2. Xente ao lonxe é unha das grandes novelas corais da
literatura galega. Un espectacular mosaico de voces e
de historias na cidade mítica de Auria.
Unha novela na que o autor recrea situacións que
reflicten os grandes cambios sociais que anuncian a
Galicia de finais do século XIX. A aparición desta novela
(1972), ambiciosa obra de madurez, coroaba a
traxectoria dun dos máis grandes narradores do noso
tempo.
Froito dun excepcional alento anovador, Xente ao lonxe
ensambla un amplo abano de tipos humanos e
historias sabiamente entrecruzadas e relatadas con
eficaz técnica expresionista. Blanco Amor realizou
nesta novela un ambicioso experimento literario no que
3. se combinan 170 personaxes cunha concepción
cinematográfica do relato, que vai acoutando
progresivamente o seu campo de visión desde a
panóramica social ao primeiro plano individual.
Alegato en favor dos desherdados, Xente ao lonxe é
unha novela total na que se reconstrúe un universo e
un tempo.
5. Título original: Xente ao lonxe
Eduardo Blanco Amor, 1972
Ilustraciones: Díaz Pardo
Diseño de portada: Díaz Pardo
Editor digital: ebookofilo
ePub base r1.0
6. Nota do editor dixital
Este libro dixital foi
feito a partires dun
exemplar da primeira
edición de Xente ao lonxe,
tratando de manter a
máxima fidelidade co texto
orixinal. Si en algo non saiu
así, a culta e por suposto de
Titivillus.
ebookofilo
7. ADVERTENCIA
Debido a causas que se
dan por supostas, sae esta
noveliña non pouco
esfolada, senón na súa
estrutura, nalgúns dos seus
matices espresivos. Isto,
non sería perda demasiado
magoante si só ficase en
podar rebarbas ou
“desmesuras” do lingoaxe.
Pro non se trata deso. Os
factores de matiz nesta
8. prosa non son
“estilizacións”
dispensábeles, polo mesmo
que non son antoxos
retóricos. Tal como se di no
Prólogo, o que estivo máis
presente na conceución e
feitío dista novela foi
principalmente o ser un
“exercicio de lingoaxe”. Eis
o seu único compromiso:
unha cata e cala, unha
pregunta sober da nosa
língoa viva e as súas
capacidades pra escribir
nela dende o noso tempo e,
9. no meu caso persoal, dun
certo xeito. O perigo das
interferencias consiste en
entrar con criterios
estraliterarios na súa
trabazón, nos carecterísticos
contrapeados da súa
“prosodia”. Ao suprimir
vocablos sin ter en conta
iste procurado equilibrio,
hai ritmos que se
desgobernan no corpo
“unitario y elástico de la
frase” (Ortega); coloraturas
que desafinan; releves que
non casan: cóutase o
10. natural manantío das
cadencias morfolóxicas, e as
sustitucións do rexeitado
prantean problemas na
nova acomodación dos
párrafos e aínda no
entramado das frases.
Trátase dunha prosa moi
cuidada de matices
precisamente pra que
resulte moi directa e
sinxela, como socede en “A
esmorga”. “Que non che se
vexan os artificios”,
aconsellaba —¡qué
finamente!— Aristóteles, o
11. que supón a esistencia e
máis o uso diles. A fin de
contas, artificio, é facer con
arte.
De todos xeitos, pudo ser
pior… Imos ver agora si
despóis de tanto tira a
afroxa ven a resultar aquelo
de Gracián: “Gimen los
montes de parto y alumbran
un mísero ratón”. ¡Deus o
faga millor…!
Vigo, febreiro 1972
12. PRÓLOGO ÚTIL
“… e reintegróu aos
artistas á xeira
cotián de nación.”
Mology-Nagy.—Sóber Gropius
Na intención do autor, esta
obra anceia ser principalmente,
anque non únicamente, unha
novela; aínda máis: unha novela
realista. Pretende ouxetivar, ao
traveso de procedimentos non sei
13. si válidos pro sumamente
conscentes, vivencias certas e
tamén pantasías máis ou menos
comprobábeles, nas que a mixta
realidade se reelaboura dun xeito
privativo e trata de se espresar
nun estilo persoal acorde a tales
premisas. O que queda dito, e o
que ha de seguir, non ten
sinificado de autocrítica sinón de
descrición.
No presente relato, entre a
aparente ouxetividade dos sucesos
narrados e a súa “realidade”
fomentada literariamente, non hai
14. radicales difrencias. Isto non é
nada novo, nin xiquera nada
literario. Calquera que se poña a
pescudar no xa “bailado” da súa
vida, atoparáse con que o pasado e
a súa prolongación ou penetración
no soñado, compoñen un tecido
indiscriminábel no que as
esperencias e as figuracións valen
por igual no total resultado
subxetivo do esistir; e si é escritor
de novelas ou de poemas, na súa
proieción conxunta no cerne da
obra e ás veces na forma.
A ista conceución, ou intención,
literaria engádese, no caso
15. presente, un aspecto misional (ou
maniático, dito dun xeito menos
agresivo) no que o autor se declara
incurso con outros da súa
xeneración e de outras
denanteriores. Trátase dun certo
e m pe ñ o patriótico-social, aínda
esixíbel á tarefa literaria galega
no tempo en que esto se escribe, e
de modo moi especial á prosa de
invención[1].
Xa que aínda as percisamos,
non lle teñamos medo ás verbas
altisoantes e revellidas,
“patriotismo” por exemplo; sempre
haberá modo (a modestia e a
16. honradez da intención) de sentilas
ao día, de limpalas de chatas
topiqueiras ou dos usos desviados
con que moitos as lixan i
envilecen.
Niste senso, e xa non só do qué
sinón tamén do cómo, esta
noveliña pretende ser do xeito
máis espreso e, agora sí,
PRINCIPALMENTE, un exercicio de
lingoaxe; unha nova (no senso de
reiterada) e manifesta presión,
coasi unha violencia, exercida
encol da nosa língoa posta eiquí
unha vez máis a responder ás
17. esixencias dapouco encetadas,
aínda con todo o que se leva feito,
das súas posibilidades no mester
narrativo entre as língoas
modernas, a carón das cales a nosa
figura entre as máis noviñas e
inespertas, ao revés da nosa língoa
lírica que pode pasar por nai e
mestra dalgunha delas e por ceda
e valiosa testemuña das falas
“artísticas” do home de Oucidente;
quere ser, digo, exercicio, ou
exercitación; unha cata e cala in
vivo, non na teoría literaria, das
posibilidades da nosa língoa, da
que é cardinalmente nosa: ou sexa
18. o galego común na súa nova
angueira, ou na súa precurada
potencialidade de espresión.
Trátase de que cumpra ista
función do seu tempo,
emprincipando por rescatala do
seudo enxebrismo, do folklorismo
limitante, e do pesado costumismo,
que con tan deplorábel teimosía se
veñen confundindo e proclamando
coma únicas presencias vitáis da
fala popular e de toda a súa
perspeitiva concebíbel.
Falo diste cometido moi
conscente, repito, do presente
libro, porque sería un erro óptico
19. tasalo polo que non é, a saber:
unha irrupción na temporalidade
dos modos, liñas, escolas,
tendencias ou denominacións da
“vida literaria”, vixentes, ou xa
resoantes, no intre en que se
escribíu.
As especiáis condicións en que
terá que desenrolarse a prosa
narrativa galega respecto á fala
real, aínda por un tempo
indeterminábel requírenos aos que
asumimos ista fermosa e
traballosa tarefa polo pronto, un
par de ademisións a priori.
Primeira: Situarnos na nosa
20. realidade cultural e social
denantes que encacifarnos,
cómoda e falsamente, en
calisquera adoución ou apropiación
de “escola”, valeira de axeitada
aplicabilidade: ou seña dunha
ado uc ió n oportunista sin ser
oportuna. Segunda: Sentirnos
ceibes dos acenos dos mimetismos
estilísticos, das “estéticas”, das
torsións e desfiguracións que
poidan tentarnos pra,
inxelemente, amosar hacia afora
que aínda traballando en galego
somos escritores “in”, que ficamos
“á la page” das máis arriscadas
21. esperencias literarias: actitudes ás
que, naturalmente, teñen libre
paso os adoitos —si é que os hai
entre nós— aos doces e limitantes
narcisismos, os afeizoados aos
“xogos de sociedade” que asignan
ista función lúdica ás letras e as
artes, esquecendo, ou non sabendo,
que dende os Precursores, fai un
longo século as nosas letras,
principalmente, síguennos sendo
aínda, “letras patrias” nun senso
exemprarizador e tamén polémico;
ou seña obrigas inherentes á
realidade —e a realización— da
nosa esencia e da nosa esistencia
22. de pobo. Trátase, como se ve, dun
engagement bastante máis
obrigante que a nosa adhesión
como escritores galegos a
calisquera escola mostrenca ou
abstractamente “universal”.
Polo de hoxe, penso eu, todos
cantos tratamentos queiramos
tentar na narración galega han de
aterse ao uso máis sostido e
disciplinado dunha língoa escrita
pra a xente; dunha conceución, ou
“misión”, directa do seu manexo
artesanal, modesto e noustante
ateigado dun valor histórico e dun
23. istinto social que, por engádega,
pódenos levar aos máis
solprendentes conquerimentos
espresivos (polo mesmo que temos
coásique todo sin facer) derivados
do exercicio afiunzado dista língoa
escrita destinada a ser entendida,
apetecida, reconecida como “súa”
polos seus falantes pra que
deveñan con naturalidade seus
lectores, e incruso, na súa
progresiva e natural proproción,
seus traballadores.
Trátase, en suma, de non cair
na falsa seguridade de
considerarnos usufructuarios dun
24. idioma “maduro”, resultante
dunha evolución culta, sinón
operarios amorosos e dubidosos
nos traballos dunha língoa que
estamos a conformar pra mesteres
que denantes non tivo ou tivo
relativamente. Outra aititude, xa
o teño dito moito, sería tanto coma
estar producindo literatura
minoritaria, e aínda solitaria,
nunha sorte de koiné, sin xiquera
contar cos alicerces e istrumentos
léxicos en que se asentan,
xustificándose, as formas “koinés”
respecto á ceda maturidade de
algunhas língoas cuios
25. convencionalismos prodúcense
axeitadamente nun tempo doado e
por moi espresas necesidades
culturáis do seu devir.
Quen isto tan denodadamente
escribe e propon eiquí, posuidor da
mínima información teórica e
realizador (ao seu infimo pro
característico nivel) de formas de
vida persoáis en ocasión e logar
que lle consisten sentírese home
do seu tempo, considérase na
obriga de avisar, de pregar, de
insistir diante os seus camaradas
menos “vividos”, que non
26. encamiñen seu mester (ou que non
o encamiñen escrusivamente) a
inscribirse nas audacias, que
moitas vegadas non son máis que
andacios, dun “noso tempo” que
culturalmente non é o noso tempo
galego; quero decir noso de eiquí e
de agora, cos requerimentos
esixibles a toda cotidianeidade
fecunda que non trabuca a súa
realidade coas espectroloxías
propostas pola actualidade. Dos
fornecementos que ísta nos ofreza,
craro está que podemos escoller
instrumentalmente todo o que
consideremos de porveito pra o
27. cabal ensamble da súa novidade
na nosa natureza; anque isto da
natureza non ha ser entendido
como un “determinismo” racial
sinón como a determinación dun
seguir sendo, axustando o que
fagamos aos datos xa sabidos (ou,
aínda millor, sentidos) do que
podemos chegar a ser non como
raza sinón como cultura; ou como
matización dun xeito de cultura
máis ampia e cobizosa
sobreentendida na fórmula
adoutada polos mozos galeguistas
de fai cincuenta anos: “Galiza,
célula de universalidade”.
28. Con istas reservas nada hai
que se opoña á adoución do “novo
esprimental”, incruso das
brincadeiras lúdicas que toda
novidade de por eí adiante nos
propoña, con tal de que, ademáis
de novas, sexan necesarias.
Refírome a todo aquelo que poda
enxerirse, como estilo e contido, na
nosa fala viva, ao servicio das
técnicas literarias, como
abastamentos “necesarios” dunha
evolución; mais coidando de non
desviala do seu cerne estructural,
en forma i esprito, nin da segreda
e sempre misteriosa vontade de
29. estilo que a fin de contas temos
que ir pondo ao descoberto non coa
imitanza abortiva senón co cada
vez máis esixibre exercicio de nós
mesmos. Tal como está dito, xa de
vello, en Eduardo Benot;
“Lingoaxe é uso do lingoaxe”. Con
istas precaucións, e con tento,
pacencia, sabencia e unha miga de
boa sorte, si a man ben podemos
facernos cunha prosa e cuns
modáis narrativos capaces de
erguernos a ser seus produtores
continuos e rigurosamente
profesionalizados (quero decir,
ceibes das perigosas franquías que
30. nos acordamos coma tales
“aficionados”) ao servicio dunha
literatura de invención apta pra o
público adequirente, e non so
“patriota”, polo menos ao nivel da
que, despóis de longo meio século,
nos fai hoxe posuidores dunha
firme i esgrevia prosa de ensaio:
Castelao, Risco, Otero Pedrayo,
Johan Viqueira, Cuevillas, E.
