Jezyk I Kultura Wola Uhruska

Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug Jzyk i kultura
Ksika zawiera zagadnienia dotyczce jzyka i kultury ludowej gminy
Wola Uhruska na tle wikszego obszaru. Podjto w niej przede wszystkim
wybrane problemy obrzdowoci i zwyczajw dorocznych i rodzinnych.
Przeprowadzona szczegowo analiza okrelonych zagadnie kultury
ludowej badanego obszaru pozwolia pokaza powizanie tradycji ludowej
gminy Wola Uhruska z dziedzictwem kulturowym pogranicza polsko-
ukraiskiego. Zwizki te zostay udokumentowane na paszczynie kultury
ludowej zarwno materialnej, jak i duchowej.
ISBN 83 - 917591 - 1 - 3
9 783917 591137
*PLQD :ROD 8KUXVND
QD WOH (XURUHJLRQX %XJ
-]\N L NXOWXUD
*PLQD :ROD 8KUXVND
QD WOH (XURUHJLRQX %XJ
-]\N L NXOWXUD
3RG UHGDNFM
)HOLNVD &]\HZVNLHJR
:ROD 8KUXVND

.ROHJLXP 5HGDNF\MQH
)HOLNV &]\HZVNL SU]HZRGQLF]F\
$JQLHV]ND 'XGHN VHNUHWDU]
+U\KRULM $UNXV]\Q
6DZRPLU *DOD
*U]HJRU] 0LOLV]NLHZLF]
'DQXWD 3RZLDVND0D]XU
-RODQWD 6]DFKDDM
5HFHQ]HQFL
/HRQDUGD 'DFHZLF]
$OIUHG *DXGD
0LFKD HVLyZ
5\V]DUG 6]F]\JLH
5HGDNFMD
+DOLQD .RVLHQNRZVND
3URMHNW RNDGNL
0LURVDZ %RFLDQ
7XPDF]HQLH QD M]\N DQJLHOVNL

-HU]\ $GDPNR
.RUHNWD
$JQLHV]ND 'XGHN +DOLQD .RVLHQNRZVND 0DUHN 2OHMQLN
6NDG L DPDQLH
0LURVDZ %RFLDQ
)RWRJUDILH ]DSURMHNWRZD L Z\NRQD Z WHUHQLH

0LURVDZ %RFLDQ
IRW
3XEOLNDFMD ]RVWDD SU]\JRWRZDQD L Z\GDQD G]LNL ILQDQVRZHPX

ZVSDUFLX 8QLL (XURSHMVNLHM Z UDPDFK )XQGXV]X 0D\FK 3URMHNWyZ
,6%1
&RS\ULJKW E\
8U]G *PLQ\ :ROD 8KUXVND
2GG]LD 3ROVNLHJR 7RZDU]\VWZD /XGR]QDZF]HJR Z /XEOLQLH
:ROD 8KUXVND

Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Jzyk i kultura
Wola Uhruska 2003
Spis treci
Table of contents
Wstp ........................................................................................................9
I
WIESAW BONDYRA
Zarys dziejw Uhruska 800 lat istnienia
An Outline of History of Uhrusk 800 Years of Existence .............................13
GRZEGORZ MILISZKIEWICZ
Spoeczno-gospodarcze dzieje oraz pamitki Woli Uhruskiej i okolic
jako inspiracja w kreowaniu oferty agroturystycznej
The Socio-economic History and Historical Relics in Wola Uhruska
and Its Vicinity as An Inspiration for Providing An Agritourist Offer .............27
JOLANTA SZACHAAJ
Historia parafii pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku (w wietle
Wizytacji generalnej z 1799 roku)
The History of Parish of St. John the Baptist in Uhrusk (in Light
of General Visitation of 1799) .....................................................................53
DOROTA UBKOWSKA
Nadbuaska kapliczka hutnikw
A Bugside Shrine of Glassworkers ...............................................................61
URSZULA DBROWSKA, JOLANTA KUMIERCZYK
Kulturotwrcza rola Huty Szka Nadbuanka w gminie
Wola Uhruska
The Culture-forming Role of the Nadbuanka Glassworks
in Wola Uhruska Commune ........................................................................71
JOLANTA SZACHAAJ
Szkolnictwo na terenie gminy Wola Uhruska w latach 19191939
School Education in the Gmina of Wola Uhruska in 1919-1939 .....................79
6 Spis treci Table of contents
II
DANUTA POWIASKA-MAZUR
Zdobnictwo wyrobw tkackich ornamentem zwanym perebory
w pnocno-wschodniej czci wojewdztwa lubelskiego
Decorating of Weaving Products with the Ornament Perebory
in the North-eastern Part of Lublin Province................................................91
SYLWIA PACIORKOWSKA
Nazwy odziey i obuwia w gwarze gminy Wola Uhruska
na tle gwar okolic Wodawy i Parczewa
The Names of Clothing and Footwear in the Dialect of the Gmina
of Wola Uhruska as Compared with Dialects in the Vicinity
of Wodawa and Parczew ...........................................................................99
WALENTYNA KONOBRODSKA
Tradycyjny obrzd pogrzebowy w Woli Uhruskiej
na tle poleskiego obrzdu pogrzebowego
The Traditional Funeral Rites in Wola Uhruska as Compared
with the Polesie Funeral Rites...................................................................109
AGNIESZKA DUDEK
Obrzdowo doroczna na obszarze gminy Wola Uhruska
w wypowiedziach mieszkacw
The Annual Rites and Ceremonies in the Territory of the Gmina
of Wola Uhruska as Related by Its Inhabitants ...........................................127
AGNIESZKA DUDEK
Obrzdy i zwyczaje doroczne gminy Wola Uhruska
The Annual Rites and Customs in Wola Uhruska Commune ........................137
FELIKS CZYEWSKI, AGNIESZKA DUDEK
Sowniczek gwar polskich i ukraiskich gminy Wola Uhruska
Glossary of Polish and Ukrainian Dialects in the Gmina of Wola Uhruska ...155
III
MARCIN KOJDER
Z bada nad historycznym nazewnictwem osobowym
gminy Wola Uhruska
Studies on Historical Anthroponymy in Wola Uhruska Commune ................169
HRYHORIJ ARKUSZYN
Imiona mieszkacw gminy Wola Uhruska
Names of the Inhabitants in the Gmina of Wola Uhruska.............................181
HRYHORIJ ARKUSZYN
Motywacja przezwisk mieszkacw Woli Uhruskiej
The motivation of Nicknames of Wola Uhruska Inhabitants .........................205
Spis treci Table of contents 7
MAREK OLEJNIK
Nazwy terenowe gminy Wola Uhruska
Toponyms in Gmina of Wola Uhruska .......................................................211
IV
Spis map, rysunkw i tabel
Table of maps, drawings and tables ...........................................................239
Spis fotografii
Table of photos ........................................................................................241
FELIKS CZYEWSKI
Bibliografia prac dotyczcych gminy Wola Uhruska (wybr)
A Selected Bibliography of Publications on the Gmina of Wola Uhruska ......245
The Gmina of Wola Uhruska as Compared with Euroregion Bug.
Language and Culture
Summary .................................................................................................255
8 Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Jzyk i Kultura
Mapa 1. Pooenie geopolityczne gminy Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug

POWIAT
BIAA PODLASKA
BIAORU
POWIAT
PARCZEW
BRZE
Siedlce
Biaa
Podlaska
WODAWA Wodawa
POWIAT LUBLIN
a Chem
wk
Woda UCK
Zamo
WODAWA
WOLA
UHRUSKA
UKRAINA
POWIAT
CHEM
DOROHUSK
CHEM
Wola Uhruska 2003
Wstp
Introduction
M onografia Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Jzyk i kul-

tura powstaa na konkretne zamwienie zoone przez Wadze
Gminy, w szczeglnoci przez Zarzd Gminy, przy osobistym zaan-
gaowaniu Wjta Jana ukasika. Wykonana zostaa przez midzynarodowy
zesp jzykoznawcw, folklorystw i etnografw, skupiony przy Oddziale Pol-
skiego Towarzystwa Ludoznawczego w Lublinie.
Ksika realizuje cele projektu badawczego przyjtego w edycji grantw Eu-
roregionu Bug. Zawiera zagadnienia dotyczce jzyka i kultury ludowej gminy
Wola Uhruska na tle wikszego obszaru. Podjto w niej przede wszystkim wybra-
ne problemy obrzdowoci i zwyczajw dorocznych i rodzinnych. Przeprowadzo-
na szczegowo analiza okrelonych zagadnie kultury ludowej badanego obszaru
pozwolia pokaza powizanie tradycji ludowej gminy Wola Uhruska z dziedzic-
twem kulturowym pogranicza polsko-ukraiskiego. Zwizki te zostay udokumen-
towane na paszczynie kultury ludowej zarwno materialnej, jak i duchowej.
Podstaw rdow publikacji stanowi materiay wasne autorw, uzyskane
w wyniku eksploracji terenowej zarwno na obszarze gminy Wola Uhruska, jak
i w rnych punktach Euroregionu Bug tak po stronie polskiej, jak i ukraiskiej.
Pozyskany w ten sposb materia, skonfrontowany z literatur przedmiotu,
umoliwi pokazanie zarwno odmiennych, specyficznych cech jzyka i kultury
ludowej gminy Wola Uhruska, jak i elementw wsplnych, czcych ten teren
z ssiednimi obszarami po obu stronach Bugu. Zwizki te s wyrane i w jzy-
ku, i w kulturze. Przeanalizowane zagadnienia z zakresu obrzdowoci dorocz-
nej i rodzinnej ukazuj powizania omawianego terenu z szerokim pasem po-
granicza polsko-ukraiskiego. Podjcie bada paralelnych na przykad nad
nazewnictwem osobowym daje moliwo obserwowania i wskazywania wza-
jemnych wpyww dwch wspistniejcych od wiekw jzykw.
10 Wstp
Przypadajca w 2004 roku 800. rocznica powstania Uhruska staa si inspi-

racj do podjcia po raz kolejny problematyki dotyczcej dziejw tej miejsco-
woci i okolic. Pocztki istnienia Uhruska wane w kontekcie nie tylko histo-
rii regionu, ale take historii Polski i Ukrainy pokazuj zoone dzieje osadnic-
twa zachodnio- i wschodniosowiaskiego. Problematyka ta, prezentowana z po-
zycji historiografii polskiej i ukraiskiej, daje moliwo spojrzenia na pocztki
Uhruska i okolic z rnych punktw widzenia.
Oprcz w miar penego wykorzystania literatury przedmiotu, spoytkowa-
no w znacznym stopniu lokalne rda archiwalne, gwnie kroniki parafii rzym-
skokatolickiej pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku. Uzyskane informacje histo-
ryczne prezentowane s w monografii tylko fragmentarycznie, ze wzgldu na
ograniczenia wydawnicze.
Dzieje spoeczno-gospodarcze gminy, szczeglnie z okresu dwudziestolecia
midzywojennego, zaprezentowane zostay dziki wsppracy autorwauto-
chtonw z licznymi przedstawicielami miejscowej spoecznoci (wywiady, kro-
niki rodzinne).
Wikszo publikowanych w niniejszym tomie prac bya prezentowana pod-
czas przewidzianych projektem konferencji naukowych, dotyczcych kultury du-
chowej i materialnej Euroregionu Bug (Kultura i jzyk na pograniczu polsko-
-ukraisko-biaoruskim. Problemy globalizacji i regionalizacji, 26 lutego 2003 r.;
Jzyk i kultura gminy Wola Uhruska na tle obszaru Euroregionu Bug, 9 maja
2003 r.; Kultura duchowa i materialna Euroregionu Bug, 2223 lipca 2003 r.).
Zesp autorski wiadom jest tego, e podjta problematyka powinna by
kontynuowana, celem za ewentualnych prac w przyszoci winno by denie
do poszerzenia zarwno zakresu, jak i zasigu bada niezwykle wane byyby
tu studia porwnawcze z obszaru zachodniej Ukrainy i Biaorusi.
W imieniu Komitetu Redakcyjnego skadam podzikowanie Wadzom Gmi-

ny Wola Uhruska za powierzenie nam opracowania niniejszej monografii.
Wyraam wdziczno Pastwu Recenzentom Leonardzie Dacewicz, Alfre-
dowi Gaudzie, Michaowi esiowowi i Ryszardowi Szczygowi za uwagi mery-
toryczne i redakcyjne, Pani Agnieszce Dudek za za udzia w pracach redakcyj-
nych i korektorskich. Pragn podzikowa take nauczycielkom Gimnazjum
w Woli Uhruskiej Paniom Urszuli Dbrowskiej i Jolancie Szachaaj za wielo-
paszczyznow wspprac.
Dzikuj te Pani Halinie Kosienkowskiej za wnikliw redakcj tekstu, Panu
Mirosawowi Bocianowi za za przeprowadzenie dokumentacji fotograficznej
i skad ksiki.
Feliks Czyewski
I
Wola Uhruska 2003
Wiesaw Bondyra Zarys dziejw Uhruska

Lublin
800 lat istnienia
An Outline of History of Uhrusk
800 Years of Existence
W ie Uhrusk pooona jest w gminie Wola Uhruska, na stoku wznie-

sienia przy dolinie rzeki Bug, w poowie drogi wiodcej z Dubienki
i Dorohuska do Wodawy.
Naley do najstarszych osad Chemszczyzny. Sw staroytnoci prze-
wysza niejedn z bardziej znanych miejscowoci tego regionu. Najwczeniejsze
dzieje bowiem s cile zwizane z istniejcym tu wczesnoredniowiecznym
grodem, by moe bdcym jednym z tzw. Grodw Czerwieskich, znanych
z przekazw kronikarskich z X wieku.
Pierwsza historyczna wzmianka o tym grodzie pochodzi jednak dopiero
z ruskiego Latopisu ipatiewskiego, ktry pod rokiem 1204 mwi o istnieniu
obronnej osady o nazwie Uhrowesk, pooonej u ujcia rzeczki Uherki do Bugu.
Miaa ona strzec korzystnego przejcia brodu w gb ziem ruskich.1
Nazwa miejscowoci zapewne pochodzi od wymienionej rzeczki, a ta z kolei
zostaa najprawdopodobniej urobiona od yjcych tu wgorzy (z ukraiskiego
uhor). Inna wersja ju mao prawdopodobna wywodzi nazw od osadzonych
tu jecw wgierskich (ukr. Uhr).2
1
Katalog zabytkw sztuki w Polsce (dalej: Kat. zab. szt. w Pol.), t. 8, z. 18 [powiat wodawski],
oprac. E. Smulikowska, Warszawa 1975, s. 44; Ponoje sobranije russkich letopisiej, Moskwa
1962, t. 2: Ipatiewskaja letopis, s. 721.
2
K. Proogo, Ksicy grd Uhrusk, Tygodnik Wspczesny 1990, nr 3, s. 12; J. apiski,
Historia i krajobraz kulturowy gminy Wola Uhruska, [w:] Ekorozwj gminy Wola Uhruska, red.
S. Kozowski, Wola Uhruska 2002, s. 6566. Topograficzn nazw wasn sugeruje take B. Czo-
pek, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chemskiej i beskiej (w granicach dzisiejszego pastwa pol-
skiego), Wrocaw 1988, s. 28, 132.
14 Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Jzyk i kultura
Do dzisiaj trwaj spory, dotyczce lokalizacji grodziska. Wiadomo tylko, i

naley doszukiwa si jego ladw w widach wymienionych rzek. Problem
wszak polega na wielokrotnych zmianach ich koryt na przestrzeni dziejw.
Mona jedynie domniemywa, gdzie wiody swe wody przed omiuset laty.
Prace wykopaliskowe, prowadzone w cigu ostatnich lat, nie potwierdziy
susznoci adnej z licznych hipotez w tej materii. Jedna z nich wskazuje niedu-
e wzniesienie, na ktrym znajduje si obecna dziewitnastowieczna cerkiew
uhruska. Przeprowadzone w roku 1988 w tym miejscu badania archeologiczne
wprawdzie stwierdziy lady wczesnoredniowiecznej osady, lecz niemajcej
charakteru obronnego.
Inne hipotezy ukierunkowuj poszukiwania ku pobliskim wsiom Stulno
i Byty. Na wzniesieniu Grzybowa (Grybieniowa) Gra pod Stulnem mia wedle
legendy sta studrzwiowy zamek. Wskazuje si rwnie kowe uroczysko
Stopowe (Stpowe) koo Bytynia, gdzie pono jeszcze w wieku XIX miay by
widoczne resztki pradawnej kamiennej wiey, bd inne bytyskie uroczysko
pod wymown nazw Horodysko, w ktrym niektrzy dopatruj si pozostaoci
waw i fos.
Do lakoniczna wzmianka w kronice hipacowskiej mwi nam, i wybitny
wadca ruski Daniel Romanowicz, ksi halicki, a pniej wodzimiersko-wo-
yski i kijowski, w 1218 roku przenis sw gwn siedzib z buntowniczego
Halicza do bardziej spokojnego Uhruska. Mia on rozbudowa pierwotny grd,
wzmacniajc way i wznoszc kamienny wewntrzny donon (baszt, stop).
Ufundowa te prawosawny monaster pod wezwaniem w. Eliasza Proroka
i katedr pod wezwaniem Bogurodzicy, przenoszc tu diecezj. Za zgod pa-
triarchy konstantynopolitaskiego, biskupem ustanowi Azafa (Azawa), pocho-
dzcego z Grecji.
Niedugo Uhrusk mia szans cieszy si wzgldami ambitnego monarchy.
Wobec nieuchronnie zbliajcego si uderzenia mongolskiego wola on po raz
wtry przenie swoj stolic do pobliskiego Chema, posiadajcego lepsze walo-
ry obronne. K. Proogo przytacza romantyczn legend, jakoby to wzgldy este-
tyczne miay zadecydowa o tym fakcie. Wedug niej pewnego razu ksi
w czasie oww zapuci si w gb odlegych lasw i kiedy dotar do otwartej
doliny Uherki, roztoczy si przed nim niespodzianie wspaniay widok. Tu za
rozlewiskami rzeki teren gwatownie wznosi si, tworzc okazay pagr, zwie-
czony na szczycie pokanym kopcem starego grodziska. Miejscowo, o ktrej
dowiedzia si, e nosi nazw Chem, oczarowaa go swym malowniczym pooe-
niem, a nade wszystko z natury samej obronnym usytuowaniem. Od razu te po-
stanowi, e tutaj zbuduje stolic swego ksistwa.3 Miao to si sta w 1237 lub
1240 roku.
3
Ibid., s. 12; Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, t. 115,
red. T. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 18801902 (dalej: SGKP), t. 12,
Wiesaw Bondyra, Zarys dziejw Uhruska 800 lat istnienia 15
Po utracie funkcji stoecznej grd uhruski pocz chyli si ku upadkowi,

a pod koniec XIII stulecia najpewniej ju nie istnia. By moe jego zagady
dopeniy pniejsze najazdy Mongow, a moe na ich danie zosta rozebrany
przez samych Rusinw. W kadym razie, kiedy na przeomie lat 1267/1268
przyby tu litewski wielki ksi Wojsiek na rozmowy pokojowe z ksitami
ruskimi, goci w umocnionym monasterze z cerkwi, lecz ju pod wezwaniem
w. Daniela Proroka. Nie ma mowy o adnym grodzie.
Wydaje si, i po klskach XIII wieku w nastpnym stuleciu zrujnowan
miejscowo zdoano odbudowa, lecz tylko w charakterze wsi i by moe
w nowym usytuowaniu. Nazywano j odtd: Huhrusk, Huhrowsko, Urusk,
w XVIXVIII wieku Uhrowsko, za w XIX i XX wieku Uhrusk.
W cigu kilku wiekw swego istnienia, Uhrusk wielokrotnie zmienia swych
wacicieli. Do pierwszej poowy XIV stulecia stanowi bezporedni wasno
ruskich ksit halicko-wodzimierskich z dynastii Romanowiczw, bocznej
linii Rurykowiczw kijowsko-moskiewskich. Natomiast po 1366 r., czyli po
ostatecznym wczeniu tych ziem do Korony Krlestwa Polskiego przez Kazi-
mierza Wielkiego, sta si krlewszczyzn.
W roku 1414 krl Wadysaw Jagieo nada wsie Uhrusk, Byty, ukwek,
Piszcze, Pulmo i Sobibr w dziedziczne wadanie ruskiemu bojarowi Olechnie
(Aleksandrowi) Dymitrowiczowi4 Biaemu, pniejszemu starocie chem-
skiemu (zm. ok. 1416). Olechno sta si protoplast rednioszlacheckiego rodu,
ktry od nazwy wsi przybra nazwisko Uhrowieckich. Piecztowa si herbem
Suchekomnaty.5
Nastpc Olechny w dobrach uhruskich zosta starszy syn Andruszko (An-
drzej), ktrego synowie Olechno (Aleksander), Jaczko (Jacek) i Michno (Mi-
cha) w latach 14841485 dokonali podziau ojcowizny. Olechno i Michno uzy-
skali Pniwno, Krobonosz, ukwek, Sobibr i Piszcze, Jaczko za dosta
Uhrusk i Pulmo. Synowie tego ostatniego (Mikoaj, Lew, Jan i Stanisaw owczy
chemski) po roku 1512 dokonali konwersji i byli pierwszymi katolikami
w rodzie. Ostatnimi posesorami Uhruska byli synowie Stanisawa (zm. 1544):
Mikoaj (zm. 1612) starosta chemski, Wacaw (zm. 1588) podkomorzy chem-
ski oraz Marcin (zm. ok. 1600) kasztelan chemski i zi synnego Mikoaja
Reya.6 Zapewne to oni zaoyli Wol Uhrusk, wzmiankowan w 1564 roku.
Warszawa 1892, s. 757; U. Ruszkowska, Badania na stanowisku 11/12 i 13 w Uhrusku, gm. Wola
Uhruska, [w:] Informator o badaniach archeologicznych w woj. chemskim, Chem 1994, s. 45.
4
K. Proogo, Uhrusk dawny grd ksicy, Na Przykad 1995, nr 25/26, s. 2021; L. J-
drzejewska, Historia i wspczesno gminy Wola Uhruska, Siedlce 2000, s. 33.
5
K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 9, Lipsk 1842, s. 193; Zbir dokumentw maopolskich, t. 6,
wyd. S. Kura i I. Sukowska-Kura, Wrocaw 1974, nr 1786.
6
Akty izdawajemyje Wilenskoju Archieograficzeskoju Kommissijeju dla razbora drewnich ak-
tow, t. 19, Wilno 1882, s. XXXIX (wstp), nr 83,95; Matricularum Regni Poloniae Summaria, cz.
IV, nr 13315; Urzdnicy wojewdztwa beskiego i ziemi chemskiej XIVXVIII w. Spisy (dalej:
W latach 15721578 dobra uhruskie przej Wawrzyniec Krzywczycki herbu

Gozdawa, onaty z Pudencjann z Uhrowieckich, crk Stanisawa, owczego
chemskiego. Po nich dziedzictwo objli: syn Aleksander, a pniej wnuk Jan
Tomasz (zm. 1651), starosta chemski. Z kolei po jego mierci, do okoo 1664
roku dobra uytkowaa wdowa Barbara z Noskw Krzywczycka (po drugim
mu Krasiska) wraz ze swymi pasierbami Krasiskimi, Jakubem, podkomo-
rzym pockim (zm. 1659) i Wadysawem (zm. ok. 1680), chorym pockim.
Jedyna crka J. T. Krzywczyckiego Teresa trzykrotnie wychodzia za m:
za Mikoaja Kazimierza Podoskiego (zm. 1676), podkomorzego raskiego,
Teofila Grzybowskiego, podkomorzego czerskiego i wreszcie za Andrzeja Su-
gockiego, chorego chemskiego, uytkujcego majtki ony jeszcze w latach
16841686.7
Przed rokiem 1689 woci uhruskie ulegy podziaowi pomidzy dwie crki
Teresy z Krzywczyckich i Mikoaja Podoskich. Barbara z Podoskich wniosa
poow Uhruska i Woli Uhruskiej swemu mowi Kazimierzowi Duewskie-
mu (zm. 1726) kasztelanowi chemskiemu, Zuzanna za drug poow mowi
Andrzejowi Ledchowskiemu (zm. 1720), podstolemu woyskiemu.8
W roku 1724 Kazimierz Duewski dokona podziau swych majtkw po-
midzy synw: Stanisawa Mateusza (zm. 1749), chorego chemskiego i Fran-
ciszka Idziego (zm. 1770), take chorego chemskiego. W roku 1747 ten
ostatni uzyska od brata jego cz w wyniku zamiany za wsie na Mazowszu
i obie czci pozostawi najstarszemu synowi Antoniemu (zm. 1778), owczemu
krasnostawskiemu.9
Drug poow Uhruska i Woli Uhruskiej po Andrzeju Ledchowskim obj
jego maoletni wnuk Micha Ledchowski (zm. 1785), pniejszy kasztelan
woyski.10
W latach 17791780 nastpio dalsze rozdrobnienie dbr uhruskich. Swoje
czci posiadali tu Hieronim i Franciszek Duewscy, owczycowie krasnostaw-
scy, a take Stanisaw, Feliks i Benedykt Ledchowscy, kasztelanicowie woy-
Urzdnicy bescy i chemscy), oprac. H. Gmiterek i R. Szczygie, Krnik 1992, nr 1106, 1129,
1135, 1269, 1431; Red., Rey Mikoaj, [w:] Polski sownik biograficzny (dalej: PSB), t. 31, z. 129,
WrocawKrakw 1988, s. 202; Archiwum Pastwowe w Lublinie (dalej: APL), Ksigi Ziemskie
Chemskie Zapisy 2, k. 35v, 5353v, 145v, 399, 401, 1446v1469.
7
A. Boniecki, Herbarz polski, t. 13, Warszawa 1909, s. 34; Urzdnicy bescy i chemscy,
nr 1053, 1400, 1435; W. Dworzaczek, Genealogia, t. 2, Warszawa 1959, tablica 136; APL, Ksigi
Grodzkie Chemskie Relacje Manifestacje Oblaty (dalej: KsGrCh RMO) 4, k. 811v.
8
M. Wagner, Podoski Mikoaj Kazimierz, [w:] PSB, t. 27, z. 112, WrocawKrakw 1982,
s. 174175; SGKP, t. 12, Warszawa 1892, s. 758.
9
Taryfa mostowego i grobelnego ziemi chemskiej i powiatu krasnostawskiego z 1767 r. (dalej:
Taryfa 1767 r.), oprac. Z. Gralski, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XV, 1967,
s. 338; APL KsGrCh RMO 41, k. 439440v (testament K. Duewskiego), 172, k. 325v (taryfa
podatkowa z 1774 r.)
10
A. Boniecki, ibid., t. 14, Warszawa 1911, s. 6061.
scy. Dodatkowo po roku 1779 mocno zaduone dziay wsi weszy w posiadanie
niektrych ze szlacheckich wierzycieli Chmielowskich, Gsiorowskich i Li-
sieckich.11
Dopiero w 1822 roku wykupi i scali te czci genera Henryk Ignacy Ka-
mieski, pniejszy uczestnik powstania listopadowego (zgin w bitwie pod
Ostrok w 1831 roku), przekazujc je synowi Henrykowi Michaowi (zm.
1866), konspiracyjnemu dziaaczowi patriotycznemu i publicycie polityczne-
mu. Wyjedajc na stae z kraju w 1852 roku, ten ostatni scedowa dobra ziem-
skie (Uhrusk, Wola i Ruda) siostrze Laurze i jej mowi Stanisawowi Suffczy-
skiemu, bratu powieciopisarza Kajetana, od ktrych pniej odkupi je Jan Ru-
siecki. Po jego mierci Uhrusk odziedziczya crka Henryka z Rusieckich Izbi-
ska. Wkrtce jednak w 1870 roku zaduony majtek zakupi na licytacji Leo-
nard Ruszkowski, a nastpnie w 1878 roku Leon Matuszewski. Wreszcie w 1881
roku majtek Uhrusk obj Mieczysaw Niemirycz (zob. fot. 5), ktrego syn
Stanisaw by ostatnim dziedzicem do 1944 roku, czyli do reformy rolnej.12
Dla kolejnych wacicieli dobra uhruskie czsto byy tylko rdem przyspa-
rzajcym doranych dochodw, dlatego te poza XVIII stuleciem brak tu
przejaww znaczniejszych i dugofalowych inwestycji gospodarczych czy urba-
nistycznych. Niemniej jednak kompleks tych dbr z wolna, lecz systematycznie
rozrasta si terytorialnie i w poowie XVIII wieku, obok Uhruska i Woli Uhru-
skiej, skada si z wsi Mszanka, Zastawie i Wlka Zabuna (Zabue Uhruskie).
Szlacheccy waciciele, majc jednoczenie dobra ziemskie na innych obsza-

rach kraju, tam wanie zakadali rezydencje, czynic te miejscowoci centrami
gospodarczo-administracyjnymi. Wprawdzie ju w kocu XVI stulecia w Uhrus-
ku istnia drewniany dwr, lecz niezadbany i nieremontowany kilkakrotnie
popada w ruin, a w 1796 roku wrcz nie nadawa si do zamieszkania.13 Do-
tychczas zwykle by uytkowany przez kolejnych dzierawcw majtku,
o ktrych znajdujemy w rdach nader liczne informacje. Ze wzgldu na krt-
kotrway (bo trzyletni) okres dzierawy, take i oni gospodarowali ekstensywnie
i gwnie byli zainteresowani w jak najszybszym osigniciu w miar duych
doranych zyskw.14 Na tym tle niejednokrotnie dochodzio do sporw i scysji
11
APL Ksigi grodzkie lubelskie RMO 307, k. 1817; APL KsGrCh RMO 177, k. 13v28 (de-
kret sdu zjazdowego wierzycieli).
12
K. Proogo, op. cit., s. 21; S. Kieniewicz, Kamieski Henryk Micha, [w:] PSB, t. 11, Kra-
kw 1964/65, s. 534536.
13
APL KsGrCh RMO 114, k. 75 (relacja z wizji lokalnej zniszczonego dworu).
14
APL KsGrCh 1, k. 880881, 2, k. 2829v, 41, k. 331335v, 141, k. 788v790v, 47, k. 592
593, 144, k. 8789, 582, 157, k. 581v584, 63, k. 513515, 64, k. 951952, 162, k. 171
173,187v188v, 216216v, 74, k. 129134, 77, k. 146146v, 172, k. 178v180v, 82, k. 530531,
nie tylko z gromad chopsk, lecz take z dziedzicami, stajcymi w obronie

chopw. Na przykad w 1746 roku dziedzic Micha Ledchowski pozwa do
sdu dzierawc Franciszka Rogowskiego. Dzierawca gnbi i bi chopw,
w wyniku czego dwch z nich utracio ycie, a trzeci cay rok chorowa. Star
wdow z dziemi wygoni z domu. W latach 1770 i 1780 Ledchowscy i Du-
ewscy za podobne przewinienia pozywali innych dzierawcw Adama Buka-
ra, Jzefa Tuszewskiego i Jzefa Skomorowskiego. Czasami, cho rzadko, zda-
rzao si, i sami dziedzice dopuszczali si naduy, o co byli pozywani przez
chopstwo (1785 rok).15
Niekiedy dochodzio do ekonomicznych sporw rwnie z Kocioem. Cho-
dzio oczywicie o dziesiciny. W roku 1638 katoliccy proboszczowie z Uhruska
otrzymali przywilej na pobieranie dziesiciny z okolicznych wsi oraz ze staro-
stwa stulneskiego. W latach 17831794 spr z wczesnym proboszczem ks.
Michaem Bylin tak si zaogni, e sprawa otara si nawet o sd referendarski
w Warszawie, duchowny bowiem si usiowa wyegzekwowa stosowne nale-
noci.16
ycie wsi i jej rozwj waciwie nie odbiegay od wczenie przyjtych
norm. Zdarzay si pojedyncze przykady zakadania waniejszych obiektw
o znaczeniu gospodarczym, zwykle bazowano jednak na inwestycjach jeszcze
szesnastowiecznych. Dopiero w 1775 roku wczesny dziedzic poowy Uhruska
Antoni Duewski zezwoli szlachcicowi Mateuszowi wirskiemu na wybu-
dowanie duego spichlerza na gruntach wiejskich nad Bugiem17, co pozwalao
na pewn intensyfikacj nadbuaskiego handlu spawnego. Niestety, trwao to
nader krtko, poniewa wraz z trzecim, ostatecznym rozbiorem Polski, zako-
czy si rwnie okres pomylnoci gospodarczej wsi.
Ewolucj rozwoju ekonomicznego na przestrzeni wiekw pozwalaj nam

przeledzi niektre z archiwalnych rde. Rejestr poborowy z 1564 roku
w Uhrusku i Woli Uhruskiej wymienia 22 i ana (tj. 378 ha) ziemi uprawnej,
trzech zagrodnikw, jednego czowieka lunego, czyli wczg, jednego rze-
mielnika (zapewne kowala) oraz dwch ydw dzierawcw dwch karczem
81, k. 170171, 177, k. 873877, 178, k. 1108v1111v, 180, k. 10421043v, 181, k. 887v
889v,1413v1417v, 185, k. 910913,941v945, 977, 186, k. 10781082, 1473v1477v, 186,
k. 278279v, 187, k. 708v711v, 188, k. 360361, 191, k. 380v391v (inwentarze i wizje dzier-
awcze z lat 16591661 i 17391789).
15
APL KsGrCh 98, k. 594, 143, k. 753755, 169, k. 133133v, 178, k. 1019v1020, 187,
k. 676v677v, 691692.
16
APL KsGrCh 102, k. 456456v, 481481v, 108, k. 305306, 186, k. 5v6, 11v13, 204
204v, 207208v (pozwy i dekrety sdowe).
17
APL KsGrCh 78, k. 66.
i dwch mynw. Wwczas istniay tu cerkiew prawosawna i koci rzymsko-

katolicki18, o ktrych mowa bdzie pniej.
Regestry dochodw z lat 1659 i 1661, spisane przez wczesnych zarzdcw,
nieco dokadniej opisuj mocno ju podupady po niedawnych wojnach folwark
dworski w Uhrusku. Nastawia si on na typow wwczas upraw zb (yta
ozimego, pszenicy ozimej, jczmienia, owsa, prosa) oraz na hodowl owiec
przeznaczonych na sprzeda. Na wasne potrzeby uprawiano konopie, hreczk
i owoce w sadzie oraz hodowano krowy, woy sprzajne, winie, gsi, kury
i drobiazg inszy. Do dworu pyny take dochody z innych obiektw o cha-
rakterze przemysowym, jak browar, myn koo Woli, karczma koo cerkwi
i staw rybny. Ponadto funkcjonowa prom, przewocy ludzi i towary przez
Bug. Zaznaczano, i wobec znacznej ruiny i lekkomylnej gospodarki dzie-
dziczki Barbary Krasiskiej, dochody ledwie pokryway wydatki dworskie. Na
upadek gospodarczy wskazuje take rejestr podatku podymnego z 1684 r., ktry
wymienia zaledwie 8 dymw (gospodarstw) chopskich w Uhrusku i 6 dymw
w Woli Uhruskiej.19
Ledwie zdoano nieco odbudowa wie i folwark w kocu XVII stulecia, na-
stpiy dalsze klski w czasach wojny pnocnej, a szczeglnie w latach 1704
1709. Dopiero po tych wydarzeniach rozpocz si znaczniejszy rozwj gospo-
darczy miejscowoci, co najmniej dorwnujcy poziomowi z wzgldnie po-
mylnego XVI wieku. wiadczy o tym stosunkowo dokadny inwentarz
z 1743 roku, dokonany przy okazji ostatecznego podziau dbr pomidzy Du-
ewskimi i Ledchowskimi. Wymienia on dwa browary, jeden wikszy niedale-
ko cerkwi, drugi za, mniejszy, pooony nad Bugiem, a take trzy karczmy:
jedn du nad przewozem od Buga z wrotami winemi wiodcymi na goci-
niec nadbuny, drug karczemk ku Mszance oraz trzeci w Woli. Funkcjo-
noway dwa myny (w Uhrusku i w Woli), a take staw i cztery sadzawki rybne,
dajce znaczne dochody z jesiennego spustu ryb. Pokane zyski pyny z tutej-
szego myta grobelnego i mostowego. Za wsi Siedliszczami idzie trakt po-
przeczny na Uhrowsko, cigncy si do Wodawy [] Ma na trakcie grobl
stawow z dwoma mostkami na upustach, dugoci 350 okci. Tak mostki, jako
i inne przeprawy potrzebuj nieznacznej reperacji. Ta moc Komisji Skarbowej
Koronnej pod rygorem prawa w czasie nieodwocznym zalecana jest. Zapat
za nalec od kupcw przechodzcych specyfikuje si osobn tabel [].
Z tego przewozu jest umiarkowana paca: od konia kupieckiego w ciarze za-
przonego na maej wodzie po groszy 3, od lunego za po groszy 2, od szla-
checkiego i od poddastwa po groszu 1. Na wielkiej wodzie ta sama paca ma
by podwyszona we dwoje.20
18
rda dziejowe, t. 18, Polska XVI wieku pod wzgldem geograficzno-statystycznym, t. 7,
cz. 1, Ziemie ruskie. Ru Czerwona, oprac. A. Jabonowski, Warszawa 1902, s. 185.
19
APL KsGrCh 1, k. 872873, 2, k. 2829v, 4, k. 811v.
20
APL KsGrCh 139, k. 1038v1040v (inwentarz z 1743 r.); Taryfa 1767 r., s. 338.
Wedle Taryfy miejscowoci Krlestwa Polskiego z 1827 roku w Uhrusku by-

y 34 domy mieszkalne ze 145 mieszkacami, za spis z 1885 roku wymienia
37 domw i ju 316 mieszkacw w Uhrusku oraz 26 domw z 243 mieszka-
cami w Woli Uhruskiej. W tym ostatnim roku dobra uhruskie skaday si z fol-
warkw Uhrusk i Roniwka. Folwark uhruski o cznej powierzchni 1398 morg,
czyli 783 ha, skada si z dwch budynkw murowanych i 29 drewnianych oraz
295 ha gruntw ornych i ogrodw, 82 ha k, 4 ha pastwisk, 373 ha lasw i 29
ha nieuytkw. Chopi z Uhruska posiadali 190 ha, a z Woli Uhruskiej 305 ha
rozdrobnionych gruntw.21
Po reformie rolnej z 1944 roku te dobra pocztkowo naleay do Pastwo-
wego Gospodarstwa Rolnego, a w 1954 roku przej je Rolniczy Zakad Do-
wiadczalny Akademii Rolniczej w Lublinie. Obejmowa 440 ha gruntw or-
nych i 139 ha uytkw zielonych.
W miejscowoci bya dobrze rozwinita dziaalno spoeczna i kulturalna.
Dziaali tu twrcy ludowi, jak poetka Janina ubkowska, malarz Jzef Prciuk
czy rzebiarz Jzef Molenda. W roku 1927 powstaa ochotnicza stra poarna,
zaoona przez wczesnego proboszcza ks. Korniluka. Miejscowa szkoa cztero-
klasowa funkcjonowaa jeszcze w czasach zaboru rosyjskiego, ale poza ni pro-
wadzono tajne nauczanie w jzyku polskim. Nauk w niej wznowiono w okresie
po odzyskaniu niepodlegoci, a w 1972 roku we wsi wzniesiono nowy, muro-
wany budynek szkolny.22 Dzi caa okolica synie z dobrze rozwinitej agrotury-
styki i sprycie dziaajcego samorzdu.
W Uhrusku istnieje kilka wartociowych zabytkw. Jednym z nich jest mu-

rowana filialna cerkiew prawosawna pw. Wniebowzicia Najwitszej Marii
Panny (zob. fot. 8 i 9). Pierwotna, drewniana, zostaa wzniesiona przed 1429
rokiem w pobliu dawnej cerkwi katedralnej z XIII wieku. Po unii brzeskiej
z 1596 roku przesza do obrzdku unickiego, przy ktrym pozostawaa do kasaty
unii przez wadze rosyjskie w 1875 roku. W roku 1661 jej erekcja zostaa po-
twierdzona przez Barbar z Noskw Krasisk. Obecny gmach cerkwi zosta
wzniesiony w 1849 roku. Ucierpia podczas dziaa wojennych w latach 1915
i 1944. Poddany zosta gruntownej restauracji w latach 19201927 i w roku
1966. Jednowieowy obiekt jest utrzymany w stylu klasycystyczno-bizanty-
skim, z pewnymi elementami neoromaskimi. Wntrze przykryte jest drewnia-
nym stropem. Ikonostas pochodzi z koca XIX wieku, a uzupeniony zosta
osiemnastowiecznymi obrazami, przeniesionymi z rozebranej w 1938 roku cer-
kwi w Zbereu.
21
SGKP, t. 12, s. 757.
22
K. Proogo, Uhrusk, Tygodnik Chemski 1990, nr 8, s. 5.
Stary, obecnie opuszczony i zaniedbany cmentarz prawosawny (dawniej

unicki) usytuowany jest przy drodze do Woli Uhruskiej, koo przysika Kobyli-
ce (zob. fot. 6668). Znajduje si na nim midzy innymi grb pilota radzieckie-
go, ktry zgin podczas bitwy powietrznej z Niemcami w 1944 roku.
Rzymsko-katolicki murowany koci pw. w. Jana Chrzciciela pooony
jest w rodkowej czci wsi (zob. fot. 2, 11). Pierwsz wityni, jeszcze drew-
nian, ufundowa Mikoaj Uhrowiecki, pniejszy starosta chemski. W okresie
ywioowo rozwijajcej si reformacji, w 1575 roku zostaa zamieniona na zbr
kalwiski, a przywrcona katolikom w 1653 roku. Po poarze, w latach 1676
1678 wzniesiono obecny orientowany koci w stylu pnorenesansowym,
kosztem Mikoaja Podoskiego i Teofila Grzybowskiego. Okoo roku 1750 zosta
obsadzony przez ksiy marianw. Po kolejnym poarze w roku 1804 i po zra-
bowaniu w roku 1812 r., zosta w roku 1837 gruntownie odrestaurowany, lecz
ju w duchu pnego klasycyzmu, z podwyszeniem murw i zatarciem po-
przednich cech stylowych. W roku 1949 koci zosta powtrnie odnowiony,
a w 1954 roku powikszony przez dobudowanie od strony poudniowej drugiej
symetrycznej kaplicy i zakrystii, obok dawnej kaplicy Duewskich z 1728 roku.
Doczono te krucht, zasaniajc pierwotn fasad kocioa. Wntrze wity-
ni przykrywa paski strop. Nawa gwna jest trzyprzsowa. Eklektyczny otarz
gwny i otarze boczne zdobi osiemnastowieczne pnobarokowe rzeby po-
chodzce z warsztatu Mapolejowskiego oraz trzy zabytkowe obrazy z XVII
XVIII wieku.
Obok kocioa wznosi si wolno stojca, dwukondygnacyjna dzwonnica
utrzymana w stylu pnoklasycystycznym (zob. fot. 10). Jej przerocza dzwo-
nowe na drugiej kondygnacji s pkolicie zamknite, a namiotowy dach jest
kryty blach.
Plac przykocielny jest poronity starodrzewiem z okazem starej lipy o ob-
wodzie pnia okoo 3 m, uznanej za pomnik przyrody.
Na zachodnim kracu miejscowoci, obok toru kolejowego, usytuowany jest
cmentarz katolicki z poowy XVIII wieku, z kilkoma starymi zabytkowymi na-
grobkami (zob. fot. 7). Najstarszy z nich pochodzi z 1842 roku. Wrd nich jest
te niedatowany grobowiec rodu Kunickich, w ktrym spoczywaj midzy in-
nymi zwoki pisarza i grafika Leona Kunickiego (zm. 1873) ze Stulna.
W nowszej czci tej nekropolii znajduje si mogia polskich onierzy z 25
puku piechoty, polegych w walce z bolszewikami w 1920 roku (zob. fot. 4).
U wejcia na cmentarz stoi stara drewniana kapliczka domkowa w. Jana
Nepomucena z XIX stulecia (zob. fot. 12). Przykrywa j namiotowy dach, pod-
bity gontem.23
Murowany, pnoklasycystyczny dwr Niemiryczw z parkiem powsta
w kocu XIX wieku zapewne w miejscu poprzedniego z pocztkw XVIII stule-
23
Kat. zab. szt. w Pol., t. 8, z. 18, s. 4548.
cia. Pooony jest na tak zwanej resztwce w zachodniej czci wsi, przy drodze
do ukwka, obok toru kolejowego. Po przebudowie w latach szedziesitych
XX wieku zosta cakowicie przebudowany i znieksztacony, tracc walory zabyt-
kowe (zob. fot. 1). Prowadzi do niego stylowa brama z pocztkw XX stulecia.
Na uroczysku zwanym Szubienica, pooonym na poudniowy wschd od
Uhruska, wedle podania Rosjanie mieli straci uczestnikw powstania stycznio-
wego z lat 18631864.24
Poza wymienionymi zabytkami i ciekawymi miejscami, w okolicy znajduje
si kilka pomnikw walki i mczestwa. W Woli Uhruskiej jest pomnik powi-
cony polegym i pomordowanych onierzom Lotnego Oddziau AK Nadbuan-
ka oraz pomnik powicony blisko tysicu mieszkacw gminy i onierzy, pole-
gych w czasie II wojny wiatowej, odsonity w 1985 roku. Natomiast w Zbereu
wzniesiono kapliczk i tablic powicon onierzom oddziau WiN elaznego
i Jastrzbia oraz kamie i tablic powicon onierzom LWP, polegym
w walkach z tymi oddziaami.25
24
K. Proogo, op. cit., s. 5.
25
www.mors.opus.chelm.pl/wolauhruska/pomniki, s. 1; (pm), Manifestacja w Woli Uhruskiej,
Tygodnik Chemski 1985, nr 21, s. 2.
:LHVDZ %RQG\UD =DU\V G]LHMyZ 8KUXVND ODW LVWQLHQLD
=HVSy SDDFRZRGZRUVNL Z 8KUXVNX IRW 0LURVDZ %RFLDQ U
.RFLy SDUDILDOQ\ SZ Z -DQD &KU]FLFLHOD Z 8KUXVNX

*PLQD :ROD 8KUXVND WOH (XURUHJLRQX %XJ -]\N L NXOWXUD
1DJUREHN URG]LQ\ %LHODZVNLFK FPHQWDU] =ELRURZD PRJLD RQLHU]\ SROVNLFK SROHJ
U]\PVNRNDWROLFNL Z 8KUXVNX \FK SRGF]DV ZRMQ\ SROVNREROV]HZLFNLHM
Z U FPHQWDU] U]\PNDW Z 8KUXVNX
*UyE 0LHF]\VDZD 1LHPLU\F]D ZDFLFLHOD 1DJURENL URG]LQ\ ZLFLFNLFK ] SRF]WNX
PDMWNX 8KUXVN FPHQWDU] U]\PVNRNDWROLFNL ;; ZLHNX FPHQWDU] U]\PVNRNDWROLFNL
Z 8KUXVNX Z8KUXVNX
:LHVDZ %RQG\UD =DU\V G]LHMyZ 8KUXVND ODW LVWQLHQLD
&PHQWDU] U]\PVNRNDWROLFNL Z 8KUXVNX &HUNLHZ SUDZRVDZQD Z 8KUXVNX HOHZD

FMD ]DFKRGQLD
&HUNLHZ SUDZRVDZQD Z 8KUXVNX HOHZDFMD SRXGQLRZD

']ZRQQLFD SU]\ NRFLHOH SDUDILDOQ\P SZ Z -DQD &KU]FLFLHOD Z 8KUXVNX
.RFLy SDUDILDOQ\ SZ Z -DQD &KU]FL .DSOLF]ND ] ILJXUN Z -DQD 1HSRPXFH
FLHOD Z 8KUXVNX IDVDGD L NUXFKWD QD SU]\ FPHQWDU]X SDUDILDOQ\P Z 8KUXVNX
Wola Uhruska 2003
Grzegorz Spoeczno-gospodarcze dzieje

Miliszkiewicz
Lublin oraz pamitki Woli Uhruskiej
i okolic jako inspiracja
w kreowaniu oferty
agroturystycznej
The Socio-economic History and Historical Relics in
Wola Uhruska and Its Vicinity as An Inspiration for
Providing An Agritourist Offer
Bardzo ucieszyy si dzieci, e pan Micha,

ten, co ma konia z jednym okiem,
zabierze je do cegielni.
Zobacz, jak si robi ceg.
Pfauwna, Rossowski, Pierwsze czytania.
Z astanawiajc si nad t czci oferty agroturystycznej, ktr mona

w najbliszych latach wypracowa na podstawie lokalnego dziedzictwa
kulturowego, wziem pod uwag obszar w promieniu okoo 10 kilome-
trw od Woli Uhruskiej w granicach Polski. Cho gwnie o teren gminy Wola
Uhruska tu chodzi, wykraczam poza podzia administracyjny, stosujc tradycyjne
turystyczne kryterium miary odlegoci nie duej ni dwie godziny drogi pieszo
od punktu centralnego. Teren ten obejmuje ca gmin Wola Uhruska1, wschodni
1
Wedug spisu powszechnego z 30 wrzenia 1921 r. z poudniowej czci wczesnej gminy
Sobibr: wsie Byty, Kossy, Macoszyn May, Macoszyn Wielki, Majdan Stuleski, Maoziem-
ce, Mszanka, Piaski, Siedliszcze, Stulno, Uhrusk, Wola Uhruska, Zastawie, Zberee; kolonie
Jzefw, Jzefw-Kniane, Kniane, Laski, Macoszyn May, Siedliszcze, Zezulka; folwarki
Kniane, Majdan Stuleski, Rniwka, Stanisaww, Stulno, Uhrusk-Kniane; osada fabryczna
Huta Jzefw; st. kol. Uhrusk, por. Skorowidz miejscowoci Rzeczypospolitej Polskiej [dalej:
Skorowidz], t. 4, woj. lubelskie, Warszawa 1924, s. 119.
cz gminy Sawin2, pnocn cz gminy Ruda-Huta3 oraz wie Macoszyn

May w gminie Hask. Z omawianego obszaru Ksiga adresowa Polski na
1930 r. podaje odrbne hasa dla 7 miejscowoci oraz 3 hasa zbiorcze dla
gmin.4 Wedug spisu powszechnego z 30 wrzenia 1921 r. na tym terenie byo
59 osiedli, w tym 25 wsi, 23 kolonie, 8 folwarkw, 1 osada fabryczna, 2 stacje
kolejowe. Spis wykaza tu 12522 osb, w tym 5990 rzymokatolikw, 4695 pra-
wosawnych, 844 ewangelikw, 14 grekokatolikw, 979 mojeszowych. Lud-
no zamieszkiwaa tu w 1839 budynkach, z ktrych 1719 zakwalifikowano jako
przeznaczone na mieszkalne.5
Katalogi zabytkw sztuki powiatw chemskiego i wodawskiego z lat 1968
i 1975 wymieniaj na tym obszarze 10 obiektw: cerkiew w Kosyniu, wiatrak
w ukwku, Stulnie i Woli Uhruskiej, koci (zob. fot. 2, 11), dzwonnic (zob.
fot. 10), cerkiew (zob. fot. 8, 9), kapliczk (zob. fot. 12) i grodzisko w Uhrusku
oraz kaplic w Zbereu.6 Wydany w 1999 r. spis zabytkw architektury i budow-
nictwa wojewdztwa chemskiego odnotowuje tu 439 zabytkw bd zabytko-
wych zespow, w tym z gminy Wola Uhruska 226, z interesujcych nas ob-
szarw gminy Sawin 60 obiektw, gminy Ruda-Huta 147 obiektw, z Maco-
szyna Maego, gmina Hask 6 obiektw.7 Wymienione s dwa kocioy (Ru-
da-Huta i Uhrusk), trzy cerkwie (Kosy, ukwek Grny i Uhrusk), zbr ewan-
gelicko-augsburski (Ruda-Huta), kaplica baptystw (Rudka), kapliczki (Bukowa
Wielka, Ruda-Huta, Uhrusk, Wola Uhruska), paac (Uhrusk, zob. fot. 1), dwr
(Ruda-Huta). W pejzau przetrway dwa dworce kolejowe (Ruda-Opalin, Wola
Uhruska), dwa budynki pocztowe (Ruda, Wola Uhruska), apteka (Wola Uhru-
ska), dwie karczmy (Ruda-Huta, Zberee), dwa sklepy (Siedliszcze, redni an),
2
Wedug spisu powszechnego z 30 wrzenia 1921 r. ze wschodniej czci wczesnej gminy
Bukowa: wsie Bukowa Maa, Bukowa Wielka, Ciemniejw, Iowa, ukwek, Mszanna, Radza-
nw, Rudnia; kolonie Bukowa Maa, Holendernia, Iowa, ukwek, Mszanna, Piaski, Potoki,
Rudnia, redni an, Tomaszwka; folwarki Kazimierwka, ukwek Grny, por Skorowidz,
s. 910.
3
Wg spisu powszechnego z 30 wrzenia 1921 r. z pnocnej czci wczesnej gminy wiere:
wsie Hniszw, Ruda, Rudka; kolonie Hniszw, Ruda, Ruda A, Ruda B, Ruda (Huta), Zarud-
nia; st. kol. Rudka-Opalin, por. Skorowidz, s. 1516.
4
Ksiga adresowa Polski na 1930 r., Warszawa [dalej: KAP]: Bukowa Wielka, Kossy, uk-
wek, Ruda, Ruda Huta, Siedliszcze, Zberee i zbiorcze hasa dla gmin Bukowa, Sobibr, wiere.
5
Skorowidz, s. 910, 1516, 119.
6
Katalog zabytkw sztuki w Polsce, t. 8, woj. lubelskie, z. 5, pow. chemski, Warszawa 1968
(nie podaje ani jednego obiektu z omawianego obszaru); z. 18, pow. wodawski, Warszawa 1975,
s. 20, 22, 4448, 75.
7
Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 6, woj. chemskie, Warszawa 1999. Gmina
Wola Uhruska: Byty 34 pozycje, Kosy 16, Macoszyn Wielki 13, Mszanka 9, Mszanna 1, Przy-
miarki 12, Siedliszcze 45, Stulno 14, Uhrusk 13, Wola Uhruska 53, Zberee 16; gmina Sawin:
Bukowa Maa 10, Bukowa Wielka 12, ukwek Grny 13, ukwek Pikny 12, Radzanw 6,
redni an 4, Tomaszwka 3; gmina Ruda-Huta: Hniszw 21, Hniszw Kolonia 2, Iowa 5, Ruda
39, Ruda-Huta 25, Ruda Kolonia 5, Ruda-Opalin 15, Rudka 23, Rudka Kolonia 3, Zarudnie 9.
Grzegorz Miliszkiewicz, Spoeczno-gospodarcze dzieje oraz pamitki Woli Uhruskiej 29
9 budynkw szkolnych (Bukowa Wielka, ukwek Pikny, Ruda, Rudka dwa

budynki, Siedliszcze, Stulno, redni an, Wola Uhruska, zob. fot. 42), wietlica
straacka (Bukowa Wielka), dom ludowy (Wola Uhruska), czytelnia gromadzka
(Byty). Inwentaryzatorzy zwrcili uwag na zesp huty szka Ruda-Opalin i na
budynki mieszkalne towarzyszce tutejszemu przemysowi szklarskiemu (trzy-
nastak i dwa czworaki w Rudzie-Hucie oraz osiedle Nadbuanki w Woli
Uhruskiej). Wedug katalogowych informacji zachoway si dwie kunie (Bu-
kowa Wielka, Macoszyn May) i wiatrak (ukwek Pikny).
Jednake spisane obiekty to w zdecydowanej wikszoci chaupy i zabudo-
wania gospodarcze z 1. poowy XX wieku. Przewaaj zabytkowe budynki pry-
watne, zamieszkane lub uytkowane, dla turysty na og w dzisiejszych oko-
licznociach niedostpne, wsptworzce jedynie jaki rys pejzau kulturowego.
Tylko cz zabytkw architektury posiada rozpoznanie historyczne, na og
w postaci tak zwanych kart biaych. Ewidencja nie chroni obiektw przed znisz-
czeniem, std liczba ich stale maleje. W kontekcie dalszych naszych rozwaa
postrzega je naley ledwie jako znak wierzchoek dla gocia niewidocznego
masywu dziedzictwa kulturowego, zbudowanego z historii ycia codziennego
kadego mieszkaca tej krainy. Turysta przed przyjazdem w te okolice moe
wczeniej zapozna si z katalogami zabytkw. Niejeden raz dozna zawodu, bo
jaka chaupa ju nie istnieje, wiatrak nie ma skrzyde, szko przebudowano.
Ma szans obcowa z takimi katalogowymi reliktami przeszoci bez pomocy
gospodarza kwaterodawcy i zbiorowego gospodarza gminy. Zabytki architek-
tury, ten element ruralnego pejzau, wraz z obszarami chronionymi, np. ze
wzgldu na walory przyrodnicze, stanowi niewtpliwy atut mikroregionu, jed-
nake nie wi si bezporednio z istot rodzinnej i rodzimej oferty agrotury-
stycznego gospodarstwa gocinnego. Przy powszechnej dzi dostpnoci infor-
macji o zasobie zabytkw i walorach pejzau, produkt stworzony wasn prac
poszczeglnych gospodarstw lub grup gospodarstw agroturystycznych, bezin-
wazyjnie przeksztacajcych lokalne dziedzictwo kulturowe w niebanalne atrak-
cje turystyczne, moe sta si argumentem decydujcym o skorzystaniu z oferty
i zacht do wielokrotnych powrotw w jedno miejsce. Podstawowym bowiem
problemem polskiej agroturystyki jest brak skutecznoci w dochodowo istotnym
wydueniu okresu pobytowego poza dwa miesice wakacyjne. By doprowadzi
do wielokrotnych pobytw w gospodarstwie gocinnym, naley do stworzonych
dobrych warunkw noclegowo-ywieniowych, gocinnoci i propozycji wdrwki
w przestrzeni wypracowa i doda inne atrakcje oparte na rzeczywistych wyda-
rzeniach z historii mikroregionu.
Parafrazujc wydawnictwo z 1999 r. adresowane do mieszkacw francu-
skiej wsi Kade miejsce opowiada swoj histori8, mona powiedzie, i w tym
8
Kade miejsce opowiada swoj histori, Pozna 2001 polskojzyczna wersja Guide
dobservation du patrimoine rural, Paris 1999.
wypadku kada chwila z rodzimych dziejw chce przekaza swoj istot. Ko-
nieczne jest signicie do czasw dwatrzy pokolenia wstecz, do okresu gdy
kultura Polski Ludowej nie ujednolicia jeszcze zjawisk na olbrzymich obsza-
rach. Pozwoli to turystom doznawa w kadym gospodarstwie i regionie sytuacji
jednostkowych, niepowtarzalnych, napitnowanych rodzinn i lokaln histori.
Gocie oczekuj rnorodnych atrakcji, wypenienia czasu odreagowujcymi od
stresu czynnociami, wraenia wdrwki w czasie i przestrzeni, bogactwa do-
zna, bezporedniego dopuszczenia do wydarze, penej otwartoci. Tworzc
realn ofert, nie wyrokujmy, e ludzi interesuje jedynie to a to. Faktem jest to,
e bardzo czsto z gospodarstwa agroturystycznego turyci nie otrzymuj oferty,
ktra przekraczaaby ich dotychczasowe dowiadczenia urlopowe.
Z zapisanej historii wydarze gospodarczych i spoecznych, z ludzkiej pa-
mici, a take z ocalaych pamitek materialnych pyn inspiracje do kreowania
oferty agroturystycznej. Przeledmy je, traktujc zaproponowane tu przedsi-
wzicia jako przykad dochodzenia do pewnych pomysw, a nie jako komplek-
sow analiz wszystkich moliwych rde. Bdzie nas interesowa produkt, jaki
mona wytworzy indywidualnym lub zespolonym wysikiem mieszkacw
gminy, domu kultury, gospodarstw agroturystycznych, szkoy. Podnoszenie po-
ziomu atrakcyjnoci i konkurencyjnoci agroturystyki zaley wic od pracy wy-
konanej w rodzinie, miejscowoci, gminie. Poniej przedstawi kilka pomysw
na wzbogacenie oferty, przedsiwzi moliwie tanich w przeliczeniu na koszty,
umotywowanych histori tutejszych okolic. Przykady te dotyczy bd histo-
rycznego klimatu pobytu w gospodarstwach agroturystycznych, terapeutycznych
waciwoci wykonywania tradycyjnych rzemios, wybranych tradycyjnych
czynnoci gospodarskich jako kanwy do zabawy, otwartego teatru amatorskiego,
festynu szklarskiego i ceramicznego placu zabaw. Omwi wic to, co wydaje
si najwiksz szans na wykreowanie dodatkowej oferty turystycznej Woli
Uhruskiej i okolic. Czytelnik w niektrych miejscach spostrzee, e historyczne
reminiscencje si rzeczy przeobraaj si w aktualne publicystyczne wezwanie
do podniesienia jakoci oferty turystycznej.
Atmosfera pobytu w gospodarstwach agroturystycznych

historyczne tematy rozmw i dekoracja
Kluczem do sprawnoci gospodarstwa agroturystycznego jest posiadanie

pewnej wiedzy wyrastajcej z tradycyjnego, zazwyczaj ustnego i midzypokole-
niowego przekazu rodzinnego. Peni ona funkcj autorytarn na rwni z innymi
atrakcjami pobytowymi wod, lasem, krajobrazem, zabytkami. Z czasem staje
si trwaym elementem pejzau kulturowego gospodarstwa. Pene wykorzysta-
nie rde pisanych do historii mikroregionu w ofercie agroturystycznej jest dzi
koniecznoci. Pimiennictwo, archiwalia, ikonografia, przekazy ustne i pamit-
ki materialne mog by uyte praktycznie w rny sposb.
Z terenw najbliszych omawianym w tej pracy najstarsze najobszerniejsze

opisy etnograficzne dotycz Tarnowa, wsi pooonej okoo 25 km na zachd od
Woli Uhruskiej.9 Zgromadzone zostay przez Mari Hempel w latach 18671870
i opublikowane w dwch chemskich tomach dzie wszystkich Oskara Kolber-
ga.10 Kolberg podaje tam ponadto zjawiska etnograficzne z Bezka, Chutcza,
Okuninki, Stulna.11 Cytuje on za Tygodnikiem Ilustrowanym obraz tych oko-
lic nakrelony przez L. Kunickiego w poowie XIX wieku. Okoo chat mae
ogrdki; gdzieniegdzie poczernia strzech otulaj gami swemi stare, dzikie
grusze, po ktrych wysoko a pacholta za drobnym, cierpkim owocem; kilka
ulw, pichlerzyk, brogi i stogi z sianem z k nadbunych (jak np. w Stulnie)
itp.12 W Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego jest jedna wzmianka
o walorach krajobrazowych tych okolic, mianowicie w odniesieniu do Stulna, i
jest w malowniczem pooeniu w dolinie Bugu, rd caej grupy jezior, z ktrych
Kaszyniec znajduje si na obszarze wsi.13 Znajomo Kolbergowskich notatek
odnoszcych si do rnych dziedzin ycia XIX-wiecznego Pobua moe by
szans do podry sentymentalnej, dan nam przez gospodarstwo agroturystyczne.
W czasie rozmw z gomi gospodarz moe opowiada o wierzeniach, cza-
rach, gusach. Oto przykad. Lud utrzymuje, e kot siedem razy kadej nocy pod-
chodzi do czowieka, aby go zje (yd jisty czoowika), lecz za kadym razem,
zaczwszy mwi pacirz (tj. mrucze), zapomina o tm postanowieniu.14
Tradycje wdkarskie mona pielgnowa w sposb szczeglny rwnie si-
gajc do pimiennictwa Kolbergowskiego. Moliwo wdkowania promujemy
nie obietnic w rodzaju u nas zapiesz taak ryb, czsto dzi dawan bez po-
krycia, lecz porednio, subtelnie sigajc do miejscowych zapomnianych wie-
rze. Oto buny sum ma wedle wyraenia ludu tak dugie wsy, e gdy w wodzie
niemi zakrci, sign moe po stojcego na brzegu lub pyncego czowieka, g,
kaczk itd. i pochwyciwszy, zaraz t zdobycz poyka.15
Wiele pobytw w tutejszych gospodarstwach gocinnych wie si z grzy-
bobraniem. Tu przenoszc wyobrani goci w bardziej grzybne czasy, mona
przywoa Kolbergowskie spostrzeenie: Lud tutejszy wszystkie grzyby i bedki
w ogle nazywa h u b y . Po szczegle za: grzyby, h r y b y ; rydze, r y k y ; bedki
9
Por. J. Stefaski, Historia bada etnograficznych na terenie woj. chemskiego, Zeszyty Muze-
alne Muzeum Pojezierza czysko-Wodawskiego we Wodawie, t. 4, Wodawa 1996, s. 321.
Wedug spisu powszechnego z 30 wrzenia 1921 r. w Tarnowie mieszkao 119 rzymokatolikw,
237 prawosawnych i 32 mojeszowych. Skorowidz, s. 12; Sownik geograficzny Krlestwa Pol-
skiego i innych krajw sowiaskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 12,
Warszawa 1892, s. 196 [dalej SGKP] podaje, i bya tam drewniana cerkiew.
10
O. Kolberg, Dziea wszystkie, t. 3334, Chemskie, cz. 1 i 2, WrocawPozna 1964, s. X.
11
O. Kolberg, op. cit., t. 34, s. 19, 164.
12
Ibid., t. 33, s. 76.
13
SGKP, t. 11, Warszawa 1890, s. 507.
14
O. Kolberg, op. cit., t. 34, s. 180.
15
Ibid., t. 34, s. 176.
za rozmaite zwi si b e r e c i a n k y (dlatego e rosn przy sprchniaych

pniach drzewa brzostu [berest]), m a s l u c h y , h o u b k y , o p i e k y , p r y b o -
o t u c h y (e rosn przy botach), k o z a k y , z e l o n k y , k u r e n o h y , s w y n k y ,
s u c h j a n y , m u c h a r e j h y , w o w n i a n k y , (weniaki).16
Teksty rdowe mog by, na stae lub okresowo, stosownie do kalendarza
gospodarskiego i obrzdowego, wywieszane w gospodarstwie agroturystycz-
nym. Stanowi inspiracj do wszelkiej graficznej promocji miejscowych atrakcji
turystycznych i mog by sposobem na dekoracje gospodarstw i przedsiwzi
promocyjnych. Jak wyglday tutejsze wsie przed 150 laty, nie wiemy, ale np.
O. Kolberg daje ilustracje chaty z pobliskiego Tarnowa.17 Cytowany Kolbergow-
ski zapis ludowego wyobraenia o nadbuaskim sumie daje si rwnie przeo-
y na wersj rysunkow jako element dekoracji kwatery agroturystycznej.
Uaktywnienie rodzinnych pamitek ma wiadomie wprowadza gocia w tra-
dycj domu i mikroregionu. Turysta, przebywajc tu i teraz, raz po raz zanurza si
wyobrani w minione czasy suy temu mog rozmaite przedmiotyznaki: np.
geologiczne, archeologiczne, historyczne. Jedna z wacicielek gospodarstwa
agroturystycznego w Woli Uhruskiej wraliwie zgromadzia na podwrku w po-
staci usypanego kamiennego kopczyka zebrane na polach konkrecje krzemienne,
ktre s pozostaoci zlodowacenia formujcego tutejszy pejza.
Elementem historycznego wystrojudecorum kwatery i kanw do gocin-
nych rozmw moe by drzewo genealogiczne rodziny gospodarza. Z braku
XIX-wiecznych fotografii, co jest charakterystyczne dla wikszoci nadbua-
skich rodzin, tablica genealogiczna, opierajc si na zapamitanych opiniach
o przodkach, staje si popisem tradycji ustnej. Mona sign do innych elemen-
tw tradycyjnego wystroju chaupy. U chopa jako ssiada dworu ziemiaskie-
go w efekcie narastajcej wiadomoci i potrzeby tosamoci, wraz z uwasz-
czeniem, upowszechnieniem suby wojskowej i migracji, jakby za przykadem
i wedug wzorw dworu, wyrastao na wsi polskiej po 1864 roku i w pierwszych
dekadach XX w. skromne decorum, obejmujce midzy innymi obrazy religijne,
przeszklony kredens z dekoracyjnie ustawionymi naczyniami, pniej pamitki
z wojska i fotografie.18 Parahistoryczna dekoracja gospodarstw agroturystycz-
nych, bdc przejawem pietyzmu dla rodzinnej tradycji, staje si rwnoczenie
wyrazem szacunku dla gocia. To widoczna praca wykonana pod ktem ukaza-
nia rodzimoci i twrczy kierunek odejcia od pospolitych standardw w duchu
gemtlichkeit19 ogrdkw skalnych, ukwieconych elaniakw i beczek, siecz-
16
Ibid., t. 34, s. 186187, przyp. 1.
17
Ibid., t. 33, ilustr. po s. 74.
18
. Kondratowicz-Miliszkiewicz, Decorum domu ziemiaskiego na Lubelszczynie w XX w.,
[w:] Ziemiastwo na Lubelszczynie. Materiay sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoy-
skich w Kozwce 89 czerwca 2000, Kozwka 2001, s. 52.
19
Por. A. Moles, Kicz czyli sztuka szczcia, Warszawa 1978.
karni-ardinier w kierunku odwzorowania rzeczywistej historii i stworzenia

gociowi dodatkowej szansy przeycia chwil przyjemnych i poytecznych.
Terapeutyczne moliwoci wykonywania tradycyjnych rzemios

Jak pokazuj dowiadczenia, gocie oczekuj od gospodarstw agrotury-
stycznych stworzenia moliwoci do nauki tradycyjnych rzemios i pracy przy
warsztatach. Takie warsztaty mona pomieci rwnie w tak zwanych wyod-
rbnionych zagrodach edukacyjnych, sucych lokalnej i przyjezdnej szkole.
Dostrzegana jest tu szczeglna terapeutyczna rola tradycyjnych zaj rzemiel-
niczych wystpujcych na Pobuu, midzy innymi tkactwa, krawiectwa, kowal-
stwa, szewstwa, wikliniarstwa, stolarstwa, a take codziennych prac gospodar-
skich. Krosno, sprawny koowrotek, kcik krawiecki z non maszyn do szycia,
warsztat stolarski lub powroniczy, kunia to przykady inwestycji, ktre likwi-
duj lk turysty przed nud i brakiem pogody w agroturystycznej gocinie,
zwaszcza poza sezonem wakacyjnym.
Najpowszechniejszym nadbuaskim rzemiosem ludowym byo tkactwo, ma-
jce tu, podobnie jak w wielu innych regionach Europy, wielowiekow tradycj.
Dla przykadu w gminie Sobibr w 1928 r. pracowao 2020 przdek i tkaczek, a na
100 mieszkacw przypadao a 7 warsztatw tkackich.20 Urodzony w 1913 roku
syn gospodarza na 20 morgach z powiatu wodawskiego odnotowuje, e w cza-
sach jego dziecistwa zim matka zawsze przda albo szya.21 To byo owo
wyciszenie ludu w pracy, ten pejza lniarskiej krainy.
Prasa regionalna odnotowaa, e w gminie Sobibr w roku 1928 zorganizo-
wano kilkutygodniowy kurs wikliniarski.22 Wwczas takie kursy suyy kszta-
ceniu zawodowemu i zapobieganiu bezrobociu, dzi mog by take produktem
turystycznym.
Niedocenione praktyczne i promocyjne znaczenie bdzie mia may warsztat
stolarski. Dobrze jeli wynika z tradycji rodzinnych lub ssiedzkich. Tu pod fa-
chowym nadzorem, dysponujc tradycyjnymi rodzinnymi i regionalnymi wzor-
cami, go moe wykona na przykad kuchenne peczki, yniki, rameczki na
fotografie, zabawki dla dzieci i wnukw. Zrb to (prawie) sam wedug miejsco-
wego wzoru i zabierz do wasnego mieszkania to haso wyraajce istot pro-
pozycji.
Na kanwie wspobecnoci z tradycyjnym rzemiosem moliwa jest take
realizacja rnorodnych cieek edukacyjnych, ktre mona zaoferowa na ryn-
ku zielonej szkoy. Oto przykad z powiatu parczewskiego. Stowarzyszenie na
Rzecz Aktywizacji Mieszkacw Polesia Lubelskiego w Podedwrzu opracowa-
o ciek edukacyjn soroczka. Tak nazywano na Nadbuu koszul lnian, do
20
S. Kopczyski, op. cit., s. 54a, 107, 111, 201, 226, 237.
21
J. Chaasiski, Mode pokolenie chopw, t. 1, Warszawa 1938, s. 274.
22
Ziemia Wodawska 1928, nr 18, s. 8.
ktrej wykonania jak naliczy lud potrzeba byo wykona a 40 czynnoci

(zob. fot. 51). Twrcy cieki w rny sposb pokazuj poszczeglne etapy pra-
cy nad soroczk od przygotowania pola pod zasiew po finalne haftowanie
pereborw (zob. fot. 48, 49).23
W ludowym nadbuaskim tkaniu przed laty obecny by take pierwiastek
magiczny, ktry mona gociom przybliy, ukazujc spjno oraz wspza-
leno ducha i materii minionego wiata. Na przykad wierzono, e gdy panuje
zaraza na bydo, by j przegna, zaczwszy prz raniutko, potrzeba naprz,
zwin, naoy na krosna i wyrobi p t n a choby kawaek do pnocy tego
samego dnia, ktrego si zaczo prz (w y r o b y t y p o o t n o d o k u r t.j.
do zapiania kura); potem tem ptnem usa drog, ktrdy bydo przechodzi,
przepdzi je przez nie, a nastpnie zapaliwszy je, okadza nim obor i bydo
dopty, a si ptno nie spali do szcztu. Nakoniec popi z tego ptna zakopa
naley na rozstajnych drogach.24
Zabawowy aspekt czynnoci gospodarskich

