiñuq'äña, sank'atäña. Jugar al rodeznillo<br />

que se ha dicho.<br />

Piñutäsiña. Jugar así "ad invicem". Parari laphi. La<br />

hoja de las hierbas y árboles.<br />

Pirqa. Idem.<br />

Pirarichasiña vel laphichasña. Brotar las hojas.<br />

Pirari. El redondo del topo de las indias. + Kayu<br />

pirari vel chara pirari: uno que tiene los pies anchos<br />

hacia los dedos. + Y el que tiene las piernas<br />

delgadas y de ordinario estos son apodos.<br />

Pirqaña. Hacer pared<br />

Pirqat'asiña vel Liq'it'asiña. Emparedarse,<br />

encerrarse.<br />

Pirqusuña. Levantar presto pared.<br />

Pirqantaña. Meter, gastar las piedras haciendo pared.<br />

Pirqa. La pared.<br />

Pirqataxsiña. Hacer cimiento a la pared.<br />

Pirqa irutaña. Levantarla.<br />

Pirqa chichiña vel jaraña. Derribarla.<br />

Pirqa jarusuña. Agujerearía para hacer ventana.<br />

Pirqa jurq'uña. Horadarla.<br />

Pirqa pawllaña vel t'axtaraña. Acabarla.<br />

Pirqa lluch'iña. Enlucirla.<br />

Pirqajaña. La mujer que nace cuando sus padres<br />

hacen casas.<br />

Piqa wiqu wiqu, quxu quxu. Pared que tiene muchas<br />

entradas y salidas, mal hecha.<br />

Pirqa pumpu pumpu vel jithusu jithintata. Idem.<br />

Pirqa. La hoja de los árboles y plantas como dijimos<br />

poco -ha.<br />

Pirqa muqu muqu. Que no está lisa, ni igual. )( Cuyo<br />

contrario es llusqa, kusqa y llunkuta vel sulata, lisa,<br />

llana; igual.<br />

Pisi k'ata, wallka, juk'a. Pocos o poco.<br />

Pisi chuymani jaqi. Uno de poco saber.<br />

Pisi iranaqta. He trabajado poco.<br />

Pisichaña. Trabajar poco.<br />

Pisiki kunka antutaña. Soltar poco la voz.<br />

Pisipaña. Tener poco, respecto de lo que era menester.<br />

Manq'atha, yaputha, ququtha, &c. + Misaru<br />

pisipña: no llegar a tiempo.<br />

Pisiwaña vel piswat'aña. Faltar, no bastar, no<br />

alcanzar a todos los que se va dando.<br />

Pisiptaxaña vel phintaptaxaña. Empobrecer. Wajcha<br />

tukuxaña. Idem.<br />

Pita. De una vez. Mä pitaki jiwasna: deseo morirme<br />

de una vez sin pasar tantas muertes y trabajos. +<br />

Aka pitaki ikija: de esta vez que como, iré a dormir<br />

sin más comer.<br />

Pituña, wixuña. Revolver cal o harina. + Marka<br />

pituña: revolver el pueblo.<br />

Pitukipaña vel jirukipaña. Revolver las cosas dichas.<br />

Pitusiña. Revolver esas cosas para si. + Marka pitusi:


430 Ludovico Bertonio<br />

revolver, alborosarse el pueblo.<br />

Pitu vel philu. Revolvedor. + Marka pitu, juchapitu:<br />

uno que da en qué entender o revuelve a todos con<br />

sus bachillerías.<br />

Pituthaltaña. Enturbiarse lo que estaba claro. +<br />

Marka pituthalti; alborotarse el pueblo. + Chuyma<br />

pituthalti: alborotarse de enojo o el estómago. +<br />

Chuyma pitusitu vel q'apisitu: alborotarse de enojo<br />

viendo a su enemigo.<br />

Pitutataña vel jirutataña vel k'aywitataña. Revolver<br />

huevos para tortillas y otras cosas así.<br />

Pitu vel churi vel q'illu. Calor naranjado, que tira a<br />

amarillo.<br />

Piwra, qullqa. La troje donde guardan el maíz o<br />

quinua. Sixi: es para chuño. + Uma piwra: caja del<br />

agua que suelen hacer a trechos por la cañilería de<br />

las fuentes o para detener y represar el agua, como<br />

en los molinos.<br />

Piwrat'aña vel piwrat'asiña. Echar o guardar en la<br />

troje maíz, quinua.<br />

Piwraruchaña. Idem.<br />

Piwrantasiña vel qullqantasiña. Idem: muy propio.<br />

Piwrantasxaña. Acabar de meter en la troje.<br />

Piwu. Una almorzada de papas que suelen contar a<br />

tiempo de la sementera, para adivinar si será el año<br />

bueno o malo.<br />

Piwi. Idem.<br />

Piwirutaña. Contar las dichas papas, es grande<br />

superstición.<br />

Piwuchaña. Idem: contar.<br />

Puqu jaqi. De edad madura o casi viejo. Pablo<br />

puquwa.<br />

Puquta jaqi. Fuerte o maduro.<br />

Puqutaxaña vel puquxaña. Acabar de madurar las<br />

frutas.<br />

Puqutaña vel lik'itaña. Neutro. Engordar el hombre y<br />

los otros animales.<br />

Puqutäña. Engordar. Activa.<br />

Puquxaña vel ch'ama katuxaña. Cobrar las fuerzas<br />

después de la enfermedad.<br />

Puqa. Es partícula de ornato que a veces significa<br />

"enim" como pilla;<br />

Pula vel chhuxllu. La mazorca del maíz ya seco. +<br />

Q'illu: es la mazorca verde.<br />

Pulu. La orilla de la camiseta y de la manta y de<br />

cualquiera otra cosa tejida, esto es los dos primeros<br />

hilos con que comienzan a tejer.<br />

Puluni, k'illpani, arusiña. Razonar concertadamente.<br />

Pulu pulu. Redoma o calabacita para agua.<br />

Puluchaña. Comer el convidado especialmente en<br />

algún sacrificio de ídolos.<br />

Pulucharapiña. Comer así por amor de quién le<br />

convidó.<br />

Puxulli püxa tukari. Flaco y desmedrado.<br />

Punqu. Idem: killka. La puerta por donde se entra a<br />

alguna parte. + La puerta de madera que nosotros<br />

llamamos se dice llawi entre los indios, de modo<br />

que punqu es la entrada ahora tenga puerta de<br />

madera, ahora no.<br />

Pünqu. Montón de piedrecitas, &c. como suele haber<br />

en las chácaras.<br />

Pünqu p'usu p'usuta, muq'u muq'u pirqa. Pared de<br />

muchos tolondrones.<br />

Pünqu pirqaña. Hacer pared con muchos<br />

tolondrones.<br />

Puqi. Migas a su modo, de harina, de quinua.<br />

Puqichaña. Hacer esta comida.<br />

Puruti, mik'ulli. Legumbre como frijoles, de ella<br />

colorada y de ella blanca.<br />

Puwalla, chuwasilla, apusnaqiri. Soberbio, que no se<br />

digna, ni respeta a nadie.<br />

Puwalla saranaqaña, chuwanaqaña. Vivir con<br />

soberbia y demasiada gravedad<br />

Puka, chupika. Lana o vestido colorado.<br />

Pukakiptaña. Pararse colorado.<br />

Puka kakijaña. Idem. + Y andar vestido de colorado<br />

el que no solía.<br />

Pukaki thäraña. Andar muchos de un pueblo,<br />

vestidos de colorado.<br />

Pukara. Castillo fortaleza.<br />

Pukara pirqaña. Hacer castillo.<br />

Pukararu phat'ikataña, marikataña. Acogerse<br />

huyendo a la fortaleza o castillo.<br />

Pukara makipaña. Rendirla o entrarla.<br />

Pukara tijraña, chhichhiña, qhuqhuña.<br />

Desbaratarla.<br />

Pukaray, kiymay. Dicen a uno en quien hallan todo<br />

su amparo.<br />

Pukarpäña. Dar en la cara tornescón o puñete.<br />

Puka tunqu. Maíz entreverado de blanco, negro o<br />

colorado.<br />

Puchu, pilla, allqa. Sobra de alguna cosa. Vide supra:<br />

pilla.<br />

Puchuwaña, pilläña. Quitar algo para guardarlo.<br />

Puchuqäña. Idem: pillaqäña. Idem. Guardar para<br />

alguno.<br />

Puchuqäsiña vel puchuqäsxaña. Guardar algo para<br />

sí.<br />

Puchuqaña. Idem: pillaqaña. 3 -qi. Faltar, dejar de<br />

acudir a lo que muchos de su calidad acuden.<br />

Pullchu. Arrugas del rostro y de cualquiera otra cosa.<br />

Pullchu pullchu ajanuni. Uno que tiene el rostro muy


Vocabulario de la Lengua Aymara 431<br />

arrugado.<br />

Pullchuptaña. Arrugarse algo.<br />

Pullchuthapiña vel sinqathapiña. Activos. Arrugar<br />

como los que aderezan los cuellos.<br />

Pultiña vel sajuña. Beber mucho.<br />

Pultintaña, sajuntaña. Idem: más propio.<br />

Pultutu, wayu wayu. Mate grande para llevar como<br />

frasco.<br />

Pultutu jaxumalla jaqi. Feo, hinchado de rostro,<br />

carrilludo.<br />

Pulla pulla. Cardo redondo que nace por las paredes y<br />

por los campos.<br />

Pulla qawra. Carnero medio entre lanudo y raso.<br />

Pullqiña vel pullqit'aña. Desviarse del golpe. + Y<br />

también huir de alguno, hurtarte el cuerpo por<br />

temor.<br />

Puma. León. Urqu puma: el macho. + Qachu puma: la<br />

leona.<br />

Puma qhultu. Embravecerse el león, bramar.<br />

Puma titiki qhultu. Estar hecho un león de enojo.<br />

Pumaña vel pumajaña. Comer el león a los animales<br />

que coge. Qawraja pumaraqitu: el león me comió<br />

un carnero.<br />

Puma quyllu. Papas blancas muy buenas.<br />

Puma laxra. Papa de color frailesco y colorado.<br />

Pumpiña vel lupijaña. Asolearse o abrasarse con el<br />

sol o calor o el fuego. Lupipumpitu vel lupijitu. +<br />

Lupina pumpita qanqaña. Idem. + Urujama lupi isi<br />

pumpitu: el sol cada día me quema el vestido. Nina<br />

pumpitu. Idem.<br />

Punkitataña. Idem: p'usutataña. Hincharse.<br />

Punkima vel muxstama. Son imperativos, que usan<br />

los que se huelgan del mal ajeno; cuando ven u<br />

oyen decir que sucedió alguna desgracia a su<br />

enemigo.<br />

Punki, p'usu. Cosa hinchada y aun se dice de las<br />

paredes cuando están para descostrarse.<br />

Pupa. Abeja. + Ipa pupa: abeja grande o zaino.<br />

Pupa qallu. Las abejitas que aún no han salido del<br />

panal o el mismo panal. Aunque parece más<br />

propio. Kallapara: panal de miel.<br />

Pupa uta. La colmena. + k'ak'a: es la misma que<br />

hacen las abejas.<br />

Pupa misk'i wawachi. Hacer miel la abeja.<br />

Pupana p'uñu vel pupa p'uñu, llachiwana. Panal de<br />

miel.<br />

Puni. Vide: pini. Que es lo mismo en esta provincia<br />

poco se usa de puni.<br />

Pura. Adverbio o preposición "adinuicem" vel inter.<br />

Nanakapura: entre nosotros. Jupanakapura: entre sí.<br />

Jiwasapura: entre nosotros inclusive. Apañapura:<br />

entre parientes o parientes entre sí. Wiraxuchapura:<br />

los españoles entre sí, &c. siempre pospuesto.<br />

Purapa, nayra, jinchu, kayu, ampara, &c. Ambos<br />

los ojos, oídos, pies, manos, &c.<br />

Puraka. El vientre.<br />

Puraka vel manq'a. La comida "continens pro"<br />

contento. + Purakaru mi: fue por comida.<br />

Puraka maxma. Gran bebedor, gran tinaja.<br />

Purakakamana. Comedor y bebedor "Cuius Deus<br />

venter est".<br />

Puriña. Llegar.<br />

Puriña. Aposentarse, hospedar en casa de alguno<br />

viniendo de otro pueblo. + Pedrona ukaru vel<br />

utaparu puri: fue a posar a casa de Pedro.<br />

Purikakiña. Estar aposentado por un poco de tiempo<br />

en casa de alguno<br />

Purikataña. Llegar en un día a alguna parte el que se<br />

da prisa.<br />

Purich'ukiña. Ir a posar en casa de alguno por<br />

cumplimiento.<br />

Puriwata. Llegar de presto a alguna parte sin parar.<br />

Purixaña. 3 -xi vel kutiwixaña Volver de alguna parte.<br />

Purinixaña. Idem.<br />

Purijäña, purit'äña, süjaña, süt'aña. Repartir lo que<br />

cabe a cada uno de trabajar.<br />

Purixataña, jakixataña. Alcanzar a otro en el<br />

camino.<br />

Purixataña. Dar o sobrevenir la enfermedad o enojo<br />

con transición.<br />

Purinuqaña. 3 -qi. Llegar muchos a alguna parte. +<br />

Jallu purinuqi: llover después de mucho tiempo que<br />

no había llovido.<br />

Purinuqtaña. Juntarse muchos que llegan de otras<br />

partes, como para hacer capitulo, fiestas, &c<br />

Purintaña. Casarse la mujer pobre en casa rica o un<br />

pobre entrar a servir en buena casa.<br />

Purikipa puriruruña. Ir a alguna parte muchas veces<br />

sin parar muchos días en ella.<br />

Puriraqaña. 3 -qi. Posar o aposentarse en alguna casa<br />

contra la voluntad o gusto del dueño.<br />

Puriranttaña. Llegar o cargar mucha gente en algún<br />

pueblo.<br />

Purirapiña. Ir a posar el que viene de otro pueblo a<br />

casa de alguno por darle contento.<br />

Purisiña, wakisiña, yatisiña. Ser tiempo de hacer<br />

alguna cosa. + Haber obligación de hacer algo.<br />

Yapuru mañama wakisiwa: es tiempo de chácara. +<br />

Luntatawima katäxaña purisiwa: estas obligado a<br />

volver el hurto.<br />

Puriyasiña. Permitir que otros vayan a posar a su<br />

casa. + Repartir algo entre sí, &c.


432 Ludovico Bertonio<br />

Purisu purintaña. Ir a algún pueblo o casa muchas<br />

veces y salir como los negociantes.<br />

Purit'aña. Caber algo a alguno o de hacer o de recibir.<br />

+ Limosna mayiña naru purit'itu: a mí me cabe<br />

pedir limosna. + Maya realaki naru purit'itu: a mí<br />

me cupo un real, &c.<br />

Purithapiña. Juntarse en alguna parte o pueblo los<br />

que vienen de fuera.<br />

Purithapitaña. Llegar y juntarse en uno de varias<br />

partes.<br />

Purithapi puriruruña. Idem.<br />

Puritatxaña. Volver muchos que se habían ausentado<br />

a su pueblo.<br />

Puriyaña, puräña. Traer, acarrear a casa carne o<br />

comida o al que se había ausentado.<br />

Purita. Participio. Cosa ajustada que viene bien a<br />

alguno.<br />

Puriqäña. Vengarse. Aruna vel amparana puriqïtu:<br />

vengose de mí con palabras o con las manos.<br />

Purit'äta manq'a. Comida bien guisada que tiene su<br />

punto.<br />

Purit'äña. Acertar tirando.<br />

Purux puruxtaña. Temblar la tierra. + Palpitar el<br />

corazón. + Temblar de miedo.<br />

Puruma jaqi. Hombre por sujetar, que no tiene ley ni<br />

rey.<br />

Puruma uraqi. Tierra por labrar. + O la que ha mucho<br />

que no se labra. + Qumi puruma uraqi: tierra nunca<br />

labrada.<br />

Puruma qawra. Carnero que aún no ha sido cargado.<br />

Puruma vel ch'amakapacha. Tiempo antiquísimo,<br />

cuando no había sol, según imaginaban los indios,<br />

ni muchas cosas de las que hay ahora.<br />

Puruma qamawisa jaqi. Él que no acude a las<br />

obligaciones del pueblo.<br />

Puskalla. La fruta amarilla del cardo que llaman<br />

achakana.<br />

Purukiptaña. Hincharse, salir ronchas o granos.<br />

Pusi. Cuatro.<br />

Pusixaru. El quinto en orden que viene después del<br />

cuarto.<br />

Pusi sü. Todo el universo, mundo.<br />

Pusi chikipa. Idem.<br />

Pusi kayuni. Los animales brutos. + Mä pusi<br />

kayunitawa; eres un bruto, un animal irracional.<br />

Pusikaxa, illapu Santiago. Trueno o rayo. Pusikaxa<br />

puri: caer el rayo, illapuña. Idem.<br />

Putaña, tukuña, tukuwaña. Acabar cualquiera cosa.<br />

Putakaña. Idem.<br />

Putusuña, tukusuña, mirsuña. Acabar las obras del<br />

todo.<br />

Putamukuña. Consumir, gastar o perder algo.<br />

Putu. Fogón donde guisan la comida, al cual algunas<br />

veces llaman qhiri. + Chaka putu: fogón de tres<br />

piedras.<br />

Puturu jaqhuntaña. Echar algo en el fogón, sebo u<br />

otra cosa, por alguna superstición como solían.<br />

Putu. Edificio de bóveda.<br />

Putu. Tomándolo de la lengua castellana, paciente en<br />

el pecado nefando.<br />

Putusiña. Cometer ese pecado.<br />

Putux putuxtaña. Hacer ruido con los pies el que<br />

anda, como: caballos, carneros, &c. mientras<br />

andan.<br />

Putuña, ch'axiña, liq'iña. Machucar algo.<br />

Pü pü. Tierra blanda que por la mucha humedad no<br />

está tiesa.<br />

Püxa. Vide supra: puxulli. Awti püxa vel puxulli: el<br />

niño nacido por el mes de julio o agosto, que<br />

siempre está flaco y es más propio de cameros.<br />

Puyaqu. Idem: ch'ipuqu. Uno a quien siempre echan<br />

la culpa de cualquier ladronicio, &c.<br />

Puyllu vel unancha. Señal de hilo o lana que se pone<br />

para conocer alguna cosa.<br />

Puylluña vel unanchaña. Señalar así.<br />

Puylluxataña, qullulluxataña, wara warachaña.<br />

Poner flecos de lana por la camiseta para danzar o<br />

festejar. + Warawara qhawani vel puyllulluta,<br />

qullulluta qhawani: uno que tiene la camiseta con<br />

flecos.


Vocabulario de la Lengua Aymara 433<br />

PH<br />

Phäña, jaxuwaña. Cocer la comida con agua<br />

propiamente, aunque sirve a otras cosas.<br />

Phäsiña, jaxuwasiña. Cocer comida para sí.<br />

Phäsiri warawara. La cometa con cola. Saqaqa; es<br />

cosa diferente.<br />

Phäña vel phäwi uta. Cocina.<br />

Phayiri vel phiyiri. Cocinero. + t'ant'a phiyiri:<br />

panadero. T'ant'a phäña: horno.<br />

Phakankunaqasa arusiña. Hablar con perplejidad,<br />

ahora uno, ahora otro, no acabar de explicarse.<br />

Phakankutaña. Idem: chuyma phakankutitu. Perder<br />

el tino.<br />

Phakusuña, arusuña. Descubrir lo que tenía<br />

encubierto, por importunación de alguno.<br />

Phakusuwaña. Compeler a alguno a que diga lo que<br />

no quería.<br />

Phakusuña. Desfogar la ira con palabras, "ad<br />

invicem".<br />

Phawaña vel thapiña. Sembrar cosas menudas<br />

derramando, como quinua, trigo, &c. + Kuka<br />

phawaña: derramar coca, como hacen los<br />

hechiceros.<br />

Phawaxaña. Sembrar así sobre lo sembrado "super<br />

seminare'.<br />

Phawaqasiña. Derramar coca los hechiceros en honra<br />

de sus ídolos.<br />

Phak'aña. Coger ratones con la ratonera.<br />

Phak'a. La ratonera, otro instrumento o para ello se<br />

llama jaqutiri, que es como una escudilla.<br />

Phak'ataña. Neutro. Subir de precio, venir a valer<br />

más algo.<br />

Phak'asiña. Idem.<br />

Phakasäña. Activo. Subir algo de precio, pedir más. +<br />

Aycha vel manq'a, tanka phak'asäkaki, ullusäkaki;<br />

vende muy caro, la carne, la comida, los<br />

sombreros, &c.<br />

Phakasnaqaña, apusnaqaña, jach'awanaqaña,<br />

jilasnaqaña, anchasnaqaña. Hacer del señor.<br />

Phaq'u. Rubio, rojo.<br />

Phaq'uptaña. Pararse rubio.<br />

Phaq'uptäña. Parar algo rubio. Señoranaka ñaq'utapa<br />

phaq'uptiyiri: las mujeres de Castilla enrubian los<br />

cabellos.<br />

Phaxsi. Vide: paxsi, porque este vocablo que significa<br />

luna, parece, se puede escribir sin h al principio;<br />

allí se hallarán muchas cosas tocantes a la luna o<br />

mes.<br />

Phajsaraña vel phajsaña. Aserenar el tiempo o<br />

escampar,<br />

Phajsutaña. Idem: phajsutaxaña. Alzarse las aguas<br />

por muchos días.<br />

Phajrachäña. Convencer atar a uno de pies y manos<br />

con razones.<br />

Phajsarasiña vel jawrasiña. Recrearse, desenfadarse.<br />

Phajsarasiña vel samarasiña, churaña. Dar lugar a<br />

uno para que se recree y desenfade.<br />

Phajsaririja vel aparirija. Parece que el tiempo<br />

escampara.<br />

Phajsach'ukiña. Escampar y luego llover, no acabar<br />

de escampar de propósito.<br />

Phajsatukuta. Estar mucho tiempo sin llover.<br />

Phajsatukutana iranaqaña. Trabajar en tiempo que<br />

nunca llueve.<br />

Phaxtaña vel chaxtaña. Hacer ruido el agua que cae<br />

de algún caño o de las tejas, &c.<br />

Phaxphatäña. Hacer que el agua corra o baje así.<br />

Phaxxattäña. Idem<br />

Phaxcha. Fuente que echa el agua por algún caño.<br />

Phaxchaqaña. 3 -qi. Salir el agua por el caño abajo.<br />

Phaxtusnuña. Salir el agua hacia arriba.<br />

Phaxcha. Es también un instrumento de madera con<br />

que beben chicha por pasatiempo corriendo<br />

encañada. + Y cualquiera cosa que corra, salga por<br />

caño se llama phaxcha. + Puma phaxcha: agua que<br />

sale como por boca de león, si el caño tiene tal<br />

figura.<br />

Phaxtalaña. Cesar la lluvia, la calentura, &c.<br />

Phaxchaqtaña, phallaqtaña. Reventar de suyo la<br />

acequia.<br />

Phaxranttaña. Hacer ruido el agua que cae de lo alto<br />

o como goteras o como de caño.<br />

Phalta. Fruta de esta tierra que se da en los Yungas,<br />

que también llamamos palta.<br />

Phaltu, ch'apaqa, tana, jija. Carne o chuño y<br />

cualquiera comida mal guisada, sin sal, ni el punto<br />

que conviene.<br />

Phaltuxaña, jijaxaña. Perder el buen gusto la comida<br />

cuando le añaden mucha agua a otra cosa.<br />

Phaltüru. Día sin provecho, día de enfado.<br />

Phaltürunkaña. Tener un día de enfado, desabrido,<br />

&c.<br />

Phalturäsiña amijasiña. Enfadarse de algo.<br />

Phaltüru. La persona que da enfado o hastío con su<br />

condición.<br />

Phaltüruwaña vel amijasäña. Enfadarse de alguna<br />

persona, de quien antes gustaba. Construyese como<br />

amijäña.<br />

Phalaña. Hacer sogas de ichu torciéndole con las<br />

palmas de las manos. + Nina phalaña; sacar


434 Ludovico Bertonio<br />

lumbre, dando vueltas con un palillo sobre otro<br />

palo muy seco, como quién taladra algo. + Nina<br />

phalusuña. Idem.<br />

Phalaña. Horadar como con taladro. + Kulajaña vel<br />

p'iyajaña. Idem.<br />

Phalakipña, k'ak'ukipaña, jakikipaña. Torcer muy<br />

liso alguna cosa.<br />

Phala. Soga de lana o ichu, aunque wiska, es la de<br />

lana.<br />

Phalata jaqi, qamquta. Idem: qhachuta jaqi.<br />

Hermoso, bien hecho.<br />

Phallaña p'ataxtaña. Reventar, phallusuña. Idem.<br />

Phallayaña, p'ataxtäña. Reventar. Activo.<br />

Phallaqaña. 3 -qi. Parir o reventar el agua represada,<br />

sangre y cosas semejantes.<br />

Phallawaqtaña. Idem.<br />

Phallaxaña. 3 -xi. Volver a reventar otra vez.<br />

Phallajraña. Reventar por muchas partes el agua o<br />

animales, &c. Y desmenuzarse en pedazos.<br />

Phallaxtaña. Reventar.<br />

Phallanuqaña. 3 -qi. Reventar por muchas partes.<br />

Phallatataña. Idem.<br />

Phat'axtaña. Reventar el agua represada.<br />

Phallanuqaña. Idem.<br />

Phallakipa phallaruruña. Idem.<br />

Phallakiptaña. Estar ya la criatura crecida en el<br />

vientre, para en breve nacer; y así de los corderos.<br />

Phallarpäña. Activo y Neutro. Desaguar el agua,<br />

encaminándola por otra parte. + Y también<br />

desaguarse de suyo a otra parte; pero en esta<br />

significación se pronuncia sin aspiración porque<br />

viene de phallaña, que significa desaguar.<br />

Phallatataña, lumchitataña, jawitataña. Anegar,<br />

extenderse el agua por algún lugar o llanada,<br />

reventando de donde estaba represada.<br />

Phanqaña, ullt'aña. Conocer.<br />

Phanqathapitaña vel ullthapitaña. Conocerse de<br />

repente.<br />

Phanqasxaña vel ullt'asxaña. Reconocer a uno que<br />

mucho tiempo no parecía.<br />

Phanqaña, pisina alasiña. Comprar barato.<br />

Phanqasäña, chikasäña. Medir para ver si son<br />

iguales.<br />

Phank'uña, phäña. Cocer carne cuando son grandes<br />

pedazos.<br />

Phank'aña. 3 -k'i. Quebrar piedra en pedazos<br />

menudos. Phiq'iñawa phank'itu.<br />

Phank'aqaña. 3 -qi. Cortar un pedazo de piedra,<br />

como cuando saliese demasiado, &c.<br />

Phank'araña. Idem.<br />

Phak'usuña. Sacar lumbre con pedernal.<br />

Phank'awaqtaña, willk'iwaqtaña, jalawaqtaña.<br />

Quebrarse de suyo un pedazo de piedra.<br />

Phank'axtaña, willk'ixtaña, jalaqtaña. Idem.<br />

Phank'arpäña, liq'irpäña. Quebrar la piedra dándole<br />

con algo. + Y también apuñetear a uno.<br />

Phank'asiña vel t'uxrusiña. Quebrarse las piedras<br />

unas con otras.<br />

Phank'athapiña vel t'uxruthapiña. Idem.<br />

Phank'antasiña vel p'iyantasiña. Descalabrarse, "ad<br />

invicem".<br />

Phant'a. El capirote que se ponen en la cabeza las<br />

mujeres Lupacas.<br />

Phant'at'aña. Ponérsele.<br />

Phant'at'asiña. Idem.<br />

Phant'at'äña. Ponerle a otra.<br />

Phant'a llint'a. Aquella parte del capirote que<br />

levantan o redoblan hacia arriba las Lupacas, lo<br />

cual no usan las Collas<br />

Phant'a wich'inka. La parte del capirote que cae a las<br />

espaldas.<br />

Phaphantaña vel k'iñantaña. Abollar algo<br />

Phaphantasiña, k'iñantasiña. Abollarse de suyo.<br />

Phapharanttaña vel k'iñaranttaña. Abollarse. + Y<br />

también hundirse el techo y cosas semejantes.<br />

Phaphatasiña. Lastimarse la cabeza cayendo.<br />

P'iyat'asiña. Idem.<br />

Phaphataña. Sumirse en arena o tierra especialmente<br />

cuando están cavando en ella.<br />

Phaphanuqaña vel phapharanttaña. Hundirse la<br />

tierra, &c.<br />

Phapharanttäña. Hundir a otro o ser causa de ello.<br />

Phara, waña. Seco.<br />

Pharaxaña, wañaxaña. Secarse.<br />

Pharataña, wañataña. Idem.<br />

Phaphathaltaña. Descostrarse lo enlucido.<br />

Phara uta, mirq'i uta. Casa vieja que tiene el techo<br />

gastado. + Warawara, p'iya p'iya uta, qaqallinka<br />

uta: cuando los agujeros del techo o cubierta son<br />

grandes.<br />

Pharantaña, wañantaña. Menguar el mar o laguna.<br />

Phara uruña. Podrirse la madera del techo con el<br />

agua y sol. Y también el ichu de las casas.<br />

Pharusuña vel wañusuña. Podrirse así la madera, &c.<br />

Phararitu vel wañjwitu. Tener la boca seca de sed.<br />

Pharax pharaxtaña, watax wataxtaña, jiskal<br />

jiskaltaña. Palpitar los ojos o otra parte del cuerpo,<br />

con transición.<br />

Pharaqiña. Idem: con transición.<br />

Pharaqiña. Estar las fuerzas enteras como de uno que<br />

ha llegado a la edad perfecta; ni mozo, ni viejo. +<br />

Ch'ama' pharaqitu, ch'amapa pharaqikakiwa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 435<br />

Pharaqinaqaña. Trabajar sin sentir cansancio, como<br />

fuerte.<br />

Phara phara wayta. Penacho hecho de plumas<br />

pegadas en forma de flor y con el aire se menea<br />

mucho.<br />

Pharara anataña. Dar brincos y saltos como cuando<br />

azotan a algún muchacho o el enfermo que da<br />

muchos vuelcos sin sosegar.<br />

Phararäña vel anatäña, pharara anatäña. Hacer que<br />

uno dé brincos y saltos.<br />

Pharirasña. Aderezar la comida de presto, algunos<br />

parece que pronuncian este vocablo con p simple<br />

sin aspiración.<br />

Pharpharäña. Hacer cualquier cosa bien hecha con<br />

mucha voluntad y gusto y usan de este vocablo los<br />

que cuentan de sí o de otro que hacen algo con<br />

mucha voluntad, en servicio de otro.<br />

Phaq'i jaqi, qhana jaqi phaq'i chuymani. Hombre<br />

llano que procede sin doblez. )( Su contrario es<br />

manqhini.<br />

Phaq'iptaña, q'apaptaña. Mostrarse llano, tratable,<br />

regocijado, &c.<br />

Phaq'i tukuña. Allanarse en el trato el que no se<br />

humanaba con nadie. + Hablar, reír el que no solía.<br />

Pharax pharaxwaqtaña, tünaqaña, jalanaqaña.<br />

Andar muy diligente y solícito.<br />

Pharartata, participio vel t'ururtata. Cabello o<br />

hierba seca que de suyo se corta y cae como cosa<br />

quemada del hielo.<br />

Phararaqiña. Andar diligente.<br />

Pharaqinaqaña. Idem: más propio.<br />

Phark'a juxsa vel juxsalla llallawa. Cosa<br />

monstruosa, pie o mano que tiene más o menos de<br />

lo que da naturaleza.<br />

Pharariña. Blandear, menearse las hojas o la lanza o<br />

plumajes, &c.<br />

Phararäña. Blandear, menear la lanza, &c.<br />

Phasa. Tierra o greda, que los indios comen con<br />

papas, salsa de los indios.<br />

Phasaña, iqaptaña. Aflojarse lo que estaba tirante.<br />

Phasäña, iqaptäña. Aflojar lo que estaba tirante. )( Su<br />

contrario es tartäña y wayt'aña.<br />

Phast'äña. Idem.<br />

Phasatäña. Aflojar las ataduras al que está<br />

fuertemente atado.<br />

Phastu anuqara. Perro grande como mastín.<br />

Phatanka. El vientre de los animales que tiene ojos,<br />

donde se junta la comida. + Phatanka larama: gran<br />

comedor.<br />

Phatanka qatati vel puraka qatati. Barrigudo, de<br />

grande panza o gran comedor.<br />

Phat'amiña vel chikaña, lakiña. Partir por medio<br />

pan, queso, trigo, &c. Ch'axtaña: es para madera.<br />

Phat'ami vel chika. La mitad.<br />

Phat'ama. Idem.<br />

Phasaqäña. 3 -qi. Consumir la comida, plata, &c.<br />

Wawanakaja alluxa qullqi phasaqïtu: mis hijos me<br />

han gastado mucho dinero en cosas de comer.<br />

Phasaqäyaña. 3 -qayi. Verbo activo. Hacer o ser<br />

causa que otro gaste.<br />

Phat'aña vel khariña. Cortar. Isi phat'araqitu: cortado<br />

me ha el vestido con golpes de piedra, dícese de<br />

todo.<br />

Phat'aña vel phat'jaña. Sentenciar, decidir pleitos el<br />

juez. Jakijaña vel jakirpaña. Idem.<br />

Phat'aqaña. Lastimar las manos o pies el que hace<br />

algo con las piedras o que las lleva, &c.<br />

Phat'a. El cordero que puede ya ponerse con los<br />

mayorcillos o con las ankutas.<br />

Phat'achaña. Apartar los corderos y ponerlos entre las<br />

ankutas o contarlos por tales.<br />

Phat'iri. El mayordomo que tiene cuidado de apartar<br />

el ganado.<br />

Phat'a vel mira. Los corderos del multiplico.<br />

¿Qayqaphat'a mistu jicha mara? ¿Cuántos hay de<br />

multiplico este año?<br />

Phat'achasiña, tantasiña. Juntarse toda la parcialidad<br />

para hacer alguna obra, donde es menester gente.<br />

Phat'achaña, süchaña. Juntar toda la gente para<br />

obras o para la fiesta.<br />

Phat'iru vel muquru puriña. Llegar a buena<br />

coyuntura.<br />

Phat'i. Aguacero que suele haber al tiempo de<br />

comenzar a sembrar la quinua.<br />

Phat'iña, mitiqaña, mariña. Huir.<br />

Phat'iqaña. 3 -qi. Huir fuera del pueblo<br />

Phat'iqataña. Acogerse a alguna parte huyendo.<br />

Phat'iqataña. La guarida.<br />

Phat'ijraña. Huir a muchas partes.<br />

Phat'imukuña. Huirse por ahí, donde no se sabe.<br />

Phat'kipaña. Huir saltando las bardas o cerca de<br />

alguna casa.<br />

Phat'iraña. Acogerse a alguno huyendo.<br />

Phat'irapiña. Huir de alguno.<br />

Phat'istaqaña. Encontrarse de repente con alguno,<br />

huyendo.<br />

Phat'ithaptaña. Encontrarse los que vienen huyendo<br />

de partes contrarias.<br />

Phat'utaña. Escabullerse luego.<br />

Phat'usuña. Salir huyendo.<br />

Phat'usuwaña. Dejar huir a alguno.<br />

Phat'äña. Idem. Y también llevar a alguno huyendo.


436 Ludovico Bertonio<br />

Phat'äña. Llevar huyendo, vuestra señora. Egiptoru<br />

wawapa pat'äsina vel phatäña: huyó a Egipto con<br />

su hijo.<br />

Phat'axtaña. Reventar el agua represada.<br />

Phat'awaqaña. Desgajar las ramas de los árboles.<br />

Phathu. Tupido, cuyo contrario es llaja.<br />

Phathu sawuña. Tejer tupido.<br />

Phathuchaña. Idem.<br />

Phathu vel k'isk'i isi. Ropa tupida.<br />

Phathu ajanuni. Cari ancho.<br />

Phathu jant'akuña. Tender mucho ichu o cosas<br />

semejantes en el suelo.<br />

Phathu phawaña vel thapiña. Sembrar quinua o trigo<br />

echando demasiado. + T'int'i phawaña vel<br />

t'intisjataña. Idem.<br />

Phathusjataña. Idem.<br />

Phaturaña vel yawiraña. Trasquilar el camero.<br />

Phatiqaña. 3 -qi, ch'amapa phatiqi. Tiene muchas<br />

fuerzas. Arusi phatiqaña, jaychasi, sara, &c.<br />

Hablar, reñir, andar mucho, &c.<br />

Phakankunaqaña. 3 -qi vel pantanaqaña Andar<br />

perplejo, dudoso.<br />

Phakankuña. Estar perplejo.<br />

Phakankuwaña. Hacer estar dudoso y perplejo a<br />

alguno.<br />

Phiq'iña vel ch'unch'u vel chijna. La cabeza:<br />

Phiq'i. Idem.<br />

Phiq'iña kayuni sät'aña. Ponerse de cabeza en el<br />

suelo y los pies arriba. + Y por metáfora significa<br />

porfiar en que no hará lo que le aconsejan.<br />

Phiq'iña kayuni ch'aqukataña. Crucificar cabeza<br />

abajo como hicieron a San Pedro.<br />

Phiq'iña qatati. De gran cabeza.<br />

Phiq'iña saytu. De cabeza ahusada.<br />

Phiq'iña sawu. Idem.<br />

Phiq'iña muq'u. Cabiz redondo.<br />

Phiq'iña sutiqä vel pallada. De cabeza aplastada.<br />

Phiq'iñanchaña. Dar a uno en la cabeza con la mano<br />

o con otra cosa.<br />

Phiq'iña aymuraña vel jiwayaja saña. Desear matar<br />

a alguno o verle muerto ya.<br />

Phiq'iña aymurataja kawki sari. Dónde está mi<br />

enemigo a quién deseo quitar o ver quitada la<br />

cabeza.<br />

Phiq'iña p'iyaña. Descalabrar.<br />

Phiq'iñana puriraña. Quebrar la cabeza a alguno con<br />

palo o con demasiado hablar.<br />

Phiq'iña. Algunos pronuncian con p' diciendo p'iq'iña.<br />

Entiendo que es más propio como aquí la ponemos.<br />

Otras frases pertenecientes a este vocablo se<br />

hallarán en tercera parte en su lugar.<br />

Phinqa vel qhaxsi jaqi. Hombre sin honra, afrentoso.<br />

Phinqasiña qhaxsisiña. Afrentarse, avergonzarse.<br />

Phinqaru vel qhaxsiru tukuña. Estar afrentado,<br />

avergonzado el que no lo era, perder su honra.<br />

Phiqhi. La abertura del axsu de la mujer por donde<br />

saca los brazos. Luqusu: es la abertura de la<br />

camiseta, por donde el indio saca los brazos.<br />

Phiqhiruchasiña. Meterse algo en el seno la mujer<br />

por aquella abertura del axsu cuando está ceñida<br />

con su faja.<br />

Phiqhirusiña. Dormir dos o tres así dentro de la saya.<br />

Phiqhirusita ikiskaña. Idem.<br />

Phiqhisqaña. Idem<br />

Phiqhiru chillantaña. Meterse algo en el seno la<br />

mujer cuando está fajada. + K'inchuru chillantaña<br />

k'inchurusiña: meter algo entre la faja que traen las<br />

indias.<br />

Phichaqa. Espina larga que sirve de aguja para coser<br />

y también para prender el manto en lugar de pichi<br />

de plata o pito.<br />

Phichaqat'asiña. Prender el manto con ella u otra<br />

cualquiera ropa de envoltorio, para lo cual es más<br />

ordinario. T'irijaña.<br />

Phichaqana t'irijasiña. Idem.<br />

Phichaqana t'impusjasiña. Redoblarse el axsu hacia<br />

arriba prendiéndole con esta espina que sirve<br />

también de alfiler.<br />

Phichaqa phiturusiña. Prenderse el axsuo en la<br />

abertura que hace en las espaldas en lugar de topos<br />

de plata<br />

Phichaqan chanipa. Valor de un alfiler. + Jani<br />

phichaqan chanipa: no vale un alfiler.<br />

Phichaña. Echar leña en el fuego para calentarse.<br />

Phichasiña vel juxsaptaña. Calentarse a la lumbre.<br />

Phich'i. El topo chiquito con que prenden su manto<br />

por delante las mujeres.<br />

Phich'it'asiña. Prenderse el manto o ponerse en el<br />

capirote este topo chiquito.<br />

Phich'i usu. Divieso o sarna o encordios + Ch'upu<br />

usu: parece lo propio.<br />

Phichu. La punta de la lana que quitan antes de hilar.<br />

Phichuraña. Quitarla de la lana.<br />

Phichu k'icharaña. Idem.<br />

Phichu. Especie o género de algo.<br />

Phichu amka. Papas de una misma color figura o<br />

especie. Pa phichu: trigo, jupha, qawra, caballo,<br />

&c. Trigo, quinua, carneros, caballos, de una<br />

misma manera, figura, color o género. Janq'u<br />

pichu, wila phichu, ch'ära phichu, larama phichu,<br />

&c. colorado, negro, azul, &c. sin mezcla de otras<br />

colores.


Vocabulario de la Lengua Aymara 437<br />

Phichu phichu. De muchas maneras, figuras, colores,<br />

especies, &c<br />

Phichu phichu mutuña. Todos los géneros, maneras<br />

de tormentos, &c.<br />

Phichu. Las pestañas de los ojos. + Nayra phichuna<br />

jamp'atiña: arrancarse las pestañas, adorando los<br />

ídolos o guacas. + Nayra phichuña phustiriña:<br />

soplar las pestañas hacia las guacas adorándolas.<br />

Phichu. La fama buena o mala el blasón y gloria.<br />

Muxsa chuymampi Dios layku mutuña<br />

santunakana phichupapi: el padecer por Dios es<br />

gloria y blasón de los santos. Luntataña pedrona<br />

phichupapi: la fama y gloria de pedro es hurtar.<br />

Phichuni vel yatita, ullt'ata. Conocido. + Qhapaqa<br />

phichuni: el que tiene fama de rico. + Wajchanaka<br />

khuyiri phichuni: que tiene fama de limosnero, &c.<br />

Phichunit'äña. Ser causa de que alguno tenga fama<br />

de algo<br />

Phichunichaña. Idem.<br />

Phichut'äña. Idem: jumakipi luntata phichut'iyitta. Tú<br />

eres la causa que yo tenga fama de ladrón.<br />

Phichunchä. Un pajarillo pardo.<br />

Phichunchäna larukipata yanqhawa siriña. Oyendo<br />

cantar a la pichunchä, tómelo por mal agüero.<br />

Phichunchä laru. Reir este pajarito, parecer que ríe.<br />

Phiyiri. Cocinero, guisandero. + Q'atawi phayiri: él<br />

que cuece la cal, &c.<br />

Phik'i amka. Papa medio podrida o la que nace<br />

pegada a otra en el troje, antes de sembrar.<br />

Phik'i apilla. Oca medio podrida de la manera dicha.<br />

Philu, khurkhu, qama ch'axmi, jucha waxlli,<br />

juchapitu. Revoltoso, bachiller, pleitista,<br />

Philuña. Revolver a otros con sus bachillerías.<br />

Philli philliña. Hablar entre dientes.<br />

Phichi phichiña. Idem: kuna philli phillitña. Que<br />

hablas de mí entre dientes.<br />

Phillmiña, phillmiraña vel jama phillmiraña.<br />

Activo. Tener flujo.<br />

Phillminuqaña. 3 -qi. Abrirse las papas cuando hierve<br />

mucho la olla dónde se cuecen.<br />

Phillminuqtaña qhirqinuqtaña. Idem: y también<br />

abrirse la tierra con la mucha lluvia o temblor.<br />

Phillmitatña. Abrirse así por muchas partes la tierra<br />

cuando es montuosa y cuesta + Y siendo llana:<br />

ch'änuqtaña o ch'ätattaña. Laxratattaña.<br />

Phina. El montón de papas que hacen luego después<br />

de cogidas cubierto de ichu. + La troje donde las<br />

guardan en sus casas.<br />

Phinaña. Amontonar así las papas.<br />

Phiñu ankuta. Cordero de un año gordo + Phiñu<br />

wawa: niño gordito.<br />

Phiñu amka. Papa prolongadilla.<br />

Phiñu tanka, sayt'u ch'unta tanka. Sombrero alto.<br />

Pinchaña. Volcar los terrones cuando van<br />

barbechando, es propio oficio de mujer.<br />

Phinkuña phinkutaña. Hablar seguro y perplejo.<br />

Phinchuwaña. Ser causa de reñir o dar ocasión a otro<br />

para ello.<br />

Phinta, pisi, wallka, k'ata. Poco o pocos.<br />

Phinta qawrani, phinta qullqini. &c. Veo que tiene<br />

pocos cameros, poca plata, &c.<br />

Phinta chuymani. Uno de poco saber.<br />

Phinta ch'amani. De pocas fuerzas.<br />

Phintaru vel pisiru jakhuta. Tener en poco.<br />

Phinthaptaña vel phintaxaña. Disminuirse el<br />

número. + Manq'aja, ch'amaja phinthaptitu:<br />

disminuido se ha mi comida, mis fuerzas, &c.<br />

Phintawaxaña. Idem.<br />

Phint'ukipaña, llawukipaña. Envolver a los niños y<br />

cualquiera otra cosa con algún paño o ropa.<br />

Phintunuqaña, llawunuqaña. Arropar, envolver al<br />

que está echado, cobijándolo.<br />

Phintuthapisiña vel llawuthapisiña. Arroparse,<br />

cobijarse a sí mismo.<br />

Phintuña, llawuña. Envolver otra cosa.<br />

Phiñuta phiñutäña. Dar mucha prisa a alguno en<br />

alguna obra.<br />

Phiñu vel phuñi. Aristas o cabello de la mazorca del<br />

maíz.<br />

Phirk'i vel jachu. Mil o número grandísimo.<br />

Phirk'i phirk'i. Número infinito o millares de<br />

millares.<br />

Phiruru. El rodeznillo que ponen en el huso para hilar<br />

las mujeres.<br />

Phiruru jalaña vel tumaña. Andar o volverse<br />

alrededor como el rodeznillo. Alaxpachanaka<br />

phiruruki jali.<br />

Phiruruchasiña, mixachasiña. Enroscarse en sí la<br />

culebra.<br />

Phiruruthaptaña, mixathaptaña. Idem.<br />

Phiruräña tumäña. Mover, traer alrededor al que<br />

azotan y otras cosas.<br />

Phiruruthapiña vel mathapäña. Juntar gente,<br />

carneros, &c.<br />

Phiruruthapitäña vel mulluq'uthapitaña. Juntarse<br />

en rueda mucha gente, &c.<br />

Phirurätaki tantasiña. Idem:<br />

Phiruruki. Idem: mulluq'uki awatiña. Guardar el<br />

ganado teniéndole junto.<br />

Phiruräqaki, anatäqaki, piñtäjaki jawq'aña. Azotar<br />

a uno, trayéndole alrededor.<br />

Phisqa. Nombre numeral, cinco.


438 Ludovico Bertonio<br />

Phisqa tunka. Cincuenta.<br />

Phisqa pataka. Quinientos, &c.<br />

Phisqachaña. Poner cinco en la cuenta cuando la<br />

hacen por piedrecitas.<br />

Phisqa. Es también un dado de palo, con que juegan<br />

como a la taba.<br />

Phiskasiña. Jugar con él.<br />

Phiskuña, thijmiña, sulaña. Untar o embadurnar.<br />

Phiskukipaña, sulakipaña, thijmikipaña. Untarlo<br />

todo.<br />

Phiskuqaña, sulaqaña, thijmiqaña. 3 -qi. Quitar el<br />

barro o cualquiera inmundicia.<br />

Phiskuraña, sularaña. Idem. + Y también acariciar a<br />

alguno, trayéndole la mano por el rostro.<br />

Phiskurasiña, sularasiña. Aderezarse, pulirse<br />

afeitándose.<br />

Phiskuqasiña, sulaqasiña. Idem.<br />

Phiskurpäña vel t'axllirpäña. Dar palmadas o<br />

bofetadas a alguno.<br />

Phiskurtxaña, apartxaña vel phichartxaña.<br />

Quitarse, descostrarse lo que está sucio o<br />

embarnizado.<br />

Phiskuthapiña, qhumathapiña, ichuthapiña.<br />

Abrazar.<br />

Phiskuthapisiña, qhumathapisiña, ichuthapisiña.<br />

Abrazarse "ad invicem".<br />

Phiskuthapisäña, amikusäña. Hacer que se abracen<br />

y sean amigos.<br />

Phiskuthapäsiña, qhumathapäsiña, ichuthapäsiña.<br />

Dejarse abrazar.<br />

Phiskuntaña, qhumantaña. Llevar dentro a alguno,<br />

abrazándose con él.<br />

Phisna, kawayu tupa. Cosa ligera )( Cuyo contrario<br />

es: jathi vel wini.<br />

Phisnaptaña. Volverse ligero lo que antes pesaba.<br />

Phisnaptäña. Hacer que algo sea ligero,<br />

adelgazándolo o quitándole algo.<br />

Phiswaña, tukarit'aja. Enflaquecer.<br />

Phiswaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Phiswamukuña chulluña. Idem: por mucho ayunar o<br />

por enfermedad, &c.<br />

Phitu. El topo con que las indias prenden su axsu o<br />

saya en la abertura de los hombros.<br />

Phituräña vel phitutäña. Poner el topo a otra.<br />

Phituräsiña vel phitut'asiña. Ponérsele a sí misma.<br />

Phituña vel pakiña. Quebrar leña o palo.<br />

Phit'uraña, pakiraña. Cortar la punta o extremidad<br />

de alguna cosa.<br />

Phit'uraña vel k'ichiraña. Despavilar la candela, &c.<br />

+ Y acortar la plática o sermón, &c.<br />

Phit'uräña vel allqäña. Cortar la plática, no dejar<br />

decir a otro todo lo que iba a decir. + Aru<br />

phit'uriyitu: no me dejó decir.<br />

Phituxtaña. Cansarse.<br />

Phit'ujaña. Cortar.<br />

Phuqhaña. Henchir; verbo general para todas las<br />

cosas.<br />

Phuqhajraña. Henchir muchas vasijas, cofres, &c.<br />

Phuqhaxataña. Henchir más.<br />

Phuqhanuqaña. Neutro. Estar llena la fuente o<br />

laguna. + O la casa de gente, &c. Usan esto para<br />

basijas.<br />

Phuqhasiña vel phuqat'aña. Estar llena la vasija de<br />

agua.<br />

Phuqhanuqaña. Henchir muchas vasijas. Ut Supra.<br />

Phuqhantaña. Henchir mucho.<br />

Phuqharanttaña. Llenarse la casa de mucha gente.<br />

Phuqhusu phuqantaña. Henchirse y vaciarse muchas<br />

veces la casa de gente. + Aka iglesiaru jaqinaka<br />

phuqhusu phuqhanti.<br />

Phuqhat'aña. Henchir alguna cosa con presteza.<br />

Phuqhathaptaña. Llenarse de gente el pueblo cuando<br />

viene de diversas partes o el mar de agua y cosas<br />

semejantes.<br />

Phuqhathapi phuqaruña. Idem.<br />

Phuqhathaltaña. Henchirse de gente la casa o pueblo.<br />

Phuqhatataña. Idem: phuqatatña. Idem.<br />

Phuqhasiña. Idem: ajusuña. Pagar, cumplir toda la<br />

deuda.<br />

Phuqhususiña. Idem: satisfacer.<br />

Phuqha. Lleno. Puraka phuqhaki umaña: beber hasta<br />

satisfacerse, sin emborracharse.<br />

Phuqtaña vel t'axlliña. Abofetear.<br />

Phucha. Hija. Yuqa: hijo.<br />

Phuchani, awkini. Padre e hija.<br />

Phuchani, taykani. Madre e hija.<br />

Phukhu. Olla. + Ituxataña: poner la olla en el fogón o<br />

sobre otra cosa. + Itutaña. Idem. + Ituraña: quitarla.<br />

Phuku yana. Olla toda negra y también el negro<br />

Ethiope.<br />

Phukuchaña. No empollar el huevo; sacarle huevo<br />

después de haber estado sobre él la gallina, &c. )(<br />

Su contrario. Sillkusuña. Si es uno solo o dos y así<br />

son muchos. Anusuña: empollar.<br />

Phukuchata k'awna. El huevo huero.<br />

Phukuch'uqasña. Jugar con cascaras de huevo en<br />

lugar de olla.<br />

Phukuchu. Ampolla que anda levantada sobre el<br />

agua, cuando llueve o las que hacen los niños con<br />

el cañuto.<br />

Phukuchusnuña. Levantarse las ampollas del agua o<br />

en la mano. Ampara phukuchusnutu.


Vocabulario de la Lengua Aymara 439<br />

Phukuchu ätusnu. Idem.<br />

Phukuchuchasiña. Hacer estas ampollas jugando los<br />

niños.<br />

Phuq'a puq'a. Hongos grandes. Jach'aqalla: son los<br />

chicos. + Ch'unch'u phuq'a phuq'a: uno de cabeza<br />

redonda.<br />

Phuk'u. Una escudillita en que comen locros o algún<br />

regalo semejante. Jilli phuk'u vel chuwa.<br />

Phuxpunaqaña kuykunaqaña. 3 -qi. Andar afligido<br />

del frío o de la hambre.<br />

Phuxputhapiña, kuykuthapiña. Estar encogido así<br />

por el frío o por la hambre o miedo que no osa<br />

sacar el rostro.<br />

Phujru. Hondo, hoyo. Vide: phutunqu.<br />

Phujru chuwa vel phutunqu chuwa. Escudilla honda<br />

ordinaria. + Yuru chuwa vel jayu phujru chuwa.<br />

Idem.<br />

Phujtiri. Cosa tejida como esclavina, que tiene por<br />

arriba unos como mechones de lana.<br />

Phujtiri, waywaylliri, q'uña t'awrani chusi.<br />

Esclavina u otra pieza tejida así para abrigarse del<br />

frío.<br />

Phuju. Manantial de agua.<br />

Phuju phuju. Tierra de muchos manantiales.<br />

Phullusiña vel q'apisiña. Enojarse de presto.<br />

Wallaxkiptaña. Idem.<br />

Phulluxkiptaña. Salir fuera de sí por el mucho<br />

aceleramiento.<br />

Phuxllutusnuña vel wallaxtusnuña. Acelerarse.<br />

Phuxllutusnuña. Salir agua de algún manantial o<br />

sangre de las narices, &c. Y la dicha o el mosto<br />

cuando hierve.<br />

Phuni, t'axalli, t'ampha, quli quli. Desgreñado.<br />

Phunitaptaña. Ponerse desgreñado.<br />

Phuñu vel llusq'a. Ropa tejida como terciopelo muy<br />

blanda.<br />

Phuñu qhawa. Camiseta tejida de aquella manera.<br />

Phuñu tanka. Sombrero como de terciopelo blando.<br />

Phuphunaqaña vel ch'aqanaqaña. Lloviznar, hacer<br />

garúa. + Jallu phuphukiwa vel phuphukakiwa: está<br />

lloviznando, hace garúa.<br />

Phuphuxataña. Lloviznar sobre algo. Jallu<br />

phuphuxatitu: me ha lloviznado, he tenido garúa.<br />

Phuk'iña vel apaña. Llevar leña cargando a las<br />

espaldas.<br />

Phuk'ixaruña vel apxaruña. Idem: más ordinario y<br />

por ser verbo de movimiento admite muchas<br />

partículas.<br />

Phuk'iqaña. 3 -qi. Bajar algo de lo alto en las<br />

espaldas, como cuando bajaron a Cristo Nuestro<br />

Señor de la Cruz y para cosas semejantes.<br />

Phuk'iwaqtaña. Caerse de lo alto, leña o ichu.<br />

Phuk'inaqtaña. Estarse la leña por ahí en el suelo, no<br />

puesta en su lugar.<br />

Phuk'intaña. Meter lena en alguna casa cargándola<br />

así.<br />

Phuk'ikiptaña. Mudarla así de un lugar a otro.<br />

Phuk'iraña. Quitarla de las espaldas al que la lleva.<br />

Phuk'irpäña. Arrojarla por ahí.<br />

Phuk'itataña. Poner la lena en algunia parte para<br />

hacer lumbre o ichu para tender en el suelo. Los<br />

otros compuestos se dejan o porque es fácil<br />

componerlos o porque no son usados.<br />

Phuntutattaña, ansatattaña. Abrirse la flor, estar<br />

bien copadas las plantas, &c.<br />

Phurkaña, kankaña. Asar carne, quemar hombres,<br />

tostar palos para torcerlos, &c.<br />

Phurkantaña, sirqintaña. Asar algo metiéndolo<br />

debajo del rescoldo.<br />

Phurkasiña, kankasiña. Asar algo para sí.<br />

Purkat'asiña. Asar alguna cosa poca para sí.<br />

Phurkat'asiña. Un pedazo de algo para asar.<br />

Phurqi. Ichu con que hacen sogas y esteras que es<br />

diferente del ordinario.<br />

Phurqina phalaña. Hacer sogas de ichu.<br />

Phurqina silu k'anaña. Hacer esteras con este ichu.<br />

Phurqi. Pospuesto, como ch'unch'u phurqi. Uno que<br />

no está peinado como t'ajalli.<br />

Phuru thaxa, thaxa phuru. La brasa de estiércol de<br />

carneros o de vacas. Vide: brasa.<br />

Phuru phuru ñaq'uta. El cabello de los negros que<br />

parece quemado. + Wila phuru phuru wayta:<br />

plumaje redondo hecho de muchas plumas<br />

coloradas. + Nina phuru: la brasa de mucho<br />

estiércol.<br />

Phusaña. Soplar y también tañer cualquier<br />

instrumento que se toca soplando como chirimías,<br />

cornetas, trompetas, &c.<br />

Phusxaña vel jint'äña. Soplar o matar la lumbre.<br />

Phustataña. Soplar la lumbre para encenderla.<br />

Phusaraña. Limpiar con soplo + Ñaq'utha phusaraña:<br />

trasquilar.<br />

Phususuña. Sacar con soplo el polvo que está dentro<br />

de algo.<br />

Phusantaña. Meter con el soplo.<br />

Phusarpäña. Echar con soplo. + Jallu phusarpäña, usu<br />

phusarpäña: echar el aguacero y enfermedad<br />

soplando, como suelen los hechiceros con sus<br />

embustes, para engañar a los indios.<br />

Phusa. Cosa hueca. + Chuyma phusa vel chuymawisa:<br />

tonto, sin entendimiento.<br />

Phusa saw vel phusa phusa. Una como caña, que aún


440 Ludovico Bertonio<br />

nace por esta tierra.<br />

Phusa k'awña. Caña blanca como la de castilla.<br />

Phusa phusa. Caña de esta tierra, de ella blanca, de<br />

ella parda.<br />

Phuskanka. La cadera o anca.<br />

Phuskanka chawtusü. Desencajarse la cadera del<br />

espinazo.<br />

Phusnu. El ichu o paja que está en el vientre de los<br />

animales por digerir.<br />

Phusnumpi thusaña. Escupir el camero con este ichu<br />

indigesto cuando se enoja.<br />

Phusnumpi api. Dícese de la hembra de los carneros<br />

cuando escupe el ichu y no deja que se le llegue el<br />

macho que es señal de estar preñada.<br />

Phusnunikxaña. Comer ya de por sí el niño o niña,<br />

sin tener necesidad de mamar o comer por mano<br />

ajena.<br />

Phusnukatuta. Idem. + Y dícese también del cordero<br />

que ya come hierba.<br />

Phususuña. Apostillarse, úsase con transición.<br />

Phususutu.<br />

Phuti usuña vel phuti usutu. Tener calentura.<br />

Phuti usu apaxattitu. Idem.<br />

Phuti usu katuña. Caer enfermo de calentura<br />

Phuti usu wayutu. Idem.<br />

Phutijaña. Estar caluroso. Usase con transición,<br />

phutijitu.<br />

Phututuña. Abrasarse de calor.<br />

Phututuña vel jujuruña. Salir de vaho de la comida<br />

caliente y de la tierra mojada cuando hace sol.<br />

Phututu jüru. El vaho.<br />

Phutusu jüriwa. Dicese de la casa de los ricos, donde<br />

hay mucha holganza de comida y regalo.<br />

Phututuri uma. Baños de agua caliente.<br />

Phututuri umana jariqasiña vel tüsiña. Bañarse en<br />

ellos.<br />

Phututusnuña, jürsunuña. Salir o levantarse el vaho<br />

de alguna cosa.<br />

Phutusuña. Salir postillas en la boca como acaese a<br />

los que han tenido calentura.<br />

Phutiña, wayk'uta. Cocer mucha carne junta o chuño.<br />

+ Teñir lana hilada o por hilar en alguna olla.<br />

Phutiña, llakiña, kichuña. Entristecerse.<br />

Phutisiña, llakisiña, kichusiña. Entristecerse, son<br />

más propios.<br />

Phutiyaña, llakiyaña, kichuwaña. Entristecer a otro.<br />

Phutinkaña, llakinkaña, kichunkaña. Estar con<br />

tristeza.<br />

Phutikaña, llakikaña, kichukaña. Tener lástima a<br />

otro. + Chijiri puriwimatha phutikasmawa: te tengo<br />

mucha lástima por la desgracia que te ha sucedido.<br />

Phuti, kichu, llaki. La tristeza, aflicción y pena.<br />

Phutina vel kichuna apantaña. Causar tristeza a<br />

alguno.<br />

Phut'i. Petaca y cualquiera cosa que sirve de caja.<br />

Ch'illiwa phut'i: caja, petaca o baúl. + Qala phut'i:<br />

sepulcro. + Qala kallka: la bobedilla donde se<br />

enterraban los indios y hoy día lo usan.<br />

Phutux phutuxtaña. Hacer ruido con los pies el que<br />

anda por la nieve, por arena, tierra lodosa, &c.<br />

Phutujranttaña vel thalajrantaña, lankaranttaña,<br />

jiskharanttaña. Hundirse en la nieve o ciénaga,<br />

&c. + Y también entrar en una casa para hacer<br />

algún mal recaudo.<br />

Phuxuña, chhaxchaña, waraña. Llover a cántaros.<br />

Jallu phuxukiwa, uma phuxukiwa: correr con<br />

mucho ruido el agua por los ríos. + Nayrajatha<br />

jacha phuxukiwa, warakiwa: corren de mis ojos<br />

arroyos de lágrimas, llorar arroyos de lágrimas.<br />

Phuxpuqullu. Unos baños de agua caliente, que están<br />

en lo alto de un collado en la puna de este pueblo<br />

de Juli y muy adorados en tiempo de la gentilidad.<br />

Llaxsiri quta: es una lagunilla que está allí cerca y<br />

todos los pájaros que vuelan por encima de ella se<br />

caen muertos.<br />

Phuxuta, mat'ata. Insensato.<br />

Phuxtu, mü vel thuxtu. Una almorzada de algo.<br />

Phutuxchasiña, müchasiña, thuxtuchasiña. Parar las<br />

manos como para recibir una almorzada de algo.<br />

Phutuxrantaña. Zambullirse en el agua.<br />

Phultuxranttaña. Idem.<br />

Phultux phultuxtaña. Hacer ruido los cameros o<br />

caballos, &c. cuando pasan algún río sin tocar en el<br />

suelo.<br />

Phultuxwaqtäña. Echar la criatura la mujer que pare<br />

y las hembras de todos los animales.<br />

Phultuxtusnuña. Salir así la criatura o cordero del<br />

vientre de su madre.<br />

Phultuxtarpäña. Desamparar el cordero en<br />

acabándole de parir.<br />

Phuqi vel ñiq'i. Uno que está mojado de la lluvia.<br />

Phuqichaña vel ñiq'ichaña. Mojar a alguno la lluvia.<br />

Phuqiña vel ñiq'iña. Idem.<br />

Phutunqu. Un vasito de barro o redoma.<br />

Phutunqu vel Phujru. Hoyo de la tierra sin agua, no<br />

muy hondo.<br />

Putunquchaña. Cavar un poco la tierra, hacer hoyo.<br />

Phutunqu nayrani vel nayra phutunqu. Uno de ojos<br />

hundidos.<br />

Phutunqu phutunqu. Lugar de muchos hoyos.<br />

Phutunqu phutunqu pirqaña. Hacer pared con<br />

muchos hoyos.