Montes, R. Dieste, F. Bouza Brey,
J. Filgueira Valverde, Fernández
del Riego, Carballo Calero,
Fernández de la Vega, García-
Sabell, Ramón Piñeiro, deixando
sin citar á xa honrosa grea dos
31. novísimos, e aos que contribuiron
á evolución da nosa prosa
periodística, entre iles, dun modo
singularísimo, X. Ramón
Fernández Oxea, Ben-Cho-Shey.
O máis “urxente”, pois, sería
que coadxuvásemos a eito na
práctica da fala pra pola en
disposición de servir aos nosos
degaros estéticos, inteleituáis i
emocionáis pro sin caír en
impacentes arroutadas; sin
esquecer que nas língoas de longo
“resultado” cultural, istes froitos
fóronse dando en sucesivos intres
dunha urxencia pousona coma na
32. itinerante estrela goetheana. Non
é doado, nin prudente, nin xiquera
serio, que haxa, poño por caso,
entre nós, quenes, coa millor boa
fe, se refiran á “nova narrativa
galega” como a un fait acompli, a
carón do nouveau roman no seu
país orixinario, cando todo o que
nos queda eiquí disa xeira, non
enche un volume de Butor, ou de
Robbe Grillet nin abunda en
acertos insistentes e tan
“reveladores” como pra autorizar a
entusiasta afirmación, suplindo o
cuantitativo co coalitativo.
Daquela, o que
33. verdaderamente importa (pido
licencia pra machacar un pouco
máis) é que a nosa grande prosa se
nos ofreza como unha conquista
posíbel perante angueiras de longo
comprimento (aparte a sempre
escasa irrupción de xenio, da súa
maravillosa aventura, do seu
escintilante atallo decote tan
problemático e difícil de agoirar)
deica que se nos amose
axeitadamente capaz de invención
narrativa “universal”, xa á outra
veira do vado ruralista que leva
secularmente atravesando;
manifestándose (isto é
34. importantísimo) como resultante
asimilación dunha nova natureza
cultural, superado xa o prazo dos
seus acoplamentos, fixacións
transitorias, préstamos, engádegas
e axustes da confrontación
literaria como tal língoa en
aptitude entre as língoas de hoxe;
xa posta tamén por enriba do
retoricismo convencional da
vontade “difrencial”, e tamén da
persoal caprichosidade que non ten
ren que ver coa orixinalidade, e
que aínda pode ir descontra dela.
Trátase, digo, de acadar as
formas do manexo “cómodo” nos
35. narradores destinadas á ausorción
“natural” nos lectores E pra istes
logros da plenitude temos que
empezar por reconecer que aínda é
pouco o tempo que a nosa prosa
leva en precura de sí mesma, do
seu acomodamento ás sucesivas
funcións que se lle veñen
(intermitentemente, ademáis)
esixindo nunha práctica
estraescolar, infrauniversitaria e
sin rexencia nin acatamento
académicos, pola falla mesma
dunha coherencia académica no
aspecto da autoridade didáctica.
36. Aínda tendo en conta exempros
límites: Castelao no intre
inaugural da nova narrativa; Risco
nunha primeira fixación
intelectual, e Ramón Otero
Pedrayo como culminador
indiscutíbel dunha etapa da nosa
“vontade de estilo”, o certo é que
en obra decantada, continua,
abondosa e moderna (prego ter en
conta, por igoal, todos istes
adxetivos) non atopamos despóis,
até chegar a Cunqueiro (deixemos
agora a ociosa custión da súa
temática) unha manifestación tan
37. importante da presencia
evolucionada da língoa galega
posta a narrar artísticamente á
par de calisquera outra do grupo
román. Todo o que críticamente se
queira engadir a ista afirmación
non será moito máis que atisbos,
fírgoas, ás vegadas esbozos
talentosísimos de perspectivas
posíbeles pra a gran novela, mais
non demostradas na insistencia e
crecimento da obra individual nin
da conxunta; ou sexa máis aló de
perspectivas a confirmar,
promesas a comprir e agoiros
escelentes a se realizar; e tamén,
38. no aspecto negativo e no
“pintoresco”, lonxe das inflations
terminolóxicas, das crasificacións
antoxadizamente xeneracionáis,
dos inxeles agarimos recíprocos,
das galantes anticipations a creto
ou dos goces solitarios e
autovalorativos, propios dun meio
literario sin unha crítica esixente,
aínda que tantas veces se teña
amosado intelixente, que se
propoña e, aínda máis, que se
esixa analizar e tasar con
serenidade, autoridade e libertade.
Xa nos queda lonxe o tempo no
que escribir en galego era un
39. mérito apriorístico e “de por sí”
pra aporlle a alguén talento
literario.
En troques distas impacencias
simpáticas e distas concesións á
veciñanza ademisíbeles, coasi
inevitábeles, cando non son
sistematizacións da arroutada ou
franquías dos compromisos de
grupo, o que hai que enxergar con
olio valente son os nosos
limitantes, pro incitantes, pontos
de partida. Hai que encarar con
afouteza intelixente o que aínda
nos falla por percorrer sortindo
ouxetivamente do que xa temos
40. acadado; do que temos, non do que
“supomos” que temos.
O testemuño catalán, tan
ademirado, tan amado, tan
envexado, garda tan pouca
relación connosco que nin pode
porse por remoto exempro.
Pompeu Fabra, e até os seus
“adversarios” dentro dun mesmo
catalanismo integral e sine qua
non a prol da fixation moderna do
catalán, partían pra a xeira
rehabilitadora dun idioma que
endexamáis deixara de ser “língoa
de necesidade” non só pra
41. “campesiños e navegantes”, senón
pra as moitedumes verbalistas dos
burgos ledos e labourosos… Tiñan,
ademáis, tras de sí a língoa
meditada dos seus doctrinarios,
lexisladores, místicos, filósofos,
xuristas; resoaban nela as
escintilantes narracións dos
cronistas mediterráneos; as
labouras dos conselleiros, dos
historiadores, dos oradores; a
língoa política, falada i escrita,
dunha “nación” posta, durante
séculos, a facer vida nacional e
internacional propia: ou sexa,
unha língoa de cultura en todas as
42. dimensions do vocablo. Tales
circustancias non teñen ren que
ver con iste entranábel, íntimo,
belido, lingoaxe que recibimos
posto en “off” respecto aos grandes
intres testemuñáis da cultura,
como lingoaxe posíbel mais non
consumado. E conste que non me
esquezo das traducións, das
adautacións, das utilizacións:
Crónica Troyana, Miragres de
Santiago, General Estoria,
Corónica de Iria, Libro de Tristán,
Demanda do Santo Grial, Códice
de Cambeadores; obras
monásticas, eruditas,
43. minoritarias, pragmáticas, coasi
decote marxináis ao “lingoaxe de
necesidade” dunha cultura como
creación literaria…
A conmovedora realidade (e
tamén o “misional” mandato) dista
fala nosa, dista esquecida, negada,
martirizada fala nosa, vennos da
súa salvación nos beizos do pobo;
conservada, salvada e non só do
esquezo sinón da persecución; e,
aínda o que é pior, da
autonegación por parte dos
“imbéciles e oscuros” da denuncia
pondaliana; salvada precisamente
nos beizos, e no corazón do pobo
44. “baixo”.
Xa se ten dito moito, pro aínda
fai falla insistir. Durante máis de
cinco séculos o galego foi fala de
labrantíns, mariñeiros, curiáis,
artesáns, i en certo modo lingoaxe
inmediato e pragmático entre os
estamentos[2]. Pro non foi idioma
do señorío vilego e rural no senso
dun istrumento de necesidades
intelectuáis, en razón de que o
estamento non sintíu, máis que
dun xeito aillado, persoal i
“estravagante”, tales necesidades
de protagonismo espritoal das
verdadeiras minorías, e da súa
45. específica aportación ao “social”.
Seu comportamento non foi de
integración sinón de dispersión, de
disipación. A incuria ou renuncia
das que tiñan que ter sido obrigas
da cras dirixente por meios
económicos e tamén por
responsabilidade moral; e a
deserción e incumprimento
prolongados até os nosos días polo
señoritismo cursi das cidades e
vilas, que considera, ademáis,
“ordinario” falar galego, sitúannos
agora aos escritores galegos, e
tamén aos nosos lectores, diante
dista cíclica e honrosa tarefa, e
46. frente tamén ás novas dificultades
que se nos poñen diante: nos anos
pasados, insolentes; e dende fai
pouco, hipócritas.
A lexitimidade da nosa tarefa
respecto ao país galego, á súa fala
e ás súas xentes, estará en
asumila, comenzando en cada
intre por onde haxa que empezar.
Nin xiquera o conocimento pasivo
de tales feitos autorízanos pra
agardar calquera tipo de
mesianismo rectificador, como
algúns esperan, pois nin xiquera
contamos coa presencia
presionante do pobo, que está moi
47. lonxe de acadarse, e menos aínda
despóis distes tempos derradeiros
de non menores e sistemáticas
desfiguracións, esquezos e
maquinacións máis ou menos
choídas.
A enmenda, pois, ten que se
producir, ou ser axudada, meiante
a suscitación de “dialécticas”
políticas que trasladen istes feitos
culturáis do estado pasivo e inerte
do conocimento erudito ao estado
de paixón popular e patriótica;
precisamente patriótica,
rescatando iste vocablo do seu
inerte sinificado escolar e do
48. desgastado énfase retórico. Eis a
presumíbel liña de conduta pra os
traballadores da nosa língoa; un
enderezo posíbel pra a laboura
intelectual; un manifesto sin
firmas.
Pesie a todo o dito, e ao que
aínda ha seguir, desconfío diste
tipo de esplicacións (que, ao frente
dun libro e propostas polo seu
autor poden somellar máis que
acraratorias, esculpatorias),
endebén no noso caso esteñan
xustificadas pola lene presencia
opinante do lector de libros en
49. língoa galega, aínda que o seu
número non dea elementos
suficentes pra sospeitar algún
modo de reación masiva. Ao lector
de língoas “normáis” non lle será
fácil atoparlle xustificación ás
presentes verbas de docente
aparencia, no comenzo dunha obra
literaria de pasatempo. Noustante
e no que toca ao ámbeto galego,
aínda nos serán percisas, durante
un tempiño e si as cousas van ben,
nas relacións, por forcia
programáticas, entre autor-lector-
crítico; aínda nos será inevitábel
supor dubidosa a esistencia mesma
50. dos propios destinatarios, fora das
notorias minorías e confirmantes
esceucións, até tal punto nos é
problemática a nosa realidade
cultural.
Respecto ao libro mesmo,
veleiquí algo máis (somentes útil
ao marxe de todo senso
confidencial, no seu xusto valor
intelectual como esperencia)
referente ao criterio con que ista
noveliña foi argallada. Polo pronto,
non se atén ás leises ou “regras do
xogo” literario, normativamente
ademitidas, senón ás sempre
51. desarregradas do xogo da
esistencia. Ista circustancia acada
tamén ás súas proporcións
materiáis. A parte primeira, poño
por exempro, coasi un tercio da
súa estensión é —quer ser— de
carácter “xermolante”, en certo
modo vexetativo, esistente en sí
mesmo, sin demasiadas obrigas
coas secuencias constructivas ou
argumentáis. Consta de vivencias,
non precisamente de concretas
vivencias autobiográficas senón
presuntivas, esfumadas e de
escura raigaña colectiva, endebén
a súa espresión quer ser sinxela e
52. patente; de lentos desenrolos do
elemental, costantemente
desviados por intercalacións
narrativas que engaden ámbito
real —e social— ás ditas vivencias
traspersonáis e só moi
escuramente conscentes. Son seus
factores: A probeza, máis que
como compoñente esplicábel
sociolóxicamente, a modo dun
xeito irreversíbel do sino colectivo,
atal un fatum determinista propio
e ademitido polos de “embaixo”:
non se trata de “estar” probes
sinón de “ser” probes. A
agresividade, simbólica ou directa,
53. inxerida nos usos e nas reacións,
“violentas” ou axexantes e
alegóricas, polo tanto aínda máis
“activas” no fondo das represións
personáis e sociáis. O sexo, como
desenfado provocador, ou como
esistencia clandestina e coasi
“delictiva”, na moral do tempo,
respecto aos anceios espontáneos.
A maternidade, seus gozos, súas
frustacións, seus fusquentos ou
lucidíos dictados. A traballosa
prefiguración do ser “social”,
amencendo vicariamente nalgúns
—os loitadores da masa obreira—
entre o resto da xente “destinada”
54. á impersoalidade borrallenta,
trasfundida no seu ser “masa”…
Consecuentemente, o relato
niste primeiro intre abala, móvese,
bambéase sin avantar, ou avanta
paseniño en chairas espiráis
morosas, endebén saturado de
suceso íntimo e de proieicións
colateráis que anticipan
posibilidades da acción, fraturando
alegóricamente os círculos
incomunicados da sociedade de
entón actuante nun pequeno burgo
galego. Na realidade e na
intención (négome a usar, por
estantía e chafada, a palabra
55. “fórmula”) tales componentes son
os mesmos que o autor tivo en
conta ao compor dúas novelas
anteriores, en castelán: “La
catedral y el niño” e “Los miedos”,
endebén en forma cicáis menos
especulativa e máis entranábel na
presente. “Xente ao lonxe”, nin
que decire ten, está costruida
intelectualmente, pro co degaro
máis firme de chegar a ser un
produto antiintelectual. Niste
senso, está máis perto de “A
esmorga” e “Os biosbardos”, meus
dous libros narrativos en galego.