Wybrane tradycyjne czynnoci gospodarskie, realizowane w zanikajcych
technologiach, mog by wykonywane rekreacyjnie i zabawowo w gospodar-
stwach gocinnych. Takie prace, podobnie jak uprawianie rzemios, maj w so-
bie waciwoci terapeutyczne. Gospodarstwom agroturystycznym radzibym
gromadzenie rekwizytw oraz rodzinnej i rodzimej wiedzy do rozmaitych aspek-
tw dawnego ycia codziennego wsi i miasteczek, a nastpnie systematyczne
organizowanie pokazw i warsztatw jako jednej z atrakcji dla turystw.
Ot, choby rczne pranie zaaranowane na podwrku w drewnianej lub
blaszanej balii, przy uyciu tary, szarego myda, wyymaczki lub prta do wyci-
skania pranych sztuk, wanienki do pukania, wiader i noside do wody, potu,
sznura i drewnianych klamerek do wieszania bielizny (zob. fot. 14). Moe ono
by atrakcyjnym elementem przydomowego placu zabaw, co potwierdzaj eks-
perymentalne warsztaty z przedszkolakami, zorganizowane w 2002 r. w lubel-
skim skansenie. Pranie lnianych ubiorw i pocieli ugiem drzewnym w zolni-
kach i kijankami w rzecznych lub rdlanych pralniach wiejskich jest nadzwy-
czaj widowiskowe.25 Ju XIX-wieczni krajoznawcy dostrzegli w tej czynnoci
gospodarskiej swoisty teatr i pikno. O. Kolberg opisuje: Pranie odbywa si
w zwyky u kobiet wiejskich sposb, w rzece, stawie lub przy studni itp., na a-
weczce z uyciem kijanki (p r a c z ). Jednake w wielu bardzo okolicach, obywaj
si zupenie bez tego narzdzia, klepic bielizn nogami i rkami.26 Przywoany
23
Stowarzyszenie na Rzecz Aktywizacji Mieszkacw Polesia Lubelskiego w Podedwrzu. In-
formator, Podedwrze 2002.
24
25
G. Miliszkiewicz, Due i mae prania, Spotkania z Zabytkami 2002, nr 12, s. 2728.
26
jest tu opis Z. Glogera: Gdzie tratwy si koczyy [blisko Terespola] tam spotka-
limy sze kobiet wiejskich w bieli, ktre stay szeregiem i pray bielizn, uy-
wajc ng zamiast kijanek. Z daleka dawao to pozr dziwnego taca, a dla
bujnej wyobrani poety, mogo by obrazem plsw nadbrzenych rusaek.
Dziewczta mae i dorose owizuj tu gow przepask z wsko zoonej kolo-
rowej chusteczki, co do malowniczo wyglda.27
Na Nadbuu take tej czynnoci towarzyszyy liczne przesdy. Zebrane i przy-
pominane w trakcie agroturystycznego prania mog atrakcyjnie dopeni parate-
atralny klimat zabawy. Gdy dziewczyna, piorc sobie bielizn, ma dzie pogodny do
jej suszenia, to j chopcy bd kochay. Nie naley nigdy za kar, a choby artem
tylko, bi dziewczyny p r a c z e m (kijank do prania), bo gdy si dziewczyn po tyle
praczem trzy razy uderzy, to ona ju nigdy dzieci mie nie bdzie, a wic i bo-
gosawiestwa Boego; grzech za za to spada cakowicie na tego kto j bi.28
Otwarty teatr amatorski

Przyszoci polskiej agroturystyki jest wiejski teatr amatorski otwarty dla
goci. Historycznie byby kontynuatorem amatorskiego teatru ludowego 1. po-
owy XX wieku, ktry aktywizowa, integrowa, podnosi poziom spoecz-
no-kulturalny mieszkacw nadbuaskich wsi, dostarcza rodkw na inwesty-
cje w dziedzinie bezpieczestwa, np. na budow remiz i sprzt straacki (zob.
fot. 15). Cytowany tu ju pamitnikarz z powiatu wodawskiego tak wspomina
swoje zaangaowanie teatralne w czasach II Rzeczypospolitej: adnie wyglday
urzdzane przez nas majwki na wolnym powietrzu, pod lasem, na ktre si
skaday przemwienia, deklamacje, inscenizacje, pieni, monologi i tace. Ro-
boty przy tym byo te niemao, urzdzenie placu i siedze dla goci, przygoto-
wanie wystpw ze 20 punkty [] Co do imprez, sztuczki do przedstawie mu-
siaem wyszukiwa, jedc po okolicznych koach, nastpnie wypisa wiksz
cz rl, no bo najadniej pisaem i miaem cierpliwo siedzie po nocach,
strojw dla kadego si postara, bo jak poleciem i zaufaem aktorom to przed
samym odegraniem powiedzieli mi, e nie mona nigdzie takich dosta, nie spo-
sb si wystara i zaraz musiaem sam biega, gdzie si spodziewaem i po-
znosi.29 Dzi teatr amatorski na wsi moe gociom gospodarstw agroturystycz-
nych i mieszkacom zaproponowa na kad por roku i pogod niebanaln
form wsplnej obecnoci i kilkupokoleniow integracj. Dobr repertuaru mo-
e uwzgldni historyczno-kulturow specyfik mikroregionu, a nawet nawi-
zywa do tradycji miejscowego teatru amatorskiego. Walory teatralne maj ory-
ginalne utwory ludowe odnotowane jeszcze w XIX wieku przez Kolberga np.
Targ i kupno krowy30, a take opisy zwyczajw podane przez L. Kunickiego, np.
27
O. Kolberg, op. cit., t. 33, s. 88, przyp. 1.
28
Ibid, t. 34, s. 161.
29
J. Chaasiski, Mode pokolenie chopw, t. 1, Warszawa 1938, s. 294295.
30
Maryka, obrazek znad Buga (ze Stulna, Majdanu Stuleskiego, Zberea).31 Przy-
tocz tu fragment opisanych tam dworskich doynek z okolic Stulna z poowy
XIX wieku. Dziewczta z wiecami zbliaj si do samego ganku, przodkujca
najpierwsza staje przed dziedzicem i gow schyla. On zdejmuje jej wieniec z go-
wy, wkada na swoj i objwszy przynoszc wykrca si z ni w koo wedle zwy-
czaju. To samo robi i z innemi; nastpnie dziewcztom wieniec przynoszcym
rozdaje pani podarki zoone z wstek, paciorkw i kwiatw robionych.32 Stule-
skie doynki z powodzeniem odegrano w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie
w sierpniu 2000 r. przed dworem ziemiaskim dla ptoratysicznej publicznoci.
W ludowym teatrze amatorskim tak si dziao, e sztuki dobierano do ewen-
tualnego zainteresowania widowni. Biorc pod uwag specyfik i histori okolic
Woli Uhruskiej i rol teatru we wsptworzeniu duych imprez plenerowych
i cieek edukacyjnych, mona na gminnej otwartej scenie pokaza na przykad
krotochwil Letnicy Z. Przybylskiego, komedyjk dla dzieci Przygody wakacyj-
ne Bolesawicza, jednoaktwk Na wdk A. Walewskiego, Wiejskich pastusz-
kw ukasiewicza, ba ludow Przdka pod krzyem Omakowskiej, Pani
wjtow Szucika. Warto zwrci uwag na powieciowe nadbuaskie opisy
etnograficzne L. Kunickiego z poowy XIX wieku, ktre daj si przeoy na
jzyk teatru.33
Otwarte warsztaty teatralne, na przykad w grudniu lub styczniu, przez za-
chcenie goci do uczestnictwa w prbach i wsplnej zabawie, chociaby
w prbn premier, ywe wspkoldowanie z miejscowymi po wsi, takie po-
winszowania z koz, szczodraki mog sta si istotnym elementem skaniaj-
cym do przyjazdu w tym okresie do gospodarstw agroturystycznych, Stosownie
do podjtych tematw imprez plenerowych, festynw, cieek edukacyjnych
propozycje repertuarowe ze strony osb odpowiedzialnych za kultur w gminie
powinny by kierowane midzy innymi do szk a nawet do przedszkola. W ten
sposb tworzc bloki tematyczne dla dziaa o wikszym wymiarze, np. festy-
nw, integrujemy miejscow spoeczno, systematycznie ksztacimy aktorw
i publiczno, zamiowanie do teatru. Ludzie z czasem mog zacz docenia
zwizek midzy wasn aktywnoci spoeczno-kulturaln a stopniem zadowo-
lenia z ycia i wzrostem dochodw z agroturystyki.
Festyn szklarski Cybuchy

W XIX wieku uformowa si midzy Chemem a Wodaw duy orodek
przemysu szklarskiego.34 Urzdowe wykazy opracowane na podstawie danych
z lat 1879, 1884, 1890, 1893 podaj tu fabryki w Jzefowie (zob. fot. 22), Du-
31
L. Kunicki, Maryka, obrazek znad Buga, Dziennik Warszawski 1854, nr 24.
32
33
Ibid, t. 33, s. 99, przyp. 1.
34
B. Mikulec, Przemys Lubelszczyzny w latach 18641914, Lublin 1989, s. 122125, 175176.
becznie, Chutczy, Bukowej, Stawie, Hucie (Rudzie).35 W Jzefowie-Hucie

i Rudzie-Hucie zachoway si dziewitnastowieczne drewniane dworki po wa-
cicielach tamtejszych hut szka.36
Skoncentrujmy si na hutach pooonych w miejscowociach bdcych sie-
dzibami gmin Wola Uhruska i Ruda. Przykady produktw huty Nadbuanka
z okresu midzywojennego podaem w innym miejscu.37 O wyrobach biao-
szklarskich hut w Rudzie-Hucie i Rudzie-Opalin wiemy niewiele.38 Wiadomo,
e w 1893 roku przy zatrudnieniu 166 pracownikw w Rudzie-Hucie wyprodu-
kowano butelek i naczy stoowych na sum 71 tys. rubli.39 W zakadzie dziaay
warsztaty wykaczajce, jak szlifiernia, rzebiarnia, malarnia, oraz pomocnicze
warsztaty mechaniczne i wasna formiernia. Huta zaprzestaa produkcji okoo
1920 roku, prawdopodobnie z powodu zaginicia waciciela w czasie dziaa
wojennych.40 W roku 1936 w Rudzie-Opalin uruchomiono zakad bdcy fili
Spdzielni Wytwrczej Szklarnia w Orzeszu na lsku (zob. fot. 19). Z za-
chowanego wykazu zatrudnionych mona wnioskowa, e powan cz pro-
dukcji stanowia wwczas dekoracyjnie szlifowana galanteria stoowa.41
Jak mona tradycje szklarskie wykorzysta w ofercie kulturalnej? Prezentacja
technologii wyrobu szka moe odbywa si tylko w czynnych fabrykach, a jak
wiemy, produkcj w Nadbuance i Rudzie-Opalin wstrzymano przed laty. Naj-
wicej moliwoci daje festyn szklarski bd z wtkami szklarskimi, zrealizowany
bez duych nakadw finansowych. Zaplanowany w plenerze, moe z hut w tle,
najlepiej wsplnym wysikiem ssiadujcych tu miejscowoci z historycznymi
35
W. Baranowski, B. Jewsiewicki, Dane urzdowe o przemyle szklarskim Krlestwa Polskie-
go w kocu XIX wieku, Studia z Dziejw Rzemiosa i Przemysu, t. 7, Wrocaw 1968, s. 242
243; Tutejsze huty szka w Bukowej, Rudzie i Jzefowie al. folw. Uhrusk-Kniane wzmiankuje
SGKP, t. 1, 1880, s. 461; t. 9, 1888, s. 888; t. 12, 1892, s. 757758.
36
J. Grak, Nieznane dworki Lubelszczyzny, Studia i Materiay Lubelskie, t. 11, 1986, s. 122125.
37
G. Miliszkiewicz, Zagadnienia przemysowo-handlowe na administracyjnym pograniczu lu-
belsko-polesko-woyskim w wietle ksig adresowych II Rzeczypospolitej, [w:] Treci i mechani-
zmy przenikania kultur na pograniczu polsko-ukraiskim, t. 2, red. H. Bednarski, F. Czyewski,
J. lusarski, Ryki 2003, s. 187202, il. 13.
38
Nie dotarem do adnego katalogu hut z Rudy-Huty i Rudy-Opalin sprzed 1939 r. Zachowa-
ne reklamowe wydawnictwa hut szklanych Dbrowa k/ukowa i Hortensja w Piotrkowie Try-
bunalskim daj pogld na moliwy asortyment (zob. fot. 18).
39
W. Baranowski, B. Jewsiewicki, op. cit., s. 243.
40
P. Haberko, Huta szka INO, Szko i Ceramika, R. 23, 1972, s. 28.
41
Ksiga imienna robotnikw ponad lat 18 Spdzielni Wytwrczej Szklarnia w Orzeszu filia
w Rudzie-Opalin (w posiadaniu autora niniejszego artykuu). Wedug Ksigi przemysu polskiego,
Warszawa 1959, s. 245, poz. 2347 w Hucie Szka nr 3 w Rudzie-Opalin produkowano butelki mo-
nopolowe i fasonowe, opakowania do perfum i kosmetykw, soiki, balony i gsiory szklane, opa-
kowania apteczne, gsiorki 1250 gram, korki szklane.
hutami. Mieszkacw Woli Uhruskiej chopi z Bytynia nazywali Cybuchami42, bo

dmuchali szko43 i to jest chyba bardzo dobra nazwa dla festynu.
Co z tematw szklarskich mona na takim festynie pokaza? Odszukane po
domach wyroby tych hut pozwol na realizacj okolicznociowej ekspozycji,
a wywiady z hutnikami wtkw scenariusza radosnej edukacyjnej zabawy
opartej na kanwie historii i funkcji wyrobw hutnictwa szklarskiego oraz wyda-
rze z historii ycia codziennego hutnikw. Trzeba wzi pod uwag to, e wy-
darzenia, na przykad z lat 30. XX w., mog by odwzorowane parateatralnie na
podstawie wywiadw z ich wczesnymi historycznymi uczestnikami, natomiast
wtki dotyczce okresw wczeniejszych s niedostpne w szczegach, a rda
pisane, ikonografia lub zabytki kultury materialnej mwi o nich zazwyczaj
oglnie.
Niemniej rda do historii przemysu szklarskiego w Kongreswce i w Ro-
sji umoliwiaj na przykad odwzorowanie sposobw pakowania i transportu
szka (zob. fot. 18). Szklany towar przeznaczony na jarmark lub do sprzeday
hurtowej pakowany by w specjalny sposb. Przy sabo rozwinitej sieci kolejo-
wej (linia kolejowa ChemBrze powstaa okoo 1887 r.) transport odbywa si
czsto drog wodn do miejscowoci pooonych w pobliu spawnych rzek lub
drog koow (konn) do miejscowoci pozbawionych innych drg komunika-
cyjnych. Dla takiego transportu naleao stosowa specjalne opakowania, mo-
liwie dobrze zabezpieczajce towar przed stuczeniem, a rwnoczenie umoli-
wiajce w sposb najatwiejszy zaadunek i wyadunek. Due wyroby szklane
byy zawijane pojedynczo w som, drobniejsze po kilka w wizk. Wizki
umieszczano w drewnianych beczkach, ktre uchodziy za najlepsze opakowanie
zarwno w transporcie kolejowym, wodnym, jak i koowym.44 Owijanie szka
w prost, cepami mcon som zapewniao bezpieczestwo transportu nawet
na wczesnych lichych drogach.45
Zaangaujmy wic w nasz zabaw wozy, beczki, som, cepy. Parateatralni
aktorzy i statyci hutnicy i chopi powinni by okreleni znakami czasowej
i regionalnej odrbnoci. O. Kolberg odnotowuje midzy innymi, i W ruskich
wsiach ku Bugowi, w Serniawach, Chutczu, Petryowie, Kulczynie itd., chopi
podgalaj gowy do koa, zostawiajc tylko na wierzchu pewn cz wosw,
ktr spuszczaj rwno na wszystkie strony gowy, i przycinaj nieco lub roz-
garniaj niedbale nad oczami. W tej stronie wicej jest brunetw ni blondynw,
42
Zob. na ten temat U. Dbrowska, J. Kumierczyk, Kulturotwrcza rola Huty Szka Nadbu-
anka w gminie Wola Uhruska, s. 7677 (w niniejszym tomie).
43
K. Otrbski, O tym dlaczego Car Rosji dosta ataku serca, czyli wielka historia maego Byty-
nia, Zeszyty Muzealne Muzeum Pojezierza czysko-Wodawskiego, t. 9, 1999, s. 79.
44
G. Miliszkiewicz, Beczki, Spotkania z Zabytkami 2002, nr 6, s. 3134.
45
B. Klausius, Handel szkem na ziemiach polskich w drugiej poowie XIX w. i do wybuchu
pierwszej wojny wiatowej, Szko i Ceramika 1965, nr 10, s. 280282.
w Tarnowie za, wierczowie, Hasku, przeciwnie.46 Osi festynu byaby parate-

atralna prezentacja dawnych metod pakowania i transportu wyrobw szklanych
oraz przywoanie przypowieci i anegdot zwizanych ze szkem, naczyniami
szklanymi i ich rozmait zawartoci. Na przykad O. Kolberg, przywoujc po-
rzekado o kim, kto jada wiele, a cigle jest chudy o takim mwiono na Pobu-
u n ji, a byda joho ji (on j, a bida jego j) wyjania, i szlachta drob-
na utrzymuje, e j e jest rzecz chopsk, a p i przedewszystkiem szlacheck.
Ztd szyjki i brzuszki butelek szlacheckich wiksze daleko s od chopskich
i dlatego lany z nich powoli w szklank pyn ciurczy jakoby wyrazami: p a n ,
p a n , p a n ! gdy przeciwnie, z cienkiej szyjki wychodzi tylko odgos: c h o p ,
c h o p , c h o p ! jeli nie ju: k i e p , k i e p , k i e p !47 O. Kolberg przytacza te
przesdy dotyczce picia z naczy. Gdy si pije wod na dworze (t.j. na wolnem
powietrzu), to trzeba j najprzd w naczyniu przeegna i ula z niej troszk na
ziemi, a potem dopiero napi si. A to dlatego, eby diaba z wod nie po-
kn.48 Jeeli zatruta wdka podan zostaa do wypicia w kieliszku lub szklan-
ce, (t.j. w naczyniu szklanem, przeroczystem), to wwczas l k a r , czyli czarow-
nik dobroczynny, do ktrego pacyent uda si po rad, moe odczyni ze spra-
wione trucizn, zwaszcza gdy si udano do wczenie po jego pomoc. Trudnij
atoli bywa lekarzowi da skuteczn pomoc przeciw trucinie podanej w blasza-
nej kwaterce, czarce glinianej itp. nieprzeroczystem naczyniu, albowiem w ta-
kim razie przyczyny i sposb otrucia s przed nim zakryte, tak, i skutecznych
rodkw przeciw temu odgadn on nie moe.49
Ta cz scenariusza festynu szklarskiego, ktra zaczerpnie z tradycji
XIX w., mogaby by kompozycj poszczeglnych ywych obrazw, np. parate-
atralnie ukazujcych transport wyrobw szklanych i zabawowych scenek ilustru-
jcych midzy innymi Kolbergowskie przekazy ustne. Natomiast inspiracji do
odwzorowania tradycji szklarskich powinny dostarczy wywiady z byymi hut-
nikami. Idea festynu moe spoeczno t uczyni bardziej przychyln do two-
rzenia ksigi pamici.
Ceramiczny plac zabaw

Mam przed oczyma taki obrazek z nadbuaskich wakacji w 1961 r. we
Wodawie. Ot ostatni przed emerytur prac zawodow mojego dziadka,
przedwojennego oficera Wojska Polskiego, bya posada kierownika cegielni
w Susznie. Bardzo mi si podoba pejza wok tej fabryczki, komin, glinianki
z rybkami, wiaty do suszenia cegie. Dziadek, widzc zauroczenie szeciolatka,
nauczy mnie formowania, suszenia i wypalania w piecu kuchennym i w ognisku
46
O. Kolberg, op. cit., t. 33, s. 16, przyp. 1
47
Ibid., t. 33, s. 6566, przyp. 1.
48
Ibid., t. 34, s. 165.
49
Ibid., t. 34, s. 147.
miniaturowych cegieek w pudekach po zapakach. Sam wypaliem sobie ww-

czas tych cegieek przeszo setk i ukadaem z nich rozmaite budowle.
Cegielnie s dopenieniem przemysu ceramicznego na omawianym odcinku
Pobua. Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego wzmiankuje cegielni w Uh-
rusku.50 Ksiga adresowa Polski na 1930 r. odnotowuje uhruski zakad S. Niemi-
rycza.51 W tym pasie malowniczych wzgrz nad dolin Bugu, na mapach topogra-
ficznych z lat 70. XX w. zaznaczona jest grupa cegielni w Uhrusku, Kolonii Jze-
fw (zob. fot. 22), ukwku i Stanisawowie. Stanowi inspiracj zarwno do two-
rzenia ceramicznego placu zabaw, jak i cieki edukacyjnej powiconej budowie
geologicznej, cegielnictwu i architekturze murowanej okolic Woli Uhruskiej.
Zastanwmy si nad tym, jak tu zaczerpn z dziedzictwa kulturowego, by
prbowa tworzy wspczesne projekty uytkowe. Popularne s dzi warsztaty
ceramiczne i wsplna obecno przy pracy z ludowym garncarzem. Po kilkumi-
nutowym przeszkoleniu amator jest w stanie uformowa na kole garncarskim
mae, nieco nieregularne naczyko lub ulepi zoomorficzn figurk. Lecz aby
wytoczy wysokie porzdne naczynie, niezbdny jest talent i terminowanie
u garncarza. Oto inna moliwo atrakcyjnego kontaktu z glin rodzimy cera-
miczny plac zabaw obejmujcy cykl produkcji cegieek i zabaw nimi, analo-
gicznie do drewnianych klockw czy bardziej dzi rozpowszechnionych kloc-
kw lego. Produkcja maych cegie wyrwnuje szans mniej utalentowanym
artystycznie (zob. fot. 20, 21). Moe atwiej bdzie w przyszoci nakoni doro-
sych do ochrony starych cegielni i budownictwa z cegie, jeeli jako dzieci ba-
wi si bd na ceramicznym placu zabaw.
Nad weso i uczc zabaw wisi duch czasu, edukacyjna opowie o hi-
storii zastosowania cegy w cywilizacjach od mezopotamskiej, egipskiej i chi-
skiej po wspczesn industrialn. Dominikaski nastrj wielkich ceglanych
inwestycji stworzony dla najmodszych. Plastyczne, atwo do ksztatowania r-
kami tworzywa, daj dzieciom wspania okazj do zabawy. Ciasto, sztuka pra-
nej odziey, plastelina, mokry piasek i glina mona po prostu si i lepi, ale
mona rwnie poznawa i przeywa poprzez wasn prac ca historyczn
technologi.
Okoo 73% cegy wyprodukowanej w wojewdztwie lubelskim w 1937 r. to
wyrb rczny, pozostaa cz to wyrb maszynowy.52 Wiksze cegielnie posia-
day maszyny ceramiczne i nie one bd wzorcem dla naszego placu zabaw.53
50
SGKP, t. 12, s. 757758.
51
KAP 1930, s. 598.
52
Statystyka obejmujca 74 zakady, Strzeszewski Cz., Stan i moliwoci rozwoju przemysu
w woj. lubelskim, [w:] Planowanie przestrzenne. Region Lubelski I, Warszawa 1947, tabl. 8, s. 107.
53
Przykady takich maszyn por. Fabryka Maszyn, Odlewnia elaza i Metali Bracia Kanczew-
scy Sp. Akc. Czstochowa, Ogrodowa 5153. Maszyny ceramiczne. Prospekt 1930 r.
W wojewdztwie lubelskim w okresie midzywojennym najwicej byo maych

prowizorycznych cegielni polwek, zatrudniajcych do 4 osb kada.54
Warunkiem powodzenia placu zabaw jest, aby dawa pogld na prac praw-
dziwej cegielni.55 Zazwyczaj zakad skada si z trzech oddziaw robt: 1) wy-
dobywania gliny (zob. fot. 24, 25), 2) oczyszczania gliny, wyrabiania cegy i jej
suszenia (zob. fot. 23), 3) wypalania cegy. Tak instalacj dziaajc od wio-
sny do jesieni przez trzy pory roku kade gospodarstwo agroturystyczne moe
tanio, atwo i szybko wykona we wasnym zakresie.
W dziecicej cegielni maych pracownikw wita makieta robotnika cegiel-
nianego w bawenianej koszuli, drelichowym fartuchu i kaszkietwce, a do pra-
cy wzywa wiersz pochwaa cegielnictwa, wykaligrafowany na planszy.
Niby ciasto w dziey, glina w ziemi ley.

Ludzkie oczy j dostrzegy. Doskonale! Bd cegy!
Przyszed budowniczy, mierzy, bada, liczy.
Stan tutaj domy nowe. Zwiecie ceg pod budow!
Tak z pomoc Bo wci buduj, tworz:
umiejtno, rka biega i ta prosta z gliny cega.56
Dostarczona na plac zabaw glina umieszczona jest w dole, dla bezpiecze-

stwa nie gbszym ni 3040 cm z ktrego bd eksplorowa j dzieci.
Z owej glinianki kilkumetrow kolejk na drewnianych szynach drewnianymi
wagonikami57 albo na drewnianych taczkach lub wzkach58 dzieci mog prze-
wozi urobek do traty, to jest pytkiej drewnianej skrzyni, by glin oczyci,
rozdrobni i uplastyczni. Dno i ciany traty zbudowane s z bali obitych de-
skami. W XIX wieku w maych cegielniach deptano czyli tratowano glin bo-
symi nogami lub kopytami zwierzt. Historyczn form s rwnie mieszada
kieratowe moliwe do przedstawienia na ceramicznym placu zabaw
w pomniejszonej formie. Encyklopedia rolnicza tak instruuje: Jeli glina jest
dostatecznie wilgotn i atwo rozrabia si daje, w takim razie nakada si j
54
Sprawozdanie Izby Przemysowo-Handlowej w Lublinie za rok 1936, Lublin 1937, s. 5556.
55
Program urzdzenia ceramicznego placu zabaw oparto na hale cega, cegielnia w: Encyklo-
pedia rolnicza, t. 1, Warszawa 1890, s. 733750 oraz w ksice Z. Racicki, Wyrb cegy i wypa-
lanie w piecu kopcowym do uytku gospodarstw wiejskich, Warszawa 1929.
56
K. Skrzyszewski, Cega, cytowane za: Pfauwna, Rossowski, Pierwsze czytania dla III
oddz., wyd. VII, [bez m. i r. wyd.], s. 29.
57
Dla wikszego bezpieczestwa dzieci szyny i kilkudziesiciocentymetrowe wagoniki mog
by wykonane z drewna. Przykady torowisk i taboru dla cegielni daj katalogi firmowe, np.
E. Giedziski, Fabryka wskotorowych kolei polnych, lasowych, kopalnianych i dla celw prze-
mysowych, Katalog nr. 100, Lww 1910.
58
Przykady drewnianych taczek por. E. Sokal, Dwanacie tablic litografowanych do dziea pt.
Budowa kanaw ulicznych, Warszawa 1899, tab. 11; elaznych Antoni Dymnicki. Fabryka
Wyrobw elaznych w Jarosawiu ul. Gowackiego. Cennik na rok 1938.
wprost do skrzyni (traty) i oblewa wod tak, aby na par cali nad ni staa []
Z pocztku do skrzyni wkada si warstw gliny na 3 do 4 cali grub, oblewa
wod jak wyej wspomniano i depcze raz koo razu nogami, przyczem robotnicy
czujc pod nogami kamyki, bryki wapienne lub grubsze czci rolin, wyjmuj
je i odrzucaj, a gdy glina jednostajnie z wod rozrobion zostanie, nakada si
drug warstw, depcze j jak opisano i postpuje tak dopty, dopki dalsze dep-
tanie z powodu gruboci warstwy stanie si ju niemoliwem.59 Ile prostej przy-
jemnoci zaznaj dzieci, bezpiecznie brodzc w ciepy dzie w glinianej mazi,
po ktrej zasychaj na nogach urocze gliniane skarpetki.
Formowanie cegie, to jest strychowanie odbywa si przy duym, niskim,
cikim stole takiej szerokoci, aby naprzeciwko siebie mogli stan dwaj stry-
charze czyli formierze. W pobliu jest drewniana niecka z oczyszczon glin,
naczynie z suchym i drobnoziarnistym piaskiem oraz naczynie z wod. May
strycharz posypuje st piaskiem, by glina nie przylegaa, bierze umoczon
w wodzie drewnian form i stawia na stole. Nastpnie ujwszy kawa gliny,
wciska go w form, rwna wierzch rodzajem kielni drewnianej, lizgajcej si po
brzegach i ciga tym strychulcem nadmiar gliny, poczem posuwa zrobion ce-
g pomocnikowi, ktry j na miejsce do schnicia przeznaczone ostronie prze-
nosi, kadzie pasko na ziemi, a powrciwszy do majstra, form znw wrzuca do
wody.60 Mona rwnie wyrabia cegy piaskowe, gdy wewntrzn powierzch-
ni form nie moczy si w wodzie, lecz obsypuje piaskiem. Dodatkowym ele-
mentem wyposaenia maych strycharzy moe by sito do przesiewania, to jest
arfowania piasku.
Formy wykonuje si z deseczek dbowych, bukowych, jaboni lub gruszy, obi-
jajc brzegi blach, by nie cieray si. W grnej czci forma powinna by wiksza,
aby surwka atwiej wychodzia. Formy mog by z dnem lub bez dna. Dziecice
cegy bd trzykrotnie mniejsze od cegie budowlanych. Powinny da si atwiej
formowa, szybciej wysuszy, wypali w bardziej prowizorycznych warunkach.
Maj bowiem by rodkiem do speniania dziecicych marze utworz budulec,
z ktrego dzieciaki wznosi bd miniaturowe kamienice, katedry, zamki.
W Kongreswce na pocztku XX wieku najpowaniejsi hurtownicy budowlani
oferowali cegy o wymiarach 250 120 65 mm. Licwka bya o 24 mm wik-
sza.61 W tradycji zaboru pruskiego bya cega o wymiarach 250 120 65 mm.62
W Polsce pod koniec lat 20. XX wieku przewaa format 270 130 60 mm.63
Oglnopolski katalog materiaw budowlanych z 1948 roku oferowa kilkana-
59
Encyklopedia rolnicza, s. 738.
60
Ibid., s. 739.
61
Towarzystwo Akcyjne Handlowo-Przemysowe . J. Borkowski, Warszawa, [katalog] oko-
o 1914 r., s. 226227.
62
Pomorskie Zakady Ceramiczne Tow. Akc. (dawniej Maks Falck i S-ka) w Grudzidzu [kata-
log], brak daty [2 po. lat 20. XX w.], s. 3.
63
Z. Racicki, op. cit., s. 23.
cie znormalizowanych rodzajw cegie wedug PN/B 303 z 1946 roku, w tym
tak zwanego formatu polskiego o wymiarach 250 130 60 mm, a take wyra-
bian wycznie rcznie tak zwan ceg pen klasztorn o wymiarach maksy-
malnych 320 90 70 lub 295 150 75 mm.64
Zalenie od wilgotnoci i gatunku gliny formy powinny by odpowiednio wik-
sze i ustalone prbami z lokalnym surowcem, poniewa glina przy wysychaniu
zmniejsza objto o okoo 10%, a przy wypalaniu o okoo dalszych 10%. Cegy
mona dowolnie sygnowa na wierzchniej stronie za pomoc stempla, tak jak to
czsto w cegielniach czyniono, choby z logo gospodarstwa agroturystycznego.
Na ceramicznym placu zabaw zbudowa naley ma szopsuszarni. Za-
zwyczaj posiadaa ona konstrukcj supow, miaa zadaszenie z duym okapem,
w 2. poowie XX wieku bya kryta pap, wczeniej za rozmaicie. Podobne wia-
ty, jako schronienia dla dzieci, spotyka si na drewnianych placach zabaw. Su-
rwk posypuje si piaskiem lub trocinami, by niezbyt gwatownie parowaa,
i po 2 dniach (w przypadku naturalnej wielkoci cegy) przewraca dla osuszenia
spodu, ukadajc na zrb. Pozostaje jeszcze drugi etap suszenia. Cegy ukada si
w rodzaj potw, murw lub jak je strycharze nazywaj kozw, do wysokoci
10 lub 12 sztuk. Czasem ten drugi etap, trwajcy 26 tygodni, odbywa si bez
zadaszenia, a jedynie kozy przykrywano matami ze somy.65 Cega jest wysu-
szona wwczas, gdy nie mona ju w ni wgnie palca. W przypadku cegy dla
dzieci trzykrotnie mniejszej od normalnej trwa to zaledwie kilka dni i czyni
ten etap atrakcyjnie krtkim.
Wypalanie to ju nie jest zajcie dla samych dzieci, ale wsplna przygoda
z dorosymi. Obok ogrodowego kominka, jakie spotyka si w wielu gospodar-
stwach agroturystycznych, mona przybudowa may piec do wypalania.
Prawdziwa kilkudniowa przygoda to tak zwany wypa w polu w piecu kop-
cowym. Ustawia si z przeznaczonych do wypalania cegie rodzaj czworoboku,
zwajcego si ku grze i nieco wkopanego w ziemi z pozostawionym miej-
scem na ognisko i uformowanymi kanaami, tak, aby pomie wychodzcy
z ogniska, wznoszc si do gry, dzieli si, dokadnie okrajc wszystkie war-
stwy. Cegy stawia si wozwk na krzy jedne na drugich, z wyjtkiem rogw,
gdzie dla wytrzymaoci kadzie si je pasko. Tak wzniesion budowl obsypuje
si starannie z bokw oraz z wierzchu glin i ziemi, zamykajc wszystkie
szczeliny, a pozostawiajc tylko pewn liczb otworw, zwanych luftami. Przy
normalnej wielkoci cegie wypa taki trwa 312 dni, przy trzykrotnie zmniej-
szonej wielkoci 13 dni. Interesujc i aktywizujc edukacyjnie czynnoci
64
Katalog wyrobw ceramiki czerwonej i kafli produkowanych przez zakady podlege Centralnym
Zarzdom Przemysu Mineralnego oraz Wytwrni Materiaw Budowlanych, Warszawa 1948, k. 3.
65
Przykady maszyn do szycia mat ze somy prostej lub targanej trzciny dla cegielni podaj in-
formatory fabryczne, por. np. Stanisaw Kraszewski inynier. Cukrownictwo. Maszyny rolnicze.
Narzdzia, BerlinCharlottenburg, [ok. 1910], s. 1.
moe by gatunkowanie cegie na niedopalone, dobrze wypalone i przepalone

oraz zupenie przepalone, co czyniono dawniej w cegielniach.
Dziecic cegielni naley zaopatrzy w odpowiedniej wielkoci narzdzia:
formy, rydle (zob. fot. 25), taczki, deski, strychulce, kielnie itp.66 Mona je wy-
kona we wasnym zakresie wedug dawnych fabrycznych lub lokalnych wzo-
rw. W maych cegielniach uywano niegdy formy typowe dla tradycyjnej kul-
tury ludowej, np. cebrzyki, niecki, wiadra klepkowe, drewniane opaty z okutym
pirem.
Obok cegielni trzeba wydzieli miejsce na plac miniaturowych dziecicych
budw. Z wypalonych cegieek mona wznosi miniaturowe, kilkudziesicio-
centymetrowe budowle, wic cegy warstw gliny. Chodzi o to, aby po pew-
nym czasie mona byo je rozebra i odzyska cegieki. Na ow glinian zapra-
w tradycyjnie nadaj si drewniane szafliki stosowane w XIX wieku lub p-
niejsze przenone skrzynie kastry.67
Warto rwnie dostrzec typowe cechy krajobrazu okolic cegielni, aby trans-
ponowa go, kreujc plac zabaw i jego otoczenie. Piaszczyste wydemki, mae
hady gliny, glinianki z rybkami i abami (ale bezpieczne, pytkie), oczka wiru,
skupiska konkrecji krzemiennych, granitowy kamie z wgbieniem, w ktrym
po deszczu zbiera si woda, wreszcie bruk z kamienia polnego. Rozplanowanie
ceramicznego placu zabaw i rozmieszczenie jego elementw odwzorowujce
historyczne i techniczne wymogi ma dla dziecicej wyobrani wymow ma-
giczn i edukacyjn, np. wskie kopce gliny, tak zwane sztychy, skierowane
winny by duszymi bokami ku pnocnemu wschodowi, skd wiej najmro-
niejsze i najsilniejsze wiatry.
Polecam te dziecice cegielnieplace zabaw i miniaturowe cegy do dzieci-
cych piaskownic jako przykad wyrobu krajowego. Parafrazujc Encyklopedi
rolnicz, zaryzykuj odnonie do ceramicznego placu zabaw stwierdzenie, i
przedsibiorstwo takie umiejtnie i oszczdnie prowadzone, adny bardzo do-
chd gospodarstwu agroturystycznemu przynie moe.68
Wszystkie proponowane tu a take analogiczne dziaania podjte przez
gminne instytucje, stowarzyszenia i poszczeglne gospodarstwa agroturystyczne
sumuj si, tworzc atrakcyjny produkt inspirowany przez rodzinne i rodzime
dziedzictwo kulturowe. W przestrzeni pobytowej powstaj lub przywracane s
wane miejsca praktyczne i magiczne. W tworzeniu wielodniowych ofert szcze-
glnie wana jest cisa wsppraca midzy gospodarstwami gocinnymi. Ka-
dego dnia mona zaprosi swoich goci do zagrody terapeutyczno-edukacyjnej
lub do innego gospodarstwa, by tam zapoznali si z kolejnym rzemiosem lub
66
Archaicznych wzorw wczesnych fasonw narzdzi dostarczaj dawne wydawnictwa rekla-
mowe, np. Towarzystwo Akcyjne Walcowni Wochy Warszawa. Cennik nr 22, 1914 r., passim.
67
E. Sokal, op. cit., tab. 12.
68
Encyklopedia rolnicza, t. 1, s. 749.
czynnoci gospodarsk. Przygotowanie programu imprezy, festynu, obchodw

dni danej miejscowoci, opartego na odwzorowaniu wtkw historycznych jest
w gminie zadaniem prawie dla wszystkich. Wsplny wysiek w duchu wiernoci
rodzimej historii integruje spoeczno lokaln. Wykonana praca operacja
przeksztacania elementw dziedzictwa bdc jednoczenie wysikiem na
rzecz wasnych nastpcw, przyczyni si do zwikszenia dochodw z turystyki.
Atrakcje stworzone dzi wasnym dzieciom, ot choby w ceramiczny plac za-
baw, wyksztac w nich pokoleniowe zrozumienie dla wagi dziedzictwa kultu-
rowego, nawyk jego ochrony i bezinwazyjnego czerpania z niego dla celw do-
czesnych.
*U]HJRU] 0LOLV]NLHZLF] 6SRHF]QRJRVSRGDUF]H G]LHMH RUD] SDPLWNL :ROL 8KUXVNLHM
5HSURGXNFMD 2NDGND GUXNX UHNODPRZHJR &\QNRZQL :DUV]DZVNLHM Z\PLHQLDMFHJR

QD]ZLVND PLHV]NDFyZ 8KUXVND L :ROL 8KUXVNLHM NWyU]\ Z ODWDFK RN SRNU\OL
VZRMH EXG\QNL EODFK RF\QNRZDQ WHM ILUP\
3U]HGV]NRODNL EDZL VL Z ZLHONLH SUDQLH 0X]HXP :VL /XEHOVNLHM F]HUZLHF URNX
]H ]ELRUyZ 0X]HXP :VL /XEHOVNLHM IRW .U]\V]WRI :DVLOF]\N
%\ EDZL VLHELH L LQQ\FK 3UyED SU]\SRPQLHQLD WUDG\F\MQHJR ZLHMVNLHJR WHDWUX DPDWRU
VNLHJR 0X]HXP :VL /XEHOVNLHM URN ]H ]ELRUyZ 0X]HXP :VL /XEHOVNLHM IRW .U]\
V]WRI :DVLOF]\N
7DEOLFH UHNODPRZH PDMFH XMHGQROLFL Z\VWUyM XSDVWZRZLRQ\FK ORNDOL JDVWURQR
PLF]Q\FK L KDQGORZ\FK Z 3ROVFH Z ODWDFK ;; ZLHNX 5HSURGXNFMD ] NDWDORJX Z\GDQH
JR ZH :URFDZLX QD SRF]WNX ODW ;; ZLHNX
3RSLHOQLF]NL ODPSNL SU]HG REUD] ZLW\ .VLJD LPLHQQD URERWQLNyZ 6SyG]LHOQL
SU]\NDG\ W\SRZ\FK Z\UREyZ KXW ELDR :\WZyUF]HM 6]NODUQLD Z2U]HV]X ]RGS
V]NODUVNLFK ,, 5]HF]\SRVSROLWHM 5HSURGXNFMD XG]LDDPL ILOLD 5XGD2SDOLQ V =DSLV\
] .DWDORJ KXW\ 'EURZD N XNRZD N ]VLHUSQLD URNX
3U]\NDG\ Z\UREyZ ] JOLQLDQ\FK ZDHF]NyZ 5HSURGXNFMD ] 7 $QGUXFKRZLF] : 2JLHO
VNL 5RERW\ UF]QH Z JOLQLH L SDSLHU]H 3RGUF]QLN PHWRG\F]Q\ ] .ODVD SLHUZV]D /ZyZ
V
(OHPHQW FHUDPLF]QHJR SODFX ]DEDZ WU]\NURWQH ]PQLHMV]HQLH SRGZyMQHM IRUP\ GR

FHJLH ]H ]ELRUyZ 0X]HXP :VL /XEHOVNLHM IRW .U]\V]WRI :DVLOF]\N
&HJLHOQLD Z -y]HIRZLH IRW 0LURVDZ %RFLDQ U
7DF]ND GR SU]HZR]X FHJLH 5HSURGXNFMD ] .DWDORJ ILUP\ ( *LHG]LVNL )DEU\ND
ZVNRWRURZ\FK NROHL SROQ\FK ODVRZ\FK NRSDOQLDQ\FK /ZyZ V
:DJRQLNL NROHMHN FHJLHOQLDQ\FK 5HSUR

GXNFMD ] .DWDORJ 7RZ $NF +DQGORZR3U]H
P\VRZH - %RUNRZVNL :DUV]DZD >RN
@ V
:]RU\ RSDW FHJLHOQLDQ\FK 5HSURGXNFMD

] &HQQLN 7RZ $NF :DOFRZQL :RFK\
:DUV]DZD V
Wola Uhruska 2003
Jolanta Historia parafii pw. w. Jana

Szachaaj
Uhrusk Chrzciciela w Uhrusku
(w wietle Wizytacji generalnej
z 1799 roku)
The History of Parish of St. John the Baptist in Uhrusk
(in Light of General Visitation of 1799)
C
elem niniejszego rozdziau jest prba ukazania najstarszej rzymsko-
katolickiej parafii istniejcej na terenie dzisiejszej gminy Wola Uhru-
ska, w wietle cile zwizanego z ni rda, jakim jest wizytacja bi-
skupia przeprowadzona w tej parafii w roku 1799 [Wizytacja generalna parafii
Uhrusk z 1799 r., dalej: Wizytacja].1 W szczeglnoci za ukazane zostan naj-
waniejsze fakty dotyczce przeszoci Uhruska, terytorium parafii, samej wi-
tyni oraz duchowiestwa i parafian.
Wizytacja generalna stanowica podstaw rdow artykuu zostaa prze-
prowadzona w parafii Uhrusk w okresie 30 IV2 V 1799 roku. Wizytatorem by
Wojciech, biskup chemski, Leszczyc Skarszewski (17901805), kawaler orderu
Ora Biaego i orderu w. Stanisawa.2
Ksiga wizytacji przechowywana jest w archiwum parafialnym w Uhrusku
[Wizytacja]. Zawiera ona 24 karty poszytu formatu A3. Jest to rkopis w wik-
szej czci aciski, spisany na papierze czerpanym bez znakw wodnych papier-
ni. Stan zachowania rda jest bardzo dobry, chocia tekst jest w niektrych miej-
1
Za udostpnienie wymienionego dokumentu serdecznie dzikuj ks. proboszczowi Stanisa-
wowi Klusce.
2
Historia Kocioa w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyski, t. 2, cz. 1, Pozna 1979, s. 283.
Zob. te A. Pawowska, Diecezja chemska rzymskokatolicka 13591807, Rocznik Chemski,
t. 3, 1997, s. 6579. Wedug A. Pawowskiej biskup chemski Wojciech Leszczyc-Skarszewski
uchodzi za biskupa porzdkujcego diecezj (s. 77).
scach mao czytelny z powodu wyblaknicia atramentu. Nie ma adnych zala,

wtrtw czy razury. Tekst dzieli si na 18 podpunktw, z ktrych ostatni to dekret
reformatorski biskupa napisany innym charakterem pisma ni wczeniejsze. Po-
twierdzony jest podpisem i pieczci biskupi wytoczon w papierze.
Rodowd Uhruska jest bardzo stary.3 Pierwsze zachowane wzmianki doty-

czce miejscowoci pochodz z zapiskw redniowiecznych rocznikw i kronik
ruskich z pocztkw XIII stulecia. Niewtpliwie zwizany z Uhruskiem by
knia halicki Daniel, z jego osob wie si zaoenie grodu oraz ustanowienie
w nim eparchii. Chrzecijastwo tych ziem ma wic rodowd wschodni, naley
jednak doda, e docieray tutaj rwnie wpywy chrzecijastwa zachodniego.4
Rozwj pobliskiego Chema oraz najazdy tatarskie odebray Uhruskowi znacze-
nie kocielne i polityczne, ale jeszcze Dykcjonariusz geograficzny Echarda na-
zywa Uhrusk miastem.
Chrzecijastwo zachodnie w formie zinstytucjonalizowanej dociera na zie-
mi chemsk wraz z bull papiea Grzegorza XI Debitum pastoralis officii z 13
lutego 1375 roku, powoujc diecezj chemsk w obrbie metropolii w Hali-
czu, aczkolwiek biskup w Chemie zacznie rezydowa dopiero za czasw Jagie-
y od 1417 roku.5
Erygowanie parafii w Uhrusku ma miejsce w 1551 roku. Ziemie do niej na-
lece pooone s na zachd od rodkowego biegu rzeki Bug. W roku 1799
wizytacja podaje, i ziemie parafii le w diecezji i dekanacie chemskim,
w Maopolsce w obrbie Ziemi Chemskiej i dawnego Palatynatu Ruskiego, a na
dzie dzisiejszy na terytorium Galicji Wschodniej [] [Wizytacja].
W kocu XVIII wieku parafia Uhrusk graniczya od poudnia z parafi
wiere, od pnocy z parafi Orchwek, od zachodu z parafi Sawin,
wreszcie od wschodu, gdzie naturaln granic stanowia rzeka Bug z parafi
Opalin pozostajc w obrbie diecezji kijowskiej.
Zasig terytorialny wczesnej parafii przedstawia si w wietle zapisw
wczesnych rde nastpujco: Z Uhruskiem od poudnia ssiaduje parafia
wiere oddalona o ptorej mili. Pnocnym ssiadem jest Orchwek z siedzib
ojcw augustianw, nalecy do starostwa stoleskiego; ssiadem zachodnim
jest parafia Sawin, od wschodu za oddzielona rzek Bug i kordonem mo-
3
Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, t. 12, red. F. Suli-
mierski, B. Chlebowski W. Walewski, Warszawa 1880, s. 757.
4
M. Zahajkiewicz, Koci aciski w Chemie w okresie przedrozbiorowym, [w:] Chem
i Chemskie w dziejach, red. R. Szczygie, Chem 1996, s. 265268.
5
M. Zahajkiewicz, Koci aciski w Chemie w okresie przedrozbiorowym, [w:] Chem i Chem-
skie w dziejach, red. R. Szczygie, Chem 1996, s. 269.
Jolanta Szachaaj, Historia parafii pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku 55
skiewskim, naleca do diecezji kijowskiej parafia Opalin, oddalona od Uhru-

ska o jedn mil.6
W roku 1799 do parafii Uhrusk przynaleao 37 wsi. S one podzielone na
cztery grupy ze wzgldu na ich pooenie i wacicieli. Mianowicie do pierwszej
grupy nale: Uhrusk, Wola Uhruska, Mszanka i Zastawie bdce w posiadaniu
Feliksa Ledchowskiego, Julianny Dzieranowskiej, Aleksandra Iyckiego,
Jzefa Skomorowskiego i Karola Szaniawskiego. Wsie te pooone s w cen-
trum parafii, najbliej kocioa parafialnego. Druga grupa to wsie Anny z Rze-
wuskich Humieckiej. Nale do niej: ukwek, Mszanna z koloniami, a take
Zatek, Iowa i Rudnia. Znajduj si one w odlegoci p mili od kocioa
w Uhrusku. Nastpna grupa liczca 12 wsi to woci wojewody Seweryna Rze-
wuskiego: Stulno, Zberee, Macoszyn May i Wielki, Kosy, Osowa, Byty,
Siedliszcze oraz Szopy, Budy, Urliszcze i Woliskie. Ostatnia grupa to wsie
ksicia Jzefa Komorowskiego: Ruda i Rudka, lece w odlegoci jednej mili
od kocioa.7 Parafia Uhrusk bya najwiksza w dekanacie chemskim. O skali
wielkoci omawianej parafii na tle innych parafii wiadcz informacje przyta-
czane przez historykw. Wedug S. Litaka w wieku XVIII w diecezji krakow-
skiej parafie przecitnie liczyy od jednej do dwunastu miejscowoci.8
W roku 1799 parafia Uhrusk przynaleaa do dekanatu i diecezji chemskiej,
wchodzcej w skad metropolii lwowskiej, ktra obejmowaa tereny utworzone-
go w roku 1367 arcybiskupstwa halickiego bdcego od 1375 roku metropoli.
W jej skad wchodziy trzy sufraganie mieszczce si w Chemie, Przemylu
i Wodzimierzu. W roku 1414 siedziba metropolii zostaa przeniesiona z Halicza
do Lwowa. W latach 17721779 prowincja lwowska liczya siedem diecezji
wcznie z diecezj chemsk. Diecezja ta nie bya podzielona na archidiakonaty,
tylko na dekanaty: Chem, Bez, Grabowiec, Hrubieszw, Krasnystaw, Luboml,
Potylicz, Sokal, Turobin i Zamo.9 Dekanat chemski skada si z 12 parafii,
w tym z parafii w Uhrusku [Wizytacja ].
Po pierwszym rozbiorze Polski w roku 1772, cz metropolii lwowskiej zna-
laza si pod panowaniem austriackim. Z diecezji chemskiej pod tym zaborem
znalazo si a 51 parafii. Nowa sytuacja polityczna obligowaa do przeprowadze-
nia reorganizacji struktury administracyjnej Kocioa. W 1790 r. utworzono bi-
skupstwa chemskie i lubelskie.10 Z kolei po III rozbiorze Polski prawie caa die-
cezja chemska wesza pod panowanie austriackie, z wyjtkiem dekanatu lubomel-
skiego, ktry przypad Rosji. Polityka prowadzona wobec Kocioa przez cesa-
rzow Mari Teres (17401780) i Jzefa II (17801790) zmierzaa do tego, aby
6
Ibidem.
7
Ibidem.
8
S. Litak, Struktura i funkcje parafii w Polsce, [w:] Koci w Polsce, t. 2, red. J. Koczowski, Kra-
kw 1969, s. 288.
9
Idem, Struktura terytorialna Kocioa aciskiego w Polsce w 1772 r., Lublin 1980, s. 109.
10
Idem, Od reformacji do owiecenia. Koci katolicki w Polsce nowoytnej, Lublin 1994,
s. 148.
Mapa 2. Parafia Uhrusk w kocu XVIII wieku oprac. J. Szachaaj, rys. A. Bilik,
M. Bocian
granice administracyjne pastwa odpowiaday granicom administracji wewntrz-

kocielnej, w trudnej sytuacji znalazy si wic parafie przynalene administracyj-
nie do metropolii lwowskiej, w konsekwencji takiej polityki nastpi tam proces
wystpowania biskupw sufraganalnych ze zwizkw metropolitalnych. W roku

1782 uczynia to kapitua chemska, podporzdkowujc si metropolii gnienie-
skiej, jednak zmiany te nie otrzymay sankcji Stolicy Apostolskiej.11
Fundatorem pierwszej wityni w Uhrusku w roku 1551 jest wczesny wa-
ciciel tych dbr, Mikoaj Uhrowiecki. Drewniany kociek niedugo potem
zosta przeksztacony przez Mikoaja Siennickiego, podkomorzego chemskiego
w zbr ewangelicki i peni t rol w latach 15751653. Nastpn erekcj ko-
cioa w 1654 r. przeprowadzia Barbara z Noskw Krzywczycka, po drugim
mu Krasiska, wdowa po zmarym w 1651 r. Janie Tomaszu Krzywczyckim,
starocie chemskim. Traktat erekcyjny na kwot 100 zotych polskich zawara
z Ignacym Gbarzewskim, wczesnym proboszczem uhruskim. Koci ten
jednak spon w 1675 roku. W latach 16761678 wzniesiono wityni muro-
wan ufundowan przez Mikoaja Podoskiego. Konsekrowa j dnia 14 pa-
dziernika 1725 roku biskup chemski Feliks Szaniawski. Patronem tytularnym
parafii i wityni zosta w. Jan Chrzciciel, odpust przypada wic 24 czerwca.
Jus patronalis w 1799 roku piastoway dwie rodziny: Ledchowskich i Du-
ewskich, bdce wspwacicielami Uhruska [Wizytacja].
O wityni w roku 1799 Wizytacja mwi, e jest ona oglnie szpetna. Zo-
rientowana na wschd, liczy sobie 8 sni dugoci, 6 szerokoci i 7 sni wyso-
koci.12 ciany ma pobielane wapnem. Od zachodu, przy wejciu znajduje si
drewniany przybudwek, od pnocy murowana zachrystia. witynia posiada
dwa wejcia: gwne od zachodu, z dbowymi drzwiami zniszczonymi przez car-
skich Kozakw w roku 1794, kiedy drzwi te wyrbano szablami, a koci zrabo-
wano. Wejcie drugie znajduje si od poudnia, take posiada drzwi dbowe, ale
mniejsze. Nawa ma 6 okien, po 3 z kadej strony. Sufit wykonany jest z tarcic,
nieco ju zepsuty, podoga jest stara i take w zym stanie. Oglnie budynek wi-
tyni jawi si jako bardzo zaniedbany i wymagajcy remontu [Wizytacja].
Do staego wyposaenia kocioa nale otarze. W Uhrusku byy cztery. O-
tarz wielki w prezbiterium we wschodniej czci nawy, z obrazem w. Jana
Chrzciciela, zasuwany obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej. Po stronie lewej
w kaplicy otarz Najwitszej Marii Panny Dzikowskiej, pomidzy kaplic
i ambon otarz w. Antoniego Padewskiego i po prawej otarz z wizerunkiem w.
Jana Nepomucena. Otarze pomalowane s na czarno, oprcz tego w kaplicy, kt-
ry ma kolor niebieski. Otarze, podobnie jak i cay budynek, wymagay odnowie-
nia, tym bardziej e do ich zniszczenia doszo z powodu burzy w 1755 roku.13
Przy gwnym wejciu znajdowa si chr, ktry jednak nie mia organw,
a znajdoway si tutaj zaledwie ich namiastki, to jest tylko pozytywki; ich stan
okrela rdo jako zy i reparacji wymagajcy. Wyposaenie ruchome wi-
11
Historia Kocioa w Polsce, s. 280 i n.
12
1 se okoo 2 metrw.
13
Wtedy to nastpio uderzenie pioruna w wie kocioa, powodujc due straty.
tyni take byo bardzo ubogie, nie zawierao adnych zotych przedmiotw
w sumie wyceniono je na 837 talarw reskich.14
Otoczenie kocioa stanowi cmentarz przykocielny. Mia on ksztat kwa-
dratu o boku rwnym 40 krokom. By ogrodzony parkanem. Powicono go
w roku 1725, to jest w czasie konsekracji wityni. Od roku 1799 cmentarz
przykocielny przesta ju w zasadzie peni funkcj cmentarza grzebalnego
brakowao bowiem miejsca na pochwek w jego obrbie, a przeciw jego posze-
rzeniu przemawiay trudne warunki geologiczne.15 W roku 1798 lub 1799 pro-
boszcz przy wsparciu miejscowych wadz uzyska zgod na lokalizacj nowego
cmentarza. Plac cmentarny, posiadajcy ju ogrodzenie, znajdowa si w odleg-
oci okoo 700 metrw na zachd od wityni. By on do duy: rdo okrela
jego powierzchni nastpujco: 90 na 100 krokw. Brak jest jednak wzmianki
o jego powiceniu. Inne byo miejsce pochwku dzieci. Grzebano je na tak zwa-
nych mogikach pod figurami witkw we wsi lub na rozdroach [Wizytacja].
Od roku 1797 proboszczem parafii Uhrusk by Stefan Erazm Kodnicki.
Z Wizytacji dowiadujemy si, e w roku 1799 mia on 30 lat. Pochodzi z drob-
nej lubelskiej szlachty. wicenia nisze uzyska w 1788 roku, wysze w 1793
roku. By do dobrze wyksztacony. Przez 4 lata ksztaci si w seminarium
duchownym w Krasnymstawie, posiada licencjat z teologii nadany przez Semi-
narium w ucku. Studia wysze kontynuowa w Akademii Zamojskiej, prze-
ksztaconej w 1784 r. przez Austriakw w liceum. Wiadomo, e ksztaci si
w takich dziedzinach jak filozofia, teologia moralna i dogmatyczna, prawo ka-
noniczne oraz retoryka. Praktyczn cz nauki pobiera w kancelarii Konsysto-
rza Chemskiego.16 Obowizki duszpasterskie i administracyjne sprawowa oso-
bicie. Parafia bowiem nie miaa wikariusza. Z Wizytacji dowiadujemy si po-
nadto, e proboszcz na swj koszt utrzymywa organist; by nim Wincenty
Barszczewski z Tarnogry.
Parafia bya sabo uposaona. Uposaenie ziemskie to: 35 morgw ziemi or-
nej i 6 morgw ki. Ziemi t uprawiao dwch poddanych proboszcza, ktrzy
w cigu roku odrabiali 296 dni paszczyzny. Uposaenie pienine w postaci
dziesiciny wynosio cznie okoo 1000 z polskich rocznie. Proboszcz naj-
wiksze dochody czerpa z odprawiania legatw okoo 3000 z polskich rocz-
nie. Mia te niewielki dochd: 70 zotych polskich rocznie, z dwch karczem
[Wizytacja].
Dochody byy mae, bo te niewielu yo wwczas w parafii katolikw
rzymskich. Wizytacja podaje, e w roku 1799 na terenie parafii Uhrusk na 3020
mieszkacw byo tylko 811 rzymokatolikw, tj. 27% ogu. Obok wyznawcw
14
1 talar reski odpowiada wartoci wczesnych 4 zp.
15
W roku 1799 na cmentarzu przykocielnym nie byo ju miejsca na pochwki (byy one
w tym miejscu szczeglnie trudne z powodu twardego i kamienistego gruntu).
16
S. Litak, Struktura i funkcje parafii w Polsce, s. 335.
1Kocioa rzymsko-katolickiego na obszarze parafii mieszkali grekokatolicy,

stanowicy tutaj wikszo wyznaniow, 1961 osb i ydzi 247 osb. W ogl-
nej charakterystyce mieszkacw naszej parafii znajdujemy w odniesieniu do
jednej osoby zapis okrelajcy j jako acatholicus [Wizytacja].
Przedstawiona struktura wyznaniowa wiadczy o tym, e okolice Uhruska
jeszcze w XVIII wieku byy miejscem, gdzie zamieszkiwaa gwnie ludno
greckokatolicka. Dobrze ilustruje to wczesny stan budownictwa sakralnego na
interesujcym terenie: spord szeciu wity jest tylko 1 rzymskokatolicka
w Uhrusku, pozostaych 5 to witynie unickie: w Uhrusku, ukwku, Rudzie,
Kosyniu i Zbereu.
W wietle Wizytacji parafia Uhrusk jawi si jako parafia do rozlega tery-
torialnie, ale bardzo zaniedbana. Nie posiada ani szkoy, ani szpitala. Jej stan
odzwierciedla wczesn sytuacj caego pastwa, znajdujcego si pod zabora-
mi. Parafia odrodzia si wraz z odzyskaniem niepodlegoci przez Polsk w ro-
ku 1918. Od tego czasu pozycja parafii jako orodka wyznaniowego i kulturo-
twrczego omawianych ziem stale rosa. Przedstawiony szkic moe sta si, jak
sdz, przyczynkiem do dalszych, bardziej szczegowych bada nad histori
chrzecijastwa na terenie gminy Wola Uhruska.
Wola Uhruska 2003
Dorota ubkowska Nadbuaska kapliczka

Wola Uhruska
hutnikw
A Bugside Shrine of Glassworkers
W osadzie Wola Uhruska, bdcej siedzib gminy, znajduje si osiedle

robotnicze Nadbuanka. Z histori tego osiedla wi si dzieje
nadbuaskiej kapliczki hutnikw.1 Na pocztku lat 20. ubiegego
stulecia w pooonym nieopodal Jzefowie zlicytowana zostaa huta szka nale-
ca do yda H. Rubina. Miejscowi hutnicy, wykorzystujc t sytuacj, de-
cyduj si wybudowa wasn hut. Zakupuj od miejscowych chopw ziemie
pooone w Woli Uhruskiej wzdu linii kolejowej ChemWodawaBrze.2
W roku 1922 wybudowane zostay: budynek hali fabrycznej i baraki dla ro-
dzin robotniczych. Zaoenie huty przez spk 53 udziaowcw pod nazw
Huta Szklana Robotnicza Nadbuanka miao duy wpyw na rozwj miejsco-
woci (zob. fot. 26). Niebawem obok barakw wybudowano drewniane, szalo-
wane, kryte gontem, ozdobione gankami domy mieszkalne. Tworz one gst
zabudow osady robotniczej Nadbuanka. Niektre z tych domw przetrway
niezmienione do czasw wspczesnych.
Waciciele huty szka, rozumiejc potrzeby religijne wasnego rodowiska,
buduj w roku 1928 na skraju osiedla w odlegoci okoo 50 metrw od linii
kolejowej kapliczk. Zostaa ona prawdopodobnie zaprojektowana i wzniesiona
przez A. Niyskiego z Bytynia, projektanta miejscowej szkoy, wybudowanej
1
Autorka serdecznie dzikuje mieszkacom Nadbuanki pamitajcym czasy budowy i po-
wicenia kapliczki oraz potomkom byych wacicieli huty za udzielenie informacji i udostpnie-
nie zdj archiwalnych oraz dokumentw. Moimi informatorami byli: Halina Flaga, Jadwiga
Kiziska, Stanisaw Szlichtyng, Bernard Lipert, Krystyna Wadziewicz. Wywiady przeprowadzo-
no na przeomie kwietnia i maja 2003 roku.
2
Akta notarialne zakupu ziemi pod budow huty, Archiwum Pastwowe w Lublinie; Rejestr za-
oycielski handlowy, Archiwum Pastwowe w Lublinie; Retoria Sdowe od 19211949 r., Ar-
chiwum Pastwowe w Lublinie.
w tyme roku. Powstanie tego maego obiektu sakralnego wie si midzy in-
nymi z faktem znacznej odlegoci osady od wityni. Wwczas bowiem Wola
Uhruska wraz z nowym osiedlem Nadbuanka naleay do parafii w. Jana
Chrzciciela w Uhrusku, oddalonym o 3 km. Hutnicy tymczasem pragnli mie
w pobliu miejsce spotka religijnych, patriotycznych i lokalnych zwizanych
z dziaalnoci swojej fabryki.
Uroczyste powicenie kapliczki odbyo si 24 czerwca 1928 roku (zob. fot.
27). Data powicenia kapliczki wizaa si ze witem parafialnym. Dzie 24
czerwca jest bowiem dniem odpustu parafialnego w Uhrusku. Uroczystego po-
wicenia kapliczki dokona proboszcz parafii rzymskokatolickiej ks. Piotr Ko-
zakiewicz. Chrzestnymi kapliczki byli: Aniela Niemiryczowa wacicielka
dbr ziemskich w Uhrusku (zob. fot. 5) i Stanisaw wiecki waciciel dbr
majtku Majdan Stuleski (zob. fot. 6). Powicenie kapliczki zbiego si z uro-
czystoci powicenia sztandaru Towarzystwa Gimnastycznego Sok z Uh-
ruska.3 W uroczystoci bra udzia chr miejscowej szkoy oraz mieszkacy
Woli Uhruskiej.
Kapliczka przydrona jest obiektem do okazaym jak na ten typ budowli.