Vocabulario de la Lengua Aymara 441<br />

Phutunqukakixaña. Hacerse hoyo en la tierra o<br />

sumírsele a alguno mucho los ojos, como cuando<br />

muere.<br />

Phutuxthusnuña, t'alaxtusnuña. Salir de la ciénaga,<br />

nieve o casa.<br />

Phutitataña, ch'amatataña. Trabajar con todas sus<br />

fuerzas. Yapu phutitataña: trabajar en la chácara<br />

con ahínco.<br />

Phut'uraña. Cortar.<br />

Phü. El pelo blando o vello de los pájaros o los<br />

cabellos blandos que quedan en la calva.<br />

Phü muruqu. Cualquier pájaro pelado que no le<br />

queda por quitar sino aquellos pelillos blandos o<br />

vello. + Y también el pajarillo que aún no está para<br />

volar.<br />

Phü layqa. Hechicero que sabe muy bien de su oficio.<br />

Tutu layqa. Idem.<br />

Phüxchiña. Cocer grandes pedazos de Carne en la<br />

olla. + Para cocer pedazos pequeños usan de<br />

jaxuwaña.<br />

P'<br />

P'alaxwaqtäña. Dejar que falte alguna vez.<br />

P'axñu. Gordíto. Dícese de corderos y niños.<br />

P'axnuptaña. Ponerse gordito.<br />

P'allchaña vel llijuña. Resplandecer.<br />

P'allchax p'allchaxtaña. Centellear o reverberar las<br />

estrellas o el agua con el sol y cosas semejantes.<br />

P'allchatataña. Idem: qhanatataña. Venir una grande<br />

luz, resplandecer por todo un lugar, como cuando<br />

viene un relámpago o luz milagrosa.<br />

P'ampaña vel imaña. Cubrir con mucha ropa o tierra.<br />

P'ampakipaña. Idem.<br />

P'amp'usuña. Allanar, aderezar el suelo.<br />

P'añu ch'uñu. Chuño de apillas.<br />

P'araxtaña vel jaltuña. Recordar el que está<br />

descuidado o despertar por algún caso repentino<br />

del sueño<br />

P'araxtäña, jalutäña. Recordar o despertar de repente<br />

a otro.<br />

P'araxrantaña. Idem: jasantaña. Entrar<br />

repentinamente en alguna parte casa, &c. Y dícese<br />

de hombres, animales y pájaros.<br />

P'ap'utaña. Estar mojado.<br />

P'arp'usuña. Idem: p'ampusuña. Aderezar, allanar el<br />

suelo.<br />

P'asaña. Crecer o hincharse el maíz o chuño y cosas<br />

semejantes cociéndolas o remojándolas y aún la<br />

lana desatándola.<br />

P'asaña vel matataña. Cundir, extenderse la nueva a<br />

los oídos de muchos o los que estaba encubierto o<br />

crecer el fuego.<br />

P'asatataña. Idem. Aka aru markapacharu p'asatat:<br />

extendióse esta nueva o cundió por todo el pueblo.<br />

P'asäña, arustataña. Publicar, algo.<br />

P'asatatäña. Idem.<br />

P'arp'a. Barro colorado que echan en los cimientos o<br />

en el suelo de las casas.<br />

P'arp'anchaña. Echar este barro mezclándolo en las<br />

obras que van haciendo.<br />

P'arp'anaqaña. Andar despacio como un hombre<br />

impedido de los pies o viejo, o un pajarito que no<br />

puede volar.<br />

P'arp'aña vel liq'iña. Batir el hierro u otras cosas<br />

muy bien.<br />

P'arp'anuqaña, liq'inuqaña vel ch'axinuqaña.<br />

Aporrear a alguno.<br />

P'asp'a. Un pajarito entreverado de pardo y blanco,<br />

que de ordinario parece de noche.<br />

P'asp'aña vel paxuraña. Neutros. Abrirse el pellejo


442 Ludovico Bertonio<br />

de los labios o carrillos, por causa del frío. Lakha<br />

p'asp'ilu vel paxuritu.<br />

P'asp'arata ajanuni. Uno que tiene rostro lastimado<br />

así del frío.<br />

P'asp'arata, pajurata amparani. Uno que tiene<br />

sabañones en las manos o en los oídos.<br />

P'ati. Sapo grande, mayor que el que llaman jamp'atu.<br />

P'ati marmi vel jach'a tansa. Mujer grandaza, alta de<br />

cuerpo.<br />

P'atiqalla. Mantellina tejida de diversos colores y<br />

talegas, &c.<br />

P'at'i p'at'i, qulu qulu. Tolondrones.<br />

P'at'ikthapiña. Amortajar.<br />

P'atikkipaña. Envolver bien alguna cosa<br />

P'ataraña. Quitar la manta a alguno, &c.<br />

P'atathapiña. Coger o echar mano de algo.<br />

P'aywaña, p'ituyiña, amajasiña. Pensar o estar<br />

embebecido en pensar. Diosaki p'aywama.<br />

P'aywasiña vel kichusiña. Entristecerse o estar<br />

cuidadoso en sus negocios.<br />

P'aywäña, kichuwaña, llakiyaña phutiyaña. Meter a<br />

otro en cuidado, entristecerle.<br />

P'aywarapiña, kichurapiña, llakirapiña,<br />

phutirapiña. Tener cuidado de las cosas de otro.<br />

P'aywaña, chulluña. Regalarse el barro cuando le<br />

mojan.<br />

P'aywatataña. Idem: chullutataña vel p'asatataña.<br />

Idem.<br />

P'aywantaña, chullantaña vel p'asantaña. Regalarse<br />

el barro en el agua, desleírse.<br />

P'aywäña, chulluwaña, p'asäña. Activos. Hacer que<br />

otro se enflaquezca con el mal tratamiento. + O que<br />

se regale el barro, &c. + Y se consuma la carne de<br />

los muertos con echarlos debajo de la tierra.<br />

P'ayptanixaña. Volver a su pueblo sin tener de qué<br />

sustentarse.<br />

P'axmusuña, q'umusuña. Sacarlo todo sin dejar<br />

nada.<br />

P'axllathapiña. Recogerlo todo sin dejar nada.<br />

P'axchaña, qakipaña, allt'äña. Volver boca abajo los<br />

jarros, ollas, &c.<br />

P'axmiña, ch'ixuña. Labrar las piedras.<br />

P'axalliña. Neutro. Comunicar o brotar las papas,<br />

maíz y otras cosas abriéndose la tierra que está por<br />

encima, aunque esto no se dice de la quinua, ni<br />

trigo, ni de otras semillas menores.<br />

P'axalliña. Significa también parecer después de<br />

mucho tiempo, el que se fue del pueblo.<br />

Qhanawaxaña. Idem.<br />

P'axallirapiña. Nacer un hijo a la que habla sido<br />

mucho tiempo estéril. San Juan Zacariataki<br />

p'axallinirapina.<br />

P'axchakipaña. Cubrir una escudilla con otra o un<br />

plato con otro, una escudilla, un plato, &c.<br />

Chuwajama vel tikajama.<br />

P'axchakipaña. Desfavorecer a alguno, volverse<br />

muchos contra uno, en los pleitos, riñas o porfías.<br />

P'axllaraña vel yawiraña vel p'axmaraña vel<br />

khituraña. Tresquilar a uno sin que se le parezca<br />

el cabello. Afeitar a navaja, rapar.<br />

P'axlla, tiranqayuni. Que no tiene un pelo de barba,<br />

desbarbado y lampino o afeitado a navaja.<br />

P'axlla vel q'uma aputaña. Quitar todas las piedras,<br />

libros, tierra, &c. de alguna parte, sin dejar nada.<br />

P'axllusuña, k'umusuña, khitusuña. Idem.<br />

P'axllantasxaña, tukuntasxaña, q'umantasxaña.<br />

Gastar todo lo que uno tiene.<br />

P'axlla vel q'ara uta, uraqi. Casa vacía, tierra pelada,<br />

&c.<br />

P'axra uraqi. Tierra pelada, no se aplica a otras cosas.<br />

P'axmaraña. Vide supra: p'axllaraña.<br />

P'axtaña. Cortarse de miedo, como asombrarse por<br />

algún caso repentino. Ch'ama p'axtitu<br />

p'axthapitaña. Idem.<br />

P'axtapitäña. Hacer que muchos teman y hagan lo<br />

que se les manda con sola una palabra que diga u<br />

otra señal.<br />

P'atax p'ataxtaña. Hacer ruido el maíz o la quinua<br />

cuando la tuestan.<br />

P'ataxtäña vel jamp'iña. Tostar el maíz o quinua.<br />

P'alax p'alaxtaña. Salir las lágrimas de los ojos, caer<br />

las gotas de agua del tejado y cosas semejantes,<br />

una tras otra, no continuadas.<br />

P'alaxtaña. Neutro. Dejar de continuar, no acudir<br />

continuadamente a alguna obra y ocupación.<br />

P'alaxwaqtaña. Idem.<br />

P'axlla, q'uma. Limpio sin nada, pobre, vacío, &c.<br />

P'iya. Agujero.<br />

P'iya p'iya. Muchos agujeros.<br />

P'iyaña, p'iyajaña, qulajaña, waqutujaña. Horadar<br />

cualquiera cosa. + P'iq'iña vel ch'unchu p'iyajaña:<br />

descalabrar a alguno.<br />

P'iyaxtaña, p'iyixtaña, laxraptaña. Abrirse la tierra<br />

o la pared cuando hay grietas.<br />

P'iyamukuña. Horadar en muchas partes.<br />

P'iyanuqtaña. Abrirse la tierra, pared, &c. en muchas<br />

partes.<br />

P'iyantaña. Horadar.<br />

P'iyakipaña. Horadar hasta pasar de banda a banda.<br />

P'iyakipa p'iyaruruña. Horadar por diversas partes.<br />

P'iyaraña. Comenzar a horadar.<br />

P'iyaranttaña. Sumirse la tierra, pared, &c.


Vocabulario de la Lengua Aymara 443<br />

P'iyasiña. Dejarse horadar o ser fácil, no duro.<br />

P'iyasu p'iyantaña. Abrir unos agujeros o puertas y<br />

cerrar otras.<br />

P'iyat'aña. Horadar o descalabrar de presto.<br />

P'iyathapi p'iyaruña. Horadar en muchas partes.<br />

P'iyatataña. Horadar abriendo mucho.<br />

P'iyatusnuña. Salir el barreno o clavo de la otra parte.<br />

P'ichixtiña. Cortarse el hilo que es poco torcido.<br />

P'ichixtiri ch'anka. Hilo poco torcido y flojo.<br />

P'ichixtiri qapuña. Hilar así.<br />

P'isanqalla. Idem.<br />

P'ijunuqaña, chänuqaña. Rasgar en muchos<br />

pedazos.<br />

P'ini, japhi, wallq'i. Preñada, dícese de las mujeres y<br />

hembras.<br />

P'isaqa. Perdiz de la tierra. Kullu: es más pequeña.<br />

P'isaqa jik'iraña. Pelarla.<br />

P'isaqa kankaña. Asarla.<br />

P'isaqa phurkaña. Asarla poniéndola sobre la brasa.<br />

P'isaqa ch'akuña. Cazar las perdices, cansándolas<br />

muchos indios que se conciertan para ello.<br />

P'isaqa katuyaña. Cazarlas con halcón.<br />

P'isaqäma jarpht'aña. Agacharse como la perdiz.<br />

P'isqi. Quinua blanca.<br />

P'itiqaña. Atar o coser bien.<br />

P'itaña vel apiña. Tejer la camiseta con varios colores<br />

y labores de unas listas que atraviesan de alto abajo<br />

y no suelen pasar de cinco.<br />

P'ita vel apita qhawa. Camiseta tejida así. + Quchusu<br />

qhawa: es propiamente camiseta de los mayqus,<br />

por no ser tejida, sino de cumbi.<br />

P'itusuña, jaychjaña, jakhusuña. Acabar la tela de la<br />

manera dicha con aguja.<br />

P'itjaña vel junujaña. Punzar o reventar la postema.<br />

+ Abrir la vena sangrando, &c.<br />

P'itusuña. Sacar la espina. + Limpiar los dientes con<br />

alguna cosa delgada.<br />

P'itasiña. El mondadientes. + Sillu p'itasiña:<br />

mondauñas. + Sillu p'ita: holgazan, ocioso.<br />

P'itiqaña. -qi. Atar una petaca chipa o baúl, &c.<br />

Cruzándole muchas veces.<br />

P'itiqaña. Amortajar al modo antiguo, metiendo el<br />

difunto en un serón y atándole con soga de ichu.<br />

P'ituwiña, kichuña, llakiña, put'iña, q'aywaña.<br />

Estar cuidadoso por causa de sus negocios como<br />

sucederán.<br />

P'ituwisiña, kichusiña, &c. Idem: más propio,<br />

acusativo.<br />

P'ituwirapiña, p'aywarapiña, &c. Cuidar de los<br />

negocios de otro.<br />

P'itu. Todo el cuero entero que sin abrir le sacan del<br />

pescuezo del carnero.<br />

P'itu, ch'äsuña, luch'usuña. Sacar entero el dicho<br />

pellejo del pescuezo.<br />

P'itusa ch'äsunawi thaqkawijamana jiwaña. No<br />

hallar la comida o plata, cualquiera otra cosa que<br />

fue a buscar.<br />

P'ulu, wupitu o Pichi: pequeñito con que prenden el<br />

manto las Charcas.<br />

P'ulut'asiña. Prenderse el manto con este alfiler,<br />

compónese como el vocablo, phichi.<br />

P'ultujrantaña. Caer en la ciénega, ríos, &c. Vide<br />

supra: phultujrantaña, porque algunos pronuncian<br />

este verbo y sus compuestos de diversa manera.<br />

P'uñu. Un cántaro o redoma.<br />

P'uñuxtata vel ch'ama katuta. Un niño o niña que<br />

tiene ya fuerza para andar.<br />

P'uñuxtataxaña. Cobrar fuerzas el enfermo.<br />

P'uñuptaña. Estar preñada de algunos meses.<br />

P'uska chamillq'u. Ollita para locro.<br />

P'ujsa vel muxsa. Morcillo o molledo de los brazos y<br />

piernas. Janchillchapi vel aychallchapi. Idem.<br />

P'ujsa p'ujsa. Todas las dichas partes carnosas.<br />

P'ujsa amka. Papa buena.<br />

P'usqu. La levadura del pan o chicha.<br />

P'usqutaña. Idem: t'amutaña. Leudarse el pan y<br />

t'amuti: es de la chicha.<br />

P'usquptaña. Idem.<br />

P'usquwisa t'anta. Pan cenceño.<br />

P'usuqkiptaña. Amohinarse, atufarse.<br />

P'usuqkiptata utkaña. Estar mohíno.<br />

P'usqutaña vel t'amutaña. Acedarse la comida<br />

cuando la guardan mucho tiempo.<br />

P'usu p'usu. Ronchas o granos.<br />

P'usu p'usu, muqu muqu, quxu quxu. Cosa que no<br />

está lisa, sino que tiene tolondrones.<br />

P'usuxtaña. Estar mohino, lo mismo que p'usquptaña.<br />

P'usuxtataki utkaña. Estar así mohino, no querer<br />

hablar.<br />

P'usuña vel p'usquptata. Mohino, uraño,<br />

embarriñado.<br />

P'usuxkiptaña, q'apiskiptaña. Amohinarse, alterarse.<br />

P'usutataña, punkitataña, lawatataña, chillatataña.<br />

Hincharse y dícese de todo.<br />

P'usutaña. Idem: lluchita pirqa p'usuti: la pared<br />

levanta costras.<br />

P'ustusnuña. Levantarse costras en la pared o estar<br />

mal hecha por salir alguna piedra.<br />

P'utu p'utu, qina qina, lutu lutu, p'iya p'iya qala,<br />

&c. Piedra o cualquiera otra cosa muy agujereada.<br />

P'utu p'utu nasani. Uno quetiene las narices comidas<br />

de viruelas.


444 Ludovico Bertonio<br />

P'utu p'utu nawnani. Uno que tiene los carrillos<br />

señalados de las viruelas.<br />

P'utu p'aywaña, usuwäña. Compadecerse de otro.<br />

P'utu p'aywasiña. Congojarse, entristecerse.<br />

P'ünuqtaña. Hacer ruido cualquier cosa que cae de<br />

alto, dar un batacazo en el suelo.<br />

P'utusnuña. Caerse de su estado un enfermo o el que<br />

tropieza. + Hacer ruido la tropa de gente o<br />

animales.<br />

P'uyruña vel q'ipiña. Cargarse en las espaldas un<br />

costal lleno o un grande envoltorio de otras cosas.<br />

P'uyruxaruña. Idem. Más propio.<br />

P'uyruqaña. Llevar acuestas cosas así, fuera del<br />

pueblo.<br />

P'uyruqaniña. Bajarse así de algún cerro o lugar alto.<br />

P'uyruwaqtaña. Quedarse atrás con la carga así.<br />

P'uyruxataña. Poner encima de algo la carga.<br />

P'uyrujraña. Llevar así muchos a diversas partes.<br />

P'uyruxtaña. Caerse con la carga así.<br />

P'uyurunaqtaña. Andarse cayendo con la carga el<br />

hombre o bestia que la lleva.<br />

P'uyrunuqti. Estar caído con la carga.<br />

P'uyruxarutapacha.<br />

P'uyrukipaña. Llevar o pasar así la carga de una parte<br />

a otra.<br />

P'uyruraña. Quitar la carga o descargar al que la<br />

lleva.<br />

P'uyruranttaña. Entrar así muy cargado en alguna<br />

casa.<br />

P'uyruthapiña. Llevar y juntar.<br />

P'uyruthaptaña. Juntarse lo que llevan así de<br />

diversas partes.<br />

P'uyruthapi p'uyruruña. Juntar trayendo de muchas<br />

partes.<br />

P'uyrut'asita tinkiña. Caer con la carga.<br />

Q<br />

Qachi. Corral de carneros donde los apartan, curan,<br />

&c.<br />

Qachu. Hembra de los animales.<br />

Qalaptaña. Volverse piedra o endurecerse vel qalas<br />

ch'uñuyaña.<br />

Qalawijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Qalanijata. Endurecido.<br />

Qala. Piedra.<br />

Qala ira. Cantera.<br />

Qala tiräña. Enmudecer, estarse quedo o embelesado<br />

atónito.<br />

Qala chuymani. Obstinado.<br />

Qalana jiskhakipa jiskharuruña. Dar muchos golpes<br />

con piedra sin soltada.<br />

Qalana jakuch'ukiña. Apedrear soltando la piedra.<br />

Qala qillinkaña. Amontonarias.<br />

Qalaru arusiña. Hablar al que no hace caso de lo que<br />

le mandan.<br />

Qalana qaqhat'äña. Cerrar la puerta con piedras.<br />

Qala pari uma. Agua muy fría.<br />

Qala phurka. Piedra calentada al fuego, con que<br />

cuecen carne y otras cosas.<br />

Qala phurkha. Cosa cocida así.<br />

Qala phurkaña. Cocer así, echando en la olla las<br />

piedras calientes donde está la carne.<br />

Qala chunta. Piedrecita con que juegan a manera de<br />

bolillas.<br />

Qalala. Tartamudo.<br />

Qalala arusiña. Tartamudear.<br />

Qallaña. Ser el primero a hacer. Jupaki qallitu: él fue<br />

que primero me acometió.<br />

Qallaraña. Comenzar.<br />

Qallutäña. Inventar de nuevo.<br />

Qallt'aña. Comenzar de nuevo.<br />

Qallt'aña. Comenzar luego.<br />

Qallarasiña. Comenzar cosa suya.<br />

Qallu. Cordero y dicese de todos los animales y<br />

pájaros. Anuqara qallu: cachorro, &c.<br />

Qallu. La mitad o un lienzo de cualquiera cosa. +<br />

Coserlos: payi qallu ch'ukuthapiña.<br />

Qalluni ch'usi. Frezada listada de alto abajo.<br />

Qallu uta. Casa de mojinetes a dos aguas.<br />

Qallu qallu. Penacho de la cortadera.<br />

Qallu anqari. Diligente, ligero.<br />

Qalluchaña. Trenzar el cabello.<br />

Qallucha. Una trenza de cabello.<br />

Qalluni k'awna. Huevo empollado.<br />

Qallpa qhanuna. Chácara donde acaban de recojer las


Vocabulario de la Lengua Aymara 445<br />

papas en que suelen sembrar quinua.<br />

Qällap'i. Quinua silvestre.<br />

Qamasiña, chapasiña. Tomar sitio para hacer casa.<br />

Qamaña, utkaña. Morar por poco tiempo o descansar<br />

del camino.<br />

Qamasiña. Vivir con alguno.<br />

Qama jamanaki qamaña. Vivir donde le viene bien.<br />

Qamana uru. Todo un día.<br />

Qama. Pecado.<br />

Qamani, juchani. Pecador.<br />

Qamaxtara. Gran pecador.<br />

Qama vel jucha. Negocio.<br />

Qamaxtara. Cargado de negocios.<br />

Qama warira. Idem.<br />

Qamawisa. Desocupado.<br />

Qama waxlli. Alborotador; y el que no acude a las<br />

obligaciones o cargas comunes del pueblo.<br />

Qamaña, tuliña. Ocuparse.<br />

Qamjaña. 3 -ji. Sutikäña: Señalar los oficios y<br />

ocupaciones.<br />

Qamaqi. Zorro.<br />

Qamasa, chupi. Honra.<br />

Qamasani. Honrado.<br />

Qamasa jaqi. Encogido para pedir.<br />

Qamasa ch'uwasilla. Entonadillo.<br />

Qamiri vel qhapaqa. Rico.<br />

Qamiri, justuri. Demonio o falso Dios a quien<br />

adoraban.<br />

¿Qamsa?. ¿Cuándo? ¿En qué tiempo? Adverbio<br />

interrogante.<br />

Qamuta kamanuqaña. 3 -qi. Tantear la carga si podrá<br />

llevarla o sacar y meter lo que mide. Tuphuta<br />

tuphunuqaña. Idem.<br />

Qanasa. Bien molido.<br />

Qäna. Red para pescar.<br />

Qäna janatataña. Echarla.<br />

Qäna jiskutaña. Sacarla.<br />

Qäna ch'ukutxaña. Remendarla.<br />

Qäna. Con algo diferente pronunciación. Montón de<br />

papas o de piedras.<br />

Qänaña. Amontonarlas.<br />

Qanqiña vel kankarpuña. Abrasar mucho al sol o<br />

fuego.<br />

Qanqiña, sumaña. Exceder en algo entre muchos o<br />

hablar recio por parecer vencedor o jactarse de<br />

algo.<br />

Qansaña. Sacar y redimir. Supayuna amparapatha<br />

qansustu: redimió nos de las manos o poder del<br />

demonio.<br />

Qantaña. Poner lazo a los pájaros o vicuñas.<br />

Qanta. El lazo.<br />

Qantuta. Flor colorada larguilla.<br />

Qañawa. Quinua cenicienta.<br />

Qapasu. Raíz de comer.<br />

Qapariña, warariña. Llorar a gritos.<br />

Qapari anataña. Llorar así por azotes o fuerza que se<br />

le hace.<br />

Qapithapisiña. Afligirse.<br />

Qapuña, philuña. Hilar.<br />

Qapukipaña, philukipaña. Hilar con destreza.<br />

Qapu aya. Huso con hilo.<br />

Qaqa. Canas de la cabeza.<br />

Qaqa p'iqiñani. Cano.<br />

Qaqa ali. Salir canas.<br />

Qaqani p'uquni. Entre cano.<br />

Qaqani. Bravo, cruel.<br />

Qaqani luntata. Gran ladrón.<br />

Qaqaña. Quedar sin sentido.<br />

Qaqa uruta lawa. Madera seca.<br />

Qaqa uruta uraqi. Tierra sin pelo de hierbas,<br />

agostada.<br />

Qaqallinka. Cueva que hay en las peñas y hoyo<br />

grande en la tierra.<br />

Qaqaptaña. Encanecer.<br />

Qaqhat'at'äña. Cerrar con piedras.<br />

Qaquña. Raspar, pulir.<br />

Qaqi. Pájaro grande y negro.<br />

Qara. Anchicorto.<br />

Qara qutama. Costal grande.<br />

Qaracha. Sarna.<br />

Qarachaña. Dar sama. Usase con transición:<br />

qarachitu.<br />

Qarachana t'urusuta. Consumido de sarna.<br />

Qaracha makhatitu. Pegarse la sarna.<br />

Qaracha makhatäña. Pegarla a otro.<br />

Qaracha alitu. Dar sarna.<br />

Qarquña. Desterrar.<br />

Qarqurpäña. Desterrar.<br />

Qarqusuña. Desterrar sacando del pueblo o casa.<br />

Qari. Interjección del que pide.<br />

Qari naru churitha. ¡Ea! Dame.<br />

Qari atamita. ¡Ea! Dime.<br />

Qariña, saykuña. Cansarse. Usase con transición:<br />

qaritu.<br />

Qarijaña. Cansarse.<br />

Qarijitu. Qarpaña. Regar.<br />

Qarpakipaña. Regarlo todo.<br />

Qaruma. Listas a los lados de las camisetas de los<br />

indios.<br />

Qasaña. Soldar, tapar lo hendido, remendar o pegar.<br />

Qasathapiña. Soldar.<br />

Qata jaru. Amargo.


446 Ludovico Bertonio<br />

Qatjaña, jarujaña. Amargar.<br />

Qata qura. Hierba amarga.<br />

Qatachilla. Una estrella nebulosa en la Vía Láctea o<br />

las estrellas sobre la nebulosa.<br />

Qatari. Víbora grande.<br />

Qatatiña, aullaña. Arrastrar.<br />

Qatatisiña. Arrastrarse uno a otro.<br />

Qatatit'asita, q'ipixarusita. Apesgado con la mucha<br />

carga.<br />

Qatatintaña. Meter arrastrando.<br />

Qatatsuña. Sacar arrastrando. Sullusuña. Idem.<br />

Qatatxaruña. Cargarse mucho.<br />

Qasiwi phaxsi. Mes en que hacen fiesta por la<br />

cosecha y aquí suelen ser por junio.<br />

Qata. Preposición "por". Romaqata saraña: pasar por<br />

Roma.<br />

Qatana. "En", preposición. Lunes vel martes qatana:<br />

en lunes o martes y así de otros tiempos.<br />

Qatatha. "Después''. Lunes qatatha: después de lunes.<br />

Qataru. Después. Ut Supra.<br />

Qata amka. Papa que echada en la olla no cuece y<br />

sembrada no da fruto, aunque nace.<br />

Qawaña. Allegar la tierra a las matas de las papas<br />

para que crezcan.<br />

Qawakataña. Idem.<br />

Qawä. Lo postrero del pueblo: marka qawä; de la<br />

casa: uta qawä.<br />

Qawat'a. Idem.<br />

Qawä qachi. Extranjero que no reconoce señor.<br />

Qaxuntaña. Encajar hueso desconcertado, &c.<br />

Qaxuraña. Fregar.<br />

Qaxuña. Sobar.<br />

Qaxurtxaña. Quitarse la corteza o lo que está pegado.<br />

Qawka. Un chamelico grande.<br />

Qawina, jumana, alu. Hermano menor de la mujer,<br />

cuando le llama por regalo.<br />

Qawiña. Mojinete de la casa.<br />

Qawiñanchaña. Hacer casa con mojinete.<br />

Qawisiña. Jugar a las argollas.<br />

Qawitu. Cadalecho, barbacoa para dormir.<br />

Qawlla. Idem: kunka. Pescuezo, cuello.<br />

Qawra. Carnero de la tierra.<br />

Qawrä jichu, ch'illiwa jichu. Duro y tieso, con que<br />

hacen petacas, escobas, &c.<br />

¿Qayqa?. ¿ Cuánto? ¿Cuántos?<br />

¿Qayqatha?. De cuánto acá? o ¿De aquí a cuánto?<br />

¿Qayqa juch'a?. ¿ Qué tan grande es?<br />

¿Qayqa, jukha?. ¿Cuánto es?<br />

Qayqasa. Todo cuanto o todos cuantos.<br />

Qayqa jaqisa mapinini. Todos cuantos fuere posible<br />

irán.<br />

Qayqa churatasa jani iyasiriksmati. Por mucho que<br />

me des, no haré lo que pides.<br />

Qayqas qayqachata. Contar como uno quiere.<br />

¿Qayqapa?. ¿Cuánto ha?<br />

Qichimaña vel aywijraña. Esparcirse, andar perdidos<br />

muchos en diversas partes.<br />

Qichimaña. Ser causa o hacer que muchos anden<br />

desparramados y fuera de sus pueblos.<br />

Qich'imäña. Gastar, consumir la hacienda en alguna<br />

cosa.<br />

Qichuya. Idem: jaylli. El canto que suelen usar<br />

cuando se juntan muchos a coger vicuñas o<br />

venados o cuando se dividen en bandos para<br />

representar una batalla fingida, comenzando uno y<br />

siguiéndole al mismo tono los del mismo bando.<br />

Qichuyaña vel aylliña. Cantar al modo dicho.<br />

Qichi, jiski, sap'a. Adverbio. Bien, aunque no se usa<br />

sino en cosa de paredes o cercas.<br />

Qichipacha pirqaña. Hacer la pared muy bien hecha.<br />

Qichiña. Sacar agua con algún mate o escudilla y<br />

también otras cosas menudas como quinua, trigo,<br />

&c.<br />

Qichusuña. Idem. Más propio.<br />

Qichintaña. Meter esas cosas dentro de algo.<br />

Qichikipaña. Pasar o derramar esas cosas de una<br />

parte a otra.<br />

Qichirpäña vel qichimukuña. Derramar por ahí esas<br />

cosas.<br />

Qilu. Cojo.<br />

Qilun qiluntaña. Cojear. Vid supra: qiwa.<br />

Qilla, jayra, jiqhalla, sampa, qimara. Perezoso,<br />

flojo, parapoco.<br />

Qillasña, jayrasña, sampasña vel jikhallataña,<br />

qhimarataña. Emperezar.<br />

Qillasäña, jayrasäña. Hacer o ser causa que otro<br />

pierda tiempo.<br />

Qillampi. La mata de las papas cuando está muy<br />

crecida.<br />

Qillampi. Un mozo o moza de edad florida.<br />

Qillampitanwa, thutumpitanwa kusisiskatana:<br />

estamos en la edad florida, holguémonos.<br />

Qillaya. Idem: ancha alasiri. Mercader que vende<br />

mucho, grande rescatador o gatera.<br />

Qillaya. Hierro de castilla.<br />

Qillaya wiska. Cadena de hierro.<br />

Qillaya qhawa. Cota o arnés.<br />

Qillqaña. 3 -qi. Es propiamente afeitar, pintar o<br />

rascuñar o dibujar al modo de indios que pintan los<br />

cántaros y otros vasos.<br />

Qillqaña. Escribir como hacen los españoles.<br />

Qillqa. La carta, lo escrito.


Vocabulario de la Lengua Aymara 447<br />

Qillqaqaña. 3 -qi. Mirar a uno como escribe o dibuja,<br />

para aprender.<br />

Qillqach'ukiña. Escribir mal como los aprendices.<br />

Qillqawaqtaña. Quedarse por asentar o escribir en el<br />

padrón, habiéndose escrito los demás.<br />

Qillqawäsña. Escribir mal sin que sea de provecho o<br />

pintar a poco más o menos.<br />

Qillqajaña. Escribir o pintar para ganar algo y es más<br />

propio qillqajasña.<br />

Qillqajaña. Ayudar a escribir o pintar, haciendo uno<br />

un poco, otro otro poco.<br />

Qillqaxaña. Volver a escribir.<br />

Qillqaxäña. 3 -xi. Imitar o remedar la letra de otro,<br />

como hacen los aprendices.<br />

Qillqaxaruña. Comenzar a escribir algo.<br />

Qillqaxataña. Idem. Y también añadir sobre lo escrito<br />

o corrigiendo o añadiendo lo que es menester.<br />

Qillqajraña. Escribir, enviar cartas a diversas partes.<br />

Qillqaxtaña. Estar divididas las letras unas a un lado<br />

de alguna cosa y otras a otro.<br />

Qillqamukuña. Escribir más de lo que era menester.<br />

Qillqanaqaña. 3 -qi. Lo mismo que qiliqach'ukiña.<br />

Escribir mal.<br />

Qillqaniña. Ir a escribir.<br />

Qillqanuqaña. Escribir muchas cartas o muchas<br />

razones en sola una carta.<br />

Qillqanuqtaña. Haber muchas nubes en el cielo.<br />

Laqhampuru qinaya qillqanuqti.<br />

Qillqamaña. Asentar, escribir a uno en el padrón o<br />

lista. + Y también escribir entre renglones o añadir<br />

a lo escrito.<br />

Qillqakaña. Estar escribiendo.<br />

Qillqhakiña. Idem.<br />

Qillqaskaña. Idem.<br />

Qillqakipaña. Trasladar. + Y también escribir unas<br />

cosas y dejar otras.<br />

Qillqakipa qillqaruruña. Escribir y reescribir<br />

muchas veces una misma cosa.<br />

Qillqakiptaña. Demudarse el rostro de uno por algún<br />

accidente.<br />

Qillqaraña. Lo mismo que qillqakipaña, trasladar, que<br />

es como quitar de un papel, para ponerlo en otro.<br />

Qillqaranaña. Escribir un renglón o pintar un<br />

romano, &c.<br />

Qillqaranttaña. Estar entremetida un color o entrar en<br />

el campo de otra, como acontece en los romanos.<br />

Laramam q'illu qiliqarantti: estar el amarillo sobre<br />

azul.<br />

Qillqaranttäña. Pintar un color sobre otro. Laramaru<br />

q'illu qillqaranttama: da o pinta de amarillo sobre<br />

azul.<br />

Qillqarpäña. Escribir con presteza alguna cosa o<br />

trasladando o de memoria.<br />

Qillqarukiptaña. Estar todo embebecido en escribir.<br />

Qillqäsña. Hacer que le escriban algo o dejarse<br />

afeitar.<br />

Qillqantäsña. Hacerse escribir, empadronar, &c.<br />

Qillqaskipaña. Escribir más de lo que conviene o de<br />

lo que es.<br />

Qillqasthaqaña. Dar una carta o presentar una<br />

petición para que la lea a alguno.<br />

Qillqusuña. Borrar alguna cosa de las que están<br />

escritas.<br />

Qillqusu qillqantaña. Borrar lo escrito y volverlo a<br />

escribir.<br />

Qillqt'aña. Escribir algo cuando es poco.<br />

Qillqathapiña. Escribir muchas cosas, juntándolas en<br />

un mismo libro o papel. + O sumar las partidas de<br />

las cuentas.<br />

Qillqathapitaña. Escribir muchos juntos en una mesa<br />

o casa.<br />

Qillqathapi qillqaruña. Juntar muchas cosas y<br />

escribirlas.<br />

Qillqathaltaña. Comenzar a escribir muchos juntos.<br />

Qillqatataña. Declarar algo muy bien todo por<br />

escrito. + O darse prisa a escribir. + O comenzar a<br />

extenderse mucho más lo escrito de lo que se<br />

imaginaba.<br />

Qillqutusnuña. Salirse afuera el que se había<br />

empadronado, diciendo que no quiere estar en<br />

aquel padrón o memoria.<br />

Qillqutaña. Comenzar a escribir algo.<br />

Qillquta qillqanuqaña. Escribir y descansar un poco<br />

y volver a escribir.<br />

Qillqasña. Afeitarse o embadurnarse con algún color.<br />

+ Y también escribir algo para si.<br />

Qillqasita Sulasita, phiskusita, lluch'usita.<br />

Participios. Pintado, afeitado así.<br />

Qillqata aru. Mentira bien compuesta que parece<br />

verdad. + Aru qillqakamana, laka qillqakamana<br />

jani aruna aruchiri: componedor de mentiras.<br />

Qillinqaña. Amontonar piedras, barro, tierra, &c.<br />

Qillinqathapiña. Idem.<br />

Qillinqaña. 3 -qi. Saywaña, chutaña. Mojonar las<br />

tierras con montones de piedras.<br />

Qillinqa, saywa, chuta. El montón de piedras puesto<br />

por mojón.<br />

Qillinqa saywa pukarakiyna. "Metaphorece".<br />

Amparo, defensor, refugio, padre, &c. son<br />

renombres o requiebros que dicen a uno en quien<br />

hallan todo amparo.<br />

Qimara. Flojo, perezoso. Vide: qilla.


448 Ludovico Bertonio<br />

Qimara vel thujsa. Hediondo.<br />

Qimillu. Una raicilla de comer negra, aunque es más<br />

ordinaria comida de puercos.<br />

Qimillu khistuña vel manq'aña. Comer o mascar<br />

esta raicilla. + Anqu chara qimillu: dicen a un niño<br />

que tiene las piernas delgadas.<br />

Qinaku. Los bienes muebles de casa, las ollas, los<br />

vestidos, la comida.<br />

Qinakunaka. Idem, en plural.<br />

Qina qina, p'iya p'iya, lutu lutu. Cosa muy<br />

agujereada.<br />

Qïnasiña, tuwanasiña, jakisiña. Adquirir hacienda,<br />

cualquiera que sea, con trabajo.<br />

Qinaña, kichuña. Idem: amajasña. Activos. Tener<br />

cuidado de alguna cosa como se hará. Taqi qïnama:<br />

discurre bien por todo como se hará bien esto.<br />

Qïnarapiña. Idem: kichurapiña. Tener cuidado de las<br />

cosas de otro. Manq'asa, isisa, qullqisa,<br />

qïnarapismawa: tengo cuidado de darte de comer y<br />

vestir y plata que gastar.<br />

Qina qina pinqullu. Flauta de caña.<br />

Qinaya vel llantuya. La nube.<br />

Qinayanaqaña, llantuyanaqaña. Estar el cielo algo<br />

nublado.<br />

Qinayaxataña vel llantuyaxataña. Estar la nube<br />

sobre o en derecho de alguna cosa.<br />

Qinayaña, llantuyaña. 3 -iyi Estar el cielo nublado,<br />

aunque no del todo cubierto.<br />

Qinaya laqhampuru lluch'ukipti, lluch'ukipi,<br />

apakipti apakipi, ch'ukuti ch'ukukipti. Estar<br />

todo el cielo cubierto de nubes.<br />

Qinayaxataña. Hacer sombra la nube estando sobre<br />

algo.<br />

Qinaya wawamakitwa, urpu wawamakitwa, jani<br />

ancha thaxtititati. Mira que soy tu hijo único y<br />

mortal, no quieras reñirme tanto; mira que puedo<br />

irme y desaparecerme.<br />

Qinallt'iña. Cubrir la nieve todo el suelo. + Khunu<br />

pampa qinalit'i. Idem: pampa khunu qinalit'itawa:<br />

todo el campo está cubierto de nieve. + Amka<br />

khunu qinalit'itawa: todas las papas están cubiertas<br />

de nieve.<br />

Qinarit'iña. Idem.<br />

Qincha. Estera de totora atada o travada con soga de<br />

ichu o con cordel de lana.<br />

Qinchaqaña. Poner una estera de estas para reparar el<br />

aire o en su lugar poner una manta o frazada.<br />

Qinchakipaña. Poner estera o cortina alderredor de la<br />

cama o de otra cosa.<br />

Qinchaxataña. Ponerla encima.<br />

Qinturä vel llanqa llanqa. Hierba que llaman<br />

romaza, aunque la raíz se llama qinturä y las hojas<br />

llanqa llanqa.<br />

Qiñuqä. Un pájaro de la laguna, de color frailesco.<br />

Qipa. La trama de la tela.<br />

Qipanchaña. Ir tramando o tejiendo.<br />

Qipantaña. Idem: meter el hilo dentro del urdiembre.<br />

Qipa jiskusuña. Sacar el hilo con que van tramando.<br />

Qipa jiskantaña. Meterle.<br />

Qiqiqiña. Comenzar a espigar el maíz, trigo, &c.<br />

Qirari. Broquel o adarga. Y por metáfora llaman así a<br />

la persona de quién son amparados.<br />

Qirari, pukara, qillinqa, saywa kiynajatawa. Tú<br />

eres todo mi amparo y refugio.<br />

Qirarit'asña vel yamparut'asña. Abroquelarse,<br />

adargarse y también vestirse de librea para danzar<br />

o jugar en fiestas.<br />

Qirari. Pospuesto a nombres de vestidos, significa<br />

sucio. Isi qirari, sombrero vel phant'a qirari: uno<br />

que tiene el vestido muy sucio o mugriento.<br />

Qiri. Postillas que salen en los labios y en otras partes<br />

del cuerpo y también la llaga con su costra que<br />

resulta de algún golpe.<br />

Qirimanti. Especialmente o con más verdad. + Juma<br />

qïrimanti luntatawa: tú especialmente eres ladrón.<br />

Qïritki vel qirimantiki. Idem.<br />

Qirit'aña. Salir postilla. Lakha vel jarichi qirit'itu.<br />

Qirichaña. Llagar a otro.<br />

Qirixtara. Lleno de llagas o de postillas. + Lakha qiri:<br />

el que tiene postillas en la boca.<br />

Qiri chawlla. Un pescadillo escamoso o como<br />

sarnoso.<br />

Qiri. La escama del pescado.<br />

Qiri k'axuraña. Escamar vel aparaña.<br />

Qirqiña. Una multitud o bullicio de animales u<br />

hombres.<br />

Qiri qhiri vel putu. El fogón para guisar.<br />

Qiru. Vaso para beber, de madera o plata, de<br />

cualquiera hechura que sea. + Akilla: es lo mismo<br />

si es de plata o como taza.<br />

Qirukamana. Oficial de vasos. + Q'ara qiru: vaso que<br />

no tiene labor ninguna. + Katari qiru: que tiene por<br />

asilla un león. + Wak'asja qiru: vaso que tiene<br />

como una cinta o taja en medio. + Chäntaqata qiru:<br />

vaso que en los extremos tiene encajado estaño.<br />

Qirpinaqaña. 3 -qi. Chankanaqaña, tawinaqtaña,<br />

laykunaqtaña. Andarse cayendo el enfermo o<br />

borracho.<br />

Qirpix qitpixtaña, chankax chankaxtaña, tawll<br />

tawiltaña, laykux laykuxtaña. Caminar así<br />

bambaleando.<br />

Qirputaña, withutaña, lat'utaña. Comenzar a andar


Vocabulario de la Lengua Aymara 449<br />

el niño o el enfermo.<br />

Qisa manq'araqaña. Comer lo que le dieron en arras<br />

para casarse y después no querer casarse.<br />

Qisima. Hollín. + Chuqi qisima: azufre derretido. +<br />

Sirsuqina: es el azufre por derretir o su espuma.<br />

Qisimanchaña. Tiznar con hollín.<br />

Qisimakipaña. Idem.<br />

Qinaya ch'ara qisima vel yanamakiwa, jallurijawa.<br />

Están las nubes muy negras señal es que lloverá. +<br />

Ch'ära qisimaki, laq'a laq'aki, kawkiki juti: viere<br />

una infinidad de hombres, ganado, &c.<br />

Qispiña, jakaña, pukuña allqaña. Librarse,<br />

escaparse. Y es de notar que en este vocablo<br />

aquella sílaba -qis, casi se pronuncia sin i, como si<br />

hubiésemos de escribir qys solamente. Y esto se<br />

entiende también en todos sus compuestos.<br />

Qispäña. 3 -ay vel -iy vel qispiyaña. 3 -iy. Activo.<br />

Librar a otro.<br />

Qispi. Cosa resplandeciente como vidrio o cristal.<br />

Qispi lirpu. Espejo.<br />

Qispi qala. Piedra preciosa.<br />

Qisña. Una hierbecita que sirve de teñir azul y tiene la<br />

misma pronunciación que los dos vocablos<br />

procedentes.<br />

Qispikucha pakisma. Mira no quiebre el vidrio.<br />

Porque se usa también en esta significación<br />

posponer al nombre y interponer al verbo.<br />

Qiswa aru. Lengua quechua o del inca.: "Eiusdem<br />

pronuntiationis".<br />

Qisraña. Idem: Malaña. Disfrustranse el color de la<br />

ropa o del rostro por enfermedad u otro accidente.<br />

Qisraña malaña. "metaphorice". Descaecer de su<br />

prosperidad, vivir sin los oficios o dignidades que<br />

tenía. Diosakiwa jani qisriri jani maliri. Solo Dios<br />

es el que no se muda, ni pierde un punto de su<br />

felicidad.<br />

Qisa vel Wajcha. Miserable, abatido de todos,<br />

desamparado.<br />

Qisamiña vel t'uqimaña. Vivir desamparado.<br />

Qisachaña. Desamparar a alguno, no tener cuidado de<br />

acudirla. Diosana arupa waqaychasma janipi Dios<br />

qisachiriktamti: si guardaras la ley de Dios, no te<br />

desampararía, siempre te acudiría.<br />

Qisachaña. Agraviar a otro.<br />

Qisaxaña, wajchaxaña. Vivir en mucho desamparo y<br />

miseria, estos dos verbos o nombres son<br />

compañeros y siempre que lo son se antepone.<br />

Wajcha.<br />

Qiska vel chillisawa. Una piedra con que trasquilan el<br />

ganado y cortan carne.<br />

Qiskana Jama kharitu jumana aruma. Tus palabras<br />

me han cortado o traspasado el corazón. Chillisä<br />

jama p'achitu lakhama. Idem: penetrado me han.<br />

Qisti vel q'añu. Sucio, por no lavarse en muchos días.<br />

Qistikipaña. Ponerse sucio.<br />

Qisuraña, q'asparaña. Chamuscarse cualquier cosa.<br />

Qisurasiña. Idem.<br />

Qisuräña. Chamuscar al fuego lo que no está bien<br />

pelado y cosas semejantes.<br />

Qisuña. Dejar de comprar o de recibir por no<br />

contentarse de la hacienda o cosa que quería.<br />

Qisuña. Recusar al juez por miedo que no alcanzará<br />

justicia. Y así de otras cosas.<br />

Qisi chawlla. Pescado que llaman boga. Y se<br />

pronuncia como dijimos arriba, sin u y sin e.<br />

Qisintü, umantü. Son dos hermanas con quien pecó.<br />

Tunüpa, según se cuenta en las fábulas de los<br />

indios.<br />

Qisintü. Otra especie de bogas.<br />

Qiswaña, jaylliña, kawaña. Bailar una rueda de<br />

hombres entreverados con mujeres o solas mujeres<br />

entre sí.<br />

Qiwcha qiwcha silluni. Uno de largas uñas.<br />

Qiwcha qiwcha lap'ani. Gran piojoso. + Lap'a<br />

qiwcha qiwcha vel Lap'axtara. Idem: Ch'iñi qiwcha<br />

qicha: lleno de liendres.<br />

Qi. Es interjección de uno que se enfada, de que otro<br />

se entremeta cuando habla con otro. Jumaqi<br />

jithiqama: que dices o sabes tú lo que dices;<br />

desvíate de aquí, no hables más.<br />

Qiwña. Un árbol tan grande casi como el que llaman<br />

qiswar y qulli, muy bueno para leña carbón. +<br />

Ampara qiwña: uno de manos gruesas. Kayu<br />

qiwña: de pie muy gruesos o gordos.<br />

Qiwa janq'u, qilu, kayupilla. Cojo que tiene una<br />

pierna menor que otra o que cojea por enfermedad<br />

que tiene.<br />

Qiwa chara. Idem.<br />

Qiwal qiwaltaña, janq'ul janq'ultaña, qilun<br />

qiluntaña. Cojear.<br />

Qixayu vel kunka qixayu, kunka ch'aja, saxa<br />

amaya. Ronco de la voz.<br />

Qixayutaña vel Amayataña. Enronquecer, úsase con<br />

transición. Qixayutitu vel Kunka ch'ajtitu: estar<br />

ronco.<br />

Qiyalla vel phichaqa. Una espina grande y grueza<br />

que sirve de aguja y de prender el manto en lugar<br />

de pichi.<br />

Qiyalla jamati ch'apijsma, phichaqa jamati<br />

junujsma.<br />

Qiya vel k'ipa. La papa que nace con las demás, pero<br />

quedó debajo de tierra al tiempo de la cosecha.


450 Ludovico Bertonio<br />

Qiyaña. Coger las dichas papas.<br />

Qiyasña. Cogerlas para sí.<br />

Qiyna pukara. Castillo, fortaleza para guarecerse. +<br />

Significa también amparo. Vide: qillinka.<br />

Qiynaki vel inaxa. Quizá por ventura. + Qiynaki<br />

jutachini vel jutiriki: quizá vendrá.<br />

Qiynaki jutimana vel jutirikta vel jutachijaña.<br />

Quizá vendrá o vendrías.<br />

Qiynaxa. Idem.<br />

Qiynapurisina atamajaña. Si a caso llegares, le<br />

dirás, &c.<br />

Qiynakiwa purinisu vel inaxa puririch'ita. Quiza<br />

llegarás; de aquí se sacará el uso de este adverbio.<br />

Qiyta vel thäña vel nayraqata. Preposiciones, delante<br />

-nä vel juma vel jupa vel jaqinaka qiyta. Delante de<br />

mí, de tí, de él, de Pedro, de hombres, &c. no<br />

admite los posesivos -ja, -ma, -pa, -sa, porque no<br />

podemos decir qiytajata como nayraqataja.<br />

Qiytarki. Un pajarillo pardo.<br />

Qulayu, jikhalla. Holgazán.<br />

Quli. Enmarañado, revuelto.<br />

Quli t'awra, quli ñaq'uta. Lana por escarmenar,<br />

cabello por peinar y que casi no se puede aderezar<br />

por estar revuelto. Lo mismo que t'aja.<br />

Qulu ch'uñu vel ch'uñu qulu. Una sola papa hecha<br />

chuño, como si dijéramos un gramo de chuño.<br />

Qullaka, apaqi, watha. Hermana mayor.<br />

Qullakani chinkini. Ambas hermanas mayor y menor.<br />

Qulla. Purga, comida o bebida y cualquier emplasto y<br />

otras medicinas para curar.<br />

Qullaña. Curar al enfermo.<br />

Qullanawi. Enfermo no curado.<br />

Qullakamana. Médico.<br />

Qulläsiña. Dejarse curar.<br />

Qulla. Bebedizo o ponzoña para matar.<br />

Qullani asiru. Culebra ponzoñosa. Jiwäñani. Idem.<br />

Qullaña. Cubrir el fuego con ceniza.<br />

Qullaña. Excelente, cosa prima.<br />

Qullaña. El primero. Nayra. Idem.<br />

Qullanankaña. Ser el primero, estar en primer lugar.<br />

Qullanaña, nayraña, jilaña. Ante todas las cosas,<br />

primeramente,<br />

Qullanaska, chiqanska. Particularmente,<br />

especialmente.<br />

Qullana vel iñacha. Jornalero.<br />

Qullaña maña. Ir por jornalero.<br />

Qullancha. Instrumento de ichu para pescar.<br />

Qullanchaña. Pescar así.<br />

Qullqa, piwra. Troje, almacén para chuño, quinua,<br />

maíz, &c.<br />

Qullqasiña. Guardar en la troje.<br />

Qullqantasiña. Meter en la troje.<br />

Qullqa qullqa. Trojes como las que había en tiempo<br />

del inca para los soldados en cada provincia.<br />

Qullqa wawani. Uno que tiene muchos hijos.<br />

Qullqa jaqi. Ser muchos en una casa, familia o<br />

parentela.<br />

Qulli. Árbol así llamado. Wawa qulli: pimpollo de<br />

este árbol.<br />

Qulli atiqaña. Plantar los pimpollos sin arrancar de la<br />

cepa, sino inclinándolos y metiéndolos.<br />

Qulli tunqu. Maíz casi amarillo, éste ordinario para<br />

las mulas.<br />

Qullmuña. Mascar sin dientes como los viejos. Uma<br />

qullmuri achachi: muy viejo.<br />

Qullmuraña, t'ururaña. Roer.<br />

Qullmukipa, qullmururuña. Roer, volviendo y<br />

revolviendo lo que come.<br />

Qullmukipa mä arusiña. Hablar a prisa como<br />

colérico. Aru qullmunaqaña. Idem.<br />

Qullpa. Salitre.<br />

Qullqi. Plata.<br />

Qullqi miräña. Granjear o tratar con la plata o dar a<br />

logro.<br />

Qullqina mirapa. Logro, ganancia.<br />

Qullqi miräkamana. Logrero o tratante, mercader,<br />

banquero.<br />

Qullqi quriña phut'i. Caja de la limosna.<br />

"Gazophilacium".<br />

Qullqi alasiña. Hacer plata como los mercaderes.<br />

Qullqina alasiña. Comprar algo con plata.<br />

Qullqiru alaxaña. Vender.<br />

Qullqi. Señal que queda después de sanada la llaga.<br />

Qulluña, kuthiña. Dejar de ir o hacer algo por algún<br />

estorbo yapuru quiluña: dejar de ir la chácara, &c.<br />

Qulluwaña. Estorbar a otro.<br />

Qulluña. Neutro. Acabarse, dejar de haber lo que<br />

solía, cesar.<br />

Qulluri, qulluxiri marmi. Mujer que dejó de parir.<br />

Qulluwaña. Destruir, acabar.<br />

Qullu samka. Sueño vano.<br />

Qulluña, qulluwaña. Destrucción.<br />

Qullumiña. Rodar por el suelo llano o cuesta abajo<br />

Qullumi jalaña. Idem.<br />

Qullumarpäña. Echar a rodar.<br />

Qullu. Cerro. Qullu qullu: cordillera.<br />

Qullu wich'inka. Punta del cerro que sale a la mar,<br />

promontorio o el pie del cerro que se extiende<br />

hacia alguna parte.<br />

Qullu ajanu vel parki. Ladera.<br />

Qullu. Montón de algo.<br />

Qulluchaña. Amontonar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 451<br />

Qumi. Mujer estéril o hembra.<br />

Qumitaña. Dejar de poner huevos la gallina por<br />

aquella vez.<br />

Qumphiña. Labrar paños de corte con varias figuras y<br />

labores o sin ellas.<br />

Qumpita isi. Ropa labrada así.<br />

Qumphut'aña. Inclinarse y humillarse.<br />

Qumpi. Oficial de esta ropa.<br />

Qump kamana. Idem.<br />

Qumpiña. Oler bien o mal.<br />

Qumpijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Qumpäña. Hacer oler algo perfumando o echando<br />

olor.<br />

Qunchu. Asiento, haz del vino, &c.<br />

Qunchukama umaña. Beber hasta ver el fondo del<br />

cántaro.<br />

Qunchumpi jallpsuña. Idem.<br />

Quncha. Amigo con quien suele beber y holgarse.<br />

Qunchasiña. Beber con su amigo.<br />

Qunchuxaruña, q'ipixaruña. Cargarse mucho.<br />

Qunchuxarusita. Muy cargado, apezgado con la<br />

carga.<br />

Qunqura vel qunquru. Rodilla.<br />

Qunquraña. Arrodillarse.<br />

Qunqura kayuni saraña. Caminar de rodillas.<br />

Qunquraranaña. Llegarse a alguno, caminando de<br />

rodillas.<br />

Qunqura killpiña. Arrodillarse. Jaqha qunqura<br />

killpiña: arrodillarse con una sola rodilla.<br />

Qunqura qunqura. Tolondrones.<br />

Qunchuya. Es compañero de kayuma, de esta manera,<br />

kayuma qunchuya jachaña: llorar mucho. Uma<br />

qunchuyaki jithi: correr turbia el agua.<br />

Quntaya. Idem: quntuya. Tierra blanca, buena para<br />

enlucir.<br />

Qunturi. Buitre.<br />

Quña. Lana de cordero.<br />

Quña quña. Vello.<br />

Quñama. Pájaro como lechuza.<br />

Qupa jaqi, suxu. Espantajo, máscara,<br />

Qupa vel nina nina. Gusano como luciérnaga.<br />

Qupa, ch'uxña. Color verde.<br />

Qupachaña, qupanchaña. Dar de verde.<br />

Qupachasiña. Verdeguear, comenzar a ponerse verde.<br />

Qupachanuqaña. 3 -qi. Ponerse verde el campo con<br />

los sembrados.<br />

Qupajiri. Cardenillo.<br />

Qupu. Rueda o corrillo de gente.<br />

Qupu qupu utkaña. Estar sentados en corrillos.<br />

Qupuchaña. Hacer poner en rueda.<br />

Qupuchasiña. Ponerse en rueda.<br />

Quphut'aña. Poner cero.<br />

Qupukipña. Idem.<br />

Quputa. Idem: Qupukipata Kallaña. Llevar a alguno<br />

en medio, cuando son muchos acompañándole.<br />

Quqi manq'a. Comida sin la gordura o carne que<br />

suele echarse.<br />

Quqi jaqi. Inocente, casto y también inculpado.<br />

Quqiki utkaña vel jamankaña. Estar en ayunas.<br />

Quway!. ¡Hola! Interjección de personas de autoridad<br />

para llamar.<br />

Quqa. Árbol, cualquiera que sea.<br />

Quqa quqa. Espesura de árboles, arcabuco, montaña.<br />

Quqa jaqi. Salvaje.<br />

Quqana jurmapa. Goma de árbol.<br />

Ququ. Matalotaje, comida de los caminantes o<br />

trabajadores.<br />

Ququña. Comerle.<br />

Ququt'aña. Idem.<br />

Ququchaña. Hacer matalotaje.<br />

Ququchasiña. Hacerle para sí.<br />

Ququt'äña. Dar de comer y por metáfora: azote ququ<br />

t'ämama, significa azotar.<br />

Ququjaña. 3 -ji. Dar de comer.<br />

Ququmaña. Estarse abrasando de calentura o calor<br />

del sol.<br />

Ququmiña. Idem.<br />

Ququtuwa. Paloma torcaz.<br />

Qukuraña, apiraña. Espulgar los piojos, limpiar<br />

trigo, &c.<br />

Qura. Hierba del campo inútil.<br />

Quraña, quraraña. Desherbar.<br />

Qurusuña. Idem.<br />

Qura yapu ati, atiji, atipi, jaychji. Ahogar la mala<br />

hierba al sembrado que va saliendo.<br />

Qurana yapu alikipäña. Idem: jink'äña. Dejar de<br />

desherbar la chácara y perderse.<br />

Quratamakankaña. "Metaforice", soy doctrinado de<br />

tí.<br />

Qurari. Orín, moho, mohoso.<br />

Qurari t'anta. Pan mohoso, &c.<br />

Qurarit'aña. Tomarse de orín.<br />

Quriña, tantaña. Juntar.<br />

Qurithapiña. Idem.<br />

Qurisiña. Juntarse de diversas partes cosas animadas<br />

e inanimadas, -ru. Neutro.<br />

Qurisiña. Activo. Juntar para sí.<br />

Quriña. Caja o lugar para guardar lo que se junta.<br />

Qurina. Merienda que se da a los que trabajan o a los<br />

jornaleros.<br />

Qurinäña. Dar merienda a los jornaleros.<br />

Qurinaña. Merendar los jornaleros.


452 Ludovico Bertonio<br />

Qurintu. Vocablo corrupto, plata que llaman corriente<br />

y sirve de moneda.<br />

Qurpaña. Mojonar las tierras.<br />

Qurpa. Límite, mojón.<br />

Qurpa sät'äña. Mojonar, levantando alguna piedra.<br />

Qurpasiña, jut'isiña. Idem.<br />

Qurpajaña. 3 -ji. Idem.<br />

Qurpasiña. Apartarse de la amistad de alguno, -mpi.<br />

Qurpajaña. 3 -ji. Apartar a alguno de su amistad.<br />

Acusativo.<br />

Qurpani thiyani arusiña. Hablar sin dejar nada del<br />

negocio que trata.<br />

Qurpa. Huésped; y cualquiera que acude a comer a<br />

casa ajena.<br />

Qurpa puritu. Tener huésped.<br />

Qurpa uta. Mezón, hospital.<br />

Qurpachaña. Hospedar.<br />

Qurpachasiña. Dar de comer haciendo banquete para<br />

los comvidados.<br />

Qurpachasiña. Banquete, convite.<br />

Qururu. Ombligo.<br />

Quta. Mar, laguna, charco.<br />

Quta quta. Muchos charcos juntos.<br />

Qutawat'aña. Neutro. Encharcarse la tierra. Uraqiru<br />

wila qutawat'atawina: la sangre que corría<br />

encharcaba la tierra.<br />

Qutawt'aña. Idem.<br />

Quta lakha. Orillas del mar.<br />

Qutaru sat'iña. Hundirse en el mar o laguna. Neutro.<br />

Quta sat'itu. Activo con transición. Hundir la mar a<br />

alguno.<br />

Quta uxi vel mathapi. Hacer ondas la mar o laguna.<br />

Quta qhulltu. Bramar la mar.<br />

Quta wañanti, jithinti. Menguar la mar.<br />

Quta quta ampara. Palma de la mano. Mejor es<br />

ampara quta quta. Y también dicen kayu quta quta,<br />

la planta del pie.<br />

Qutama. Costal. + Jaqhukipaña llint'akipaña: volverle<br />

de dentro afuera.<br />

Qutu. Montoncillo de cualquiera cosa. Amka qutu<br />

amkaqä: montoncillo de papas.<br />

Qutupacha utkaña. Estar amontonados los hombres,<br />

&c.<br />

Qutu marka. Pueblo pequeño, aldea.<br />

Qutuchaña. Amontonar.<br />

Qututhapiña. Idem.<br />

Qutu qutu. Montoncillos juntos.<br />

Qutu qutu ñaq'uta jik'iña. Arrancar mechones de<br />

cabellos.<br />

Qutuña, anakiña. Llevar buen número de ganado o<br />

de personas y compónese como el verbo anakiña.<br />

Qütaña, q'axtaña. Tronar.<br />

Qütaña. Hacer tronar.<br />

Qütaña. Hacer ruido la llama.<br />

Qütaña. Quemar algo.<br />

Quxu. Coyuntura de los huesos.<br />

Quxu quxu. Tolondrones de las cosas que no están<br />

bien molidas.<br />

Quya vel t'alla. Mujer principal, gran señora, casada o<br />

por casar, reina, &c.<br />

Quya, pospuesto a qhatu. Amigo del mercado, ir a<br />

menudo a él.<br />

Quyllu. Blanco. Dícese de la lana y papas blancas:<br />

puma quyllu amka, quyllu allpaqa.<br />

Quyrari. Lo mismo que qurari, moho o mohoso.<br />

Quyru. Nube de los ojos. Vide: qhuti.<br />

Quysu. Adverbo. Espaciosamente.<br />

Quysuki saraña. Dicen también sara quysuña. Idem:<br />

y es cuando uno anda con su llaquta bien puesta,<br />

como hombre grave.<br />

Quytu jupa. Quinua cenicienta.