56. A presencia do devir “histórico”
no tempo persoal, sobrevén encol
da xente, dista xente “concreta”
dun intre suposto da cidade de A.,
e configúrase nas reacións dalgúns
—repitámolo— pouco máis que
istintivamente, escollendo a súa
vida e poñéndoa a salvo do círculo
“determinista”, vexetativo, no que
foron nados, en procura dunha
concencia estrapersoal, dun
exercicio do “ser” en sociedade i en
solidaridade, feito pouco menos
que prodixioso nas circustancias
en que acaece. Pra entendelo ben,
57. hai que ter en conta que ista
viraxe colectiva socedéu nos nosos
pobos, i en tempos diversos, máis
que como resultado do
conocimento e manexo de teorías
ou utopías “letradas”, como
asunción na imensa maioría da
xente, dun “saber” escuro, dunha
pulsión enérxica e intuitiva do
“deber”, do exercicio dunha
solidaridade, máis que política
veciñal (nin xiquera rexional)
como se víu, de xeito aínda máis
patente que nas vilas, nas grandes
movilizacións agrarias basilistas
da segunda década do século, sin
58. máis bases ideolóxicas que uns
poucos revulsivos emocionáis e
poéticos, válidos in acto, na
palabra do seu estraordinario
orador e guieiro hacia ningures,
que foi o crego ourensán Basilio
Alvarez. En todos istes casos, máis
que un convencimento doutrinal
foi un estado de emotividade
“iluminada”, i en moitos intres
heroica, asumida e posta en acción
precisamente por quenes a
terminoloxía literaria conece como
“anti-héroes”.
No seu esteso tramo inicial,
59. “Xente ao lonxe” —crarexémolo
aínda outro pouco— non propara
nin prefigura, pra desenrolos máis
ao descoberto nas partes seguintes
(esteriormente máis dinámicas),
galeirías de “tipos” en situacións
de fórmula, postos “eí” pra logo
demostrar calquera cousa. Non é
iso. É xente válida polo que fai,
polo que vive no istante, largo ou
curto, esplicábel ou antoxadizo, en
que aparez e desaparez, como
socede na vida de cada quén; unha
serie de impromptus humáns sin
perspectivas nin secuencias
argumentáis. Isto é o que o autor
60. quixo facer ao armar a presente
noveliña, sin que o conquerido no
seu contesto nin o argallado niste
longo proloquio queiran decir que
teña acertado.
Daquela, o presunto ou real
“desequilibrio” da duración
narrativa entre as diversas partes,
non se orixina en pranteamentos
“técnicos”, tributarios dalgunha
“novidade”, sinón no seguir os
pasos da xente que na obra fai
camiño ou moradía. Máis que un
tempo cronolóxico anda nelo un
“tempo” psicolóxico, un “ser” da
61. xente, movediza ou pousona, que
se puxo nela a actuar ou a folgar,
sin que eu, —xa-posta-a-vivir—,
teña moito que ver con ela. En
tales condicións de arbitrariedade
vital, o tempo literario esiste dun
xeito relativo dende o ponto de
vista pactado, ritual ou
convencional dos cánones… Polo
demáis, nin tipos, nin prototipos,
nin arquetipos, sinón homes,
mulleres, rapaces, cousas, nidios
ou esmorecidos; seres potenciáis e
non documentáis dos rueiros
infantís do seu relativo autor,
traguidos a conto sin orixe
62. biográfico concreto; traguidos a
conto sin ter que rendir contas;
amosados e respetados na súa vida
posíbel de xente, sin máis, e
devoltos á xente, ao lector, sin
recursos “inxenierís” postos a
tasar a esistencia humán, senón
mediante a afición humán e a
adivinación poética, propias do
sino do autor.
Noutro aspecto “Xente ao
lonxe” resultóu tamén arrastrando
após de sí, da súa repentina
conceución e do seu fadigoso
escribimento, unha chata
63. lamentábel, tristeira cicáis pra
moitos; polo que a min toca, non
sei si vontaria pro, dende logo,
necesaria: súa proclividade ao
“escabroso”, pra decilo cunha
verba crasificatoria da
pudibundeza cursi. Mitigue un
pouco esta chata o considerar tal
proclividade no devir da historia,
coas súas ledas e inxeles
desvergoñas, como nefecto é,
entretecida ao cerne máis espreso
da nosa fala viva i escrita, e
abondo probada literariamente, á
par da que millor o fixese nas
língoas de oucidente e de oriente,
64. dende os nosos tempos núos,
auroráis, e polo tanto antecursis;
na leria moza dos nosos troveiros e
xograres, nas súas cántigas de
escarnio e maldicer[3] de fai
setecentos anos, prolongada no
noso cancioneiro popular, e até o
Curros Enriquez de “O Divino
Sainete”, e dende eí aos novos da
poesía de denuncia, e ás nosas
contribucións á moderna língoa
literaria castelán (no senso
desmitificador que diríamos
arestora) de Valle-Inclán e C. J.
Cela.
65. O autor da presente obriña,
polo mesmo que é, principalmente,
repitámolo, un exercicio de
lingoaxe, non tivo máis remedio
que botar man instrumental —non
caprichosa— de tales recursos, o
que non lle priva de sumarse
malencónicamente aos laídos
elexíacos que moitas almas
decentemente enxebres, incruso
académicamente enxebres,
ceibarán pola ausencia nistas
páxinas, daquela língoa galega,
lene, feituca, bucólica,
benmandada, modosa,
66. xogosfroralesca, “regionalista,
sana y bien entendida”, decote
fardada de endomingados
sentimentos; agarimosos símbolos
da nosa automitificación como
xente honradadocesufrida,
secularmente louvada por propios
e alleos; refírome á língoa dos
abondosos e neutralizantes “iños”:
filliño, bonitiño, laconciño; e das
viscosas e reprimentes “iñas”:
terriña, naiciña, prendiña,
queimadiña…
O herdo innobre de tal fala
convencional e desfigurante en
relación co noso verdadeiro ser,
67. aparece eiquí
necesariamente magoado, tripado,
invadido, rexeitado,
orgulosamente negado nos falsos
direitos da súa rutina criminal, da
súa retórica apaciguante de língoa
contra natura. Non se trata de
procurar o “irreverente” ou o
“escabroso” ou o “procaz” como
“moda”, como escándalo
pubricitario, sinón de ir de novo ao
alcontro da nosa língoa ispida, coa
naturalidade da súa beleza e da
súa fealdade pra a representación
mental e verbal do mundo, non
condicionado por calisquer
68. espectrografía didascálica, ou
moralizante, sinón atal como nos
chega, como se “nos” ven e se “nos”
usa na lexitimidade cotián do seu
ser coloquial nos beizos, na mente
e no corazón da xente, pois dende
o ponto de vista do lingoaxe non
hai enribas nin embaixos, como
nos mecanismos das
discriminacións sociáis, sinón a
totalidade orgánica da fala viva.
Pra acadar, acomodar ou
recobrar tal lexitimidade usual nos
manexos do noso idioma escrito,
non é preciso aconchabarse como
pornógrafo profesional ou como
69. truculentista vocational, con bula
ou sin ela; nin xiquera disimularse
ao traveso dun snobismo de
franquía seudoculta, propio dos
niveles minoritarios outamente
situados, intelectualizados e
sofisticados pra a produción e
consumo dunha narrativa de
“provocación esteticista”, deixando
“ao pobo” paternalmente a salvo
das contaminacións. Non se trata,
pois, de derivar tal actitude “dos
libros”. Trátase de escribir en
galego con naturalidade que non
ten porque ser vulgaridade, como
no caso dos “enxebres de
70. enchenta” e dos “xambolistas” de
radio ou escenario e nos cantores
do bilingüismo comercial que
deberán estar prohibidos, non pola
autoridade competente sinón pola
dinidade galega do púbrico, coma
espresións derrotistas e
dexenerativas, dende o ponto de
vista da fala natural ao servicio da
nosa caracteroloxía verdadeira.
Tanto nista novela como en “A
esmorga” e nos contos de “Os
biosbardos” eu, que non fun
falante infantil do galego, tratéi de
cinguirme ao que se falaba entre
71. os galegos de Buenos Aires, que
chegamos a ser uns 400.000. Entre
iles vivín e actuéi coarenta e cinco
anos (un xeito de perder o tempo
como outro calquera). Entre a
miña chegada, 1919, ao meu
primeiro libro narrativo en galego
pasaron trinta. Diste modo e sin
me decatar ou, polo menos, sin
“tomar nota”, estiven mergullado
en todas as difrencias e matices
comarcáis e dialectáis da nosa fala
viva. Tales posibilidades de opción,
ou millor dito de retención, sin me
deprocatar do que as miñas
necesidades de “futuro” escritor en
72. prosa galega ían considerar
semánticamente máis espresivo i
estéticamente máis doado, foron
esceicionáis, cicáis únicas na lista
dos escritores en galego. Ista
abraiante abondanza, posto a
escoller, e tendo tanto onde,
levóume, incruso, a algunhas
propensións e aínda teimosías.
Poño por caso, a rexeitar grafías e
pronunciacións que me somellaban
artificialmente “traídas” por
escrúpulos difrenciadores, con
apropiamentos de escrituras
foráneas, poño por caso gn=ñ,
como en iñorante, incóñito, onde a
73. min me somellaba máis lexítimo
inorante, incónito. Os malsonantes
por aprosimación aos sinificados
en castelán: coñocido, recoñocer,
que eu deixo en conecido,
reconecer. Os pedantescos, como
padroado, prantexamento; os
incómodos e contrafeitos como ise
non embargantes ou
nembargantes, tendo tan a man o
máis lóxico, usado e menos
arrodeado: noustante…
A teima difrenciadora,
antoxadiza, cando non política, de
non asomellarse ao castelán, é
tanto como saír dun souto pra
74. meterse noutro. O castelán xunto
co portugués, deben ser as nosas
língoas comprementarias e
testemuñáis, e temos que procurar
no conocimento literario da unha e
no uso consanguíneo da outra, en
forma de lectura e de fala práctica
cando nos sexa posíbel, os naturáis
elementos evolucionados pra a
posta a ponto da nova
espresividade “culta” da nosa
língoa galega, que nos chega con
seis séculos de superior desuso.
“Xente ao lonxe” non pretende
comunicar ningunha sorte de
“mensaxe” —¡bruxas fora!— anque
75. quixera configurar algúns
símbolos, lenes, transitorios e
intrasferíbeles, ou seña pouco
válidos como mensaxes no senso
político, filosófico ou mimético.
Mais cicáis valedeiros,
complementarios, pra unha
concencia ou concenciación —como
agora mostrosamente se di— do
“ser” galego en cuia procura
andamos, outravolta, vellos e
mozos, intelectuáis e pobo, con
folgos anovados.
Os trastocamentos cronolóxicos
ou as dislocacións doutro tipo, non
son de esquezo ou noncuranza
76. sinón de propio intento; polo
mesmo que ista noveliña non é un
“documento”, a realidade está nela
artísticamente presentada e non
metodolóxicamente aporveitada.
Os topónimos, os nomes e os
alcumes están eiquí tamén usados
en razón da súa eufonía ou da súa
cacofonía: en función da súa
misteriosa espresividade,
perseguidos nas escuras e fértiles
sublembranzas do autor, tanto
máis fértiles canto máis escuras.
Outros nomes que foron esistentes
e que terían que figurar tal como
foron pra apandar co que foron,
77. aparecen eiquí inevitábelmente
desfigurados como natural homaxe
agradecido ás condicións a que
temos que axustarnos os que
agora escribimos, sin que o dito
represente ningunha opinión
ordeada, anque ún atoparía moito
lecer en que fose unha descrición
detallada.
Ao remate distas liñas, tan
longas i estilísticamente asañadas
(ún non pode co xenio) sinto medo
de que deixen a noveliña que as
sigue en pouca cousa. O autor pide
sinxelamente disimulo polo abuso
de confianza, que tamén se pode
78. represaliar non as lendo.
Tranquilízame o feito de que non
houbo nelo megalomanía
autocrítica da propia obra, decote
desviante e moitas vegadas
perigrosa. Cicáis o que eiquí houbo
foi un bocadiño de aporveitamento
utilitario en orde ás vellas
preferencias discursivas do autor.
Seus hábitos, máis de lonxe
cavilantes que inventivos, non ían
deixar pasar de valeiro a ocasión
de insistir eiquí nas súas
preocupacións encol da fala galega.