Wybudowana z czerwonej cegy na planie wielokta nieforemnego o wymiarach
246 cm 127 cm 117 cm 120 cm zajmuje powierzchni 4,7 m2. Wysoko
od podstawy do szczytu dachu od strony frontowej wynosi 3,33 m. Wewntrz
jest otynkowana. Umieszczone s tutaj trzy nisze przeznaczone na przedmioty
kultu religijnego. Dach kapliczki, ksztatem zbliony do dachu dwuspadowego,
wykonany jest z blachy paskiej, zakoczonej zbkami. Od frontu dach
zwieczony jest krzyem aciskim. Kapliczka jest zorientowana w kierunku
wschdzachd, jak wiele innych obiektw sakralnych w najbliszej okolicy,
midzy innymi koci i cerkiew w Uhrusku.
Otoczona jest murkiem, na ktrym umocowane jest metalowe, kute ogro-
dzenie z ornamentem rolinnym (zob. fot. 32), wykonane przez Stanisawa Li-
perta i Stanisawa Dmitruka, wczesnych kowali pracujcych w kuni przy Hu-
cie Szka. Dziaka zajmuje powierzchni 23,7 m2. Wewntrz ogrodzenia rosn
konwalie, poza nimi w otoczeniu kapliczki stare akacje i klon. W czasie po-
wicenia kapliczka nie miaa jeszcze drzwi. Zostay one wykonane pniej, te
w miejscowej kuni. S to drzwi dwuskrzydowe, metalowe, z dwiema trjdziel-
nymi gotyckimi szybami.
Nad drzwiami znajduje si gotyckie okno witraowe. Pierwotnie we wntrzu,
w gwnej niszy umieszczona bya figura Matki Boskiej Niepokalanego Poczcia.
Zostaa zniszczona w latach 60. minionego stulecia. Obecnie w mniejszych bocz-
3
Byo to stowarzyszenie sportowo-wychowawcze i paramilitarne, skupiajce modzie msk.
Dorota ubkowska, Nadbuaska kapliczka hutnikw 63
nych niszach znajduj si dwie figurki Matki Boskiej. W niszy gwnej umiesz-
czony jest niewielkich rozmiarw obraz Matki Boskiej Czstochowskiej, najpraw-
dopodobniej ofiarowany przez anonimowego mieszkaca Nadbuanki.
Obok kapliczki stoj dwa krzye. Jeden ufundowany przez udziaowcw
w roku 1935 na pamitk uroczystoci jubileuszowych (zob. fot. 30, 35 krzy
z prawej strony). W roku 2000 krzy ten zosta wymieniony. Podczas tych prac
wykopano butelk, wewntrz ktrej by dokument upamitniajcy fakt posta-
wienia krzya. Dokument zawiera podpisy udziaowcw. Drugi krzy, stojcy
z tyu kapliczki, powicony jest lotnemu oddziaowi AK Nadbuanka, pierw-
szemu oddziaowi partyzanckiemu na ziemi wodawskiej. Krzy ten wzniesiony
zosta w roku 2000 (zob. fot. 31, 35 z lewej).
Ju w pierwszych miesicach istnienia kapliczka staa si miejscem kultu re-
ligijnego. Tutaj odbyway si wane dla lokalnej spoecznoci uroczystoci reli-
gijne i patriotyczne. Kapliczka bya miejscem, gdzie odprawiay si naboe-
stwa majowe i czerwcowe. Tutaj te miejscowy ksidz dokonywa obrzdu
wicenia pokarmw wielkanocnych. Przy kapliczce, jeszcze przez wiele lat po
erygowaniu w roku 1986 nowej parafii pod wezwaniem Ducha witego, nadal
gromadzili si najstarsi mieszkacy Nadbuanki na naboestwach majowych
i czerwcowych.
Kapliczka bya miejscem ostatniego poegnania zmarych wspwacicieli
huty. To tutaj zatrzymyway si kondukty aobne w drodze na cmentarz. Czasami
nawet otwierano trumn, by rodzina i ssiedzi mogli odda cze zmaremu.
Miejscowa ludno gromadzia si przy kapliczce take w czasie wanych
uroczystoci pastwowych. W roku 1935 lokalna spoeczno skadaa tutaj hod
Marszakowi Pisudskiemu, suchajc transmisji radiowej z pogrzebu Marszaka
radio wystawiono w oknie jednego z pobliskich domw.
Kapliczka bya te wiadkiem wydarze z lat wojny i okupacji. To obok ka-
pliczki w latach 19421943 przejeday transporty ydw do pobliskiego So-
biboru.
W okresie powojennym zgromadzenia mieszkacw przy kapliczce byy
utrudniane przez wadze komunistyczne. Nierzadko, szczeglnie w latach 50.60.,
dochodzio do profanacji miejsc kultu religijnego. To tutaj pewnej nocy lat 60.
zniszczona zostaa figurka Matki Boskiej Niepokalanego Poczcia, stojca w ni-
szy gwnej. Zniszczono te owietlenie kapliczki. Dzisiaj, po wielu latach od tego
witokradczego czynu, mieszkacy Nadbuanki mwi o tym niechtnie.
Kapliczka staa si take wiadkiem wanych zmian politycznych lat 80. mi-
nionego stulecia. To tutaj mieszkacy Nadbuanki, zwaszcza hutnicy, uczestni-
czyli w uroczystociach powicenia sztandaru NSZZ Solidarno pracowni-
kw Huty Szka (zob. fot. 28). Take tutaj hutnicy uczestniczyli we mszy witej
odprawianej w intencji zwizkowcw. Nastpnie, po powiceniu sztandaru
i dwu obrazw, nastpio uroczyste wprowadzenie ich do zakadu.
Warto na tym miejscu przywoa histori jednego z dwch wspomnianych
obrazw. Umieszczony jeszcze przed wojn przez wacicieli huty w hali pro-
dukcyjnej wizerunek Serca Pana Jezusowego zostaje po II wojnie wyniesiony

stamtd i przechowywany jest przez duszy czas potajemnie. Dopiero w latach
80., w czasie wspomnianych uroczystoci powicenia sztandaru NSZZ Soli-
darno, obraz ten zostaje wstawiony do kapliczki.
Od czasu wybudowania kocioa w Woli Uhruskiej i erygowania parafii rola
kapliczki jako miejsca kultu religijnego zmalaa. W latach 90. przestaa funkcjo-
nowa Huta Szka. W krajobrazie pozostay tylko niszczejce hale fabryczne
i grujcy komin z czerwonej cegy.
Kapliczka nadal pozostaje jednak miejscem wanym w yciu lokalnej spo-
ecznoci. wiadczy o tym wygld kapliczki: zadbana, czysta. Rokrocznie okala-
jcy j murek i wntrze obiektu s bielone wapnem.4 Do kapliczki wstawiane s,
szczeglnie w okresie wiosennym i letnim, wiee kwiaty.
Czasami kto przysidzie na aweczce, zamyli si, pomodli. Obecnie ka-
pliczka jest zabytkiem, wiadectwem o ludziach, ktrzy j ufundowali, budowali
i czcili. Jest wiadectwem o tych, ktrzy, przechodzc obok niej w drodze na
zmian do huty, zdejmowali czapk bd czynili znak krzya.
Kapliczka dobrze zadbana i utrzymana doskonale komponuje si z krajobra-
zem okolicy, dodajc mu uroku i powagi. Jako obiekt zabytkowy dla mieszka-
cw Nadbuanki, zwaszcza potomkw byych wacicieli huty, ma due zna-
czenie historyczne i emocjonalne.
Literatura
rda
Dokument upamitniajcy wzniesienie krzya przy kapliczce z dnia 28. 04. 1935 r. (kse-
rokopia)
Odpis aktu zakupu ziemi, zeznanego w kancelarii Wincentego wietliskiego, notariusza
we Wodawie w 1921 r. (kserokopia)
Opracowania
Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1978.
Kozowski S. (red.), Ekorozwj gminy Wola Uhruska, Wola Uhruska 2002.
Pasikowski S., Lotny oddzia AK Nadbuanka, d 2003.
Proogo K., Gmina Wola Uhruska. Rys monograficzny, Chem 1990 [na prawach rko-
pisu. Urzd Gminy Wola Uchruska].
Rybak A., Dzieje Ziemi Chemskiej. Kalendarium, Chem 1998.
Sienkiewicz W., May sownik historii Polski, Warszawa 1991.
4
Pod koniec lat 90. XX wieku wymieniono blach na dachu kapliczki.
Dorota ubkowska, Nadbuaska kapliczka hutnikw 65
'RURWD XENRZVND 1DGEXDVND NDSOLF]ND KXWQLNyZ
8G]LDRZF\ +XW\ 6]NODQHM 5RERWQLF]HM 1DGEXDQND ] DUFKLZXP -DQLQ\ .L]LVNLHM
3RZLFHQLH NDSOLF]NL KXWQLNyZ F]HUZFD URNX ]H ]ELRUyZ +DOLQ\ )ODJL
8URF]\VWR SRZLFHQLD 6]WDQGDUX 16== 6ROLGDUQR ]H ]ELRUyZ +DOLQ\ )ODJL
.DSOLF]ND KXWQLNyZ V]NLF U\V 7HUHVD 2VLHOHQLHF

'RURWD XENRZVND 1DGEXDVND NDSOLF]ND KXWQLNyZ
'RNXPHQW XSDPLWQLDMF\ SRVWDZLHQLH .U]\ SU]\ NDSOLF]FH KXWQLNyZ SRZLFR
NU]\D MXELOHXV]RZHJR Z URNX Q\ ORWQHPX RGG]LDRZL $. 1DGEXDQND
]H ]ELRUyZ .U\VW\Q\ :DG]LHZLF] Z]QLHVLRQ\ Z URNX IRW 0 XENRZVNL
0HWDORZH RJURG]HQLH NDSOLF]NL ] RUQD )DVDGD NDSOLF]NL ] PHWDORZ\PL NXW\PL
PHQWHP UROLQQ\P IRW 0 XENRZVNL GU]ZLDPL IRW 0 XENRZVNL
.DSOLF]ND KXWQLNyZ RG ODW ZSLVXMH VL QLHRGF]QLH Z SHM]D :ROL 8KUXVNLHM
IRW 0 XENRZVNL
.U]\ MXELOHXV]RZ\ XIXQGRZDQ\ Z URNX SU]H] XG]LDRZFyZ KXW\ ] OHZHM VWURQ\
Z\PLHQLRQ\ Z URNX L NU]\ SRZLFRQ\ ORWQHPX RGG]LDRZL $. 1DGEXDQND
]SUDZHM VWURQ\ IRW 0 XENRZVNL
Wola Uhruska 2003
Urszula Dbrowska Kulturotwrcza rola

Jolanta Kumierczyk
Wola Uhruska Huty Szka Nadbuanka
w gminie Wola Uhruska
The Culture-forming Role of the Nadbuanka
Glassworks in Wola Uhruska Commune
P rzedmiotem naszych rozwaa jest kulturotwrcza rola Huty Szka

Nadbuanka w gminie Wola Uhruska. Niniejszy szkic powsta na
podstawie danych archiwalnych i wywiadw przeprowadzonych ze
staymi mieszkacami Woli Uhruskiej. Zasadnicze znaczenie dla omawianej
tutaj problematyki miay prace rkopimienne przechowywane w archiwach
rodzinnych. Podstaw za okazay si Wspomnienia Jerzego Dytkowskiego. Pa-
mitniki rodzinne.1 Powstanie pracy zawdziczamy te serdecznoci rozmw-
cw2, ktrzy dostarczyli nam wielu anegdot i ciekawostek z ycia hutnikw
udziaowcw, a take chopohutnikw i miejscowej ludnoci.
Powstanie huty datuje si na wiek XVI. Usytuowana zostaa przy duym
kompleksie lenym. Lasy dostarczay hutom nie tylko potrzebnego opau do
wytopu szka, ale te podstawowego surowca w postaci popiou ze spalonej
w tym celu masy drzewnej.
Piece hutnicze byy budowane pierwotnie z piaskowca, tzw. kamienia paryp-
skiego.3 Piec taki budowany by w ksztacie okrgym na gbokim fundamencie,
stanowicym jednoczenie obszerne palenisko. Ogie z palonego drewna wydo-
stawa si przez otwr nazywany kadzi, ogrzewa ustawione wok szamotowe
1
Jest to rkopis przechowywany w archiwum rodzinnym pastwa Dytkowskich. Za udostp-
nienie tekstu autorki skadaj serdeczne podzikowanie.
2
Wrd grona rozmwcw wymieni trzeba przede wszystkim p. Zbigniewa Liperta ur. 20 II
1949 r. w Nadbuance (obecnie stanowicej cz Woli Uhruskiej).
3
Nazwa pochodzi od nazwy wsi Parypse (w gminie Wierzbica koo Chema), na ktrej terenie
piaskowiec wydobywano.
tygle, tzw. donice, w ktrych topiono mieszanin piasku, popiou i mielonej

kredy, otrzymujc w ten sposb pynn mas szklan.
Wacicielami hut byli zamoni obszarnicy, jak np. ksi Galucyn czy
szlachcic Trzciski. Pierwszymi fachowcami w hutach byli Niemcy, specjalnie
sprowadzeni w tym celu, std niemiecka geneza wielu nazw, urzdze i narzdzi
hutniczych, a take nazwa samego przedsibiorstwa. O niepolskim (niesowia-
skim) pochodzeniu wacicieli wiadcz nazwy osobowe.4 Oto niektre z nich:
Bader, Linde, Link, Lipert, Krystman, Kurzwald, Nachtman, Rodee, Szlichtyng.
Etymologia tych nazwisk wskazuje na ich niemieck proweniencj.5
Do uczenia si fachu hutniczego byli dopuszczani synowie hutnikw i szlach-
ty. O szlacheckim pochodzeniu kandydatw na hutnikw wiadcz nazwiska:
Dytkowski, Gbicki, Kosiski, Sieradzki, Stplewski, Sybilski, Wizowski, Zawa-
dziski6, a na Ukrainie i Biaorusi: Dytkiewicz, Induski, Marcinkowicz, Masow-
ski, Niedwiedzki, Rutkowski, wicicki, winarski, Walentowicz. Jedyn organi-
zacj, jak hutnicy posiadali, by cech. Starsi cechu okrelali liczb uczniw
zawodu oraz czas trwania terminu i praktyki, a take okres obowizujcej w-
drwki, bez ktrej ucze nie mg by dopuszczony do wyzwolin.
Hutnicy stanowili spoeczno szlacheck i tworzyli miejscowe zastpy, ktre
wchodziy w skad chorgwi szlachcicw, tym samym byli wacicielami danych hut.
Tak zorganizowana spoeczno dawnego przemysu szklanego zwikszaa
si w miar przyrostu naturalnego i potrzeb rynku, prawem za wydarze dzie-
jowych samorzutnie wchona jeszcze jeden organizm obcej narodowoci. Los
tak zrzdzi, e onierze francuscy rozbitej armii po klsce Napoleona pod Mo-
skw pieszo wracali z dalekiej Rosji do swojej ojczyzny. Przemczeni, zgodnia-
li, bkali si wrd nieprzebytych lasw. Trafiali na huty lene, w ktrych mo-
na byo odpocz i rozgrza si, a take znale czu opiek i przytuek. Rzecz
zrozumiaa, e wielu z nich po odzyskaniu zdrowia pozostao w Polsce i wy-
uczywszy si zawodu hutniczego, zasilao spoeczno hutnicz. Std te pojawi-
y si nazwiska hutnikw o francuskim brzmieniu, jak np. Amer, Bany, Deneusz,
Denus, Sura, Talma, Trojan.7 Najpniej, bo w drugiej poowie XIX wieku,
w czasie przestawiania si naszej huty na produkcj szka stoowego i krysztaw,
do Polski sprowadzono grup glassmachrw z Czech. Byli to Czesi, przewanie
4
Rozwaania o etymologii nazwisk autorki podaj na podstawie wymienionego na wstpie
Pamitnika (zob. przypis 1) przyp. red.
5
Z wymienionej grupy nazwisk zachoway si i s noszone przez mieszkacw parafii w. Jana
Chrzciciela w Uhrusku nazwiska Linde, Krystman, Szlichtyng (por. Indeks urodzonych w latach
19491990 w parafii Uhrusk pw. w. Jana Chrzciciela, diecezja siedlecka, Archiwum parafialne
w Uhrusku przyp. red.)
6
Wikszo wymienionych nazwisk nie wystpuje w Indeksie urodzonych w latach 19491990
w parafii Uhrusk przyp. red.
7
Na obszarze parafii Uhrusk zachoway si dotychczas z tej grupy nazwiska: Sura, Talma, Tro-
jan, por. Indeks.
Urszula Dbrowska, Jolanta Kumierczyk, Kulturotwrcza rola Huty Szka Nadbuanka 73
z nazwiskami o brzmieniu niemieckim, jak np.: Filinger, Majer, Stole8, ale ta gru-
pa nie zaznaczya wyranie swojej odrbnoci.
ycie religijne i rodzinne hutnikw
Ju od najwczeniejszych lat hutnicy stanowili pewn odrbno, a czya

ich mocna wi patriotyczna. Charakterystyczn cech rodzin hutnikw bya
dzietno. Przecitna rodzina posiadaa kilkanacioro dzieci. Chrztu niemowlt
i czenia par maeskich dokonywa w mieszkaniach prywatnych ksidz w prze-
braniu, przybyy tutaj z pobliskich ziem zaboru austriackiego. Ta sytuacja poli-
tyczno-spoeczna znajduje swoje odzwierciedlenie w lokalnym folklorze. Z tego
okresu zachowao si wiele piosenek i anegdot, jak np.:
Idzie pop do cerkwi i tak sobie myli,

e tam parafianie do cerkwi si zeszli,
A wtem do niego diak wskakuje,
I tak od razu popa zapytuje:
Zdrastwujtie batiuszka, kuda wy idziecie?
Wy tam w naszej cerkwi nikogo nie znajdziecie,
Ani Kirya, ani Pyypa,
Komu ce bude sihodnia moytwa.9
W okresie zaborw hutnicy zaoyli pierwsz szko elementarnego naucza-

nia. Lekcje odbyway si kadego dnia w innym mieszkaniu. Starsi uczniowie
wystawiali czujki, ktre pilnoway terenu i w razie potrzeby alarmoway szko.
W latach 19141918 trwa wygas, ktry by powodem opuszczenia huty

w Jzefowie przez wielu glassmachrw, cz hutnikw wyjechaa z Jzefowa
do hut w Zagbiu Donieckim.
W czasach prosperity hutnicy bardzo dobrze zarabiali, posiadali prawo
uprawiania mylistwa, rybowstwa i korzystania z obfitego runa lenego
w caym majtku waciciela huty. Weselili si i wzajemnie gocili. Zapraszali
si na kade wita i rodzinne uroczystoci. Przyjcia towarzyskie weszy do
staej tradycji. Niekiedy w czasie takich spotka naduywano alkoholu. To nega-
tywne zjawisko spoeczne znajduje odzwierciedlenie w folklorze. Oto jedna
z przypiewek pokazujca, e kada okoliczno rodzinna, zawodowa, towarzy-
ska moe by pretekstem do wypicia alkoholu:
8
Brak powiadcze wymienionych nazwisk wrd mieszkacw parafii Uhrusk (por. Indeks).
9
Wymieniony tekst, podobnie jak i nastpny, pochodzi z Pamitnikw J. Dytkowskiego.
Oj, wdeczko, wdeczko,

nasza luba kochaneczko.
Jak wybornie smakujesz,
jak na st zawdrujesz.
Czy to w wito, czy w niedziel,

wygas, rozspa,
wstawka donic, imieniny,
polowanie, wyzwoliny.
Wszdzie tam wdeczka bya,

a jak dobrze radzia.
Oj, wdeczko, gorzaeczko,
nasza luba kochaneczko.
W roku 1922 ze skadek udziaowcw i pracownikw huty w Jzefowie za-

kupiono nowe tereny, tzw. Bendiugi, od Ukraicw (J. Hajdamaszuka, Chili-
miuka, A. Sacia10) i wybudowano tam now hut Hut Szka Nadbuanka.
Hut w Jzefowie sprzedano ydowi Rubinowi. W nowej hucie pracowaa jedna
wanna wyrabiano w niej szko apteczne i monopolowe, pniej pobudowano
wann tafelnick do produkcji szyb. W latach 19221931 byo 50 udziaowcw,
ktrzy handlowali udziaami midzy sob. Ostateczna liczba udziaowcw
zmniejszya si do 37 (zob. fot. 26).
W roku 1928 hutnicy z wasnych skadek pobudowali kapliczk byo to
miejsce kultu religijnego, tutaj odprowadzano zmarych, tutaj odbyway si ma-
jwki, obchodzono rocznice wydarze pastwowych.11
ycie kulturalne hutnikw
Z inicjatywy hutnikw w latach 30. XX wieku wybudowano w czynie spo-

ecznym wietlic huck, w ktrej odbyway si zabawy, przyjcia, wesela.
Najwikszym wydarzeniem kulturalnym tego okresu byy obchody wita
Morza. Bugiem przypywaa barkaparowiec z marynarzami. Hutnicy budowali
scen dla orkiestry, odbyway si pokazy ubiorw, wojskowa parada, wito
koczyo si zabaw ludow.
Kolejn form dziaalnoci by w tym czasie teatrzyk amatorski, ktry prze-
trwa do lat 60. XX wieku. Wystawiano gwnie sztuki Aleksandra Fredry, ale
te rodzimy wodewil pt. Bosman z bajki (z muzyk organisty parafii Uhrusk
10
Wrd nazwisk wspczesnych mieszkacw parafii Uhrusk nie wystpuj wymienione na-
zwiska (por. Indeks).
11
Zob. D. ubkowska, Nadbuaska kapliczka hutnikw w niniejszej monografii.
Stanisawa Tarandzi). Aktorami w latach 50. ubiegego stulecia byli: Jan La-
skowski syn udziaowca i zarazem hutnik, Czesaw i Ryszard Markiewiczowie
hutnicy, Florentyna Talma, Laura Brzozowska-Jaboska crki udziaow-
cw, pracownice huty, Stanisaw Rudziski syn udziaowca, hutnik. Teatrzyk
objeda z inscenizacjami sztuk okoliczne huty: Dubeczno, Ruda-Opalin, a tak-
e dalsze wsie, midzy innymi w okolicach Parczewa. Uzyskane honoraria prze-
znaczone byy na budow szk.
W latach 50. XX wieku huta posiadaa stae kino z operatorem; bileterem by
Seweryn Stplewski syn udziaowca, hutnik. Projekcje filmowe cieszyy si
du popularnoci, niemal wszyscy chodzili do kina.12
W poowie lat 60. XX wieku powstay dwa zespoy muzyczne bigbitowe, to
jest zesp muzyczno-wokalny Imama Baja i zesp muzyczny, Jastry (J. Tro-
jan, R. Koperski, S. Dmitruk, pniej take Dobrowolski syn udziaowca),
ponadto istnia eski zesp wokalny (J. apczuk, B. Janisz, I. Misiurska cr-
ki udziaowcw i jednoczenie pracownice huty oraz dwie nauczycielki miej-
scowej szkoy).
Odbyway si akademie okolicznociowe i pastwowe, hutnicy uczestniczyli
w nich obowizkowo. Koordynatorem ycia towarzysko-kulturalnego bya crka
udziaowca Henryka Trojana pani Halina Dutkowska.
ycie towarzyskie hutnikw
Przy hucie pobudowano dwa baraki dla pracownikw, ale w miar bogace-
nia si i duego zapotrzebowania na szko udziaowcy zaczli budowa na przy-
legych do huty terenach wasne domy. Byy one pikne, dwustronne. Kobiety
ju nie pracoway, tylko zajmoway si prowadzeniem gospodarstwa domowego
i wychowywaniem dzieci. Czsto przesiadyway na aweczkach przed domami,
gwarzyy ze sob i czekay na swoich mw z anolem, czyli obiadem. Hutnicy
tworzyli jakby zacianek, w obrbie ktrego podtrzymywali wizi koleeskie,
przyjacielskie. Uczestniczyli w ssiedzkich i rodzinnych uroczystociach. Zapra-
szali si na wesela i podawali sobie nawzajem dzieci do chrztu. Zwizki mae-
skie byy zawierane we wasnym krgu, czsto dopiero za zezwoleniem biskupa
(ze wzgldu na stopie pokrewiestwa), std przez stulecia wystpuj te same
nazwiska. Syn czy crka udziaowca nie mogli polubi rolnika, do takich ma-
estw nie dopuszczano.
12
Filmy penometraowe wywietlano w czwartki, soboty, niedziele po dwa seanse. Godziny
seansw dostosowywano do zmianowoci pracy hutnikw. W niedziel w poudnie wywietlano
bajki dla dzieci.
Osignicia inwestycyjne
Naley wspomnie, e po modernizacji i rozbudowie w latach 50. XX wieku

wybudowano wasn elektrowni, ktra zasilaa w prd mieszkania przylege do
huty. W tym samym czasie powsta rwnie przy hucie Klub Sportowy Vi-
trum, sekcja za piki nonej powstaa wwczas istnieje do dzi. Odbyway si
zawody sportowe pomidzy hutami ssiadujcymi ze sob wycigi rowerowe,
pchnicie kul, rzut dyskiem. Wrd czonkw tej sekcji byli take przedstawi-
ciele miejscowej inteligencji, stanowili j gwnie nauczyciele: Stefan Brzozow-
ski, Mieczysaw Prciuk, Micha Borysiuk.
W roku 1963 wybudowano biurowiec huty szka, bdcy siedzib nowo po-
wstaej Dyrekcji Lubelskich Hut Szka, w skad ktrej wchodziy huty: Ruda
Opalin, Dubeczno, Nadbuanka, Dbrowa, Parczew, Lubartw. W konsekwencji
spowodowao to wzrost kadry inynieryjno-technicznej, ktr stanowili techno-
lodzy, inynierowie, mechanicy, elektrycy.
I znw zmieni si model ycia. Miejscem wieczornych spotka sta si Klub
Ksiki i Prasy, ktry zastpi wczeniej istniejc wietlic huck. Utworzono
kawiarenk, w ktrej mona byo porozmawia i wypi kaw. Tutaj zawiza si
midzy innymi klub brydystw. Stali bywalcy klubu brali udzia w rozgryw-
kach szachowych. Czas wolny przeznaczany by czsto na gr w warcaby.
Uczestnicy sekcji szachowych brali udzia w zawodach powiatowych, zdobywa-
jc nagrody i puchary. W klubie pracoway jako wietlicowe: Halina Flaga, Da-
nuta Krzyanowska i Irena Misiurska ona te prowadzia kawiarenk.
W okresie jesienno-zimowym organizowano kursy racjonalnego ywienia, go-
towania i pieczenia oraz szycia, w wyniku tych zaj powstaa przy hucie Liga
Kobiet funkcj przewodniczcej penia Zofia Koperska.
Sytuacja gospodarczo-spoeczna hutnikw po II wojnie wiatowej
Po II wojnie wiatowej huta zostaa znacjonalizowana, co przyczynio si do

zmiany struktury zatrudnienia. Tworzya si nowa grupa spoeczna choporobotni-
kw kobiety i mczyni z ssiednich wiosek, aby zasili budet rodzinny, -
czyli prac na roli i w hucie. Czsto zmieniali miejsce zamieszkania. Wielu takich
choporobotnikw mogo pobudowa dom i przenie si bliej miejsca pracy.
Wanie w wyniku migracji ludnoci z Kosynia, Macoszyna, Mszanki, Mszanny,
Potokw, Stanisawowa rozbudowaa si miejscowo Wola Uhruska.
Naley wspomnie o duej religijnoci hutnikw; prac (trwajc w syste-
mie czterozmianowym) rozpoczynano modlitw i odpiewaniem na zakoczenie
nocnej zmiany pieni Kiedy ranne wstaj zorze, a dzie koczono pieni
Wszystkie nasze dzienne sprawy. piew syszany by do daleko i wszyscy
mieszkacy wiedzieli, e huta pracuje.
Huta staa si duym skupiskiem ludnoci i miejscem zderzenia si rnych

kultur lokalnych. Robotnicy wywodzcy si z rodzin udziaowcw nie utrzy-
mywali na og koleeskich kontaktw z robotnikami z rodzin chopskich.
Zetknicie tych dwch rodowisk prowadzio niekiedy do sytuacji konflikto-
wych. W takich okolicznociach zdarzay si rne utarczki sowne, zoliwe
dowcipy. Z czasem te rnice si zatary, uprzedzenia zniky, pozostay jednak
przezwiska. Hutnikw z Nadbuanki nazywano Cybuchami.
Inaczej byli traktowani hutnicy, a inaczej personel pomocniczy. Dzieci, ktre
nie chciay si uczy, straszono powiedzeniem: Nie bdziesz si uczy, pjdziesz
do huty odnosi.
Budownictwo
Spord rnych inicjatyw tego rodowiska wymieni trzeba zamys budo-

wy blokw mieszkalnych, w pierwszej kolejnoci dla personelu techniczno-iny-
nieryjnego, a nastpnie dla pracownikw. Tak powstaa Spdzielnia Mieszka-
niowa Szklarz. Huta obja rwnie patronatem Szko Podstawow w Woli
Uhruskiej, wykonujc drobne prace konserwatorskie, dofinansowujc wypoczy-
nek dzieciom, udostpniajc rodki transportu. Charakterystyczn cech jest
wsppraca rodowisk hutnikw i uczniw. Klasy starsze odwiedzay zakad
i poznaway proces produkcji szka, urzdzenia, aparatur.
Losy hutnikw po roku 1989
Gdy nastpi okres transformacji gospodarki pastwowej, Huta Szka Nad-

buanka podzielia los okolicznych zakadw pracy, nastpi czas upadoci.
Sytuacja ta wpyna destrukcyjnie na caoksztat ycia kulturalno-spoecznego
mieszkacw gminy Wola Uhruska. Pozostay tylko wspomnienia dziejw
wietnoci zakadu.
Wola Uhruska 2003
Jolanta Szachaaj Szkolnictwo na terenie gminy

Uhrusk
Wola Uhruska w latach
19191939
School Education in the Gmina of Wola Uhruska
in 1919-1939
T ematem niniejszego szkicu jest szkolnictwo na terenie gminy Wola

Uhruska w okresie dwudziestolecia midzywojennego. Podstawowym
rdem pracy jest Kronika Szkolna, prowadzona w Woli Uhruskiej
w latach 19281939 przez kierownikw szkoy: Kazimierza Kamiskiego, Ja-
dwig Krzaklewsk, Stanisawa Godzickiego, Bronisawa Asprasa i Helen Dar-
giewiczwn (zob. fot. 36, 37).1
U progu niepodlegoci sytuacja szkolnictwa polskiego bya szczeglnie
trudna.2 Po rozbiorach pozostay niejednolite organizacje szkolne. Brakowao
kadry nauczycielskiej, budynkw szkolnych oraz podstawowych nawet elemen-
tw wyposaenia i pomocy naukowych. Take sytuacja spoeczna, szczeglnie
w wojewdztwach wschodnich na terenach wiejskich, bya bardzo skompli-
kowana ze wzgldw materialnych, wyznaniowych i narodowociowych. Przed
pastwem u progu odrodzenia stany wielkie wyzwania, aby przy pomocy
szkolnictwa i owiaty odbudowa polskie spoeczestwo.
Ju 7 listopada 1918 r. Rzd Lubelski w wydanym manifecie zapowiada utwo-
rzenie powszechnej, wieckiej i bezpatnej owiaty.3 Zapowied t potwierdzi
rzd Jdrzeja Moraczewskiego w deklaracji z 27 listopada 1918 roku. W miesic
pniej minister wyzna religijnych i owiecenia publicznego Prauss przedstawi
1
Kronika szkolna zaoona w roku szkolnym 1928/29. Rkopis zawierajcy 55 kart, przecho-
wywany w Zespole Szk w Woli Uhruskiej, dalej Kronika szkolna.
2
Por. te S. Pyszko, Owiata chemska w latach 19161925, Rocznik Chemski 3, 1977,
s. 231301.
3
M. Eckert, Historia Polski 19141939,Warszawa 1990, s. 122.
projekt siedmioklasowej szkoy powszechnej dla dzieci wszystkich warstw spo-

ecznych.
7 lutego 1919 r. Naczelnik Pastwa Jzef Pisudski podpisa dekret o obowiz-
ku szkolnym, ktry obejmowa dzieci od 7 do 14 roku ycia obowizkow nauk.4
W kadej miejscowoci, gdzie byo przynajmniej czterdziecioro dzieci, gmina
zobowizana bya do zaoenia szkoy. Podstawowy typ szkoy miay stanowi
szkoy siedmioletnie, ale takich w 1919 roku byo zaledwie 2%, natomiast 92%
stanowiy szkoy elementarne jednoklasowe, 6% za szkoy dwuklasowe.5
W roku szkolnym 1919/1920 jedyna szkoa w gminie znajdowaa si w Uh-
rusku (zob. fot. 38, 39). Bya to jednoklaswka z jednym nauczycielem. Taki
stan rzeczy powodowa, i w 1919 roku nauczaniem objto zaledwie 45% dzieci
w caej gminie. Sytuacja bardzo wolno ulegaa poprawie. W roku szkolnym
1920/1921 i 1921/ 1922, status szkoy w Uhrusku podniesiono do szkoy dwu-
klasowej z dwoma nauczycielami. Nauczaniem objto 62,2% uczniw. Na jed-
nego nauczyciela przypadao ich czterdziestu omiu. Mimo to sytuacja nauczy-
cieli take si poprawiaa. Uzyskali oni status pracownikw pastwowych
z wynagrodzeniem redniej kadry urzdniczej, pracowali w wymiarze trzydzie-
stu godzin tygodniowo. Warunkiem przyjcia do pracy byo ukoczenie picio-
letniego seminarium nauczycielskiego.6
Z dniem 17 lutego 1922 r. wprowadzono now ustaw o systemie szkolnym.
Pastwo zobowizywao si do zakadania szk, a gminy do ich wyposaania.
Warunkiem istnienia obwodu szkolnego bya liczba dzieci na danym terenie: mi-
nimum 40, ale nie wicej jak 650. Mae szkoy (do 60 dzieci) byy jednoklasowe;
jeeli obwd szkolny liczy od 61 do 100 uczniw szkoa bya dwuklasowa, od
101 do 150 uczniw trzyklasowa. Dopiero kiedy w obwodzie szkolnym za-
mieszkiwao ponad 300 uczniw, tworzono szko pen siedmioklasow.7
W roku szkolnym 1922/1923 na terenie gminy wola Uhruska istniay ju dwie
szkoy: dwuklasowa w Uhrusku i jednoklasowa w Bytyniu. Nauczaniem objto
okoo 70% dzieci, zmniejszya si te liczba uczniw przypadajcych na jednego
nauczyciela, byo ich 46. Rok szkolny 1925/1926 przynis pewne zmiany.
W Uhrusku nadal istniaa szkoa dwuklasowa, zamknito jednoklaswk
w Bytyniu, a utworzono now w Woli Uhruskiej. W roku nastpnym podniesiono
j do rangi szkoy dwuklasowej i w dniu 10 padziernika 1926 roku poczono
z dwuklasow szko w Uhrusku tworzc czteroklasow szko w Woli Uhru-
skiej, ktra staa si wwczas jedyn szko w gminie. Liczba uczniw znacznie
wzrosa, brakowao budynku szkolnego nauk prowadzono w wynajtych trzech
domach prywatnych. Koniecznoci stao si wybudowanie siedziby szkoy. Roz-
4
Dekret O obowizku szkolnym przyp. red.
5
Ibid., s. 123.
6
Kronika szkolna, s. 13.
7
M. Eckert, op. cit., s. 198.
Jolanta Szachaaj, Szkolnictwo na terenie gminy Wola Uhruska w latach 19191939 81
poczto budow i od 15 padziernika 1928 r. szkoa dziaaa ju we wasnym,

nowym budynku, najpierw jako szecioklaswka, a od listopada 1929 r. jako pena
szkoa siedmioklasowa (zob. fot. 41). Do szkoy uczszczao wwczas 290
uczniw: 138 katolikw, 31 prawosawnych, 19 wyznania mojeszowego i 2
ewangelikw (zob. map Struktura narodowociowa mieszkacw gminy). Ro-
dzice dobrowolnie zapisali 254 dzieci, 36 zapisano z urzdu. Na rodzicw, ktrzy
nie zapisali dzieci do szkoy naoono kar pienin. Egzekwowanie nakazu wy-
peniania obowizku szkolnego wpyno pozytywnie na liczb dzieci objtych
nauczaniem, w roku szkolnym 1928/1929 osigna ona wysoko 96,4 %.8
Kryzys gospodarczy lat trzydziestych XX wieku nie oszczdzi take owia-
ty. W budecie pastwa zmniejszono o 36% wydatki na szkolnictwo, co spowo-
dowao redukcj etatw i trudnoci w pracy szk. W dniu 11 marca 1932 r.
wprowadzono now ustaw o ustroju szkolnictwa bya to tak zwana reforma
jdrzejewiczowska. W caym kraju placwki szkolne podzielono na szkoy I, II
i III stopnia. Nauka trwaa siedem lat. 70% szk na wsi miao status organiza-
cyjny I stopnia to znaczy do klasy trzeciej uczszczano 2 lata, a do czwartej 3
lata. Koczc nauk (ktra trwaa zgodnie z ustaw 7 lat) na czwartej klasie,
dzieci nie miay szans na jej kontynuacj, gdy do szkoy redniej przyjmowano
po ukoczeniu szeciu klas szkoy powszechnej.9
W zwizku z wprowadzeniem reformy jdrzejewiczowskiej od 1 stycznia
1933 r. utworzono w Uhrusku szko jednoklasow. Szkoa w Woli Uhruskiej
zachowaa status szkoy siedmioklasowej.10 W zwizku z tym, e reforma J-
drzejewicza nie wpyna pozytywnie na szkolnictwo, utrudniaa bowiem dostp
do dalszego ksztacenia uczniom z maych obwodw szkolnych, zachodzia po-
trzeba wprowadzenia dalszych zmian. W roku 1936 Marian Falski opublikowa
prac pt. Walczymy o szko, zawierajc propozycj reform. Zaproponowa on
wprowadzenie omioletniej szkoy powszechnej i czteroletniej szkoy redniej.
Przygotowa koncepcj szk zbiorczych, tak, aby w kadej gminie bya przy-
najmniej jedna szkoa II lub III stopnia.11 W zwizku z tym projektem w 1937 r.
utworzono na terenie gminy 3 szkoy II stopnia, co wpyno w znacznym stop-
niu na podniesienie poziomu i dostpnoci edukacji. Zatrudniono nowych na-
uczycieli, co pozwolio obniy liczb uczniw przypadajcych na jednego na-
uczyciela z 70 do 60. Powszechno nauczania wzrosa do 90%.12
W latach 19191939 nauczanie odbywao si po polsku13; by moe z tego
powodu ludno ukraiska pocztkowo nie chciaa posya dzieci do szkoy (w
8
9
A. Albert, Najnowsza historia Polski 19141993, t. 1, Warszawa 1995, s. 378.
10
11
12
13
W szkoach w Uhrusku, Bytyniu i Woli Uhruskiej jeszcze za czasw Unii uczono take j-
zyka polskiego, po kasacie za Unii nauka odbywaa si ju tylko w jzyku rosyjskim. Mimo
latach 19191922 tylko 62% dzieci byo objtych nauczaniem).14 Od roku szkol-
nego 1929/1930 w wymiarze 2 godzin tygodniowo uczono jzyka niemieckiego.15
Szkoa dwudziestolecia midzywojennego to przede wszystkim miejsce sca-
lania spoeczestwa porozbiorowego. Idea wychowania zakada przygotowanie
dzieci i modziey do pracy na rzecz Ojczyzny, walk z przywarami narodowy-
mi, heroizm pracy. Podczas Kongresu Pedagogicznego w maju 1939 roku ze-
brani owiadczyli, e naczelnym celem wychowania musi by stwarzanie zde-
cydowanej postawy penej gotowoci do obrony pastwa i pomnaania jego
dorobku we wszystkich dziedzinach.16
Wychowanie odbywao si gwnie za spraw dziaania w szkole rnych
organizacji. Od roku 1925 w Woli Uhruskiej pracoway dwie szkolne druyny
harcerskie: mska i eska, samorzdy klasowe i szkolne, sklepik szkolny,
szkolne koo oszczdnoci. Prowadzony przez Jzefa Maliskiego chr szkolny
nie tylko uwietnia szkolne uroczystoci i akademie patriotyczne, ale te kon-
certowa w regionie. W czerwcu 1931 roku na powiatowym wicie pieni we
Wodawie zaj pierwsze miejsce. Realizujc treci wychowania patriotycznego,
szczeglnie uroczycie obchodzono wita rocznic narodowych: powsta, Kon-
stytucji 3 Maja, wito Odzyskania Niepodlegoci, dzie imienin Marszaka,
Dzie Morza, Dzie Odzyskania lska. witowanie rozpoczynano naboe-
stwem w kociele parafialnym w Uhrusku, po ktrym modzie w uroczystym
pochodzie wracaa do szkoy w Woli Uhruskiej, aby tam deklamowa i piewa
utwory o treci patriotycznej. Bardzo czsto odgrywano te przedstawienia te-
atralne, z ktrych dochd przeznaczano na cele szkolne. Od 1 stycznia 1930
roku wydawano w szkole ilustrowan gazetk szkoln.17
Szkoa bardzo mocno zwizana bya ze rodowiskiem lokalnym. W pierw-
szych latach niepodlegoci wsppraca z rodzicami nie ukadaa si najlepiej,
szczeglnie kiedy nakadano kary na tych, ktrzy nie posyali dzieci do szkoy.
Z czasem sytuacja ta ulega poprawie. Rodzice coraz chtniej posyali dzieci do
szkoy (w 1934 r. zapisano od razu wszystkie dzieci objte obowizkiem szkol-
nym), dostrzegajc znaczenie edukacji. Chtnie uczestniczyli w zebraniach ro-
dzicielskich i w uroczystociach szkolnych. W roku 1931 powoano do ycia
Koo Rodzicielskie, ktre bardzo aktywnie brao udzia w yciu szkoy, organi-
zujc doywianie dzieci, zbirki odziey i ywnoci dla najbiedniejszych, przed-
stawienia i zabawy, dochd z nich przekazywano na potrzeby szkoy. Z inicja-
tywy Koa Rodzicielskiego ufundowano szkole sztandar, ktrego uroczyste po-
wicenie odbyo si 11 czerwca 1933 roku.18
zakazu, nauczyciele uczyli jzyka polskiego po kryjomu.

14
15
16
17
Kronika szkolna, s. 11 i n.
18
Ibidem, s. 39.
Jolanta Szachaaj, Szkolnictwo na terenie gminy Wola Uhruska w latach 19191939 83
W wietle rda i literatury widzimy, e owiata na terenie gminy Wola

Uhruska speniaa wszelkie zaoenia midzywojennego modelu szkolnictwa.
Chocia warunki byy bardzo trudne, postawa nauczycieli i rodzicw pozwolia
na pen realizacj planu wychowawczego i dydaktycznego szkoy. Wart pod-
krelenia jest fakt speniania przez szko funkcji animatora ycia kulturalnego
caej okolicy. Temat ten zasuguje na szersze badania.
Mapa 3. Struktura narodowociowa mieszkacw gminy w okresie midzywojennym
rdo: Ekorozwj gminy Wola Uhruska, red. S. Kozowski, Wola Uhruska 2002, s. 261.
-RODQWD 6]DFKDDM 6]NROQLFWZR QD WHUHQLH JPLQ\ :ROD 8KUXVND Z ODWDFK
.DUWD W\WXRZD .URQLNL V]NROQHM ]DRRQHM .URQLND V]NROQD MHGQD ] NDUW
Z URNX V]NROQ\P DUFKLZXP 6]NR\ DUFKLZXP 6]NR\
IRW 0LURVDZ %RFLDQ U
%XG\QNL V]Ny Z 8KUXVNX %\W\QLX L :ROL 8KUXVNLHM QD NDUWDFK .URQLNL V]NROQHM
DUFKLZXP 6]NR\
%XG\QHN V]NR\ Z 8KUXVNX Z RNUHVLH PLG]\ZRMHQQ\P QD SRGVW .URQLNL V]NROQHM
%XG\QHN V]NR\ Z %\W\QLX Z RNUHVLH PLG]\ZRMHQQ\P QD SRGVW .URQLNL V]NROQHM
-RODQWD 6]DFKDDM 6]NROQLFWZR QD WHUHQLH JPLQ\ :ROD 8KUXVND Z ODWDFK
%XG\QHN V]NR\ Z :ROL 8KUXVNLHM Z RNUHVLH PLG]\ZRMHQQ\P QD SRGVW .URQLNL
V]NROQHM
%XG\QHN =HVSRX 6]Ny Z :ROL 8KUXVNLHM ZVSyF]HQLH U

3UDFH SU]\ UR]EXGRZLH 6]NR\ Z :ROL 8KUXVNLHM ODWD ;; ZLHNX ]H ]ELRUyZ DUFKL
ZXP 6]NR\
8G]LD XF]QLyZ SU]\ UR]EXGRZLH 6]NR\ Z :ROL 8KUXVNLHM ODWD ;; ZLHNX ]H ]ELR
UyZ DUFKLZXP 6]NR\
II
Wola Uhruska 2003
Danuta Zdobnictwo wyrobw tkackich

Powiaska-Mazur
Lublin ornamentem zwanym perebory
w pnocno-wschodniej czci
wojewdztwa lubelskiego
Decorating of Weaving Products with the Ornament
Perebory in the North-eastern Part of Lublin Province
W regionie lubelskim wrd rnorodnych wyrobw pciennych na

szczegln uwag zasuguj elementy strojw i rczniki ozdobione or-
namentem tkackim, zwanym tu pereborami, perytykami lub wyborami.
Perebory to ornament tkacki wykonywany technik wybierania, tkany jed-
noczenie z gadkim ptnem, gdzie nitka wtku przebiega nieregularnie w za-
lenoci od kompozycji wzoru.
Zdobnictwo tego typu posiada rozlegy zasig europejski. Wystpuje
w Szwecji, na Litwie, otwie1, u Finw nadwoaskich2, Tatarw Kazaskich,
Udmurtw-Wotiakw, Wielkorusw, Biaorusw i Ukraicw3, na Sowacji4, na
Wgrzech5, w Rumunii6, Bugarii7, Jugosawii8 i Albanii.9
1
W. N. Bieliceer, Narodnaja Udmurtow, Moskwa 1961, s. 16.
2
G. S. Masowa, Narodnyj ornamient wierchnowoaskich Kariel, Moskwa 1951.
3
N. Lebiediewa, Priadienie i tkaczestwo wostocznych sawian w XIXnaczale XX w. Wostocz-
nosawianskij etnograficzeskij sbornik, Moskwa 1956.
4
S. Kovaeviova, Ludow odev v Hornom Liptove, Bratisava 1955.
5
Ungariische Volskunst, Budapeszt 1955.
6
LArt. Populaire dans la Repuligue Roumaine, [b.m. i r.w.], tabl. XLIV.
7
Ch. Vakarelski, Etnografia Bugarii, Wrocaw 1965.
8
Z. Culic, Narodna nosnja u Posavini. Glasnik Zemaljskogo Muzeja u Sarajevu, Etnologia,
t. 14, Wrocaw 1959.
9
Les motifs populaires albanais de textile et de tricotage, Tirana 1959.
W polskiej kulturze ludowej technika ta jest znana na do ograniczonym

obszarze. Wystpuje w poudniowo-wschodniej czci wojewdztwa podlaskie-
go i pnocno-wschodniej czci wojewdztwa lubelskiego, we wsiach zamiesz-
kanych przez ludno pochodzenia ruskiego.10
Zasig wystpowania pereborw w regionie lubelskim pokrywa si z zasi-
giem wystpowania stroju nadbuaskiego (zob. fot. 46) i wodawskiego (zob.
fot. 45), w ktrych to strojach ornamentem tym zdobione byy koszule, spdnice
oraz fartuszki.11
Kiedy pojawiy si perebory w tkactwie na omawianym terenie, trudno jest
dokadnie ustali. Na podstawie literatury12, materiaw z bada terenowych,
metryk eksponatw znajdujcych si w zbiorach muzealnych mona stwierdzi,
e ju okoo1860 roku ten sposb zdobienia by tu rozpowszechniony. Nato-
miast koniec XIX wieku jest okresem zanikania tej techniki na pnocnych
i poudniowych kracach zasigu. W wikszoci wsi zanika ona po I wojnie
wiatowej. Dotyczy to szczeglnie tych miejscowoci, przez ktre przechodzi
front i z ktrych ludno bya ewakuowana. Po powrocie w rodzinne strony ko-
biety zaniechay stosowania tej techniki. We wsiach mniej dotknitych wojn
strj tradycyjny zanika stopniowo, a perebory wykonywane byy jeszcze
w okresie midzywojennym. W tym czasie obok pereborw rozpowszechni si
haft krzyykowy, ktry wykorzystywano do zdobienia strojw oraz rcznikw
jako mniej skomplikowany technicznie. Do wykonywania tego typu zdobie
wystarczya iga i kolorowe nici. Wystpowanie pereborw w strojach ludowych
przez wiele lat odrniao ludno pochodzenia ruskiego od ludnoci polskiej.
Co ciekawe, w momencie rozpowszechnienia si haftu krzyykowego zdobnic-
two takie przypisywano ludnoci pochodzenia ukraiskiego, cho na omawia-
nym obszarze osadnictwo ukraiskie byo rzadkie, a haft ten stopniowo rozpo-
wszechnia si wrd ludnoci pochodzenia ruskiego. Natomiast perebory za-
choway si u grekokatolikw, uwaajcych si ju za Polakw.
Po roku 1945 perebory nie miay ju praktycznego zastosowania, wic mimo
e wiele kobiet znao t technik, stosowana bya sporadycznie, na specjalne
zamwienia lub na konkursy organizowane przez muzea. Obecnie tylko kilka
tkaczek potrafi tka perebory.
Podstawowym surowcem do wykonywania pereborw bya baweniana
przdza fabryczna. Nici lnianych uywano rzadko. Stosowano przdz koloro-
10
Wedle recenzenta, prof. M. esiowa, wystpowanie pereborw na obszarze wschodniej Lu-
belszczyzny wiza naley z osadnictwem ukraiskim. Take wedug etnografw, np. E. Kpy
[t]en sposb zdobienia, wystpujcy na terenie zamieszkanym przez ludno pochodzenia ruskie-
go, najduej utrzymywa si na pograniczu wodawsko-parczewskim. Dziedzictwo kulturowe
Lubelszczyzny, Lublin 2001, s. 89 przyp. red.
11
Por. te map Zasig ubioru podlaskiego (nadbuaskiego) zamieszczon w szkicu S. Pa-
ciorkowskiej przyp. red.
12
J. Oryyna, Przemys ludowy w Polsce, Warszawa 1938.
Danuta Powiaska-Mazur, Zdobnictwo wyrobw tkackich ornamentem zwanym perebory 93
w, ktr czasami barwiono domowym sposobem. Kolor brzowy uzyskiwano

przez gotowanie nici w wywarze z kory dbowej lub szyszek olchy, kolor grana-
towy przez gotowanie nici niebieskich w korze dbowej. W lubelskich perebo-
rach dominuje kolor czerwony, czarny, ciemnogranatowy i brzowy (zob. fot.
48, 49). Bawena biaa uywana bya jako to. Ornament na rcznikach, spdni-
cach i fartuchach tkano przewanie razem z ptnem przeznaczonym na dan
rzecz. Natomiast ornamenty stosowane do dekoracji koszul (przyramki, mankie-
ty, konierze) tkano zazwyczaj oddzielnie, na duym kawaku ptna i potem
w miar potrzeby odcinano poszczeglne pasy, aeby je wszy w odpowiednie
miejsca. Tkaniny na koszule zawsze byy czysto lniane, tkane splotem pcien-
nym. Natomiast lniano-baweniane byway spdnice, fartuszki i rczniki (zob.
fot. 47). Tkano je splotem rzdkowym zwykym czy diagonalnym.
Do wykonywania pereborw posugiwano si warsztatem tkackim o czte-
rech nicielnicach i czterech podnkach. Nicielnice zawieszano na bloczkach
parami: pierwsza z drug i trzecia z czwart. W kadej nicielnicy byo od 10 do
14 pasem po 30 nitek w pamie. Przez oczko kadej nicielnicy przechodzia
tylko jedna nitka. Przez trostk pochy zawsze po parze. Do kadej nicielnicy
uwizany by kolejno jeden podnek. Wzr pereborw wybierao si deseczk
okoo 80 cm dug i 2 cm szerok, ktra na kocu zacita bya w szpic. Po wy-
braniu wzoru tkaczka stawiaa deseczk duszym bokiem prostopadle do nici,
w utworzony za niewielki ziew, ktry powstawa za poch, a przed nicielnica-
mi, wsuwaa drug deseczk, nieco szersz i dusz od poprzedniej (dugoci
okoo 100 cm szerokoci 7cm) i stawiaa j w ten sam sposb co pierwsz.
Dziki temu powiksza si ziew w tylnej czci warsztatu za nicielnicami od
strony wau. W ten ostatni ziew wsuwano trzeci jeszcze dusz i szersz de-
seczk (dugoci okoo 110 cm, szerokoci 14 cm). Kad poprzedni desk
wyjmowano po woeniu nastpnej. Z trzeci desk postpowano podobnie jak
z poprzednimi, dziki czemu w przedniej czci warsztatu tworzy si ziew,
przez ktry przerzucano czenko z wtkiem. Dugo deseczek zaleaa od
szerokoci tkaniny, gdy tkano rczniki deseczki byy krtsze; pierwsza dugoci
okoo 50 cm, druga dugoci okoo 80 cm, trzecia dugoci okoo 100 cm.
Tkaczka, aby uatwi sobie dalsz cz pracy, przed zlikwidowaniem ziewu
wkadaa w miejsce deseczki prt leszczynowy, wiklinowy lub sznurek. Po wy-
konaniu tej czynnoci przerzucaa czenko z podwjnym wtkiem i likwido-
waa ziew, wyjmujc desk. Przybijaa wtek poch, a nastpnie zrzucaa biay
wtek przez ziew powstay na skutek nastpienia na podnki i podniesienia
odpowiednich nicielnic. Nastpowao si na zmian: podnosio si dwie pierw-
sze lub dwie drugie pary nicielnic. Zazwyczaj raz jeszcze stawiao si potem
desk na sztorc w tym samym miejscu, gdy poszczeglne linie wzoru wykony-
wane byy czterema nitkami wtku. Nastpnie ca czynno powtarzao si na
nowo, wybierajc dalsz cz wzoru. W ten sposb dochodzio si do poowy
jego szerokoci. Poniewa druga cz jest symetrycznym powtrzeniem czci
pierwszej, wykonanie jej nie wymagao ju wybierania wzoru, gdy woone
w odpowiednie miejsca prty czy sznurki zaznaczay miejsca, gdzie trzeba byo
woy desk. Pozostae czynnoci byy takie same jak w pierwszej czci,
z tym e kolejno wyjmowano prty czy sznurki.13 Pasy gadkiego barwnego ta
pomidzy ornamentem wzorzystym tkane byy splotem pciennym lub rypso-
wym, rzadziej rzdkowym.14
Bardzo podobny efekt do tej techniki tkackiej dawa haft polegajcy na prze-
wlekaniu kolorowej nitki wzdu nici osnowy albo wtku od koca do koca
tkaniny. Ig wbijano zawsze w miejscu skrzyowania nici wtku z osnow. Haft
taki wystpowa na wschodnich kracach zasigu pereborw na tym obszarze.15
Ornament pereborw komponowany by zawsze w ukadzie pasowym, uo-
onym symetrycznie po obu stronach osi poziomej. Wystpuj dwa sposoby
kompozycji ornamentu; pierwszy stanowi do szeroki pas, gdzie elementy wzo-
rzyste przedzielone s do szerokimi paskami gadkimi, w odmiennych kolo-
rach, ktre dominuj nad ornamentem (fot. 47, fragment rcznika, Matiaszwka,
powiat bialskopodlaski, E/3240/ML), i drugi, gdzie do szerokie pasy wzorzy-
stego ornamentu przedzielone s wskimi, gadkimi paskami (fot. 48, fragment
pereborw, Zawiatycze, powiat wodawski E/6039/M ).
Ukad ornamentu pierwszego moe sugerowa, e pierwotnie rczniki
i odzie zdobiono gadkimi, barwnymi szlaczkami, a dopiero pniej zaczto
stosowa ornament wzorzysty. W okresie kocowym wykonywania pereborw
ornament wzorzysty zaczyna coraz bardziej dominowa nad pasami barwnego ta
i coraz wicej pozostawiano biaego ta, przez co ornament tkacki upodobnia si
do haftu (fot 49, fragment pereborw, Kolano, powiat parczewski E/11735/M).
Motywy zdobnicze wystpujce na pereborach maj najczciej charakter
geometryczny. Wystpuj romby, kwadraty, elementy przypominajce liter X,
gwiazdy, krzyyki, linie zygzakowate, wieloboki. Duo pniej i rzadziej poja-
wiaj si motywy kwiatowe. Pocztkowo wystpoway w postaci drobnych ele-
mentw, najczciej trjlistkw. W okresie pniejszym oprcz zgeometryzowa-
nych motyww rolinnych zoonych z trjktw lub rombw spotykamy due
kwiaty stylizowane, wykonane z profilu lub w rzucie grnym. Wystpuj te
motywy trudne do okrelenia, a take cyfry, np. semki, trjki oraz supki czy
przecite owale, linie spiralne. Te ostatnie motywy pojawiy si w kocowym
okresie wykonywania pereborw w zachodniej czci ich zasigu.
Reasumujc, mona stwierdzi, e w pereborach lubelskich dominuj moty-
wy geometryczne prostolinijne, co w duej mierze wynika z samej techniki tkac-
kiej, rzadziej spotykamy motywy rolinne, a zupenie nie wystpuj motywy
zoomorficzne. W porwnaniu z pereborami terenw ssiadujcych z Lubel-
szczyzn daje si zauway konsekwentne trzymanie si ukadw pasowych
13
Inf. Stanisawa Baj, ur. 1914 rok, Dohobrody, pow. wodawski, woj. lubelskie.
14
T. Karwicka, Zdobnictwo tkackie ubiorw i rcznikw w pnocno-wschodniej Lubelszczy-
nie, Studia i Materiay Lubelskie, t. 2, Etnografia, Lublin 1967, s. 731.
15
Ibid., s. 18.
Danuta Powiaska-Mazur, Zdobnictwo wyrobw tkackich ornamentem zwanym perebory 95
oraz silna dno do symetrii (np. w ornamentach poleskich nie jest zachowany
rytm w ukadzie kolorw i wzorw, a w biaostockim ornament zajmuje znaczn
cz powierzchni rcznika, gdy w naszym regionie zdobione s tylko koce
rcznika). Motywy tworzce ornament pereborw s w zasadzie podobne do
motyww wystpujcych w pereborach Biaorusi, Ukrainy, a nawet dalszych
krajw, jak Wgry, Rumunia czy Albania. Cech, ktra odrnia je od wschod-
nich ssiadw, jest stosunkowo rzadkie wystpowanie elementw grzebykowa-
tych, haczykowatych i meandrw.
Najwczeniej, bo ju z kocem XIX wieku, technika wykonywania perebo-
rw zanika w pnocno-wschodniej czci zasigu ich wystpowania, najduej
przetrwaa w okolicach Wodawy i Parczewa.
Rczniki oprcz funkcji praktycznej i dekoracyjnej odgryway du rol
w obrzdowoci ludowej i zabiegach magicznych.
Podczas wesela nad stoem, gdzie ustawiano uczt, wbijano do ciany dwa
koki, upinano na nich rcznik ozdobiony pereborami, za ktry zakadano wiz-
k yta. Taki rcznik rozpocierano take na awie, na ktrej zasiadaa para mo-
da. Po zakoczonym przyjciu z tymi rcznikami para nowoecw udaje si do
rodzicw po posag. Dziewczyna obwizuje rcznikiem kark krowy, konia i od-
prowadza je do domu ma.16
Magiczn rol spenia rcznik podczas zabiegu odczarowania czowieka
zamienionego przez czarownika w wilka. Wierzenia te szczeglnie rozpo-
wszechnione byy na obszarach zamieszkanych przez ludno rusk i pokryway
si z zasigiem wystpowania pereborw. Czowiekowi zamienionemu w wilka
mona byo przywrci pierwotn posta przez przewizanie wilka powico-
nym rcznikiem ozdobionym pereborami lub przegonienie stada wilkw przez
rozoone rczniki.17 W zabiegach tych obserwujemy rwnie wpyw motyww
religijnych na magi ludow.
Wspczenie cho jeszcze kilka tkaczek zna technik tkania pereborw
w zwizku z tym, e tkaniny te nie maj praktycznego zastosowania, perebory
tkane s wycznie na specjalne zamwienia.
16
O. Kolberg, Dziea wszystkie, t. 33, Chemskie, cz. 1.
17
D. Powiaska-Mazur, Wtek wilkoaka w opowiadaniach ludowych, Kalendarz Lubelski
1977, s. 210213.
'DQXWD 3RZLDVND0D]XU =GREQLFWZR Z\UREyZ WNDFNLFK RUQDPHQWHP ]ZDQ\P SHUHERU\
6WUyM ZRGDZVNL ]H ]ELRUyZ 0X]HXP 6WUyM QDGEXDVNL ]H ]ELRUyZ 0X]HXP
/XEHOVNLHJR /XEHOVNLHJR
)UDJPHQW UF]QLND 0DWLDV]yZND SRZLDW %LDD 3RGODVND ]H ]ELRUyZ 0X]HXP /XEHO
VNLHJR (0/
*PLQD :ROD 8KUXVNQD WOH (XURUHJLRQX %XJ -]\N L NXOWXUD
)UDJPHQW RUQDPHQWX WNDFNLHJR ]ZDQHJR SHUHERU\ =DZLDW\F]H SRZLDW ZRGDZVNL

]H ]ELRUyZ 0X]HXP /XEHOVNLHJR (0
)UDJPHQW SHUHERUyZ .RODQR SRZLDW SDUF]HZVNL ]H ]ELRUyZ 0X]HXP /XEHOVNLHJR
(0
Wola Uhruska 2003
Sylwia Nazwy odziey i obuwia w gwarze

Paciorkowska
Lublin gminy Wola Uhruska na tle gwar
okolic Wodawy i Parczewa
The Names of Clothing and Footwear in the Dialect of the
Gmina of Wola Uhruska as Compared with Dialects in the
Vicinity of Wodawa and Parczew
C
elem niniejszego rozdziau jest opis sownictwa dotyczcego obuwia,
odziey i ozdb wystpujcego w gwarze gminy Wola Uhruska na tle
gwar okolic Wodawy i Parczewa.1 Gwnie brano tutaj pod uwag wsie
wystpujce w rodkowo-zachodniej czci omawianego obszaru, a mianowicie:
Hola, Zamoodycze, Kodeniec, Krzywowierzba, Pachole, Nietiachy i Turno.
Na obszarze pnocno-wschodniej Lubelszczyzny obejmujcej powiaty Bia-
a Podlaska, Radzy, Parczew i Wodawa polscy etnografowie wyrniaj cztery
typy stroju podlaskiego (zob. mapa).
Do pierwszego typu zalicza si ubiory ludnoci mazurskiej zamieszkujcej
zachodni cz powiatu bialskiego oraz pnocn i zachodni cz powiatu
radzyskiego. Drugi typ stroju by noszony przez mieszkacw zachodniej cz-
ci powiatu wodawskiego i wschodniej czci powiatu parczewskiego. Wresz-
cie trzeci typ by uywany przez ludno zamieszkujc wschodni cz powia-
tu wodawskiego i wschodni cz powiatu radzyskiego. Ludowy strj Podla-
sian odznacza si wysokim sposobem wykonania i doskonaym smakiem arty-
stycznym.2 Wspln cech rnych typw podlaskiej odziey jest przewaga
samodziaw i obuwia z yka.
1
Omawiana jest tutaj tematyka gwar ukraiskich, zob. na ten temat m. in.: W. Kuraszkiewicz,
Ruthenica, Warszawa 1985; F. Czyewski, Atlas gwar polskich i ukraiskich okolic Wodawy,
Lublin 1986; M. esiw, Ukrajinki howirky u Polszczi, Warszawa 1997, s. 279412.
2
Ubiory podlaskie byy noszone a do roku 1920. Od tego czasu ubiory tradycyjne zaczy za-
nika na korzy ubrania kupowanego w pobliskich miasteczkach.
Spord przedstawionych typw odziey najwyraniej wyrnia si kom-

pleks odziey wodawskiej. Charakterystyczn cech tego stroju jest to, e by
szyty z biaego ptna i dekorowany tkanymi naszywkami. W szczegach
w zalenoci od pci ubir ten przedstawia si nastpujco:
a) Ubir mski w typie wodawskim i nadbuaskim skada si z lnianej
koszuli i spodni, kapelusza somianego lub czapki z daszkiem i apci plecionych
z yka. W chodne dni nakadano spodnie weniane, a nadto ciemnobrzow suk-
man lub barani kouch.
b) Z kolei w skad ubioru kobiecego wchodzia lniana koszula, lniana spd-
nica ozdobiona haftem i lniany fartuch. Charakterystycznym nakryciem gowy
bya kimbaka. W zimie kobiety nosiy sukmany, baranie kouchy, a na nogach
apcie.
Nakrycia gowy
Letnim nakryciem gowy Podlasiaka by kapelusz somiany, ktry w gwarze
ukraiskiej gminy Wola Uhruska nosi nazwy kapel|usz so|omianyj, kapel|usz.
W gwarach okolic Wodawy kapelusz (somiany) okrela si jako: kapel|usz,
kapel|usz iz s|oomy, kapel|usz z soomy, kapel|usz soomianyj, kapel|usz z tra-
w|y, kapel|usz z yka. Innym letnim nakryciem gowy bya czapka z daszkiem,
ktra w gwarze ukraiskiej gminy Wola Uhruska ma nazw kaszkiet // kaszk|iet.
Podobnie okrela si czapk z daszkiem w gwarze okolic Wodawy: kaszket //
kaszkiet, kaszkiet z daszkom, kaszkiet z k|ozyrkom.3
Zimowe za nakrycie gowy Podlasiaka to czapka (nazwa oglna). W gwa-
rze gminy Wola Uhruska ma ona nazwy szepka. W gwarach ukraiskich okolic
Wodawy zimowe nakrycie gowy okrelono w zalenoci od typu gwary
jako: szapka, szipka, sz0{epka. Inny rodzaj zimowej czapki z wydzielonym miej-
scem na uszy nazywa si: malechajka z na|usznycamy, maachajka z |uchamy,
szapka z na|usznykamy, szapka z nausznyciamy. Dla wysokiej wenianej czapki
zanotowano nazwy: papacha w|ysoka, sz0{epka bar|aszkowa. Inna zimowa czapka
charakteryzujca si ciemnym kolorem nazywa si: karakulna szapka.
Kobiecym nakryciem gowy bya chustka (nazwa oglna). W gwarze gminy
Wola Uhruska letni chustk na gow nazywano batystiwka, chustka zimowa
za ma nazwy szalinuwka, szarenywka. Wielka chustka na gow bya okrelana
3
W niniejszym artykule pomija si wikszo wariantw fonetycznych i nie przywouje si lo-
kalizacji cytowanego materiau. Zapis nazw podajemy w formie jzykowej odpowiadajcej syste-
mowi gwary, w ktrej dana forma zostaa zapisana. Materia z gwar dyftongicznych ma formy
typu cw0[et, w gwarach ikajcych cwit. Mamy wic do czynienia z jedn nazw, ale zrnicowan
fonetycznie. Akcent znaczy si tylko wtedy, gdy pada na inn ni przedostatnia sylab. Zagadnie-
nia te zostay szczegowo omwione przeze mnie w pracy magisterskiej pt. Nazwy odziey, obu-
wia i ozdb w gwarach okolic Wodawy, wykonanej pod kierunkiem prof. P. Hrycenki, w Zaka-
dzie Filologii Ukraiskiej UMCS, Lublin 2003 (praca znajduje si w archiwum Instytutu Filologii
Sowiaskiej UMCS).
Sylwia Paciorkowska, Nazwy odziey i obuwia w gwarze gminy Wola Uhruska 101
jako pupyniocha. W gwarach ukraiskich okolic Wodawy kobiece nakrycie

gowy nazywano: chusta, chustka, chustka z tr|epkamy, pat|ok. Dla chustki let-
niej zapisano takie nazwy jak: batustywka, batustywka bia. witeczna chustka
zimowa w badanych gwarach okrelana jest jako: szaleniwka, szaluwka, szaluw-
ka z kwiatamy woniana, szaluwka w cw0{ety. Wielk za chustk, uywan
w porze deszczowej, nazywa si: sywa chustka // siwa chustka.
Obrcz, nakrycie gowy zamnej kobiety, na badanym terenie nazywa si
kymbaka. Obrcz znajdujca si pod wosami bya przewizana sznurkiem do
rozczesanych wosw i nakryta czepkiem, ktry nosi nazw: czep|e, czep|ok //
czip|ok, sz|apoczka.4
Nazwy tradycyjnych mskich spodni

Spodnie, stanowice element tradycyjnego mskiego stroju, byy szyte z pt-
na tkanego w domu (spodnie letnie), i z owczego sukna (zimowe).
W ukraiskiej gwarze gminy Wola Uhruska spodnie mskie okrela si jako
nahawyci, sztan|y. Spodnie szerokie w udach i zwajce si od kolan nazywano
galif |e. W gwarach ukraiskich okolic Wodawy zapisano takie oto nazwy na
oznaczenie spodni mskich: b0{ely hanawyci, hanawuszi, nahawyci, nahawyci
prosti, sztan|y; oddzieln nazw miay spodnie szerokie w udach i zwajce si
od kolan: golf|e.5
Nazwy kobiecych spdnic i fartuchw

W gwarze gminy Wola Uhruska spdnica kobieca nosi nazwy sp|idnycia,
spudnycia. W gwarach ukraiskich okolic Wodawy t cz ubioru nazywano
spidnyci, spidnyczka, spudnycia.
Dla lnianej spdnicy zapisano nazwy: fart|uch, chwart|uch, fartuchy, fartu-
chi. W okolicach Wodawy taka spdnica bya marszczona w pasie, skadaa si
z czterech pek i sigaa do kostek.
Zimowa spdnica w badanych gwarach nosi nazwy: kratu[owka, kratuwka
w kraty // kratu[owka w kraty. Spdnice kratwki tkano z lnianych nici barwio-
nych w domu. Kraty z tem czarnym o szerokoci 2,5 cm przetykano biaymi lub
zielonymi nimi. Pionowe i poziome niebieskie pasy tworzce krat przetykano
bia i zielon nici. Spdnice te byy rnorodne, kada kobieta tkaa wedug
swego upodobania. Weniana spdnica szyta w kliny w badanych gwarach na-
zywa si szerszczanka, szerszczanka z wown|y. witeczn za spdnic na ba-
danym obszarze nazywano: bura, burka, burka hruba, burka z wowny, burka
karb|owana. Wszystkie wymienione spdnice byy barwne i dugie.
4
Pora, podczas ktrej nakadano czepek, podaje jeden z informatorw: We konczaosia wesi-
lie, to robyly czepkowyny.
5
Krj ich opisuje informator: tut szyrok|e, od kol|in tysn|i.
Dla innego rodzaju zimowej witecznej spdnicy zapisano nazw sztor-

cu[owka.6
Jednym z elementw stroju bya cz odziey noszona na spdnicy, ktr
w badanych gwarach okrela si jako: zaw0{ezka, zapaska, perednik, fartusz|ok.
Wodawskie fartuchy szyte byy z lnianego ptna i zdobione u dou haftem.
Nazwy tradycyjnej koszuli i jej detale

Zarwno w gwarze gminy Wola Uhruska, jak i w gwarach ukraiskich oko-
lic Wodawy, na okrelenie mskiej i kobiecej koszuli uywa si nazwy sorocz-
ka.7
Dla witecznych koszul zdobionych haftem w gwarach okolic Wodawy
zapisano takie nazwy: soroczka z zab|oramy, per|etykana soroczka, soroczka
z peret|ykamy.
Hafty naszywane na koszuli nosz nazwy: perebory, per|etyky, |ustawki //
|ustawky.
Kawaek materiau wszyty pod rkaw mskiej koszuli okrelany jest jako: klin,
klynocz|ok, cwikla // cwykle // cwykli. Kocowa cz rkawa koszuli w gwarze
gminy Wola Uhruska ma nazw makety, w pozostaych za badanych gwarach
ukraiskich: zabory (zabu[or) bd majk|0{et // mak|et // mak|0{et wreszcie manz|et.
Cz za koszuli, ktra otacza szyj w gwarze gminy Wola Uhruska i w gwarze
okolic Wodawy okrelana jest nazw kom|ir, majc na badanym obszarze rne
odmianki fonetyczne: kown|ir // komere // kom|er // kom0{er // kom|ir.
Nazwy krtkiej odziey

Mskie ubranie bez rkaww w gwarach okolic Wodawy nazywa si: kami-
zelka cze|owicka.8 Szyto je z rnych tkanin w kolorze brzowym, czarnym lub
szarym. Zapinane byy na guziki. Kamizelki miay dwie kieszenie.
Z kolei witeczna odzie kobieca bez rkaww na badanym terenie nazywa si:
gorset, zwykle jednak w formie liczby mnogiej gorsety. Lekka kobieca odzie siga-
jca do pasa okrelana jest w gwarze gminy Wola Uhruska jako bluska, akit, za
w pozostaych gwarach ukraiskich okolic Wodawy ma ona nazwy: bluska, b0{ea
bluska, kaft|an, kofta.
Nazwy dugiej wierzchniej odziey mskiej i kobiecej

Na Podlasiu noszono kouchy, ktre przetrway do pierwszej wojny wiatowej.
Na jeden kouch brano od 6 do 7 skr baranich, ktre wyprawiano w domu na biao,
a po duszym czasie farbowano na to. Kouch by obcisy do pasa, a opada
6
Nazw t wyjania informator: sztorcu[owka, bo w sztu[orc paski, tepa na swiata.
7
Nazwa soroczka ma zdaniem informatorw odzwierciedla du liczb (40) prac niezbd-
nych dla wykonania koszuli. Jest to oczywicie etymologia ludowa, bo rzeczywista jest inna.
8
Kamizelki pojawiy si na Podlasiu po 1914 roku.
szerokimi fadami poniej kolan. Ta cz ubioru na badanym terytorium nazywa

si: ko|uch, ko|uch z oweczych szkir, ku|uch chwald|owany babki, kousz|ok.
Inny rodzaj dugiej wierzchniej odziey wykonanej z owczego sukna w ba-
danych gwarach nazywa si: sukm|an, cukm|an dowh|yj, sukm|an s sukn|a, suk-
man sukonnyj, sukmana. Podlask sukman o jednakowym kroju i kolorze nosili
mczyni i kobiety. Materia na sukmany wyrabiany by w domu z weny ow-
czej. Zwykle byo to sukno brzowe.
Inny rodzaj dugiej i tylko mskiej odziey z kapturem, noszonej w niepogod
nazywa si: burka, burka dowha, burka z wowny, burka z sukna, burka z b|aszy-
kom.
Nazwy mskiego i eskiego obuwia

Od najdawniejszych czasw na Podlasiu noszono obuwie plecione z brzo-
zowego, lipowego lub wizowego yka citego w paski. Ten rodzaj zimowego
obuwia w gwarze gminy Wola Uhruska ma nazw posto|y. W gwarach ukrai-
skich okolic Wodawy obuwie to okrela si jako: posto|y, posto|y z w0{eza, po-
sto|y z yka, posto|y z lipy, posto|y z yka z lypy.
Zimowe obuwie wykonane ze zbitego sukna ma w gwarze gminy Wola Uhru-
ska nazw walanki. W gwarach ukraiskich okolic Wodawy obuwie takie okre-
la si jako: walanky, walanky z sukn|a, walanky z wowny, walanky z wowny
z |oweczok.
Letnie za obuwie wykonane z drewna w gwarze gminy Wola Uhruska nosi
nazw trepy, a w innych badanych gwarach okolic Wodawy obuwie to nazywa si
derewjaky // derewniaki, klomby // klompy, trepy. Wygld i czas noszenia tego
obuwia wyjaniaj informatorzy: klomby z derwa p|odeszwa, szku[oreju |obyte;
klomby pudeszwa derewni|anaja, |obyta cku[oreju, ch|odyly na wesn|0{e.
Nazwy ozdb
Jedn z najbardziej rozpowszechnionych ozdb na szyj byy korale z r-
nokolorowego szka. W gwarze gminy Wola Uhruska okrelano je jako paciorki
bd paciory. W gwarach ukraiskich okolic Wodawy ozdoby te miay nazwy:
blikotuchy, korale, paciory, paciory bie, paciory sklani, paciory czerwoni. Inn
kobiec ozdob s kolczyki, ktre na badanym obszarze nazywaj si: kolczyki //
kulczyki.
Kobiety w witeczne dni wpltyway we wosy rnokolorowe wstki,
ktre maj nazwy: bantik, banticz|ok, kitajka, kokard|a, lenta, lenta houb|a,
okrajky, scionha, szarfa, kusnyki. Wstki byy obowizkowym elementem we-
selnego wianka, ktry w badanych gwarach nazywa si: w|ynoczok, girlanda.
Ozdob noszon na palcach byy piercionki z oczkiem, uywane gwnie
przez kobiety. W badanych gwarach nazywa si je: perste, perste z kulc|om,
perste z oczkom. Zarwno msk, jak i kobiec ozdob na palec, penic funk-
cj symboliczn, tj. oznaczajc zawarcie maestwa, na badanym obszarze na-
zywa si: kolco bez kama, kolco obr|uczalne, obruczyk, obruczka, perste na
szlub.
W okolicach Wodawy i Parczewa mczyni opasywali si pasem, ktry
nazywa si: papruszka, pasok, pojas. Inny typ paska, ktrym przepasywali si
mczyni by utkany z rnokolorowych nici i uywano go szczeglnie w dni
witeczne; nosi nazw: krajka, |okrajka, |okrajka w paski.
Przeanalizowany materia pokaza zarwno bogactwo stroju wodawskiego

mskiego i kobiecego, jak i rnorodno nazw wyraajc si w zrnicowa-
nym sownictwie, z charakterystycznymi dla tego terenu odmiankami dwiko-
wymi i gramatycznymi.
Literatura (w wyborze)
Borysenko W. 1995, Tradycijna kultura chomszczakiw i pidlaszan, [w:] Pamjatky Ukra-
jiny, Kyjiw.
Ihnatiuk I., Kara-Wasylewa T. 1997, Narodnyj odiah ukrajinciw Chomszczyny j Pidlia-
szszia, [w:] Chomszczyna i Pidlaszszia, Istoryko-etnohraficzne doslidennia,
Kyjiw, s. 177214.
Kpa E. 1984, Zdobnictwo strojw ludowych na Lubelszczynie. Informator, Muzeum
Okrgowe w Lublinie, Lublin.
Petera J. 1996, Chemskie stroje ludowe na przeomie XIX i XX wieku, Rocznik Chem-
ski, 2, 1996, s. 431439.
Petera J. 1973, Stroje ludowe Lubelszczyzny, Kalendarz Lubelski 1973, Lublin, s. 170180.
Ponomar L. 1997, Nazwy odiahu Zachidnoho Polissia, Kyjiw.
Szoucha M. 1989, Istorija narodnoho stroju Pidlaszszia, [w:] Nadbuanszczyna, Nju
JorkParySidnejToronto.
wiey J. 1958, Strj podlaski (nadbuaski), [w:] Atlas polskich strojw ludowych, cz.
IV, Mazowsze, z. 5, Wrocaw.
Wrbiak C. 1990, Stroje, [w:] A. Mironiuk, J. Petera, C. Wrbiak, Kultura ludowa pou-
dniowego Podlasia, Biaa Podlaska, s. 6975.
Mapa 4. Zasig stroju podlaskiego (nadbuaskiego) wg Janusza wieego
rdo: Wrbiak 1990, m. XIV, s. 74. Rys. M. Bocian

6\OZLD 3DFLRUNRZVND 1D]Z\ RG]LH\ L REXZLD Z JZDU]H JPLQ\ :ROD 8KUXVND
6WUyM ZRGDZVNL ]H ]ELRUyZ VNDQVHQX 6RURF]ND 1LHWLDFK\ SRF] ;; ZLHNX
Z+ROL =GMFLD ] DUFKLZXP DXWRUNL ]H ]ELRUyZ VNDQVHQX Z +ROL
6WUyM ZRGDZVNL .U]\ZRZLHU]ED : U 6WUyM ZRGDZVNL SRF] ;; ZLHNX 3DFKR
NDFK UXV]Q_\N .RGHQLHF 6SyGQLFD V]HUV] OH =DPRRG\F]H 6SyGQLFD EXUND ]LPRZD
F]DQND 7XUQR ]H ]ELRUyZ VNDQVHQX Z +ROL RGZLWQD ]H ]ELRUyZ VNDQVHQX Z +ROL
6WUyM ZRGDZVNL .U]\ZRZLHU]ED 1D JR 6WUyM ZRGDZVNL NRQLHF ;,;SRF]
ZLH Z\QRF]RN ] SHUHW\NRP VSyGQLFD EXUND ;;Z +ROD 3HUHW\NL XVWDZNL QD NRV]XOL
NDUERZDQD ]H ]ELRUyZ VNDQVHQX Z +ROL IDUWXFKX LIDUWXV]NX 3U]H] UDPL SU]HZLHV]R
QH SRVWR\ ]H ]ELRUyZ VNDQVHQX Z +ROL
6WUyM ZRGDZVNL .RGHQLHF 6SyGQLFD NUDWyZND ]H ]ELRUyZ VNDQVHQX Z +ROL
Wola Uhruska 2003
Walentyna Tradycyjny obrzd pogrzebowy