Vocabulario de la Lengua Aymara 453<br />

QH<br />

Qhacha ch'uñu. Chuño recién hecho aun no bien<br />

seco.<br />

Qhach'a jucha. Incesto.<br />

Qhach'a. Incestuoso.<br />

Qhach'asiña. Incestuar.<br />

Qhach'aña. Incestuar.<br />

Qhach'a. Pecado nefando entre mujer y mujer.<br />

Qhach'aña. Cometerle con alguna mujer.<br />

Qhach'asiña. Pecar así.<br />

Qhachulara. Manada o tracalada de ovejas de la<br />

tierra.<br />

Qhachujasiña. Deshollarse.<br />

Qhachuña. Arrastrar el vestido, andando u otra cosa.<br />

Qhachurpäña. Limpiar la tierra someramente con<br />

algo.<br />

Qhajaña, jarajaña. Deshacer pared.<br />

Qhanxjaña. 3 -ji. Deshacer.<br />

Qhajaqaña. 3 -qi. Desviar alguna piedra o quitarla<br />

deshaciendo pared o quebrarla.<br />

Qhanjsuña. Sacar piedras o libros de entre otros, &c.<br />

Qhajarpäña. Deshacer a prisa.<br />

Qhajantaña. Entremeter.<br />

Qhajaranttaña. Meterse por la espesura de la gente o<br />

árboles.<br />

Qhajaqtaña. Quitarse lo enlucido de la pared,<br />

descostrarse.<br />

Qhajasiña. Sacar piedras o lena entre otras.<br />

Qhajuthaltaña. Saltar o descostrase lo enlucido, &c.<br />

Qhalliwaña. Querer más y más.<br />

Qhalliraqaña, jilluraqaña. Ranchear.<br />

Qhamäña. Espiar, atalayar.<br />

Qhamäña, philuña. Buscar vidas ajenas inquietando.<br />

Qhäña, khatataña. Escarmenar.<br />

Qhamiyaña. Idem.<br />

Qhamiyiri, mich'uri. Atalaya, espía, fiscal que mira.<br />

Qhana. Luz.<br />

Qhanachaña. Alumbrar y declarar.<br />

Qhananchaña. Idem.<br />

Qhanantaña. Entrar luz.<br />

Qhanantäña. Meter luz.<br />

Qhanaptaña. Aparecer luz.<br />

Qhanatataña. Idem.<br />

Qhanaptxaña. Alegrarse el que estaba triste, mejorar<br />

el enfermo.<br />

Qhanawaña. Manifestarse.<br />

Qhanawaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Qhanawiri paxsi. Luna nueva.<br />

Qhanawarapiña. Aparecer.<br />

Qhanaru apsuña. Sacar a luz.<br />

Qhanawisaxaña. Oscurecerse.<br />

Qhanaki. Claramente.<br />

Qhanaña. Claramente. )( Manqhitha: secretamente.<br />

Qhantaña. Amanecer.<br />

Qhanutakiña. Estar al sol.<br />

Qhanamanaña. Estar perplejo o hablar con<br />

perplejidad.<br />

Qhana paqu. Cerrajas.<br />

Qhanqhallpichasiña. Henchirse de sama.<br />

Qhanqhallu. Hueso con que juegan a la taba.<br />

Qhanqhalluña. Jugarla.<br />

Qhanqhallusiña. Idem.<br />

Qhanchara. Aspero o sucio.<br />

Qhanchara qala. Piedra áspera.<br />

Qhanchara isi. Vestido áspero.<br />

Qhapaqa. Rey o señor. Es vocablo antiguo que ya no<br />

se usa en esta significación.<br />

Qhapaqa kankaña. Reino.<br />

Qhapaqa wila. Sangre real.<br />

Qhapaqa suti. Nombre real o soberano tremendo.<br />

Qhapaqa. Rico.<br />

Qhapaqaptaña. Enriquecerse.<br />

Qhapaqakiptaña. Idem.<br />

Qhapachaña. Enriquecer.<br />

Qhapaqa jakhuthaltaña. Venir a ser rico.<br />

Qhapaxtaña. Ajustarse. Aka isi qhapaxtitu: ésta ropa<br />

me viene al justo.<br />

Qhapaxthaptaña, t'alaxnuqtaña. Ser de una medida.<br />

Qhapaxnuqtaña. Idem.<br />

Qhapaxranttaña. Entrar muy dentro la lanza, espada,<br />

cuchillo, &c. hiriendo.<br />

Qhaphit'aña. Abajar cubriendo un plato con otro.<br />

Qhapaña. Comer manzanas y otras cosas así.<br />

Qhap'aña, thap'aña. Remendar.<br />

Qhaqhaxtaña, pakijasiña. Quebrarse algo, de barro o<br />

madera.<br />

Qhaqhakipaña. Torcer o volver los brazos a las<br />

espaldas.<br />

Qharqhat'aña. Acezar, ijadear.<br />

Qhara, maylluru. Mañana.<br />

Qhara jurpi. Mañana o es otro día.<br />

Qharäña, jayp'uwaña. Pedir importunamente.<br />

Qhata. La curva parte contraria a ja rodilla.<br />

Qhatamiña. Darse mucha prisa en algo. ¿Kunapiniki<br />

sara, qhatamiña? ¿por qué te das tanta prisa en<br />

andar?<br />

Qhatathapiña. Ensartar a muchos.<br />

Qhatiña. Estar la comida en su punto cocida o asada.<br />

Qhatäña, qhatiyaña. Cocer la comida o asarla hasta<br />

su punto.


454 Ludovico Bertonio<br />

Qhati. Papas cocidas.<br />

Qhatita isi. Ropa teñida.<br />

Qhatäña. Teñirla.<br />

Qhatijaña. 3 -ji. Abrasarse de calor o de calentura o<br />

por haber comido ají, pimienta, &c.<br />

Qhatikipäña. Activo. Abrasar al modo dicho.<br />

Qhatikipiyri, awtijaña. Hambre muy grande canina.<br />

Manq'atha chuyma qhatikipitu. Idem.<br />

Qhatikiptaña. Salir de bobo.<br />

Qhatu jaqi. Rescatador que compra mucho.<br />

Qhatuni jaqi. Idem.<br />

Qhatu. Mercado o plaza.<br />

Qhataña. Alear el halcón sin menearse o sin volar<br />

como cuando quiere abalanzarse.<br />

Qhawllu vel qhallmu. Papas medio cocer o asar.<br />

Qhawlluraña. Comer o roer lo cocido de la papa.<br />

Qhawllu ut'ata, qhallmüt'ata. Idem: ch'uqi ut'ata.<br />

Papas o membrillos a medio cocer,<br />

Qhawñu, k'ayru. Liwi de los indios.<br />

Qhawñusiña. Jugar con él.<br />

Qhawri. Raíz de la totora.<br />

Qhawsaña, llumchiña, aywiña. Ir muchos juntos.<br />

Qhawsatataña. Esparcirse muchos y por ser verbo de<br />

movimiento admite todas las partículas del verbo<br />

aywiña. Que pusimos al principio de esta segunda<br />

parte.<br />

Qhawa. Camiseta de indio, funda o vaina de otras<br />

cosas.<br />

Qhawat'aña. Vestírsela.<br />

Qhawat'äña. Vestirla a otro.<br />

Qhawat'asiña. Vestírsela así.<br />

Qhawasuña. Quitársela.<br />

Qhawasusiña. Idem.<br />

Qhawllusnuña. Idem.<br />

Qhawsuwaña, qhawllusuwaña. Quitarla a otro:<br />

qhawarpäña. Idem.<br />

Qhawantaña, qhawantasiña. Ponerse la camiseta o<br />

casaca. Espada qhawsuwaña: desenvainar.<br />

Asirujama qhawsuña: renovarse como la culebra,<br />

dejar la mala vida<br />

Qhawtata. La abertura por donde sacan la cabeza<br />

vestiéndose.<br />

Qhawa ch'ä. Cruel, rasga camisetas como quien se<br />

embravece.<br />

Qhaxsi. Verguenza y afrenta y pudenda "animalium".<br />

Qhaxsisiña. Avergonzarse.<br />

Qhaxsichaña. Afrentar.<br />

Qhaxsi tukuña. Quedar afrentado.<br />

Qhaxsisäsiña. Temer la afrenta. Janchipa qhaxsisäsi:<br />

avergüenzase de parecer por andar mal vestido.<br />

Qhaxsini. Vergonzoso.<br />

Qhaxsiwisa. Desvergonzado.<br />

Qhayqa, uri. Bravo, airado.<br />

Qhayqhaña. Dañarse el vino.<br />

Qhayqhakiptaña. Idem.<br />

Qhayqhata. Dañado, airado.<br />

Qhichimaña. Vide supra: qichimaña, sin aspiración;<br />

aunque debe pronunciarse con ella.<br />

Qhiwayllu. La hierba que llaman cerrajas o semejante<br />

a ella.<br />

Qhilla. Ceniza.<br />

Qhillaru tukuwaña. Activo. Resolverse en ceniza.<br />

Qhillaru tukuña. Resolverse en ceniza.<br />

Qhillana sunaqiru qillqat'aña. Hacer cruz en la<br />

coronilla de la cabeza con ceniza.<br />

Qhillana pararu qillqat'aña. Poner ceniza en la<br />

frente, como al principio de la cuaresma.<br />

Qhillana willit'aña. Dar ceniza a alguno.<br />

Qhillana willit'aña. Impedir al que habla con razón.<br />

Qhillana willxatasiña. Derramarse la ceniza sobre sí<br />

mismo.<br />

Qhillani. Muladar de ceniza.<br />

Qhillina. Es la hija respecto del padre y el hijo<br />

respecto de la madre.<br />

Qhillinama sap'awa. Esta tu hija es buena, dice la<br />

mujer al varón, significando que la enseña bien y lo<br />

mismo dice el marido a la mujer, éste tu hijo es<br />

bueno y le crías bien, y si es malo o mala dicen<br />

yanqhawa: para decir que le cría mal y aunque no<br />

sea entre marido y mujer, usan de este modo de<br />

hablar.<br />

Qhillina. Heredero o heredera de las costumbres del<br />

padre o madre, como se ha declarado.<br />

Qhimara vel jiqalla. Flojo por estar gordo, que<br />

apenas se menea.<br />

Qhimaraña vel chaniraña. Echar agua en la quinua o<br />

trigo, para apartar las granzas. Vide: chanaraña, que<br />

es algo diferente.<br />

Qhïmatxaña. Aflojarse, debilitarse las fuerzas. +<br />

Ch'ama qhïmitu vel jiwixtitu: aflojado o<br />

quebrantado se me han las fuerzas.<br />

Qhïmäsña. Idem. Y no se usa éste con transición<br />

como el precedente.<br />

Qhïni vel chikilla. Papas escogidas o las mejoras que<br />

hay de cada especie, que se pueden presentar como<br />

usan.<br />

Qhini vel Chiklla. Papas muy buenas.<br />

Qhinsat'aña. Caer en el suelo de hocicos o estar<br />

echado de hocicos en el suelo.<br />

Qhinsantaña. Caer de hocicos en el agua.<br />

Qhinsakataña vel jaxskataña. Ahogarse casi, cuando<br />

la bebida o comida por ser demasiada revienta por


Vocabulario de la Lengua Aymara 455<br />

las narices.<br />

Qhiskataña, pharakataña, jaxskataña. Congojarse,<br />

angustiarse mucho por algún mal suceso.<br />

Qhirqiña vel wallaqiña. Hervir. T'imphuña. Idem,<br />

Qhirqijakiña, wallaqijakiña. Encolerizarse, hervir de<br />

cólera.<br />

Qhirqiraña vel phillmiña. Abrirse las papas con el<br />

hervor.<br />

Qhirqiräña, wallaqäña. Dar un hervor a alguna cosa.<br />

Qhirqusuña, wallaqusuña. Rebosar con el mucho<br />

hervor.<br />

Qhirqutaña, wallaqutaña. Comenzar a hervir.<br />

Qhirqhi usu. Sarampión o sarna. Jank'a usu, es más<br />

usado para esta enfermedad.<br />

Qhithiñä, qimiña nukhuña. Rempujar a otro.<br />

Qhithisiña, qimisiña, nukhusiña. Rempujarse,<br />

"adinvicem". + andar muy juntos, como cuando<br />

carga mucha gente.<br />

Qhithirpäña, qimirpäña nukhurpäña. Rempujar<br />

con mucha fuerza.<br />

Qhithithaptaña, pankuthaptaña, chunkuthaptaña.<br />

Topetar con otro, pedrompi qhithithaptaña.<br />

Qhithisiña vel kusisiña. Tener abundancia de todas<br />

las cosas y mucha holganza.<br />

Qhit'iqaña, kusiskaña. Estar muy contento.<br />

Qhit'iptaña. Tener un alegrón por algún buen suceso<br />

repentino.<br />

Qhit'isiña. Holganza, abundancia de todo.<br />

Qhit'ikañapacha. Tiempo de holgarse o de holgura.<br />

Qhithikaña. 3 -ki. Echar y meter los mocos, como los<br />

niños que hacen ruido con ellos. + Jachasa jurmasa<br />

qhithikaña, que estás ahí echando lagrimillas y aun<br />

los mocos.<br />

Qhiwiña. Llevar al hombro maderas y aún piedras,<br />

&c.<br />

Qhiwixaruña. Cargarse al hombro cosas semejantes.<br />

Qhiwixaräña. Poner alguna cosa a otro en el hombro.<br />

Qhiwixataña. Cargar una bestia cosas semejantes;<br />

otros muchos compuestos salen de este verbo<br />

porque significa llevar. Estos son los más<br />

ordinarios.<br />

Qhiwchaña. Lanzadera con que tejen. + Äjachaña: el<br />

palo que meten dentro del urdimbre, para que no se<br />

enmarañe.<br />

Qhiwcht'aña. Atar el hilo en la lanzadera para tejer.<br />

Qhiwra. Tierra templada. + Yunka: es tierra muy<br />

caliente.<br />

Qhiwra vel yunka jaqi. Uno que no se humana con<br />

nadie y que gusta de comer a solas, no habla con<br />

nadie, escaso, mezquino.<br />

Qhip'a. Trompeta.<br />

Qhip'aña. Tañerla.<br />

Qhiri vel putu. Fogón de la cocina, donde ponen las<br />

ollas.<br />

Qhiwi qhiwiña vel phiruru phiruru jalaña. Andar<br />

alderredor, como niños que juegan o a la rueda del<br />

molino.<br />

Qhiya. Algodón.<br />

Qhiya ali. La mata o árbolcillo del algodón.<br />

Qhiya janchini. Uno de cuerpo muy blando.<br />

Qhiya janq'u jaqi. Idem.<br />

Qhiya k'ichiraña. Quitar las pepita o granos del<br />

algodón.<br />

Qhiya ch'ira. La semilla o pepitas del algodón.<br />

Qhiya t'isatataña. Mesarle.<br />

Qhiya wäkatataña. Idem.<br />

Qhiya apilla. Oca blanca y harinosa, muy buena de<br />

comer.<br />

Qhiya pachaki. Blanco como algodón. + Janchisa<br />

qhiya pachaki utki: está blanco por que no trabaja y<br />

es holgazán.<br />

Qhiyalla. Vide supra: qiyalla. Aunque debe<br />

pronunciarse con aspiración como aquí escribimos.<br />

Qhuchi amka. Papas tempranas.<br />

Qhuchi yapu. Chácara que madura presto, de buen<br />

temple.<br />

Qhuch'u, juchha. Mazamorra.<br />

Qhuch'uchaña. Hacerla.<br />

Qhuch'uchasiña. Hacerla para sí.<br />

Qhuchuña. Idem: anakiña. Llevar multitud de<br />

animales. Compónese como anakiña.<br />

Qhuxu. Estéril. Vide: sumo.<br />

Qhulla. Manzana por madurar.<br />

Qhuqhuña. Derribar paredes.<br />

Qhuqhurpäña. Idem.<br />

Qhulliña. Arar de cualquiera suerte la tierra, aunque<br />

no sea para sembrar, wakhana qhulläña: arar con<br />

bueyes.<br />

Qhulliña. Arar ahondando.<br />

Qhullisuña. Cabar para sacar algo de la tierra, con el<br />

uysu.<br />

Qhullinuqaña. Arar mucha tierra.<br />

Qhullikipaña. Ararlo todo.<br />

Qhullirpäña. Idem.<br />

Qhullitataña. Arar seguidamente.<br />

Qhullithaptaña. Juntarse a barbechar los parientes de<br />

los recién casados y es como en dote y también<br />

concertarse dos en labrar en compañía.<br />

Qhulliwi. Tiempo del barbecho.<br />

Qhullawi. Lugar donde aran.<br />

Qhultuña. Bramar el león, roncar el hombre, regañar<br />

el perro, hacer ruido sorbiendo o comiendo algo,


456 Ludovico Bertonio<br />

enojarse la mar, &c.<br />

Qhultuntaña, jinq'antaña. Tragar como una fiera.<br />

Qhulluxtaña. Hacer ruido el agua cuando hierve o<br />

corre por pedregales.<br />

Qhullum qhullumtaña. Hacer ruido el agua, cuando<br />

la vasija no está llena y se menea llenándola.<br />

Qhumaña, ichuña. Abrazar.<br />

Qhumathapiña. Idem. Más propio.<br />

Qhumaña. Llevar so el sobaco.<br />

Qhumantaña. Esconder so el sobaco.<br />

Qhumathapisiña. Abrazarse.<br />

Qhuna. Las piedras de moler, la de abajo tayka; la de<br />

arriba lurawa y también rueda de molino.<br />

Qhunaña. Moler trigo, quinua, &c. con piedra o rueda<br />

de molino.<br />

Qhuña qhuña. Vello blando.<br />

Qhütaña. Silvar con la boca y mano.<br />

Qhupaña. Lavar la cabeza.<br />

Qhupaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Qhupaqasiña, qupasiña. Lavársela a sí propio.<br />

Qhupi. Ollero.<br />

Qhupikamana. Idem.<br />

Qhupi. Tejedora de ropa delgada, diestra en el oficio.<br />

Qhuphitaña. Idem: qhaphit'aña. Significa cubrir ollas.<br />

Qhupiraña. Destapar.<br />

Qhuphit'aña. El cobertor.<br />

Qhup'aki, quqi. Comida cocida sin la gordura o carne<br />

que suele echarse.<br />

Qhurpaña, ñat'aña. Estar muy fatigado el enfermo,<br />

gemir debajo de la carga, jadear el que camina y el<br />

que se cansa mucho haciendo fuerza.<br />

Qhuru ch'ullqi. Duro. Dicese del pan, pellejos, &c.<br />

Qhuru jaqi, t'aqi. Mezquino.<br />

Qhuru jinchu. Duro en conceder lo que pide; en<br />

obedecer, &c.<br />

Qhuruptaña. Endurecerse, secarse y embejecerse.<br />

Qhuruchasiña. Curar las papas al hielo para hacer<br />

chuño.<br />

Qhurukutu. Pájaro como tórtola.<br />

Qhusqhuri, q'añu. Sucio.<br />

Qhusqhuña. Derretirse al calor la manteca, cera y<br />

otras cosas grasicntas.<br />

Qhusqhutataña. Idem. Más propio.<br />

Qhusqhuchaña. Derretir.<br />

Qhusqhutäña. Idem.<br />

Qhusqhuqaña. 3 -qi. Estar todavía grasiento o<br />

húmedo, de aceite, cebo o sudor.<br />

Qhusi qhusi nayrani. Uno que tiene los ojos como<br />

borracho, que relampaguean.<br />

Qhusmiña, amiña. Enfadarse. Usase con transición.<br />

Qhusmijaña. 3 -ji. Idem. Y compónese como amina,<br />

con la misma construcción como dijimos.<br />

Qhut'a. Resina, como timillu.<br />

Qhuti, quyru. Nube de los ojos o mal semejante.<br />

Qhut'iña vel quyruña. Dar esta enfermedad en los<br />

ojos. Usase con transición: qhut'itu quyrutu.<br />

Qhut'i jayt'usuña. Lavar los ojos para quitar la nube.<br />

Quyru jayt'usuña. Idem.<br />

Qhut'i wayuntaña vel quyru. Curar este mal<br />

metiendo en los ojos cera del oído.<br />

Qhuya. El agujero donde siembran la papa, maíz, &c.<br />

Qhuya manqhiru satantaña. Sembrar en este<br />

agujero.<br />

Qhuyu vel qhuya. Mina o socavón de donde sacan el<br />

metal.<br />

Qhuya thuni. Derrumbarse la mina.


Vocabulario de la Lengua Aymara 457<br />

Q'<br />

Q'ä. Plata en barras o tejuelos.<br />

Q'ä. Abertura, grieta.<br />

Q'ä. Angostura de casas o peñas muy juntas.<br />

Q'ä q'ä luraña. Hacer las casas apeñuscadas, juntas.<br />

Q'ä. Estiércol seco del ganado.<br />

Q'ächaña. Estercolar con él.<br />

Q'ächasiña. Henchirse de sama como costras.<br />

Q'ächasitu.<br />

Q'äkiptaña. Idem: qaracha q'äkiptitu.<br />

Q'ächaña, chuqichaña. Regalar, querer bien.<br />

Q'ächasiña. Regalarse.<br />

Q'äsiña. Gemir el carnero.<br />

Q'acha, axa. Manso.<br />

Q'achaptaña. Volverse manso.<br />

Q'acha. Agudo, afilado.<br />

Q'acha kunkani. Uno que tiene voz delgada, que<br />

levanta mucho con timple o contraste.<br />

Q'acha. Libro, cuchillo, &c. Un librito, cuchillito. Y<br />

así de otras cosas pequeras y graciosas.<br />

Q'acha jucha. Pecadillo, como los que llamamos<br />

veniales.<br />

Q'achaqara. Bazo del animal.<br />

Q'achanuqaña. Cortar o rajar.<br />

Q'aliña, p'allchaña. Resplandecer.<br />

Q'alisiña, t'aqhisiña. Padecer.<br />

Q'alta. La madrugada o el alba.<br />

Q'alta. Adverbio. De mañana o al amanecer.<br />

Q'altaxaña. Amanecer.<br />

Q'altataña. Idem.<br />

Q'alla. Entreverado de diverso color, cuarteado como<br />

pendones, &c.<br />

Q'alla qhawa. Camiseta, parte de un color y parte de<br />

otro.<br />

Q'allachaña. Entreverar, cuartear de diversos colores.<br />

Q'alla q'alla. Periquito, pájaro.<br />

Q'allaqaña. 3 -qi. Lakiqaña. Partir cosas secas y<br />

líquidas como trigo, vino, &c.<br />

Q'allisäni. Él que tiene lombrices.<br />

Q'alluchaña. Trenzar el cabello.<br />

Q'allujaña. 3 -ji. Dividir. Lakha q'allujata: uno que<br />

tiene los labios partidos.<br />

Q'alluwäsiña. Trinchar.<br />

Q'alluntaña, kharintaña. Meter mucho el cuchillo.<br />

Q'anasiña, ch'amusiña. Rumiar la comida como el<br />

carnero, buey, &c.<br />

Q'añü vel tasasa. Sucio.<br />

Q'añuxtara. Muy sucio.<br />

Q'añuchaña. Ensuciar.<br />

Q'añuwäña. Ensuciar y enturbiar.<br />

Q'añuchaña. Afrentar o menospreciar.<br />

Q'añukipaña. Neutro. Pararse sucio.<br />

Q'añukiptaña. Neutro. Idem.<br />

Q'añukipäña. Ensuciar.<br />

Q'añuptaña. Pararse sucio.<br />

Q'añu. Regla de las mujeres.<br />

Q'añusiña. Tener la regla y andar salida la hembra de<br />

los animales.<br />

Q'añusiri anuqara. Perra salida.<br />

Q'apa jaqi. Vivo, dilegente y también alegre<br />

regocijado.<br />

Q'apaptaña. Alegrarse el que estaba triste.<br />

Q'apisirapiña. Enojarse. Taki.<br />

Q'apiskiptaña. Ser arrebatado de la ira. Saltar de<br />

cólera.<br />

Q'apisthartaña. Idem.<br />

Q'apisäña. Enojar a otro.<br />

Q'apisäsiña. Enojarse. "Ad invicem".<br />

Q'apinaqaña. 3 -qi. Manosear, apretar con la mano y<br />

retorzar.<br />

Q'apiña. Idem. Como cuando amasan pan o barro,<br />

&c.<br />

Q'apijaña. Idem.<br />

Q'apich'ukiña. Idem.<br />

Q'apich'ukisiña. Retozar "Ad invicem".<br />

Q'apinaqasiña. Idem.<br />

Q'aphithapiña. Cerrar el puño<br />

Q'apithapita ampara. Puño cerrado.<br />

Q'apithapiña. Asir de alguno.<br />

Q'apijañakakixaña, jaxsaraña. Cobrar miedo,<br />

acobardar.<br />

Q'apisiña. Enojarse. Taki vel manqa ust'aña. Idem.<br />

Q'apisi. La ira.<br />

Q'apisi malaña. Descargar la ira contra alguno, -ru.<br />

Q'aq'uña, ch'axmiña. Inquietar, molestar.<br />

Q'aq'usiña. Inquietarse, tener estorbo.<br />

Q'ara. Pelado.<br />

Q'ara p'iq'iñani. Calvo.<br />

Q'ara laqhampu. Cielo raso.<br />

Q'ara isi. Vestido sin pelo.<br />

Q'araxtaña. Escombrarse el cielo o amanecer, estar<br />

sin gente la plaza.<br />

Q'arusuña. Hurtarlo todo<br />

Q'asaña. Gemir.<br />

Q'asäña. Hacer gemir. Wari q'asä pacha: tiempo frío.<br />

Q'asarkhiña, ch'iwirkhiña, Q'asarjaña,<br />

ch'iwirjaña. Sarpullirse las piernas por andar en<br />

lugares húmedos, úsase con transición. Q'asarkhita<br />

ajanuni. Uno que tiene el rostro sarpullido del frío.<br />

Q'asq'a chiwaqu. Agrio.


458 Ludovico Bertonio<br />

Q'aparaña, nakharaña. Chamuscar.<br />

Q'aspaña. Idem.<br />

Q'aspat'aña. Idem.<br />

Q'atawi. Piedra cal quemada o por quemar.<br />

Q'atawichaña. Hacer cal.<br />

Q'atawi wajaña. Idem.<br />

Q'atawixaña. Estar cocida.<br />

Q'atawi wajawi. Horno de cal.<br />

Q'aw q'aw. Canto del sapo.<br />

Q'awña, q'aw q'aw salla. Cantar así el sapo. Puraka<br />

q'aw q'aw situ: gruñir las tripas por la mucha<br />

hambre.<br />

Q'awsusiña, ch'apintasiña. Lastimarse el pie con<br />

cosa aguda.<br />

Q'awiña. Comer manzanas y otras cosas así crudas.<br />

Q'awintaña. Comer así a bocados.<br />

Q'awiraña. Idem.<br />

Q'awinuqaña. 3 -qi. Dar así muchos bocados.<br />

Q'awithapiña. Asir con la boca.<br />

Q'axcha aruni. De gran boato.<br />

Q'axraña. Quebrar el arado o escardillo.<br />

Q'axcha. Trueno o rayo o arcabuz.<br />

Q'axchaña. Caer el rayo o tronar o tirar arcabuz o<br />

artillería.<br />

Q'axchanaqaña. Caer rayos o tronar en muchas<br />

partes u oírse artillería, arcabuces, &c.<br />

Q'axu. Muchacha de poca edad que no pasa de<br />

catorce ni es menos de siete años.<br />

Q'aytil q'aytiltaña, aytil aytiltaña. Menearse el agua.<br />

Q'aytiltäña. Hacer menear.<br />

Q'aythaña. Neutro. Menearse o turbarse el agua.<br />

Q'aytin q'aytintaña. Idem: umajama q'aytintaña,<br />

Idem: q'aytintitu vel q'aytijitu. Andar perplejo,<br />

alborotado como el agua o tener vaguido de<br />

cabeza.<br />

Q'ayma. Idem: q'aymata. Corrompido. Dícese de la<br />

bebida o comida.<br />

Q'ayrusiña. Jugar al livi.<br />

Q'ilu. Una como red de lana para envolver o fajar la<br />

criatura.<br />

Q'ilu. De lana o de ichu es una como red, para<br />

envolver allí dentro fruta o carbón, &c. Por otro<br />

nombre se llama chipa.<br />

Q'ilukipaña. Envolver la criatura o enchipar fruta,<br />

&c.<br />

Q'iluthapiña, llawkipaña, phinthukiptaña,<br />

llawthapiña, pinthuthapiña, &c. Envolver o<br />

enchipar.<br />

Q'ilu jaraxaña. Desenvolver la dicha red o chipa.<br />

Q'ila. Una flor morada, como de altramuces.<br />

Q'ilathuthumpi.<br />

Q'illu. Color amarillo, churi pitu.<br />

Q'illukiptaña. Volverse amarillo. Churiptaña,<br />

pithuptaña.<br />

Q'illukiptäña. Volver amarillo alguna cosa.<br />

Churikiptäña.<br />

Q'illu vel chhuxllu. La mazorca fresca o verde del<br />

maíz.<br />

Q'illuchasña. Salir la mazorca del maíz para poderse<br />

comer ya.<br />

Q'illiña vel q'illinaqaña. Volver la cabeza a un lado y<br />

otro, contonearse.<br />

Q'illuta q'illunuqaña. Idem.<br />

Q'illi q'illiña. Jugar los muchachos dando vueltas.<br />

Q'illutawaxaña. Partirse enojado o disgustado,<br />

haciendo gestos con la cabeza.<br />

Q'imiña vel q'imikataña. Neutro. Arrimarse a<br />

alguno.<br />

Q'imijasiña. Apretarse algo así mismo, como una<br />

mujer para mal parir.<br />

Q'imikatäña vel q'imitäña. Poner estrivo a la pared o<br />

cosa semejante.<br />

Q'imi vel q'imikatata. Estrivo de la casa o pared, &c.<br />

Q'imirpäña, nukhurpäña vel jithirpäña. Rempujar a<br />

otro vel q'imimukuña.<br />

Q'imisña vel nukhurpäsña, jithirpäña. Rempujarse,<br />

"ad invicem".<br />

Q'inajaña vel q'inawaña. Amohinarse. Taki.<br />

Q'inajäña. Amohinar a otro.<br />

Q'inaqäña. 3 -qi. Idem.<br />

Q'inajasña. Amohinarse. "Ad invicem" vel<br />

q'inaqasña.<br />

Q'inawaña vel pallqawaña. La mohina que uno<br />

toma, con que todo lo echa a mala parte y no gusta<br />

de cosa que otro haga.<br />

Q'inq'u, parqu, q'awsu. Cosa tuerta que da vuelta.<br />

Q'inq'u q'inq'u saraña. Andar dando vueltas, como<br />

la madre de un tío, &c.<br />

Q'inq'untaña. Torcerse.<br />

Q'inq'uptaña. Idem.<br />

Q'inq'utaña. Idem: torcerse.<br />

Q'inq'utäña, q'inq'utäña. Torcer, dar vuelta. + Aru<br />

q'inq'utäña: decir diferentemente de lo que iba a<br />

decir.<br />

Q'ipi. La carga que un hombre lleva en el camino.<br />

Q'ipichaña. Hacer una carga o envoltorio para llevar.<br />

Q'ipixaruña. Cargarse así.<br />

Q'ipit'asña vel q'ipxarusña. Tomar la carga o<br />

cargarse cosa suya o que le toca.<br />

Q'ipintaña. Meter dentro de alguna cosa la carga que<br />

lleva de camino o bajarla.<br />

Q'ipisuña. Sacar, subir la carga o envoltorio.


Vocabulario de la Lengua Aymara 459<br />

Q'ipinuqaniña. Ir a dejar la carga a otro para que la<br />

lleve; por ser verbo de llevar, q'ipiña, admite las<br />

partículas de apaña.<br />

Q'iru. Madera, palos o vigas y cosas semejantes.<br />

Q'irunchaña. Enmaderar.<br />

Q'isana. Estera de totora.<br />

Q'islla jamach'i. Pollito de cualquier pájaro.<br />

Q'ispiña. Unas bolillas o buñuelos hechas de masa de<br />

quinua, matalotaje de viandantes.<br />

Q'ispiñachaña, q'ispiña luraña. Hacer de esta<br />

manera de buñuelos.<br />

Q'isuta ullutiri. Uno que mira al desgaire, como el<br />

que casi cierra el un ojo.<br />

Q'isu nayrani. Idem.<br />

Q'iwlla. Paciente en el pecado nefando.<br />

Q'iwsa. Idem.<br />

Q'iwiña vel q'iwiraña. Coger hierbas con las manos<br />

sin arrancarlas, torcer el brazo, &c.<br />

Q'iwiña. Hacer vellones de lana, revolviéndola.<br />

Q'iwinuqaña. Idem.<br />

Q'iwi q'iwi jaläña. Idem.<br />

Q'iwisiña. Luchar.<br />

Q'iwirasiña. Aporrearse, lastimarse, "ad invicem".<br />

Q'iwit'asiña. Idem. Reñir dándose.<br />

Q'iwthalthaña. Rebelarse los vasallos que estaban<br />

sujetos.<br />

Q'iwikipaña. Rodear algo con alguna cosa como el<br />

sombrero con el cordón, una cara con tiras de plata<br />

y cosas semejantes.<br />

Q'iwi. El cordón del sombrero y cualquiera cosa que<br />

se revuelve o retuerse en otra al modo susodicho.<br />

Q'ixutaña, ququxtaña, p'utuxtaña, küm saraña. En<br />

terceras personas, tronar.<br />

Q'iya. Las papas que quedan por cogerse y nacen<br />

después más temprano que las otras y la mata de<br />

ellas se dice k'ipa.<br />

Q'iyaña vel q'iyasiña. Coger estas papas que así<br />

nacen.<br />

Q'ichiña vel q'ichiqaña. Quitar o coger una cosa con<br />

los dedos como cuando quitan un pelo de la ropa,<br />

&c. o cogen alguna fruta del árbol.<br />

Q'uch'a. Cordero de los venados.<br />

Q'uch'achasiña. Criarle la madre: qalluchasiña.<br />

Q'uchallu. Andrajo, trapo, vestido muy roto.<br />

Q'uchallu. Andrajoso, roto.<br />

Q'uchalluxaña. Romperse, envejecerse el vestido.<br />

Q'uchisiña, mutusiña. Padecer y el que se huelga de<br />

que otro padezca. Dice q'uchima. Idem: muxst'ama:<br />

imperativos, como quien dice, llora, gime, padece.<br />

Q'uchiyaña vel q'uchäña taläña. Holgarse del mal<br />

ajeno, pide acusativo sin -ru.<br />

Q'uchu, waruru. Cantar o canción de indios.<br />

Q'uchuña. Cantar coplas, &c.<br />

Q'uchujachaña. Cantar llorando las endechas del<br />

muerto.<br />

Q'uchujachasa tumaña. Andar de casa en casa,<br />

cantando allí las endechas.<br />

Q'uchusiña, kusisiña. Holgarse.<br />

Q'uchusiña. Holganza, regocijo.<br />

Q'uchu q'uchu jaqi. Regocijado.<br />

Q'uchu waña jaqi. Idem.<br />

Q'uchu masi. Amigo familiar.<br />

Q'uq'a, luqhi. Bobo, tonto.<br />

Q'uch'u. Esquina de las piedras, paredes, &c. y rincón<br />

de la casa.<br />

Q'uli jaqi. Indios yungas que están hacia Moquegua.<br />

Q'uli q'uli jaqi, q'apa jaqi. Vivo, diligente,<br />

regocijado, &c.<br />

Q'uliptaña. Avivarse, regocijarse el que estaba mustio<br />

y triste.<br />

Q'uli. Listas en la camiseta de los indios por los lados,<br />

de diversos colores.<br />

Q'ulini qhawa. Camiseta listada.<br />

Q'ullq'u. Angostura de peñas, paredes, &c.<br />

Q'ullq'u punqu, uta, thaki, &c. Puerta, casa, camino<br />

angosto.<br />

Q'ullq'uchaña. Hacer angosto.<br />

Q'ullq'uthaptäña. Ensangostar la puerta, casa, &c.<br />

Q'ullq'ujasiña, limijasiña. Neutro. Estar muy<br />

apretado.<br />

Q'ulltaña thallmiña. Acocear.<br />

Q'ulltawäsiña, takiwäsiña. Dar vuelta de coces.<br />

Q'ullta ch'arana. Ciénaga, lodazal.<br />

Q'ulltuthaltaña, takhuthaltaña. Neutro. Hacer o<br />

haber lodo.<br />

Q'ulltaxtara. Lleno de lodo.<br />

Q'ullmu jupa. Quinua mala de pisar por estar verde<br />

todavía.<br />

Q'ullmu lawa. Leña verde.<br />

Q'uma, llumpaqa. Limpio.<br />

Q'uma, wajcha. Pobre, qullqi vel isi q'uma. Pobre de<br />

plata, vestido, &c.<br />

Q'umamukutaña. Empobrecer.<br />

Q'umachaña. Limpiar, bruñir, limar, &c.<br />

Q'umusuña. Huntarlo todo o darlo todo.<br />

Q'umuraña. Aparaña. Idem.<br />

Q'umart'aña. Pelarse todo.<br />

Q'ümä marmi. Doncella, aunque no es vocablo muy<br />

honesto, jani chachana inkt'ata.<br />

Q'uma pacha. Todo, sin faltar Cosa alguna.<br />

Q'umathapiña, apithapiña. Juntarlo todo.<br />

Q'uma jaqhurpäwaxaña. Dejar a uno sin blanca, a la


460 Ludovico Bertonio<br />

luna de payta.<br />

Q'unchi vel apanawi jaqi. Regocijado, alegre, burlón.<br />

Q'unchiptaña. Regocijarse.<br />

Q'uñchiptaña. Encenderse en deseos torpes.<br />

Q'unq'utaña. Entumecerse.<br />

Q'uñi, juxsa. Tibio.<br />

Q'uñi uta. Casa abrigada.<br />

Q'uñichaña. Calentar un poco.<br />

Q'uñiptaña. Calentarse así.<br />

Q'upantaru, kurijü. Pródigo en dar.<br />

Q'upaña. Apretar con la mano, ordeñar.<br />

Q'upjaña. Aplastar, apretando.<br />

Q'upjasiña. Estar apretados.<br />

Q'upusuña, ch'iwrusuña. Apretando reventar algo<br />

como una postema, leche, &c. Ñuñu ch'iwrusuña,<br />

q'upusuña.<br />

Q'uptusnuña. Neutro. Salirse de entre la espesura o<br />

tropel.<br />

Q'upthapiña. Apretar bién.<br />

Q'upharaña, k'uphaña. Desterronar.<br />

Q'upthapiña. Allegar tierra a las papas después de<br />

nacidas. Lo mismo es qawakataña.<br />

Q'upharataña. Llevar abarisco, azotando o<br />

castigando.<br />

Q'uphiri usu. Pestilencia general<br />

Q'ura. Ropa no teñida, aunque sea de diversos colores<br />

naturales.<br />

Q'ura q'ulini qhawa. Camiseta con listas de diversos<br />

colores naturales.<br />

Q'urawa. Honda para tirar.<br />

Q'urawaña. Tirar con honda.<br />

Q'urawa khiwiña. Voltear la honda para tirar.<br />

Q'uraqaña, wanqaqaña. 3 -qi. Idem: amkha irusuña.<br />

Capar<br />

Q'uruta vel amkha. Testículos.<br />

Q'uruta irsuña. Idem.<br />

Q'üri, alluxa, ancha. Muchos.<br />

Q'ükakiña, tusukakiña, sawrikakiña. Haber mucho<br />

de alguna cosa. Yapupa q'ükakiwa: tiene mucha<br />

tierra, mucha chacra.<br />

Q'üsiña, ullasiña. Parecerse, asomarse. Amka q'üsi:<br />

parecerse las papas sobre la tierra. Inti q'üsi:<br />

parecerse el sol entre las nubes o cuando comienza<br />

a salir por el horizonte. Isita janchi q'üsi: parecerse<br />

las carnes por el vestido roto.<br />

Q'usixtaña, manq'antaña. Comer a prisa, tragando<br />

con ruido del gaznate.<br />

Q'usintaña. Idem.<br />

Q'usjrantäña. Idem.<br />

Q'usinttaña. Idem.<br />

Q'usjranttaña. Entrar, colarse la comida con ruido.<br />

Es neutro.<br />

Q'uswiqakiña. Manq'a ch'uliqakiña. Comer mucho.<br />

Q'usk'isiña. Brincar los corderos.<br />

Q'uslluña, jupiña. Murmullar la gente, los pájaros, el<br />

agua, las chirimías y otras cosas que hacen ruido.<br />

Q'üta, larama. Amoreteado.<br />

Q'ütakiptaña. Amoretearse.<br />

Q'üta larama. La señal del golpe, cardenal que deja.<br />

Q'ütachaña. Acardenalar.<br />

Q'üta jusq'ulluchaña. Idem.<br />

Q'üxtaña, q'äxtaña. Tronar.<br />

Q'ütaña. Hacer ruido la llama del fuego cuando es<br />

grande.<br />

Q'utuña. Arrancar los pelos de la barba con unas<br />

pinzas.<br />

Q'uturaña. Idem.<br />

Q'utusiña. Reciproco, arrancarse.<br />

Q'uturasiña. Idem.<br />

Q'utuña. Las pinzas de arrancar.<br />

Q'utuña, q'ututhapiña. Andar al rebusco de las<br />

papas o de la quinua, &c.<br />

Q'uturaña, apiraña. Idem.<br />

Q'utuntaña, jallintaña. Comerlo todo, hasta las<br />

migajas.<br />

Q'utuntaña. "methaphorice" Aprender toda la lección<br />

o tarea.<br />

Q'uya. Pobre, desventurado.<br />

Q'uya maña. Ir sin provisión de lo necesario.<br />

Q'uya jayra. Perezoso, para poco.<br />

Q'uyk'a. Lombriz que se cría en el vientre. Ipa allu: la<br />

que nace en lugares húmedos.<br />

Q'uyk'ani vel k'allisäni. Él que tiene lombrices.<br />

Q'uya usuri. Idem.<br />

Q'uymi q'uymi, t'ürmi. Polvareda que levanta el<br />

viento.<br />

Q'uymi q'uymi, t'ürmi vel tümi. Haber polvareda.<br />

Q'uymäña. Levantarla en aire o el que sacude algo.<br />

Q'uyq'i qinaya. Nube pequeñita que luego cesa.


Vocabulario de la Lengua Aymara 461<br />

R<br />

Ningún vocablo de esta lengua aymara comienza por<br />

R, aunque mucho se usa en el medio y fin de las<br />

dicciones; en las cuales nunca se duplica, por que no<br />

saben los indios pronunciar con aspereza como: tierra,<br />

guerra, &c. sino como: aro, duro, fuera, &c. que es<br />

pronunciación leve o suave.<br />

S<br />

Sä. La estatura o tamaño de un hombre. Jaqi sä<br />

pirqama: haz una pared de la estatura de un<br />

hombre. Tikanaka pä sä suk'aña: ponerlos adobes<br />

en dos hileras, un estado de alto.<br />

Säkaña vel säkakiña. Estar actualmente en pie.<br />

Säkataña. Arrimarse a algún pilar, pared, &c.<br />

Säkasiña vel wayutasiña. Salir bien de la pendencia o<br />

lucha y de todo juego que se hace para mostrar las<br />

fuerzas. + Chikasäsiña, chikach'ama, wayut asiña<br />

vel chikutäsiña: tenerse en buenas, sin ser vencido<br />

ni vencer, en porfías o disputas.<br />

Sä. Lista de manto.<br />

Säni isallu. Manto listado de negro sobre más negro.<br />

Sä amka vel yurama amka. Papas ordinarias, buena<br />

para semilla.<br />

Sä qillqa. Una carta que dice o en la cual se contiene.<br />

Sä aru. Un mandamiento o ley que manda y ordena.<br />

Säpi vel siyapi. El ciego que al parecer tiene buenos<br />

los ojos y no ve nada o muy poco.<br />

Sät'a. Vestido entero de hombre o de mujer, manta y<br />

camiseta, manto y saya de mujer y faja. + Isi mä<br />

sät'a: una pieza entera de ropa. + Chacha isi mä<br />

sät'a, marmi isi mä sät'a.<br />

Sät'aña. Estar en pie o ponerse en pie o parar.<br />

Sät'äña. Enderezar o levantar una columna, un palo o<br />

un bolo, &c. + Chuyma sät'äña vel utt'äña: quietar,<br />

sosegar el corazón que está alterado e inquieto.<br />

Säthapixaña. 3 -xi. Levantarse con dificultad el de<br />

pocas fuerzas ayudándose de las manos o de otras<br />

cosas.<br />

Säpäña. Tener por oficio de dar cuenta de las cosas<br />

que hay al que gobierna, así para favorecer como<br />

para castigar.<br />

Säpiyiri. El fiscal o protector que tiene el oficio al<br />

modo dicho o que está siempre pronto para ayudar<br />

y favorecer.<br />

Säkakiña. Estar en pie actualmente.<br />

Sänaqaña. Andar poco a poco, parándose.<br />

Sänatäña. Incar o meter un palo en el suelo.<br />

Säña vel maxma vel thäña. Tinaja grande donde<br />

echan la chicha después de haber hervido en la<br />

olla.<br />

Saqaqa. Una exhalación ígnea propiamente que aun<br />

de día suele verse algunas veces.<br />

Saqaqa jali. Andar por el aire la dicha exhalación. +<br />

Wara wara jali: exhalación de fuego; también que<br />

de noche parece que corre de una estrella a otra. +<br />

Warawara päsi: parecer la cometa.


462 Ludovico Bertonio<br />

Saqaqa phujuru jalanti. Dicen esto cuando el<br />

manantial del agua se seca por haber caído en él<br />

esta exhalación. Es abusión.<br />

Saqhaña vel saqha. Un instrumento de red o de ichu<br />

para pescar.<br />

Saqhaña. 3 -qi. Pescar con este instrumento.<br />

Saqha. Alcahuete.<br />

Saqhachaña. Hacer oficio de alcahuete.<br />

Saqhacharapiña. Engañar así para otro.<br />

Saqharara. Hierba llantén. Saqari. Ocioso.<br />

Saqhapa. Una frutilla prolongada, a modo de avellana<br />

de corteza muy dura. Y suelen los indios servirse<br />

de ella para cascabeles por el sonido que hace no<br />

con lo que tiene dentro, sino encontrándose o<br />

golpeando uno con otro.<br />

Saqhapat'asiña. Ponerse los cascabeles dichos en los<br />

pies, de cualquiera suerte.<br />

Saqhapani, kirkiña, takiña, chillchiña. Bailar o<br />

danzar con estos cascabeles.<br />

Sachawalla, sayraxa. Juguetón, descuidado.<br />

Sarpuma. Idem.<br />

Sawalla. Vicuña que siempre anda sola.<br />

Sawallay maynixtay. Son requiebros que dice madre<br />

o hermana a su niño único.<br />

Saq'a. La raíz de la totora, buena de comer.<br />

Sak'aña. 3 -k'i. Dar con un palo.<br />

Sak'anuqaña 3 -qi. Dar muchos palos a alguno.<br />

Sak'awäsiña. Idem. + Wankara sak'aña: tañer el<br />

tambor.<br />

Sak'intaña, tilantaña. Empedrar el suelo. + Phut'iru<br />

libronaka sak'intaña: embutir la caja de libros.<br />

Sachalla vel sachalli. Un pescadillo pequeño.<br />

Saxi. Se pospone a t'ukari. Idem: amaya. Idem: ch'aka:<br />

flaco, desmedrado.<br />

Saxa. Las aberturas de la tierra, peñas o concavidades.<br />

Saxa saxa. Tierra o peña de muchas concavidades.<br />

Saxaptaña, phillmiptaña, qhirqitaña. Abrirse la<br />

tierra, hacerse alguna concavidad.<br />

Saxa. Sentido, hendido.<br />

Saxawalla, warira, q'uchallu, thantawalla,<br />

surpuma tumiri waylla. Andrajoso, pobre,<br />

mendigo.<br />

Saxra vel saxi, tukari. Flaco.<br />

Saxra cemito. Acemita seca.<br />

Saxra ch'arki. Cecina flaca.<br />

Saxra achachi vel apachi, &c. Viejo o vieja que no<br />

tiene más que el pellejo.<br />

Saxsapiña, t'ukutha sujsupiña. Entumecerse o<br />

adormecerse el pie, la mano de frío o aprieto u otro<br />

accidente: kayu saxsapitu.<br />

Sajuña vel pulltiña. Beber mucho de una vez o por la<br />

mucha sed o de vicio.<br />

Sajuntaña, pulltintaña. Idem. Más propio.<br />

Sajukama sajuña. Beber cuanto uno quiere:<br />

sajujakama, &c.<br />

Salla vel jaqhi. Peñas.<br />

Salla salla, jaqhi jaqhi, wallu wallu. Lugar de<br />

muchas peñas.<br />

Salla kunka. Voz sonora y suave.<br />

Salla kunka. De voz sonora.<br />

Sallasiki qhana jaqi. Hombre claro, que nada<br />

encubre, manso.<br />

Sallalla. Un gran montón de quinua, &c. o costales<br />

amontonados o arrumados.<br />

Sallalla, axa, aykaya, llamp'u chuymani. Humano,<br />

afable, manso.<br />

Salli waqulla. Cántaro donde toma su punto la chicha<br />

muy presto. Ancha t'amiri waqulla. Idem.<br />

Salli salli, chhalli chhalli, kanjlli, sik'imari.<br />

Hormigas pequeñitas negras. + Aka markana<br />

jaqinaka chhalli chhallijamaki jump'uqi: en este<br />

pueblo hay hombres como hormigas.<br />

Sallqa sallqa. Vicuñas, huanacos y animales salvajes<br />

como éstos, sin dueños.<br />

Sallqa k'ita jaqi. Cimarrón.<br />

Sama. Nombre genérico para colores wila, q'illu<br />

sama, &c. Color colorado, amarillo, &c.<br />

Samasña. Embijarse los hombres alrededor de los<br />

ojos y en las narices. + Qillqasiña. Idem.<br />

Sama. Pospuesto a jisma, significa azogue. Jisma<br />

sirka: veta o mina de azogue, según algunos.<br />

Samasama. Hombro, lo mismo que kallachi. Kupi vel<br />

chiqa samasama: el hombro derecho e izquierdo.<br />

Samana. El aliento, huelgo, hanélito o respiración.<br />

Samana, samusuña vel jaqhutusnuña. Respirar o<br />

echar el resuello o hanelito con pena.<br />

Samana pichut'aña vel arkat'aña. Cerrar o apretar la<br />

boca a alguno para que no resuelle o no dé voces.<br />

Samana jaqhutusnuta vel chuyma wayutusnuta<br />

saraña. &c. Andar jadeando.<br />

Samananiña. Tener resuello.<br />

Samanawsaña, samasawisaña. No tener resuello.<br />

Samanana qharqha jaqi. Uno que está jadeando o<br />

resuella con pena.<br />

Samanana juxsaptäña. Calentar algo con resuello.<br />

Samaña vel samasiña. Descansar sentándose el que<br />

ha trabajado o resollar el que vive.<br />

Samaña vel samasiña uru. Día de huelga, descanso o<br />

fiesta.<br />

Samaraña vel samarasiña. Descansar un rato.<br />

Samaräña, samart'äña. Dejar o permitir o mandar<br />

que uno descanse un poco.


Vocabulario de la Lengua Aymara 463<br />

Samarkaña jakarkaña jakakakiña. 3 -qi. Librarse<br />

de trabajo o cuidado.<br />

Samusuña. Resollar recio.<br />

Samat'asxaña. Volver a tener descanso tras el trabajo.<br />

Samasirija vel ullasirijawa. Haber algún indicio que<br />

aperecerá lo que se habla perdido.<br />

Samakipaña vel samat'aña. Aconsejar mal a otro o<br />

con su mal ejemplo infundirle sus malas<br />

costumbres.<br />

Samka. Sueño que ve el que duerme.<br />

Samkana ullasirapiña. Aparecer en sueños a alguno.<br />

Samkana ulla ullijña. 3 -ji. Ver gran número de<br />

algunas cosas.<br />

Samkana ullawa pampana jaqinaka. Está en el<br />

campo una infinidad de gente.<br />

Samkachaña. Aparecer en sueños o decir algo en<br />

sueños. Pedro phuchaparu samkachaña: Pedro<br />

apareció en sueños a su hija.<br />

Samkaña. 3 -ki. Soñar.<br />

Samkart'aña, nuwart'aña samkart'aña. Quedar sin<br />

sentido un poco de tiempo por algún golpe,<br />

asombro o desmayo.<br />

Samkart'äña. Aturdir o asombrar a alguno con algún<br />

golpe o espanto.<br />

Samka jakhuña. Creer ensueños.<br />

Samka kathuthapiña. Hacer alguna adoración<br />

supersticiosa para que el sueño sea bueno o no<br />

venga el daño que se teme, es gran pecado.<br />

Samillu. Nombre. Uno de poco comer en presencia de<br />

otros.<br />

Samiri. Pospuesto a paya. Paya samiri isi: ropa de dos<br />

colores, según está vuelta a la luz. + Puraparu<br />

jaxsuri isi. Idem: tornasol.<br />

Sami vel kusi. Dicha, suerte.<br />

Samima jukipana wakisiniwa qullqi jakiñama. Si<br />

tuvieres dicha hallarás plata, aunque la verdadera<br />

dicha es, que Dios quiera.<br />

Samijana, samimana, samipana. Si mi, tu, su dicha<br />

fuere. + Lo mismo es kusijana, &c. Idem:<br />

allinajana, con los demás pronombres posesivos.<br />

Samini, kusiri, allini jaqi. Dichoso, venturoso,<br />

próspero.<br />

Samixtara, kusixtara. Dichosísimo, venturosísimo.<br />

Samichaña vel jakhurapiña. Contar los tantos que<br />

uno tiene en el juego como ayudándole para que no<br />

yerre.<br />

Samp'a jayra. Rojo, perezoso. Vide: qilla.<br />

Samp'aña, alit'äña vel arpat'äña. Derribar o inclinar<br />

hacia el suelo los sembrados el granizo o el viento.<br />

Samp'anuqaña, allnuqäña, arphanuqäña. Idem.<br />

Más propio.<br />

Samp'atakamakiwa allnaka, janiwa mayasa<br />

ullutata jukiti. Todos los sembrados están por el<br />

suelo, no hay una sola mata o caña en pie.<br />

Samp'arpäña, nuwarpäña. Derribar los sembrados el<br />

viento o granizo, &c.<br />

Samp'arpäña, chhuxllarpäña, tinkurpäña. Derribar<br />

muchos hombres el toro u otros de muchas fuerzas<br />

o los bolos cuando juegan, &c,<br />

Samp'asiña. Caerse los sembrados o los hombres, &c.<br />

Samp'anuqtaña. Idem. Y también consumirse todos<br />

por alguna gran pestilencia.<br />

Sama. Algunas veces se pone en lugar de kankaña,<br />

como wawamasmawa, pantirimasmawa: yo soy tu<br />

hijo, yo soy el que erré contra ti, como si dijera<br />

kankasmawa.<br />

Sana vel chana. Cosa que dura una temporada. Vide:<br />

chana.<br />

Sanampaña, unanchaña. Señalar algo de cualquiera<br />

manera.<br />

Sanampa. Idem: unancha. Señalar así.<br />

Sanampa jalaqtxi. Perderse la señal que pusieron.<br />

Sankayu. La frutilla del Jachakana, que es una mata<br />

espinosa, es agria y buena de comer.<br />

Sancha, arukamana, chuchakamana, tawikamana.<br />

Parlero.<br />

Sankarara. Idem.<br />

Sankaraririña. Parlar.<br />

Sanchalliña, kharkatiña. Temblar de frío o miedo. +<br />

Aru sanchalliña vel tawiña vel chuchaña: hablar<br />

más y más.<br />

Sanchanaqaña, kuskunaqaña. 3 -qi. Andar sin<br />

descansar como el que tiene muchos negocios.<br />

Sanqu. Mazamorra muy espesa de harina de quinua.<br />

Sanquchaña. Hacerla.<br />

Sanq'a. De labios partidos. Laka sanq'a. Idem: vel<br />

suxu.<br />

Santu kankaña. La santidad.<br />

Santuchaña. Hacer que uno sea santo y santificar.<br />

Sanq'atha arusña. Hablar gangozo, ganguear.<br />

Sani t'awra. Lana negra, aunque imperfectamente.<br />

Llanqu t'awra: lana muy negra.<br />

Sani isi. Ropa cualquiera que sea, no muy negra.<br />

Sankarara. Es también un betumen de huesos que<br />

hacen para embadurnar la cazuela o instrumento de<br />

barro donde derriten el plomo que tiene plata. Es<br />

vocablo de los que sacan plata por guaira.<br />

Sanitiña t'awra. Lana parda.<br />

Sansa. La brasa o carbón encendido sin llama.<br />

Sansäña. Hacer la brasa quemando leña. Nina<br />

sansäña. + Laqhampu sansajakiwa: el cielo está<br />

colorado como brasa.


464 Ludovico Bertonio<br />

Sansa phichasiña. Calentarse al calor de la brasa.<br />

Sanuña. Peinar a otro.<br />

Sanusiña. Peinarse a sí mismo.<br />

Sanuqasiña. Idem.<br />

Sanuntaña. Idem: que el sanuña.<br />

Sanusilla. Peinadillo, curioso en peinarse a menudo.<br />

Sanu sanu. Hierba buena para defecar las flemas.<br />

Pinqu pinqu; por otro nombre es muy caliente.<br />

Sañu. Loza y cualquiera cosa hecha de barro.<br />

Sañu uta. Casa cubierta de teja; y así llaman a las<br />

casas de Cabildo.<br />

Sañu uyu. Lugar donde se hace la loza.<br />

Sañu wajaña. Cocer loza.<br />

Sañu Iranaqaña. 3 -qi. Trabajar haciendo loza.<br />

Sañukamana vel qhupi. El ollero.<br />

Sankatilla, suxu, llama llama, kulun kulun,<br />

saynata. Espantajo de niños o máscara como de<br />

monillos y cosas semejantes.<br />

Sankatillachasiña, &c. Enmascararse o vestirse como<br />

espantajo o demonio, &c.<br />

Sapa maynixta awralla. Solo, único, &c<br />

Sapaki saranaqaña. Andar siempre solo.<br />

Sapaxta, awraxta. Unico.<br />

Sapaxtaja, -ma, -pa, -sa. Mío, tuyo, suyo, nuestro<br />

hijo único. Y no es necesario añadirle yuqa o<br />

pucha.<br />

Sapaxtama waqaychasima. Mira por tu hijo único o<br />

por ese pariente solo que tienes.<br />

Sapamukutaña, maynixtamukutaña. Quedar solo.<br />

Sapatha jalaqäña. Mirar de uno en uno a los que<br />

pasan para reconocerlos.<br />

Sapa. La raíz de las plantas; y tunu es donde nace la<br />

raíz.<br />

Sapatataña. Echar raíz las cosas plantadas o<br />

sembradas.<br />

Sapa aytati. Arraigar. + Amka, tunqu, jupa, qulli, &c.<br />

Sapa aytali: las papas, el maíz, la quinua, el qulli,<br />

&c. Ya han arraigado o han prendido.<br />

Sapachasiña. Idem: prender.<br />

Sapa. Pospuesto a qullqa, significa echar muchas<br />

raices. Amka qullqa sapawa.<br />

Sapampi mistuña. Dar fruto primero lo que fue<br />

sembrado postrero, es propio de las papas.<br />

Saparaña. Irse en vicio las matas de las papas, por no<br />

arrimarle la tierra a su tiempo.<br />

Sapaqa. La semilla de los animales y hombres, jatha.<br />

Idem: jatha willi jaqi vel qawra, &c. Hombre o<br />

cualquier otro animal que engendra mucho en una<br />

o en muchas hembras.<br />

Sapa willi. Idem: no tan usado.<br />

Sapachana. Son dos dicciones y significan; en lugar<br />

de decir. + Yanqhawa sapachana, jiskiwa satawina:<br />

en lugar de decir que era malo, dijo que era bueno.<br />

Sapachanki. Quiere decir, usan de este modo los que<br />

van glosando o interpretando lo que está oscuro.<br />

Sapachankiwa siri. Glosador o intérprete.<br />

Sap'a. "Dupplicipp", es lo mismo que jiski vel<br />

maysana vel suti: bueno o sano.<br />

Sap'achaña, jiskichaña. Aderezar, poner bien algo<br />

como es razón que esté.<br />

Sap'aptaña vel ñanaptaña. Convalecer el enfermo.<br />

Sap'achaña. Acudir a uno, hacerle bien en todo.<br />

Sap'achäña. Mandar que otro haga bien a alguna<br />

persona. + Y por ironía maltratar a alguno.<br />

Sap'achasiña. Acudirse, favorecerse unos a otros o a<br />

la persona que le toca.<br />

Sap'a vel jiski, &c. Sien. Sap'a. Abasto.<br />

Sara. Una onza de cualquiera cosa. + También<br />

patacón de plata.<br />

Sara vel sarawi. Costumbre, modo de vivir o ley. +<br />

Jaqinaka aka saraniwa: los indios tienen esta ley o<br />

costumbre.<br />

Saraya. Cerca de muchas puertas o entradas, donde<br />

ponen lazos para coger vicuñas. + Kurusaraya: un<br />

modo de trampa para lo mismo.<br />

Sarayqu, tumayqu. Vagabundo.<br />

Saraña. Andar o caminar.<br />

Sarutaña. Levantarse de la silla o del suelo.<br />

Sarakipa, sararuruña. Ir y volver muchas veces a<br />

alguna parte.<br />

Sarastaqaña. 3 -qi. Encontrarse con quien le busca o<br />

hacerse encontradizo con alguno.<br />

Sarakataniña. Ir para llegarse a alguno.<br />

Sarakatanita. Llégate a mí.<br />

Sarasina kirkiña. Bambalear andando, ir dando<br />

vaivenes o despacio como el enfermo. Kirpaña.<br />

Idem.<br />

Sart'aña. Ir a visitar o llegarse por un poco a casa de<br />

otro. Kuna waqiniru. Dios apujana taykpanaru<br />

sart'itta. "Unde hocmihi ut Mater Domini mei<br />

venias ad me". Donde merecí yo que viniese a<br />

visitarme la madre de mi Señor.<br />

Sart'aniña. Idem.<br />

Saraqxaña. Volverse a su casa o pueblo.<br />

Sarakipaña. Pasar de largo o por delante de alguno.<br />

Saraña vel thaki. El camino.<br />

Sariqa vel tumayqu. Andariego. Es más propio que<br />

sarayqu.<br />

Saraspä. Es como adverbio, de camino o de paso.<br />

Saraspäki apuru atumasima: quéjate de camino al<br />

teniente y prosigue después tu camino.<br />

Saratakama. Por orden, sin confusión, como van


Vocabulario de la Lengua Aymara 465<br />

viniendo.<br />

Sarapathama. Por su orden.<br />

Sarapa sarpatjama vel kama. Repitiendo. Idem:<br />

thiyaña thiyatha. Es lo mismo.<br />

Sarphu vel säpi. Muy corto de vista, Ut Supra.<br />

Sarphuxaña, säpixaña. Perder mucho la vista el que<br />

la tenia buena.<br />

Sarphutaña. Säpitaña. Idem. Y pueden usarse con<br />

transición. Nayra sarphutitu vel säpititu: acortado<br />

se me ha mucho la vista.<br />

Sarphunjama vel thaminjama ullixña. Divisar o ver<br />

alguna cosa, como lo que vemos entre dos luces.<br />

Sarphuna vel thamina mistuña. Salir a boca de<br />

noche o por la mañana, cuando hay poca luz.<br />

Sarphukipaña, thamikipaña. Ser ya casi de noche o<br />

entre dos luces.<br />

Sarphu vel Jayphu ullijaña. Tener corta la vista.<br />

Sasa aycha. Carne en la delantera de las espaldas,<br />

junto al pecho.<br />

Sasa lik'i. Gordura del mismo lugar, junto al pecho.<br />

Sasaña jaqi. Hombre gordo. Janchilchapi aychalchapi<br />

lik'iña. Idem.<br />

Sasa. Lo mismo que sasina. Gerundio.<br />

Sasiña. Hacer abstinencia al modo antiguo comiendo<br />

carne y cualquiera otra cosa, sin sal ni aji, en la<br />

muerte de sus parientes. Ahora en tiempo de<br />

cristianos significa, abstenerse de comer carne<br />

aunque no ayune. Aycha sasiña. Idem.<br />

Sasi uru. Día de abstinencia. Ut Supra.<br />

Sasiri qhapaqa. El hermano del inca, que tenía de<br />

costumbre comer tantos granos de maíz como hay<br />

en la hilera de una mazorca y no más, todas las<br />

veces que el inca mataba algún número de gente en<br />

las batallas y en muriendo este hermano le sucedía<br />

otro en este oficio.<br />

Sasiña vel jiphijasiña vel pikutaña. Estar la gallina<br />

sobre los huevos para sacar los pollos.<br />

¿Sasitati, jiphijatati, pikutatati, jani utatha<br />

ullusuri?. ¿Estás sobre los huevos como gallina<br />

que no sales de casa?<br />

Sasiña. Comer muchos puercos juntos en un corral,<br />

como cuando quieren engordarlos.<br />

Sasiri quchijamaki lik'iptaña. Engordar como los<br />

puercos que para ello comen juntos.<br />

Sasäña, lik'iptäña. Activos. Engordar así los puercos.<br />

Saña. Decir, pensar, juzgar. Muchas reglas son<br />

necesarias para usar bien de este verbo, las cuales<br />

se hallarán en el arte. P. 2. C. 8.<br />

Säña. Mandar o ser causa que uno diga o dejarte decir.<br />

Säña, arusäña. Dejar o permitir que le digan o le<br />

infamen.<br />

Säch'ukiña, arusch'ukiña. Decir o hablar<br />

inpertinentemente. + Jisch'ukiña. Idem. Y es de<br />

notar que en el verbo precedente se añade una -ä y<br />

a éste se le antepone -ji.<br />

Sakuchaña. Este verbo se usa en imperativo.<br />

Sakuchama y sakuchapha, por yanqana arusima.<br />

"Idest", no temas de decirlo. + Cuando es optativo:<br />

sakuchaspa o sakuchasma, significa lo mismo que<br />

en imperativo y también lo contrario. Mira no le<br />

digas o guárdate de decirlo. Y no sé que se use en<br />

otros modos.<br />

Sajachaña, arusijachaña. Tener gana de decir.<br />

Sawäña, arusiwäña. Decir brevemente y luego irse. +<br />

Jisxaña. 3 -xi. Decir, volver a decir. Jiskxaña. 3 -xi.<br />

Decir algo de que recibe pesar la persona a quien<br />

se dice. Jiskxituwa: díjome esta mala palabra.<br />

Sanaqaña. 3 -qi. Ir diciendo en muchas partes.<br />

Saniña. Ir a decir.<br />

Saraqaña. 3 -qi. Decir algc a alguno contra el gusto<br />

de otro. + Yuqaja saraqitana; dijo a mi hijo esto que<br />

me dió disgusto o habló mal a mi hijo.<br />

Sarapiña. Hablar a uno por amor o en provecho de<br />

otro.<br />

Satawiña. Decir a otro algo que no sabía o decir algo<br />

con descuido o por yerro.<br />

Säkamana. Publicador de algo. Yanqha arunaka<br />

säkamanatawa: eres gran publicador o pregonero<br />

de malas nuevas.<br />

Säki arusña. Repetir mucho una cosa.<br />

Sanawi. Innumerable. Dios sanawi, ángel yanawi:<br />

Dios Nuestro Señor tiene innumerables ángeles que<br />

le sirven. + Sawi: tenido por tal, según el nombre<br />

que le precediere. Pedro taqi jaqina santuwa sawi:<br />

es tenido de todos o llamado Santo de todos.<br />

Sawi. Determinación o acuerdo, promesa, propósito,<br />

precediéndole el futuro de indicativo: luraja,<br />

churaja sawipa.<br />

Sasiña. Disputar debatir o porfiar entre sí, reñir, &c.<br />

Sasxaña. Ir una cosa en descuento de otra en negocio<br />

de dudas. + Sombreruja libromampi. Sasxphana<br />

vel sasiphana: el sombrero que me has tomado,<br />

vaya en descuento del libro que te he tomado.<br />

Saña. Cosa que se puede decir. Aka aru jani sañati:<br />

este vocablo no se puede decir o no es de esta<br />

lengua. ¿Aka aru sañati, janicha? ¿ Puede decirse<br />

este vocablo o no?<br />

Sataña. Sembrar a mano cualquiera cosa que sea, no<br />

derramando la semilla Y también empedrar el suelo<br />

con guijarros.<br />

Satantaña. Acabar de sembrar.<br />

Satantasiña. Acabar de sembrar su propia chácara.