Xa sei que non era logar o adro
dista noveliña; o abuso aparecía
79. ben descortés por tratarse de
terreo propio… Pro, con todo, o
adro ten sido, nas formas de vida
galega que están a desaparecer,
sitio de longas conversas;
entretención, gozo e sabencia do
falar por falar.
E. B.-A.
Barcelona, mayo 1970.
80. PARTE PRIMEIRA
Foi medrando entre
cousas,
non entre aparencias de
cousas…
T. Carlyle,
O culto dos héroes.
No máis segredo do meu
corazón
81. non sinto homildade
sinón frente
ás vidas máis probes ou
ás máis
grandes aventuras do
esprito. Entre
ises dous estremos
atópase hoxe
unha sociedade que dá
risa.
A. Camus,
O revés e o direito.
82. I
Xa antes de aquil houbera
outro, cántas veces o contaban, o
Perfeutiño. Mellor dito íanlle
poñer Perfeuto por terse chamado
eisí un irmán do meu pai que se
fora de noviño pra o Brasil, que
non se soupo máis, que tamén era
moito o que o lembraban, xa como
morto.
E non se chegara a poñerllo
porque nascéu nas últimas;
que eu digo, e ben que me
83. acordo, que aquélo non era nascer,
que nin se chegóu a tempo pra lle
botar a auga de socorro que se
mandóu por ela á parroquia da
Trinidade, que polo visto era onde
a abenzoaban mellor, que a auga
de socorro hai que bendecila
doutro xeito que a de;
que a mandara precurar de por
sí, e cando víu que era do caso, a
señora Andrea (que fora
estampeira e rosareira pola parte
do segundo home, e tamén garnía
roupa branca de embozo, por
encargo, e sabía de escapularios de
seda e fío de ouro, que menos
84. coser, broslar e cociñar todo o
resto adeprendérao do seu segundo
home; anos despóis, botara
mormente sona de parteira;
que a sobradita alugaba aquil
baixo, que era baixo de moradía,
non de tenda, perto de nós, a carón
da rúa do Tecelán que daba de
esguello á porta Norde da
Catedral, que decote a víamos na
fiestriña, a meio altor da rúa, coas
bambinelas de randas i entredoses
do seu feitío (que tamén se lle
daban os traballos de palilleira)
que descorría un anaquiño, non de
todo, ás mañás pra a limpeza, ou
85. cando se sentaba a traballar, nas
tardes de inverno, até o serán que
acendía o quinqué;
que non se sabía cómo lle
duraban atal de brancas como si
ninguén lles botase a man nin o
aer borralento de A. llas lixase
como lixaba todo, até as pedras
das casas e o cristal do ceio;
no bo tempo uns testos, con pes
de albaiaca, de malvela e de
amenta, no peitoril da fiestriña co
aquil fresco arrecendo cando ún
pasaba;
cabelo tamén branco, que non
lle casaba coa faciana nin eran
86. anos pra tanto, que llo ouviamos á
miña aboa que por algo o sabería;
a garnir no bastidor, os dedos
afiados indo e vindo como peteiros
de paxaro; ou co dalle que dalle,
asegún, aos rosarios, non de rezar
sinón de facelos, cos alicates, pris-
prás, tan a ponto e lixeiro,
trincando no aramio sin xiquera
ollar pra a tarefa, ensarillando
pérolas de nacre, adoas de
abaloiros, ou eisí como chícharos
pardentos ou negros, como si todo
se movese de seu, traballando de
seu como as formigas ou ises
outros bichos sabidos e miudos, a
87. bulir, a bulir que;
que tamén, cada vez máis, a
foran chamando pra os partos
cando non había outra ou non
había tempo, que as outras dúas
eran a señora Dorinda, que xa
coasi non vía, e Remedios a
Cachona que había que ila
precurar nos arrabaldos da cidade;
co beizo fendido e arregañado,
qué pavera, cada seu dun home os
cinco fillos, mellor dito menos os
dous primeiros do home que se foi
por eí adiante, asegún decían,
(que naquil tempo era andacio
o írense, aínda que non fose pra as
88. Américas, a vender auga en
Madrid e levar cousas ao lombo,
ou de barrendeiros a Cádiz).
Tan boa e leda e servicial, que
ía sacando os fillos adiante, a nena
máis nova nas Carmelitas de pago,
que hai que ver;
que se arranxaba coas
milmañas de todas aquelas
mulleriñas, que disque era filla
duns estradeses que tiveran
pousada de moinantes no
Ribeiriño, ¡qué non adeprendería
alí! digo eu, e que adeprendera das
gitanas a botar as cartas… que…
89. —“Ai, Jasús, ¿il verianme
entrar?
—Non muller non; arestora e
con iste solazo están todos a botar
a siesta.
—Dixéronme que é caso de
escomunión.
—Vaiche boa… Aínda hei ver
por eiquí ao párroco de Santa
Eufemia.
—Tamén me dixeron que ven
xente do señorío a botalas.
—Je, queres sacar unha
doutra… Ves a bo sitio con
estrucias…
—É que as señoras da
90. Conferencia de San Vicente teñen
poder pra a desterrar como fixeron
con aquela Isabel a fodona que
andaba a emborcallarse nos baixos
da Barronca cos rapaces novos, a
dous reás deitada, e a dous patacos
si era coa man, ¡porca!… Será
millor que me vaia, ¡malia a ideia
que eiquí me trouxo!
—Non me fodas, Rebordechao,
non me busques a língoa… ¡E
madia levas si chas boto…! Nin
que foras das da Charito ou
xiquera das da Viuva Verde, e non
disa merdenta da Benitona… ¡Olla
con que escrúpulos me ves…, que
91. si o penso ben…! ¡Vaite, váiteme
de eiquí…! Hala, a tocar o pindín
polo empedrado, e non volvas a
petar á miña porta.
—Non é pra porse eisí, señora
Cachona!
—Teño nome.
—Non llo sei.
—Taresa.
—Pois non é pra porse eisí,
señora Taresa…
—…que xa estóu farta de
andar en contos da xente, que non
pode unha gañar a vida
honradamente…
—Todas somos honradas, cada
92. unha ao seu xeito.
—…e vesme agora con ises
escrúpulos, que si me verán, que si
non me verán, farta como estás de
botar badocos enriba, a seis reás,
un con outro; que foron trinta e
dous o último día de feira, que
todo se sabe, e máis tratando
tanta xente do “Barrio” coma unha
trata, que non cho critico, e ogallá
podias botar máis si che dan os
riles pra tanto, sinón que…
—Teño home que manter.
—Pois si o tes ou non o tes, que
che preste; mais non veñas eiquí a
turrarme da língoa e a facerte a
93. madamita. E si queres que chas
bote, agora cústache nove reás.
—Denantes eran seis.
—Todo sube.
A Cachona sacóu as cartas dun
cazolo e sentáronse á camilla. A
baraxa, nova do trinque, tiña un
aspecto luxoso e ineficaz, e as
cartas renxían, como si falasen, ao
baraxalas.
—Ogallá mas poidese botar
coas outras. A Cachona sacóu dun
cacifo de lata as cartas vellas cos
seus signos e dinastías mitigados
94. polo uso.
—¿Poñen menos medo, nonsí?
A Cachona baraxóu as cartas
vellas, axordadas co seu silencio
sebento e retranqueiro.
Estendéunas en moreíñas de a tres
e logo dáballes volta unha a unha.
—Iste home de bastos é o teu
chulo que, polo que eiquí sae, xa
che leva comido un costado… “y lo
que te rondaré, morena”.
—¡Ai!
—Veleí vai, tan campante con
ista sota de ouros.
—Eu.
—Non, ti eres de copas…
95. Déixao; arrédate dil; será a túa
perdición si sigues empenchada
nil.
—Non podo…
—…que amáis de chulo é
amigo de liortas e carga navalla.
—¡Virxe dos Gozos!
—Eí os tes, dous homes de
espadas axexando por esquinas.
—“¡Para siempre bendita y
alabada!”.
—…por esquinas, ¡xa se armóu!
Iste cabalo de bastos é home de
xusticia… Os civiles e o xuez,
coma si os vise.
—¡Lévoo nas entretelas do ser!
96. —¡E pola derradeira, o as de
espadas, xa me dirás!
A Cachona bulía a botar as
cartas como si quixera fuxir axiña
dun compromiso.
—Imos coa derradeira, que “lo
que no sale a las veintiuna no sale
a ninguna”.
Foinas estendendo en forma de
ferradura, coa sota de copas no
meio. Detívose en seco.
— ¡Dulce nome…!
—Non me diga máis, Cachona,
non quero saber máis.
A churriana estaba lourida
coma o cal da parede coas mans
97. cruzadas enriba dos peitos.
—¡Jasús, Jasús…! ¡Róubache
os cartos...! Agora aparez a orillas
de auga… Eí o tes coa lercha de
ouros outra vez… E ti arrodeada
de espadas, coa xenreira maior…
Orillas de auga, vanse pra Vigo,
como si o vise… Son seguidos por
xusticia dacabalo, que as cartas
non din o tren, que denantes non o
había; pro agora queren decir que
se van no tren seguidos da
xusticia. Volve axiña pra a túa
casa, Rebordechao. ¿Ónde quedaba
o teu home?
—Foi botar a partida… ¡Ai, que
98. non alento, Virxe do Perpetuo
Socorro!
—¿Sabe ónde tes os cartos
agachados? Vai collelos si chegas a
tempo, e fuxe de contado pra
Rebordechao si non queres verte
envolta nun crime…
— ¡Señora Cachona, polos seus
fillos!
—Non te podo valer.
A Cachona moi inqueda, como
si estivese a vivir de propio os seus
agoiros, gardóu as cartas no cacifo,
bicóu unha cruz de Caravaca e
abríu a porta.
—¡Señora Taresa, polos seus
99. difuntos! —A Rebordechao
quíxoselle botar aos pes.
—Non che podo valer, non
podo. Eu non mando no sino. —
Vaite axiña por si chegas a tempo
de salvares os cartos, que o home
xa o tes perdido. Vaite, xa me
pagarás outro día.
—¡Ai de min!”.
E tamén lle apuñan que sabía
ler no libro do Ciprianillo, cheio de
riquezas folla a folla, agachadas
nas chairas ermas, na espesidume
dos montes, asolagadas en illóns e
100. lagoas, soterradas en olas de
barro, e ao pe dos alciprestes nos
resíos dos pazos e mosteiros, ou
acouvados no cerne das traves
mestras dos faiados;
que a ún dáballe decote qué
pensar que souperan das moreas
do ouro e dos tocos ateigados de
alfaias, que se viñan á man só con
sabérese o xeito de ler no
Ciprianillo pra adiante e pra atrás
sin se trabucaren;
aquelas mulleriñas,
malpocadas que ían os viernes ao
“reparto”, un coarterón, a cada
seu, do pan do decomiso, que non
101. chegaba a un dente, que somentes
a miña irmá Evanxelina i eu
papabamos unha boa libra en cada
xantar;
polo cuio e pra que lles rendese
algo máis, ía cada unha con todos
os fillos e algúns emprestados;
que xa agardaban de cedo,
coasi noite no inverno, pola porta
da rúa de Corona e despóis
axuntábanos todos, como a gando
fora a alma, no patio grande do
señor bispo, e cerraban a entrada
ás oito.
As galloufas que alí se
armaban eran de moito sandiós,
102. xa se sabía, e púñanos en
ringuileira, ou sexa en filas de a
ún, e os coarteróns de libra xa
cortados, amoreados nos grandes
canastros culeiros.
E o Atanasio, o cociñeiro do
señor bispo, ás gargalladiñas, a
boca rachada e roxa no meio da
face, e as fazulas bermelliñas de
boneca, e a cacholiña arrematando
no pescociño de donicela, coa
toquilla nos hombreiros, e cada
tanto un arrepío de noxo do que
vía, que se lle plegaba no canto dos
beizos,
e os pequechos non se contiñan,
103. en canto daba comenzo o “reparto”
e botábanse ao pan como lobos,
que era unha vergoña, total pra
un coarterón que non chegaba a
un dente, e máis sendo trigo;
que se contaba que unha vez a
María dos Acidentes, entre lercha
e tola, que lle daban de certo, que
eu a tiña visto, que caía pra atrás
de sócato, tesa, inteiriza, aos
rebollóns polas lousas da rúa cos
ollos revirados e o escupe nos
beizos.
“Armóuse grande estrondo de
104. berros e aplausos. Era a María dos
Acidentes que chegaba derradeira,
que xa estaban pondo a tranca.
Puxaba a María, asomada e
desasomada empurrando a porta
sostida polo Atanasio, até que a
vencéu, e co mesmo pulo guindóu
con il nas laxes do patio bispal,
¡pun! ¡Viva, viva…! Algúns
cantábanlle, co son de chínguili
chínguili:
María, María
mexa na cama
e come na pía.
A María dos Acidentes
píllalle a esmola
105. e rise da xente.
Ai, chínguili chínguili chínguili,
ai chínguili, chínguili, chon.
¡Viva, viva! Cíngalle, María,
séntatelle enriba que está
capado…
Erguéronse a un tempo
trabados dos cabelos. ¡María, dalle
que eres home pra tres Atanasios!