Konobrodska
ytomierz w Woli Uhruskiej na tle
poleskiego obrzdu pogrzebowego*
The Traditional Funeral Rites in Wola Uhruska as Compared
with the Polesie Funeral Rites
T radycyjna kultura ludowa rdzennych mieszkacw wsi Wola Uhruska

odchodzi w zapomnienie, poniewa nosiciele jzyka ukraiskiego i kul-
tury ukraiskiej stanowi zdecydowan mniejszo. Take te pojedyn-
cze osoby mona okreli nosicielami tylko umownie: w otoczeniu polskim roz-
mawiaj oni przewanie jzykiem wikszoci mieszkacw wsi i tworz ich kul-
tur, natomiast swoj kultur realizuj wycznie w obrbie wasnej rodziny
(jeli maestwo nie jest mieszane), jzyka ukraiskiego za uywaj okazjo-
nalnie w swoim wskim rodowisku.1
Przedmiotem naszych zainteresowa jest obrzd pogrzebowy, ktry stanowi
nieodczny element tradycyjnej ludowej kultury duchowej. W yciu czowieka
obrzdy zawsze zajmoway wane miejsce. Zaczynaj mu one towarzyszy wa-
ciwie jeszcze przed jego pojawieniem si na wiecie. Obrzd pogrzebowy za-
myka ziemski byt czowieka, ale wedug wierze ludowych jednoczenie rozpo-
czyna on nowe, wieczne ycie. Dlatego te obrzdy pogrzebowe zajmuj szcze-
glne miejsce w systemie tradycyjnych zwyczajw ludowych i stanowi istotny
*
Tumaczenia tekstu z jzyka ukraiskiego dokonaa A. Dudek.
1
Ze wzgldu na wag zapisw pozostaoci utraconej ju, niestety na zawsze, mowy i kultury
ukraiskiej w jednej z miejscowoci gminy Wola Uhruska wybrano jako informatorw autochto-
nwprzedstawicieli ludnoci wyznania prawosawnego: Olg Urbask, nazwisko rodowe Kiry-
czuk, ur. w 1927 roku; Mari Trepko, nazwisko rodowe Sawicka, ur. w 1934 roku. Obie informa-
torki s prawosawne, urodziy si w Woli Uhruskiej; ich rodzice byli rdzennymi mieszkacami tej
miejscowoci. Po II wojnie wiatowej O. Urbaska unikna wysiedlenia, M. Trepko za w wieku
dziesiciu lat zostaa wysiedlona z Woli Uhruskiej do Wichrwca, pow. Niedzica, woj. olszty-
skie, jednak po pewnym czasie powrcia do rodzinnej wsi.
obiekt bada etnolingwistycznych. Jest to uwarunkowane charakterem obrzdu,

jego konserwatywnoci i zwizan z tym archaicznoci jego elementw, a tak-
e pierwotnoci i naturalnym charakterem czynnoci zwizanych z obrzdem
pogrzebowym.
Podstaw materiaow stanowi zapisy wasne autorki, dokonane w Woli
Uhruskiej w maju 2003 roku. Zanotowane formy obrzdu pogrzebowego utraci-
y dzi aktualno, z reguy s one zachowane jedynie w pamici byych nosicie-
li kultury. Take jzyk na wszystkich jego paszczyznach uleg wpywowi jzy-
ka polskiego.
Materia porwnawczy stanowi zapisy obrzdu pogrzebowego na Polesiu,
ktrego zachodnia cz wchodzi w skad Euroregionu Bug; badania prowadzo-
no w latach 19821992.
Nadejcie mierci przepowiadaj siy nadprzyrodzone

Zgodnie z wierzeniami, rozpowszechnionymi niegdy w Woli Uhruskiej,
mier nie zjawiaa si nieoczekiwanie jej nadejcie przepowiaday na og
swego rodzaju siy nadprzyrodzone: U kumy czoo|wik lea chworyj, ma po-
merty. Obraz upa zo ste|ny zrazu po|mer.2 Zjawisko to jest znane take na
Polesiu (punkty 7, 75, 90, 99, 114, 128, 129, 136, 137, 139, 147).
Sowa daje zna o zbliajcej si mierci

Kolejna cecha jak chworyj tiako leyt so|wa koo chaty |krutycia i |hu-
kaje, da|je znaty take jest rozpowszechniona w poleskiej strefie dialektal-
no-kulturowej, podobnie jak i zanotowana nazwa mistycznego zwiastowania
mierci: da|je znaty (punkty 11, 32, 73, 77, 88, 89, 91), da|je znat^ (p. 102, 112,
129), da|o znac^ (p. 3335, 38, 127).
Okrelenia chorego i zmarego

Nieuleczalnie chorego nazywano na obszarze gminy Wola Uhruska sa|byj
oraz opisowo: odnoju nohoju na |tamtomu witi.
Obie zanotowane nominacje: leksykalna i frazeologiczna wystpuj w r-
nych wariantach na znacznym obszarze gwar poleskich: sa|byj (p. 4, 10, 15, 20,
24, 29, 75, 78, 89, 91, 92, 95, 104, 105, 147), sabyj (p. 43, 98, 134, 137), sa|by
(p. 54, 88, 93, 96, 97, 102, 104a, 110, 130), sa|bi (p. 101, 103), sab (p. 121),
sabekyj (p. 50), s|abekyj (p. 125), sabuje (p. 94, 133), od|na no|ha u mohyli,
a druha u doma (p. 112), od|na no|ha u mo|hyy, a druha tut (p. 2), ad|na na|ha
2
Pierwotny zapis w wersji fonetycznej podaje si w transkrypcji pliterackiej. Akcent znaczy
si tylko wtedy, gdy pada na inn ni przedostatnia sylaba. Litera stosowana w zapisie tekstw
gwarowych z terenu gminy Wola Uhruska oznacza niezgoskotwrcze u, fonetycznie . Litera
w wystpujca przed spgoskami i na kocu wyrazu oznacza rwnie niezgoskotwrcze u.
Cechy te nie maj jednak charakteru powszechnego.
Walentyna Konobrodska, Tradycyjny obrzd pogrzebowy w Woli Uhruskiej 111
u mahili, a druha tut (p. 8), ad|na na|ha u mahyli (p. 126, 127, 129), ad|na na|ha
u jami (p. 136), ad|na na|ha u jamkie (p. 134), od|noj na|hoj u jami (p. 121), od-
nojeju nohoju u jami (p. 29).
Zarwno na obszarze Polesia, jak i w tradycji kulturowej Woli Uhruskiej
rozpowszechnione byy zakazy i nakazy dotyczce zachowania osb obecnych
podczas agonii:
Ne mona kryczaty, p|akaty |hoosno, szczob ne perebyty smerty, bo |muczy-
cia dowsze. Szczob sia ne |muczya dowho. Znajoma moja, dobra pani, pomy-
raa, to curka kryczaa, p|akaa. Szcze kilka dniw y|a [ta znajoma], i kae:
Tania ne da|a umerty; umyraa wczora, a wo|na pocza|a kryczaty i pererwaa
me|ni smert.
W Woli Uhruskiej na okrelenie zmarego uywane byy nastpujce nazwy:
zmeryj, pokojnyk, pokojnyj, neboszczyk.
Wszystkie te okrelenia (w rnych wariantach fonetycznych i morfemicz-
nych) rozpowszechnione s w gwarach poleskich, a zwaszcza: nebiczyk (p. 11,
14, 16, 2022, 27, 73, 78), nebeczyk (p. 76), niebyczyk (p. 30), neboczyk (p. 1,
2, 5, 7, 10, 12, 28, 74, 76, 77, 81, 8385, 88, 89, 91, 92, 94, 98, 99, 102, 104,
106, 115, 115a, 117a), nebuczyk (p. 4, 13, 15, 18, 19, 23, 24, 25, 26, 32, 33,
93, 95, 116a), niabuczyk (p. 29, 34, 35, 38, 54), niebuczyk (p. 31, 37, 39, 51,
54, 103), niebuczik (p. 101), nebujczyk (p. 104a), niebujczyk (p. 36, 43),
niabujczyk (p. 45, 47).
Czynnoci wstpne poprzedzajce pogrzeb

Po mierci wykonywano przy zmarym szereg czynnoci wstpnych, po-
przedzajcych pogrzeb: Poczynajut myty, ubyraty, ukadajut^ do trumny. Odi
perewano temna. Ubyrajut u |pidnyciu, buzku czy sukonku, chustku. Chusty-
nu nosowuju ukadajut^ do trumny. Odea nowa. Jak ne bu|o szyy, szyrszoje
takoje, wyhodne, szczob bu|o dobre chodyty po smerty. Sukonka szyrsza
szczob ne tysnua. Tufli toe takije, szczob ne tysnuy. |Diwczyni |biuju sukenku
jak winczacia, do szlubu, we|nok i we|lon, wse na bio. Podobne zwyczaje
i wskazwki obecne s take w poleskiej praktyce obrzdowej.
Tak przygotowane ciao zmarego skadano do trumny. Trumna |wysteena
biym poot|nom. Pid |hoowu |poduszeczka neweyczka, z pirja. Na sto|li staw-
liat^ obraz, ikonu i dwi hromnyci; O|ho to y|t^tie, witot^.
Nazw trumna uwaa si za zapoyczenie z jzyka niemieckiego, ktre do
jzyka ukraiskiego trafio za porednictwem polszczyzny; nazwa ta jest w r-
nych wariantach szeroko rozpowszechniona w gwarach poleskich: tru|na (112,
14, 1619, 24, 25, 2737, 39, 45, 47, 51, 54, 59, 60, 7381, 84, 8890, 9299,
101105, 106, 110116, 117, 117a, 124, 126, 128, 130, 133, 137), tru|nia (21,
26, 83), tru|nie (20, 22, 91), truna (13, 80, 85), trumna (85), truma (85), trumno
(85), trumo (85). Wszystkie pozostae elementy tej czci obrzdu take s roz-
powszechnione na Polesiu.
Ceremonia oddawania czci zmaremu w jego domu

Po zakoczeniu etapu wstpnego pogrzebu zaczynano ceremoni oddawania
czci zmaremu w jego domu; ceremonia ta charakteryzowaa si okrelonym
zachowaniem jej uczestnikw w dzie i w nocy: Prychodiat^ liudy, kliaczut^,
mowliat^ pacior; ukliakajut^, |moliaca, cyujut^ w twar, czo|o, u ruky e-
g|najuc^cia. Siadajut^, sy|diat. Pry|chodyy yn|ky j czoowy|ky, i moodyje,
i s|tarszyje, jak dobre z nym [tj. ze zmarym] y|wut, susidy wsi. Sydiy czerez
|ciuju nycz, spyway pis|nî za z|meroho. Ta cz obrzdu ma charakter ogl-
nopoleski.
Obrzd przejcia
Wanym etapem pogrzebania jako obrzdu przejcia byo wyjcie konduktu
aobnego z domostwa zmarego, dlatego czynnoci tej towarzyszy szereg dzia-
a rytualnych: Na tretij de poczynajut choronyty, chowaty. Pryjidaje |ba-
tiuszka, moytwu czytaje, |moycia po ne|boszczykowy, rodyna podchodyt^,
cy|ujut^ z|meroho eg|najucia. Prosz|czajucia, perep|raszujut^ za use, szczo
moe zrobya. Jak mo|ja mama umera, jak od|chodyy na |mohyky, to ja pocy-
uwaa u ruky j twar i skazaa Mamo, pro|bacz, moe ja to|bi szczo ze zrobya,
moe szczo skazaa, dobre ne dohliadia, to pro|bacz me|ni za wse.
Semantyk wyrazu eg|najucia informatorzy okrelili jako egnaj si,
jednak na rnych etapach obrzdu leksem ten posiada nieco inny odcie zna-
czeniowy i, by moe, wykazuje tosamo semantyczn z poleskimi nazwami
pogrzebowymi z|namujuc^cia, (107, 115), z|namejuca (34), z|najmujuca (60),
poz|namenuwatysâ (105a, 112), poz|namuwatysâ (105, 113), poz|namuwatysa
(115, 115a), pryz|natysa (105a, 111a, 112, 114, 116117a) potwierdzi
swoje uczestnictwo w oddawaniu czci zmaremu. W tym znaczeniu wymienio-
ne leksemy w wikszej mierze wskazuj na rytualno-magiczne ukierunkowanie
okrelanych przez nie czynnoci, w odrnieniu od rytualno-etykietalnej istoty
poegnania. Prawdopodobnie semantyka czynnoci potwierdzi swoje uczest-
nictwo w oddawaniu czci jest motywem dawniejszym.
Kondukt aobny w drodze na cmentarz

Nastpnie kondukt aobny udawa si na cmentarz: Zakrywajut^ trumnu wi-
kom, wywodiat^ z chaty, we|dut do cerkwy na |wozowy kimy, we|dut^ trumnu za-
krytu. Rodyna jsza za t|rumnoju, za wozom. A liudy, sosidy za |batiuszkoju
procesija. U cerkwi suba, liturhiny, panachida za ne|boszczykom. Jak we|dut
na |mohyky, to paczut^: Oj, z til ja budu te|be wyhliadaty, czy zza kuni, czy
zza chaty? Jest to oczywicie niewielki fragment opakiwania zmarego, ale
jego ustalona forma poetycka wiadczy o istnieniu w przeszoci trwaego zwy-
czaju.
Uroczystoci pogrzebowe na cmentarzu

Miejsce grzebania zwok okrelane jest jako cmyn|tar. Wedug relacji infor-
matorw ko|y nazyway |mohyky. Ta starsza nominacja w rnych wariantach
fonetycznych i morfemicznych rozpowszechniona jest w gwarach Polesia:
|mohyky (1, 2, 57, 17, 21, 50, 59, 7378, 80, 81, 8385, 89, 9395, 98, 99, 102,
104107, 110116, 117, 117a, 126, 130, 131, 135, 136, 140), |mouhyky (125,
139), |mohiky (52, 96, 101, 127, 129, 131), |mohîkî (41, 43, 45, 47, 51, 54, 60,
101, 103, 104a, 121124, 128, 134, 147), |mowyky (97), |moiky (96), |mohyci
(1, 4, 11, 15, 16), |mohycy (1, 3, 9, 10, 12, 13, 16, 21, 22, 2527, 91), |mohycê
(88), |mohlîcy (8, 23, 27, 28, 38, 39, 41, 43), |mohycâ (91), |mohyca (24, 92),
|mohlîca (18, 19, 21, 23, 2938), |moyca (92, 93).
W celu pogrzebania zwok |wykopay du na trumnu, na ne|boszczyka, czyli
d grobowy. Wyraz du (lub dy ) funkcjonowa jako nazwa dou o specyficz-
nym przeznaczeniu, rwnoczenie d, w ktrym grzebano padlin czy te wy-
korzystywano go do innych potrzeb, by w gwarze okrelany jako jama. W celu
nominacji dou grobowego uywano take leksemu mohya. W gwarach pole-
skich na okrelenie jamy grobowej uywa si zwykle sowa jama w rnych
wariantach fonetycznych i morfemicznych. Rwnoczenie w zachodniej i rod-
kowej czci Polesia sporadycznie wystpowa leksem mohya (1, 6, 84a, 104,
104a, 105a, 106, 111, 112, 115a), mohia (39, 51, 103), natomiast w pasie
peryferyjnym ukraiskich gwar nadbuaskich zachodniego Polesia znane s
nazwy di (2), dou (8, 9, 73, 74), do (9), ktre, podobnie jak nazwy du (dy)
w opisywanej gwarze, w znaczeniu d grobowy uywane s sporadycznie.
Grzebanie zwok na cmentarzu odbywao si nastpujco: |Batiuszka |mo-
ycia na |mohykach. Spywajut^, cyuway, spuskay trumnu u du. Chowajut^
hoowoju do schodu. Trumnu spuskay. Jak trumnu spustyy, |batiuszka szpa-
dom3 zape|czatuwa, ro|by chrest pere|kopuwa u zem|li . Jak trumnu spusty-
y, wsi |kyday po hrudcy zemli na trumnu. Koen kyda, szczob lehko bu|o
ne|boszczykowy, bu|a |lehkaja zem|lia. Za|sypuway mohyu, kry s|tawyy dere-
wianyj, s|tawliajut^ chrest dubowyj.
Opisane elementy obrzdu rwnie maj charakter oglnopoleski, za nomi-
nacja czynnoci rytualnych, wykonywanych nad grobem przez duchownego
zape|czatuwaty w rnych wariantach fonetycznych i morfemicznych wystpu-
je szeroko na obszarze gwar poleskich.
Stypa uczta pogrzebowa ku czci zmarego

Po pogrzebie urzdzano styp uczt ku czci zmarego: Zap|roszujut^ na
o|bid po ne|boszczykowy. Normalnyj o|bid s|tawliay, zawsze za|paliuway kilka
wiczok. Pacior zmowyy moytwu: Oczcze nasz, zaspi|way |Wiecznuju
pamiat^. Sieday. Kadyj, szczo buo na sto|li, to bra i ji. Ko|y chto bohatyj,
3
szpadom opat.
to ma, moe, |koryky, a |bidnyje [stawiali na st] toje, szczo may, szczo chto
ma. P|roskuru |batiuszka da|wa. Pod wieloma wzgldami stypa wykazuje po-
dobiestwa do poleskiej uczty ku czci zmarego, a nazwa o|bid w rnych wa-
riantach obejmuje wikszo gwar poleskich.
W tradycji obrzdowej wsi Wola Uhruska rozpowszechnione byy czynnoci
rytualno-magiczne o charakterze oczyszczajcym i profilaktycznym, wykonywa-
ne po pogrzebie. Odeu tu, szczo umera, payy paru dniw po smerty na pod-
wirju. Jak |wynesy [zmarego z domu i podwrza] paru dniw do obory, do
stodoy, do kuni dwery, brama na podwirji szczob bu|o wse otkryte czerez
kilka dniw, szczob neboszczyk mih chodyty; u chati dwery za|czyneni. Obydwa
opisane zwyczaje wystpuj w praktyce pogrzebowej na czci Polesia.
Poza pierwszym obiadem wypominkowym praktykowano zwyczaj urzdza-
nia uczty ku czci zmarego jeszcze co najmniej dwukrotnie: Na sorokow|yj de
po smerty o|bid. Po roci, jak chto |chocze, to spomy|najut^ pinijsze; jest to
charakterystyczne take dla poleskich zwyczajw wypominkowych.
Zmary uczestniczy w yciu rodziny i wsi (kontakt z tym i tamtym wiatem)

W wietle zachowanych przekazw w tradycji kulturowo-mitologicznej Wo-
li Uhruskiej, a take Polesia, od wiekw wierzono w ycie po mierci, we wza-
jemn zaleno yjcych i zmarych, w moliwo kontaktw midzy dwoma
wiatami tym i tamtym.
Zmarli czsto pojawiali si w widzeniach sennych, kiedy to o co prosili,
powiadamiali lub przestrzegali: Bu|o try podruhy, koleanky. I kae [jedna
z nich:] Toja, ko|tra persza um|re, to dat^ znaty ji|ji, jak tam je. Za ja|ky czas
snycia ji|ji, szczo prychodyt^ neboszka i kae znajisz szczo, ne mou to|bi toho
skazaty niczoho, bo to tajemnycia, ne wolno. Tylko ska|u to|bi ny, |noyczky
i |zerkao nikoy ne zostaw|liaj na sto|li.
Ukazywanie si zmarych w widzeniach sennych mogo sygnalizowa po-
trzeb ich wspomnienia: Jak neboszczyk snycia czasto, to toe da|jut^ na mszu
panachydu; msza panichida.
Niekiedy zmarli mogli przychodzi do ywych w nocy: Da|je znaty za-
stuka do ok|na. Maty pry|chodya do koysky, czyli zmara moda kobieta, ktra
osierocia mae dziecko, moga przychodzi do niego w nocy koysa je,
karmi.
Zdarzao si, e zmary sygnalizowa swoj obecno w inny sposb: Jak
meji babci mama umera, mo|ja babcia maa wisim lit. I zostao jich |wosmero
di|tej; babcia bu|a najmoodsza. I ta najstarsza sest|ra bu|a |zamuem i zabraa
babciu do sebe. A|e ta mo|ja babcia barzo p|akaa za |mamoju, kryczaa.
I pisz|a do komory, i tam liaha na skryniu, i zaczaa p|akaty mocno. I ue toje,
jak mo|ja babcia opowidaa chto pryj|szo i tak try razy sylno stuknu skryniu.
Babcia jak zor|waasia, prybiha do kuchni j kae: Znajisz, szczo sia stao? Ja
posz|a do komory, u komori p|akaa na skryni, i chto sylno try razy wdary.
A sest|ra kae Ne pacz tak mocno za |mamoju, bo mami je tiako, mama we

u wo|di leyt^ od two|jich lio|zej.
Poleska tradycja mitologiczna zachowaa wiele podobnych przekazw [zob.
zwaszcza: Konobrodka 2003, 223240].
wita ku czci zmarych

W pamici ludowej zachoway si mgliste wspomnienia dotyczce pewnych
wit kalendarzowych, podczas ktrych mieszkacy Woli Uhruskiej wspominali
wszystkich zmarych krewnych: P|rowody czerez tyde po We|ykodniu u ne-
diliu. Hostyys^, |pysanky na mohyu kay. Na P|rowody ne paczut^, |tiszacia
liudy. Swia|tyj weczir Widilia4 s|tawyy tariku dla ne|boszczyka. Spomynay na
Zeeni wia|ta na Trijcu. Na Polesiu obok innych kalendarzowych dni wypo-
minkowych obchodzi si take wymienione wyej wita, a pokrewne nazwy
wit wiosennych, zwizanych z Wielkanoc, s rozpowszechnione w gwarach
poleskich: p|rowody (1, 2, 47, 911, 17, 19, 22, 2527, 30, 34, 77, 78, 80, 83
85, 90, 105, 105a, 111117a, 140), p|rowady (8, 36), prowo|dy (22, 41, 104,
112, 115, 133, 136, 140, 147) prawa|dy (132, 135, 136), prowod|na nedilia (22),
prowodnaja nedilia (10, 12).
***
Dokonany przegld wybranych elementw obrzdu pogrzebowego wskazu-

je, e kultura ludowa autochtonicznych mieszkacw gminy Wola Uhruska wy-
ranie nawizuje zarwno w zakresie nazewniczym, jak pod wzgldem moty-
ww, do kultury ludowej Polesia. Szczegowe badania na wikszym obszarze
mogyby pokaza, w jakim zakresie s to cechy kultury wschodniosowiaskiej,
w jakim zachodniosowiaskiej, w jakim wreszcie wsplnej, oglnosowia-
skiej.
Literatura
Bajburin, Lewinton 1990 A. K. Bajburin, G. A. Lewinton, Pochorony i swadba,

[w:] Issledowanija w obasti bato-sawianskoj duchownoj kultury. Pogriebalnyj
obriad, Moskwa, s. 6499.
Iarion 1992 Mytropoyt Iarion, Dochrystyjanki wiruwannia ukrajinkoho narodu,
Kyjiw.
Jelinek 1982 J. Jelinek, Bolszoj illustrirowannyj atas pierwobytnogo czeowieka, Pra-
ga.
4
Widilia zamiast Wigilia wieczr przed Boym Narodzeniem.
Konobrodka 2003 W. Konobrodka, Poliki powirja, ehendy, perekazy pro chodia-

czych merciw ta zapobini zachody proty jich chodinnia, [w:] Diaektoohiczni
studiji 2. Mowa i kultura, Lwiw, s. 223240.
Kotlarewskij 1891 A. Kotlariewskij, O pogriebalnych obyczajach jazyczeskich sa-
wian, [w:] Soczinienija A. A. Kotlariewskogo, t. 3, [w:] Sbornik obszczestwa lu-
bitielej russkogo jazyka i sowiesnosti, t. 49, Sankt-Pietierburg.
Smirnow 1990 J. I. Smirnow, Morfoogija pogriebienija (Opyt sozdanija bazowoj
modeli), [w:] Issledowanija w obasti bato-sawianskoj duchownoj kultury. Po-
griebalnyj obriad, Moskwa, s. 216224.
Vasmer 1987 M. Fasmier, Etimoogiczeskij sowar russkogo jazyka. Pieriewod s niem.
i doponienija O. N. Trubaczowa, t. 4, Moskwa.
Zielenin 1939 D. K. Zielenin, Tabu sow u narodow wostocznoj Jewropy i siewiernoj
Azii, czast^ II, Zapriety w domaszniej yzni, [w:] Sbornik Muzeja antropoogii
i etnografii, t. 9, Leningrad, s. 1166.
Zybkowiec 1974 W. F. Zybkowiec, Proischodienije nrawstwiennosti, Moskwa.
Wykaz punktw wystpujcych na mapie
miejscowo rejon/powiat obwd/wojewdztwo
1. Wojka kamieniecki brzeski

2. Ostromeczewe brzeski brzeski
3. Radwanyczi brzeski brzeski
4. Krywlany abynkowski brzeski
5. Rade maorycki brzeski
6. Otusz maorycki brzeski
7. Mokrany maorycki brzeski
8. Rowbyck pruaski brzeski
9. Smolany pruaski brzeski
10. Jeriomyczi kobryski brzeski
11. Chabowyczi kobryski brzeski
12. Onykowyczi kobryski brzeski
13. Sporowe berezowski brzeski
14. Imenyn drohiczyski brzeski
15. Symonowyczi drohiczyski brzeski
16. Zariczka drohiczyski brzeski
17. Swary drohiczyski brzeski
18. Obrowe iwanewicki brzeski
19. Hortol iwanewicki brzeski
20. Opol iwanowski brzeski
21. Zastruia iwanowski brzeski
22. Mochre iwanowski brzeski
23. Kowniatyn piski brzeski
24. Kami piski brzeski
25. Synyn piski brzeski
26. Konczyci piski brzeski
27. Kaczanowyczi piski brzeski
28. asyk piski brzeski
29. Lusine hancewycki brzeski
30. Bosty unyniecki brzeski
31. Synkewyczi unyniecki brzeski
32. Hynka stoyski brzeski
33. Buchyczi stoyski brzeski
34. Choromk stoyski brzeski
35. Olszany stoyski brzeski
36. Chorostiw stolihorski miski
37. Diakowyczi ytkowycki homelski

38. Borky ytkowycki homelski
39. Tone lelczycki homelski
41. Stodoyczi lelczycki homelski
43. Doroszewyczi petrykowski homelski
45. Czeluszczewyczi petrykowski homelski
47. Machnowyczi mozyrski homelski
50. Werbowyczi narowlaski homelski
51. Kirowe narowlaski homelski
52. Weyki Awtiuky kaynkowycki homelski
54. Weykyj Bir chojnycki homelski
59. Werchni ary brahyski homelski
60. Ruczajiwka oiwski homelski
73. Radechiw lubomelski woyski
74. Switia lubomelski woyski
75. Tur ratniwski woyski
76. Riczycia ratniwski woyski
77. Weymcze ratniwski woyski
78. Krymne starowyewski woyski
79. Ruyn turijski woyski
80. Krasnostaw woodymyr-woyski woyski
81. Wojehoszcze kami-kaszyrski woyski
83. Uchowek kowelski woyski
84. Chorochoryn ucki woyski
84a. Pidriia kowelski woyski
85. Peczychwosty horochiwski woyski
88. Berezyczi lubesziwski woyski
89. Kuky manewycki woyski
90. Sylne kiwerciwski woyski
91. Nobel zariczaski rwnieski
92. Borowe zariczaski rwnieski
93. Zowkyny wadymyrecki rwnieski
94. Japoot kostopilski rwnieski
95. Swarycewyczi dubrowycki rwnieski
96. Berestia dubrowycki rwnieski
97. Czudel sarneski rwnieski
98. Jakowyczi berezniwski rwnieski
99. ypky hoszczaski rwnieski
100. Drozdy rokytniaski rwnieski
101. Hynne rokytniaski rwnieski
102. Borowe rokytniaski rwnieski

103. Perha oewski ytomierski
104. Kyszyn oewski ytomierski
104a. Radowel oewski ytomierski
104b. Ustyniwka oewski ytomierski
105. Riasne jemilczyski ytomierski
105a. Kuliszi jemilczyski ytomierski
105b. Medwedowe jemilczyski ytomierski
105c. Seredy jemilczyski ytomierski
106. Kurczycia nowohrad-woyski ytomierski
107. Tchoryn owrucki ytomierski
108. Wystupowyczi owrucki ytomierski
109. urba owrucki ytomierski
110. Hosziw owrucki ytomierski
110a. Ihnatpil owrucki ytomierski
111. Starosilla uhyski ytomierski
111a. Czewona Wooka uhyski ytomierski
112. Polike korosteski ytomierski
112a. Rudnia korosteski ytomierski
112b. Musijiwka korosteski ytomierski
112c. Meeni korosteski ytomierski
113. Ryany woodarsko-woyski ytomierski
114. Styrty czerniachiwski ytomierski
115. Mali Kliszczi narodnycki ytomierski
115a. Rudnia-Bazarka narodnycki ytomierski
115b. Lubarka narodnycki ytomierski
116. Pyriky narodnycki ytomierski
116a. Czopowyczi mayski ytomierski
117. Wyszewyczi radomyszlaski ytomierski
117a. Dubowyk radomyszlaski ytomierski
121. Stari Jaryowyczi ripkyski czernihowski
122. Zlijiw ripkyski czernihowski
123. Weyka We ripkyski czernihowski
124. Pechiw czernihowski czernihowski
125. Dniprowke czernihowski czernihowski
126. Obyn kozeecki czernihowski
127. Chorobyczi horodniaski czernihowski
128. Moszczenka horodniaski czernihowski
129. Makyszyn horodniaski czernihowski
130. Kowczyn kuykiwski czernihowski
131. Stari Borowyczi szczorski czernihowski

132. Diahowa meski czernihowski
133. Chowmy borzniaski czernihowski
134. Tymonowyczi semeniwski czernihowski
135. adowe semeniwski czernihowski
136. upasowe koriukiwski czernihowski
137. Kyrijiwka sosnycki czernihowski
138. Hremiacz nowhorod-siwerski czernihowski
139. Bystawa nowhorod-siwerski czernihowski
140. Karylke koropski czernihowski
147. Boczeczky konotopski sumski
W.UH. Wola Uhruska wodawski lubelskie
:DOHQW\QD .RQREURGVND 7UDG\F\MQ\ REU]G SRJU]HERZ\ Z :ROL 8KUXVNLHM
&PHQWDU] SUDZRVDZQ\ Z =EHUHX VWDQ 1DJUREHN ] URNX QD FPHQWDU]X
REHFQ\ IRW 0 %RFLDQ U SUDZRVDZQ\P Z =EHUHX
1DJUREHN ] RNUHVX PLG]\ZRMHQQHJR QD 1DJUREHN ] URNX QD FPHQWDU]X
FPHQWDU]X SUDZRVDZQ\P Z =EHUHX SUDZRVDZQ\P Z =EHUHX
1DJUREHN ] URNX QD FPHQWDU]X 1DJUREHN ] URNX FPHQWDU]
SUDZRVDZQ\P Z =EHUHX 1DSLV Z M]\NX SUDZRVDZQ\ Z =EHUHX
SROVNLP
&PHQWDU] Z =EHUHX NU]\ SUDZR -HV]F]H LQQD IRUPD QDJUREND QD
VDZQ\ QD QDJURENX FPHQWDU]X Z =EHUHX
:DOHQW\QD .RQREURGVND 7UDG\F\MQ\ REU]G SRJU]HERZ\ Z :ROL 8KUXVNLHM
=DE\WNRZ\ QDJUREHN SUDZGRSRGREQLH 1D FPHQWDU]X SUDZRVDZQ\P Z 8KUXV

ZDFLFLHOL ]LHPVNLFK QD FPHQWDU]X NX.RE\OLFDFK QDJURENL PDM IRUP ZVSy
Z=EHUHX F]HVQ
&PHQWDU] SUDZRVDZQ\ GDZQLHM JUHFNRNDWROLFNL Z 8KUXVNX.RE\OLFDFK

&PHQWDU] SUDZRVDZQ\ ZLGRN RG VWURQ\ V]RV\ Z JEL ]DURQLW\ NU]HZDPL SODF
FPHQWDUQ\ ] NRFD ;,; Z 8KUXVN.RE\OLFH
&PHQWDU] SUDZRVDZQ\ Z 6LHGOLV]F]X

Wola Uhruska 2003
Agnieszka Dudek Obrzdowo doroczna

Lublin
na obszarze gminy Wola
Uhruska w wypowiedziach
mieszkacw
The Annual Rites and Ceremonies in the Territory of the
Gmina of Wola Uhruska as Related by Its Inhabitants
I. Obrzdowo zwizana z Kocioem rzymskokatolickim
Niej prezentujemy opowiadania dotyczce zwyczajw i praktyk obrzdowo-

ci dorocznej wystpujcych na obszarze gminy Wola Uhruska i okolic, zwiza-
nych z Kocioem rzymskokatolickim. Zamieszczone teksty1 podajemy w miej-
scowej gwarze polskiej.2
OBRZDY I ZWYCZAJE BOONARODZENIOWE
Wigilia Boego Narodzenia

Co robiono na wigili Boego Narodzenia?
Wszystko si rubio du wiczora, du kulacji, a pu kulacji nic. Niechtne byli,
jak kto przyszed w ten dzie, chcia co puyczy, to raczej nie puyczali, co
mieli takiego, to si w taki dzie ni puycza, albo na Boe Narodzenie, jakby kto
przyszed, to ni dosta.
1
Informatorka: Wiktoria Barszczewska.
2
Na temat gwary polskiej i ukraiskiej okolic Woli Uhruskiej zob. szkic F. Czyewskiego
i A. Dudek zamieszczony w niniejszym tomie.
W wigilie sie nie chodzio [do ssiadw], bardzo nie lubili, jak kobiety od-
wiedzali w taki dzie, jeszcze jak mczyzna przyjdzie, to jeszcze, a jak kobiety,
to nie lubili, mwili, e to nie szykuje si, le wry.
Wieczerza wigilijna
Czy przynoszono do domu siano?
No, siano, pare kosw, taki snupeczek, siano na st, pud st, dzieci wtedy
pud st: my bedziem dzisiaj spali na sianie. A ten snupeczek to krlem nazy-
wali, krl, z yta. Gdzie go stawiano? A jak st, koo okna, w kciku.
Jak dugo siano i som trzymano w izbie?
Do Nowego Roku. Oddano krowom, stworzeniu dano, a tego krla to obm-
cili i jak sie zasiewao zboe, to sypao sie.
Kiedy koczono wieczerz wigilijn?
A kiedy kto urzdzi, ju po tym wieczerniku to ju sie nic ni rubio, tylko
trzeba sprztn, co ze stou zostao, posprztali, ju du Pasterki szli.
Od czego zaczynano wieczerz?
To sie pumudlio, Ojcze nasz, Zdrowa Mario, wspomniao sie za tych,
co ni ma midzy nami, Wieczny odpoczynek. Jak ju sie wszystko ponastawia,
pomodli sie, opatkiem sie pudzieli i zasiadajo.
Wsplna wieczerza wigilijna katolikw z prawosawnymi

Kiedy, jeszcze przed wojno, jak nasze wita [tj. zwizane z Kocioem
rzymskokatolickim] byli, Boe Narodzenie, Wigilia, to zapraszao si kogo
z Ruskich, na ten wieczernik, na opatek. A za dwa tygodnie, jak ich wita, to
oni Polakw zapraszali, proskurko dzielili si z nami.
Potrawy wigiline
Jakie potrawy robiono na wigili?
Kiedy to duo rubili. I pirogi piczone, i pirogi zy zwarem, zwar to jest
z siemienia z kunopi, tuko sie w stpie i pniej w misce krcio sie, w duej,
czerpianej, i dolewao sie troche wody, i ono takie mleko si zrobi. I to si prze-
cedzao i gotowao si na ogniu, i to taki ser z tego siemienia. To sie rzucao
w drugi rondelek, wsypao si kasze reczczane, kto chcia reczczane, kto chcia,
jaglane, ale ja wolaam reczczane, i do dzi nieraz wspominam, ach, ja bym
zjada tego piroga ze zwarem.
I kapusta z grzybami, ryby to ledzie, kompot z suszu, jabczanka czy grusz-
czanka, to si wszystkiego tak gar, jabek, gruszek, liwek, to sie taki kompot
gutuwao, z suszu.
Kutia jako obrzdowa potrawa wigilijna

Kutie z pszenicy te sie tuko w tej stpie i gutuwao sie. Jeszcze czego jaki
taki zwyczaj, e ju jak te kutie najpierw jedzo, te kutie, jedzo, pniej w yke
Agnieszka Dudek, Obrzdowo doroczna na obszarze gminy Wola Uhruska 129
i na sufit, ale na co to byo, to ja nie wiem, jaka to bya przypowie, to ja tego

zapomniaam. Rzucali to kutio, wszyscy nie, ale gospodarz tego domu yke i du
gry.
Koldnicy z gwiazd i herodami

Czy chodzili koldnicy?
Herody to dzieci urzdzali, ju takie wiksze, przewanie chopcy, pierwszy
dzie i drugi dzie, a pniej to ju nie, to Herody sie nazywali te koldnicy.
Czy koldnicy si przebierali?
No to oni mieli, diabe mia inny, mier miaa inny, krl by, yd.
A z gwiazdo to ju inne, takie mniejsze dzieci, te chodzili, sie nie mwio na
nich Herody; mamo, we, te z gwiazdo niech przyjdo, pu ich, niech piewajo.
Mwili: Przyszlimy rozweseli dom, czy moemy zakoldowa, dom rozwe-
seli? To piewali kulendw dwie zawsze, Bg sie rodzi i tamtego, a to kto
da pare groszy, yd taki z workiem chodzi, to pirogi zbiera, to zawijaki z ma-
kiem, i z jabkami suszonymi, i gruszkami suszonymi, zy liwkami, z jagodami,
takie te zawijaki.
OBRZDY I ZWYCZAJE WIELKOPOSTNE
Ppocie
Co si robio w poowie postu?
Ppostu, okna sie malowao, a inne to wezmo dynie, wybioro ziarka, wsypio
popiou, przyjdzie, otworzy drzwi, i to dynio hop! A ten popi w gre! Teraz
jakby komu tak zrobi, to by prdzej ucieka, jak przyszed, a kiedy to byo, czy
w sieni, czy w domu gdzie.
A okna glino, biao glino, a niektrzy to jeszcze wapnem pobielo, to ppo-
stu, przebicie tego postu. I teraz jeszcze okna lubio pomalowa na biao.
OBRZDY I ZWYCZAJE WIELKANOCNE
Palma wielkanocna
Do czego suya palma?
Palma to zaley, kiedy to poszli, baziw tych na ce nacieli i oczeretu,
i palma, a teraz to za pare zoty kupi sie w Chemie. Jak si krowy zapasao,
dzieci gnali krowy, brali palme, a u nas sie ganiao krowe przez dworski las, bo
to dziedzic kiedy by, to jak sie wypdzao krowy z obory, palmo kade krowe
trza byo uderzy.
wiconka wielkanocna
Co wicono w Wielk Sobot?
wiconka, paska, to znaczyo, e ju powicone, chrzan, sl, soiczek ma-

sa, te babki takie sie specjalnie niedue pieko, i jajek pare, kiebase, dookoa
koszyczka okrcio sie. Teraz sie wemie dwa jajka, i takie, no, ale rodzina bya
dziesi, dwanacie ludzi w domu, to co tam w takim maym koszyczku.
Pisanki
Czy robiono pisanki?
A jak kto chcia, w cybulniku znaczy, i w farbie, to trza byo jajka puguto-
wa, i zanurzy du farby, a w cebuli, to cebulnik ten, no to sie w tym gutuwao,
wkadao sie popisane pisanki, a jak kto nie chcia pisa, nie mia jak, to bycz-
kw, ni pisane, tylko pomalowane, wkada jajka i umalowa, to byli byczki, a to
pisanki. Jajko, jak w cybulniku sie malowao, w cybuli, to byo takie czerwone,
bo w farbach malowali te, ale w farbach to jak sie maluje, to nieraz ta farba a
na jajko przesiknie, a w cybulniku to sie adnie umaluje. Wyjmie sie pniej to
jajko i posmaruje sie je troszke tuszczem, to ono sie tak byszczy. Ono opisane
jest woskiem i woy sie, to ten wosk pod ciepem sie roztego, i ju jak sie
wyjmie z tego cybulniku, to sie wemie powyciera, pogadzi sie jeszcze i ju,
takie byszczce. U nas pisali takim pisakiem, ale bya kobieta, co umiaa wy-
drapywa bardzo adnie.
Zabawy wielkanocne
Czy na Wielkanoc robiono hutawki?
Robio hutawki, dwie hooble takie, nazywali, i awka, eby usi, a nie, to
kto sta, i dopiero dwoje stali, na te awke, i hutajo si, to nie mona byo pa-
trze, bo to wysoko byo, o, takie wysokie, i tak sie hutali, i taka zabawa bya,
mieli sie, artuwali, gadali, skakali, to rado dla dzieci.
ZWYCZAJE I PRAKTYKI ZWIZANE Z ZIELONYMI WITKAMI
Majenie
Co si robio na Zielone witki?
Brzzki wkopujo przed mieszkaniem, i tatarak albo lepiecha, nazywajo, na-
wet u nas to tu nie robio sie, bo to w doach takich, tylko do Siedliszcza chodzili.
Dzieci sie nazbiera sze, osiem, i pjdzie sie, i narwie sie tej lepiechy. Brzz-
kami tam, gdzie kto wtykali, ale to mao, jak taki duy dom, to gdzie tam wsadzi
tego, kiedy to mae domki byli, to prdzej, ze dwie gazek sie ucio, kiedy
strzecha bya, to brzzkami. A teraz to i po ten lepiech nie chodzo, najwyej
brzzki zakopujo i teraz jeszcze. Tatarak rzucali na podoge i na podwrko, tata-
rakiem wykadao sie cieke.
ZWYCZAJE ZWIZANE ZE WITEM MATKI BOSKIEJ SIEWNEJ
wicenie ziarna
Co si wicio na Matki Boskiej Siewnej?
Ze dwa lata czy ze trzy by taki ksidz Maciej, u nas tutaj, bo on wyjecha,
a nasta teraz ten ksidz, to wici w dwch sitach takich zboe, i gospodarze
brali, znaczy kto by w kociele, to podszed i wzi sobie w chusteczke, czy tam
w co tam mia, to pniej, jak zasiewali zboe, to sypali to zboe, co wzili, co
ksidz powici.
II. Obrzdowo zwizana z Cerkwi prawosawn
Niej prezentujemy opowiadania dotyczce zwyczajw i praktyk obrzdo-

woci dorocznej wystpujcych na obszarze gminy Wola Uhruska i okolic zwi-
zanych z Cerkwi prawosawn. Zamieszczone teksty podajemy w miejscowej
gwarze ukraiskiej.3
Obrzdy i zwyczaje boonarodzeniowe
WIGILIA BOEGO NARODZENIA (24 XII/6 I)

Jak witowano wigili?
Du w|eczora4 to wsio purubyli, i nawet dla chudoby siczky narizali
i przyszykuwali we, bo- kolad|a ww|eczeri, a Ruzdw|o zara na druh|yj de, to
eb bu|o wsio dla chudoby, eb ne robyty nyc.
Przygotowanie izby do wieczerzy wigilijnej
Pryn|osyli sino na sti, jak we kolad|a szykuw|aasia, o, i takoho zy zbia,
nazywali kril, st|awyli w kutkowy, to bude uro|aj. A bu|o wsio pu kulad|i, pu
Ruzdw|i, do Kryszczenija. To wynosyli du studoy, zbie bu|o, i do toho zbia, co
we je szykuwali na nasija.
Potrawy wigilijne
A straw chto wiele zaduma, jak dua czelad^, to wjency zad|umuwali tam.
Kiedy byl|i konopl|i, to z tych konop|el, to w stupi mo tokl|i, taki zwar rubyli,
z toho mook|o zbyrali, toje waryli, z toho houbc|i rubyli zy zwarom, to nawet
chto ni zna, to ni puduma, szo to je z konop|el, t|yko z mjensa.
3
Informatorka: Stefania Szachaaj.
4
W tekcie ukraiskim znaczy si akcent tylko w wypadku, gdy pada na inn ni przedostat-
nia sylaba.
A hryczuchi takije, bl|inczyki pekl|i, to byli samy drudowy posny, bo to na

k|oladu wsio posne szykuw|aosia, i rybu, i silodka.
I kump|ot z s|uszenych sliw|ok i hrusz|ok, to prosto kump|ot, i puprawili a to
wanilju, a to hw|udzikamy .
Kutia jako obrzdowa potrawa wigilijna

A sze kuti|u rubyli, no to zrazu bu|a kuti|a, to bu|a z pszenyci, tokl|i w stupy,
ja teraz poszukuju, de won|a pod|iasia, ta stupa, to natokl|i, nawaryli, i w tak|ij
talerok czy w mysku, chto jak ma, to chto chti z medom, chto sob|i w|yniamy
ubr|a, i to bu|a najsampersz pust|awena na sti , jak persza strawa
W nas jak we po weczeri, to k|ady wstrom|y swoj|u oku w tuju kuti|u, jak
szo my zjiy, jak maa czelad^, to kaut^, pryjde tam neb|oczyki, to budut^ sob|i
szcze ob|idaty w nocz|i.
Koldnicy z gwiazd
Czy chodzili koldnicy?
Zy zwizdoju to takije podroszczak|i chudyli, zwydziar|i, koladnyk|i. Koladu-
way, prychodiat^ z gwi|azdoju, i spywajut^ k|oladu, naspyw|ajut^sia. No zawsze
szo jim treba daty, tak ne bu|o, jak tep|er, szo on|y chcut^ hroszy, tyko to ciasta
jakoho, to zawijaka jakoho. Jak ne pustyli jich du chaty, no to on|y puszl|i sob|i
dali.
wite wieczory
A to bu wiat|yj weczur, do Nuwoho Roku. To ni mona bu|o, tak jak nam
w chaziajstwi, ani szyty, ani prasty, wiatkuwali weczor|i, to tyko tak zbyraysia,
jak czasom diwczata je czy szo, to spywali koladku.
Wigilia Nowego Roku szczodryj weczur

Co robiono w ostatni wieczr starego roku?
A szczodryj weczur, kaden sob|i ubrawsia, holywsia, jak czoowiki. Szczodra
kolad|a to we bul|i bidniszi, jak tyji, szo na prawdywku kolad|u.
To u nas runy tak|i, to pierniki pekli, to koaczki pekl|i, to je takoje tisto, jak
na ponczki, a w nych takije doki robyli, a toje na ty doki nadziwali, tam napy-
chali marmoladoju, demom.
Chopci, to jak kotoryj um|i hraty, czy na skrypci
Woz|iw to szcze wytiahali, to ja szcze bu|a newel|ikaja, to w|ytiahli woza na
dach, ale to my rozumieli, szo to we ne na k|oladu, tyko po kolad|i, bo w taki|ej
inky wrodywsia chopczyk, to won|y w|ytiahli tomu chaziajowi toho woza i pusa-
dyli tam jakuju manikina, dali sze jom|u batoh|a, bo to bu chopczyk.
Chodyli did z b|aboju, takije poob|iruwany, did z borodoju, a baba ch|ustkoju
zawi|ezanaja. Did z b|aboju to na szczodryj weczur, a on|y ud razu wcz|ynijut
dw|ery i spywajut^: Szczodryj weczur, dobryj weczur, dobrym liudiom d|obroho
zdorowja, to bu|o jich takoje pryjt|y i bahosowyty w chatu. To on|y duo ny

spywali, bo mali ubyjt|y se|o.
Won|y toe bray chlib, to zawijaki, to ciastka, kiedy kazali na ciastka pr|a-
niki, wsi takije ozdobni ciastka.
Przdki po Nowym Roku

Co to byy przdki?
Na pratk|y pozbyr|ajut^sia, o tak, na pratk|ach, try-sztyry inky, prad|ut^, spy-
wajut^ sob|i, czasom sze koladku spywajut^, a czasami w|ulicznyji pisn|i spywajut^.
To we jak tyji pratk|y preli, ponapradali, no to we welikij pist zaczasie, no to
we warsztat|y stawyli i puutno rubyli.
Wigilia Kreszczenija
Co robiono przed witem Trzech Krli?
To druha kolad|a, szczodra kolad|a bude, ot, szykujet^sia, zawtra bude Chry-
szczenije, to we szyk|ujut^sia, bo to bude szczodra kolad|a, to chto szo zaduma,
ale we ne tak|a bu|a, jak ta persza.
Czy wicono wod?
wiatyy. Jak pid|ut^ du cerkwy, chto by tam ny puszo|, z chaty, no to we
wod|a, pu|wiatyt^ tuju wodu. Wodu wiatyli na ryc|i, bo w nas tu chodyli na Buh,
to wiatiat^ wodu, prynosyt^ wody, swiatyt^ wsiu de cau chatu, toj, szo we pry-
nese wodu. Mao toho, i oboru powiatyt^, i w studniu nalije, na Chryszczenije,
i we tuju wodu zbere|em, bo we pu Kryszczeniju bude chod|y b|atiuszka.
Obrzdy i zwyczaje karnawaowe
Matki Boskiej Gromnicznej

Co robiono w wito Matki Boskiej Gromnicznej?
Hrumnyci, wiczki takije dohi, naprawdywki hrumnyci.
Prychodyt^ du domu, zara na belci chrest|a takoho, szo koptyt^, robyli takoho
chrest|a. To sze moja mama neraz kaut^: to sze treba ditiom troszka toho woo-
sia, eb ne boj|aysia grymot|y.
Zabawy karnawaowe Miasnycia

Co robiono w karnawale?
To mjasnyci, zabawy rubyli, jak moodioy bu|o dosyt^, no to sob|i w sel|i ru-
byli takije zabawy, a posla we pud pist, no to we toje zakasuwali, bo to we
bude welikij pist, to we stariszi liudy ni puzwulili.
A to buli mjasnyci, to w mjasnyci weseli bul|i, i zabawy, wsio bu|o. A z|a-
pusty to ostatni de mjasny, i we jak w nediliu z|apusty, to we wyprawlajut^
i mood|i, i staryji takije sob|i pszyjencie [!], bo to we ostatni mjasnyci, a za-
czyn|ajet^sia post. A z|apusty szo wolno wsio, i wesila wyprawlaty, i zabawy,

i wsio.
Obrzdy i zwyczaje wielkopostne
Ppocie
Co robiono w poowie Wielkiego Postu?
Seredochrystie, to okna mazali h|ynoju.
Rano wstan|esz, dywyszsia, we pom|azane, a szcze i soomu stelili, jak cho-
pe do d|iwczyny chodyt^, to we jij|i w|ysteliat so|omoju, de zarw|ut, czy
bod|aj zy studoy, nicht|o ne baczyw, i steliat^, a ud chopcia du d|iwczyny, a jak
im zbrakne, to dop|ir pom|yrytsia.
Zwiastowanie Bahow|iszczenija
Co robiono na Zwiastowanie?
Bahow|iszczenija, pered Bahow|iszczenijom to zawsze sijaa rozsadu, bo
we po Bahow|iszczeniju jak posijesz, a to robak|i zjidi|at^, a to szcze tam szo.
Ne mona zern|om woodity abo kurku de sadyty na kurczak|i, no to we ny
sad|y, bo we budut^ czy kaliki, takoje bu|o.
Ani jaj|e z hniazduw ny zbyrali, no szo takoje, e to tak, jak ny mona w toj
de niczoho rubyty.
Obrzdy i zwyczaje wielkanocne
Niedziela Palmowa
Co wicono w Palmow Niedziel?
Werba, palma z werby, werba, bo u nas oczeret|u ne dawali du tyji palmy,
werby, tyko sam|a werba, neraz rozp|uknetsia, to z tymy k|okamy.
Prychodiat^ z cerkwy i bjut^sia tymy werbamy: werba bje, ne ja bju, za ty-
de Welykde. To tak, jakby yczenia skadaty, eb to dohi lita yli, bo to
w palmy wsio na Welykde je.
A punij, to jak wyhaniajem perwyj raz chudobu, to tyje palmy ber|em, no
i chudobu dopiro tymy p|almamy wiatym, eb tak|a bu|a hruba, kruha, jak
werba.
Wielka Sobota
Co wicono w Wielk Sobot?
wiatiat^ pasku, we hot|owaja je paska, tam w k|oszyczku, to we nes|ut^
i wiatiat, a jajiczko, i kowbas|a, i chlib, i buka, i syl, i wsio, wsio, wsio, szo do
jiy. Barwynkom abo szparagusom wbyrajem.
Pisanki wielkanocne
Jak robiono pisanki?
Jajiczka maluwaa, w cybulyniu moczya, i w tomu cybulyniu krasya, to ono
tak|e we je zaparyty, to ono takoje czerwone, fajne, lipsze jak farba.
Niedziela Przewodnia Pr|owody

Co robiono na Przewody?
Na Pr|owody wiatiat^ groby. Kiedyszni to pekl|i peczeje takije, i roz-
st|eluwali takije serwety, i toje kali, i pysank|i, i wsio, ale to we za meji p|amja-
ty to we toh|o ne rubyli. Kotora takaja starodawna inka bu|a, to on|a sob|i toje
robya. I we zakazuje b|atiuszku, i win toje wiatyt^, odprawlieje, i on|a podilit^
toje na cmyntar|i.
Wola Uhruska 2003
Agnieszka Dudek Obrzdy i zwyczaje doroczne

Lublin
gminy Wola Uhruska
The Annual Rites and Customs in Wola Uhruska
Commune
P odstaw materiaow niniejszego rozdziau stanowi zapisy terenowe

z miejscowoci Wola Uhruska, Uhrusk i Przymiarki, dokonane w stycz-
niu i marcu 2003 roku wedug opracowanego przeze mnie kwestionariu-
sza.1 Informatorzy2 uywaj na co dzie gwary polskiej, niektrzy z nich za
poza gwar polsk posuguj si rwnie gwar ukraisk, dlatego te podaj
zarwno gwarowe nazwy polskie, jak i ukraiskie. Informacje uzyskane na te-
renie gminy Wola Uhruska zestawiam z wasnym materiaem z obszaru pou-
dniowego Podlasia oraz z zapisami wyekscerpowanymi z literatury przedmiotu.
Opis dorocznych zwyczajw i obrzdw ludowych, wystpujcych na obsza-
rze badanej gminy, przedstawiam w porzdku chronologicznym, wedug cyklw:
zimowego, wiosennego i letnio-jesiennego.3
Obrzdy i zwyczaje boonarodzeniowe

WIGILIA BOEGO NARODZENIA (24 XII/6 I)4
Dzie ten mia nastpujce nazwy: pol.: wigilia, wilija, wilja, kolda; ukr.:
kolad|a, wiat|y(j) weczur.5
1
Materia podaj w zapisie pfonetycznym.
2
Informatorzy: Wiktoria Barszczewska, ur. w 1919 r. (Uhrusk), Franciszek Grad, ur. w 1903 r.
(Wola Uhruska), Stefania Szachaaj, ur. w 1924 r. (Przymiarki), Olga Urbaska, ur. w 1927 r.
(Wola Uhruska).
3
Opisane zwyczaje i obrzdy praktykowane byy gwnie w okresie midzywojennym, cz
z nich funkcjonowaa jeszcze w latach tupowojennych, a tylko niektre z nich przetrway do dzi.
4
Pierwsz dat podaj wedug kalendarza gregoriaskiego, drug wedug juliaskiego.
5
Akcent znaczy si tylko wtedy, gdy pada na inn ni przedostatnia sylab.
wito w wiadomoci mieszkacw jest czasem wyjtkowym. Wigilia Bo-

ego Narodzenia zapowiada i zarazem jest pocztkiem nadchodzcego nowego
roku, a wraz z jego nadejciem pobudza zarwno nadzieje i pragnienia, jak i lki
i obawy. Zgodnie ze starym porzekadem, jaka Wigilia taki cay rok; w tym
wyjtkowym dniu powinno si przestrzega pewnych zwyczajowych nakazw
i zakazw, aby nowy rok by pomylny, zdrowy i dostatni [por. Kwaniewicz
1996, 29].
Wrby w wigili Boego Narodzenia

Tego dnia naleao unika ssiedzkich wizyt. Niepodane byy zwaszcza
wizyty kobiet, w Wigilie sie nie chodzio [do ssiadw], bardzo nie lubili, jak ko-
biety odwiedzali w taki dzie. Jeszcze jak mczyzna przyjdzie, to jeszcze, a jak
kobiety, to nie lubili, mwili, e to nie szykuje si, le wry.
Pe wigilijnego gocia wizano z narodzeniem cielcia: wizyta mczyzny
wrya ryche narodziny byczka, odwiedziny za domu przez kobiet oznaczay
niechybnie powikszenie si inwentarza o jawk.
W Wigili bardzo niechtnie poyczano cokolwiek ssiadom, wierzc, e
poyczanie w dzie wigilijny zwiastuje niedostatek w nadchodzcym roku.
Po zachodzie soca nie wolno byo wykonywa ciszych prac, dlatego go-
spodarze starali si przed zmrokiem zdy z ciem sieczki dla byda na cae
wita, bo- kolad|a ww|eczeri, a Ruzdw|o zara na druh|yj de, to eb bu|o wsio
dla chudoby, eb ne robyty nyc.
Wyposaenie izby w wieczr wigilijny

Izba, w ktrej miaa si odby wieczerza wigilijna, musiaa by nie tylko sta-
rannie posprztana, ale i odpowiednio ozdobiona. Tradycyjnym elementem
witecznej dekoracji by snopek yta lub yta, owsa i pszenicy, stawiany w k-
cie izby, okrelany jako krl. Snopek ten sta w domu do Nowego Roku lub do
wita Trzech Krli. Po tym okresie ziarno z kosw zboa naleao obmci
i doda je do ziarna na wiosenny siew, co miao zapewni obfite plony; nato-
miast som z tego snopka dawano do zjedzenia bydu, aby dobrze si chowao.
Oprcz snopa yta gospodarz przynosi do domu wizk siana, ktre gospo-
dyni kada na stole i przykrywaa biaym obrusem. W niektrych domach siano
rozcielano take na pododze pod wigilijnym stoem, co stanowio nie lada
atrakcj dla dzieci: siano [kadli] na st i pud st, dzieci wtedy pud st [i m-
wiy]: my bedziem dzisiaj spali na sianie. Po witach nie naleao wyrzuca
siana, ale da je do zjedzenia krowom.
Siano i soma przynoszone do izby w wigili Boego Narodzenia maj przy-
pomina o ubstwie witej Rodziny, o betlejemskim bku i narodzeniu Jezu-
sa na sianie [Zikowska 1989, 151].
Wieczorem rozpoczynano uroczyst kolacj wigilijn. Miaa ona na bada-
nym terenie nastpujce nazwy: pol.: wigilia, wieczernik, wieczerza; ukr.: ko-
Agnieszka Dudek, Obrzdy i zwyczaje doroczne gminy Wola Uhruska 139
lad|a, wia|ta weczera, ruzdwianaja kolad|a. Rozpoczynano j od modlitwy,

wspomnienia zmarych i podzielenia si opatkiem w rodzinach katolickich lub
prosfor6 w rodzinach obrzdku wschodniego.
Mapa 6. Zasig nazwy krl snop yta stawiany w izbie w wieczr wigilijny w gwarach
Euroregionu Bug
6
Prosfora chleb uywany w Kociele greckowschodnim, bdcy odpowiednikiem komunii
w Kociele rzymskokatolickim.
Na wigili przygotowywano postne potrawy. Na pograniczu polsko-wschod-

niosowiaskim najwaniejsz z nich bya kutia // kuti|a, tj. potrawa z pszenicy
tuczonej w stpie, do ktrej dodawano mid i mak. Kutia to bu|a najsampersz
pust|awena na sti []. W nas jak we po weczeri, to kady wstrom|yw swoj|u
oku w tuju kuti|u, jak szo my zjiy, jak maa czelad^, to kaut^, pryjde tam ne-
b|oczyki, to budut^ sob|i szcze ob|idaty w nocz|i.
Niektrzy starsi mieszkacy gminy Wola Uhruska wspominaj zwyczaj rzu-
cania kuti o powa podczas wigilijnej wieczerzy, nie potrafi ju jednak poda
motywacji tej praktyki. Bya to swoista wrba dotyczca urodzaju w nadcho-
dzcym roku: im wicej ziaren pszenicy przyklei si do puapu, tym wiksze b-
d zbiory zboa [por. Petera 1986, 27; Ryyk 1997, 266; Czyewski, Warcho
1998, 291; Olesiejuk 2000, 152].
Potrawy wigilijne
Tradycyjn potraw wigilijn na obszarze gminy Wola Uhruska byy pierogi
ze zwarem, tj. ze specjalnym nadzieniem przygotowanym z utuczonego w stpie
siemienia z konopi: zwar to jest z siemienia z kunopi, tuko sie w stpie i pniej
w misce krcio sie, w duej, czerpianej,7 i dolewao sie troche wody, i ono takie
mleko si zrobi. I to si przecedzao i gotowao si na ogniu, i to taki ser z tego
siemienia. To sie rzucao w drugi rondelek, wsypao si kasze reczczane, kto
chcia reczczane, kto chcia, jaglane, ale ja wolaam reczczane, i do dzi nieraz
wspominam, ach, ja bym zjada tego piroga ze zwarem.
Zwar zawijano te w licie kapusty i przyrzdzano potraw, okrelan w gwa-
rze polskiej jako gobki, w ukraiskiej za houbc|i zy zwarom.
Ponadto popularnymi potrawami wigilijnymi byy pierogi z kapust, pierogi
z grzybami, pierogi z makiem, kisiel z urawin, czy wreszcie pol. racuchy, zwane
po ukr. hreczuchi postne placki drodowe.
Tradycyjnym napojem wigilijnym by kompot z suszonych owocw, okre-
lany po polsku jako: kompot z suszu, jabczanka, gruszczanka, po ukraisku za
kump|ot, hruszcz|anka.
Zwyczaj wsplnego witowania wigilii Boego Narodzenia

przez katolikw i prawosawnych
W okresie dwudziestolecia midzywojennego gmin Wola Uhruska za-
mieszkiwali zarwno katolicy, ktrzy wigili obchodzili zgodnie z kalendarzem
gregoriaskim, jak i prawosawni, witujcy wigili wedug kalendarza julia-
skiego.8 Wigilia Boego Narodzenia bya na tym obszarze por szczeglnej
7
Tj. glinianej.
8
Zob. map 3. Struktura narodowociowa mieszkacw gminy w okresie midzywojennym
(s. 83). Ludno ukraiska zamieszkiwaa w tym czasie, jak podaje J. apiski, nastpujce wsie:
wsplnoty, dniem, kiedy mimo pewnych odmiennoci co do sposobu i czasu

witowania ludnoci obrzdku wschodniego i zachodniego radosne oczeki-
wanie na narodzenie Jezusa przeywano wsplnie: kiedy, jeszcze przed wojno
[tj. przed II wojn wiatow], jak nasze wita [tj. rzymsko-katolickie] byli, Boe
Narodzenie, Wigilia, to zapraszao si kogo z Ruskich [tj. miejscowych prawo-
sawnych], na ten wieczernik, na opatek. A za dwa tygodnie, jak ich wita [tj.
wita Boego Narodzenia wedle kalendarza juliaskiego], to oni Polakw za-
praszali, proskurko9 dzielili si z nami.
BOE NARODZENIE (25 XII/7 I)

wito to nazywano nastpujco: Boe Narodzenie, Kolda; ukr. Ruzdw|o,
Kolad|a. Boe Narodzenie uwaano za najwaniejsze wito w roku, dlatego
w tym dniu nie wolno byo wykonywa ciszych prac w gospodarstwie. wito
spdzano w gronie rodzinnym i, jeli pozwalaa na to zasobno gospodarzy,
przy suto zastawionym stole.
Tego dnia rozpoczyna si okres koldowania. Chodzenie po domach z y-
czeniami i pieniami odgrywa w obrzdowoci roku kocielnego rol szczegl-
n. Jak zauwaa J. Bartmiski, dziki poczeniu w jedno sowa, muzyki i za-
chowania, koldy s gwnym czynnikiem organizujcym sytuacje obrzdowe
w rodzinie, we wsplnocie ssiedzkiej, w relacjach midzy ludmi obcymi i rw-
noczenie modelujcym przeycie tych sytuacji przez uczestniczcych w nich lu-
dzi [Bartmiski 1986, 78].
Koldowanie z gwiazd, herody

Dzieci wraz z modzie odwiedzay gospodarzy, aby zoy im witeczne
yczenia i zapiewa kold. Nazywano ich nastpujco: pol. koldniki, ukr.
koladnyk|i. Niezbdnym atrybutem koldnikw bya gwiazda, najczciej wyko-
nana z sita ozdobionego kolorowym papierem lub bibu. Koldnikw tych
okrelano opisowo: pol. te z gwiazd; ukr. zy zwizdoju chodyli lub zwydziar|i.
Oprcz chodzenia z gwiazd rozpowszechniona bya inna forma koldowa-
nia boonarodzeniowego herody. Jednym z kryteriw rozrniajcych kold-
nikw z gwiazd od herodw by wiek uczestnikw obrzdu koldowania: He-
rody to dzieci urzdzali, ju takie wiksze, przewanie chopcy; a z gwiazdo to
ju inne, takie mniejsze dzieci, sie nie mwio na nich herody. W chodzeniu z he-
rodem uczestniczy kilkuosobowy zesp koldnikw, przebranych za krla
Heroda, yda, mier, diaba.
Kosy, Macoszyn Wielki, Siedliszcze Uhruskie, Stulno, Uhrusk, Wola Uhruska, Zberee, ponadto
kilka rodzin mieszkao w Majdanie Stuleskim i Mszannie [apiski 2002, 82].
9
proskurka prosfora.
Koldnicy zaczynali swj wystp od pytania o zgod na koldowanie: Czy

moemy zakoldowa, dom rozweseli?
Jeli gospodarze wyrazili zgod, koldnicy piewali kold i skadali wi-
teczne yczenia, a uczestnicy widowiska z herodem odgrywali sceny o zbrodni
krla Heroda i narodzinach Jezusa. Za yczenia i pieni koldnicy otrzymywali
wynagrodzenie: drobne sumy pienidzy, zawijaki ciastka z makiem, jagodami
lub suszonymi jabkami, gruszkami albo liwkami, pieczone pierogi z kapust
i grzybami, kiebas.
WITE WIECZORY OKRES MIDZY BOYM NARODZENIEM A NOWYM ROKIEM

Wyjtkowym czasem w zimowym cyklu witecznym by okres midzy Bo-
ym Narodzeniem a Nowym Rokiem, a cilej wieczory w tym czasie: pol.
wite wieczory, ukr. wiatyji weczor|i.
Zakazy w okresie witych wieczorw

W tym okresie wszelkie prace w gospodarstwie i w domu mona byo wy-
konywa wycznie w dzie, praca za po zachodzie soca bya zabroniona.
Szczeglne zakazy dotyczyy takich czynnoci, jak: szycie, przdzenie, tkanie.
Ich zamanie grozio surowymi skutkami, np. szycie podczas witych wieczo-
rw mogo spowodowa urodzenie si cielcia z zaszyt mord. Wieczory
w okresie od Boego Narodzenia do Nowego Roku spdzano na spotkaniach
w gronie ssiadw i na wsplnym piewaniu kold: w te wieczory to ni szyli,
tylko zbirali sie do ssiadki jednej, drugiej pjdo, piwajo kulendy, w dzie sie
robio, a wieczorem to nie.
Ostatni dzie starego roku

Szereg praktyk obrzdowych zwizanych jest z ostatnim dniem starego roku,
okrelanym jako: pol. Sylwester, ukr. Szczodryj Weczur. Dzie ten witoway
gwnie rodziny obrzdku wschodniego. Wierzono, e to, co robi si w wigili
Nowego Roku, bdzie si czyni przez cay rok, dlatego wieczr ten naleao
spdzi wesoo i w dostatku [Petera 1990, 92; Olesiejuk 2000, 158]. Wieczorem
przygotowywano tust, obfit kolacj, nazywan szczodra kolad|a. Poza potra-
wami misnymi gospodynie przyrzdzay take sodkie wypieki: pr|aniki drob-
ne ozdobne ciasteczka, koaczki ciastka drodowe z marmolad. W wietle
informacji uzyskanych od informatorw z gminy Wola Uhruska nie byo na tym
terenie zwyczaju przygotowywania na wieczerz w ostatni wieczr starego roku
kiszki kaszanki, ktra w wielu miejscowociach pogranicza polsko-ukraisko-
biaoruskiego bya tradycyjn potraw spoywan w wieczr przednoworoczny
[por. Ryyk 1997; Androsiuk 2001].
W ostatni wieczr starego roku domy odwiedzali koldnicy z yczeniami
noworocznymi. Nazywano ich, tak jak podczas Boego Narodzenia, koladnyk|i
lub te uywano okrelenia opisowego chodyy did z b|aboju, koladuway did
z b|aboju. Te ostatnie okrelenia wi si ze zwyczajem przebierania si kol-

dujcych mczyzny za kobiet, a kobiety za mczyzn: chodyli did
z b|aboju, takije poob|iruwany, did z borodoju, a baba ch|ustkoju zawi|ezanaja.
Koldnicy wchodzc do chaty, pozdrawiali gospodarzy:
Dobryj weczur, szczodryj weczur,
Dobrym ludiom na zdorowja!
yczenia koldnikw zwizane byy z powodzeniem i dostatkiem w gospo-
darstwie:
Szczodryj weczur, wiatyj weczur,
De kupeczka, tam oweczka,
De kutoczok, tam wooczok!
Jako wynagrodzenie za noworoczne yczenia koldnicy otrzymywali sodkie
wypieki: koaczki, zawijaki, pr|aniki.
Ostatni wieczr starego roku szczeglnie wesoo spdzaa modzie. Wyrz-
dzano gospodarzom rne psoty, na przykad: wcigano na dach wozy, chowano
narzdzia rolnicze, wysypywano popioem drog od domu panny do domu ka-
walera, ktry do niej chodzi.
CZAS PO NOWYM ROKU
Przdki, pierzaki
Po Nowym Roku nie obowizyway ju zakazy wykonywania prac po za-
padniciu zmroku. W dugie, zimowe wieczory kobiety spotykay si
w kilkuosobowych grupach w celu wsplnego przdzenia weny, lnu i konopi;
spotkania te okrelano jako pol. przdki, ukr. pratk|y. Podczas tych wieczornych
spotka zajmowano si take skubaniem i darciem gsiego pierza; nazywano je
wwczas pierzakami. Przdki i pierzaki urozmaicano wsplnym piewaniem
pieni i opowiadaniem artw.
WIGILIA CHRZTU PASKIEGO (5/18 I)

wito to jest okrelane jako druha kolad|a, szczodra kolad|a lub wiat|yj
weczur. Ten dzie szczeglnie uroczycie obchodzili wyznawcy prawosawia.
wicono wwczas w cerkwi wod, ktr po powrocie do domu wierni kropili
dom, obejcie i dobytek, a take wlewali j do studni. Po powrocie z cerkwi ka-
da osoba z rodziny wypijaa odrobin powiconej wody, wierzc, e pomaga
ona w leczeniu chorb, umierza bl, uspokaja burze i pioruny.
W tradycji Kocioa prawosawnego zachowa si zwyczaj spoywania wie-
czerzy wigilijnej dwa lub trzy razy w roku: w wigili Boego Narodzenia, w wi-
gili Nowego Roku oraz przed witem Chrztu Paskiego (wito to jest odpo-
wiednikiem wita Trzech Krli w obrzdowoci rzymskokatolickiej). Wiecze-

rz spoywan w wigili wita Chrztu Paskiego okrelano jako druha kolad|a,
szczodra kolad|a, wiat|a kolad|a. Potrawy podawane w wigili Chrztu Paskie-
go byy postne: to bu|a kolad|a, i pist bu ciyj de, i kolad|a bu|a posna, tak
samo, jak pered Ruzdw|om.
WITO TRZECH KRLI BOHOJAWENIJE (6/19 STYCZNIA)

W gwarach polskich wito to jest nazywane Trzech Krli lub Trzy Krle.
Tego dnia w kociele katolickim wici si kadzido, mirr i kred. Po powrocie
z kocioa wierni pisz na framudze pierwsze litery imion Kacper, Melchior
i Baltazar, wierzc, e praktyka ta ochroni dom i obejcie przed nieszczciem
[por. Adamowski, Tymochowicz 2001, 41].
W gwarze ukraiskiej wito to jest okrelane jako Wod|ochryszcze, Chrysz-
czenije lub Kreszczenije. W cerkwi prawosawnej tego dnia wici si wod
w jeziorze lub rzece. Wierni szli nad Bug z uroczyst procesj, tam rbano prze-
rbel w ksztacie krzya i wicono wod. Uwaano, e powicona woda ma
moc lecznicz. Nabierano j do przyniesionych naczy, a po powrocie do domu
ponownie wicono dobytek i obejcie.
MATKI BOSKIEJ GROMNICZNEJ SRETENIJE (2/15 II)