466 Ludovico Bertonio<br />

Sataxataña. Comenzar a sembrar la chácara o<br />

sobresembrar.<br />

Satantaraqaña. 3 -qi. Sembrar la tierra ajena contra la<br />

voluntad de su dueño.<br />

Satathapitaña. Sembrar la chácara los parientes del<br />

marido y de la mujer, como por parte del dote, el<br />

primer año después de casados. Qullithapitaña,<br />

Idem: qullijasña. Barbecharía juntándose así.<br />

Satajasña. Idem.<br />

Satamukusiña. Sembrar antes que otros y después<br />

helarse la chácara no helándose las que se<br />

sembraron después.<br />

Satawi vel satawipacha. Tiempo de sembrar.<br />

Satawi vel lapaka paxsi. El mes de octubre.<br />

Satamä yapu. Chácara no sembrada.<br />

Satanawi yapu. Idem.<br />

Sat'iña. Activo. Anegar o hundir el agua al navio o<br />

alguna grande lluvia a la tierra o a los hombres. +<br />

Jach'a jallu pataka jaqi vel marka, &c. Sat'itawina:<br />

una grande lluvia o diluvio anegó cien hombres o<br />

cien pueblos.<br />

Sat'iña. También activo. Asolar, destruir, matar mucha<br />

gente la pestilencia. Y se usa mucho con transición.<br />

Jach'a usu sat'istani: asolarnos ha la pestilencia. Y<br />

así, jallu sat'istani: vendrá un diluvio que nos acabe<br />

a todos.<br />

Sat'ikiptaña. Hundirse la gente cuando se transtorna<br />

la balsa, barco o navio.<br />

Sawka. Cosa de burla.<br />

Sawka aru. Palabras de burla.<br />

Sawka pirqa, &c. Pared de burla.<br />

Sawka suti. Nombre postizo que se da a alguno por<br />

reír.<br />

Sawka vet ancha. Muchos. Phutuxchina qullqi<br />

sawkakiwa: grande fuerza de plata es la que hay en<br />

Potosí.<br />

Sawka pirqa. Pared muy alta.<br />

Sawkasña. Hacer algo de burla, no poniendo el<br />

debido cuidado. + Y también decir chufletas.<br />

Sawkakipaña, anuqarachaña, sirachasiña. Hacer<br />

burla, decir alguna chufleta,<br />

Sawkastaqaña. Activo. 3 -qi. Decir alguna chufleta a<br />

alguno de paso.<br />

Sawkapäña. Idem.<br />

Sawkasispäki kayu pakisiña. Burlando burlando me<br />

he quebrado un pie o una pierna.<br />

Sawkantira. Muchísimos.<br />

Sawu. Palo como aquellos con que tejen, que no son<br />

muy gruesos ni largos.<br />

Sawu kayuni. Uno que anda con una o dos muletas.<br />

Sawsa t'awra, t'uku t'awra. Lana áspera, como la de<br />

las cabras o las crines y cola de los caballos y<br />

vacas, &c. )( Cuyo contrario es llamp'u.<br />

Sawnaña vel ch'imkaña. Idem: ch'ijmaña. La<br />

cabecera y almohada. + Qala sawnañani ikiña:<br />

recostar la cabeza sobre una piedra.<br />

Sawri. Hueso con alguna carne que dejan por ahí<br />

muerta los leones o buitres.<br />

Sawrichaña. Comer la carne que queda por ahí en el<br />

campo, no dejando sino los huesos. Es propio de<br />

los buitres, leones y zorras.<br />

Sawri vel lukari. Flaco, que no tiene sino los huesos.<br />

Sawrixaña, tukarixaña. Enflaquecer.<br />

Sawuña. Tejer cualquiera cosa en el telar. + Phathu<br />

sawuña: tejer tupido. )( Llaja sawuña: ralo + Aru<br />

sawuña: hablar mucho.<br />

Sawu jaqhuña. Urdir la tela.<br />

Sawu warsuña. Sacarle un palo del urdimbre para<br />

comenzar a tejer.<br />

Sawu puluchaña. Meter dos hilos en el urdiembre<br />

para principio u orilla de la tela.<br />

Sawxataña. Comenzar a tejer.<br />

Sawu llawthapiña. Revolver la tela en el palo.<br />

Sawu ayatataña. Desenvolver la tela o el urdiembre<br />

para tejer.<br />

Sawu ch'akurkataña. Atar la orilla de la tela en el<br />

palo.<br />

Sawu ch'akura. La estaca donde atan los palos del<br />

telar y suelen ser cuatro.<br />

Sawu apjasiri. El palo que siempre está dentro del<br />

urdiembre hasta acabarse la tela.<br />

Sawu jakhusuña. Acabar la tela.<br />

Sachawalla sayraxa. Juguetón, descuidado.<br />

Saykuña, qariña, jawijtaña, thäjtaña. Estar cansado.<br />

Saykutu vel ch'ama jawijtitu, ch'ama thäjtitu.<br />

Idem.<br />

Saywaña, chutaña, qillinkaña qiyllaña. Mojonar las<br />

chácaras con montones de piedra o terrones.<br />

Saywat'aña, qillinkataña, chutat'aña. Levantar una<br />

pared de piedras a secas o muchos terrones,<br />

poniendo sobre ellos alguna cosa para espantajo de<br />

los cameros o zorras.<br />

Saywa qillinka, chuta. El término de las tierras o el<br />

espantajo al modo dicho.<br />

Saynata, suxu, kulunkulun, llama llama. Espantajo<br />

o máscara para espantar los niños.<br />

Saynatachasiña, suxuchasiña, &c. Disfrazarse como<br />

espantajo.<br />

Saynaña. Cargarse a las espaldas como suelen las<br />

mujeres a sus hijuelos o los cestos de coca, &c. de<br />

alto a bajo.<br />

Saynaxaruña. Idem. Más propio.


Vocabulario de la Lengua Aymara 467<br />

Saynanuqaña. 3 -qi. Poner en el suelo lo que llevaba<br />

cargado de aquella manera.<br />

Sayraxa vel walana, anatakamana vel surpuma.<br />

Muchachos que no tienen otro cuidado sino jugar y<br />

holgarse todo el día,<br />

Sayraxa, salla, wari. Vicuña o guanaco.<br />

Sayraxa jawinti. Relinchar la vicuña o guanaco.<br />

Saykipa. Cosa que nunca se acaba, propio de Dios;<br />

aunque también se aplica a los que son señores de<br />

casta y a otras cosas. + Wiñaya saykipa, uka<br />

tukutat'aqhanawi Dios vel mayqu vel jawiri, qullqi,<br />

&c. Dios, señor, rio, mina de plata que nunca se<br />

acaba, &c.<br />

Saykipankuna, pospuesto, a wiñaya. A cada<br />

momento. Wiñaya saykipankunana jaychaña, &c.<br />

Aporrear a alguno cada momento.<br />

Sayt'u. Cosa ahusada más que lo ordinario.<br />

Sayt'u jaqi. Grandulazo.<br />

Sayt'u p'iq'iñani. De cabeza ahusada.<br />

Sayt'u uta. Casa que tiene el ichu muy levantado, &c.<br />

Sayt'ukiptaña. Crecer uno de presto y también caerse<br />

o ladearse a una parte el ichu que está en lo más<br />

alto del tejado.<br />

Sixi. Troje del churlo o maíz que hacen con la caña de<br />

la cortadera. + La que llaman piwra, es para<br />

guardar la quinua.<br />

Sixit'asiña vel sixintasiña. Meter chuño o maíz en la<br />

troje,<br />

Sixusuña. Sacar de la troje.<br />

Sixikipaña. Pasar el chuño de una troje a otra.<br />

Sixuña, wataña. Remendar el vestido, entremetiendo<br />

hilos.<br />

Siqi k'usa. Aguapié de chicha, cuando tornan a echar<br />

agua sobre los afrechos del maíz o quinua.<br />

Siqi vino. Aguapié de uvas.<br />

Siqichaña. Hacer aguapié y si es de chicha dicen<br />

jamch'a siqichaña y lo mismo será del borujo de<br />

uvas.<br />

Siq'iña, jichiña vel siq'ijaña, jichijaña. Rayar hacia<br />

lo ancho.<br />

Siq'usuña. Rayar comenzando de abajo hacia arriba.<br />

Siq'intaña. Rayar de arriba hacia abajo.<br />

Siq'ikipaña. Rayar alderredor de algo, como cuando<br />

señalan la bola jugando a los bolos o hacer un<br />

circulo con el compás u otra cosa.<br />

Siq'iña vel jichita. La raya.<br />

Sixiña vel iwxaña. Decir a uno lo que ha de hacer.<br />

Siqisña, iwxasña, iñasisña. Decirse "ad invicem" lo<br />

que han de hacer o en provecho del que lo manda.<br />

Siqiwäsña. Mandar mucho a diestra y siniestra o a<br />

persona sobre la cual no tiene mucho mando.<br />

Siqisnaqaña. 3 -qi. Ser muy mandón tener maña de<br />

mandar.<br />

Siqirpäña. Enviar alguno diciéndole lo que ha de<br />

hacer.<br />

Siyapi. Uno que es corto de vista. Vide: säpi, sarphu,<br />

&c. Si. Idem: sipi es tercera persona de saña,<br />

significa: dice, manda o quiere.<br />

Sicha mayu. Descuidado, otros dicen que es<br />

andrajoso.<br />

Sichistu sayraxa. Descuidado. Vide: surpuma.<br />

Sich'iña vel jusq'uraña. Deshojar algo.<br />

Sich'iraña. Idem. Más propio.<br />

Sich'inaqaña. 3 -qi vel surphunaqaña. Andar hecho<br />

pedazos o andrajoso.<br />

Sikhaña sikusuña vel sikharaña. Deshilar un lienzo,<br />

el ichu de las casas, &c.<br />

Siqulärapiña. Mofar haciendo gestos con la nariz.<br />

Siqu. Unas flautillas atadas como a la de órgano.<br />

Siquna ayarichi phusaña. Tañer las dichas flautas,<br />

cuya armonía se llama ayarichi.<br />

Sichiña. Andar solicito, sin descansar. + Qama<br />

sichiña: andar negociado.<br />

Sichinaqaña. Idem.<br />

Siwayu. La pavesa del ichu quemado.<br />

Siwayuchaña. Quemar el ichu para coger su pavesa<br />

negra o ceniza.<br />

Siwata vel siwaqaña. 3 -qi. Tresquilar la lana,<br />

entresacando la que quiere y dejando la demás.<br />

Siwaraña vel siwasuña. Idem: entresacar trasquilando<br />

la lana o el cabello.<br />

Siwaña vel siwasña. Arrancar las papas que quedaron<br />

por las chácaras, al tiempo de cogerlas cuando<br />

comienzan a brotar de allí a dos o tres meses.<br />

Sijsikataña. Pegarse la comida a la olla. Vide:<br />

llink'ikataña.<br />

Siyllanqi. Pajarillo como golondrina de Castilla.<br />

Siythü. Cosa muy querida o regalada todo lo posible.<br />

Siythü wawa. Hijo regalado a quien acuden con todo<br />

lo que pide y quiere.<br />

Siythü caballo. Caballo muy regalado, de quien se<br />

tiene mucha cuenta.<br />

Siythü yapu. Chácara muy cultivada, a la cual se<br />

acuden con todos los beneficios posibles.<br />

Siythüyaña. Regalar así.<br />

Siythüwäsña. Regalarse demasiadamente.<br />

Sijsisäña. Rascándose tener escocimiento.<br />

Sik'i. Hierba que llaman chicoria, buena de comer.<br />

Sik'i paquña vel manq'aña. Comer chicoria.<br />

Sik'imari. Hormiga como de la Castilla.<br />

Sik'imira. Idem. + ¿Utaja laqhitiyti sik'imarina äsu<br />

antaña? ¿ Mi casa es por ventura hormiguero que


468 Ludovico Bertonio<br />

han de entrar y salir por ella todo el día?.<br />

Silu. Estera de ichu.<br />

Silunchaña. Esterar el suelo o la pared.<br />

Siluna jant'akuña. Idem.<br />

Silu llawthapiña. Arrollarla.<br />

Silu janatataña. Desenvolverla.<br />

Silu ch'ukuña. Coserla. K'isk'i ch'ukuta: Coserla<br />

apretadamente.<br />

Silla vel wiru. La caña de maíz. Cañawiru: la caña<br />

dulce.<br />

Sillka. Afilado.<br />

Sillku. El cairel o ribete con que rodean la manta y<br />

tiene muchos nombres. + Uqullu nayra sillku:<br />

cairel de muchos ojos. + Laq'u sillku: cairel de<br />

gusanillos. + Achanqara sillku: cairel también de<br />

muchos ojos. + Achachi sillku: ribete que echan a<br />

la manta pobre sin cairel que hagan aparte, sino<br />

que le van cosiendo y haciendo. + Q'ura sillku:<br />

cairel hecho de un solo color o de lanas no teñidas.<br />

Sillkuña. Hacer cairel.<br />

Sillpi. La corteza delgada de cualquiera cosa, como de<br />

pepinos, manzanas, &c.<br />

Sillpiraña. Descortezar, quitar cascara.<br />

Sillp'i q'uyma, jipikhüraña. Ventar la quinua o trigo.<br />

Sillp'iña vel tuqiña. Decir palabras injuriosas contra<br />

alguno o reñirse con aspereza.<br />

Sillq'i. Lo mismo que sillp'i. La corteza o cáscara,<br />

hollejo o pellejo delgado.<br />

Sillq'iraña. Descortezar, quitar el hollejo.<br />

Sillq'iña. Sacar el pollito del huevo, como hace la<br />

gallina y todos los pájaros. + Wawa sillq'iña: sacar<br />

el pollito del cascarón.<br />

Sillp'i. Cosa delgada, como una plancha, una tabla y<br />

cosas semejantes. Si es cosa redonda como una<br />

vara, un palo, un alfiler, &c dicen: juch'usa.<br />

Sillpichaña. Adelgazar.<br />

Sillk'usuña, ch'äsuña, lluch'usuña. Deshollar.<br />

Sillki vel ari. Afilado, dicese de todo.<br />

Sillki. Caño que está en el espinazo de los animales.<br />

Sillup'ita. Hombre o mujer que no sabe trabajar.<br />

Sillup'ita. Melindroso que hace asco de cualquiera<br />

cosita, que como con dos deditos.<br />

Sillutha sät'aña. Estar en pie de puntillas, como<br />

presto para ir a lo que le mandaren y también negar<br />

a pie juntillos.<br />

Sillunuqaña. 3 -qi jat'inuqaña. Arañar con las unas.<br />

Silluxtära. De unas largas.<br />

Sillu waxra waxra. Idem. Wanq'u ch'äña silluni. Idem<br />

Sillu allyasña. Dejarse crecer las unas.<br />

Sillu kuchuqasiña. Cortárselas.<br />

Sillwi. Gusano con que cogen el pescado.<br />

Sillt'uña vel sulltuña. Ensartar rosarios, gargantillas,<br />

&c.<br />

Simpa. Maroma de ichu o de cuero para arrastrar<br />

piedras y otras cosas.<br />

Simpana jiskhaña. Arrastrar con maroma o soga así.<br />

Simpasiña. Jugar los mozos o mozas con un cordel<br />

que revuelven en los dedos para adivinar si su<br />

enamorado le quiere o no, es como juego de<br />

pasapasa; eso mismo hacen con unos huesecitos<br />

que sacan de la cabeza del cuy y los echan en un<br />

vaso de chicha y si el uno va tras el otro dicen que<br />

se quieren, es embuste del demonio.<br />

Simpachaña. Hacer puente de crisneja.<br />

¿Simpati? ¿Es posible? o por ventura<br />

¿Simpati atamaspha? vel ¿atamaqachu?. ¿Diralo<br />

por ventura? Es posible que lo diga.<br />

¿Simpatixa, simpachaxa?. Idem: ¿Es posible? Pide<br />

optativo o indicativo.<br />

Simpaqhanaki, jayaqhanaki. Muy claramente.<br />

Sinqantaña. Tomar tabaco por las narices. + Thusa<br />

thusa es el tabaco.<br />

Sinqarphuña vel mak'uñaña. Echar jaquima a los<br />

animales o fiador al sombrero para que no caiga.<br />

Sinqarphu. La jaquima o fiador del becoquín o<br />

sombrera.<br />

Sinqathapira. Encoger una soga como devanándola y<br />

después atarla para que esté bien puesta.<br />

Sinqathapiña, sirputhapiña, pullchuthapiña,<br />

jiskathapiña. Arrugar la ropa o lienzo<br />

encrespándola como hacen a tos cuellos de las<br />

camisas, cortinas, &c.<br />

Sink'a. Calamocano, asomado, medio borracho.<br />

Sink'a umaña. Beber hasta asomarse.<br />

Sink'a sink'a umaña. Idem.<br />

Sink'arasiña. Asomarse.<br />

Sinku. Cualquiera piedra redonda y también la bola<br />

con que juegan a los bolos.<br />

Sinkusiña. Jugar a tos bolos, a los cuales llaman jaqi y<br />

los niños en lugar de bolos usan de unos<br />

huesecillos.<br />

Sink'usiña. Jugar los corderos siguiéndose unos a<br />

otros, brincar y saltar.<br />

Sinsiña. Arrugar la nariz mostrando los dientes el que<br />

se ríe o se enoja haciendo gestos.<br />

Sinsisiña. Idem.<br />

Sinsikipa sinsiruruña. Hacer esos gestos o reírse de<br />

cumplimiento o mofar.<br />

Sinsisilla. Uno que se ríe de ordinario o grande<br />

mofador.<br />

Silla vel alluxa. Muchos.<br />

Siña. El luto que se trae por los muertos. + Y las


Vocabulario de la Lengua Aymara 469<br />

exequias que se hacen por ellos.<br />

Siña miraña. Acabar las exequias o dejar el luto que<br />

traía.<br />

Siña miraqa. Uno que es tenido por muerto y a quien<br />

han hecho las exequias y por quien han traído luto<br />

sin ser muerto y con este nombre llaman también a<br />

los yanakunas por menosprecio.<br />

Siñachasiña vel jach'irt'aña. Traer luto.<br />

Siñachasiña. Ejercitar la nigromancia según algunos.<br />

Siñaña vel siñajaña. 3 -ji. Reñir a otro con palabras<br />

muy pesadas.<br />

Siñasiña. Reñir "ad invicem" muy pesadamente.<br />

Siñathaptaña. Comenzar a trabar la riña muy<br />

pesadamente.<br />

Siñaru puriña. Tener algún mal suceso o desgracia.<br />

Sinti vel ch'amani. Fuerte.<br />

Sintiptaña. Hacerse fuerte el que era flaco y también<br />

cobrar ánimo o esfuerzo.<br />

Sinti chuymat'aña. Animarse, haberse como un<br />

hombre valeroso.<br />

Sintikankaña. La fortaleza, valor, ánimo, esfuerzo.<br />

Sintikipä qala vel sitiqä. Piedra como fondo de<br />

cajeta.<br />

Siki. Hurón con que cazan vizcachas.<br />

Sikina jisk'acha kataña. Cazar vizcachas con hurón.<br />

Siki qala. La piedra de amolar.<br />

Siki qalaru t'axrat'aña. Idem: q'axut'aña. Amolar.<br />

Sikima vel willu. Una fruta como nabo redondo,<br />

cuando está seca se llama willu sura.<br />

Sipasi. Varón o mujer amancebada, aunque<br />

antiguamente significaba moza por casar.<br />

Sipasichasiña. Amancebarse.<br />

Sipasini saranaqaña. Andar amancebado.<br />

Sipi. Plumaje de varios colores, hecho a modo de<br />

cuello lechuguillas y se le ponen al cuello, aunque<br />

los Chinchaysuyus usan ponérsele en la cabeza<br />

como diadema, atándole debajo de la barba en las<br />

fiestas o regocijos.<br />

Sipit'asiña. Ponérsele.<br />

Sipi. El caballete o cumbre que hay entre dos aguas de<br />

la casa o buyo,<br />

Sipi. La cordillera de los cerros que se extiende<br />

mucho.<br />

Siparaña vel t'ururaña. Roer algún hueso, quitándole<br />

toda la carne.<br />

Sipiraña. Arar sin ahondar mucho por ser cascajo y<br />

ser poca la tierra y mejor dicen sillp'iraña.<br />

Sipsik'aña. 3 -k'i vel k'umiña. Murmurar<br />

interiormente. Acusativo.<br />

Sipita. Lazo para coger pájaros o vicuñas.<br />

Sipita iqaxarusita. Uno que lleva el lazo de soga.<br />

Sipitaña. Cazar con lazo.<br />

Sipitaru jalantaña. Caer en el lazo.<br />

Sipitaru jiwaña. Morir en él.<br />

Sipitaru jakijaña. Idem: morir en el lazo.<br />

Sipitasiña. Armar el lazo.<br />

Sip'uthapiña, sinkathapiña, jiskhathapiña. Encoger<br />

cortinas, cuellos, &c.<br />

Siraña vel siraqaña. Ventosear, "pedere" en latín.<br />

Sira. La ventosidad.<br />

Sirakuna. Cosa de burla o risa.<br />

Sirakuna uta, pirqa, &c. Casa o pared hecha de<br />

burla, que no vale nada.<br />

Sirakuna vel sira jaqi. Burlón, triscador, truhán.<br />

Sirachasiña. Hacer burla de alguno.<br />

Sirachasiña. Dar alguna muestra de querer pecar con<br />

alguna persona, tirándola de la ropa, &c.<br />

Siraña. Coser con aguja como hacen los sastres.<br />

Sirathapiña, ch'ukuthapiña. Juntar dos panos o<br />

lienzos cosiéndolos.<br />

Sirat'aña. Picar las avispas y abejas.<br />

Sirutaña vel p'usutaña. Hincharse un poquito.<br />

Sirka. La vena del cuerpo y mina de metal o veta.<br />

Sirkaña. 3 -ki. Sangrar.<br />

Sirkaña. Lanta para sangrar.<br />

Sirkakamana. Cirujano.<br />

Sirka lawapti. Engrosarse mucho la vena con la<br />

mucha sangre que acude.<br />

Sirka aynuqtitu, sawaptitu. Parecerse bien la vena.<br />

Sirka. El pulso.<br />

Sirka jali. Andar o menearse el pulso. + Sirkapa jani<br />

jaliti: no tiene pulso.<br />

Sirka t'aku. Cesar el pulso.<br />

Sirka t'akutu. No tengo pulso.<br />

Sirka vel sipi. La cordillera de los cerros. Qullu sirka<br />

khunutawa: está nevada la cordillera.<br />

Sirka makhipaña. Pasarla.<br />

Siri. Participio. Él que dice.<br />

Siri isapña. He oído decir.<br />

Sirijamaki. Con achaque o fingiendo. + Yuqpa<br />

taqanija sirijama jalsuxi: con achaque de ir a buscar<br />

a su hijo, se ausento del pueblo. Y así puede<br />

aplicarse a muchas cosas.<br />

Sirk'i. Verruga o cosa semejante.<br />

Sirk'i mistutu. Salir verrugas.<br />

Sirk'iña vel sirk'ixtara. Lleno de verrugas.<br />

Sirqiña vel phurkaña. Asar papas, manzanas, &c.<br />

cubriéndolas con el rescoldo o brasa.<br />

Sirqintaña, phurkantaña. Idem. Más propio,<br />

Sirsuqina chuqi qisima. Piedra azufre derretida o por<br />

derretir. Vide: qisima.<br />

Sirsuwi. Ocioso.


470 Ludovico Bertonio<br />

Siruki. Varón o mujer soltera, la de mucha edad. +<br />

Chacha siruki, marmi siruki: varón o mujer soltera.<br />

Sisaña vel sisña. Sincopado, hartarse comiendo y<br />

enfadarse de hacer alguna cosa. + Saraña sisaña:<br />

estar enfadado o harto de andar.<br />

Sisjasña. Comer demasiado.<br />

Sisjasiña. Nombre. Hartazgo o gula. Pecado de comer<br />

demasiado.<br />

Sisantaña. Comer demasiado.<br />

Sisäña. Hartar a otro.<br />

Sisantäña. Hartar a otro con demasía, embutirle.<br />

Sisira. Color naranjado, afeite de las indias, wantura<br />

es más colorado, bermellón.<br />

Sisirana, phiskusña vel qillqasiña. Afeitarse con él.<br />

Sisirana llujutäsiña. Embadurnarse todo el rostro con<br />

bermellón.<br />

Sisira qimaña. Mezclarle con cebo para afeitarse.<br />

Sisiraña p'acharaña kharinuqaña. Sajar como hacen<br />

los cirujanos o los indios con piedra afilada.<br />

Sisijata nayrani. Uno que abre poco los ojos<br />

naturalmente.<br />

Sijsikataña. Pegarse la comida a la olla.<br />

Sijsutata manq'a. Comida hedionda, por haberse<br />

pegado a la olla.<br />

Sisu. Sarpullimiento o granillos, que causan mucha<br />

comezón.<br />

Sisu tuku. Comer mucho esta enfermedad.<br />

Sisutukutu: tengo mucha comezón.<br />

Sisuna tukuta vel t'uruta. Uno que está todo<br />

sarpullido.<br />

Sitikä. Rueda del carretoncillo. + Y rueda de amolar. +<br />

Y rodezno del molino. Y tejo de niños con que<br />

juegan.<br />

Sitikäsita. Jugar con esta ruedecilla o rodezno.<br />

Sitikataña. Llegarse muy de ordinario a alguna<br />

persona o por amor o por interés.<br />

Sitikataña. Decir que otro es o dijo o hizo algo,<br />

manifestar a otro con verdad o mentira. + Jumaki<br />

ñä luntata sasina sitikatitta, Idem: Chiqachkatitta:<br />

tú me descubriste por ladrón.<br />

Sitiña vel chiqachaña. Idem: näkijilaqata phuxtuchi<br />

mañataki sititu vel sitkatitu vel chiqachitu vel<br />

chiqachkatitu: el jilaqata dice que a mi me nombró<br />

para Potosí.<br />

Situsuña. Ir derecho a algún cabo, sin torcer.<br />

Situsuña. Acertar a sacar entre muchas cosas una<br />

señalada, entre ellas.<br />

Siwi. El anillo que se mete en el dedo. Chiyinqu. El<br />

eslabón o otro anillo cualquiera.<br />

Siwi luk'anaru antaña vel apantaña. Meter el anillo<br />

en el dedo vel siwina luk'anaru äntasiña vel<br />

apantasiña.<br />

Siwiqa. Hierba, cortadera.<br />

Siwiqa lakhani. Uno que tiene los dientes afilados.<br />

Siwijaña. 3 -ji vel sisijaña, p'acharaña, kharinuqaña.<br />

Sajar con piedra afilada o con navaja.<br />

Siwinuqaña, sisinuqaña, p'achanuqaña. 3 -qi. Idem:<br />

sajar al modo dicho.<br />

Siwijata nayrani. Uno que naturalmente abre poco<br />

los ojos.<br />

Siyllanqi. Pajarillo como golondrina de Castilla.<br />

Siythü. Cosa muy querida o regalada todo lo posible.<br />

Siythü wawa. Hijo regalado a quien acuden con todo<br />

lo que pide y quiere.<br />

Siythü caballo. Caballo muy regalado, de quien se<br />

tiene mucha cuenta.<br />

Siythü yapu. Chácara muy cultivada, a la cual se<br />

acude con todos los beneficios posibles.<br />

Siythüyaña. Regalar así.<br />

Siythüwäsña. Regalarse demasiadamente.<br />

Sijsisäña. Rascándose tener escocimiento.<br />

Suqu vel susa. Uno que sabe mucho de cantares y<br />

jayllis y es gula de los otros, aunque susa es guía<br />

en los cantares, cuando bailan o pisan la quinua.<br />

Suqa. Pato negro de la laguna.<br />

Suq'i. Una vara o percha con que sacuden la quinua<br />

que llaman cañahua.<br />

Suq'ali vel kunkaña. Carnero muy largo de pescuezo.<br />

Suq'ali vel jarma jaqi. Un hombre grandulazo o de<br />

pescuezo largo.<br />

Suxariña. Llover con mucho viento.<br />

Suxari vel phuyphu jallu. Lluvia menuda o garúa.<br />

Suxaña vel aymaña. Bailar la gente principal y cantar<br />

con mucha mesura.<br />

Suxa vel ayma. El Baile así o sarao de mayqus.<br />

Suxu, sankatilla, llama llama kulunkulu, saynata.<br />

Espantajo de niños, máscara fea o mala cara.<br />

Suxuchasiña. Enmascararse. Vide: saynatachasiña.<br />

Suxsisiña. Regalarse, vivir a su contento.<br />

Sunqu waja. Papa asada y arrugada.<br />

Sunqu sunqu waja. Muchas papas asadas y<br />

arrugadas.<br />

Sunqu. El pellejo o bolsa del corazón de los animales,<br />

del cual se sirven los indios para echar la hierba<br />

que llaman axana y después la mascan juntamente<br />

con coca.<br />

Sunquptaña. Arrugarse la papa asada y el pellejo de<br />

las personas viejas.<br />

Sunqumalla, suxu. Espantajo.<br />

Suqi. Viento que corre al tiempo de coger la quinua. +<br />

Jisq'i: viento que corre al tiempo que hacen chuño<br />

e impide el hacerle.


Vocabulario de la Lengua Aymara 471<br />

Suqi puri vel saruti. Levantarse el viento.<br />

Suqi sari. Correr este aire.<br />

Sura khama. Seco. Dícese de las frutas pasadas al sol.<br />

Surachaña. Secar o pasar al sol las frutas.<br />

Suwamari. El pollito del pájaro que Maman<br />

allqamari. Vide: allqamari.<br />

Suwaña vel lasuña. Marchitarse los sembrados por<br />

falta de agua.<br />

Suwat'aña, lasut'aña. Idem. + Y también se dice de<br />

uno que gusta de estar mucho al sol. Jani ancha<br />

lupina suwaramti: no quieras estar tanto al sol.<br />

Suwaraña. Idem. + Y también tardar mucho la chicha<br />

en tomar su punto y sazón.<br />

Suwata jaqi vel tukari. Flaco.<br />

Suwathapixaña. Perder las fuerzas el enfermo.<br />

Suka. El camellón de las chácaras. + Uma: lo hondo<br />

que está entre camellones.<br />

Suka amkachasiña. Coger un camellón de papas al<br />

principio que comienzan a madurar.<br />

Sukaña. Arar la chácara a camellones. + Mutaña: sin<br />

ellos.<br />

Sukachasiña. Idem: para sí.<br />

Sukani. Él que tiene un poco de chácara. + Jani mä<br />

sukanitti: no tengo un camellón.<br />

Sukakipaña. Arar mucha tierra a camellones.<br />

Suchuña. Andar con buen paso.<br />

Sukuya. Ichu algo espinoso con que ordinariamente<br />

cubren las casas. + Kawraya jichu: el que gastan<br />

para guisar o para la cama.<br />

Sukuya p'iq'iñani. Uno de cabeza ahusada. +<br />

Ch'uqata p'iq'iñani. Idem.<br />

Sukuya luk'i. Papas prolongadillas entre las que<br />

llaman luk'i.<br />

Sukullu. El niño que sacaban a la plaza en su cuna o<br />

tira, sacado y puesto en la plaza venían los mozos<br />

de la caza que traían la sangre de las vicuñas<br />

metida en la panza de ellas, con que el tío o lari<br />

untaba la cara del niño cruzándole la nariz de un<br />

carrillo a otro y después repartían la carne de las<br />

vicuñas a las madres que hablan traído allí sus<br />

niños, para esta ceremonia; porque de ordinario<br />

juntaban para esto todos los niños que habían<br />

nacido aquel año; y solían hacer esto en acabando<br />

de coger sus papas, cuando tos cristianos<br />

celebramos la fiesta de CORPUS CHRISTI.<br />

Añadían a todo esto el vestir a los niños una<br />

camiseta negra, que tenía entretejidos tres hilos<br />

colorados, uno en el medio y dos a los lados de alto<br />

abajo y por delante y detrás. Lo mismo hacían con<br />

las niñas de aquel año, solamente se diferenciaban<br />

en el nombre, porque se llamaban wampaña; y en<br />

los hilos colorados que eran muchos y eran<br />

entretejidos no de alto a bajo, sino alderredor y<br />

calan en medio de su urquecillo o sayta, un poco<br />

más abajo de donde se fajan las mujeres grandes:<br />

aunque las ninas de aquella edad no usan de faja o<br />

wak'a que llaman.<br />

Sukhullu qhawa. La camiseta que vestían al niño.<br />

Sukullu urku. La sayta o urquicito que vestían a la<br />

niña al tiempo de la dicha ceremonia, estando los<br />

niños en ringlera en primer lugar y las niñas tras<br />

ellos, todos en sus cunas.<br />

Sukullu apsuña. Idem: ichusuña. Sacar así el niño o<br />

niña; y era oficio éste de la tía de parte de padre y a<br />

falta de ella, hacía ésto la mujer de su lari. Todo lo<br />

cual hacían con sacrificar a sus guacas o demonios<br />

que los tenían embaucados y engañados con esto.<br />

Sukut'aña vel junut'aña. Hincar un poco algo, palo u<br />

otra cosa para poco tiempo.<br />

Sukukataña, junukataña. Hincar alfiler o cosa<br />

semejante en un paño que cuelga por la pared.<br />

Sukut'asiña, junut'asiña. Hincarse un plumaje o cosa<br />

de estas en el sombrero o en otra parte del vestido.<br />

Sukusuña, junusuña. Sacar la espada o el cuchillo de<br />

la vaina u otras cosas semejantes.<br />

Sukuntaña, jununtaña. Meter la espada en la vaina,<br />

&c.<br />

Such'i. Un pescado muy conocido que suele hallarse<br />

entre el cieno.<br />

Such'i jiskhaña. Sacar o pescar el such'i entre el<br />

cieno.<br />

Suchuña vel kharkhatiña. Temblar de trío o miedo.<br />

Suchuña. Andar con buen paso como el perro o<br />

caballo bien impuesto, que no trota, sino que anda<br />

bien y ligero su correr. + Sara suchukaki aka<br />

caballo. Idem: aka jaqi: este caballo o este hombre<br />

es andador.<br />

Suchi. Una soga con que suben ichu cuando cubren<br />

casas muy grandes, por la cual pasa un anillo<br />

donde atan el manojo.<br />

Suchitha Jichu jiskusuña. Subir ichu por esta soga.<br />

Suchi chiyinqu. El anillo que pasa por la soga que<br />

está atada en lo alto y otro la tiene tirante por la<br />

parte de abajo.<br />

Suk'aña vel apanuqaña. Pagar la tasa en plata o en<br />

ropa o en otra cosa así.<br />

Suk'aña, phatarphiña, pataraña. Doblar cualquiera<br />

cosa de paño. + Pätarphi, kimsatarphi, pusitarpni<br />

suk'aña, &c. Doblar, tresdoblar, cuatro doblar, &c.<br />

Suk'athapiña, patarphithapiña. Idem.<br />

Sujsupiña vel sajsapiña. Entorpecerse la mano o el<br />

píe. Ampara sujsupitu.


472 Ludovico Bertonio<br />

Sujsupäsiña vel jaxsaräsiña. Rehusar por miedo del<br />

dolor cuando quieren curarle alguna herida o<br />

matadura. Llajlläsiña. Idem.<br />

Sujsupäsisaki, jaxsaräsisaki, llajlläsisaki azotisiña,<br />

siprinasiña jawq'asiña. Disciplinarse con miado<br />

de lastimarse. + ¿Jukha Juchani kankasinka awqa<br />

janchima jawq'asiñataki, sujsupäsijatati? ¿Siendo<br />

tan gran pecadorazo es razón que tomas la<br />

disciplina?<br />

Sujsuwasiña, llajlläsiña. Temer el dolor.<br />

Sujsu, kharkhatilla jaqi. Uno que por enfermedad le<br />

tiembla la cabeza.<br />

Sujsunaqaña vel kuykunaqaña. Andar con miedo,<br />

como el que camina sin zapatos.<br />

Suxu vel sank'a vel kaxiya. Uno que tiene los labios<br />

partidos, hombre u otro animal.<br />

Suxu lakhani. Él que tiene los labios así partidos.<br />

Suq'u suq'u qhawa. Camiseta barreteada o listada de<br />

alto a bajo con listas de diversos colores.<br />

Suq'u llaquta. Manta tejida con hilo torcido, parte al<br />

derecho con la mano derecha y parte con la<br />

izquierda.<br />

Suq'u suq'u qillqata pirqa. Pared rayada de diversos<br />

colores.<br />

Suq'uchaña. Urdir la tela al modo dicho con hilos<br />

diversamente torcidos. + Khatitana suq'uchaña:<br />

urdir la tela con hilos de diversos colores.<br />

Sulaña. Enlucir.<br />

Sulaqaña. 3 -qi. Limpiar la inmundicia, los mocos,<br />

&c. + Y acariciar.<br />

Sulaqasiña. Limpiarse a sí propio.<br />

Sularäña. Raer la medida del trigo y otras cosas<br />

emparejándola.<br />

Sularasiña phiskurasiña. Lavarse el rostro y también<br />

acariciarse "ad invicem", limpiarse las lágrimas,<br />

&c.<br />

Sulaxataña. Comenzar a hacer alguna vasija.<br />

Sulajraña, phiskujraña. Limpiar alguna cosa cuando<br />

en muchas partes está sucia.<br />

Sulamukuña. Hacer tuerta la pared.<br />

Sulanuqaña. 3 -qi Allanar el barro con que adoban el<br />

suelo, &c.<br />

Sulantaña. Embadurnar con algún color todo el<br />

rostro. + Enlucir la pared. Poner el cabello bien<br />

puesto mojándole. Allanar bien el ichu de las casas.<br />

Sulakipaña. Embadurnar todo el rostro o cualquiera<br />

otra parte, acabar con brevedad la chácara por estar<br />

blanda la tierra.<br />

Sulakiptaña. Entortarse la pared.<br />

Sularanaña. Enlucir la pared hacia lo largo o ancho.<br />

Sulasnaqaña. 3 -qi. Ser muy curioso en pulirse con<br />

demasiado estudio.<br />

Sulathapiña. Concluir de presto el que va cubriendo<br />

la casa de ichu, &c. bien o mal hecho.<br />

Sulusuña. Enlucir la pared hacia arriba o acabarla de<br />

presto.<br />

Sulantaña. Enlucirla hacia abajo.<br />

Sulasilla, phiskusilla. [Polídete] peinadito.<br />

Sula pampa. Llanada, escombrada, sin cerrillos. Y así<br />

de otras cosas.<br />

Sulla. Ichu o hierba del campo, mojada.<br />

Sulla sulla saraña. Andar por medio de estas hierbas<br />

o deslizaderos.<br />

Sulla kayu vel juyphi kayu. Mozo que trae los pies<br />

mojados porque anda de noche, muy travieso.<br />

Sullaña, qatatiña, chhaxraña. Llevar arrastrando;<br />

compórtese con muchas partículas.<br />

Sullka. Menor o inferior, respecto de otra cosa o<br />

persona.<br />

Sullka. Hermano menor, dice el varón a su hermano<br />

Sullka aluja. Dice la hermana a su hermano menor<br />

cuando son dos menores que ella.<br />

Sullka chinkija. Dice el hermano y hermana a su<br />

menor hermana, cuando son dos muchas una<br />

menor que otra.<br />

Sullka awki. Tío hermano menor de su padre.<br />

Sullka tayka. Tía hermana menor de su madre.<br />

Sullka jilaja. Dice el varón y la mujer a sus primos<br />

mayores o menores que sean, como sean hijos de<br />

su tío, hermano menor de su padre.<br />

Sullka qullakaja. Todas las primeras, hijas de la tía<br />

menor que su madre, al modo dicho.<br />

Sullkä aru. El segundo o tercer punto de los que había<br />

contado.<br />

Sullkachaña. Tratar al hijo mayor como se fuera<br />

menor, contra razón y gobierno.<br />

Sullkarasisa jilarasisa saraña. No andar parejos.<br />

Sullkarata vel jilarata luraña. Hacer alguna cosa<br />

menor o mayor que la medida.<br />

Sullqu. Vide: sillqu. Trenza o cairel que echan<br />

alderredor de la manta y tiene diversos nombres,<br />

según van labrados.<br />

Sullquña vel sillquña. Hacer cairel o trenza con<br />

muchos hilos y téjenle al modo de tranzadera o<br />

cíngulos.<br />

Sullqu k'anaña. Tejer esta trenzadera o cairel.<br />

Sullqu k'anakipaña. Idem.<br />

Sullqu t'irikataña. Pegarle.<br />

Sullqu apikipaña. Mudar los hilos de la tranzadera<br />

para que hagan labor.<br />

Sullqu millk'ukipaña. Tejerle, todo lo que hemos<br />

dicho de este vocablo sullqu, conviene también a


Vocabulario de la Lengua Aymara 473<br />

sillqu, que significa lo mismo.<br />

Sullquma vel paquma. Cautivo, cogido en la guerra.<br />

Sullqumachaña. Cautivar.<br />

Sullq'u. El gusano del anzuelo.<br />

Sullq'uña. Pescar con él.<br />

Sullt'aña vel llust'aña. Resbalar en el lodo o<br />

carambano o en el ichu, &c.<br />

Sullt'ixtaña, llustixtaña. Idem: resbalar.<br />

Sullt'ixtäña, llustixtäña. Ser causa o hacer que<br />

alguno resbale.<br />

Sullt'usuña. Deslizarse de las manos de alguno.<br />

Sulltixtusnuña, llustixtusnuña lluch'utusnuña.<br />

Escabullirse de las manos de alguno.<br />

Sullt'ixtusnuwaña. Escabullirsele, deslizársele de las<br />

manos. Activo; y la persona que se escabulle es<br />

acusativo. Jani aka juchani sullt'ixtusnawamti: no<br />

se te deslice de las manos este delincuente.<br />

Sullt'a sullt'a vel llust'a llust'a. Resbaladero.<br />

Sullt'a vel jasa uraqi. Tierra blanda para arar.<br />

Sullphaña vel aywiña. Estar el enfermo, agonizando<br />

y respirando a prisa.<br />

Sullphajakiña, aywijakiña. Estar agonizando.<br />

Sullt'uña vel t'isnuña. Ensartar rosarios o<br />

gargantillas, &c.<br />

Sullt'uthapiña, chinuthapiña. Ensartar personas<br />

prendiéndolas del vestido o de alguna parte del<br />

cuerpo.<br />

Sullullu vel uypayu jaqi. Hombre de confianza.<br />

Sulluxaña, uypayuxaña. Volverse hombre de<br />

confianza el que era ladrón y tramposo.<br />

Sullu. Abortivo, mal parido.<br />

Sulluna churasiña vel jamp'athiña. Ofrecer a las<br />

guacas el abortivo de carnero.<br />

Sulluña vel usuchasiña. Mal parir la mujer y<br />

cualquiera hembra.<br />

Sulluqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Sullumukuña. Mal parir, andando.<br />

Suma. Cosa o persona hermosa.<br />

Sumäña. Alabar a alguno.<br />

Sumäsña. Alabar cosa propia o jactarse.<br />

Sumaychaña vel sumäña. Hermosear, adornar alguna<br />

cosa.<br />

Sumächaña. Idem.<br />

Sumaña. La hermosura, el adorno.<br />

Sumasiña. Ganar honra con hacer algo muy bien<br />

hecho más de lo que podía esperarse.<br />

Sumini musani. Hábil, tracista, &c.<br />

Sumiri vel suma. Cosa o persona hermosa.<br />

Sumañaru arusiña. Excusarse, hablar en su abono. +<br />

Pedro sumañaparu arusi: habla Pedro en su propio<br />

abono o en abono de otra tercera persona<br />

Sumiri jaru arusita. Idem. Y es menester interponerle<br />

algún posesivo.<br />

Sumitha iwaxaña. Amonestar, avisar.<br />

Sumu qhuxu. Varón o mujer sin hijos.<br />

Sumutxaña. Dejar de parir después de haber tenido<br />

un hijo o hija. + Qhuxutxaña. Idem.<br />

Sumu quqa. Árbol estéril, que siendo de suyo<br />

fructífero por algun causa no da fruto.<br />

Sumu tunqu. Maíz que nace y crece, pero no da<br />

mazorca y así puede decirse de cualquiera otra<br />

planta.<br />

Sump'irpäña. Rozar.<br />

Sunaqi ch'utu. La coronilla o lo más alto de la<br />

cabeza.<br />

Sunaqi. Zenit o punto del cielo que corresponde a<br />

nuestra cabeza. + Inti vel phaxsi sunaqiwa. Idem:<br />

sunaqinkiwa. La luna o el sol está en el Zenit. +<br />

Inti ch'utuwa. Idem: ch'utunkiwa: es medio día.<br />

Suni. Tierra despoblada.<br />

Suni jaqi. Salvaje que nunca vive en poblado.<br />

Suni aycha. Carne de animales silvestres, como de<br />

vicuñas, venados, guanaco, &c.<br />

Suni lawa. Leña que nace en la puna.<br />

Suni vel pampa anu. Zorra y también algo con que<br />

cogen las vicuñas.<br />

Sunt'iña. Nacer, si ha poco que nació propiamente.<br />

Sunt'äña. Activo. Parir. Dios wawajchataki, jijmataki,<br />

usuritaki, qhapaqataki sunt'iytu: Dios me echó al<br />

mundo para que sea pobre, viuda, enfermo, rico,<br />

&c.<br />

Sunt'isiña. Revolcarse como hacen las bestias.<br />

Sunt'uxallu. Manta o mantellina o unkuña, &c. con<br />

que cubren la cabeza.<br />

Sunt'uxallusiña. Ponerse algo en la cabeza.<br />

Sunt'uxallu iqarasiña. Quitarse la toca o la uncuña o<br />

mantellina.<br />

Sunt'uxalluta. Andar cubierta la cabeza, mujer o<br />

varón que sea.<br />

Sunt'uxallusita saraña. Idem.<br />

Suntura ch'unch'uni jawiriri. Medida colmada. Mä<br />

q'ullu suntura ch'unch'uni jawiririki churaña: dar un<br />

almud colmado.<br />

Sunturachaña, ch'unch'unichaña, jawiririchaña.<br />

Colmar la medida.<br />

Sunturu uta. Casa que tiene el techo cuadrado, sin<br />

mojinete.<br />

Suntuña. Amontonar, juntar piedra, barro, leña y otras<br />

cosas como éstas.<br />

Suntuña. Idem. Más propio.<br />

Suntuxaruña. Cargarse de piedra y otras cosas.<br />

Suntunuqaña. Descargarías.


474 Ludovico Bertonio<br />

Suntuntaña vel tawqantaña. Meter dentro estas<br />

cosas.<br />

Suntusuña, tawqusuña. Sacarlas.<br />

Supa vel layqu, juma supa, Diosa supa. Por tu amor<br />

o por ti, por amor de Dios o por Dios.<br />

Supayu. Demonio.<br />

Supayuna allqumäta jaqi. Hombre endemoniado o<br />

como endemoniado o furioso, que por otro nombre<br />

llaman, luqhitiri jaqi. Y suelen a veces andar por<br />

los cerros, &c. + Wak'ana allqumäta jaqi: un<br />

hombre a quién habló el demonio o ídolo,<br />

mandándole algo o ensenándole el modo de<br />

sacrificar y otras hechicerías.<br />

Supayuna maluta vel mantata jaqi. Endemoniado al<br />

modo que ahora entendemos los cristianos.<br />

Supari. Sierva, criada, o esclava. Aunque<br />

antiguamente servía también de concubina o mujer<br />

menos principal que aquella que era legítima<br />

mujer. + Con todo eso ahora podemos decir, "Ecce<br />

ancilla DOMINI". Akatawa DIOSANA suparipa<br />

vel paqumapa o sullqumapa. Que por ventura es<br />

más propio y algunos dicen que supari, conviene<br />

también a los hombres.<br />

Supullullu vel k'anata ñaq'uta. Cabello trenzado.<br />

Suraña. Jurar, verbo tomado del castellano.<br />

Suri. Avestruz.<br />

Surichasña. Emplumarse con plumas de avestruz,<br />

como suelen en las danzas.<br />

Surit'asiña. Idem.<br />

Surina apakipasña. Idem. Ceñirse una sarta de estas<br />

plumas.<br />

Suri suri qawra. Carnero medio lanudo, que tiene<br />

cual y cual pelo.<br />

Suri jaqi. Una nación de indios muy crecidos o altos,<br />

que dicen están hacia Chile y así dicen. Chilli suri:<br />

plumas de avestruz que traen de Chile o de<br />

Tucumán.<br />

Suri. Pospuesto a lakha, significa una enfermedad de<br />

dientes que da a los niños, pudriéndoseles junto a<br />

las encías y la curan con sal y orina.<br />

Surimana. Una especie de papas blancas y<br />

prolongadas.<br />

Surpuma sayraxa. Descuidado que todo lo deja por<br />

ahí.<br />

Surumip'iña. Neutro. Deslumhrarse el que mira<br />

mucho cosas blancas, como la nieve o papel, por<br />

causa de la reverberación del sol o lumbre. Usase<br />

con transición. Khunu taypisariri surump'itu.<br />

Surump'äña. Activo. Deslumbrar. Khunu<br />

surump'iytu: la nieve me ha deslumbrado. Jamach'i<br />

surump'äña: deslumbrar a los pájaros o<br />

encandelarlos con ichu encendido, &c.<br />

Suruqäña. Hurtar a menudo comida, plata, carneros y<br />

otras cosas del montón o manada, hoy un poco,<br />

mañana otro poco, &c. La 3 surukiyi.<br />

Suruqäraqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Suruwaña. Solo, yermo.<br />

Susa. La guía en los cantares o ayllis, cuando bailan y<br />

pisan la quinua o hacen otras labores del campo. +<br />

Susi chaka: puente de criznejas o sogas.<br />

Sururuma. Rescoldo.<br />

Susiña vel aywisña. Tratar muy familiarmente los<br />

mozos entre sí, cuando son muchos y también las<br />

mozas entre sí. "Pares cum paribus facili negocio<br />

congregantur".<br />

Susuña. Cernir con cedazo o con cualquier otro<br />

instrumento, harina o tierra, &c.<br />

Susuña. Colar cualquier licor con paño o con ichu,<br />

pasarle al modo dicho.<br />

Susuraña. Idem.<br />

Susuña. Cualquiera cosa con que se cierne o cuela o<br />

pasa las susodichas cosas como; cedazo, harnero y<br />

cualquiera cosa de lienzo.<br />

Susuña awayu. Pañales o sábana. Y así de otras cosas.<br />

Suti. Nombre de las cosas.<br />

Sutini. Él que tiene nombre. ¿Kuna sutinita? vel<br />

¿Kuna sutima? ¿Cómo te llamas? ¿Aka ali kuna<br />

sutini vel aka alina kunapi? ¿Cómo se llama esta<br />

hierba?<br />

Sutini. Uno que es bautizado y de éste que tiene<br />

nombre como cristiano.<br />

Sutiwisa. El infiel.<br />

Sutini vel aruwata. Famoso en buena o en mala parte.<br />

+ Como khuyiri sutini: famoso limosnero. +<br />

Lunthata sutini: famoso ladrón.<br />

Suti. Pospuesto como cristiano vel ¿Jaqi sutima<br />

kunapi? ¿cómo es tu nombre de pila?, ¿cómo es tu<br />

sobrenombre? y responderá: Pedro, &c. Qallisaya o<br />

según fuere el nombre y sobrenombre. + Sawka<br />

suti: nombre postizo. + Maynina sutipa sutiniña:<br />

tener el nombre de otro, llamarse como se llama<br />

otro. Awkipana sutipa sutinipha: llámese como su<br />

padre. + Awkipana sutipa apxi: heredar el nombre<br />

de su padre. + Awkipana sutipa aparxi: tomar el<br />

nombre de su padre que vive aún.<br />

Sutichaña. Poner nombre a alguno, verdadero o<br />

postizo.<br />

Sutichaña. Algunos dicen que este verbo también<br />

significa bautizar, yo no lo tengo por seguro ni<br />

bueno porque de ninguna manera quiere decir<br />

lavar, ni cosa que le parezca; pues no podemos<br />

decir janchima o ajanuma ni amparama sutichata o


Vocabulario de la Lengua Aymara 475<br />

sutichasta: tu le lavaste el cuerpo o el rostro o la<br />

mano que entre indios es cosa inaudita. Y pues no<br />

significa lavar, tampoco significará bautizar, ni<br />

podrá ser vocablo que entre en la forma Santo<br />

Bautismo. Y así cuando uno enseñare a algún indio<br />

ladino o a otro las palabras con que en caso de<br />

necesidad haya de bautizar, acójase a lo seguro y<br />

dígale que diga así: nawa bautizasma, Awkina,<br />

Yuqanasa, Espíritu santonsa sutipana, amén vel<br />

nawa jarisma, &c. Y sí es indio ladino fácilmente<br />

aprenderá la forma del santo bautismo en romance<br />

o en latín; y si no es ladino como no lo son las<br />

parteras, mejor es ensenárselo en su lengua para<br />

más asegurar un negocio en que tanto nos va. Pues<br />

no es menos que la salvación o condenación eterna<br />

y son infinitas las necesidades que se ofrecen que<br />

algunas veces se han remediado por medio de una<br />

partera o indio que ha tomado la dicha forma y lo<br />

demás que era menester del agua y tiempo en que y<br />

como se ha de echar y fuera imposible de otra<br />

manera alcanzar el santo bautismo aquella criatura,<br />

sino es con esta diligencia de haber enseñado el<br />

modo de bautizar, en caso de necesidad urgente. La<br />

razón porque bautizaña es vocablo que sirve para la<br />

forma del bautismo aunque ni en romance, ni en<br />

latín se usa para decir lavar, es porque en griego<br />

significa lavar y está recibido para bautizar, lo cual<br />

no significa sutichaña en aymara, sino nombrar y<br />

los indios que han usado de este para bautizar, no<br />

lo tomaba, sino en significación de "Nomen<br />

imponere", pensando que en esto consistía el<br />

sacramento del bautismo.<br />

Sutichaña. Está recibido en esta lengua que significa<br />

bendecir v.g. Candela, Rosario, Imagen,<br />

suticharapita: bendícime esta Candela, Rosario<br />

imagen, &c.<br />

Sutinchaña vel sutäña, qhanachaña. Declarar<br />

nombrando quién o que es.<br />

Sutinchäsiwaxaña. Dejar declarado en el testamento.<br />

Sutiyaña, sutäña, kamachiña. Nombrar a alguno<br />

para algún oficio. + Näki mayqu vel Fiscal,<br />

Alcalde, &c. Sutiyitu: a mí me han nombrado por<br />

Mayqu o Cacique, Fiscal, Alcalde.<br />

Sutäña. Nombrar para que vaya a alguna parte.<br />

Phutuxchiru jaqinaka sutäma: nombra o señala los<br />

indios para que vayan a Potosí. + Mamani khita<br />

sutäña: nombrar a alguno para que lleve cartas a<br />

otra provincia distante, a lejanas tierras.<br />

Sut'itaña. Nombrar para que vaya luego. + Y también<br />

declarar a uno que no era conocido. Amawt'awa vel<br />

yanqha chuymaniwa sasina sutit'ätawina: declarose<br />

a todos por hombre sabio, por ruín, &c.<br />

Suti vel jiski. Bueno o bien, es pacasa.<br />

Sut'i. Nigua.<br />

Sut'ixtara. Lleno de niguas.<br />

Sut'ipukara. Idem. Castillo de ellas; uno que tiene<br />

muchas.<br />

Sut'i tapa. Cueva de niguas.<br />

Sut'i marka vel uraqi. Tierra donde hay niguas.<br />

Sut'ik'uti. Pulga, aunque k'uti solamente sin sut'i<br />

significa pulga.<br />

Sutu. La mata de las ocas o apillas y es buena de<br />

comer fuera de su fruto principal.<br />

Sü. Vide: suyu. Que es toda una cosa como allí dijimos<br />

y en ese pueblo y provincia más usan de sü, que de<br />

suyu, lo que allí dejé de decir es que:<br />

Sü sü isi vel q'alla q'alla isi. Es ropa baladí, por<br />

ser tejida un poco de un color y otro poco de<br />

otro color, algo diferente.<br />

Süchaña. Juntar una manada de hombres o animales y<br />

hacer alarde o muestra por sus compañías.<br />

Süchthapiña. Juntar todo el pueblo entero así,<br />

dividiéndole por ayllus.<br />

Süchasña. Juntarse mucha gente, misturarse o hacer<br />

alarde.<br />

Sü, junt'u. Reciente.<br />

Süt'ant'a. Pan reciente o fresco.<br />

Sü aycha. Carne recien muerta o cortada.<br />

Sü vel junt'u qullqi. Moneda recién batida o ganada.<br />

Sü vel junt'u amaya. Cuerpo de hombre recién<br />

muerto.<br />

Sü willa vel junt'u. Sangre recién sacada del carnero<br />

para comer y así de otras cosas.<br />

Sü sarataki. Pisadas frescas por donde alguno hace<br />

poco que caminó.<br />

Suwisa. Árbol de cedro que nace en los montes o<br />

yungas aunque no huele como en España.<br />

Suyu vel sü. La parte que alguno o muchos toman de<br />

alguna obra para trabajar, como de iglesia, chácara,<br />

edificios, &c.<br />

Suyu iranaqasiña. Trabajar la parte que le cabe.<br />

Suyusiña. Repartir entre sí la parte que les cabe del<br />

trabajo.<br />

Suyu katusiña. Idem.<br />

Suyuña. Dar la parte a otra para que trabaje.<br />

Suyujaña. 3 -ji. Señalar para que uno vaya a alguna<br />

parte.<br />

Suyunuqaña. 3 -qi. Señalarla a muchos.<br />

Suyuni. Uno que tiene ya la parte que ha de trabajar.<br />

Iglesia süni, yapu süni. + Phä, manq'a, iki, arusxäsi,<br />

canta süni, &c. Uno que tiene oficio de cocinar,<br />

comer, dormir, parlar, cantar, &c. Que no entiende


476 Ludovico Bertonio<br />

más que en eso y es de saber que los Lupacas no<br />

dicen suyu, sino sü, como se dijo.<br />

Suyu. El coro de ángeles, apóstoles, mártires, &c.<br />

Angelanaka llallatunka sü winaya Dios<br />

thänkakiwa: los nueve coros de ángeles siempre<br />

están en el acatamiento de Dios.<br />

Suywa. Talega de buen tamaño.<br />

Suyrumama vel Pachamama. Tierra de pan llenar,<br />

fértil. Vide: Pachamama.<br />

T<br />

Tälläña vel anatäña. Regalar a uno todo lo posible.<br />

Taqa taqa. Platero o herrero.<br />

Taqantaña vel liq'intaña. Hincar una estaca en el<br />

suelo o en la pared.<br />

Takusuña vel Junusuña. Sacarla con el pie y el<br />

segundo es: sacarla con las manos.<br />

Taqapi. Un hoyo o poza donde tienen el agua para<br />

regar o para moler harina en los molinos, &c. Ñiq'i<br />

taqapi, urna taqapi, tunta taqapi: pozo de barro de<br />

agua, de moray, &c.<br />

Taqapichaña. Hacer un hoyo represa, pozo o<br />

estanquillo para lo susodicho.<br />

Taqapa. Una faja negra como una estola de ancho y<br />

largo con que las mujeres se cargan la cuna.<br />

Taqarpu. Cuña para hender lena y estaca para colgar<br />

algo de ella.<br />

Taqarpuna ch'akuntaña. Meter la cuña o estaca.<br />

Taqarpuru waytsiña. Colgar algo de la estaca.<br />

Taqarput'aña. Echar dos cuñas en la atadura de los<br />

maderos para que estén fijos. + Ch'uxllata q'iru<br />

taqarpuña.<br />

Taku. Algarrobo y su fruta.<br />

Taku. Una tierra colorada que es medicinal,<br />

bebiéndola desleída.<br />

Takuraña vel aparaña. Quitar algo a alguno. +<br />

¿Kuna supa isija, qawraja, qullqija, &c. takuritta?<br />

¿Porqué me quitaste mi ropa, carnero, plata, &c?<br />

Takurasiña vel parirasiña. Andar muy negociado y<br />

metido en muchos cuidados. + Aruki vel manq'aki<br />

takurasi: están metidos en hablar, comer, &c. sin<br />

acordarse de otra cosa.<br />

Takurasäña, parirasäña. Alborotar a alguno,<br />

metiéndole en muchos negocios y cuidados.<br />

Taja. Cualquiera cosa que se da para rescatar o<br />

comprar comida u otra cosa.<br />

Taja isi sawsiña. Tejer ropa para rescatar con ella.<br />

Taja qawra, tunqu, qullqi, quqa, &c. Cosas que<br />

llevan para trocar, rescatar o comprar otras.<br />

Tajata uta, uyu, marka, &c. Casa, patio, pueblo, &c.<br />

Donde no hay nadie o la cosa que uno va a buscar.<br />

Tajataru vel ch'usaru maña. Ir a alguna parte sin<br />

hallar lo que busca. Manq'a tajataru maña: ir sin<br />

hallar la comida que buscaba.<br />

Tala vel layqa. Hechicero o hechicera.<br />

Taläña vel q'uchäña. Holgarse del mal ajeno. Activo.<br />

Taläsirimpi, taläsirakija q'uchäsirimpi<br />

q'uchäsirakija. No me quiere ver cuando estoy<br />

enfermo o afligido, tampoco yo le veré; son


Vocabulario de la Lengua Aymara 477<br />

palabras de poca claridad.<br />

Talaquña vel usuchaña. Lastimar a otro con algo.<br />

Talaqusiña, usuchasiña. Lastimarse por descuido o<br />

de propósito como el que tropieza o se ahorca.<br />

Talaquraqaña. 3 -qi. Hechar a perder o quebrar por<br />

descuido alguna cosa ajena. Pedrona libropa<br />

talaquraqña.<br />

Talaquru vel chijiru puriña. Tener algún mal suceso<br />

o desastre.<br />

Talaquru chijiru puriri jaqi. Desastrado,<br />

desgraciado.<br />

Tallami, waru, wach'a. Bravo cruel mal<br />

acondicionado. + Lakha ch'äta. Idem.<br />

Tallamikiptaña. Volverse de manso bravo.<br />

Tallmaña. Rebuscar la chácara, escarbando la tierra<br />

con el liwkana.<br />

Talimasiniña. Ir al rebusco.<br />

Talimasiwi. El rebusco.<br />

Tallmasittati, siwasittacha? Son palabras de los<br />

parientes de alguna mujer que se amohinan contra<br />

el marido de su hija o pariente, porque a menudo la<br />

maltrata y sacude.<br />

Tallmanuqaña. Quebrar un adobe o cosa semejante<br />

con algo o dar alguno con piedra sin soltarlo de la<br />

mano.<br />

Talliña vel waraña. Derramar agua o arena y cosas<br />

semejantes, aunque es más general waraña.<br />

Tallintaña. Echar estas cosas en algo.<br />

Tallikipaña. Pasarlas de una vasija en otra o de un<br />

costal en otro, &c.<br />

Tallirpäña. Echarlas a mal.<br />

Tallisuña. Sacarlas.<br />

Tama. Manada de hombres y animales.<br />

Tamankunatha. De cada manada.<br />

Tama tama. Muchas manadas o compañías.<br />

Tamachaña. Juntar manada.<br />

Tama tamachaña. Dividir en manadas o compañías el<br />

ganado o los hombres.<br />

Tamachasiña. Juntarse una manada o compañía.<br />

Tamaki saraña. Ir juntos.<br />

Tama. El ovillo de hilo, ch'ankha tama.<br />

Tamachaña. Anteponiéndole ch'anka. Hacer ovillo de<br />

hilo.<br />

Tama. Pospuesto a ch'unch'u. Un ovillo muy grande<br />

como una cabeza y pospuesto a sullka, significa<br />

ovillo mediano.<br />

Tana chapaqha, phalt'u jijuma. Comidas mal<br />

guisadas o desabridas.<br />

Tana phäña. Guisar mal.<br />

Tanaki manq'aña. No tener gusto en lo que come,<br />

por ser enfermo aunque la comida esté bien<br />

acerezada.<br />

Tana aycha. Carne de carnero que muere de una<br />

enfermedad que llaman uma usu y por eso tiene<br />

mal sabor.<br />

Tanka. Sombrero y bonete de clérigos.<br />

Tanka ch'ukuña. Tejerle de ichu a su modo antiguo<br />

de los indios.<br />

Tankat'asiña. Ponerse sombrero.<br />

Tankt'äña. Ponerte a otro.<br />

Tanka asarasiña vel iqarasiña. Quitársele.<br />

Tanka asarasirapiña. Quitar el sombrero o bonete a<br />

otro, por acatamiento.<br />

Tanka lluch'untasiña. Encasquetarse el sombrero.<br />

Tanka. Pospuesto a puma. Sombrero hecho del pellejo<br />

de la cabeza del león, con sus dientes, ojos, &c. lo<br />

cual usan en sus danzas.<br />

Tanka. Pospuesto a wari. El cordero de la zona.<br />

Tanka wich'i. Una tinajita de barro, lleña hasta la<br />

boca de maíz o chuño, &c. que es medida rasa de<br />

estas cosas cuando las venden.<br />

Tankani vel ch'unch'uni churaña. Dar medida<br />

colmada.<br />

Tankachaña. Henchir la medida justa, pero raída sin<br />

colmo.<br />

Tankachasiña. Contribuir con alguna medida de algo.<br />

Tankaqata apanuqasiña. Idem.<br />

Tankaña. 3 -ki vel chhuchhuña vel aywisu aywintaña.<br />

Entrar y salir mucha gente en alguna casa, patio o<br />

plaza.<br />

Tankajasiña, chhuchhujasiña. Activos. Dar mucha<br />

batería a alguno, inquietar muchos a alguno.<br />

Tankjasinawi, chhuchhujasinawi qamaskaña. Estar<br />

sin bullicio de gente.<br />

Tankjasimä, chhuchhujasimä qamaskaña. Idem. Y<br />

es más usado.<br />

Tankaña, chhuchhuña ch'axmiña, q'aq'uña.<br />

Inquietar, dar pesadumbre los piojos o pulgas.<br />

Tanqaxaruña vel apaxaruña. Cargarse una grande o<br />

pesada carga de algo.<br />

Tanqakataña. Arrimar esa carga, cargarla al cordero.<br />

Tankutaña. Levantarla para cargarla a la bestia.<br />

Tanqaxataña. Hecharla encima del carnero o acémila,<br />

&c.<br />

Tanqarpäña. Arrojarla.<br />

Tanqamukuña. Idem.<br />

Tankaña. 3 -ki. Pegar sebo, coca y otras cosas en lo<br />

alto de la peña por dentro donde duermen, por<br />

superstición, para que no se les caiga encima y no<br />

significa pegar otra cosa sino supersticiosamente.<br />

Tanqakataña. Idem.<br />

Tanqaña. 3 -qi. Hocicar la tierra los puercos.