O curiña, branco i esguío, que
estaba decote no alto da grande
escaleira de pedra, tendo conta de
todo aquélo, que xa podían poñer
outro máis adoitado e barudo pra
tan rexa canalla;
tan novo, somellaba un
106. monaguillo, sin pelo de barba, cara
de bo e de bos modales, cada vez
máis esgumiado e morredizo,
decote a suar e a chuspir no pano.
O estrondo ía cada vez a máis,
e o Atanasio colléulle a volta boca
abaixo, e púxoselle enriba a
canchapernas, e as mulleres a
ripar dil, e o curiña baixando pola
grande escaleira de pedra, coasi
sin mover os pes, como esbarando;
e colléu o Atanasio como si non
lle tocase, i empurróuno, coma si
nono empurrase, collido con dous
107. dedos, e botóuno pola porta
traseira, e puxo no seu canto, pra
repartir o pan, a Xanete o Besgo,
tan formal, que estaba a esmola
na Ponte Maior, todo escarallado,
a máis do ollo chosco só tres dedos
na esquerda, a pata esfolada, sin
cura; que lle apuñan que a ferida
da canela direita, decote a lixir
materia e sangue, era pintada, que
a do barreno xa fora de moi mozo
nas Asturias das minas, e aínda
tan fresca arestora, a manar no
meio da canela os días de feira, ou
na novena dos Remedios, que
apañaban, asegún decían, máis de
108. mil reás;
que as moscas non lle andaban
nela, que foi polo que a xente se
decatóu de que a pintaba, que a
boa xente de A. con tal de darlle á
língoa… que si á man ben a ferida
era certa, que as hai moi porfiosas,
que a señora Castora, que as sabía
moi ben, chamáballe “úrceras”,
que tivera unha nos altos da coxa
máis de vinte anos, que xa a
trouxera de Mindanao, e que se lle
curara coas follas do botón e
manteiga de porco.
109. Veleí viña a María polo meio da
xente, arranxando a trenza e
repartindo lapadas aos que lle
erguían as saias ou lle turraban
pola chambra. De sócato púxose
leda e botóuse a cantar e a bailar,
e todos darredor armándolle a
pándiga, que xa ninguén pensaba
en coller o pan, total xa o
collerían;
e a María púxose a provocar e
a arrandear as illargas, parándose
a carón dos eivados e queréndoos
erguer pra que bailasen coela, e
110. botaba cántigas salerosas das que
traguían as cómicas forasteiras
que viñan ao café do Pepe polas
festas do Corpus:
Arsa y toma
que tengo un morrongo
que arso la falda
y aquí me lo pongo…
A xente estordegando a rir e os
cativos imitábana, e paróu toda a
fía do pan, e algúns que estaban a
il protestaban a gridos.
O creguiño esmorecido descéu
de novo pola grande escaleira de
pedra e fendéu pola xente que se
desapartaba só con velo, e colléu
111. dous coarteróns, e déullos á María,
e acenóulle que se fose pola porta
de atrás todo sin falar, que todo o
facia sin falar. Subíu media ducia
de banzos e ficóu de novo eisí,
estantío, vendo e non vendo.
A María dos Acidentes non se
foi ren e púxose a bailar un
cachoupiño:
Ai polo pé,
pola ponta do pé,
pola raiba do pé,
polo cachoupiño...
nos baixos da grande escaleira de
pedra, batendo un coarterón co
outro por enriba da testa, como
112. quen toca no pandeiro:
Ouvíase a voz do curiña, que
nunca se ouvira, rachando o aer
como un longo coitelo, tan forte e
outa que a xente calóu de todo,
menos a María, a cantar e bailar
soia, no meio do mundo. O curiña
baixóu e paróuse a unhas pasadas
dela:
—María, márchese. —A María
ollóu darredor como pedindo
testemuña.
—¿A quén lle fala ista
pantasma? ¿A min? ¡Anda, caraja!
E foise pra il abalando os
andares e como si o fose a
113. acometer cos peitos.
—María, márchese. Acabe este
escándalo…
—¿E logo qué queres, meu rei?
¿Que non nos riamos coa fartura
dista eodia resésiga que non enche
unha moa? Tampouco ti tes cara
de farto. ¿Por qué non botas un
baile conmigo?
O creguiño, branco como si lle
fose a vir unha esmorición, daba
mágoa velo.
—Abonda María, lisca xa,
berraron algúns.
—Olla ben o que fago con il.
Aguantóu os coarteróns co papo
114. e cos dentes, erguéu as saias, e
quedóu con todo á recacha,
cofeando o pan nas nádegas. Logo
pegóu a volta:
—Toma, lévallo a su
ilustrísima pra o chicolate. —I
esnafróulle os coarteróns no meio
da cara.
A xente quíxose rir pro non lle
saíu ben… O creguiño apañóu o
pan, bicóuno, e levóuno coas dúas
mans descontra o peito, fendendo
pola xente, que se desapartaban só
con velo vir, e ía chorando, e
moitas mulleres engradaron
tamén, e botáronse a bater na
115. María dos Acidentes que xuraba a
morrer.
E nestas aparescéu o señor
bispo de A., o novo, no meio do sol,
que xa escachaba, nun marco da
galeiría outa con todos os seus
brilos e coores atal un cuadro
pintado;
e abríuse a grande porta da rúa
de Corona e fíxose presente o
Atanasio con dous municipáis, que
viñan ser o cabo Sergio e máis o
Sardiña”.
Aquelas probes mulleiriñas
116. solteiras, arrimadas, casadas con
doentes, con borrachos, viuvas de
ausentes, de mortos ou de presos,
que sacaban os fillos adiante como
podían, de mandadeiras de a diario
ou en certos días da semán, pra os
traballos rexos, nas casas vidas a
menos que non podían manter
criada cotián;
ou os sábados a fregar, con
carqueixa e clorú, a dous reás e as
sobras, ou a lavadura, as grandes
saas do señorío e a lavárenlle a
roupa na Burga de embaixo
(algunhas máis baratas, de noite,
por seren probes vergoñantes, que
117. lle din, por teren vido a probes e
non seren probes de nación).
Malpocadas, e como algunhas
xa ían vellas e non podían ser
bulradas de outro xeito,
acaloñábanas de meigas, atal a tía
Cachona, que andaría xa nos
coarenta, acaloñada de ciprianista,
arrodeada daquiles escintilantes
tesouros, nos poucos leceres do día
e nos sonos da noite;
agachados nos montes da
Mezquita, pola Fraga do Sol en
terras vianesas, nos cumios da
Martiñá, nas vereas encostadas do
Rodicio ou nos montes frente a
118. Ribadavia, que aínda se tiña dito
que os frades de San Francisco
apañaran alí un bo toco de moedas
de ouro coas que arranxaran a
torre vella, e repartiran grau os
tres anos da fame grande;
que ben se vía que todas eran
trolas da boa xentiña da cidade,
sempre disposta a darlle ao
taravelo da língoa e a
acaloñárense uns aos outros,
aquelas lerchas e plepas que aínda
non acreditaban no que vían
cantimáis en tesouros petados e
rabos de gaita.
(Aínda que si cadra e polo baixo
119. sí, porque de non creren nisas e
outras andrómenas, ¿ónde ía coller
azos a cativa xente pra seguir
vivindo, polo menos até que non lle
chegase o intre de se encacifar no
ceio, tesouro serodio dos probes, e
que, aínda eisí, tiña a contra de
que, pra acadalo, primeiro había
que morrer.)
Pois a señora Andrea (que
aínda ún sabe máis da tía
Cachona, tan leda, co bieo fendido
como si non poidese deixar de
sorrir, mais non é do caso contar
todo o que ún sabe de cada ún),
viñera (notábaselle axiña) dos
120. portugueses da raia seca, pola
parte de Chaves, dizque de boa
caste de xente, que polo xeito de
ser ben podía ser;
que a miña aboa, que tanto
sabía de tododiós e que non lle
quedara a língoa apegada ao cú da
nai, decía que, sendo de menos de
trinta anos deixárao todo pra fuxir
cun criado, mociño labrego de bo
ver, que se casaran (outros din que
se arrimaran), e fóranse por eí, e
que, a máis de liscarse co rapaz,
levara moitos cartos, que aínda
que foran da familia era gran
vergoña pra unha muller, pois iso
121. de fuxir cos cartos decote foi cousa
dos homes que fuxían con mulleres
e non ao rivés;
e que correran as mil e unha, e
matáronllo na frol dos vinte, nun
contrabando de armas pra os
paivantes ou portugueses
partidarios do Rei que botaran;
que tamén se dixera que
andiveran no asunto o señor bispo
de A. o novo (que non sei por qué
se ten que decir o novo, que o vello
xa levaba cinco anos morto) e
algúns coengos, o que resultóu non
ser certo;
que os de Paiva Couceiro,
122. moitos diles desterrados na nosa
cidade, traballaban e gastaban pra
traeren aos reises pra Portugal (e
a un diles, moi fino, noviño, que
era marqués e disque lle gostaban
os homes alarbios e algo tordas,
chamábanlle a “Isolina”, que a
xente de A. era eisí pra poñer
alcumes desaxeitados);
que a señora Andrea, non
quixera voltar (¿pra ónde?) e que
despóis de tanto estropicio,
collérana pra ama de confianza na
Casagrande de Oimbra,
encarregada da servidume, e da
roupa da casa, das adegas e
123. despensas;
e que despóis de tres ou catro
anos de facer vida formal, veulle
un grande descreto en toda aquela
bisbarra porque se soupo que non
fora unha soia tolaxada a do rapaz
con que fuxira, sinón que lle
gorentaban os mozos, coasi
raparigos, que desque os pillaba
non lles daba repouso, até deixalos
chuchados como de meiga, que
algún morrera das resultas, que
xa era moito argallar,
que se dixo que, máis que vezo,
padecía unha doenza que lle
chaman lumeterino, que pega
124. nalgunhas mulleres e non se ven
fartas de home;
que polo visto a miña aboa
chegara a saber todo isto, anque
moi mal sabido como logo se víu,
pola ama dun crego portugués que
viñera cos paivantes, a cuia era a
súa querindanga que o sabía toda
A.
Quén o diría agora, con aquel
cabelo branco, tan modosa e
principal, detrás das bimbinelas
arrandeadas, no peitoril da
fiestriña con arrecendo a
herbaluisa, dándolle ás agullas ou
aos alicates;
125. que a miña nai decía que non
podían ser tales faladurías, e a
Evanxelina que non lle vía ren de
particular que cada quen fixese a
súa vida, “cala ti, soleta…”, “non
me da a gaña…”.
E que tamén se dixo que
andivera polas feiras e romaxes
cun mocete de por eí adiante, non
se sabía ben, que falaba o andaluz
ou atal si quixera imitar a fala
andaluza, que tamén podería ser
gitano, endebén algúns ouvíranlle
falar entre iles o portugués de
corrido, mais non o dos
serranchíns e xornaleiros miñotos
126. ou da raia seca, senón na fala do
señorío principal que adoitaba vir
polo vrau aos balnearios de
Cabreiroá ou Mondariz; o mociño
bringuel, de face composta,
sorridente, escuro de ollos verdes,
falangueiro, sempre tirando a fino
sin o querer, como si se lle vise o
traballo de aparentar o que non
era, que eisí de misteriosas e
curiosas eran as moitas cousas da
vida da señora Andrea;
outros decian que non tiñan
ren que vere na poridade das
relacións de home e muller, que
non se soupo que viviran xuntos
127. sinón que somentes andaban e
andaban polos feirales da
fronteira, e o rapaz ía e viña a
Portugal con non sei que recados,
tamén o decían; que os guardiñas
non se recelaban de tanto velo ir e
vir coa mona, total un moinante
máis, quizaves deixado polos
húngaros…
que facía bailar unha mona moi
célebre, chamáballe Berta, que
collera moita sona por aquelas
bisbarras, lista como un allo;
e cando se axuntaba a xente
puña banca do xogo das tres
cartas, que era calote sabido, que
128. todos o sabían, pro cando chegaba
a feira seguinte todos os mamóns
voltaban á xogueta, e perdían.
Que até disque que, nunha
disas, a mona morréralle ou, …que
foi tanta a súa mágoa que ninguén
soupo máis dil, anque tamén se
dixo…
“A cousa tiña que darse ben
doada e fácil. A Berta non era de
máis altor que un cativo de ano e
medio, e aínda que era moito pra
tal cras de bichos, non era nada
pra arreporse a un par de homes
129. feitos e direitos, nin que decir ten.
Todos conociamos á Berta, que así
lle chamaba o moinante, que dela
vivía, e que a traguía a todas as
feiras, sin fallar unha,
aparentando que era pra adivirtir
á xente facéndoa bailar, anque
pronto se víu que non pasaba
prato nin gorra. E a verdade
resultóu que era pra engaiolar aos
homes dalí e doutros lugares
veciños, e vezalos no xogo das tres
cartas viradas que alí aínda non se
conocía. E o que máis e o que
menos, todos fumos afuciñando, e
non había que andar póndose
130. chatas uns aos outros.