Powszechnie uywana nazwa tego wita to pol. Gromniczna, Matki Boskiej
Gromnicznej, ukr. Hrumnyci. Nazwa ta jest cile zwizana ze zwyczajem
wicenia przez wiernych wiec zwanych gromnicami. Po powrocie z kocioa
lub cerkwi do domu dymem z zapalonej gromnicy zaznaczano nad drzwiami
bd na puapie domu znak krzya, co miao chroni dom przed burz i ude-
rzeniem pioruna. Niekiedy praktyki tej dokonywano take w stodole i chlewie.
Na terenie gminy Wola Uhruska znana jest praktyka przypalania pomie-
niem gromnicy kosmykw wosw na ksztat krzya, co miao zapobiega
bojani przed burz i uderzeniami piorunw. Szeroko rozpowszechnione jest
zapalanie gromnicy w czasie burzy i stawianie jej w oknie lub na stole, aby chro-
ni dom przed uderzeniem pioruna.
Przed powiceniem gromnic owijano kilkoma dbami lnu. W sytuacji za-
groenia zdrowia domownika dolegliwoci zwan r z odwinitego z grom-
nicy lnu ukrcano trzy kka, na twarzy chorego kadziono kawaek tkaniny, na
ktrym umieszczano powicony len, podpalano go, a nastpnie zduszano po-
mie drugim kawakiem tkaniny. Zabiegi te miay uwolni chorego od krce-
nia w twarzy.
KARNAWA MIASNYCIA
Okres od Nowego Roku do Wielkiego Postu nazywano w gwarze polskiej
karnawaem, w gwarze ukraiskiej mjasnyci. By to okres, kiedy mona byo
urzdza wesela, zabawy, je tuste, misne potrawy.
Szczeglnie hucznie spdzano ostatni tydzie karnawau: pol. zapusty, ukr.
z|apusty. Urzdzano wwczas wsplne skadkowe przyjcia: na zapusty zabawy
urzdzali, zbierali sie, ta przyniesie kawaek soniny, ta pare jajek, urzdzali
sobie wieczorek taki. Tu taki by starszy go, umia gra na harmonii, gra,
pobawio si do dwunastej.
Ostatni czwartek karnawau zwany by Tustym Czwartkiem; smaono wtedy
pczki i chrust.
WIELKI POST
Popielec
Pierwszy dzie Wielkiego Postu okrelany jest jako Popielec lub roda Po-
pielcowa. Tego dnia w Kociele katolickim ksidz na znak pokuty posypuje
gowy wiernych popioem.
46-dniowy okres oczekiwania na zmartwychwstanie Chrystusa Wielki Post
jest czasem refleksji i pokuty. Nie wolno w tym okresie urzdza wesel i za-
baw, take jedzenie jest znacznie skromniejsze, czsto postne.
Bya to rwnie pora pierwszych prac wiosennych w polu. Zgodnie
z przysowiem: Na Jzwa na polu bruzda, prace polowe powinny by rozpocz-
te w dniu w. Jzefa (19 marca).
Ppocie Seredochrystie
rod w czwartym tygodniu Wielkiego Postu nazywano pol. Ppostu, ukr.
Seredochrystie. Wtedy przebijano post modzie robia rne figle, arty i pso-
ty, zwaszcza w domach, gdzie mieszkay mode niezamne dziewczta. Roz-
powszechnione byy takie sposoby przebijania postu, jak: malowanie okien gli-
n lub wapnem, rozbieranie wozw i wyciganie ich na dach, wrzucanie do do-
mw garnkw z popioem.
Drog midzy domem dziewczyny i domem chopca, ktry darzy t dziew-
czyn sympati, wysypywano popioem lub wycieano som: a szcze i soomu
stelili, jak chope do d|iwczyny chodyt^, to we jij|i w|ysteliat^ so|omoju, de
zarw|ut^, czy bod|aj zy studoy, nicht|o ne baczyw, i steliat^, a ud chopcia du
d|iwczyny, a jak im zbrakne, to dop|ir pom|yrytsia.
ZWIASTOWANIE BAHOWISZCZENIJA (25 III/7 IV)

Zwiastowanie Najwitszej Marii Panny, okrelane jako pol. Zwiastowanie,
ukr. Bahow|iszczenija, jest pierwszym witem cyklu wiosennego. W kocu
marca zaczynay ju przylatywa do swoich gniazd bociany, o czym powiada-

mia ludowe przysowie: Na Zwiastowanie bocian przyleci na niadanie.
Do Zwiastowania gospodynie staray si posia rozsad, bo we po Ba-
how|iszczeniju jak posijesz, a to robak|i zjidi|at^, a to szcze tam szo.
Tego dnia naleao przestrzega pewnych zakazw: nie wolno przesuwa
workw ze zboem, bo bd sabe plony; nie mona zbiera z gniazd jajek
i wysadza kwoki do wysiadywania jaj, gdy grozi to tym, e wykluj si chore
kurczta.
WIELKI TYDZIE
Niedziela Palmowa Werbnycia

Pocztkiem Wielkiego Tygodnia jest Palmowa Niedziela, okrelana jako
pol. Niedziela Palmowa, ukr. Werbowa Nedilia, W|erbnycia. Nazwa tego wita
wie si ze zwyczajem wicenia palm w kociele i cerkwi. Palma bya wyko-
nana z wierzbowych gazek z rozkwitymi baziami, ozdabiano j najczciej
oczeretem. W gwarze ukraiskiej palma bya nazywana werb, do jej przygoto-
wania uywano wycznie wierzbowych gazek: werba, bo u nas oczeret|u ne
dawali du tyji palmy, werby, tyko sam|a werba, ne raz rozp|uknetsia, to z tymy
k|okamy.
Po powiceniu palm w kociele lub cerkwi wierni palmowali si, tj. lekko
uderzali si palm po ramieniu lub po plecach, mwic przy tym:
pol. Oczeret, ozina, za tydzie sonina!
ukr. Werba bje, ne ja bju, za tyde Welykde!
Szeroko rozpowszechniony by zwyczaj uywania powiconych palm przy
pierwszym w roku wypdzaniu byda na pastwisko: jak sie krowy zapasao,
dzieci gnali krowy, brali palme, to jak sie wypdzao z obory krowy, palmo ka-
de krowe trza byo uderzy.
Wielka Sobota
Wane miejsce w obrzdowoci Wielkiego Tygodnia zajmuje wicenie po-
karmw w Wielk Sobot, pol. wiconka, paska, ukr. wi|aczene, paska.
wicone zanoszono do kocioa lub cerkwi w koszyku, ozdobionym
barwinkiem, asparagusem lub innymi zielonymi listkami. W koszyku nie mogo
zabrakn jajek, chleba, soli, chrzanu, kiebasy, masa. wicono take
specjalnie na t okazj upieczone mae babki drodowe, a take malowane,
kolorowe jajka pol. pisanki, ukr. p|ysanki.
Pisanki wielkanocne
Najbardziej rozpowszechnionym sposobem przygotowywania pisanek bya
technika batikowa, polegajca na pisaniu wzoru na powierzchni jajka rozto-
pionym woskiem, za pomoc wykonanego z blaszki pisaka. Tak opisane

jajko gotowano w farbie lub w naturalnych barwnikach rolinnych [por. Go-
wacz 2001, 135]. Najczciej jajka gotowano w wywarze z upin cebuli pol.
cybulnik, ukr. cybul|y, ktry barwi pisank na intensywny czerwony kolor
i mia t przewag nad farb, e jajko jak w cybulniku sie malowao, w cybuli, to
byo takie czerwone, bo w farbach malowali te, ale w farbach to jak sie maluje,
to nieraz ta farba a na jajko przesiknie, a w cybulniku to sie adnie umaluje
(zob. fot. 70).
Ugotowane w wywarze z cebuli jajka naleao wytrze i posmarowa lekko tusz-
czem, np. olejem; dziki temu po przetarciu skorupki uzyskiwano pikny poysk.
Mniej rozpowszechniona bya technika przygotowywania pisanek za pomo-
c wydrapywania wzorw ostrym narzdziem na skorupce ufarbowanego wcze-
niej jajka.
Niekiedy robiono byczki ugotowane w cybulniku lub zabarwione farb jaj-
ko pozostawiano bez adnych wzorkw: jak kto nie chcia pisa, nie mia jak, to
byczkw [zrobi], ni pisane, tylko pomalowane, wkada jajka i umalowa, to byli
byczki, a to pisanki.
Rezurekcja
W niedziel witowano Zmartwychwstanie Chrystusa pol. Wielkanoc,
ukr. Welykde. Wierni obrzdku wschodniego bior udzia w nocnym naboe-
stwie, katolicy za w Wielkanoc rano uczestnicz w rezurekcji. Po naboestwie
rodziny spotykay si na wielkanocnym niadaniu. Rozpoczynano je od spoycia
powiconych w sobot pokarmw, nastpnie dzielono si jajkiem i skadano
wielkanocne yczenia.
Wooczebne
W Niedziel Wielkanocn rodzice chrzestni dawali swoim chrzeniakom
witeczne upominki w postaci jajek lub pisanek. Ten powszechnie znany na
pograniczu polsko-ukraisko-biaoruskim zwyczaj o genezie wschodniosowia-
skiej nazywany jest na znacznym obszarze wooczebne // wooczebno [por. An-
drosiuk 2001a, 217; Czyewski, Warcho 1998, 1516, 31, 72, 127, 169170].
Zabawy wielkanocne
Na wita wielkanocne modzie budowaa hutawki: Robio hutawki, dwie
hooble10 takie, nazywali, i awka, eby usi, a nie, to kto sta, dwoje stali, na
te awke, i hutajo sie [], i taka zabawa bya, mieli sie, artuwali, gadali, ska-
kali, to rado dla dzieci.
10
hooble dyszle poboczne, w ktre wprzga si konia.
NIEDZIELA PRZEWODNIA
Pierwsza niedziela po Wielkanocy nazywana jest w gwarze polskiej Prze-
wody, Przewodnia Niedziela, w gwarze ukraiskiej Pr|owody, Prowodn|a Nedi-
lia. Dla wiernych obrzdku wschodniego wito to jest czasem odwiedzania
grobw przodkw, wspomnienia zmarych i modlitwy za nich; z tym te czy
si nazwa Przewody i Pr|owody, powizana z obrzdem dawnych uroczystoci
zadusznych, polegajcym na przewodzeniu, czyli na przeprowadzaniu na
tamten wiat dusz zmarych przodkw [Dworakowski 1964, 95].
Odwiedzanie cmentarza na Prowody
W pamici starszych mieszkacw gminy Wola Uhruska zachoway si
jeszcze wspomnienia o spoywaniu w tym dniu rytualnego posiku na grobach
przodkw. Gospodynie przynosiy na cmentarz pisanki i specjalnie w tym celu
upieczone ciasto, rozcielay biae serwety, na ktrych rozkaday jedzenie. Po
powiceniu grobw przez duchownego dzielono si pisankami i ciastem ze
zmarymi przodkami. Dzi praktyka ta jest ju zapomniana (por. te na wscho-
dzie Lubelszczyzny, Czyewski, Warcho 1998, 15, 170).
Po odprawieniu mszy w Niedziel Przewodni kapan daje wiernym artos
chleb powicony w czasie liturgii wielkanocnej. Wierzono, e noszenie ze sob
kawaka tego chleba chroni od piorunw w czasie burzy i zapobiega chorobom.
ZIELONE WITKI
Pidziesit dni po Wielkanocy obchodzone jest Zesanie Ducha witego,
ktre w gwarze polskiej powszechnie okrela si jako Zielone witki, w gwarze
ukraiskiej Trjca, Zeleni wiatk|y. W przeddzie tego wita domy i obejcie
ozdabiano gazkami brzozy, lipy, tatarakiem. Cae mniejsze brzzki lub wik-
sze gazie wtykano w ziemi przed drzwiami wejciowymi do domu, gazkami
brzozy ozdabiano wntrze izby. Na pododze w domu rozrzucano licie tataraku
pol. tatarak, lepiech, lepiecha, ukr. lepiecha. Tatarakiem wycielano te ciek
koo domu i podwrze. Kryte strzech dachy ozdabiano gazkami brzozy.
Z wygldu gazek wrono urodzaj w polu: tak wryli [] gazka do
wieczora bdzie zielona, to bdzie dobre siano.
BOE CIAO
Procesja do czterech otarzy

W czwartek w dziewitym tygodniu po Wielkanocy przypada wito zwane
powszechnie Boym Ciaem. Obchody Boego Ciaa trwaj ca oktaw, tj.
przez okres 8 dni. Pierwszym etapem obrzdowoci Boego Ciaa s procesje do
czterech polowych otarzy (zob. fot. 74). Po zakoczonej procesji gospodynie
ami gazki z drzewek, ktrymi przystrojone s otarze. Gazki te w domu
wkadano za obrazy, wierzc, e ochroni to dom przed uderzeniem pioruna [por.

Petera 1990, 102; Czyewski 1995, 9798; Olesiejuk 2000, 6164; Adamowski,
Tymochowicz 2001, 55].
wicenie wiankw
W kolejnych dniach obchodw Boego Ciaa odprawiano naboestwa w in-
tencji urodzaju na polach. W czwartek ostatni dzie wit Boego Ciaa wierni
wicili wianuszki uplecione z kwiatw i zi (zob. fot. 73). Po powrocie z kocioa
do domu wianuszki te wieszano przy drzwiach wejciowych, wierzono bowiem
w ich moc ochraniania domu i obejcia [por. Adamowski, Tymochowicz 2001, 56]
Powicone w oktaw Boego Ciaa wianuszki wkadano rwnie do trumny
zmaremu.
Oktawa Boego Ciaa koczy cykl wiosenny obrzdw dorocznych.
MATKI BOSKIEJ ZIELNEJ (15/28 VIII)

Przypadajce tego dnia wito Wniebowstpienia Najwitszej Marii Panny
jest w kociele katolickim jednym z najwaniejszych wit maryjnych. W gwarze
polskiej wito to jest powszechnie okrelane jako Zielna. W Kociele wschodnim
ma ono nazw Uspennia Preswiatoji Bohorodyci [esiw 2000, 288], za w gwa-
rze ukraiskiej na obszarze gminy Wola Uhruska okrela si je jako Uspieje.
Tego dnia kobiety wic bukiety i wianuszki ze zb i kwiatw. Gwnym
skadnikiem tych bukietw byy kosy yta, pszenicy, jczmienia i owsa. Poza
zboem do bukietw dodawano warzywa, np. marchew, i owoce jabka
i gruszki (zob. fot. 72). Wtykano take kilka makwek. Bukiety ozdabiano zio-
ami i polnymi kwiatami, np. mit i rozchodnikiem.
Powicone bukiety przechowywano w domu za obrazami. Przed jesiennymi
siewami wykruszano ziarno z powiconych kosw zboa i dodawano je do
ziarna siewnego: wykruszali te wianki, co sie wicio te, te yto i te o, i to
razem sie mieszao, i w pole jak jechali, to wsiewali.
MATKI BOSKIEJ SIEWNEJ (8/21 IX)

wito Narodzenia Najwitszej Marii Panny okrela si w gwarze polskiej
jako Siewna, Matki Boskiej Siewnej, w gwarze ukraiskiej jako Preczysta. Matka
Boska Siewna uwaana jest za patronk sieww, co wie si z praktyk wi-
cenia ziarna siewnego. W tym dniu kapan wici w kociele lub cerkwi wy-
mcone z kosw zboe, ktre dla zapewnienia dobrych plonw dodawano
przed jesiennymi siewami do ziarna: ze dwa lata [temu] czy ze trzy by taki
ksidz [], to wici w dwch sitach takich zboe, i gospodarze brali, znaczy
kto by w kociele, to podszed i wzi sobie w chusteczke, czy tam w co tam mia,
to pniej, jak zasiewali zboe, to sypali to zboe, co wzili, co ksidz powici.
Przemiany spoeczno-kulturowe, ktre objy wie w ostatnich kilkudziesi-

ciu latach, spowodoway, e wiele tradycyjnych obrzdw i zwyczajw dorocz-
nych pamitaj tylko przedstawiciele najstarszego pokolenia. Ekspansja kultury
masowej, szeroki dostp do prasy, radia, telewizji czy ostatnio take do Internetu
powoduj, e tradycyjna kultura ludowa odchodzi w zapomnienie, zastpuje j
powszechnie kultura miejska. Wypierane przez jzyk literacki zanikaj gwary;
na obszarze gminy Wola Uhruska dotyczy to zwaszcza gwary ukraiskiej, nie-
znanej modszemu pokoleniu i odchodzcej stopniowo wraz z jej nielicznymi
ju nosicielami.
Literatura
Adamowski, Tymochowicz 2001 J. Adamowski, M. Tymochowicz, Obrzdy i zwycza-

je doroczne z obszaru wojewdztwa lubelskiego (prba sownika), [w:] Dzie-
dzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, pod red. A. Gaudy, Lublin,
s. 3562.
Androsiuk 2001 N. Androsiuk, Sownictwo dotyczce wit, zwyczajw i obrzdw do-
rocznych w gwarach Biaostocczyzny, (maszynopis rozprawy doktorskiej napi-
sanej pod kierunkiem prof. M. Kondratiuka, Uniwersytet w Biaymstoku, Bia-
ystok).
Androsiuk 2001a N. Androsiuk, Nazewnictwo wschodniosowiaskie zwizane z okre-
sem wielkanocnym na Biaostocczynie, [w:] Jzyk i kultura na pograniczu pol-
sko-ukraisko-biaoruskim, pod red. F. Czyewskiego, Lublin, s. 211239.
Bartmiski 1986 J. Bartmiski, Kolda i jej odmiany gatunkowe, [w:] Koldowanie na
Lubelszczynie, pod red. J. Bartmiskiego i Cz. Hernasa, Wrocaw, s. 78184.
Bednarski, Czyewski, lusarski (red.) 2003 H. Bednarski, F. Czyewski, J. lusarski
(red.) Treci i mechanizmy przenikania kultur na pograniczu polsko-ukraiskim,
t. 2, Ryki.
Czyewski 1995 F. Czyewski, Sakramentalia a pseudosakramentalia (na wybranym
materiale z zakresu meteorologii ludowej), [w:] Folklor sacrum religia, pod
red. J. Bartmiskiego i M. Jasiskiej-Wojtkowskiej, Lublin, s. 92103.
Czyewski, Warcho 1998 F. Czyewski, S. Warcho, Polskie i ukraiskie teksty gwa-
rowe ze wschodniej Lubelszczyzny, Lublin.
Dworakowski 1964 S. Dworakowski, Kultura spoeczna ludu wiejskiego na Mazowszu
nad Narwi, Biaystok.
Gowacz 2001 B. Gowacz, Plastyka obrzdowa, [w:] Dziedzictwo kulturowe Lubel-
szczyzny. Kultura ludowa, pod red. A. Gaudy, Lublin, s. 133140.
Kwaniewicz 1996 K. Kwaniewicz, Zwyczaje doroczne grali podhalaskich wczoraj

i dzi, Nowy Scz.
apiski 2002 J. apiski, Historia i krajobraz kulturowy gminy Wola Uhruska, [w:]
Ekorozwj gminy Wola Uhruska, pod red. S. Kozowskiego, Wola Uhruska,
s. 4083.
esiw 2000 M. esiw, Nazwy najwaniejszych wit chrzecijaskich w kulturze
i jzyku ukraiskim, [w:] PolskaUkraina. 1000 lat ssiedztwa, t. 5, Miejsce
i rola Kocioa Greckokatolickiego w Kociele Powszechnym, red. S. Stpie,
Przemyl, s. 287296.
Olesiejuk 2000 F. Olesiejuk, Zwyczaje i obrzdy ludu Midzyrzecczyzny, Drelw.
Petera 1986 J. Petera, Obrzdy i zwyczaje w okresie Boego Narodzenia, [w:] Koldo-
wanie na Lubelszczynie, pod red. J. Bartmiskiego i Cz. Hernasa, Wrocaw,
s. 1445.
Petera 1990 J. Petera, Obrzdy i zwyczaje doroczne, [w:] Kultura ludowa poudniowe-
go Podlasia, pod red. A. Mironiuk, J. Petery, C. Wrbiaka, Biaa Podlaska,
s. 88107.
Ryyk 1997 E. Ryyk, Kaendarni obriady ukrajinciw Chomszczyny i Pidlaszszia,
[w:] Istoryko-etnohraficzne doslidennia, Kyjiw, s. 251269.
Zikowska 1989 M. Zikowska, Szczodry wieczr, szczodry dzie, Warszawa.
$JQLHV]ND 'XGHN 2EU]G\ L ]Z\F]DMH GRURF]QH JPLQ\ :ROD 8KUXVND
3LVDQNL ZLHONDQRFQH ]H ]ELRUyZ %RJXPL\ /HV]F]\VNLHM IRW 0LURVDZ
%RFLDQ U
3DOPD ZLHONDQRFQD ]H ]ELRUyZ % /HV] %XNLHW ] NRVyZ ]ERD L ZDU]\Z ZL
F]\VNLHM FRQ\ Z GQLX 0DWNL %RVNLHM =LHOQHM ]H ]ELR
UyZ % /HV]F]\VNLHM
:LDQNL ] ]Ly ZLFRQH Z RNWDZ %RHJR &LDD ]H ]ELRUyZ % /HV]F]\VNLHM
3URFHVMD Z GQLX %RHJR &LDD ]H ]ELRUyZ -RODQW\ 6]DFKDDM

Wola Uhruska 2003
Feliks Czyewski, Sowniczek gwar polskich

Agnieszka Dudek
Lublin i ukraiskich gminy
Wola Uhruska
Glossary of Polish and Ukrainian Dialects in the Gmina
of Wola Uhruska
S
ownik zawiera wybrane wyrazy wystpujce w gwarach gminy Wola
Uhruska. Zamieszczono przede wszystkim te leksemy, ktre wystpu-
j w przywoanych tekstach powiconych obrzdowoci.
W Sowniku znajduj si wyrazy z gwar polskich i ukraiskich badanego te-
renu. Formy tych wyrazw nosz znamiona systemu lokalnych gwar polskich
i ukraiskich; te ostatnie zachoway si w mowie nielicznych ju mieszkacw.
Charakterystyk jzykow omawianego regionu, nieograniczajcego si do ob-
szaru gminy, lecz obejmujcego powiaty wodawski i chemski czy te szerzej
wschodni cz wojewdztwa lubelskiego, znajdujemy w licznych pracach dia-
lektologicznych. Warto tutaj przywoa midzy innymi prace o gwarach ukrai-
skich i polskich W. Kuraszkiewicza 1932, 1985, M. esiowa 1972, 1997, S. War-
choa 1964, F. Czyewskiego 1994, 1994a, 1998, wycznie za o gwarach pol-
skich J. Bartmiskiego 1973, 1978 i innych.
Na mapie dialektologicznej polskie gwary okolic Woli Uhruskiej klasyfiko-
wane s jako gwary wschodniomaopolskie. Szczegowy opis tych gwar przed-
stawiony zosta w artykule Gwary polskie na obszarze gminy Wola Uhruska
[Czyewski 1994]. Tutaj wymiemy tylko niektre z nich: 1) etymologiczne w
po spgoskach bezdwicznych wymawiane jest w gwarze Bytynia przez f
obok w, np. patfy, ale tworzy. Podobny stan notowano w gwarze redniego
pokolenia mieszkacw Macoszyna, por. tfardy obok twardy. W pozostaych
miejscowociach utrzymuje si dwiczne w, por. kwitno, paswisko; 2) upodob-
nienie pod wzgldem miejsca artykulacji spgoski n do tylnojzykowej k, roz-
poczynajcej nastpny morfem -k- (//-ek). Cecha ta jest notowana tylko w czci
badanych gwar (Macoszyn, Byty, Wola Uhruska) i ma charakter fakultatywny,
por. doyki (n tylnojzykowe), malanka // malaka Macoszyn, malaka

Wola Uhruska malanka Siedliszcze; 3) upodobnienie i uproszczenie grup
strz, trz, np. szczygo strzyg Byty, szczela Macoszyn, czonek // trzonek Ma-
coszyn, koszczeva Macoszyn, Wola Uhruska, koszczewa Siedliszcze; 4) labiali-
zacja nagosowego o- obejmuje wszystkie gwary, np. obiat // obiat Macoszyn,
obiat Siedliszcze, ogurek Macoszyn, ugurek Siedliszcze, ojciec // ojciec By-
ty, bez ojca Macoszyn. Labializacja jest wyranie uwiadamiana przez uyt-
kownikw gwary, czego dowodzi hiperpoprawna forma konice; 5) w pozycji
nieakcentowanej oN (podobnie jak kade o poza przyciskiem ) ulega zweniu
w uN, np. brunami Byty, sunecznik Macoszyn, Siedliszcze, sunina Wola
Uhruska; 6) wystpowanie w 1. os. l. mn. kocwki -m, np. musim, bierzem
Macoszyn.
Na skutek wielowiekowego kontaktu z gwarami ukraiskimi dostay si do
badanych gwar polskich zarwno zapoyczenia z obc cech, jak te elementy
systemowe. Oto niektre cechy: 1) istnienie form z penogosem, np. soodusz //
sooducha zupa z mki ytniej lub gryczanej Macoszyn, soodusza // sooducha
Wola Uhruska, sooducha Siedliszcze; 2) wystpowanie y jako odpowiednika
oglnopolskiego i, np. cedyko szmatka do przecedzania mleka Byty, byczy-
sko biczysko Wola Uhruska, cepylno Siedliszcze; 3) w pewnych wyrazach
wystpiy samogoski a, u oraz e (ta ostatnia charakterystyczna jest w gwarach
poudniowo-zachodnioukraiskich), bdce odpowiednikami oglnopolskich ,
), por. miakiny plewy z prosa otukanego Siedliszcze, miakkiny Wola Uhru-
ska, wiazuk // wionzek u cepw: rzemyk czcy kap bijaka z kap dzieraka
Macoszyn, duha // duga drewniany kabk nad koniem w zaprzgu ruskim
Macoszyn, duha Siedliszcze duga Wola Uhruska; 4) w pewnej grupie wyra-
zw zanotowano t^, d^ bdce odpowiednikami polskich , dzi, por. bodiak //
bodziak oset bodziak Macoszyn, Wola Uhruska, bodzjak Siedliszcze; ret^ka
ognicha Macoszyn, redia Wola Uhruska ognicha Siedliszcze; 5) wpywem
systemu ukraiskiego tumaczy trzeba wymow oglnopolskich o, e jak u, i, y,
por. puliwaczka Wola Uhruska, Siedliszcze, jinczminisko Wola Uhruska, nibie-
sko Byty, puluji Wola Uhruska. Cechy te znajduj te odzwierciedlenie w za-
czonych tekstach oraz, cho w ograniczonym zakresie, w Sowniku.
Na mapie dialektologicznej gwary ukraiskie okolic Woli Uhruskiej klasyfi-

kowane s jako gwary zachodniowoyskie przejciowe od poudniowo-za-
chodnioukraiskich do gwar pnocnoukraiskich (zachodniopoleskich) z pod-
staw woysk. W literaturze dialektologicznej, gwnie za etnograficznej,
spotyka si okrelenie gwary chemskie. Okrelenie to wynika przede wszyst-
kim z geografii ich wystpowania. Wedle M. esiowa nominacja gwary chem-
skie ma swoje historyczne uzasadnienie [esiw 1997, 239246].
Feliks Czyewski, Agnieszka Dudek, Sowniczek gwar polskich i ukraiskich 157
Gwary ukraiskie okolic Woli Uhruskiej maj nastpujce cechy czce je

z woyskim zespoem dialektalnym (pen egzemplifikacj tych gwar podaje
Atlas gwar polskich i ukraiskich okolic Wodawy [AGPUW, por. te Czyewski
1994a]). S to: 1) akcentowe e wymawiane jest jako goska o szerokiej artykula-
cji, bliska wymowie a, np. krami AGPUW m. 84; 2) etymologiczne y pod ak-
centem artykuowane jest jak e, np. hadeszka gadyszka, gliniany garnek
AGPUW m. 39, kartuchlenie AGPUW m. 6263, kunecia AGPUW m. 29, ma-
kuwenie AGPUW m. 93; 3) oglnoukraiskiemu a po gosce mikkiej odpowia-
da w badanych gwarach samogoska e, por. szepka AGPUW m. 23, druszl|ek
AGPUW m. 33; retka ogukr. hradka AGPUW m. 34, mieso AGPUW m. 99;
zyrni|e AGPUW m. 195; 4) odpowiednikiem oglnoukraiskiego i w sylabie
nowo zamknitej jest w badanych gwarach y, ale tylko po spgoskach przed-
niojzykowych, por. ny AGPUW m. 104 wobec ogukr. ni, po wargowych
i tylnojzykowych wystpuje i, por. wiz AGPUW m. 187, ki AGPUW m. 77;
5) charakterystyczn cech jest tak zwane ukanie, tj. wymowa e, o w sylabie
otwartej nieakcentowanej jak y, u, por. kartuchlenie AGPUW m. 62, pyryd|ok
AGPUW m. 138, ryszyt|o AGPUW m. 139, puliwaczka AGPUW m. 131, kuniu-
szyna AGPUW m. 75; 6) wreszcie typow cech badanych gwar jest zachowanie
mikkoci sufiksw -s^k-, -c^k-, oraz -ec^, -ycia, por. dunycia AGPUW m. 29;
kunecia AGPUW m. 29; 7) utrzymanie pmikkiej wymowy s^ z^ c^ , por. hri-
jt^sâ AGPUW m. 29, lohajec^cia AGPUW m. 89.
Na skutek wielowiekowego kontaktu z gwarami polskimi dostay si do ba-
danych gwar ukraiskich obok wyrazw z cech obcojzyczn take zjawiska
systemowe. Oto niektre przykady: 1) grupa *u7r ma polski kontynuant ar
w formie naparstok [AGPUW m.123], ktrej w innych gwarach tego obszaru
odpowiada er: naperstok; 2) istnienie znacznej grupy zapoycze leksykalnych,
np. egn|ajucia, curka, barzo; 3) funkcjonowanie polonizmw paralelnie z ich
odpowiednikami ukraiskimi, por. pacior : moytwa, msza : panachyda, egn|a-
jucia : proszcz|ajucia.
W zakresie zjawisk systemowych, nie majcych jednak charakteru po-
wszechnego wymieni trzeba: 1) stabilizacj akcentu na przedostatniej sylabie,
por. ruczki [AGPUW m. 142], znacznyk [AGPUW m. 196]; 2) wymow u8 nie-
zgoskotwrczego, np. buu8|o obok bu|o, mohyu8a : moh|ya, duu88 : du (informa-
torzy potwierdzaj konsekwentne uywanie przedniojzykowego w przeszoci);
3) prepozytywne uywanie zaimka zwrotnego sia, np. sia stao, sia ne muczya.
A. Sowniczek do tekstw polskich
babka rodzaj ciasta wielkanocnego.

byczek, zwykle w l. mn. byczki wielkanocne jajka gotowane w cybulniku lub
w farbie, jednobarwne, bez wzorkw.
chodzi z gwiazd koldowa, w okresie Boego Narodzenia odwiedza z gwia-

zd domostwa.
chrust smaone na tuszczu kruche ciastka, przygotowywane na Tusty Czwar-
tek.
cybulnik wywar z upin cebuli, uywany do farbowania pisanek wielkanoc-
nych.
czerepiany o naczyniu: wykonany z wypalonej gliny, gliniany.
Gromniczna wito Oczyszczenia Najwitszej Marii Panny (2/15 II).
gromnica gruba wieca woskowa, wicona w dniu Oczyszczenia Matki Bo-
skiej Gromnicznej, ochraniajca przed burz i uderzeniami pioruna.
gruszczanka kompot z suszonych gruszek, przygotowywany na wigili Boego
Narodzenia, por. jabczanka.
gwiazda kolorowy lampion w ksztacie gwiazdy, noszony przez koldnikw
w okresie wit Boego Narodzenia.
herody 1. koldowanie boonarodzeniowe, w ktrym uczestniczy grupa kold-
nikw przebranych za krla Heroda, yda, mier, diaba, odgrywajcych
sceny o zbrodni krla Heroda i narodzinach Jezusa; 2. koldnicy odwiedza-
jcy domy w okresie Boego Narodzenia, przedstawiajcy sceny zbrodni
krla Heroda.
hoobla, zwykle w l. mn. hooble dwa dyszelki w jednokonnym zaprzgu, tzw.
ruskim.
hutawki rodzaj zabawy wiosennej.
jaglany o kaszy: z prosa.
jabczanka kompot z suszonych jabek.
karnawa okres od Nowego Roku do Wielkiego Postu, czas hucznych zabaw.
kompot z suszu zob. gruszczanka.
kolda 1. wigilia Boego Narodzenia; 2. Boe Narodzenie; 3. pie wyko-
nywana przez koldnikw w okresie Boego Narodzenia.
koldnik, zwykle w l. mn. koldnicy chopcy odwiedzajcy domy w okresie
wit Boego Narodzenia.
krl snopek zboa stawiany w kcie izby przed wieczerz wigilijn i przecho-
wywany przez cay okres boonarodzeniowy.
kutia potrawa obrzdowa z gotowanej tuczonej pszenicy z dodatkiem miodu
i maku, spoywana w wigili Boego Narodzenia.
lepiech zob. lepiecha.
lepiecha tatarak; rolina uywana do ozdabiania domu i obejcia na Zielone
witki.
Matki Boskiej Gromnicznej zob. Gromniczna.
Matki Boskiej Siewnej zob. Siewna.

Niedziela Palmowa ostatnia niedziela przed Wielkanoc, w tym dniu wici si
palmy.
oczeret trzcina.
palma wizanka wierzbowych gazek ozdobionych oczeretem, wicona
w Niedziel Palmow; dawn. uywana przy pierwszym wiosennym wyp-
dzaniu byda na pastwisko.
paska pokarmy wicone w Wielk Sobot.
pasterka uroczysta msza w. o pnocy 25 XII.
pierzak, zwykle w l. mn. wieczorne spotkania kobiet, podczas ktrych wspl-
nie darto i skubano gsie pierze.
pierg (pirg), zwykle, pierogi buki nadziewane, np. zwarem.
pisa o pisankach: malowa, popisane pisanki. ...pisali takim pisakiem.
pisanka, zwykle w l. mn. pisanki jajka wielkanocne, malowane w cybulniku
lub farbie, ozdobione rnorodnymi wzorami.
Popielec pierwszy dzie Wielkiego Postu.
Ppostu roda w czwartym tygodniu Wielkiego Postu, w tym czasie modzie
wyrzdzaa rne psoty.
przdki wieczorne spotkania kobiet w okresie zimowym, podczas ktrych
wsplnie przdzono wen, len i konopie.
Przewodnia Niedziela zob. Przewody.
Przewody pierwsza niedziela po Wielkanocy.
reczany z gryki, gryczany.
ruski nalecy do Cerkwi prawosawnej, prawosawny.
stpa dawn. urzdzenie, w ktrym robi si kasz.
siemi, dop. l. poj. siemienia nasienie z konopi.
Siewna wito Narodzenia Najwitszej Marii Panny (8/21 IX); dawn. w tym
dniu ksidz wici ziarno z nowych zbiorw.
susz suszone owoce.
Sylwester ostatni dzie starego roku.
roda Popielcowa zob. Popielec.
wiconka zob. paska.
wite wieczory dawn. wieczory w okresie od Boego Narodzenia do Nowego
Roku, kiedy to po zapadniciu zmroku obowizywa zakaz pracy w gos-
podarstwie i w domu (szczeglnie zabronione byo szycie, przdzenie i tka-
nie).
tatarak zob. lepiech.
Tusty Czwartek ostatni czwartek karnawau.

wieczernik zob. wigilia 2.
wieczerza zob. wigilia 2.
Wielkanoc wito Zmartwychwstania Paskiego.
wigilia 1. dzie poprzedzajcy Boe Narodzenie. 2. uroczysta wieczerza spo-
ywana w wigili Boego Narodzenia.
wilija zob. wigilia 1.
wilja zob. wigilia 1.
zapusty ostatni tydzie karnawau.
zawijak, zwykle l. mn. zawijaki rodzaj buki z makiem, jagodami lub suszo-
nymi owocami.
Zielna wito Wniebowstpienia Najwitszej Marii Panny (15/28 VIII); w tym
dniu wici si wianki i bukiety ze zb i kwiatw.
Zielone witki wito Zesania Ducha witego, obchodzone pidziesit dni
po Wielkanocy.
Zwiastowanie Zwiastowanie Paskie (25 III/7 IV); pierwsze wito cyklu wio-
sennego, ustanowione na cze dobrej nowiny o przyszym narodzeniu Jezu-
sa, przyniesionej Marii przez Archanioa Gabriela.
zwar odpowiednio przygotowane nadzienie z nasienia konopi.
B. Sowniczek do tekstw ukraiskich
artos chleb pszenny, wicony po liturgii wielkanocnej, przechowywany przez

tydzie na analogionie1 przed ikonostasem2, a nastpnie rozdawany wiernym
przez kapana po mszy w pierwsz niedziel po Wielkanocy. (Wierzono, e
noszenie ze sob kawaka artosu chroni przed uderzeniami pioruna w czasie
burzy i zapobiega chorobom.)
batiuszka (b|atiuszka) ksidz prawosawny.
batoh (bat|oh) bicz.
blinczyk, zwykle w l.mn. bl|inczyki rodzaj plackw.
Bahowiszczenija (Bahow|iszczenija) Zwiastowanie Paskie (25 III/7 IV)zob.
Zwiastowanie w czci A.
buzka bluzka.
1
Analogion pulpit cerkiewny, na ktrym umieszcza si ksigi do czytania oraz wite obrazy.
2
Ikonostas ozdobiona ikonami przegroda oddzielajca otarz od pozostaej czci cerkwi.
chaziaj (chazi|aj) gospodarz.

chaziajstwo obejcie, gospodarstwo.
chowaty o zmarym: grzeba.
chrest krzy.
Chryszczenije wito Trzech Krli (6/19 I).
chudoba bydo, inwentarz.
chustyna nosowaja chustka do nosa.
chworyj chory zob. sabyj.
cmyntar (cmynt|ar) cmentarz.
cybuly (cybul|y) wywar z upin cebuli, uywany do farbowania jajek wielka-
nocnych.
czelad^ tutaj: rodzina.
czoowik (czoow|ik) 1. mczyzna, 2. m.
did z baboju (b|aboju) chodyy opisowe okrelenie koldnikw noworocz-
nych, wrd ktrych by mczyzna przebrany za kobiet i kobieta przebrana
za mczyzn.
druha kolada (kolad|a) 1. wigilia wita Chrztu Paskiego (5/18 I); 2. wiecze-
rza spoywana w wigili wita Chrztu Paskiego.
hoube (houb|e) zwykle w l. mn. houbc|i rodzaj potrawy, gobki.
hroszy pienidze.
hreczuchi postne placki drodowe.
hrumnycia dua woskowa wieca.
Hrumnyci wito Matki Boskiej Gromnicznej.
hruszczanka kompot z gruszek.
hukaty (h|ukaty) o sowie: wydawa gos.
kunia stodoa.
koky bazie z wierzby.
kolada (kolad|a) 1. wigilia Boego Narodzenia; 2. uroczysta wieczerza spo-
ywana w wigili Boego Narodzenia; 3. Boe Narodzenie; 4. pie bo-
onarodzeniowa.
koladka zob. kolada 4.
koladn|yk zwykle l. mn. koladnyk|i koldnicy z kolorow gwiazd odwiedza-
jcy domy w okresie wit Boego Narodzenia. (Za wykonan kold otrzy-
mywali od gospodarzy ciasto, obecnie pienidze.)
koaczok, zwykle l. mn. koaczki ciastka drodowe z marmolad.
konopla, zob. konopl|i konopie.
krasyty o jajkach: malowa.

Kreszczenije zob. Chryszczenije.
kril zob. krl A.
kry zob. chrest.
kuma matka chrzestna dziecka w stosunku do matki rodzonej.
kutia (kuti|a) zob. kutia A.
lepiecha zob. lepiecha A.
mjasnycia okres od Nowego Roku do Wielkiego Postu, kiedy mona byo
urzdza huczne zabawy i je tuste potrawy, karnawa.
mohya grb.
mohyky zob. cmentar.
neboszczyk zob. pokojnyk.
neboszka nieboszczka.
noyczky noyczki.
nycz noc.
ny n.
obid # o|bid po ne|boszczykowy stypa.
ob|idaty (ob|idaty) spoywa posiek.
odea odzie.
odi zob. odea.
pacior pacierz.
panachida msza ofiarowana w intencji zmarego.
paska pokarmy wicone w Wielk Sobot.
poduszeczka poduszka, poduszeczka neweyczka.
pokojnyj zob. pokojnyk.
pokojnyk zmary, nieboszczyk.
pranik, zwykle w l. mn. praniki (pr|aniki) pierniki, drobne ozdobne ciastecz-
ka.
pratky (pratk|y) wieczorne spotkania kobiet w okresie zimowym, kiedy wspl-
nie przdzono wen, len i konopie.
Preczysta wito Narodzenia Najwitszej Marii Panny (8/21 IX), zob. Siew-
na A.
Prowodna (Prowodn|a) Nedilia zob. Prowody.
Prowody (Pr|owody) pierwsza niedziela po Wielkanocy (dla wyznawcw pra-
wosawia dzie, w ktrym odwiedza si groby zmarych).
pysanka (p|ysanka), zwykle w l. mn. pysanki (p|ysanki) jajka wielkanocne,

malowane w cybulyniu lub farbie, ozdobione rnorodnymi wzorami.
podroszczak, zwykle w l. mn. podroszczaki (podroszczak|i) wyrostki, modzi
chopcy.
Ruzdwo (Ruzdw|o) Boe Narodzenie.
ruzdwianaja kolada zob. kolada 2.
seo (se|o) wie.
seredochrystie roda w czwartym tygodniu Wielkiego Postu.
siczka soma pocita w sieczkarni, przeznaczona dla byda i koni.
silodok led.
sabyj chory // odnoju nohoju na tamtomu witi bardzo chory, zob. chwo-
ryj.
smert^ mier; ne perebyty smerty; sorokow|yj de po smerty.
sorokowyj (sorokow|yj) czterdziesty, sorokow|yj de po smerty.
stodoa zob. kunia.
strawa # persza strawa pierwsze danie.
stupa dawn. urzdzenie, w ktrym robi si kasz.
sukonka sukienka.
szczodra kolada (kolad|a) 1. uroczysta wieczerza spoywana w ostatni wieczr
starego roku; 2. wigilia wita Chrztu Paskiego (5/18 I); 3. wieczerza
spoywana w wigili wita Chrztu Paskiego.
szczodryj weczur 1. wigilia Nowego Roku, 2. ostatni wieczr starego roku.
szparagus asparagus.
pidnycia spdnica.
wiaczene (wi|aczene) zob. paska.
wiata kolada (wiat|a kolad|a) zob. druha kolada 2.
wiatkuwaty witowa.
wiata (wiat|a) weczera zob. kolada 2.
wiatyj (wiat|yj) weczur zob. kolada 1, druha kolada 1.
wiatyji weczori (weczor|i) zob. wite wieczory A.
Trijca wito Zesania Ducha witego, obchodzone pidziesit dni po Wiel-
kanocy, zob. Trujca.
Trujca (z pol. Trjca) zob. Trijca.
trumna trumna.
Uspienije wito przypadajce 15/28 VIII, kiedy wici si wianki i bukiety ze
zb i kwiatw; zob. Zielna A.
waryty o posiku: gotowa.

warsztat warsztat tkacki.
Welikij Pist Wielki Post.
Welykde Wielkanoc; wito Zmartwychwstania Paskiego.
werba wizanka wierzbowych gazek wicona w ostatni niedziel przed
Wielkanoc; dawn. uywana przy pierwszym wiosennym wypdzaniu byda
na pastwisko; zob. palma.
Werbnycia (W|erbnycia) ostatnia niedziela przed Wielkanoc, kiedy wici si
werby; zob. Niedziela Palmowa.
Werbowa Nedilia zob. Werbnycia.
winczatysia bra lub.
Wodochryszcze (Wod|ochryszcze) zob. Chryszczenije.
wooczebne pisanki ofiarowywane dzieciom na Wielkanoc.
wulicznyji pisni (w|ulicznyji pisn|i) pieni wieckie.
zaczynyty o drzwiach: zamkn dwery za|czyneni.
zapusty (z|apusty )ostatni dzie mjasnyci.
zmeryj zob. pokojnyk.
Zeleni Swiatky zob. Trijca.
zerkao (z|erkao) lustro.
zwar zob. zwar A.
zwiezda # chodyty zy zwizdoju zob. chodzi z gwiazd A.
zwydziari (zwydziar|i) koldnicy z kolorow gwiazd odwiedzajcy domy
w okresie wiat Boego Narodzenia.
inka kobieta.
Literatura
AGPUW Czyewski F., Atlas gwar polskich i ukraiskich okolic Wodawy, Lublin
1986.
Bartmiski J. 1973 O jzyku folkloru, Wrocaw.
Bartmiski J. 1978 Teksty gwarowe z Lubelszczyzny, Wrocaw.
Czyewski F. 1994 Gwary polskie na obszarze gminy Wola Uhruska w wojewdztwie
chemskim, Slavia Occidentalis 51, 1994, s. 1528.
Czyewski F. 1994a Fonetyka i fonologia gwar polskich i ukraiskich poudniowego
Podlasia, Lublin.
Czyewski F., Warcho S. 1998 Polskie i ukraiskie teksty gwarowe ze wschodniej

Lubelszczyzny, Lublin.
Kuraszkiewicz W. 1932 Dialektologia. Przegld gwar wojewdztwa lubelskiego, [w:]
Monografia statystyczno-gospodarcza wojewdztwa lubelskiego, t. 1, Lublin,
s. 275324.
Kuraszkiewicz W. 1985 Ruthenica. Studia z historycznej i wspczesnej dialektologii
wschodniosowiaskiej, Warszawa.
esiw M. 1972 Terenowe nazwy wasne Lubelszczyzny, Lublin.
esiw M. 1997 Ukrajins^ki howirky u Polszczi, Warszawa.
Warcho S. 1964 Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin.
III
Wola Uhruska 2003
Marcin Kojder Z bada nad historycznym

Lublin
nazewnictwem osobowym
gminy Wola Uhruska
Studies on Historical Anthroponymy in Wola Uhruska
Commune
W niniejszym rozdziale przedstawiamy sownik przykadowych nazw

osobowych mieszkacw parafii Uhrusk 2. poowy XVIII wieku.
Analiza tych antroponimw ukae si w odrbnym wydawnictwie.
Sownik nazw osobowych mieszkacw

parafii Uhrusk 2. poowy XVIII wieku1
W Sowniku przedstawione zostan nazwy osobowe wystpujce w Ksi-

gach metrykalnych chrztw, maestw i zgonw mieszkacw parafii rzymsko-
katolickiej w Uhrusku w latach 17651792. S to nastpujce dokumenty: Liber
Baptizatorum 17651792; Liber Copulatorum 17651792; Liber Mortuorum
17651792. Z wymienionych rde wyekscerpowane zostay nazwy osobowe
bdce podstaw niniejszego Sownika. Analizie poddano tylko te nazwy oso-
bowe, ktre okrela si w onomastyce jako nazwiska zwyczajowe. W omawia-
nym materiale wystpuj one po imionach.
1
Z uwagi na popularnonaukowy charakter publikacji, zrezygnowalimy z zamieszczania odsy-
aczy do prac wykorzystywanych przy objanianiu kolejnych hase w Sowniku. Z tego samego
powodu nie podajemy dokadnej lokalizacji miejscowoci, bdcych postaw nazwisk odmiejsco-
wych. S to miejscowoci lece na polsko-ukraiskim pograniczu etniczno-jzykowym. Spis
literatury porwnawczej zamieszczamy na kocu.
Adamczuk Valentino Adamczuk; nazwa osobowa pochodzi od imienia Adam.

Geneza imienia Adam jest niejasna, w Biblii oznacza praojca rodu ludzkiego,
moe od sumeryjskiego adumu mj ojciec albo z akad. admu zbudowa-
ny, zrodzony lub z arabskiego adama czy si. Na og jednak przyjmu-
je si jego hebrajskie pochodzenie i czy z hebrajskim rzeczownikiem zie-
mia, rola; tak wic imi to moe znaczy rolnik lub czowiek powstay
z ziemi, a take m, ojciec rodu.
Adamczukowa Magdalena Adamczukowa de Magna Mszana; zob. Adam-
czuk.
Bartoszewska Anna Bartoszewska; od n. os. Bartoszewski, ten za od n. m.

Bartoszew.
Basiuk Martino Basiuk; od rzeczownika ukr. basiuka (*basiuk) forma zgrubia-
a od ukr. bas niski gos mski, czowiek mwicy niskim gosem, bas in-
strument muzyczny lub od ukr. gwarowego bas brzuch (basiuk czowiek
z duym brzuchem), moe te od ap. wschsow. basa rodzaj beczki z kle-
pek.
Bednarczanka Marianna Bednarczanka, od n. os. Bednarczuk.
Bednarczuk Lacobo Bednarczuk, od ukr. gwarowej formy bednar bednarz,
wyrabiajcy beczki.
Biaas Andrea Biaas; od pol. formy gwarowej (wodawskiej), o nacechowa-
niu ujemnym, biaas blondyn.
Biaasowna Barbara Biaasowna; od n. os. Biaas.
Biaecki Catherina filia Simonis et Constantia Biaeckich; od n. m. Biaa,
Biaka (kilka miejscowoci).
Biskowna Catherina Biskowna; od n. os. Bis, ta moe od ukr. bis diabe, zy
duch.
Baszczuk Simon Baszczuk; od im. na Ba typu Baej w zdrobniaej formie
Bako, Baek, zob. Baewicz.
Baewicz Joanne Baewicz; od im. Baej. Imi mski pochodzenia ac. od na-
zwy rodu Blasii (Blaesii, Blassii), ta od przezwiska Blasio seplenicy. W daw-
nych polskich rdach wystpuje w formach Blasio (forma aciska), Ba,
Baej, Boej. Imi uywane dawniej wycznie wrd warstwy chopskiej.
Bogaczuk Casimir Bogaczuk; od pol. formy gwar. wod. bogacz o gospoda-
rzu majcym duo ziemi, bogaty.
Borzcki Ludwik Borzcki; od n. m. Borzcin.
Ciechanowiczowa Magnifice Domina Ciechanowiczowa; od n. os. Ciechano-

wicz, a ta od podstawy ciech, por. imiona zoone typu Ciechosaw oraz
uciecha, pociecha.
Marcin Kojder, Z bada nad historycznym nazewnictwem osobowym gminy Wola Uhruska 171
Czaykowska Nobilem Anna Czaykowska de Uhrusk; od n. os. Czajkowski, a

ta od n. m. Czajki.
Czechowicz Joanne Czechowicz; od et. Czech Bohemus lub od im. zoo-
nych typu Czesaw, Czech.
Dohanowa Helena Dohanowa; od n. os. Dohan, od ukr. gw. dohyj, ukr.

dowhyj dugi; moe od ukr. dowha (*dowhan) czowiek wysoki i chudy.
Dziak Gregorius Dziak; od ukr. diak kleryk w Kociele wschodnim, piewak
cerkiewny, gwarowe wodawskie dziak.
Gowacka Francesca Gowacka; od n. os. Gowacz, ta za od ap. gowacz

o czowieku z du gow.
Gradiuk Nicola Gradiuk de Magna Bukowa; moe od ap. grad opad atmos-
feryczny w postaci krup lodowych lub stukr. *hrad miejsce otoczone mu-
rami obronnymi, zamek, miasto.
Grzelak Joanne Grzelak; od im. Grzegorz. Imi pochodzce od grec. gr-
gris gorliwy, czuwajcy. Pierwotnie imi Grgris oznaczao czo-
wieka gotowego do nocnych czuwa (tzn. modlitw).
Grzeluk Matheo Grzeluk; zob. Grzelak.
Grzywacz Marianna Labr. Noclai et Anna Grzywaczow; od nazwy osobowej
Grzywacz, to za od ap. gw. grzywacz, ukr. gw. hrywacz o kim, kto ma
dugie wosy.
Haczek Thomas Haczek; od zdrob. im. Hac(z) od ukr. im. Harasym lub od ap.
hak, haczy.
Hubniczanka Marianna Hubniczanka; od ap. huba grzyb rosncy na drzewie
lub od ukr. huby usta; bd od ukr. huba, hubaj czowiek o duych
ustach.
Jancowa Barbara Jancowa, Magdalena Jacowa de Mszanka; od n. os. Janiec.

Janiec Stanislao Janiec; od im. Jan. Imi mskie pochodzenia hebr. od Jeh-
hnn Jahwe (Bg) jest askawy. Zostao przejte do jzyka greckiego,
a nastpnie do aciny w postaci Joannes i Johannes. Dziki chrzecijastwu
przeszo do wszystkich jzykw europejskich. W jzykach sowiaskich ad-
aptowane jako Iwan i Jan.
Jdruszczak Jacobo Jdruszczak; od im. Andrzej, Jdrzej. Imi mskie po-
chodzenia grec., od anr (D. andrs) m, czowiek, mczyzna lub od
imion zoonych typu Andrnikos, Andrbulos, Andrognes. Notowane
w Polsce rwnie jako Ondrzej, por. ukr. Andrij.
Jozkiewicz Antonio Jozkiewicz; od im. Jozko: im. Jzef. Imi pochodzenia

hebr. Jsph lub Jehsph niech Bg pomnoy (dobra).
Kadubowski Adalberto Kadubowski; od ap. kadub tuw, mniej prawdo-
podobne od n. m. Kadubiska.
Kawalec Iwan Kawalec; od ap. kawa, stp. kawalec cz czego.
Kierda Antonio Kierda; od. ap. kierda kiernoz, winia, stadnik.
Kierdziski Thadeo Kierdziski de Mszana Magna; zob. Kierda.
Kobel Stepano Kobel; od stp. ap. kobiel (kobiaka, kobiela ) rodzaj plecione-
go koszyka lub ukr. ap. kobela koszyk, torba.
Koblowa Mariann Koblowa de Villa ukowek; od n. os. Kobel.
Kolibabka Matheo Kolibabka; od ap. kolibaba czowiek ociay.
Komorowski Joseph Komorowski; od n. m. Komorowo.
Korzeniowski Adamo Korzeniowski; od n. m. Korzeniwka, Korzeniw, Ko-
rzeniew.
Kostecki Nicolaus Michaelis et Agnetis Kosteckie filius; od n. m. Kostki (kilka
miejscowoci).
Kostka Matheo Kostka, Joanne Kostka de Magna Bukowa; od zdrob. im. Ko-
stek od im. Konstanty. Imi pochodzenia ac. Constantinus od ac. constans,
-ntis niezmienny, stay, wytrway, stanowczy, nieustpliwy, sawny, por.
ukr. Konstiantyn.
Kostyska Celina Kostyska; od n. m. Kosty.
Kociuk Matheo Kociuk; n. os. Ko, zob. Kostka.
Kotowski Adamo Kotowski Lignifaber de Zastawie; od n. m. Kotowicze, Ko-
towo.
Kowalczuk Wasil Kowalczuk; od ap. kowal; lub od ukr. gw. kowalczuk
ucze kowala.
Kowalczykowa Christina Kowalczykowa; zob. Kowalczuk.
Kowalski Alberto Kowalski de aula Siedliszcze; od n. m. Kowale lub od ap.
kowal zob. Kowalczuk.
Kowaluk Bartholomeo Kowaluk; zob. Kowalczuk.
Kozak Adamo Kozak de Wulka; od Kozak czonek grupy spoecznej za-
mieszkujcej Ukrain w XV XVIII wieku, onierz wojska kozackiego,
Zaporoec, take kozak junak, zabijaka.
Kozakowa Marianna Kozakowa; od n. os. Kozak.
Kozakowna Agneta Kozakowna; od n. os. Kozak.
Kruchowska Marianna Kruchowska de ukowek; od n. os. Kruchowski, a ta
od n. m. Kruchowo.
Kruk Laurentius Kruk; od ap. kruk gatunek ptaka, kruka kraka lub od
krucze bucze.
Kuchcianka Anna Kuchcianka; od ap. kuchta, to od podstawy kuch, por. stp.
kuch rodzaj ciasta, kuchnia.
Kuczuk Nicolao Kuczuk; od podstawy kucz, por. stp. kucze siedzie
w kucki, stp. ap. kucza, kuczka chata, szaas, buda.
Kulik Martino Kulik de Villa Uhrusk, Valentinus Labr. Joannes et Marianna
Kulikow filius; od ap. kulik, dawniej kulig ptak brodzcy; take ukr. gwa-
rowe kuyk 1. snop somy na pokrycie dachu; 2. niewielki woreczek.
Kurynianka Agneta Kurynianka; moe od ap. kura lub kurzy.
Lipko Christina Lipkow; od im. Lipa, Lipka (: Lipman) lub mniej prawdopo-
dobne od ap. lipa gatunek drzewa.
achta Iwan achta; od dawnego ap. acha, achta, achota askota.

awecki Matheo awecki de Villa Rudka; od n. m. awy, awki.
Makowski Alberto Makowski; od n. m. Makw.

Malewski Adalberto Malewski de Bukowa Magna; od. n. m. Maleszczyzna.
Markiewicz Thoma Markiewicz; od im. Marek, ukr. Marko. Imi pochodzenia
ac., od imienia rzymskiego boga wojny Marsa (ac. Mars, dop. Martis).
Imi Marek (ac. Marcus) znaczyo pierwotnie nalecy do Marsa, zwiza-
ny z Marsem.
Martyniec Fracesco Martyniec; od im. Marcin, ukr. Martyn. Imi mskie
pochodzenia ac., od imienia rzymskiego boga wojny Marsa (ac. Mars, dop.
Martis). Imi Martinus znaczyo pierwotnie nalecy do Marsa, powico-
ny Marsowi; por. Markiewicz.
Matuszczanka Marianna Matuszczanka de Stulno; od im. Maciej, Mateusz,
ukr. Matwij. Imi mskie pochodzenia hebr. mettithejh(), mattanejh()
dar Jahwe, przyjte do grec. jako Matthas, Matthaos, Maththaos, a do
ac. jako Matthias, Matthaeus. W jzyku polskim powstay trzy formy Ma-
ciej, Matyjasz od Matthias oraz Mateusz od Matthaeus.
Mazurek Martino Mazurek; od Mazur czowiek pochodzcy z Mazowsza
(moe te z okolicznych wsi o osadnictwie mazowieckim), moe od ap. ma-
zurek ciasto wypiekane na Wielkanoc lub od ukr. gwarowego mazurka
sodka buka pieczona z serem.
Maydanka Magdalena Maydanka; od czowiek pochodzcy z Majdanu.
Meronowna Anna Meronowna; od marona ty kwiat, rodzaj rumianku,
take od imion na Mar.
Mironowicz Joanne Mironowicz; od im. Miron. Imi pochodzenia grec. po-

wstao od ap. myron wonny olejek, pachnido, ma pachnca.
Mironowiczowa Sophia Mironowiczowa; od n. os. Mironowicz.
Misiuk Adamo Misiuk; od imienia Miko, Micha, ukr. Mysko, Mychajo.
Imi biblijne od hebr. mkhl kt jest jak Bg, ac. forma Michael.
Mroczek Antonio Mroczek; od mrok, mroczy, ap. mroczek czowiek choro-
bliwie mrucy oczy, te od im. Mroczesaw.
Niedobylska Constantia Niedobylska; od ap. nie dobywa.

Nowosadzki Michael Nowosadzki; od ap. nowo + sadza (= nowoosiady).
Ogrodniczanka Marianna Ogrodniczanka; od ap. ogrodnik czowiek majcy

bardzo may kawaek pola.
Omalniuk Iwan Omalniuk; od im. Emilian. Imi ac. od przydomka Aemilia-
nus, to od imienia rodowego Aemilius. Aemilianus znaczyo nalecy do
Emiliusza, przyjty (przez adopcj) do rodu Aemilii.
Opat Casimir Opat; od ap. opat przeoony klasztoru.
Ozibowa Ewa Ozibowa; od ozibi wystudzi, zamrozi.
Pakulanka Magdalena Pakulanka; od im. typu Pakosaw lub od pakuy krt-

kie wkna wyczesane z lnu lub konopi, bd od paku co zawinitego na
ksztat zatyczki, naboju, pakunek
Panasiuk Andera Panasiuk; od im. Atanazy, ukr. Panas. Imi pochodzenia
grec. Athanasios od rzeczownika athanasa niemiertelno; forma ac.
Athanasius.
Panasowa Anastasia Panasowa; od n. os. Panas, zob. Panasiuk.
Pasieka Gregorius Pasieka; od ap. pasieka zesp uli pszczelich, te stp. las,
wity gaj.
Pawlak Procopio Pawlak; od im. Pawe. Imi pochodzenia ac. Paulus
z przydomka paulus drobny, may.
Pieciug Antonio Pieciug; od ap. pieci okazywa komu czuo oraz
stp. g, ug ka, ukr. uh ka.
Podolak Casaimir Podolak; od Podolak mieszkaniec Podola.
Polak Luca Polak de Mszana; od et. Polak.
Polakowa Agneta Polakowa; od n. os. Polak.
Prusierski Marko Prusierski; od n. m. Prusy.
Prusowa Teresa Prusowa; od et. Prus czonek narodu pruskiego, pochodzcy
z Prus.
Romanowicz Paulo Romanowicz; od im. Roman. Imi pochodzenia ac. od

przymiotnika romanus rzymski. Przydomek Romanus oznacza osob po-
chodzc z Rzymu, Rzymianina.
Rynkiewicz Antonio Rynkiewicz; moe od podstawy ryn(e)k-, por. ap. rynek
centralny plac w miecie lub rynka paski rondelek do smaenia.
Rynkiewiczowa Sophia Rynkiewiczowa; od n. os. Rynkiewicz.
Sbyszewski Alexander Sbyszewski Economo Capitanus Stulniensis; od n. m.

Zbyszyn lub od imion zoonych typu Zbysaw, Zbigniew.
Skruchowski Francesco Skruchowski Textor; od n. m. Skruchowice lub od
skrucha pokora, ulego.
Smal Valentinus Smal de Magna Mszana, Catherina Labr. Valenti et Magda-
lena Smalow; od podstawy smal-, szmal- por. ap. smali opala ogniem ubi-
t wini,przypieka ogniem, grza, piec.
Stadecki Ignatio Stadecki Organario Ecclesiae Uhrusciensis; od n. m. Stadec-
ko lub od ap. stado grupa zwierzt jednego gatunku yjcych wsplnie.
Stolarz Joanne Stolarz; od ap. stolarz rzemielnik wyrabiajcy przedmioty
z drewna.
Struszczewicz Theodoro Struszczewicz; od ap. struko zdrob. od str.
Szarun Petro Szarun de Uhrusk; od ap. szary ciemnopopielaty.
Szertowska Theresa Szertowska; by moe nazwisko powizane z nazw rze-
ki Szert (dzisiaj Ukraina).
Szkutnik Mathias Szkutnik de Uhrusk; od ap. szkutnik rzemielnik budujcy
statki, por. szkut, szkuta aglowo-wiosowy statek rzeczny, uywany
w XVIXVII wieku do przewozu adunkw.
Szupka Gregorius Szupka; od ap. szubka (fonetycznie szupka) zdrob. od szuba
wierzchnie okrycie podbite futrem.
Szymanowicz Matheo Szymanowicz; od im. Szymon. Imi pochodzenia hebr.
powstae z wyraenia Shime^n, Sim^n i oznaczao pierwotnie Bg wysu-
cha. Formy te przeksztaciy si w dwa imiona Simon i Simeon. W Polsce,
obok formy Szymon, wystpoway Szyman, Szymun.
Szymanski Josephi et Sophia Szymanskich filia Nomine Marianna; od n. m.
Szymany, Szymanin, Szymaszczyzna lub od n. os. Szyman zob. te Szyma-
nowicz.
Szymczak Blasio Szymczak; zob. Szymanowicz.
Szymczanka Christina Szymczanka; od n. os. Szymczak.
Tkaczyk Marianna Labr. Stanislai et Agnetis Tkaczykow filia; od n. os. Tkacz,

ta za od ap. tkacz rzemielnik zajmujcy si wyrobem tkanin.
Tukowska Catharina Tukowska filii Josephi Tukowski et Marianna; od od n.

os. Tukowski, ta od n. m. Tukowice.
Turski Paulo Turski de Rudka; od n. m. Tursk, Tursko.
Walczakowna Tecla Walczakowna, Marianna Walczakowna de Villa uko-
wek; od n. os. Walczak, ta za od im. na Wal- typu Walenty, Walerian, lub
od ap. wali burzy, rozwala; sun powoli, ociale.
Wiecha Stanislaus Wiecha; od im. na Wie-, typu Wiesaw lub od ap. wiecha
wizka, pk czego, wieche.
Wierzchowska Hedvigis Wierzchowska de Mszana; od od n. os. Wierzchow-
ski, a ta od n. m. Wierzchoniw lub od ap. wierzch zewntrzna warstwa, po-
krycie, dawniej te jazda na grzbiecie zwierzcia.
Wiszniewski Adalberto Wiszniewski; od n. m. Wiszniew.
Wolaska Sophia Wolaska; od n. os. Wolaski, ktra pochodzi od n. m. Wl-
ka, Wola.
Wozniuk Alexandro Wozniuk; od ap. wony w dawnej Polsce niszy urzdnik
sdowy.
Wyrzykowski Antonio Wyrzykowski; od n. m. Wyrzyki.
Zaleski Casimiro Zaleski; od n. m. Zalesie.