478 Ludovico Bertonio<br />

Tanqanuqaña. Hocicar en muchas partes del campo.<br />

Tanqawäsiña. Hocicarla toda.<br />

Tansa. El tamaño de las cosas. Qullu. Idem: turi tansa<br />

pirqa, jaqhi. Aquella peña es del tamaño de un ceno<br />

o tone. + Jaqi tansa: tan grande como hombre. +<br />

Amka pacha, amka tanskakiri, jupa pacha, jupa<br />

tanskakiri: dicen esto del enano que en tiempo de<br />

papas y quinua no es mayor que sus matas que<br />

están en el campo y no crece más que ellas.<br />

Tansapura vel chika pura. Dos hombres o cosas<br />

iguales, de un mismo tamaño.<br />

Tantaña, quriña, mathapäña. Juntar en un lugar<br />

ganado, hombres, plata, ropa, &c.<br />

Tantasiña, qurisña. Juntar algo para sí o en su<br />

provecho o juntarse en un lugar.<br />

Tantathapiña, mathapäña. Activos. Juntar.<br />

Tantathapitaña, qurithapitaña. Juntarse de todas<br />

partes.<br />

Tantaki. En compañía o juntamente.<br />

Tantaña, thap'aña, qallaña. Remendar el vestido con<br />

pedazos. Wataña; es remendar con entremeter hilos<br />

solamente, sin pedazos de otra cosa.<br />

Tantasiña, thap'asiña, qallasiña. Remendarse algo<br />

para sí.<br />

Tantata isi. Vestido roto, remendado.<br />

Tantawalla. Andrajoso.<br />

Tantata, ch'intata. Casa, pueblo o tierra yerma sola.<br />

+ Jaqi, anuqara, wari, jichu, lawa, tantata uraqi:<br />

tierra despoblada de hombres, perros, vicuñas, sin<br />

ichu, sin leña, &c. Y es de notar que la primera<br />

sílaba de ambos verbos debe pronunciarse con<br />

algún detenimiento parando en ella, para que se<br />

entienda aquella soledad.<br />

Tan tantäña. Dar golpes a un cántaro, olla, &c. Para<br />

ver si está bien cocida o hendida.<br />

Tan tantärapiña. Golpear con el topo de plata o con<br />

otra cosa para acallar al niño y lo mismo puede<br />

aplicarse al ruido que se hace a las abejas, cuando<br />

un enjambre de ellas se van de la colmena para que<br />

paren en algún árbol o en otra parte y la primera<br />

silaba requiere el mismo detenimiento.<br />

Tantalli. Cuña, estaca o clavo remachado para que no<br />

se salga.<br />

Tantallitaña. Afijarse, fortificarse alguna cuña de<br />

suyo por algún caso.<br />

Tantallitäña. Remachar.<br />

Tantalli, t'ajalli ñiq'utani. Uno que tiene el cabello<br />

enmarañado.<br />

Tapa. Nido de los pájaros.<br />

Tapachaña. Hacer nido.<br />

Taparaqu. Mariposa grande. + La pequeña,<br />

kallampatu.<br />

Taparaqu jaqi. Idem: philu jaqi. Revoltoso, travieso.<br />

Taparaqu Jaqi. Atrevido, que no teme a nadie y riñe<br />

con todos.<br />

Taparaqu ulljasina yanqhawa saña. Viendo esta<br />

mariposa grande decir que es mal agüero; abuso es<br />

de indios.<br />

Tapa k'anaña. Tejer esteras o tres y cuatro sogas y<br />

cosas semejantes, sin apretar mucho la pleita o<br />

trenza.<br />

Tapa sillkuña. Tejer de la misma manera, sin apretar<br />

la trenza o cairel.<br />

Tapiña. Dejar en el camino ropa o lana, &c. para que<br />

el que la hallare se lleve a enfermedad de aquella<br />

persona cuya era la ropa. Es superstición de indios.<br />

Tapita isi jaytaniña. Idem: más claro vel tapirpäniña.<br />

Taptta isi iqutaña. Coger esta ropa apestada del<br />

camino.<br />

Taqi. Idem: thapa. Todo o todos.<br />

Taqikakiña, thapakakiña. Estar entero, no faltar<br />

nada o nadie y no tener desastre.<br />

Taqichasña, tapachasña, tantasña. Juntarse todos,<br />

sin que nadie falte.<br />

Taqichaña, thapachaña. Juntarlo todo o entregarlo o<br />

decirlo todo cuando hay mucho que decir. + Jucha<br />

taqichaña: decir todos los pecados en confesión.<br />

Taqimana vel kunamana. Todos los géneros o<br />

diversidades de cosas.<br />

Taqi atipiri kankaña. La omnipotencia.<br />

Takiña, antiña amawaña, waylluña. Amar, querer<br />

bien.<br />

Takiña vel q'ultaña. Pisar con el pie el suelo u otra<br />

cosa.<br />

Takinuqaña, q'ulltanuqaña. Idem.<br />

Takirpäña, q'ulltarpäña. Dar puntapié o con la punta<br />

del pie, rempujando.<br />

Takimukuña, q'ulltamukuña. Idem.<br />

Takithapiña vel limithapiña. Poner cosas en alguna<br />

caja o fardo, apretándolas con las manos.<br />

Takintaña, q'ulltantaña. Dar una coz, muy recio.<br />

Takiwäsña, q'ulltawäsña. Dar muchas coces.<br />

Takit'aña. Dar así blandamente.<br />

Takixataña, q'ulltaxataña. Acocear o pisar.<br />

Takichasña. Idem: sarakipa sararuruña. Andar muy a<br />

menudo por alguna parte. + Kuna layku uyuja<br />

takichasitha; porque haces sino andar por este mi<br />

rancho.<br />

Takisnuqaña. Pisar.<br />

Takisnuqawi. La pisada o señal del pie.<br />

Takinuqawi vel kayu. Idem.<br />

Takiqasña, thukiqasña, t'axlliqasña, mankuqasña.


Vocabulario de la Lengua Aymara 479<br />

Patear el que está enojado contra alguno; hacer<br />

ademanes, desafiándo a su contrario.<br />

Takisnuqäña. Precediéndole, aru. Decir puntualmente<br />

con claridad lo que hay en algún negocio.<br />

Takiña vel q'uchuña. Bailar.<br />

Takisña, q'uchusña, kirkisña, sawqasña. Idem:<br />

bailar y cantar que siempre van juntos.<br />

Tara apilla, uqha chata. Como la mano, no redonda.<br />

Tara sutu vel chullqu. Las hojas de esta manera de<br />

ocas o apillas.<br />

Tarawanqu. Cuy silvestre.<br />

Tarqaqa tarma ch'unch'u, putich'ünch'u. Mal<br />

mandado, terco, duro, cabezudo.<br />

Tarqaqaptaña. Hacerse cabezudo el que solía<br />

obedecer.<br />

Tarqaqa kunka, amaya kunka qixayu. Voz ronca. +<br />

Kunka tarqaqaptitu, amayaptitu qixayuptitu:<br />

enronquecer.<br />

Tarku vel tarku ch'akha. El hueso que está a la raíz y<br />

alderredor del pescuezo o el hueso de donde sale el<br />

pescuezo.<br />

Tarku. Árbol grande como qulli de hojas menudas,<br />

como las de la muña o waycha.<br />

Tarku laphi vel pirari. Hojas de este árbol, que son<br />

medicinales para el corazón.<br />

Tari. Mantellina de las mujeres Pacases.<br />

Taripaña. Averiguar los delitos, preguntando, tomar<br />

información. Es acto propio de los que administran<br />

justicia.<br />

Taripaña uru. Día del juicio universal.<br />

Tarma jaqi. Mal mandado. Vide: taqaqa. Ut Supra.<br />

Tartaña. Estar tirante una soga, un pellejo tendido,<br />

&c. Iqaptaña: su contrario, aflojarse. I<br />

Tartäña. Hacer que esté tirante. + Kitara tartäña: tirar<br />

las cuerdas de la guitarra para templarla.<br />

Taraxtäña. Atar recio la carga. Wiskana khumu<br />

taraxtäña.<br />

Tarrrtaña. Hacer ruido las cosas que arrojan.<br />

Tarrthaptaña. Encontrarse dos piedras y hacer ruido;<br />

y otras cosas semejantes.<br />

Taru. Cuarto de carnero cortado de cualquier animal,<br />

no solamente las piernas y espaldas, sino también<br />

el pecho y espinazo y pescuezo. + Maytaru,<br />

paytaru: un cuarto, dos cuartos. + Pätaru: dos<br />

cuartos, nótese aquella detracción de y. Idem: ä, en<br />

el maya y paya o pä.<br />

Taru taru jaläña. Dividir en cuartos, aun las aves.<br />

Taru taru äjraña. Llevar los cuartos de una a<br />

diversas partes o pueblos donde delinquió algún<br />

hombre.<br />

Taru jikhani vel jikhani taru. El cuarto del espinazo,<br />

anteponiendo o posponiendo.<br />

Taruja. Venado con cuernos y pelo pardo. + Phäsiri<br />

taruja: venado negro.<br />

Taruja jaqi. Descorazonado, hombre salvaje, que no<br />

sabe tratar con nadie, rústico.<br />

Tarujaptaña. Volverse salvaje el que antes trataba<br />

bien con todos.<br />

Taruja sillu vel qawra laxrasataña. Sembrar papas o<br />

maíz, más junto o espeso del ordinario.<br />

Tasa. Tributo que se paga de cualquiera cosa.<br />

Tasani. Tributario.<br />

Tasawisa. Exento de tributo.<br />

Tasa churaña vel apanuqaña. Pagar tributo o tasa.<br />

Tasa irajaña. 3 -ji. Mandarlo que cada uno ha de<br />

pagar.<br />

Tasa jilaxatäña, jilistäña, jiliskipäña. Poner o cobrar<br />

más tasa de la que se debe.<br />

Tasa jithintäña vel aparaña. Rebajarla.<br />

Tasa ch'ära vel manu. Él que debe parte de la tasa o<br />

toda ella.<br />

Tasaña. Pagar la tasa. + Aka markatha tasama: paga la<br />

tasa en el pueblo.<br />

Tasasña vel qullisña. Labrar o beneficiar un pedazo<br />

de tierra.<br />

Tasasa vel q'añu. Mugriento.<br />

Tasasaptaña. Pararse así.<br />

Tasasa. En lugar de tasajo, aunque los indios lo toman<br />

por un pedazo de tocino solamente y no de otra<br />

carne.<br />

Taskaña. Gobernar.<br />

Taskiri. Gobernador.<br />

Tasu. Idem: lasu. Cecina a medio secar.<br />

Tata vel awki. Padre o señor.<br />

Tataña vel tata. Idem.<br />

Tataña. Uno que hace muy del señor soberbio.<br />

Tataña chuymani vel mita tataki vel tuji. Idem:<br />

duro.<br />

Tataña tujiña. Soberbia, entonamiento, dureza.<br />

Tatapacha chuymani. Uno que no cede un punto de<br />

su entonamiento, que ni teme, ni debe.<br />

Tataphalla jach'a wallq'i. Muy preñada o cercana al<br />

parto.<br />

Tata mamaña, kichusña. Afligirse, acongojarse.<br />

Tatamamäña. Afligir, acongojar a otro.<br />

Tatamama aruña. Padecer o lamentarse.<br />

Tatatama. Manada grande.<br />

Tatatama jaqi. Grande manada.<br />

Tatatama jamach'i, &c. Grande manada de hombres,<br />

de pájaros, &c.<br />

Tatanaka. Las guacas o idolos.<br />

Tata. El hechicero.


480 Ludovico Bertonio<br />

Tatsa vel awkisa. Dios Nuestro Señor. Y también el<br />

Padre o Sacerdote.<br />

Tatsa Pedro. Nuestro cura;<br />

Tawkha. Un árbol que llaman maguey.<br />

Tawkha lawaja jaqi. Hombre sin fuerzas o de poco<br />

entender.<br />

Tawkajaqi. Ligero como maguey.<br />

Tawri. Altramuces o chochos o lupinos que llaman en<br />

Italia.<br />

Tawrin tawrintaña, tawin tawintaña, laykun<br />

laykuntaña, chankax chankaxtaña. Andar<br />

cayéndose o dando vaivenes un enfermo o<br />

borracho, &c.<br />

Tawsña vel chuchasña vel tuqiña, jani kunasa<br />

kunay sasña. Decirse palabras injuriosas.<br />

Tawniña, thaxwaniña chuchaniña. Ir a injuriar así.<br />

Tawsu k'awsu parqu. Palo o tabla o pared curva.<br />

Tawqaña. Amontonar adobes, tablas, vigas, &c.<br />

Tawqantaña. Meter dentro estas cosas.<br />

Tawqusuña. Sacarlas,<br />

Tawqaqtaña, alliqtaña, chhichhiqtaña. Caerse el<br />

montón de estas cosas. Otras partículas admite con<br />

que cada uno podrá componerse, examinándolas<br />

con los indios ladinos.<br />

Tawña, tawsña. Nadar en el agua.<br />

Tawaqu. Moza que pasa ya de dieciocho años. Y<br />

dicese también de yeguas, mulas, &c.<br />

Tawixrawixtaña. Andar bambaleando. Vide supra:<br />

tawrin tawrintaña. Donde hay otros fenómenos.<br />

Tawinaqtaña. Idem. Y con esta misma partícula<br />

pueden componerse sus sinónimos.<br />

Tawiña vel chuchaña. Hablar a poco más o menos.<br />

Tawitataña, chuchatataña. Hablar así delante de<br />

mucha gente, como hacen los borrachos. Aru<br />

tawitataña. Idem.<br />

Tawikipa tawiruruña. Hablar una y otra vez de esta<br />

manera, como la taravilla del molino.<br />

Tawixataña. Comenzar a hablar así.<br />

Tawimalla, chuchamalla. Él que habla lo que le<br />

viene a la boca, sin más pensar.<br />

Tayna. Primogénito, macho o hembra que sea en<br />

hombres y animales.<br />

Tarnaña. Parir la primera vez.<br />

Tayniri marmi. Primeriza.<br />

Taynaña. Coger caza la primera vez. + Wari vel<br />

jamach'i taynaña: coger vicuña o pájaro. + Anuqara<br />

qamaqi tayni, misitu achaqu tayni: coger el perro a<br />

la zorra y el gato al ratón la primera vez.<br />

Taypi. Cosa que está en medio.<br />

Taypi luk'ana. Dedo del medio.<br />

Taypi vel chika uru. Medio día.<br />

Taypi wawa. Hijo del medio o segundo cuando son<br />

tres.<br />

Taypinkaña. Estar en medio.<br />

Taypi jaqi. Mediano de cuerpo y así se aplica a otras<br />

cosas.<br />

Taypiki, wakitaki, puritaki. Medianamente.<br />

Taypirana. Lugar del medio o lo que está en medio de<br />

alguna llanada, cerro o pueblo.<br />

Taypirana yapu. Chácara que está en medio de otras.<br />

Taypirana uta. Casa en medio del pueblo. + Pirqa<br />

taypirana: el medio de la pared.<br />

Tayru tawaqu, chacha yaqana. Moza o mozo que<br />

tienen mediana edad. + Warikiri tawaqu. Idem:<br />

warikiri yaqana vel chacha: mozo de mediana edad.<br />

Tayruptaña vel warkhiriptaña. Llegar ya a la media<br />

edad.<br />

Tayu tayu. La planta del pie, kayu.<br />

Tayu tayutha, sunaqima usuna. "A planta pedis usq;<br />

ad verticem capitis non est in eo sanitas" o desde la<br />

planta del pie hasta la coronilla de la cabeza no<br />

tiene cosa sana.<br />

Tayu tayuru ch'apintasiña. Lastimado me he la<br />

planta del pie con una espina.<br />

Ti. Es una partícula que se usa mucho en las oraciones<br />

interrogatorias y negativas para adorno de ellas y<br />

raras veces se deja de poner, para ponerla, cuándo<br />

es menester, véase la gramática. 2.p.c. 19 § 5. y 3:<br />

p.c. 4. § 5.<br />

Tiyaña. Asiento de totora atada: utt'aña. Idem.<br />

Tiyapu vel utt'aña vel utkaña. Idem: asiento.<br />

Tiyapu. Brasero de barro o hierro, fijo en el suelo o<br />

portátil para calentarse.<br />

Tiyapu. Rollete hecho de sogas de ichu para asentar<br />

cántaros o tinajas.<br />

Tiyapu. Es apodo para decir a alguno que es pequeño.<br />

Apachi. Idem: achachi yaqana tiyapu.<br />

Tixi. Vide: thixalla.<br />

Tika. Adobe de barro.<br />

Tikaña. Adobera.<br />

Tikaña. Hacer adobes.<br />

Tika sät'äña. Enderezar los adobes para que se<br />

sequen<br />

Tika jarapitha. Idem: kichatha sät'äña vel tilanuqaña.<br />

Levantarlos de lado, en ringlera.<br />

Tika libro vel qillqa. Libro grande de alto y de buen<br />

tamaño aunque también se aplica a otros menores.<br />

Tika qullqi vel chuqi, malla, &c. Barras de plata, oro<br />

o plomo, tejuelos de esos metales y más de<br />

ordinario suele posponerse diciendo qulqi tika, &c.<br />

Tiy vel qaqallinqa. Cueva o concavidad en las peñas<br />

donde pueden dormir algunas personas. Jaqhitiy.


Vocabulario de la Lengua Aymara 481<br />

Idem. Más propio.<br />

Tij tijtitu. Dar latidos o brincos o alterarse el corazón<br />

por cosas alegres o por tristes o por miedo, &c. +<br />

Sirka. Idem: chuyma tijtijtitu: tengo el pulso o<br />

corazón alterado.<br />

Tilaña. Poner en ringlera cosas o personas sentadas o<br />

en pie.<br />

Tilasña. Ponerse en ringlera o por orden cuando están<br />

en doctrina o van en procesión y en otras<br />

ocasiones.<br />

Tilaña vel jaqhuña. Urdir la tela que han de tejer,<br />

ordenar el urdiembre.<br />

Tilanuqaña. Tender papas o piedras y otras cosas así<br />

en el suelo por su orden, aunque sean vigas, &c.<br />

Tilaraña. Quitar la primera ringlera de piedras u otras<br />

cosas.<br />

Tilawaqtaña. Quebrarse la procesión o ringlera.<br />

Tilanuqtaña. Sentarse cual o cual donde suelen<br />

ponerse en ringlera, larga o en rueda.<br />

Tilakipaña. Volver de arriba a bajo, trastornar adobes<br />

o papas, &c.<br />

Tilaranaña. Poner una ringlera delante de otra cosa o<br />

a lo largo de un patio o iglesia.<br />

Tilathapiña. Tender algo en poco espacio de tierra,<br />

sin que esté muy desparramado.<br />

Tilathapiña. Juntarse en ringlera, de diversas partes.<br />

Tiluthalthaña. Levantarse en ringlera muchos.<br />

Tillu vel q'ili. La caspa de la cabeza y del cuerpo.<br />

Tilluxtara, q'illixtara. Lleno de caspa.<br />

Tillurata vel ch'iki chuymani vel ari chuymani. De<br />

buen entendimiento o ingenio.<br />

Timillu vel yarita. Resina de la puna, aunque yareta<br />

es de los yungas y ambas medicinales para males<br />

de frío.<br />

Tinkuña. Encontrarse los ejércitos o bandos<br />

contrarios en la guerra o en los juegos, venir a la<br />

batalla; comenzar la pelea y cosas semejantes.<br />

Tinkusña sasiña. Idem.<br />

Tinkuthaptaña, jalthaptaña. Idem. Venir a las<br />

manos, acometer la pelea de ambas partes; y<br />

encontrarse los que van y vienen en el camino.<br />

Tinkusiña. Conformarse una cosa con otra, venir<br />

bien, ajustarse. Aka llawi cerradurampi jani<br />

tinkusiti: esta llave no hace o no viene bien a esta<br />

cerradura. Testigonakana arupa vel sawipa<br />

tinkusikiwa vel tinkut'asi vel wakit'asi vel<br />

chiqachasikiwa: conforman los dichos de los<br />

testigos.<br />

Tinkusña. Ser igual. Ch'amapura tinkusikiwa: iguales<br />

son en fuerzas, tan fuerte es el uno como el otro.<br />

Tinkusäña. Ver si conforma una cosa con otra.<br />

Sasäña. Idem.<br />

Tinkuyaña. Idem: cotejar.<br />

Tinkiña, lankaña. Caer, los Pacases dicen tinkuña en<br />

lugar de tinkiña, como está en la oración del Padre<br />

nuestro. Tinkuñajataki.<br />

Tinkiqaña vel jalaqaña. Caer de alto a bajo.<br />

Tinkich'ukiña, lankach'ukiña. Caer sin lastimarse.<br />

Tinkikuchama. Imperativo vel yanqhana tinkima:<br />

déjate caer a posta o finge que caes.<br />

Tinkikuchasma vel phaxta tinkisma o tinkisma.<br />

Solamente mira no caigas.<br />

Tinkiqaniña. Venirse abajo una piedra, hombre y<br />

otras cosas.<br />

Tinkiwaqtaña. Idem.<br />

Tinkixataña. Caer encima.<br />

Tinkijraña. Caer muchos a diversas partes.<br />

Tinkinaqaña. Andarse cayendo como el enfermo o<br />

uno que está borracho.<br />

Tinkinaqaskaña. Quedar solo habiéndose muerto<br />

todos sus parientes o quedar desamparado de todos.<br />

Sapaki tinkinaqaskaña.<br />

Tinkinaqtaña. Idem. Y andarse cayendo una manada<br />

de borrachos, &c.<br />

Tinkinuqtaña. Quedar caldo en el suelo o estar<br />

enfermo en la cama.<br />

Tinkintaña, jalantaña. Caer dentro o abajo.<br />

Tinkikipaña. Caer a un lado.<br />

Tinkikiptaña. Idem.<br />

Tinkiraña. Caer de alto.<br />

Tinkiranaña, allranaña, arparanaña. Llegarse a<br />

alguno con humildad inclinándose.<br />

Tinkiranttaña. Meterse uno dentro de una casa.<br />

Tinkiranttaña, aparanttaña. Hundirse el tejado o<br />

cosa semejante. Asaranttaña vel jithiranttaña:<br />

hundirse la tierra.<br />

Tinkirpäña, nukhurpäña. Hacer caer algo o<br />

rempujar con la mano o con el pie.<br />

Tinkirirukiptaña. Ocuparse en ayudar a levantar al<br />

que cayó.<br />

Tinkikipa tinkiruruña vel tinkinaqaña. Andarse<br />

cayendo a un lado y otro, dando batacazos en el<br />

suelo.<br />

Tinkiyasña. Dejarse derribar.<br />

Tinkusu tinkintaskaña. Vivir desamparado, sin perro<br />

que le ladre.<br />

Tinkit'aña. Caer y al momento levantarse.<br />

Tinkithapiña, lat'athapiña. Idem: levantarse luego.<br />

Tinkuthaltaña. Caerse de suyo un hombre y<br />

cualquiera cosa.<br />

Tinkitataña. Idem: caerse tendido en el suelo.<br />

Tinkutusnuña, jaltusnuña. Escabullirse o irse entre


482 Ludovico Bertonio<br />

mucha gente.<br />

Tinkuña tinkinuqaña. Caerse y levantarse muchas<br />

veces.<br />

Tinkiña. Anteponiéndole nasatha vel paratha: caer<br />

hacia adelante o de hocicos. + Anteponiéndole<br />

atitha vel jikhanitha: caer de espaldas. + Jarapitha<br />

vel parkitha: de lado. + Pachpatha: de su estado o<br />

de romania.<br />

Tintaña, achuña jaqi. Uno que va por comida o por<br />

cualquier otra cosa y alcanza todo lo que desea,<br />

sale con todo.<br />

Tintaña, achuñani jaqi. Idem. Y el que granjea todo<br />

lo que desea.<br />

Tinta jaqi. Él que está obligado a trabajar en las<br />

minas e ingenios por estar repartido para eso, indio<br />

de cédula que también acude a otras obras que le<br />

mandan.<br />

Tipu vel q'apisi. El enojo, ira o cólera.<br />

Tipu vel q'apisi malaña. Quebrar o desfogar la cólera<br />

en uno estando enojado con otro. Pedrotakixa<br />

q'apisichita, jupatakirakiki q'apisima jani naru tipu<br />

malittati: si está enojado contra Pedro, encolerízate<br />

o enójate con él y no quieras quebrar tu cólera en<br />

mí.<br />

Tipusña, q'apisña. Tener ojeriza o mohína contra<br />

alguno; piden dativo o acusativo con manqa.<br />

Tipusña. Idem. Y también dicen: manq'a vel k'usa<br />

tipusña: dejar de comer por estar mohíno por algún<br />

suceso o con quien le da la comida. Manq'a<br />

tipusitu: dice el que le da la comida. + Isi tipusña:<br />

no querer el vestido que le dan de mohíno también.<br />

Y así otras cosas.<br />

Tikira. Columna o pilar de cualquier materia. + Qala<br />

tikira: columna de piedra. + Sawu tikira: columna<br />

de madera. + Ladrillo tikira: pilar de ladrillo, &c.<br />

Tikira pachaki sät'aña. Estar en pie como una<br />

columna, sin caer o peleando o en otras ocasiones.<br />

Tikira vel tutu. El madero levantado que sostiene el<br />

bohío redondo.<br />

Tira. La cuna de los niños.<br />

Tiranajamaki ikiña vel k'usaña. Entender solamente<br />

en dormir, comer y holgarse.<br />

Tiräña. Estar sin menearse como una piedra,<br />

aguardando mucho tiempo. Qala tiräña: convertirse<br />

en piedra, como la mujer de Lot y estarse así.<br />

Tirä usu. Pasmo.<br />

Tiranqä. La quijada de los hombres y animales o<br />

aquella parte donde nace la barba, debajo de la<br />

boca, con su hueso.<br />

Tiranqayu. Idem. Lo que en latín llaman "mentum".<br />

Tisi. Los pedazos de la caña partida de que hacen<br />

cestos y otras cosas.<br />

Titi. Gato montes.<br />

Titi pumaki qhultuña. Embravecerse, estar colérico<br />

como un gato montes o león.<br />

Titi vel malla. Plomo.<br />

Titikamana. Oficial que saca el plomo.<br />

Titikamana. Él que tiene por oficio coger gatos<br />

monteses y aderezar sus pellejos.<br />

Titi. Las hijas de estos oficiales en tiempo del inca y a<br />

los hijos llamaban qupa que después heredaban el<br />

oficio de coger los dichos gatos.<br />

Tuwanasiña vel qïnasiña. Ganar, allegar hacienda,<br />

&c.<br />

Tukariphiswata. Flaco de pocas carnes.<br />

Tukaritaña. Enflaquecer.<br />

Tukaritäña. Ser causa de que uno se enflaquezca.<br />

Tukuku luqhi ch'iwani. Tonto.<br />

Tukuku tukuku ullinaqaña. Tener semblante que<br />

está fuera de sí, por el miedo o contento que tiene.<br />

Tukuña. Volverse, hacerse. Diosana yuqapa jaqi<br />

tukuna.<br />

Tukuña. Disfrazarse. + Supayutha, anjila tukuña:<br />

transfigurarse el demonio en ángel de luz.<br />

Tukurapiña. Hacer de él señor, &c. Mayqu mayqu<br />

tukurapitu vel thujsarapitu: hízoseme muy del<br />

señor.<br />

Tukuña vel tukuwaña. Acabar. + Pedro yapupa<br />

tukuwa vel tukuywa: Pedro tiene acabada su<br />

chácara.<br />

Tukuwaña vel tukuychaña, miraña. Idem.<br />

Tukuwaxaña. Acabar del todo la obra o labor.<br />

Tukuña. Consumir, gastar. Manq'añaruki hacienda<br />

tukuña: gastar su hacienda fin sólo comer.<br />

Tukuntaña, tukuwaña, mirantaña. Idem.<br />

Tukuña. Consumirse, destruirse. + Jaqinaka usuna<br />

tuku: los indios se han consumido con la<br />

pestilencia.<br />

Tukusiña, mirasiña. Idem.<br />

Tukusäña, mirasäña. Hacer que se acabe la obra o<br />

labor. Amparajatha tukusäña: hice que se acabase<br />

delante de mi.<br />

Tukuya vel tukuwaña. El fin.<br />

Tukuya. Entero o continuado. Phaxsi vel mara vel<br />

kumi tukuya: un mes, un año, un siglo de diez anos<br />

enteros o continuados.<br />

Tukuya uru vel uru tukuya. Todo un día entero.<br />

Paqari. Idem.<br />

Tukuya aruma vel aruma tukuya. Una noche entera<br />

o toda la noche. Paqari aruma. Idem.<br />

Tukuya vel qamana uru. Idem: aruma. Idem.<br />

Tuji, puti, ch'unch'u, tarqaqa. Mal mandado, que no


Vocabulario de la Lengua Aymara 483<br />

se sujeta a nadie.<br />

Tujiptaña, ch'amaptaña, sintiptaña, yajaptaña.<br />

Poner tuerza o forcejear.<br />

Tujitataña. Idem.<br />

Tujisnaqaña. 3 -qi. Andar entonado en todas sus<br />

cosas, hacer muy del señor.<br />

Tultux tultuxtaña, turux turuxtaña. Hacer ruido las<br />

cosas de losa o metal, &c. O los caballos cuando<br />

andan a prisa, &c.<br />

Tultux tultuxtäña. Dar de calabazadas a uno. Pirqaru<br />

p'iq'iña tultux tultuxtiyitu vel turux turuxtiyitu:<br />

dióme de calabazadas.<br />

Tuliña. Activo. Entender, ocuparse mucho en algo.<br />

Sawki vel qapuki tuli: sólo entiende en tejer, hilar,<br />

&c. Manq'aki vel umaki tulita: entiendes solamente<br />

en comer y beber.<br />

Tullansqa vel tallantsqa vel mäska. Pero, más o con<br />

todo eso, &c.<br />

Tullqa. Yerno, aunque en esta lengua tiene más latitud<br />

que en la nuestra, como dijimos en la gramática.<br />

Tullqachasiña. Tomar a alguno por yerno, casándole<br />

con alguna hija o pariente.<br />

Tullpa. Cosa fingida.<br />

Tullpa cristiano. Él que finge serlo y no lo es.<br />

Tullpa chuqi, quliqi, qispi qala, &c. Oro, plata, joya<br />

falsa, &c.<br />

Tullpa. Fingidamente. Tullpaki iki: duerme<br />

fingidamente.<br />

Tullpaki iranaqaña. Fingir que trabaja o trabajar por<br />

cumplimiento.<br />

Tumaña. Andar alderredor de la plaza o de otras<br />

cosas.<br />

Tumaña. Andar de pueblo en pueblo o de casa en casa<br />

o de calle en calle.<br />

Tumatataña. Idem.<br />

Tumakipaña. Rodear o cercar muchos a uno.<br />

Tuma, jacha jachaña vel q'uchu jacha jachaña. Ir<br />

de casa en casa llorando, cuando se muere alguno,<br />

especialmente a casa de sus parientes y amigos a<br />

donde solía acudir el difunto.<br />

Tumäña, kuput'äña. Cercar con gente, poner cerco a<br />

algún pueblo o casa.<br />

Tumat'äña. Cercar con pared algún sitio.<br />

Tumantaña. Hacer rodeo del ganado o de personas<br />

para encerrados.<br />

Tumusuña. Hacer rodeo para juntar la gente o<br />

ganado.<br />

Tumaraña. Andar mirando la multitud de gente o<br />

ganado.<br />

Tumaranaña. Idem.<br />

Tumathapiña, anathapiña. Juntar en un lugar mucha<br />

gente o ganado.<br />

Tumakipa tumaruruña. Ir y volver rodeando.<br />

Tumanaqtaña. Andar de acá para allá a manadas o<br />

andar así uno solo, pidiendo le favorezcan por estar<br />

desamparado.<br />

Tumayqu sarika. Andariego.<br />

Tuma tuma jalaña. Tener vaguido de cabeza. +<br />

Ch'unch'u tuma tuma Jalitu.<br />

Tumi. Cuchillo de los indios, al modo de aquel que<br />

usan los zapateros.<br />

Tuminajamaki aru khariña. Cortar bien las razones.<br />

+ Vel qisqanajamaki aru q'alluña.<br />

Tumphaña. Levantar testimonio. Luntata tumpitu.<br />

Tumphasiña. Mirar si está todo apercibido. Es propio<br />

de los que tienen a su cargo despachar cosas o<br />

gente.<br />

Tumphaña. Idem: ququpa tumpama. Mira si tiene<br />

matalotaje para el camino.<br />

Tunki. Un pájaro grande como lechuza, que tiene las<br />

plumas amarillas.<br />

Tunki ätuña. Levantar este pájaro muerto en un palo<br />

como esperado para que no llueva. Es superstición<br />

de indios.<br />

Tunkit'aña, qhiyt'aña, llajllatataña. Temer, dudar.<br />

Tunki, llajlla, qhï jaqi. Medroso, encogido,<br />

amilanado, cobarde, &c.<br />

Tunkit'asiña, llajllasiña, qhït'asiña. Idem. Ut Supra.<br />

Tunki. Pospuesto a Jani, sin miedo, con osadía. Jani<br />

tunki arusima; habla sin miedo. Jani llajlla, jani<br />

qhï. Idem: vel jani wathi, jani jiwu.<br />

Tunu, sapa. La cepa de los árboles y plantas, aunque<br />

sapa, es también de las hierbas pequeñas y tunu, de<br />

las plantas grandes y árboles.<br />

Tunu katuña. Arraigar, como: qulli tunu katu: la raíz<br />

o planta del qulli ha prendido o arraigado. Qulli<br />

tunutha sapatati vel alitati. Idem.<br />

Tunu achachi vel apachi. Hombre o mujer que es la<br />

cepa de alguna familia.<br />

Tunu lari. La cepa, de parte de las mujeres.<br />

Tuñapaña vel ullt'aña. Conocer; aunque ullt'aña es<br />

más ordinario.<br />

Tuñawi, alluxa. Mucho o muchos.<br />

Tuñawi manq'aña. Comer mucho. Y no entra sino en<br />

cosas que dan gusto y contento.<br />

Tuñawi jiwaña. Morir uno a quien le era mejor que<br />

vivir.<br />

Tuñawi qawra mayt'asiña. Tomar prestados muchos<br />

carneros.<br />

Tuñawi isi alasiña. Comprar un vestido muy a gusto.<br />

+ Mäsa tuñawi alasiña: comprar una cosa que vale<br />

por muchas. + Mäsa tuñawi nuwaña tunkaru


484 Ludovico Bertonio<br />

jakhusiri: dar un golpe tan bueno que vale por diez.<br />

Tutu sariri. Gran caminador.<br />

Tutha. Nombre. Polilla que roe la ropa o el chuño y<br />

cosas semejantes.<br />

Tutxaña. Comerse algo de polilla. Isi waqaychasima,<br />

tutxaraqajaspana: guarda tu ropa, mira no se coma<br />

de polilla o tome de ella.<br />

Tuthäña. Dejar que algo se coma o coma de polilla.<br />

Tutuka. Remolino del aire, que levanta el polvo hacia<br />

arriba.<br />

Tutuka maphuti vel saruti. Levantarse el remolino.<br />

Tutuka api. Llevarse el remolino alguna cosa,<br />

arrebatarla.<br />

Tutukäña. 3 -ki. T'ürmäña. Hacer polvo sacudiendo<br />

algo. + Desprender la hacienda largamente. La<br />

tercera persona -kiyi.<br />

Tutukaki, t'ürmiki äwaxaña, tutukaña, t'ürmiña.<br />

Gastarse o perderse mucha hacienda de carneros,<br />

comida, &c.<br />

Tü tü anuqara. Mastinazo.<br />

¿Tü tümatti, anuqara matcha?. ¿Soy yo un peno,<br />

que te burlas conmigo?<br />

Tüsña vel jariqasña. Lavarse, entrando en el río,<br />

andando por el agua o jugar así en ella.<br />

Tü sumaña siytüña. Ser regalado de sus padres o<br />

benévolas, dándole todo a pedir de boca.<br />

Tü sumäña vel siytüña. Regalar así a otro.<br />

Tüt'aña vel mat'aña. Venir o representarse al<br />

pensamiento alguna cosa o persona. + Misa<br />

isapkasina haciendajaki tüt'itu: al tiempo que estoy<br />

oyendo misa, váseme el pensamiento a mi<br />

hacienda.<br />

Tütaña jasuña. Levantarse corriendo.<br />

Tüxaruña, jasxaruña. Idem.<br />

Tünaqaña. Correr a todas partes.<br />

Tüntaña. Meterse corriendo en alguna casa o debajo<br />

del agua nadando.<br />

Tuqa, p'iya. Hoyo o silo debajo de la tierra.<br />

Tuqani luntata. Ladrón que tiene escondrijo para sus<br />

hurtos, o-<br />

Tuqapu amawt'a. Hombre de gran entendimiento.<br />

Tuqapu chuymani. Idem.<br />

Tuqapu isi. Vestido o ropa dei Inca hecha de las mil<br />

maravillas y así llaman ahora al terciopelo, telas y<br />

brocados, &c. cuando quieren alabarlos.<br />

Tuqapu qillqata. Cosa bien pintada y así de otras<br />

cosas.<br />

Tuqu vel ch'uti usu. Papera.<br />

Tuquptaña. Tener esta enfermedad.<br />

Tuqura tupa. Caña más gruesa que las de espana, del<br />

mismo color.<br />

Tux tuxtaña. Neutro. Hacer ruido la puerta cuando<br />

tocan o llaman y los cántaros hendidos cuando los<br />

prueban.<br />

Tux tuxtäña. Golpear a la puerta: llawi vel punqu,<br />

waqulla tux tuxtäma.<br />

Tunqu. Maíz. + Sataña: sembrarlo. + Muchharaña:<br />

desgranarlo. + Sillqiraña: deshojarlo. + Mut'iña:<br />

cocerlo. Jamp'iña: tostarlo.<br />

Tunqu puya. Su mazorca. + Tutu: el corazón.<br />

Tunqu t'ant'a. Un bollo de él.<br />

Tunqapu. Su chácara donde nace.<br />

Tunquru. El caño de la garganta por donde<br />

respiramos.<br />

Tunqururu chakt'itu. Atravesado tengo en la<br />

garganta.<br />

Tuqini, jamuni, amawt'a. De grande juicio.<br />

Tuqini jamuni. Hechicero y adivino.<br />

Tuqini jach'iri. Él que adivina con tomar un puñado<br />

de maíz o de estiércol de camero y después cuenta<br />

los granos si salen pares o nones y según eso<br />

adivinan lo que será o por mejor decir embauca a<br />

los indios que creen en sus embustes.<br />

Tuqinuqaña. 3 -qis, q'aywiña, p'ituyiña, jamunuqaña.<br />

Discurrir sobre algo, como se hará esto o lo otro,<br />

&c.<br />

Tuqinuqasiña jamurpäsiña, q'aywinuqasiña. Idem.<br />

Más propio.<br />

Tuqirpäña, jamurpäña, unanchaña. Entender.<br />

Tuqixtara vel musixtara, jamuxtara. Uno de<br />

grandes trazas y entendimiento.<br />

Tuqi jaqi. Idem.<br />

Tuqi. Lugar. Aka tuqina: aquí o hacia esta parte. Na<br />

tuqina juma vel uka tuqi: hacia esa parte khü tuqi<br />

vel aka tuqi: hacia aquella parte. Kawki tuqi: hacia<br />

cualquiera parte.<br />

Tuqipa vel chiqa. Verdadero, derecho, verdad y<br />

verdaderamente.<br />

Tuqipa jaqi. Verdadero.<br />

Tuqipa arusiña. Hablar verdad.<br />

Tuqipa vel chiqaki apaña. Llevar algo derecho.<br />

Tuqipachaña. Decir la verdad sin andar encubriendo<br />

o enderezar algo.<br />

Tuqichäña, ullachäña. Mostrar el lugar donde uno<br />

está, donde se hallará, &c.<br />

Tuqhiña, sillpiña. Afrentar, apodar a uno<br />

interiormente o con palabras.<br />

Tuqhisiña sillpisiña. Injuriarse "ad invicem" con<br />

palabras.<br />

Tuqhisiki aruniña. Tener por oficio, decir palabras<br />

afrentosas.<br />

Tuqhisikamana. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 485<br />

Tuqi vel musaphalaña. Porfiar en decir lo que le está<br />

bien, discurrir en su pensamiento cómo hablará<br />

para dorar su negocio.<br />

Turuqaña. Neutro. Hacer ruido las cosas<br />

sacudiéndose.<br />

Turuqäña. Causar ese ruido con sacudir o andar.<br />

Turuqu, laxra. Cosa hendida de barro o madera, &c.<br />

Turuquptaña, laxraptaña. Henderse estas cosas.<br />

Turuquptäña. Hender.<br />

Turuxa vel quruxa. La caña de la cortadera o hierba,<br />

siwiqa.<br />

Turquqa kunka. Voz ronca o sonido ronco.<br />

Turquqaptaña. Enronquecen<br />

Turux turuxtaña. Hacer ruido las cosas que se<br />

sacuden unas con otras, como platos maderos,<br />

tiestos, &c.<br />

Turux turuxtäña. Hacer ruido meneando esas cosas.<br />

Tutura. Hierba que dan a las bestias. + Quta tutura: la<br />

que se da en las lagunas, cuya raíz se llama qhawri<br />

y es comida de los Urus.<br />

Tupa, tuqura. Carta. Ut Supra vide: tuqura.<br />

Tupuña. Activo. Medir con cualquier género de<br />

medida cosas de paño, semillas, vino y cosas<br />

semejantes. + Kamaña. Idem.<br />

Tupuraña. Tomar la medida para el vestido o para<br />

otras cosas. Isijaru tupurita: tómame la medida del<br />

vestido.<br />

Tupunuqaña. Medir muchas medidas de algo como<br />

trigo, vino muchas varas de paño, &c.<br />

Tupurapiña, kamarapiña. Medir para otro.<br />

Tupurasiña, kamarasiña. Medir para sí o para quien<br />

le toca. + Aka utana tupurasima, aka tansa<br />

amawachita ukaqa: toma la media de ésta o en esta<br />

casa, sí la quieres tan grande.<br />

Tupukipaña. Medir toda una chácara, &c. + Luqatha<br />

Luqatha tupuma: mide a brazas. Y así de palmos,<br />

&c.<br />

Tupusuña. Medirlo todo.<br />

Tupuntaña. Medir echando en algo lo que se mide.<br />

Tupu vel kama. La medida.<br />

Tupu. Legua de camino a la medida del inca.<br />

Tupu vel thaki. Camino real.<br />

Tukhit'aña vel tujit'aña. Forcejar, afirmándose bien<br />

con los pies en el suelo.<br />

Tukhitataña, ch'amatataña, jichitataña, sintitataña.<br />

Idem.<br />

Tukhikataña vel q'imikataña. Sustentar. + Aka qala<br />

pirqa tukhikati: esta piedra sustenta o hace estribo a<br />

la pared vel aka pirqa qalaru tukhikati. Idem: aka<br />

qala pirqaru tukhikati: esta pared estriba en la<br />

piedra o esta piedra estriba en la pared.<br />

Tukisnaqaña vel tujisnaqaña. Hacer muy del señor,<br />

no querer sujetarse a nadie. + Tatasnaqaña,<br />

anchasnaqaña, jach'asnaqaña, jilasnaqaña. Idem:<br />

vivir a su albedrío, hacer muy del señor.<br />

Tukirasiña vel much'atatasiña. Desperezarse<br />

tendiendo los brazos o piernas.<br />

Tukitatasiña, much'arasiña. Idem: desperezarse.<br />

Turu. Embotado.<br />

Turu kuchillu tumi, llaxllaña, qisqa, &c.<br />

Turu phitu, phichi. Que tiene quebrada la espiga.<br />

Turu qulli. Que echa los ramos tuertos. + Kayu o<br />

ampara: significa hombre manco de pie o mano.<br />

Turu lawa. Leña espinosa.<br />

Turu chunta. La punta del liwkana gastada.<br />

Turuxaña. Embotarse.<br />

Turuchaña. Embotar.<br />

Turkasña. Vocablo corrupto de la lengua castellana.<br />

Trocarse los que hacen mita, lo mismo que<br />

lantisña.<br />

Tusuña pasuña sawriña. Dejar de tomar algo a su<br />

tiempo. + Isitha, manq'atha, umatha tusuña vel<br />

manq'a tusuña: no quiso ropa, ni comida, ni bebida.<br />

+ Anatatha sawriña: dejó pasar el tiempo o la<br />

ocasión de jugar.<br />

Tusuña vel qulluña vel pasuña. Activos. Dejar de<br />

hacer algo cuando era tiempo. Yapuru maña tusuña<br />

vel qulluña: Dejar de ir a la chácara.<br />

Tusuña qulluña. Neutros. Cesar lo que había<br />

comenzado. + Mayqunaka muxsa arustataptxipana<br />

awqasiña tusuña: ceso la guerra porque se<br />

apasiguaron los señores o se hicieron amigos.<br />

Tusuña vel allinaqtaña. Neutro. Haber abundancia<br />

grande de cualquiera cosa, como comida, plata,<br />

gente, ganado, &c. + Misa isapaña, sermo isapaña,<br />

aka markana tusukiwa allinaqtakiwa: grande<br />

abundancia hay en este pueblo de misas y<br />

sermones.<br />

Tusukiwa. Querer alguna cosa. Aka marmi kasarasiña<br />

tusukiwa vel kasarasiñataki tusukiwa: esta mujer<br />

quiere casarse, que en apuntándole algo de<br />

casamiento luego vendrá en ello. Jaychasiñatha vel<br />

jaychasiñataki manq'athajama jiwi: desea tanto<br />

reñir como comer.<br />

Tususkaña, sawriskaña, tutiskaña. Vivir castamente<br />

enviudando, sin tratar, ni casarse con otro. +<br />

Marmima pitaki tususkajata: diremos al varón, vive<br />

casto, no te cases o no trates con otra. + Jaynuma<br />

pitaki tususkajata: no te cases o no trates con otro.<br />

Tusuña, sawriña, tutiña. Estarse así por acabar<br />

cualquier cosa comenzada.<br />

Tusuwaña. Activo. Ser causa de que otro no acabe lo


486 Ludovico Bertonio<br />

comenzado. Sawräña vel tutäña. Idem.<br />

Tutiri kankaña. Castidad o contenencia matrimonial<br />

o celibato.<br />

Tutu. Nombre. El madero que sostiene el techo de los<br />

buyos redondos, levantado en medio de ellos.<br />

Tutuni uta. El buyo que tiene este palo.<br />

Tutu uta katujasi. Este madero o mástil así llamado,<br />

sustenta la cubierta o techo del buyo.<br />

Tutu uta apjasi. Idem.<br />

Tutu vel jach'a. Muy grande.<br />

Tutu qhapaqa. Ricazo.<br />

Tutu amawt'a. Gran sabio.<br />

Tutu layqa. Gran hechicero.<br />

Tutu luntata. Gran ladrón y así de otras cosas<br />

semejantes.<br />

TH<br />

Tha. Por. Wajchanakaru khuyawimatha Dios awkisa<br />

khuyarakijatpana: por haber hecho bien a los<br />

pobres Dios también te hará bien a tí. + Jiski<br />

chuymanitha jaqinaka jaxsaratama: por ser tu<br />

hombre de bien, te respetan.<br />

Tha. Es lo mismo que padres, como jaqinaka<br />

mayqupathawa: los vasallos están al mandado de<br />

su señor.<br />

Tha. Al parecer, natha, jumatha, Pedrotha, &c. a mí, a<br />

tú, a su parecer o juicio de Pedro, &c. Y también es<br />

muy ordinario para esto entremeterle una n: nantha<br />

jumantha, &c.<br />

Tha. Después. Jiwatatha juchani kusisirinaka mutuni:<br />

después de muertos los pecadores que se holgaron<br />

padecerán.<br />

Tha. Se junta muy de ordinario con los nombres<br />

numerales y también con uka, cuando van<br />

contando phisqatha, chuxta, chuxtatha, paqallqu,<br />

&c. después o tras de cinco, seís después o tras de<br />

seis, siete, ukatha después tras, eso o demás de eso<br />

por su orden y en su lugar puede ponerse -xaru.<br />

Tha. Preposición de ablativo cuando significamos<br />

"mutun de loco" pampatha juti: viene del campo.<br />

Tha. Muchas veces se pone en lugar de en, que usa<br />

muy a menudo la lengua castellana, como<br />

iglesiatha jaychasi: rifle en la iglesia. Plasatha<br />

anati: juegan en la plaza, el uso enseñará cuando<br />

hemos de usar de -tha y cuando de -na.<br />

Tha. Acerca o sobre alguna cosa, Jesuxpun awkisana<br />

mutuwipatha atamamama: tratarse acerca o de la<br />

pasión de Cristo N.S. Otras cosas pudieran decirse<br />

acerca de esta preposición; véase el c. 18 de la<br />

gramática.<br />

Thä. El aire. Jamach'inaka thäna jalanaqasipki: los<br />

pájaros vuelan por el aire.<br />

Thäña. Hacer aire. Jichüru anchawa thiyi: hoy hace<br />

mucho aire, sopla el aire.<br />

Thänaqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Thälaña. Soplar el aire todo un día sin cesar.<br />

Thä tumasi. Hacer aire o ventar de todas partes.<br />

Thä khujuti. Hacer ruido el viento, cuando sopla<br />

recio.<br />

Thaxsiña. Fundar, echar el cimiento<br />

Thaxsintaña. Idem.<br />

Thaxsinuqaña. Idem.<br />

Thaxsi. El cimiento.<br />

Thaxsi qala. Piedra fundamental.<br />

Thaxsi. El horizonte o término de la tierra. + Jaqha


Vocabulario de la Lengua Aymara 487<br />

täxsitha jaqha thaxsikama jaqi qayqaxa. Diosana<br />

luratarakitanwa: todos los hombres que hay desde<br />

el uno hasta el otro término del mundo, todos<br />

somos criaturas de Dios.<br />

Thasxi irutaña. Fundar. Ut Supra.<br />

Thaxsinuqiri. El fundador. B.P. Ignacio Jesús<br />

compañía thaxsinuqiripawa: el B.P. Ignacio es<br />

fundador de la compañía de Jesús.<br />

Thaxtiña jiwatiña. Reñir a uno, reprehender.<br />

Thaxtisña, jiwatisña siñasña. Reñirse "Ad invicem",<br />

así.<br />

Thaxmaña. Revolver, trastornar buscando algo<br />

Thaxmakipa thaxmaruruña. Buscar y rebuscar,<br />

trastornando cosas.<br />

Thaxisña vel sumisña. Dar parte de sus trabajos.<br />

Yuqani awkini thaxisi: padre e hijo tratan de sus<br />

trabajos entre sí.<br />

Thaxi sumi atamaña. Dar parte a otro de sus duelos,<br />

&c.<br />

Thaxini vel sumini utkaña. Vivir afligido o<br />

desconsolado.<br />

Thaxi wayu. Idem: sumi wayu wawa, qawra yapu,<br />

&c. Hijo o carnero o chácara habida con mucho<br />

trabajo.<br />

Thaqhaña. Buscar.<br />

Thaqhakipa thaqharuruña. Buscar y rebuscar;<br />

trastornar cosas para hallar.<br />

Thaqhantaña. Buscar si está algo dentro de casa o<br />

debajo de otras cosas.<br />

Thaqhusuña. Buscarlo todo, mirando por todos<br />

rincones, &c.<br />

Thaqhaniña. Ir a buscar.<br />

Thalaña. Hacer algún ademán contra los caballos o<br />

cameros o pájaros, para enderezarlos hacia alguna<br />

parte.<br />

Thalutaña. Idem. Ñaq'uta thalutasitu: erizarse los<br />

cabellos por algún asombro.<br />

Thalaraña, jawq'araña. Sacudir la ropa.<br />

Thalaqaña, jawq'aqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Thalusuña, jawq'usuña. Sacudir la basura o polvo<br />

que está dentro del costal o cosa semejante.<br />

Thalarpäña. Echar por ahí sacudiendo esas cosas.<br />

Thalamukuña. Idem.<br />

Thalakipaña, inuqakipaña, warakipaña. Vaciar de<br />

una cosa en otra el trigo, quinua, &c.<br />

Thalsuña. Idem: thalarpäña. Quitar la manta a alguno<br />

del hombro.<br />

Thalantaña. Echar dentro de algo lo que se sacude.<br />

Thalaqasña. Sacudir de sí algo. Jucha thalaqasña.<br />

Idem: williqasña: confesarse y quitarse los pecados.<br />

Thä jawq'asiyi. Hacer menear el viento las banderas<br />

y otras cosas semejantes.<br />

Thärpäña. Aventar, descombrar el viento las nubes o<br />

la lluvia o la arena, &c.<br />

Thäntasña vel thäntaña. Entrar aire por alguna parte.<br />

Punqutha ancha thäntasi.<br />

Thä puri vel saruti. Levantarse el viento.<br />

Thäpatxa. Lugar alto, donde bate el aire.<br />

Thä pampa. Llanada sujeta mucho al aire. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Thä. El trío o cosa fría o lugar de mucho frío.<br />