O que viña sucedendo unha
feira e outra, que era unha ao
mes, era que somentes gañaban
algúns: i eso de primeiras, e logo
que resultaba lambéndolles canto
levaban. Era moi celmoso das
falas, que non as decía en castrapo
sinón en castelán de señorito.
Chamábanos “señores puntos”, “no
tienen más que aproximarse…”. E
de primeiras algúns acertaban
cando a posta era livián pra ilos
vezando dapouco con iso de ir a
maiores pra o desquite
contrapeando as gañancias coas
131. perdas como usan decote os
xogantíns, e despóis papáballes
todo, non sendo aos rapaces
noviños que lles deixaba poñer
unha postura e si perdían outra
pra a revancha, e despóis xa os
botaba, gañasen ou non.
Edesio o do Lisardo e máis o
Marcial da Carriza, fóranse, pouco
a pouco, decatando de que o
pillabán e a “simia” —que lle decía
Pepe o mejicano— traballaban
combinados, con tan rematado
xeito que a condanada da mona
somellaba traballar de por sí. I en
tanto se axuntaba a xente, a Berta
132. botábase a alternar polo corro de
miróns e xogantins moi leda e
azouril, choutando dun hombreiro
noutro, guindándolles as boinas,
facéndolles cóxegas na noz ou no
corrolo, remexéndolles no tupé e
chantándolles bicos mollados, que
a algúns até lles daba noxo.
Edesio foi o primeiro en
ouservar que cando as cartas
levaban moita cargazón (ás
vegadas, entre cadelas, patacos,
realillos e até pesetas, cando
chegaban os “ches” e os
“habaneros” pra o San
Caralampio, había rodas que
133. acadaban aos dous mil reás) pois o
mangante ía e dáballe á Berta uns
que somellaban cacahueses, pro
que non deberían selo sinón outra
cousa, porque a Berta púñase
talmente como tola, e veña gallifar
e choutar, e renxer os dentes e
botarse ás mulleres que pasaban
que a tiñan que tornar a gridos; e
meta a abrazar aos homes e a dar
choutos e a facer carantoñas e
todos a armar a pándiga e todos a
rir e a querer pillala polo rabo, que
era cando o vaina aporveitaba pra
o calote, ou seña pra o troco da
carta cargada e virada, que a puña
134. boca abaixo despóis de deixala
albiscar un coasi nada, un abrir e
fechar de ollos, e deseguida puña
as outras dúas contrapeándoas no
aer ao istante de pousalas, que
non había xeito de se acordar cál
era.
Conque, por todo o devandito, o
Edesio, despóis de telo todo moi
ouservado foi e díxollo ao Carrizo
(que eran xa de nenos, “amigos del
alma”), e dende aquil intre, xa lla
tiveran xurada todo o tempo que
aínda faltaba pra a romaxe de San
Caralampio, que como se sabe cae
polo mes de Santiago, que era
135. cando o moinante ficaba os dous
días e tres noites que collía a
romaxe. Mais, con todo, resultaba
traballoso apandar unha feira e
outra vendo como arrapañaba cos
cartos de tododiós, polo cuio ía
medrando dentro diles a maior
xenreira.
Tiñan o asunto ben calado,
ambos a dous, por si se lles ía a
man na tolena, que moitas veces
ún comenza, deféndese o outro, e
non se sabe ónde se pode ir parar.
Pra librárense algo da pencha que
se lles ía acugulando nos adentros
do peito, baduaban e baduaban
136. sober cómo lle tiñan de zorregar,
que si á man limpa ou con estaca,
si de apouco e longo ou si rexo e
curto, si deixalo no sitio por morto
(aínda que non morto) ou si irlle
aos cantazos sin deixarse ver, até
botalo máis aló do piñeiral, ou
tamén si darlle un bo sumurmullo
nas augas fondas do río… Polo
pronto, determiñaran non
aparecer pola xogueta dende tres
ou catro feiras antes, e xa
quedaran que o agardarían,
chegado o intre, na entrada do
piñeiral que era paso obrigado pra
o atallo, e alí mallar nil como nun
137. centeo verde… E nunha desas, o
Carrizo volvéu aventurar que si
chegado o caso se fuscaban en
demasía até írense da man e
perder o tino, pois que se lle ía
facer, con tal de non ser esa a
intención, que xa se sabía. O
Edesio, como máis asisado, foi e
dixo que o millor sería facérense
cuns bos vergallos, de verga de boi
ben curados, que non deixan sinal,
e zorregarlle ún a ún, a compás;
pois por moi estragado de conduta
que fose o canalla non sería de
homes zoscarlle de a dous; que
había tamén que deixarlle coller
138. azos pra a defensa i erguerse si
caía, pra non se amosar tan
fillosputa como o tal se amosaba
nos tratos do xogo, que
verdadeiramente eran pra dar
cabo dil sinón fose que…
Conque chegóu o San
Caralampio, tempo era; e ben fose
pola ledicia que meten no corpo as
festas do Patrón ou por térenlle
dado tantas voltas ao aduvío, o
caso foi que cavilando en que eran
mozos barudos, de empuxe
sobrado e familias ben vistas
139. naquelas bisbarras, e por levarlle
moita ventaxa de corpo, aínda ún
a ún e a man limpa…
Denantes de dar comenzo o
folión de vísperas, xa tiñan alá seis
ou oito copas de augardente do
país aledándolles a conversa e
póndolles o ánimo rexoubeiro ao
par que destemido.
—Porque o que eu che digo,
mecasoenningundiós, é que si eu
me deixara levar polo xenio xa
hoxe de mañá, ao velo chegar, o
que millor me houbese sabido sería
botarlle as mans á gorxa até que
lle estouparan os ollos e dise de sí
140. un bo palmo de língoa,
fillodemilputas, que me ten aló
máis de dez pesos unha feira con
outra.
—…ocabrónquéofixo, e a min
máis de vinte… Noustante, hai
que ter en conta que istes
trotavereas son moi sabidos e
arriscados; e iste, non sei que dirás
ti, pro eu véxoo ancho de peito e de
bos pulsos. E terá as súas mañas,
e máis aínda si ven da caste dos
gitanos como semella, comenzando
pola moreneza, as falas tan
seguidas e traer mona; que istes
cargan navalla ou cousas piores, e
141. son prontos como centellas no seu
uso, que lla ves na man e xa a tes
entalada nas tripas, sin decir eí
vai… Que xa se sabe que istas
xentes da moinanza teñen seu
xeito de pelexaren múos, que te
acometen sin falar, e siguen diste
xeito, que ún non pode tasmear
polas queixas ou os berros, como
van do aguante, que tan pronto se
derruban mortos, sin deciren mus,
como somellando estaren nas
boqueadas, pegan un chimpo e
fódente dun viaxe, si é que me
esplico…
—Ti procederás como che pete,
142. que todos temos direito a afroxar e
a taparnos coas verbas… que xa se
sabe que hainos moi bota-por-elas
de morros afora, pro en chegando
o intre da ación esfurricanse, é un
decir.
—Sin faltar, Carrizo, sin faltar,
que o bebido non é pra tanto, que
non somos de hoxe; e aínda que
eres meu millor amigo, hai cousas
que non as aturo de natural… De
modo que fala por direito.
—Está falado, menos o que che
poida ofender, si algo houbo, que
isa non foi miña tención… Falóuse
de darlle a ise caloteiro un bo
143. escarmento, en nome de todos
aínda que non o saiban; e non me
arredro do dito. Pra min é máis de
respetar o que che bota o alto nun
camiño espondo a propia vida, que
istes que…
—Xa se sabe, home, xa se sabe,
que o temos todo ben tratado e
somos amigos (botáballe a man
polo hombreiro), e ambos a dous
de vinte anos, e eiquí ninguén
anda recuando e buscándolle a
volta a… Que o que che ía decir,
que non me deixaches rematar é
que, si a man ven, que ti mesmo o
dixeches, ¿ou non?, váisenos a
144. man, e unha vez que se lle vai a
ún a man… Quitarlle a vida a un
home, non che é ningunha coña,
non habendo polo meio cousas do
sangue ou da honra; pois xa se
sabe que por moito que roube un
home non o colgan, ¿non sí?
Quedaron un intre calados
fumando do macillo de cincuenta,
pois durante a romaxe ninguén
fumaba mataquintos. Xa pasaba
da ducia de “perritas”, ou seña da
do país, da estila vella, que
meteran no corpo en pouco máis
dunha hora.
Viña ao lonxe, pola noite xa
145. mesta, a charanga de Sarreáus,
abrindo o folión cunha marcha que
ardía nun candil, arrodeada polos
aturuxos dos montañeses. Polos
veludos do ceio canicular abríanse
os foguetes de luceiría na cima do
seu talo de faíscas. Saíron á porta
do mesón a agardar a banda con
novas copas na man, que era o
lucimento da romaxe, e máis
sendo de anís escarchado. Xa coa
poeira da banda infiamada nas
luces do carburo penduradas da
parra, saltóu, sin proparación, o
Carrizo:
—¿E si lle matamos a mona?
146. O Edesio ceibóu a risa, con
algún traballo, asegún se lle vía. O
Carrizo ficóu calado e moi fechado
do sobrecello…
Cando xa remataba a
derradeira noite de San
Caralampio a eso das dúas, despóis
do estrondo final, que xa era
triste, das bombas de “palenque”,
entremedias do gallifeo, aínda alí
pro xa como de lonxe, dos que se
despedían nos redondeles da luz
aceitilena pra ollarse as faces
últimas, atoparon ao moinante que
147. estaba, a meio fusco, no posto de
ramazón e lona da Manuela do
Lago, como aquil que se disimula
ou que quer tentar unhas
cabezoladas de soño, coasi
debruzado no cabo da longa mesa
de cabaletes e táboas, afastado do
rebumbio da xente que botaba o
último vaso ou que enchía as
botas, pra aledar o camiño. Como
os outros andaban apercibidos,
logo se diron conta de que o
moinante estaba a contar cartos
coas mans embaixo da mesa,
ollando pra outro lado como quen
se fai o babión. A Berta, cansa i
148. esmacelada, atada a un sillote pola
cadea do van, púxose a albiscar
pra a escuridade de fora como si
algo presentise.
Edesio e o Carrizo saíron á
carballeira, a pescudar pola parte
de afora do posto, por moi perto de
onde estaba o caloteiro, pra ver
como dar o golpe. Cando se
puxeron a albiscar por entre as
ramas, a mona pegóu un pulo e
púxose a ollar pra a escuridade,
turrando da cadea. O truhán, que
xa se vía que estaba en copas, non
fixo caso do aviso, e foise, coa copa
na man, deica o mostrador
149. atravesando o xentío. E foi nise
intre cando o Edesio do Lisardo e o
Marcial da Carriza, entraron dun
saque, desengancharon a moniña e
fuxiron de contado. Pronto se
ouviron, moi perto e seguidos, os
berros do vagamundo bradando
pola Berta, que ao ouvirse chamar
polo nome comenzóu de empurrar
ao Carrizo que a levaba descontra
sí…
Dous cativos averiguados pola
parexa (que de primeiras todos
coidaron ter sido choio de rapaces)
150. dixeron que nada sabían, e outros
dixeran que a viran agatuñar pola
nogueira da rectoral. O moinante
adoecía, esbagullando como si lle
levaran unha filla, pegándose
sucos na táboa do peito e xurando
en todalacortecelestial. Até
chegóu, polo baixo, a apor de
encubridores aos da parexa, que o
colleron aparte e non se soupo que
lle dixeron, a máis dun par de
hostións resoantes e uns reveses
nos fuciños cada vez que ía
acrarar, que o sosegaron de
arrepente; e saloucaba que partía
o corazón, e tiróuse debruzado, e
151. alí quedóu na cuneta da carreteira
xeral onde o atoparon, borracho de
morte e cos beizos cheios de
moscas, ao mencer, as xentes que
ían pra os eidos. Pola tarde, xa
non ficaba alí.
A moniña ía decolgada ao colo
do Carrizo, tremando como un
bimio. Pronto se decataron de que
tamén estaba bébeda. Entre os
comentos do caso, sóupose logo que
o mocete dáballe decote, ao remate
da xeira, un grande miolo de
biscoito roscón enchoupado en
152. anís. Cando chegaron á adega, que
era tamén chavola de apeiros, no
meio da viña, diulle un arrepente
á Berta e fuxíu dos brazos do
Carrizo e emprincipióu a berrar,
choutando entolecida por enriba
dos pipotes, a máis aínda cando
acenderon o farol. Cada vegada
que un diles se lle quería achegar,
púñase fora de sí, espaventada
talmente como un cristiano que
vira chegar sober de sí a certeza
da morte.
O Edesio desmangóu unha
eixada e acenóulle co pau. A Berta
pegóu un longo brinco por enriba
153. dil e acrequeñóuse nos baixos da
porta, ollando pra iles cos ollos
escarramelados, arelantes,
talmentes un miniño pedindo
perdón.
—¡Dalle ti!
—Eu non discurrín isto.
Doutro longo chouto, a moniña
púxose a salvo.