Zamaszewski Simon Zamaszewski Administrator Siedlisciensis; od n. m. Za-
maszewo.
Zanirzchowski Simon Zanirzchowski Sator de Sure; od n. m. Zanie.
Zawieruski Simon Zawieruski; od n. m. Zawierw.
Wykaz skrtw
akad. akadyjski n. os. nazwa osobowa

ap. apelatyw, wyraz pospolity niem. niemiecki
arab. arabski orm. ormiaski
et. etnonim pol. polski
gm. gmina por. porwnaj
grec. grecki ps. prasowiaski
hebr. hebrajski stp. staropolski
im. imi sumer. sumeryjski
ac. aciski ukr. ukraiski
n. m. nazwa miejscowa zdrob zdrobnienie
zob. zobacz
Literatura
Atlas gwar wschodniosowiaskich Biaostocczyzny, t. 1, Red. S. Glinka, A. Obrbska-

Jaboska, J. Siatkowski, WrocawWarszawaKrakwGdask 1980 [Indeks].
Abramowicz Z., Citko L., Dacewicz L. 1997, Sownik historycznych nazw osobowych
Biaostocczyzny, t. 12, Biaystok.
Arkuszyn H. 2000, Sownyk zachidnopoliskych howirok, t. 12, uc^k.
Bubak J. 1993, Ksiga naszych imion, Wrocaw.
Dacewicz L. 2001, Antroponimia Biaegostoku w XVIIXVIII wieku, Biaystok.
Dugosz-Kurczabowa K. 2003, Nowy sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warsza-
wa.
Gala S. 1999, Nazwiska historyczne piotrkowian, d.
Gala S., Czyewski F. 1978/1979, Nazwiska ludnoci gminy Wisznice w wojewdztwie
bialskopodlaskim, Annales UMCS, sectio F, vol. XXXIII/XXXIV, s. 351371.
Grzenia J. 2002, Sownik imion, Warszawa.
Hrinczenko B. 1996, Slowar^ ukrajins^koji mowy. Repryntne wydannia, t. 14, Kyjiw.
Jabonowski A. 19081910, Spis miejscowoci, [w:] Polska XVI wieku pod wzgldem
geograficzno-statystycznym, t. VI, Podlasie, cz. IIII, Warszawa.
Karowicz J., Kryski A., Niedwiecki W. 19001927, Sownik jzyka polskiego, t. 18,
Warszawa.
Rymut K. 2001, Nazwiska Polakw. Sownik historyczno-etymologiczny, t. 12, Krakw.
Tichoniuk B. 2000, Imiona i ich formy na pograniczu polsko-biaoruskim od XVI wieku
do roku 1839, Zielona Gra.
Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, 18801902,
Red. T. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 115, Warszawa.
Sownyk ukrajinskoji mowy XIVXV st., Red.: L. L. Humec^ka, t. 12, Kyjiw 1979.
Wasni imena liudej, Red. L. H. Skrypnyk, N. P. Dziatkis^ka, Kyjiw 1996.
0DUFLQ .RMGHU = EDGD QDG KLVWRU\F]Q\P QD]HZQLFWZHP RVRERZ\P JPLQ\ :ROD 8KUXVND
3U]\NDG\ NVLJ PHWU\NDOQ\FK SDUDILL SZ Z -DQD &KU]FLFLHOD Z 8KUXVNX ] NRFD
;,;SRF]WNX ;; ZLHNX
.DUWD ] NVLJL FKU]WyZ ODWD ]DSLV\ Z M]\NX SROVNLP $UFKLZXP SDUDILDO
QH Z 8KUXVNX IRW 0LURVDZ %RFLDQ U
$NWD PHWU\NDOQH ] NRFD ;,; ZLHNX ]DSLV\ Z M]\NX URV\MVNLP $UFKLZXP SDUDILDO
QH Z 8KUXVNX
.DUWD ] NVLJL PHWU\NDOQHM ] SRF] ;; Z ]DSLV Z M]\NX SROVNLP $UFKLZXP SDUDILDO
QH Z 8KUXVNX
$NWD PHWU\NDOQH Z M]\NX URV\MVNLP LPLRQD L QD]ZLVND WDNH Z M]\NX SROVNLP
$UFKLZXP SDUDILDOQH Z 8KUXVNX
Wola Uhruska 2003
Hryhorij Arkuszyn Imiona mieszkacw gminy

uckLublin
Wola Uhruska*
Names of the Inhabitants in the Gmina of Wola Uhruska
Z nana zagadka brzmi co to jest, kady je ma, ale nikt go nie widzi?
Odpowied brzmi imi (imi wasne czowieka). Przecie imiona s
dla nas wane i odgrywaj szczegln rol w naszym yciu. Pozwalaj
nam nazywa innych ludzi i wyraa nasz stosunek do nich. Dziki imionom
moemy si identyfikowa z ludmi, ale te z ogu si wyrnia. Mona po-
wiedzie, e imiona su nam, by poznawa innych i samych siebie [Grzenia
2002, 7].
Nazwy wasne kadego narodu ksztatoway si na przestrzeni wielu stuleci.
Imiona uywane w Polsce wywodz si z kilku rde. Najwaniejsze z nich to:
Biblia i kultura chrzecijaska, kultura antyczna oraz kultura europejskiego re-
dniowiecza [Grzenia 2002, 15].
Formy oficjalne osobowych imion wasnych z reguy odrniaj si od wa-
riantw potocznych. Oto najczciej spotykane przykady pokazujce rnice
midzy oficjalnym a potocznym uyciem imion (egzemplifikacja podawana jest
na podstawie antroponimii wschodniosowiaskiej).
1. W wyniku ekonomii jzykowej imiona skadajce si z wielu sylab (np.
z 46 sylab) skracane s do dwch (por. za dugie antroponimy Jeremija, Wo-
odymyr, Maksymilian, Juwenalij, Anastasia, Apolinarija, Soomonyda, Jelyza-
weta i in.).
2. W rozmowie osb dorosych z dziemi imiona oficjalne ulegaj skrceniu
z powodw fonetycznych; najczciej pomijane s dwiki trudne do wymwie-
nia przez dzieci, np. spgoska r (por. Oeksandr Oe || e, Kateryna Ka-
tia, Jelizaweta Liza).
*
Tumaczenia tekstu z jzyka ukraiskiego dokona M. Olejnik.
3. Oficjalna forma imienia przewanie jest neutralna stylistycznie (nie wyra-

a spieszczenia ani zgrubienia), warianty za przekazuj rne odcienie, za po-
moc ktrych mona wyrazi swj stosunek do danej osoby (por. Halina Ha-
linka, Hala, Halka, Halunia, Halucha).
4. W przypadku gdy kilkadziesit osb ma to samo imi, wwczas w trakcie
rozmowy o kim naley korzysta take z nazwiska lub patronimu bd w okre-
lony sposb ucili, o kogo chodzi (gdzie mieszka, gdzie pracuje lub si uczy,
kim s jego rodzice i in.). A oto jak niektre warianty imion mog by wykorzy-
stywane w celu identyfikacji osoby, por. warianty imienia Iwan (we wsi Horo-
dyszcze w rejonie kiwerciwskim, obwd woyski): Iwan, Jwan, Jwanczyk,
Jwancio, Iwanko, Iwanuszka, Wania, Waka, Wanianko, Waniusza, Jwanysko,
Jwanyo; oraz imienia Mychajo (w ssiedniej wsi Sylno): Mychako, Mysza,
Misza, Myszka, Mecha, Myszecha, Mejszyk. W celu identyfikacji osoby o imie-
niu Iwan uywa si Iwancio, Waniusza, Iwanuszka, Wanianko, w przypadku za
imienia Mychajo stosuje si warianty Mychako, Mecha, Myszecha, Mejszyk).
5. Wreszcie moe by tak, e okrelony wariant imienia uywany jest wy-
cznie przez jedn rodzin (a obcym jest nieznany), sprzyja to pogbieniu
wizi emocjonalnej rodziny.
Sfer wykorzystania wariantw imion polskich wyznaczy J. Grzenia [Grze-
nia 2002, 12]
Forma imienia Sytuacja komunikacyjna

Forma podstawowa, np. Magdalena, Sta- Sytuacje oficjalne, np. szkoa, urzd
nisaw
Formy skrcone (ucicia), np. Magda, Sytuacje poficjalne i nieoficjalne, kon-
Lena, Stan takty prywatne (rodzinne, towarzyskie)
Formy zdrobniae (zdrobnienia, deminu- Zayo pomidzy rozmwcami, kontak-
tywy), np. Magdalenka, Staszek ty prywatne (rodzinne, towarzyskie)
Formy spieszczone (spieszczenia, hipoko- Zayo pomidzy rozmwcami, ch
rystyki), np. Magdusia, Madzia, Sta, podkrelenia pozytywnego stosunku do
Stasio rozmwcy
Naley zaznaczy, e w tabeli nie podano wariantw imion o pejoratywnym
nacechowaniu emocjonalnym, mimo e w jzyku uywane s dosy czsto.
*
Tematem opracowania jest analiza imion mieszkacw Woli Uhruskiej
w powiecie wodawskim. Materiay zostay zebrane metod ankietow wrd
uczniw miejscowej szkoy na pocztku czerwca 2003 roku.1 W opisie imion
1
Autor wyraa gbok wdziczno pani J. Szachaaj, nauczycielce miejscowej szkoy. Czci
zapisw dokona autor podczas pobytu w Woli Uhruskiej na pocztku maja i w kocu czerwca
2003 roku. (Materia ankietowy podaje si zgodnie z zapisem uczniw).
Hryhorij Arkuszyn, Imiona mieszkacw gminy Wola Uhruska 183
wyrniamy ze wzgldu na sposb derywacji trzy grupy: sufiksaln, regre-

sywn i regresywno-sufiksaln [Bratuszenko 1982, 6768].
I. Imiona ludnoci rzymskokatolickiej

IMIONA POWSTAE W WYNIKU DERYWACJI SUFIKSALNEJ
Spieszczenia imion mskich

Warianty te tworzone s od penego oficjalnego imienia z dodaniem nast-
pujcych sufiksw:
-tko: Pawltko (< Pawe );
-cio: Bogumicio (< Bogumi ), Jancio (< Jan );
-ek: Aleksandrek (< Aleksander), Andrzejek (< Andrzej), Damianek (< Da-
mian), Feliksek (< Feliks), Januszek (< Janusz), Jareczek (< Jarek), ukaszek
(< ukasz), Mareczek (< Marek), Mariuszek (< Mariusz), Mateuszek || Mate-
usiek (< Mateusz), Marcinek (< Marcin), Michaek (< Micha), Mioszek (< Mi-
osz), Paweek (< Pawe), Piotrek (< Piotr), Radomirek (< Radomir), Rafaek
(< Rafa), Rocisawek (< Rocisaw), Stefanek (< Stefan), Tomaszek (< To-
masz), Wiktorek (< Wiktor), Zenonek (< Zenon)2;
-eczek: Januszeczek (< Janusz), Mariuszeczek (< Mariusz), Mateuszeczek
(< Mateusz), Michaeczek (< Micha);
-ik: Edwardzik (< Edward)3, Miosik (< Miosz)4;
-o5: Andrzejo (< Andrzej), Marcino (< Marcin), take z poprzedzajc sp-
gosk mikk -o: Marcinio (< Marcin), Mariusio (< Mariusz)6, Sewerynio
(< Seweryn);
-och: Janoch (< Jan);
-unio: Michaunio (< Micha), Wiktorunio (< Wiktor);
-u: Jerzu (< Jerzy), Paweu (< Pawe), Miosiu (< Miosz)7;
-u: Andrzeju (< Andrzej), Feliksu (< Feliks), Janu (< Janusz), Jerzu
(< Jerzy), Piotru (< Piotr), Radomiru (< Radomir), Teodoru (< Teodor),
Wiktoru (< Wiktor).
Przeanalizowany materia pokaza, e zdrobniae imiona mskie w gwarze
Woli Uhruskiej tworzone s za pomoc 11 przyrostkw. Najwiksz produk-
2
Odbywaj si nastpujce alternacje ostatnich spgosek tematu: k : cz (Jareczek, Mareczek),
sz : (Mateusiek, chocia obok uywa si Mateuszek); w wariancie Aleksandrek nastpio
skrcenie jednej sylaby po d wypado e.
3
Oboczno d d (Edwardzik).
4
Alternacja sz (Miosik).
5
Formant -o mona kwalifikowa jako kocwk fleksyjn.
6
Kocowe twarde spgoski s oboczne do odpowiednich mikkich, sz (Mariusio).
7
Oboczno sz : (Miosiu).
tywno ma sufiks -ek, znacznie mniejsz -eczek, -u i -o, pozostae charaktery-

zuj si ma produktywnoci.
Zgrubienia imion mskich

W odpowiedzi na ankiet uczniowie stwierdzali, e dosy czsto w ich jzy-
ku jako zgrubienia uywane s imiona oficjalne (w przeciwiestwie do spiesz-
czonych). Augmentatywa tworzone s za pomoc nastpujcych sufiksw:
-czych: Michaczych (< Micha);
-ina: ukasina (< ukasz)8;
-isko: Janisko (< Jan), Jwisko (< Jzwa9);
-o: Bogumio (< Bogumi);
-och: Marcinoch (< Marcin), Michaoch (< Micha);
-uch: Piotruch (< Piotr), Radomiruch (< Radomir);
-ucha: Pietrucha (< Piotr);
-uszka: Pietruszka (< Piotr);
-ych: Januszych (< Janusz), Jerzych (< Jerzy), Marcinych (< Marcin), Ma-
reczych (< Marek)10;
-yczych: Feliksyczych (< Feliks).
Do tworzenia pejoratywnych wariantw imion mskich wykorzystuje si 10

sufiksw; wszystkie one s nieproduktywne. Wedug odpowiedzi uczniw, su-
fiks -och moe zarwno imiona spieszcza (Janoch), jak i zgrubia (Marcinoch).
Nacechowanie stylistyczne zaley od danej osoby, od tego czy grupa odnosi si
do niej z sympati, czy z antypati.
Spieszczenia imion eskich

Do tworzenia spieszczonych wariantw imion kobiecych wykorzystywana jest
wiksza liczba sufiksw ni do tworzenia wariantw imion mskich. S to:
-a: Ania || Hania (< Anna), Matyldzia (< Matylda), Madzia (< Magda),
Kindia (< Kinga)11;
-ania: Matyldania (< Matylda), ucjania (< ucja);
-cia: Ewcia (< Ewa), Majcia (< Maja), Mariolcia (< Mariola);
-dzia: Ludmidzia (< Ludmia), Andzia (< Anna)12;
-eczka: Aneczka (< Anna), Halszeczka (< Halka), Heleneczka (< Helena),
Iwoneczka (< Iwona), Kingeczka (< Kinga), Krystyneczka (< Krystyna), Ma-
8
Oboczno sz : .
9
Z uwag, e tej osoby we ws nie lubi.
10
W podanym imieniu k jest oboczne do cz.
11
Formant ten mona kwalifikowa jako kocwk fleksyjn; gwn oznak procesu sowo-
twrczego jest alternacja spgosek koczcych temat, por. oboczno n : , d : d, g : d.
12
Sufiks ten pochodzi od -, w ktrym po sonornej udwicznio si.
jeczka (< Majka), Marioleczka (< Mariola), Marteczka (< Marta), Paulineczka
(< Paulina);
-ejka: Anastazjejka13 (< Anastazja);
-eka: Edyteka (< Edyta);
-icha: Andelicha (< Andela);
-ka: Alinka (< Alina), Anetka (< Aneta), Anitka (< Aneta), Antoninka (< An-
tonina), Beatka (< Beata), Boenka (< Boena), Danutka (< Danuta), Dorotka
(< Dorota), Edytka (< Edyta), Eleonorka (< Eleonora), Faustynka (< Fausty-
na), Helenka (< Helena), Graynka (< Grayna), Irenka (< Irena), Iwonka
(< Iwona), Justynka (< Justyna), Ludmika (< Ludmia), Marynka (< Maryna),
Moniczka (< Monika), Paulinka (< Paulina), Weroniczka (< Weronika)14;
-o: Paulinio (< Paulina);
-ula: Anula (< Anna);
-unia: Agatunia (< Agata), Ewunia (< Ewa), Magdunia (< Magda);
-unka: Madziunka (< Magda);
-uka: Ewuka (< Ewa);
-u: Aniu (< Anna), Ewu (< Ewa), Kingu (< Kinga), Maju (< Maja), Ma-
tyldu (< Matylda);
-usia: Anusia (< Anna), Dariusia (< Daria), Ewusia (< Ewa), Jagnusia || Ja-
gniusia (< Jagna <Agnieszka), Kingusia (< Kinga), Martusia (< Marta), Matyl-
dusia (< Matylda).
Do tworzenia wymienionych wariantw wykorzystano 17 sufiksw, z kt-

rych najbardziej produktywnym jest -ka, -eczka, -u i -usia; pozostae formanty
uywane s do tworzenia hipokorystykw stosunkowo rzadko.
Zgrubienia imion eskich

Do tworzenia zgrubie wykorzystywane s nastpujce sufiksy:
-dzia: Andzia (< Anna) (zob. wyej);
-icha: Ewicha (< Ewa), Jagnicha (< Jagna < Agnieszka), Justynicha (< Ju-
styna);
-ola: Dorotola (< Dorota);
-ucha: Agatucha (< Agata), Kingucha (< Kinga), Magducha (< Magda),
Martucha (< Marta);
-ula: Kingula (< Kinga);
-ycha: Anetycha (< Aneta), Beatycha (< Beata), Dorotycha (< Dorota), Mo-
niczycha (< Monika).15
13
Sufiks ten jest fonetycznym wariantem przyrostka -ek-a.
14
Oboczno k : cz (Moniczka, Weroniczka).
15
Oboczno k : cz (Moniczycha).
Wykorzystuje si 6 sufiksw, z ktrych tylko formacje z sufiksalnym -ch-:

-icha, -ucha, -ycha s produktywne. Cecha ta jest waciwa dla pogranicza pol-
sko-ukraiskiego.
IMIONA POWSTAE W WYNIKU DERYWACJI REGRESYWNEJ
Sposb regresywny
Regresja, czyli redukcja, jest charakterystycznym sposobem tworzenia oso-
bowych imion wasnych. W przeciwiestwie do apelatyww, gdzie regresji pod-
legaj przede wszystkim morfemy, w osobowych nazwach wasnych redukcji
mog podlega rne czci formy oficjalnej.
Zwrmy uwag, e cz wspczesnych ukraiskich oficjalnych imion po-
wstaa wanie z dawnych wariantw, por.: esia < Larysa, Oeksandra [Skryp-
nyk, Dziatkiwka 1996, 152], e < Oeksandr [Skrypnyk, Dziatkiwka 1996,
72], Nia < Leonia, Neonia [Skrypnyk, Dziatkiwka 1996, 166], Oe < Oek-
sandr [Skrypnyk, Dziatkiwka 1996, 86], Sawa < Sawatij [Skrypnyk, Dziatkiw-
ka 1996, 96] i in. To zjawisko znajduje potwierdzenie rwnie w imiennictwie
polskim, por. imiona oficjalne (podajemy tylko na liter A):
Ada < Adelajda [Grzenia 2002, 35], Adela < Adalberta [Grzenia 2002, 36],
Ala < Alicja [Grzenia 2002, 40], Aleks < Aleksander [Grzenia 2002, 43], Alina
< Adelina [Grzenia 2002, 46]. W Internetowym Portalu Urzdw Stanu Cywil-
nego odnotowano: Ze wzgldu na tradycj rodzinn, a take tradycj literack
dopuszcza si [] oboczne formy sowotwrcze takich imion, jak Apolinary
obok Apolinariusz, Bazyl obok Bazyli, Konstanty obok Konstantyn, Wasyl obok
Wasyli [Grzenia 2002, 351].
Wyrniamy trzy rodzaje redukcji: afereza skrceniu ulega pocztek imie-

nia, synkopa skrceniu ulega rodkowa cz imienia, apokopa skrceniu
ulega kocowa cz imienia [Bratuszenko 1982, 6768].16
AFEREZA
Imiona mskie
Bastian < (Se)bastian.
Imiona eskie
Nika < (Mo)nika i < (Wero)nika.
16
W polskiej literaturze onomastycznej uywa si okrelenia derywacja dezintegralna przyp.
red.
SYNKOPA
Imiona mskie
Seban < Seba(stia)n.
Imiona eskie
Aga < Ag(nieszk)a, Ala < Al(in)a i < Al(icj)a, Bata < B(e)ata, Hala < Hal-
(szk)a, Iwa < Iw(on)a, Jaga < Jag(n)a, Justa < Just(yn)a, Luda < Lud(mi)a,
Mata < Ma(r)ta, Paula < Paul(in)a, Oka < Ok(san)a.
APOKOPA
Imiona mskie
Alek || Olek < Alek(sander), Aleks < Aleks(ander), Jaro < Jaro(saw), uka
< uka(sz), Radom < Radom(ir), Seba < Seba(stian), Sewer < Sewer(yn), Tom
< Tom(asz).
Imiona eskie
Aga < Aga(ta), Hele < Hele(na), Jola < Jola(nta), Oksa < Oksa(na).
Do niektrych skrce form imion mona dodawa rne zakoczenia, por.:

Aleksy < Aleks(ander), Azi < A(nasta)z(ja), Mati < Mat(eusz), Miy < Mi(osz),
uki < uk(asz); por. wariant Gregory < Grzegorz (by moe powsta pod
wpywem ukraiskiego Hryhorij). W niektrych wariantach spotykamy jedno-
czesne redukcje rnych czci imienia: Tonia < (An)toni(n)a, Bogmi < Bog(u)-
mi(), Bugi < Bog(um)i().
IMIONA POWSTAE W WYNIKU DERYWACJI REGRESYWNO-SUFIKSALNEJ
Sposb regresywno-sufiksalny
Przy tworzeniu wariantw za pomoc tego sposobu oficjalne formy imion s
skracane w rny sposb, do ktrych nastpnie dodawane s sufiksy.
Spieszczone imiona mskie

Do ich tworzenia wykorzystywane s nastpujce sufiksy:
-ak: Rosak < Ro(cisaw)17;
-a: Ara < Ar(kadiusz), Euga (Ega) < Eug(eniusz)18;
-az: Rosaz < Ro(cisaw);
17
Nastpio stwardnienie .
18
W ostatnim wariancie u przeszo w , moliwe e kolejnym stadium byo u8 (u niezgosko-
twrcze).
-cio: Arcio < Ar(kadiusz), Alcio < Al(eksander), Felcio < Fel(iks), Jarcio < Ja-
r(osaw), ukcio < uk(asz), Michcio < Mich(a), Pawcio < Paw(e), Romcio < Ro-
m(an), Sebcio < Seb(astian), Sawcio < Saw(omir), Stefcio < Stef(an), Tomcio < To-
m(asz), Wikcio < Wik(tor);
-ek: Andrzek < Andrz(ej), Arek < Ark(adiusz), Benek < Ben(edykt), Bastek < (Se)-
bast(ian), Bartek < Bart(omiej), Felek < Fel(iks), Domek < (Ra)dom(ir), Edek < Ed-
(ward), Gienek < (Eu)gen(iusz), Rosiek < Ro(cisaw), Rociek || Rostek < Ro-
c(isaw), Romek < (Rom(an), Radek < (Rad(osaw), Sawek < Saw(omir), Se-
wek < Sew(eryn), Sewerek < Sewer(yn), Tedek < Te(o)d(or), Teodek < Teo-
d(or), Wodek < Wodz(imierz), Wadek < Wad(ysaw), Wiesiek < Wies(aw),
Zenek < Zen(on), Zbisiek < Zbi(gniew), Zbynek < Zbi(g)n(iew);
-eczek: Areczek < Ar(kadiusz), Sewereczek < Sewer(yn), Stefeczek < Stef(an);
-ik: Kazik < Kaz(imierz), Rafik < Raf(a), Rosik < Rocisaw;
-ich: Macich < Mac(iej);
-ko: Mako < Maci(ej), Wodko < Wod(zimierz)19;
-o: Eduo < Edu(ard), Roszo < Ro(cisaw), Sebo < Seb(astian)20;
-o: Benio < Ben(edykt), Benadzio < Bened(ykt), Bodzio < Bo(g)d(an),
Cinio < (Mar)cin, Edzio < Ed(ward), Felo < Fel(iks), Genio < (Eu)gen(iusz),
Kazio < Kaz(imierz), Radzio < Rad(omir), Rocio < Roc(isaw), Wadzio < Wa-
d(ysaw), Wodzio < Wodzi(mierz), Zbysio < Zbys(aw), Zenio < Zen(on)21;.
-: Ja <Ja(n), Edu < Edu(ard), Grze < Grze(gorz), Mi < Mi(cha), Mi-
cha < Micha(), Teodo < Teodo(r);
-sio: Grzesio < Grze(gorz), Jasio < Ja(n);
-u: Rosiu < Ro(cisaw);
-unio: Arunio < Ar(kadiusz), Jarunio < Jar(osaw), Jacunio < Jac(ek), Ka-
ziunio < Kazi(mierz), Marunio < Mar(ek), Tomunio < Tom(asz);
-u: Aleksu < Aleks(y), Geniu <(Eu)geniu(sz), Felu < Fel(iks), Jacu < Ja-
c(ek), Jaru < Jar(osaw), Maciu < Maci(ej), Maru < Mar(ek), Olu < Al(ek-
sander), Romu < Rom(an), Sebu < Seb(astian), Sawu || Sowu < Saw(o-
mir), Tedu < Te(o)d(or), Wiktu < Wikt(or), Wodu < Wodzi(mierz), Zenu < Ze-
n(on);
-yk: Edweryk < Edw(ard), Jerzyk < Jerz(y).
Wykorzystano 17 sufiksw, z ktrych -ek i -u uywane powszechnie do

tworzenia imion zdrobniaych; du produktywnoci charakteryzuj si przy-
rostki z -o (-cio, -o, -unio).
Niektre derywaty utworzone zostay od podstaw sowotwrczych, ktre s
ju wariantami spieszczonymi, czyli mamy twory z dwoma sufiksami skadaj-
19
W ostatnim wariancie nastpia zwrotna oboczno d : d.
20
Oboczno : sz; a w wariancie Eduo u z w.
21
Przed tym sufiksem nastpia alternacja ostatnich spgosek tematu twardego: n : (Benio,
Cinio, Zenio), s : (Zbysio).
cymi si z rnych fonemw, ale znaczeniowo podobnymi, a nawet identyczny-

mi, por.: Grzesiek, Grzesiunio, Edziunio < Ed(ward), Matcu < Mateusz, Micu-
nio, Zbyszko.
Zgrubiae imiona mskie

Do tworzenia augmentatyww wykorzystywane s nastpujce sufiksy:
-ich: Rocich < Roc(isaw);
-icho: Benicho < Ben(edykt);
-isko: Benisko < Ben(enedykt);
-o: Edo< Ed(ward), Mateo< Mate(usz), Micho< Mich(a), Stefo < Stef(an);
-ora: Maciora < Mac(iej);
-uch: Aruch < Ar(kadiusz), Educh < Ed(ward), Jacuch < Jac(ek), Ja-
ruch < Jar(osaw), Miuch < Mi(osaw), Sewuch < Sew(eryn), Sawuch < Sa-
w(omir), Stefuch< Stef(an), Tomuch< Tom(asz);
-ucha: Marucha < Mar(ek);
-ura: Geniura < (Eu)geni(usz);
-u: Sawu < Saw(omir);
-ych: Jarych < Jar(osaw), Jerzych < Jerz(y), Tomych < Tom(asz).
Uytych zostao 10 sufiksw, z ktrych tylko -uch jest produktywny. Nie-

kiedy warianty imion skadaj si z dwch komponentw jednoczenie, por.:
Wodeczych (< Wodek < Wodzimierz), Radczych (< Radek < Radosaw).
W formach augmentatywnych imion wykorzystywane s rne przestawki,
np.: Jdrej < Andrzej, Ralf < Rafa, Rafaelo < Rafa, Steam < Stefan.
Spieszczone imiona eskie

Do tworzenia tych wariantw uywa si nastpujcych sufiksw:
-a: Dania < Dan(uta), Hela < Hel(ena), Kinia < Kin(ga), Ludzia < Lud(mi-
a), Madzia < Ma(g)d(alena), Monia < Mon(ika), Oksia < Oks(ana), Pola < Pa-
(u)l(ina), Tonia <(An)ton(ina)22;
-cia: Alcia < Al(ina), Becia < Be(ata), Darcia < Dar(ia), Helcia < Hel(ena),
Jolcia < Jol(anta).
-eczka: Anasteczka< Anast(azja), Lideczka < Lid(ia);
-enk-a: Darienka < Dar(ia), Jagienka < Jag(na);
-ek-a: Azieka < A(nasta)z(ja), Agnieszeka < Agniesz(ka), Halsze-
ka < Halsz(ka);
-ka: Antka < Ant(onina), Batka < B(e)ata, Edka < Ed(yta), Eleonka < Eleo-
n(ora), Faustka < Faust(yna), Lonka < (E)l(e)on(ora), Matylka < Matyl(da),
22
Przed tym sufiksem odbyy si nastpujce alternacje spgosek: n : (Dania, Kinia), s :
(Oksia), d : d (Ludzia, Madzia).
Mika < (Lud)mia, Nastka < (A)nast(azja), Paulka < Paul(ina), Weronka < We-
ron(ika);
-nia: Magonia < Mago(rzata);
-: Fausty < Fausty(na), Justy < Justy(na), Mago< Mag(orzata), Mo-
ni < Moni(ka);
-sia: Antosia < Anto(nina), Asia <(Jo)a(nna), Edysia < Edyta, Fausia < Fau-
(styna), Gosia < (Ma)go(rzata), Joasia < Joa(nna), Kasia < Ka(tarzyna), Mo-
nisia < Moni(ka), Magosia < Mago(rzata), Tosia < (An)to(nina), Weronisia
< Weroni(ka);
-unia: Nadziunia < Nadz(ieja), Sylwunia < Sylw(ia); por. unia < ucja;
-u: Agu < Ag(nieszka), Agnu < Agn(ieszka), Betu < Be(a)t(a), Bou < Bo-
(ena), Halu < Hal(szka), Eleu < El(bieta), Grau < Gra(yna), Iwu < Iw(o-
na), Lidiu < Lid(ia), Ludu < Lud(wika), Magdu < Magd(alena), Orsu < Or-
szula < Ursz(ula), Sylwu < Sylw(ia);
-usia: Agusia < Agata, Alusia < Al(icja) // Al(ina), Danusia < Dan(uta), He-
lusia < Hel(ena), Jagusia < Jag(na) < Agnieszka, Marusia < Mar(yna) < Ma-
r(ia);
-usza: Marusza < Mar(yna) < Mar(ia).
Wykorzystano 14 sufiksw, z ktrych najwiksz produktywnoci charak-

teryzuj si -, -ka, oraz przyrostki z sufiksalnym - (-sia, -u, -usia). Do two-
rzenia niektrych wariantw wykorzystano poczenie dwch sufiksw, por.:
Agatkusia, Asieka < Joanna, Danusieka, Dariusieka, Doka < Dominika,
Goka < Magorzata, Kasieka, Kasiunia, Marynieka.
Zgrubiae imiona eskie

Do tworzenia zgrubiaych wariantw uywa si nastpujcych sufiksw:
-cha: Danucha < Dan(uta), Gocha <(Ma)go(rzata), Jucha < Ju(styna), Ka-
cha < Ka(tarzyna), Krycha < Kry(styna);
-chna: Kachna < Ka(tarzyna);
-icha: Weronicha < Weron(ika);
-szycha: Aguszycha < Agusia < Agata, Daruszycha < Dar(ia), Magdaszy-
cha < Magda(lena);
-uch-a: Luducha < Lud(mia), Palucha < Pa(u)l(ina);
-ula: Agula < Ag(nieszka), Danula< Dan(uta), Magula < Mag(da) < Mag-
dalena;
-ycha: Boycha < Bo(ena), Darycha < Dar(ia), Graycha < Gra(yna), Iry-
cha < Ir(yna), Justycha < Just(yna), Marycha < Mar(yna).
Warto zwrci uwag, e w gwarze wsi Wola Uhruska pieszczotliwy odcie

imion uzyskuje si rwnie za pomoc zmiany wygosowych spgosek twar-
dych na mikkie. Takie zjawisko wystpio w imionach Stefa, Sewery, uka.
Oznacza to, e wymienione nazwy s rezultatem procesw fonetycznych, nie za

morfologicznych.
Przeanalizowany materia przekonuje, e warianty imion szeroko funkcjo-
nuj w jzyku mieszkacw Woli Uhruskiej.
II. Imiona prawosawnych mieszkacw gminy Wola Uhruska

We wsi Wola Uhruska obok Polakw mieszkali dawniej rwnie Ukrai-
cy23; w 1945 roku cz z nich przesiedlono na Ukrain, a tych, ktrzy nie zde-
cydowali si wwczas na wyjazd, wywieziono w roku 1947 w czasie akcji Wi-
sa na Ziemie Pnocne i Zachodnie. Aktualnie we wsi Ukraicw prawie nie
ma (jeeli kto ma pochodzenie ukraiskie, to ju si do niego nie przyznaje),
dzieci z maestw mieszanych przeszy na katolicyzm i uwaaj si za Pola-
kw; jedna z niewielu mieszkanek-autochtonek Olga Urbaska pozostaa przy
prawosawiu i piknie mwi po ukraisku. Obok nielicznych autochtonw Wol
Uhrusk zamieszkuj pojedynczy zabuanie, mieszka tu przesiedleniec ze wsi
Olesk (obecnie rejon lubomelski w obwodzie woyskim).
Materia nazewniczy podany zosta przez autochtonki: Olg Urbask, uro-
dzon w 1927 roku oraz Tamar Szybist, ktra w roku 1945 jako siedmio-
letnie dziecko wyjechaa wraz z rodzicami z Woli Uhruskiej na Ukrain;
obecnie mieszka w ucku.
Do 1947 roku miejscowi Ukraicy uywali nastpujcych imion:
Imiona noszone przez mczyzn

Ad|am24, Anatolîj, Alêksander, Anton || Ant|on || Ant|in, Andr|ij, Bohd|an,
Fedîr, Hawryo, Hryhorij, Iw|an, Ihor, Iosaf |at, Jaros|aw, Jak|ub || Jakow,
Jewhen|ij, Juryj, ukasz || uk|asz, Mark|o, Meczys|aw, Mykoa, Mychaj|i,
Mat|ij || Matw|ij, Osyp, Ost|ap, Paw|o, Petr|o, Py|yp, Prok|op || Prok|ip, Rom|an,
Spyryd|on, Step|an, T|omasz, Ul^j|an, W|iktor, Was|yl^, Woodymyr.
Imiona noszone przez kobiety:

Ahafija, Anna || Hanna, Anastasija, Antonina, Ewa, Fedora, Fedos^ka, Flôr-
ka, Iryna, Jarosawa, Jewhenija, J|ulîja, Juch|ymija, Kateryna, Lîdia || L^|idija,
Magdal|ina, Maryja, Maryna, Marta, Nadija, Natal^ja, Ol^ha || Olga, Olena,
Pawlîna, Stepanyda, Tamara, Teklâ, Urszulâ, Walentyna, Warwara, Wiera,
Zînajida, Zofyja.
23
Por. M. esiw, Ukrajinki howirky u Polszczi, Warszawa 1997, s. 304306.
24
Kreska przed samogosk oznacza miejsce akcentu inne ni w jzyku polskim. Formy,
w ktrych nie wprowadza si takiego znaku maj akcent na przedostatniej sylabie.
Od wymienionych imion tworzone byy rne warianty, ktre uywane byy

przez Ukraicw.
IMIONA POWSTAE IMIONA POWSTAE W WYNIKU DERYWACJI SUFIKSALNEJ

Spieszczone imiona mskie
-yk: Marczyk < Mark|o;
-ko: Bohdanko < Bohd|an, Mychako < Mychajo, Olîksijko < Oeks|ij, Osyp-
ko < Josyp, Paweko < Paw|o;
-cio: Mykoajcio < Mykoa;
-czuk: Romczuk <Rom|an;
-czyk: Ihorczyk < Ihor.

Olga Urbaska stwierdza, e funkcj imion zgrubiaych, tzw. augmentati-
ww mogy peni pene imiona oficjalne.
Znaczenie ujemne imionom nadawa wycznie jeden formant, mianowicie:
-ysko || -ys^ko: Iwanys^ko < Iw|an, Marczysko < Mark|o, Pawulczysko < Pa-
weko <Paw|o, Petrys^ko < Petr|o, Stepanysko < Step|an.
Spieszczone imiona eskie

-a: Hania < Hanna;
-dzia(< cja): Handzia< Hanna;
-eczka: Haneczka < Hanka < Hanna;
-ka: Hanka < Hanna, Warwarka < Warwara, Wierka < Wiera, Jewka < Je-
wa, Olienka < Oena, Pawlînka < Pawlina, Tamarka < Tamara, Fedorka <
Fedora;
-oczka: W|iroczka || W|ieroczka < Wiera;
-unia: Hannunia< Hanna;
-usia: Martusia < Marta.

Odnaleziono powiadczenia tylko z sufiksem:
-ocha: Martocha < Marta.
IMIONA POWSTAE W WYNIKU DERYWACJI REGRESYWNEJ

Imiona mskie
Stiopa < Stepa(n)25, Stach <(O)stap.
25
Z przejciem e w o i alternacj t : t.
Imiona eskie:
Hapa <(A)haf(ija)26, Zina < Zina(jida), T oma < Tam(ar)a27, Ulâ <(Ursz)ulâ.
IMIONA POWSTAE W WYNIKU DERYWACJI REGRESYWNO-SUFIKSALNEJ

Spieszczone warianty imion mskich
Do ich tworzenia wykorzystywano nastpujce sufiksy:
-a: Wania < (I)w|an, Wasia < Was(|yl), Witia < Wi(k)t(or), Woodia < Wo-
od(ymer), Genia < (Jewh)en(ij), enia < (Jew)hen(ij), Kolia < (My)ko(a), Pe-
tia < Pet(ro)28;
-c^: Hryc^ < Hry(horij);
-czyk: Jurczyk < Jurk|o < Jurij;
-ek: Antek < Antin || Anton, Wodek < Woodymyr, Genek < (Jew)hen(ij),
Tomek < Toma < Choma, Tonek < (An)ton;
-ik: Tolik < (Ana)tol^(ij), Tosîk < (An)t|os^;
-ka: Was^ka < Iwa < Iw|an, Wit^ka < Witia < Witalij, Wood^ka < Woodia
< Woodymyr, Hryszka < Hrysza < Hry(horij), Genka < (Jew)hen(ij), eka < e-
nia < (Jew)hen(ij), Miszka < Misza < Mychajo;
-ko: Antko < Ant(|on), Wodko < W(o)od(ymyr), Genko < (Jew)hen(ij), Saw-
ko < (Jaro)saw, Stefko < Step(an), Fed^ko < Fedia < Fedir;
-o: Stacho < (O)stap, Tonio < (An)ton;
-o: Wodzio < W(o)od(ymyr), Kolio < (My)ko(a); Mecio < Mecz(ys|aw),
Stasio < Stach < (O)st|ap29;
-sza: Hrysza < Hry(horij), Misza < Mychajo;
-s^: Antos^ < Ant|o(n), Adas^ || Ad|as^ < Ad|a(m), Oes^ < Oe(ksander);
-uch: Indr|uch < Andrij;
-us^: R omus < Rom(|an);
-yk: Jaryk < Jar(os|aw), Konstantyk < Konstant(|yn), Kostyk < Kost^.
Do tworzenia spieszczonych wariantw imion mskich uyto 14 sufiksw,

o produktywnoci, ktrych trudno co pewnego powiedzie, poniewa formy te
dzi s ju pasywne.

Do tworzenia wymienionych wariantw uyto jednego sufiksu -ysk-o:
Wo|odys-ko < Woodymyr.
26
Ze zmian f na p.
27
Nastpia tutaj zmiana a na o.
28
Spgoski twarde koczce temat s oboczne do odpowiednich mikkich; w wariancie imie-
nia enâ < (Jew)hen(ij) odbya si zamiana g na .
29
Alternacja ch : s^ (Stach : Stasô), twarde spgoski s oboczne do odpowiednich mikkich.
Wedug powiadczenia Olgi Urbaskiej, wariant Antek < Ant(|on) uwaany

jest za zgrubiay.
Pieszczotliwe imiona eskie

Do utworzenia eskich wariantw imion o pieszczotliwym znaczeniu wy-
korzystano nastpujce sufiksy:
-a: Lida < L|id^(ija)30;
-a: Walia < Wal(entyna), Genia < (Jew)h en^(ija), Katia < Kateryna, Nadia
< Nadija, Nas^tia < (A)nast(asija), Olia < Ol^(ha), Polia < Pa(w)l(ina), Chrys^-
tia < Chryst(yna);
-ita: Ulita < (J)ul(ija);
-iczka: W|alîczka < Wal^ka < Wal(ia) < Walentyna, |Olîczka < Olia;
-ka: Wal^ka < Wal(ia), Hul^ka < Ul^(iana) i < (J)|ul^(ija), Genka < (Jew)h|e-
n^(ija), Juchymka < Juch|ym(ija), Nad^ka < Nadia < Nadija, Natal^ka || Natalka
< Natalia, Pol^ka < Pa(w)l^(ina), Stefka || Stepka < Step(anyda), Ton^ka < (An)-
ton(ina), Fedos^ka < Fedosia;
-nia: Sonia < So(fija);
-oczka: |Iroczka < Ir(a) < Iryna, L|idoczka < Lid(a) < Lidija, T|omoczka < To-
m(a) < Tamara;
-oszka: Antoszka < Ant(onina);
-sia: Zosia < Zo(fyja), Kasia < Katyryna;
-usia: Marusia;
-cia: Stefcia < Step(anyda).
Wykorzystano 11 sufiksw, ktre tworz zdrobniae imiona eskie.

Zanotowano jeden wariant z sufiksem -och-a: Fedocha < Fed(ora).
Niektre formy powstay w wyniku postpowego nagromadzenia sufiksw
ze znaczeniem hipokorystycznym, por.: Tos^ka < Tosia < (An)to(nina). Wariant
Lodzia utworzono od imienia L|id^ja.
*
Przeanalizowane derywaty imion ukraiskich wiadcz nie tylko oryginalno-
ci ukraiskiego sowotwrstwa, ale rwnie o zapoyczeniach niektrych pol-
skich (Wodek, Tomek, Kasia) i rosyjskich form (Hrysz, Misza, Petia).
Wrd polskich derywatw trafiaj si ukrainizmy. Wanie takim zapoycze-
niem jest imi wasne Oksana (wedug Sownika imion, w Polsce mieszka 676
Oksan [Grzenia 2002, 258]). W Woli Uhruskiej wedug O. Urbaskiej w ostatnich
30
Ze stwardnieniem ostatniej spgoski tematycznej.
latach coraz bardziej popularny staje si wariant Ola, od imienia Aleksandra. Na

uksztatowanie si wariantw Gregory, Jdrej i Rostek najprawdopodobniej rw-
nie wpyn jzyk ukraiski, o czym wiadczy ich fonetyka.
Wybrana literatura
Bratuszenko 1982 T. D. Bratuszenko, Sowotwir zmenszeno-pestlywych rozmownych wa-

riantiw wasnych imen, Ukrainka Mowa i Literatura w Szkoli, nr 1, s. 6768.
esiw 1997 M. esiw, Ukrajinki howirky u Polszczi, Warszawa.
Skrypnyk, Dziatkiwka 1996 L. H. Skrypnyk, N. P. Dziatkiwka, Wasni imena ludej.
Sownyk dowidnyk, Kyjiw.
Grzenia 2002 J. Grzenia, Sownik imion, Warszawa.
Indeks imion mieszkacw gminy Wola Uhruska
Badanie przeprowadzono na grupie losowo wytypowanych 1 600 penoletnich osb

zameldowanych na terenie gminy Wola Uhruska z uwzgldnieniem podziau na soectwa:
1. Byty 200 osb 9. Piaski 90 osb
2. Jzefw 60 osb 10. Potoki 30 osb
3. Kosy 99 osb 11. Siedliszcze 100 osb
4. Macoszyn Duy 100 osb 12. Stanisaww 60 osb
5. Majdan Stuleski 40 osb 13. Stulno 100 osb
6. Mszanka 73 osoby 14. Uhrusk 100 osb
7. Mszanna 127 osb 15. Wola Uhruska 301 osb
8. Kolonia Mszanna 20 osb 16. Zberee 100 osb
Oglna liczba imion w badanej grupie wyniosa 236.
28 Helena 18 Danuta
Gmina Wola Uhruska
28 Krystyna 18 Grzegorz
liczba badanych 1600
28 Teresa 18 Piotr
Liczba 24 Zofia 18 Ryszard
Imi
imion 23 Kazimierz 17 Kazimiera
56 Jan 23 Tadeusz 17 Stanisawa
41 Stanisaw 22 Jzef 16 Roman
40 Andrzej 21 Henryk 16 Zbigniew
38 Krzysztof 20 Jadwiga 15 Lucyna
37 Anna 20 Mariusz 14 Ewa
37 Marianna 19 Agnieszka 14 Marek
34 Janina 18 Barbara 14 Mirosaw
34 Maria 18 Czesaw 13 Jerzy
13 Magorzata 6 Franciszek 3 Kamil

13 Marta 6 Grayna 3 Karol
13 Wiesaw 6 Janusz 3 Marzena
13 Zdzisaw 6 Justyna 3 Mikoaj
12 Dorota 6 Lech 3 Nikodem
12 Edward 6 Micha 3 Olga
12 Irena 6 Waldemar 3 Romualda
12 Jolanta 6 Weronika 3 Stefania
12 Marian 5 Alina 3 Sylwia
12 Mieczysaw 5 Antonina 3 Teodora
11 Antoni 5 Bogumia 3 Wacaw
11 Beata 5 Boena 3 Wanda
11 Ireneusz 5 Emilia 3 Zbigniew
11 Tomasz 5 Ewelina 2 Adrian
10 Adam 5 Feliks 2 Agnieszka
10 Genowefa 5 Franciszka 2 Albina
10 Sawomir 5 Mariola 2 Aledmund
10 Wadysaw 5 Robert 2 Aleksander
10 Wojciech 5 Teodozja 2 Alfred
9 Elbieta 5 Urszula 2 Ariel
9 Iwona 5 Wiktoria 2 Benedykt
9 Katarzyna 4 Aniela 2 Beniamin
9 Leszek 4 Bronisaw 2 Bogdan
9 Renata 4 Edyta 2 Brygida
9 Stefan 4 Eugenia 2 Ferdynand
9 Wiesawa 4 Jarosaw 2 Gerard
8 Arkadiusz 4 Jzefa 2 Ignacy
8 Dariusz 4 Lidia 2 Leopold
8 Halina 4 Lucjan 2 Lilla
8 Leokadia 4 Maciej 2 ucja
8 Pawe 4 Radosaw 2 Mirosawa
8 Wioletta 4 Regina 2 Natalia
8 Witold 4 Sylwester 2 Nel
7 Alicja 4 Zenon 2 Przemysaw
7 Bogusawa 4 Zygmunt 2 Rafa
7 Jacek 3 Adela 2 Romuald
7 Joanna 3 Agata 2 Szymon
7 Magdalena 3 Bartomiej 2 Walentyna
7 Marcin 3 Bernadetta 2 Wiera
7 Monika 3 Bogusaw 2 Wodzimierz
7 Wadysawa 3 Bolesawa 2 Wojciech
6 Aneta 3 Daniel 2 Zuzanna
6 Artur 3 Honorata 1 Ada
6 Czesawa 3 Izabela 1 Adolf
6 Eugeniusz 3 Julia 1 Albert
1 Albin 1 Heronima 1 Napoleon

1 Aldona 1 Hieronim 1 Norbert
1 Aleksandra 1 Hilary 1 Patrycja
1 Alfreda 1 Inga 1 Patryk
1 Apolonia 1 Izydor 1 Pelagia
1 Arlena 1 Julian 1 Petronela
1 Aureliusz 1 Kamila 1 Roland
1 Bazyli 1 Klementyna 1 Rozalia
1 Bernard 1 Konstancja 1 Ruta
1 Bogdan 1 Krystian 1 Ryszarda
1 Cecylia 1 Ksawery 1 Sabina
1 Celina 1 Leon 1 Thomas
1 Diana 1 Leontyna 1 Tymoteusz
1 Eleonora 1 Luiza 1 Waleria
1 Eryk 1 ukasz 1 Wawrzyniec
1 Eudokia 1 Marcjan 1 Wiaczesaw
1 Eunika 1 Marzanna 1 Wiktor
1 Euzebiusz 1 Marzenna 1 Wilhelmina
1 Gabriela 1 Mateusz 1 Witosaw
1 Gabryela 1 Maurycy 1 Zbysaw
1 Gracjan 1 Miosz 1 Zenobia
1 Hanna 1 Miron 1 Zygfryd
1 Heronim
Byty 200 3 Henryk 2 Maria

9 Stanisaw 3 Iwona 2 Mariusz
8 Andrzej 3 Katarzyna 2 Marta
7 Jan 3 Kazimierz 2 Ryszard
5 Janina 3 Stefan 2 Stanisawa
5 Lucyna 3 Tadeusz 2 Teodozja
5 Marianna 3 Teresa 2 Tomasz
5 Roman 3 Zofia 2 Wioletta
5 Wadysaw 2 Adam 2 Witold
5 Wojciech 2 Agnieszka 2 Zdzisaw
4 Helena 2 Dorota 1 Alina
4 Jadwiga 2 Ewelina 1 Aniela
4 Kazimiera 2 Ferdynand 1 Arkadiusz
4 Krystyna 2 Jerzy 1 Barbara
4 Krzysztof 2 Joanna 1 Bogdan
3 Anna 2 Jzefa 1 Bogumia
3 Czesaw 2 Leszek 1 Bogusaw
3 Danuta 2 Magorzata 1 Dariusz
3 Elbieta 2 Marcin 1 Edyta
3 Genowefa 2 Marek 1 Eleonora
1 Eryk 2 Ireneusz 2 Marcin

1 Ewa 2 Lucyna 2 Mirosaw
1 Franciszek 2 Stefan 2 Stanisaw
1 Franciszka 1 Andrzej 2 Teresa
1 Grzegorz 1 Antonina 2 Tomasz
1 Ignacy 1 Beata 2 Zdzisaw
1 Irena 1 Edyta 1 Alina
1 Ireneusz 1 Emilia 1 Aneta
1 Izydor 1 Franciszek 1 Antoni
1 Jacek 1 Grzegorz 1 Arkadiusz
1 Jzef 1 Jacek 1 Beniamin
1 Justyna 1 Jerzy 1 Bogusawa
1 Leokadia 1 Katarzyna 1 Czesaw
1 Lidia 1 Krzysztof 1 Danuta
1 Lucjan 1 Lucjan 1 Dorota
1 Magdalena 1 Maciej 1 Emilia
1 Marian 1 Maria 1 Eugeniusz
1 Napoleon 1 Mateusz 1 Ewa
1 Nel 1 Nikodem 1 Feliks
1 Patryk 1 Piotr 1 Franciszka
1 Pelagia 1 Ryszard 1 Grayna
1 Piotr 1 Szymon 1 Grzegorz
1 Radosaw 1 Tadeusz 1 Helena
1 Regina 1 Wawrzyniec 1 Henryk
1 Renata 1 Wiesaw 1 Ignacy
1 Robert 1 Zygmunt 1 Jan
1 Romualda 1 Janusz
1 Sylwester Kosy 99 1 Jarosaw
1 Sylwia 6 Marianna 1 Jerzy
1 Szymon 4 Anna 1 Jolanta
1 Teodora 3 Andrzej 1 Kamil
1 Urszula 3 Kazimierz 1 Krzysztof
1 Waldemar 3 Ryszard 1 Lucyna
3 Zbigniew 1 Magdalena
Jzefw 60 2 Agnieszka 1 Marcjan
5 Jzef 2 Barbara 1 Maria
4 Jan 2 Edward 1 Marian
4 Stanisaw 2 Halina 1 Mariusz
4 Teresa 2 Irena 1 Mieczysaw
3 Marianna 2 Janina 1 Monika
3 Micha 2 Joanna 1 Renata
2 Antoni 2 Jzef 1 Ryszarda
2 Czesaw 2 Kazimiera 1 Stanisawa
2 Ewa 2 Krystyna 1 Stefania
2 Feliks 2 Magorzata 1 Sylwester
1 Weronika 1 Henryk 1 Grayna

1 Wioletta 1 Honorata 1 Grzegorz
1 Witold 1 Ireneusz 1 Ireneusz
1 Zofia 1 Jacek 2 Jan
1 Janina 1 Janina
Macoszyn Duy 100 1 Janusz 2 Jerzy
8 Jan 1 Jarosaw 1 Joanna
3 Maria 1 Jerzy 1 Jolanta
3 Mariusz 1 Jzef 1 Karol
3 Zofia 1 Julian 1 Krzysztof
2 Agnieszka 1 Kazimiera 1 Magorzata
2 Aledmund 1 Krystyna 1 Marcin
2 Anna 1 Leszek 1 Marek
2 Bogusawa 1 Lilia 1 Marianna
2 Elbieta 1 Lucyna 1 Monika
2 Grzegorz 1 ucja 2 Ryszard
2 Helena 1 ukasz 1 Stanisawa
2 Jolanta 1 Marek 1 Tadeusz
2 Kazimierz 1 Marian 1 Teresa
2 Mieczysaw 1 Micha 1 Waldemar
2 Pawe 1 Mirosaw 1 Wiesaw
2 Stanisaw 1 Monika 1 Witold
2 Teresa 1 Piotr 1 Zofia
2 Wacaw 1 Renata
2 Wiesaw 1 Ryszard Mszanka 73
1 Adela 1 Sawomir 3 Helena
1 Agata 1 Tomasz 3 Jan
1 Aleksandra 1 Wiaczesaw 2 Andrzej
1 Alicja 1 Wiktoria 2 Czesaw
1 Andrzej 1 Zbigniew 2 Dariusz
1 Antoni 1 Zdzisaw 2 Henryk
1 Antonina 1 Zenobia 2 Ireneusz
1 Arkadiusz 1 Zygfryd 2 Janina
1 Artur 2 Jzef
1 Barbara Majdan Stuleski 40 2 Krystyna
1 Bolesawa 1 Adam 2 Mariusz
1 Boena 1 Adolf 2 Tadeusz
1 Bronisaw 1 Aleksander 2 Wiesawa
1 Brygida 1 Andrzej 2 Wiktoria
1 Czesaw 1 Antoni 1 Adam
1 Daniel 3 Barbara 1 Agnieszka
1 Dariusz 1 Boena 1 Alicja
1 Eudokia 3 Czesaw 1 Anna
1 Eugeniusz 1 Danuta 1 Barbara
1 Ewa 1 Eugeniusz 1 Bogusaw
1 Bolesawa 3 Bogusawa 1 Mariusz

1 Czesawa 3 Czesaw 1 Marta
1 Danuta 3 Ewa 1 Marzena
1 Emilia 3 Henryk 1 Mirosaw
1 Genowefa 3 Jadwiga 1 Monika
1 Grzegorz 3 Jolanta 1 Radosaw
1 Halina 3 Kazimierz 1 Renata
1 Hieronima 3 Marianna 1 Robert
1 Jadwiga 3 Stanisaw 1 Ruta
1 Kamil 3 Wiesaw 1 Sawomir
1 Karol 3 Zdzisaw 1 Stefan
1 Katarzyna 2 Beata 1 Waldemar
1 Kazimierz 2 Edward 1 Wanda
1 Klementyna 2 Genowefa 1 Weronika
1 Lech 2 Jzef 1 Wadysawa
1 Leokadia 2 Katarzyna 1 Wojciech
1 Lucyna 2 Krystyna 1 Zbigniew
1 Magdalena 2 Leszek 1 Zbysaw
1 Marek 2 Ryszard
1 Maria 2 Stanisawa Kolonia Mszanna 20
1 Marianna 2 Tadeusz 2 Kazimiera
1 Mariola 2 Teresa 2 Kazimierz
1 Marta 2 Wiesawa 1 Anna
1 Marzanna 2 Zofia 1 Antoni
1 Micha 1 Aldona 1 Edward
1 Miron 1 Andrzej 1 Eugenia
1 Nikodem 1 Antonina 1 Grzegorz
1 Robert 1 Artur 1 Helena
1 Roman 1 Bogdan 1 Julia
1 Sawomir 1 Czesawa 1 Magorzata
1 Stanisaw 1 Dariusz 1 Marianna
1 Teresa 1 Elbieta 1 Ryszard
1 Witold 1 Grzegorz 1 Sawomir
1 Wadysaw 1 Halina 1 Stanisawa
1 Wadysawa 1 Hieronim 1 Teresa
1 Zbigniew 1 Ireneusz 1 Wiera
1 Zofia 1 Iwona 1 Wiesaw
1 Janina 1 Wioletta
Mszanna 127 1 Janusz
7 Krzysztof 1 Kazimiera Piaski 90
6 Jan 1 Lech 2 Agnieszka
5 Anna 1 Leopold 1 Alina
4 Piotr 1 Magdalena 1 Andrzej
4 Roman 1 Maria 2 Aneta
3 Agnieszka 1 Marian 1 Aniela
1 Arkadiusz 1 Teodora 4 Krzysztof

1 Barbara 4 Teresa 3 Justyna
1 Bolesawa 1 Tomasz 3 Kazimierz
1 Czesaw 1 Urszula 3 Olga
1 Dariusz 1 Weronika 2 Agata
2 Edward 1 Wioletta 2 Bogumia
1 Eugenia 1 Witold 2 Ewa
1 Euzebiusz 2 Wadysaw 2 Irena
1 Feliks 2 Zbigniew 2 Jadwiga
3 Franciszek 1 Zofia 2 Mieczysaw
1 Genowefa 2 Mirosaw
1 Grayna Potoki 30 2 Stanisawa
1 Grzegorz 1 Aniela 1 Adam
1 Izabela 1 Anna 1 Alicja
2 Jadwiga 1 Danuta 1 Antoni
4 Jan 1 Eugeniusz 1 Antonina
5 Janina 1 Genowefa 1 Arlena
1 Jarosaw 1 Henryk 1 Barbara
1 Jerzy 1 Irena 1 Bazyli
1 Joanna 2 Janina 1 Beata
1 Jolanta 1 Kazimierz 1 Bogusawa
1 Jzef 2 Krzysztof 1 Bronisaw
1 Julia 1 Leszek 1 Dorota
1 Justyna 1 Lucyna 1 Franciszek
3 Krystyna 1 Magdalena 1 Grayna
1 Krzysztof 1 Maria 1 Grzegorz
1 Ksawery 1 Mariusz 1 Henryk
1 Leokadia 1 Monika 1 Jacek
1 Leontyna 2 Renata 1 Jarosaw
1 Lucyna 1 Ryszard 1 Jolanta
1 Maciej 1 Sawomir 1 Jzef
1 Marek 1 Stanisaw 1 Katarzyna
5 Maria 1 Sylwester 1 Kazimiera
3 Marianna 2 Tadeusz 1 Krystyna
2 Mariusz 1 Teresa 1 Leokadia
1 Marta 1 Urszula 1 Lidia
1 Mirosaw 1 Wadysawa 1 Magorzata
1 Pawe 1 Zbigniew 1 Marek
1 Roman 1 Marian
1 Rozalia Siedliszcze 100 1 Marianna
1 Sabina 6 Anna 1 Mariusz
3 Stanisaw 6 Maria 1 Micha
1 Stanisawa 4 Andrzej 1 Mikoaj
1 Stefan 4 Helena 1 Mirosawa
2 Tadeusz 4 Jan 1 Norbert
1 Pawe 1 Leon 1 Adam

1 Piotr 1 Leszek 1 Agnieszka
1 Ryszard 1 Lucyna 1 Alina
1 Stanisaw 1 Magorzata 1 Barbara
1 Sylwia 1 Marek 1 Boena
1 Tadeusz 1 Marianna 1 Bronisaw
1 Tomasz 1 Mariola 1 Danuta
1 Waldemar 1 Mieczysaw 1 Dariusz
1 Weronika 1 Mirosawa 1 Edyta
1 Wiesaw 1 Piotr 1 Grzegorz
1 Wadysawa 1 Romuald 1 Honorata
1 Wodzimierz 1 Stanisaw 1 Iwona
1 Zbigniew 1 Stefan 1 Jan
1 Zofia 1 Teodozja 1 Jerzy
1 Urszula 1 Jolanta
Stanisaww 60 1 Zbigniew 1 Karol
3 Andrzej 1 Zygmunt 1 Kazimiera
3 Jadwiga 1 Lech
3 Zofia Stulno 100 1 Leszek
2 Czesawa 4 Maria 1 Lidia
2 Helena 3 Andrzej 1 Magorzata
2 Jzef 3 Anna 1 Marek
2 Krzysztof 3 Helena 1 Mariola
2 Marian 3 Irena 1 Mariusz
2 Stanisawa 3 Janina 1 Sylwester
2 Teresa 3 Krzysztof 1 Teodozja
2 Zdzisaw 3 Marianna 1 Thomas
1 Agnieszka 3 Marta 1 Tomasz
1 Alicja 3 Ryszard 1 Wacaw
1 Arkadiusz 3 Stanisaw 1 Waleria
1 Beata 3 Zbigniew 1 Wiesaw
1 Bogumia 3 Zofia 1 Wadysawa
1 Celina 2 Aneta 1 Zdzisaw
1 Dariusz 2 Antoni 1 Zygmunt
1 Edyta 2 Dorota
1 Eugeniusz 2 Ewelina Uhrusk 100
1 Ewa 2 Jadwiga 5 Maria
1 Feliks 2 Krystyna 4 Danuta
1 Grzegorz 2 Leokadia 4 Henryk
1 Halina 2 Marian 4 Krystyna
1 Hanna 2 Mirosaw 4 Marta
1 Jan 2 Piotr 3 Barbara
1 Janina 2 Stanisawa 3 Jan
1 Joanna 2 Wiesawa 3 Krzysztof
1 Kazimierz 2 Zuzanna 3 Marianna
3 Stanisaw 1 Roman 2 Albina

3 Tadeusz 1 Stefania 2 Antoni
2 Agnieszka 1 Wiesaw 2 Ariel
2 Andrzej 1 Wioletta 2 Artur
2 Helena 1 Wadysaw 2 Benedykt
2 Iwona 1 Zofia 2 Bernadetta
2 Janina 2 Boena
2 Jzef Wola Uhruska 301 2 Czesaw
2 Maciej 9 Jan 2 Daniel
2 Piotr 9 Janina 2 Ewa
2 Teresa 9 Krzysztof 2 Franciszka
2 Tomasz 7 Krystyna 2 Gerard
2 Zbigniew 6 Dorota 2 Irena
2 Zenon 6 Stanisaw 2 Iwona
1 Adam 5 Andrzej 2 Izabela
1 Adela 5 Helena 2 Jacek
1 Alfreda 4 Anna 2 Jadwiga
1 Aniela 4 Barbara 2 Lech
1 Anna 4 Danuta 2 Leokadia
1 Beata 4 Henryk 2 Lucyna
1 Bernadetta 4 Marek 2 Magdalena
1 Ewa 4 Maria 2 Marian
1 Ewelina 4 Marianna 2 Mariola
1 Franciszka 4 Mariusz 2 Mieczysaw
1 Gracjan 4 Mirosaw 2 Monika
1 Grzegorz 4 Roman 2 Piotr
1 Irena 4 Sawomir 2 Robert
1 Ireneusz 4 Tadeusz 2 Romualda
1 Jacek 4 Wojciech 2 Stanisawa
1 Jadwiga 3 Agnieszka 2 Waldemar
1 Janusz 3 Alicja 2 Walentyna
1 Jerzy 3 Arkadiusz 2 Wiesawa
1 Jolanta 3 Bartomiej 2 Wiktoria
1 Jzefa 3 Beata 2 Wioletta
1 Leszek 3 Edward 2 Zdzisaw
1 Magorzata 3 Elbieta 2 Zenon
1 Marcin 3 Halina 1 Ada
1 Mariusz 3 Jerzy 1 Adrian
1 Marzena 3 Jzef 1 Albert
1 Mieczysaw 3 Kazimiera 1 Albin
1 Petronela 3 Kazimierz 1 Aleksander
1 Przemysaw 3 Pawe 1 Alfred
1 Radosaw 3 Teresa 1 Alina
1 Rafa 3 Zbigniew 1 Aneta
1 Regina 3 Zofia 1 Apolonia
1 Aureliusz 1 Renata 1 Bronisaw

1 Beniamin 1 Roland 1 Czesawa
1 Bernard 1 Romuald 1 Emilia
1 Bogumia 1 Ryszard 1 Eugenia
1 Bogusaw 1 Stefan 1 Gabryela
1 Brygida 1 Stefania 1 Genowefa
1 Cecylia 1 Sylwia 1 Grayna
1 Czesawa 1 Tymoteusz 1 Helena
1 Diana 1 Urszula 1 Henryk
1 Emilia 1 Wanda 1 Honorata
1 Eugenia 1 Weronika 1 Ireneusz
1 Eugeniusz 1 Wiera 1 Janusz
1 Eunika 1 Wiesaw 1 Julia
1 Gabriela 1 Wiktor 1 Kamila
1 Genowefa 1 Wilhelmina 1 Katarzyna
1 Grayna 1 Witold 1 Kazimierz
1 Grzegorz 1 Witosaw 1 Lech
1 Hieronim 1 Wadysawa 1 Leopold
1 Hilary 1 Zygmunt 1 Lucjan
1 Inga 1 ucja
1 Ireneusz Zberee 100 1 Marek
1 Janusz 6 Anna 1 Marian
1 Jolanta 5 Andrzej 1 Mariusz
1 Jzefa 3 Adam 1 Mirosaw
1 Justyna 3 Grzegorz 1 Natalia
1 Kamil 3 Jan 1 Pawe
1 Konstancja 3 Magorzata 1 Przemysaw
1 Krystian 3 Mieczysaw 1 Regina
1 Lidia 3 Piotr 1 Sawomir
1 Lilia 2 Agnieszka 1 Stanisawa
1 Lucjan 2 Artur 1 Teodora
1 Luiza 2 Beata 1 Teodozja
1 Marcin 2 Danuta 1 Tomasz
1 Marta 2 Edward 1 Wanda
1 Marzena 2 Kazimiera 1 Weronika
1 Marzenna 2 Marianna 1 Wiesaw
1 Maurycy 2 Mikoaj 1 Wiesawa
1 Miosz 2 Renata 1 Witold
1 Natalia 2 Stanisaw 1 Wadysaw
1 Nel 2 Tadeusz 1 Wadysawa
1 Nikodem 1 Adela 1 Wodzimierz
1 Patrycja 1 Adrian 1 Wojciech
1 Radosaw 1 Alfred 1 Zofia
1 Rafa 1 Antonina
1 Regina 1 Bogdan
Hryhorij Arkuszyn, Warianty imion wasnych mieszkacw miejscowoci Wola Uhruska 205
Wola Uhruska 2003
Hryhorij Arkuszyn Motywacja przezwisk

Lublin-uck
mieszkacw Woli Uhruskiej*
The Motivation of Nicknames of Wola Uhruska
Inhabitants
P rzezwiska wraz z nazwiskami i imionami osb nale do licznej grupy

nazw wasnych antroponimw. O ile nazwiska i imiona (na Ukrainie
take patronimy1) s oficjalnie udokumentowane, o tyle przezwisk uy-
wa si tylko w mowie ustnej i nie podaje si ich w adnych oficjalnych doku-
mentach. Mimo to niemal kady czowiek zamieszkujcy wie posiada przezwi-
sko, ktre znaj wszyscy mieszkacy miejscowoci bd tylko ssiedzi lub
krewni. Jeli przezwisko uywane jest wycznie w jednej rodzinie, to niekiedy
posugiwanie si nim przy obcych jest zakazane, aby nie upowszechniao si.
Nieliczni tylko nie maj tego rodzaju nieoficjalnej nazwy.
Powstanie przezwisk jest uwarunkowane wieloma czynnikami, ale najwa-
niejszy z nich to identyfikacja osoby, wyrnienie jej spord innych osb za
pomoc pewnej cechy, czsto negatywnej.
Posugiwanie si przezwiskami jest uyteczne, w sytuacji gdy kilku miesz-
kacw danej miejscowoci ma takie samo nazwisko i imi. Wwczas w celu
identyfikacji osoby konieczne jest podanie dodatkowych ucile (kim jest oj-
ciec; jaka jest matka; gdzie mieszka; kim jest z zawodu itd.), przezwisko za
wprost wskazuje dan osob.
Wiek przezwisk bywa rny: od kilku dni do kilkudziesiciu lat, a niekt-
re z nich towarzysz czowiekowi przez cae ycie; pewne przezwiska s nawet
dziedziczne, przekazywane w spadku dzieciom i wnukom; istniej przezwiska
waciwe caej rodzinie.
*
Tumaczenia tekstu z jzyka ukraiskiego dokonaa A. Dudek.
1
Patronimy, tj. okrelenia od imienia ojca, typu Lwowycz syn Lwa, Leona przyp. red.
W jzykoznawstwie polskim te ostatnie nazwy okrela si jako przydomki,

za pomoc ktrych nazywa si neutralnie ca rodzin (najczciej przez uycie
imienia ktrego z przodkw) [szczegowo na ten temat zob.: Abramowicz,
Kosior 1998, 2324; Warcho 1999, 271]. W jzykoznawstwie ukraiskim roz-
rnienie to jest tylko zasygnalizowane, dlatego te w odniesieniu do owych
rodzinnych nazw nie ma jednoznacznoci terminologicznej, por. terminy pri-
zwyszczewa nazwa, wuyczni imenuwannia, wuyczni nazwy [Buczko 1998, 63
64]. Naley zauway, e obok tego rodzaju nazw danej rodziny funkcjonuj
przezwiska mieszkacw poszczeglnych miejscowoci (wedug przekazu
T. Szybistej, dzieci z Woli Uhruskiej uoyy nawet specjaln rymowank doty-
czc dzieci z ssiedniego Bytynia), istniej take przezwiska waciwe danemu
regionowi (wanie od tego rodzaju przezwiska powstaa nazwa grupy etnicznej
emkowie, zwizana z czstym uyciem partykuy em tylko; niektrzy uwaa-
j, e podobne pochodzenie maj nazwy Bojkowie i Huculi).
Wszystko to wiadczy o tym, e przezwiska stanowi oryginalny przejaw
twrczoci jzykowej ludu, dlatego te nie bez powodu niektrzy badacze uwa-
aj ten rodzaj antroponimw za swoist odmian ustnej twrczoci ludowej
[zob.: Chrustyk 1996].
O znaczeniu bada nad przezwiskami przekonuje fakt, e problemowi temu
powicona bya VI Midzynarodowa Slawistyczna Konferencja Naukowa (Lu-
blin, 2325 listopada 1995 r.); materiay pokonferencyjne zostay opublikowane
w dwch czciach [Warcho (red.) 1998; Warcho (red.) 1999].
Nosiciele przezwisk maj do nich zrnicowany stosunek: jedni akceptu-
j je i traktuj jak swoje drugie imi (niektrzy nawet jak pierw-
sze), inni iry tuj si i obraaj [podkrel. red.]. Zdarza si, e niektre
osoby nie s znane na wsi ani z nazwiska, ani z imienia, a znane s wanie
z owej nieoficjalnej nazwy. Tak wic przezwiska yj przez wykonywanie
swojej specyficznej funkcji.
Niekiedy bywa tak, e w niektrych opracowaniach za przezwiska uwaa si
rwnie warianty imienia, jest to oczywicie bdne. Wydaje si, e imi wasne
osoby staje si przezwiskiem wwczas, gdy nosicielem tego imienia by kto
z przodkw bd te byo to imi innej osoby, a zostao przeniesione z powodu
pewnego podobiestwa bd skojarze. Porwnajmy ucilenie: Przezwiskami
staj si te warianty imion, ktre nie maj charakteru tradycyjnego lub nie s
oglnie przyjte na danym terytorium; niektre z nich w przypadku braku od-
powiedniej informacji nawet nie odnosz si do odpowiednich imion [Buczko
1998, 61].
Motywacja czci przezwisk jest przejrzysta, atwo wic stwierdzi, dlacze-
go osoba otrzymaa tak, a nie inn nazw. W przypadku niektrych przezwisk
zrozumienie przyczyn ich powstania nie jest moliwe bez dodatkowych infor-
macji, cz za przezwisk pozostaje niewyjaniona; wydaje si, e tego rodzaju
przezwiska naleaoby zaliczy do grupy nazw o utraconej motywacji.
Hryhorij Arkuszyn, Motywacja przezwisk mieszkacw Woli Uhruskiej 207
Podstaw analizy stanowi wspczesne przezwiska mieszkacw Woli

Uhruskiej. Cz materiaw uzyskano metod ankiety przeprowadzonej wrd
uczniw miejscowej szkoy; 18 przezwisk na podstawie zapisw wasnych prze-
kazay D. ubkowska i U. Dbrowska, nauczycielki miejscowej szkoy (w pracy
wykorzystano 16 przezwisk z tej grupy); cz materiau uzyskano na podstawie
wywiadu z O. Urbask (ur. w 1927 r.) oraz T. Szybist, ktra pochodzi z Woli
Uhruskiej, a obecnie mieszka w ucku; przezwiska uzyskane od T. Szybistej
funkcjonoway wrd miejscowej ludnoci prawosawnej do roku 1945.
Zebrany materia pozwala na wydzielenie nastpujcych grup motywacyj-
nych:
1. Przezwiska utworzone od antroponimw

a) od nazwisk:
Bernadetka od nazwiska Biernacka2,
Cesina od nazwiska Celineczki3,
Dymek od nazwiska Dymecki4,
Fitua by moe od nazwiska Fifowska5,
Kura od nazwiska Kuczura6,
Ptaszek powstao od nazwiska Ptak7,
Sacharunio (by moe od nazwiska Sacharuk8, mczyzna mieszkajcy
przed rokiem 1945 w Woli Uhruskiej);
b) od imion:
Jdruszczycha ona mczyzny o wariancie imienia Jdruch,
Kasza od imienia Kaka,
Kaszalot nazywa si Kaka,
Don Kamilo ma na imi Kamil ,
Koszczych od imienia ojca Kostek,
Maryn brat, ktry zawsze staje w obronie siostry Maryny;
c) od podobiestwa do okrelonych osb:

Kisyj przezwisko otrzymane w spadku po bracie;
Patryk jest podobny do aktora Patrika Swayze,
2
Nazwisko Biernacki odnotowane w Indeksie urodzonych w parafii Uhrusk pw. w. Jana
Chrzciciela diecezja siedlecka 19491989 (archiwum parafialne); dalej Indeks przyp. red.
3
W wykazie nazwisk brak nazwiska Celineczk(a), por. Indeks przyp. red.
4
Nazwiska Dymecki w formie urzdowej brzmi Demecki w Indeksie przyp. red.
5
Nazwisko Fifowska wystpio dwukrotnie w wykazie por. Indeks przyp. red.
6
Nazwisko Kuczura ma du liczb uytkownikw por. Indeks przyp. red.
7
W Wykazie nazwisko to wystpuje w latach 80. XX wieku przyp. red.
8
W wykazie nazwisk brak nazwiska Sacharuk, por. Indeks przyp. red.
Stpie nosi okulary, jak bohater serialu 13 Posterunek,

Troll ma uszy podobne do tej postaci filmowej;
Podobni do bohaterw filmowych: Batman, Goliat, Kubu, Niki, Plastu,
Puchatek.
d) od patronimw:
Panko Anton Pantelejmonowycz (nazywany take Antek Pankowy);
e) w wyniku skojarze z postaciami historycznymi, mitologicznymi itp.:

Lenin ma na imi Wodzimierz,
Macedoska ma na imi Ola < Aleksandra,
Wojsko jest wysoki jak Herkules,
f) od rymowanek zawierajcych imiona:

Cesiek < rym. Grzesiek-Cesiek,
Konewka < rym. Ewka-konewka,
Placek < rym. Jacek-placek,
Saata < rym. Renata-saata,
Zegarek < rym. Marek-zegarek;
g) z innych powodw:
Kiler tak wabi si jego pies.
2. Przezwiska, ktre wskazuj na wygld zewntrzny

i wady fizyczne nosiciela
Armata tga dziewczyna,
Baca tgi mczyzna,
Biay blondyn,
Ciapek nosi za due buty, ktrymi czapa,
Cichy z powodu chorego garda nie jest w stanie gono mwi,
Harachula ma krcone wosy; dial. harachi loki, kdziory, harachatyj
kdzierzawy,
Kot nosi koszulk z wizerunkiem zielonego kota,
Koza [nie podano motywacji, wyjanienie uczniw: bo tak],
Motylek [nie podano motywacji, wyjanienie uczniw: bo tak],
Poapucha o sabej, chorowitej kobiecie [przed rokiem 1945 mieszkaa tu
kobieta o tym przezwisku, ktra miaa w rkach tyle siy, e nie moga donie
jajka z kurnika do domu tak, by go przy tym nie uszkodzi],
Pomidorok mczyzna o czerwonych policzkach, niskiego wzrostu,
Ptak [wyjanienie uczniw: bo tak]
Pytowski ma dugie wosy, ktre zwizywa z tyu w ogon pyt,
Snajper zezowaty,
Hryhorij Arkuszyn, Motywacja przezwisk mieszkacw Woli Uhruskiej 209
Sokole Oko ma takie oczy,

Strit zezowaty,
Szkielet bardzo szczupa dziewczyna,
Szparaga mczyzna z chorymi oczyma, dlatego czsto mruga,
Tyczka bardzo wysoka dziewczyna,
Uszaty || Wielkie Uszy ma due uszy.
3. Przezwiska motywowane szczeglnymi cechami mwienia ich

nosicieli
Babcia Dynamit dziewczyna, ktra bardzo szybko mwi,
Kapeczka prosi o kapeczk wdki,
Kot kiedy powiedzia, e jest kotem,
Menachi mwi menachi zamiast miska
Koziwka opowiada o tym, e najlepiej czuje si w lesie, jak kozio,
Patyczkiem tumaczy si nastpujco: ja niczym nie biem, tylko patycz-
kiem.
4. Przezwiska motywowane nawykami i upodobaniami

Cacy Emerytka marzy o emeryturze,
Dunda || Duada pije duo mleka,
Dym ucze palcy papierosy,
Helena lubi napoje chodzce firmy Hellena ,
Kisu || Kisy lubi kiszone ogrki,
Kot 1. bardzo lubi koty, 2. apie myszy,
Mentos || Menta lubi mentosy mitowe cukierki,
Micha Chleba je duo chleba,
Surowski lubi surwk z kapusty,
Szprota || Szprotka lubia szprotki w sosie.
5. Przezwiska motywowane pewnymi wypadkami losowymi

Parol kto wskutek pomyki nazwa go nie Patryk, a Parol,
Ulica Lipska od wypadku, ktry zdarzy si dziewczynie na ulicy o takiej
nazwie.
6. Przezwiska o niewyjanionym pochodzeniu (o utraconej motywa-

cji)
Bemadetka, Caban, Cago, Monte, Procesia, Tijo.
7. Przezwiska rodzinne (przydomki)

Felowe synowie, ktrych ojciec ma na imi Feliks,
Maryszczyne nazwa rodziny, w ktrej matka miaa wariant imienia Mary-
cha,
Ksawerki nazwa rodziny, w ktrej ojciec mia na imi Ksawery,
Paluszki nazwa rodziny, ktrej ojciec nie mia palcw,
Pawelcw rodzina, w ktrej ojciec mia na imi Pawe,
Polkw ojciec mia na imi Leopold, dlatego tak nazywani s jego synowie
i ich rodziny,
Safatiwski pradziadek mia na imi Josafat,
Wawryczki dziadek tej rodziny mia na imi Wawrzyniec.
8. Przezwiska mieszkacw poszczeglnych miejscowoci

Cybuchy robotnicy, ktrzy pracowali w hucie Nadbuanka i dmuchajc,
wyrabiali szklane produkty9,
Kaakuty byli unici, ktrzy przeszli na katolicyzm,
Mazury mieszkacy wsi Mszanka, ktrzy nie mwi czysto po polsku.
Analizie poddano ponad 80 indywidualnych przezwisk sklasyfikowanych

w sze grup motywacyjnych oraz 9 przydomkw i 3 przezwiska z innych grup.
Jest oczywiste, e inne podane przez mieszkacw Woli Uhruskiej przykady
mog znacznie poszerzy zarwno przedstawiony wykaz przezwisk, jak i liczb
grup motywacyjnych.
Literatura
Buczko 1998 H. Buczko, D. Buczko, Neoficijni ta simejno-rodowi imenuwannia w su-
czasnij antroponimiji Bojkiwszczyny, [w:] Przezwiska i przydomki w jzykach
sowiaskich, Cz I, Rozprawy Slawistyczne 14, Lublin, s. 5769.
Chrustyk 1996 H. M. Chrustyk, Prizwyka jak wyd usnoji narodnoji tworczosti, [w:]
Mowa ta styl ukrajinkoho folkoru, Kyjiw, s. 8084.
Abramowicz, Kosior 1998 Z. Abramowicz, D. Kosior, Nieoficjalne nazwy osobowe na
polsko-wschodniosowiaskim pograniczu, [w:] Przezwiska i przydomki w jzy-
kach sowiaskich, Cz I, Rozprawy Slawistyczne 14, Lublin, 1126.
Warcho (red.) 1998 Przezwiska i przydomki w jzykach sowiaskich, cz I, Rozpra-
wy Slawistyczne 14, Lublin.
Warcho (red.) 1999 Przezwiska i przydomki w jzykach sowiaskich, cz II, Rozpra-
wy Slawistyczne 15, Lublin.
9
Zob. rozdz. M. Dbrowska, J. Kumierczyk, Kulturotwrcza rola Huty Szka Nadbuanka
w gminie Wola Uhruska, s. 77.
Wola Uhruska 2003
Marek Olejnik Nazwy terenowe gminy

Lublin
Wola Uhruska
Toponyms in Gmina of Wola Uhruska
C
elem tej czci monografii jest przedstawienie nazewnictwa obiektw
terenowych w gminie Wola Uhruska. Materia zosta zebrany przez
autora w roku 2002.1
Opis gwar gminy Wola Uhruska i okolic, zarwno ukraiskich, jak i pol-
skich, znajdujemy w wielu publikacjach dialektologicznych. Gwary te zostay
stosunkowo dokadnie przedstawione na poziomie fonetycznym i morfologicz-
nym, mniej za uwagi powicono zagadnieniom leksykalnym. Dokadn cha-
rakterystyk gwar gminy Wola Uhruska, gwnie ukraiskich, znajdujemy w pra-
cach W. Kuraszkiewicza [Kuraszkiewicz 1932, Kuraszkiewicz 1985], powsta-
ych w latach 30. XX wieku oraz w publikacjach F. Czyewskiego, S. Warchoa
i M. esiowa [Czyewski, 1986; Czyewski 1994; Czyewski, Warcho 1998;
esiw 1997]. Z kolei charakterystyk gwar polskich okolic Wodawy (w tym
rwnie gminy Wola Uhruska) zawieraj prace powstae na materiale zebranym
gwnie w latach 70.80. XX stulecia [Czyewski 1995, Dejna 1998].2
Omawiany obszar by ju przedmiotem bada onomastycznych. W latach
19541960 na zlecenie Komisji Ustalania Nazw Miejscowoci i Obiektw Fi-
zjograficznych Urzdu Rady Ministrw zgromadzono geograficzne nazwy wa-
1
Nazwy terenowe moemy podzieli na obiekty suche, tj. pola, ki, lasy, gry, doliny, drogi,
mosty, gazy, pojedyncze drzewa, cmentarze, obiekty mokre za to: rzeki, potoki, strumienie,
jeziora, stawy, bagna [Grn].
2
Bibliografi prac o gwarach ukraiskich badanego terenu podano w pracy F. Czyewskiego
Stan bada nad gwarami ukraiskimi Pobua, Rozprawy Komisji Jzykowej TN XXXVI,
1990, s. 2749 (zob. te Bibliografi prac dotyczcych gminy Wola Uhruska w niniejszym tomie,
s. 245254).
sne z obszaru Lubelszczyzny.3 Analiz czci zebranego wwczas materiau

zawar w swojej monografii Micha esiw [esiw 1972].
Sownik nazw terenowych wystpujcych na obszarze gminy

Wola Uhruska
Sownik skada si z dwch czci: polskojzycznej i ukraiskojzycznej.