Thä. Torta que hacen de papas cocidas o quinua<br />

molida, poniéndola a resfriar y endurecer en lugar<br />

airoso.<br />

Thä t'uruña. Comerla.<br />

Thä isi. Vestido que no abriga.<br />

Thä uta. Casa desabrigada.<br />

Thäjaña. Tener frío. Usase con transición: thäjitu.<br />

Thäjaña. Ser causa de que uno tenga frío.<br />

Thä kharkhatiyi. Hacer temblar el frío. Kharkatäña.<br />

Thä malu vel manti. Resfriarse por no haberse<br />

guardado del aire. Thä malutu.<br />

Thäna maluta. Resfriado así.<br />

Thäraña. Resfriarse lo caliente y tomar fresco o aire o<br />

alguna recreación.<br />

Thärasña. Idem. Tomar alguna recreación así.<br />

Thäräña. Poner a resfriar lo que está caliente.<br />

Thäramukuyaña. Poner a resfriar lo que quema. Ut<br />

Supra.<br />

Thä thäña saraña. Caminar con la fresca de la<br />

mañana o tarde.<br />

Thäwijaña. Neutro. Empobrecer el que tenía mucha<br />

hacienda. + Resfriarse el que tiene enfermedad<br />

contraria al frío.<br />

Thä nakhi vel ch'isi vel kisu. Quemar el frío el rostro<br />

u otra parte del cuerpo.<br />

Thä thänkaña. Idem: ch'iwü ch'iwunkaña. Estar o<br />

vivir en lugares sombríos o frescos, en tierra<br />

templada.<br />

Thäjtaña, qarijaña. Cansarse.<br />

Thäsuña, wañat'aña, thurit'aña. Secarse las cosas<br />

de barro recién hechas o la pared recién enlucida.<br />

Thät'aña. Idem. + Cuajarse las cosas derretidas como<br />

los metales y aun la manteca, leche, &c.<br />

Thä vel thiya. Preposición. Cerca o al lado de alguna<br />

cosa; no delante ni detrás. Utaja iglesia thäna<br />

ulljaxatha: verás mi casa al lado o cerca de la<br />

iglesia.<br />

Thänkaña. Estar al lado o cerca de alguna cosa.<br />

Thäruchaña. Poner delante de alguna cosa o persona.<br />

Thaxantaña, ch'akuntaña. Hincar clavo, estaca, &c.<br />

Thaxwaña, tawiña, chuchaña, jani kunasa kunay


488 Ludovico Bertonio<br />

saña. Hablar lo que le viene a la boca o injuriar de<br />

palabra.<br />

Thalaxtaña vel sulltixtaña. Resbalar.<br />

Thalaxtäña, sulltixtäña. Hacer resbalar.<br />

Thalaxtusnüña, lluch'uxtusnuña. Escabullirse de las<br />

manos de alguno.<br />

Thalaxwaqtaña, sulltixwaqtaña, lluch'uxwaqtaña.<br />

Caerse de alto cualquiera cosa.<br />

Thalaxwaqtatawina. Cayose, vínose a pique.<br />

Thalaxkiptaña, lluch'uxkiptaña qispiña. Escaparse<br />

la persona en cuyo seguimiento van torciendo el<br />

camino o haciendo otras diligencias.<br />

Thaluta thalanuqaña, k'apul k'apultaña, walax<br />

walaxtaña. Corcovear la mula, &c. y querer<br />

arrojar la carga.<br />

Thalantasña. Sacudirse el cabello desgreñado o<br />

enmarañado.<br />

Thalarasña. Rezongar.<br />

Thalaxrantaña. Arrollarse o caer de alto.<br />

Thalaxtä arusña. Jactarse.<br />

Thala vel luqhita usu. Enfermedad como frenesí.<br />

Thaltha, wijira. Las babas.<br />

Thalthaña jaqi. Baboso.<br />

Thalña sulaqaña. Limpiarlas.<br />

Thalña liwisña. Echarlas.<br />

Thallmanuqaña. Quebrar un adobe o cosa semejante<br />

con algo o dar alguno con piedra, sin soltarla de la<br />

mano.<br />

Thallmiña q'ulltaña. Acocear.<br />

Thallmiwäsña. Dar muchas coces.<br />

Thamaña. Andar a tienta paredes el ciego o el que<br />

anda a obscuras.<br />

Thamanaqaña. 3 -qi. Andar a tienta paredes de acá<br />

para allá.<br />

Thamaxataña. Topar en alguno, el que anda sin mirar.<br />

Thamaña, thamanuqaña. Andar así cayéndose y<br />

levantándose.<br />

Thamanthaña. Entrar así sin saber dónde o meterse<br />

en la espesura de la gente.<br />

Thamatataña. Entrar así por medio de la gente.<br />

Thami. Entre dos luces de parte de noche o antes de<br />

amanecer claro.<br />

Thamikipaña vel laxakipaña. Empezar a<br />

obscurecerse viniendo la noche, obscurecerse el<br />

tiempo con las nubes de día.<br />

Thami thami, chuphu chuphu puriña. Llegarse<br />

entre dos luces; y así puede entrar con otros verbos.<br />

Thamuña. Zapallo, fruta como melón o calabaza<br />

redonda.<br />

Thaniña. Dejar de llover.<br />

Thapa. Idem: taqi. Todo o todos.<br />

Thapachaña, taqichaña. Enterar algo, sin que falte<br />

nada.<br />

Thapachasña, taqichasña. Juntarse todos, sin que<br />

falte ninguno.<br />

Thap'aña tantaña. Remendar el vestido,<br />

entremetiendo muchos hilos.<br />

Thap'akipaña. Remendar al modo dicho, todo el<br />

vestido.<br />

Thap'awalla, saxawalla, q'uchallu, warira. Roto,<br />

remendado, andrajoso, &c.<br />

Thapatha. Idem: jamphatha. Repentinamente, de<br />

improviso.<br />

Thapathjama, jampathjama, llathjama,<br />

jak'athjama. Idem.<br />

Thapataki vel thapathjamataki. Idem.<br />

Thaki. Camino, senda, atajo, &c. Juch'usa. Idem:<br />

jayputaki: senda.<br />

Thakichaña. Hacer camino.<br />

Thakiqata saraña. Andar por el camino. + Puruma.<br />

Idem: qawä saraña: ir fuera de camino.<br />

Thakichasña vel kallichasña. Desviarse la gente para<br />

que puedan pasar sin tropezar en nadie.<br />

Thakima. Idem: thakixaña. La mujer que nace en el<br />

camino.<br />

Thakipallqa. Encrucijada del camino o apartamiento.<br />

Tharphi. Doblez de la ropa. + 0 los ramales con que<br />

se hace la soga o tuerce el hilo. + Patharphi<br />

kimsatharphi, pusi, pisqa, chuxtatharphi, &c. Soga<br />

o ropa doblada, tresdoblada, &c. + Patharphit'aña,<br />

kinsatharphithaña, &c. Torcer una soga o hilo<br />

doblándole, tresdoblándole. + Patharphi suk'aña,<br />

kimsa, pusi, pisqa, chuxta tharphi suk'aña: doblar,<br />

tresdoblar la ropa, lienzo, &c. + Tunka tharphi<br />

chuymani jaqi: hombre de gran juicio.<br />

Thawiña, alliña. Revolver cosas menudas, como<br />

libros, &c.<br />

Thawinaqaña, yampanaqaña. Andar trasegando<br />

cosas, buscando.<br />

Thawikipa thawiruruña. Idem.<br />

Thawita thawinuqaña, laykuta laykunuqaña. Idem.<br />

Thawinaqtaña, chankax chankaxtaña. Andar<br />

bambaleando el enfermo o el borracho, &c.<br />

Thawixrantaña. Despenarse por descuido.<br />

Thaja. Estiércol de cameros. Vide: phuru.<br />

Thaya. Es lo mismo que thä, el aire o viento o frío.<br />

Thaylliña. Pisar el suelo haciendo polvo, como los<br />

muchachos que patean de coraje.<br />

Thaylliña. Andar sin parar para ganar algo.<br />

Qullupampa thayllisiña qawrachasña vel hacienda<br />

jakisña: adelantar su ganado o acrecentarle, ganar<br />

hacienda con mucho trabajo, subiendo cerros y


Vocabulario de la Lengua Aymara 489<br />

bajando cuestas.<br />

Thaylliña. Trabajar mucho. + Lakiphuku thaylliña:<br />

moler mucha quinua, casándose, como quien<br />

trabaja por dos.<br />

Thiya. Preposición. Cerca o al lado de alguna cosa;<br />

significa lo mismo que thä, a la cual nos remitimos,<br />

donde pusimos algunos de sus compuestos.<br />

Thiya. Idem: qawaya. Lugar o parte muy lejos según<br />

la opinión de los hombres, el fin o término del<br />

mundo.<br />

Thiya marka. Pueblo que está en los confines del<br />

mundo. Apostolanakana iwxawipa, pusi sü jaqiru<br />

apatati yatichawi aru paska uraqina thiyapakamaru<br />

puri, "in omnerñ terram extuit somus eorum", &c.<br />

Thiyatha thiyatha. Desde el primero o principio, por<br />

su orden.<br />

Thiyapatha thiyapatha vel sarapatha sarapatha.<br />

Idem.<br />

Thiya jaqi. Uno que nació en tierras del Cuzco, por<br />

parecerías muy lejos.<br />

Thijmiña, phiskuña, sulaña. Untar o embarnizar.<br />

Thijmiraña. Limpiar.<br />

Thijmirasiña. Limpiarse el barro o unto y cosas<br />

semejantes.<br />

Thijmusuña. Limpiar una olla o escudilla, &c.<br />

Thijmintasiña. Untarse toda una parte del cuerpo.<br />

Thijmisilla, phiskusilla, sulasilla, ch'uwasilla. Una<br />

persona que entiende mucho en afeitarse, ponerse y<br />

pulirse.<br />

Thijlla. El palillo donde ponen el pie para hincar el<br />

arado con que barbechan sus chácaras.<br />

Thijlla. Pospuesto a kayu, significa hombre pequeño,<br />

por tener tuertas las piernas. Umutu vel thixi,<br />

chuqullu vel uywa: enano o pequeño solamente.<br />

Thijraña vel chhichhiña. Derribar paredes y cosas<br />

semejantes.<br />

Thijrasiña, lluxisiña, chhichhisiña. Caerse la pared,<br />

sin derribarla.<br />

Thijrasipacha. Tiempo de muchas aguas, cuando por<br />

mucho llover se caen las casas.<br />

Thijrutaña. Volver los ojos en blanco hacia arriba o a<br />

los lados sin menear la cabeza. Nayra thijrutama.<br />

Thijtäña vel phastäña. Aflojar lo que está<br />

fuertemente atado. Amparapa thijtäma: aflójale un<br />

poco el cordel. )( Sus contrarios : khirut'aña,<br />

yaphit'aña, tarrrtäña: atar muy recio o tirar de los<br />

cordeles.<br />

Thuru vel lanqu pirqaña. Hacer una pared gruesa.<br />

Thuru vel ch'api. Aspero.<br />

Thuru jak'u. Harina mal molida y cosas semejantes.<br />

Thurukipaña. Moler mal, dejando tolondrones.<br />

Thusaki llaki jamk'aki, kayuki. Luego al momento,<br />

sin tardar, &c.<br />

Thusarpäña. Arrojar de la boca cualquiera cosa,<br />

saliva comida o bebida que sea.<br />

Thusch'ukiña. Escupir contra alguno por<br />

menosprecio.<br />

Thuskataña. Idem.<br />

Thusaña. Significa también enmendarse y cuando<br />

usan de esta significación suelen escupir, como<br />

quien dice; así como echo de mí la saliva, así doy<br />

de mano al vicio.<br />

Thuji thuji, nina nina jalaña. Andar muy diligente,<br />

hacer las cosas con viveza.<br />

Thuji arusiña, jani pakiya arusiña, ch'unch'utha<br />

sät'aña. Porfiar sin dejarse vencer con razones.<br />

Thujsaña. Oler, dar de sí olor bueno o malo. Muxsa<br />

thujsaña. )( jaru thujsaña.<br />

Thujsäña. Hacer que alguna cosa huela bien o mal<br />

perfumándola o echándole olores aromáticos. +<br />

Vino, k'usa, chawlla, &c. Thujsi: huele a encienso,<br />

a vino, a chicha, a pescado, &c. Muxsa<br />

thujsirinaka: olores aromáticos u otros olores<br />

Thujsa khasaña. Regoldar, echar mal olor de la boca.<br />

Thuthukiña. Andar lleno de cuidados, con prisa de<br />

hacer alguna cosa.<br />

Thuthu khakha jalaña. Idem.<br />

Thuthuña vel thalaña. Idem. Y se usa con transición:<br />

jichuru ancha thuthutu vel thalituwa.<br />

Thuthumpi. Flor de cualquier género que sea.<br />

Thuthumpi uyu. Jardín de flores.<br />

Thuwiqaña. Vencer en las pendencias y desafíos.<br />

Thuwiqasiña, llallisiña, athisiña. Hacer algo a porfía.<br />

Qullisina thuwiqasitana: hagamos a quién hará<br />

mejor o más presto.<br />

Thuyta sulaña. Limpiar el lodo o cualquier<br />

inmundicia.<br />

Thuyqaña, sulaqaña. Idem.<br />

Thuyraña, sularaña. Idem.<br />

Thuysuña, sulasuña. Idem. Vide: sulaña y sus<br />

compuestos cuyas partículas pueden componerse<br />

con thuyña.<br />

Thuwa thuwaña. Gargagear, toser.<br />

Thuwa thuwa saña. Idem.<br />

Thukasiña, wallq'it'aña. Estar preñada la hembra u<br />

oveja de la tierra, cuyo indicio da en no consentir<br />

que se le llegue el macho.<br />

Thukata. La hembra que da esa muestra.<br />

Thujru. Bordón, cetro real, pastoral, cayado.<br />

Thujruña. Usar de bordón. Aka sawu thujruma: usa<br />

de este palo en lugar de bordón.<br />

Thujrusña. Tomar algo para que le sirva de bordón.


490 Ludovico Bertonio<br />

Thujrut'asña. Tener el bordón en la mano, vuelta la<br />

punta al suelo.<br />

Thujrujasña. Afirmar con el bordón sin andar. + San<br />

Pablo espada thujrujasita retablona säkaski: San<br />

Pablo está pintado en el retablo con la espada en la<br />

mano, vuelta la punta al suelo.<br />

Thujrujaskaña. Valerse de alguno en todas sus cosas.<br />

+ Pabloki thujrujaskama: valeos de Pablo. + Y<br />

afirmarse en los hombros, como hacen algunas<br />

veces las señoras o los enfermos.<br />

Thujtuka. El pecho del hombre y de los de más<br />

animales "no ubera, sed pectus".<br />

Thujuña. Apagar el fuego con agua. Chapujaña:<br />

apagar sola la llama de cualquiera suerte.<br />

Thulu. El corazón de la mazorca, donde están<br />

encajados los granos del maíz.<br />

Thulutha tunqu achu. El maíz nace en el corazón así.<br />

Thuluru tunqu lip'ikatata. El maíz está pegado o<br />

encajado al corazón de la mazorca.<br />

Thumiña, quraña. Desherbar la hierba que está entre<br />

la mata de las papas con el liwkana. El otro es<br />

desherbar arrancando con las manos.<br />

Thuniña. Caerse paredes o derrumbarse la mina y<br />

peñascos.<br />

Thunkuña. Saltar con un solo pie, teniendo el otro<br />

levantado. Anata thunkuña: entender solo en jugar,<br />

saltando y corriendo como los niños.<br />

Thunkuña, chipiña. Regocijarse por algún buen<br />

suceso u otra causa.<br />

Thunu, tuji, jach'a chuyma. Soberbio, atrevido, mal<br />

mandado, &c. ¿Ancha thunuti, ancha k'achati<br />

uqaqa jani aruja katuri? ¿Así que aquél es soberbio<br />

y cabezudo que no quiere obedecerme?<br />

Thunuki, k'achaki arusña. Ser porfiado, no querer<br />

rendirse a la razón.<br />

Thuñi t'awra. El desecho de la lana.<br />

Thuñi thuñima maychita. Dame el desecho de tu<br />

lana.<br />

Thupaña, q'axuña, llaxllaña, llunkuña. Acepillar,<br />

limar, pulir.<br />

Thuparpäña, llaxllarpäña.<br />

Thupata, llunkuta jaqi. Hombre bien hecho,<br />

hermoso, proporcionado, &c.<br />

Thuriña. Tenerse en pie o estar firme una pared, &c.<br />

Thuräña. 3 -iyi. Afirmar, fortalecer algo.<br />

Thurit'äña. Idem. Diosana arupampi thurit'iyitu:<br />

confirmado o esforzado me ha con la palabra de<br />

Dios. + Diosana arupa thurit'iri atamitu. Idem.<br />

Aunque esto postrero es neutro.<br />

Thurikiña. Pospuesto a manq'ana y umana: hartarse<br />

de comer y beber.<br />

Thurikäña. Hartar a otro.<br />

Thuru. Idem: lanqu. El tronco del árbol. Quilina<br />

thuruparu q'imikatama: arrimarse al tronco de un<br />

qulli.<br />

Thuqustaqaña vel thuquskataña. Llegarse a alguno<br />

de presto y sin miedo, como para besarle las<br />

manos.<br />

Thuqusu thuquntaña. Entrar y salir muchas veces.<br />

Thuquthaphiña. Levantarse despavorido, como<br />

cuando llaman al que está medio dormido.<br />

Thuquthaptaña. Encontrarse en el camino, con<br />

mucho regocijo de los que se topan.<br />

Thuquthapi thuquraña. Juntarse con brevedad de<br />

diversas partes.<br />

Thuquthaltaña. Comenzar a bailar y regocijarse, uno<br />

o muchos juntos.<br />

Thuqutataña. Ir a donde está mucha gente sin miedo.<br />

Thuqutatxaña. Volver sin miedo o con brevedad al<br />

lugar de donde había partido.<br />

Thuquthusnuña. Salirse de entre muchos o saltar los<br />

granos del maíz cuando le tuestan y cosas<br />

semejantes vel p'ataxthusnuña.<br />

Thuquta thuqunuqaña, jaluta jalanuqaña.<br />

Corcovear el caballo y los muchachos cuando<br />

juegan, también sentarse y levantarse de enojado.<br />

Thuqu thuquña. Verbo frecuentativo, saltar muchas<br />

veces como los que juegan.<br />

Thuqu qhaqa jalaña. Estar inquieto o congojado,<br />

aguardando el suceso de alguna cosa o estar con<br />

cuidado de como van sus cosas, como el que mira<br />

si alguno viene cuando se tarda, temiendo no le<br />

haya sucedido algo, &c.<br />

Thuquña. Saltar.<br />

Thuquqaña. Saltar de arriba abajo cuando es cerca.<br />

Thuqukataña. Pasar saltando de una parte a otra,<br />

como uno que salta algún riachuelo.<br />

Thuquwaqtaña. Apartarse de otros cuando van<br />

juntos.<br />

Thuquwaxaña. Irse de presto.<br />

Thuquxasiña. Acudir muy a menudo a casa de alguno<br />

con disgusto de los que allí están.<br />

Thuquxäña. 3 -xi. Remedar a otro que salta.<br />

Thuquxaruña. Irse volando.<br />

Thuquxataña. Saltar encima de algo. + Llegarse a<br />

alguno de presto. + Atrepellar.<br />

Thuquxraña. Irse corriendo o saltando a diversas<br />

partes.<br />

Thuqullusnuña. Soltarse la mula, caballo, &c. cuando<br />

están meneando con los saltos que dan.<br />

Thuqumukuña. Apartarse del camino o irse por ahí<br />

saltando.


Vocabulario de la Lengua Aymara 491<br />

Thuqunaqaña. Andar saltando o brincando de una<br />

parte a otra.<br />

Thuqunaqtaña. Idem.<br />

Thuquniña. Venir saltando hacia nosotros.<br />

Thuqunuqaña. Jugar a quién salta más, rayando o<br />

señalando qué tanto salta cada uno.<br />

Thuqunuqtxaña. Volverse de lejos con salud y de<br />

presto.<br />

Thuquntaña. Bajar saltando y también entrarse por<br />

las puertas de alguno con disgusto del dueño.<br />

Thuqukipaña. Saltar las bardas o por encima de algo.<br />

Thuqukipa thuqururuña. Ir y volver saltando<br />

muchas veces como cuando juegan.<br />

Thuquraña. Bajar saltando como de un caballo, &c.<br />

Thuqurachaña. Andar saltando toda la noche o<br />

mientras los de su casa y compañía se ocupan en<br />

trabajar.<br />

Thuquranaña. Correr de presto para parecer delante<br />

de alguno.<br />

Thuquranttaña. Lo mismo que thuquntaña. Entrar en<br />

casa de alguno con disgusto de los que en ella<br />

viven.<br />

Thuxiña. Comer abundantemente y muy a su<br />

contento.<br />

Thuxintaña, sisantaña. Idem. Y es más propio.<br />

Uthuraña vel jakintaña. Idem: pawräki manq'aña<br />

vel pawräki q'ichuña: son sinónimos o compañeros<br />

y significan comer a su contento en la calidad y<br />

cantidad de los manjares.<br />

Thuxlla. Dos paredillas angostas para coger zorras<br />

con sus lazos.<br />

Thuxllaru jiwaña. Morir la zorra en este pertrecho.<br />

Thuxllaña. Cazar zorras así.<br />

Thuxllaru jalantaña. Idem: jakijaña. Dar en este lazo.<br />

Thuxriña vel thaxmaña. Idem: chhichhiña. Activos.<br />

Derribar paredes.<br />

Thuxriña, kamachiña vel mich'uwaña. Gobernar<br />

gente.<br />

Thuxrisña, kamachisña. Idem. Y es más propio,<br />

Thuxriri vel thuxrisiri. Gobernador de pueblos.<br />

Thuxrijaña. Volver a gobernar el que había dejado el<br />

gobierno de sus vasallos.<br />

Thuxrisirapiña. Gobernar por otro.<br />

Thuxtu vel phuxtu. Idem: muxu. Almorzada de algo.<br />

Thuxtutha marqasña. Jugar una almorzada de algo.<br />

Thuxtuchaña, phuxtuchaña. Parar las manos para<br />

una almorzada.<br />

Thuxtuchasña. Idem: phuxtuchasña. Idem: ampara<br />

thuxtuchasima. Idem: phuxtuchasima arrasa<br />

katusiñataki: para las manos para tomar las arras,<br />

dicen esto cuando el cura da las arras a la novia.<br />

T'<br />

T'aqhatusnuña, p'illqtusnuña. Soltarse la bestia que<br />

está atada y otras cosas así.<br />

T'aqhanuqaña. Quebrar en muchos pedazos la soga o<br />

hilo.<br />

T'aqharpäña. Quebrar y arrojar por ahí.<br />

T'aqhaña. Tener mal de orina o retención. Yaqha<br />

t'aqhaña.<br />

T'aqhanawi vel jani t'aqhanawi. Continuadamente,<br />

sin negación o con ella.<br />

T'aqhanaw manq'aña, kusisiña, mutuña, q'uchuña,<br />

&c. Comer holgarse, padecer, cantar sin cesar.<br />

T'aqxasña, kamachisña, irxasña, süjasña. Repartir<br />

entre sí las cosas que se han de hacer.<br />

T'aqhakataña. Idem. Y también juntar los pocos a<br />

donde están muchos, animales u hombres.<br />

T'aqha. Una parte del rosario, un denario + Una parte<br />

o punto del sermón, una manada o compañía, &c.<br />

T'aqha t'aqha saraña. Andar a manadas o en<br />

compañías.<br />

T'aqha t'aqharu jaläña. Dividir en partes.<br />

T'aqharasña, lakirasña. Apartarse, dividirse,<br />

descoyuntarse.<br />

T'aqhaqtaña, lakiqtaña. Idem.<br />

T'aqt'aqhartaña. Henderse en muchas partes.<br />

T'aqhawaqtaña. Cortarse o quebrarse de suyo lo que<br />

cuelga.<br />

T'akuña. Cesar la enfermedad, el aire, el trabajo, el<br />

pulso y otras cosas.<br />

T'akuña. Ponerse el pájaro, dejando de volar.<br />

T'akuxaña. Ablandar el tiempo.<br />

T'ajraña. Amolar. Vide: t'axraña.<br />

T'aja. Cabello o lana o hilo enmarañado y otras cosas<br />

así,<br />

T'ajalli. No peinado, desgreñado.<br />

T'ajtaña. 3 -jti. Estar alterado con alguna cosa triste o<br />

alegre. Pedrompi jaychasiñatha chuymaja<br />

t'ajt'ajtitu: continuo pensamiento tengo de reñir con<br />

Pedro. Amparaja t'ajt'ajtitu: tener continuo latido en<br />

la mano.<br />

T'ajt'ajtäña. Ser causa de que otro se altere, apasione,<br />

&c. Chijir purisina chuyma t'ajt'ajti: estoy<br />

alborotado, inquieto por la desgracia que me ha<br />

sucedido.<br />

T'ajt'ajtaña. Hacer ruido la candela que arde y la leña<br />

verde, &c.<br />

T'axlli. Medida, cuanto toma lo ancho de la mano.<br />

T'axlliña. Dar palmadas o bofetadas.<br />

T'axlliwäsña. Dar muchas palmadas o bofetadas.


492 Ludovico Bertonio<br />

T'axllirpäña. Dar una bofetada con mucha fuerza.<br />

T'axllimukuña. Idem.<br />

T'axllintaña. Meter libros u otras cosas apretando o<br />

dando con la palma de la mano.<br />

T'axllikataña. Pegar barro o papel y cosas así con la<br />

palma de la mano. + Y hacer tortas de pan, &c.<br />

T'axsaña. Lavar la ropa,<br />

T'axsarpäña. Lavar muchas piezas de ropa, una y<br />

después otra, &c.<br />

T'axsantaña. Entremeter ropa con la mucha que se ha<br />

de lavar.<br />

T'axsusuña. Lavarlo bien todo.<br />

T'ajsaraña, wañaraña. Secarse la ropa o tierra, &c.<br />

T'ajsaräña. Poner a secar la ropa y otras cosas<br />

T'ajsawaña. Lo que está ya seco o enjuto.<br />

T'ajtaña. Secarse o enjuagarse fa ropa o tierra.<br />

T'axjrantaña. Embeberse el agua, empaparse en la<br />

arena o tierra seca o en otras cosas.<br />

T'ajt'aña vel llalliña. Activos. Hacer ventaja. + Y<br />

allanar, lo mismo que pampachaña.<br />

T'ajt'aña lupiña. Hacer mucho sol o bochorno,<br />

cuando no hay nube ninguna y calienta mucho.<br />

T'axwayu piñutäkiwa jalaña. Andar inquieto por<br />

muchos negocios o por algún desastre, &c.<br />

T'axt'a, kama, lura, aymuru. Una medida rasa de<br />

chuño o de maíz, &c.<br />

T'axraña vel qaqutaña. Amolar, afilar cuchillos y<br />

otras cosas en alguna piedra.<br />

T'alaxataña. Nevar encima. Aqharapi t'alaxati.<br />

T'alaxtaña, t'arphuña. Sosegarse. + Estarse sin<br />

menear. + Dejar de quejarse el enfermo. + O de<br />

enojarse el colérico, &c. + Ajustarse con la regla.<br />

Aka qala reglaru t'alaxti: esta piedra está a regla.<br />

T'alaxtusnuña vel chikt'asña t'uruxtusnuña. Estar<br />

iguales las cosas o parejas o justas las cuentas.<br />

T'alaxthaptaña, t'uruxthaptaña. Estar justas y bien<br />

encajadas las piedras o tablas, &c.<br />

T'alaxwaqtaña, lankawaqtaña. Caerse el barro o<br />

piedra despegándose de la pared. + Putujwaqtaña.<br />

Idem.<br />

T'alaxtusnuña vel t'inkit'aña. Dar una gran caída o<br />

barquinazo con todo el cuerpo.<br />

T'alla qhapxumi. Reina, mujer del señor principal del<br />

pueblo y las parientes cercanas de los mayqus.<br />

T'allachasña. Respetar a alguna mujer como si fuera<br />

su señora.<br />

T'allachasña. Hacer muy de esa señora, entonarse.<br />

T'alla t'allaki thujsaña. Idem.<br />

T'alla vel chuwa. Una escudilla grande o fuente<br />

también para enviar presentes, &c.<br />

T'allas t'allama, chuwas chuwama, jani<br />

jaxsaririksamti. Seas señora o escudilla o lo que<br />

tu quisieres, que no se me dá nada de tí.<br />

T'amaña. Dañarse el vino, la Chicha, el agua, los<br />

guisados, &c.<br />

T'amakipaña. Comenzarse a dañar.<br />

T'amaskipaña. Dañarse mucho.<br />

T'amasjaña. Idem.<br />

T'amaña. Tomar el punto la tinta y cosas semejantes<br />

que se hacen con mezcla de muchas cosas.<br />

T'amäña. Hacer podrir o dañar la carne o chicha, &c.<br />

T'amachaña. Idem: ñiq'i, jak'u, k'usa t'amachaña. Dar<br />

su punto al barro, a la harina, para amasarla, &c.<br />

T'amata yaqha. Orines podridos. Wila t'amituwa<br />

sirkañachithxa: tengo la sangre podrida en el<br />

cuerpo, debo de tener necesidad de sangrarme.<br />

T'aminaña. Echar gordura a la olla. Aka aycha mä<br />

lik'ina t'aminañawa. + Mäch'akana T'aminañatawa:<br />

es menester que procures engordar.<br />

T'ampha vel t'aja. Enmarañado. Ñiq'uta t'ampha:<br />

cabello enmarañado. Jicha mara amka t'ampaki,<br />

ukajaki ullasi: las papas este año van tan buenas<br />

que se traban unas matas con otras. Y así de otras<br />

cosas.<br />

T'amphataña, t'ajataña. Enmarañarse, trabarse.<br />

T'amphatäña. Enmarañar.<br />

T'ansaña t'axt'atk'a llalliña. Exceder, hacer ventaja<br />

y vencer. Arupampi t'ansitu: me venció, me hizo<br />

callar con sus razones.<br />

T'ant'a. Pan de comer, al modo que antes usaban y<br />

como ahora usan los españoles.<br />

T'ant'a. Pan de magno o de chapina o de oro, &c.<br />

T'ant'a ñatuña. Amasar pan.<br />

T'ant'aña. Hacer pan.<br />

T'ant'a p'usqunchaña. Leudarle.<br />

T'ant'a kamana. Panadero.<br />

T'ant'iri. Idem.<br />

T'ant'a aliri vel utt'iri. Él que le vende en la plaza.<br />

T'ant'a manusiña. Comprarlo al fiado.<br />

T'aqi mich'a qhuru, jani khariqhä; Jani jakiqä.<br />

Mezquino, escaso, miserable, apretado.<br />

T'aqhisiña ñak'asiña urisiña, mutusiña. Padecer y<br />

tener necesidad de alguna cosa. Qullqitha<br />

t'aqhisiña: tener necesidad de plata.<br />

T'aqhit'asiña, nak'at'asña, ayut'asña. Idem:<br />

padecer.<br />

T'aqhisäña. Atormentar a otro con cualquier trabajo o<br />

necesidad.<br />

T'aqhisiñaru puriña. Padecer necesidad del que era<br />

abastecido de todas las cosas.<br />

T'aqhaña. 3 -qi. Quebrar el hilo o la soga, &c- + Y<br />

morir.


Vocabulario de la Lengua Aymara 493<br />

T'aqhasña. Quebrarse de suyo. + Quebrar la amistad.<br />

+ Decirse palabras injuriosas. + Kunamana<br />

t'aqhasña.<br />

T'aqht'aqharaña. Descoyuntar.<br />

T'aqhartaña, samaqhartaña, jiwartaña. Tener<br />

desmayos o paroxismos.<br />

T'aqirijakiña. Estar en el articulo de muerte.<br />

T'aqhaqaña vel apaqaña. 3 -qi. Destetar la criatura.<br />

T'aqhamukuña. Idem.<br />

T'aqita jaqi. Pobre, desventura' do, miserable.<br />

T'aqiña. Quejarse desusoadres o de Dios por que no<br />

remedia sus necesidades.<br />

T'arphuña. Cesar el viento, la enfermedad, el trabajo,<br />

&c. Amansarse la ira, el corazón; cesar alguna<br />

costumbre o el curso ordinario de algo. Chuyma<br />

jani t'arphututi.<br />

T'arphuwaña. Hacer cesar, amansar, quitar, sosegar,<br />

&c.<br />

T'arphunuqaña. 3 -qi. Amansarse.<br />

T'arphunuqäña. 3 -qi. Activo. Amansar.<br />

T'ika. Escudilla de ichu de que usan en los caminos<br />

porque no se quiebra.<br />

T'ika. Es también como una cajuela redonda de ichu<br />

en que los hechiceros guardan cosas para sus<br />

embustes.<br />

T'ikachaña, kallaqaña, layqachaña. Enhechizar a<br />

alguno para que enferme o muera.<br />

T'ikatataña, ullitataña, phankatataña, ansatataña.<br />

Abrirse la flor, crecer las hojas de las plantas.<br />

T'ijitaña, wikatataña. Extender lo que está encogido,<br />

como lana, pellejos, el pabilo de la candela para<br />

encenderla, &c<br />

T'iju t'ijutaña. Saltar o brincar.<br />

T'ijutusnuña. Saltar o escabullirse de las manos. +<br />

Qhuri nayraru t'ijutusnutu: me ha saltado polvo en<br />

los ojos. Wila t'ijutusnutu: me ha saltado la sangre.<br />

Jaqi amparatha t'ijutusnutu: se me ha escabullido<br />

de las manos vel p'ilixtusnutu.<br />

T'ijutusnäña. Hacer saltar al modo dicho.<br />

T'ijunaqaña. 3 -qi. Andar brincando o saltando.<br />

T'iju t'iju. Uno que siempre anda brincando o que<br />

anda muy a prisa o diligente.<br />

T'ijulla. Lazo ordinario para cazar pájaros.<br />

T'ijullaña. Cazar con lazo.<br />

T'ijullaru jakijaña. Morir en el lazo. + Supayu<br />

machaña, juchana t'iju llajaspana: mira no te enlace<br />

o coja el demonio con el lazo de la embriaguez.<br />

T'illmiña. Raer o pulir un palo o piedra. + Esculpir o<br />

entallar. + Despabilar con tijeras, &c.<br />

T'illmiraña. Idem: descortezar.<br />

T'illminuqaña. Partir en muchos pedazos cosas<br />

menudas, como rebanando pan, cortando melones,<br />

&c.<br />

T'illmintaña, p'iyantaña. Agujerear con cuchillo o<br />

escoplo.<br />

T'illmusuña. Cavar algo, como quien hace cucharas<br />

de palo,<br />

T'imphusjasiña vel t'irut'asiña. Prenderse con alfiler<br />

o cosa equivalente la falda de la saya, túnica o<br />

sotana, levantándola por delante.<br />

T'imphuskatasiña, t'irutasiña, katasiña.<br />

Arregazarse.<br />

T'imuña chikäña. Igualar las cosas entre sí.<br />

T'imuraña. Cortar por igual,<br />

T'imutha. Rancioso, mohoso.<br />

T'inkhaña. 3 -ki. Dar papirotes con los dedos en<br />

cualquiera parte, sangrar al modo Indico.<br />

T'inkharpäña. Quitar algo a papirotes<br />

T'inkhat'asiña. Jugar a los papirotes.<br />

T'injri umutu, chuqullu t'iqi. Enano, pequeño.<br />

T'injruña, luntataña. Hurtar, tomar con engaño<br />

diciendo que lo debe, &c.<br />

T'insijaña. Idem: t'ansijaña, amijaña. Tener hastio o<br />

enfado. Para usar bien de este verbo véase amijaña,<br />

donde se enseña el modo de construirse.<br />

T'inisijasiña. Tener enfado.<br />

T'insjäsña, amijäsña. La significación y construcción<br />

véase en el sobredicho lugar, que lo mismo que se<br />

dice de aquel verbo conviene a este otro.<br />

T'insjwiri vel ami. La sobra de la comida que se deja<br />

de comer por enfado.<br />

T'int'isxaña. Sembrar muy espeso.<br />

T'int'i. Muy espeso en negocio de sembrar.<br />

T'int'i phawaña vel thapiña. Sembrar así quinua o<br />

trigo.<br />

T'int'i sataña. Sembrar así maíz o papas y otras cosas<br />

que se siembran a mano.<br />

T'ini. Mujer cercana al parto.<br />

T'iñi. Enemigo o contrario.<br />

T'iñichasiña. Desavenirse entre sí, vivir enemistados.<br />

T'iñini saranaqaña. Idem.<br />

T'iñisiña, uñiña. Aborrecer a otro.<br />

T'ikhiña. Atar las puntas del cabello como usan las<br />

indias de esta tierra.<br />

T'ikhit'aña vel phichut'aña. Idem. Con esta<br />

diferencia que el primer verbo significa atar con<br />

más hilo y mayor parte del cabello hacia arriba, el<br />

segundo solamente las puntas.<br />

T'ikhi. Las puntas del cabello atadas.<br />

T'ikhiraña, k'ilaraña. Limpiar el algodón de sus<br />

granos.<br />

T'ikitataña vel wakatataña vel jithitatäña. Mullir el


494 Ludovico Bertonio<br />

colchón y también la lana.<br />

T'iriña vel ch'ukuña. Coser, pespuntar. Pirithapiña,<br />

ch'ukuthaphiña. Coser juntando dos piezas y<br />

también amortajar cosiendo al difunto dentro de la<br />

mortaja.<br />

T'irikataña, ch'ukukataña. Añadir un pedazo a<br />

alguna cosa,<br />

T'irixataña. Añadir encima.<br />

T'irintaña. Coser doblando la pieza, como cuando es<br />

muy larga.<br />

T'iri. La costura.<br />

T'iriwi vel ch'ukawi. Idem.<br />

T'iri qullqi. Las señales de las heridas sanas en el<br />

hombre y otros animales, lo que llamamos cicatriz.<br />

T'irijasña. Prenderse el manto por delante con alfiler<br />

o con otra cosa. Pichina t'irijasima.<br />

T'irutaña vel sukutaña. Hincar un alfiler, la aguja en<br />

el sombrero, &c.<br />

T'irutasiña, sukutasiña. Idem.<br />

T'isiña. Estar como arromadizado, sin despedir nada<br />

de las narices, como los niños chicos.<br />

T'isi. Esta manera de romadizo.<br />

T'isiranqa. Langosta que vuela con mucha velocidad,<br />

muy prolongada y de alas como telilla de plata.<br />

T'isiranqa vel aru achu. Chismoso, que nada sabe<br />

callar.<br />

T'isisiña siyiraq'iña. Gastar su hacienda en comer y<br />

beber regaladamente. + Haciendamampi t'isistawa<br />

jicha, qhara, jurpiska akajama jiliskipawimatha<br />

jacharakijata: ahora te das un verde con tu<br />

hacienda, tras esos buenos días vendrán otros muy<br />

malos y muy tristes.<br />

T'isisikitawa, wawasiyithüchitaxa, wawa<br />

qhanullachithaxa. Gozas de buenos días, debes de<br />

ser el hijo regalado.<br />

T'it'uña vel t'injruña. Quitar lo ajeno con falsas<br />

razones y mentiras.<br />

T'it'u jaqi. Uno que trata de quitar la hacienda ajena<br />

con estas razones.<br />

T'it'u. Cualquiera cosa hecha con gran primor.<br />

T'it'u qillqaña, q'uchuña, liq'iña, &c. Pintar, cantar,<br />

labrar plata con gran primor.<br />

T'it'u ullaña. Una cosa muy de ver, por el mucho<br />

primor que tiene.<br />

T'isaña vel t'ikhiña. Limpiar la lana o algodón<br />

sacándoles la basura o pepitas.<br />

T'isnuña. Enhilar la aguja y ensartar rosarios; atar las<br />

correas del zapato y atar la faja de las mujeres, &c.<br />

T'isnusiña. Hacer cualquiera de esas cosas para sí.<br />

T'isnukataña. Ensartar algo sobre lo ensartado.<br />

T'isnukatata puriña. Volver en compañía de alguno,<br />

sin haberse apartado de él.<br />

T'isnu vel sult'u. La correa o cordel con que ensartan<br />

o atan algo pasándolo por algunos agujeros. +<br />

Wak'a, jiskhu, zapato t'isnu, &c. Cordel o correa de<br />

la faja, de las ojotas o del zapato, &c.<br />

T'iti t'iti. Grillos del campo. + T'ijuti: saltar los<br />

grillos.<br />

T'iwkha ampuqi. Postema o divieso.<br />

T'iwkaña. 3 -ki, ampuqiña. Tener postema.<br />

T'iwraña, khariña. Descuartizar por sus coyunturas.<br />

T'iwraraña, khariraña. Cortar los pies y cabeza del<br />

animal.<br />

T'iwranuqaña, kharinuqaña. Cortar en muchos<br />

pedazos por sus coyunturas.<br />

T'iwiranuqaña. Cortar carne en pedazos algo<br />

grandecillos.<br />

T'iwiraña. Cortar los pies y cabeza del animal.<br />

T'iwinuqaña. Cortar en muchos pedazos. Este verbo<br />

y el pasado son sinónimos.<br />

T'iwi vel t'iwiqata. Una porción o pedazo de carne.<br />

T'iwiriri, jaqhuriri. Salteador, asesino que mata.<br />

T'iwijaña vel p'achitaña. Sajar al modo de indios,<br />

con una piedrecita afilada.<br />

T'iwijawi vel p'achijawi. La parte donde sajan.<br />

T'iwijaña vel muqutaki t'iwiqaña. Hablar bien con<br />

claridad, cortar las razones, pero es menester añadir<br />

aru.<br />

T'iwitaki, kharitaki arusiña. Idem.<br />

T'iwsuña. Cavar con cuchillo un gran pedazo de<br />

carne. + Y cavar el agua a la tierra en tiempo de<br />

lluvia o cavarla con algún azadón.<br />

T'iwita vel mirq'ita uraqi. Canales de la tierra o<br />

boquerones.<br />

T'iwu ch'alla. Arena.<br />

T'iwu vel ch'alla pampa. Arenal en la tierra llana que<br />

toma un gran trecho.<br />

T'iwu. Pospuesto a allpa significa en grande número o<br />

muchísimos. Juchanakaja allpa t'iwuwa: mis<br />

pecados son muchísimos o tantos como la arena.<br />

T'ixiña. Idem: lluchukipaña. Aforrar petacas o baules,<br />

&c.<br />

T'ixikipaña. Idem.<br />

T'ixi. Carne o charqui metido en un pellejo. Charki<br />

t'ixi. + Qillqa t'ixi: el cañamazo de cartas que traen<br />

los chasquis o correos.<br />

T'ixithapiña. Aforrar con pellejo o cañamazo, &c.<br />

T'iqi vel t'at'a qara. Anchicorto pequeño de cuerpo<br />

T'uqu, ch'api, khanchara. Aspero al tacto, ropa,<br />

piedra, &c.<br />

T'ukuña. Desfallecer, como quien tiene desmayo o<br />

mal caduco.


Vocabulario de la Lengua Aymara 495<br />

T'ukukipaña. Idem.<br />

T'ukulli usu. Mal caduco, gota coral, &c.<br />

T'ukulli. Uno que tiene esos males.<br />

T'ukulli vel luqhi. Colérico, enojadizo, bravo, &c. +<br />

Y también uno que enviado a algún mandado tarda<br />

en volver.<br />

T'ullu. La nuez de la garganta.<br />

T'ulluru uma pantaña. Darse prisa con el bocado en<br />

la boca para hacer algo.<br />

T'uqux t'uquxtaña. Hacer ruido cuando graniza y<br />

también cuando los pájaros caban la pared. + Jaqu<br />

vel jamach'i t'uqux t'uquxti.<br />

T'uqt'uqtäña. Hacer ruido dando castañetas.<br />

T'uxinuqaña. Magullar o moler, lastimar.<br />

T'uxtumiña. Estar desamparado sin haber quien cuide<br />

de su comida o vestido y por eso andar flaco y<br />

desmedrado.<br />

T'uxtumita jaqi. Idem: mawkiptata jaqi. Uno que<br />

anda así desfigurado y flaco por desamparo que<br />

tiene de todas las cosas o desastres que le suceden )<br />

( Jaqi uruña: bien tratado y que tiene cara de<br />

hombre regalado.<br />

T'uxintaña, phaphantaña, k'iñantaña. Los dos<br />

neutros y el postrero activo; abollarse un plato o<br />

vinajera. Y otras cosas así de plata o estaño.<br />

T'uxintäña, phaphantäña, k'iñantaña. Abollar algo<br />

con algún golpe.<br />

T'uxiranttaña, phapharanttaña, k'iñaranttaña.<br />

Hundirse el tejado o sumirse la tierra algún tanto.<br />

T'uqiña ch'iqiña, aywijraña. Esparcirse los hombres<br />

y otros animales a muchas partes.<br />

T'uqijraña, ch'iqijraña. Idem. Más propio.<br />

T'uqitataña, ch'iqitataña, aywitataña, miratataña,<br />

matataña. Esparcirse la enfermedad que estaba en<br />

una parte a muchas.<br />

T'uqixaña, ch'iqixaña, aywixaña, apartxaña. 3 -xi.<br />

Disminuirse quitarse la enfermedad.<br />

T'uruxtaña. Igualarse las cosas entre sí. Aka pä qala<br />

t'uruxtiwa: estas dos piedras están iguales.<br />

T'uruxtaptaña. Idem, &c. "melius". Y también<br />

encontrarse de repente hombres, piedras o<br />

cualquier cosas.<br />

T'uruxtaptäña. Igualar y también averiguar los<br />

dichos de los que informan.<br />

T'uruxtusnuña. Conformarse los dichos y otras cosas<br />

entre sí.<br />

T'uxu. Ventana y también cualquier agujero en la<br />

pared que no pasa de banda a banda.<br />

T'uxu. Alacena en la pared.<br />

T'uxu nayrani vel p'iya nayrani. Uno de ojos<br />

hundidos.<br />

T'uxu t'uxu uraqi. Tierra de muchos hoyos.<br />

T'uxu t'uxu p'iq'iñani. Uno que tiene muchas<br />

descalabraduras.<br />

T'umiri amka vel chikilla. Papas escogidas para<br />

regalo.<br />

T'umiri uraqi. Tierra de pan llevar.<br />

T'unaña. Desmenuzar en migajas, destruir quebrar.<br />

T'unasña. Desmenuzarse.<br />

T'una. Las migajas del pan o azúcar, &c. Y también la<br />

basura que barren.<br />

T'unanuqaña. Desmenuzar en muchos pedacitos y<br />

moler a uno. Q'ipi t'unanuqitu.<br />

T'uruña. Roer.<br />

T'uruntaña. Idem.<br />

T'uruña. Estar molido. Ch'ama chama t'urutu: todo el<br />

cuerpo tengo molido.<br />

T'uru usu vel wanthi. Enfermedad de bubas.<br />

Tururtaña. Idem: malartaña. Neutros. Pelarse el<br />

cabello, caerse las flores que se van secando.<br />

T'urujaña. 3 -ji. Morder una soga o un hilo para<br />

cortarle.<br />

T'urukipa t'urururuña. Roer un hueso y otras cosas<br />

así.<br />

T'urusisinajamaki arusña. Hablar mostrando los<br />

dientes como el que se enoja.<br />

T'urusirapiña. Neutro pasivo. Ser temido de alguno o<br />

ser de grande temor para alguno. + Alit'iri<br />

chuymani jaqi supayunakataki t'urusirapi: el<br />

hombre humilde de corazón es temido de los<br />

demonios.<br />

T'urusña, jaxsarasña, phak'asña. Neutros pasivos.<br />

Idem.<br />

T'usu. La pantorrilla.<br />

T'usu qatati. De grandes pantorrillas.<br />

T'usuwisa. Flaco, sin pantorrilla.<br />

T'usquña vel amuki utkaña. Estar sentado sin hablar.<br />

T'ut'uña vel unaña. Tardarse demasiado en alguna<br />

obra. Manq'a vel ikit'ut'usma: mira no te detengas<br />

demasiado en comer o dormir.<br />

T'ut'u uru. Todo el día vel qamana uru. + Paqari<br />

aruma: toda la noche.<br />

T'ut'u uruña. Tardarse en algo todo el día.<br />

T'ut'ususña vel qamususña. Hacer algo u ocuparse<br />

todo un día.<br />

T'üña. Andar a prisa como la peonza.<br />

T'üsanq'äña. Peonza ligera.<br />

T'üsanq'äñaki, sanchaki jalaña. Andar con mucha<br />

diligencia y presteza.<br />

T'ürmi vel t'ümi. El polvo que se levanta de la tierra<br />

o con el aire.<br />

T'ürmiña. Hacer polvo, sacudiendo algo o andando,


496 Ludovico Bertonio<br />

&c. Nayra t'ürmitu: entrar polvo en los ojos.<br />

T'ürmi, aphuthalti vel maphuti. Levantarse<br />

polvareda.<br />

T'ürmi utuki de tutukaña. Idem. Levantarse<br />

polvareda.<br />

T'ümiña vel tutukaña. 3 -ki. vel chhukuña. Ir<br />

corriendo muchos.<br />

T'umusnuña, tutukusnuña. Salir corriendo muchos.<br />

T'uru q'ara. Uno que tiene pintado el rostro, como el<br />

que poco antes tuvo viruelas o sarna, &c. y también<br />

un carnero manchado el rostro de negro o blanco.<br />

U<br />

Üchaña. Idem: kupukipaña. Cercar, rodear muchos a<br />

uno. + Supayunakana üchataki saraskatawina:<br />

caminaba cercado de demonios.<br />

Ujuña. Tener tos.<br />

Uju. La tos.<br />

Ujusuña. Gargajear, arrancar con fuerza.<br />

Uju uphuña. Toser muchos cuando están enfermos de<br />

tos.<br />

Uju nuwaruña. Dar tos a muchos y se usa con<br />

transición.<br />

Uka. Pronombre demostrativo; ése vel éste. Ese que tú<br />

tienes o que está, cabe a tí y también aquél o<br />

aquello que está acullá, mostrándolo con el dedo,<br />

khü, es lo mismo que allí y diferente de éste.<br />

Uka supa vel layqu. Por eso.<br />

Ukakama. Cumplidamente.<br />

Ukatha. Adverbio. Después de esto o demás de esto.<br />

Ukaxaru. Idem. Y con este pronombre se hacen los<br />

adverbios locales añadiéndole las preposiciones<br />

-na, -ru, -tha.<br />

Ukana. De allí. Ukaru: allá, ukatha: de allá, &c.<br />

Ukaka. En tal caso.<br />

Ukawa vel ukapi. Por eso.<br />

Ukatatha. Después de haber hecho eso.<br />

Ukasa ukasa vel jani pampa. Sin falta ninguna.<br />

Ukasa ukasa ukaki. Tanto es uno como otro.<br />

Ukaska. Lo mismo que ukaka.<br />

Uka jamaxaruska. Demás de ser así como se ha<br />

dicho.<br />

Uka chha vel kä kä. Interjección. "hortantis ad<br />

agendum". ¡Ea pues, mano a la obra!.<br />

Uka phuqa. Al momento, luego.<br />

Ukani. El dueño de alguna cosa de que van tratando.<br />

Uka tukuta. Sin cesar, sin mudarse, siempre de una<br />

misma manera.<br />

Uksa. Así, mostrando de la manera que ha de ser. +<br />

Jichajama. Idem.<br />

Uksawa. "Afirmantis". Así es.<br />

Uksakiña. Estarse la cosa así, como antes.<br />

Uksaka uksawa. De ser eso así, esto. Tullanska: pero,<br />

&c.<br />

Uksa pampawa, uksa qulluwa jaqinaka,<br />

qawranaka, &c. Toda la tierra está llena de gente,<br />

&c.<br />

Uksapha. Este es así, déjalo.<br />

Ukchaña. Hacer de aquella manera, mostrándolo.<br />

Ukchakamana. Uno que suele hacer algo de aquella<br />

manera mostrando cómo.


Vocabulario de la Lengua Aymara 497<br />

Ukankaña. Estar en aquel lugar.<br />

Ukï. Acentuado en la última. ¡Ea pués! "Hortantis."<br />

Ukï lurama, mama, churama, &c. ¡Ea pués! hacedlo<br />

presto, id presto, dadlo luego, &c.<br />

Ukisa vel uksa. Así.<br />

Ukispha vel uksapha. Estese así como se está.<br />

Uki ipanka. Siendo así.<br />

Ukipana, uch'ipana. Idem, "Igitur etgo"<br />

Ukichaña vel jaychaña. Dar, aporrear, lastimar.<br />

Ulaqaña. 3 -qi. vel arusña. Hablar, decir es pacasa.<br />

Ulaqxäsña, arusxäsña. Hablar en buena<br />

conversación. + Y murmurar hablando de otro.<br />

Ullaña. Ver y también leer. + Este verbo tiene muchas<br />

composiciones en las cuales a veces muda la a en i,<br />

como se verá en sus compuestos.<br />

Ullachäña. Mostrar.<br />

Ullch'ukiña. Mirar de hito en hito.<br />

Ullch'ukäsña. Dejarse mirar así. Manq'asina<br />

ullch'ukäsi: comer sin dar nada a los que le están<br />

mirando.<br />

Ullasña. Parecer o ser visto.<br />

Ullaskaña vel wanqiña. Aguardar, esperar. Punqutha<br />

ullaskitajaña: aguárdame a la puerta.<br />

Ullasña, wanqiña. Esperar. Diosaruki ullasima:<br />

espera en Dios solamente.<br />

Ullasäña. Hacer que alguno aguarde.<br />

Ullasirapiña. Aparecer a alguno S. Pedrotaki. Idem:<br />

S. Pedroru mayni Angel ullasirapirawina: un Angel<br />

apareció a San Pedro.<br />

Uma mulluq'u. Remolino del agua o uva grande<br />

avenida.<br />

Ulläsña. Presentar, ofrecer algo a alguno.<br />

Ulläsiña. El presente o don que se ofrece.<br />

Ullat'aña. Conocer algo y apuntar con arcabuz, &c.<br />

Ullat'asxaña. Reconocer lo que se había<br />

desaparecido.<br />

Ullamit'aña. Desconocer a alguno o dudar si es aquel.<br />

Ullasña. Guardar, mirar por algo.<br />

Ullasiri. La guarda así.<br />

Ullasxaña. Volver a parecer lo que se había perdido, o<br />

ido.<br />

Ullasnaqaña. Mirar a un cabo y a otro; y también<br />

estar a la mira para que no se pierda algo.<br />

Ullast'aña. Aguardar un poco.<br />

Ullakataña. Mirar lo que está en frente o arriba, como<br />

al cielo. + Y también confiar en alguno que le<br />

favorecerá. Juma ullatatasinaki vel ullakatataki<br />

Dios tatay, aka juluphirnisana ch'unch'upa jalaräja:<br />

con tu favor, Dios mío, cortaré, &c. Jiskichaña.<br />

Idem: yanqhachaña ullkataña: querer bien o mal a<br />

alguno.<br />

Ullakataña. De ordinario se toma en mala parte. +<br />

Ch'unch'uja ullakatasña: desearse la muerte. +<br />

Jiwaña ullakataña: desearla a otro.<br />

Ullijaspä. Mirar algo de camino el que principalmente<br />

va a otra cosa. + Usuri ulljaspä misaru majata: irás<br />

a oír misa y de camino verás al enfermo, ullijä.<br />

Adverbio. En competencia o para que otro lo vea.<br />

Jaqi ullijä k'inchinaqaña: vestirse o ponerse galas<br />

por competencia o por quebrar los ojos a otro; y así<br />

de otras cosas.<br />

Ullt'aña. Conocer.<br />

Ullt'kataña. Idem.<br />

Ullsuña. Asomarse fuera.<br />

Ullsu ullintaña. Asomarse y luego meterse dentro.<br />

Ullt'äña. Dar a conocer.<br />

Ullt'asäña. Hacer que tomen a mitad entre sí, ser<br />

causa que comiencen a reñir. "Ex adiunctis" se<br />

entenderá lo que es.<br />

Ullusuwaña. Pasar con una daga, cuchillo o lanza de<br />

banda a banda alguna cosa.<br />

Ullutaña vel ullutxaña. Mejorar el enfermo.<br />

Ullutakiña vel ullast'akiña. Aguardar un poco a otro.<br />

Ullunuqaña vel ullitataña. Tender la vista.<br />

Ullutxaña. Levantar la cabeza mejorar el enfermo. Ut<br />

Supra.<br />

Ullut'usnuña. Tener tema con alguno, darle molestia<br />

con mandarle a diestra y siniestra.<br />

Ullutusnuña. "Simplici" T. Parecerse algo de dentro a<br />

fuera, como un palo que se desvía y parece sobre<br />

los demás; la ropa que se parece por los agujeros<br />

del costal roto, las carnes cuando el vestido está<br />

rasgado.<br />

Ullusä vel jikipa qamiri. Muy rico, de mucha<br />

hacienda.<br />

Ullusä, Jikipa tallami. Hombre muy cruel, bravo.<br />

Ullchusa, tata phalla, jach'a japi, jach'a wallq'i.<br />

Mujer o hembra que está en días de parir.<br />

Ulluma. Una fruta que nace debajo de tierra como las<br />

papas redondas y muy lisa, de ellas blancas,<br />

coloradas, &c.<br />

Ullumataña. Pararse calvo o quedar sin dientes.<br />

Ulluma ulluma vel q'ara q'ara jik'iña. Arrancar todo<br />

el cabello.<br />

Uma. Agua.<br />

Uma jaqi. Cualquiera que trata en la mar o laguna<br />

como los marineros y urus, &c.<br />

Uma jaqi. Los pájaros de la laguna o mar. Uma<br />

jamach'i. )( Waña jamach'i.<br />

Uma wawa. Niño tierno.<br />

Uma isi. Ropa delgada, blanda, aunque de ordinario le<br />

precede. Juch'usa uma isi.


498 Ludovico Bertonio<br />

Uma mulluq'umpi jakisña. Topar con una grande<br />

avenida del río.<br />

Ullijña. 3 -ji. Ver, lo mismo que ullaña.<br />

Ullinaqaña. Mirar si parece lo que busca.<br />

Ullinaqakiña. Estar despierto.<br />

Ullinaqa. El semblante figura, aspecto, cara, rostro,<br />

&c.<br />

Ullinuqaña. Volver el rostro para mirar a alguna parte.<br />

Ullikiptaña. Volver el rostro a las espaldas, mirando<br />

atrás.<br />

Ullitataña. Despertar o abrir los ojos el enfermo que<br />

vá mejorando. + O tender la vista. + Abrir la flor.<br />

Ullitatäña. Alumbrar a los ciegos. + Despertar al<br />

enfermo que se duerme o hacer que tienda la vista<br />

por alguna llanada.<br />

Ullikipaña. Mirar lo que está a la otra parte de alguna<br />

pared, &c. + Mirar a alguna cosa si está buena o<br />

mala.<br />

Ullikipa, ulliruruña. Mirar y remirar una cosa para<br />

ponerla bien o mirar muchas veces.<br />

Ullintaña. Mirar dentro o abajo. + Visitar al enfermo.<br />

+ Murmurar de otro en su corazón, lo mismo que<br />

k'umintaña vel k'ak'intaña.<br />

Ullirpäña. Mirar donde uno va. Ayudar al que está<br />

muy negociado. + Imitar a otro en bien y mal.<br />

Ulliranaña. Tender la vista para ver si parece alguno.<br />

+ Murmurar de uno que anda mal vestido o que<br />

tiene los ojos o la boca o los pies feos, &c. + Tuqi<br />

ulliranaña. Idem: apodar.<br />

Ullijäsña. Manifestar.<br />

Ullijankunana. Todas las veces que uno mira o vé. Y<br />

el verbo que se sigue mostrará si la persona que<br />

mira es primera o segunda o tercera. Ullijankunana<br />

ansit'a: todas las veces que me ves, me pides que te<br />

pague.<br />

Uma llamp'u. Remanso de agua donde está más<br />

honda y quieta.<br />

Uma pawraya. La superficie del agua. + Uma<br />

pawraya saranaqaña: andar boyante sobre el agua,<br />

como el que nada, &c.<br />

Uma pawraya, llujunaqaña. Andar sobre el agua<br />

como las balsas, barcos o navios.<br />

Uma nayrat'a. La superficie del agua. Uma nayrat'a<br />

tünaqaña: nadar sobre el agua.<br />

Uma larqa vel irpa. Acequia.<br />

Uma irpaña. Hacer acequia.<br />

Uma irpamukuña. Desviar el agua de los ríos a otra<br />

parte sangrándolos.<br />

Uma jiskusuña vel wayusuña vel chhaxrusuña.<br />

Sacar agua con acetre y soga del pozo.<br />

Uma qichuña. Sacarla con un mate o escudilla, sin<br />

soltarla de la mano.<br />

Umachaña. Hacer que el barro o la mazamorra esté<br />

liquida. + Juchhacha umachaña, moler a alguno.<br />

Umaptaña. Derretirse el metal, la nieve, &c.<br />

Umaptäña. Derretir.<br />

Uma uma. Cosa muy liquida.<br />

Uma chucha. Tiempo de aguas, como aquí es por<br />

principio de enero más o menos: su contrario es<br />

waña chucha, como es el principio de noviembre,<br />

poco más o menos.<br />

Uma qullmuri achachi. Viejo desdentado, que masca<br />

saliva.<br />

Uma uma. Los valles y cualesquiera bajos, aún los<br />

que hay en la [plata relevada), &c.<br />

Uma sü. Los valles hacia Larecaja. + Urqu sü: la tierra<br />

de estos Lupacas y gente que vive en este camino<br />

real.<br />

Umaqata saraña. Caminar por los bajos o valles o<br />

por entre los camellones de la tierra barbechada.<br />

Umaña. Beber.<br />

Umaraña. Probar o beber un poco de algo.<br />

Umajaña. 3 -ji. Dar de beber a otro y también<br />

emborracharse.<br />

Umajäsña. Emborracharse "ad invicem" dándose de<br />

beber, brindarse.<br />

Umaña, chuyma chaqhaña vel chhaqhakama. Idem:<br />

chuyma chhaqirikama umaña. Beber hasta perder<br />

el juicio. Sink'arasiñakama umaña. Idem: sink'aki<br />

umaña: beber hasta asomarse, sin perder el juicio<br />

del todo.<br />

Umäña. Dar de beber a los hombres o a las bestias.<br />

Umäniña. Ir a dar de beber o llevar a beber.<br />

Umajasña, warasña. Echar chicha en los mates para<br />

dar de beber. Es propio de tas mujeres, como<br />

también umajaña que en significación activa, es<br />

echar chicha en los vasos.<br />

Umat'aña. A veces significa beber un poco, otras<br />

veces todo, "Ex adiunctis" se sabrá.<br />

Umat'asña. Brindarse, "ad invicem" y es de esta<br />

manera que el que convidó a otro, manda echar la<br />

chicha en dos vasos parejos y el uno le da al<br />

convidado y otro toma para sí, y beben ambos a<br />

una, en los convites de mucha gente tienen otros<br />

comedimientos.<br />

Umasña. Idem.<br />

Umusuña. Beber todo el vaso.<br />

Umantaña. Idem. Y tragar la bebida con dificultad<br />

como el enfermo.<br />

Umaqaña. Beber para despedirse.<br />

Umaqäña. Dar de beber así para la despedida cuando<br />

ha de ponerse en camino.