—¿Non traes navalla?
—O sangue mete escándalo.
¡Dalle dunha vez!
Doutro par de brincos, a Berta
estaba na trave do teito, coa cadea
decolgando, chiando como un rato,
choutando no mesmo sitio,
154. arregañando os dentes.
—¡Baixa de eí, Berta ou
carallo! Cando se ouvía nomear
calaba e ollaba darredor como
buscando ao que a chamaba. O
Carrizo, collido a cada paso máis
polo cabreo, acendéu no farol un
fachico de pallas; pro antes de
arrimar a escada, o demo da Berta
botóuselle enriba e colléulle o
pescozo, queréndoo aloumiñar,
atal como facía no xogo do
moinante, cofeándolle a cara na
súa, saloucando baixiño, que era
de non se crer si non se estivese
vendo.
155. O Carrizo pillóuna pola cadea,
díulle un par de voltas no aer e
guindóu con ela con toda a súa
bruta forcia, descontra un bocoi
que resoóu atal un istrumento.
—¡Dalle ti agora!
O Edesio, canso xa daquil
choio, tiróulle un mocazo á moleira
sin conquerir darlle de cheio, pesie
a que a probe moniña xa ficara
estomballada do lombazo no bocoi.
—Ímolo deixar, ti. O Carrizo
que xa estaba fora de sí pescóuna
polas patas traseiras e díu coela
un golpe foxo descontra o chao
terreño.
156. —¡Pecha os ollos dunha vez,
puta!
A moniña estaba ali, queda, cos
ollos moi abertos, a sangoar por
ambas canles das súas partes. O
Carrizo diuse conta de que il
tamén estaba sangoando dunha
man.
—Mordéume, a cabrona…
Foise encollendo encollendo, até
quedar toda engruñada, as orellas
tapadas cos puños, o papo entalado
no peito. O Edesio pegóulle un
couce co zapato novo, na punta do
óso da soá, e a moniña estarrecéu
como si se despreguizase, os ollos
157. morriñentos, sanguiñosos.
Conqueriu erguerse axudándose
coas mans e foise pra a porta
arrastrando o meio corpo eivado.
O Carrizo asegundóulle un
palastrazo no cumio da testa que
se fendéu esparexendo os miolos.
Deixárona no piñeiral, lonxe do
camiño de carro. Serían as tres.”
Todo isto fora moito antes de se
aveciñar a señora Andrea entre
nós, pro xa andaba, dende facia
158. tempo, na nova tradición do pobo,
moi corrido de boca a orella, entre
as regateiras e comadres, nos
plepas sin oficio nin beneficio de
cafés e tabernas, nos beizos do
señorío de balcón e caldo á
merenda, nos xastres amullerados,
nos maricallas de salón e nas
solteironas de linaxe, nos babións
faladores dos casinos e nos
“caballeros” e donas parasitarios
do traballo alleo, das fincas a
render “en la aldea”, apoleirados
no ocio das grandes moradías con
pedra de armas da rúa
Sandomingo ou da Pena Vixía,
159. todos iles nivelados polo raseiro da
marmuración, vezo principal da
vila.
Dende onde xa se podían
documentar os feitos da Señora
Andrea, era desque chegara
metida, ou eisí, que ao millor todo
eran aparencias, cun titiriteiro,
volante do Circo Feixoo, chamado
“O Baronet d’Alcobaça” que o
deixaran eiqui “desembarcado”:
seu gosto polo “alpiste” de todas as
comarcas, fixo crise final eiquí co
licor-café local que acabóu coa súa
resistencia e, o que foi pior, co seu
indispensábel equilibrio
160. profesional.
A última tolaxada do “Baronet
d’Alcobaça”, foi querer torear a
“Vespasiano” (o máis
relativamente fero lión do Circo)
en privado e cunha “rolla” que non
se tiña de pe; gracias a que o lión
estaba deitado no outro recanto da
xaula e nin se erguéu, como quen
olla a alguén que está a facer o
parvo; e atopáronos á mañá
durmindo xuntos, e o “Vespasiano”
lambialle a boca, cicáis porque
tamén lle gorentaba o licor café;
e quedáranse no pobo facendo o
que podían (vivían nunha
161. cachoupa, pouco máis que
pendello, perto das Lagoas), il
cobraba os billetes no “ríper” que
ía á estación (a gorra de galóns) e
acarrexaba os caixóns das mostras
dos viaxantes cataláns, nun
carretillo do Hotel París;
e facía de gancho cando
chegaban os “habaneros” que os
levaba aos comercios e dábanlle un
tanto asegún o que mercasen ou
comesen, ou bebesen, e tamén ás
casas de chicas, que era onde
mellor lle pagaban, pra os
“habaneros” solteiros, e algúns
casados que lles gostaba o aduvío
162. fora da casa, que os levaba de
mañá moi disimulados;
i ela ofercíase, co seu bo aquil,
tan ben presentada, polas casas,
que eisí a conecéu a miña aboa,
pra repasar a roupa, e cando xa
ían de moito sandiós, il morrera
dun andacio de tifus, que eisí é
esta vida puñesquera, e quedóu
outra vez sin home.
Que pasado o tempo, xa
fondocha e asisada polo tempo e si
cadra xa sin lume nas partes,
alugóu o baixo, perto de nós, e
foise quedando no burgo, e xa
cosía polas casas formales, i era
163. moi curiosa niste choio, e despóis
xa lle levaban os xéneros e xa ía
tendo que coser na casa, de
branco, e labouras garnidas de
embozo.
E andando o tempo disque se
arrimara co Vicente, o Potras,
aínda bo mozo, cochero de avinza
nalgunhas casas que non o tiñan
de seu ou pra viaxes ventureiros
nos de aluguer da empresa do
Mangana, e tamén facía de
agarrante —de pendón, non de
caixa— nos enterros das Cofradías
e da Agencia La Soledad.
O cuio Potras herdara do seu
164. pai un tenderete de estampas e
rosarios no paredón do patín da
Catedral que dá pola Fonte Nova,
e que daquela o tiña alugado
porque non lle gorentaba o trato, e
despóis fíxose cárrego dil a señora
Andrea, polas mañáns que era
cando viñan maiormente os
badocos, e máis os días da feira do
7 e do 21;
que a sobredita señora Andrea
axiña lle pescara a volta ao trato e
vendía moito pra as aldeas e
adeprendera a facer rosarios e
despóis seguía a os facer na casa;
até que os mandóu botar de alí
165. o furabolos do bispo novo, que en
todo metía os fuciños, que era da
terra dos navarros, xa falaremos,
porque lle foran co conto de que
non estaban casados, como se
deixaran decir, sinón amoreados,
e,
mandóulles recado polo
Atanasio, que era como xa se dixo,
o cociñeiro do señor bispo, que
tiñan oito días pra se casaren e
que lles dispensaba as municións,
e que non lles levarían ren polo
sacramento na eirexa de Santa
María la Madre.
E que foi o Potras, que era moi
166. túzaro, e colléu unha pencha tal
que non lle petóu de se casar só
porque lle daba a gaña ao bispo, e
liscóu pra Vigo, que ela non quixo
ir, e alí metéuse cunha que tiña un
posto de pan do Porriño na Pedra;
que en A. o que non se sabía
inventábase, que si tumba, que si
taramba, que tal e que sei eu; e
que si a língoa ten bo corral o dito
non contaba ren pra a boa xentiña
de A., a nai que a paríu, que tiña
decote a língoa a bulir, no aer do
día e na mourenza da noite, como
besbesellar de coruxas ou
rechouchío de pardaus, que dalle
167. que tienes co taravelo, que o caso
era falar por falar que outra cousa
que facer non a había, que…
168.
169. II
A voltas de tanta vida, á señora
Andrea ficáralle, ou cicáis tamén
dos seus devanceiros portugueses,
certo arroallo i erguimento de
dona principal, e fitaba decote pra
a xente, fose quen fose, no par en
par dos ollos, non azorrada ou de
esguello como as mulleiriñas da
cidade;
que decote se tivera a sospeita
de que, pola súa nacencia ou polo
que fose, era máis do que
170. aparentaba,
(como aquela vez, que se
correra polo pobo, que a viran de
moito palique baduando cuns
señores, arrodeados de xente, nun
automóvil, e que ninguén os
entendía, e que xa se falaba de ir
buscar a Remedios do Bordas, que
adeprendía francés aos fillos dos
maragatos, e que a señora Andrea
pasaba por elí e falóu con iles como
si tal cousa, naquela fala propia
dos forasteiros, que polo visto non
era o francés,
e que lle diron unha moeda de
ouro, que ela non a quería coller, e
171. que lle chocaron a man e seguiron
no automóvil pra Verín;
e que a moeda era de cinco
duros e descambióuna na Banca do
Fuentes, i era inglesa, que os
miróns que viron todo aquelo
quedaran abraiados sin saberen
qué pensar.)
Que era moito o saber da
sobradita, que de ónde o sacaría,
que en pouco máis de dous anos
colléu tamén grande sona de
parteira, e que cando andaba nun
parto din que se puña moi irtia e
mandona, e que había que facerlle
todo o que mandaba, de contado e
172. sin falar, que sinón era quén pra
coller o portante a deixar á muller
coa primeira sangue na sabán, os
laídos no aer e as pernas abertas:
Ferver a auga e botarlle o ácido
fénico, novedade que ela trouxera,
que denantes somentes se fervía, e
que o traguía nunha redomiña,
que deixaba toda a casa alcatreada
do cheiro oito días pola parte baixa
até na comida;
que de seguida, xa dende os
primeiros, se correra que facía
todo moi aquelado e propio como si
nunca fixera outra cousa, e que
pra arranxar os partos que viñan
173. mal presentados aínda era millor
que o médico novo que trouxeran
pra o Hospital Modelo, que era só
pra mulleres, que non lle ía
ningunha, que as mulleres do pobo
antes consentian morrer que
amosarlle as partes, e menos
aínda parirlle a un home nas
mans;
e máis sendo mozo (ónde se víu
somellante cousa, que dun tempo a
ista parte todas eran novidades),
bo mozo e forasteiro, que facía
falla ter pouca lacha, que antes
era o vello forense, e somentes ían
ao reconocimento as churrianas do
174. “barrio”, que tiñan que ir por
obriga que senón quitábanlles a
“cartilla” por dous meses, e de
segundas tirábanlla pra sempre;
que o ouvín ben, que llo
esplicaba á miña irmá a señora
Castora, moi corrilleira e amiga de
esplicar, decote esplicando, que xa
os grandes non a aturaban e
andaba sempre a buscar xente
nova ou desapercibida pra terlle a
quén esplicar, e dalle que dalle a
falar da “cartilla”, que o decírense
unhas mulleres ás outras, cando
rifaban, “aínda te hei de ver coa
cartilla”, era grande aldraxe;
175. que foi nesa conversa da señora
Castora coa Evanxelina, cando me
decatéi que non falaban da cartilla
da escola sinón doutra que había
que ter pra o oficio de puta, e
tamén soupen que iso de puta non
era somentes aldraxe das mulleres
ao rifaren, como os rapaces nos
chamamos maricón, cabrón, que
non quer decir nada,
e que o ser putas era ter que
estar apuntadas no Aiuntamento
da Praza Maior e pasar o
reconocimento cada mes pra poder
anicar cos homes e cobrarlles a
xeira, que todo se vai sabendo ao
176. seu tempo anque despóis lle dea a
ún vergoña o ter sido tan
parvaxolas e babión.
Que o sobradito médico mozo,
só pra as mulleres, botóu pronto
boa sona e íanse reconecer no seu
despacho (que ísta si que foi boa
cando se soupo) as donas das
vellas familias de A., e que de
seguida foran tamén as dos
almacenistas e tendeiros do
señorío novo, que aínda se correra
que a de don Sandalio, o de
“España y sus Posesiones”, tan
empanicadiña e xeitosa, os ollos
decote baixos (que nin somellaba
177. ser daquela xente fachendosa e
soberbia que chegara a A. facía xa
moito, da parte dos maragatos e
gameros, a sacar a barriga de mal
ano e que agora eran donos de
todo e tamén o querían ser da nosa
concencia, raio de bestas —o
Mosquera chamáballes fanáticos
—) que disque nin os médicos nin
ninguén o pudo saber denantes,
pois non houbo ocasión pra o
saber, que a probe tiña “alí” un óso
atravesado, que nin ela misma o
sabía denantes de se casar, e até a
noite que se casaron que don
Sandalio non pudo entrar nela,
178. pois por mor do óso atravesado xa
de nacencia non podía “recibir obra
de varón” como decía a señora
Castora, e que non pediran
dispensa pra se separaren porque
eso na terra dos seus devanceiros
casteláns non se levaba, e dalí en
adiante tiveron o caso por
mortificación e pra a remisión dos
seus pecados;
e o don Sandalio botóuse unha
fulana pra o desafogo, que ninguén
llo víu mal, pois os homes, sendo
mozos e sanos, teñen que procurar
polo seu desafogo pra non
entoleceren ou aparvárense;
179. (que viña a ser Cristina do
Argadelos, viuva do Argadelos,
cabo que fora da Xendarmería, que
lle pagaba un piso de trinta reás).