Obok zapisu w formie literackiej podany zosta w wyjtkowych wypadkach
(gwnie tam, gdzie jest inny akcent ni paroksytoniczny) jej odpowiednik gwa-
rowy. Kolejnym elementem artykuu hasowego jest informacja o rodzaju obiek-
tu, tj. rzeka, staw, bagno itp.; dalej podaje si, jeli to moliwe, jej motywacj.
Ostatnim elementem artykuu hasowego jest lokalizacja obiektu na terenie gmi-
ny, w odniesieniu do nastpujcych wsi: Byty, Jzefw, Kosy, Macoszyn
Wielki, Majdan Stuleski, Mszanka, Mszanna, Piaski, Potoki, Przymiarki, Sie-
dliszcze, Stanisaww, Stulno, Wola Uhruska, Uhrusk, Zberee.4
I. Sownik nazw terenowych utrwalonych w polskojzycznych

wypowiedziach mieszkacw gminy Wola Uhruska
Antoniukw pole; nazwa pochodzi od waciciela pola noszcego nazwisko

Antoniuk5; pole znajduje si w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Babia Gra gra kredowa znajdujca si w poudniowo-zachodniej czci wsi

Siedliszcze (zob. fot. 80).
Bagno las, dawn. byy to tereny podmoke; nazwa powstaa od rzeczownika
pospolitego bagno; las pooony na zachd od wsi Macoszyn Duy; por.
Bahno II.
Bagno zob. Baranie Bagno, Mae Bagno, Ruskie Bagno.
3
Eksploracj terenow prowadzili pracownicy Katedry Jzyka Polskiego UMCS (Stefan War-
cho i Micha esiw) pod kierunkiem Leona Kaczmarka.
4
Materia zosta zebrany w 2003 r. od nastpujcych informatorw: Bogumia Leszczyska
(Byty), Jzef Niewiadomski (Jzefw), Henryk Dziedzicki, Kazimierz Polak (Kosy), Mikoaj
Chomik (Macoszyn Wielki), Adolf i Teresa Pruszkowscy (Majdan Stuleski), Jan Skrochocki,
Kazimierz Polak (Mszanka), Tadeusz Mojski (Mszanna), Kazimierz Gibaszek (Potoki), Stefania
Szachaaj (Przymiarki), Stanisaw Prciuk (Siedliszcze), Stanisaw Szwalikowski, Zofia i Franci-
szek Jaglewiczowie (Stulno), Aleksandra Urbaska, Franciszek Grad (Wola Uhruska), Wiktoria
Barszczewska (Uhrusk), Genowefa i Wodzimierz Doliscy, Mikoaj Kiryczuk (Zberee).
5
Nazwisko Antoniuk powszechne na badanym terenie.
Marek Olejnik, Nazwy terenowe gminy Wola Uhruska 213
Baniakowy Kt las sosnowy; znajduje si na pnoc od wsi Zberee.

Bankowe pastwisko, dawn. wasno hrabiego nadana chopom; pooone na
wschd od wsi Stulno.
Baraki pole; w okresie II wojny wiatowej znajdoway si tutaj niemieckie
baraki; pooone w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Baranie Bagno las, dawniej torfowisko; znajduje si na zachd od wsi Maco-
szyn Duy; por. Baranie Bahno II.
Baranowe pole nalece do osoby noszcej nazwisko Baran6; znajduje si
w poudniowej czci wsi Siedliszcze.
Barszczewskich pole i zabudowa bdce wasnoci rodziny Barszczewskich7;
obiekt pooony w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Bota ka, dawn. bagna, w przeszoci wydobywano tutaj torf; znajduje si na
pnoc od wsi Byty;
Boto doy, mokrada; teren pooony w pnocnej czci wsi Zberee.
Bota zob. Lenine Bota.
Boto zob. Wielkie Boto.
Bocian zob. Pod Bocianem.
Bojkowe pole; pooone w zachodniej czci wsi Siedliszcze.8
Borek las; nazwa wywodzi si od rzeczownika borek zdr. od br las gsty
rosncy na gruntach piaszczystych zoony z brzz i sosen; znajduje si na
zachd od wsi Mszanka.
Bortnika Jama oczko wodne; nazwa nawizuje do tragicznego wydarzenia
zwizanego z utoniciem osoby noszcej nazwisko Bortnik9; znajduje si
Bortnikw pole; nazwa terenowa wie si nazwiskiem Bortnik; pole znajduje
si w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Bosuwniak zob. Pole Bosuwniakowe.
Br las, mody las, dawn. pole; znajduje si na pnoc od wsi Stulno.
Brd zob. Za Brodem.
Brudeniec jezioro; wie Stulno.
Brudno jezioro; wie Zberee.
6
Nazwisko znane na badanym terenie, por. Indeks.
7
Nazwa dzierawcza powstaa od powszechnego na badanym terenie nazwiska Barszczewski,
por. Indeks.
8
Mikrotoponim pochodzi od nazwy Bojko, brak wymienionego nazwiska w spisie mieszka-
cw badanego terenu, por. Indeks.
9
Nazwisko znane na badanym terenie, por. Indeks.
Bryczka ka; nazwa nawizuje do wtkw legendy [?]; ka znajduje si

w pnocnej czci wsi Byty.
Brzozowiec ka; nazwa wywodzi si od rzeczownika: brzoza : kiedy rosy
brzozy; ka pooona we wschodniej czci wsi Siedliszcze.
Bukowski Las las; nazwa powstaa od rzeczownika buk; znajduje si
w zachodniej czci wsi Macoszyn Duy.
Bug zob. Drka do Buga; Pod Bugiem; Stary Bug.
Buek dopyw Bugu; rzeczka pynie po wschodniej stronie wsi Uhrusk.
Buek zob. Duy Buek; May Buek; Za Bukiem.
Bystrak zob. Za Bystrakiem.
Bytyskie ki, l. mn. ka; zestawienie skadajce si z przymiotnika utwo-
rzonego od nazwy wsi Byty i rzeczownika pospolitego ka; obiekt znajdu-
je si na pnoc od wsi Wola Uhruska.
Cegielnia 1. plac; miejsce po byej cegielni; wymieniony plac znajduje si

w poudniowej cz wsi Potoki; 2. plac; teren po cegielni; w poudniowej
czci wsi Kosy.
Chopski Las las; zestawienie skadajce si z przymiotnika chopski
i rzeczownika pospolitego las; pooony w pnocnej czci wsi Uhrusk.
Chopski zob. Lasy Chopskie.
Chwyciw pole; nazwa powstaa od nazwiska waciciela Chwy10; pooone
w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Cmentarz zob. Za Cmentarzem.
Czerwieniec ka; nazwa pochodzi od kolorystyki szaty rolinnej; por. rze-
czownik czerwie; pooona na wschd od wsi Byty.
Daleka ka; nazwa rwna przymiotnikowi daleki bdcy w znacznym odda-

leniu, znajduje si na wschd od wsi Siedliszcze.
Dawidkowe pole; nazwa pochodzi od imienia zdrob. Dawidek, to za od Da-
wid; pooone w poudniowej czci wsi Siedliszcze.
Dbrowskich Numer pole; zestawienie skadajce si z formy dzierawczej
powstaej od nazwiska Dbrowski11 i rzeczownika numer w znaczeniu:
dziaka; pole pooone w poudniowej czci wsi Siedliszcze.
Dbrwki l. mn. las; nazwa utworzona od rzecz. pospolitego dbrwka tutaj:
las mieszany sosnowy i olchowy, pooony w okolicy wsi Mszanka.
10
Nazwisko Chwy ma du frekwencj na badanym terenie, por. Indeks.
11
W spisie mieszkacw gminy nazwisko Dbrowski o duej frekwencji.
Dbina pole; nazwa powstaa od rzeczownika dbina miejsce, gdzie rosn

dby, tutaj w znaczeniu: pole po wykarczowanym lesie, gdzie dawn. rosy
dby; pole pooone na wschd od wsi Byty.
Ditietko ka; nazwa wywodzi si od rzeczownika ditietko dziecitko; wedle
wypowiedzi informatorw nawizuje do legendy [?]; wystpuje na pnocny
wschd od wsi Byty.
Drka do Buga droga; zestawienie skadajce si z rzeczownika drka
i wyraenia przyimkowego okrelajcego kierunek, tutaj: prowadzca do
Bugu; droga usytuowana we wschodniej cz wsi Wola Uhruska.
Druga Linia droga; zestawienie skadajce si z liczebnika drugi i rzeczownika
linia prosto wycita droga w lesie; znajduje si w okolicy wsi Mszanna.
Dryny l. mn. pole, dawn. las; nazwa wywodzi si od rzeczownika dryn ukr.
paka, kij, moe od pol. dren: obszar zdrenowany, a wic wczeniej pod-
moky; pole w pnocno-wschodniej czci wsi Potoki.
Dubij zob. Jamy Dubija.
Dua Parola las; zestawienie zoone z przymiotnika duy i rzeczownika:
ukr. (gwar.) p|arosla moda sosna, o drzewie: odrol, pdy, las znajdujcy
si w zachodniej czci wsi Byty.
Duy Buek rzeka; zestawienie utworzone z przymiotnika duy i nazwy wa-
snej Buek dopyw Bugu, przepywa po stronie wschodniej wsi Siedliszcze.
Dworski Las las; zestawienie skadajce si z przymiotnika dworski paski,
nalecy do dworu, pana i rzeczownika las; pooony w pnocnej czci
wsi Uhrusk.
Dworskie Pola, l. mn. 1. pole; znajduje si w pnocnej czci wsi Uhrusk;
2. dawn. Dworskie Pola, zestawienie skadajce si z przymiotnika dworski
pole nalece do dworu, tj. dziedzica, pana; i rzeczownika pole; na pou-
dniowym wschodzie wsi Siedliszcze; zob. Pegeerowskie Pola.
Dwr zob. Za Dworem.
Dziaki l. mn. pola i ki; nazwa pochodzi od rzeczownika dziaka, moe
zdrobn. od dawn. dzia cz wydzielonej sukcesji, spadek; pooone w p-
nocnej czci wsi Stulno.
Gajtkowski zob. Po Gajtkowskich.

Garb zob. ysy Garb.
Giejsw pole; nazwa dzierawcza pochodzca od nazwy osobowej Giejs;
znajduje si w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Gieryczukw pole; nazwa pochodzi od nazwiska Gieryczuk12; znajduje si
12
W Wykazie mieszkacw parafii Uhrusk znane jest tylko nazwisko Gieraczuk. Indeks.
Glinianki l. mn. 1. pastwisko; dawn. wydobywano na tym miejscu glin, po-

oone w pnocnej czci wsi Macoszyn Duy; 2. pole, dawn. w pobliu tego
miejsca kopano glin; znajduje si w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Goowizna (pierwotnie Zabrodzie) ka; znajduje si w pnocnej czci wsi
Mszanka.
Gociniec droga do Wodawy; nazwa pochodzi od rzeczownika gociniec
niebrukowana droga od wsi do wsi; znajduje si na zachd od wsi Maco-
szyn Duy.
Gra Hrebyniowa gra; zestawienie skadajce si z rzeczownika gra i formy
dzierawczej utworzonej od nazwy osobowej Hreby; znajduje si w pnoc-
nej czci wsi Stulno; por. Grybniowa Gra.
Gra zob. Babia Gra; Lisia Gra; Za Gr.
Granica rw, dawn. oddzielajcy ki wiejskie od dworskich; nazwa powstaa
od rzeczownika granica pas oddzielajcy pola, ki w obrbie tej samej
wsi; znajduje si w poudniowo-wschodniej czci wsi Siedliszcze.
Grd zob. Wysoki Grd.
Grebla droga (usypana); nazwa powstaa od rzeczownika gwar. grebla (ukr.
hrebla) nasyp z ziemi i gazi na trzsawiskach wsi Mszanna.
Grunt zob. Szachaajw Grunt.
Grd ka; znajduje si na pnoc od wsi Mszanka.
Grybniowa Gra wzgrze; zestawienie z pierwszym czonem dzierawczym
od nazwy osobowej Grybe i z drugim czonem topograficznym (rzeczow-
nik); znajduje si we wschodniej czci wsi Kosy; por. Gra Hrebyniowa.
Hektary l. mn. 1. pole; nazwa powstaa od rzeczownika hektar, zwykle

w l. mn. hekary; znajduje si w poudniowej czci wsi Majdan Stulencki.
2. ka; kiedy dzielono ziemi i sprzedawano po 1 ha; znajduje si na
wschodzie wsi Siedliszcze.
Hodunw pole; nazwa dzierawcza pochodzca od nazwy osobowej Hodun;
znajduje si w poudniowej czci wsi Siedliszcze.
Hreby zob. Gra Hrebyniowa.
Jama na Olichwirowym oczko wodne; nazwa topograficzna od nazwiska wa-

ciciela gruntu Olichwir; znajduje si w poudniowej czci wsi Siedliszcze.
Jama zob. Bortnika Jama.
Jamy Dubija oczko wodne; nazwa dzierawcza pochodzca od nazwiska wa-
ciciela gruntu Dubij; pooone w poudniowej czci wsi Siedliszcze.
Jamy zob. Szwedzkie Jamy.
Janwka ka; nazwa dzierawcza powstaa od imienia Jan; znajduje si

w zachodniej czci wsi Majdan Stulencki.
Jawne zob. Pod Jawnym.
Jezirki l. mn. torfowiska, dawn. byy tutaj dwa jeziora torfowe; nazwa topo-
graficzna powstaa od gwarowego rzeczownika jezirko jeziorko; znajduje
si we wschodniej czci wsi Jzefw.
Kacap bagno; nazwa powstaa od rzeczownika kacap pejoratywne okrelenie

Rosjanina; znajduje si w centrum wsi Stulno; zob. Na Kacapie.
Karczunek las i pole; pooone w poudniowej czci wsi Potoki.
Kpielisko plaa nad Starym Bugiem; znajduje si na wschd od wsi Wola
Uhruska.
Kt zob. Baniakowy Kt; Olichwirski Kt; Przymiarski Kt.
Kty l. mn. ka; nazwa pochodzi od rzeczownika kty, okrelenie ze wzgldu
na ksztat ki utworzonej przez koryto Bugu; znajduje si we wschodniej
czci wsi Siedliszcze.
Klin pole, powierzchnia 1,5 ha, ziemia znajduje si midzy lasami w ksztacie
klina; pooone na poudnie od wsi Mszanka.
Kniane 1. pole (przed drog); nazwa powstaa od nazwiska waciciela Knia;
znajduje si na wschd od wsi Jzefw; 2. pole; nazwa powstaa od rzeczow-
nika knia; dawn. ziemia kniazia (?); pooone na pnoc od wsi Byty.
Kolej zob. Za Kolej.
Kolonia Latuszyskich pole; od nazwiska Latuszyski; znajduje si w poud-
niowej czci wsi Siedliszcze.
Koperwasowe pole; nazwa powstaa od nazwiska Koperwas; znajduje si w za-
chodniej czci wsi Siedliszcze.
Kosy zob. Na Kosy.
Kosyskie pole; nazwa powstaa od formy wsi Kosy; uprawiane przez
mieszkacw Kosynia; pooone w pnocnej czci wsi Jzefw.
Kowalicha ka; nazwa powstaa od nazwiska wacicielki bdcej on Ko-
wala; znajduje si na wschd od wsi Siedliszcze i zarazem graniczy z rzek
Bug.
Kozio pole; nazwa powstaa od rzeczownika kozio; znajduje si za torami
we wsi Uhrusk.
Krukw pole; nazwa pochodzi od nazwiska Kruk; znajduje si w zachodniej
Kryniczki l. mn. pastwisko; nazwa wywodzi si od rzeczownika kryniczka

rdeko, ukr. krynycia studnia, znajdoway si tutaj rda; wie Maco-
szyn Duy.
Krysa zob. Krysowe w Starej Wsi.
Krysowe w Starej Wsi pole, w zachodniej czci wsi, n. dzierawcza pocho-
dzca od nazwiska Krysa, wie Siedliszcze.
Krysw pole, w poudniowej czci wsi, nazwa dzierawcza pochodzca od
nazwiska Krysa, wie Siedliszcze.
Ksiowskie pole; ziemia bdca wasnoci parafii zarzdzana przez ksidza;
znajduje si we wschodniej czci wsi Uhrusk.
Kuponicha las, pooony w poudniowej czci wsi Kosy.
Kuronyste pole; znajduje si u podna wzniesienia na poudnie od wsi Kosy.
Kuryna (Kuryn|a) por. Za Bukiem.
Las Niemirycza las; nazwa utworzona od nazwiska Niemirycz, dawnego dzie-

dzica Woli Uhruskiej13; znajduje si w poudniowej czci wsi Wola Uhru-
ska.
Las Pastwowy las; znajduje si na poudnie od wsi Kosy.
Las Uruwiecki las, nazwa zapewne od formy Uhruwieck14; znajduje si na
wschd od wsi Potoki.
Las zob. Bukowski Las; Chopski Las; Dworski Las; May Las; Mszaski
Las; Pastwowy Las; Uhrowiecki Las; Wielki Las.
Laski l. mn. las i pole; nazwa utworzona od rzeczownika lasek; znajduje si na
pnoc od wsi Mszanka.
Lasy Chopskie l. mn. las; zestawienie, w ktrym przymiotnik chopski nale-
cy do chopa wskazuje na rodzaj wasnoci, tj. prywatnej; znajduje si
w zachodniej czci wsi Wola Uhruska; por. Chopski Las.
Latuszyski zob. Kolonia Latuszyskich
Lenine Bota ka podmoka, eroway tu jelenie; nazwa powstaa zapewne od
formy gwarowej lele; wie Kosy.
Leszczyna pastwisko; podmoke tereny; nazwa powstaa od rzeczownika lesz-
czyna; znajduje si na poudniowy zachd od wsi Macoszyn Duy.
13
W roku 1881 majtek Uhrusk obj Mieczysaw Niemirycz, zob. rozdz. W. Bondyra, Zarys
dziejw Uhruska, s. 17.
14
Przymiotnik urowiecki jest okreleniem utworzonym od jednej z wczeniejszych nazw Uhru-
ska, por. Huhrusk, Huhrowsko. Jak stwierdza W. Bondyra, ruski bojar Olechno od nazwy wsi
przybra nazwisko Uhrowiecki (s. 15), fonetyczne przeksztacenie Uruwiecki.
Leszczyny (Liszczyny) pole, miejsce poronite krzakami; znajduje si w po-

udniowo-zachodniej czci wsi Uhrusk.
Linia zob. Druga Linia.
Lisia Gra 1. las, bdcy siedliskiem lisw; znajduje si na pnoc od wsi Stulno;
2. gra, gnied si tam lisy; znajduje si w zachodniej czci wsi Siedliszcze
(zob. fot. 79).
az zob. May az.

ka Paska ka; paski nalecy do pana, dziedzica; znajduje si na
wschodzie wsi Uhrusk i zarazem nad rzek Bug.
ki do Uhruska Nalece l. mn. ka; pooone na poudnie od wsi Wola
Uhruska.
ki zob. Bytyskie ki.
oza nieuytek; krzaki, zarola, wierzby; nazwa wywodzi si od rzeczownika
oza salix triandra, krzak nad rzekami i strumieniami rosncy; wie Kosy;
zob. Pod oz; Sona oza; Za oz.
uczka ka; teren poronity krzakami; nazwa wywodzi si od ukr. uh, zdr.
u|ok ; znajduje si na wschd od wsi Byty.
yczne pastwisko; znajduje si na poudnie od wsi Zberee; por. Lyczne II.
ysy Garb pagrek; teren, na ktrym ronie las sosnowy; zestawienie: przy-
miotnik ysy jasny, o wierzchoku janiejcym w socu, nieporosym drze-
wami i rzeczownik garb pagrek; wie Zberee; por. Lysy Horb II.
Macoszyskie pole; ziemia bdca wasnoci rolnikw z Macoszyna; znajdu-

je si na wschd od wsi Stulno.
Majdan zob. Na Majdan.
Maa Parola las; teren, na ktrym ronie sosna samosiejka; nazwa powstaa
od ukr. rzeczownika parosla krzaki, teren poronity; znajduje si na p-
nocny zachd od wsi Byty.
Mae Bagno bagno; pooone na pnoc od wsi Stulno.
Maoziemne pole; znajduje si w zachodniej czci wsi Uhrusk.
May Buek rzeka; na wschd od wsi Siedliszcze (zob. fot. 81).
May Las las; znajduje si w poudniowej czci wsi Mszanka.
May az las; az przejcie dla zwierzt w gstym lesie; wie Mszanka.
Margiel nieuytek, wyrobisko kredy w hucie szka; wie Jzefw.
Mazurek zob. Po Mazurkach.
Midzybuki ka; ley midzy dwoma Bukami, dopywami Bugu; wie

Siedliszcze (zob. fot. 82).
Mikulskie 1. ka; nazwa pochodzca od nazwiska waciciela Mikulski; znaj-
duje si za torami, w zach. czci wsi Siedliszcze; 2. pole; nazwa dzieraw-
cza pochodzca od nazwiska waciciela Mikulski; znajduje si za torami,
Milanciowe pole; w poudniowej czci wsi; nazwa pochodzca od imienia
Emil zdrob. Milancio15; wie Siedliszcze.
Mogiki l. mn. cmentarz; nazwa nawizuje do rzeczownika ukr. mohyky
cmentarz; wie Byty.
Mostek zob. Za Mostkiem.
Mszanka zob. Na Mszank.
Mszanna zob. Na Mszann.
Mszaski Las las; okoo 100 ha; pnocno-zachodnia cz wsi Mszanka.
Muchowe pole; nazwa dzierawcza pochodzca od nazwiska Mucha; na p-
noc od wsi Siedliszcze.
Na Kacapie dolina; kacap pejoratywne okrelenie Rosjanina; w centrum wsi

Stulno.
Na Kosy droga; trakt prowadzcy do Kosynia; wie Jzefw.
Na Majdan droga; trakt prowadzcy do miejscowoci Majdan Stuleski; na-
zwa topograficzna; wie Jzefw.
Na Mszank droga; trakt prowadzcy do Mszanki; wie Jzefw.
Na Mszann droga; trakt w kierunku Mszanny; wie Jzefw.
Na Potoki droga; usytuowana na poudnie od wsi Wola Uhruska w kierunku
miejscowoci Potoki; wie Wola Uhruska.
Na Spawki zarola; nazwa niejasna; wschodnia cz wsi Wola Uhruska.
Na Uhrusk droga; znajdujca si na poudnie od wsi Wola Uhruska w kie-
runku miejscowoci Uhrusk; wie Wola Uhruska.
Na Wol droga; prowadzca do Woli Uhruskiej; wie Jzefw.
Naddatki pole; ziemia nadzielona (nadana) przez pana chopom; poudniowy
wschd wsi Macoszyn Duy.
Niemirycz zob. Las Niemirycza.
15
Ten typ zdrobnie ma stosunkowo du frekwencj, zob. uwagi H. Arkuszyna o imionach z for-
mantem -cio: Michcio, Pawcio mieszkacw gminy Wola Uhruska (s. 188).
Niwka las i pole; nazwa pochodzi od rzeczownika zdrob. niwka < niwa pole;
wschodnia cz wsi Mszanka.
Niwki l. mn. pole; znajduje si we wschodniej czci wsi Kosy.
Nowinki l. mn. dolina; kawaki pl; nazwa nawizuje do rzeczownika nowina
pole po wykarczowanym lesie; tutaj: zdrob. nowinka; znajduje si w za-
chodniej czci wsi Macoszyn Duy; por. Nowynki II.
Numer Tacin pole; nazwa pochodzca od nazwiska Tacin; wie Siedliszcze.
Numer Trociukw pole; nazwa nawizuje do waciciela o nazwisku Trociuk;
Numer Wolskich pole z zabudowaniami; nazwa pochodzi od nazwiska Wol-
ski; w poudniowej czci wsi Siedliszcze.
Numer zob. Dbrowskich Numer.
Obonie ka; nazwa pochodzca od rzeczownika bonie rozlega rwnina

poronita traw; za rzek Uherk na poudniowy wschd wsi Siedliszcze.
Obyniec ki; nazwa pochodzi prawdopodobnie od rzeczownika bonie; pou-
dniowo-wschodnia cz wsi, przy Ujciu; wie Siedliszcze.
Ochoda bagno, ka; etymologia nazwy wskazuje na teren bagnisty, ochoda
miejsce, ktre naley obej; pnocna cz wsi Stulno.
Oczeret (Uczeret) wzgrze, pole uprawne; nazwa nawizuje do ukr. rzeczow-
nika oczeret trzcina; wie Kosy.
Oglnik pastwisko oglne, inaczej wygon; nazwa pochodzi od rzecz. oklnik16
ogrodzone pastwisko; w poudniowej czci wsi Macoszyn Duy.
Ogrody dziaki warzywne; zachodnia cz wsi Macoszyn Duy; por. Horoda II.
Olejarzowe pole; ziemia po Olejarzu, nazwa pochodzi od nazwiska Olejarz;
na pnoc od wsi Siedliszcze.
Olichwirw pole; nazwa pochodzca od nazwy osobowej Olichwir (< Oli-
chwier) waciciela gruntu; w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Olichwirski Kt ka; nazwa pochodzca od nazwiska Olichwir (< Oli-
chwier); znajduje si we wschodniej czci wsi Siedliszcze; zob. Przerwa-
niec.
Olszyna zarola, na tym obszarze ronie lasek olchowy; nazwa nawizuje do rze-
czownika olszyna las olchowy; znajduje si w zachodniej czci wsi Uhrusk.
Onufry zob. Onyprij.
Onyprij zob. Po Onyprijach.
16
W pozycji interwokalicznej spgoska k ulega udwicznieniu.
Opalin zob. Pod Opalinem.

Paska zob. ka Paska.
Paskie ka; nazwa nawizuje do przymiotnika okrelajcego wasno: pa-
ski od pan dziedzic, waciciel, wczeniej ziemie pana; znajduje si na
wschd od wsi Siedliszcze.
Paskie zob. Pod Paskim.
Pastwowy Las las; nazwa nawizuje do przymiotnika pastwowy, bdcy
wasnoci pastwa, tj. nie prywatny, niebdcy wasnoci chopw; znaj-
duje si w zachodniej cz wsi Stulno.
Pastwowy zob. Las Pastwowy.
Parola zob. Dua Parola; Maa Parola.
Pasikowszczyzna las; dawniej byo to pole o powierzchni 10 ha, wacicielem
by Pasikowski; wie Jzefw.
Pastwiska pastwisko; zachodnia cz wsi Kosy.
Pastwiska Stoleskie pastwisko; poudniowa cz wsi Zberee.
Pawlocykowe pole; nazwa pochodzi od imienia Pawe, ukr. Pawo, zdrob.
Pawlocyk, waciciela gruntu; znajduje si w zachodniej czci wsi Siedlisz-
cze.
Pawlukowe 1. ka; na wschd od wsi Siedliszcze; 2. pole; mikrotoponim
pochodzi od od nazwy osobowej Pawluk, waciciela gruntu; na wschd od
wsi Siedliszcze.
Pegeerowskie Pola pole; nazwa nawizuje do przymiotnika pegeerowski
(PGR), daw. Dworskie Pola; na poudniowy wschd od wsi Siedliszcze; zob.
Dworskie Pola.
Perekop droga; nazwa powstaa od rzeczownika perekop przekop, wykopana
w korycie starego Buyska; znajduje si na wschd od wsi Siedliszcze; por.
Przed Perekopem, Za Perekopem.
Pierwszak las; pierwszy (w kolejnoci) las, gdy wjeda si do wsi od strony
pnocnej; wie Stulno.
Piciowki pole, ka, las; ziemia sprzedana przez dziedzica o powierzchni
piciu wk, przyczone do Jzefowa w roku 1964; wie Jzefw.
Piszczowe pole; nazwa pochodzi od nazwiska Piszcz; w zachodniej czci wsi
Siedliszcze.
Po Gajtkowskich pole; nazwa pochodzi od nazwiska wacicieli, tj. Gajtkow-
skich; wie Siedliszcze.
Po Mazurkach pole; nazwa gruntu nalecego do rodziny Mazurkw;
Po Onyprijach pole; bdce wasnoci rodziny Onyprijw (imi Onyprij <
Onufry); w zach. czci wsi Siedliszcze.
Po Stebelskim pole; nazwa pochodzi od nazwiska Stebelski, waciciela grun-

tu; w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Pod Bocianem pole, krzaki, ki; w okolicy znajdowao si gniazdo bocianie;
wie Mszanka.
Pod Bugiem ka; na wschodzie wsi, od drogi w stron Bugu; wie Siedlisz-
cze.
Pod Jawnym ka; na poudniowy wschd od wsi, pooone w pobliu osady
Jawne; wie Siedliszcze.
Pod oz 1. bagno; nazwa nawizuje do rzeczownika oza salix triandra;
poudniowa cz wsi Mszanka; 2. Pud ozo pole; pnocna cz wsi Ko-
sy.
Pod Opalinem ka; we wschodniej czci wsi Opalin, obecnie Winiewo,
znajduje si po drugiej stronie Bugu, wie Siedliszcze.
Pod Paskim ka (cz ki); na wschd od wsi, graniczy z gruntem nosz-
cym nazw Paskie, tj. nalece do pana, dziedzica; wie Siedliszcze.
Pod Sosnowcem ka pooona pod lasem sosnowym; nazwa nawizuje do
rzeczownika sosnowiec las sosnowy; na wschd od wsi Siedliszcze.
Podgra pastwisko; na wschd od wsi w pobliu rzeki Uherki, u podna
gry; wie Siedliszcze.
Podkowa ka; w ksztacie podkowy, dzisiaj busz ronie; wie Kosy.
Pokos rw i krzaki; nazwa pochodzi od rzeczownika pokos ?; wie Kosy;
zob. Za Pokosem.
Pola zob. Dworskie Pola, Pegeerowskie Pola, Woleskie Pola.
Pole Bosuwniakowe pole; nazwa pochodzi od nazwiska Bosuwniak; w p-
nocnej czci wsi Siedliszcze.
Polichowe pole; nazwa pochodzi od nazwiska Policha < Poliszuk, waciciela
gruntu; znajduje si w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Popwka pole nalece do popa ksidza prawosawnego, greckokatolickie-
go; pooone: 1. we wschodniej czci wsi Uhrusk; 2. na poudnie od wsi
Zberee.
Potoki zob. Na Potoki; Za Potokamy.
Potyszcza pola, grunty orne; teren podmoky, wilgotny (poci ?); na poudnie
od wsi Siedliszcze.
Plki l. mn. pole; najwikszy area pola we wsi; znajduje si we wschodniej
czci wsi Macoszyn Duy.
Plko pole; grunt orny w lesie Werhli, rodzaj polany; wie Jzefw.
Przed Perekopem ka; pooona przed drog Perekop; na wschd od wsi
Siedliszcze; por. Perekop.
Przerwa zob. Za Przerw.

Przekory pole; znajduje si na zachd od wsi Potoki, wie Wola Uhruska.
Przymiarski Kt ka; naley do rolnikw z Przymiarek; wschodnia cz wsi
Siedliszcze.
Przerwaniec pole; ziemia ta zostaa oderwana (przerwana) przez koryto Bu-
gu; znajduje si po wschodniej stronie rzeki; wie Siedliszcze; zob. Oli-
chwirski Kt.
Pustromie, pole; nazwa niejasna; pooone w zachodniej czci wsi Uhrusk.
Rkawiec ka, nazwa nawizuje ze wzgledu na ksztat do rzeczownika r-

kaw; znajduje si na wschd od wsi Byty; por. Rukawe II.
Romaniukw pole; nazwa pochodzi od nazwiska waciciela gruntu Roma-
niuka; w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Rosochy ka; nazwa nawizuje do rzeczownika rozsocha ga, na dwie
odnogi rozrosa, rosy tam drzewarosochy; na wschd od wsi Byty.
Rowek rw, poczony z rzek Tarasink; wie Jzefw.
Rowek zob. W Rowku.
Rowki pastwisko (cz); miejsce na pastwisku, gdzie pojono bydo; wie
Macoszyn Duy; por. Rowci II.
Rw rw; ley na granicy ze Stanisawowem; Potoki; zob. Za Rowem.
Ruskie Bagno 1. krzaki, pola bagniste; wacicielami gruntu byli Ruskie17
ludno prawosawna (greckokatolicka); wie Jzefw; 2. las, dawn. ba-
gno; rosa tutaj rolina o nazwie bagno; wacicielami ziemi byli Ruskie; na
pnoc od wsi Mszanka.
Rybaczukowe pole; nazwa pochodzca od nazwiska Rybaczuk; w zachodniej
Rymarzowe pole; mikrotoponim pochodzcy od nazwy osobowej Rymarz
bd od rzeczownika okrelajcego zawd rymarz; w poudniowo-
zachodniej czci wsi (Przymiarki); wie Siedliszcze.
Rzadycz pole; nazwa nawizuje do przymiotnika rzadki, okrela jako ziemi
uprawnej: sabo si rodzio, rzadkie zboe; znajduje si na poudnie od wsi
Mszanka.
17
Ludno ukraiska i prawosawna zamieszkiwaa w okresie midzywojennym gwnie p-
nocn cz badanego obszaru (Majdan Stuleski, Stulno, Macoszyn Wielki, Kosy, Miejscowni-
ki, Zberee), na poudniu za w Przymiarkach i Siedliszczu, nieznaczny odsetek by te w Uhrusku
i Woli Uhruskiej [por. S. Kozowski (red.) 2002, rys. 8, s. 261].
Samarukowe pole; nazwa pochodzca od nazwiska waciciela gruntu Sama-

ruk; w pnocno-zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Sedczukw pole; nazwa powstaa od nazwiska Sedczuk; w zachodniej czci
wsi Siedliszcze.
Serwitut 1. las; wasno pastwowa, dawn. chopska wsplnota, nadana jako
serwitut; na zachd od wsi Macoszyn Duy; 2. las; w zachodniej czci wsi
Zberee; 3. las; pnocna cz wsi Stulno; 4. las; na poudnie od wsi Kosy.
Siedliszki las, na wschd od wsi Kosy.
Sieniawszczyzna pole; nazwa pochodzi od nazwiska Sieniawski; pooone
w zachodniej czci wsi Uhrusk.
Sienkiewiczowe pole; nazwa pochodzca od nazwiska Sienkiewicz; w zachod-
niej czci wsi Siedliszcze.
Sienkiewiczowskie pole; nazwa powstaa od nazwiska Sienkiewicz; wie Przy-
miarki.
Sona oza ka wraz z nieuytkami; mikrotoponim w formie zestawienia:
przymiotnik sona i rzeczownik oza, w okolicy ronie trawa o kwanym
smaku, oza salix triandra; poudniowa cz wsi Uhrusk.
Smykawka pole; nazwa moe nawizywa do sowa smyka wysmykiwa,
np. wkna z kdzieli, take siano ze stogu, z zapola, smykawka, smykacz
to czym si smyka, rodzaj zakrzywionego kija (moe ze wzgldu na ksztat
pola); nazwa niejasna; w okolicy jeziora Potyczw, zachodnia cz wsi
Zberee; por. Smykaka II.
Sobkowe pole; nazwa pochodzca od nazwiska Sobko; w poudniowej czci
wsi Siedliszcze.
Sochowe pole; nazwa powstaa od nazwiska Socha; w zachodniej czci wsi
Siedliszcze.
Soprunw pole; nazwa pochodzi od nazwiska Soprun; w poudniowej czci
wsi Siedliszcze.
Sosnowiec zob. Pod Sosnowcem.
Sosoniukowe pole; nazwa pochodzca od nazwiska Sosoniuk < Sozoniuk; w za-
chodniej czci wsi Siedliszcze.
Spawek zob. Na Spawki.
Spodniewskich pole; nazwa pochodzi od nazwiska Spodniewski; w poud-
niowej czci wsi, Siedliszcze.
Stary Bug odnoga Bugu, stare koryto; na wschd od wsi Wola Uhruska.
Stebelski zob. Po Stebelskim.
Stepaniukowe pole; nazwa pochodzi od nazwiska Stepaniuk; w poudniowej
Stpowe ka; pooona na wschd od wsi Byty.

Stoleskie zob. Pastwiska Stoleskie.
Stuleskie zob. Stoleskie.
Suche bagno; nazwa nawizuje do przymiotnika suchy wyschnity, pozba-
wiony wody; obecnie jest to zaronite bagno, dawn. kopano tu torf; znaj-
duje si w pnocnej czci wsi Zberee; por. Suchoje II.
Szachaajw Grunt pole; nazwa pochodzi od nazwiska Szachaaj, waciciela
gruntu; pooone w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Szaasy pole, tereny bagniste; nazwa niejasna, podstaw nazwy moe by
rzeczownik szaas tymczasowe schronienie rnego ksztatu, uplecione
z gazi, chrustu, lici, trawy; pole pooone na zachd od wsi Macoszyn
Duy.
Szerokie ka, nazwa pochodzi od ksztatu obiektu; znajduje si na poudnie
od wsi Uhrusk.
Szeciomorgi pole; ziemia o powierzchni 6 mrg, zakupiona od yda, waci-
ciela huty18; znajduje si na poudnie od wsi Jzefw.
Szkoa zob. Za Szko.
Szubienica19 pole; wieszano tam skazacw; pooone w pnocno-zachodniej
Szwedzkie Jamy wgbienia terenowe; pozostay po przemarszu wojsk szwedz-
kich; na wschd od wsi Jzefw.
Tacin zob. Numer Tacin.

Tarandiukw pole; nazwa pochodzi od antroponimu Tarandiuk; pooone
Tkaczukowe pole; nazwa pochodzi od nazwiska waciciela gruntu Tkaczuk;
pooone w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Tor miejsce, gdzie przebiegaj tory kolejowe; na zachd od wsi Byty.
Tory zob. Za Torami.
Toruczykowe pole; nazwa pochodzi od nazwiska Toruczyk; pole pooone
18
Wacicielem huty w Jzefowie by w latach 20. XX w. yd Rubin (zob. M. Dbrowska,
J. Kumierczyk, Kulturotwrcza rola huty Nadbuanka w gminie Wola Uhruska, s. 74) przyp.
red.
19
Wedle K. Proogo (za W. Bondyr) mwi si o uroczysku Szubienica, pooonym na pou-
dniowy wschd od Uhruska; Rosjanie skazywali tam na mier uczestnikw powstania stycznio-
wego (zob. W. Bondyra, Zarys dziejw Uhruska 800 lat istnienia, s. 22) przyp. red.
Trociw pole; nazwa pochodzca od nazwiska waciciela gruntu Tro; znaj-

duje si w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Trociuk zob. Numer Trociukw.
Tywoniukw pole; nazwa utworzona od nazwiska waciciela ziemi Tywo-
niuk; pooone w zachodniej czci wsi Siedliszcze.
Uhrowiecki Las las; zestawienie zoone z przymiotnika uhrowiecki (od na-

zwy miejscowej Uhrowieck), bdcej wczeniejszym okreleniem nazwy
miejscowej Uhrusk i rzeczownika las; znajduje si na poudnie od wsi Wola
Uhruska.
Uhrusk zob. ki do Uhruska Nalece.
Uruwiecki zob. Las Uruwiecki.
Uhrusk zob. Na Uhrusk.
Ujcie ujcie rzeki Uherki do Bugu; znajduje si na poudniowy-wschd od
wsi Siedliszcze.
Ule ka i las; nazwa zapewne nawizuje do wyraenia przyimkowego
w lesie // u lesie; ka znajduje si pod lasem; wie Mszanka.
Urabina pole; nazwa niejasna; znajduje si pod Lasem Dworskim, wie
Uhrusk.
Utrynoga cz ki; nazwa niejasna, pooona: 1. na poudnie od wsi Jze-
fw; 2. na pnoc od wsi Mszanka.
W Rowku ka; znajduje si na poudnie od Jzefowa.

Wskie pole; wski pas pola; pooone w zachodniej czci wsi Uhrusk.
Werchli las; nazwa niejasna; wasno mieszkacw wsi Siedliszcze; poo-
ony we wsi Jzefw.
Werhlisie las; nazwa niejasna; znajduje si na zachd od wsi Byty.
Wielki Las cz Lasu Uhrowieckiego; wie Wola Uhruska; zob. Las.
Wielkie Boto bagno, teren podmoky; znajduje si w okolicy jeziora Brudno,
w pobliu wsi Zberee; por. Welykie Booto II.
Wierzbina pastwisko (cz pastwiska); dawniej rosy tutaj wierzby; pooone
w okolicy wsi Macoszyn Duy; por. Werbyna II.
Wilkosowe pole; nazwa pochodzca od nazwiska Wilkos, waciciela gruntu;
pooone na pnoc od wsi Siedliszcze.
Wiszeskie pole; znajduje si na poudnie od wsi Stulno.
Wola zob. Na Wol.
Woleskie Pola pole; grunty bdce wasnoci rolnikw mieszkajcych
w Woli; znajduje si na poudnie od wsi Wola Uhruska.
Wolski zob. Numer Wolskich.

Wyciciny pole i ka; nazwa nawizuje do czasownika wyci wykarczo-
wa, wyciciny obszar wykarczowany; wie Mszanka.
Wysoki Grd rdo, zestawienie zoone z przymiotnika wysoki i rzeczowni-
ka grd miejsce wyniose na terenie podmokym; znajduje si na Ptysz-
czach, wie Przymiarki.
Wyszeskie pole i ka; pooone w zachodniej cz wsi Majdan Stuleski.
Za Brodem ka; pooona: w pnocnej czci wsi Mszanka.

Za Bukiem ka, pooona we wschodniej czci wsi Uhrusk; zob. Za By-
strakiem.
Za Bystrakiem ka, pooona za Duym Bukiem, okrelanym take nazw
Bystrak; por. bystry o wodzie: szybko pyncy; znajduje si we wschodniej
czci wsi Siedliszcze; zob. Duy Buek.
Za Cmentarzem ka; wie Kosy.
Za Dworem pole; pooone w przeszoci za dworem; znajduje si na pnoc
od wsi Mszanka.
Za Gr pole; pooone: 1. w zachodniej cz wsi Majdan Stuleski; 2. na
poudnie od wsi Siedliszcze.
Za Kolej grunty, rwnie zabudowania; znajduj si za torami w zachodniej
Za oz las; znajduje si na poudnie od wsi Mszanka; zob. oza.
Za Mostkiem ka, wie Wola Uhruska.
Za Perekopem ka; na wschd od wsi Siedliszcze.
Za Pokosem pole; wie Kosy.
Za Potokamy pole; pooone w zachodniej czci wsi Potoki.
Za Przerw ka; przed II wojn wiatow znajdowao si tutaj stare koryto
Bugu; pooone we wschodniej czci wsi Siedliszcze.
Za Rowem ka; wie Wola Uhruska.
Za Szko pole i ka; znajduj si we wschodniej czci wsi Stulno.
Za Torami pole; pooone: 1. po stronie zachodniej torowiska, wie Uhrusk;
2. za torami, na zachd od wsi Byty.
Zabrodzie zob. Goowizna.
Zabrowary nieuytki, ziemie piaszczyste; na zachd od wsi Macoszyn Duy.
Zaduby ka i pole; pooone na wschd od wsi Stulno; por. ukr. Zaduby.
Zadwrki pole; nazwa nawizuje do wyraenia przyimkowego *Za dworem;
dawn. wasno dworska; pooone w pnocnej czci wsi Uhrusk.
Zagrzdy pole; znajduje si w poudniowej czci wsi Kosy.

Zaktek las i pole; przy Lesie Uhrowieckim; wie Mszanka.
Zamiany pole; grunta byy wymieniane pomidzy chopami: czsto zamieniali
si gospodarze midzy sob ziemi; pooone na poudniowy zachd od wsi
Mszanka.
Zaogrody pole; teren niej pooony: uprawiane tu byy ogrody; pooone:
1. na poudnie od wsi Mszanka; 2. w poudniowej czci wsi Uhrusk.
Zaolszyna pole; pooone w zachodniej czci wsi Uhrusk.
Zaolzie ki; pooone za rzek Tarasink: jak za Olz; znajduj si na pou-
dnie od wsi Macoszyn Duy.
Zarole las, dziki las; pooony na poudniowy zachd od Jzefowa.
Zarole las; znajduje si na pnocny wschd od wsi Mszanka.
Zrb porba, miejsce w lesie, gdzie wycito drzewostan; pooony na wschd
od wsi Stulno.
rubakowe pole; nazwa pochodzi od nazwiska rubak; pooone w zachod-

niej czci wsi Siedliszcze.
erebica ka; pooona na zachd od wsi Macoszyn Duy.
II. Sownik nazw terenowych utrwalonych w ukraiskojzycznych

wypowiedziach mieszkacw gminy Wola Uhruska
Bahno (Bahn|o) bagno; znajduje si koo wsi May Macoszyn; zob. Baranie
Bahno; por. Bagno I.
Baniakowy Kut (Baniakow|y Kut) las; pooony na poudnie od wsi Zberee.
Baranie Bahno (Baranie Bahn|o) las, dawn. torfowisko; od nazwiska Baran;
znajduje si na zachd od wsi Macoszyn Duy; por. Baranie Bagno I.
Boota mokrada, doy; 1. znajduje si w pnocnej czci wsi Zberee; 2.
wschodnia cz wsi Przymiarki; zob. Liszczecze Booto; Welykie Booto.
Bortnika pole; nazwa pochodzi od nazwiska waciciela Bortnik; wie Przy-
miarki.
Brydne jezioro, wie Zberee.
Bulycia pole; przypominajce ksztatem buki; znajduje si w zachodniej cz-
ci wsi, okolice jeziora Potyczw, wie Zberee.
Czerpakowe Pole pole; nazwa pochodzi od nazwiska Czerpak; wie Przy-

miarki.
Diurchtiewszczyna pole, teren podmoky; nazwa niejasna; znajduje si na
pnoc od wsi Macoszyn Duy.
Hajek las; pooony koo jeziora Potycze, wie Stulno.

Harasymiukiw pole; pochodzi od nazwiska Harasymiuk; wie Przymiarki.
Hlinyszcze (Hlenyszczy) pastwisko; nazwa nawizuje do rzeczownika hlina,
gwarowe ukr. hlena, hlinyszcze glinki, miejsce, gdzie dawniej kopano gli-
n; znajduje si na pnoc od wsi Macoszyn Duy.
Horb zob. Lysy Horb.
Horoda ogrody, dziaki warzywne; pooone w zachodniej czci wsi Maco-
szyn Duy; zob. Ogrody I.
Hostyne (Hostyn|ec) trakt; prowadzi do Wodawy; wie Macoszyn Duy.
Hrabnik pole; hrabnik lasek grabowy, pole poronite grabin; znajduje si
we wschodniej czci wsi Zberee.
Jadkiskie pole; nazwa pochodzi od imienia wacicielki gruntu Jadka < Ja-
dwiga; wie Przymiarki.
Kociuba pole i ka; podstaw nazwy jest rzeczownik kociuba; znajduje si

w pnocnej czci wsi Stulno.
Kopany (Kopan|y) rw; czcy trzy jeziora, wpada do Bugu; gmina Wola
Uhruska.
Koronesty pole; nazwa niejasna; znajduje si w zachodniej czci wsi Maco-
szyn Duy.
Krynyczki (Kr|enyczki) pastwisko; znajdoway si tutaj studnie; nazwa na-
wizuje rzeczownika ukr. krynycia studnia; wie Macoszyn Duy; por.
Kryniczki I.
Kut zob. Baniakowy Kut.
Lysy Horb (Lesy Horb) pagrek; na ktrym ronie las sosnowy; wie Zbere-
e; por. ysy Garb I.
Liszczecze Booto pastwisko; teren podmoky; pooone w poudniowo za-
chodniej czci wsi Macoszyn Duy.
Liwczecze las; nazwa niejasna; pooony w pnocnej czci wsi Zberee.
Lyczne pastwisko; pooone w poudniowej czci wsi Zberee; por. yczne I.
Mohyki (M|ohyki) l. mn. cmentarz; znajduje si w poudniowej czci wsi

Zberee.
Mazuriw pole; nazwa pochodzca od nazwiska Mazur; pooone we wschod-
niej czci wsi Przymiarki.
Miejscowyky (Miejscowyk|y) l. mn. cz wsi, pol. Miejscowniki; w poudnio-
wej czci wsi Zberee.
Nowynki (N|owenki) l. mn. dolina; nazwa nawizuje do rzeczownika nowyna,

zdrob. nowynka pole po wykarczowanym lesie; znajduje si na zachd od
wsi Macoszyn Duy; por. Nowinki I.
Paswisko pastwisko; pooone w zachodniej czci wsi Stulno.

Perechod (Perech|od) pastwisko; podstaw nazwy jest rzeczownik ukr. pre-
chod przejcie; teren pooony wyej w stosunku do ssiednich obszarw,
sucy jako przejcie midzy mokradami; znajduje si w poudniowej cz-
ci wsi Zberee.
Persze Bahno (Persze Bahn|o) las, dawniej tereny podmoke; znajduje si na
zach. od wsi Macoszyn Duy.
Putycze (Pl|utycze) jezioro Potycze, wie Zberee.
Pole (Pol|e) pole; najwikszy area pola we wsi; znajduje si: 1. we wschod-
niej czci wsi Macoszyn Duy; 2. we wschodniej czci wsi Stulno; por.
Czerpakowe Pole.
Potyszcze pastwisko; znajduje si na wschd od wsi Przymiarki.
Poernycia teren bagnisty; znajduje si na poudniu wsi Zberee.
Prochod (Proch|od) pole orne i pastwisko; znajduje si w pnocnej czci wsi
Stulno.
Puchary (Puchar|y) bagno; teren, gdzie woda nie zamarza take zim; poo-
one na poudnie od wsi Macoszyn Duy.
Romaniukowe pole; nazwa pochodzi od nazwiska Romaniuk; wie Przymiarki.

Rowci pastwisko (cz); miejsce na pastwisku, gdzie pojono bydo; wie
Macoszyn Duy; por. Rowki I.
Rukawe ka; podstaw nazwy jest rukawe rkaw; pooona na wschd od
wsi Byty; por. Rkawiec I.
Sajwka cz wsi Kosy.

Slipyta (Slîpyt|a) pastwisko; teren podmoky; znajduje si na poudnie od wsi
Macoszyn Duy.
Smohrnyj pastwisko; pooone na pnoc od wsi Stulno.

Smykaka (Sm|ekaka) pole; znajduje si w okolicy jeziora Potyczw,
w pobliu wsi Zberee; por. Smykawka I.
Starzycowa Jama koryto (wyobione przez wod); zestawienie zoone
z nazwiska Starzyniec oraz rzeczownika jama; wie Zberee.
Suchoje bagno (wyschnite); podstaw nazwy jest przymiotnik suchoje; miej-
sce poronite rolinnoci, dawn. kopano tutaj torf; pooone na pnoc od
wsi Zberee; por. Suche I.
Swyduchy pastwisko oglne, wygon; znajduje si na poudnie od wsi Maco-
szyn Duy.
Szaasy (Szaas|y) pole; teren bagnisty; pooone na zachd od wsi Macoszyn
Duy; por. Szaasy I.
Welykie Booto teren podmoky; znajduje si w pnocnej cz wsi Zberee;

por. Wielkie Boto I.
Werbyna (Werbyn|a) cz pastwiska; dawniej rosy tutaj wierzby; znajduje
si na poudnie od wsi Macoszyn Duy; por. Wierzbina I.
Weresok (Weres|ok) las; miejsce w lesie, gdzie dawniej grzebano zwierzta;
pooone na wschd od wsi Stulno; zob. Wyrosok.
Weryna pastwisko; nazwa niejasna; na pnoc od wsi Macoszyn Duy.
Wyrosok (Wyroso|k) pole i ka; cz wsi Stulno; zob. Weresok.
Zabrydie las i pole; znajdujce si za jeziorem Brudzieniec, wie Zberee.

Zaduby (Z|aduby) pole oglne; dawniej rosy tu dby; znajduje si we wschod-
niej czci wsi Stulno.
erebecia ka; nazwa niejasna; zachodniej cz wsi Macoszyn Duy.
Zaduszyna pole; ziemia nadzielona przez pana chopom; w poudniowo-
wschodniej czci wsi Macoszyn Duy.
Zalesienie pastwisko; pooone we wschodniej czci wsi Przymiarki.
Zaperewizie pole; znajduje si w poudniowej czci wsi Zberee.
Wnioski
rdo wikszoci zapisanych nazw terenowych tkwi w motywacji topogra-

ficznej. S to nazwy, ktre mwi o ksztacie, rzebie, podou, wskazuj na loka-
lizacj danego obiektu, np. Zaduby, Rukawec, Suchoje, Wysoki Grd, Zabrodzie.
Stosunkowo duy jest udzia nazw dzierawczych, tworzonych najczciej
od nazw osobowych, np. Bortnika, Czerpakowe Pole, Sosoniukowe, Spodniew-
skich. Nieliczn grup stanowi nazwy niejasne, np. Diurchtiewszczyna.
Ten ciekawy materia daje wyobraenie o geografii omawianego terenu. Ob-
razuje te typowe dla pogranicza mieszanie si jzykw i gwar.
Materia pokazuje wzajemne oddziaywanie gwar polskich i ukraiskich.
Literatura
Dejna 1998 K. Dejna, Atlas gwar polskich, t. 1, Maopolska, Warszawa.

Czyewski, 1986 F. Czyewski, Atlas gwar polskich i ukraiskich okolic Wodawy,
Rozprawy Slawistyczne 2, Lublin.
Czyewski 1994 F. Czyewski, Fonetyka i fonologia gwar polskich i ukraiskich po-
udniowo-wschodniego Podlasia, Lublin.
Czyewski 1995 F. Czyewski, Gwary polskie na obszarze gminy Wola Uhruska w woje-
wdztwie chemskim, Slavia Occidentalis 51 (1994), Pozna 1995, s. 1528.
Czyewski, Warcho 1998 F. Czyewski, S. Warcho, Polskie i ukraiskie teksty gwa-
rowe ze wschodniej Lubelszczyzny, Lublin.
Grnowicz 1983 H. Grnowicz, Nazwy terenowe i ich podzia wewntrzny, [w:] Geo-
grafia nazewnicza. Materiay z VII Konferencji Komisji Onomastyki Sowia-
skiej przy Midzynarodowym Komitecie Slawistw i II Posiedzenia Komisji
Onomastycznej Komitetu Jzykoznawstwa PAN, Mogilany, 2325 IX 1980 r.,
pod red. K. Rymuta, Wrocaw, s. 717.
Kosyl 1986 Cz. Kosyl, Nazwy miejscowe Ochodza / Ochoa, Slavia Orientalis XXV,
s. 249256.
Kuraszkiewicz 1932 W. Kuraszkiewicz, Dialektologia. Przegld gwar wojewdztwa
lubelskiego, [w:] Monografia statystyczno-gospodarcza wojewdztwa lubel-
skiego, t. 1, Lublin, s. 275324.
Kuraszkiewicz 1985 W. Kuraszkiewicz, Ruthenica. Studia z historycznej i wspczes-
nej dialektologii wschodniosowiaskiej, Warszawa.
esiw 1972 M. esiw, Terenowe nazwy wasne Lubelszczyzny, Lublin.
esiw 1997 M. esiw, Ukrajinki howirky u Polszczi, Warszawa.
Makarski 1999 W. Makarski, Na szlakach Pojezierza czysko-Wodawskiego,
Rocznik Chemski, t. 5, s. 349376.
Urzdowe nazwy miejscowoci i obiektw fizjograficznych. Powiat wodawski, Warsza-
wa 1967.
0DUHN 2OHMQLN 1D]Z\ WHUHQRZH JPLQ\ :ROD 8KUXVND
/LVLD *yUD Z]JyU]H 6LHGOLV]F]H IRW 0LURVDZ %RFLDQ U
%DELD *yUD Z]JyU]H 6LHGOLV]F]H

0D\ %XHN U]HND QD ZVFKyG RG ZVL 6LHGOLV]F]H
0LG]\EXNL ND QD ZVFKyG RG ZVL 6LHGOLV]F]H

IV
Wola Uhruska 2003
Spis map, rysunkw i tabel

Table of maps, drawings and tables
Mapy
1. Pooenie geopolityczne gminy Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug.................8

2. Parafia Uhrusk w kocu XVIII wieku ...................................................................56
3. Struktura narodowociowa mieszkacw gminy w okresie midzywojennym.83
4. Zasig stroju podlaskiego (nadbuaskiego) wg Janusza wieego ...................105
5. Obszar gminy Wola Uhruska na tle zachodniego Polesia ...................................121
6. Zasig nazwy krl snop yta stawiany w izbie w wieczr wigilijny
w gwarach Euroregionu Bug ...............................................................................139
Rysunki
Schemat usytuowania kapliczki hutnikw.............................................................65
Tabele
Indeks imion mieszkacw gminy Wola Uhruska ..............................................195

Wola Uhruska 2003
Spis fotografii
Table of photos
1. Zesp paacowo-dworski w Uhrusku (fot. M. Bocian).........................................23

2. Koci parafialny pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku (fot. M. Bocian)............23
3. Nagrobek rodziny Bielawskich cmentarz rzymskokatolicki w Uhrusku
(fot. M. Bocian) .....................................................................................................24
4. Zbiorowa mogia onierzy polskich polegych podczas wojny polsko-bolsze-
wickiej w roku 1920 cmentarz rzymskokatolicki w Uhrusku (fot. M. Bocian)..24
5. Grb Mieczysawa Niemirycza, waciciela majtku Uhrusk cmentarz
rzymskokatolicki w Uhrusku (fot. M. Bocian) ......................................................24
6. Nagrobki rodziny wicickich z pocztku XX wieku cmentarz
rzymskokatolicki w Uhrusku (fot. M. Bocian) ......................................................24
7. Cmentarz rzymskokatolicki w Uhrusku (fot. M. Bocian)......................................25
8. Cerkiew prawosawna w Uhrusku elewacja zachodnia (fot. M. Bocian) ...........25
9. Cerkiew prawosawna w Uhrusku elewacja poudniowa (fot. M. Bocian).........25
10. Dzwonnica przy kociele parafialnym pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku
(fot. M. Bocian) .....................................................................................................26
11. Koci parafialny pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku fasada i kruchta
(fot. M. Bocian) .....................................................................................................26
12. Kapliczka z figurk w. Jana Nepomucena przy cmentarzu parafialnym
w Uhrusku (fot. M. Bocian)...................................................................................26
13. Reprodukcja: Okadka druku reklamowego Cynkowni Warszawskiej
(wymieniajcego nazwiska mieszkacw Uhruska i Woli Uhruskiej, ktrzy
w latach 1905ok. 1933 pokryli swoje budynki blach ocynkowan tej firmy)....47
14. Przedszkolaki bawi si w wielkie pranie. Muzeum Wsi Lubelskiej,
czerwiec 2002 roku, ze zbiorw Muzeum Wsi Lubelskiej (fot. K. Wasilczyk) ....48
15. By bawi siebie i innych Prba przypomnienia tradycyjnego wiejskiego
teatru amatorskiego, Muzeum Wsi Lubelskiej, 2002 rok, ze zbiorw
Muzeum Wsi Lubelskiej (fot. K. Wasilczyk) ........................................................48
16. Tablice reklamowe majce ujednolici wystrj upastwowionych lokali

gastronomicznych i handlowych w Polsce w latach 50. XX wieku. Reprodukcja
z katalogu wydanego we Wrocawiu na pocztku lat 50. XX wieku.....................49
17. Tablice reklamowe majce ujednolici wystrj upastwowionych lokali
gastronomicznych i handlowych w Polsce w latach 50. XX wieku. Reprodukcja
z katalogu wydanego we Wrocawiu na pocztku lat 50. XX wieku.....................49
18. Popielniczki, lampki przed obraz wity przykady typowych wyrobw hut
biaoszklarskich II Rzeczypospolitej. Reprodukcja z: Katalog huty Dbrowa
k/ukowa, k. 20......................................................................................................49
19. Ksiga imienna robotnikw Spdzielni Wytwrczej Szklarnia w Orzeszu
z odp. udziaami, filia Ruda-Opalin, s. 7, zapisy z sierpnia 1936 roku..................49
20. Przykady wyrobw z glinianych waeczkw. Reprodukcja z: T. Andruchowicz,
W. Ogielski, Roboty rczne w glinie i papierze. Podrcznik metodyczny, z. 1,
Klasa pierwsza, Lww 1924, s. 21 ........................................................................50
21. Element ceramicznego placu zabaw trzykrotne zmniejszenie podwjnej
formy do cegie, ze zbiorw Muzeum Wsi Lubelskiej (fot. K. Wasilczyk) ..........50
22. Cegielnia w Jzefowie (fot. M. Bocian) ................................................................51
23. Taczka do przewozu cegie. Reprodukcja z: Katalog firmy E. Giedziski,
Fabryka wskotorowych kolei polnych, lasowych, kopalnianych,
Lww 1910, s. 30 ..................................................................................................51
24. Wagoniki kolejek cegielnianych. Reprodukcja z: Katalog Tow. Akc. Handlowo-
Przemysowe . J. Borkowski, Warszawa [ok. 1914], s. 72 ..............................52
25. Wzory opat cegielnianych. Reprodukcja z: Cennik Tow. Akc. Walcowni
Wochy, Warszawa 1914, s. 13..........................................................................52
26. Udziaowcy Huty Szklanej Robotniczej Nadbuanka,
z archiwum Janiny Kiziskiej................................................................................67
27. Powicenie kapliczki hutnikw, 24 czerwca 1928 roku,
ze zbiorw Haliny Flagi ........................................................................................67
28. Uroczysto powicenia Sztandaru NSZZ Solidarno, ze zbiorw
Haliny Flagi ...........................................................................................................68
29. Kapliczka hutnikw szkic (rys. Teresa Osieleniec) ............................................68
30. Dokument upamitniajcy postawienie krzya jubileuszowego w roku 1935,
ze zbiorw Krystyny Wadziewicz ........................................................................69
31. Krzy przy kapliczce hutnikw powicony lotnemu oddziaowi AK
Nadbuanka, wzniesiony w 2000 roku (fot. M. ubkowski) .............................69
32. Metalowe ogrodzenie kapliczki z ornamentem rolinnym (fot. M. ubkowski)...69
33. Fasada kapliczki z metalowymi, kutymi drzwiami (fot. M. ubkowski) ..............69
34. Kapliczka hutnikw od lat wpisuje si nieodcznie w pejza Woli Uhruskiej
(fot. M. ubkowski)...............................................................................................70
35. Krzy jubileuszowy ufundowany w roku 1935 przez udziaowcw huty (z lewej
strony; wymieniony w roku 2000) i krzy powicony lotnemu oddziaowi
AK Nadbuanka (z prawej strony) (fot. M. ubkowski) ...................................70
Spis Fotografii 243
36. Karta tytuowa Kroniki szkolnej zaoonej w roku szkolnym 1928/29

archiwum Szkoy (fot. M. Bocian) .....................................................................85
37. Kronika szkolna jedna z kart archiwum Szkoy (fot. M. Bocian)....................85
38. Budynki szk w Uhrusku, Bytyniu i Woli Uhruskiej na kartach
Kroniki szkolnej archiwum Szkoy (fot. M. Bocian) ..........................................85
39. Budynek szkoy w Uhrusku w okresie midzywojennym na podst. Kroniki
szkolnej ..................................................................................................................86
40. Budynek szkoy w Bytyniu w okresie midzywojennym na podst. Kroniki
szkolnej ..................................................................................................................86
41. Budynek szkoy w Woli Uhruskiej w okresie midzywojennym na podst.
Kroniki szkolnej .....................................................................................................87
42. Budynek Zespou Szk w Woli Uhruskiej wspczenie (2003 r.)
(fot. M. Bocian) .....................................................................................................87
43. Prace przy rozbudowie Szkoy w Woli Uhruskiej lata 70. XX wieku,
ze zbiorw archiwum Szkoy.................................................................................88
44. Udzia uczniw przy rozbudowie szkoy w Woli Uhruskiej lata 70. XX wieku,
ze zbiorw archiwum Szkoy.................................................................................88
45. Strj wodawski, ze zbiorw Muzeum Lubelskiego..............................................97
46. Strj nadbuaski, ze zbiorw Muzeum Lubelskiego ...........................................97
47. Fragment rcznika. Matiaszwka, powiat Biaa Podlaska, ze zbiorw Muzeum
Lubelskiego, E/3240/ML.......................................................................................97
48. Fragment ornamentu tkackiego zwanego perebory, Zawiatycze,
powiat wodawski, ze zbiorw Muzeum Lubelskiego, E/6039/M.........................98
49. Fragment pereborw, Kolano, powiat parczewski, ze zbiorw Muzeum
Lubelskiego, E/11735/M .......................................................................................98
50. Strj wodawski, ze zbiorw skansenu w Holi ....................................................107
51. Soroczka, Nietiachy, pocz. XX wieku, ze zbiorw skansenu w Holi ..................107
52. Strj wodawski, Krzywowierzba. W rkach ruszn|yk, Kodeniec.
Spdnica: szerszczanka, Turno, ze zbiorw skansenu w Holi.............................107
53. Strj wodawski, pocz. XX wieku, Pachole, Zamoodycze. Spdnica: burka
zimowa, odwitna, ze zbiorw skansenu w Holi................................................107
54. Strj wodawski, Krzywowierzba. Na gowie wynoczok z peretykom,
spdnica: burka karbowana, ze zbiorw skansenu w Holi..................................108
55. Strj wodawski, koniec XIXpocz. XX w., Hola. Peretyki, ustawki na koszuli,
fartuchu i fartuszku. Przez rami przewieszone postoy, ze zbiorw skansenu
w Holi ..................................................................................................................108
56. Strj wodawski, Kodeniec. Spdnica: kratwka, ze zbiorw skansenu
w Holi ..................................................................................................................108
57. Cmentarz prawosawny w Zbereu stan obecny (fot. M. Bocian)....................123
58. Nagrobek z 1945 roku na cmentarzu prawosawnym w Zbereu
(fot. M. Bocian) ...................................................................................................123
59. Nagrobek z okresu midzywojennego na cmentarzu prawosawnym

w Zbereu (fot. M. Bocian) .................................................................................123
60. Nagrobek z 1946 roku na cmentarzu prawosawnym w Zbereu
(fot. M. Bocian) ...................................................................................................123
61. Nagrobek z 1972 roku na cmentarzu prawosawnym w Zbereu.
Napis w jzyku polskim (fot. M. Bocian)............................................................124
62. Nagrobek z roku 1919 cmentarz prawosawny w Zbereu (fot. M. Bocian) ....124
63. Cmentarz w Zbereu krzy prawosawny na nagrobku (fot. M. Bocian) .........124
64. Jeszcze inna forma nagrobka na cmentarzu w Zbereu (fot. M. Bocian) ............124
65. Zabytkowy nagrobek (prawdopodobnie wacicieli ziemskich) na cmentarzu
w Zbereu (fot. M. Bocian) .................................................................................125
66. Na cmentarzu prawosawnym w Uhrusku-Kobylicach nagrobki maj form
wspczesn (fot. M. Bocian) ..............................................................................125
67. Cmentarz prawosawny (dawniej greckokatolicki) w Uhrusku-Kobylicach
(fot. M. Bocian) ...................................................................................................125
68. Cmentarz prawosawny widok od strony szosy, w gbi (zaronity krzewami)
plac cmentarny z koca XIX w., Uhrusk-Kobylice (fot. M. Bocian) ..................126
69. Cmentarz prawosawny w Siedliszczu (fot. M. Bocian)......................................126
70. Pisanki wielkanocne, ze zbiorw Bogumiy Leszczyskiej (fot. M. Bocian)......153
71. Palma wielkanocna, ze zbiorw B. Leszczyskiej (fot. M. Bocian)....................153
72. Bukiet z kosw zboa i warzyw wicony w dniu Matki Boskiej Zielnej,
ze zbiorw B. Leszczyskiej (fot. M. Bocian).....................................................153
73. Wianki z zi wicone w oktaw Boego Ciaa, ze zbiorw B. Leszczyskiej
(fot. M. Bocian) ...................................................................................................154
74. Procesja w dniu Boego Ciaa, ze zbiorw Jolanty Szachaaj .............................154
75. Karta z ksigi chrztw (lata 19091910) zapisy w jzyku polskim.
Archiwum parafialne w Uhrusku (fot. M. Bocian)..............................................179
76. Akta metrykalne z koca XIX wieku zapisy w jzyku rosyjskim.
77. Karta z ksigi metrykalnej z pocz. XX w. zapis w jzyku polskim.
78. Akta metrykalne w jzyku rosyjskim (imiona i nazwiska take w jzyku
polskim). Archiwum parafialne w Uhrusku (fot. M. Bocian)..............................180
79. Lisia Gra, wzgrze Siedliszcze (fot. M. Bocian) ............................................235
80. Babia Gra, wzgrze Siedliszcze (fot. M. Bocian)...........................................235
81. May Buek, rzeka na wschd od wsi Siedliszcze (fot. M. Bocian) .................236
82. Midzybuki, ka na wschd od wsi Siedliszcze (fot. M. Bocian) .................236
Wola Uhruska 2003
Feliks Czyewski Bibliografia prac dotyczcych

Lublin
gminy Wola Uhruska (wybr)*
A Selected Bibliography of Publications on the Gmina
of Wola Uhruska
Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 2, Wojewdztwa

brzesko-litewskie i nowogrdzkie, WrocawWarszawaKrakw 1992 [m.in.
dot. oglnej wiedzy historycznej w kontekcie dziejw okolic Uhruska].
Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Kommissijeju dla razbora drewnich
aktow, t. 19, Vilno 1882, s. XXXIX (wstp), nr 83, 95 [m.in. o historii Uhruska
i okolic].
Andrijaszew A. M., Oczerk istorii Woynskoj ziemli do konca XIV st., Kijew 1887 [m.in.
o historii Uhruska].
Antonowycz W. B., Archieoogiczeskaja karta Woynskoj gubierni, Trudy XI Archieo-
ogiczeskogo sjezda, Moskwa 1901 [m.in. o historii okolic Uhruska].
Arkuszyn H., Mae formy folkloru na pograniczu polsko-ukraisko-biaoruskim, [w:] Tre-
ci i mechanizmy przenikania kultur na pograniczu polsko-ukraiskim, t. 2, red.
H. Bednarski, F. Czyewski, J. lusarski, Ryki 2003 [autor zestawia zebrany oso-
bicie materia z Woli Uhruskiej na tle danych z zachodniego Polesia].
Armia Krajowa na rodkowej i poudniowej Lubelszczynie i Podlasiu. Materiay sesji
naukowej KUL, 2425 IX 1985, red. T. Strzembosz, Lublin 1993 [m.in. o histo-
rii AK na badanym obszarze].
Atlas gwar Lubelszczyzny. Kartoteka. Materiay zebrane do Atlasu gwar Lubelszczyzny
w latach 19571959 pod naukowym kierunkiem P. Smoczyskiego. (Zapisu ze
wsi Stulno i Zberee z obszaru gminy dokona M. esiw). Materiay znajduj
si w Zakadzie Historii Jzyka Polskiego i Dialektologii Uniwersytetu Marii
Curie-Skodowskiej w Lublinie.
*
Zamieszczono tu take te prace, ktre dotyczc wprawdzie zagadnie oglniejszych, prezen-
tuj w caoci lub czciowo materia powicony gminie Wola Uhruska.
Bartmiski J., O jzyku folkloru, Wrocaw 1973 [m.in. o folklorze okolic Wodawy na tle
wschodniolubelskim].
Boniecki A., Herbarz polski, t. 13, Warszawa 1909, s. 34 [m.in. o historii Uhruska].
Bronicki A., Mazurek W., Stanowisko wielokulturowe nr 4 w Macoszynie Duym, gm. Wola
Uhruska, [w:] Informator o badaniach w wojewdztwie chemskim, Chem 1987.
Bronicki A., Ruszkowski U., Monety pnoredniowieczne i nowoytne z bada wykopa-
liskowych przy cerkwi w Uhrusku, woj. chemskie, Wiadomoci Numizmatycz-
ne, R. XLI, z. 34 (161162), 1997, s. 175183.
Bubak J., Ksiga naszych imion, WrocawWarszawaKrakw 1993 [m.in. o etymologii
imion, ktre nosz take mieszkacy gminy Wola Uhruska].
Burchardt P., Pamitki i zabytki kultury ydowskiej w Polsce, Warszawa 1990 [m.in. na
wschodzie Lubelszczyzny].
Cynkaowski O., Materiay do pradziejw Woynia i Polesia Woyskiego, Warszawa
1961 [m.in. o historii okolic Uhruska].
Cynkaowskyj O., Stara Woy i Woynske Polissa, t. 1, Winnipeh, 1984 [m.in. o hi-
storii okolic Uhruska].
Czarnecki W., Sie osadnicza ziemi chemskiej od poowy XIV do poowy XV wieku,
Rocznik Chemski, t. 3, 1997 [m.in. o osadnictwie Bytynia].
Czopek B., Nazwy miejscowoci ziemi chemskiej i bezkiej, Wrocaw 1988 [m.in. o pierw-
szych zapisach nazw miejscowych z obszaru gminy Wola Uhruska].
Czyewski F., Atlas gwar polskich i ukraiskich okolic Wodawy, Lublin 1986 [m.in. ma-
teria z gwar gminy Wola Uhruska: Siedliszcze, Wola Uhruska, Zberee i Stulno].
Czyewski F., Fonetyka i fonologia gwar polskich i ukraiskich poudniowego Podlasia,
Lublin 1994 [m. in. opis cech jzykowych 4 wsi gminy Wola Uhruska oraz tek-
sty z Woli Uhruskiej i Macoszyna].
Czyewski F., Gwary polskie na obszarze gminy Wola Uhruska w wojewdztwie chem-
skim, Slavia Occidentalis 1994, 51, s. 1528.
Czyewski F., Stan bada nad gwarami ukraiskimi Pobua, Rozprawy Komisji Jzy-
kowej TN XXXVI, 1990 [m.in. indeks miejscowoci gminy Wola Uhruska,
w ktrych prowadzone byy badania w XIX i XX w. nad gwarami ukraiskimi].
Czyewski F., Warcho S., Teksty z gwar ukraiskich i polskich wschodniej Lubelszczyz-
ny, Lublin 1998 [m.in. charakterystyka gwar polskich i ukraiskich powiatu wo-
dawskiego].
wik W., Reder J., Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziaw administra-
cyjnych i ustroju wadz, Lublin 1977 [m.in. o historii podziaw administracyj-
nych okolic Uhruska].
Dejna K., Atlas gwar polskich, t. 1, Maopolska, Warszawa 1988 [m.in. o gwarze wsi
Macoszyn May, punkt 821, na tle gwar maopolskich].
Doroszewski J., Mniejszo niemiecka na Chemszczynie w latach 19181939, Rocznik
Chemski, t. 3, 1997 [m.in. o osadnictwie niemieckim w powiecie wodawskim
Feliks Czyewski, Bibliografia prac dotyczcych gminy Wola Uhruska 247
najwikszy odsetek osadnikw w gminie Hask, ssiadujcej z gmin Wola