Vocabulario de la Lengua Aymara 499<br />

Umach'ukiña. Beber por cumplimiento.<br />

Umawaña. Beber antes de partirse para otro negocio.<br />

Umawäsña. Beber fuera de tiempo o gastar la bebida<br />

dedicada para otro tiempo.<br />

Umawäña. Idem: juchawäña. Ser causa de que uno se<br />

tarde o pierda tiempo diferiéndole de hoy para<br />

mañana.<br />

Umaxaña. Beber los que vienen o vuelven de lejos.<br />

Umaxäña. 3 -xï. Activo. Beber para que otro beba<br />

haciéndole compañía.<br />

Umaxataña. Beber sobre lo bebido.<br />

Umamukuña. Beber mucho tiempo, como todo un<br />

día, &c.<br />

Umanaqaña. Beber un poco aquí, otro poco acullá,<br />

&c.<br />

Umasnaqaña. Brindarse en los banquetes.<br />

Umaniña. Ir a beber y no quiere la preposición -ru,<br />

sino -na o -tha. Larijana, utpana vel utpatha<br />

umaniña. La cual construcción es común a todos<br />

los verbos de quietud compuestos con -ni, los<br />

cuales piden hablativo del lugar con -na o -tha.<br />

Umanuqaña. 3 -qi. Beber muchos juntos.<br />

Umanuqtaña. Idem.<br />

Umaraqaña. 3 -qi. Beber lo ajeno a hurtadillas.<br />

Umarachaña. Beber en tiempo que otros se ocupan<br />

en trabajar o están durmiendo, &c.<br />

Umarapiña. Beber algo por dar contento a otro.<br />

Umarukiptaña. Entender solo en beber, sin cuidar de<br />

otras cosas que tiene que hacer.<br />

Umaskaña. 3 -ki. Estar bebiendo.<br />

Umaskipaña. Beber demasiado.<br />

Umäsña. Dar o vender su chicha o vino para que<br />

beban.<br />

Umusu umantaña. Echarse una y otra.<br />

Umathaptaña vel q'unchasña. Brindarse "ad<br />

invicem" una o muchas veces.<br />

Umathapi umaruña. Juntar de muchas partes la<br />

bebida y bebería luego.<br />

Umathaltaña. Comenzar a beber muchos juntos.<br />

Umatataña. Beber una y otra en alguna ocasión que<br />

se ofrece sin pensar.<br />

Umatatxaña. Idem.<br />

Umawi manqa umaña. Idem: umawäsña. Beber<br />

muchos, sin cuenta ni razón.<br />

Uma mä yukata ullaxatasña. Espejarse, mirarse el<br />

rostro en una escudilla de agua.<br />

Umu usu. Una enfermedad que da a los cameros de la<br />

tierra de humor que se derrama por todo el cuerpo<br />

y es como pestilencia que se pega a otros.<br />

Umakiptaña. Estar medio borracho.<br />

Umanchaña. Echar agua o mezclar algo con ella.<br />

Umaranttaña. Hundirse un poco la tierra encharcada<br />

de agua.<br />

Umkalla. Un pájaro de la laguna, de plumas medio<br />

amarillas.<br />

Umkallaja ullinaqiri. Uno de narices chatas como<br />

este pájaro.<br />

Umkaña. Meter en la boca la comida mascada, como<br />

hacen a los niños.<br />

Umkuña. Llevar comida o bebida en la boca, sin<br />

tragarla.<br />

Umkuthapiña. Cerrar los labios.<br />

Umchiña. Tener romadizo.<br />

Umchi. El romadizo.<br />

Umiña. Esmeralda.<br />

Umullu uqullu. Cardenales que se levantan de los<br />

golpes.<br />

Umullu uqulluchaña. Acardenalar.<br />

Umutu vel chuqullu vel t'injri vel tiqi. Enano.<br />

Umpiña vel chhaquwaña. 3 -qi. Perderse cualquiera<br />

cosa.<br />

Umpita chhaqhata. Persona o cosa que no parece.<br />

Umu. Grande hechicero.<br />

Unanchaña vel sanamphaña. Señalar poniendo algo.<br />

Unancha, sanampha. Señal.<br />

Unanchaña vel jamurpäña. Entender. Akatha<br />

unanchama: entiéndalo por aquí.<br />

Unaña vel t'ut'uña. Activos. Tardarse mucho en algo.<br />

Unanchaña vel ullat'aña. Apuntar, asestar con la<br />

ballesta o arcabuz, &c.<br />

Unäña, jaya pachäña. Hacer tardar.<br />

Unarpäña. Meter el arado mucho en la tierra para<br />

arrancar el terrón u otra cosa.<br />

Unku. La mantellina o tocado de las indias.<br />

Unkuña. Idem. Y más usado.<br />

Unkuña. Llevar algo en la mantellina o en otro paño.<br />

Unkusuña. Sacar.<br />

Unkuntaña. Meter.<br />

Unkurpäña. Arrojar una mantellina de algo y de esta<br />

manera podrá componerse con otras partículas.<br />

Unu. Uno solo, único. Parece nombre tomando de la<br />

lengua castellana, aunque me inclino más decir que<br />

es propio, por ser muy claro.<br />

Unumalla. Idem: k'awna wawa. Hijo muy querido,<br />

único.<br />

Unuxtaña vel wat'axtaña. Neutros. Menearse,<br />

moverse, palpitar.<br />

Unuxtäña, wat'axtäña. Menear, mover.<br />

Unuqiña. Menearse.<br />

Unuqiyaña vel unuqïña. Menear, mover.<br />

Unuqiña. El movimiento. Laqhampuna unuqiñapa: el<br />

movimiento del cielo.


500 Ludovico Bertonio<br />

Uñiña vel ch'ixniña. Aborrecer, tener odio.<br />

Uñisiña, ch'ixnisña, t'iñisña. Aborrecerse, "ad<br />

invicem",<br />

Uñima, ch'ixmima, t'iñima. Aborrecido, malquisto.<br />

Uñimachasña, ch'ixmimachasña, t'iñimachasña.<br />

Malquistarse.<br />

Uñiyasña, ch'ixniyasña, t'iñiyasña. Idem:<br />

malquistarse. ¿Kunalayku markapachana<br />

t'iñiyasña, uñiyasña. Idem: uñimachasña? ¿Por qué<br />

te Iras malquistado con todo el pueblo?<br />

Upasa. Uvas de que hacen el vino. Es vocablo<br />

corrupto de la lengua castellana.<br />

Upasana ch'iwrata vel q'upata vel takita vino. El<br />

vino exprimido de las uvas.<br />

Upi. Chicha que aún no tiene su punto como el mosto.<br />

Upi k'usa. Idem.<br />

Upi vino. Mosto.<br />

Uphuña vel usuña. Enfermar todos los que están en<br />

una casa o pueblo, de una misma o varias<br />

enfermedades. Usu, uphu utapacha: toda la casa<br />

está enferma. Uxu uphuña: enfermar todos de tos.<br />

Y de la propia manera puede anteponerse el<br />

nombre de cualquiera enfermedad.<br />

Uqa. Pospónese a los nombres que significan color<br />

como chära uqa, janq'u uqa, wila uqa, larama uqa,<br />

ch'uxña uqa: esto es negro, blanco, colorado, azul,<br />

verde, &c. sin mezcla de otro color. Wila uqaki<br />

isit'asña: vestirse de ropa colorada sola, sin mezcla<br />

de otro color.<br />

Uqakiptaña. Pararse de aquel color que el nombre<br />

dice. + Ch'ära uqakiptaña: paróse negro o<br />

denegrido, &c.<br />

Uqi. De color pardo.<br />

Uqiptaña. Pararse pardo o moreteado; uno que lleva<br />

algún grande peso o hace alguna gran fuerza.<br />

Uqi nayrani vel quychi nayrani. Uno que tiene los<br />

ojos zarcos.<br />

Uqisiña vel uqiña. Sembrar maíz.<br />

Uqintaña. Idem: sembrar todo el maíz que tenía.<br />

Uqinquya. Uno que no se habla con otro, por estar<br />

mohíno con él. Pero de ordinario entra con el verbo<br />

maña. + Jilajampi uqinquya mathawana, manqa<br />

yanqha arusitapa kankasina: no me hablo con mi<br />

hermano por las palabras que habló contra mí.<br />

Pedrompi jani arusiriktti, chuymala uqinquya miwa<br />

vel mituwa: para siempre jamás no me hablaré con<br />

Pedro, mohíno estoy con él.<br />

Uqinquyamäña vel mäxaña. Amohinar a alguno.<br />

Uquña. Comer a boca llena o a dos carrillos. Purapa<br />

lakharu manq'aña. Idem.<br />

Uquntaña. Comer así a prisa, a dos carrillos y tragar.<br />

Uquxataña. Ponerse a comer cuando halla a alguno<br />

comiendo.<br />

Uqusiña vel q'üsiña. Parecerse las carnes al que tiene<br />

roto el vestido.<br />

Uqt'aña. Cerrar una calle o cualquier pasadizo.<br />

Uqhachaña. Idem. Atajar así.<br />

Uqharu jalt'aña. Dar en una calle o lugar que no<br />

tiene salida.<br />

Uqhatxaña. Cerrarse el lugar por donde había salida.<br />

Uqha. Lugar cerrado que no tiene salida, como una<br />

calle, casa, &c.<br />

Uqha vel pampaki saranaqaña. Vivir sin providencia<br />

o consejo.<br />

Uqhaki amajasña. Estar perplejo en lo que hará.<br />

Uqhaña. Lazada de alguna soga, hilo y cualquiera otra<br />

cosa.<br />

Uqhañachaña. Hacer lazada.<br />

Uqhara. Sordo.<br />

Uqharachasña. Hacer del sordo, fingir que no oye.<br />

Uqharaxaña. Ensordecer, pararse sordo.<br />

Uqharatäña. Hacer que uno sea sordo.<br />

Uqhara tukurapiña. Hacer del sordo para con quien<br />

le habla.<br />

Uqhara isapaña. Sanar al sordo, quitar la sordera.<br />

Uqhullu. Renacuajo, animalejo del agua. + Apachi<br />

uqhullu: vieja de grande rostro o cabeza.<br />

Uqhullukakixaña. Pararse hinchado en el rostro<br />

como este animalejo.<br />

Uqhulluchaña. Parar el rostro hinchado a alguno.<br />

Uqhullu pust'atata. Renacuajo hinchado, dícenlo a<br />

uno que tiene el rostro hinchado.<br />

Uraqta vel uraqtu jakhiqta manqharaña. La falda o<br />

raíz del cerro.<br />

Uraña. Cosa repentina.<br />

Uraqi. La tierra, el mundo inferior, el suelo.<br />

Uraqi. Tierra o privincia de alguna nación.<br />

Uraqiruchaña. Poner en el suelo o lugar bajo.<br />

Urquña. La piedra de arriba con que majan o<br />

machucan el maíz; y tiene forma de media luna. +<br />

A la de abajo llaman piqaña.<br />

Urquña ch'anka. Hilo tres doblado, muy fuerte.<br />

Urquñachaña. Tresdoblar el hilo.<br />

Urqu. Significa el sexo masculino en todos los<br />

animales brutos y pájaros. + Urqu puma: león. +<br />

Urqu atawallpa: el gallo, &c. Los hombres dicen<br />

chacha: para los que son ya hombres. Yuqalla: para<br />

los niños. Chacha urqu: hombre ya hecho maduro.<br />

Urqu t'iñini. Él que siempre está encontrado con otro.<br />

+ Pedrompi urqu t'iñini saranaqi: siempre anda<br />

encontrado con Pedro.<br />

Urqu t'iñinijatawa. Siempre eres mi contrario.


Vocabulario de la Lengua Aymara 501<br />

Urqu jiwatini vel urqu jiwati. La mujer que siempre<br />

está encontrada con otra.<br />

Urqut'aña vel urqusiña. Dar uno solo, recado a todos<br />

los que le piden. + Pedro sapaki aka markana jucha<br />

urqut'i: Pedro solo da recado a todos los negocios<br />

que se ofrecen.<br />

Urqutaña. Con una sola t, reñir a otro.<br />

Urquma. Una mujer de muchos hermanos y ninguna<br />

hermana. K'awna: llaman al hombre que tiene<br />

muchas hermanas y ningún hermano.<br />

Urquma. Es ordinario sobrenombre de las mujeres,<br />

sin tener respeto a que es sola entre muchos<br />

hermanos.<br />

Urquña. Soga de donde cuelgan otras soguillas para<br />

cazar vicuñas o venados y el cordel de donde<br />

cuelgan otros, como el kipu de los contadores o de<br />

los que se confiesan.<br />

Urquña vel chacha urqu. Varón fuerte, capitán de<br />

cuya valentía cuelgan otros, adalid en cualquiera<br />

cosa.<br />

Urqu urqu. Una mata grande cuyas hojas se parecen a<br />

las de la palma.<br />

Urqu urqu thuthumpi. La flor de esta mata, de ellas<br />

coloradas, de ellas blancas, &c.<br />

Urqurara. Manada grande, tracalada de hombres o<br />

animales machos. Warawara urqurara: junta de<br />

muchas estrellas. Qachurara: manada de ovejas de<br />

la tierra. Marmilara: manada de mujeres.<br />

Urquraña, wasiruña. Padecer por otros, como el<br />

Jilaqata por sus indios y cualquiera por su<br />

hacienda; es verbo activo. + Jesu Christo awkisa<br />

jaqinaka urquristu: Jesu Christo Señor Nuestro<br />

padeció por los hombres, redimíolos con sus<br />

trabajos.<br />

Urqurasña, wasirusña. Costar trabajo. + La persona<br />

a quien cuesta trabajo en nominativo y la cosa o<br />

persona por quien se padece en acusativo. Aka<br />

yapu asuti mutusina urqurasña: esta chácara<br />

muchos azotes me cuesta, ganado la he con<br />

trabajos.<br />

Urqutaña jiwatiña. Reñir a otro de palabra.<br />

Urqutasña. Reñir así, "ad invicem".<br />

Urquthapitaña, jaychathapitaña. Comenzar a reñir.<br />

Uri. Indómito, bravo, chucaro. Dícese de los animales,<br />

Uri qawra. Carnero bravo, chúaro que de todo se<br />

espanta y echa la carga por ahí o hace otros<br />

extremos.<br />

Uri kawallu, mula, &c. Idem.<br />

Uri jaqi. Hombre atronado, inconsiderado, furioso,<br />

airado.<br />

Uriptaña. Espantarse embravecerse las bestias.<br />

Uriptaña, q'apaptaña. Moverse precipitadamente los<br />

hombres a hacer algo.<br />

Uritaña, luqhitaña. Idem: desasosegarse, alterarse.<br />

Uritanaqaña, luqhitanaqaña. Andar inquieto de un<br />

cabo a otro, como furioso.<br />

Uri chuymani, jaluta, tallami, waru. Furioso, bravo.<br />

Uri vel q'apa. Significa también diligente, que hace o<br />

acaba las cosas antes de lo que otros suelen.<br />

Urisña, t'aqisña. Neutros. Padecer, vivir en trabajos.<br />

Uritu. Papagayo grande. K'alla k'alla: el chico.<br />

Urpi. Paloma.<br />

Urpi qallu. Palomito.<br />

Urpu. Nombre. Neblina, como la que cubre los cerros.<br />

Urpukipaña. Cubrirse de neblina algún cerro o<br />

llanada.<br />

Urpujasña. Estar algún lugar mucho tiempo cubierto<br />

de neblina.<br />

Urpu. Un cántaro o waqulla muy grande de cuello<br />

grande. + Mak'acha. Idem. + Maxma: es diferente<br />

que significa tinaja sin cuello.<br />

Urqi. Astuto, sagaz.<br />

Urqi jamach'i, urqi vel musani qamaqi, &c. Pájaro<br />

o zorra astuta que huye del lazo; mañosa para no<br />

ser cogida.<br />

Urqitaña. Neutro. Volverse astuto, mañoso.<br />

Urrtaña, tarrtaña. Hacer ruido las cosas arrojadas.<br />

Uru. Una nación de indios despreciados entre todos,<br />

que de ordinario son pescadores y de menos<br />

entendimiento.<br />

Uru. Dicen a uno que anda sucio andrajoso o zafio,<br />

sayagués, rústico.<br />

Uru. El día.<br />

Uru. Pospuesto a los nombres significa día o tiempo<br />

de entender en lo que el nombre dice. Yapu qillqa<br />

Dios jamp'at'iña, iranaqaña uru, &c. Día de<br />

entender en la chácara en escribir, en orar, en<br />

trabajar, &c.<br />

Urunkuna vel urunjama. Cada día, cotidiano.<br />

Uruthama. Cada día más, en buena y mala parte.<br />

Urutama qapaqaxi, jiskixi, yanqhaxi, &c. Cada día<br />

se hace más rico, mejor, peor, &c.<br />

Uru jayp'uyaña. Pasar el día, anochecer haciendo<br />

algo.<br />

Uruña vel urwaña. Activo. Amanecer pasando la<br />

noche con trabajo. Jicha aruma tunka arumaru<br />

urutha vel urwatha: esta noche he pasado con gran<br />

trabajo; una noche se me hizo mil.<br />

Urujäña. Activo. Hacer algo, ocuparse todo un día o<br />

acabarlo en un día.<br />

Urut'ärapiña. Idem. Trabajar o acabar para otro.<br />

Uruchasña vel uruywasña. Tomar un día para


502 Ludovico Bertonio<br />

holgarse, como el de su santo u otro.<br />

Urukipaña. Ser ya de día muy claro.<br />

Urukipaña. Tardar haciendo algo siendo ya muy de<br />

día. Yapuru miri urukipaña: habiendo de madrugar<br />

para ir a la chácara me ha tardado.<br />

Urukipiyit'a: has me hecho tardar.<br />

Urut'aña. Ser ya la luna llena. Oposición de la luna.<br />

Paxsi urut'i.<br />

Uru wawa, amawata vel chuqi wawa. Hijo querido,<br />

regalado.<br />

Ururi. Idem.<br />

Ururichaña, chuqichaña, k'ächaña. Regalar, querer.<br />

Ururi vel muchu. El lucero.<br />

Usachaña vel jusachaña, con j. Más propiamente<br />

pronunciado. Hacer mucha obra, como el que arase<br />

o escribiese mucho en un día, hacer mucha<br />

hacienda.<br />

Usaña. Idem. Aunque se usa con transición. Yapu<br />

jusitu, sawu, qapu qillpa, sara, &c. Jusitu: mucha<br />

obra he hecho en la chácara, en tejer, en hilar,<br />

escribir, andar, &c.<br />

Usäsña. Idem. Aunque la obra se pone en acusativo.<br />

Usu vel uysu. El arado o instmmento de palo con que<br />

los indios aran la chácara.<br />

Usuña. Enfermar, estar enfermo. + Usase con<br />

transición, usutu: estoy enfermo. + Y también<br />

significa tener dolor.<br />

Usunuqaña. Caer enfermo, comenzar a estarlo, estar<br />

en la cama.<br />

Usupäña. Compadecerse de alguno.<br />

Usupäña. Idem. Y más ordinario.<br />

Usuchasña. Lastimar a alguno.<br />

Usuwaña. Estar con el enfermo sirviéndole en todo lo<br />

que ha menester.<br />

Usuchaña. Lastimarse alguna parte del cuerpo.<br />

Usuchasña, sulluña, sulluqaña. Mal parir, abortar la<br />

mujer o hembra.<br />

Usuwäña jaqi. Hombre digno de lástima miserable,<br />

que pone lástima.<br />

Usuraña. Enfermar todos los de un pueblo o casa y<br />

sanar después.<br />

Usurpäña. Idem.<br />

Usurasña vel usu miraqasña. Escapar de la<br />

enfermedad.<br />

Usuthaltaña. Empeorar el enfermo, cargarle más el<br />

mal.<br />

Usuch'ukiña. Fingirse enfermo.<br />

Usu. La enfermedad en general, Y para que signifique<br />

esta o aquella en particular, se le antepondrá algún<br />

nombre. + Phuti usu: calentura. + Ch'upu usu:<br />

lamparones. + Uma usu: enfermedad que da a los<br />

carneros. + Pukulli usu: gota coral o "morbus<br />

caducos"<br />

Usunkalla vel p'iqixä. Enfermiso, achacoso.<br />

Usumpi q'aq'usña vel ch'axmisña. Estar enfermo<br />

mucho tiempo.<br />

Usu q'aq'utu, ch'axmitu. Con transición. Idem.<br />

Usu t'aku vel t'arphu, sami. Cesar la enfermedad.<br />

Usu apaxatti. Crecer más la enfermedad.<br />

Usu aparti. Quitarse la enfermedad. Todos los cuales<br />

verbos se usan con transción, cuando es menester.<br />

Usuña. Significa también entristecerse. + Qhapaqa<br />

jakhu thaltijana chuymapa usu: entristecerse<br />

porque yo he venido a ser rico.<br />

Ustaña vel q'apisña. Enojarse. Awkija manqa ustaña<br />

vel awkijataki.<br />

Ustäña. Enojar a otro.<br />

Ustanawi. Aditivo. Manso, paciente; reportado en las<br />

injurias. Jani ustanawi. Idem: aunque le precede<br />

negación.<br />

Uta. Nombre. Casa cubierta.<br />

Utachaña. Hacer casa con todas sus partes, cimientos,<br />

paredes y techo o cubrirla solamente techándola.<br />

Utachanuqaña. Poner una casa en el campo,<br />

armándola y cubriéndola con esteras o ataranas<br />

como suelen.<br />

Utachxataña. Idem.<br />

Utawi. Casa sin techo o paredes de la casa por cubrir.<br />

Uta taypi. El suelo de la casa o campo o sitio que hay<br />

entre pared y pared de una pieza,<br />

Uta pampa. Idem: vel pampa taypi.<br />

Uta iwraqa. Lo que corre la pared en ancho o largo.<br />

Utakuña. Una familia entera, padres e hijos que viven<br />

juntos.<br />

Uta jak'a. Vecino de casa o celda.<br />

Uta masi. Idem.<br />

Uta thaxsinuqaña. Hechar cimiento para la casa.<br />

Uta pirqaña. Hacer paredes para la casa.<br />

Utachathaptaña. Juntarse los parientes del marido y<br />

mujer para hacer casa a los recién casados.<br />

Uta ch'aqi, julu. Lloverse la casa, tener goteras.<br />

Uta mirq'ipti vel mirq'isi. Idem: murqupti vel p'iyasi<br />

vel p'iyti. Envejecerse, gastarse la casa o su<br />

cubierta.<br />

Uta qinaku. Bienes muebles de casa.<br />

Utaxaru uta. Sobrado o pieza alta de la casa.<br />

Utkaña. Neutro. Estar. ¿Masuru kawkina utkatha?<br />

¿Dónde estuviste ayer?<br />

Utka. Lugar para sentarse.<br />

¿Utka katustati?. ¿Has tomado asiento o lugar para<br />

sentarte?<br />

Utt'a. Idem.


Vocabulario de la Lengua Aymara 503<br />

Utkaña. Sentarse.<br />

Utkaskaña. Estar sentado.<br />

Utkataña. Sentarse, arrimándose a la pared.<br />

Utxataña. Activo. Hacer mita guardando cosas o<br />

acudiendo al servicio de alguno. Katuña vel<br />

mit'aña. Idem.<br />

Utkarachaña. Estar aguardando algo en balde. No<br />

pide caso ninguno sino del lugar donde.<br />

Utkaña. El asiento o silla y también la madre o<br />

vientre donde la mujer concibe. Wawa utkaña vel<br />

jakaña.<br />

Utapi. Nombre. Las pares con que nacen envueltos los<br />

animales brutos. Ch'iwa: las de loe hombres y<br />

mujeres,<br />

Utkayaña. Dar lugar o asiento, hacer que se siente.<br />

Utkaxaña. Volverse a sentar, aunque sincopan la<br />

primera a.<br />

Utt'aña. Sentarse.<br />

Utt'aña. La silla o asiento.<br />

Utt'äña. Hacer sentar a otro.<br />

Utt'äña. Exponer o sacar las cosas para vender, como<br />

hacen los mercachifles o los que venden pan u<br />

otras cosas en la plaza.<br />

Uthuraña vel thuxintaña. Idem: jakintaña. Comer<br />

muy abundantemente y a su contento, a la medida<br />

de su deseo.<br />

Uthuräña. Dar de comer abundantemente.<br />

Uturunqha. Idem: uturunqhu. Tigre.<br />

¡Ututu!. Interjección de uno que se quema o lastima<br />

alguna parte o de uno que se admira viendo<br />

multitud de cosas.<br />

Uwana. La punta aguada del arado que suele ser de<br />

madera muy dura, en esta provincia se llama Yara.<br />

Uwasa vel uwasi. Pájaro como pato, de color<br />

frailesco.<br />

Uwasija jaqi. Uno que anda despacio, como este<br />

pájaro.<br />

Uxiña. Hacer ondas el mar o laguna.<br />

Uxikataña. Batir el mar o las olas en alguna pena o<br />

muralla.<br />

Uxikipaña. Cubrir la ola alguna piedra, hombre, &c.<br />

Uxi. La ola. Quta vel qutatha uxi.<br />

Uxi maputi vel saruti. Levantarse las olas en la mar,<br />

embravecerse el mar.<br />

Uxiña vel uxikataña. Hundir con voces a alguno,<br />

cuando los contrarios son muchos. + Arupana<br />

markapacha uxitu vel aruna uxikatitu: todo el<br />

pueblo quería hundirme a voces.<br />

Uxu. Uno que nunca gana o medra, desdichado.<br />

Uxumukutaña. Venir a ser desdichado cada día más o<br />

serlo que no lo era.<br />

Uxumaña. Ir sin hallar lo que pretendía, como uno<br />

que va a caza y no halla nada.<br />

Uxuchaña. No dar al que nos pide o a quien<br />

deberíamos dar.<br />

Ux uxutaña. Reír muchos juntos. + Laru ux uxuti<br />

jaqinaka uka pampatha: la gente se ríe o se huelga<br />

en aquel campo, estando chacoteando.<br />

Uxutaña. Andar con ruido el río. Jawiri juxuti: cuando<br />

corre por donde hay piedras. + Phukutha juxuti:<br />

hervir la olla con mucho ruido. + Jallu juxuti:<br />

llover a cántaros.<br />

Uxithapitaña. Volverse muchos contra alguno,<br />

hundirle a voces o muchos de ambas partes.<br />

Uxuthusnuña. Salir muchos con mucho ruido de<br />

alguna casa.<br />

Uxukiptaña. Hundir a voces muchos a uno. Este<br />

verbo es más propio cuando son muchos contra<br />

uno y uxthapiña cuando son muchos de ambas<br />

partes.<br />

Uyaya vel munaya. Cosa querida y amada.<br />

Uyaya wawa, uta, marka, qawra, imagen, &c. Hijo,<br />

casa, pueblo, camero, imagen querida, &c.<br />

Uyaya marka vel uraqi. Pueblo o tierra donde se da<br />

todo género de comida.<br />

Uywaña vel jilachaña. Criar los hijos y cualesquiera<br />

animales.<br />

Uywa. La cría así.<br />

Uywachaña. Criar así.<br />

Uywasiña. Idem: Para cosa suya.<br />

Uywanuqaña. 3 -qi. Criar así una manada de<br />

animales, de una o diversas especies.<br />

Uywaskaña. Criar así actualmente, i",<br />

Uywi t'awra. Lana áspera.<br />

Uywini phichuni. Famoso en buena y mala parte.<br />

Uypayu vel sullullu. Hombre fiel que nada hurta.<br />

Uypaychu. Plomada o nivel de los albañiles.<br />

Uypachuna jaläña. Nivelar.<br />

Uysu vel usu. Arado de madera con que barbechan.<br />

Uyu. Cerca o corral o cementerio.


504 Ludovico Bertonio<br />

W<br />

W. Esta letra en el original no existe. En lugar de ella<br />

L. Bertorio utilizó Hua o Va. En esta edición<br />

sustituímos con la letra w, además esta letra se le<br />

conoce como semiconsonante porque actúa como<br />

vocal y consonante. Ejemplo: awki, &c. como<br />

vocal. Wawqa, wiku, &c. como consonante.<br />

¡Waj!. Válgame Dios. Es interjección del que se<br />

admira o asombra.<br />

¡Wä!. En buena hora. Interjección de uno que viene en<br />

lo que otro pide, aconseja, &c.<br />

Wäsaña, iyasaña. Dar el sí concediendo con lo que<br />

otro quiere. + Creer, &c.<br />

Wäsaña. La fe o ascenso.<br />

Wäsäña. Hacer que uno conceda con lo que otro<br />

quiere.<br />

Wäsäsiña. Hacer que otro conceda conmigo.<br />

Wäskamana. Uno que concede o dice en sí a todos.<br />

Wäwä, wira. Suelo o tejado que es más alto de una<br />

parte o cuesta abajo.<br />

Wäwä uraqi. Suelo así.<br />

Wäwä aynacha. Cuesta abajo.<br />

Wäwä mantaña. Bajarla.<br />

Wa wa. Ladrar del perro.<br />

Wa wa saña. Ladrar.<br />

Wa wa säña. Hacer ladrar.<br />

Wäqa. Talega, cuyos nombres son suywa: grande. +<br />

Waynacha: taleguilla. + Jusk'usa: mediana,<br />

Wäqaruchaña. Echar en ella.<br />

Wäqa llint'akipaña. Volverla al revés.<br />

Wätaña vel jiwätaña. Mnearse la criatura, dando<br />

señal del parto o por otras causas.<br />

Wäta wänuqaña vel iwata iwanuqaña. 3 -qi. Idem.<br />

Wäqhaliña. Dar voces los del pueblo como en<br />

procesión para que llueva y diciendo waqhali<br />

waqhali; es rito gentílico.<br />

Waqä urqu. Carnero raso.<br />

Waqä qachu. Oveja rasa.<br />

Waqalla, pampayruna. Mala mujer, ramera. Aunque<br />

dicen también chacha waqallanaka: hombres<br />

deshonestos.<br />

Waqhaña. División de las chácaras o como paso que<br />

hacen para salir y entrar fácilmente.<br />

Waqhañachaña. Hacer esta división en los extremos<br />

de la chácara.<br />

Wakharpaña. Carnero blanco, muy lanudo.<br />

Wakhaña. 3 -khi. Mithaña. Escarmenar la lana con<br />

las manos.<br />

Wakhatataña, khätataña, mithatataña. Idem.<br />

Waqaychaña, imaña. Guardar en la caja o en otra<br />

parte y también los mandamientos, &c.<br />

Waqaychaña, awatiña. Mirar por alguno, acudirle a<br />

todo.<br />

Waqaychasña. Guardar o mirar por cosa suya.<br />

Waqaycharapiña. Por lo ajeno.<br />

Waqulla. Cántaro para agua o chicha y son varios.<br />

Waqullaruchaña. Echar en el cántaro agua, &c.<br />

Waqullantaña. Beber, echarse a pechos un cántaro<br />

entero.<br />

Wakhu marmi vel qumi. Estéril.<br />

Wakhu vel chachanqu. Mujer varonil la que no hace<br />

caso del frío, ni del trabajo y es libre en hablar; sin<br />

género de encogimiento.<br />

Waqutuña, p'iyajaña. Horadar las orejas para<br />

zarcillos y también otras cosas.<br />

Wak'uña. Echar a rodeo una piedra cuesta abajo.<br />

Wak'urpäña. Idem.<br />

Wak'ukataña. Echar así una tras otra.<br />

Waqutusiña. Horadarse la oreja para ponerse<br />

zarcillos.<br />

Waqura, k'ita. Cimarrón, fugitivo.<br />

Waquraxaña. 3 -xi. Volverse cimarrón o fugitivo.<br />

Wachhantaña, k'imintaña. Meter mucho el arado o<br />

el palo con que barbechan los indios.<br />

Wachhach'ukiña. Arar así someramente.<br />

Wachhaña k'imiña. Hacer actos torpes como<br />

perrillos y perrillas.<br />

Wachhiri anuqara. Los perrillos que eso hacen o los<br />

muchachos y muchachas que intentan esas<br />

torpezas. + Jayatha wachhaña: tener esos deseos<br />

torpes viendo de lejos la persona que codicia.<br />

Wachhach'ukiña, k'imich'ukiña. Hacer esas<br />

torpezas sin acto consumado, como muchachos.<br />

Wachhach'ukisiña. Idem.<br />

Wacharqachi jillq'iña. Lagañoso.<br />

Wachiña. Agarrochear.<br />

Wachi. Garrocha.<br />

Wachiwäsña. Echar muchas garrochas al toro, &c.<br />

Wachintaña. Hincarlas bien.<br />

Wachiña, jakhusuña. Volver a hacer la cuenta cuando<br />

sospe chan ya errada.<br />

Wachirpäsiña, jakhurpäsiña. Idem.<br />

Wachu. Becoquín o escosia.<br />

Wachut'asiña. Ponérsele.<br />

Wachuntasiña. Idem.<br />

Wachuxatasiña. Idem.<br />

Wachu, alluxa kuti. A menudo.<br />

Wachu khitaña. Enviar a menudo.<br />

Wachu Jutaña. Venir a menudo.<br />

Wachuchäña. Importunar a uno con envíale a decir,


Vocabulario de la Lengua Aymara 505<br />

&c.<br />

Wajara, mat'ata. Descorazonado.<br />

Wanana, ch'ayu. Desobediente,<br />

Wawa. Hijo o hija, grandes o pequeños que sean,<br />

aunque en otras partes usan más de yuqa y phucha;<br />

cada uno mire al uso.<br />

Wawana utkañapa. Madre de las mujeres donde<br />

conciben.<br />

Wawana utkañapa, usutu. Tener mal de madre<br />

Wawachaña, yuqachaña. Parir, común a las mujeres<br />

y a todas las hembras.<br />

Wawachasiña. Idem.<br />

Wawachaña. Acallar la criatura que llora mesándola,<br />

&c.<br />

Wawachakipa wawacharuruña. Idem: con hacerla<br />

brincar, &c. + Y también enviar Dios buen tiempo<br />

para los sembrados con llover y hacer sol a<br />

menudo.<br />

Wawach'uki. Niño de burla, desmedrado, sin tener<br />

cosa para ser querido.<br />

Wawach'uki. Muñecas<br />

Wawach'ukichaña. Hacerlas.<br />

Wawach'ukäña. Idem.<br />

Wawach'ukiyasiña. Jugarlas.<br />

Wawa. El pimpollo del árbol.<br />

Wawa qulli. Membrillo, durazno, &c. Pimpollo de<br />

estos árboles<br />

Wawa jakhutaña. Concebir.<br />

Wajurä. Abejitas como moscas que hacen miel en el<br />

suelo. Laq'a wajura, otros dicen wajurä.<br />

Wajura. Otra especie que hacen miel por las paredes<br />

o peñas, &c. qhiya wajura, t'ula wajura.<br />

Wak'a. Idolo en forma de hombre, carnero, &c. y los<br />

cerros que adoraban en su gentilidad.<br />

Wak'a, juxsa juxsalla, llallawa. Monstruo. Animal<br />

que nace con menos o más partes de las que suele<br />

dar la naturaleza.<br />

Wak'a jaqi, qawra, &c. Hombre o carnero así nacido.<br />

Wak'achaña. Parir monstruo.<br />

Wak'a jaqi, qimara jayra. Holgazán, perezoso<br />

Wak'aña. Ociosidad.<br />

Wak'a. Faja de las mujeres.<br />

Wak'at'aña. Fajársela.<br />

Wak'at'asiña. Idem.<br />

Wak'ärusiña. Idem.<br />

Wak'ärut'asiña. Idem.<br />

Wak'at'äña. Fajarla a otra.<br />

Wak'äruwaña. Idem.<br />

Wak'ärut'añä. Idem.<br />

Wak'arut'äsiña. Dejarse ceñir la faja.<br />

Wak'arut'asäña. Hacer que se ciña, mandándoselo.<br />

Wak'asja. Pretina, cingulo o soga para ceñirse.<br />

Wak'asjasiña. Ceñirse.<br />

Wak'asjasiña. Cingulo, pretina.<br />

Wak'aruntasiña. Ceñirse algo debajo de la saya o<br />

camiseta para abrigarse o ponerse cilicio como<br />

faja.<br />

Wak'asjä. Palo balaustrado o piedra así labrada.<br />

Wak'asjachaña. Labrar así.<br />

Wak'allä mak'antaña. Idem.<br />

Wak'allächaña. Idem: porque parecen ceñidos vel<br />

manq'antachaña.<br />

Waxa waxa, arukamana, sankarariri. Parlero.<br />

Waxchata jiwata. Desaliñado y que su trato no es<br />

conforme a su nobleza.<br />

Wajcha. Pobre. + Y también huérfano, sin padre ni<br />

madre.<br />

Wajchaxaña. Empobrecer.<br />

Wajchaptaña. Idem.<br />

Wajchataña. Idem.<br />

Wajchamukutaña. Idem.<br />

Wajchakiptaña. Idem.<br />

Wajchawaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Wajchasiña. Mendigar.<br />

Wajchachasiña. Hacerse pobre por amor de Dios o<br />

fingirlo.<br />

Wajchachasirapiña. Fingirse pobre: taki.<br />

Waji. Hierba que trepa como hiedra y la forma como<br />

romaza y buena contra frialdades.<br />

Waji lat'i. Trepar esta hierba.<br />

Wajaña. 3 -ji. Quemar cal o yeso, loza, &c.<br />

Waja. Cosas asadas con terrones o piedras que<br />

queman, como papas, corderos, vicuñas, &c.<br />

Waxwaku. Comilón, que todo lo gasta en comer.<br />

Waxlliña. Deshacer, destruir, desconcertar, arruinar<br />

cualquiera cosa que sea. + Y también violar alguna<br />

doncella.<br />

Waxllijaña. 3 -ji. Idem.<br />

Waxlliyaña. Depravar a otro con sus malos ejemplos<br />

o consejos. + O ser causa que estén discordés.<br />

Waxllisiña. Desconcertarse. + Y también depravarse<br />

en la vida y costumbres.<br />

Waxllisthataña. Idem.<br />

Waxlliri marmi. Viuda o desamparada de su marido.<br />

Waxrachasiña. Comenzar a salir (el cuerno).<br />

Waxra alusu, chillkusu. Idem.<br />

Waxraña. Dar cornadas.<br />

Waxrani, marmlpa aniskipäsiri. Cornudo, marido de<br />

mujer adúltera.<br />

Wak'iña juxsaptäña. Calentar cosas mojadas o papas<br />

cocidas y resfriadas.<br />

Wak'isiña. Secar a la lumbre.


506 Ludovico Bertonio<br />

Waxwantaña, maxmantaña. Tragarlo, engullirlo<br />

todo.<br />

Waxwantiri. Tragón, engullidor que todo lo quiere<br />

para ello.<br />

Walak'iña. Caminar con la fresca de la tarde o<br />

mañana. Compónese como el verbo saraña, que se<br />

hallará en su lugar.<br />

Walana, ch'ayu. Cabezudo, duro en obedecer, mal<br />

mandado. + Y también furioso, frenético.<br />

Walana chuymani. Idem.<br />

Walanakiptaña. Tornarse furioso, frenético, duro,<br />

bravo.<br />

Walaña, chhukuña. Correr muchos animales juntos.<br />

Compónese con todas las partículas de aywiña.<br />

Walaña. Estar inquieto, desasosegado congojado,<br />

anteponiéndole chimpay y con transición: chimpay<br />

walitu.<br />

Wala walaña. Arrojar la carga el carnero, corriendo.<br />

Walu, mikha, nayra. Antiguamente.<br />

Walupacha. Idem.<br />

Waluru. Anteayer. + Khuri waluru: ante anteayer. +<br />

Uka khuri waluru: cinco días hace con hoy.<br />

Wallaja vel jach'a. Grande,<br />

Wallajachaña. Engrandecer.<br />

Wallajaxaña. Engrandecerse.<br />

Wallata. Ansarón, aunque también vuela mucho,<br />

blanco y negro.<br />

Wallata qawra. Carnero blanco, y negro y otros<br />

animales así.<br />

Wallata. Pella de nieve que hacen rodándola por el<br />

suelo. + Y también la que hacen con las manos para<br />

tirarse con ella. Khunu wallata.<br />

Wallatachata. Hacerla.<br />

Wallatana jaqhuch'ukisiña. Tirarse con perlas de<br />

nieves.<br />

Wallaña. Danzar como hacían el tiempo del inca para<br />

su recibimiento tomándose de las manos los<br />

hombres y las mujeres tras ellos tocando.<br />

Wallawi. El baile así o danza.<br />

Wallk'a, k'ata. Poco o pocos.<br />

Wallk'akixaña. 3 -xi. Disminuirse, venir a ser poco.<br />

Wallaqiña. Hervir.<br />

Wallaqäña. Hacer hervir.<br />

Wallaqusuña. Hervir subiendo arriba o<br />

derramándose.<br />

Wallaqusnüña. Idem.<br />

Wallaqiri uma. Baños calientes.<br />

Wallaqiña q'apisiña. Hervir de cólera y todo sus<br />

compuestos significan lo mismo.<br />

Wallaxtaña. Hervir y encolerizarse y componerse<br />

como el verbo precedente.<br />

Wallaxkiptaña vel wallaqkiptaña. Hervir mucho y<br />

enojarse mucho.<br />

Wallq'i. Preñada, es propio de las hembras y japi de<br />

las mujeres.<br />

Wallq'ixaña, wallq'itaña, wallq'iptaña, &c.<br />

Empreñarse.<br />

Wallq'iyaxaña. Empreñar.<br />

Wallq'i kankaña. Preñez.<br />

Wallpaña. Apercibir lo que es menester para alguna<br />

obra, edificio, viaje, guerra, &c. Yapu wallpaña:<br />

apercibome para la chácara, o tengo ya apercibido<br />

para ello. Awqa wallpaña: para la guerra.<br />

Wallpasiña. Idem.<br />

Wallpani. El capitán o el que tiene a cargo el aprestar<br />

para el banquete y para las otras cosas susodichas.<br />

Manq'a wallpani: maestresala vel "architriclinus".<br />

Wallu. Peñas que están juntas con los cerros o en<br />

pampa rasa, y también suelen tener algún ichu.<br />

Wallu wallu. Cordillera de peñas. Salla salla, jaqhi<br />

jaqhi. Idem.<br />

Wallutiyi jaqhitiyi. Concavidad o cueva en peña.<br />

Wampaña vel yampaña. Niña que nace cuando hay<br />

bodas en su casa o barrio.<br />

Wampu. Balsa, barco, nave, cualquiera embarcación<br />

para pasar el mar, laguna o río.<br />

Wampuna nasapa. La proa.<br />

Wampuna ch'inapa. La popa.<br />

Wampuna karpapa. La vela.<br />

Wampukamana. Marinero, barquero, gobernador de<br />

navio. + Y también el oficial que le hace.<br />

Wampu sariyiri. Timonero o remero que hace<br />

andarle.<br />

Wampu k'apiri. Remero.<br />

Wampu k'apiña. Remar.<br />

Wampu sari. Andar el navio. + Lluju: andar a prisa. +<br />

Jithi: andar despacio. + Sat'i: hundirse.<br />

Wampuña. Navegar.<br />

Wampunaqaña. 3 -qi. Navegar de acá para allá.<br />

Wamputha, wampunuqaña. 3 -qi. Andar navegando<br />

con mareta subiendo y bajando.<br />

Wampuntaña. Sumirse o ensenarse.<br />

Wampu sat'ikipti. Trastornarse. + Kutikiptanixi vel<br />

kutikipti: arribar. + Achuthalti: encallar. +<br />

Qhapaxkatti vel qhitixkatti: dar en las peñas. +<br />

Saraxaru wampuxaru: hacerse a la vela. +<br />

Qhitithapti: encontrarse con otro. + Uma wampuña<br />

ch'üsu: hacer agua. + Kichata sari: andar a la<br />

bolina.<br />

Wanaqu. Animal como carnero silvestre.<br />

Wanaqu jaqi. Cimarrón.<br />

Wanqa. Piedra muy grande.


Vocabulario de la Lengua Aymara 507<br />

Wanqaña. Dar con piedra a manteniente. Kumpana.<br />

Idem.<br />

Wanqarpäña, wakhurpäña. Echar a rodar una<br />

piedra.<br />

Wanqakataña. Arrojar abajo unas galgas tras otras<br />

Wanqakipaña. Golpear una y otra vez así con piedra.<br />

Wanqantaña. Dar así para abrir la tierra o partir algo.<br />

Wanqusuña. Sacarla afuera. Admite otras partículas<br />

que tienen la misma significación que en los verbos<br />

de llevar.<br />

Wankaña. 3 -ki, q'uchuña, chayña. Cantar. + Y llorar<br />

sin hechar lágrimas.<br />

Wankara. Atambor, atabal. + Nuwaña vel liq'iña:<br />

tocarla.<br />

Wanqarantaña. Consumir la hacienda en comer y<br />

beber.<br />

Wanqarantxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Waniña, thusaña. Enmendarse o dejar de hacer lo que<br />

tenía de costumbre. + Misa isapaña wanina: dejó la<br />

costumbre de oír misa.<br />

Wanichaña, waniwanuqäña. Hacer que deje la mala<br />

o buena costumbre.<br />

Waniwanuqäña. Idem.<br />

Wanq'u. Cuy, conejo de estas indias.<br />

Wanq'u ch'äña. Abrir el cuy o la tela que está sobre<br />

el corazón para adivinar. Es hechicería.<br />

Wanq'una. Ofrecerle a los ídolos. Pecado de idolatría.<br />

Wanq'una jamp'at'iña. Idem.<br />

Wanthi. Bubas o mal semejante.<br />

Wanthi usuña. Tenerlas.<br />

Wanthi apakiptitu. Estar atestado de ellas. + Katuña:<br />

pegárseme. + Makhatitu. Idem. + Makhatäña:<br />

pegarlas. + Jakhuña. Idem. + Aparitu vel apartitu:<br />

sanar de ellas. + Aparäsiña: sanar pegándolas a<br />

otro. + Qullaña: curarlas. + Qulläsiña: hacerlas<br />

curar.<br />

Wanqiña. Aguardar. + Y confiar esperando ser<br />

favorecido. + Diosaru wanqima.<br />

Wanqiskaña. Estar aguardando o confiando.<br />

Punqutha wanqiskitajata: aguárdame en la puerta.<br />

Wanu vel jama. Estiércol.<br />

Wanuraña, jamaraña. Estercolar, proveerse.<br />

Wanunchaña. Estercolar la tierra para fertilizarla.<br />

Wanuña, jamaña, pasuña vel wasuña. Dejar pasar la<br />

ocasión de gozar algo. + Pisitaki alasiña wanuña:<br />

dejado he de gozar del barato. + Y también<br />

deshonrar a otro de palabra o de obra.<br />

Wanukipaña. Ensuciar todo un lugar o estercolar toda<br />

la chácara.<br />

Wanuki kasiki. Sin provecho. Wantu vel wantuña.<br />

Litera y cualquiera cosa que sirve de ello.<br />

Wantuña, kallaña. Lleva en litera o en palos atados<br />

en una manta, &c. cuando son muchos los que<br />

llevan en peso. Y como es verbo de llevar admite<br />

todas las partículas de apaña que se hallará arriba.<br />

Wanthura, sisira. Vermellón, afeite de mujeres.<br />

Wanthurasiña. Afeitarse<br />

Wanthurakipasiña. Idem.<br />

Wanthuraña. Afeitar a otra.<br />

Wanthurakipaña. Idem.<br />

Wanthurana sulaña. Idem,<br />

Waña, phara. Seco.<br />

Wañaptaña. Neutro. Secarse<br />

Wañaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Wañakipaña. Idem.<br />

Wañat'aña. Idem.<br />

Wañaraña. Idem.<br />

Wañusuña. Idem,<br />

Wañat'xaña. Idem.<br />

Wañakakixaña. 3 -xi. Idem.<br />

Wañachaña. Activo. Secar.<br />

Wañäña. Idem.<br />

Wañaptäña, &c. Idem: añadiendo a a los neutros.<br />

Wañat'ata, qharat'ata, ch'amajata jaqi. Seco,<br />

chupado.<br />

Wañarata, mat'ata jaqi. Insensible, descorazonado.<br />

Wañajaña. 3 -ji. Tener sed; úsase con transición<br />

wañijitu.<br />

Wañakataña. Idem.<br />

Waña chucha. Mes de noviembre que aún no han<br />

entrado las aguas.<br />

Wapatiña. Lana o vestido de color pardo oscuro.<br />

Waqi. Parte, porción, precio. + Aycha waqi: porción<br />

de carne. + T'ant'a waqi: porción de pan. + Tumina<br />

waqi: valor de un real.<br />

Waqiña, liwaña.<br />

Waqichaña. Dar una parte.<br />

Waqichjraña. Dar a muchos alguna parte. Repartir.<br />

Waqijraña. Idem.<br />

Waqi waqiru jaläña. Dividir en partes.<br />

Waqi. Merecimiento, mérito.<br />

Waqini. Digno, merecedor.<br />

Waqisiña. Merecer. Jaychjaña waqistawa: merecer ser<br />

ahorcado. Infin.<br />

Wakiña. Concertarse de hacer algo como es de ir a<br />

alguna parte, de beber juntos, &c.<br />

Wakisiña. Idem.<br />

Wakijäsiña. Idem.<br />

Wakiña. Acostarse a alguno, hacerse de su bando. + Y<br />

también venir al justo. Qullqiniru waki: favorece a<br />

quien le da dinero, dale sentencia en su favor. +<br />

Aka isi jurnaru waki: este vestido te viene al justo.


508 Ludovico Bertonio<br />

Wakiyaña, qallaqaña. Hacer o aderezar algo bien<br />

hecho.<br />

Wakäña. Idem. La que se convierta en -ka cuando<br />

precede a la partícula efectiva, en cualquier verbo<br />

que sea.<br />

Wakisiña. Merecer, lo mismo que waqisiña.<br />

Wakisiña vel yatisiña. Poder, cuya construcción se<br />

entenderá por los ejemplos que aquí pondremos. +<br />

Jicha sarañaja wakisiwa, masuruska janipini<br />

wakisinti: ahora puedo andar y ayer no podía. +<br />

Ponerse el infinitivo con los posesivos, -ja, -ma,<br />

-pa, -sa. según fuere la persona que puede o no<br />

puede y el verbo wakisiña o yatisiña en tercera<br />

persona, porque se concierta con el infinitivo que<br />

sirve de nominativo y siempre es tercera persona.<br />

De esto se trata más de propósito en la gramática;<br />

parte segunda, cap. 7.<br />

Wakisäña, yatisäña. Poder o efectuar algo. Saraña<br />

wakisäña jichuru, masuruska jani wakisätti: hoy<br />

puedo andar y ayer no podía. Diferenciarse del<br />

verbo pasado en la construcción. Porque aquél<br />

siempre se pone en tercera persona y éste se pone<br />

en primera, segunda y tercera, según la cosa<br />

pidiere. Y el infinitivo puede estar sin los posesivos<br />

o con ellos.<br />

Wakisiña. En terceras personas. Ser tiempo de hacer<br />

algo. + Haber obligación. + Ser lícito; Yapu<br />

qhulliña wakisiwa: es tiempo de barbechar. + Aka<br />

qullqi Pedroru churaxañama wakisiwa: tienes<br />

obligación de restituir esta plata a Pedro. + Usuri<br />

kankawimatha cuaresmansa aycha manq'añama<br />

Wakisikiwa vel wakisirikiwa: por ser enfermo<br />

puedes lícitamente o te es lícito comer carne aún en<br />

cuaresma.<br />

Wakisiña, yatisiña. Tener obligación o serme lícito.<br />

Como el verbo precedente y se pone en primera,<br />

segunda y tercera persona, según fuera la que tiene<br />

obligación o aquella a quien es lícito.<br />

Wakisiña. Merecer. Como waqisiña, que está más<br />

arriba, y no es tan ordinario como éste que aquí<br />

ponemos. Diosana arupa katurisinaki alaxpacharu<br />

maña wakijaña: guardando los mandamientos de<br />

Dios y no de otra manera merecerás ir al cielo.<br />

Wakisiña vel yatisiña. En todas las susodichas<br />

significaciones se usan con transición algunas<br />

veces. Sarañaja jani wakisituti: no puedo andar. Y<br />

así se aplicará a todas las otras.<br />

Wakhit'aña, purit'äña. Venir ai justo, acomodarse,<br />

hacerse del bando de alguno, &c. como dijimos<br />

arriba tratando del verbo wakiña, -ru.<br />

Wakit'äña, purit'äña. Ajustar. + Aderezar. + Dar en<br />

el blanco. + Concertar las voces de la música, &c.<br />

Wakini. Merecedor, digno de alguna cosa, premio o<br />

castigo. Y por ventura este es más ordinario que<br />

waqini. + Alaxpacharu maña wakinitawa: mereces<br />

ir al cielo vel mañataki.<br />

Wakiqaña vel wakit'aña. Haber abundancia o no<br />

haber falta de alguna cosa.<br />

Wakikiri anchaki. Cosa muy bien hecha, labrada con<br />

primor.<br />

Wakita vel wakitaki, puritaki. Moderadamente.<br />

Wakita manq'aña, umaña, &c. Comer, beber,<br />

moderadamente.<br />

Warawara. Estrella, y no es nombre repetido como<br />

qala qala, que significa pedregal o junta de piedras,<br />

sino que es un nombre solo. Maya warawara: una<br />

estrella.<br />

Warawaranaka. Estrellas.<br />

Warawara lliju llijuti vel p'allchax p'allehaxti.<br />

Resplandecer. + Jayphu, juykhu: parecerse poco. +<br />

Achusi, alisisi, ali, alisnaqasi: reñir las estrellas.<br />

Esto es cuando parece que sale como un cohete de<br />

una a otra. + Phäsi: parecer algún cometa.<br />

Warakuña. Espantar. Activo.<br />

Warakumukuña. Echar a uno de algún lugar,<br />

espantándole.<br />

Warakurpäña. Idem.<br />

Warakukipaña. Espantar a muchos juntos o a todos<br />

juntos.<br />

Warukusiña. Espantarse o maravillarse.<br />

Warakusäña. Poner espanto o maravilla a otros.<br />

Warampa, sipi. Plumaje de que usan en las danzas<br />

como una diadema.<br />

Warampat'asiña. Ponérsele.<br />

Waranqa. Mil.<br />

Waranqa wasa jamp'atimama. Beso las manos de<br />

vuestra merced un mil de veces.<br />

Warariña. Llorar a gritos, lo mismo que qapariña.<br />

Wararäña, qaparäña. Hacer dar gritos.<br />

Wararijachaña. Tener gana de dar gritos.<br />

Warariwäsiña. Dar muchos gritos como cuando<br />

cogen a la zorra o lobo que hurta.<br />

Wararintaña. Entrar dando gritos en alguna casa.<br />

Wararikataña. Llegarse gritando<br />

Wararimukuña. Echar a gritos.<br />

Wararistaqaña. 3 -qi. Encontrarse con alguno o<br />

salirse al encuentro dando gritos.<br />

Wararixataña. Comenzar.<br />

Wararithaltaña. Idem.<br />

Wararithaptaña. Juntarse tos que dan gritos.<br />

Wararikataña. Alzar el grito repentinamente uno o<br />

muchos.


Vocabulario de la Lengua Aymara 509<br />

Waraña. Derramar agua, trigo, arena, papas, &c.<br />

Compónese como alliña, que pusimos arriba; en<br />

este lugar pondremos algunos compuestos<br />

solamente que no son tan claros y otros comunes y<br />

ordinarios.<br />

Warakipaña, thayllikipaña. Derramar de un vaso o<br />

costal en otro.<br />

Waraqaña. 3 -qi. Derramar parte de algo y parte<br />

guardarlo.<br />

Warakiptaña. Trastornarse el vaso o costal o irse a la<br />

banda lo que está en el costal, cargando todo a una<br />

parte.<br />

Warathapiña. Derramar juntando cosas.<br />

Warasxaña. 3 -xi. Derramarse.<br />

Warasiña. Idem.<br />

Warathaltaña. Resurtir el agua, el trigo, &c.<br />

derramándole con ímpetu o por algún golpe.<br />

Wararanttaña. Hundirse el agua, trigo, &c.<br />

Waraxtaña. Dividirse esas cosas a una parte y a otra.<br />

Y también se dice de la ropa como.<br />

Waraxtaña, awllaxtaña, anaxtaña. Deshilarse o<br />

abrirse el vestido estirándole o rasgándole, &c.<br />

Waranaqtaña. Idem.<br />

Waranuqtaña. Idem. Y también estar derramada el<br />

agua por ahí, el trigo, &c.<br />

Warawaña. Derramar antes de hacer otra cosa o de<br />

paso.<br />

Warsu warantaña. Derramar y volver a echar muchas<br />

veces.<br />

Wararpäña. Echarlo por ahí.<br />

Waramukuña. Idem.<br />

Waratataña. Derramar, teniendo esas cosas.<br />

Warkha. Upuchilla.<br />

Warqhanqha, chachanqu qhacha. Mujer atrevida,<br />

libre, que más parece hombre en su hablar o<br />

proceder que mujer encogida y que acomete ella al<br />

hombre.<br />

Warkhuña, wayt'iña. Colgar. + Y ahorcar, pesar con<br />

balanzas o romana.<br />

Warkhujaña, jaychjaña. Ahorcar.<br />

Warkujasiña, jaychjasiña. Ahorcarse a sí mismo.<br />

Warkhukatasiña, jaychkatasiña. Idem.<br />

Warkutataña. Hacer poco caso de alguno por ser<br />

Juan de buen alma o por verle disimular.<br />

Warkhu. Una onza de peso.<br />

Warkhuri maña. Ir a pagar la tasa a Potosí.<br />

Wari, vicuña. Animal salvaje.<br />

Wari q'asä. Tiempo de grande hielo, que aún las<br />

vicuñas lo sienten y lloran con ser animal de la<br />

puna.<br />

Wari q'ara. Soga de nervios de vicuña.<br />

Wari qawra. Hijo de alpaca y carnero raso.<br />

Wari. Líquido no espeso: dícese de mazamorras y<br />

cosas así.<br />

Wari wari. Muy liquido.<br />

Wari wari jaqi. Delgado o de pocas fuerzas.<br />

Wariptaña. Ablandarse haciéndose más líquido.<br />

Warichaña. Ablandar.<br />

Warira, q'uchallu, saxawalla, thantawalla:<br />

Andrajoso roto.<br />

Wariraptaña. Romperse.<br />

Wariraxaña. Idem.<br />

Warirataña. Idem.<br />

Wariramukuña. Idem.<br />

Warirakiptaña. Idem.<br />

Warirawaña. Idem.<br />

Warirawataña. Idem. Y todos también significan<br />

empobrecerse.<br />

Warira. Flecos de los frontales de las camisetas, &c.<br />

Warira luraña, waqäña. Hacerle.<br />

Warkhi, tayru. De mediana edad mozo o moza por<br />

casar y había de estarlo ya.<br />

Warkhiri. Idem.<br />

Warkhiptaña. Entrar ya en mediana edad mozo o<br />

moza que ya pierde hijos. + Compónese también<br />

con -xa, -ta, &c.<br />

Warrtaña. Hacer ruido la piedra tirada con gran<br />

ímpetu o con honda y también otras cosas que<br />

hacen semejante ruido.<br />

Warsuña. Sacar el palo de la urdiembre para<br />

comenzar a tejer.<br />

Waru, tallami, jawch'a uri. Cruel.<br />

Waruxaña. 3 -xi. Y con las demás partículas, -pta,<br />

-kipta, &c. volverse cruel<br />

Waru. Alto u hondo pospuesto a jaya. Idem: jukha,<br />

jaya waru: muy hondo o muy alto; jukha waru: tan<br />

alto o tan hondo, señalándolo. + Jayüru y jukhuru.<br />

Idem. Jaya waruchaña: hacer alta una pared, un<br />

pozo, &c. Qayqa waru vel qayküru ¿Cuán hondo?.<br />

+ Dicen también jaya waru qawra, jaqi, &c.<br />

Muchos carneros muchos hombres, &c.<br />

Waruru vel wararu, q'uchu. Canción o cantar de<br />

indios.<br />

Waruruña. Cantar así.<br />

Warurumukuña. Gastar mucho tiempo en cantar y<br />

decir canciones.<br />

Warurunuqaña. Idem.<br />

Waruruntaña. Entrar cantando.<br />

Warururpäña. Despedir al que se va saliendo,<br />

cantando con él.<br />

Waruruthaptaña. Encontrarse cantando los que van y<br />

vienen.