Pois co novo Hospital Modelo,
ao pouco tempo, viñeran outros
tres médicos novos, tamén só pra
mulleres, e outros a
estabelecérense pola súa conta, e
as mulleres todas perdéranlles o
medo porque se decataron que
morrían menos do sobreparto, e as
putas sanaban máis axiña das
doenzas do seu oficio, que cando
llas apegaban aos homes,
chamábanlle galicosos, anque
180. tamén se decía por aldraxe aínda
que non se tivese o gálico;
que aínda que resultaba moi
amolado deixárense andar
furgándolles nas partes,
espernancadas naquil sillón de
ferro pintado, meténdolle aquiles
ferros tan fríos…
Anque decíase tamén, que o
facían moi indifrentes, atal si
estivesen a remexer nun caixón de
ferramenta; que axiña se correra
que o facían eisí nin tan xiquera
por seren decentes, sinón porque
non lles importaba ren, pensando
noutra cousa, namentres remexían
181. nelas, asubiando como si non
tivesen alí unha moza encoira e de
boas carnes;
e que, ás veces, chamábanse
uns aos outros e axuntaban as
testas por enriba do ventre,
apalpando nelas (á dona Luisa,
viuva do “Madamitas”, metéronlle
un dedo pra averiguala, e púxose a
berrar e quería fuxir)
e paseábanlle o ventre coas
mans e apalpaban todos no mesmo
sitio, “ollade eiquí”, “a min
soméllame que”, e disputaban e
disputaban, sin contar coa que
fose, como si a muller non estivese
182. alí, sin lle botar unha ollada á
face, como si ela non fose dela, que
non a miraban nin cando lle
perguntaban si lle doían os ferros,
como si talmente fose unha cousa,
ou unha marrá fora a alma no
banco da matanza, por máis nova
e belida que a muller fose, e como
si o choio non fose con iles, que
moito se coñeaban disto os
mociños de A…
“Estaban a botar o pito, uns
sentados no chan e outros
encostados no paredón do xogo de
183. pelota do hospital vello de San
Roque, a carón da Alameda do
Concello.
Axuntábanse alí á saída do
traballo ao serán no bo tempo, no
inverno nos soportáis do Espolón,
pra falar. Pouco máis ou menos
todos eran adeprendices dos oficios
i estaban aínda nise tempo
misturado, de xogos e trastadas
mais tamén de novas
preocupacións;
nisa primeira seriedade que
adoitan os rapaces cando se van
asentando en homes como quen
descobre un segredo que xa non
184. será pra tratado cos máis novos
nin entendido polos máis vellos,
senón averiguado, a tentas, uns
cos outros.
Como sempre, os que máis
falaban eran o Eliseo, fillo do
ferrador das Mercedes, que
adeprendía de tallista cos Dorrego,
e o Xeló, da Cristalina do mesón,
que ía pra reloxeiro. Uns cos
outros, por eí se andarían nos
dezaséis anos.
Anque falaba menos, o que
millor decía as cousas era o
Davide, moi asisado e fino, que
traballaba, xa coasi de escribente,
185. na Notaría do Rodicio, que din que
facía cinco letras difrentes, tamén
a gótica, e que non lle petaba
botarse a señorito da merda como
todos os escribentes, aínda sendo,
como era, fillo do Recaredo,
ordenanza de estrados da
Audiencia.
O de máis corazón nas pelexas,
no subirlle aos árbores, xa dende
moi novo, e tamén no río, era
Roxerio, o da Pepa do “Solimán”,
que lle ía a calquera cunha man
atada, e a tres coas dúas soltas, e
atravesaba o Miño pola Ponte
Maior somurmullando, só con dous
186. alentos, dunha banda a outra,
polas cepas da Ponte Maior, i en
catro pola parte onde o río vai
acachoado; e que xurdía
arrebatado, cos ollos sanguiñosos,
que a respiración non lle voltaba
ao ser até despóis de quedar un bo
anaco debruzado e alentando a
fondo.
O que tampouco o facía mal
(nises anos o máis amolado era
saber falar ben de corrido, sin se
azarare, coa xente maior e coas
mulleres novas), sober todo nas
lerias dos rapaces, era o Serafín, o
do “Ouriplataquénvende”, que lle
187. quedara a toda a familia iste
nome, que non era alcume, dun
mercador de metáis finos, da parte
dos leoneses, que rematara
acolléndose a A. por casamento e
pondo reloxería onde está agora a
do portugués.
Serafín, o
“Ouriplataquénvende”, tamén
botaba belidas cántigas na fala do
país, e sabía moitos versos de
tristeza, da terra do seu pai: que
por mayo era por mayo —cuando
hacía gran calor— cuando los
trigos encañan y están los campos
en flor, i esas cousas;
188. que sabía máis de vinte e que
as cantaba ou as botaba moi
propiamente con fala de teatro, e
tamén contos de malicia na fala do
país, que facían rir moito, e a
Historia de España de corrido.
Xa se sabía que cando falaban
baixo ou moi xuntos, falaban de
mulleres, badúa que te badúa, que
todas eran suposicións e quentar a
cachola. Agora díralles por falar
dos médicos novos só pra mulleres.
—Pois eu o que vos digo é que
son pouco homes, porque por pouco
homes que sexan… Bon, a fin de
contas os médicos son casi todos
189. señoritos, e xa se sabe que os
señoritos, si o son de nación, son
menos homes do que nós.
—Eso asegún, porque eí tes ao
máis novo dos do comercio do
Aubonmarché que, con vintesete
anos ten cinco fillos, e o Aldana
oito, e o Cardoso once, todos iles
señoritos fora a alma, a máis do
que chingan fora da casa.
—Home, non todos. O Cardoso
é da Adoración Nocturna.
—A do Cardoso conózolla eu,
tena á par da taberna da miña tía,
é Rosarito, a planchadora.
—Xa vai vella pro aínda está
190. moi curra.
—Só lle quedan as pernas.
—¡Sae de eí con ises guizos!
—¿Qué querías, eixos de carro?
—Boeno, non se trata de
disputar por todo, Serafín, que
sabes moito pro ninguén o sabe
todo. Ao que estabamos… Eu digo
que por moi médico que se sexa…
Non digo eu que si a muller é da
vida ou anda doente dunha doenza
disas que dan noxo… Mais unha
rapaciña nova, coas súas carnes
cheas, ispíndose adespacio,
coorada de vergona, e desbotando
de sí aquil arrecendo natural da
191. muller limpa e que, si cadra, aínda
non conecéu home…
—Isas non teñen pra que iren
ao reconocimento.
—Non sexas torda, Xeló. ¿Así
que as mulleres non van ao médico
máis que por mor da fenda?
—Eí está a mangancha. Si eu
fora médico, me caso en san,
anque viñeran a que lles vise un
unlleiro ou unha negra no pescozo,
o primeiro que lles diría era, ¡fora
toda a roupa!
—Sí, ¿e que farías só con darlle
un verde aos ollos?
—Home, si non se pode máis…
192. —…si aínda relouca ún máis
pensando no que hai embaixo dos
vestidos…
—Boh, boh, boh…
—¿Cómo boh, boh, boh…?
¿Vasme decir que non te quedas
ollando si pasa unha coa saia
rabela?
—Con tal que teña boas
zancas.
—Pra sabelo tes que as ollar.
—Ten razón íste. Eu coido que
se quenta ún máis cos ollos que
meténdolles man.
—¿A cántas lle metiches man
ti, lapabicas?
193. —Algo de razón ten íste. Cando
o Ramón da Lonia trouxo de Ceuta
aquelas postales de mulleres
desnudas…
—¡Sandiola!
—…ao meu irmán prestáronlle
tres, de mulleres e homes.
—¿Facendo qué?
—Rezando a novena.
—¡Hai cada ún…!
—Eu non sei pra qué carallo
andas connosco!
—¿Por qué non vas a que te
acaben de facer?
—…eu collinlle unha ao meu
irmán e tívena unha noite inteira.
194. —…¿Unha, que está ela
dacabalo?
—…isa mesma.
—Tamén eu a vin, me caso en
mi padre, porca e todo como era…
Non me vas decir que non te
quentaches…
—¡Qué tarxetas nin tarxetas…!
Eu dígovos que unha de vintecinco
indo pra trinta, coas “mámallas”
ben duriñas, recollida do van, coas
coxas cheias pola parte de
adentro… Eu vinllas á Adelaida do
Conso, de noviña, cando aínda
estaba a meio rematar, a nai que a
botóu, que llas vin, que estaba a
195. lavar no río da Sila. Víaselle todo,
mi madre, cando se agachaba a
tender a roupa.
Zugaban todos dos pitos ao
mesmo tempo, sin sosego, máis
seguido canto máis baixo falaban
coas cabezas xuntas, coas mans
uns nos hombreiros dos outros
como si estivesen a ollar o que
falaban, atal si o tivesen no meio
diles e non quixeran que outros o
visen.
—¡Boh, non ha ser pra tanto!
—seguíu metendo a pata o Xeló do
forneiro, cada vez máis groso,
máis prosma e máis
196. cagasen tencias.
—Pois vai e que che metan nas
mans á filla da María das burras.
—¿Cál delas?
—A Rocío, cal vai ser…
—¡Quén a pillara!
—coas medias postas como nas
tarxetas… aqueles peitiños tan no
seu sitio, aquelas nádegas,
—…aquiles remeneos cando
ven da Burga coa ola de barro, a
xuicio, na testa… ¡Carano, ollade
como me puxen…!
—Vas ter que ir ao gruñeiro…
O gruñeiro, acaracochado,
ruxidor, estaba alí perto, co seu
197. fonchoso teito de ramas, seu
tronco barbado, seus centos de
anos, ledo xigante, cabo do río.
Todos os rapaces de A. sabían o
que era “ir ao gruñeiro”, gavear
polas ramas grosas, entrar nos
seus laberintos, perderse na mesta
follax: “Soméllame que ti xa vas
ao gruñeiro”, “si o gruñeiro
falase”… eran as coñas que os
rapaces xa feitos lle decían aos
máis novos.
—Eu non son dises.
—Pois daquela virías capado de
nacimento.
—Tamén podías pensar que hai
198. mulleres por eí.
—¡Hai, abraias! Pro aínda non
pra min nin pra ti. Polo de agora
hai que se achantar e entenderse
coa irmá da zurda.
Ríronse todos. Ouvíuse nos
outos de San Francisco a retreta
do Reximento de Ceriñola, que era
a sinal que tiñan os rapaces pra a
desfeita. Abalaron adispacio, sin
desfacer a xuntanza.
—Pois eu dígovos que si ollan a
unha fulana desnuda é non
quecen…
—¿Qué?
—Pois que non son homes.
199. —O que pasa é que as ollan a
centos e rematan por se afaceren.
—Tés razón, Os que andan na
vendima non papan un bago
despóis dos primeiros días, e o fillo
do dulceiro xa se ensarrea só co
ulido dos dulces.
—Pois eu digo que si se
tratara, mellor dito, si por min
fora, tratándose dunha irmá ou da
rapaza de ún…
—Cando a teñas
—…pra min que…
Íanse esvaindo as voces. Ao
lonxe ouvíase algunha gargallada.
Ao chegar á Praza da Costitución,
200. uns subiron pra a Fonte Nova, os
máis baixaron pra a Barreira,
outros seguiron pra a Ferreiría ou
pra a Porta da Aira, ou pra os
arrabaldos de casas de pallabarros
onde vivían os máis dos
traballadores”.
201. III
Con todo, seguíase a decir que
cos médicos de mulleres ou sin
iles, e coas parteiras de estudo (xa
había dúas) ningún tiña
comparanza coa señora Andrea
pra cortar o sangue en nadiña de
tempo, pra fender no xusto a bulsa
das ágoas, pra aquelar as
libracións e pra atar e rebenar o
embigo que os deixaba todos
afundidiños ou ben de arrentes e
non saídos, como chifre ou landra,
202. que moitos pequechos esbrilábanse
por mor das parteiras fozonas, ás
veces con tan porfiada crebadura
que os había que levar ao San
Benito de Penafurada, que aínda
decía a señora Andrea que non lle
acaía mal á devoción axudala cun
bragueiro, e darlles aceite de
fígado de bacalláu, a nai que o
inventóu, si a saberá ún…
En moito disto, de non ser
chamada de comenzo sinón cando
non había outra, ou cando era nas
últimas, a sobradita viña a ser
como o médico Barada, que todos
se coñeaban dil porque era un tipo
203. choqueiro, cos longos bigotes
decolgados, os fatos cheios de
lamparóns máis que un probe de
pedir;
anque disque por dentro era
como un coral, que lavaba o corpo
no tanque do jardinillo do seu
chalé todos os días do ano, que
moitas veces, no tempo frío, tiña
que fender o xeo pra se meter, que
xa eran gañas de, digo eu…;
que tamén tiña un xenio de,
que era capaz de llas botar ao
máis rufo na súa puñesquera cara,
fose quen fose, un dos cuios fora o
fabriqueiro da Catedral que o