Uhruska].
Dworzaczek W., Genealogia, t. 2, Warszawa 1959, tablica 136; Archiwum Pastwowe
w Lublinie [m.in. o historii Uhruska i okolic].
Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, red. A. Gauda, Lublin 2001
[m.in. o stroju podlaskim odmiany wodawskiej sigajcej na obszar gminy
Wola Uhruska. Tame bogata bibliografia dotyczca kultury ludowej, m.in.
powiatw wodawskiego i chemskiego].
Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, red. T. Mencel, Warszawa 1982.
Dzieje Wodawy, red. E. Olszewski, R. Szczygie, LublinWodawa 1991.
Ekorozwj gminy Wola Uhruska, red. S. Kozowski, Wola Uhruska 2002 [m.in. o historii
okolic Uhruska].
Epsztein T., Grzyski S., Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Woje-
wdztwo lubelskie, wojewdztwo lwowskie, Warszawa 1990.
Fijakowski D., Flora rolin naczyniowych Lubelszczyzny, t. 1, Lublin 1994, t. 2, Atlas,
Lublin 1995 [w tomie 2 ukazano na mapach wyniki bada m.in. we wsiach:
Macoszyn May, Kol. Mszanna, Mszanna].
Fijakowski D., Kseniak M., Parki wiejskie Lubelszczyzny, Warszawa 1982 [m.in. na te-
renie gminy Wola Uhruska].
Gince zawody midzy Wis a Bugiem [Informator], red. A. Gauda, Lublin 1995 [m.in.
o rzemiole itp. na obszarze powiatw wodawskiego i chemskiego].
Gogowska T. F., Gogowski L. A., Nazwy miejscowe okolic Wodawy, cz. 3: Pnocna
cz gminy Wodawa, Zeszyty Muzealne Muzeum Pojezierza czysko-Wo-
dawskiego we Wodawie, t. 6, Wodawa 1997 [o nazewnictwie wasnym tere-
nu znajdujcego si na pnoc od gminy Wola Uhruska].
Gogowska T. F., Gogowski L. A., Nazwy miejscowe okolic Wodawy, cz. 4: Poudnio-
wa cz gminy Wodawa, Zeszyty Muzealne Muzeum Pojezierza czysko-
Wodawskiego we Wodawie, t. 7, Wodawa 1998 [o nazewnictwie wasnym
terenu znajdujcego si na pnoc od gminy Wola Uhruska].
Grak J.: Nieznane dworki Lubelszczyzny, Studia i Materiay Lubelskie, Lublin 1986.
Grzenia J., Sownik imion, Warszawa 2002 [m.in. o etymologii imion, uywanych take
przez mieszkacw gminy Wola Uhruska].
Gurba J., Okolice Wodawy w prehistorii i redniowieczu, [w:] Dzieje Wodawy, red. E. Ol-
szewski i R. Szczygie, LublinWodawa 1981 [m.in. o historycznym szlaku
ChemUhruskBrze, w publikacji bogata bibliografia dot. m.in. badanego te-
renu].
Historia Kocioa w Polsce, t. 2, cz.1, red. B Kumor, Z. Obertyski, Pozna 1979, s. 283
[m.in. o parafii w Uhrusku].
Indeks urodzonych w parafii Uhrusk pw. w. Jana Chrzciciela diecezja siedlecka 1949
1989, Archiwum parafii pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku.
Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Wola Uhruska, Lubelskie Towarzystwo Ornitolo-

giczne, Lublin 2000.
Izdebski K., Grdziel T., Pojezierze czysko-Wodawskie, Warszawa 1978.
Jagieo M., Partnerstwo dla przyszoci. Szkice o polityce wschodniej i mniejszociach
narodowych, Warszawa 1995.
Jdrzejewska L., Historia i wspczesno gminy Wola Uhruska, Siedlce 2000 [praca
magisterska].
Kaczmarek L., Bartmiski J., Mazur J., Ugrupowanie gwar Lubelszczyzny, Biuletyn LTN,
Humanistyka, vol. 20, 1978, nr 12, s. 6589 [m.in. klasyfikacja gwar wschod-
niolubelskich, w tym badanego obszaru].
Karwicka T., Opotowicz J., Garncarstwo poudniowo-wschodniej Lubelszczyzny, Lublin
1957 [m.in. okolice gminy Wola Uhruska].
Kania J., Rozbir cerkwi na Lubelszczynie w roku 1938 a stanowisko biskupa Fulmana,
[w:] Chrzecijaski Wschd a kultura polska, Lublin 1989.
Katalog zabytkw sztuki w Polsce, t. 8: Wojewdztwo lubelskie, z. 18: Powiat wodawski,
oprac. E. Smulikowska, J. Rutkowska, Warszawa 1975 [wymienia obiekty z ob-
szaru gminy Wola Uhruska].
Kokowski A., Siedliszcze, gmina Wola Uhruska, [w:] Sprawozdanie z bada terenowych
Zakadu Archeologii UMCS w 1980 r., Lublin 1980.
Kolberg O., Chemskie, cz. 12, [w:] Dziea wszystkie, t. 3334, WrocawPozna 1964.
Koldowanie na Lubelszczynie, red. A. i M. Kuczyscy, Wrocaw 1986 [m.in. materia
z gmin ssiadujcych z gmin Wola Uhruska].
Kotun K., piewaczki z Uhruska, Dziennik Lubelski 1991, nr 29.
Kosyl Cz., Nazwy miejscowe Ochodza/Ochoa, Slavia Orientalis XXV, 1986, s. 249256.
Kotlar N. F., Formirowanije tierritorii i wozniknowienije gorodow GalickoWoynskoj
Rusi IXXIII ww., Kijew 1985 [m.in. o historii okolic Uhruska].
Krypiakewycz I. P., Haycko-Woynske kniaziwstwo, Kyjiw 1984, s. 27 [m.in. o historii
okolic Uhruska].
Ksigi grodzkie chemskie Relacje. Manifestacje. Oblaty, Archiwum Pastwowe w Lu-
blinie [m.in. materiay dotyczce historii okolic Uhruska, k. 811v.].
Ksigi metrykalne parafii prawosawnej w Uhrusku. Lata 19031945, Urzd Gminy w Woli
Uhruskiej. Archiwum Urzdu Stanu Cywilnego [materiay rkopimienne prowa-
dzone w jzyku polskim i rosyjskim].
Ksigi metrykalne parafii prawosawnej w Kosyniu wraz z fili w Zbereu. Lata 1903
1945, Urzd Gminy w Woli Uhruskiej. Archiwum USC [materiay rkopimienne
prowadzone w jzyku polskim i rosyjskim].
Ksigi metrykalne parafii rzymsko-katolickiej w Uhrusku. Lata 19031945. Urzd Gmi-
ny w Woli Uhruskiej. Archiwum USC [materiay rkopimienne prowadzone
w jzyku polskim i rosyjskim].
Ksigi ziemskie chemskie Zapisy, Archiwum Pastwowe w Lublinie [m.in. materiay

dotyczce historii okolic Uhruska, 2, k. 35v, 5353v, 145v, 399, 401, 1446v
1469].
Kumor B, Chemska diecezja [w:] Encyklopedia katolicka, t. 3, Lublin 1985 [m.in. o para-
fii w Uhrusku].
Kuprianowicz G., Ukraiskie ycie kulturalno-owiatowe i ekonomiczne na Chemszczy-
nie i poudniowym Podlasiu w latach 19181926, Rocznik Chemski, t. 1, 1995,
s. 171216 [m.in. o dziaalnoci towarzystwa Ridna Chata w Zbereu (s. 216),
a take o nauczaniu jzyka ukraiskiego w Stulnie (s. 201)].
Kuraszkiewicz W., Dialektologia. Przegld gwar wojewdztwa lubelskiego, [w:] Mono-
grafia statystyczno-gospodarcza wojewdztwa lubelskiego, t. 1, Lublin 1932,
s. 275324 [charakterystyka gwar polskich i ukraiskich lat 30. XX w. wschod-
niej Lubelszczyzny, w tym okolic Uhruska].
Kuraszkiewicz W., Ruthenica. Studia z historycznej i wspczesnej dialektologii wschod-
niosowiaskiej, Warszawa 1985 [na podstawie zebranych przez autora w latach
30. XX w. m.in. o gwarach ukraiskich okolic Woli Uhruskiej].
Liber Baptizatorum 17651792 [Ksigi metrykalne chrztw mieszkacw parafii rzym-
skokatolickiej pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku w latach 17651792], Ar-
chiwum parafii rzymskokatolickiej pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku.
Liber Copulatorum 17651792 [Ksigi metrykalne maestw mieszkacw parafii rzym-
skokatolickiej pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku w latach 17651792]. Archi-
wum parafii rzymskokatolickiej pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku.
Liber Mortuorum 17651792 [Ksigi metrykalne zgonw mieszkacw parafii rzymsko-
katolickiej pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku w latach 17651792]. Archi-
wum parafii rzymskokatolickiej pw. w. Jana Chrzciciela w Uhrusku.
Litak S., Struktura terytorialna Kocioa aciskiego w Polsce w 1772 r., Lublin 1980,
[m.in. o parafii rzymskokatolickiej w Uhrusku].
Lustracje wojewdztwa ruskiego 16611665, cz. 2: Ziemie halicka i chemska, wyd.
E. i K. Aramowscy i W. Kaput, Wrocaw 1976.
Lustracje wojewdztw ruskiego, podolskiego i beskiego 15641565, cz. 1, wyd. K. Cha-
powski, H. ytkowicz, Warszawaod 1992.
esiw M., Terenowe nazwy wasne Lubelszczyzny, Lublin 1972 [m.in. o nazewnictwie
z obszaru gminy Wola Uhruska].
esiw M., Ukrajinki howirky u Polszczi, Warszawa 1997 [m.in. o gwarach ukraiskich
okolic Woli Uhruskiej na tle gwar przejciowych tzw. chemskich (typu woy-
skiego)].
Makarski W., Na szlakach Pojezierza czysko-Wodawskiego. Przewodnik onomastycz-
ny, cz. 3: Pobue i cz poudniowo-wschodnia Pojezierza w widach Bugu i Wo-
dawki, Rocznik Chemski, t. 5, [Chem] 1999, s. 349376 [m.in. o nazwach je-
zior na obszarze gminy Wola Uhruska: Brudno, Brudzieniec, Potycze].
Maliszewski J., Rkowski G., Program rozwoju turystycznego gminy Wola Uhruska na
lata 20002010, MikoajkiWarszawa 2000.
May atlas gwar polskich, oprac. zesp Pracowni Atlasu i Sownika Gwar, pod red.
K. Nitscha (t. 12) i M. Karasia (t. 313), Wrocaw 19571970 [tutaj m.in gwa-
ra Mszanny, punkt 37].
Mapa glebowo-rolnicza. Arkusz: Gmina Wola Uhruska, IUNGPuawy 1973, skala
1 : 50 000.
Matricularum Regni Poloniae Summaria, cz. 4, nr 13315 [m.in. o historii Uhruska
i okolic].
Michalski S. E., Wodawa. Monografia statystyczno-gospodarcza, Lublin 1939.
Mikulska A., Monografia gminy Wola Uhruska, Lublin 1997 [praca magisterska].
Miliszkiewicz G., Zagadnienia przemysowo-handlowe na administracyjnym pograniczu
lubelsko-polesko-woyskim w wietle ksig adresowych II Rzeczpospolitej, [w:]
Treci i mechanizmy przenikania kultur na pograniczu polski-ukraiskim, t. 2,
red. H. Bednarski, F. Czyewski, J. lusarski, Ryki 2003 [autor pisze m.in.
o wyrobach Huty Szka Nadbuanka w Woli Uhruskiej].
Mironiuk A., Petera J., Wrbiak C., Kultura ludowa poudniowego Podlasia, Muzeum
Okrgowe w Biaej Podlaskiej, [Biaa Podlaska] 1990 [m.in. o zasigu stroju
podlaskiego odmiany wodawskiej obejmujcym gmin Wola Uhruska].
Misio E., Akcja Wisa, Warszawa 1993.
Motyka G., Stosunki polsko-ukraiskie na terenie powiatw: Chem, Wodawa i Biaa
Podlaska w latach 19431949, Rocznik Chemski, t. 5, 1999.
Niesiecki K., Herbarz polski, t. 9, Lipsk 1842 [tutaj m.in. informacje dotyczce bada-
nego terenu].
Nosek S., Materiay do bada nad histori staroytn i wczesnoredniowieczn midzy-
rzecza Wisy i Bugu, Annales UMCS, sectio F, vol. 6, 1957 [m.in. o historii ba-
danego terenu].
Otrbski K., O tym, dlaczego Car Rosji dosta ataku serca, czyli wielka historia maego
Bytynia, Zeszyty Muzealne Muzeum Pojezierza czysko-Wodawskiego,
t. 9, 1999.
Pajk H., elazny kontra UB, Lublin 1993 [m.in. o zbrojnym podziemiu w Zbereu].
Papierzyska-Turek M., Midzy tradycj a rzeczywistoci. Pastwo wobec prawosa-
wia 19181939, Warszawa 1989.
Pasikowski S., Lotny oddzia AK Nadbuanka, d 2003.
Pawowska A., Diecezja chemska rzymskokatolicka 13591807, Rocznik Chemski,
t. 3, 1997 [m.in. o dekanacie chemskim i parafii Uhrusk].
Pelcowa H., Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin 2001 [m.in. o gwa-
rach wsi Zberee (punkt nr 50), Mszanna (57), Stulno (58)].
Pelcowa H., Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin 1994 [m.in. o gwa-
rach wsi Zberee (punkt nr 50), Mszanna (57), Stulno (58)].
Pelcowa H., Studia nad sownictwem gwarowym Lubelszczyzny, cz. 1: Sownictwo po-
chodzenia maopolskiego, Lublin 1985 [m.in. o gwarach wsi Zberee i Stulno].
Petera J., Chemskie stroje ludowe na przeomie XIX i XX wieku, Rocznik Chemski,
t. 2, 1996, s. 431439 [m.in. mapa stroju podlaskiego odmiany wodawskiej
z obszaru gminy Wola Uhruska, s. 432].
Pluskota T., Nazwy miejscowe ziem ruskich Rzeczypospolitej XVIXVIII w. Toponimia
Ukrainy i pogranicza polsko-ukraiskiego, Bydgoszcz 1998 [m.in. Ziemia
chemska, s. 5477, tutaj m.in. o zapisach Bytyn, Maczoschin (s. 58)].
PolskaUkraina. 1000 lat ssiedztwa. Studia z dziejw chrzecijastwa na pograniczu
etnicznym, red. S. Stpie, t. 1 1990, t. 2 1994, Przemyl.
Polski sownik biograficzny, t. 16, cz. 1, Wrocaw 1977 [m.in. o osobach przebywaj-
cych w okolicach Uhruska].
Ponoje sobranije russkich letopisiej, t. 2, (Ipat^jewskaja letopis^), MoskwaLeningrad
1962 [m.in. o historii ziem okolic Uhruska].
Proogo K., Gmina Wola Uhruska. Rys monograficzny, Chem 1990 [maszynopis; tame
bogata bibliografia].
Proogo K., Ksicy grd Uhrusk, Tygodnik Wspczesny 1990, nr 3.
Proogo K., Rezerwaty, pomniki przyrody, parki woj. chemskiego, Chem 1988.
Proogo K., Wojewdztwo chemskie, Lublin 1983.
Proogo K., Wola Uhruska. Informator turystyczny, Lublin 1980.
Puaski K., Kronika polskich rodw szlacheckich Podola, Woynia i Ukrainy, t. 12,
Warszawa 1991.
Pyszko S. , Owiata chemska w latach 19161925, Rocznik Chemski, t. 3, 1997.
Rkowski G., Polska egzotyczna. Przewodnik, cz. 2, Pruszkw 1996 [m. in. o wsiach
Zberee, Byty, Stulno, Uhrusk, s. 175183].
Rospond S., Sownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocaw 1984 [m.in. o etymolo-
gii nazwy gminy Wola Uhruska].
Ruszkowska U., Badania na stan. 11/12 i 13 w Uhrusku, gm. Wola Uhruska, [w:] Infor-
mator o badaniach archeologicznych w wojewdztwie chemskim w 1987 roku,
nr 3, Chem 1994.
Rybak A., Dzieje ziemi chemskiej. Kalendarium, Chem 1998.
Rymut K., Nazwy miast Polski, Wrocaw 1987 [m.in. o nazwie Uhrusk].
Rymut K., Nazwiska Polakw. Sownik historyczno-etymologiczny, t. 1 Krakw 2001;
t. 2 Krakw 2001; [m.in. o nazwiskach, ktre maj take mieszkacy gminy
Wola Uhruska].
Rymut K., Sownik imion wspczenie w Polsce uywanych, Krakw 1995 [m.in. o geo-
grafii imion w odniesieniu do byego wojewdztwa chemskiego].
Rymut K., Sownik nazwisk wspczenie w Polsce uywanych, t. 110, Krakw 1992
1994 [m.in. o geografii nazwisk w odniesieniu do byego wojewdztwa chem-
skiego].
Saadiak A., Pamitki i zabytki kultury ukraiskiej w Polsce, Warszawa 1993.
Sierociuk J., W 70 lat po dialektologicznych badaniach Profesora Wadysawa Kurasz-
kiewicza na Lubelszczynie, Poznaskie Spotkania Jzykoznawcze, t. 5, red.
Z. Kryska i Z. Zagrski, Pozna 1999 [m.in. polemicznie o gwarach ukrai-
skich Zberea i Stulna].
Skorowidz miejscowoci Rzeczypospolitej Polskiej, t. 4: woj. lubelskie, Warszawa 1924,
s. 119 [wedug spisu powszechnego z 30 wrzenia 1921 r. w poudniowej czci
wczesnej gminy Sobibr (obecnie gm. Wola Uhruska) wystpoway: wsie
Byty, Kossy, Macoszyn May, Macoszyn Wielki, Majdan Stuleski, Mao-
ziemce, Mszanka, Piaski, Siedliszcze, Stulno, Uhrusk, Wola Uhruska, Zastawie,
Zberee; kolonie Jzefw, Jzefw Kniane, Kniane, Laski, Macoszyn Ma-
y, Siedliszcze, Zezulka; folwarki Kniane, Majdan Stuleski, Rniwka,
Stanisaww, Stulno, Uhrusk-Kniane; osada fabryczna Huta Jzefw; st. kol.
Uhrusk].
Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, red. T. Suli-
mierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 115, Warszawa 18801902 [tutaj in-
formacje o miejscowociach wystpujcych na terenie gminy Wola Uhruska].
Stankowska H., Gwara wsi Wola Uhruska w powiecie wodawskim, WSP, Krakw 1971
[praca magisterska].
Stefaski J., Historia bada etnograficznych na terenie woj. chemskiego, Zeszyty Mu-
zealne Muzeum Pojezierza czysko-Wodawskiego we Wodawie, t. 4,
Wodawa 1996 [m.in. o studiach nad etnografi gminy Wola Uhruska].
Studia z dziejw ydw w Polsce, t. 12, Warszawa 1995.
Szachaaj J., Znaczenie materiaw archiwalnych w badaniach nad histori regionu (na
przykadzie gminy Wola Uhruska), [w:] Treci i mechanizmy przenikania kultur
na pograniczu polsko-ukraiskim, t. 2, red. H. Bednarski, F. Czyewski, J. lu-
sarski, Ryki 2003.
Szczeniak A. B., Szota W. Z., Droga donikd. Dziaalno Organizacji Ukraiskich Nacjo-
nalistw w Polsce i jej likwidacja, Warszawa 1973.
ladkowski W., Kolonizacja niemiecka w poudniowo-wschodniej czci Krlestwa Pol-
skiego w latach 18151915, Lublin 1969 [m.in. o osadnictwie na terenie powia-
tu wodawskiego, w szczeglnoci jego czci poudniowej, w tym okolicznych
w stosunku do Woli Uhruskiej gmin].
wiey J., Strj podlaski (nadbuaski), [w:] Atlas polskich strojw ludowych, cz. IV,
Mazowsze, z. 5, Wrocaw 1958.
Taryfa mostowego i grobelnego ziemi chemskiej i powiatu krasnostawskiego z 1767 r.,

oprac. Z. Gralski, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, XV, 1967 [m.in.
materiay do historii badanego terenu].
Tokarczyk A., Trzydzieci wyzna, Warszawa 1987 [m.in. dot. stosunkw wyznanio-
wych na pograniczu polsko-wschodniosowiaskim].
Trojanowska M., rda do dziejw Chema od XV do XX wieku w zasobie Archiwum
Pastwowego w Lublinie, cz. 1, Rocznik Chemski, t. 2, Chem 1996 [m.in.
materiay do historii ziem okolic Uhruska].
Trojanowska M., rda do dziejw Chema od XV do XX wieku w zasobie Archiwum
Pastwowego w Lublinie, cz. 2, Rocznik Chemski, t. 3, Chem 1997 [m.in.
materiay do historii ziem okolic Uhruska].
Trudy etnograficzesko-statisticzeskoj ekspiedicyi w Zapadno-Russkij Kraj, snariaennoj
Impieratorskim Russkim Gieograficzeskim Obszczestwom. Jugo-Zapadnyj ot-
die. Matieriay i issledowanija, sobrannyje d. czl. P. Czubinskim, t. 7, wyp. 2,
czast^ 3: Maorussy Jugo-Zapadnogo Kraja, Pietierburg 1877 [tam m.in. o sytu-
acji narodowociowej i wyznaniowej na Podlasiu po roku 1869; podaje si, e
w pow. wodawskim byo 38 899 unitw mwicych po ukraisku (s. 359).
Z obszaru obecnej gminy unici (grekokatolicy) stanowili wikszo w stosunku
do rzymokatolikw we wsiach: Byty, Zberee, Kosy, Wola Uhruska, w in-
nych wsiach tego obszaru ludnoci greckokatolickiej byo mniej: Zastawie,
Uhrusk; podaj za: M. esiw, Ukrainki howirky].
Trzciski A., ladami zabytkw kultury ydowskiej na Lubelszczynie, Lublin [?].
Urzdnicy wojewdztwa beskiego i ziemi chemskiej XIVXVIII w. Spisy, oprac. H. Gmi-
terek i R. Szczygie, Krnik 1992, nr 1106, 1129, 1135, 1269, 1431 [m.in. mate-
riay do historii Uhruska i okolic].
www.mors.opus.chelm.pl/wolauhruska/pomniki
Urzdowe nazwy miejscowoci i obiektw fizjograficznych. Powiat wodawski, Warsza-
wa 1967.
Wilgat T., Jeziora czysko-wodawskie, Annales UMCS, sec. B, vol. VIII, 1954, 3,
s. 37121.
Wok Woli Uhruskiej. Miesiczny Bezpatny Biuletyn Gminy Wola Uhruska, Wola
Uhruska 2000 .
Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 6: woj. chemskie, Warszawa 1999.
[z obszaru gminy Wola Uhruska wymienia: Byty 34 pozycje, Kosy 16, Ma-
coszyn Wielki 13, Mszanka 9, Mszanna 1, Przymiarki 12, Siedliszcze 45, Stul-
no 14, Uhrusk13, Wola Uhruska 53, Zberee 16].
Zahajkiewicz M., Koci aciski w Chemie w okresie przedrozbiorowym, [w:] Chem
i Chemskie w dziejach, red. R. Szczygie, Chem 1996 [m.in. informacje dot. hi-
storii Kocioa na badanym terenie].
Zbir dokumentw maopolskich, t. 6, wyd. S. Kura i I. Sukowska-Kura, Wrocaw
1974, nr 1786 [tutaj m.in. o historii badanej gminy].
Zeszyty Muzealne Muzeum Pojezierza czysko-Wodawskiego we Wodawie, t. 1,

Wodawa 1994 [tutaj m.in. o kulturze ludowej wsi znajdujcych si w s-
siedztwie gminy Wola Uhruska; dotychczas ukazao si 9 tomw].
Zieliski K., ydzi chemscy w latach 19121918, Rocznik Chemski, t. 3, Chem
1997 [m.in. o ludnoci ydowskiej na obszarach ssiadujcych z gmin Wola
Uhruska].
Ziemia Wodawska 1928, nr 18 [Wodawa].
rda dziejowe, t. 18: Polska XVI wieku pod wzgldem geograficzno-statystycznym, t. 7,
cz. 1 [Ziemie Ruskie, Ru Czerwona], oprac. A. Jabonowski, Warszawa 1902
[m.in. o historii Uhruska i okolic].
Wola Uhruska 2003
The Gmina of Wola Uhruska

as Compared with Euroregion
Bug. Language and Culture
Summary
T he present monograph presents on the basis of studies carried out by

the international team of scholars representing the Polish circles (Lub-
lin) and the Ukrainian environment (Lutsk and Zhitomir) the basic
issues concerning the history and culture of the gmina (rural or urban commune,
Polish self-government unit) of Wola Uhruska, Wodawa district, Lubelskie
voievodship (province) as compared with south-eastern Poland and western
Ukraine within the Euroregion Bug. This administrative unit created in the early
nineteen-nineties is composed of Lubelskie voievodship, Volhynia oblast (prov-
ince) and Brest oblast, that is the territories that are part of Poland, Ukraine and
Belarus. Using their own materials collected in the field and archives, and basing
on the literature on the subject, the authors of particular chapters discussed in
detail the fundamental problems concerning material and spiritual culture in the
surroundings of Uhrusk as compared with the cultures of Podlasie, the Chem
region and western Polesie.
Archaeological investigations show that the oldest human dwellings in the
territory of the present-day gmina date back to the Paleolithic period (ca. 8000
BC), and are found inter alia in Macoszyn Duy, a locality situated on elevated,
dry ground, near a stream, with suitable conditions for colonization. Human
settlements existed in the territory of the present-day gmina also in the Meso-
lithic era (80004500 BC) and the early Bronze Age.
Settlement processes became stable during the Middle Ages, which is cor-
roborated by numerous traces of an early medieval settlement in Majdan Stule-
ski, of strongholds in Zbere and Byty and by the burial mound located on the
fringe of Siedliszcze village.
Uhrusk the oldest settlement in the region. Archaeological sources

on the existence of Uhrusk during the Middle Ages
Out of a dozen or more villages in the area of the Wola Uhruska gmina, his-
torically the most important is undoubtedly Uhrusk. In an interesting study Zarys
dziejw Uhruska 800 lat istnienia Uhruska [An Outline of History of Uhrusk
800 years of Uhrusk] authored by Wiesaw Bondyra, a Lublin historian and ex-
pert on regional issues, we find a survey of the most important events related to
Uhrusk and the Bugside areas. Using archival materials and abundant source
literature, the author showed the culture-forming role of Uhrusk for the whole
region.
The oldest history of the settlement is closely connected with the early me-
dieval stronghold that existed here, probably being one of the so-called Grody
Czerwieskie (a group of strongholds in Rus) known from chroniclers reports in
the tenth century. The village of Uhrusk situated in the gmina of Wola Uhruska
is one of the oldest settlements in the Chem region. Its ancient character is
manifested to a greater extent than in other well-known localities of the region.
In 930 AD, after recognizing the supremacy of Siemowit, Mieszko Is grand-
father, by the tribal union of Ldzianie, then dominant in the territory of the
present-day Wola Uhruska gmina, this land came under the Piast rule and was
incorporated into the territory of the nascent Polish State. As a result of the Kiev
Duchy growing stronger, the Grody Czerwieskie were occupied in 981 by Kiev
Grand Duke Vladimir. In 1018 they were regained by Boleslaus the Brave, how-
ever, due to the weakening of the Polish State during the reign of Mieszko II, the
Grody Czerwieskie were incorporated in 1031 into Kievan Rus by Prince Yaro-
slav the Wise. Under the Princes rule, the local Polish population was expelled
and replaced by Russian (Ruthenian) settlers. With time settlers from Mazovia
started to arrive. After Kievan Rus disintegrated into provinces in 1054, the in-
terfluvial area of the Wieprz and the Bug became part of the Grand Duchy of
Vladimir.
The Polish rulers repeatedly attempted to regain the eastern territories. In
1069 the land was re-conquered for a short time by King Boleslaus the Bold but
already in 1079 the territories were lost by Ladislaus Herman. They were again
regained in 1182 and ruled until 1194 by Casimir the Just. After him, another
attempt to impose Polish rule over the territories in question was made by
Leszek the White. Later these lands were governed for a long time by Ruthenian
princes.
The Gmina of Wola Uhruska as Compared with Euroregion Bug. Language and Culture 257
The year 1204, when the territories on the Bug were governed by Galician
Prince Roman, saw the first historical record of Uhrusk. A Volhynian chronicler
Hipatius speaks before 1204 about the existence of a fortified settlement called
Uhrowesk (Uhrovesk) situated on the mouth of the Uherka river joining the Bug.
Its purpose was to protect a convenient ford leading into the Ruthenian lands.
This stronghold was taken over by Prince Aleksandr Vsevolodovich. In Hi-
patius chronicle, the year 1218 contains an entry mentioning Uhrusk for the
second time. A rather laconic record in Hipatius chronicle says that an eminent
Ruthenian ruler Daniel Romanovich, Galician Prince, and later Prince of
Vladimir-Volynski and Kiev, transferred in 1218 his capital from a rebellious
Halych to a more peaceful Uhrusk. He allegedly expanded the original strong-
hold, reinforcing the ramparts and building a stone keep (donjon) inside. He also
founded the Orthodox St. Elias the Prophet monastery and the Virgin Mary Ca-
thedral, having transferred the diocese seat there. Upon the Constantinople Patri-
archs consent, Azaf (Azav) of Greece was appointed bishop by the Prince.
However, Uhrusk did not have a long opportunity to enjoy the ambitious
princes favours. With the Mongolian invasion inevitably approaching, he pre-
ferred to transfer his capital once again to nearby Chem, which had better de-
fensive capabilities. After it lost its social function, the Uhrusk stronghold began
to decline to eventually disappear by the end of the thirteenth century. The col-
lapse may have been completed by later Mongolian invasions or the stronghold
may have been pulled down at the Mongolian request by the Ruthenians them-
selves. In any case, when in 1267/1268 Grand Duke of Lithuania Vaialgas ar-
rived here for peace negotiations with Ruthenian princes he stayed in the forti-
fied monastery with the Orthodox church but already one of St. Daniel the
Prophet: there was no mention of any stronghold.
It appears that after the disasters in the thirteenth century, the ruined town
was rebuilt in the next century but only as a village and, possibly, in the new
location. It was henceforward named: Huhrusk, Huhrowsko, Urusk, in the 16th
18th centuries Uhrowsko, and in the 19th and 20th centuries Uhrusk.
Over the centuries of its existence Uhrusk repeatedly changed its owners.
Until the mid-fourteenth century it was in direct possession of the Ruthenian
princes of Galicia and Vladimir (of the Romanov dynasty, collateral descendants
of the KievMoscow Rurik line). However, after 1366, that is after those territo-
ries were eventually incorporated into the Kingdom of Polands Crown by
Casimir the Great, the estate became a royal domesne.
In 1414 King Ladislaus Jagiello granted villages of Uhrusk, Byty, uk-
wek, Piszcze, Pulmo and Sobibr as a hereditable holding to a Ruthenian boyar
Olechno (Alexander) Dymitrowicz the White1, later a Chem starost (died ca.
1
K. Proogo, Uhrusk dawny grd ksicy, Na przykad 1995, no. 2526, pp. 2021.
1416). Olechno became the ancestor of a medium-size nobility family, who as-
sumed the name of Uhrowiecki after his village. He used the coat of arms of
Suchekomnaty.2
The History of Uhrusk and its vicinity in the 16th and 17th centuries
Olechnos successor in the Uhrusk estates was his elder son Andruszko (An-
drew) whose sons Olechno (Aleksander) Jaczko (Jacek) and Michno (Mikoaj)
split up their fathers inheritance in 14841485. Olechno and Michno received
Pniwno, Krobonosza, ukwek, Sobibr and Piszcze, whereas Jaczko was
given Uhrusk and Pulmo. The latters sons (Mikoaj, Lew, Jan and Stanisaw,
the Chem master of the royal hunt) converted to Catholicism after 1512 and
were the first Catholics in the family. The last owners of Uhrusk were Stani-
slaws (d. 1544) sons: Mikoaj (d. 1612) the Chem starost, Wacaw (d. 1588)
the Chem chamberlain, and Marcin (d. ok. 1600) the Chem castellan and son-
in-law of famous Mikoaj Rey.3 It was probably they who established the village
of Wola Uhruska, recorded in 1564.
In 15721578 the Ukrusk estates were taken over by Wawrzyniec
Krzywczycki bearing the Gozdawa coat of arms, married to Pudencjanna [Pu-
dentianne] nee Uhrowiecki, daughter of Stanisaw, the Chem master of royal
hunt. They were succeeded in the patrimony by: son Aleksander, and later
grandson Jan Tomasz (d. 1651), the Chem starost. After his death the estates
were held in turn until 1664 by his widow Barbara Krzywczycka nee Nosek
(secundo voto Krasiska) with her Krasiski stepsons, Jakub the Pock chamber-
lain (d. 1659) and Wadysaw (d. ca. 1680), the Pock standard-bearer. J. T.
Krzywczyckis only daughter Teresa married three times: Mikoaj Kazimierz
Podoski (d. 1676), the Rany chamberlain, Teofil Grzybowski, the Czersk
chamberlain, and finally Andrzej Sugocki, the Chem standard-bearer, who had
his wifes estates in holding as late as in 16841686.4
2
K. Niesiecki, Herbarz polski, vol. IX, Lipsk 1842, pp. 193; Zbir dokumentw maopolskich,
vol. VI, S. Kura and I. Sukowska-Kura (eds.), Wrocaw 1974, no. 1786.
3
Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeografieskoju Kommissieju dla razbora drevnich aktov,
vol. XIX, Vilna 1882, p. XXXIX (Introduction), no. 83, 95; Matricularum Regni Poloniae Sum-
maria, part. IV, no. 13315; Urzdnicy wojewdztwa beskiego and ziemi chemskiej XIV-XVIII w.
Spisy (hereinafter: Urzdnicy bescy and chemscy), compiled by H. Gmiterek and R. Szczygie,
Krnik 1992, no. 1106, 1129, 1135, 1269, 1431; (ed.), Rey Mikoaj, [in:] Polski sownik biogra-
ficzny (hereinafter: PSB), vol. XXXI, fasc. 129, Wrocaw-Krakw 1988, p. 202; State Archives in
Lublin (hereinafter APL), Ksigi Ziemskie Chemskie Zapisy 2, card 35v, 5353v, 145v, 399
,401, 1446v1469.
4
A. Boniecki, Herbarz polski, vol. XIII, Warszawa 1909, s. 34; Urzdnicy bescy i chemscy,
no. 1053, 1400, 1435; W. Dworzaczek, Genealogia, vol. II, Warszawa 1959, Table 136; APL,
By 1689 the Uhrusk estates were divided between two daughters of Teresa
of. the Krzywczycki and Mikoaj Podoski. Barbara of the Podoski contributed
half of Uhrusk and Wola Uhruska in her dowry for her husband Kazimierz
Duewski (d. 1726), the Chem castellan, while Zuzanna contributed the other
half for her husband Andrzej Ledchowski (d. 1720), the Volhynia lord high
steward.5
The History of Uhrusk in the 18th century.

In 1724 Kazimierz Duewski divided his estates between his sons: Stanisaw
Mateusz (d. 1749) the Chem standard-bearer and Franciszek Idzi (d. 1770), also
the Chem standard-bearer. In 1747 the latter obtained his brothers share in
exchange for villages in the Mazovia region and bequeathed the two shares to
his eldest son Antoni (d. 1778), the Krasnostaw master of royal hunt.6
The other half of Uhrusk and Wola Uhruska left by Andrzej Ledchowski
was taken over by his minor grandson Micha Ledchowski (d. 1785), later the
Volhynia castellan.7
In 17791780 the Uhrusk estates were further split up. They included the
shares of Hieronim and Franciszek Duewski, sons of the Krasnostaw master of
royal hunt, as well as those of Stanisaw, Feliks and Benedykt Ledchowski,
sons of the Volhynia castellan. Furthermore, after 1779 the heavily indebted
shares in villages were acquired by some gentry creditors the Chmielowski,
Gsiorowski and Lisiecki families.8
The History of the Uhrusk parish in the latter half of the 19th century
in light of the local chronicles
The knowledge of the present-day inhabitant of the Wola Uhruska gmina can
be further augmented owing to research in the parish archives carried out by the
Ksigi grodzkie chemskie Relacje. Manifestacje. Oblaty (hereinafter KsGrCh RMO) 4, card.
811v.
5
M. Wagner, Podoski Mikoaj Kazimierz, [in:] PSB, vol. XXVII, fasc. 112, WrocawKrakw
1982, pp. 174175; SG, vol. XII, Warszawa 1892, p. 758.
6
Taryfa mostowego i grobelnego ziemi chemskiej i powiatu krasnostawskiego z 1767 r. (here-
inafter Taryfa 1767 r.), ed. by Z. Gralski, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XV:
1967, p. 338; APL KsGrCh RMO 41, card. 439440v (K. Duewskis testament), 172, card. 325 v
(tax scales of 1774 )
7
A. Boniecki, op. cit., vol. XIV, Warszawa 1911, p. 6061.
8
APL Ksigi grodzkie lubelskie RMO 307, card. 1817; APL KsGrCh RMO 177, card. 13v28
(decree of the assizes court of creditos).
local historian Jolanta Szachaaj. Presented in the chapter Historia parafii pod
wezwaniem w. Jana Chrzciciela w Uhrusku (w wietle wizytacji gneralnej
z 1799 r.) [The History of St. John the Baptist parish in Uhrusk (in light of gen-
eral visitation in 1799] it provides an excellent supplement to our knowledge of
the history of the local community in the latter half of the 18th century.
The general visitation, which is the material basis of this study, was con-
ducted in the parish of Uhrusk from 30 April to 2 May 1799. The visiting offi-
cial was the Chem bishop (1798 1805), Wojciech Leszczyc Skarszewski,
knight of the Order of White Eagle and the Order of St. Stanislaus.
At the close of the eighteenth century the Uhrusk parish bordered the
wiere parish in the south, the Orchwek parish in the north, the Sawin parish
in the west, and, in the east, where the natural border was the Bug river, it bor-
dered the Opalin parish, which was part of the Kiev diocese.
The territorial reach of the then parish was in light of the then records as
follows: In the south Uhrusk was bordered by the wiere parish, a mile and half
away. The northern neighbour was Orchwek with the seat of the Augustian
Friars, which belonged to the Stole starosty; the neighbour in the west was the
parish of Sawin, while in the east, separated by the river Bug and the Muscovy
frontier, was the Opalin parish ( part of the Kiev diocese), one mile away from
Uhrusk.9
In 1799 the parish of Uhrusk comprised 37 villages. They are divided into
four groups on account of their location and owners. The first group comprised
Uhrusk, Wola Uhruska, Mszanka and Zastawie, which were owned by Feliks
Ledchowski, Julianna Dzieranowska, Aleksander Iycki, Jzef Skomorowski
and Karol Szaniawski. These villages are situated in the centre of the parish,
closest to the parish church. The second group consisted of villages held by
Anna Humieniecka, nee Rzewuski. They were ukwek, Mszanna with settle-
ments, as well as Zatek, Iowa and Rudnia. They are situated half a mile away
from the church at Uhrusk. The next group consisting of twelve villages were
the estates of voievod (province governor) Seweryn Rzewuski: Stulno, Zberee,
Macoszyn May and Wielki, Kosy, Osowa, Byty, Siedliszcze, and Szopy,
Budy, Urliszcze and Woliskie. The last group are the villages owned by duke
Jzef Komorowski: Ruda and Rudka, situated one mile away from the church.10
The Uhrusk parish was the largest in the Chem decanate.
In 1799 the parish of Uhrusk belonged to the Chem decanate and diocese,
which was part of the Lvov church metropolis comprising the territory of the
Galician archbishopric, established in 1367 and with the status of metropolis
from 1375. It consisted of three suffragan sees in Chem, Przemyl and Vladi-
9
Ibidem.
10
Ibidem.
mir-Volynski. In 1414 the seat of the metropolis was transferred from Halych to
Lvov. In 17721779 the Lvov province comprised seven dioceses including the
Chem one. This diocese was not divided into archidiaconates but only into de-
canates: Chem, Bez, Grabowiec, Hrubieszw, Krasnystaw, Luboml, Potylicz,
Sokal, Turobin and Zamo.11 The Chem decanate consisted of twelve parishes,
which also included Uhrusk.12
In 1772 a part of the Lvov church metropolis came under the Austrian rule.
The partition territory covered as many as 51 parishes of the Chem diocese. After
the third partition of Poland almost the whole of Chem diocese came under the
Austrian rule, with the exception of the Luboml decanate, which fell to Russia.
The policies towards the Church pursued by empress Marie Theresa (17401780)
and emperor Joseph II (17801790 ) were aimed at agreeing of the state adminis-
trative borders with the borders of intra-church administration. As a result, the
parishes that belonged administratively to the Lvov metropolis were in a difficult
position. Consequently, local suffragan bishops were leaving the metropolitan
unions. In 1782 the Chem chapter did so, seeking subordination to the Gniezno
metropolis; however, these changes were not approved by the Holy See.13
The founder of the first church in Uhrusk in 1551 was the then owner of the
estate, Mikoaj Uhrowiecki. The wooden church was converted shortly after-
wards by Mikoaj Siennicki, the Chem chamberlain, into an Evangelical chapel
and it functioned in this capacity in 15751653. The next foundation of the
church in 1654 was conducted by Jan Tomasz Krzywczycki, the Chem starost;
however, soon afterwards in 1675, this temple was burned. In 16761678,
funded by Mikoaj Podoski, a brick church was built, which was consecrated by
the Chem bishop, Feliks Szaniawski on 10 October 1725. The titular patron
saint of the parish and the church became St. John the Baptist, with the church
fte falling therefore on 24 June. Jus patronalis in 1799 was held by two fami-
lies: Ledchowski and Duewski, who were co-owners of Uhrusk [see Wizy-
tacja].
Permanent furnishings of the church include the altars. There were four of
them in Uhrusk. The high altar in the presbytery in the eastern part of the nave,
with the picture of St. John the Baptist, closed by the picture of Our Lady of the
Scapular. On the left, in the chapel, the altar of Blessed Virgin Mary of Dzikw,
between the chapel and the pulpit the altar of St Anthony of Padua, and on the
right the altar with the image of St John Nepomucene. The altars are painted
black, except the one in the chapel, which is blue. The altars and the whole
11
S. Litak, Struktura terytorialna Kocioa aciskiego w Polsce w 1772 r., Lublin 1980,
p. 109.
12
Wizytacja.
13
Historia Kocioa w Polsce, op. cit., s. 280 et seq.
building needed restoration. Their dilapidated condition was caused especially

by a stroke of thunderbolt at the church tower in 1775.
The surroundings of the church constitute the churchyard. It is square-shaped,
its sides being forty steps each. The graveyard used to be fenced off. It was conse-
crated in 1725 together with the consecration of the church. In 1799 there was no
longer room in the churchyard for burials, which were very difficult in this site
anyway, because of the hard and stony soil. In 1798 or 1799 the church rector was
granted, with the governments assistance, a site for a new cemetery, 700m west of
the church. It was comparatively large: 90 by 100 steps and was already fenced
off. There is no record, however, of its consecration. There was a different place
for burying children. They were buried in the so-called minor tombs at the shrine
saint figures located in villages or at the crossroads.
Since 1797 the rector of the Uhrusk parish was Stefan Erazm Kodnicki. We
learn from the visitation that in 1799 he was 30 years old. He came from petty
gentry of the Lublin province. He took lower holy orders in 1788 and higher
orders in 1793. He was fairly well educated. For four years he attended the
seminary in Krasnystaw, had a licentiate in theology from the seminary in Lutsk
and studied at the Zamojski Academy. He is known to have been educated in
such fields as philosophy, moral and dogmatic theology, canon law and rhetoric.
He received practical training in the chancellery of the Chem consistory.14 The
rector did not have an auxiliary priest, but he employed at his expense a church
organist Wincenty Barszczewski of Tarnogra.
The parish was not very well financially endowed. Its land endowment con-
sisted of 35 morga (ca. 20 hectares) of farmland and 6 morga (3.3 hectares) of
meadows. This land was cultivated by the rectors two serfs, who had to work
296 days of corve per year. The pecuniary revenue in the form of tithe was
a total of 1000 Polish zloty annually. The rectors highest revenue came from
saying prayers paid for by bequests ca. 3000 zloty per year. He also had
a small income from two inns 70 zloty a year.15
The revenue was small because there were very few Catholics in the parish.
Visitation records show that in 1799 in the whole parish there were 811 of them
out of 3020 people inhabiting the parish., which constitutes ca. 27%. It is known
that the religious majority were the Uniates 1961 people. There were also 247
Jews. Among all the inhabitants one person was termed as acatholicus.16 This
structure of religious denominations shows that as late as the eighteenth century
Uhrusk was a decidedly Uniate centre, which was also demonstrated by the
14
S. Litak, Struktura i funkcje parafii w Polsce, op. cit., p. 335.
15
Wizytacja.
16
Ibidem.
number of temples: one Roman-Catholic church in Uhrusk and five Uniate

churches in Uhrusk, ukwek, Ruda, Kosy and Zbere.
The History of the Uhrusk surroundings in the 19th century

Additionally. After 1799 the heavily indebted shares in the villages were
taken over by some gentry creditors: the Chmielowski, Gsiorowski and Li-
siecki.17
In the early nineteenth century (1822), the shares in the villages belonging to
gentry creditors were bought up and consolidated by General Henryk Ignacy
Kamieski, a later combatant in the November Uprising (killed at the battle of
Ostroka 1831). They were then bequeathed to his son Henryk Micha
(d. 1866), a patriotic underground activist and political journalist. When leaving
the country for good in 1852 the latter assigned the landed estates (Uhrusk, Wola
and Ruda) to his sister Laura and her husband Stanisaw Suffczyski, a brother
of novelist Kajetan Suffczyski, from whom they were later bought by Jan Ru-
siecki. After his death Uhrusk was inherited by daughter Henryka Izbiska of the
Rusiecki. Soon after, however, in 1870 the indebted estate was bought at action
by Leonard Ruszkowski, and subsequently, in 1878, by Leon Matuszewski. Fi-
nally, in 1881 the Uhrusk estate was acquired by Mieczysaw Niemirycz, whose
son Stanisaw was the last owner until 1944, that is until the agrarian reform.18
Economic Conflicts of the Landowners with the Church

Sometimes there were economic conflicts also with the Church. The disputes
were certainly about tithes. In 1638 the Catholic rectors of Uhrusk were granted
the privilege to collect tithes from the neighbouring villages and from the Stulno
starosty. In 17831794 the dispute with the then rector Rev. Micha Bylina be-
came so inflamed that the case was even referred to the referendary court in
Warsaw, because the priest attempted to collect appropriate dues by force.19
The whole of life and development in the local countryside did not depart
from the then standards. There were single instances of setting up economically
important establishments; however, the rural economy in area was usually based
on earlier sixteenth-century investments. It was not until 1775 that the then in-
heritor of half of Uhrusk, Antoni Duewski, permitted nobleman Mateusz wir-
17
APL Ksigi grodzkie lubelskie RMO 307, card. 1817; APL KsGrCh RMO 177, card. 13v28
(decree of the creditors assizes court).
18
K. Proogo, op. cit., p. 21; S. Kieniewicz, Kamieski Henryk Micha, [in:] PSB, vol. XI,
Krakw 1964/1965, pp. 534536.
19
APL KsGrCh 102, card. 456456v,481481v, 108, card. 305306, 186, card. 5v6, 11v13,
204204v, 207208v (suits and court decrees).
ski to build a large granary on the rural land on the Bug river20, which enabled
some intensification of river-borne trading on the Bug. Unfortunately, this did
not last long, because with the third, final partition of Poland the period of eco-
nomic prosperity in the country also ended.
The Economic Development of Uhrusk

The evolution of economic development over the centuries can be traced
back in some archival sources. The tax-collection register of 1564 in Uhrusk and
Wola Uhruska recorded 22 an (feuds or 378 ha) of farmland, three farm hold-
ers, one vagrant, one artisan (most probably a smith) and two Jewish lessees of
two inns and two mills. At that time there was an Orthodox church and Roman
Catholic church21, which will be discussed below.
Revenue records of 1659 and 1661, written down by the then land stewards,
describe in greater detail the Uhrusk manor, heavily declining after previous
wars. The manor specialized in typical grain production (winter rye, winter
wheat, barley, oats, millet) and in sheep breeding for sale. For their own needs
buckwheat, hemp and orchard fruit were grown and cows, draught oxen, swine,
geese, ducks, hen and other small fry were bred. The manor also received
revenues from other quasi-industrial establishments such as the brewery, the mill
near Wola, the inn near the Orthodox church and the fish pond. There was also a
ferry that transported people and goods across the Bug. It was reported that due
to a highly ruinous condition and reckless management by the owner Barbara
Krasiska, the revenues barely covered the manors expenses. The economic
decline is also demonstrated by the hearth tax register, which lists only eight
hearths (peasant farmsteads) in Uhrusk and six hearths in Wola Uhruska.22
No sooner had the manor and village been somewhat restored at the close of
the seventeenth century than further disasters occurred during the Northern War,
especially in 17041709. It was only after that period that more significant eco-
nomic development of the locality started, at least matching the level of the
comparatively successful sixteenth century. This is attested by the relatively
accurate inventory of 1743 compiled during the final distribution of the estate
between the Duewski and the Ledchowski families. The inventory lists two
breweries, one larger near he Orthodox church, and the other smaller situated on
the Bug, and three inns: one large, next to the Bug landing stage, with the gate
leading onto the Bugside road, another by the Mszanka road, and the third in
20
APL KsGrCh 78, card. 66.
21
rda dziejowe, vol. XVIII, Polska XVI wieku pod wzgldem geograficzno-statystycznym,
vol. VII, part 1, Ziemie ruskie. Ru Czerwona, ed. by A. Jabonowski, Warszawa 1902, p. 185.
22
APL KsGrCh 1, card. 872873, 2, card. 2829v, 4, card. 811v.
Wola. Two mills also operated (in Uhrusk and Wola), and there was a fishpond
and four fishing nurseries, which provided large revenues from the emptying in
autumn. A substantial income came from the bridge and causeway toll. Accord-
ing to the inventory records there was a highroad behind the Siedliszcze village
running through Uhrowsko towards Wodawa. There was a pond causeway on
the tract with two bridges. The bridges and other fords needed slight repairs
recommended to be made forthwith by the Crown Treasury Commission. The
merchants travelling along these roads were obliged to pay special tariffs, for
example: in shallow waters a merchants wagon-drawing horse paid 3 grosz
(groschen), a led horse 2 grosz, a noblemans horse one grosz and serfs one
grosz. In high water the toll was doubled.23
According to the Taryfa miejscowoci Krlestwa Polskiego [Tariff records
of localities in the Kingdom of Poland] of 1827 in Uhrusk there were 34 residen-
tial houses with 145 inhabitants, whereas the inventory of 1885 listed 37 houses
and already 316 inhabitants in Uhrusk and 26 houses with 243 inhabitants in
Wola Uhruska. In the latter year the Uhrusk estates consisted of manors in
Uhrusk and Roniwka. The Uhrusk manor with the total area of 1398 morga or
783 ha, consisted of two brick buildings and 29 wooden ones as well as 295 ha
of farmland and gardens, 82 ha of meadows, 4 ha of pastures, 373 ha of forests
and 29 ha of idle land. The Uhrusk peasants owned 190 ha of land and those in
Wola Uhruska 305 ha of broken plots.24
After the land reform of 1944 the estates first belonged to the State Farms
(PGR) and in 1954 they were taken over by the Experimental Agricultural De-
partment of Agricultural Academy in Lublin. They comprised 440 ha of farm-
land and 139 ha of grassland.
The Social and economic situation of the Uhrusk area in the two
interwar decades
These issues were presented in detail in the present monograph by Jolanta
Szachaaj in her study Szkolnictwo na terenie gminy Wola Uhruska w okresie
midzywojennym (19191939) [School education in the gmina of Wola Uhruska
during the interwar period], in the chapter by Urszula Dbrowska and Jolanta
Kumierczyk Kulturotwrcza rola Huty Szka Nadbuanka w gminie Wola
Uhruska (The Culture-forming role of the Nadbuanka Glasswork in the gmina
of Wola Uhruska) and in the study by Dorota ubkowska Nadbuaska kaplicz-
ka hutnikw (A Bugside shrine of glassworkers). These contributions to local
23
APL KsGrCh 139, card. 1038v1040v (inventory of 1743); Taryfa z 1767 r., p. 338.
24
SG, vol. XII, p. 757.
history were written on the basis of examination of multiple sources and inter-
views conducted with the oldest residents of Wola Uhruska. In light of these
studies the investigated territory turns out to be a typical borderland area, where,
along with ethnic and denominational diversities, also specific social attitudes
appear. All these are causative factors of the forming of local culture, in which,
apart from Polish elements, there are Ukrainian, Jewish and German. The en-
hanced economic development of the Uhrusk area due to the existence of the
Glassworks Nadbuanka is the reason for the forming of a new social situation:
ours (one of us) and alien(stranger). These new social conditions are reflected
in the language and folklore.
Is it worth recalling the memories, folklore and historic monuments of those
bygone periods? asks Grzegorz Miliszkiewicz, a Lublin ethnographer. In his
answer given in the chapter Spoeczno-gospodarcze dzieje oraz pamitki Woli
Uhruskiej and okolic... [The Socio-economic history and historic relics in Wola
Uhruska and its vicinity...) he asserts that in the new EU structures this may
inspire the local authorities to prepare an agritourist offer.
The Culture of the Wola Uhruska gmina as an important offer

of agritourism farms
Here are some proposals suggested by G. Miliszkiewicz that could be real-
ized while vacationing in the gmina of Wola Uhruska.
A key to the efficient performance of the agritourism farm is possessing
a certain knowledge that stems from the traditional, usually oral and intergenera-
tional handing down of information in the family. It performs an authoritarian
function on a par with other attractions offered during the vacationers stay: wa-
ter, forest, landscape, historic monuments. With time it becomes a permanent
element of the farms cultural landscape. Full use of written sources for the his-
tory of the micro-region in an agritourism offer is today a necessity. Literature
on the region, archival records, iconography, oral transmissions and material
relics can be used practically in many ways.
When talking to his vacationing guests the hospitable host can tell them tales
about old beliefs, magic or witchcraft. For example: people maintain that a cat
comes to a man seven times each night to eat him/her [id jisty czoowika] but
every time when it starts saying prayers (i.e. purring) it forgets about its intent.
Angling traditions can be continued in a special way also by making use of old
sources. Rather than make empty promises like you can catch a really big fish
here, as is done so often, one can promote angling indirectly, making subtle
reference to the old local forgotten beliefs. For example, Oskar Kolberg, Polish
19th-century ethnographer, recorded that according to popular belief, the Bug
catfish has such large whiskers that when it waves them in the water it can catch
a man swimming or standing on the bank, or a duck or goose, and having caught
its prey, it swallows it immediately.25
Many holiday stays in the local agritourism farms are connected with mush-
room picking. Going back in their imagination to more mushroom-abundant
days, the guests can be reminded of old folklore. Oskar Kolberg listed numerous
names for mushrooms and agarics: huby, grzyby, hryby; rydze, ryky; bedki,
berecianky, masluchy, houbky, opieky, prybootuchy, kozaky, zelonky, kure
nohy, swynky, suchjany, mucharejhy, wownianky, (weniaki).26
Written sources can be hung up, periodically or permanently, in the agritour-
ism farm in accordance with the farming or rural rites calendar. They constitute an
inspiration for all kinds of illustrative promotion of local tourist attractions and can
function as decorations in the farms and promotion venues. We do not know what
the local villages looked like 150 years ago, but for example Oskar Kolberg pro-
vided illustrations of a peasant cottage from Tarnw nearby. The aforementioned
folklore image of the Bug catfish, quoted by Kolberg, can be also presented in the
form of a drawing as an element of agritourist accommodation.
The activation of family remembrances is intended to consciously introduce
the guest to the traditions of a particular agritourism farm and micro-region. The
tourist staying here and now repeatedly immerses his/her imagination in the
bygone days. To this end can serve diverse objects-signs: geological, archaeo-
logical or historical. One of the agritourism farm owners sensibly collected in
her farmyard a small pile of flint concretions gathered in the field that are rem-
nants of glaciation shaping the local landscape.
An element of the historical decor of the tourist lodgings and the background
for entertaining tourists can be the hosts family tree. With the lack of nine-
teenth-century photographs, which is characteristic of most families living on the
Bug, the family tree, based on remembered opinions about ancestors, becomes a
show of oral traditions. Other elements of the traditional decor of the cottage can
be also used for cultural presentation. In the neighbourhood of the gentry manor-
house, as a result of the peasants growing consciousness and need of identity,
with granting of land to peasants in the nineteenth century and widespread con-
scription duty and migration, following the example and model of the manor,
there developed in the Polish countryside after 1864 and in the first decades of
the twentieth century a modest house decor consisting of religious pictures, a
paned cupboard with decorative vessels, and later, of souvenirs from military
service and photographs. The para-historical decorations of agritourism farms as
a manifestation of reverence for family traditions becomes at the same time an
expression of respect for the guest. This is the work done clearly with intent to
25
O. Kolberg, op. cit., vol. 34, p. 176.
26
O. Kolberg, op. cit., vol. 34, pp. 186187. footnote 1.
show the microregions native character and a creative trend of departing from
commonplace standards of gemtlichkeit27 rock gardens, flower-covered iron
pots and barrels, chaff-cutters turned into jardinires towards presenting real
history and providing the tourist with an opportunity to experience pleasant and
useful moments.
The Relics of material and spiritual culture in the gmina of Wola

Uhruska as testimony to co-existence of the Polish and Ukrainian
nations
Another problem dealt with in the present monograph is the description of
some elements of material folk culture, presented inter alia by the curator Danuta
Powiaska-Mazur in the paper Zdobnictwo wyrobw tkackich ornamentem zwa-
nym perebory w plnocno-wschodniej czci wojewdztwa lubelskiego [Decorat-
ing of woven fabrics with the weaving ornament called perebory in the north-
eastern part of the Lublin province]. This type of decorating technique known in
various Slavonic territories and outside them, can be ascribed in the investigated
borderland to Ruthenian colonization. In the Lublin region it was preserved the
longest in the Wodawa and Parczew districts. A supplement to this discussion is
a study by Sylwia Paciorkowska on the naming of the Wodawa apparel. The
two papers, illustrated with photographs, seek to render the colour of local mate-
rial culture.
Of importance to the discussion of rites and ceremonies in the Wola Uhruska
gmina is the study by Professor Valentina Konobrodska (of Zhytomir): Tradycyjny
obrzd pogrzebowy wsi Wola Uhruska na tle poleskiego obrzedu pogrzebowego
[The Traditional funeral rites of Wola Uhruska as compared with the Polesie
funeral rites]. In light of documentation, the range of the rites covers western
Polesie. The traditional folk culture of the indigenous inhabitants of Wola
Uhrowska village is sinking into oblivion because the speakers/carriers of
Ukrainian language and culture are by far in the minority. Even these few indi-
viduals can be termed carriers only conventionally: in the Polish environment
they mostly use the language of the majority of village inhabitants and co-create
the latters culture while they realize their own culture exclusively within their
own family (unless it is mixed marriage), and they speak Ukrainian occasionally
in their own narrow milieu.
The funeral rites close human existence on earth, but according to folk be-
liefs man starts a new eternal life at the same time. Which is why funeral rites
occupy a special position in the system of traditional folk customs and constitute
a significant object of ethnolinguistic studies. This is determined by the charac-
27
Cf. Moles A., Kicz czyli sztuka szczcia. Warszawa 1978.
ter of these rites, their conservative character and archaic nature of these ele-
ments as well as by the primordial and natural character of actions connected
with funeral rites in contrast to the symbolic nature of the actions in relation to
other rites.
A complement to ethnolinguistic considerations are the studies by Agnieszka
Dudek on the annual rites and ceremonies in the gmina of Wola Uhruska as
compared with the rites and ceremonies in Podlasie. The description of annual
folk customs and rites was presented in the chronological order according to the
winter, spring and summer-autumn cycles. A supplement to the whole is a study
about the language of Wola Uhruska inhabitants prepared by Feliks Czyewski
and Agnieszka Dudek. In the oldest generation this is a bilingual population
using a Polish and a Ukrainian subdialect. The Ukrainian subdialect belongs to
the Volhynia dialect, a transitional one between the south-western and northern
Ukrainian dialects. The Polish subdialect in turn has many features of the
Maopolska dialect. The coexistent subdialects have many elements mutually
acquired from the coexistent dialect The whole discussion is supplemented by
a glossary of dialectal words..
Proper names and the history of the region

Personal names and toponyms, both historical and contemporary, bear testi-
mony to the history of Wola Uhruska inhabitants.
The field materials collected by the authors and archival excerpts provide a
basis for the analysis of surnames, first names and nicknames. In Marcin Koj-
ders study Z bada nad historycznym nazwenictwem osobowym gminy Woli
Uhruskiej [Some studies on historical anthroponymy in Wola Uhruska Com-
mune] produced on the basis of records of the Roman Catholic parish in Uhrusk
in the latter half of the eighteenth century, we are acquainted with different ways
of identification of inhabitants. These include inter alia distinctive traits based on
trade names or patronymics, e.g. Matheo Kociuk. Joanne Stolarz.
Of high significance for determining linguistic tendencies are the studies by
Hryhory Arkushyn, a Ukrainian onomast. In the chapter on first names, supple-
mented with an annex of official baptismal names, we find answers to many
sociological questions. We can see the present day intertwined with history. Of
similar value is the chapter on nicknames that shows the attitude of the gmina
population to that which is different, alien, atypical. It is through nicknames that
we can read the system of values of the village inhabitants.
Nickname carriers have diverse attitudes towards their sobriquets: some ac-
cept them and treat them as their other name (some even as the first name)
while others feel annoyed and offended. It happens that some people are
known in the village neither by their surname nor first name but they are known
precisely by that unofficial name. Nicknames therefore live through perform-

ing their special function
Finally, the investigations by Marek Olejnik are concerned with micro-
toponymy. In his study Nazwy terenowe gminy Wola Uhruska [Toponyms in the
Wola Uhruska gmina] the author presents about 350 names of fields, forests,
meadows etc., showing their significance for the folk culture of the region. He
indicated names motivated by topography of the area, its history or those defin-
ing its properties, the so-called possessive names.
This monograph about the culture and language of the inhabitants of Wola
Uhruska gmina documented by photographs is a contribution to learning the
complex histories of residents of Bugside villages, where the ancient Slavonic
Polish and Ukrainian elements were intertwined. And at a certain point they
additionally mixed with the Jewish and German elements. This is therefore a ty-
pical history of a cultural and linguistic borderland with more or less intense
saturation with the features of coexistent cultures.
Feliks Czyewski
Agnieszka Dudek
Translated by Jerzy Adamko
1HNURSROLH SUDZRVDZQH JPLQ\ :ROD 8KUXVND
*PLQD :ROD 8KUXVND QD WOH (XURUHJLRQX %XJ -]\N L NXOWXUD
1HNURSROLH SUDZRVDZQH JPLQ\ :ROD 8KUXVND
*PLQD :ROD 8KUXVND QD WOH (XURUHJLRQX %XJ -]\N L NXOWXUD

Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug Jzyk i kultura
Ksika zawiera zagadnienia dotyczce jzyka i kultury ludowej gminy
Wola Uhruska na tle wikszego obszaru. Podjto w niej przede wszystkim
wybrane problemy obrzdowoci i zwyczajw dorocznych i rodzinnych.
Przeprowadzona szczegowo analiza okrelonych zagadnie kultury
ludowej badanego obszaru pozwolia pokaza powizanie tradycji ludowej
gminy Wola Uhruska z dziedzictwem kulturowym pogranicza polsko-
ukraiskiego. Zwizki te zostay udokumentowane na paszczynie kultury
ludowej zarwno materialnej, jak i duchowej.
ISBN 83 - 917591 - 1 - 3
9 783917 591137

Jezyk I Kultura Wola Uhruska

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jezyk I Kultura Wola Uhruska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug Jzyk i kultura

Ksika zawiera zagadnienia dotyczce jzyka i kultury ludowej gminy

Wola Uhruska na tle wikszego obszaru. Podjto w niej przede wszystkim

wybrane problemy obrzdowoci i zwyczajw dorocznych i rodzinnych.

Przeprowadzona szczegowo analiza okrelonych zagadnie kultury

ludowej badanego obszaru pozwolia pokaza powizanie tradycji ludowej

gminy Wola Uhruska z dziedzictwem kulturowym pogranicza polsko-

ukraiskiego. Zwizki te zostay udokumentowane na paszczynie kultury

ludowej zarwno materialnej, jak i duchowej.

:ROD 8KUXVND 

7XPDF]HQLH QD M]\N DQJLHOVNL

)RWRJUDILH ]DSURMHNWRZD L Z\NRQD Z WHUHQLH

3XEOLNDFMD ]RVWDD SU]\JRWRZDQD L Z\GDQD G]LNL ILQDQVRZHPX

:ROD 8KUXVND 

Mapa 1. Pooenie geopolityczne gminy Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug

M onografia Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Jzyk i kul-

Przypadajca w 2004 roku 800. rocznica powstania Uhruska staa si inspi-

W imieniu Komitetu Redakcyjnego skadam podzikowanie Wadzom Gmi-

Wiesaw Bondyra Zarys dziejw Uhruska

W ie Uhrusk pooona jest w gminie Wola Uhruska, na stoku wznie-

Do dzisiaj trwaj spory, dotyczce lokalizacji grodziska. Wiadomo tylko, i

Po utracie funkcji stoecznej grd uhruski pocz chyli si ku upadkowi,

W latach 15721578 dobra uhruskie przej Wawrzyniec Krzywczycki herbu

Szlacheccy waciciele, majc jednoczenie dobra ziemskie na innych obsza-

nie tylko z gromad chopsk, lecz take z dziedzicami, stajcymi w obronie

Ewolucj rozwoju ekonomicznego na przestrzeni wiekw pozwalaj nam

i dwch mynw. Wwczas istniay tu cerkiew prawosawna i koci rzymsko-

Wedle Taryfy miejscowoci Krlestwa Polskiego z 1827 roku w Uhrusku by-

W Uhrusku istnieje kilka wartociowych zabytkw. Jednym z nich jest mu-

Stary, obecnie opuszczony i zaniedbany cmentarz prawosawny (dawniej

 =HVSy SDDFRZRGZRUVNL Z 8KUXVNX IRW  0LURVDZ %RFLDQ  U

 .RFLy SDUDILDOQ\ SZ Z -DQD &KU]FLFLHOD Z 8KUXVNX

 &PHQWDU] U]\PVNRNDWROLFNL Z 8KUXVNX  &HUNLHZ SUDZRVDZQD Z 8KUXVNX HOHZD

 &HUNLHZ SUDZRVDZQD Z 8KUXVNX HOHZDFMD SRXGQLRZD

Grzegorz Spoeczno-gospodarcze dzieje

Bardzo ucieszyy si dzieci, e pan Micha,

Z astanawiajc si nad t czci oferty agroturystycznej, ktr mona

cz gminy Sawin2, pnocn cz gminy Ruda-Huta3 oraz wie Macoszyn

9 budynkw szkolnych (Bukowa Wielka, ukwek Pikny, Ruda, Rudka dwa

Atmosfera pobytu w gospodarstwach agroturystycznych

Kluczem do sprawnoci gospodarstwa agroturystycznego jest posiadanie

Z terenw najbliszych omawianym w tej pracy najstarsze najobszerniejsze

za rozmaite zwi si b e r e c i a n k y (dlatego e rosn przy sprchniaych

karni-ardinier w kierunku odwzorowania rzeczywistej historii i stworzenia

Terapeutyczne moliwoci wykonywania tradycyjnych rzemios

ktrej wykonania jak naliczy lud potrzeba byo wykona a 40 czynnoci

Zabawowy aspekt czynnoci gospodarskich

Otwarty teatr amatorski

Festyn szklarski Cybuchy

becznie, Chutczy, Bukowej, Stawie, Hucie (Rudzie).35 W Jzefowie-Hucie

hutami. Mieszkacw Woli Uhruskiej chopi z Bytynia nazywali Cybuchami42, bo

w Tarnowie za, wierczowie, Hasku, przeciwnie.46 Osi festynu byaby parate-

Ceramiczny plac zabaw

miniaturowych cegieek w pudekach po zapakach. Sam wypaliem sobie ww-

W wojewdztwie lubelskim w okresie midzywojennym najwicej byo maych

Niby ciasto w dziey, glina w ziemi ley.

Dostarczona na plac zabaw glina umieszczona jest w dole, dla bezpiecze-

moe by gatunkowanie cegie na niedopalone, dobrze wypalone i przepalone

czynnoci gospodarsk. Przygotowanie programu imprezy, festynu, obchodw

 5HSURGXNFMD 2NDGND GUXNX UHNODPRZHJR &\QNRZQL :DUV]DZVNLHM Z\PLHQLDMFHJR

 (OHPHQW FHUDPLF]QHJR SODFX ]DEDZ WU]\NURWQH ]PQLHMV]HQLH SRGZyMQHM IRUP\ GR

 &HJLHOQLD Z -y]HIRZLH IRW 0LURVDZ %RFLDQ  U

 :DJRQLNL NROHMHN FHJLHOQLDQ\FK 5HSUR

:ROD 8KUXVND

:ROD 8KUXVND

=HVSy SDDFRZRGZRUVNL Z 8KUXVNX IRW 0LURVDZ %RFLDQ U

.RFLy SDUDILDOQ\ SZ Z -DQD &KU]FLFLHOD Z 8KUXVNX

&PHQWDU] U]\PVNRNDWROLFNL Z 8KUXVNX &HUNLHZ SUDZRVDZQD Z 8KUXVNX HOHZD

&HUNLHZ SUDZRVDZQD Z 8KUXVNX HOHZDFMD SRXGQLRZD

5HSURGXNFMD 2NDGND GUXNX UHNODPRZHJR &\QNRZQL :DUV]DZVNLHM Z\PLHQLDMFHJR

(OHPHQW FHUDPLF]QHJR SODFX ]DEDZ WU]\NURWQH ]PQLHMV]HQLH SRGZyMQHM IRUP\ GR

&HJLHOQLD Z -y]HIRZLH IRW 0LURVDZ %RFLDQ U

:DJRQLNL NROHMHN FHJLHOQLDQ\FK 5HSUR

:]RU\ RSDW FHJLHOQLDQ\FK 5HSURGXNFMD

8G]LDRZF\ +XW\ 6]NODQHM 5RERWQLF]HM 1DGEXDQND ] DUFKLZXP -DQLQ\ .L]LVNLHM

.DSOLF]ND KXWQLNyZ V]NLF U\V 7HUHVD 2VLHOHQLHF

%XG\QHN =HVSRX 6]Ny Z :ROL 8KUXVNLHM ZVSyF]HQLH U

)UDJPHQW RUQDPHQWX WNDFNLHJR ]ZDQHJR SHUHERU\ =DZLDW\F]H SRZLDW ZRGDZVNL