510 Ludovico Bertonio<br />

Warpuña. Cercar o atar tres o cuatro o más carneros<br />

por el cuello para que no se huyan.<br />

Warpunuqaña. Cercarlos así para que se estén<br />

echados.<br />

Warpuntaña. Meterlos atados así.<br />

Wasa, mit'a, kuti, chuta, wachuta. Vez o veces.<br />

Maya, paya, kimsa wasa: una, dos, tres veces, &c.<br />

Wasa. Uno que no ha conocido mujer siendo ya<br />

hombre de días.<br />

Wasa kunani. Soltero o viudo que no tiene mujer, que<br />

cuide de las cosas domésticas.<br />

Wasara. Casa o pueblo o lugar sin ánima viviente.<br />

Tantata, ch'intata. Idem.<br />

Wasaraqakixaña, tantataqakixaña,<br />

ch'intataqakixaña. 3 -xi. Despoblarse alguna casa,<br />

pueblo o tierra.<br />

Wasita, niyaraki. Otra vez.<br />

Wasitaraki. Idem.<br />

Wasinchaña. Hacer otra vez, repetir de nuevo lo<br />

hecho.<br />

Wasiruña, urquraña. Librar o salvar alguna persona<br />

o cosa con su trabajo o padecer por conservarla:<br />

Jesucristo Tatsa, crusana jiwawipampi wasirustu:<br />

nos ha salvado con su muerte de cruz.<br />

Wasuña, pasuña, wanuña vel jamaña. Dejar pasar o<br />

perder la buena ocasión de gozar de alguna cosa o<br />

perderla por su descuido o imprudencia.<br />

Infiernunkirinaka alaxpacharu kusisiña, wasuña<br />

sasin phut'isini llakisini, jachani: los condenados<br />

estarán tristes y llorarán por haber dejado pasar la<br />

comodidad o buena ocasión de ir al cielo.<br />

Wasuwaña. Ser causa de que uno deje o pierda la<br />

buena ocasión. Wat'a. Isla.<br />

Wat'axaña. 3 -xi. Hacerse isla.<br />

Wat'aptaña. &c. Idem.<br />

Wat'aña. Estar echado y tender las piernas.<br />

Wat'aqaña. 3 -qi. Desviar las piernas el que está<br />

echado.<br />

Wat'awäsiña, thaylliwäsiña. Menearse mucho el que<br />

está echado con todo el cuerpo o solamente las<br />

piernas.<br />

Wat'asiña. Llegarse dos así, para calentarse.<br />

Wat'ajasiña. Tener algo debajo de las piernas, como<br />

para que no se lo saquen.<br />

Wat'axataña. Atravesar las piernas los que están<br />

echados.<br />

Wat'akipaña. Pasar por encima del que está echado o<br />

atravesarle con sus piernas.<br />

Wat'axkiptaña. Volverse al contrario el que está<br />

echado.<br />

Wat'arasiña. Desviar de sí las frezadas o sábanas con<br />

los pies o dando vueltas.<br />

Wat'amukuña. Echar perneando.<br />

Wat'ax wat'axtaña. Dar vuelcos o menearse la<br />

criatura en el vientre, &c.<br />

Wat'anaqaña. Extender las piernas acá y allá el que<br />

está echado.<br />

Wat'aniña. Llegar las piernas el que está echado hacia<br />

nosotros.<br />

Wat'aranaña. Echarse o llegarse cabe alguno con los<br />

pies estando echados.<br />

Wat'arpäña. Echar de sí con los pies las frezadas o<br />

persona con quien dormía.<br />

Wat'ataña. Llegar con el pie a alguno queriendo o por<br />

descuido.<br />

Wat'athunsuña. Sacar el pie o salirse por descuido. +<br />

Y también salirse de su curso el agua cuando es<br />

atajada, &c.<br />

Wat'athaptaña. Juntar los pies unos con otros estando<br />

echados.<br />

Wat'antaña. Meter el pie debajo de las frezadas.<br />

Wat'usuña. Sacarlos.<br />

Wat'athapiña, ñujñuthapiña. Encogerlos.<br />

Wat'utaña. Levantarlos.<br />

Wat'anuqaña. Bajarlos.<br />

Wat'akipa, wat'aruruña. Menearlos a un cabo y a<br />

otro.<br />

Wat'awi. El lugar de la cama hacia los pies. )(<br />

Ch'imkawi: hacia la cabecera.<br />

Wat'a unaña. Estar inquieto, congojado, perplejo.<br />

Wat'a unäña. Ser causa de que otro lo esté.<br />

Wata. Idem: qullaka. Hermana mayor.<br />

Wata uta. Cárcel.<br />

Wata utakamana. Carcelero.<br />

Wata utaru chinuqaña. 3 -qi. Echar en la cárcel,<br />

prender.<br />

Wata utaru chinuxasiña. Tener preso mucho tiempo<br />

a alguno.<br />

Wata utaru chinuntaña. Encarcelar.<br />

Watanawi. Albañal donde se recoge toda la<br />

inmundicia.<br />

Watanawi uma. Agua muy sucia.<br />

Wathaña, thap'aña. Remendar la ropa entremetiendo<br />

hilos.<br />

Wathat'aña. Remendar de presto.<br />

Wathantaña. Remendar así.<br />

Watiqaña. 3 -qi. Tentar o probar a alguno para ver lo<br />

que hará o dirá.<br />

Watiqa aru. Palabras dobles para probar a uno.<br />

Watiqa aruni. Tentador así.<br />

Watiqiri. Tentador como quiera.<br />

Watiqa isi. Tornasol, seda que vuelta de una manera


Vocabulario de la Lengua Aymara 511<br />

parece de un color y de otra manera de otro color.<br />

Watiqaña. La tentación.<br />

Wati, yanqha. Cosa mala.<br />

Wati jaqi. Mal hombre.<br />

Wati samka. Sueño malo.<br />

Wati. Pospuesto a la negación. Atrevido,<br />

desvergonzado: jani wati.<br />

Watina ulla, samkana ulla. Infinidad de cosas.<br />

Watiwa samkaña. Decir que tuvo mal sueño.<br />

Watina jaqi, jach'a chuyma, tuji. Desobediente.<br />

Watinachaña. Molestar a alguno, hurgar, &c.<br />

Ch'axmiña, yächaña. Idem.<br />

Watitaki jaqi. Desvergonzado, atrevido, que no teme<br />

del que dirán.<br />

Watunqäña. 3 -qi. Molestar, tentar.<br />

Wawqi, q'uchumasi. Amigo.<br />

Wawqichasiña. Tomarse por amigos.<br />

Wawqi, q'uma. Pobre. Es vocablo tomado de la<br />

Quichua y acá poco usado.<br />

Wawsa. Capado, castrado.<br />

Wawusachaña. Capar.<br />

Wawsa, q'iwsa, ipa. Uno que vive, viste, habla y<br />

trabaja como mujer, y es paciente en el pecado<br />

nefando, al modo que antiguamente solía haber<br />

muchos en esta tierra.<br />

Wawsa saranaqaña. 3 -qi. Vivir como uno da éstos.<br />

Way. Válgame Dios. Interjección de uno que se<br />

asombra.<br />

Way saña. Decir que se asombró, tuvo miedo, &c.<br />

Waycha. Orégano o poleo de esta tierra, hierba<br />

medicinal.<br />

Waycha qillaya, qimara, paylla qisu. Perezoso.<br />

Waywa. Remolino de aire con polvo no muy recio.<br />

Waywaña. Andar a prisa.<br />

Waywaña. Hacer o haber remolino.<br />

Waywa jali. Idem.<br />

Waywaña. Mermar secándose o irse en polvo. + Y<br />

también pararse flaco y desmedrado.<br />

Wayka vel chhulu. Razón o causa para entremeterse<br />

en algo. ¿Kuna waykama, kuna chhuluma akaru<br />

jalantaña? ¿Qué derecho o razón tiene para<br />

entremeterse acá o qué parentesco?<br />

Waykaja, chhuluja jukapiniwa. Derecho y causa<br />

tengo para entremeterme. Por ventura dicen ésto,<br />

porque como dijimos, chhulu, significa: perro<br />

mestizo y así querrá decir siquiera por vía de<br />

bastardía tengo porque entremeterme.<br />

Waykani chhuluni. Él que tiene causa para<br />

entremeterse. Jumampi waykanisina akaru<br />

jalantaña: por lo que tratamos los dos o por lo que<br />

sé de tu boca me entremeto.<br />

Waykaña. 3 -ki. Idem: jark'aña. Apañar, arrebatar de<br />

las manos o del suelo, &c.<br />

Waykaraqaña. Arrebatar sin voluntad del dueño.<br />

Waykaqaña. 3 -qi Apañar.<br />

Waykawäsiña. Andar a la rebatiña muchos.<br />

Waykawaña. Arrebatar de paso.<br />

Waykasiña. Arrebatarse unos a otros como riñiendo<br />

sobre ello.<br />

Waykäsiña. Dejarse arrebatar algo.<br />

Waykasäña. Echar a la rebatiña o dejar apañar.<br />

Waykajäña. Ayudar a la rebatiña, haciendo lo que<br />

otros.<br />

Waykajraña. Arrebatando llevar a diversas partes,<br />

cada uno donde se le antoja.<br />

Waykaxataña. Comenzar la rebatiña uno o muchos o<br />

comenzar a asir de alguno.<br />

Waykanuqaña. Arrebatar muchos, cada cual su parte.<br />

Waykaraña. Arrebatar todo lo que puede abarcar.<br />

Waykarachaña. Entender de ordinario en apañar.<br />

Waykarukiptaña. Estar embebecido sólo en apañar.<br />

Waykusuña. Arrebatar y sacar.<br />

Waykawaxaña. 3 -xi. Apañar de presto.<br />

Waykutaña. Idem.<br />

Waykuña. Teñir lana hilada o por hilar o los mismos<br />

paños.<br />

Waykuri. Tintorero o tintorera.<br />

Waykuntaña. Meter a cocer.<br />

Waykuyaña. Hacer o mandar a cocer.<br />

Waykuch'ukiña. Teñir mal como por cumplimiento,<br />

no de gana.<br />

Waykujasiña. Teñir demasiado tiempo alguna cosa.<br />

Waykuskipaña. Idem.<br />

Waykujäña. Ayudar a teñir o teñir de la misma<br />

manera que otro hace.<br />

Waykuxataña. Comenzar a teñir.<br />

Waykumukuña. Cocer o teñir aparte.<br />

Waykunaqaña. 3 -qi. Ocuparse en teñir muchas ollas<br />

y mirarlas, &c.<br />

Waykukipaña. Pasar de una olla o caldera lo que se<br />

tiñe.<br />

Waykukipa waykururuña. Pasarlo así muchas veces.<br />

Waykukipaña. Darse prisa para acabar.<br />

Waykuraña. Idem.<br />

Waykukiptaña. Mudar algo el color de la ropa. + Y<br />

también la persona, el buen color de antes.<br />

Waykurpäña. Teñir todas las lanas y calderas que<br />

hubiere y darse prisa para ello.<br />

Waykurapiña. Teñir para otro.<br />

Waykusiña. Teñir para sí.<br />

Waykuyasiña. Hacerse teñir algo o mandarlo.<br />

Waykusuña. Acabarlo de teñir todo concluyendo con


512 Ludovico Bertonio<br />

ello.<br />

Waykut'aña. Teñir de presto.<br />

Waykuthapiña. Juntar muchas lanas y teñirlas.<br />

Waykuña. Cocer cualquiera cosa para comer, aunque<br />

los Lupacas usan poco de éste verbo en esta<br />

significación.<br />

Wayku. Una cocida de algo o el tiempo que se tarda<br />

en cocer.<br />

Wayku. Pospuesto a luk'i: una hora, porque las papas<br />

llamadas luk'i, tardan una hora para cocerse.<br />

Wayk'a. Ají, cuyas especies se hallarán en la primera<br />

parte en el vocablo ají.<br />

Wayk'a jallpaña. Comer algo con salsa de ají.<br />

Wayk'a jullq'isiña. Comer hígado crudo con salsa de<br />

ají.<br />

Wayk'ana chuymaru phusasiña. Hinchar con soplo<br />

los bofes del camero y echándole dentro ají,<br />

comerle crudo.<br />

Wayk'a ch'äjata lakhani. Uno que tiene los labios<br />

colorados como ají.<br />

Wayk'a aruji. Escocer la boca el ají es comiéndole. +<br />

Ch'isiyi: escocer echándole en los ojos o llagas.<br />

Wayk'a maya, paya luk'i. Uno dos ajis o bolsillas de<br />

él.<br />

Wayk'ana quyaña. Hacer estornudar a alguno con<br />

humo de ají o metiéndolo en las narices.<br />

Wayk'aya jakhu. Harina muy blanca de quinua,<br />

primero remojada y después tostada y molida.<br />

Waylla. Ichu largo y blando, con que cubren las casas.<br />

Waylla uta. Casa cubierta así.<br />

Wayllana utachaña. Cubrirla.<br />

Waylluña. Amar tiernamente.<br />

Wayllusiña. Amarse tiernamente.<br />

Waylluniña. Llegarse con amor a alguna persona de<br />

quien espera ser favorecido o ayudado en cosas<br />

temporales o de su alma.<br />

Wayllunisma. Vengo a verte por el amor que te tengo<br />

y esperanza de ser favorecido.<br />

Waylluña vel waylluntaña. Descolgar a uno con una<br />

soga.<br />

Waylluqaña. Idem.<br />

Waylluqasiña. Descolgarse.<br />

Wayllusuña. Subir a otro así.<br />

Wayllususiña. Subir así como para cubrir la casa o<br />

tejas, adobes, &c.<br />

Wayllusiña, ch'ijusiña. Columpiar los muchachos,<br />

atándose y colgándose de una soga. Ñaq'utatha<br />

waylluthapiña: coger a uno del cabello, como<br />

cuando riñen.<br />

Wayna. Mozo. Y dícese también de todos los<br />

animales.<br />

Waynaptaña. Hacerse joven.<br />

Waynakiptaña. Idem.<br />

Waynakiptxaña. Remozarse.<br />

Waynacha. Taleguilla.<br />

Waynaña, khuyaña. Dar algo apiadándose.<br />

Waynasiña, khuyasiña. Enternecerse por ver afligido<br />

a otro y cuando se va de casa o pueblo. Jumatha<br />

waynastha vel waynasisma: mucho he sentido tu<br />

ausencia o pena me ha dado.<br />

Waynasiwi. Sentimiento, ternura.<br />

Waynaskaña. Enternecerse mucho por ausencia de<br />

alguno o por palabras que oyó, &c.<br />

Waynaskaña sermunaña. Predicar cosas que<br />

enternecen.<br />

Waynaskaña aruna jaqhuntaña, qhajantaña. Decir<br />

palabras sentidas que escuecen.<br />

Waynaskaña mutuyaña. Castigar, de suerte que se<br />

acuerde.<br />

Wayñu. Amigo, compañero, familiar y conviene a<br />

hombres y mujeres que se tratan familiarmente.<br />

Wayñu. Danza, baile o sarao.<br />

Wayñusiña. Idem.<br />

Wayñusiña. Bailar dos en medio de una rueda de<br />

mujeres solas o solos hombres.<br />

Wayñuqaña. 3 -qi. Sacar a bailar y la persona que<br />

saca a otra hace después algún presente a la<br />

compañera o compañero.<br />

Wayñuqasiña. Sacarse uno a otro.<br />

Wayñuntasiña. Idem.<br />

Wayñunaqasiña. Andar así danzando en medio de la<br />

rueda.<br />

Wayñuranttaña. Entrar así a danzar en medio de la<br />

rueda.<br />

Wayranqaysa. Flor amarilla que nace en lugares<br />

húmedos, ciénagas, &c.<br />

Wayra. El viento que corre de ordinario.<br />

Wayraña. Correr aire.<br />

Wayräña. Fundir metal con el aire.<br />

Wayra. Instrumento de barro con muchos agujeros<br />

para fundir.<br />

Wayra jaqhuña. Tomar cuatro a uno en el aire,<br />

dándole vueltas como a un rodezno.<br />

Wayruru. Cosa muy hermosa.<br />

Wayruru chacha vel marmi, yäpu, &c. Varón o<br />

mujer, chácara hermosa, &c.<br />

Wayruruwa tasaja. Mi tasa está pagada sin que se<br />

deba un grano.<br />

Wayruru q'iru. Una viga derecha y bien labrada.<br />

Wayrusiña vel llamp'u qhunata. Harina de quinua o<br />

maíz, bien molida.<br />

Wayrusiña, piskasiña. Jugar con unas piedrecillas


Vocabulario de la Lengua Aymara 513<br />

adelantándolas en sus hoyitos, según los puntos, de<br />

una manera de dado grande en unos de estos juegos<br />

van adelantando las piedras alderredor o en círculo,<br />

en otros dándole vuelta como río, &c.<br />

Wayt'iña. Colgar alguna cosa.<br />

Wayt'ikataña. Colgar como de un clavo que está en la<br />

pared hasta que se arrima a ella o al tejado, &c.<br />

Wayt'isiña. Colgarse al cuello algo. + Ahorcarse o<br />

colgarse a sí propio.<br />

Wayt'usuña. Subir algo con soga.<br />

Wayt'iqtaña. Neutro. Estar colgada una soga, &c.<br />

Wayt'iwaqtaña. Idem.<br />

Wayt'inaqtaña. Menearse las cosas colgadas en el<br />

aire.<br />

Wayt'ikipaña. Descolgar a la parte contraria.<br />

Wayt'ijasiña. Estar colgado mucho tiempo.<br />

Wayt'iranaña. Colgar algunas cosas a lo largo de la<br />

pared.<br />

Wayt'iranttaña. Bajar hasta el suelo las cosas que<br />

estaban colgando.<br />

Wayt'irpäña. Dar algo colgándolo de la soga para que<br />

lo suba.<br />

Wayt'intaña. Descolgar, abajando con soga.<br />

Wayt'usuña. Subir con soga.<br />

Wayt'iskaña. Estar colgando.<br />

Wayt'it'aña. Colgar por un poco.<br />

Wayt'ithapiña. Colgar juntamente muchas cosas.<br />

Wayt'ithusnuña. Salir arriba el cabo de una soga,<br />

sincha, &c.<br />

Wayt'inuqaña. 3 -qi. Colgar muchas cosas o ahorcar<br />

a muchos.<br />

Wayta. Plumaje, flor y cualquiera cosa que se pone en<br />

lugar de penacho.<br />

Waytankalla. Amigo de plumajes así.<br />

Waytat'aña. Ponérsele.<br />

Waytat'asiña. Idem.<br />

Waytat'äña. Ponerle a otro.<br />

Waytachasiña. Hacerse un plumaje.<br />

Waykhi, jamqu. Malo, imperfecto.<br />

Wayki jaqi. Mestizo, ni bien español, ni bien indio. +<br />

Y también uno que no es grande ni chico. + Y uno<br />

que no procede como otros del pueblo, sino como<br />

advenedizo, sin reconocer cacique, ni acudir a las<br />

obligaciones que otros.<br />

Waykhich'ä. Legítimo o bastardo. + Y también uno<br />

que siendo de una nación o pueblo dice que es de<br />

otro o el que niega a sus padres, lo mismo que jatha<br />

pantasä.<br />

Waykhi aru. Razón que no ata ni desata, ininteligible<br />

o que se contradice.<br />

Waykhi arusiña. Hablar así.<br />

Waykhi aru. Vocablo impropio o no usado en aquella<br />

nación, enaquela significación.<br />

Waykhi yapu. Chácara mala o por ser mala tierra o<br />

por estar en parte donde fácilmente entran carneros<br />

a destruirla.<br />

Wayucha vel wayuchu. Cabello trenzado de las<br />

mujeres.<br />

Wayuchani saranaqaña. Andar con el cabello<br />

trenzado.<br />

Wayuchachasiña. Trenzarse así.<br />

Wayuña. Llevar colgando de la mano, como una<br />

linterna, &c. Compónese como el verbo apaña con<br />

-ni, -nra, -su, -ra, -ka, -rapi, &c. Aquí bastará<br />

poner algunos compuestos solamente, que quizá no<br />

se atinarían tan presto con ellos.<br />

Wayuwaqtaña. Estar colgando, como la fruta del<br />

árbol o una piedra de la pared o un ahorcado o el<br />

vestido de una soga, &c.<br />

Wayuqtaña. Idem.<br />

Wayunaqaña. Llevar a uno de acá para allá.<br />

Wayunaqasiña. Forcejear uno contra otro.<br />

Wayunaqtaña. Estar por ahí como olvidada sin dueño<br />

una caja o un costal lleno de algo y cosas así.<br />

Wayunuqtaña. Caerse lo que estaba colgando.<br />

Wayukiptaña. Estar ladeada la carga y otras cosas así.<br />

Wayuranttaña. Caerse las cosas que cuelgan o no<br />

poderse subir por el mucho peso.<br />

Wayut'aña. Estirar una soga, una pieza de lienzo, &c.<br />

+ Y también tirar de uno no dejándole ir.<br />

Wayutaña. Levantar tirando del brazo o soga con que<br />

está atado.<br />

Wayuthapiña. Juntar cosas, tirando de ellas, como<br />

cargas, carneros, hombres, &c. O asir a uno de la<br />

mano o vestido.<br />

Wayutataña. Desenvolver o tender lo que estaba<br />

arrollado.<br />

Wayuña, wayunuqaña. 3 -qi. Levantar y tomar a<br />

poner, como una cosa que uno prueba a llevarla y<br />

no puede, &c.<br />

Wayutasiña, q'iwisiña. Luchar o forcejear con<br />

alguno.<br />

Wayuqaña. 3 -qi. Tirar de uno, apartándole de sus<br />

compañeros o descolgar algo.<br />

Wayu. Nombre. Un racimo de uvas, plátanos y cosas<br />

semejantes.<br />

Wayuk'ichiqaña vel wayuqaña. Coger un racimo.<br />

Wayuqtawi. Pezón del racimo o de cualquiera fruta.<br />

Wayu t'aqi. Trabajo o flexión.<br />

Wayuja atamamama. Contarte he mis trabajos.<br />

Wayuwayu. Limeta, redoma y también cantarillo con<br />

un asa.


514 Ludovico Bertonio<br />

Wayuña. Idem.<br />

Wikajaña, ch'äjaña. 3 -ji. Idem. Más propios.<br />

Wikanuqaña. Rasgar o partir con las manos en<br />

muchos pedazos.<br />

Wikaxtaña. Rasgarse de suyo la ropa o abrirse de<br />

suyo las carnes, por el frío o por otra ocasión.<br />

Wikanuqtaña. Idem: kayu wikanuqtitu vel<br />

k'ank'allitu. Abierto se me ha el pie.<br />

Wikantasña, ch'äntasña. Peinarse el cabello<br />

enmarañado y echar en la olla partiendo algo para<br />

darle sabor.<br />

Wikantaña vel jaqhutaña. Tirar con algo a otro.<br />

Wikatataña. Romper haciendo grande abertura en la<br />

carne o paños o maderos.<br />

Wikach'ukiña. Tirar muchos de uno a todas partes.<br />

Wiku. Nombre. Un jeme.<br />

Wikuña. Medir algo a jemes.<br />

Wikut'aña. Señalar con el dedo hacia alguna parte o<br />

hacer señas a otro llamándole. + Ñaq'utatha, isitha<br />

wikutama: tírale del cabello o ropa.<br />

Wikusña, t'aqisña, urisña mutuña. Padecer trabajos<br />

de cualquiera suerte.<br />

Wichiña. Escarbar la gallina el muladar u otras cosas,<br />

como suele con los pies.<br />

Wichijraña. Esparcir, escarbando a diversas partes.<br />

Wichitataña vel willitataña. Esparcir lo amontonado.<br />

Wichij wichijnaqtaña. Andar vagabundo de una parte<br />

a otra,<br />

Wichi wichi. Una piedra atada a un cordel para tirar al<br />

modo de liwi.<br />

Wichi. La bola menor del liwi por donde le tienen o<br />

toman para tirar con él.<br />

Wich'i. Una ollita boqui ancha, donde echan la quinua<br />

o maíz mascado para la chicha.<br />

Wich'inka. La cola de los animales y por metáfora se<br />

dice de los clavos. + Clavo wich'inka. + Qullu<br />

wich'inka. + Phitu wich'inka, &c. + Warawara<br />

wich'inka: la exhalación que parece correr de una<br />

estrella a otra.<br />

Wich'inkanaqaña. 3 -qi. Seguir siempre a uno, como<br />

el criado a su amo o el que quiere demasiado a<br />

alguna persona.<br />

Wich'u. La canilla de la pierna hasta el pie y del codo<br />

hasta la mano.<br />

Wich'uña. Apretar bien los hilos de la trama cuando<br />

tejen las indias.<br />

Wich'ut'aña. Idem. Más ordinario.<br />

Wich'uña. El instrumento con que esto hacen, que es<br />

un hueso de la pierna del carnero.<br />

Wichukata. Una vara del telar que suelen meterla por<br />

entre el urdimbre para apretar mejor los hilos de la<br />

trama.<br />

Wich'uña. Tener cámaras. Wila wich'uña: tener<br />

cámaras de sangre.<br />

Wich'u usuña. Idem.<br />

Wich'uña. Uno que de ordinario tiene cámaras; y<br />

también es apodo que dicen contra alguno aunque<br />

no tenga esa enfermedad, especialmente si anda<br />

flaco y amarillo.<br />

Wijira. Las babas de los carneros o caballos o de los<br />

hombres y niños, lo mismo que thallña.<br />

Wijira vel thallña liwisña. Echar las babas.<br />

Wijutaña vel jasutaña. Correr con mucha lijereza.<br />

Wijutäña, jaqhurpäña. Arrojar algo como quién hace<br />

volar libros, vestidos, &c.<br />

Wijutarpäña. Idem.<br />

Wijukiptaña, tinkikiptaña. Caer saltando alguna<br />

pared o cosa semejante.<br />

Wijutusnuña, tinkiña. Caer de presto, dar una caída<br />

así. + Y subir con ligereza la flecha o pájaro, &c.<br />

Wijutusnuwaña. Arrojar, echar a volar las cosas. Ut<br />

Supra.<br />

Wijutusnuwaxaña. 3 -xi. Salir de presto, como uno<br />

que está enojado.<br />

Wijutusnuña. Con algo diferente pronunciación y con<br />

i, en primera sílaba; subir arriba con ligereza el<br />

agua de alguna fuente.<br />

Wila. La sangre.<br />

Wila masi. Consanguíneo, pariente de una misma<br />

sangre.<br />

Wila uma jaqi. Cruel que por su fiereza gusta de riñas<br />

y de maltratar a otros.<br />

Wilana jaywkata. Ensangrentado<br />

Wila jurma vel khakhani. Bravo, cruel. Ut Supra.<br />

Wila vel uma wawa. Niño tierno, delicado.<br />

Wila ch'umpi t'awra. Lana que tira algo a colorada.<br />

Wila panti. Color como sangre. + Kanqulla: es<br />

encarnado.<br />

Wila patarana. Uno que está todo ensangrentado,<br />

hecho una plasta de sangre.<br />

Wila pataranachaña. Poner a uno todo<br />

ensangrentado.<br />

Wila ch'ali. Plasta de sangre, cuando está helada.<br />

Wila aqharapi. Un campo lleno de flores coloradas.<br />

Janq'u aqharapi: de flores blancas.<br />

Wila tutuka, janq'u tutuka sari vel ay vel iy. Correr<br />

todos los torbellinos de vientos a sus tiempos.<br />

Wila parka. Sangre cocida.<br />

Wila juchhu. Mazamorra hecha con sangre.<br />

Wila juchha. Cosa colorada como sangre. + Taripaña<br />

pachana phaxsi wila juch'ukxani. "Luna<br />

convertetur in sanguinem".


Vocabulario de la Lengua Aymara 515<br />

Wilaxtara. Ensangrentado de pies a cabeza, todo.<br />

Wilaqaña. 3 -qi. Sangrar al carnero para cocer su<br />

sangre.<br />

Wilachaña. Ensangrentar a alguno.<br />

Wilaptaña. Pararse sangriento como el que se<br />

encoleriza o por otra ocasión.<br />

Wilachasña. Arar un pedazo de tierra en medio de<br />

otra que no está labrada.<br />

Wilachasiniña. Ir a arar así las mujeres.<br />

Wila waraña. Sacar sangre con algún golpe.<br />

Willka. El Sol como antiguamente decían y ahora<br />

dicen inti.<br />

Willkakuti. El solsticio cuando comienza a desviarse<br />

del trópico de Capricornio a Cáncer. 35<br />

Willka. Adoratorio dedicado al Sol u otros ídolos.<br />

Willkanuta. Adoratorio muy célebre entre Sicuana y<br />

Chungara. Significa casa del Sol, según los indios<br />

bárbaros.<br />

Willka. Es también una cosa medicinal o cosa que se<br />

daba a beber como purga, para dormir y en<br />

durmiendo dice que acudía el ladrón que había<br />

llevado la hacienda del que tomó la purga y<br />

cobraba su hacienda. Era embuste de hechiceros.<br />

Willkaña. Tomar esta purga que se hacia de muchas<br />

cosas.<br />

Willkaparu. Maíz de que suelen hacer chicha muy<br />

fuerte.<br />

Williña vel waraña. Derramar arena, trigo y cosas<br />

semejantes que no son licores.<br />

Williqaña. Derramar echar de alto a bajo esas cosas.<br />

Williqaniña. Idem: de arriba hacia nosotros.<br />

Willikataña. Echar esas cosas arrimándolas a la<br />

pared.<br />

Williwaqtaña. Caerse o apartarse del montón.<br />

Willixaña. Volver a echar.<br />

Willixataña. Echar sobre algo como sal, azúcar y<br />

otras cosas.<br />

Willijraña. Echar a diversas partes.<br />

Willixtaña. Derramarse como cuando llevan<br />

demasiado.<br />

Willitusnuña. Derramarse como cuando sale de costal<br />

roto.<br />

Willimukuña. Echar por ahí.<br />

Willinaqaña. Derramar a todas partes.<br />

Willinaqtaña. Estarse así esas cosas derramadas sin<br />

que nadie cuide de ellas.<br />

Williniña. Ir a derramar.<br />

Willinuqaña. Echar en el suelo o sobre algo.<br />

Willinuqtaña. Derramarse de alto a bajo y juntarse.<br />

35 En el texto original, Ludovico escribió "cancro", que es<br />

italiano para "Cáncer".<br />

Willintaña. Echar dentro.<br />

Willikipaña. Echar a la otra parte de la pared o<br />

ventana y también dar a muchos con esas cosas<br />

como con afrecho o ceniza cuando juegan.<br />

Willikipa, williruruña. Echar muchas veces a<br />

muchos.<br />

Willikiptaña. Neutro. Estar mucha gente esparcida en<br />

alguna parte como en tiempo de chácaras y cosas<br />

semejantes.<br />

Willikiptaniña. Volverse grande multitud de gente al<br />

pueblo.<br />

Williraña. Echar un poco de algo.<br />

Williraqaña. 3 -qi. Derramar lo ajeno con disgusto<br />

del dueño.<br />

Willirachaña. Derramar, echar por todo un día o<br />

mucho tiempo, sin provecho, como perdiendo<br />

tiempo.<br />

Williranaña. Dar un poco de maíz o cosas<br />

semejantes; o derramar como al pie de la pared a lo<br />

largo.<br />

Williranttaña. Hundirse esas cosas menudas.<br />

Willirpäña, jaqhurpäña. Echar, derramar como<br />

quien echa a mal.<br />

Willisña. Esparcirse esas cosas y también hombres a<br />

diversas partes.<br />

Willisña. Darse con afrecho, &c. "Ad invicem".<br />

Willistaqaña. 3 -qi. Echar de lejos contra algunos.<br />

Willusu willintaña. Sacar y meter esas cosas.<br />

Willit'aña. Derramar contra alguno de cerca y<br />

también arrojar de presto.<br />

Willithapiña. Juntar esas cosas derramadas.<br />

Willithapi williruña. Juntar de todas partes.<br />

Willithaltaña. Salir del montón algunas cosas.<br />

Willitataña. Tenderlas.<br />

Willitatxaña. Idem.<br />

Willutaña. Derramar por descuido lo que antes estaba<br />

recogido.<br />

Willuta willinuqaña. 3 -qi. Echar hacia arriba muchas<br />

veces esas cosas.<br />

Willij willirtaña. Amanecer, descubrirse los llanos y<br />

cerros de la tierra cuando sale el alba.<br />

Willu. Una fruta que llaman jikima por otro nombre y<br />

nace debajo de la tierra como nabo redondo.<br />

Willu khama. Jikima seca.<br />

Willu. La caña de cierto maíz amarillo, dulce para<br />

comer, por otro nombre silla.<br />

Willk'i. Nombre. Mella o mellado o desmoronado.<br />

Lakha willk'i: falto de algunos dientes.<br />

Willk'iptaña. Mellarse.<br />

Willk'ijaña vel willk'intaña. Activos. Mellar.<br />

Willullu vel wajcha. Pobre.


516 Ludovico Bertonio<br />

Winkullaña vel yaphiña. Atar el carnero de los<br />

muslos a la grupera para que se levante.<br />

Winkullajaña. Idem. Más propio.<br />

Wincha. Una trenza bien labrada que usan ponerse en<br />

la cabeza las mujeres incas o chinchayos para<br />

apretar el cabello.<br />

Winchat'asña. Ponerla.<br />

Wincht'aña. Ponerla a otra.<br />

Winkuña. Estar echado de lado como el perezoso.<br />

Winkukaña, winkuskaña, jikaskaña. Estar echado<br />

así.<br />

Winkunuqaña. 3 -qi. Estarse así echado en el suelo.<br />

Winkuxataña. Echarse así de lado sobre algo.<br />

Winkusña, t'aqhisña. Padecer.<br />

Winkuskalla, jikhalla, anullawili. Perezoso.<br />

Wini. Una piedra pesada y dura con que labran otras.<br />

Wini. Un palo duro y negro de los yungas con que hoy<br />

esgrimen o juegan; y antiguamente peleaban los<br />

indios.<br />

Winu. Idem.<br />

Wintu. Calcañar. Kayu wintu.<br />

Wiñaya. Siempre.<br />

Wiñayana wiñayapa. "Saecula saeculorum".<br />

Wiñaya. Pospuesto a nombres propios, significa de<br />

una misma edad. Nä, juma, pedro wiñayawa<br />

Martín: Martín es de mi edad, tu edad, de edad de<br />

Pedro.<br />

Wiñaya saykipä. Eterno.<br />

Wiñaya wayna. Una mata o árbol siempre verde que<br />

ni aun se seca después de cortado.<br />

Wiña. Pospuesto a chika, significa media noche en lo<br />

más oscuro de ella, cuando no nace luna ni se<br />

parece nada.<br />

Wiru. Pospuesto a caña, significa caña dulce de que<br />

hacen el azúcar.<br />

Wira vel wä wä. El suelo o cualquiera cosa que va<br />

cuesta abajo.<br />

Wirachaña, wä wächaña. Hacer que el suelo tenga<br />

corriente o esté más alto de una parte que de otra.<br />

Wiri, yara, uwana. La punta de madera muy dura que<br />

echan al arado.<br />

Wirina yaphit'aña. Echar esa punta al arado.<br />

Wirki. Lebrillo para lavar algo.<br />

Wisa. El niño que primero nace cuando salen dos de<br />

un mismo parto; al segundo qaxa.<br />

Wisa. Preposición sin. Sombrero wisa saraña: fuese<br />

sin sombrero.<br />

Wiska. Soga de lana.<br />

Wiskalla. Soga de lana, no trenzada sino solamente<br />

torcida.<br />

Wiskalla. Cosa larguilla como una piedra, &c.<br />

Wiskalla achuta. Dar fruta prolongadilla.<br />

Wiskataña. Arrojar soga para coger un caballo,<br />

camero o un hombre.<br />

Wiskaruña. Idem.<br />

Wiskaña. Dar limosna y también pedirla.<br />

Wiskasña. Pedir limosna.<br />

Wisiña, kichiña. Pasar la chicha de una tinaja a otra,<br />

con algún mate.<br />

Wisintaña. Echar así la chicha en alguna tinaja.<br />

Wisusuña. Sacarla.<br />

Wisikipaña. Pasarla de una tinaja a otra. Ut Supra.<br />

Wisiraña. Idem.<br />

Wislla. Cuchara de palo o metal.<br />

Wiqara. Nombre. Paños menores o bragas de los<br />

indios.<br />

Wiqarat'asña. Ponérselas.<br />

Wiqarat'äña. Ponerlas a otro.<br />

Wiqu. Nombre. Rincón de la casa o abertura y como<br />

cueva en los cerros.<br />

Wijuña, qanaña, pituña. Hacer mazamorra con agua<br />

fría y harina de quinua o cañagua y comerla.<br />

Winqalla vel luraqa. Lo más bajo del cerro o pared<br />

que corre hacia alguna parte.<br />

Winqasi, larama. Lo más profundo del agua o lo más<br />

alto del cielo que parece azul. Estos dos nombres<br />

van juntos y casi siempre winqasi se pospone. +<br />

Larama winqasiru ñusk'unti: zambulliose en lo más<br />

profundo del río o mar.<br />

Wikaña. 3 -ki vel ch'äña. Rasgar con las manos.<br />

Wisk'acha vel jisk'achu. Conejo de la tierra silvestre<br />

que corre por las peñas.<br />

Wisk'acha ñukhu. Uno que tiene el bigote como este<br />

conejo.<br />

Withu vel wich'inkhawisa. Descolado, sin cola, el<br />

que la tenía.<br />

Wit'u. Punta del cerro, cabo o promontorio que sale<br />

de la falda del cerro.<br />

Wiswisña. Silvar recio un solo o muchos como<br />

cuando pelean o juegan.<br />

Wiswithaltaña. Comenzar a silvar todos juntos.<br />

Witiña. Andar a prisa, caminar los niños chiquitos o<br />

pájaros.<br />

Witinaqaña. Andar así de una parte a otra.<br />

Witintaña. Entrar así los niños.<br />

Wucha, wucha, wucha. Voz que dan al halcón para<br />

que venga.<br />

Wucha saña. Llamar al halcón mostrándole algún<br />

pedazo de carne o dándole voces nomás.


Vocabulario de la Lengua Aymara 517<br />

Y<br />

Yä. Cosa o negocio o misterio, &c. + Mä yä<br />

atamamama: quiero decirte una cosa. + Jani uka<br />

yäru jalantajatati: no te entremetas en aquel<br />

negocio.<br />

Yäjatha jani yäjatsa. Con razón o sin razón.<br />

Yä. Un gusanillo que roe las matas de las papas.<br />

Yächaña. Ser pesado a alguno, darle siempre en qué<br />

entender o con obras o con palabras pesadas.<br />

Yäña. Poner por orden, en ringlera unas pledrecitas<br />

para coger pájaros. + Jamach'i Yänitana: vamos a<br />

coger pájaros con las dichas piedras y lazos que allí<br />

ponen.<br />

Yäkipaña vel tumakipaña. Cerrar la chácara u otra<br />

cosa con piedras o con terrones, &c. +<br />

Qinchakipaña. Idem.<br />

Yaqana. Mozo.<br />

Yaqanakiptaña. Salir presto de muchacho y hacerse<br />

mozo.<br />

Yaqanakiptaxaña. Remozarse el viejo, parecer mozo<br />

el que tenía aspecto de muy viejo.<br />

Yaqaña. 3 -qi vel ichuña. Confesarse al hechicero.<br />

Yaqäña vel ichuyaña. Confesar el hechicero a otro.<br />

Yaqiri vel ichuri. Él que acude al hechicero y se<br />

confiesa con él.<br />

Yaqïri vel ichuyiri. El hechicero que confiesa a otros.<br />

Yaqhaña vel yaqharaña. Orinar el hombre. Jisq'aña.<br />

Idem: jisq'araña: orinar las mujeres y las hembras<br />

de todos los animales.<br />

Yaqha. La orina del hombre y de todos los machos.<br />

Yaqha t'aqhaña. Estar enfermo de la orina.<br />

Yaqha t'aqha usu. Mal de orina en el hombre y en las<br />

mujeres. Jisq'a t'aqhaña y jisq'a t'aqha usu.<br />

Yaqhallachi, jisq'allachi. La vejiga de la orina en los<br />

machos y en las hembras de los hombres y brutos.<br />

Yaqhaña vel yaqhasiña. Orinal.<br />

Yaqhasiwi. Letrinas.<br />

Yacha. Vocablo corrupto de la lengua quichua, por<br />

decir yachax: sabio, ladino, entendido.<br />

Yayuña. Echar por el suelo ichu y otras hierbas.<br />

Yayuxtaña. Envejecerse el vestido. Llikaptaña,<br />

thanthaxtaña vel mirq'iptaña. Idem: romperse el<br />

vestido de puro viejo.<br />

Yayuraña vel yayuqaña vel jusq'uraña vel<br />

jusq'uqaña. Sacudir el ichu u otras cosas<br />

semejantes para que salga el que no es bueno.<br />

Yayuthaptaña. Significa también juntarse o mezclarse<br />

dos manadas de hombres o de otros animales.<br />

Jarqathaptaña. Idem.<br />

Yayuthapi yayuruña. Idem.<br />

Yaxana. Uno que es nuevo en cualquiera cosa, que<br />

hace algo o va alguna parte o ve alguna cosa la<br />

primera vez.<br />

Yaxanaki juchachasña. Pecar o fornicar la primera<br />

vez, sin haber hecho tal cosa otra vez antes.<br />

Yaxanaña. Hacer cualquiera cosa la primera vez. +<br />

K'usa uma jichaki yaxanaña: ésta es la primera vez<br />

que bebo chicha. + Kawalluna sara jichaki<br />

yaxanaña: esta es la primera vez que ando, camino<br />

o acabado.<br />

Yaxanäña. Hacer que uno comience a hacer lo que<br />

nunca habla hecho. + Tant'a manq'a vel manq'aña<br />

jumaki yaxaniyt'a: tú has sido la causa o has hecho<br />

que yo comenzase a comer pan, que no lo ha<br />

comerlo. Jumaki Dios jampatiña yaxaniyt'a: tú me<br />

has hecho comenzar a ser devoto o a servir a Dios.<br />

Yaja. Cosa dura: dícese de las piedras, tierra, madera,<br />

&c.<br />

Yaja jaqi. Hombre duro implacable, mal<br />

acondicionado.<br />

Yaja amaru, ch'ullqi sinti. Son sinónimos y<br />

significan duro, fuerte.<br />

Yaja vel sinti vel junt'u. Fuertemente, recio.<br />

Yaxa vel tukari. Flaco, de pocas fuerzas.<br />

Yampaña vel yampasña. Aprestar para alguna cosa.<br />

Yampanaqaña. Andar aprestando, aliñando, &c.<br />

Yampathapiña. Juntar las cosas que están por ahí.<br />

Yampani vel wallpani. Él que tiene a su cargo el<br />

aparejar para algo.<br />

Yamparusña. Aderezarse, vestirse galano.<br />

Yamparu. Vestido de las fiestas galano.<br />

Yampaqasña. Aliñar la ida.<br />

Yampaqaña. Despachar a uno con el avio necesario.<br />

Yamparpäña. Despachar acompañándole, hasta<br />

ponerse en camino.<br />

Yampatataña. Desenvolver las mercaderías y cosas<br />

semejantes tendiéndolas.<br />

Yamparu puriña. Estar muy ocupado en aparejar o<br />

aliñar para algo.<br />

Yampankaña. Estar ocupado en aparejar.<br />

Yampa. Con razón, justamente, bien.<br />

Yampawa mutuna. Con razón fue castigado,<br />

huélgome de ello.<br />

Yampawa purixi. Ha vuelto , huélgome de ello.<br />

Yampanaki vel jalla jalla. Idem.<br />

Yana. Negro, sucio, manchado. Dícese del vestido y<br />

otras cosas.<br />

Yanaxtara. Muy sucio, negro, tiznado.<br />

Yanachaña. Poner negro el vestido, mancharle,<br />

tiznarle.


518 Ludovico Bertonio<br />

Yanachasiña. Ponerse negro, tiznarse, mancharse.<br />

Yana. Criado, hombre que sirve. Supari: mujer que<br />

sirve.<br />

Yanaxaña. Entrar a servir o hacerse criado de alguno.<br />

Yanachasiña. Tomar por criado. Suparichasiña: tomar<br />

por criada.<br />

Yanani yatita. Uno que solía tener criados y estaba<br />

hecho a ser servido.<br />

Yanani. Dos cosas compañeras como dos zapatos, dos<br />

guantes.<br />

Yanani aru. Vocablos sinónimos.<br />

Yanani yanani arusiña. Hablar con elocuencia y<br />

abundancia de palabras.<br />

Yanqha. Nombre, adjetivo y adverbio. Malo y mal.<br />

Yanqhachaña. Hacer mal, dañar a otro.<br />

Yanqhachxaña. Vengarse.<br />

Yanqhaptaña. Empeorar el enfermo.<br />

Yanqhaptaña. Idem.<br />

Yanqhaxaña. 3 -xi. Idem.<br />

Yanqhachaña. Idem.<br />

Yanqhachäña. Permitir que uno haga mal a otro. Jani<br />

khitirusa yanqhachämamati: no permiteré que<br />

hagas mal a nadie. Jani kitinsa yanqhachämamati:<br />

no permiteré que nadie te haga mal.<br />

Yanqhana. Interjección o adverbio. Usase cuando uno<br />

se determina de hacer una cosa dificultosa o algo<br />

dañosa por excusar lo que tiene por mayor daño. +<br />

Yanqhana aka markatha sarxaja: quiero irme de<br />

este pueblo que es lo que tengo por mejor. +<br />

Jaynujana akajama jaychata yanqhana jaychjasija:<br />

pues mi marido tan mal me trata quiero ahorcarme,<br />

que me está mejor. Son palabras de mujer<br />

desesperada.<br />

Yanapña vel yanapaña. Ayudar, favorecer a otro.<br />

Yanapaña. Ayudarse. "Ad invicem".<br />

Yanaparpäña. Ayudar a alguno dándole recaudo,<br />

alcanzándole o dándole a la mano las cosas que<br />

pide y también ayudar a llevar algo hasta ponerle<br />

en el camino<br />

Yanaparapiña. Ayudar a uno por amor de otro.<br />

Yanapantaña. Ayudar cuando hay alguna prisa para<br />

acabar.<br />

Yanapamä. Destituido de todos.<br />

Yanapiri. Favorecedor, valedor.<br />

Yanaña. Activo. Hacer algo en alguna cosa para<br />

probar lo que es o lo que puede hacerse.<br />

Yanata. Participio. Cosa probada intentada ya. +<br />

Yanata yapu: tierra probada ya, que se sabe lo que<br />

es buena o mala. Jani yanata quqa: monte arcabuco<br />

que nunca ha sido cortado. Jani yanata marmi:<br />

mujer que nunca ha sido requerida de nadie, ni para<br />

casarse ni para amancebarse.<br />

Yanat'aña. Probar. Es casi lo mismo que su verbo<br />

simple, sino que dice brevedad en probar o intentar<br />

algo.<br />

Yanasña. Trabajar en compañía de otros en hacer casa<br />

o chácara o cosas semejantes.<br />

Yanasiri. Él que acude de buena gana a los trabajos<br />

comunes.<br />

Yanjräsña. Hacer que trabaje o se gaste una cosa para<br />

ahorrar o guardar otra. + Aka machaqa isi mirq'i<br />

isina yanjaräsima: ahorra el vestido nuevo, con<br />

vestirse el viejo.<br />

Yanjräña. Ayudar tomando parte del trabajo de otro o<br />

todo. + Simón Cireneo awkisa kurusa apkirina<br />

yanjräna: Simón Cireneo ayudó a llevar la cruz a<br />

nuestro Señor.<br />

Yapu qhulli, qillqa, manq'a, &c. yanjräña. Ayudar a<br />

arar, a escribir, a comer, dejando de arar, escribir y<br />

comer la persona ayudada.<br />

Yanjräsiña vel yanjräña. Todo aquello que nos<br />

ahorra de trabajo.<br />

Yanjräsiña yanaja. Criado que me ahorra de trabajo,<br />

que hace o trabaja lo que yo había de hacer.<br />

Yanjräsiña kawalluja. Caballo de remuda, cuando sé<br />

me cansa otro.<br />

Yanjräsiña isi. Vestido para ponerse en lugar de otro o<br />

para guardar el otro.<br />

Yanjriyirini. Él que tiene quien le quite de trabajo. +<br />

Jani yanjriyirini iyanjriyiriwisa: el que no tiene<br />

ayudante o cosa con qué remudar para descanso de<br />

otras.<br />

Yanjraraña. Descansar del trabajo cuando hay otro<br />

que se encargue de él en su lugar.<br />

Yanjraraña, ñañaptaña, k'umaraptaña. Convalecer<br />

de la enfermedad.<br />

Yapaña vel apaqaña. Dar más sobre lo que había<br />

dado.<br />

Yapaxataña vel yapaqxataña. Idem. Más propio:<br />

añadir encima, aunque son vocablos del Cuzco.<br />

Yapa. Añadidura. Apaqa. Idem.<br />

Yaphiña. Atar algo.<br />

Yaphiqaña. Atar a uno dejando otros, como se atase<br />

los cabritos dejando ir las madres.<br />

Yaphikataña. Atar arrimado. + Qala tikiraru<br />

yaphikataña: atar a la columna o pilar.<br />

Yaphijaña. Lo mismo que yaphiña.<br />

Yaphintaña. Atar el vientre para abrigarse.<br />

Yaphikipaña. Atar dando muchas vueltas a la soga.<br />

Yaphiña. Cualquiera cosa que sirve de atar.<br />

Yaphijasiña vel pichhujasiña. Liga gamba y<br />

cualquiera cosa que sirve de atar.


Vocabulario de la Lengua Aymara 519<br />

Yapu. Tierra arada o que se suele arar.<br />

Yapuchaña vel yapuchasña. Beneficiar la tierra o<br />

chácara, arándola, &c.<br />

Yapucharapiña. Beneficiarla para otro.<br />

Yapu. Legua del Inca; que tiene por una y media de<br />

las de España. Aka Suli markata, Pumat'aru pä<br />

yapuwa: de este pueblo de Juli a Pomata hay dos<br />

leguas.<br />

Yakiña. Estirar un pellejo o soga o cosas semejantes<br />

para que sean más largas.<br />

Yakisña vel jiskasña. Estirarse de suyo, dar de sí estas<br />

cosas.<br />

Yakiwaqtaña vel jiskawaqtaña. Idem: dar de sí.<br />

Yakixataña. Estirar algo poniéndolo sobre alguna<br />

cosa.<br />

Yakimukuña, yakiqaña, muchaqaña. Dar mucho de<br />

sí.<br />

Yakithapiña. Revolver hilo o soga en algo<br />

fuertemente para que no destuerza.<br />

Yaraqaqa vel juykuñuktu. Un pájaro que también<br />

llaman pito de pico largo y muy bocinglero y que<br />

hace su nido horadando la pared con su pico.<br />

Yari. Es un adverbio o conjunción de que usan mucho<br />

"a minori ad maius" cuyos ejemplos están en las<br />

frases.<br />

Yaruthapiña vel jarqathapiña. Mezclar.<br />

Yaruntasña, jarqantasña, minuntasña,<br />

ch'axruntasña. Mezclarse.<br />

Yarunttaña, jarqanttaña, minuranttaña<br />

ch'axruranttaña. Idem.<br />

Yarutataña, jarqatataña, minutataña vel<br />

chaxrutataña. Extenderse, esparcirse las cosas<br />

mezcladas, como manadas de animales, &c.<br />

Yarutusnuña. Soltarse un caballo u otro animal que<br />

estaba atado.<br />

Yaruntaña, jarqantaña, chhaxruntaña, minuntaña.<br />

Mezclar entremetiendo unas cosas diversas con<br />

otras.<br />

Yasqha. Idem: ch'ari. Un hombre viejo de 100 años o<br />

más, a las mujeres dicen mamanaka vel apachi.<br />

Yasqaptaña, ch'ariptaña, achachiptaña.<br />

Envejecerse, ser hombre anciano ya.<br />

Yatiña, unanchaña, tuqinchaña jamurpäña. Saber<br />

entender.<br />

Yatawi vel yatichawi. La escuela donde se aprende o<br />

enseña.<br />

Yatichaña. Enseñar.<br />

Yatirpäña vel ullirpäña. Hacer lo que otro hace,<br />

imitar a otro. + Jani jilamaru yatirpämti: no imites<br />

ni sigas las pisadas de tu hermano.<br />

Yatiqaña vel yatixäña. Remedar a otro, imitarle en<br />

bien y en mal. Awkimana yatiqama vel yatixäma.:<br />

imita, remeda a tu padre o aprende de tu padre.<br />

Yatixataña. Estudiar una cosa volviendo muchas<br />

veces sobre ella.<br />

Yatikipaña. Idem: estudiar.<br />

Yatikiptaña vel yatirpäña. Entender dos en una<br />

misma cosa o vivir de la propia manera. + Pedrowa<br />

Lorenzompi qillqa vel aru vel luntataña, &c.<br />

Yatikipti: Pedro aprende juntamente con Lorenzo a<br />

escribir, a hablar, a hurtar, &c. o el uno sigue los<br />

pasos del otro en estas cosas.<br />

Yatirukiptaña. Estar todo metido con el pensamiento<br />

en aprender, sin acordarse o cuidar de cosa.<br />

Yatikipa yatiruruña. Darse prisa en aprender,<br />

repasando muchas veces la lección.<br />

Yatit'aña. Estudiar un poquito.<br />

Yatithapiña. Comprender, saber las cosas que son<br />

menester para hacer algo, como una casa, &c.<br />

Pensarlas bien o muchos juntos mirar y pensar lo<br />

que es menester.<br />

Yatisña. Acostumbrarse a alguna cosa o andar siempre<br />

con alguna persona, ser su camarada. + Aka utana<br />

vel utaru yatisi: está aquerenciado en esta casa. +<br />

Luntatanakaru yatisi; siempre anda con ladrones<br />

vel yatixaski.<br />

Yatita. Participio. Acostumbrado a alguna cosa. +<br />

Luntataru yatita: acostumbrado a hurtar. + K'ari vel<br />

pallqu yatita: acostumbrado a mentir.<br />

Yatisña vel wakisña. Significa poder hacer alguna<br />

cosa. Vide supra: verbo wakisña; donde tratamos<br />

muy largamente acerca de este verbo.<br />

Yatäña vel waqäña. Hacer o aderezar o componer<br />

alguna cosa y criar, que es propio de Dios. + Dios<br />

yatiyistu vel sunt'iyistu: Dios nos ha criado, nos ha<br />

hecho nacer.<br />

Yatäsña. Armarse, componerse, aderezarse, &c.<br />

Yätäña. Aderezar, guisar la comida echándole el<br />

aderezo que es menester.<br />

Yatikataña vel yatijaskaña. Andar siempre al lado de<br />

alguno.<br />

Yatinuqaña. Estar aquerenciado en alguna parte de<br />

asiento.<br />

Yatiranaña vel yatikataña. Estar siempre a vista de<br />

alguno o en guarda.<br />

Yawri. Cobre. Y según las diferencias tiene otros<br />

adictos + isayawri: cobre muy duro o bronce. +<br />

Wila yawri vel laq'a yawri: cobre colorado o ramo.<br />

+ Castilla yawri: significa el hierro.<br />

Yawri qhawa. Cota o arnes de cobre o hierro.<br />

Yawri aputiri vel achutiri vel achuthapiri qala.<br />

Piedra imán.


520 Ludovico Bertonio<br />

Yawripara. Desvergonzado, atrevido, desenvuelto,<br />

uno que no acata a nadie.<br />

Yawri warawara. Cualquiera estrella encendida y<br />

colorada.<br />

Yawri wiri. Barreta de bronce o de cobre. A la de<br />

hierro llaman barreta.<br />

Yawri tanka vel yawri umachuqu. Casco de hierro o<br />

cobre.<br />

Yawritha ulltaña. Mirar de lado como uno que está<br />

enojado, aunque primero ponen, kisutha yawritha<br />

ulltaña, kisu es otra especie de cobre, que servía a<br />

los indios como a nosotros el acero, para que<br />

mezclado con otro sea más fuerte.<br />

Yawrinchaña vel kisunchaña. Guarnecer de cobre o<br />

acerar alguna cosa, calzarla con acero.<br />

Yawri ch'unch'u. Cabezudo vel jani juxsatatiri jaqi.<br />

Yawrirpäña vel tilarpäña. Tender las papas para<br />

chuno o ladrillos y adobes cuando los van haciendo<br />

o desterronar toda una chácara.<br />

Yawrinuqaña. Idem.<br />

Yawrintaña vel satantaña. Sembrar papas o maíz y<br />

echar muchas piedras en el cimiento o cosa<br />

semejante. + Aka markaru vel süru wiraxuchanaka<br />

yawrintatawa: los españoles están sembrados o<br />

esparcidos por todo el pueblo o provincia.<br />

Yawa. Una lanza o partesana sin hierro, en cuyo lugar<br />

ponían plumajes o flores que llaman yawa. + Yawa<br />

chuki: esta manera de lanza o parte sana de flores.<br />

Yawa muchulli waytat'asña. Ponerse plumaje de flor<br />

y plumas pequeñitas, de ellas amarillas, de ellas<br />

azules y de ellas coloradas, que llaman much'ulli.<br />

Yawiña. Segar trigo o ichu y cortar el cabello o<br />

trasquilar.<br />

Yawiqaña. Cortar o trasquilar un poco del cabello o<br />

lana de los cameros.<br />

Yawiraña. Cortarlo todo o trasquilarlo, sin quedar<br />

cosa.<br />

Yawirpäña, khiturpäña. Trasquilarlo todo. Aunque<br />

khiturpaña es como a navaja.<br />

Yawikipaña. Cortar alderredor.<br />

Yawirka. Una especie de víboras muy grandes y<br />

negras.<br />

Yawirka. Es también el látigo o correa con que atan el<br />

arado indio o el liwkana.<br />

Yawirka Jaqi. Amulatado y consumido, de pocas<br />

fuerzas.<br />

Yawirka janchini vel jani thäjasiri janchini. Uno<br />

que resiste mucho, que no siente el frío ni el calor,<br />

morocho. + Janchi yawirka: uno que tiene un dedo<br />

de suciedad en el cuerpo que nunca se lava.<br />

Yi!. Interjección para acometer y vencer los enemigos<br />

y para levantar muchos una cosa pesada.<br />

Yiwaña. Llevar mechones o hachones de ichu<br />

incendido o cosa semejante que echa grande llama;<br />

y hachas de cera o sirios aunque es más propio para<br />

ichu encendido. Este verbo también admite todas<br />

las partículas del verbo apaña.<br />

Yiwakataña. Pegar fuego allegando ichu encendido u<br />

otra cosa.<br />

Yuwani. Todos los parientes y deudos de la mujer se<br />

llaman yuwani, respecto del marido; pero<br />

particularmente el suegro y la suegra; y de éste el<br />

padre y la madre de la mujer. + Marmi yuwani:<br />

todas las mujeres parientes de la mujer casada, a<br />

todas las cuales llama el marido yuwani.<br />

Yuqa. Hijo varón. Phucha: hija.<br />

Yuqa. Algunas veces es lo mismo que allu, "pudenda<br />

virilia", aunque no lo usan para esto, sino cuando<br />

crezcan entre sí o cuando se dicen afrentas por<br />

enojo y entonces dicen yuqa vel allu manq'ama.<br />

Yuqani. Él que tiene hijo.<br />

Yuqanija, juskurija vel qamirija. Son términos que<br />

usaban para adorar sus ídolos, Padre Creador, &c.<br />

+ Admite también los otros posesivos, -ma, -pa,<br />

-sa.<br />

Yuqachaña. Parir hijo o hija. + Wawachaña. Idem. Y<br />

dicese de todas las hembras de los animales,<br />

pájaros y peces que sacan huevos.<br />

Yuqachäña. Idem: wawachäña. Hacer parir a la mujer<br />

siendo causa de su parto. Y también significa<br />

partear, ayudar a la mujer de parto.<br />

Yuqachiyiri vel wawachiyiri. La partera.<br />

Yuqachaja saña. Estar de parto.<br />

Yuqch'a. Nuera. No solamente respecto del suegro o<br />

suegra, sino también respecto de todos los<br />

parientes del marido, los cuales llaman yuqch'a, a<br />

la mujer de su pariente; aunque los hermanos del<br />

marido la llaman también marmija.<br />

Yuqakiptäña. Reconocer por hijo o prohijar, adoptar<br />

o tomar por hijo a alguno. Entre el yuqa y -kipta<br />

debe interponerse los posesivos -ja, -ma, -pa, -sa.<br />

Yuqajakiptäña yuqamakiptäta, &c. es poco usado.<br />

Yuqalla. Muchacho de edad hasta doce o catorce<br />

años.<br />

Yunka yunka. Una frutilla negra como aceituna.<br />

Yuka vel chuwa. Escudilla.<br />

Yunka, jiri, t'aqi, mich'a. Escaso, mezquino.<br />

Yupaña vel yiwaña. Llevar ichu encendido. Vide:<br />

yiwaña, donde se trata algo más de la significación<br />

de este verbo.<br />

Yuputaña vel yiputaña. Levantar mechones de ichu<br />

encendido o hachas de cera encendidas para


Vocabulario de la Lengua Aymara 521<br />

alumbrar. + Aru yuputaña vel yiputaña: alegar en<br />

pro o en contra de alguno, en negocio de pleitos. +<br />

Jiskutarapiña vel yiputarapiña. Idem.<br />

Yupa vel Jakhu. Nombres aditivos. Cosa de estima,<br />

aroma. Jani yupati jani jakhuti: no es de estima, no<br />

vale nada lo que dices.<br />

Yupaychaña vel jakhuña. Estimar, preciar, honrar.<br />

Yunka vel qhiwra. Andes o tierra caliente o templada.<br />

+ Manqha yunka: la tierra o valles calientes que<br />

están llegados al norte. + alä yunka: los valles<br />

calientes hacia al sur, respecto de esta tierra fría de<br />

los Lupacas y Pacases.<br />

Yunka vel sumu marmi. Mujer infecunda, estéril o<br />

que no tiene hijos por habérsele muerto todos.<br />

Yurama. Vida: sä amka.<br />

Yuru, phutunqu, phujru. Cosa honda.<br />

Yuru chuwa. Escudilla honda.<br />

Yuru uraqi. Tierra honda o cavada, como la que tiene<br />

hoyadas, &c.<br />

Yuruchaña vel phutunquchaña vel phujruchaña.<br />

Ahondar la tierra.<br />

Yuriña. Nacer.<br />

Yurita, yuriwi vel yurawi. El nacimiento o natividad.<br />

Jesucristona yurawipatha akaru, jachu<br />

chuxtapatakani tunkapani maraniwa: desde el<br />

nacimiento de Jesucristo acá son mil seiscientos y<br />

doce anos.<br />

Yuriri chuyma. La inclinación que uno tiene natural a<br />

cualquiera cosa buena o mala que sea.<br />

Yü. La yema del huevo y cualquiera cosa que se le<br />

parece en el color.<br />

Yü jupa. Quinua que tira a amarilla.<br />

Yü laq'a. Tierra amarilla.<br />

Yükiptaña. Pararse de color amarillo, como la yema.<br />

Yuwachaña vel japuchaña. Pegar fuego al ichu o<br />

hierbas con algún mechón de ichu, &c.<br />

Yuwakataña vel japuchkataña. Idem.<br />

Yuwaraña, q'asparaña, nakharäña. Chamuscar.<br />

Yüña vel yiwuña. Menearse la criatura en el vientre<br />

de su madre antes de nacer, que es señal que está<br />

cercana al parto. Vide: verbo wäña, donde se<br />

hallarán muchos sinónimos.


522 Ludovico Bertonio<br />

LAUS DEO<br />

Gracias a Nuestro Señor que, por su misericordia, nos ha dejado llegar al fin de la segunda parte de este nuestro<br />

vocabulario. Quedaba la tercera, que contiene el arte abreviado y la sílaba de varias frases de la lengua Aymara;<br />

pero para que sea más manual y portátil, así el vocabulario como las frases, tuvimos por mejor dividirlas e<br />

imprimirlas en menor forma. Algunos vocablos que se han olvidado o pasado por alto a tiempo de imprimir, se<br />

pondrán juntamente con las frases en algunas hojas de por sí o después de las erratas de esta segunda parte. Y<br />

porque los indios de diversas provincias usan de algunos vocablos que no son generales a toda la nación,<br />

procuremos poner un breve índice aparte, donde se hallen particularmente los que son propios de los indios<br />

Charcas o del distrito de Chuquisaca, porque deseamos que este nuestro trabajo sea provechoso a todos y relevar<br />

de él a los estudiosos de esta lengua. Lo que resta ahora es advertir algunas cosas que no dejarán de ser de alguna<br />

utilidad y provecho.<br />

La primera es que, quien estudia este vocabulario no se ha de contentar con sólo la interpretación del vocablo<br />

que aquí ponemos, sino advertir mucho a los indios cuando hablan, observando con curiosidad cómo aplican<br />

estos vocablos; porque sin falta se hallará que sirven para muchas más cosas de las que aquí ponemos.<br />

La segunda es, que desde los vocablos que comienzan por 8 hasta el fin de esta segunda parte, ordinariamente<br />

los que habían de acabarse en -siña, como sisjasiña, se acaban en -sña, sincopando los tales verbos como los<br />

indios usan, aunque no habrá dificultad en conjugarlos sabiendo lo que dijimos al principio de ambas partes<br />

de este vocabulario.<br />

La tercera y última es, que si alguno muy cursado en esta lengua no entendiere algunos vocablos de los que aquí<br />

ponemos, ruégole yo que no lo repruebe luego; porque es cierto y muy averiguado, que unos usan de un<br />

vocablo de que no usan otros, no sólo en diversas provincias, sino en un mismo pueblo, como en este de Juli<br />

donde los Janansayas se diferencian en algo de Aransayas y Jayankas y los Chinchaysuyos aquí nacidos<br />

hablaban diferentemente de las otras tres parcialidades nombradas. De una cosa puede certificarse el curioso<br />

lector, que ningún vocablo de cuantos de estos nuestros libros hallare he sacado de mi propia cabeza, sino que<br />

los he oído de los indios y examinado con ellos; y muchas veces he visto que el vocablo que no entiende otro,<br />

como este vocablo qächilla, sobre que se dudaba, no había venido a noticia de los Janansayas y<br />

preguntándole a un Jayanka de este mismo pueblo dijo que significa dadivoso, de la propia manera que yo<br />

había puesto en lo que estaba ya impreso; y lo mismo acontece en otros muchos vocablos y no por esto fuera<br />

acertado dejarlos de poner porque no los entienden todos, pues el vocabulario es general y no puede dañar sí<br />

contiene en sí algunos vocablos de provincias particulares; y sí a veces no los acierta nadie, es porque<br />

preguntados de improviso no se acuerdan a qué puede tirar; pero poniéndolos por camino y dándoles la<br />

pronunciación que pide confiesanlo que aquello quiere decir y dan buena razón de ello; aunque concedo que<br />

es mejor y más acertado hablar siempre por el modo y vocablos más claros y usados, dando de mano a los<br />

que no son tales donde uno enseña o predica.<br />

Fin de la Segunda Parte de este nuestro vocabulario, a gloria y honra de nuestro Señor Jesucristo y de su<br />

Santísima Madre siempre Virgen y siempre inmaculada María Señora nuestra.<br />

(...)<br />

Impreso en la Casa de la Compañía de Jesús del pueblo de Juli, que está en la provincia de Chucuito, en la<br />

imprenta de Francisco del Canto.<br />

AÑO M. DC. XII.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!